LIDHJA SHQIPTARE E PRIZRENIT (1878-1881)

PUNOI: RINOR GASHI SHMU ILIRIA PRISHTINE

KRIZA LINDORE E VITEVE 70 DHE RREZIKU I COPTIMIT T TOKAVE SHQIPTARE

Qysh prpara Krizs Lindore t viteve 70 shtetet fqinje ballkanike, Greqia, Serbia dhe Mali i Zi, kishin shfaqur lakmit per pushtimin e tokave shqiptare. Madje pr kt qllim Greqia e Serbia prpunuan edhe platformat e tyre politike. Kryeministri grek Jani Koleti shpalli m 1844 programin e tij t quajtur ,,Ideja e madhe (Megali Idea), i cili synonte t krijonte nj shtet t madh helenik. Sipas ,,Ides s madhe, e gjith Shqipria e Jugut deri n Shkumbin do t prfshihej brenda kufijve t Greqis s madhe. ,,Megali Idea greke gjeti mbshtetje t fuqishme te Patrikana ortodokse e Stambollit. Po kshtu programi i ministrit serb Ilia Garashanin, i shpallur n t njjtin vit (1844), dhe i njohur me emrin ,,Projekti (Naertania) synonte q principatn e vogl serbe ta shndrronte n nj shtet t madh jugosllav, n t cilin do t prfshiheshin edhe t gjitha tokat shqiptare n veri t Shkumbinit, s bashku me Kosovn, t ciln filluan ta quanin ,,Serbia e vjetr (Stara Srbija). Kto programe nuk e njihnin ekzistencn e kombit shqiptar e t lvizjes s tij kombtare dhe si rrjedhoj, as t drejtn e tij pr t krijuar shtetin shqiptar. Sipas tyre tokat shqiptare duhej t ndaheshin ndrmjet Greqis dhe Serbis. Kriza Lindore dhe shqiptart Reformat centralizuese t zbatuara n Perandorin Osmane pr ta shptuar at nga dobsimi i mtejshm nuk kishin dhn rezultatet q priteshin. Si rrjedhoj, n fillim t viteve 70 t shek. XIX gjendja ekonomike dhe politike e ksaj Perandorie ishte keqsuar m tej. Kryengritjet popullore kundr shfrytzimit feudal dhe kryengritjet e kombsive joturke kundr shtypjes osmane ishin prhapur n t katr ant e Perandoris. Edhe gjendja ndrkombtare e Perandoris osmane u b m e rnd. Qndrimi i Fuqive t mdha ndaj saj nuk ishte i njjt. Anglia dhe Franca prpiqeshin ta mbanin n kmb Perandorin e dobsuar Osmane dhe t rrisnin ndikimin e tyre n zotrimet e saj. Kurse Rusia dhe Austro-Hungaria ishin pr shembjen e saj. Rusia, q synonte t vinte nn kontroll ngushticn e Bosforit dhe at t Dardaneleve pr t dal n Mesdhe dhe t rriste ndikimin n Ballkan, doli me flamurin e ,,pansllavizmit. Ajo filloi t nxiste popullsit e shtypura pr tu hedhur n kryengritje kundr Ports s Lart dhe t shtynte monarkit sllave ballkanike (Serbin e Malin e Zi) pr t filluar luftn kundr Perandoris Osmane. Austro-Hungaria ishte kundr formimit t shteteve t mdha sllave n Ballkan dhe kishte synimet e veta pr tu shtrir drejt ktij gadishulli. Fillimi i Krizs Lindore krijoi nj gjendje t re politike, shum t rrezikshme pr shqiptart. N at koh shqiptart jo vetm ishin, si shprehej nj dshmitar i huaj, n ,,kulmin e varfris,

por nuk gzonin asnj t drejt kombtare dhe kishin marrdhnie shum t acaruara me Portn e Lart. N t njjtn koh monarkit ballkanike po vepronin politikisht dhe ushtarakisht pr t coptuar trojet shqiptare. Kurse fuqit e mdha nuk tregoheshin t prirura pr ti njohur shqiptart e besimeve t ndryshme si nj komb m vete. Pr m tepr, Rusia prbnte nj rrezik t madh pr Shqiprin sepse mbshteste politikn shoviniste t shteteve sllave t Ballkanit. Shqipria dhe marrveshja e Budapestit (1877) Prpara se ti shpallte luft Perandoris Osmane, Rusia ishte e detyruar t hynte n bisedime me Austro-Hungarin, rivalen e saj kryesore n Ballkan, dhe ti bnte asaj disa lshime me qllim q ajo t mbante