nceleme

Trkiye, Ortadou kamuoylarndaki olumlu imajndan daha fazla istifade edebilmeli.

Trk D Politikas Zemininde Arap Bahar

The Arab Spring in the Context of Turkish Foreign Policy Tradition
Ara. Gr. Erman AKILLI

Ahi Evran niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Uluslararas likiler Blm
Abstract A street vendor named Mohamed Bouazizi, lost his hopes upon his future, upon his country and set himself on re in order to protest political corruption of Tunisia. His suicidal exclamation echoed through the most of the Middle East. In other words, little sparkles of Bouazizis suicide engulfed most other totalitarian regimes of Arab world. As the main course of this study, is Turkeys approach towards Arab Spring a back step, or is it crowning a foreign policy tradition? In order to answer this question; Turkeys delicate position in the area and her approach towards Arab Spring will be mentioned. Furthermore, for making a clear analysis for this attitude, Turkish Foreign Policy tradition on the Middle-East Arab countries will be reviewed in historical terms (since the foundation of modern Republic of Turkey), and then Arab Spring and Turkeys perspective towards it will be reviewed.

Ocak 2012 - Cilt: 4 - Say: 37

39

nceleme

Trkiye, temel devlet ilkeleri ile uyumlu olan bak as zemininde blge lkelerinin demokrasiye geiini arzulamakta ve bu balamda blge halklarnn daha fazla zgrlk, demokrasi ve insan haklar taleplerini destekleyen bir duru izmektedir.

1. Trk D Politikasnda Arap Orta Dousu1 a. Atatrk Dnemi (1919-1938) I. Dnya Sava ncesinde bamszlk hayalleri ile Osmanl mparatorluuna kar ayaklanan Araplar; 1916 Sykes-Picot Antlamasnn ardndan ngiltere ve Fransann, kendilerine vaat edilen topraklar zerindeki gerek emellerini anladktan sonra byk hayal krkl yaamlardr. Nitekim 1916 Sykes-Picot Antlamas ile ngiltere ve Fransa sz konusu topraklar kendi aralarnda paylam ve 1917 Balfour Deklarasyonu ile ngiltere Filistini, Yahudilere yurt yapacan taahht etmitir. Bu gelimeler balamnda Araplar; Fransa ve ngiltereye kar cephe almtr. Ayn dnemde ayn dmanlara kar Milli Mcadele veren Trkiye; Araplar iin yeni bir umut olmu ve bu kapsamda Araplar ile Trkler arasnda yaknlama yaanmtr. Bu balamda Trkiyenin dnem itibariyle Arap Orta Dousuna ynelik politikas u ekilde zetlenebilir; - Trkiyenin, Misak- Milliye gre, gneydou snrlarndaki Arap lkelerin halklarnn desteini/ibirliini salamak, - Bylelikle Fransay iki cephede savamaya zorlayarak Trkiye lehine olacak ekilde Kilikya konusunda anlamaya zorlamak, - Irak snrnda ise ngiltereyi uratracak sorunlar karmak.2 Sz konusu politikalarn temelinde ise Araplar ile ibirlii yaparak, gneydou snrlarnda tampon g yaratlmas ve Misak- Milliye gre

