Mufti Jamaluddin al-Banjari - Ahli undang-undang Kerajaan Banjar

Oleh WAN MOHD. SHAGHIR ABDULLAH

SYEIKH Muhammad Arsyad al-Banjari memperoleh anak dan keturunan yang sangat ramai
menjadi ulama. Dalam artikel ini mengungkapkan anak beliau yang bernama
Jamaluddin. Ibu Jamaluddin bernama Go Hwat Nio atau sebutan popular dipanggil Tuan
Guat saja. Tuan Guat adalah seorang Cina yang memeluk Islam oleh Syeikh Muhammad
Arsyad al-Banjari sendiri. Adik beradik daripada ibu ini ada enam orang, yang
menjadi ulama besar dan terkenal di antara mereka ialah: 1. Al-`Alim al-`Allamah
Khalifah Hasanuddin. 2. Al-`Alim al-`Allamah Khalifah Zainuddin. 3. Al-`Alim al-
`Allamah Mufti Haji Jamaluddin. Tiga orang lagi yang perempuan, ialah 4. Aisyah 5.
Raihanah 6. Hafsah.

Al-`Alim al-`Allamah Khalifah Hasanuddin bin Syeikh Muhammad Arsyad al-Banjari

(yang pertama), zuriatnya yang menjadi ulama, ialah al-`Alim al-`Allamah Mufti
Haji Muhammad Khalid, al-`Alim al-Fadhil Haji Muhammad Qaim. Al-`Alim al-`Allamah
Mufti Haji Jamaluddin bin Syeikh Muhammad Arsyad al-Banjari (ketiga), zuriatnya
yang menjadi ulama, ialah al-`Alim al-`Allamah Mufti Haji Muhammad Husein, al-
`Alim al-Fadhil Qadi Haji Muhammad Amin, al-`Alim al-`Allamah Qadi Haji Abdus
Shamad dan al-`Alim al-'Allamah Haji Muhammad Thasin. Haji Jamaluddin al-Banjari
digelar juga dengan `Surgi Mukti', lahir sekitar tahun 1780 M. Tahun wafatnya
belum diketahui. Makamnya terletak di Sungai Jingah (Ku'bah), Banjar.

Adik beradik Mufti Haji Jamaluddin yang seayah tetapi berlainan ibu ialah
Syarifah, ibunya bernama Tuan Bajut. Adik beradik Mufti Haji Jamaluddin daripada
ibu yang lain pula ialah al-`Alim al-`Allamah Qadi Haji Abu Su`ud, al-`Alim al-
`Allamah Khalifah Haji Abu Na`im, dan al-`Alim al-`Allamah Khalifah Haji
Syihabuddin. Ibu mereka bernama Tuan Baiduri. Al-`Alim al-`Allamah Qadi Haji Abu
Su`ud bin Syeikh Muhammad Arsyad al-Banjari, sewaktu kembali daripada menunaikan
haji, berkahwin lagi di Kedah dan memperoleh seorang putera, Mas`ud. Zuriatnya
Tuan Husein Kedah, ulama yang terkenal di Malaysia. Mengenainya telah
diperkenalkan di Ruangan Agama, Utusan Malaysia, dengan judul Husein Kedah Al-
Banjari, Generasi Penerus Ulama Banjar pada 16 Ogos 2004. Al-`Alim al-`Allamah
Haji Syihabuddin bin Syeikh Muhammad Arsyad al-Banjari di Mekah, belajar kepada
Syeikh Daud bin Abdullah al-Fathani. Tahun 1258 H./1842 M. raja-raja Riau di Pulau
Penyengat Indera Sakti meminta kesediaannya menjadi guru di Kerajaan Riau. Adik
beradik Mufti Haji Jamaluddin daripada ibu yang lain pula ialah al-`Alim al-
`Allamah Haji Abdullah (wafat di Madinah) dan al-`Alim al-Fadhil Abdur Rahim.
Beliau menunaikan haji dengan menaiki kapal layar, kapalnya pecah dan beliau
wafat. Ibu kedua-duanya bernama Tuan Lipur. Adik beradik Mufti Haji Jamaluddin
daripada ibu yang lain pula ialah al-`Alim al-`Allamah Mufti Haji Ahmad dan yang
perempuan bernama Shafiyah. Ibu kedua-duanya bernama Ratu Aminah binti Pangeran
Thaha bin Sultan Tahmidullah. Pada tarikh 9 Julai 2005, saya dan ahli PENGKAJI
bertemu dengan keturunan Shafiyah, Kiyai Haji Muhammad Saman bin Muhammad Saleh di
Hotel Pan Pacific, Kuala Lumpur. Pertemuan yang melibatkan beberapa keturunan
tersebut yang berasal dari Sabah dan Banjar adalah atas kehendak dan diatur oleh
Datuk Mohd Ainal bin Haji Abdul Fattah dan kawan-kawan. Kiyai Haji Muhammad Saman
adalah guru agama dari Pesantren Yayasan Nurul Hikmah dan beliau juga aktif
mengajar di Sabah. Kami merumuskan kerjasama penyelidikan dan pengembangan
khazanah ulama silam dunia Melayu yang perlu diperkasakan. Disingkatkan riwayatnya
bahawa semua adik beradik Mufti Haji Jamaluddin ada 30 orang daripada ibu seramai
11 orang.