qndrim asnjans. N fillim t vitit 1877 n Budapest u nnshkrua nj marrveshje e fsheht ndrmjet Rusis dhe Austro-Hungaris. Viena zotohej se n luftn rusoturke do t qndronte asnjanse. Si shprblim, n mbarim t lufts, ajo fitonte t drejtn t pushtonte Bosnjn dhe Hercegovinn. N qoft se Perandoria Osmane do t shembej krejtsisht, parashikohej q n Ballkan t krijoheshin tri shtete t reja: Bullgaria, Rumelia dhe me krkesn e Austro-Hungaris, edhe Shqipria. Marrveshja e Budapestit sht akti i par diplomatik ndrkombtar q pranoi n parim krijimin e nj shteti autonom shqiptar. Megjithat ajo cnonte trsin e tokave shqiptare, sepse viset jugore, t cilat prfshiheshin nn emrtimin Epir, i premtoheshin Greqis, Serbis i hapej rruga pr t aneksuar Kosovn, Malit t Zi mendohej ti jepeshin viset e Shqipris Veriore, kurse trevat shqiptare lindore ishin n rrezik t prfshiheshin brenda shtetit autonom sllav q do t krijohej me emrin Rumeli. Pas marrveshtjes s Budapestit, m 24 prill 1877 Rusia i shpalli luft Perandoris Osmane. Kjo luft e thelloi m tej Krizn Lindore. Duke parashikuar disfatn e forcave osmane, t gjitha palt u vun n lvizje n prputhje me interesat e tyre. Komiteti Kombtar i Stambollit Meqense shprthimi i lufts ruso-turke e shtoi rrezikun e coptimit t tokave shqiptare, n radht e patriotve lindi ideja e organizimit t kryengritjes lirimtare antiosmane pr t shpallur pavarsin e Shqipris dhe pr ta vn diplomacin europiane para nj fakti t kryer. N fillim atdhetart formuan n Janin, n maj 1877, nj komitet t fsheht shqiptar nn kryesin e Abdyl Frashrit. N ver t po atij viti u formua n Shkodr nj komitet tjetr, me kryetar Pjetr Gurakuqin (i ati i Luigj Gurakuqit). Pas disa muajsh, n dhjetor 1877, u formua n Stamboll nj komitet kombtar me emrin ,,Komiteti Qendror pr mbrojtjen e t drejtave t kombsis shqiptare, i cili shkurtimisht sht quajtur Komiteti i Stambollit. N t bnin pjes patriot t njohur, si: Pashko Vasa, Ymer Prizreni, Sami Frashri, Zija Prishtina, Jani Vreto, Ahmet Koronica etj. Kryetar i tij u zgjodh Abdyl Frashri.

Si aleat pr kryengritjen shqiptare patriott mendonin se mund t ishte Greqia, e cila ishte e interesuar t luftonte kundr Perandoris Osmane dhe njkohsisht t kundrshtonte zgjerimin e shteteve sllave n Ballkan. Prandaj, q n korrik 1977, prfaqsues t Lvizjes Kombtare Shqiptare hyn n bisedime me prfaqsues t Greqis pr t krijuar nj aleanc shqiptarogreke. Mirpo qeveria greke kundrshtonte kushtin kryesor t pals shqiptare, q ajo t njihte zyrtarisht formimin e shtetit t pavarur shqiptar me kufijt etnik t Shqipris, duke prfshir Kosovn n Veri, deri n Vranj, dhe amrin n Jug, deri n Prevez. Bisedimet e zhvilluara disa her prfunduan pa ndonj rezultat, sepse pala greke nuk hiqte dor nga pretendimi pr t aneksuar Shqiprin e Jugut deri n Shkumbin. Traktati i Shn Stefanit dhe Shqipria Ushtrit ruse prparuan drejt jugut dhe n janar 1878 arritn n fshatin Shn Stefan, n periferi t Stambollit. Ndrkoh ushtrit e Serbis dhe t Malit t Zi q kishin rifilluar luftn kundr Perandoris Osmane marshuan drejt tokave shqiptare n vilajetin e Kosovs dhe n vilajetin e Shkodrs. Po kshtu Greqia u prpoq, por pa sukses, q me rreth 500 t ashtuquajtur vullnetar epirot t provokonte n Shqiprin e Jugut nj kryengritje antiosmane, e cila duhej t krkonte bashkimin e ksaj pjese t Shqipris me Mbretrin Greke. E ndodhur ngusht, Porta e Lart nnshkroi n fillim armpushimin e Edrenes m 31 