Osmanlı Mimarisinin Otantik Kaynakları

OSMANL MIMARISI T A R H N N YAZMA KAYNAKLAR
MUZAFFER ERDOAN
OTANTIK
GRt Trk Medeniyeti Tarihinde Osmanh Mimarisi kendisine has seciye ve kymet leriylc bah bana bir tetkik mevzuu olduunu btn ilim ve sanat lemi kabul ve teslim etmi bulunmaktadr. Her ayak bast yerde medeni bir iz brakmak gibi gbtaya ayan hasletle yaratlm olan trkn hayrperver ruhu alt asrlk uzun bir imparatorluk devresinde dahi kendisine mevrus ananeleri gelitirmek suretiyle devam ettirmi ve bu uurda bata cami ve mescidlerden mrekkep olmak zere din; kale ve burlardan mteekkil olmak zere asker ve mekteb, medrese, imaret, darifa, darihadis, saray, kasr, han, kervansaray, hamam, eme, sebil, bent, suyolu, kpr ve saireden ibaret bulunmak zere mtenevvi mahiyette ortaya bir takm bideler koymutur, imparatorluun siyas ve asker tarihi ile mvazi bir ekilde inkiaf ve tekmln mahede ettiimiz Osmanh mimarisinin derece derece nasl baladn, nasl ykseldiini ve ne suretle duraklayp dmeye yztuttuunu anlamak iin yurdun muhtelif blgelerine serpilmi bir vaziyette bulunan bu bidelerin yerlerinde ilmi usuller dahilinde bir taraftan tescil kaydlarn tamamlamaya ve teknik mahiyette ise rlevelerini ikmal etmeye alrken bir taraftan da kendileriyle yakndan ilgili bulunan ve hl ktphane ve arvilerde uzun asrlarn ihmali ierisinde braklm ilgili tarih kaynak ve vesikalarn meydana karmak vazifesiyle mkellef olduumuzu asla unutmamak icap eder. Kanaatimizce bata stanbul olmak zere geni bir sahaya yaylm bir durumda bulunan Osmanh bidelerinin mahallinde yaplan tescil kaydlan ve tanzim edilen teknik mahiyette rlvc faaliyetleri, bizi, Osmanh mimarisi tarihini efradn tamamiyle cami olacak ekilde tedvine gtrmek hususunda maalesef kfi gelemiyccektir. Bunun eksik olan noktalariyle bilinemeyen taraflarn, mutlaka mezkr abidelerin yapldklar zamanlara ait otantik kaytlan ihtiva etmekte olan btn bu mze, ktphane, ariv malzeme ve kaynaklarn bir an evvel aratrp, bulup alkadarlara tantmakla mmkn mertebe tamamlamak ve aydnha kavuturmak sayesinde olabilecektir. Trk varhnn perinlemi birer timsali mesabesinde olan bidelerimizin ve bu itibarla bunlarn en olgun ve en dolgun rneklerini yaratan Osmanh mimarlarna dair zamanlarnda yazlm ahs eserler, gerek kemiyet ve gerekse keyfiyet babmmdan bizim bugnk ihtiyalarmz hakkiylc karlamaktan olduka uzak bulunmaktadr. Bilindii zere bunlarn bamda M i mar Koca Sinan zamannda yaplan binalara ait (Tezkiretlebniye) ve yine o dhi sanatkrn eserlerine dair (Tuhfetlmi mar) adl kitap msveddesi gelir. Bunlara evvelce Tarih-i Osman Encmenince neredilen (Tarih-i Cmi-i erif-i Nur- osman) adh bror ve bir mddet evvel Topkap -Saray Mzesinde ele geirilen Cafer elebi'nin (Risalei Mimariye) sini
M U Z A F F E R ERDOAN
bir dereceye kadar ilve edebiliriz. Osmanl Mimarisi tarihinin bilinen bu kitab ana kaynaklar maruz kalman ilmi mklleri tamamen karlamaktan phesiz bir hayli uzak bulunmaktadr. Bu boluu biz acaba ana kaynak mahiyetinde olmak zere hangi yazh ilmi vasta ve malzemeler ile mmkn mertebe telfi etmeye doru tevecch edebiliriz? Bu sualin cevablarn verebilmek iin mevcud imknlardan faydalanmak arelerini byk bir nfuz ve terkip kudreti ile dnp grenler ve Trk sanat ve mimarlk hareket ve faaliyetlerinin de ihmali asla caiz olmayan evsaf ve hususiyetlerini sras geldike bize hatrlatanlar ve hatta onu bizzat tesbit edip ksmen yerine getirenler olmutur. Dier baz mtetcbbilerimiz ise frsat bulduka eitli arivlerdeki vesikalar inceleyerek bize Osmanl bideleri; mimarlar ve dier tamamlayc sanat ubeleriyle mntesipleri hakknda irili ufakl bir takm aratrma mahsulleri meydana getirmilerdir. Bugne gelinceye kadar Osmanl mimarisi tarihinin bir trl tedvin edilemeyii, bize, gsterilen btn bu gayret, faaliyet ve mesainin kifayetsizliini hatrlatmakta ve balanlan hayrh yola bir sr engel ve mkllerine bakmadan - devama mecbur brakmaktadr. Klsik tarih kitaplar, tarih tetkiklere esas olarak gsterdii menbalardan en mhimmi, phesiz, mazbut eserlerdir. Rivayet ve menkulta dayanan tarih telkkisi terkcdilelidenberi, tarih hdiselerinin daha ziyade msbet eserlerin kat'i ahadetlerine gre tetkik edildii malmdur. Bilindii zere tarih bir vakalar silsilesinden ibaret olmayp cemiyet hayatnn mazide cere yan etmi ve yaam btn safhalarn; din, hukuk, siyas, iktisad ve dier belli bajl messeselerini olu sebebleriyle bir kl halinde mtala ederek hadiseler arasndaki irtibat ve btnl tebarz ettirmek suretiyle devrin hkim fikir ve psikolojik artlarna uygun hkmlere varmaktr. Mteaddit branlara ait tarihi tetkiklerde nemi, haiz kaynaklarn banda gelen bibliyotek ve ariv kaynak ve vesikalarn Osmanl mimarisi tarihi iin de ihmali asla caiz olmayan ve henz bu
bakmdan lyk vehile ve geni bir l ile ele alnm bulunmayan yep yeni bir aratrma ii olarak grmemiz icab eder. U BBLYOTEK KAYNAKLARI Osmanl Mimarisi tarihinin otantik yazma kaynaklan arasnda kitab olanlar ilgililer nezdinde arivdekilere nazaran daha ziyade malm sayhrlar. Bunlarn ilk gze arpanlarna yazmzn giri ks mnda temas etmi bulunuyoruz. Burada onlardan ancak Cafer elebi'nin (Risale-i Mimariye) si zerinde bir para durduk tan sonra Sleymaniye ktbhanesi ile stanbul Belediye ktbhanesinde gzmze arpan en mhim bir ka eseri ve bir de Murad 11 nin Edirne'deki cami medrese ve sairesi vakfnamesini ve Osmanl Mimarisi ile alkal dier baz vakfiyeleri ksaca tantmay uygun buluyoruz. Bunlardan (Risale-i Mimariye) Sultan Ahmet Camii mimar KalkandcIenli Mehmet Aann hayatiyle eserlerine tahsis edilmi olup (87) varaktan mteekkildir. eyh Behram olu Cafer elebi tarafndan 1623 ( H . 1023) tarihinde kaleme ahnmtr. (0.25 X 0.41) ebadnda olan bu eserin yazma olan yegne asl nshas, imdiki halde, stanbul'da Topkap Saray Mzesinde mahfuz bulunmaktadr. Bu tarih; bilindii zere Sultan Ahmet Camiinin inaatnn ilerledii ve kubbesinin tamamland sralara tekabl eder. Kahve renkli mejin bir clld iinde olup siyah mrekkeple tahrir olunmakla beraber baz balanglar, haiyeleri ve metin arasnda geen ayet ve hadisleri krmz ile mu harrer bulunmaktadr. Her sahifedc (25) satr olup baz ksmlarnda kelimelerin harekelendii grlmektedir, ierisinde Mehmet Aann hayat ve faaliyetlerine ait dank ve ksa bilgilerden baka fersah, parmak, mil, ayak, dnm, evlek gibi eski Osmanl devri lleri ile eitli, mcbaniye mtedair terimler ve mimar ile ilgili bir takm sanatlarda mstamel letler zikredilmektedir. Bu arada musikiye ve ma-
O S M A N L I MMARS TARHNN O T A N T K Y A Z M A
KAYNAKLARI
113
kamlarna dair bir bahis bile gze arpmaktadr. Eserin on be fasldan ibaret olan fihristi; birinci sahifeden itibaren balamaktadr. Mnderecat meyannda on adet kasideyi, drt adet gazeli ve baz mteferrik beyit ve msralar zikretmek gerekir. Grlyor ki Cafer elebi tara fndan vcuda getirilen bu eserin konusu ok genitir, hatta fihristte gsterilmedii halde Mehmet Aa'nn musikiye intisab dolaysiyê fasl ve makamlara dair baz aklamalar bile yaplmtr. Bununla beraber baz bahislerin tekerrr ettiine de ahit olunulmaktadr. Osmanl mimarisi tarihinin nemli bir yazma kayna mesabesinde olan bu eser; Topkap Saray mzesi mdr Tahsin z tarafndan ieri sindeki kaside ve gazellerin, hatta baz fasllardaki medhiye ve dualarn ve bu vesile i'e zikredilen yet ve hadislerin tekrarndan vaz geilerek ve yahud icabnda ksalthp karlmak suretiyle ve baz haiye ve czi ilvelerle neredilmitir (Mimar Mehmet Aa ve Risle-i Mimariye, Arkitek dergisi nden ayr bask).
2 (Men\b-i Sultan Sleyman Han) yahud (Risale-i Padiâhname) : Sleymaniye Umumi Ktphanesinde Esad efendi kitaplar arasnda (No: 2422) de kayd bulunan bu manzum eseri, istanbul su yoUarmn suret-i inasna ait nemli bir kaynak olarak kabul etmek yerinde olur. stanbul suyollar tesisatnn adalar zerinde brakt kuvvetli izleri canl ve ho bir dil ile aksettirmekte o'an bu kk eser, (Eyyub) mahlsh bir airin kalemi mahsuldr. Bu zatn tarihi hviyet ve ahsiyeti iyice tebellr etmi saylamaz. Asl ad ile hayatna ait hususlar bilinmemekle beraber Yenieri aas Ali Aa ile ve umumiyetle yenierilerle yakn bir ilgisinin mevcud oMuu tahmin edilebilir. (72) varaktan ibaret olan bu kitabn harekesiz nesih ile yazld ve telif ylnn kesin olarak tespit edilmedii grlr. Mezkr eserde Kanun Sultan Sleyman'n seferlerine aid bahislerin kaynak deerini tayamayacak derecede ksa olduunu ve suyoUarndan bahis fasllardaki tasvirlerin ise airane ereveler iine alndn sylemek lzmdr. Eyyub'nin bu eserinde yenieri aas Ali Aa'nm mezkr suyollar ina ve tamiri srasnda bina-eminliini yapt zikredilmitir. Son taraflarna doru mthi bir frtnada hasara urayan Byk ekmece kprsnn tamirine temas olunmutur. Eyyub'nin bu eserinde Koca Sinan'n meslek faaliyetleri uzun uzadya anlatld halde adn hemen hemen hi zikretmeyii, zerinde durulmaya deer bir noktadr. Kymetli mtetebbi Dr. Robert Anhegger'in bu esere dair deerli bir incelemesi mevcut bulunmaktr (Bk: Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, 1949, Say: 1). 3 Kitab-t Tevarih-i Kostantaniyye ve tarif-i Ayasofya: Fatih Sultan Mehmet'in clusu ve stanbul'un fethi ile balayan bu yazma eser; stanbul'da Sleymaniye umum ktphanesinde Kln A l i Paa kitaplar arasmda kayth (Tabaka-i Devlet-i Osmaniye) adh eserin iinde bulunmaktadr.
/ Murad ll'nin Edirne'deki, cami, medrese ve sairesi vakfnamesi: stanbul Belediye ktbhanesinde Muallim Cevdet yazmalar arasnda kayth bu'nan (No: 0.61) bu trke vakfiye, nesihle yazlm olup (12 X 35) ebadnda 164 sahifeden mrekkeptir. Koyu kahve rengi bir cilt iindedir. Mein emseli ve miklebli olan bu vakifcyinin ilk sahifesi mavi zemin zerine mzehhep grlmektedir. erisinde Edirne'de Tunca kenarnda marnileyh tarafndan cami, medrese, imaret, darife ve saire ina ettirildii ve bunlara bir takm vakflar tahsis khnd kaydedilmi bulunmaktadr. (119) uncu sahifcde termim i'cri iin be aded meremeti tayin olunduu, bunlarn kurun ve su yolu umuru ile evlerin, dkknlarnn ve hamamlarn tamirlcriyle megul olduklar tasrih klnmtr. Sonunda vakfiyenin ( H : 895) tarihinde tanzim edildiine dair araba bir kayt gze arpmaktadr.
