Kraljevina talija (l Regno d'talia)

Dana 18. veljae 1861. u Torinu je proglaen prvi talijanski Parlament, a 17. ozujka
iste godine Viktor Emanuel proglaen je kraljem talije. Tada je talija imala
oko 22 milijuna stanovnika a
tada joj jo nisu bili prikljueni Venecija i Rim. Glavni tadanji problem bila je
unutranja organizacija; nakon Cavourove smrti Vijece se podijelilo u dvije
struje: Desnica koju su inili konzervativci i umjereni; Ljevica (tzv. Partito
d'azione) koju su inili republikanci i demokrati. U poetku je na vlasti bila
desnica, koja je nastojala rijeiti glavne probleme, a to su bili ujednaavanje i
ujedinjenje vojske i pokrajina koje su do tada bile u 7 razliitih drzava. Uveden
je Ustav koji je jo uveo Karlo Alberto u Piemonteu: talija je administrativno
podijeljena na pokrajine. Glavni grad je Torino. Bilo je vazno rijeiti i pitanje
Juzne talije koja je bila daleko zaostalije od sjeverne. U vanjskoj politici glavni
problemi su bili Rim i Venecija koji nisu jo bili pripojeni taliji. Problem Veneta
rjeava se u . ratu za nezavisnost koji se vodi 1866. godine. Naime, talija se
povezuje s glavnim austrijskim rivalom, Prusijom, i uspijeva prisiliti Austriju na
povlaenje. u ovim borbama sudjeluje Garibaldi.
Do konanog ujedinjenja talije dolazi rjeavanjem problema Rima. To se pitanje
rjeava oruzanim putem jer Cavourov nasljednik Ricasoli nije uspio nita
rijeiti pregovorima s papom Pijom X. ntervenira Garibaldi kojis e 1862.
godine iskrcava u Palermu s namjerom da prijede kanal i napadne Rim,
medutim, u tome ga sprjeavaju talijanski vojnici na nagovor Napoleona .
Talijani se obavezhuju prema Francuzima da nece napadati papinsku drzavu,
a Francuzi su za uzvrat trebali za dvije godine napustiti rim. Da bi se zatitila
Papinska drzava i odrzalo obecanje, prijestolnica se iz Torina seli u Firenzu
1864. godine, ali Torino se odrie prijestolnitva samo pod uvjetom da ga
preuzme Rim. Godine 1867. opet na scenu dolazi Garibaldi koji nastoji probiti
granice Papinske drzave. Medutim, dozivljava neuspjeh, a Rim je osloboden
tek 1870. godine nakon pada Napoleonovog carstva. Papa ne zeli prihvatiti
okupaciju mirnim putem pa Viktor Emanuel alje vojskju koja ulazi u Rim 20.
rujna 1870. Godinu dana kasnije prijestolnica se seli iz Firence u Rim. Tada se
po Cavourovom receptu (on umire 1862.) rjeava i pitanje statusa Papinske
drzave kojoj se priznaje teritorij, suverenitet vladara i godinji prihod u iznosu
od 3,225.000,00 lira. Medutim, papa to ne prihvaca jer mu se time ne priznaje
nikakav teritorijalni suverenitet.
talija od 1870. do 1914.
Nakon ujedinjenja i rjeavanja najtezih problema, vlast prelazi u ruke ljevice koja je
bila demokratinija. Ljevica nastoji unijeti razliite novosti kako bi potaknula
razvoj ekonomije i kulturni napredak. Tako se zalaze za uvodenje obaveznog i
besplatnog osnovnog kolovanja, zatim za ukidanje poreza na brano i za
proirenje prava glasa na veci broj stanovnika.
U vanjskoj politici talija se nastoji ne mijeati u razmirice drugih drzava, medutim, u
nekoliko navrata je ipak prisiljena opredijeliti se, tako npr. 1882. godine sklapa
Trojni savez s Njemakom i Austrijom, nakon to Francuska napada Tunis.
U to vrijeme u taliji se u narodu ire i socijalistike ideje, koje je vec izmedu 1865. i
1870. poeo iriti ruski komunist Rakunjin. U vrijeme velike industrijske i
poljoprivredne krize devedesetih godina izbijaju brojne pobune i u sjevernoj i u
juznoj taliji. Ti nemiri se smiruju oko 1901. do 1903. godine i dolazi do
znatnog napretka u industriji i trgovini. sto tako, korak naprijed je uinje 1913.
godine kada se uspostavlja opce pravo glasa.
talija od 1914. do 1948.
Godine 1912. u talij opet vlada politika kriza koja se nastavlja do . svjetskog rata.
Prvu godinu rata talija je neutralna, ulazi u rat tek nakon tajnog sporazuma u
Londonu 1915. godine. Godine 1918. Talijani uspijevaju potpuno unititi
nazonost Austrougarske monarhije u sjevernoj taliji, medutim, ne znaju
izvuci korist iz te pobjede. Godine 1919. osnivaju se nove stranke: narodna
strana i fasci di combattimento, stranka koji osniva Mussolini. U meduvremenu
Gabriele d'Annunzio, obuzet talijanskim nacionalizmom osvaja Rijeku i
proglaava vladavinu nad Kvarnerom. Medutim 1920. godine Rapalskim
ugovorom talija priznaje pripadnost Dalmacije i Kvarnera Jugoslaviji, a Rijeka
se proglaava slobodnim gradom. Godine 1921. iz frakcija socijalistike
stranke nastaje Komunistika partija talije.
Godine 1922. na vlast dolazi Mussolini i poinje razdoblje faistike vladavine u taliji,
koja traje do kraja . svjetskog rata, tonije do 1943. godine, kad je Mussolini
zbaen s vlasti. U tom razdoblju, tonije 1929. godine, potpisuju se Lateranski
dogovor i Concordato, sporazumi kojima se priznaje suverenitet i
nepovredivost teritorija Papinske drzave. godine 1935. talija poinje osvajati
kolonije, osvaja Etiopiju (Abissinia), 1938. prihvaca, po uzoru na Njemaku,
zakone o zatiti rase. Godine 1939. osvaja Albaniju, a 1940. zajedno s
Njemakom ulazi u rat. U rujnu 1943. godine, nakon svrgnuca Mussolinija,
talija objavljuje rat Njemakoj. Nakon rata, u svibnju 1946., kralj Viktor
Emanuel . abdicira i na referendumu stanovnitvo se izjanjava za republiku,
koja se proglaava 1. sijenja 1948.
Poslijeratna talija Od ekonomskog uda ("miracolo economico) do olovnih godina
("anni di piombo)
Razne zabiljeke:
Sve ono to ini taliju
Teatro La Scala najpoznatije operno kazalite u taliji, medu najpoznatijim na
svijetu. Nastalo na mjestu nekadanje kanonike crkve koju je dala izgraditi
Regina della Scala, supruga Barnaba Viscontija. Vazna je gradevina u
neoklasinom stilu, projektirao je Giuseppe Piermarini. Dvorana je vrlo
prostrana a akustika savrena.
Kazalite je sveano otvoreno 3. kolovoza 1778. Operom ,L'Europa Riconosciuta"
kompozitora Antonija Salierija (Mozart). Znatno je obnovljeno u razdoblu
1918-1921.
,Krtenje" u la Scala je odluujuce za operne pjevae i skladatelje. Uz kazalite se
nalazi Museo della Scala, otvoren 1913., s vrijednim premdetima za povijest
talijanske glazbene umjetnosti.
U povodu otvorenja kazalite sezone la Scala postaje sastajalite visokog drutva.
Ponekad luksuz i rasko izazivaju nezadovoljstvo i proteste nezaposlenih iji
je zivot u potpunoj suprotnosti, kao i ekolokih aktivista koji protestiraju na
razmetanje krznima.
Valentino Rossi viestruki svjetski prvak u motociklizmu
Tiziano Sclavi (Broni, 1953.), talijanski strip-autor Nakon suradnje na brojnim
stripovima za razne izdavae, a 1980. godine dolazi u kucu "Bonelli" gdje
povremeno pie tekstove za "Zagora" i "Mister No"-a. Neke od najboljih
epizoda dotinih junaka (npr. Zagorov album u boji "Prokleto blago" i epizoda
"ncubi", u Jugoslaviji prevedena kao "Demoni ludila", te "Ananga" i "Crvene
sjenke" kad se radi o Mister No-u), Sclavijevo su djelo i velika su potvrda
njegova talenta. Takoder je autor serije kratkih stripova "Traper Kerry" (est
dodatak glavnoj prii u stripovima u izdanju novosadskog "Dnevnika"). Godine
1986. na talijanskom trzitu se pojavio novi Sclavijev strip "Dylan Dog" koji je
fantastinom-horror tematikom odmah privukao publiku, te je dugo bio
najprodavanija "Bonellijeva" edicija. Stekao je irok krug itatelja i na podruju
Jugoslavije, gdje je nastavio izlaziti i nakon raspada drzave. Uz Sclavija, kao
tekstopisci "Dylana Doga" najece se pojavljuju Claudio Chiaverotti i Luigi
Mignacco, a glavni crtai su Stano, Freghieri, Brindisi, Tacconi, Roi,
Montanari, Grassani, Cossu, Micheluzzi, Villa, Piccatto, Dell'Uomo itd.
Predavanje V.
Srednji vijek
SCHOLA PALATNA - La Schola palatina, detta anche Accademia palatina (con
riferimento alla scuola greca e a quella platonica), era un cenacolo di
intellettuali provenienti da ogni parte dell'impero carolingio. Fu fondata da
Alcuino di York, Eginardo e Paolo Diacono.[1] Si riuniva attorno all'imperatore
presso la corte di Carlo Magno ad Aquisgrana. Le personalit pi eminenti del
gruppo, oltre ai tre fondatori, furono: il friulano Paolino di Aquileia, il franco
Angilberto, l'intellettuale di origine ispano-visigota Teodulfo di Orleans
(probabile autore dei Libri Carolini), l'abate franco e cugino di Carlo Magno
Adelardo di Corbie, autore del trattato De ordine palatii e l'irlandese Dungal.
Questo ambiente internazionale, nel corso dell'X secolo, fonda una cultura che,
nonostante riprenda canoni di matrice classica, mostra caratteri di originalit: il
rapporto con l'antico risulta innovativo in quanto fusione della reinterpretazione
della cultura classica da parte di ogni rappresentante, influenzato,
nell'approccio con l'ellenismo, da canoni etnico-culturali differenti.
Amalfijska ploa, zbirka obiajnoga pomorskoga prava, sastavljena u obliku
prirunika pomorskih sudita talijanskoga grada Amalfija. Osnovne odredbe
ploe potjeu iz X/X. stoljeca i oslanjaju se na bizantsku pomorsko-pravnu
tradiciju; sadrze 66 lanaka kojima se ureduju pravni aspekti plovidbe,
pomorske trgovine i brodogradnje. Odredbe Amalfijske ploe primjenjivale su
se u mnogim lukama Mediterana sve do poetka XV. stoljeca. l Bucintoro
era la galea di stato dei dogi di Venezia, sulla quale si imbarcavano ogni anno
nel giorno dell'Ascensione per celebrare il rito veneziano dello sposalizio con il
mare.