janar 1878, dhe n Shn Stefan, m 3 mars nnshkroi Traktatin e Paqes me Rusin. N t vrtet, Traktati i Shn Stefanit iu diktua Turqis s mundur, prandaj ai ishte krejtsisht n favor t Rusis dhe t shteteve sllave t Ballkanit. Sipas tij, Perandoris Osmane i shkputej pjesa m e madhe e zotrimeve t saj n Ballkan. N kt Traktat shqiptart nuk ziheshin fare n goj si kombsi m vete, por trojet e tyre coptoheshin shum rnd. Gati gjysma e tokave shqiptare u jepej shteteve sllave t Ballkanit. Sipas Traktatit t Shn Stefanit, Bullgaria, q fitonte autonomin me kufij shum t gjer, do t merrte krahinat shqiptare t Kors, t Pogradecit, t Strugs, t Dibrs, t Gostivarit, t Tetovs, t Shkupit, t Kaanikut dhe t Kumanovs; Serbia do t aneksonte viset veriore t Kosovs deri n afrsi t Mitrovics; Mali i Zi do t merrte Ulqinin, Krajn, Anamalin, Hotin, Grudn, Kelmendin, Plavn, Gucin dhe Rugovn. Pjesa tjetr e Shqipris do t mbetej nn sundimin osman. Si rrjedhoj, trojet shqiptare do t ndaheshin ndrmjet katr shteteve t huaja: Perandoris Osmane, Bullgaris, Serbis dhe Malit t Zi. Ne Shqiperi, nga t katr ant e vendit pati protesta dhe u shpreh vendosmria pr t kundrshtuar me t gjitha mjetet zbatimin e ktij Traktati. U krijuan gjithashtu beslidhje krahinore pr mbrojtjen nga coptimi. Ndrkoh Traktati i Shn Stefanit kundrshtohej edhe nga fuqit e tjera t mdha, t cilat krkuan rishikimin e tij n nj kongres ndrkombtar q u vendos t mbahej n Berlin, n qershor t vitit 1878.

KUVENDI I PRIZRENIT DHE FORMIMI I LIDHJES SHQIPTARE Thirrja e Kuvendit t Prgjithshm n Prizren Pezullimi i zbatimit t Traktatit t Shn Stefanit deri n mbajtjen e Kongresit t Berlinit, u jepte patriotve shqiptar nj koh shum t mueshme pr ta organizuar m mir qndresn politike e ushtarake dhe pr tu prgatitur q ti bnin ball rrezikut t coptimit t atdheut. N kto rrethana u prhap n mbar shqiptart ideja pr t formuar nj lidhje t prgjithshme kombtare, n t ciln do t prfshiheshin t gjith shqiptart, pavarsisht nga krahina, feja dhe gjendja e tyre shoqrore. M kt ide bashkoheshin edhe dy rrymat politike q ekzistonin ather n Lvizjen Kombtare, megjithse ato kishin ndryshime ndrmjet tyre pr mnyrn se si duheshin siguruar krkesat kombtare: rryma radikale ishte pr realizimin e tyre edhe me luft, kurse rryma e moderuar vetm me plqimin e sulltanit. Pr t formuar nj organizat t till mbarshqiptare u mendua t thirrej nj kuvend kombtar, ku do t prfaqsoheshin t gjitha krahinat e vendit. Prpjekjet n kt drejtim u shpejtuan n gjysmn e dyt t majit, kur u prhap lajmi se Kongresi i Berlinit do t mblidhej m 13 qershor 1878. Patriott shqiptar, dhe veanrisht Komiteti i Stambollit, fillimisht u prpoqn ta bindnin Portn e Lart q t lejonte formimin e nj lidhjeje shqiptare, por ajo nuk pranoi. N kundrshtim me kto synime sulltaniste, patriott shqiptar vazhduan prgatitjet pr kuvendin e prgjithshm kombtar. Barrn e thirrjes dhe t organizimit t tij e mori prsipr nj komision i posam, shumica e antarve t t cilit ishin nga Prizreni dhe Gjakova, si Ymer Prizreni, Ahmet Koronica etj. Formimi i Lidhjes Shqiptare Punimet e Kuvendit t Prgjithshm u hapn m 10 qershor 1878. Pr shkak t kohs s shkurtr dhe t vshtirsive q nxorn autoritetet osmane, n Prizren nuk kishin arritur t gjith delegatt e krahinave shqiptare. Delegatt e vilajetit t Shkodrs, p.sh., nuk ishin nisur ende sepse pengoheshin nga valiu, Hysen Pasha. Kuvendin e Prgjithshm e drejtoi Iljaz Pash