214
M U Z A F F E R ERDOAN.
(No: 750). Sonundaki meruhata gre esas itibariyle Ayasofya'ya ait olan bu 28 sahifelik eserin Ramazan 1077 tarihinde yazld anlalmaktadr. (12) sahifeden itibaren Ayasofya'nm frengistandan gelen bir benna marifetiyle suret-i tesisine temas edilmekte, somaki mermer direkleri hakknda bilgi verilmekte, inas tamam o l dukta padiah tarafndan yoksullara sadakalar datlarak koyun ve srlar kesildii ve mimarna ise murassa talar ile kymetli yakutlar ve sair mcevherler hediye edildii aklanmaktadr. Bu meyanda Eyyub- Ensar zamannda burada i k i rekt namaz klnd ve Fatih Sultan Mehmet devrinde ise stanbul'un alnmasyla mezkr kilisenin ykld ve eski sarayn burada yapld anlatlmaktadr. Kronolojik bir insicamdan ve sistemli bir tarih anlayndan mahrum olmakla beraber, bu yazma eserin, ksmen efsanev, ksmen de istifadeli baz dank bilgiyi havi olduunu kabul etmek yerinde bir hareket olur. ierisinde mellifine dair bir kayt grlememektedir. 4 Edirne'de olan es\i Cami tevarihi ve Yenisaray ve Hisar-t Edime : stanbul Belediye ktphanesi M . Cevdet yazmalan ksmnda bulunan (238) sahifelik bir mecmua iindeki bu risale (16 X 20) ebadndadr. Mecmuanm numaras (K. 144) dr. Nesih ile yazkntr. Bal krmz mrekkeple muharrerdir. Kd kaph bir cildin 202-209 uncu sahifelerinde yer alm bulunmaktadr. Mezkr cilt iinde ayrca aaz- dstan- ashab-l-Kehif, Terceme-i miftahl-Velediye, Kssa-i hazret-i Yusuf Zleyha, menakb-i mkeyyifat- Alem, Tevarih-i Kostantaniyye, Horasan padiahnn olu ile Yemen padiah kz hikyesi gibi baz mteferrik risaleler de grlmektedir. Bu risalelerden bazlar Esseyyid Dervi Feyzullah bin A l i tarafndan vakfedilmitir. Hzik ve lim bir hekim olan Kon yah Beir eêbi'nin hikye ve kssalar i le bahyan bahis mevzuu risale, Osmanh tahtna clus eden Fatih Sultan Mehmed'-
in Karamanolu brahim Bey'e mracaat ve marnileyhi sitane-i saadetlerine davet ve Edirne'de Saray Atik'te mlkatlariyle devam etmektedir. Beir elebi'nin padiahla vki olan bu konumalar esnasnda Edirne'de Saray Cedid'in sed ye ile tanan bir mimar- kmil tarafndan suret-i inasna temas olunmaktadr. Ayaklan mefl olan bu sanakrn babas Sultan Murad tarafndan yaptrlan (erefeU camii) ni bina etmiti. Bundan sonra Edirne'de kin (Eski Cami) hakknda aklamalar yaplmakta, mezkr camiin ierisinin felee . iaret olmak zere dokuz kubbe olduu, ayn zamanda drt mezhebe telmih olmak zere drt direkli bulunduu ve darsnn ise be vakit namaza iaret o'mak zere be kubbeden teekkl ettii anlatlmaktr. Bu meyanda onun bir zira fazlalkla i ve dnn Bursa'daki Ulucami ile mabehet arzettii de kaydedilmitir. Edirne'nin su ve havas gibi baz zelliklerine temas cdcn satrlardan sonra Hisar hakkmda ksaca tafsilt verilmektedir. Sonundaki kayda gre mezkr risalenin 20 Za 1191 senesinde yazld anlalmaktadr. 5 Mnpyat : istanbul Belediye ktphanesi Muallim Cevdet yazmalar arasnda (K. 298) No. da kayth olup (137) sahifeden m teekkildir ve (12 X 21) ebadnda siyah mein kapl bir cilt iindedir. Edirne Saraynn tamirine ve 1201 - 1202 yllar arasndaki seferlerle ilgili baz vekayii ihtiva etmektedir. Talik yazs ile muharrerdir. (Edirne'de saray hmayunun tamiri nin ba defteri mfredat tekmili) bal altnda grlen ilk sahifede Reislkttab- sabk Ataullah Beyin mezkr saray tamirine memur edildii ve binann muayenesine ise ikinci Mustafa Aa irsal olundu u ve ilerinde Mimar Mehmet Said Aa ile hlefasnn ve sair ebniye i'erine vkufu olan kimselerin bulunduu bir heyet marifetiyle grlp muayene, mesaha ve mahade klnd tasrih edilmitir. Bundan sonra Meri nehri zerinde vaki cisr-i saninin tamirine temas e-
KAYNAKLARI
115
dilmekte ve muhtelif faslalarla Edirne' den Isaik'ya ve istanbul'dan Edirne'ye kadar olan mteaddit kpr ve kaldrmlarn onarlmalarna, Edirne civarnda vaki Ada nahiyesinde deve ahrlarnn mahruse-i mezbure mimar Mehmet Said Aa marifetiyle tecdidine ve bunlarla ilgili dier baz mimari umur ve hususlara ait kaytlarda yer alm bulunmaktadr. erisinde grlen serlevhalarn kffesi krmz mrekkeple yazlmlardr. 6 Rehber-i Seyyahn he-canib-i Edirne: stanbul Belediye Ktphanesinde belediye yazmalar arasnda (No: 0.^) kaytl bulunan orta boyda (70) sahifeden mteekkil bu eser Mehmet Salim adh bir zat tarafndan rik'a yazsyla tahrir edilmi bulunmaktadr. Osmanllarn Kmeliye geileri ile balayan bu yazma eserin 1283 tarihlerinde kaleme abnd kuvvetli bir ihtimal dahilindedir. Eserin ilk 26 sahifesi bu ftuhatn eitli safhalarna ait ksa bilgileri havidir. Bundan sonraki ksmlar arasnda (vasf- ehr-i Edirne) bah altnda Edirne'nin mahallelerine, kaplarna, arlarna, saray ve kasrlarna ksaca temas edilmekte ve nihayet 34 nc sahifeden itibaren Sultan Selimi sani camii, 'Cami-i Atk, Camii Muradiye, Cami-i Darlhadis, Cami-i eyh ca', Camii Gazi Mihal, Cami-i Hoca lyas, Cami-i Sleyman Paa, Cami-i Kasm Paa, Cami-i Sle elebi, Cami-i Aye Hatun, Cami-i eyh elebi, Cami-i brahim Paa, Cami-i Sitti Sultan, Cami-i Defterdar, Cami-i Lri yahut Laleli, Cami-i Hac Alemddin, Cami-i Seluk Hatun ve Cami-i Beylerbeyi haklarnda muhtasar malmat verilmektedir. Mteakip sahifelerde ise yine Edirne'nin imaretlerine, medreselerine, za\'iyeicrine, trbelerine, hanlarna, hamamlarna, nehirlerine (Meri, Tunca ve Arda), bahe ve balarna, kprlerine, ime suyu ile emelerine ait f aydah satrlar gze arp maktadr. Eserin sonunda Muradiye Kkpazar civarnda Hayriye medresesi kurbnde kin Glbahar camii bitiiindeki emenin manzum tarihi tersim cdilmitir. Aynca (Saray- Cedid) anlat-
brken krmz mrekkeple baz faydal ilveler yapld gibi Cami-i Atik'in mimarnn da mimar Ali Neccar olduu ve nuhur nciliavu'un Edirne'de beylerbeyi Yusuf Paa tarafndan yaptrlan Beylerbeyi cami-i kabristannda metfun bulunduu tasrih edilmitir. 7 Tarih-i Kale-i istanbul ve Mabed-t Cmi-i Ayasofya: Koca Nianc lakab ile maruf cAan reislkttab Celal-Zade Mustafa Bey tarafndan farsadan trkeye evrilen bu eser, stanbul'da Belediye ktphanesi Muallim Cevdet yazmalar arasnda kayth dr (K. 138). (15X23) ebadnda olup parlak siyah ktla kapl bir cild iindedir. Bu cildin ierisinde (Feth-i Kostantiniyyc) ve (Seyahatnme-i Hmyn) adl iki matbu risle ile Tuna her iki yakasndaki ky, ehir ve sair mahallerin iinde mevcud kumluk, girdap,.kayalk ve talklarn haritasna ait yazma kk bir eser bulunmaktadr. Ayasofya camii ile stanbul kalesi tarihine ait bu eserin ( H : 975) tarihinde yazld tahmin olunmaktadr. Harekeli olarah nesih ile yazlmtr ve (64) sahifeden mrekkeptir. erisinde Baba Cafer'e, Mimar Ignadyos'a ait kaytlar grlmektedir. Son taraflarnda ayrca bir de (1165) tarihine raslanmaktadr. Mtercim olan Cell-zade maksadn mezkr risalenin (5) sahifcsinden itibaren aklamaya balamtr. 8 Risle-i nâlJitla' ve istih\m : stanbul Belediye ktphanesi M . Cevdet yazmalar arasnda (K. 402) kaytl bulunan bu trke riyazi risaleyi Hicri 1238 senesinde mhendishane hocalarndan Seyyid Ali efendi telif etmitir. Ba sahifesinde mhendis Mehmet Nuri Efendi'nin gurrei receb 1276 tarihli bir meruhat kayd mevcuttur. Mezkr rislenin sonunda metin harici olarak (12) adet ekl-i muhtelife grlmektedir. Metin i se (78) sahifeden mrekkeptir. (16.5 X 23) ebadndadr. Her sahifede tahminen 17 satr mevcuttur. Ba tarafmdaki ifade-
116