FLAVO GOA - Sarebbe nato ad Amalfi o a Positano nella seconda met del
Duecento. ntorno al 1300 egli avrebbe inventato o perfezionato la bussola
(inventata dai Cinesi e adottata in precedenza dai naviganti Arabi, Veneziani e
dagli stessi Amalfitani). da rimarcare che Marco Polo, al suo ritorno dalla
Cina nel 1295, pu avere contribuito a diffondere la conoscenza di dispositivi
magnetici per la navigazione usati dai Cinesi e dai popoli dell'Asia visitati.
Fridrik ., zvan Barbarossa (* oko 1122. u Waiblingenu ili u Weingarten u (Altdorf) kod
Ravensburga; | 10. lipnja 1190. na rijeci Saleph, u dananoj Turskoj) iz
dinastije Hohenstaufen, od 1147. kao Fridrik . vapski vojvoda, rimsko-
njemaki kralj od 1152., rimsko-njemaki car 1155. - 1190. Nadimak
Barbarossa (barba ,brada", rossa ,crven/crvenkast") dobio je u taliji zbog
crvenkaste brade. Jedan je od najpoznatijih srednjovjekovnih vladara. Kao sin
Staufovca vapskog vojvode Fridrika . Jednookog i Welfkinje Judite, kceri
bavarskog vojvode Henrika Crnog, Fridrik je potjecao od dviju tada najjaih
velikakih obitelji u Svetom Rimskom Carstvu, usto i medusobno sukobljenih.
Nakon oeve smrti godine 1147. Fridrik je postao vapskim vojvodom pod
imenom Fridrik . Cini se da je nastavio politiku svoga oca u izgradivanju
moci kuce Staufen, dok je njegov stric njemaki kralj Konrad . nastojao
povecati kraljevsku moc. U sukobima izmedu Konrada i Welfa Fridrik je bio
neutralan, ini se da je ak sprijeio jedan njegov postupak protiv Welfa.
VTRUVJEV COVJEK je svjetski poznati crtez Leonarda da Vincija iz oko 1487.
godine[1]. Uz crtez se nalaze i biljeke temeljene na djelu slavnog
starorimskog arhitekta Vitruvija. zveden je tuem i perom na papiru, a
prikazuje figuru mukarca u dva polazaja koji se preklapaju, s rairenim
rukama (u jednoj) te rairenim rukama i nogama (u drugoj), dok su oko njih
opisani kruznica i kvadrat. Crtez i tekst se ponekad nazivaju Zakonom
proporcija ili, rjede, Proporcijama ovjeka. Cuva se u Galleriji dell'Accademia u
Veneciji i, poput vecine radova na papiru, prikazuje se samo povremeno[2]
L'UOMO VTRUVANO - L'Uomo vitruviano un disegno a matita e inchiostro su
carta (34x24 cm) di Leonardo da Vinci, databile al 1490 circa e conservato nel
Gabinetto dei Disegni e delle Stampe delle Gallerie dell'Accademia di
Venezia. Celeberrima rappresentazione delle proporzioni ideali del corpo
umano, dimostra come esso possa essere armoniosamente inscritto nelle due
figure "perfette" del cerchio e del quadrato. L'opera viene attribuita al periodo
in cui Leonardo, in viaggio per Pavia (dal 21 giugno 1490), ebbe modo di
conoscere Francesco di Giorgio[1] che lo rese partecipe del suo Trattato di
architettura e della lezione di Vitruvio del cui trattato De architectura Martini
aveva iniziato a tradurre alcune parti. Leonardo infatti si definiva "omo sanza
lettere", poich non aveva avuto un'educazione che gli permettesse di
comprendere il testo latino; per questo la rielaborazione in volgare dei concetti
vitruviani, dovette risultargli particolarmente stimolante, tanto che di quegli
anni infatti anche il cosiddetto Manoscritto B (Parigi, nstitut de France),
dedicato all'urbanistica, all'architettura religiosa e militare[2]. l disegno
conservato alle Gallerie dell'Accademia dal 1822, quando il governo austriaco
lo acquist - insieme ad altri venticinque disegni di Leonardo - dagli eredi del
collezionista milanese Giuseppe Bossi.
BLJESKE prosinac 2013.
La cucina italiana
Est, Est, Est (Enciclopedia taliana Treccani)
st st st locuz. usata come s. m. Denominazione del vino bianco, quasi asciutto,
lievemente aromatico e frizzante, prodotto a Montefiascone (sul lago di
Bolsena). Secondo la tradizione, l'origine del nome sarebbe questa: il vescovo
tedesco Giovanni Fugger, grande amatore di vini italiani, recandosi a Roma,
avrebbe incaricato un suo domestico di precederlo e segnargli i luoghi dove il
vino fosse buono, scrivendo col gesso est (lat. ) sulla porta della cantina;
l'assaggiatore, giunto a Montefiascone, trov il vino cos buono che credette
bene di ripetere per tre volte di seguito la segnalazione.
credenzire2 s. m. (f. -a) [der. di credenza2], ant. Chi, in case signorili o in eserciz
pubblici, ha in custodia la credenza; dispensiere: Agostino, il c., recava le
portate vicino al signor Conte, e questi dal suo seggiolone ... gli accennava di
tagliare (. Nievo). Anche la persona che, nelle case signorili, era addetta al
servizio della pasticceria.
La Crisi Calabiana fu una crisi istituzionale scoppiata nel Regno di Sardegna nel
1855. Scatur dalla proposta del primo governo Cavour di una legge
anticlericale sui conventi, alla quale si opposero il Senato Subalpino e Re
Vittorio Emanuele . La crisi Calabiana, cos chiamata dal nome del vescovo
di Casale e senatore, Luigi Nazari di Calabiana, oppositore della legge,
provoc le dimissioni di Cavour. Costui per torn al potere dopo qualche
giorno e riusc ad accordarsi con il Senato e a far passare la norma che fu
firmata dal re il 29 maggio 1855. n risposta, Papa Pio X scomunic tutti
coloro che avevano permesso l'approvazione della legge, Cavour e re
compresi.
Cacciatori delle Alpi fu denominata la brigata di volontari, agli ordini di Garibaldi che
combatt una campagna di liberazione nella Lombardia settentrionale, nel
corso della seconda guerra di indipendenza contro l'esercito austriaco.
Per brigantaggio si suole definire una forma di banditismo caratterizzata da azioni
violente a scopo di rapina ed estorsione, ma che ha avuto, in altre circostanze,
risvolti insurrezionalisti a sfondo politico e sociale.
Sebbene il fenomeno abbia origini remote ed abbia interessato periodi storici e
territori diversi, nella storiografia italiana, con questo termine, ci si riferisce,
generalmente, alle bande armate presenti nel Mezzogiorno fra la fine del XV
secolo e il primo decennio successivo alla proclamazione del Regno d'talia. n
particolare, l'attivit brigantesca assunse connotati politici e religiosi con le
sollevazioni sanfediste antifrancesi, fu duramente repressa in epoca
napoleonica, borbonica e risorgimentale, allorquando, dopo essersi sviluppata
ulteriormente, si contrappose alle truppe del neonato Stato italiano..
TALJANSKA KULTURA CVLZACJA
Popis okvirnih pitanja:
ZEMLJOPS
1. Sjeverozapadna talija: Valle d'Aosta, Piemonte, Liguria, Lombardia
2. Sjeveroistona talija: Emilia Romagna, Veneto, Trentino Alto Adige, Friuli Venezia
Giulia
3. Sredinja talija: Toscana, Umbria, Marche, Lazio, Abruzzo, Molise
4. Juzna talija: Campania, Puglia, Basilicata, Calabria
5. Talijanski otoci: Sicilia, Sardegna
POVJEST
6. Osnutak Rima
7. Pomorske republike
8. Od srednjeg vijeka prema novom vijeku . Renesansa
9. l Risorgimento (Preporod) i ujedinjenje talije
10. Razdoblje faizma
11. "Tangentopoli i godine tranzicije
UMJETNOST, KULTURA, FLM, GLAZBA
12. Neorealizam u talijanskoj kinematografiji
13. Tri genija: Leonardo da Vinci, Michelangelo Buonarroti e Raffaello Sanzio
14. Praznici i obiaji
15. Drutveno-politiko uredenje talije
16. Talijanska moda
17. Talijanska gastronomija
18. Problemi suvremene talije
19. Festival u San Remu
20. Najpoznatiji talijanski sveci i zatitnici
z Power Point prezentacija:
Objasniti i prevesti:
Alea iacta est! (l dado tratto)
Passare il Rubicone
Veni, vidi, vici!
Et tu, Brute, mi fili!
Po emu je talija poznata:
NANN MORETT Sogni d'oro, La stanza del figlio
Scudetto
Giorgio Armani
Jovanotti Lorenzo Cherubini
Amedeo Modigliani
Teatro alla Scala
Ferrari
Bazilika Sv. Petra (kupola Michelangelo, stupovi Bernini)
Alitalia
Valentino Rossi (motociklizam)
Pomorske republike (Amalfi, Genova, Pisa, Venezia)
Mona Lisa (la Gioconda Leonardo da Vinci)
Dante Alighieri
Pizza pizza Margherita (1889., napuljski kuhar Raffaele Esposito u ast kraljice
Margherite, rajica, sir, bosiljak imitacija talijanske zastave)
La Lupa Capitolina (vuica Romul i Rem)
Pinocchio (Carlo Collodi)
Silvio Berlusconi
Venezia
Panettone
Eros Ramazzotti
Autodromo di mola
Dylan Dog (Tiziano Sclavi)
Roberto Benigni
D&G Dolce e Gabbana
Parmigiano Reggiano
Giuseppe Verdi (Nabucco, Traviata, Aida.)
Violine iz Cremone Amati, Stradivari, Guerneri
Colosseo amfiteatro Flavio
Torre pendente di Pisa kosi toranj
Gondola
Colomba Pasquale (uskrnja golubica)
Luciano Pavarotti
Arlecchino
Giro d'talia (biciklizam)
Vespa Piaggio (film Dolce vita, Federico Fellini)
Sofia Loren (film La ciociara, Vittorio De Sica)
Muransko staklo
Zlatni lav (filmski festival u Veneciji)
Francesco Petrarca
Cristoforo Colombo
Ponte Vecchio (Firenze)
Tjestenina (Barilla)
Poznati Talijani
Najpoznatijih 10 Talijana u drugom tisucljecu
1. Leonardo Da Vinci
2. Alessandro Manzoni
3. Giuseppe Garibaldi
4. Cristoforo Colombo
5. Galileo Galilei
6. San Francesco d'Assisi
7. Guglielmo Marconi
8. Dante Alighieri
9. Alessandro Volta
10. Enrico Fermi
Leonardo da Vinci
"S come una giornata bene spesa d lieto dormire, cos una vita bene usata d lieto
morire
(Kao to korisno proveden dan daje miran san, tako korisno proveden zivot daje
mirnu smrt.)