Dibra, nj veteran i luftrave q kishin zhvilluar shqiptart kundr reformave centralizuese t Stambollit dhe kundr synimeve shoviniste t shteteve fqinje. Qysh ditn e par Kuvendi vendosi t formonte nj lidhje me karakter politik dhe ushtarak, duke e quajtur n fillim thjesht Lidhja e Prizrenit. Po m 10 qershor, ai vendosi t njoftonte Kongresin e Berlinit, q do t mblidhej m 13 qershor, t mos i jepte asnj pllmb toke nga atdheu i shqiptarve ndonj shteti t huaj, prndryshe shqiptart do t luftonin deri te njeriu i fundit. Kuvendi vendosi gjithashtu q Lidhja e Prizrenit t organizonte forcat e saj t armatosura, t pavarura nga Porta e Lart. Kto do t ishin forca t armatosura vullnetare dhe

do t prdoreshin pr t mbrojtur vendin nga rreziku i coptimit. Vendim tjetr i rndsishm i Kuvendit t Prizrenit ishte shpallja, sipas zakonit tradicional, e nj bese t prgjithshme, me an t s cils t gjith shqiptart do t pajtoheshin, duke ndrprer gjakmarrjet dhe mrit q kishin ndrmjet tyre, deri sa t kalonte rreziku i jashtm pr atdheun. Pas formimit t Lidhjes s Prizrenit u zgjodhn organet e saj t larta: Kshilli i Prgjithshm me kryetar Iljaz Pash Dibrn pr funksionet legjislative, dhe Komiteti Qendror n t cilin bnin pjes Abdyl Frashri, Sulejman Vokshi, Haxhi Shabani etj. pr funksionet ekzekutive. Kararnameja dhe Kanuni i Ri Pas vendimeve t para m t ngutshme, Kuvendi i Prgjithshm i vazhdoi punimet pr t hartuar dhe pr t miratuar programin e Lidhjes. Mirpo rreth programit pati mjaft debate. Delegatt patriot krkuan q Lidhja t ishte nj organizat me karakter kombtar, e cila do t luftonte jo vetm kundr rrezikut t coptimit, por edhe pr t siguruar t drejtat kombtare pr Shqiprin. Kurse delegatt me prirje turkomane, s bashku me disa delegat mysliman, turq e boshnjak, q ishin ftuar n Kuvend, krkuan q Lidhja t kthehej n nj organizat islamike ballkanike dhe t kundrshtonte si coptimin e viseve shqiptare, ashtu edhe aneksimin e Bosnjs e t Hercegovins nga Austro-Hungaria, pra ti shrbente interesave t Ports s Lart. Pas nj jav debatesh, m 17 qershor 1878, projektprogrami i paraqitur nga delegatt turkoman, i njohur me emrin Kararname (turqisht - libri i vendimeve) u konsiderua i miratuar, ndonse nuk mori shumicn e votave. Me gjith ndryshimet q iu bn, Kararnameja shprehte besnikrin ndaj sulltanit dhe prshkohej nga fryma islamike. Formimi i Lidhjes s Prizrenit pati jehon pozitive dhe ngjalli shpresa n t katr ant e vendit. Por Kararnameja u prit ftoht nga pjesa m e madhe e shqiptarve. N kto rrethana, kur arritn delegatt e pothuajse t gjitha krahinave shqiptare, u mblodh rishtas n Prizren, m 1 korrik 1878, Kuvendi i Prgjithshm, i cili m 2 korrik miratoi Kanunin e Ri. N t thuhej shprehimisht se Lidhja Shqiptare, e formuar n Prizren, do t luftonte pr t drejtat kombtare t Shqipris dhe se veprimtarin e saj do ta shtrinte vetm n trojet shqiptare. Prve ksaj, Kanuni i Ri i jepte t drejt Lidhjes t kishte degt n qendrat e ndryshme t Shqipris, t shpallte mobilizimin ushtarak t t gjith burrave t aft pr arm, t mblidhte pr nevojat e veta buxhetore nj sr taksash t ndryshme, t kishte gjyqe t veanta etj. Me kto t drejta q prcaktonte Kanuni i Ri, Lidhja e Prizrenit fitonte funksione pushtetore t veanta nga ato t shtetit osman dhe krijohej mundsia pr t ngritur shkall-shkall nj shtet autonom shqiptar. Miratimi i Kanunit t Ri tregonte se n Lidhje kishte triumfuar platforma kombtare.