lerde Sultan Mahmud bin Sultan Abdlhamid ad gemektedir. Mellif olan mhendishane nc hocas Seyyid Ali E fendi jeometrik baz bilgileri zetletdik ten sonra istihkmat fenninde kla- muntazamann bilhendese tersim tarzlarn gstermeye ve aritmetik bir yol ile yz lmn hesaplamak usullerini bildirmeye almaktadr. Bu esas dahilinde ibu risalenin bir mukaddime ile makaleden teekkl edeceini beyan ederek (Inalkla') adn vereceini sylemektedir. Bunlardan birinci makale mal-i hendesiye ve baz tariki mesahaya aittir. kinci makalede istihkmata mtedair terimler ele alnmtr. nc makalede ise kl- muntazamanm pln ve mesahasn bulma ve karma ileri incelenmektedir. Daha ziyade teknik sahay ilgilendirmekle beraber dolayisiyle mimar hususla da alkas olsa gerektir. 9 Kdenderhane Camii icmal-i ev\aj defteri : stanbul Belediye ktphanesinde M . Cevdet yazmalar arasnda (K. 311) kaytU bulunan (238) sahifelik kk bir defterde kiliseden mnkalib olan Kalenderhane camii ile dier baz vakflarm muhasebe kaytlar gze arpmaktadr. Bilindii zere bu camii Fatih Sultan Mehmet ihya etmitir. Darssaade aas maktul Beir Aa tarafndan ise daha sonralan byk lde tamir ve tevsi ameliyelerine tabi tutulmutur. Bilhassa buhari cihetleri ve padiah mahfili ihdas olunmutur. Byk kapsnda olan mektebin Arpaemini Mustafa Efendi tarafndan, yaptrld malmdur (Hadikatlccvami, 1,166). Bahis mevzuu olan mezkr defterde bu cami ile Yahnikapan Camiinin, T i murkapu camii ile Bahekapda kin Yeni Camiin, Sleyman Suba camiinin, ehzade camiinin eitli vazife ve hizmetlerine ait muhasebe icmal kaytlan tesbit edilmitir. Bundan baka Beir Aa evkafndan olan muhtelif yerlerdeki iftlik, krhane ve bahelerle sair zevata ait eitli vakflarn icare hesablan toplanm bulunmaktadr. Umumiyet itibariyle b-
tn bu kayt ve hesablarn 1211 il 1266 yllar arasna rastlad grlmektedir. Siyakat bozuntusu bir yaz ile muharrer olan (11.5 X 18.5) ebadndaki bu defterin baz sahifcleri bo braklm bulunmaktadr; Vine r renginde mein kapl bir cilt iindedir. 10 Ayasofya Camii evJâft defteri: Ayasofya camiinin; Kanun Sultan Sleyman zamannda yazld muhakkak olan bu evkaf defteri hlen stanbul' da Belediye ktphanesi cevdet yazmalar arasnda kayth bulunmaktadr (0.80). Ba tarafnda Evail-i evval 954 tarihi grlmekedir. Srasiyle cibayet-i Bezzazistan ile Cibayet-i Tahtetkal'a, cibayet-i bzar- Sultan, Cibayet-i Dikilita, Cibayet-i Salhane, Cibayet-i Galata, Cibayet-i Mukataat- Kostantiniyye, Cibayet-i skdar' da bulunan eitli esnaf vc sanatkra ait dkknlardan toplanan haslat cins, mikdar ve yeknlar dercedilmitir. Siyakat yazs ve rakamlariylc kaleme alnan ve (11.5X33.5) ebadnda olan bu defterin Evkaf mfettii Ahmet bin Mahmud'un tetkikinden getii son taraftaki meruhattan anlalmaktadr. Bu zatn aym za manda A i l Paa medresesi mderrisi o l duu tesbit edilmitir. // Ttrnova Camii Cisr va\tfnameleri: Siyah mein kapl bir cild iinde bu lunan ve alt ayr blmden mteekkil olan bu vakfnameler, Trnova'da ehrekst camii ile baz mekteblere ait bulunmaktadr. (13X20) ebadnda olup stanbul Belediye ktphanesinde Cevdet yazmalar arasmda kaytl bulunmaktadr (K. 201). Heyet-i umumiyesi gzelce bir nesih ile yazlmtr. Trnova'da ehrekst mahallesi sakinlerinden Hac Hafz Ahmet Efendi ibni brahim'in kendi z mahndan ayrd birer mikdar meblan mtevelli nasbolunan Ser muhzran Mehmet Aa ve Hac Dervi Aalar ile Attar Hac Feyzi Efendi, Karamutlu Mehmet bin Ali, adi zade Hac Mata aalar vastalariyle mezkur mahallede bulunan Ca-
OSMANLI M i M A R l s l TARHNN O T A N T K Y A Z M A
KAYNAKLARI
117
mi-i Cisr'in imam, hatib, mezzin ve saircsiyle yine Trnova'daki baz mektep ve medrese muallim ve hocalarnn vazifelerine, tamirat ijlerine ve boyahane masraflarna tahsisini m'irdir. Her birinin tarihleri srasiyle 25 zilkade 1227, 2 safer 1247, Evail-i Muharrem 1250, 2 receb 1263 ve 27 rcbilhir 1267 dir. Baz varaklarn baslklar di nakh olup cedvcUer ise yaldzhdr. Z Ayasofya Camii val{if defteri : stanbul Belediye ktphanesi Muallim Cevdet yazmalar arasnda kaytl bulunan bu defter (0.64) umumiyet itibariyle araba olarak yazlmtr. Baz yerlerinde ve genel olarak mteferrik sahife kenarlarnda trke meruhat gze arpmaktadr. (14X30.5) ebadnda 444 sahifeden ibaret olan bu vakf defteri gzel bir nesih ile muharrerdir. Koyu kahve renkli mein bir cild iinde olup emseli ve miklcblidir. 926 senesi muharreminde kaleme ahnd anlalmaktadr. Ayasof ya camiinin vakflar ile skdan skya ilgili olan bu defter, Edirne kads Mehmet bin Aliylfenar'nin tetkikinden gemitir. erisinde Mimar Sinan ile ilgili baz kaydlara raslanmaktadr (Sh. 92). Gngrmez, Mahmud Paa, Halil Paa, Hoca Sinan, Yavaa ahin, Hoca Hamza, Hatabkapu, Hoca Hayreddin, Hzr Bey, elebi, Molla Hsrev, Edirnekaps Hsambey gibi mteaddit mahallerde bulunan menziller, mcscidler, camiler ve sairenin vakflar birer birer tesbit edilmitir. Son taraflarnda mukataalar da grlmektedir. 13 Molla Hsrev defteri: Mescidi Va\f
adl bir zatn tatbik mhr mevcuttur. Mezkr vakfiyenin ba tarafnda ise Sultan Abdlmecid'in turas vardr. (12.5 X 35) ebadnda 10 sahifeden mteekkil vakfiyede Molla Hsrev mescidine vakfedilen vakflarn vakfiye zetleri bir araya getirihnitir. Bu meyanda bizzat Mevlana Hsrev tarafndan yaplan dkkn, hcerat gibi eitU mebaninin esami kaytlar ile haslat mikdar ve tutarlar ve i mam, mezzin ve saireye tahsis edilen mesarifat cins ve yeknlar toplanmtr. Mezkr mescide bizzat vkfn yapt bu vakflar; Mevlna Mahmud bin Seyyid Ahmet imzasiyle tanzim edilen bir vakfiyede tesbit edilmitir. Mteakb sahifclerdc ise Kara Ali bin Abdullahn, Melek Hatun binti Abdullahn, Mslime binti Hzrn, Hac Sinan bin Osmann, Kasm bin Abdullahn, Asl Hatun binti Karagz Aann, Paa Hatun binti Yusufun Zleyha hatun binti Hac Ahmedin, Hac Ali bin Abdullahn, Kasm beyin ve daha baz kimselerin adlan yazh muhtelif zevat imzasiyle olan vakfiyeleri dercolunmutur. Btn bu vakfiye suretlerinin ierisinde vakflarla ilgili mhim baz hususlarla beraber mimariyi ilgilendiren kaydlarda bulunmaktadr. 14 Mesarifat- Ev\af Defteri : stanbul Belediye ktphanesinde MualUm Cevdet merhuma aid yazmalar, arasnda (K. 373) bulunan (10.5 X 16.5) ebadndaki ak kahve rengi mein kaph kk bir defterde hicr 1243-1248 tarihleri arasndaki ad bilinmeyen bir cami ile buna mlhak bir mektebin eidli masraf hesablar yer alrn bulunmaktadr. eri sinde Kethda Bey camiinden ksaca bahis bir satr grlmektedir. Bir ka yerde grld zere mezkr cami ile mektebin mtevellisi Mahmud adnda bir kimsedir. Zikrettiimiz bu masraflar arasnda vezaif, tayina*-. ve tehizat bedellerinden baka ayrca baz tamirat ve inaat hesaplar da gze arpmaktadr. (81) kk sahifeden ibaret olan bu defterde yazlar umumiyetle rk'a ile yazlmtr. Satrlarn adedi ise muhteliftir.
istanbul'da eyh Vefa-zade camii civarnda bulunan Molla Hsrev mescidine aid olan bu vakfiye, stanbul'da Belediye ktphanesinde Muallim Cevdet yazmalar arasnda kaytl bulunmaktadr (0.78). Sonunda 1268 zilkadesinde ferman ile sureti almdna dair bir meruhat grl mektedir. Altnda ise Esseyyid Ali Rza
118
15 Drn - Zade Mustafa Efendi vakfiyesi: Kazasker Abdlkadir Efendi ahfadndan eyhhsiam Drr-zade Mustafa Efendi'nin istanbul'da ve Konya'da bulunan muhtelif cins emlk, akar ve sairesinin suret-i vakf ve tescillerini ihtiva etmekte olan bu vakfiyeler, koyu kahve renk mein kapl, yaldzl ve miklebli bir cild iinde bulunmaktadr. stanbul'da Belediye ktphanesinde Cevdet yazmalar arasnda kaythdr (K. 273). ki ksm halinde tanzim edilen bu trke vakfiyelerden ilki stanbul ile, ikincisi ise Konya ve evresi ile alkahdr. (11.5 X 16) ebadnda dzgn bir nesih yazs ile yazlan her iki vakfnamenin balklar mzehhep olup cedvelleri yaldzhdr. ilk otuz sahi fesi istanbul'da Akemseddin ve Dlbendci Hsam mahallelerindeki arsalar ile Hrka-i erif civarnda Molla Ahaveyn ma hailesinde, Emir Buhar kurbnde Hoca veys Mahallesinde, Kk Langa'da Abdullah Aa, Kariye-i Atik Alipaa, Tophane'de Ekmekiba ve nihayet Rumelihisan civarnda Torlak Ah ve ardak A l i mahallelerinde bulunan mteaddit menzillere tahsis edilmitir. Sonunda ahitlerin adlarn ve gurre-i Receb 1173 tarihini muhtevidir. Siyakat ile muharrer bir kayda gre 7 Rebilevvel 1255 te Evkaf Muhasebesi kalemince kayd icra edilmitir. Mteakip sahifeler ise ayn zatn Konya ve civarndaki emlakine ait bulunmaktadr. Bu meyanda Konya'nn Ilgn kasabasna tabi Mahmudhisar karyesinde vki ceviz aalarm havi bahesi ile deirmeni zikredilebilir. Bunlarn mhim bir ksm vkf tarafndan Konya'da bulunan Mevlna trbesi tamiratna ve ser tarik i le Meydanc dedenin ve A Dede ile mesnevihann vazifelerine tahsis edilmitir. Son tarafnda ahitlerin adlar ile birlikte 16 Cemaziyelevvel 1183 tarihi grlmektedir. Marnileyhin Ilgn ve civarna mtaallik olan bu ikinci vakfiyesi ise (12) sahife kadar tutmaktadr. Ayrca Ba sahifesinde RumeU kazaskeri erif-zade Seyyid Mehmed'in tatbik mhr mevcud bulunmaktadr.