Slikar, fiziar, matematiar, izumitelj, inzenjer
La Vergine delle rocce
l Cenacolo (Posljednja veera)
Mona Lisa (La Gioconda)
Alessandro Manzoni
Gli nni Sacri (1812)
Cinque maggio nakon Napoleonove smrti (1821)
Promessi Sposi (1840-42)
Renzo e Lucia
Lombardia, XV. st. ('600)
Giuseppe Garibaldi
"Giovine talia (Giuseppe Mazzini)
Voda "crvenih koulja, u pothvatu 1000 dobrovoljaca . rat za nezavisnost,1859.-
1860. (la "camicia rossa che guid la spedizione dei "Mille volontari) 0
conquista il Regno delle due Sicilie
Cristoforo Colombo
Moreplovac -1492. otkrio Ameriku
Nina
Pinta
Santa Maria
San Francesco d'Assisi
"l poverello d'Assisi
Svetac zatitnik talije (zajedno sa Sv. Katarinom santo patrono d'talia)
"Rodi se svijetu sunce.
(Nacque al mondo un sole) Dante
Dante Alighieri
Najveci talijanski pjesnik (l sommo poeta italiano)
Beatrice Portinari
Bozanstvena komedija (La Divina Commedia) poema
3 cantiche: "L'nferno, "l Purgatorio, "l Paradiso
100 canti (1 + 33 + 33 + 33)
"Nel mezzo del cammin di nostra vita
mi ritrovai per una selva oscura,
ch la diritta via era smarrita
- "ghibellin fuggiasco (Ugo Foscolo,
sepolcri)
Virgilio
Beatrice
Stella
nferno, canto XXX E quindi uscimmo a riveder le stelle
Purgatorio, canto XXX puro e disposto a salire a le stelle
Paradiso, canto XXX l'amor che move il sole e altre stelle
Slavni talijanski znanstvenici
Galileo Galilei
zradio teleskop otkriva Jupiterove satelite. Zagovornik Kopernikove heliocentrine
teorije da se Zemlja vrti oko Sunca (teoria eliocentrica - la Terra gira intorno al
Sole).
"Eppur si muove!
Alessandro Volta
pila elettrica, metano po njemu naziv jedinice za mjerenje strujnog napona: volt.
Guglielmo Marconi
Bezini telegraf. Prvi prijenos signala preko Atlantika. Nobelova nagrada 1909.
Enrico Fermi
Najpoznatiji talijanski fiziar. Jedan od voditelja Projekta Manhattan (Progetto
Manhattan) koji dovodi do izrade atomske bombe.
Najpoznatiji talijanski praznici i blagdani; obiaji i tradicije (Feste e tradizioni)
Blagdani i praznici:
1) vjerski blagdani
2) drzavni praznici
Vjerski blagdani:
1)Bozic (Natale) 25 dicembre
2) (Bezgrjeno zaece) mmacolata Concezione- 8. prosinca
3) Sv. Tri Kralja (Epifania) - 6 sijenja
4) Svi Sveti Tutti i Santi- Oggnissanti -1. studenoga
5) Velika Gospa (Assunzione di Maria Vergine 15. kolovoza
6) Uskrs (Pasqua)
Bozic - Badnjak - Vigilia di Natale - 24. prosinca
* Jaslice - il presepe (il presepio):
Ges Bambino, Maria, Giuseppe, re Magi
* tipini Bozicni slatkii panettone, il pandoro ("zlatni kruh); il torrone ("mandulat
od badema)
* Bozicni meni: il cappone (kopun, "pulastar" pollastro); la tacchinella (il tacchino
purica, tuka)
Nova godina (Capodanno) - Svinjska nogica s lecom (lo zampone con le lenticchie)
Sv. Tri Kralja (Epifania)
* la visita dei re Magi: Melchiorre, Gaspare e Baldassarre
* oro, incenso e mirra / zlato, tamijan, mir
Uskrs - Pasqua (pesah, ricorda la liberazione del popolo israelita dall'Egitto
sjecanje na oslobodenje izraelskog naroda iz Egipta)
* Korizma (Quaresima)
* Muka (Passione)
* Kalvarija (Calvario)
* Krizni put (Via crucis)
* NR esus Nazarenus, Rex udaeorum
* Uskrsni ponedjeljak - Luned dell'agnello, Pasquetta
* Natale con i tuoi, Pasqua con chi vuoi (Bozic slavi sa svojima, Uskrs moze s bilo
kim)
Bezgrjeno zaece (mmacolata Concezione)
-blagdan proglasio papa Pio X., 8. prosinca 1854., bulom (bolla) neffabilis Deus
BDM od trenutka svog zaeca sauvana od istonog grijeha ( preservata
immune dal peccato originale).
Svisveti - Tutti i Santi (Ognissanti)
Datum odredio papa Grgur (Gregorio)
sti dan il Samhain, keltska Nova godina
Svjetovni - drzavni praznici (feste civili):
1) Praznik rada (Festa del lavoro) 1. svibnja
2) Dan Republike (Festa della Repubblica) 2. lipnja
3) Dan oslobodenja (Anniversario della Liberazione) 25. travnja
Ostali praznici: carnevale, il Palio di Siena, ferragosto, la regata storica di Venezia
Praznk rada Festa del Lavoro
- uspomena na sindikalni pokret dostignuca u ostvarivanju ekonomskih i socijalnih
prava radnika
Dan Republike - Festa della Repubblica uspomena na prvi referendum, 2. lipnja
1946.
Dan (godinjica) oslobodenja - Anniversario della Liberazione oslobodenje od
faizma, 25. travnja 1945.
Karneval Carnevale
- dolazi od izraza: carnem levare- tagliare la carne rezati meso
Venezia, Viareggio, Putignano, Cento
A carnevale ogni scherzo vale (za vrijeme Karnevala dobra je svaka ala)
Najpoznatije maske (iz povijesti talijanskog teatra: commedia dell'arte komedija
dell'arte):
Arlecchino (Harlekin): Sluga prevarant (il servo imbroglione)
Balanzone: Ozbiljni i uobrazeni lik (il personaggio serioso e presuntuoso)
Colombina - lukava slukinja (la servetta furba)
Pantalone - stari trgovac, ljubitelj zena (anziano mercante, donnaiolo)
Pulcinella - plaljivi sluga (servo malinconico)
Rugantino - arogantni mladic (giovanotto arrogante)
Meneghino simbol grada Milana (simbolo della citt di Milano)
Gianduia - Ugladeni gospodin iz Pijemonta (galantuomo piemontese
Borba naranama (la battaglia delle arance ad vrea) - Piemonte
Povijesna regata u Veneciji - La regata storica di Venezia
Rujan etiri pomorske republike (Repubbliche Marinare) - Canal Grande
l Palio di Siena utrka u Sieni
("sijenska zastava) - 2. srpnja i 16. kolovoza, dolazi od rijei pallium zastava
(bandiera, drappo)
- odrzava se na glavnom gradskom trgu - piazza del Campo, oblik koljke
(conchiglia)
deset gradskih etvrti - dieci contrade
Torre, Civetta, Giraffa, Bruco, Lupa, strice, Drago, Oca, Aquila, Pantera
TALJANSKA MODA MODA TALANA
Milano sredite talijanske mode, stila i dizajna Via Montenapoleone
Najpoznatiji talijanski stilisti
Giorgio Armani
Gianfranco Ferr
Stefano Gabbana
Guccio Gucci
Sergio Tacchini
Domenico Dolce
Gianni Versace
Donatella Versace
Armani moda za zene:
Moda donna Armani: sportivo, classico e confortevole, con riferimenti retr (cappello
cloche); professionale con look tipicamente yuppie; look andro-chic, ispirato a
Greta Garbo e Marlene Dietrich
Armani moda za mukarce:
Moda uomo Armani: pantaloni: jeans spesso abbinati con la giacca e la cravatta a
farfalla; camicia: blusa anche per gli uomini; soprabito: sopra la giacca luomo
firmato Armani indossa un trench la cui cintura abolita e sostituita dalle
bretelle
Talijanska umjetnost L'arte italiana
Vrhunac u razdoblju Renesanse - Rinascimento
XV. i XV. stoljece
obnavljanje, povratak kanonima antike umjetnosti
novosti: zamjena zlatne podloge koritene u Srednjem vijeku pejsazima
posvecivanje pozornosti svijetu prirode
u arhitekturi: teznja: reproducirati idealni grad koritenjem klasinih i istih oblika
* arhitekt Filippo Brunelleschi (1377.-1446.) - Cupola S.Maria del Fiore kupola
Katedrale u Firenzi, popularno nazvana Brunelleschijevo jaje - L'uovo di
Brunelleschi
* kipar Donatello (Donato di Berto, 1386.-1468.) remek djela: kipovi: David, San
Giorgio (Sv. Juraj)
Slikari: Gentile da Fabriano (1370.-1427.) remek djelo Madonna col Bambino
(Bogorodica s djetetom)
* Beato Angelico (1395.-1455.) Annunciazione (Navjetenje)
* Masaccio (1401.-1428.) Pagamento del tributo (Placanje doprinosa, poreza)
* Sandro Botticelli (1445.-1510.) La primavera (Proljece)
* Piero della Francesca (1416.-1492.) portret urbinskog vojvode Federico da
Montefeltro; Navjetenje (Annunciazione)
* Paolo Mantegna (1431.-1506.) San Sebastiano
* l Perugino (1450.-1524.) La consegna delle chiavi (Predaja kljueva grada)
* Pinturicchio (1454.-1513.) Annunciazione (Navjetenje)
* Leonardo da Vinci (1425.-1519.) La Gioconda (Mona Lisa), L'ultima cena
(Posljednja veera), Dama con l'ermellino (Dama s hermelinom)
* Raffaello Sanzio (1483.-1520.) - Sposalizio della Vergine (Marijini vjenanje)
* Michelangelo Buonarroti (1475.-1564.) remek djelo slikarstva: Giudizio Universale
(Posljednji sud); kiparstvo: Piet (Marijin pla)
* Tiziano Vercelli (1488.-1576.) Venere di Urbino (Venera iz Urbina)
* Jacopo Tintoretto (1519.-1594.) - Cristo davanti a Pilato (Krist pred Poncijem
Pilatom)
Arhitekt Bramante (1444.-1514.) - Cupola del Santuario di S. Maria della
Consolazione (Kupola svetita sv. Marije Tjeiteljice)
Barok
Rasko boja i oblika - zahvatilo sve sfere slikarstvo, arhitektura, drutvo, politika i
ideologija
barocco (portughese- baroco) - biser nepravilnog oblika (perla di forma irregolare)
umjetnost bogatih
sredite barokne umjetnosti - Roma; Bernini
Arhitekt i kipar Borromini (1599.-1667.) - Chiesa di Sant'Agnese in piazza Navona
(Crkva sv. Agneze na trgu Navona); l colonnato di S.Pietro (stupovi na trgu
Sv. Petra); Fontana dei Quattro Fiumi (Fontana 4 rijeke)
Slikar Caravaggio (1571.-1610.) - Stigmate di San Francesco (Stigme Sv. Franje)
XV. stoljece
Austrijska vladavina u sjevernoj taliji
kraljica Marija Teresa (prosvjetiteljska vlast)
Rococ
Slavljeniki i veseli stil koji se iri itavom Europom
utjecaj mletake (venecijanske) kulture
Slikari: Pietro Longhi (1701.-1785.) - l sarto (Kroja)
* Giovanni Battista Tiepolo (1696.-1770.) - Trionfo di Flora (Florino slavlje)
* Canaletto (Giovanni Antonio Canal, 1691.-1768.) - Ritorno del bucintoro (Povratak
broda bucintoro)
Kipar Antonio Canova (1757-1822) Venere
XX. stoljece
Futurizam
Filippo Tommaso Marinetti
Manifest futurizma:
"Noi vogliamo glorificare la guerra- sola igiene del mondo- il militarismo il
patriotismo. / Zelimo slaviti rat -jedini nani icenja (higijene) svijeta
militarizam domoljublje.
