ADA BR ROMANA METN ODAKLI BAKI : Benim Adm Krmz zmlemesi

1. GR
ocukluumda, evde annemi babam elendirmek, gldrmek iin evdeki eyalar, tandk insanlar, her eyi taklit eder, dillendirir, kendi azmdan konutururdum(...) Okurlar Benim Adm Krmznn mizah ile korku arasnda gidip gelen bir yan olduunu bana sylemeleri belki ayn duyguyu hatrlatt iin beni ok mutlu eder.1 (Pamuk, 2010:379). 2006 Nobel dl sahibi Orhan Pamukun, 2010 itibar ile yalnz Trkiyede 215.000 bask yapan, Fransa, talya ve rlanda prestijli dller alan kitab Benim Adm Krmz2, iinde Lehe, Hrvata, eke de olmak zere 46 deiik lisana evrilmitir. Pamuk, hl en ok okunan eserleri iinde yer alan bu kitaptan en renkli ve en iyimser roman[m] olarak bahseder (zkrml, 2004:1050). Gnmzde bir dnya yazar olarak kabul gren Pamuk bu eseri ile dnyaya bir Doulu gzyle Bat romannn nasl yazldn gstermitir. (Baydur:1998) Bu almada, Gnmzde ada bir romana metin odakl bir bak ile genel geer ak emasn bulabilir miyiz? sorusuna yant aranacaktr. ada roman olarak, kendisini bir post modernist yazar olarak addeden Orhan Pamukun Benim Adm Krmz ele alnacaktr. ok katmanl bir roman olan Benim Adm Krmznn ak emas temel alnarak, masallarn genelgeer yapsal zelliklerine olan benzerlikleri aratrlacak, bu seferlikierdii dou kltr ve felsefesi zerinde durulmayacaktr. Kitabn konusu pek ok kaynakta bir ak hikayesi olarak geer. Sanrm bu romann temasn ifade eden en z ekildir. Eserde yer alan Kuran ve slami kltrden alntlar, minyatr sanatnn detayl anlatm, Batl resim anlay, cinselliin sorgulan ve bunlarla ilgili alt hikye ve ykcklerin, ilerleyen sayfalara bir ekilde mdahil olan nesnelerin ve bana gre ikinci planda kalan ahslarn, ok anlatcl bu kitabn metin odakl zmlemesinde kafa kartra-bileceinden, ak emasn elimden geldiince sade ve anlalr klmaa altm. Trlerin dizgesel zelliklerini ortaya kmasnn Vladimir Proppla baladn; masallar kesitlere ayrarak 31 temel ilev, masal kiilerini de 7 temel rol altnda topladn biliyoruz. Proppa gre kronolojik olarak- genel ak plann drt blme indirgeyebiliyoruz; Balang/Serim, Eksiklik/ Gerilim&Dm, Zafer, Ortaya karma/ zm. Beaugrande & Colby ise insanlara srkleyici gelen yklerdeki ortak anlaty bulmaya alr. yk anlatma kurallar dizisine gre aratrmaclarn ortaya kard iki emadan birincisi yaln, ikincisi daha detayldr. Birinci emada yer alan kahramann karsna ikinci emada bir hasm kar. Bylece durum-eylem patikalarnda karakterler birbirlerinden etkileir. (Erkman-Akerson: 2010)
1 2

Manzaradan Paralar kitabndan aynen alntdr. Cmle dkl orjinalinde yer ald iin dzeltmedim. Orhan Pamuk, Benim Adm Krmz, letiim Yaynlar, stanbul 1998. Bu almada eserin letiim Yaynlar 2010 basks kullanlacaktr.