16 Karaosman-zade vakfiyesi : istanbul Belediye ktphanesinde Muallim Cevdet merhuma ait yazmalar arasnda bulunan bu trke vakfiye, etraf stampa yaldzh olan mein kapl bir cilt iindedir. (80) varaktan ibaret olup her sahifcde ( U ) satr vardr. Kayd numaras (K. 353) tr. Balk ye son sahifesi Trk tezhiplidir. Cetveller iki sra yaldz izgili sahifeler kmilen yaldz sva iine beyaz mrekkeple nesih yazhdr.. Son sahifesi nakl olup penbe renkli bir gl resmini havidir. Mezkr vakfiyenin ilk sahifesi ortasnda ve hemen btn sahifelerin yanlarmda Bergama mollas Seyyid Mustafa Efendinin tatbik mhr grlmektedir. Son taraflarnda adlar kaytl ahitler arasnda Bergama, Akhisar, mftileri Hac Mehmet ve Seyyid Meh met efendilerle Saruhan mtesellimi Karaosman zade Hac Hseyin Aann, Aydn muhassh Karaosman zade Mehmet Aann; Bayndr, Menemen ve andarh voyvodalar karaosman zadelerden Ebubekir ve Eyyub Aalarla Muslih zade Yakub Aann, mderrislerden Beyazh-zade Ahmet Reit Efendinin, Karaosman zade Mehmet ile Bergamah Hac Bolu zade Hac Halil, Hac mer zade kk Hac mer ve Hac Sleyman zade Hseyin Aalarn adlar grlmektedir. Mezkr vakfiyenin yine son taraflarndaki meruhata gre 1229 Cemaziyelhiri balarmda yazld anlalmaktadr. Siyakatle muharrer dier bir kayda gre 23 receb 1243 tarihinde Haremeyn mfettii Mehmet Avni Efendi de bu vakfiyeyi yeniden bir incelemeye tabi tutmutur ve kaydetmitir. Hayrat ashabndan Karaosman zade Hac ibrahim Nazif Hafidi Hseyin bin Hac mer tarafndan bata! Bergama olduu halde Nevahi-i Bergama ve Ihca-i Bergama ile Knk, Kebsud, Kemeriedremid, Ayazmend, andarlhisar, Plamud ve sairedeki mteaddit han, hamam, dkkn, deirmen, bahe, konak, ev ve sairenin vakfedilmi ekil ve tarzlarm muhtevi olan bu vakfiyede Bergama'da Kad Hayreddin mahallesindeki medresesi ile
KAYNAKLARI
119
Paaolu medresesi ve camiine, Mfti ve Hekim camiine dair izlere rastlanmaktadr. Bundan baka deli ve Avretler hamam, Abac han, Bakr han, kikaph han, Tas tan, Acem Han, Yehud Han da bahis mevzuu edilmektedir. 17 Tevrih-i Bina-i Kostanttniyye ve-feth-iKonstantmiyye ve bina-i Ayasofya : stanbul Belediye ktbhancsinde Belediye yazmalar arasnda kaydl bulunan bu eser, (16 X 20) ebadmda mukavva bir cilt iinde mahfuzdur. Hicri 1060 senesinde Hseyin Bin Mehmet hatt ile yazlmtr. Burada ayrca bir de Lala Mustafa Paa'nn 985 tarihinde Kzlba zerine z demirolu Osman Paa ve nice serdarlarla birlikte yapt sefere dair ayn zat kale miyle yazlm baka bir yazna eser daha grlmektedir. stanbul'un binas ve fethi ile Ayasofya'nn inasna teallk eden birinci yazma eser, (39) sahifeden mrekkeptir. Balklar krmz mrekkeple boyanan bir zemin zerine beyaz mrekkeple yazlmtr. Sahifeler krmz mrekkeple ereve iine alnmtr. Son taraflarnda grlen Ayasofya'nn binasna ait bilgiler hacim itibariyle daha fazla bir yer igal etmektedir. 18 Tuhfe-i Mergube : Fatih Millet ktphanesinde Tarih yazmalar ksmnda (928) No: da kaytl bulunan bu eser, (18X24,5) ebadnda olup talik ile muharrerdir. 1248 aban ierisinde telif edilmitir. Mellifi olan Sdk-zde Ahmet Reid Efendi, adn eserinin sonunda kaydetmitir. Eser (22) varaktan mteekkildir. Mukaddimeden anlaldna gre bu Hdikatlcevami'c hiyc olarak kaleme alnmtr. Bu maksadla Nefehatlns, ekayik, Zeyl-i ekayik, Takyimttevarih, Menakb-i;?Evliya gibi bir takm eserlere bavurularak takviye edilmitir. Bu suretle evvel Ayvansarayl Hafz Hseyin Efcndi'nin eserinde zikredilen Ebu Eyyubi Ensar, Ebuzer-i Gaffar ve saire sralanm ve sonra merkadleri tasrih olunmutur. Eserin (7) ci sahife-
sinde babas olan Elhac Sdk Mustafa Efendinin Rusuk'ta metfun olduu ve Kamus- Zbeyd arihi bulunduu zikredilmitir. (8) ci varaktan itibaren alfabe srasna gre cami ve mescidicr muhtasa ran ve baz yeni bilgilerle takviye suretiyle sraya konulmutur. Eserin ihtiva ettii cami ve mescidlerin umumiyetle stanbul ile yakndan ilgisi bulunmaktadr. Cami ve mescid isimleriyle ehas adlarnn krmz mrekkeble iaretlendii grlmektedir. Sahife kenarlannda bir takm kntl ibareler gze arpmaktadr. 19 Edirne'de Selimiye Camii : Fatih Millet ktbhancsinde tarih kitablar arasnda (923) no. da kaytl bulunan bu eser, (12,5 X 19,5) ebadnda (86) sahifeden mrekkepdir. Rumeli eyleti Defter kethdas olan Dye-zade Mustafa efendi tarafndan 1J83 recebi sonlarnda telif edilmitir. Rik'a yazs ile muharrer olup Edirne'de vki Selimiye camiinden bhistir. Ba taraflarnda Hicri 1130 - 1154 seneleri arasnda Topkap Saraynda nc Ahmed ve Revan Odas ktphanelerinde mevcud tahminen yzden fazla eserin incelenmesi sonunda hazrland beyan olunmaktadr. Burada mezkr eserlerden bazlarnn adlar kaydedilmitir. Ayasofya kubbesiyle yaplan mukayeselerden sonra Edirne'deki bu'camiin Kbrs ganaiminden elde edilen mebali ile 27 Safer 972 de Selim I I emriyle inas tasrih olunmaktadr. Mnderecatna gre cami; Edirne'de eski saray teberdarlarnn bulunduu mahalde bina klnm ve alt ylda tamamlanmtr. Serdolunan ifadelere gre Mimar Sinan sanatnn en stn derecesini camiin inasnda gstermitir. Minarelere, erefelere, kaplara, adrvana, kubbelere, pencerelere ait zellikler birer birer zikredilmitir. Bu arada camide tek kusur olarak stanbul yerine Edirne'de ina edilmesi gsterilmektedir. (17) nci sahifede Nakka Ahmet elebi adh bir sanatkrn ad gemekte ve Selimiye camiine olan mcftuniyeti belirtilmektedir. Bundan baka Edirne Mollas NcVi-zade Efendi'nin Selimiye klarndan birisi olduu tasrih olunmutur. Eserin mellifi olan Dyezade
120
Mustafa Efendi ise cami derununu bizzat ltn sylemektedir. Hane-i hassa aalarmdan skilipli Ahmet Efendi'nin Ayasofya kubbesine dair szlerine kar birtakm beyanlar ileri srlmektedir. (29) uncu sahifede Ayasofya ve Selimiye camileri kubbelerine ait ekiller vardr. (37) inci salifede asl maksada girilmekte cami havlisinde Mimar Sinan tarafndan ina edilen dokuz adet kapnn mnay hakikisi anlatlmaktadr. Bu arada Mimar Sinan'n cami hariminde birtakm telmihat ve tebihat mstelzim vaz tarh binalar icad ve izhar ettii de iaret edilmektedir. Camiin blmlerinde mimarca gzetilen esaslarn eserde birtakm yet, sre ve hdislere dayand gsterilmektedir. Nihayet (74) nc sahifede hatimeye gelinmekte ve eserin Kars'ta bulunulduu srada mellife tesvid olunduu kaydedihnektedir. Bu meyanda mellif gurre-i muharrem 1162 de hacca gittiini ilve ve bir mensik kitab telif ettiini kaydetmitir.
III ARV KAYNAKLARI Babakanlk Arvii'nin Divan- Hmayuna ait Mhimme defterleri bir dereceye kadar istisna edilecek olursa ikyet, Ahkm, Tapu ve Hazine-j Hassa defterleri ile muhtelif perakende evraka ait eitli tasnif rnekleri ve bilhasa Maliyeden mdevvcr eski ariv ktkleri Osmanh mimarisi tarihini tetkik yolunda zengin ve ilenmemi kaynaklar hande yer alm bulunmaktadr. Tasnifi tamamlamak zere olan mahyeden mdevver bu sonuncu defterler mahiyet ve mevzu itibariyle byk bir tcncvv arzctmektc olup kesretleri tesadf edilenleri arasnda tevcihata, bahi ve in'amata, tashihata, zuhurata, maktuata, mevkufa ta, makbuzata, metrukta, teslimata, muhaUcfata, mensuhata, mahsubata, mahllta, mfredata, havalta,. mhimmata, mbayeata, tahvilata, tyinata, tevziata, mektubata ait olanlar; maadine, kherileye, keresteye, eslihaya, raht hazinesine, taamiycyc, hil'atle-
re, hediye ve atiyyclere, emtiaya, navi u sefaine, esham ve rsutpata ait bulunanlar; itira ve fruhta, eday dyuna, cizyeye lfe ve mevacibe, kstalyevm ve yevmiyelere, irsaliyelere, rzname ve polielere, terakkilere, Vazife ve yoklamalara, karz hasenata, maa ve saliyanelere, kalemiye hisselerine, zimmet ve bakiyelere dair bulunanlar; bildaran, mahere haran, eknciyan, mselliman ve yrkn, mstahfizan, mtekaidin ve dagyan ilgilendirenler ve emlki, iskn, ahkm ve evamiri, esamileri, mcmel ve mufassal tahrirleri muhtevi bulunanlar grlmektedir. Mlaliyeden mdevver olup bakir bir takm tarih bilgileri ihtiva etmekte olan btn bu saydmz defterler arasnda Osmanh mimarisi tarihini yakndan alkadar edenler ise olduka byk bir yekn tutmakta olup bunlar yine umum olarak inaat, tamirat, keif, malzeme-i inaiye, mesarif-i inaiyc, amele curat gibi bir ka esas gurupta toplamak kabildir. Bunlardan baka mteferrik ve mahdut sayda olmak zere yine ayn vehile sanat hareket ve faaliyetlerini ilgilendiren muhasebe, eya, icarc-i zemin, reaya, mhimmat ve mbayeat ktklerini de bu arada zikretmek icap eder. Osmanh mimarisi tarihinin ariv kaynaklan hakkndaki baz dncelerimizi bylece ksaca iaret ettikten sonra bir para da her birisinin mteferrik bir ekilde olmak zere d ve i grn ve zelliklerini aksettirmek zarureti vardr. Ekserisi divan ve siyakat gibi en g ya2: ekilleriyle, kaleme alman Osmanh mimarisi tarihinin btn bu zikrettiimiz ele geirilmi kaynaklar arasnda titiz bir itina ve dikkat nmunesi olarak hazrlananlar olduu gibi gelii gzel yazlanlar ve i inden klamayacak derecede bozuk ve anlalmas mkl bulunanlar da mevcuttur. Bunlardan tamirat defterleri, ayn arivin Osmanl mimarisi tarihini yalcn dan alkadar eden ana kaynaklan arasnda mikdar itibariyle en mebzl ksmn tekil etmektedir. lerinde 300, 500, hatt 1000 ksur byk sahifeyi tutanlar mevcuttur. ounun yazlar divan ve siyakat harf ve rakamlariyledir. Tamirat defterlerinden mikdar itibariyle daha fazla
OSMANLI MMARlSl T A R H l N N O T A N T K Y A Z M A
KAYNAKLARI
121
olan inaat defterleri ise sahife veya varak adedi bakmndan da o kadar fazlabk gstermemektedir. Bunlar da evvelkisi gibi aa yukan aym eit yaz ve rakamlarla kaleme alnm bulunmaktadr. Keif defterleri dahi ayn vehile inaat defterleri gibi mikdarca mahdud olup hicri 1117 ila 1232 tarihleri arasna rastlamaktadr. Muhtelif mahallerdeki tamirat, faaliyetleriyle keif ilerini bir arada ihtiva etmekte olan keif ve tamirat defterleri, henz yakn bir zamanda tasnife tabi tutulanlar arasnda bulunduklar iin bilinmeyen bir ok mimar hususat ve teferruat aksettirecek bir deer tamaktadrlar. Osmanl devrinde muhtelif mahallerde bina ve tamir olunan citU meabnide kullanlan bir takm inaat malzemesinin tetkiki ii de nemi haiz hususlardan olduunu sylemee hacet yoktur. Bunu biz maliyeden mdevver baz mahdud mikdardaki ana kaynaklan bir dereceye kadar, tesbit edilmi olarak gryoruz. Gradka, Ur, Sohum, Soucuk, Fa, Hotin kalcleriyle Prevadi kasabasnn mhendis Fiel plan ve krokileri esas zerine yaplan tamir ve tcrmimleri srasnda kullanlan inaat ve tamirat mevad ve malzemesinin cins vc miktarlarile bunlarn bedellerini ve mec mu masraf tutarlarn ihtiva etmekte olan mesarifat- inaiyc vc tamiriye defterleri ise Osmanl mimarisi tarihinin bir ok bakmlardan incelenmee deer bir blmn tekil etmesi itibariyle mhim saylabilir. Osmanl imfaratorluunun muhtelif devir ve zamanlarda inaat ve tamirat gibi eidli mimar faaliyetlerini kfi derecede aksettirmekte olan bu defterler BaMuhasebe kalemi mur ve muamelt meyannda mtala edilmesi yerinde olur. imdi hemen hemen byk bir ksm Bb-Def ter'nin Ba-Muhasebe kalemi i lerini ilgilendiren btn bu defterleri kronolojik esaslara uygun olarak teker teker ksaca tantmak istiyoruz: 1 Tamirat Defteri : istanbul'da Byk Ayasofya camii kurunlarnn, kaplarnn, medresesi duvar cilalarnn ve Galata'daki cami sakfnn, Krkeme suyollarnn, stanbul civarnda Silivri, Cebeci, Koyunderesi, Kkky'n yine su-
yollarnn tamiri iin mbaya olunan eidi mevad ve malzemeyi gsteren kaytlar ihtiva etmektedir. (44) sahifeden ibaret olup (14.5X43) ebadndadr ve 26 Zilhicce 1003 ile 15 Receb 1005 tarihini muhtevidir (B5b.Ar.Ml.Df.Ts.No: 4715). 2 Tamirat Defteri : stanbul'da Byk Ayasofya camiine baz mahalleri ile sair teferruatnn ve mezkr camiin nnde olup bir mddet evvel yktrlan medresesiyle kaldrmlarnn tamiri iin alnan kereste ile lzumlu mevad ve malzemeyi ve verilen yevmiyelerle alan usta, amele ve sairenin adlarn ve denen cretlerinin mikdar ve mfredatm ihtiva etmektedir. (15X45) ebadnda olup (12) sahifeden mrekkeptir ve 10 Cemaziyelevvel 1005 tarihlidir (Bb.Ar.Ml.Df.Ts. No: 5315). 3 Tamirat Defteri : stanbul'da Byk Ayasofya camiinin kurun kubbesi ile i ve dndaki sair yerlerin tecdiden termimine mteallik muhtelif cinslerde inaat malzemesinin mteaddit defalarla vuku bulan mbaya bedellerini; hamaliye ve nakliye cretlerini, padiah mahfili ile byk vc yarm kubbelerde, mihrab, minber, trabzan vc sairede alan nakkalarn ve. badanalann istihkaklar mikdarlarn ve tamirat esnasnda vazife gren ustalarla ktib, mutemet, rgat vc lmclann adlarn, ycvmiyelcriyle bunlarn tutarlar mikdarlann havi bulunmaktadr. (44) sahifeden ibaret olup Rcbilcvvcl 1016 ile 9 Muharrem 1017 tarihleri arasndaki tamirat faaliyetlerini gstermektedir (Bsb.Ar.Ml.Df.Ts. No: 6484). 4 Tamirat Defteri : Vezir-i azam Mehmet Paa tarafndan Sayda vc Beyrut kalelerinin tamir ve termimine memur cdilen dergh- li avulanndan Mustafa avu'un 1025 ramazan gurrcsinden 15 Rebilevvel 1026 gnne kadar vukubulan makbuzafiylc her gn verdii cret mikdarlarmn cins ve yeknlann ihtiva etmektedir. (14X43) ebadnda (88) sahifeden mrekkeptir ve 1028 Muharremi gurresinde tanzim ve tcrtib edilmitir (Bb.Ar.Ml.Df.Ts.No: 1371).