Vendimet e Kongresit t Berlinit pr coptimin e Shqipris Tri dit pasi u themelua Lidhja e Prizrenit, m 13 qershor 1878, filloi punimet Kongresi i Berlinit. N t morn pjes prfaqsuesit e gjasht fuqive t mdha: t Gjermanis, t Anglis, t Francs, t Rusis, t Austro-Hungaris dhe t Italis. Shtetet ballkanike u ftuan vetm pr t parashtruar krkesat e tyre. Ndonse n Berlin do t diskutohej edhe pr fatin e popullit shqiptar, delegacionin q drgoi Lidhja e Prizrenit me nismn e vet, nuk e pranuan t fliste n Kongres. Pas nj muaj punimesh t Kongresit dhe pas nj lufte t ashpr diplomatike, m 13 korrik 1878 u nnshkrua Traktati i Berlinit. Sipas ktij Traktati, prfitimet politike dhe territoriale t Rusis dhe t shteteve sllave t Ballkanit u paksuan. Kufijt e Bullgaris autonome u zvogluan tri her. Krahinat shqiptare, q traktati i Shn Stefanit ia jepte Bullgaris, do t mbeteshin nn sundimin osman. Serbia nuk zgjerohej n drejtim t Mitrovics dhe t Prishtins, por iu dhan krahinat e Pirotit, t Trenit, t Vranjs dhe t Nishit q i qen premtuar Bullgaris. Malit t Zi i jepeshin krahinat e Tivarit, t Podgorics, t Plavs, t Gucis, t Rugovs dhe t Kolashinit.Kongresi mori n shqyrtim edhe krkesat e Greqis q nuk kishte marr pjes n luft kundr Perandoris Osmane dhe vendosi q kufiri i ri n Tesali dhe n Shqiprin e Poshtme t caktohej nga nj komision turko-grek. Si vij kufiri rekomandohej vija q formonin lumenjt Kalamas dhe Selemvria, duke i dhn kshtu Greqis, prve tokave greke q i takonin, edhe trevn shqiptare t amris. N kt mnyr Kongresi i Berlinit e trajtoi Shqiprin si plak tregu dhe e bri objekt coptimi n favor t shteteve fqinje ballkanike. Kto vendime cnonin rnd t drejtat dhe interesat kombtare t popullit shqiptar. Prandaj ato e shtuan edhe m tepr zemrimin e shqiptarve. Nga t katr ant e vendit pati protesta kundr coptimit t trojeve shqiptare.

PRPJEKJET E LIDHJES S PRIZRENIT PR FORMIMIN E SHTETIT SHQIPTAR (1878 - 1879) Platforma e Lidhjes s Prizrenit pr autonomi N fillim t Krizs Lindore patriott rilindas ishin t mendimit se populli shqiptar, ashtu si popujt e tjer, duhej t lirohej nga sundimi osman me ann e kryengritjes s armatosur dhe t krijonte shtetin e tij t pavarur. Mirpo acarimi i mtejshm i Krizs Lindore nxori n shesh jo vetm mundsin e shembjes s Perandoris Osmane, por edhe rrezikun e madh t coptimit t tokave shqiptare ndrmjet monarkive fqinje. N rrethant e reja, patriott shqiptar, pa hequr dor nga synimi pr pavarsi kombtare, nxorn n plan t par luftn pr mbrojtjen e atdheut nga coptimi dhe pr sigurimin e t drejtave pr autonomi n kuadrin e Perandoris Osmane. Madje edhe krkesat pr autonomi nuk u paraqitn t plota q n Kuvendin e par t Prizrenit. Krahas fuqizimit t Lidhjes s Prizrenit dhe t lufts s saj mbrojtse, u plotsua dhe u ngrit m tej platforma pr autonomi. N krkesat e para pr autonomi prfshihej krijimi i

vilajetit t Shqipris, d.m.th. bashkimi i t gjitha tokave shqiptare, q ather ishin t ndara n katr vilajete, n njsi t vetme administrative. Brenda ktij vilajeti, shqiptarve do tu n jiheshin disa t drejta me karakter politik, ekonomik dhe kulturor. Acarimi i marrdhnieve t Lidhjes me Portn e Lart Pas Kongresit t Berlinit, shqiptart shprehn gatishmrin pr t mos lshuar asnj pllmb t toks s tyre. Menjher filluan prgatitjet pr t kundrshtuar coptimin e atdheut, duke regjistruar vullnetar pr n luftn mbrojtse, duke dhn ndihma n t holla, drith, bagti etj. Nj mobilizim i veant prfshiu Kosovn dhe sidomos banort e Plavs e t Gucis, ku rreziku