Keluarga jadi mufti

Lingkungan keluarga dekat Mufti Haji Jamaluddin yang menjadi mufti disebut oleh
Syeikh Abdur Rahman Shiddiq dalam Syajarah al-Arsyadiyah, ada 10 orang; 1. Al-
`Alim al-`Allamah Haji Jamaluddin bin Syeikh Muhammad Arsyad al-Banjari. 2. Al-
`Alim al-`Allamah Haji Ahmad bin Syeikh Muhammad Arsyad al-Banjari. 3. Al-`Alim
al-`Allamah Haji Muhammad As`ad bin Utsman. 4. Al-`Alim al-`Allamah Haji Muhammad
Arsyad bin Mufti Haji Muhammad As`ad. 5. Al-`Alim al-`Allamah Haji Syihabuddin bin
Syeikh Muhammad Arsyad al-Banjari. 6. Al-`Alim al-`Allamah Haji Muhammad Khalid
bin `Allamah Hasanuddin bin Syeikh Muhammad Arsyad al-Banjari. 7. Al-`Alim al-
`Allamah Haji Muhammad Nur bin al-'Alim al-'Allamah Qadi Haji Mahmud. 8. Al-`Alim
al-`Allamah Haji Muhammad Husein bin Syeikh Muhammad Arsyad al-Banjari. 9. Al-
`Alim al-`Allamah Haji Jamaluddin bin Haji Abdul Hamid. 10. Al-`Alim al-`Allamah
Syeikh Abdur Rahman Shiddiq bin Haji Muhammad `Afif bin `Alimul `Allamah Qadi Abu
Na`im bin Syeikh Muhammad Arsyad al-Banjari. Daripada yang pertama hingga kelima
pada zaman pemerintahan Sultan Banjar. Sedangkan keenam hingga 10 pada zaman
penjajahan Belanda.

Daripada maklumat yang lain, golongan keluarga ini yang menjadi Mufti, ialah : 1.
Haji Muhammad Husein bin Mufti Haji Jamaluddin. 2. Haji Abdul Jalil bin Mufti Haji
Syihabuddin. 3. Haji Muhammad Yunan bin Mufti Haji Muhammad Amin. 4. Haji Sa`id
bin Haji Abdur Rahman. 5. Haji Mukhtar bin Qadi Haji Hasan. Jadi, bererti 10 orang
yang di atas ditambah 5 orang, kesemuanya 15 orang. Kemungkinan masih ramai yang
belum diketahui.