122
5 Tamirat Defteri : Hlen stanbul'da Eminn meydan nvanyle maruf olan Bb- hud ( = ifut kaps) civarnda olup Mustafa Halife ve Kenan Bee marifetleriyle tamir ettirilen anbar- cedid ile arpa ambarnn tamirinde kullanlan kereste ve mhimmat- sairenin nevi ve mikdariylc bu yolda sarfedilen mebalii havidir. (15X44) ebadmda olup (3) sahifeden mrekkeptir. 13 Rcccb 1051 tarihlidir (Bb.A^mDf.Ts.No. 261). 6 nâat Defteri : Valide Sultan'n Boazhisan'nda bina ettirdii kalelerin i rad ve masraf mfredatn ihtiva etmektedir. (13X39) ebadmda olup (26) sahifeden mrekkeptir ve 26 Zilhicce 1071 tarihlidir (Bb.Ar.Ml.Df.Ts.No. 1372) (Ayrca Bk: Silahdar Tarihi, I , 168-169). 7 Malzeme-i ttifiye Defteri: stanbul'da Harc- Hassa emini Dervi Mehmet zamannda Edirne saraynda padiahla harem-i hmayun, Bbssaade ve Darssaade aalan iin defter mucibince gurre-i aban 1076 - Zilhicce 1080 ylna kadar ina olunan ebniye ve odalarla yeniden yaplan kiler, hamam ve sairenin levazm- inaiye mfredatna ve me2Jcr sarayn tamiratiyle Edirne, Yeniehir, Karaferye kazalar etrafnda yol zerindeki konaklarla kprlerin termini iin ithal ve sarf olunan mevad- inaiye hesabatn ve sair baz malmat ihtiva etmektedir. (13X41) ebadnda olup (120) sahifeden mrekkeptir ve 1082 Muharremi gurresinde yazlmtr. (Bb.Ars.Ml.Df.Ts.No : 2914). 8 , Mesarf-i tnîye Deften : Banaluka kazasna tbi olup evvelce tamamen yanan Gradika kalesinin verilen emir mucibince yeniden tamir ve termimi esnasnda sarfolunan muhtelif cins mevad ile bunlarn bedel ve tutarlarn ihtiva etmektedir. Sonunda Gradika mtevellisi Ahmed'in tatbik mhr ile bir erh mevcuddur. (15X43) ebadnda olup (15) sahifeden mteekkildir ve (1088) tarihlidir. (Bb.Ars.Ml.Df.Ts.No : 1370).
9 Tamirat Defteri: (15X43) ebadmda (546) byk sahifeden mrekkeptir. 1095 il 1115 tarihleri arasnda muhtelif mahl ve mevkilerde yaplan tamirat faaliyetlerini muhtevidir. Ba-Muhasebe kalemine ait olmak zere Kolain, Panuva, Midilli, Molova, Semendre, Karhcli, nebaht, Seddlislm, Azak, Kamanie, Mostar, Sancakburnu (zmir'de), Bozcaada, Agriboz ve Karababa, Bagdad, Rodos, Sinop, Ni, Belgrad, Vidin, Kandiyc, Hanya, Caber, Yayca, Resmo, brail, Sakz, Klburun, Edirne, Sultaniye ve Temevar gibi muhtelif kalelerle Dicle, Asi, Moruva, Meri, Sava, Arda ve Tuna nehirleri kprlerinin ve muhtelif mahallere ait su ve ha yollarnn ve furun, ahr, cami, palanga ve sairenin tamirlerine mteallik kaytlarla keif ve masraf cetvellerini havidir. Ayrca ierisinde Krkeme su kemerlerinin ve muhtelif bahelerin tamiratma ait kaytlar mevcuttur (Bb.Ar.Ml.Df.Ts.No: 3992). 10 Masarif-i Tamiriye Defteri : Sadr olan ferman zerine stanbul harc- hassa emini Elha Musa efendi marifetiyle ve mimar Mizullah Aa'nn defcteri mucibince stanbul'da yeni ve eski saraylarn ylhk mutat tamirat ve bahc-i hassa ile sair bahelerin mhimmat ve muhtelif rriesarifat ve Mehmet Paa, Davutpaa ve atalca baheleri kasrlariyle stanbul'da yaplan sair baz tamiratn icras ve Edirne'de saray hmayun ile teferratnm ve Akpmar kasrnn ve ikr- padiah mnasebetiyle Edime kilerinin tamir vc termimi ile mcvacibat ve datn itas ve arzak- madbenin idhan iin marnileyhin 1096 Cemaziyelevveli balarndan 1097 Rebilhiri sonlarna kadar hazineden ald ve sarfcttii mebaliin mikdar ve mfredatn ve grlen muhasebesini ihtiva etmektedir. (16X44) ebadnda (144) sahifeden ibarettir. (Bb.Ar. Ml.Df.Ts.No: 7274). 11 Tamirat Defteri: Sgur- Islmiycdcn olan Belgrad kalesi duvarlar ile yamurdan ken Topmeydan tabir olunan setlerin, yenieri ortalarna mahsus klaklarn, top arabalar ve kundaklan
KAYNAKLARI
123
krhaneleriyle dier imalthane, kale haricindeki saray, kprler, cami ve sairenin kesifleri ile tamirleri iin lzumlu olan ta, kire, kereste ve sair mhimmatn cins ve mikdarlann havidir. Ayrca Belgrad muhafz Hasan Paja'nn arzn vc mumaileyhe bu yolda yazlan emirnameyi de muhtevidir ve 10 Zilkade 1116 tarihlidir. (Bb.Ar.Ml.Df.Ts.No : 2445. Ayrca Bk : Ky.Br. ve Ahk.k.Df.Ml.Df.Ts. No : 3439, Sh : 363). 12 Keîf Defteri : Kafkasya'da kin Acu kalesinin tamire muhta bulunduu anlalmasna binaen z i valisi Yusuf Paa'ya hitaben sadr olan emr-i-li mucibince mezkr kale muhafz Hasan Paa ve ihtisas erbab tarafndan yaplan keif defteri zerine kalenin bina-emini Ebubekir ve lamc-ba Mehmet aalar marifetiyle iktiza eden tamirat ve ilve-i inaat yaplmak iin mfredatn ve zirindc Acu kalesi dizdar Ahmet tarafndan tasdikini ihtiva etmektedir. (21X60) ebadnda olup (13) sahifeden mrekkeptir. 22 Zilhicce 1117 tarihlidir (Bb.Ar.MLDf. Ts.No: 2541). 13 Tamirat Defteri : stanbul'da Stlce civarnda Kara-aa nam mahalde Kara Yusuf'un emlki kurbindeki bahe-i hmayunun tarh- tanzimi ve Darssaade aas marifetiyle mevcud odalarmn mkemmel surette tamiri ve baz odalarla hamam ve abdesthanelerin ilve-i inaat ve kaldrm ile su-yolunun, emelerinin yaplmas, bilhare bir kasr- hmayun inas ile tefrii ve Eybsultan yah-i hmayunun ve saray cedidin tamirat vc kezalik Yusuf efendi bahesi ile yahsmda da baz tadilt ve ilvelerin icras ve Bayazd'da Darphanc-i Atik arsasnda ina olunan fevkani mekteb ve sebil ile bunlarn mevkufatndan olan Srmake hannn ve Galata'da Glnu Emetullah Valide sultan vakfndan bulunan cami ve emesinin su yolu ile lammn yaplmas vc Molla Grani'de Aye Sultan saraynn baz tamirat ile Saray Atik-i Mamurenin tecdiden tamiri ve adlar yaz daha baz mahallerin tamiri iin sarfolunan inaat malzemesi ile verilen cretlerin mf-
redatn ihtiva eylemektedir (13X33) ebadnda olup (16) sahifeden mrekkeptir. 9 Rebilhir 1120 tarihlidir. (Bb.Ar.Ml. Df.Ts. No: 1655). 14 Tamirat Defteri : Meri, Arda, Kirmasti, Altunsuyu (Kerkk'te) nehirleri ile stanbul, Edirne vc Isak yolu zerindeki baz kprlerin, Ilgn ve Humus su yollarnn, Badad'da Abdlkaadir-i Geyln ve orum'da Suhayb-i Rm trbelerinin; istanbul ve Edirne'deki saraylarn; Diyarbakr, Boybad, Gelibolu, brail, Yanbolu, noz, Kesriye, ehabeddin gibi baz liva, kaza ve karyelerdeki camilerin; Dra, Limni, Bozcaada, Kbrs, Sakz, Delvina, skenderiye, Bosna, Hersek, Batum, Amasra, Krm ve Belgrad kalelerinin tamirlerine mteallik kuyudat, meruhat ve ahkm suretlerini ihtiva etmektedir. (16.5X43) ebadnda (562) sahifeden mrekkeptir ve 1120 il 1126 tarihleri arasndaki tamirat ilerini aydnlatmaktadr. Bu defterin (472) inci sahifesinde Ba-mimar A l i Aa'dan bhis kaytlar, Osmanl mimarisi tarihi bakmndan nemli saylabilir (Bb.Ar.MLDf.Ts. No: 3882). 15 Ke{if Deftri : Edna nehri kenarnda Hicr 1188 tarihinde yeniden ina olunan cisr-i kebir kalesi kapudanhma tabi kale ve palankalarn tamirat iin yaplan keifle mevcut olan toplarn adedini ve cephanelerin beyann ihtiva etmektedir. Defterin ziyri Kilis mirimiram A l i tarafndan tasdik edilmitir. (15X42) ebadnda olup 1124 tarihli olmas kuvvetle muhtemeldir. (Bb.Ar.MLDf.Ts. No: 1609). 16 Keîf Defteri : Hersek livas dahilindeki Vileduka, Otoguta ve saireden iabret tamire muhta kalelerin vaziyetleri dergh- li avularndan Mustafa avu mbairliiyle ve marifet-i er'ile vc mimarla dier ie vkufu olan kimselerden mrekkep bir heyet tarafndan tetkik edilerek tan::im olunan keif defterinin Hersek mutasarrf Ebubekir imzasiyle hkmet merkezine takdim klndm muhtevidir. (10X31) ebadnda olup 1126
124
saban evilindc tanzim ve tertip edildii anlalmaktadr (Bb.Ar.Ml.Df.Ts; No. 1481). 17 Tamirat Defteri : Hotin kalesinin tamiri iin * istanbul'dan irsali ferman olunan neccar, hamamc, lamc, kireyakc, ta, kaldrmc, demirci, taknc, madenci, su-yolcusu, bkc, duvarc ve dier baz sanatkrlarla sair amelelerin adlarn, cretleri mikdar ve yeknlarn ihtiva etmektedir. Sonunda ser mimaran hassa Mehmet Aa'nm tatbik mhr mevcuttur. (16X49) ebadnda olup (14) sahifeden mrekkeptir ve Hicr (1128) tarihlidir (Bb.Ar.Ml.Df.Ts. No: 1619). 18 Mesarif-i ttiiye Defteri : K rm'da Ur kalesinin baz ksmlarnda yaplan tamir ye termimde sarfolunan mebli ile bunlarn yeknlarn ve nevilerini ihtiva etmektedir. Bu ie eski stanbul defterdar Abdluah Efendi memur edilmitir. (15X40) ebadnda olup 10 aban 1128 il Zilhicce 1128 tarihlidir (Bb. Ar.Ml.Df.Ts. No: 1377 ve ayrca baknz: cmal Defteri, 1378). 19 Tamirat Defteri : Osmanl devletinin satvet ve kudret-i askeriyesini muhafaza iin memleketin muhtelif mahallerinde olup isimleri yazh kalelerin ve binalariyle teferratnn ve baz kla ve kprler ile yollarn ve hayrat ve messessat ebniyesinin ve saircnin ber- mucib-i keif Hicri 1115 senesinde ina ve tamiri hususunun mimarlar nezaretinde icrasn ve iktiza eden mhimmat ve levazimathm mbayaa ve celb ve ihzariyle itasn ve mesarifat- vkanm kh mukataalar bedeltndan ve kh hazineden tesviyesini ve buna mteallik yazlan tezkire kaydlann ve bhis mevzuu kalelerle sairenin tamiriyle mdafaa ve mevcudiyetleri esbabnn istikmalini ve bu uurda verilen cretlerle ihtiyar edilen mesarifatn nevi ve mikdarlann ihtiva etmektedir. (17X 45) ebadnda (568) sahifeden ibarettir. 11 evval 1130 tarihhdir (Bb.Ar.Ml.Df.Ts. No: 4355).