ishte m i madh. Pr t shmangur konfliktin e armatosur, i cili nuk dihej se si mund t prfundonte, knjaz Nikolla i Malit t Zi krkoi ndrhyrjen e fuqive t mdha. Porta e Lart, e ndodhur nn presionin e fuqive, veanrisht t Rusis, shpejtoi veprimet pr ti dorzuar Malit t Zi Plavn e Gucin. Pr kt qllim, n gusht 1878, ajo drgoi n Shqipri mareshalin Mehmet Ali Pasha, si komisar me fuqi t jashtzakonshme dhe me detyr q ti bindte shqiptart q t mos kundrshtonin dorzimin e Plavs dhe t Gucis. M 25 gusht Mehmet Ali Pasha arriti n Prizren, ku ndeshi n kundrshtimin e organeve qendrore t Lidhjes. Ai bri pr vete vetm disa pashallar turkoman. Megjithat mareshali vazhdoi rrugn e vet pr n kufirin e Malit t Zi dhe m 1 shtator 1878 arriti n Gjakov. Ktu ai hasi n nj kundrshtim edhe m t vendosur. Komiteti i Lidhjes pr Gjakovn, i udhhequr nga patriott Sulejman Vokshi dhe Ahmet Koronica, i krkoi mareshalit t ndrpriste udhtimin drejt kufirit malazez dhe t kthehej n Stamboll. Meqense ai nuk e pranoi kt krkes, forcat vullnetare t Lidhjes rrethuan sarajet e Abdullah Pash Drenit, ku ishte strehuar Mehmet Ali Pasha dhe m 3 shtator filluan sulmin kundr tij. Luftimet e ashpra q vazhduan deri m 6 shtator, prfunduan me fitoren e forcave t Lidhjes Shqiptare. Edhe vet Mehmet Ali Pasha me Abdullah Pash Drenin mbetn t vrar. Ngjarjet e Gjakovs patn jehon t madhe brenda e jasht vendit. Kuvendi i Dibrs (Nntor 1878) Me ngjarjet e Gjakovs iu dha nj goditje e rnd Ports s Lart. Prve ksaj, shtja e dorzimit t Plavs e t Gucis u shty pr m von. N kto kushte, rrethet patriotike menduan se t drejtat pr autonomi mund t arriheshin pa qen nevoja pr nj kryengritje t armatosur, por duke ia krkuar Ports s Lart. Prandaj patriott, dhe veanrisht Komiteti i Stambollit, prpunuan nj projektprogram i cili parashikonte formimin e nj vilajeti autonom shqiptar.shtja e autonomis u shqyrtua gjersisht n Kuvendin e Lidhjes s Prizrenit, q u mbajt n Dibr m 1 nntor 1878, nn kryesin e Iljaz Pash Dibrs. N prfundim t punimeve, Kuvendi i Dibrs miratoi nj program t prbr prej pes krkesash: 1) formimi i vilajetit t Shqipris, i cili do t prfshinte t gjitha krahinat shqiptare; 2) njohja e gjuhs shqipe nga

npunsit e ktij vilajeti; 3) zhvillimi i arsimit dhe futja edhe e gjuhs shqipe n shkolla; 4) krijimi i nj kuvendi t madh q do t zbatonte reforma n Shqipri; 5) prdorimi i nj pjese t buxhetit t ktij vilajeti pr arsimin dhe ndrtimet botore n Shqipri. Kuvendi ngarkoi nj delegacion prej 14 vetash, me n krye Iljaz Pash Dibrn e Abdyl Frashrin, i cili do tia paraqiste kto krkesa Ports s Lart. Mirpo Porta e Lart ishte e vendosur pr t mos br asnj lshim n kt drejtim. Megjithat ajo, pa i kundrshtuar hapur, e zvarriste prgjigjen ndaj krkesave pr autonomi. Pr t mbrojtur krkesat e Lidhjes Shqiptare prpara fuqive t mdha dhe pr ti br ato t njohura pr opinionin publik ndrkombtar, n pranver 1879 u drgua nj delegacion i prbr nga Abdyl Frashri dhe Mehmet Ali Vrioni n Europ. Delegacioni i vizitoi kryeqytetet e Italis, Francs, Anglis, Gjermanis, Austro-Hungaris e m n fund edhe Stambollin. Si n takimet q bri, ashtu edhe me ann e memorandumit q u paraqiti ministrave t jashtm t atyre vendeve, delegacioni dnoi vendimet e padrejta t Kongresit t Berlinit pr coptimin e Shqipris, shprehu vendosmrin e shqiptarve pr t mbrojtur vendin e tyre dhe pr t siguruar autonomin. Lufta kundr administrats osmane. Kuvendi i Prizrenit (tetor 1879 ) N pranver 1879 Lidhja e Prizrenit ishte forcuar m tej. N do krahin