Greimas, edebiyatn Yzeysel (1), Szdizimsel Anlat (2) ve Temel Anlamsal Boyutlarndan (3) bahseder. 2 ve 3n boyutlarnda kartlklar ve katmanlardaki alt anlamlar aramamz gerektiini syler. Campbell, yklerdeki karakterlerin yaamlar boyunca geirdikleri biyolojik evrelerin karl olan psikolojik evreleri aratrrken ikinci evre olarak macera evresindeki eiklerin kahraman zerinden kolaylkla grleceini, bunlarn kahramann bymesini saladn, evrildiini belirtir. Bakhtinin Karnaval kuram ile ykdeki dmler kronotoplarda balanr, zlr, ete kemie brnr. Roland Barthes ise anlatnn yapsal zmlemesinde3 Anlat Dizgesi (sistemi)nde yer alan eylemler ve bunlarn znelerine de bakm, bir anlatnn znesinin aslnda kim olduunu acaba iki zneli bir roman olabilir mi sorusunu tartmaya amtr. Benim Adm Krmznn ok katmanl bir eser olduundan bahsetmitim. Eser her bir karakterin azndan duyulan 59 blmden oluuyor. Blmlerin, says 19u bulan, anlatclar; (bu anlatclar Uygulama Blm/Younluk emasnda gsterilecektir) kadn, erkek, ocuk, nesne, bitki, para ve lm. Bu almada hedeflenenin metin zmlemesi olduunu ve bunun yukarda saylan kuramlarla uyumluluk gsterip gstermediine bakacamz sylemitim. yky aada belirttiim admlarla incelemeye aldm: a) Eserin konusu, b) Eserin zeti, c) zetin genel aka (4 Blmden oluan) uygulanmas (romandaki blm numaralaryla yaplacaktr), d) Anlatc Dalm emas, e) Roller, f) Ak emas. Rollerin, nesne ve eylemlerin isimlerini Gstergebilim terminolojisinde yer ald ekilde belirtecek, yukarda saydm edebiyat aratrmaclarnn hangilerinin savlarna rastlanld kartlacaktr..

2. UYGULAMA
Bahsedildii zere eserin Ak anlatyor olmas ilk etapta kar cinsin birbirine duyduu ak olarak yorumlanabilir. Bu bir noktaya kadar dorudur. Zira kitapta batan sona, aralara girip kan ykcklerin renkli figrasyonuyla, ak kokan bir gidiat grlr. Ama bu erkein kadna, erkein erkee, insann paraya, hrete, sanata ve her canlnn gce ve lmszle olan akdr. Ama bir yandan da Dou-Bat resim gelenekleri aras ekimenin sonu gelmez heyecan vardr. Eylemler son derece gerekidir. Karakterlerin doast gleri yoktur. yknn fantastik olabilecek blmleri, bana gre, eyalarn ve lmn dile geldii blmlerdir.

Roland Barthes Anlatlarn Yapsal zmlemesine Giri Communication 8, (1993)YKY den Gstergebilimsel Serven adyla Trkeye evrilmi metinden alntdr.

a)

Roman Hakknda

Benim Adm Krmz, gzel bir polisiye kurgu ile ilenmi kocaman bir ak temas altnda hayatn iinden grlen Bat resmiyle, Allahn bak asndan ve yukardan grlen Dou resmi arasndaki geriliminden ve hayatn dayatmalaryla kaybolmakta olan bir gelenein hznnden beslenir. (Kl, 2000:345) Dier yanda yazarn kendi sesine kulak verelim: Kitab bitirirken bir polisiye plotun, dedektif hikayesinin zorlama ve bouna olduunu hissettim, ama i iten gemiti. Kimsenin ilgilenmeyeceini dndm sevgili nakkalarma byle ilgi ekebileceimi dnmtm. Ama bu kurgu (slam ve yasak konusu) onlarn lemine ve mantna, onlarn krlgan iine bir saldr oldu. te yandan slamn sanata, kendini itenlikle ve derin bir ekilde sanat ile yaratclkla- musavvir gibi ifade etmeye kar tarihsel bir hogrszl var ki, ona da ada okurlarn nnde gzlerimi kapayamam. Bylece romanm kolay okunur ve srkleyici yapan bir polisiye-siyasi mantk, zavall nakkalarmn krlgan hayatlarna zorla sokulmu oldu. Kendilerinden zr dilerim. (Pamuk, 2010:349). Padiahn kendini Bat yntemiyle resmettirmek istemesi sanki yzlerce yllk slami resim geleneinin son kalesini vermesine sebep verecektir. Nakkalarn merak ve dini inanlar arasnda kalmalarn gerekten de ar bir hznle verir Pamuk. Okuru romann sonunda sevenleri kavutursa da- resim gelenei ile ilgili bir sr soru iaretiyle brakr. Blmleri birbirine balama grevi stlenmi bir takm ara rol ve sembolleri nak gibi ileyen yazarn bu eserinin zetine bakalm.