20 Tamirat Defteri : Scrhad ehirlerinden Vidin ve Ni Kaleleri ile* Karadeniz sahilindeki Fa, Sohum, Soucuk Kalelerinin muhtelif tarihlerde muhtchf sebebler tahtnda yklm ve ya hasar grm olmas hasebiyle yahud lzumuna binaen mceddeden bina ve tamir edilmeleri hususunda ve buralarda saray, kla, anbar ve saire gibi binalarn inaat ve tamirat hakknda mahallin muhafzna, kadsna, bina eminlerine, mimarlarna ve bu ilerle alkal dier zevata hitaben yazlm hkm ve emr-i erif suretleriyle bu kalelerin tamir ve tehizi iin lzm olan malzeme ve harlarn ve ustalarn nerelerden getirildiklerine dair kaytlar, malzeme ve nakliye masraflarn, bahalarn, usta ve amele cretlerini mbeyyin muhasebe icmallerini, bu kalelerin mezkr tarihler arasnda geirdikleri eidli safahat, yine bu kalelere tayin edilen askerelerin nevi ve mikdarlann, iae ve ibatelerine mtedair kuyudat ve sair malmat ihtiva etmektedir. (16X43) ebadnda (1058) sahifeden ibaret muazzam bir ana kaynaktr ve 1131 il 1205 tarihleri arasndaki tamirat faaliyetlerini aksettirmi bulunmaktadr (Bsb.Ar.Ml.Df.Ts. No: 5340). 21 Tamirat Defteri : Nide'nin Mukra ve rgb karye ve kazalariyle Kudste vaki Mescid-i Aksa ve Sahratlmserrefe, am'da vaki Camii Emeviye, Humus. Zanbakiyye, Trablusam, Hayfa, Badat, Basra ,Musul, Tebriz, Gence, Tiflis, Grcistan'da Anakra, Gence, Hemcdan, Erdebil, evan, Ahsha, Azak, Acu, Klburun, Ur, Batum, Trabzon, Sivas havalisinde Hachamzal ve Kan^gal, Bozca1. Hotin kalesinin tamirat iin Bjb.Ar.Ml.Df.Ts. 1940 ve 1368 cri ve 1368 i incelemek icab eder. Keza ayn arjivde ayrca bir arizay grmek gerekir (Cevdet T s . Nafia ksm. No: 2185). Maliye Defterleri Tasnifinde grrci Z. 1177 - Gayci R. 1181 tarihli 22jailfclL 1940 No. h defter olduka faydaldr. /'^'^VeT/ 2. Babakanlk Arvifindc bulunan / 3 S ' tarihli bir irad - Masraf defterinde (Ml.Df.Ts. Nb:4712) Rumeli valisi Abdullah Paa zamannda Nij'kalesi b i ^ a . ^ f i r ' ken kullanlan muhtelif cins inaat mazemisihin''$k'> dar ve bedellerini, nakliye Ocretlerinil mimar, rtiteJnet ve kStiblcrin istihkaklarn kire yakfcflarla takmclarn, duvarclarn, hamallarn ve dier amee/ve ustalarn uyinat ve cretleri tcsbit edilmi buluntnSliadr. ,^
.OSMANLI MMARS TARHNN O T A N T t K Y A Z M A
KAYNAKLARI
1Z5
ada, Teke'dc Kckn, skilip, Kilidlbahir ve Seddlbahir, Ilgn, Edirne, Ergene kprs, Sultanhisar, Limni, Sakz, I noz, Hotin, zi, Akntbumu'nda Kalei Ccdid, Sarburun ve Halkal Pnar, Bender, Vidin, Evreje, Bosna'da Kilis, Bihke, . Novi, Banaluka, Yenipazar, Yayca, Izvornik, Kzlhisar, Kbrs'ta Lefkoje, Tuzla (Lamaka), Magusa; Girid'de Kandiye, Hanya, Resmo; Nigebolu, nebaht gibi muhtelif mahallerde bulunan ve tamire muhta durumda bulunan kale ve kasabalarn ebniyeleriyle mtemilt ve teferrat- saircsinin, su yollarnn, palanga ve tabyalarnn ve baz camilerle minarelerinin, kprlerin, stanbul, Gelibolu ve Selnik baruthanelerinin ve sair baz mes sesat rcsmiycnin vukubulan tamirat ve termimatm ve bazlarna yaplan ilve-i inaat ve.bunlann ustalanyle amelelerine verilen cretlerle mbayaa edilen muhtelif ecnasda malzeme ve mhimmatn bedellerini ve matlub tamiratn - ifas iin kad, serasker ve dier alakadarlara yazlan hkmleri ve emirleri ve tatbik edilen nakliyat ve sevkiyat masraflariylc mimarlarn harcirahlan iin verilen mebalii ihtiva etmektedir. erisinde Hassa Bamimar Mehmet Aa'nm ad sk sk gemektedir. (18X46) ebadmda olup (660) sahifeden ibarettir. 1133 - 1156 tarihlerine tekabl eder (Bb.Ar5.Ml.Df.Ts. Nb: 7829). 22 Mesarif-i Tamiriye Defteri : Muhasebc-i Evvel kalemi mr ve hususat ile ilgili olmak zere stanbul'da Hamidiye imareti ebniyesi lzimesi ile Beylerbeyi camii inasna, Makrihora canibinden katolunan kfeki tann mtad kadim zere terbian hisab ve fiatna, Tekirda iskelesi tamirine, skender elebi baruthanesindeki tamirata, Kasmpaa camiinin tamirine, Yalova kasabas kurbinde akan nehirde binas msammem kt krhanesine iktiza eden kereste, mhimmat ve levazmat saireye, yanan sarahanenin tamir ve ihyasna, Yedikuledeki tamir ilerine, Tophane emesi ile su yollar inasna, skdar emesine, yangn vukuunda hazr bulundurulacak neccar kalfalariylc neccar taifesinin adlarma.
Gmrk-emini marifetiyle Eypte bina olunan Davudpaa yals ile Rami iftliindeki kasrn inas masraflarna, Bamimar Mehmet Aa marifetiyle Saray- Cedd'de yaplan tamirat- muhtelife keifnamc ve hesaplarna, kale duvarnda olan kriz ve penerelerin ref'i ile duvar ve hendekler iin verilen emr-i eriflere; Sadbad, erefbad, Emnbad ve saireye, stanbul'da inaat ve tamiratla ilgili doramac, oymac, demeci, tulac, kirei, kiremiti, svac, horasanc, boyac, badanac, cama, lamc ve nakka esnaf ve sanatkrlarna ait bir takm siyakat kayt ve erhleriyle keifname, hkm vc saireyi ihtiva etmektedir. (16X44) ebadnda (808) sahifeden ibarettir. 23 Zilka'de 1134 il 16 Rebilevvel 1197 tarihleri arasna tekabl etmektedir (Bgb.Ars.ML Df.Ts. No: 8947). 23 nfaat Defteri .vMimar Mehmet Aa'nn nezareti altnda Hotin kalesinin duvarlarnn krgir olup eksik kalan sair ebniyesiyle aksamnn inas hizmetinde istihdam olunan ncccann, arabaclar, talar ve lamalarla sair amelenin cretlerini vc bu uurda ihtiyar edilen mcsarifatn mfredatm ihtiva etmektedir. (18X 42) ebadnda (12) sahifeden mrekkeptir. 1134 Zilhiccesi gurresinde tanzim edilmitir (Bb.Ars.Ml.Df.Ts. No: 1368). 24 Tamirat Defteri : Eybsultan'da vaki Sultan Saray harem ve Enderun ksmlariyle yeniden ina olunan kasrt hmayun da sarfolunan kereste, ivi, boya, doramac ve ilingir lt ve mteferrik eyann cins, miktar ve bedelleri ile bunlarn umum sarfiyat yeknlarn vc neccaran ile marangoz, rgad, camc, lamc, doramac, svac, nakka, kafesci ve ahmerdanc cretlerini ve bunlarn umum sarfiyat tutarlarn havi bulunmaktadr. Mezkr defterde sarayn tamirat esnasnda ince ve kaba horasan ile ta, kire, kiremit, muhtelif enya'da tula, mermer kireci, al, knk, mtenevvi talar,
3. Babakanlk Arjivinde kayU bir muhasde masraf defterinde (Ml.Df.Ts. No: 1968) Eyb'te yal infaj iin lOzumlu kereste bedellerine ait hiabat gralmektedir.
126
kafes, bezirya, keten, kurun gibi mevat kullanld ve bundan baka perdeciba marifetiyle de perdeler tamir edildiini renmi bulunuyoruz. Bundan baka yeniden ina edilen kasrda ise fermah- li zere mtenevvi ccnasda kereste ile ivi, renkli boyalar, ilingir lt, tulalar, al, cam, kiremid, yaldz deveboynu, bezir ya, muhtelif ccnasta ta, yal kire, ince horasan, kullab, knk, keten ve kendir gibi eidli malzeme bulunduunu gryoruz. Bu esnada inaatta sanatkrlarla amelenin neccarlardan, rgadlardan, hamamclardan, svaclardan, ta, nakka, suyolcusu, kafesci, bahivan, doramac, camc, kfeci, lamc ve aklclardan mrekkep olduu anlalmaktadr. (16X 43) ebadnda (8) sahifeden ibaret olup 1135 Ramazan ierisinde tanzim edilmitir (B5b.Ar.Ml.Df.Ts. No: 5478). 25 Malzetne-i nfiye defteri : Galata voyvodas Elha Ahmet Aa marifetiyle Sadabad'da ina olunan saray ile cami, matbal, kou ve sundurmalara gemilerden abnan muhtelif cins ve mikdardaki kereste ile ivi, ta, tula, boya, kire, horasan ve dier malzemenin cinslerini ihtiva etriektedir. (15X42) ebadnda olup (33) sahifeden ibarettir. 20 Zilhicce 1137 il 12 aban 1138 tarihleri arasnda tanzim edihnitir (Bb.Ar.Ml.Df.Ts. No: 1282). 26 Malzeme-i Inâiye Defteri : Fa kalesi ebniyesi iin Cebcci-ba olan Hseyin, brahim ve Ahmet aalar vastasiyle alnan muhtelif cins malzeme ve mhimmat ihtiva etmektedir. (15X44) ebadnda olup (16) sahifeden mrekkeptir. Gurre-i Receb 1137 il Gaye-i Cemaziyelhir 1141 tarihlidir. Bu defterin 1359 numarah amele creti defteri ile alkas olsa gereklidir (Bb.Ar.MLDf.Ts. No : 1362). 27 Mesarif-i In^diye Defteri : Karadeniz canibinde mceddeden bina olunan Sohum kalesinin veki bina olan Fa muhafz Mirza Mehmet Paa emriyle i daresinc memur edilen Mustafa Efendi'nin lzumlu sarfiyata ait malzeme cins.