shqiptare ishin ngritur degt e saj. Lidhja kishte krijuar forcat e saj t armatosura. Prve ushtris, ajo kishte krijuar n mjaft krahina organet pushtetore t veanta nga ato t administrats osmane. Prpjekjet e Lidhjes pr autonomi patn mbshtetjen e lvizjes popullore, e cila krkoi me insistim t krijoheshin gjykata shqiptare, taksat t paguheshin n favor t Lidhjes e jo t autoriteteve osmane dhe shrbimi ushtarak t mos bhej n ushtrin turke. Lvizja u prhap sidomos n vilajetin e Kosovs. Gjat vers s vitit 1879 n krahina t ndryshme pati goditje kundr administrats shtetrore lokale, si n Gjakov, Pej, Prizren, Mitrovic dhe n Vuitern. N vjesht 1879, kur prsri u acarua shtja e Plavs dhe e Gucis, u mblodh n Prizren, m 3 tetor 1879, nj kuvend i prgjithshm. Lidhur me rrezikun q vinte nga Mali i Zi, t gjith ishin pr nj qndres t armatosur. Diskutime pati pr pikn tjetr t rendit t dits, pr shtjen e autonomis. Aty u shpreh mendimi se Lidhja duhej t krkonte jo krijimin e nj vilajeti shqiptar si m par, por t nj principate shqiptare ose t nj republike shqiptare. Kuvendi zgjodhi Kshillin e Prgjithshm t Lidhjes me kryetar Ymer Prizrenin. Punimet e Kuvendit t Prizrenit vazhduan m tepr se dhjet dit. Pavarsisht nga pikpamjet e ndryshme q kishin pr formn e regjimit, t gjith pjesmarrsit ishin pr ti siguruar Shqipris t drejtn e vetvendosjes. Punimet e ktij kuvendi shkaktuan shqetsime n Stamboll dhe ai u shprnda me dhun pa arritur t miratonte asnj rezolut.

LUFTA E LIDHJES PR RUAJTJEN E TRSIS S TOKAVE SHQIPTARE Mbrojtja e Plavs dhe e Gucis Pas ngjarjeve t Gjakovs, Porta e Lart e kishte shum t vshtir t ndrhynte n Shqipri pr ti dorzuar Malit t Zi krahinat e caktuara nga Kongresi i Berlinit. Megjithat, knjaz Nikolla krkonte vazhdimisht nga fuqit e mdha q ta detyronin Perandorin Osmane t zbatonte vendimin e tyre. N shkurt 1879, Porta e Lart u shtrngua t trhiqte ushtrit e veta nga Podgorica, Shpuza dhe Zhabjaku, t cilat i morn forcat malazeze. Lidhja e Prizrenit nuk e pengoi lshimin e tyre, sepse ato kryesisht banoheshin nga popullsia sllave. Por ajo kishte vendosur t mbronte me luft t armatosur Plavn e Gucin, t cilat banoheshin, n masn drmuese, nga popullsia shqiptare. Porta e Lart u prpoq rishtas ti bindte shqiptart pr ti dorzuar kto dy krahina pa prdorur forcn sepse kishte frik mga shprthimi i ndonj kryengritjeje shqiptare, por nuk pati asnj rezultat. I paknaqur nga zvarritja e ksaj shtjeje dhe nga qndrimi i Ports s Lart dhe i fuqive t mdha, Mali i Zi vendosi t pushtonte me luft Plavn dhe Gucin. Pas veprimeve t para ushtarake t zhvilluara n nntor, m 4 dhjetor 1879 nj ushtri malazeze prej rreth 4 mij vetash, nn komandn e Mark Milanit, filloi sulmin n drejtim t Plavs dhe t Gucis. Prball saj qndronin forcat e Lidhjes Shqiptare, rreth 3 mij lufttar, nn drejtimin e shtabit ushtarak t kryesuar nga Ali Pash Gucia. T dy palt luftuan rrept. Forcat shqiptare, ndonse m t pakta dhe pa armatime t mjaftueshme, qndruan heroikisht. Nj nga betejat m t prgjakshme u zhvillua n afrsi t fshatit Nokshiq, ku prve pushkve u prdorn edhe jatagant. Pas disa or luftimesh t ashpra, forcat malazeze psuan disfat dhe u trhoqn n territorin e tyre. Megjithat, Mali i Zi nuk hoqi dor nga synimet e veta dhe organizoi nj msymje t prgjithshme, n t ciln u angazhuan pothuajse t gjitha forcat e tij luftarake, rreth 9 mij veta. N mbrojtje t Plavs dhe t Gucis u grumbulluan rreth 7 mij vullnetar shqiptar t udhhequr gjithnj nga shtabi ushtarak i Lidhjes. Luftimet, q