"Noi vogliamo distruggere i musei, le biblioteche, le accademie d'ogni specie e
combattere contro il moralismo, il femminismo e contro ogni vilt
opportunistica e utilitaria. / Zelimo unititi muzeje, knjiznice, akademije bilo
koje vrste i boriti se protiv moralizma, feminizma, i protiv svakog
oportunistikog i utilitaristikog divljatva.
Futuristiko slikarstvo zasniva se na nepredvidljivom koritenju materijala i na
potrazi za dinaminom a ne statinom stvarnocu
slobodno i intenzivno koritenje boje
Slikari: Amedeo Modigliani (1884.-1920.) Autoritratto (Autoportret)
Renato Guttuso (1911.-1987.) Crocifissione (Razapinjanje Krista)
Talijanska kuhinja - La cucina italiana
Neke izreke i poslovice vezane uz gastronomiju
Buon appetito! Dobar tek!
Vuol favorire?- zvolite!
Chi mangia solo crepa solo Tko jede sam, umrijet ce sam.
Chi non mangia o beve in compania un ladro o una spia - Tko ne jede ili pije u
drutvu, lopov je ili pijun.
Chi non beve con me peste lo colga Tko ne pije sa mnom neka ga pogodi kuga.
A tavola non s'invecchia Za stolom se ne stari
Questo c'entra come i cavoli a merenda Ovo ima veze kao kupus za dorica
(marendu).
Fare le nozze coi fichi secchi Pripremati svadbu sa suhim smokvama (bez
sredstava).
Vino
l Chianti, il Barolo, il Barbera, il Brunello, il Lambrusco, il Marsala, la Vernaccia, il
Lacrima Christi
DOC- denominazione di origine controllata
Buon vino fa buon sangue - Dobro vino dobro je za krv.
Chi beve il vino prima della minestra saluta il medico dalla finestra Tko pije vino
prije jela, razbolit ce se (pozdravlja doktora s prozora).
Viva il vino spumeggiante!, viva il vino ch' sincero (opera: Cavalleria rusticana)
Est, Est, Est
il vescovo tedesco Giovanni Fugger
Bonum est (est)
Montefiascone
Vale pi un bicchiere di Frascati che tutta l'acqua del Tevere - Vie vrijedi aa vina
Fraschati, nego cijela Rijeka Tibar.
Tipini talijanski obrok l tipico pasto italiano
PRMO PATTO (pasta, risotto, minestre)
SECONDO PATTO (carne, pesce) + CONTORNO (verdura)
DESSERT (frutta, dolce, gelato)
Srednji vijek
Poinje se jesti sjedeci za stolom
Koristi se ecer (stari Rimljani med)
drutvene razlike :
bogati - divlja (selvaggina)
siromani - juhe, variva od grahorica ili ziitarica (le minestre di legumi o cereali)
Renesansa
puno mesa (carne): svinjetina, zec, paun, fazan (maiali, lepri, pavoni, fagiani)
Credenziere
credenza
Mediteranska kuhinja - La cucina mediterranea
juzna talija
maslinovo ulje umjesto maslaca (l'olio di oliva)
zitarice, voce, povrce (cereali, frutta, verdura)
riba - pesce
zainsko bilje (erbe aromatiche): bosiljak - basilico, mazuran - maggiorana, ruzmarin
-rosmarino, mravinac - origano, kadulja - salvia
Kako zainiti salatu - Come condire l'insalata
L'olio deve essere versato da un prodigo
L'aceto deve essere versato da un avaro
l sale deve essere aggiunto da un saggio
Tutto deve essere mescolato da un pazzo
(Ulje treba lijevati raspinik; ocat: krtac
Sol: mudrac; sve skupa treba izmijeati ludak)
Tjestenina: vie od 600 vrsta- spaghetti, tortellini, ravioli, farfalle, gnocchetti,
cannelloni, agnolotti, penne, fusilli, tagliatelle, lasagna, fidelini
Regionalne kuhinje:
* Piemonte Torino - Agnolotti alla piemontese
* Liguria Genova Trenette al pesto
* Lombardia Milano Risotto alla milanese, Cotoletta alla milanese
* Veneto Venezia Fegato alla veneziana (jetrica na venecijanski nain)
* Toscana Firenze Bistecca alla fiorentina
* Lazio Roma Saltimbocca alla romana
* Campania Napoli Pizza alla napoletana
* Sicilia Cassata siciliana
Kava il caff
porijeklo - Afrika
Portugalci poeli uzgajati u Brazilu
Prospero Alpino - uvezao kavu u taliju
botteghe del caff - u Veneziji (caff Florian)
'30-ih god. 20. st.. - Alfonso Bialetti izumio kafetijeru - la Moka (caffettiera)
caff, caff espresso, caff liscio (ista kava), caff macchiato, caff nero, caffelatte,
caff doppio, caff turco, caff corretto, caff Americano, caff lungo o alto,
caff bianco, caff ristretto
Za dobru kavu pravila - Regola delle 5 M:
* 1) miscela e tostatura dobra mjeavina i peenje
* 2) macinatura e dosatura mljevenje i doziranje
* 3) macchina dobar aparat za kavu
* 4) mano dobra ruka
* 5) manutenzione redovito odrzavanje aparata
Talijanska glazba Musica italiana
Srednji vijek
La musica (grki: arte delle Muse)
Rimljani inspiracija Grka i Etrucani
Najraireniji instrument harfa (l'arpa)
Srednji vijek glazba povezana s religijom, ljudski glas: instrument dan od Boga
laude duhovni napjevi u slavu Boga, Djevice i svetaca
gregorijanski napjevi (canti gregoriani )-papa Gregorio
u Milanu i canti ambrosiani (biskup Ambrozije - Ambrogio)
Renesansa - Rinascimento
od sakralne ka svjetovnoj glazbi
polifonijska glazba (na dvorovima)
instrumenti lutnja, flauta, orgulje (il liuto, il flauto, l'organo )
klavir- u 19. stoljecu.
Giovanni Pierluigi da Palestrina (1525-1594) mottetti, crkveni i svjetovni madrigali
(spirituali e profani)
Claudio Monteverdi (1567-1643) Nove libri di madrigali
l'Orfeo (Monteverdi) prva talijanska opera
Melodrama 19. stoljece
Domenico Scarlatti (1685-1757) sonate per clavicembalo
Najpoznatiji talijanski skladatelji:
Antonio Vivaldi Quattro stagioni
Gioacchino Rossini l Barbiere di Siviglia
Giuseppe Verdi l Rigoletto, l Trovatore, Otello, Aida, Nabucco
Giacomo Puccini La Bohme, Tosca, Madame Butterfly
Pietro Mascagni Cavalleria rusticana
Ruggero Leoncavallo Pagliacci
Zabavna (popularna) glazba Musica leggera
Festival u Sanremu - l Festival della Canzone italiana
29. sijenja 1951
Najpoznatije pjesme:
Grazie dei fior Nilla Pizzi (del '51)
Corde della mia chitarra Claudio Villa (del '57)
Nel blu, dipinto di blu (Volare) Domenico Modugno (del '58)
Una lacrima sul viso Bobby Solo (del '64)
Canzone per te Sergio Endrigo ('68)
* Anna Oxa
* Albano
* Toto Cutugno
* Riccardo Fogli
* Enrico Ruggeri
* Zucchero
* Vasco Rossi
* Eros Ramazzotti
* Adriano Celentano
* Lucio Battisti
* Mina
* Lucio Dalla
* Gino Paoli
* Fabrizio de Andr
* Andrea Bocelli
* Ricchi e Poveri
* Enrico Caruso
* Claudio Villa
POVJEST TALJE
Rimsko Carstvo
Rimsko Carstvo: reorganizacija rimske drzave u posljednja tri desetljeca p.n.e.