gneydou snrlarnn ancak Trk-Arap ibirlii ile izilebilecei dncesi yatmaktadr3. Bununla birlikte Mustafa Kemal Atatrk; Suriye, Irak ve Msr Araplar ile grerek Fransa ve ngiltereye kar tekilatlanmalar hususunda onlarn rgtlenmesini tevik etmi; bu balamda Suriye-Filistin Kuvay-i Osmaniyye Heyeti kurulmutur. Ancak 24 Nisan 1920 tarihli San Remo Antlamas ile Suriye Fransann; Irak ve Filistin ise ngilterenin manda ve himayesi altna girmitir. Musul Sorunu Lozan Konferansnda zm ileri bir tarihe braklan ve 1920lerde Trkiye ile ngiltere arasnda srtmeye neden olmu olan Musul; zengin petrol kaynaklar dolaysyla I. Dnya Sava srasnda taraarn ilgisini ekmitir. 1916 SykesPicot ile nce Fransa ardndan 1920 San Remo ile ngiltere mandasna giren blge iin Trkiye; Lozan Konferansnda, blgede yaayan halkn ounluunun Trk olduunu ve bu nedenle de Musulun Trkiyeye braklmas gerektiini sylemitir. ngiltere, Trkiyeden gelen bu syleme kar km; taraar arasnda zm hsl olamaynca da konu Milletler Cemiyeti (MC)ne tanmtr. Trkiye sz konusu platformda, zm iin blgede plebisit yaplmasn ngrrken ngiltere, sz konusu eyleme kar kmtr. ngiltere gdmndeki MC, Musulu 1925te Iraka brakmtr; 1926 ylnda ise Trkiye bu eylemi tandn ngiltere ile yapt anlama neticesinde kabul etmitir. Hatay Sorunu Trkiye ve Suriye arasndaki snr; Trkiye ve Fransa arasnda imzalanan 1921 Ankara Antlamas ile izilmitir. Buna gre Hatay sanca

40

Ocak 2012 - Cilt: 4 - Say: 37

nceleme

zellikle Krfez lkeleri, Trkiyenin model lke zelliini youn vurgu yapyor.

Suriye snrlar ierisinde kalacak; ancak zel bir idare ekline sahip olacakt. Blgede yaayan Trk asll halkn tm hak ve karlar korunacak ve resmi dil Trke olacakt; zira bu durum 1923 Lozan Antlamas ile kabul ve teyit edilmitir. Ancak Fransa 1936 ylnda Suriye ve Lbnana szde bamszlk tanynca Hatay sancann hukuki durumunun akbeti sorun haline gelmitir. Bu gelimeler nda Trkiye, Fransadan Hataya da bamszlk tanmasn istemitir. Ancak Fransa, mandater devlet olarak bu istei gerekletiremeyeceini, sz konusu istein Suriyenin toprak btnlnn paralanmas anlamna geleceini belirtmitir. Anlamazlk MC tanmtr; ise Hatay iin kendi i ilerinde bamsz, d ilerinde ise Suriyeye tabi, kendi a-

nayasas olan zerk bir yap ngrmtr. 1939a doru gerek Avrupadaki savaa yneli gerekse de Trkiyenin giriimleri neticesinde Fransa, Hataya bamszlk tanmtr. 23 Haziran 1939 tarihinde de Hatay Trkiyeye katlmtr, buna karlk Trkiye Suriyenin toprak btnlne sayg gstereceini taahht etmitir. b. Tek Parti Dnemi (1938-1950) Batnn Bat ile dengelendii ve aktif tarafszlk ilkesinin d politikada benimsendii bir dnem olan Tek Parti Dneminde Trkiyenin Arap Orta Dousu ile iyi ikili ilikiler ierisinde bulunduu sylenebilir. Zira Trkiye, Birlemi Milletler Genel Kurulunun 1947 ylnda ortaya karm

Ocak 2012 - Cilt: 4 - Say: 37

41

nceleme

Trkiyenin kimi dier lkeler gibi d mdahaleyi desteklemedii ve dolaysyla Trkiye Cumhuriyeti Devletinin, kendi kuruluundan gnmze Arap lkelerine ynelik olarak gdlen i ilerine karmama ilkesinin korunduu grlmektedir.