mikdar ve tutar ile usta ve amelelerin i sim ve adetlerini ve dier hususat ve muamelat muhtevi bulunmaktadr (21X 46,5) ebadnda olup 1138 safer gurresinden gayesine kadar muhtelif yerlerdeki ina faaliyetlere ait masraf kayt ve muamelelerini havi bulunmaktadr (Bb.Ar.Ml. Df.Ts. No: 1141). 28 tnfaat Defteri : Mceddeden bina olunan Fa kalesi ebniyesi iin sefain ve melekse kayklariyle Hopa ve havalisinden ve erniklarla Grcistan tarafndan azar azar gelp mbayaa olunan bina ve kireta mikdarn ihtiva etmektedir*. Defterin ba taraf Fa kads A l i Efendi tarafndan tasdik edilmitir. (16X41) ebadnda olup gurre-i Receb 1138 gayc-i Safer 1139 tarihleri arasnda tanzim edildikleri anlalmaktadr (Bb.Ar.Ml.Df. Ts. No: 1477): 29 Amele cretleri defteri : Mceddeden bina ve ihya olunan Fa kalesinin 1139 senesi Rebilevvelinin gurresinden ayn yl abannn nihayetine kadar sren alt ay zarfnda klamakta alkonulan neccar, duvarc, kirei, lamc, arabac, demirci, baltac ve sairenin ay ay mstahak olduklar cret-i yevmiyeleriyle ahmadklar gnlere ait eyyam- hliyenin cret mikdar ve tutarlarn havidir. Burada Hseyin Aa adh bir zatn mezkr kalede aht tcsbit edilmitir. Bu 30 Tamirat Defteri: Vidin kalesinin defterdar ve bina-emini Elhac Hasan Aa marifetiyle arapnel berideki ve sair duvarlarnn yeniden binas iin 4 evval 1139 dan 7 Rebilevvel 1140 tarihine ka4. Basb-kanlk Aîvimle Fa} kalesi tamirat ile ilgili iki yeni icmal defteri zuhur etmijtir. Birisi gayc-i Safer 1139, dieri ise gaye-i Saban MZ tarihlidir. Sekizer salifcdcn ibaret oian dctterlerden birincisinde mezkr kalelerde istihdam olunan neccar, duvarc, ta, kirei, demirci, vcsairenin adet ve yevmiyelerini ve cretlerine mukabil vaki olan tediyatla fazla mehuzatn defter mucibince teslimini havidir ve yukarsnda kad Ali'nin tasdikini hamildir, ikincisinde ise ayn kalede yeniden inja olunan minare ve hamamla sair mebaninin ve su yollariyle a a su kulesinin onarm iin sdr olan ferman mucibince kullanlan muhtelif amelenin ve gnOllyann marifct-i }er'ile denen yevmiyelerini ve sair cretlerini havi olup Paj kadlar Ali ve Ahmet efendiler taraflarndao mus.ddaktr.
O S M A N L I MMARS TARHNN OTANTK. Y A Z M A
KAYNAKLARI
127
mddet zarfmda bina-eminliini Fa kalesi kads A l i Efendi ifa etmitir, dar vuku bulan makbuzat, ucurat ve ihracat mfredatn ihtiva etmektedir. (15X 45) ebadnda olup 12 Rebilevvel 1140 tarihlidir (Bb.Ars.Ml.Df.Ts. No: 1363 ve Silahdar Tarihi I I , 54. Bundan baka ayrca ayn tasnif gurubunda 1018 ve 1028 no.larda kaytl bulunan icmal defterine ve muhasebe defterine baklmabdr.). 31 Mesarif-i tnîye ve Tamiriye Deften : Kafkasya'da deniz kenarnda kin Soucuk kalesinin duvarlariyle kapu, cami, hamam, dkkn, konak, kla ve evlerinin mezkr kale mimar Yakub Aa ve Corci, Nikola ve Yorgi kalfalar marifetiyle yaplan tamirat kefini ihtiva etmektedir. Sonunda bu hususa ait bir de erh vardr. Ayrca mezkr kale kads brahimin de tasdik mhr grlmektedir, (16X43) ebadnda olup (29) sahifeden mteekkildir. Hicr 1140 tarihlidir (Bb.Ars.Ml.Df.Ts. No: 1367). 32 Mdzeme-i nîye Defteri : stanbul'da Demirkap civarnda ferman ile yeniden bina olunan Saray hmayun ile Sultan Saray binas iin bina emini Mehmet Aa marifetiyle satn alnan muhtelif cins keresteler ve iviler ile kire, al, tula, horasan, kiremit, mermerta, moloz ta, cam ye sairenin mfredatn ihtiva etmektedir. Ayrca amele cretleri de kayth bulunmaktadr. (16,5X43) ebadmda olup (30) sahifeden mrekkeptir. Ve 18 Muharrem 1140 tarihlidir. (Bb.A^.ML Df.Ts. No: 1313). 33 Msarif-i tnioiye ve tamiriye defteri : Batum civarndaki Fa (yeni ad Poti) kalesiyle sair ebniyesinin tamirat iin muhtelE tarihlerde vukubulan masraflarn mfredatn ihtiva etmektedir. (15 X42) ebadnda olup (40) sahifeden mrekkeptir ve 12 Rcceb 1141 tarihlidir (Bb.Ars.MlDf.Ts. No. 2669). 34 tniaat Defteri : Fa kalesi muhafazasnda bulunan neferat tayinatnm Trabzon'da mam-zade'den mbayaa edildiini ve on bin kile budayn Kmeliden gnderildiini ve Trabzon kazalarndan rcnberan ve melekse kayklarnn mba-
iri Mehmet Aa marifetiyle tevziat ve tayinat iin miri habbaza verilen dakiki ve bina emini Yusuf Aa'nn makbuzat ve tayinat icmalini ve tevzi olunan cizye bakiyesini ve bina iin ta ve kire mbayaatn ve binaya nzr tayin olunan smail Aa'nn mehuzatn ve Fa kalesi anbarndan peksimet tevziatn ve baz kimselere temcssk ile verilen akalar ve bina emini Yusuf'un mukataa ve bedeli nzl ve avarz mahnden makbuzatiyle mevacib tevziatn ve kale-i mezbur inaat iin istanbul'dan gnderilen mhimmat ve ameleyi ve sair daha baz mal mat ihtiva etmektedir. (15X42) ebadmda (76) sahifeden mrekkeptir ve Hicr (1142) tarihlidir (Bsb.Ars.Ml.Df.Ts. No: 1478). 35 Keîf ve Tamirat Defteri : Sadr olan ferman mucibinde Tiflis muhafz shak Paa marifeti ve mbair tayin olunan dergh- li gedikllerinden Hseyin Aa'nm ve marifet-i er' ve hassa mimar hlefasndan Hseyin Halife marifetiyle Tiflis, Kri ve saire kalelerinin muhtac- ina ve tamir olan mahal ve mevaziinin ve mesarif-i lzimesinin tasrihiyle alet tafsil yaplan kefinin ve asitanei Saadetten lzum gsterilen baz mhimmatn cins ve mikdanna it kaytlan muhtevi bulunmaktadr, (22X62) ebadmda olup (4) sahifeden ibarettir, 17 Ramazan 1142 tarihlidir, (Bsb.Ar.Ml.Df,Ts. No: 18393), 36 Ke{if Defteri : Girid'de Kandiyc kalesi muhafz vezir Elha Hseyin Paa tarafndan tayin olunan dergh li mteferrikalarndan Elha A l i Aa ve Hassa mimar Yusuf Halife ve Girid defterdar Elha Mahmud Bey ve saireden mrekkep bir heyet tarafndan bittetkik tanzim edilen Kandiye kalesi ile mste5. Ayn tasnif, No: 1016 (Ayrca Bk: Silahdar Tarihi. 1, 423, 435, 480, 483, 511, 517; 525; 528; 538; 654. Daha evvel vuku bulan Kandiye Kalesi tamiri srasnda muhtelif zevata hazineden Abdi Halife kaimesi mucibince verilmesi emolunan inam srasnda mimar amholu'na vc baz ncccarlara Kandiye Kalesinde Hdavcndigr camii hademclcriytc baz tablara inam bahas tediye edildiini Bb Defterr vesikalar arasndaki 23 aban 1080 tarihli bir hazine tezkeresinden reniyoruz.
128
gallat ve teferratnn tamirine dair kejif defteridir ^ (16X42) ebadnda olup (26) sahifeden mrekkeptir ve 28 Muharrem 1146 tarihinde tanzim edilmitir (Bsb. Ar.Ml.Df.Ts. No: 2304). 37 Keif ve Tamirat Defteri : Bosna'da Cisr-i Kebir, Mostar, Bihke, Ehlune, Banaluka, Izvomik, Rumeli'de Edirne, Sultanhisan, Rusuk, zi. Bender, Varna, Belgrad, Kavala, Hotin, Yerky, Krm'da Toprak, Kaleicedid, Klburun; Taman kazasnda Temerek; Anadolu'da Kars, Van, Byezid, Hasankale, Sivas, Musul, Haleb, Payas ve adalardan Sakz, Bozca ada ve saire gibi kalelerin mceddeden bina, tamir ve tekmili iin tabi olduklar eylet valilerine, defterdarlarna, aa ve zabitlerine hkm suretleri mevcud olup bu ilere dair mesarif mikdarlariyle muhasebe icmallerini ve kuyudat- saireyi ihtiva etmektedir. (19,5X45,5) ebadnda olup (706) sahifeden mrekkeptir. Zilhicce 1147 il Zilkade 1173 tarihleri arasndaki keif ve tamirat faaliyetlerini aksettirmektedir (Bb.Ar.MIDf.Ts. No : 3609). 38 Tamirat Defteri : Davudpaa saray hmayunun tamirat iin hazinci mireden alman mebaii ile keresteci Arab-olu tarafndan gelen kereste, ivi ve levazmat- sairenin mfredatn ihtiva etmektedir". (15X42) ebadnda (42) sahifeden mrekkeptir. 1150 yh Ccmaziyelevveli gurrcsinde tanzim edilmitir. (Bb. A.MI.Df.Ts. No: 1257). 39 Kc<if ve Tamirat Defteri : Edirne kasr- hmayununun Silahdaraa daireleriyle arz odalar ve sair adlar yazl blmlerinin tamiratna dair kefinin icrasiyle 12115 kurua bali olduunu havidir. Defterin ziri Hassa Ba mimar Elha Mehmet Aa tarafmdan musaddaktr. (21X55) ebadmda olup (12) sahifeden mrekkeptir ve 2 Cemaziyelevvel 1150 tarihlidir. 4 - Tamirat Defteri : Gekbuzc'den Konya, Adana, Beylan, Haleb tarikiyle arn'a kadar hccac mslminin gzer-
ghna tesadf eden isimleri ile mevkileri muharrer caddelerin bozuk olan mahalleriyle kprler, camiler, mtemiltiyle vakf hanlarla hamamlar ve bunlara cari su yollar uzun zamandanberi tamir grmedikleri iin msrif-i harab bir hale gelmi olduklarndan mezkr asar ile hayratm tamirat iin muhitinde bulunan ahaH-i mahalliyenin mal ve beden yardmlarna ilveten Bs-Muhasebe'den dc 1142 senesinde vuku bulan sarfiyatn mfredatn vc bu bapta icab eden evamir ile tediye tezkireleri kay:dlarn ve mimarlariyle mbairlerinin isimlerini ve mulasebelcrini ihtiva etmektedir. (15X44) ebadnda (152) sahifeden mrekkeptir. 9 Rebilevvel 1152 tarihlidir. (B5b.Ar5.Ml.Df. Ts. No: 3172). 41 Tamirat defteri : Uzun zamandanberi metruk olmak hasebiyle msrifi harab olan Edirne'de vaki saray ve mtemilt ve sadrazam, rical ve erkn saltanat meskenleri, yenieri klalar ve cebhane ve topu ve arabac krhaneleri vc bilcmle tavaif-i askeriye vc hademeler binalarnn ve Sultan Ahmet vakfndan zahire anbar olarak kullanlan Ayekadn hannn imar ve defterdarlk ve Aa kaps'nm ve Meri nehri zerinde vaki Cisri sani ve cisri saUs ve tahta kprlerin ve cisr-i Mustafa Paja'nin ve saray baheleri dahilindeki kprlerin vc oda yaplp badehu muhterik olan Paa kaps'nn rcsm-i ccdid zere tamirleri ve Sultan Selim tarafndan isale edilen.Saruhan iftlii dahilindeki ma-i leziz ve lamlarnn ve saray vc kjlalara ve emakin-i sairede olan su yollarmn ve Edirne'de tarikat-i Glcniyc'den Himmetdede zaviyesinin Hicr 1171 den Hicr 1250 tarihine kadar sinini muhtclifcde yaplan tamirleri hakknda sadr olan evamr-i erife ile 1171 dc
6. Mteferrika Fckctc tasnifine dahil bulunan 4092 No. h vcsikitcla Davudpaja kjknc dair kaytlara rastland gibi Bajbakanlk arjivinde 4967 No. da kaytl bir muhasebe defterinde dahi Davudpaja bahesi tamirat masraflar tesbit edilmitir. Burjdan bajka 2126, vc 778 No. I cmal defterlerinde de Dandpaja bahesine ve ebn iyelerine dair baz mhim bilgiler grlmektedir. Keza Bab Defter vesikalar arasu!a niim.r- sabk Hafz brahim tarafndan verilen bir arzluUte burann 1188 Muharremi ieririnde tamiri yapld anla|ilmaktadr.