filluan m 8 janar 1880, qen t prgjakshme dhe vazhduan tri dit. Forcat shqiptare kaluan me shkathtsi nga pozitat mbrojtse n nj sulm t prgjithshm dhe u shkaktuan prsri disfat ushtrive malazeze. N kt mnyr dshtuan sulmet pushtuese t Malit t Zi, i cili prsri krkoi mbshtetjen e fuqive t mdha. Mbrojtja e Hotit dhe e Gruds Fitorja n Plav dhe n Guci e ngriti moralin e shqiptarve, shtoi besimin dhe vendosmrin pr t kundrshtuar do ndrhyrje t re n dm t trojeve kombtare. Fuqit e mdha, duke par qndresn e vendosur t shqiptarve dhe paaftsin ushtarake t Malit t Zi, pranuan ta rishikonin vendimin q kishin marr n Kongresin e Berlinit lidhur me Malin e Zi. Pas shum

bisedimesh, n prill 1880, fuqit e mdha vendosn q n vend t Plavs e t Gucis, ti jepnin Malit t Zi krahinat e Hotit e t Gruds s bashku me nj pjes t Kelmendit, t cilat gjithashtu banoheshin nga popullsia shqiptare. Ato menduan se, meqense popullsia e ktyre krahinave ishte katolike dhe jo myslimane, nuk do ta kundrshtonte bashkimin me Malin e Zi. Kt vendim e pranoi edhe Porta e Lart. Parashikohej q kto krahina ti dorzoheshin Malit t Zi m 22 prill 1880. Vendimi i ri i fuqive t mdha ishte po aq i padrejt, sa edhe ai pr Plavn e Gucin. Prandaj kudo u shpreh zemrimi dhe vendosmria pr ti mbrojtur krahinat e rrezikuara. Protesta t reja iu drejtuan fuqive t mdha dhe Ports s Lart. Lidhja Shqiptare filloi prgatitjet pr luft mbrojtse. M 19 prill 1880 n Shkodr u zhvillua nj miting i madh popullor n mbrojtje t Hotit e t Gruds. Po at dit u nisn rreth 1 500 qytetar vullnetar pr tu bashkuar me mijra vullnetar t tjer nga malsit e veriut. Shtabi ushtarak i forcave t Lidhjes me n krye Hodo Sokolin u vendos n kalan e Tuzit. N zbatim t vendimit t fuqive t mdha, Porta e Lart, m 22 prill 1880, i trhoqi ushtrit e veta nga krahinat q i jepeshin Malit t Zi, por kur forcat malazeze me rreth 10 mij ushtar, t komanduara nga Petar Vukotii, vjehrri i knjaz Nikolls, u drejtuan pr n Hot e n Grud pr ti marr ato n dorzim, ndeshn n forcat e Lidhjes Shqiptare prej gati 8 mij vullnetarsh. Prpjekja e par e armatosur filloi te ura e Rzhanics, pika m e avancuar e kufirit n at koh. Forcat shqiptare u hodhn n sulm edhe kundr forcave kryesore malaziase q ndodheshin n Helm, n breg t lumit Cem. Pas disa or luftimesh malazezt u thyen dhe u trhoqn. Menjher pas disfats knjaz Nikolla protestoi prsri pran fuqive t mdha. Lufta pr mbrojtjen e Ulqinit Q nga qershori i vitit 1880, fuqit e mdha i krkuan Ports s Lart ti dorzonte Ulqinin Malit t Zi, duke prdorur edhe armt kundr shqiptarve. Madje e krcnuan se do t zhvillonin nj demonstrat detare n bregdetin shqiptar. Nga ana tjetr, Lidhja Shqiptare dhe kuvendet e saj i kishin prsritur disa her Ports s Lart vendosmrin e shqiptarve pr t mbrojtur Ulqinin. E ndodhur nn nj presion t dyfisht, Porta e Lart n fillim bri prpjekje, duke prdorur t hollat, premtimet dhe krcnimet, pr ti bindur shqiptart q t hiqnin dor nga qndresa e armatosur, por nuk ia arriti qllimit. Duke iu prgjigjur thirrjes s Lidhjes, forcat vullnetare shqiptare, nn drejtimin e Isuf Sokolit, Haxhi Mehmet Bcit, Mehmet Gjylit etj., rrethuan Me gjith qndresn heroike t 3 mij vullnetarve shqiptar, forcat osmane, q kishin eprsi t madhe ushtarake, hyn n Ulqin, t cilin ua dorzuan malaziasve m 26 nntor 1880. Lufta pr mbrojtjen e Ulqinit la prshtypje t thell n opinionin publik shqiptar dhe ndrkombtar. N shtyp dhe n disa parlamente t Europs pati protesta kundr ksaj politike t padrejt t Fuqive t Mdha