olduu Filistini taksim kararn dier Arap lkeleri ile birlikte veto etmitir. c. Souk Sava Dnemi (1950-1991) Bu dnem ierisinde Trk D Politikasn ekillendiren yegne hususlar u ekilde zetlenebilir; - Bat ile btnleme hedenin gerekletirilmesi, - Bat ve zellikle ABDnin ekonomik desteini almak, - NATO yeliinin gerekletirilmesi, - Yunanistan ve Kbrs meselelerinde lke karlarnn korunmas, - Sovyet tehdidinin bertaraf edilmesi. 14 Mays 1950 tarihinde iktidara gelen Demokrat Partinin d politika anlaynn temelinde Bat ile btnleme gayesi yatmaktadr. Bu gayenin nvesini ise II. Dnya Savann ertesinde, Stalinin Kuzeydou Anadolu ve Boazlara gz dikmesinin yattn sylemek yanl olmayacaktr. Zira Kore Savana asker gnderilmesi ile NATO yeliini elde etme abasna girilmesi; sz konusu gayeye ulamak iin ne kadar ciddi admlar atldnn gstergesidir. Bununla birlikte 1948 ylnda kurulan srail devletinin tannmas, Trkiye ile Arap Devletleri arasndaki ilikide iplerin gerilmesine neden olmutur. Bu zeminde deerlendirildiinde, Trkiyenin komusu olan Arap Orta Dou Devletleri ile ilikilerinde sorun yaamak pahasna Bat ile ilikilerini iyi tutmay yeledii grlmektedir. Elbette bu yaklamn

arkasnda, yukardaki satrlarda da deinildii zere, Sovyet tehdidi ile ABD etkisinin varl yatmaktadr. Dnem itibariyle Trkiyenin blgedeki pozisyonu Bat tarafndan u karakol olarak grlrken, Arap Orta Dousunda ise bu bak as ABDnin Blgedeki Jandarmas olarak tanmlanyordu. Souk Sava dnemi boyunca Arap Orta Dousuna ynelik izlenen d politika, genel hatlar itibariyle, Bat eksenli olmaktan kurtulamamtr. Bununla birlikte dnem ierisinde sz konusu nermenin tersi durumlarn da vuku bulduu bir gerektir. rnein, 1963 ylnda patlak veren Kbrs Sorunu ve nihayetinde gelen Johnson Mektubu neticesinde ABD ile olan ilikilerin gerildii grlmektedir. 20 Temmuz 1974 tarihinde Trkiye Cumhuriyeti Devleti tarafndan balatlan Kbrs Bar Harekt ilk etapta Bat ABDden ciddi bir tepki grmemitir. Ancak 13 Austos 1974 tarihinde gerekletirilen ikinci harekt, Bat ve ABD nezdinde ciddi tepkilere neden olmu; 1975-1978 yllar arasnda ABD tarafndan Trkiyeye silah ambargosu uygulanmtr. zellikle ABD tarafndan bu tarz bir eyleme maruz braklmasna karn; Arap Orta Dousu Devletleri (Afganistan, Libya, ran gibi) harekt boyunca Trkiyeyi hem sylem hem de maddi/askeri adan desteklemilerdir. Sz konusu gelimelerin nda Trkiye, daha nceden ekimser yaklat slam Konferans rgt(K) ile daha yakndan ilgilenmeye balamtr. Bununla birlikte 1967-1973 yllar arasnda gerekleen Arap-srail Savanda Arap tarafnda yer alan bir duru sergilemi; bu balamda Adana ncirlik ssn srail lehine kulla-