b)

zet

1591 yl bir k gn; katilinin bulunmasn isteyen bir maktln yalvar duyulur. erlemitir, nk sevdikleri onun ldn bilmezler, dolays ile gmlememitir, huzursuzdur. Bu kurban bir nakkatr. O gnlerde Kara on iki sene sonra stanbula dnm ocukken brakt ak gzel ekreyi iki ocuuyla baba yanna snm olarak bulur. Kocas gittii savatan dnmemitir. Bir de stne kaynbiraderi tarafndan taciz edilince baba (Enite) evine dnmtr. Kara ehre geri gelip de ekreyi grnce onu hi unutmadn anlar. ekrenin de gnl Karada dr ama onun yllar nce ekip gitmesinden dolay ona krgndr. Ve ekre hl evli grnmektedir. Evlenebilmeleri iin ya kocasnn lm haberi gelmeli ya da kaynpederi ortada olmayan olundan boanmasna rza gstermeli, araclk etmelidir. Bir sredir Enite Padiah III.Muratn emri ile gizli bir kitap yaptrmaktadr. Kitabn gizi; Avrupai usuller kullanarak resmetmekten gelir. Enite Osmanl saraynn nl nakkalar Kelebek, Zeytin ve Leyleke grev verir. Zarif Efendi byle bir kitabn varlndan haberdar olunca gnah olduunu ve tasvip etmediini syler ardndan da kaybolur. Nakkalarn azn aramak iin Kara onlarla konumaya gider. Bir yandan da ekreyi kocasndan boatmaya almaktadr. O srada Enite ldrlr ve padiahn emriyle yaptrd resimlerin 10.su evinden alnr. Hereye ramen Kara ve ekre evlenmeyi baarrlar. Evlilii duyan Hasan (kaynbirader) bu evlilii bozmaya alr ve Karay tehdit eder.

Ortada kayp bir koca, bir nakka ve henz ldrlen Enite ile birlikte herkesi bir korku ve phe alr. ekre de kocas Karadan phelenir ama sonunda onun katil olmadn anlar. Katil nakka Zeytindir ve Hasan tarafndan Karann adamlarndan biri sanlarak ldrlr. Bu arada Zarifin de cesedi bulunur ve defnedilir. Artk ruhu huzura kavumutur. Kara ald yaralarla evine, ekreye dner ve kavuurlar. ekre roman bu noktada devralr ve finali 26 yl sonra bir gn Karann kuyunun yanbanda lecei zamana dek -iki ocuu ve kocasyla ilikileri zerinden- getirerek yapar. Romana noktay koymadan nce ise bu yky belki bir gn kaleme geirir diye olu Orhana anlattn syler.

c)

zetin Genel Aka Uygulanmas

Eserin geneline baktmzda Proppun 4 blmlk genel ak plan aada grlecei gibi rahatlkla uygulanmaktadr.

1) Serim
Blm Numaralar
9+5+4+1+2+ 3 On iki yl nce babas ekre ile Karann aklarna engel olur. Kara ehri terk eder. ekre bakasyla evlendirilir iki ocuu olur, akabinde kocas savaa gider. Enite, Padiahn gizli kitab iin resim yapma grevini alr. Zarif ldrlr. Kurbann sesi duyulur. Kara 12 yldan sonra stanbula dner.