August Oktavijan
Julijevsko-klaudijevska dinastija:
August, Tiberije, Kaligula, Klaudije, Neron
Tiberije
- formalno uzeo naziv mperatora
- poetak etristoljetne restaurirane monarhije u Rimu
- prokonzul, dozivotni tribun i religiozni poglavar
- osvojeni teritoriji osobno vlasnitvo Cara, uz pripadnost Carstvu (Egipat)
Kaligula
- caligula, ae,f. lo stivale
- proglasio se carem i bogom, reinkarnacijom Jupitera
- vlastiti konj senator (ncitatus Kasa)
- moto: Oderint dum metuant
- pokuaj osvajanja Britanije
- raskalaen zivot
- ubili ga vlastiti vojnici
Klaudije
- dobra suradnja sa Senatom
- obrazovan i inteligentan
- povecanje broja stanovnika - ius honorum (pravo "drzavljanstva) ne-rimskim
aristokratskim obiteljima
Civis Romanus sum (Cicerone)
Nerone
- najtuznije razdoblje rimske povijesti
- progoni krcana
- razorni pozar (64.g.), optuzio krcane za propast
Katakombe
Podzemne grobnice sastajalite krcana
- sveto mjesto, gradani zaticeni od progona
Krcanska ikonografija : krug = nebo, kriz = simbol vjere, antiki motiv pastira =
"buon pastore, riba = sus Krist, sidro = spasenje, palma = muenitvo,
golubica = Duh Sveti
Kristov monogram: X e P (XPZOOZ )
XPZOOZ = esus Hristos Theou Yhios Soter
Ges Cristo Figlio di Dio Salvatore
sus Krist sin Boga Spasitelja
Cristo (grki Xpio Hristos) = l'Unto del Signore
(Bozji pomazanik)
Vespazijan
- zaustavio prekomjerno troenje drzavnog novca
- uspjeno uguio niz pobuna u Britaniji
- inovacije u podruju javnih radova i ouvanja kolektivne higijene
- uveo odvodni (kanalizacijski) sustav
- nalozio izgradnju Koloseuma (Kolosej)
Tito
- 79. g. Pompei, Ercolano, Stabia (Vesuvio)
- 80. g. pozar u Rimu
- omiljen u narodu
Domicijan
- omrazen u narodu
- ne potuje raspodjelu ovlasti
- apsolutistiko vladanje
- razdor izmedu naroda i Senata
Antoninska dinastija (Antonini ) - "dobri vladari: Trajan, Hadrijan, Antonin Pije, Marko
Aurelije
Trajan
- zapovjednik i upravitelj Germanije
- prvi rimski car roden izvan talije (Sevilja, Spanjolska)
niz osvajanja na Dunavu Dacia (buduca Rumunjska)
znak velikih uspjenih pothvata Trajanov stup na forumu
Tratto tutti come vorrei che l'imperatore trattasse me, se fossi un privato cittadino
(Postupam prema vama onako kako bih zelio da car postupa prema meni da
sam obini gradanin)
Hadrijan
- putovanja po itavom Carstvu, rasuo bogatstvo za umiriti prituzbe stanovnika koje
je susretao (ceste, mostovi, vodovodi, Hadrijanova vila Tivoli)
- izgradnja niza utvrda na sjeveru Britanije - l Vallo di Adriano (Hadrijanov zid)
izmedu Britanije i Skotske
- u Rimu - la mole adriana mauzolej pretvoren u utvrdenu papinsku rezidenciju -
Castel Sant'Angelo
Marko Aurelije
- car filozof
- stoicizam: Colloqui con se stesso (T s duv )
- niz stoikih razmatranja s naglaskom na osjecaj Covjekove nemoci pred Bogom
Kriza Rimskog Carstva
dekadencija - poinje s Komodom (180.-192. g.)
nakon Marka Aurelija pokuaji prodora: Angli, Franci
ekonomska i institucionalna kriza
nestanak malih posjeda veliki posjedi - latifondo
prve separatistike naznake pokorenih (osvojenih) naroda
slabljenje centraliziane vlasti, zapovjednici se proglaavaju carevima
Dioklecijan
- Dalmacija
- masovni progoni krcana
- uspostavio la tetrarchia- Carstvo podijeljeno na etiri administrativne oblasti (2 pod
upravom jednog Augusta, 2 pod upravom jednog Cezara)
Abdicirao i povukao se u Dalmaciju
Konstantin
majka Elena krcanka - 313. Milanski edikt (l'editto di Milano) dopustio slobodno
ispovijedanje krcanske vjere.
glavni grad Carstva prebaen u Bisanzio, koji je njemu u ast preimenovan u
Costantinopoli
Konstantinov san: n hoc signo vinces -
(most Milvio kod Rima)
Teodozije
- zabranjuje religiju rimskih vojnika
- proglaava krcanstvo sluzbenom (jedinom) vjerom Carstva
Carstvo preimenovano u: mpero Romano Cristiano
la divisione dell'mpero nel 395
mpero Romano d'Occidente- Ravenna, Roma (figlio Onorio)
mpero Romano d'Oriente- Costantinopoli (figlio Arcadio)
Propast Zapadnog Rimskog Carstva
barbarske invazije (Huni, Vizigoti, Ostrogoti, Vandali, Franchi)
476.g. posljednji car Zapadnog Rimskog carstva Romulo Augustolo vojnici ga
smijenili
Odoakar germanski vojskovoda
476. kraj Zapadnog Rimskog Carstva, kraj Starog, poetak Srednjeg vijeka
Teodorik, kralj Ostrogota, pobjeduje i ubija Odoakra
Teodorik (493.-526.)
- patricij stonog carstva sjedite Ravenna,Verona
- kraljevstvo obuhvaca cijelu taliju
- 2 naroda: Goti i Latini - vjerske razlike
Latini - katolici (politika, sudska i diplomatska vlast)
Goti - arijevci (vojna vlast)
arijevska doktrina: bozanska priroda susa Krista u inferiorna Bozjoj
nasljednica: kcer Amalassunta, ubija je rodak Teodato
Justinijan
gotsko-bizantski rat
- Car stonog Carstva
-553. g. - posljednje ponovno osvajanje talije
sjedite - Ravenna
cesaropapismo- mijeanje crkvene i svjetovne vlasti car imao ulogu nadglednika i u
vjerskom podruju, nazvao se vescovo eterno
Crkva izgubila autonomiju
Umjetnost mozaici (S. Apollinare, S. Vitale)
Osvajanja Langobarda
(Longobardi, Lombardi)
568. g. - Milano i teritorij buduce regije Lombardija
voda Alboino zauzeli skoro cijelu sjevernu i sredinju taliju
sjedite Langobardskog kraljevstva Pavia
603. potpisan mir izmedu Langobarda i Rimskog Carstva
talija u Srednjem vijeku . (Medioevo)
Srednji vijek - Podjela:
Rani Srednji vijek (Alto Medioevo) - od pada Zapadnog Rimskog Carstva do 1000.
godine
Kasni Srednji vijek (Basso Medioevo) - od 1000. g. do otkrica Amerike 1492.
Karlo Veliki Carlo Magno
u V. stoljecu Langobarde pobjeduju Franci - zauzimaju cjelokupni teritorij talije
Bozicna noc 799. godine u bazilici Sv. Petra papa Leone . - franaki kralj Karlo
okrunjen za cara Svetog Rimskog Carstva - SACRO ROMANO MPERO
Ratovi protiv Arapa u Spanjolskoj (Orlando ili Roland) epsko-viteki spjev (poema
epico-cavalleresco
marche- administrativno-teritorijalne jedinice smjetene uz granice karolinkog
kraljevstva (marchese)
contee (grofovije) sredinji, negranini teritoriji (conte)
kulturni preporod - SCHOLA PALATNA
Karlovi nasljednici: Karlo, Pipino, Ludovik
Carstvo ostalo ujedinjeno pod jedinim nasljednikom Ludovik nazvan l Pio
Carstvo podijeljeno na tri dijela: Lotario dobio taliju, Ludovik Germaniju, Karlo
Celavi (Carlo il Calvo) dobio Francusku
novo drutveno politiko uredenje: feudalizam
Feudalizam
Pad carstva Karla Velikog 887.
Posljednji kralj: Karlo ,Debeli (Carlo il Grosso)
Podjela na 6 novih kraljevina:
Francuska
Lorena, Lotargija, Lotaringija (La Lorena)
Burgundija (La Borgogna)
Provansa (La Provenza)
Germanija (La Germania)
talija
feudalesimo; feudo, feudatario
feudalni sustav - jedan od uzroka raspada karolinkog carstva
feudalci sve neovisniji, prenose prava na svoje nasljednike
feudatari valvassari, valvassini
investitura
dvorac - sredite zivota na feudu
Ottone
biskupi grofovi
Krizarski ratovi
* 1097.-1270.
* 1099. krizari oslobadaju Jeruzalem, vodi ih Goffredo dobio naslov Branitelj
Kristova Groba (,Difensore del Santo Sepolcro" )
* Viteki redovi: i Templari, i Cavalieri Teutonici, i Cavalieri Gerosolimitanti
Pomorske republike (Repubbliche marinare) Amalfi, Pisa, Venezia, Genova
Amalfi
prvi primjer zbirke obiajnog trgovakog i pomorskog prava - Tavole Amalfitane
Flavio Gioia usavrio magnetski kompas kao sredstvo orijentacije (iz Kine)
Pisa i Genova
borba za prevlast na Tirenskom moru
Venezia
kraljica Jadrana, Sredozemlja
Prevedra - La Serenissima
politiki vode: tribuni
697.g. tribune zamjenjuje duzd (doge )
znatan doprinos Venecije krizarskim pohodima
z Venecije krenuo V. krizarski rat (duzd Enrico Dandolo) 1202. - osvojen Zadar
krilati lav, Sv. Marko
Venecija danas: 118 isole
Vjenanje s morem (lo sposalizio del mare - na blagdanUzaaca)
Bucintoro (vrsta broda)
Blagoslovljena voda, prsten
"Sposiamo te, mare nostro, in segno di vero e perpetuo dominio Vjenavamo te,
nae more, u znak istinske i stalne vlasti
Gondola irina (larghezza): 1.5 m; duzina (lunghezza): 11 m
Fridrik . Barbarossa i talijanske komune
U X. stoljecu propadanje feudalizma
nastanak komuna (il comune)
organizacija gradana privatnog karaktera
Stanovnici komuna : aristokracija
gradani
seljaci
Politiki plan: oblik vladavine konzularni (il console)
Savez komuna:
lega veronese (Verona, Vicenza, Padova, Venezia i papa)
lega lombarda (Brescia, Bergamo, Mantova, Verona)
talija u Srednjem vijeku .