42

Ocak 2012 - Cilt: 4 - Say: 37

nceleme

nlmasna msaade etmemi, sava sonrasnda BM 242. Maddesinin uygulanmasnn gerektiini yani srailin igal etmi olduu topraklar boaltmas gerektiini srarla savunmutur. Ayrca srailden bykeli ekilmi, ilikiler maslahatgzar seviyesinde srdrlmtr. Souk Sava dneminde Bat eksenli d siyasa grnden uzaklald durumlara bir dier rnek ise Svey Kanal Krizinde Msrn yannda yer alnmas gsterilebilir. d. Souk Sava Sonras Dnem (1991-2001) ABD tarafndan yeni dnya dzeni olarak adlandrlan bu dnem ierisinde Trkiyenin d siyasa hedeerini u ekilde zetleyebiliriz; - Avrupa Birlii(AB) ile btnleme, - ABD ile ittifakn/stratejik ortakln ilerletilerek devam, - Orta Asya ve Rusya Federasyonu ile ilikilerin glendirilmesi, - Orta Douda cereyan eden/edecek gelimeleri doru okuyabilmek ve menfaatlerden geri adm atacak pozisyona dmemek, bununla birlikte Orta Dou bar srecine katk salamak, - PKK sorununun zlmesi.4 1991 Mart aynda Saddam ynetiminin Kuzey Irakta balayan ayaklanmaya sert mdahalesi sonrasnda blgeden Trkiyeye ve rana ciddi bir Krt nfus akm olmutur. Ardndan gerekleen I. Krfez Sava ve PKKnn giderek artan kanl eylemleri, Trkiyenin blge lkeleri ile ilikilerini yeniden gzden geirmek durumunda brakmtr. Zira Suriyenin PKKy aktan desteklemesi; Msrn, askeri anlamda Trk-srail yaknlamasna tepkisi ilikilerin gerilmesine neden olmutur. Bu balamda deerlendirildiinde kantarn yeniden Batya kaydn, Arap Orta Dousu ile ilikilerin giderek zayad grlmektedir.

e. 11 Eyll Sonras (2001-2011) 11 Eyll 2001 tarihinde Dnya Ticaret Merkezine gerekletirilen saldrlar tm dnyada siyasi ve askeri sistemlerde gei/deiim ile gvenlik algsnda kkl deiimlerin yaanmasna; Ortadou corafyas zelinde ise tm dengeler alt st olmasna neden olmutur. Trkiyenin blgeye ynelik izledii d politika, 2000lerin ba ile genel d politika eilime paralel biimde ekillenmeye balam ve sz konusu olaylarn ardndan daha da belirgin bir tarz deiimine gitmitir. Trkiyenin blgeye ynelik izledii d politika anlayndaki bu tarz deiimi; - Deien blgesel ve kresel konjonktr, - Trkiye-Avrupa Birlii(AB) ilikilerindeki gelimeler, - Trkiyenin deien stratejik alglamalar, - 3 Kasm 2002 tarihinde iktidara gelen Adalet ve Kalknma Partisi ynetimi (Ak Parti iktidar ile d politikada ynelinen; ok eksenli, pro-aktif ve sfr sorun siyasalar). Trkiyenin blgeye ynelik izledii d politika anlayndaki sz konusu tarz deiimlerini ksaca aklamak gerekirse; deien blgesel ve kresel konjonktrden kast edilen, Souk Sava sonrasnda kresel boyutta yaanlan sistem krizi ve bu balamda tm dnyada grlen jeo-ekonomik, jeo-stratejik ve jeo-politik karmaklktr. Sz konusu karmaklklar, uluslararas dengeler zemininde belirsizlie ve dzensizlie yol amtr. Doal olarak bu krlgan sistem yapsndan Trkiye de etkilenmitir. Trkiyenin 11 Eyll saldrlar sonrasnda Ortadouda izlemi olduu d politika lksn etkilen bir baka dinamik ise 1999 ylnda Trkiyenin resmen AB yeliine aday devlet stats kazanmasnn ardndan AB ile olan ilikilerin ivme kazand sretir. Bu balamda Trkiye, kurduu ikili yada ok tara ilikilerde kendine gvenen, inisiyatif alma arzusuna ve ka-

Ocak 2012 - Cilt: 4 - Say: 37

43

nceleme

1950li yllarda NATO yelii zemininde Ortadouda, d siyasa algs olarak, tabiri caiz ise Bat Bloku militan vari politikalar izlemi olan Trkiye, artk otonom biimde karar alabilen ve bu eperde hareket edebilen blgesel bir g lke portresi izmektedir.