2)Dm
Enite ona Zarifin grevini verir. ekre ve Kara Ester ile mektuplamaya balar. Enite, Leylek ile konumas srasnda katilin bu nemli nakkalardan biri olduunu hisseder. Katil Karann kendisinden phe ettiini dnr. Eniteye gider ve yapldn iittii o resmi sorar. Tartrlar ve onu ldrr. ekre ve Kara evlenir. Kalbiye Estere Zarifin cebinden kan bir at resmini gsterir. stat Osman Karaya at resmini Zeytinin izdiini syler. Kara, Leylek ve Kelebek Zeytinden hesap sormaya giderler.

7+6 8 + 10 11 ...... 57

3)Zafer + 4) Sonu
58 + 59 Karann basksyla Zeytin katil olduunu itiraf eder. 10.ve sonuncu resmi verir ve kaar. Hasan elinde krmz klcyla onu idam eder. ekre ve Kara lm ayrana dek birlikte yaarlar.

d)

Anlatc Dalm emas 4

19 Adet anlatcdan yola karak romanda yalnzca 19 karakter olduu zannedilmesin. nk karakter says ok daha fazla. emay yaparken anlatclarn ykdeki younluuna bakmann bir takm sonular daha net grlmesini salayaca iin ekil 1de bu anlatclarn ka blmde yer aldnn dalmn verdim. Karann bu yknn Kahraman olduu romann birka blmnden sonra anlalr. Dier karakterlerden ak ara farkla, toplam 15 blmde kendini gsterir, zaten sonunda da prensesi elde eder. Hemen ardndan gelen ekre, Katil ve Enite de, barol karakterlerindendir. nsan ve hayvann haricinde nesnelerin konutuuna ahit olduumuzu sylemitim. Bu konuyla ilgili yazar (kendisinin resim sanatna ak dnlrse ok daha anlalr geliyor) en byk yaratc zevki bu nesneleri deil ama resimleri konutururken aldn sylyor. Bir resmi; resmin iinde yer alan kiilerin azndan konuturmann heyecan, bu kitap ile ilgili ald zevkin en by olmu. imdi bu kitaptaki karakterlerin isimlerini ve bu isimlerin ka blmde yer aldn grelim: Orhan; 1 Para; 1 eytan; 1 Krmz; 1 Kpek; 1 Kadn; 1 ki Abdal; 1 Aa; 1 At; 1 stat Osman; 1 lm; 3 Zeytin; 3 Leylek; 3 ekre; 8 Kara; 12 Kara ekre Katil Enite Ester Kelebek Leylek Zeytin lm stat Osman Aa At ki Abdal Kadn Krmz Kpek Orhan Para eytan

Kelebek; 3

Ester; 5
Enite; 5

Katil; 6

ekil 1

e)

Roller
Eksiklik Kahraman Prenses 1.Saldrgan/Hasm 2.Saldrgan/Hasm 3.Saldrgan/Hasm Gnderen 1 : Ak (ekre), Zarif (kayp), 10.minyatr (kayp) : Kara : ekre : Enite : Hasan : Katil : Enite

Gnderen 2 Ba Yardmc/2.Ba Dzmece Kahraman Zafer1 Zafer2 pucu (1,2) Nesne/ sahte ipucu D Hikye Hikye

: Padiah : Zarifin kars Kalbiye. : stat Osman. : Hasan? : Evlilik. : Katilin Bulunmas. : At resmi, Nakkalarn slubu. : Kabzas yakutlu haner. : Kara ile ekrenin ak. : Cinayetlerin aydnlatlmas ve kayp resmin bulunmas.

f)