Fridrik . Barbarossa, nasljeduje ga Henrik V., zatim Fridrik (Federico Secondo)
Crkvena vlast papa nocencije . (nnocenzo )
-uvodi teokraciju (teocrazia): svi europski vladari su zapravo Papini vazali (vassalli
del Pontefice)
borio se protiv heretika (le eresie- deviazioni dall'ortodossia religiosa)
reformatori - sveceniki redovi (gli ordini religiosi):
dominikanci (i domenicani - frati predicatori); osniva (fondatore): Domenico di
Guzman
franjevci (i francescani - frati minori) - siromatvo, jednostavnost (povert, semplicit)
- San Francesco d'Assisi
Nakon smrti nocencija , Fridrik (Federico ) alje sina Henrika u Germaniju
uzima naslov duca di Svevia e di Borgogna
zeli ujediniti Carstvo sa Sicilijom
Sicilia postaje sredite Carstva nastaje prosvijeceni apsolutizam (dispotismo
illuminato)
Sicilijanska kola - scuola siciliana- prvi pravac (poetika) u talijanskoj knjizevnosti
(Federico , Pier della Vigna)
Fridrik ozenio kci kralja Jeruzalema i proglasio se kraljem ekskomuniciran
(papa Grgur X)
Borba izmedu Carstva i komuna (l'mpero e i Comuni)
Nakon Fridrika . na vlast dolazi Corrado V (Konrad), a zati Manfredi
* Manfredi nastavlja ekspanzionistiku politiku na Mediteranu
* Papa nudi krunu Sicilije Karlu Anzuvinskom (Carlo d'Angi)
Od Signorie do Vojvodstva (Principata)
Karlo Anzuvinski politika ekspanzije prema sredinjoj i sjevernoj taliji
glavni grad preselio iz Palerma u Napulj
Sicilijanska veernja - vespri siciliani,1282 pobuna Anzuvinci istjerani sa Sicilije
Kriza komunalnog sustava (i Comuni) glavni uzrok: borbe izmedu guelfa i ghibellina
guelfi - za papu (sostenitori della politica papale)
ghibellini za Carstvo svjetovne vladare (sostenitori dell'mpero)
Upravna tijela komune gube autoritet
Tendencija vladanja jedne osobe, prenoenje ovlasti na rodbinu ili prijatelje
nasljedivanje
il comune la signoria (il signore)
Prva "signoria - Milano (obitelj Della Torre)
Mantova, Ferrara, Ravenna
XV. stoljece transformacija "signoria u principate, vojvodstva - principati
umjesto "signore dinastija
veci gradovi apsorbiraju manje (Milano, Firenze)
nastanak radnike klase classe - la classe ploretaria, ploretariato
prvi oblici industrije - radionice - manufakture
prve radnike pobune: Firenze- La rivolta dei ciompi, l tumulto dei ciompi
obitelj Medici - Lorenzo de' Medici
Najvaznije obitelji (signorie):
Gonzaga Mantova
Visconti e Sforza Milano
Scaligeri Verona
Estensi Ferrara
Malatesta Rimini
Montefeltro Urbino
Medici Firenze
Renesansa l Rinascimento
prijelaz od feudalnog rezima do formiranja nacionalnih drzava za Europu znaio
kraj Srednjeg vijeka i poetak Novog (l'Et moderna)
Tehniki napredak koritenje puanog praha (la polvere da sparo) razvoj
proizvodnje oruzja
razvoj bankarstva uvodenje mjenice (la cambiale)
velika geografska otkrica zlatna groznica -febbre d'oro
Cristoforo Colombo, Amerigo Vespucci
- novi pomorski putovi - nuove vie marittime- Genova, Venezia
Gutenberg- tiskarski stroj, rasprostranjenost knjiga
razvoj industrije: Venezia, Firenze
novi filozofsko knjizevni pravac humanizam - l'umanesimo
ovjek u sreditu vlastite sudbine
Razvoj filologije, prouavanje klasika grka i latinska djela
Platone, Aristotele
umjetnost, arhitektura
Vojvodstva - i principati sredita kulturnog razvoja
l'talia kulturno sredite Europe
politika teorija - Niccol Machiavelli - l Principe - Vladar
"Cilj opravdava sredstvo - "l fine giustifica i mezzi
Botticelli, Leonardo Da Vinci, Raffaello, Michelangelo, Tiziano.
Razdoblje stranih prevlasti
talija pokuaj odrzavanja ravnoteze medu pet glavnih drzava:
Milansko vojvodstvo (l Ducato di Milano)
Mletaka republika (a Repubblica di Venezia)
Firenze
Papinska drzava
Napuljsko kraljevstvo
razjedinjenost izlozenost invazijama
prvo osvajanje talije (la prima conquista d'talia) francuski kralj Karlo V do
Napulja
Dominikanac Girolamo Savanarola - reforma, proicenje crkve (condannato a rogo)
drugo osvajanje talije - Luigi X osvaja Milansko vojvodstvo
panjolsko osvajanje - Carlo V d'Asburgo (Sicilia, Sardegna, Napoli)
nkvizicija (l'nquisizione)
Protestantska reforma - Martin Luther
ndex Librorum Prohibitorum (ndice dei libri proibiti)
novi sveceniki redovi - i Gesuiti
Reforma katolike crkve Tridentinski koncil (Concilio di Trento)
papa Grgur X gregorijanski kalendar
obnova grada Rima (Bernini, Borromini)
Neovisna jedino - Venezia
Tampon- zona (stato cuscino) izmedu Francuske i panjolskih posjeda u taliji -
Ducato di Savoia (Emanuele Filiberto)
Tridesetogodinj rat (Guerra dei Trent'Anni) 1618-1648 francusko-panjolski sukob
za prevlast
* Ceka Praka defenestracija katolici vs. protestanti)
* mir - Westfalia priznate tri vjeroispovijesti (confessioni religiose): katolika,
luteranska, kalvinistika
Druga polovica XV. st. Luj XV (Luigi XV), francuski kralj (kralj Sunca) 72 godine
na vlasti
Njegovom smrcu kraj francuske prevlasti u Europi
1700. Prvi sukcesijski rat: smrt panjolskog kralja Karla . nasljednik unuk Luja
XV - Filip Anzuvinski (Filip V)
Vittorio Amadeo Savojski postaje kralj Lombardije, nakon mira u Utrechtu osvaja
Siciliju i Sardiniju
Regno di Sardegna (prijestolnica - Torino)
z Drugi rat za nasljedstvo: smrt austrijskog kralja KarlaV
jedina nasljednica - Marija Terezija
pragmatika sankcija - prammatica sanzione - zene nasljednice (Marija Terezija
nakon rata)
pobuna naroda protiv Austrijanaca u Genovi 5. prosinca 1746 .- Balilla
(Giambattista Perasso)
Neovisne zemlje na Apeninskom poluotoku:
Regno di Sardegna Rep. di Genova
Rep. di Venezia Rep. di San Marino
Ducato di Modena Stato Pontificio
Prosvijeceni apsolutizam (il dispotismo illuminato)
Druga polovica XV. stoljeca - prosvjetiteljstvo
Pietro Metastasio (melodrama - il melodramma), Carlo Goldoni (commedia dell'arte),
Vittorio Alfieri
Nikola Kopernik, Galileo Galilei, Giuseppe Parini
Sredita: Napulj, Milano - caff (sastajalita intelektualaca)
vladari prosvjetitelji utjecaj reformi - Marija Terezija i Josip (Maria Teresa,
Giuseppe )
organizacija katastra, gospodarske, pravosudne, kulturne reforme
ukidanje nkvizicijskog suda, Jezuiti izuzeti iz pouavanja
moguc progon i u "svetim mjestima
Toscana: ukidanje nasljednog prava prvorodenca na itavu oevinu, ukidanje
muenja i smrtne kazne
Napulj, Parma, Pijemont gradansko i kazneno pravo, ukinute feudalne povlastice
Genova, Venezia ni jedna reforma
Francuska revolucija i talija u doba Napoleona (La Rivoluzione francese e l'talia
napoleonica)
* 14 /V/ 1789
prethodi joj Amerika revolucija 1776. - Deklaracija o ljudskim pravima - la
dichiarazione dei diritti dell'uomo
za europske zemlje Francuska zemlja slobode
prve pobune u taliji: Bologna, Napoli, Sicilia
od 1796. Napoleon zapovjednik francuske vojske u taliji (Milano, Venecija,
Papinska drzava)
papa Pio V potpisuje primirje (odrie se gradova Bologna i Farrara)
na sjeveru talije nove drzave republike: la Repubblica Transpadana (Milano) e la
Repubblica Cispadana (Modena, Bologna, Ferrara)
Mir u Campoformiu, 1797 pad (crollo) Venecije - pripada Austriji, Napoleon osvaja
Lombardiju
Rimska republika jakobinci osvajaju Papinsku drzavu
Napuljska republika (la Repubblica Partenopea)
anti-francuska koalicija - general Suvarov
drzavni udar u Francuskoj novi ustav diktatura tri konzula
Napoleon Prvi Konzul (l Primo Console)
Lyon - la Repubblica Cisalpina postaje la Repubblica taliana, nakon osnutka
francuskog carstva l Regno talico
Poraz Napoleonove mornarice kraj Trafalgara
lirske provincije - Province lliriche (Dalmacija i stra) ukljuene u Napoleonovo
carstvo
Trst i Rijeka prelaze pod vlast Austrije
1812. neuspjeh Napoleonova pohoda u Rusiju
Napoleon abdicira, oslobada papu Pija V
Francuska potpisuje mir s Austrijom, Napoleon bjezi na otok Elba
1815. kralj Napulja Gioacchino Murat - antiaustrijski pohod prema sjeveru talije
poraz kod rijeke Po
1815. Napoleonov pad
Beki kongres - l congresso di Vienna (1815.)
restauracija obnova starog politikog ustroja Europe
povratak politikog stanja prije Napoleona
obnova starih talijanskih drzava
Rezultat: rascjepkana talija
ideje o slobodi i ujedinjenju
Godine 1815. opet strane prevlasti u taliji:
* Jedino slobodno Kraljevstvo Sardinije (Regno di Sardegna) Viktor . Savojski
(Vittorio di Savoia)
* Lombardsko-venetsko kraljevstvo (Regno Lombardo-Veneto) pod vlacu Austrije
* Vojvodstvo Parme i Piacenze Marija Lujza austrijska (Maria Luisa d'Austria)
* Veliko vojvodstvo Toskane (Granducato di Toscana) - pod vlacu Ferdinanda
Lorenskog (Ferdinando . di Lorena)
* Papinska drzava Lo stato pontificio
* Kreljstvstvo dviju Sicilija l Regno delle due Sicilie Ferdinando V Burbonski
Ferdinando V di Borbone
Risorgimento (preporod) i ratovi za nezavisnost (il Risorgimento e le guerre
d'indipendenza)
Beki kongres1815- Austria, nghilterra, Prussia e Russia- restauracija- povratak na
politiki poredak prije Napoleona
talija: Kraljevstvo Sardinije, Lombardsko-Venetsko podkraljevstvo, Vojvodstvo
Parma, Vojvodstvo Modena, Nadvojvodstvo Toscana, Papinska drzava,
Kraljevina dviju Sicilija
austrijska prevlast u taliji - Metternich (Bisogna che dimentichino di essere italiani)
Uniformirati talijanske gradove po austrijskom modelu, Talijani "buoni austriaci
* nastanak tajnih drutava: la Carboneria - Sublimi Maestri Perfetti
* cilj: ujediniti zemlju i uiniti je neovisnom
L RSORGMENTO (Preporod)
Revolucija u srpnju 1830. povod za nova liberalna kretanja u Europi, pobune u
Modeni i Parmi
Francesco V, vojvoda di Modene - bijeg;
Maria Luisa, vojvotkinja Parme bijeg u Piacenzu
nastaje l Governo delle Provincie Unite (Vlada ujedinjenih provincija) brza
kapitulacija, povratak teritorija Papinskoj drzavi
Giuseppe Mazzini La Giovine talia
cilj: postici nacionalno jedinstvo i oformiti republiku
La Giovine Europa (treci Rim)- religiozni koncept: zivot kao misija (misija osnutka
treceg Rima, nakon Rima Cezara i papinskog Rima)
opat Vicenzo Gioberti- vidi taliju kao konfederaciju postojecih drzava kojom
predjsjeda Papa - djelo Del primato morale e civile degli taliani
* neoguelfismo- spoj domoljublja i vjere
* neoghibellinismo
* papa Pio X- reforme (amnestija za politike zatvorenike, doputena ograniena
sloboda tiska)
Lega Doganale taliana (1847.) - Kraljevstvo Sardinije, Toscana, Papinska drzava
Costituzione federale
* revolucija u Beu 1848.