biliyetine sahip olan istikrarl bir lke proli izer hale gelmitir. Bu olumlu hava ile birlikte Ak Partinin 2 Kasm 2002 tarihinde iktidar olmas ile birlikte d politikada nem kazanan ok eksenli, pro-aktif ve sfr sorunlu d politika doktrinleri eperinde, Ortadouda etkin bir d siyasa izleme yoluna gitmitir. Dier taraftan Ak Parti ynetiminin iktidara gelmesinin ardndan Arap Devletlerinin Trkiyeye dair bak as; Mslmanl kucaklam, saygn bir slam lkesi olarak deimitir. Bu balamda Souk Sava dneminde ABDnin Orta Doudaki Jandarmas algsndan saygn bir slam lkesi algsna gei olduka manidardr.5 Bu balamda deerlendirildiinde Trkiye ve Arap Orta Dou devletleri arasndaki ilikilerin kademeli olarak ykselie getii bir trende girildii sylenebilir. Zira Suriye ile 1998 ylnda imza edilen Adana Mutabakat zemininde kopma noktasna gelmi olan ilikiler; Beer Esadn 2000li yllarda ynetime gelmesi ile normallemeye balam, karlkl ticaret hacminin arttrlmas, snr ticaretinin gelitirilmesi gibi hususlar zemininde iki lke arasndaki ilikiler ivme kazanr hale gelmitir. Ayn ekilde dnem ierisinde ran ile olan ilikilere ivme katlmaya balanm; doal gaz alm, karlkl yatrm ve ticaret hacminin arttrlmas ile eitim, kltr konularnda ikili ilikilerin gelitirilmesi kararlatrlmtr. Nitekim 2008 yl sonu itibariyle ran ile olan ticaret hacmi 76 milyar dolara varm ve ran, Trkiyenin en byk 8. ticaret orta olmutur. Trkiye petrol ithalatnn %36,4n ve doal gaz ithalatnn %11ini randan gerekletirmektedir.

Bununla birlikte Trkiye, ran ve Brezilyann taraf olduu uranyum takas anlamas da ilikilerdeki ivmenin seviyesini gstermektedir. Bu gelimelerden ayr olarak; henz 2. Krfez Sava gereklemeden ve ABDnin Iraka mdahale edecei gerei kapda iken Saddam ynetimi ile 1 milyar dolarlk ticaret anlamasnn yaplmas ve 1 Mart 2003 tarihli 1. Tezkerenin reddi, Babakan tarafndan srailin Filistine uygulad iddetin devlet terr olarak nitelendirilmesi ve Davos Zirvesindeki One Munite k gibi hususlar alt alta getirildiinde Trkiyenin Ortadouda otonom bir aktr olarak hareket ettii grlmektedir. Sonu Yerine: Arap Bahar ve Trkiyenin Tutumu Arap Bahar ksaca; Tunus ve Msrda balayp tm Arap corafyasna yaylan deiim ve demokratikleme sreci7 olarak adlandrlabilir. 17 Aralk 2010 tarihinde bir sokak satc olarak geimini salamaya alan, niversite mezunu 26 yandaki Muhammed Bouazizinin gelecee dair umutlarn kaybetmesi8; bugn Arap Bahar olarak adlandrlan deiim srecinin ilk adm olmutur. lkelerindeki ekonomik eitsizlik, yolsuzluk ve siyasi yozlama gibi hususlarn temelinde ykselen isyan dalgas, Tunus temelinde Bouazizinin kendini atee vermesi ile balam; benzer intihar giriimleri ile galeyana gelen halk Zeynel Abidin bin Ali, gvenlik gleri ile bastrmaya alm olsa da bu giriimi baarsz olmutur. Tabiri caiz ise Domino Etkisi yaratan sz konusu olaylar eperinde sz konusu bakaldr silsilesi, Arap corafyasnda kendini hisset-