Ak emas

Romann zetinin ardndan giri, gelime, zafer ve sonu blmlerini gzler nne serdik. zmlemenin yaplabilmesi iin, yapsalc terminolojiye gre 7 temel roln, nesnelerin ve sorun-durumun romandaki karlklar bulundu (Bkz: e kk). Bundan sonra romann zetinin kesitlere ayrlmas ve kesitlerin iine bu karlklarn yerletirilip bir sonuca balanmasna sra geliyor. Eserin ana temasnn ak olduunu ama geri planda youn bir Dou Bat resim anlaynn varlndan bahsetmitik. Akn barollerinde younluk emasndan (ekil 1) anlald zere Kara ve ekre vardr. Bir de kavuamama sorunu. Bu durumda ana ema aadaki ekilde olacaktr (ekil 2). Yani kitabn banda Kara, Enitenin ak ile arasna girmesi zerine ehri terk eder ve bir byme yolculuuna kar. Geri dn de aslnda ekre iindir. Artk olgunlam, usta bir sanatkar olmutur. Kendini ispat etmitir. Bunu gren Enite ona hem resmetme hem de aratrma grevi verir. Bylece kahramann 2.hikyesi (i hikye) balar. Unutulmamaldr ki aslolan d hikye, yani ak hikyesidir.

DI HKAYE = AK HKAYES

Kara 12 yl aradan sonra brakt akna geri dner. (EK 2)

Bu sefer karsna Hasan kar ve engel olmaya alr.

Kara ekre'yi sever. Ama Enite bu aka engel olur. Kara buna ierler ve uzaklara gider. (EK 1)

Kara ile ekre evlenirler. (EK 4)

5 verilen Kara kendisine grevleri yerine getirir ve katili bulur. Eve, karsna dner, mutlu son olur.

HKAYE (cinayet ve kayp resim)

B Enite ldrlr ve
10.resim kaybolur.

Bunu duyan Padiah derhal Kara ve stat'a resmin (ve katilin) bulunmasn emreder.. (EK 5)

Enite Kara'ya resmi bitirme iini verir. (EK 3)

stat ve Kalbiye Kara'ya yol gsterir. Kara katili ve resmi ortaya karr.

E
ekre ve herkes rahat eder. Kara ve ekre kavuurlar.

D Hikye

Hikye

Hikye

Enite (Hasm1) yznden sevenler kavuamaz (Sorun-durum) ve Kahraman byme yolculuuna kar. Kahraman eve dner (Geri Dn1) ve prensesi ister (Erek Durum1). Bu sefer de Hasan (Hasm2) engel olmak ister. Enite (Gnderen) Kahramana grev verir (Grev1) Enite ldrlr. 10.resim kaybolur.(Sorun-durum2, Eksiklik) Kara ile ekre evlenirler. (Zafer 1) Padiah (Gnderen 2) Karaya resmi ve katili bulmasn emreder. (Grev2) stat ve Kalbiye (Ba 1,2) at resmi ve nakkalarn isimlerini Karaya ulatrrlar. (pucu 1,2) Kara katili deifre eder. Katil Hasan tarafndan ldrlr. Kara ayn zamanda aklanm olur ve evine dner. Mutlu Son. (Zafer 2)