Keluarga jadi qadi

Keluarga ini yang menjadi qadi, yang telah diketahui sekurang-kurangnya 25 orang,
ialah: 1. Al-`Alim al-`Allamah Qadi Abu Su`ud bin Syeikh Muhammad Arsyad al-
Banjari. 2. Al-`Alim al-`Allamah Qadi Abu Na`im bin Syeikh Muhammad Arsyad al-
Banjari. 3. Al-`Alim al-`Allamah Haji Mahmud bin Haji Muhammad Yasin. 4. Al-`Alim
al-`Allamah Haji Muhammad Amin bin Mufti Haji Jamaluddin al-Banjari. 5. Al-`Alim
al-Fadhil Haji Muhammad Ali al-Junaidi bin Qadi Haji Muhammad Amin. 6. Al-`Alim
al-`Allamah Haji Muhammad Sa`id al-Jazuli bin Qadi Haji Su`ud. 7. Al-`Alim al-
`Allamah Haji Muhammad Amin bin Qadi Haji Mahmud. 8. Al-`Alim al-`Allamah Haji
Abdus Shamad bin Mufti Haji Jamaluddin bin Syeikh Muhammad Arsyad al-Banjari. 9.
Al-`Alim al-`Allamah Haji Muhammad Jafri bin Qadi Haji Abdus Shamad. 10. Al-`Alim
al-Fadhil Qadi Haji Bajuri. 11. Al-`Alim al-Fadhil Haji Muhammad As`ad bin Mufti
Haji Muhammad Nur bin Qadi Haji Mahmud. 12. Haji Ibrahim bin Mufti Haji
Jamaluddin. 13. Haji Abu Talhah bin Qadi Abdus Shamad. 14. Haji Muhammad Thaiyib
bin Haji Muhammad Qasim. 15. Haji Muhammad bin Haji Muhammad Qasim. 16. Haji
Zainal bin Lebai Darun. 17. Haji Abdur Rahman bin Qadi Haji Muhammad Sa`id. 18.
Haji Qasim bin Mu'min. 19. Haji Muhammad Sa`id bin Mu'min. 20. Haji Muhammad
Arsyad bin Qadi Haji Abdur Rahman. 21. Haji Hasan bin Mufti Haji Muhammad Sa`id.
22. Haji Abdur Rauf. 23. Haji Abdul Jalil bin Qadi Haji Muhammad Arsyad. 24. Haji
Ahmad bin Abu Naim. 25. Haji Muhammad Arsyad bin Qadi Haji Abdur Rauf.

Aktiviti
Haji Jamaluddin bin Syeikh Muhammad Arsyad al-Banjari mendapat pendidikan Islam
secara mendalam daripada ayahnya, Syeikh Muhammad Arsyad al-Banjari. Selain
sebagai Mufti Martapura, Haji Jamaluddin juga giat mengajar sama ada orang awam
atau pun golongan istana kesultanan Banjar. Haji Jamaluddin, Mufti Martapura yang
paling besar pengaruhnya pada masa pemerintahan Sultan Adam (1825 M - 1857 M),
beberapa orang peneliti sejarah berpendapat bahawa Undang-Undang Sultan Adam (1251
H / 1835 M) adalah banyak dipengaruhi oleh pendapat dan pandangan Mufti Haji
Jamaluddin. Sebagai bukti pada Fasal 31, terdapat nama beliau, tertulis sebagai
berikut, ``Sekalian kepala-kepala jangan ada yang menyalahi pitua Haji Jamaluddin
ini namun orang lain yang menyalahi apabila ikam tiada kawa manangat lekas-lekas
bapadah kayah di aku.'' Fasal 31 tersebut ditulis dengan sangat panjang. Menurut
kertas kerja Abdurrahman S.H. (sekarang Hakim Agung Indonesia) tertulis dalam
bahasa Banjar huruf Latin / Rumi ejaan lama, seperti huruf `u' masih menggunakan
`oe'. Abdurrahman S.H. juga mencantumkan dalam kertas kerjanya itu teks dalam
bahasa Belanda. Beliau menyimpulkan Fasal 31 tersebut bahawa ``tentang tata
pemerintahan hanyalah bagian pertama saja sedang bagian akhir adalah mengenai
nazar.'' Selanjutnya Abdurrahman S.H. memberi komentar, ``Tetapi yang penting di
sini adalah suatu hal yang luar biasa bagi seorang ulama kalau fatwanya dimasukkan
ke dalam salah satu pasal daripada undang-undang kerajaan sehingga mempunyai
otoritas tersendiri sebagai hukum negara. Suatu hal yang jarang terjadi di mana-
mana.''