44

Ocak 2012 - Cilt: 4 - Say: 37

nceleme

tirir bir hal almtr. Nitekim sz konusu olaylar neticesinde yllardr varln korumu olan otoriter rejimler yklm; liderlerin lene kadar iktidarda kald Arap devlet geleneinin aksine halk tarafndan yklmtr. Arap Baharna kar Trkiyenin tutumu ise; temel devlet ilkeleri ile uyumlu olan bak as zemininde blge lkelerinin demokrasiye geiini arzulamakta ve bu balamda blge halklarnn daha fazla zgrlk, demokrasi ve insan haklar taleplerini destekleyen bir duru izmektedir. Bu zeminde deerlendirildiinde Trkiyenin sz konusu lkelerde halklarn lehine olacak biimde gerekleen olan iyiletirilmelerin bizatihi lkelerin i dinamikleri ile gerekletirilmesi gerektiini savunmaktadr. Bu eperde deerlendirildiinde Trkiyenin kimi dier lkeler gibi d mdahaleyi desteklemedii ve dolaysyla Trkiye Cumhuriyeti Devletinin, kendi kuruluundan gnmze Arap lkelerine ynelik olarak
O

gdlen i ilerine karmama ilkesinin korunduu grlmektedir. Sonu olarak, Trkiyenin genelde d politikas zelde ise Ortadouya ynelik izledii politikalar; Sovyetler Birliinin zlmesi ile birlikte yeniden ekillenmeye balam, 11 Eyll saldrlar ile birlikte bu deiim ve dnm hz kazanmtr. 1950li yllarda NATO yelii zemininde Ortadouda, d siyasa algs olarak, tabiri caiz ise Bat Bloku militan vari politikalar izlemi olan Trkiye, artk otonom biimde karar alabilen ve bu eperde hareket edebilen blgesel bir g lke portresi izmektedir. Yukardaki satrlarda da deinildii zere Trkiye; yer ald corafya nedeniyle hibir tarafn militanln yapmaya daha doru bir deyi ile tek tara bir d siyasa izleme gibi bir lks yoktur. Bilakis Trkiye, zellikle blge lkeleriyle ikili ilikilerine ivme vererek bir model lke olma zelliini korumaldr.

DPNOTLAR
1 Bu blm yazlrken temel eserden ska faydalanlmtr: mer Edip Krkolu; Trkiyenin Arap Ortadousuna Kar Politikas, Ankara, Bar Kitabevi, 2009 ve Baskn Oran (ed.), Trk D Politikas: Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I (1919-1980), stanbul: letiim Yaynlar, 2001 ve William Hale , Trk D Politikas 1774-2000, Mozaik Yaynlar, 2003. 2 3 4 5 6 7 8 Trel Ylmaz; Dou lkeleri le likiler, Haydar akmak (der.) Trk D Politikas: 1919-2008, Ankara: Bar Platin Yaynlar, 2008, s. 128. A.g.e. s. 129. Hasan nal; 2000-2008: Dnemin D Politika Deerlendirmesi, Haydar akmak (der.) Trk D Politikas: 19192008, Ankara: Bar Platin Yaynlar, 2008, s. 1042-1043. Yasin Aktay; Arap Baharnda Seim Rzgarlar ve Trkiye Algs, yaznn tamam iin bkz. http://www.sde.org. tr/tr/kose-yazilari/1051/arap-baharinda-secim-ruzgarlari-ve-turkiye-algisi.aspx (17.12.2011) zm S. Uzun; D Politika Analizleri, yaznn tamam iin bkz. http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster. aspx?ID=72 (Eriim Tarihi: 17.12.2011) Keyman, Fuat; Arap Bahar, Trkiye Modeli ve Avrupa Birlii, Analist, USAK Yaynlar, Say 6, Austos-2011, Ankara, s. 42. Hernando De Soto The Real Mohamed Bouazizi, Foreign Policy , yaznn tamam iin bkz. http://www.foreignpolicy.com/articles/2011/12/16/the_real_mohamed_bouazizi (Eriim tarihi: 18.12.2011)

Ocak 2012 - Cilt: 4 - Say: 37

45

Copyright of Middle Eastern Analysis / Ortadogu Analiz is the property of Turkmen Cooperation & Cultural Foundation Center for Middle Eastern Strategic Studies (ORSAM) and its content may not be copied or emailed to multiple sites or posted to a listserv without the copyright holder's express written permission. However, users may print, download, or email articles for individual use.