Panslavenska konferencija (Prag), ilirizam ka kreiranju juznoslavenske svijesti
Pobuna u Veneciji (Daniele Manin e Niccol Tommaseo)
Austrijska vojska naputa Milano- le Cinque Giornate (maresciallo Radetzky)
Prvi rat za neovisnost talije austrijska vojska pokuaj osvajanja Kraljevstva
Sardinije
Carlo Alberto kralj
Giovine talia kasnije postaje l'Associazione Nazionale taliana
Carlo Alberto abdicira, sin Vittorio Emanuele .
1848- Rimska republika - La Repubblica Romana (Mazzini)
Luigi Napoleone Bonaparte, general Oudinot- poraz francuske vojske u Rimu -
Giuseppe Garibaldi
Kapitulacija Venecije (vlada Manin-Tommaseo)
Protagonisti (idejni tvorci artefici) Risorgimenta:
Conte Camillo Benso di Cavour ministar u vladi Kraljevstva Sardinije i Pijemonta
Giuseppe Mazzini politiar, Giovine talia
Giuseppe Garibaldi borac za narodna prava, ratnik
La casa Savoia kraljevska kuca, vladari Pijemonta
Nakon . rata za neovisnost austrijska prevlast
Kraljevstvo Sardinije zadrzava ustavni poredak, daje potporu revoluciji '48.
Giovine talia Societ Nazionale (kralj Vittorio Emanuele kao moguci tvorac
ujedinjene talije)
Prvi ministri: D'Azeglio, Camillo Cavour
Kriza crisi Calabiana- sukob Cavoura i Crkve
Cavour i Napoleone francusko-pijemonteki dogovor (formiranje konfederacije
triju kraljevina u taliji)
obitelj Savoia, brat Napoleona , Luciano Murat
Drugi rat za neovisnost - austrijska vojska na Sardegni
Garibaldi Cacciatori delle Alpi
Ferdinando (Napoli) Francesco
1860 Giuseppe Garibaldi pohod tisucu dobrovoljaca spedizione dei "mille
iz Genove u Juznu taliju
"Amici, noi partiamo!
do Kraljevine dviju Sicilija
Garibaldi pozdravlja Vittoria Emanuelea kao kralja talije
"Viva l'talia! Viva Vittorio
Emanuele re d'talia!"
Ujedinjenje talije L'Unit
1861. Torino sastanak Parlamenta, sluzbeno proglaenje - Vittorio Emanuele
kralj talije
Pitanje Rima 1861. proglaen glavnim gradom talije, iako jo pripada Papinskoj
drzavi.
Cavour > Bettino Ricasoli (il Barone di Ferro) > Minghetti
Rujanska konvencija (Convenzione di settembre) Minghetti i Napoleon pokuaj
rjeavanja rimskog pitanja.
Povlaenje francuske vojske iz Rima
1865. Firenze glavni grad
Treci rat za neovisnost - Veneto i Friuli prelaze taliji
Talijanski poraz kraj otoka Visa (Lissa)
1870. Garibaldi ulazi u Rim
1871. Rim glavni grad
Odnosi s Papom - Legge delle Guarentige (libera Chiesa in libero Stato) garancija
potpune slobode Papi, priznanje ekstrateritorijalnosti Citt Leonina, buduceg
Grada Vatikana.
Problemi nakon ujedinjenja
La crisi della destra kriza desnice
Zakon Coppino- obavezno osnovnokolsko obrazovanje
Zatita od restauracije Papinske drzave talija s Austro-Ugarskom i Njemakom -
Trojni savez (Triplice Alleanza )
Premijer Crispi- Legge Zanardelli (integracija katolikih vjernika u politiki zivot)
papa Leone X- Rerum Novarum
krajnja ljevica (marksizam)
Crispi - represivna politika (podrzavaju ga:Umberto i kraljica Margherita)
irredentisti- potrazuju od Austro-Ugarske teritorije provincije Trentino i Trst - terre
irredente
Genova 1892- Partito Socialista dei Lavoratori taliani (buduca stranka Partito
Socialista taliano)
fasci siciliani (snopovi, sveznjevi) - organizacije najsiromanijeg puka
Mir u Addis Abebi- talija mora odustati od bilo kakvog protektorata nad Abesinijom
(Etiopia)
* pljake - l brigantaggio "l'ultima invasione barbarica
TALJA U 20. STOLJECU
Umberto >>>>> Vittorio Emanuele
Giovanni Giolitti- et giolittiana (politiki, gospodarski, demografski rast, razvoj
industrije i poljoprivrede)
niz novih socijalnih mjera, osnivanje Emigracijskog ureda (Commissariato per
l'Emigrazione), Drzavnog vijeca za zapoljavanje (Consiglio superiore del
Lavoro)
Talijanska valuta prednost pred engleskom
Vanjska politika: iskljuivo obrambena uloga Trojnog Saveza (Triplice Alleanza, novi
savezi s Francuskom, Rusijom i Velikom Britanijom,
priprema terena za osvajanje sjevernoafrike obale
ponovni ulazak katolika u talijanski politiki zivot
Negativni aspekti: zanemarivanje problema poljoprivrede na Jugu
1911. osvajanje Libije (Tripolitania e Cirenaica) - najveci uspjeh Giolittijeve talije
1913. poetak krize, uzlet nacionalizma
1914. Prvi svjetski rat premijer - Antonio Salandra
Atentat u Sarajevu, 28/6/1914- Gavrilo Princip, nadvojvoda Franjo Ferdinand
(Francesco Ferdinand,)
il casus belli Prvog svjetskog rata (Austro-Ugarska objavljuje rat Srbiji)
Saveznici Srbije: sile Antante (l'ntesa) Francuska, Velika Britanija, Rusija
Saveznica Austro-Ugarske: Njemaka
talija - neutralna
politika situacija: neutralni vs. Zagovornici intervencije
( i neutralisti, gli intervenisti)
Benito Mussolini, Gabriele D'Annunzio
1915. - Londonski ugovor (Patto di Londra)- talija ulazi u rat, uz sile Antante; u
sluaju pobjede dobiva Trentino, Alto Adige (Juzni Tirol), Trst, Goricu, stru i
dio Dalmacije
bitke na rijeci Soi
teki poraz kod mjesta Kobarid (Caporetto, Slovenija)
uspjesi na moru (fronte navale)- M.A.S. (motoscafo anti-sommergibile)
smrt Franje Josipa Austro-Ugarska slabi (neovisnost Cehoslovake))
Bitka kod Vittorio Veneto- pobjeda
primirje u Villa Giuisti kraj Padove
mirovna konferencija 1919. u Parizu.
predstavnik talije: premijer Emanuele Orlando
problem: Londonski ugovor iz 1915. Jugoslavija ne zeli prepustiti teritorije obecane
taliji
1919. - Ugovor u San Germainu Austrija predaje taliji Juzni Tirol (Alto Adige), Trst i
Goricu, Rijeka se izjasnila za pripojenje taliji
"sakata pobjeda (la vittoria mutilata)
Razdoblje faizma
1919. Benito Mussolini u Milanu osniva i Fasci di Combattimento
kasnije - Partito Nazionale Fascista
12 rujna 1919. - Gabriele D'Annunzio sa svojim legionarima (arditi) osvaja Rijeku,
osniva la Reggenza del Carnaro- l Comandante
Si, com'a Pola, presso del Carnaro ch'talia chiude e i suoi termini bagna (nferno,
Canto X.)
Mussolini- naziv il Duce (lat. dux, ducis condottiero, voda)
il ventennio fascista dva desetljeca faizma
Faistiki slogani
Tko odustane, izgubljen je- Chi si ferma perduto
Svinja (Krvnik) tko popusti - Boia chi molla
Vjerovati, sluati, boriti se - Credere, obbedire, combattere
Duce, svjetlo moje - Dux, mea lux
Duce je uvijek u pravu - l Duce ha sempre ragione
talija Talijanima - talia agli italiani
Knjiga i muketa, idealni faist - Libro e moschetto- fascista perfetto
Bolje zivjeti jedan dan kao lav, nego sto godina kao ovca - Meglio vivere un giorno da
leone, che cento anni da pecora
Uvijek budi odvazan - Memento audere sempre (ricorda di osare sempre)- Gabriele
D'Annunzio
Nije me briga - Me ne frego (mpresa di Fiume)
li s nama ili protiv nas O con noi o contro di noi
Vjernost jaa od vatre Fedelt pi forte del fuoco
Ako previe jede, potkrada Domovinu Se mangi troppo, derubi la Patria
Tiho! Neprijatelj vas prislukuje. - Tacete! l nemico vi ascolta.
Rapalski ugovor, 1920. izmedu Jugoslavije i talije
taliji stra, Zadar, otoci Krk, Loinj, Palagruza, Lastovo, Zadar
Rijeka slobodni grad
Nastanak buducih vaznih stranaka: l Partito Popolare (P.P.) ed il Partito Comunista
taliano (P.C..)- Antonio Gramsci
Vittorio Emanuele mandat Mussoliniju da formira novu vladu
1922. mar na Rim (iz Perugie) poetak faistikog razdoblja (era fascista)
Faistika diktatura, eliminacija neprijatelja rezima
1925. rasputene sve stranke osim faistike
potpora: Crkva
1929. Lateranski sporazum (Patti Leteranesi)- rijeeno rimsko pitanje, nastaje
Drzava Vatikan (lo Stato della Citt del Vaticano)
na gospodarskom planu: autarhija (l'autarchi)a- sposobnost talije da sama proizvede
sve potrebno, bez uvoza
bitka za to veci urod zitarica, tunel kroz apeninski lanac
1923. talija okupira otok Krf
Rimski ugovor 1924. Rijeka pripojena taliji
1935. maral Pietro Badoglio osvojeni: Adis Abeb, Etiopija, Somalija, Eritreja
ujedinjen u mpero dell'Africa Orientale taliana
priblizavanje Njemakoj na politikom planu (nakon Anschluss)
Gradanski rat u Spanjolskoj (1936.-1939.), podrka generalu Franciscu Francu
Osovina (Asse) Roma-Berlino
1939. okupacija Albanije
Celini sporazum (patto d'acciao)- talija i Njemaka
talija u . svjetskom ratu
10/ 6/1940. Mussolini objavljuje rat Francuskoj
Badoglio e Galeazzo Ciano protiv rata
talija okupira Somaliju, objavljuje rat Grkoj
Kraljevina Jugoslavije politika u korist talije i Njemake
drzavni udar u Beogradu ("Bolje rat nego pakt! "Bolje grob nego rob!)