Selain hal-hal yang tersebut di atas, Mufti Haji Jamaluddin al-Banjari adalah
seolah-olah sebagai seorang pendamai perselisihan keluarga Diraja Banjar dan
pemegang ``Surat Wasiat Sultan Adam''. Dalam bulan Disember 1855 Sultan Adam
menulis surat wasiat yang kandungannya bertujuan pengganti Sultan Adam sebagai
sultan ialah Pangeran Hidayatullah. Kepada puteranya Pangeran Prabu Anom, dan
cucunya Pangeran Tamjidillah diancam dengan hukuman mati, jika menghalangi surat
wasiat itu. Surat Wasiat Sultan Adam yang tersebut juga dipegang oleh Mufti Haji
Jamaluddin al-Banjari.

Penulisan
Karya Mufti Haji Jamaluddin al-Banjari yang paling terkenal di seluruh dunia
Melayu ialah `Perukunan Jamaluddin'. Pada semua cetakan `Perukunan Jamaluddin'
dapat dipastikan bahawa kitab yang tersebut memang karya beliau. Namun masih ada
pendapat yang mengatakan bahawa kitab tersebut adalah karya saudara perempuannya
bernama Syarifah binti Syeikh Muhammad Arsyad al-Banjari. Pendapat yang lain pula
ada yang mengatakan adalah karya anak saudaranya yang bernama Fatimah. Pada
pandangan saya, sebelum menghuraikan mengenai ini perlulah kita mengenali pelbagai
versi kitab yang dinamakan Perukunan. Setelah kita mengenali pelbagai versi,
barulah kita dapat menentukan pengarangnya. Ada yang dinamakan `Perukunan' saja.
Ada yang dinamakan Perukunan Jamaluddin. Ada yang dinamakan Perukunan Besar. Ada
yang dinamakan Perukunan Melayu. Ada yang dinamakan Perukunan Jawa. Ada yang
dinamakan Perukunan Sunda. Dan terakhir sekali ada yang dinamakan Perukunan Bugis.
Tiga jenis `Perukunan' yang terakhir Jawa,Sunda dan Bugis tidak perlu dibicarakan
di sini kerana ketiga-tiganya hanyalah merupakan terjemahan saja daripada
Perukunan Melayu. Terlebih dulu di bawah ini diambil data beberapa buah cetakan
awal `Perukunan' yang dinisbahkan sebagai karya Mufti Haji Jamaluddin al-Banjari,
iaitu yang dicetak oleh Mathba'ah al-Miriyah al-Kainah, Mekah, 1315 H/1897 M. Pada
kulit depan tertulis, ``Ini kitab yang bernama Perukunan karangan asy-Syeikh al-
`Alim Mufti Haji Jamaluddin ibnu al-Marhum al-`Alim al-Fadhil asy-Syeikh Muhammad
Arsyad Mufti Banjari.'' Karya Mufti Haji Jamaluddin al-Banjari yang lain, yang
kurang diketahui umum, Bulugh al-Maram fi Takhalluf al-Muafiq fi al-Qiyam (1247
H/1831 M).