2 3 A B 4 C D 5&E

3. SONU
Yukardaki emalara bakarak, Osmanl ve ran nakkalarn, Bat dndaki dnyann grme ve resmetme biimlerini ak ve aile entrikalaryla hikye ettii Benim Adm Krmz Propp ve Beaugrande& Colby masal ak emalar ile rahatlkla zmlenebilecei grlebilir. Bakhtinin kronotoplar ve Campbellin eik kavramlar burada da mevcuttur. Barthesin birden fazla zneli metin varsaym ve iki farkl yknn yol ald, ama sonunda bir ekilde baland (Bkz: Mimesis ve Anlam) da aktr. D hikyenin on iki yl aradan sonra Karann ve ekrenin zihinlerindeki yolculuk bize yknn nasl baladn gsterir. Ardndan olaylar -bir iki sramann dndakronolojik bir ak seyreder. Karakterler, masal rolleri ile uyuma gsterir. Erek-durum, sorun-durum mevcuttur. Sonunda herey zlr: Hasan dnda. Kaynbirader Hasan, Zeytinin elindeki hanerden onu Karann adam zannederek ldrr ve katil olur. Yakalanmamak iin srra kadem basar. Yolculuk, eve dn, zafer durumlar vardr ; ktler cezasn bulur, sevenler kavuur. nmze bu noktada sanki bir soru(n) kyor: yk olmas gerektii gibi kahramanmz olan Kara evresinde mi ekillendi? Kahraman dediimiz Karann etkenden ziyade sanki edilgen bir tavr olduu dikkatli bir okurun dikkatinden kamayacaktr. Psikolojik olarak kendine ok da gveni olmayan Kara ne katili kendi bulur ne de 10.resmi. Ayrca Zeytinden ald darbeyle omuzundan yaralanm ve kendince yar

sakat kalmasnn ardnda sndn kars ekre bize yknn sonunda fsldamtr. Sanki grnmez ipleri oynatan ekredir. Burada Barthesin kahraman ayn zamanda metnin tek znesi midir sorusu akla geliyor. Bununla beraber Pamukun bu eser ile ilgili her anlatcy bir kahraman olarak grmesi ok ilgin. Hatta bu kahramanlarn ortasnda yani kitabn kalbine Karay deil ekre, babas ve ocuklarn (drt kii) koymas da bak amz sanki deitiriyor. (Pamuk:2010) Her ne kadar bu almada ada bir romanda zmleme yaptysam da, Benim Adm Krmznn ak temas iermesi, islami ve ahlki normlar iermesi, klasik bir ak masaln anmsatmas pek ok dil ve gstergebilim savlarnn uygulanabilirliini mmkn klyor. Yazarn bu konuda bu almaya k tutan yorumu: Bu roman, gerek resimlere, kitaplarn sayfalarnda unutulmu binlerce slam minyatrne baklarak yazlm gereki bir masaldr eklinde. (Pamuk, 2010: 381). Mamafih bu durum bizi ada romanlar iinde ne kadar bir genellemeye gtrebilir? yleyse bu tip bir almann daha salkl sonu verebilmesi iin belki ada edebiyat mzda ne km, belli bir grup eser zerinde zmlemeye gidilmesinde fayda olduu fikrindeyim. Tabii bu almann eserin getii dnem baz alnarak yaplmas, dnem artlarnn altnda olmas gerekiyor. B&C emasnn ne dereceye kadar uygulanabildiini ve hl bu emalarn ne denli geerliliini koruduklar; says azalmayan gie filmleri (=Hollywood yapm) ve popler romanlarn tirajndan bence rahatlkla anlalabilir. Kahramannn savamn sonuna kadar srdrd bir yk nereye kadar baarsz olabilir?

4. KAYNAKA
Barthes, Roland (1966Trkesi:1993), Gstergebilimsel Serven Anlatlarn Yapsal zmlemesine Giri. YKY, stanbul. Baydur, Memet (13 Aralk 1998) Benim Adm Krmz. Cumhuriyet Gazetesi, stanbul Erkman-Akerson, Fatma (2010) Edebiyat ve Kuramlar. thaki Yaynlar, stanbul. Kl, Engin (Derleyen) (1999) Orhan Pamuku Anlamak. letiim Yaynlar, stanbul. Pamuk, Orhan (2010) Benim Adm Krmz. letiim Yaynlar, stanbul. Pamuk, Orhan (2010) Manzaradan Paralar. letiim Yaynlar, stanbul. zkrml, Atilla (2004) Trk Edebiyat Tarihi - Cilt II. nklap Yaynlar, stanbul. url: http://tr.wikipedia.org/wiki/Benim_Adim_Kirmizi, 30.03.2012