kralj Petar bjezi u London
Ante Pavelic - NDH- (bez stre i Dalmacije), uz pomoc Mussolinija
princ Savoia trebao biti kralj Tomislav
poraz talije u Rusiji, Staljingrad
Atlantski pakt - Carta Atlantica Churchill i Truman
poraz u Egiptu (general Montgomery)
10/7/1943. iskrcaj angloamerike vojske na Siciliji
25/7/1943. il Gran Consiglio del Fascismo odluka o padu rezima, Vittorio Emanuele
nominira Pietra Badoglia premijerom
8/9/1943. - kapitulacija talije
dvije zone: sjever Nijemci jug Englezi i Amerikanci
sjever - la Republica Sociale taliana ili la Repubblica di Sal na elu Mussolini
Narodnooslobodilaki odbor - Comitato di Liberazione Nazionale (C.L.N.) suradnja
s Badogliom uvjet: Talijani nakon rata sami biraju republiku ili monarhiju
Vittorio Emanuele abdicira, sin Umberto
ne kralj nego Kraljevski Namjesnik (Luogotenente del Regno) vlada samo nekoliko
dana u svibnju 1946 (tzv. il re di maggio)
25/4/1945 Saveznici s talijanskim partizanima oslobadaju taliju
1943. - documento di Transfer- britanski ministar vanjskih poslova sir Robert Eden
podjela talije na nekoliko okupacijskih zona
Mussolini i Clara Petacci bijeg u Svicarsku
strijeljani na Trgu Loreto u Milanu
2. lipnja 1946. referendum
talija republika
prvi privremeni (provvisorio) predsjednik - Enrico De Nicola
Zadar, Rijeka, stra i Dalmacija vracene Jugoslaviji
Trst - Territorio Libero di Trieste (T.L.T.) - podijeljen u 2 zone - zona A (Amerika),
zona B (Jugoslavija)
1975. Osimski sporazum (trattato di Osimo) rijeeno pitanje granice izmedu talije
i Jugoslavije
prvi talijanski premijer - De Gasperi
prvi predsjednik - Luigi Einaudi
Talijanska republika Repubblica taliana
Ustav - Costituzione italiana - na snazi (in vigore) od 1948.
Najvaznije stranke:
La Democrazia Cristiana
l Partito Socialista
l Partito Comunista
Talijanski predsjednici:
1. Enrico De Nicola (dal 1946 al 1948)
2. Luigi Einaudi (dal 1948 al 1955)
3. Giovanni Gronchi (dal 1955 al 1962)
4. Antonio Segni (dal 1962 al 1964)
5. Giuseppe Saragat (dal 1964 al 1971)
6. Giovanni Leone (dal 1971 al 1978)
7. Sandro Pertini (dal 1978 al 1985)
8. Francesco Cossiga (dal 1985 al 1992)
9. Oscar Luigi Scalfaro (dal 1992 al 1999)
10. Carlo Azeglio Ciampi (dal 1999 al 2006)
11. Francesco Cossiga (dal 2006 al 2013)
12. Giorgio Napolitano (2013-)
Najjae stranke u novije vrijeme:
Democrazia Cristiana
Forza talia
Lega Nord
Alleanza Nazionale
Centro Cristiano Democratico
U novije vrijeme bipolarizam izmedu stranaka lijevog centra (centrosinistra - l'Ulivo)
i desnog centra (centrodestra - la Casa delle Libert)
Poslijeratna talija Od ekonomskog uda ("miracolo economico) do olovnih godina
("anni di piombo)
Ekonomski bum (il "boom economico)
50.-te godine XX. stoljeca nagli proces industrijalizacije talija jedna od
najrazvijenijih drzava Europe
razvoj masmedija i televizije
prve emisije 1953.
unutarnja politika : la Democrazia Cristiana, il Partito Comunista
La soluzione "Tambroni- Ferdinando Tambroni, vlada desnog centra (Movimento
Sociale taliano, l partito Monarchico taliano)
politika Tambronija javnost vidjela ostatke faistikog rezima
trajkovi i demonstracije -Tambroni prisiljen dati ostavku
Kongres u Napulju 1962. novo usmjerenje talijanske politike lijevi centar (centro
sinistra)
reforme: kolstvo (8 umjesto 6 godina)
otvaranje Crkve (papa Giovanni XX)
. Vatikanski ekumenski koncil (Concilio Ecumenico Vaticano ).- 1962. okretanje
Crkve prema obnovi u skladu s novim povijesnim kretanjima
papa Paolo V
razvoj gradskih predgrada migracija stanovnitva sa sela u grad, preseljenje iz
sredita gradova u rezidencijalne etvrti
Gradske etvrti spavaonice ( quartieri dormitori) daleko od sredita grada, danju
potpuno prazni
Masovna emigracija s Juga prema industrijaliziranom Sjeveru
Banka za obnovu Juga (La Cassa per il Mezzogiorno) 1950. Drzava se obvezuje
dati sredstva za izgradnju infrastrukture na Jugu
agrarna reforma
trend razvoja poznat kao ekonomsko udo (l miracolo economico) - prva kriza 1964.
(predsjednik Giuseppe Saragat)
utjecaj medunarodne politike situacije u Grkoj i Cileu (general Pinochet)
niz prirodnih katastrofa: odron zemlje u umjetno jezero Vajont, poplava u Firenzi,
potres na Siciliji
1968- studentske demonstracije (jedan od razloga: Vijetnamski rat)
jaa utjecaj izvanparlamentarnih ljeviarskih skupina (Lotta Continua, Potere
Operaio, Avanguarda Operaia)
s druge strane - gruppi extraparlamentari di destra (Ordine Nuovo, Anno Zero,
Avanguardia Nazionale)
Autoput (l'autostrada "del Sole) Milano-Napoli
razvoj novih tehnologija
Jeftina radna snaga (mano d'opera)
izvoz 40 proizvodnje
Automobili, hladnjaci, perilice, televizori, prehrambeni i tekstilni proizvodi
Vespa
Talijansko gospodarstvo danas
Medu najrazvijenijim zemljama svijeta
l Made in taly
FAT, Ferrari, Alfa Romeo
Aprilia, Piaggio, Ducati
Zanussi, Candy, Ariston
Generali
Pirelli
Lavazza, lly
Ferrero, Algida
Barilla
Usluzne djelatnosti 60
Telecom talia, Fininvest
Turizam zarada preko 100 milijuna (oltre 100 milioni)
'70. te godine - terorizam
1969. bomba u Milanu u blizini sjedita Banca dell'Agricoltura
1974. bomba u Bresci; napadnut vlak u blizini Bologne
1978. Aldo Moro Brigate Rosse
1980. pokolj u Bologni
1978. kljuna godina za taliju
Predsjednik Giovanni Leone financijski skandal ostavka
dolazi socijalist, bivi partizan Sandro Pertini
papa van Pavao (Giovanni Paolo ) poetak promjena na svjetskoj politikoj
sceni Sjedinjene Amerike Drzave i Sovjetski Savez
talja pruza podrku zemljama iza zeljezne zavjese i poljski sindikat Solidarnosc
vinski rat - guerra di vino- Francuska
80.-te godine XX. stoljeca
1981. turski terorist ranjava papu vana Pavla .
1982. - umire Leonid Breznjev - Mihail Sergeevi Gorbaov
Perestrojka
1983. gospodarski oporavak (premijer socijalist Bettino Craxi)
1985. teroristike akcije islamskih ekstremista zbog filoarapske politike: aerodrom
Fiumicino
1985. otet kruzer Achille Lauro
1986. eksplozija nuklearne elektrane Cernobil poetak pada komunizma
Partito Comunista postaje Partito Democratico della Sinistra (P.D.S.)
1989. ruenje Berlinskog zida (la demolizione del muro di Berlino)
Dramatina zbivanja u Rumunjskoj (Nicolaj Ciausescu e sua moglie Elena) i
Jugoslaviji
Padom Berlinskog zida i Varavskog pakta talija se otvara prema istonim zemljama
effetto Wojtila
stra- Dieta Democratica striana (DS)
90.-te godine XX. stoljeca
1992.- niz uhicenja istaknutih osoba iz svijeta financija optuzeni za korupciju
versamento di tangenti
"Tangentopoli
istraga "Mani pulite sudac Antonio Di Piero
ubojstvo sudaca na Siciliji - Giovanni Falcone e Paolo Borsellino istrazivali
organizirani kriminal
pobjeda Lega Nord (Umberto Bossi) na izborima
predsjednik - Oscar Luigi Scalfaro
Kriza u Somaliji
Premijer Carlo Azeglio Ciampi, bivi guverner Banca d'talia
Koalicija desnog centra (Lega Nord, Alleanza Nazionale, Forza talia), Berlusconi
premijer
1994. mora se povuci - Ribaltone
l popolo della libert- P.d.L. (Centro Cristiano Democratico, Forza talia, Alleanza
Nazionale)
zbori 1996. pobjeduje lijevi centar l'Ulivo (Romano Prodi)
Vaznu ulogu u novoj vladi ima Rifondazione comunista (Bertinotti)
Ekonomska kriza u regijama sjeverne talije
Lega Nord trazi neovisnost regija uz rijeku Po (regioni padane) federalna drzava
odiijeljena od Rima, la Padania
Potresi u regijama Marche i Umbria
talija medu prvih 10 zemalja EU koja uvodi zajedniku valutu
1998 Lega Nord formira u Veneciji prvu virtualnu vladu - Governo Padano i poinje
emitirati emisije Telepadania
Bossi osniva La Lega Veneta
Prodi ostavka , premijer Massimo D'Alema
Diplomatski rat s Turskom (Abdullah Oscalana voda Komunistike Partije Kurdistana)
kriza na Kosovu
Bombardiranje Jugoslavije
Dva nova vazna zakona: zene mogu u vojsku, pravo glasa talijanskim gradanima s
prebivalitem u inozemstvu
2000.- D'Alema - ostavka (desni centar -polo di centro-destra i Lega Nord postaju
Casa delle libert na elu s Berlusconijem
Problemi suvremene talije
Nezaposlenost (La "sottoccupazione)
Sjever Jug (l divario)
Organizirani kriminal
Cosa nostra Sicilia
Camorra Campania
'ndrangheta Calabria
Sacra Corona Unita Puglia
legalni imigranti, izbjeglice (clandestini)
MAFJA
mafia u poetku oznaka za udruzenje kriminalaca (associazione malavitosa) na
Siciliji, Cosa nostra (poetkom 19. stoljeca)
cosca- organizirane bande, grupe delinkvenata
rije mafia u pisanom obliku 1863. u drami mafiusi di la Vicaria jedan mafija je
"uomo d'onore koji iskazuje hrabrost i suprotstavlja se vlastima
omert- zakon utnje (la legge del silenzio)
DA- Direzione investigativa antimafia
* Cosa nostra- osnovna organizacija je obitelj (la famiglia) kao mafijaka grupa koja
kontrolira jedan dio teritorija. Postoji hijerarhijski sustav, sastavljen od picciotti
(malian) i padrino (kum).