OSMANLI MMARS TARHNN O T A N K Y A Z M A
KAYNAKLARI
129
Hassa ser mimar- sabk Hac Mustafa ve 1172 de ser-mimar- hassa Hafz Hac Ahmet ve 1177 de binnefsi Edirne'ye azimet ederek mderris Hac brahim ile maan ser mimar- hassa Mehmet Thir Aalarn ve sair mimar halifelerinin v cuda getirerek Baj-Muhasebe'ye kaydedi len keif defterlerinin suretleri ve yaplan ilerin ve muktazi amele ile ta, kereste ve sair malzeme tedariki iin ahnan tedbirlerin ve masraflarnn ve bu hususlarda tayin olunan bina cminleriyle bunlara verilen mebaliin ve tamirat- mtemadiye iin muafiyet kaydiyle tayin edilen meremmetilere ait berat kaydlann muhtevidir. (15X44) ebadnda (252) sahifeden mrekkeptir. 25 evval 1171-13 Zilka'de 1250 tarihleri arasna tekabl eder (Bb. Ar.Ml.Df.Ts,No: 10361). 42 Malzeme-i Itiiiye Deften : stanbul'da Lleli emesi kurbinde ina edilen cami ebniyesi iin Karadeniz Boazndaki adlan yazl kiremiti frnlariyle yine isimleri muharrer horasanc ve Makriky ve Mevlevihane kaps civarndaki moloz 'tas dkknlarndan mubayaa vc itira olunan horasan, molozta, ham kire ve sairenin cins, mikdar ve teslimat hesablann ihtiva etmektedir. (15X 42,5) ebadnda olup (127) sahifeden mrekkeptir ve 1173 - 1174 tarihleri arasnda tanzim edildii anlalmaktadr (Bb.Ar. Ml.Df.Ts. No: 5527. Ayrca Bk: Muhasebe Masraf Defteri, No: 1326). 43 Tamirat Defteri : Hotin kalesinin'' imara lzum hasl olan baz mahallerinin ferman ile bina emini tayin olunan dergah- li mteferrikalarndan irin Ali Aa marifetiyle yaplan masraflariyle alman eitli tamirat malzemesi ve ilerinde Hassa mimar hlefasndan Esseyyid brahim HaUfe, kale muhafz Abdi Paa ve kale aas olan eski kul kethdas Sleyman Aa gibi baz zevatn bulunduu bir heyet vastasiyle yaplan keif ve tahririni havidir. (16X42) ebadnda (22) sahifeden mteekkildir. Gurrc-i Zilhicce 1177 il gaye-i R 1181 tarihleri arasnda tanzim edilmitir (Bsb.Ar.Ml.Df. Ts. No: 1940).
44 Keif ve tamirat Defteri : am' da evvelce zelzele neticesinde baz aksam harab olan Sleymaniye, Selimiye, Emeviye camileriyle am kalesinin tamirleri i in yaplan muhtelif keifleri; Bender ve Krm civarnda Ur, Hotin, Akntburnu, Kefe civarnda Ribat, Rusuk, ehirky, Sayda, Badad, Basra, Isak, Tuli, Midilli, Libni, Sakz, Bozcaada, Malkara, nebaht, Sultanhisar, Soucuk, Temrek, Ac,u, Sohum, Atina, noz, Kars, Adaikebir, Fethiislm, Bosna, Klburun, Bayezid, Bcnefe, Ki, Antalya, Aribpz, Bolu, zi, Manisa, Rodos, Vidin, Gradika, Grdes, Muton, Kron, Gelibolu, Seddlbahir, KiUdlbahir, Niebolu, Banaluka, Bar, lgn, Kartal, brail, Yerky, Samsun, Sinop, Ustruma, Sokul, Podgurie, Varna, Ahska, Selanik Hrsova, orlu, Taman, Silistre, Penipazar, Balyabadra gibi kaleler derunundaki cami ve sairenin keif ve tamirlerini; Divriki'de Frat, Edirne ve Ibsala'da Meri kprlerinin ve kikuyulu derbendi ile Anavarin su yollarnn, Kirazl madenleri odalarnn ve stanbul - Edirne jolunun tamir ve inalar hususunu havidir*. (16X44) ebadnda olup (906) sahifeden mrekkep muazzam bir ana kaynaktr. 1178 il 1179 tarihleri arasmdaki mimar faaliyetleri gstermektedir. (Bb.Ar.Ml.Df.Ts. No: 3160). 45 Ke{if ve tamirat defteri : s tanbul ve Edirne'de evvelce muhterik olan yenieri odalarnn, Krjehir'de Hacbekta, Rum-kale'de Sa'd ibni Ebi Vakkas, Konya'da Mcvlna Celalddin-i Rum, Tarsus'ta Hazret-i Danyal trbelerinin; Lrende'de Yunus Emre Hanikahnn, Sofya'da Siyavupaa, Ulukla'da
1. Ayrca Maliye defteri arasnda bulunan 1619, 1368 ve 1369 No. l tamirat defterlerine hknz. Bundan baka Hotin kalesi tamiri ile ilgili olmak zere Cevdet - Nafia ksm, No. 1185 deki 18 c 1181 tarihli arizada (Hotin kalesi tamirine memur bina - emini Esir Mehmet Aga'nn Temejvar kaps zerinde kin ve ahalinin gelip gemelerine yararl olup yamurlarn tc-< siriylc tamire muhto'olan byk kpry dahi kjn )-aklajmasndan evvel tamir etmesi iin emir itas' istirhammn bulunduu grlmektedir. 8. Edirne'de crefeli cami ile Ayekadn han tamirat kesiflerine ait kuyudat ve muamelt ihtiva etmekte olduu gibi (sh: 416-600) muhtelif yerlerinde ayrca Mimar sa, Abdullah vc saire gibi sanatkrlarn hayat ve faaliyetlerine ait hkmler grlmektedir.
130
ifte ve sair hanlarn, Uluborlu'da Sultan Aladdin, Konya'da Sultan Selim, Krehir'de Hac Bekta camilerinin, Kuds'de baz mescid ve mahallerin; Galata mevlevihanesinin; Saddlbahir, Nigebolu, Bender, zi, Hotin, Akkerman, Ariboz, Silistre, Kili, Hrsova, JRuscuk, brail, Toli,. Isaki, Yerky, smail, Gelibolu, Balyabadra, nebaht, Bosna, Bozcaada, Sakz, Girid, Soucuk, Kars, Erzurum, Musul, Karadenizboaz, am, Mora,_ Varna, Bihke, Ahska, Dobnice, Ardahan, Samsun, Sinop, Trabzon, Lirnni, Amasra, Kavala,- Vidin, skenderiye kalelerinin ve mezkr mahallerdeki cami, karakolhane, kpr gibi bir ok asarn inaatna veya larniratna mteallik kuyudat, ahkm ve meruhat ihtiva etmektedir. (18X45) ebadnda olup (1188) byk sahifeden mrekkeptir. 23 Ca 1189 il 6 Muharrem 1206 tarihleri arasndaki, mimar ve ina faaliyetleri bize vesikalariyle birlikte aksettirmektedir. htiva ettii yeni bilgiler sebebiyle ok kymetli bir ariv kayna addedilmeye lyktr (Bb.Ar.Ml.Df.Ts. No: 3162). 46 Tamirat Defteri : Bina-emini tyin olunan sabk cebeci-ba Hac Sleyman Aa tarafndan muhterik olan (25) adet yenieri klasnn gayr-i ez mtebaki kereste baha ve eya-i saire ibu mfredat defteri mucibince tamiratna sarfcdilen ve keiften hari yeniden yaptrlan kurun puide saak masraflarnn zimmet kaydedilen mebldan mahsubundan sonra geri kalan matlbunun Bamuhasebe'yc kayd ve suret-i muhasebe itasna dair mfredat kaytlarn muhtevi bulunmaktadr. (16X43) ebadnda olup (12) sahifeden mrekkeptir. 1193 il 24 Ramazan 1194 tarihlidir (Bb.Ars.Ml.Df.Ts. No: 19534). 47 Tamirat Defteri : Tulumbac, taifesinin deniz ar yerlerdeki yangnla ra gidebilmeleri iin iki ate kaynn tahsisi, Karadeniz boaznda tabyalar inas, Liman- Kebir tabyasnda kla, ev ve cami-i kebir yaplmas, Karadeniz bo gaznda Poyrazliman kalesinin inas, Anadolu taraifnda Ya, Rumeli ynnde
Kilyos, Garipe, Liman- kebir kalelerinin su yollar yaplmas, Tersane-i Amire'de byk havuz inasnn sveli mhendise havalesi, Tersane'de inasna balanan byk havuzun kereste ihtiyac, Rumeli fener'inde eski fener kalesinin inaat masraflar, Ayasofya camii kurbinde Zeyneb Sultan saraynn bina ve su yollarnn tamiri, kasr hmayun, Hasoda ve Harem dairelerinin bina ve tamirleri, Bykdere'de kk ve byk bendlerin tamir ve tecdidi, Anadolu ve RumeH kavaklarnda iki kalenin inas ve saire hakkndaki kuyu dat ihtiva etmektedir. (17X43,5) ebadnda (1003) sahideden ibarettir. 9 evval 1197-4 Rebilahir 1211 tarihleri arasndaki tamirat faaliyetlerini aksettirmektedir (Bb.Ar.Ml.Df.Ts. No: 8953). 48 Mesarif-i Tamiriye Defteri : Genel olarak iskele ve kprlerin tamirat ilerine teallk eden bu defterde ser-mimaran- Hassa Hac Bekir Aa marifetiyle yaplan Unkapan, Deftcrdarburnu, Bebek Kasr, Bykdere, Hnkr isflcelesi, Sultaniye bahesi, Gksu kasr ve Ayazma saraynda ve sandal- hmayun ve aa iskelelerinin ve Haydarpaa ve Fenerbbc krgir iskelelerinin ve Baltaliman, Bykdere, ubuklu, Sultaniye, Gksu, Kksu, Haydarpaa, Davudpaa, Vidos ve Baruthane kprlerinin ve Dolmabahc ve Gksu rhtmlarnn masraflarna ait mfredat kaytlar gze arpmaktadr. Alt tarafndan bir miktarnn harap olduu mahede olunmaktadr. (17X46) ebadnda olup (5) sahifeden mrekkeptir ve 25 Zilhicce 1203 tarihinde tanzim edildii tahmin olunmaktadr (Bb.Ar. Ml.Df.Ts. No: 19602). 49 Mesarif-i Tamiriye Defteri : Memleketin muhtelif yerlerinde bulunan Osmanl kalelerinden Anapa, smail, Hotin, Akkerman, Gelibolu, Varna, Erzurum, Kars, Basra, Seddlbahir ve Kandiye kalelerfiyle sair baz kalelerin yaplan keifleri zerine tayin olunan bina eminleri ve mutemetleiri marifetleriyle kale ebniyeleri, cebehaneleriyle istihkmlar, palankalar ve zahire anbarlar ile kuleleri ve camilerilye su yollan ve klaklar ve sair
OSMANLI MMARS TARHNN O T A N T K Y A Z M A
KAYNAKLARI
131
aksamnn tamiri ve ilve-i inalar ile termimi iin mutemetlerin makbuzatndan mimarlariyle inaat memurlarma verilen maaat ve tayinat ve ustalariyle a-, melelerine verilen curatn ve ta, tula, ivi ve saire gibi mhimmat ve levazmatn mbayaas iin sarfolunan ve mezkr malzemenin nakliye ve hamaliyelerine verilen mcbaliin mikdar ve mfredatn ve sarfiyat iin muhtelif tarihlerde muhasebeden yazlan tezkire ve suretlerin kaytlarn ve daha sair baz malmat ihtiva etmektedir. (18 X 47) ebadnda olup (1444) sahifeden mteekkildir. 10 Ca 1210 - evval 1210 tarihleri arasndaki tamirat ilerini toplam bulunmaktadr (Bsb.Ar.M.Df.Ts. No: 8954). 50 Kuyud-t Tamirat- Muhtelife i stanbul Defteri : Tophane, Tersane, Saray- Amire ve Istabi- mire ebniye, kla, anbar ve muhtelif sagahane ve krhanelerinin ve mebani-i emiriye-i sairenin ve eski ve yeni yenieri odalar blk ve cemaat klalariyle mtemiltnn ve Boazii'nin tarafeynindeki ky ve saray iskelelerinin, muhtelif yerlerdeki yol, kaldrm ve kpr mmasili inaat ve tamirat masraflarnn; Sultan Mehmet, Sehm, Sleyman, Sultan Ahmet ve Ayaosfya camileriyle Tersane'de ve sair yerlerdeki eme lere ait sularn menbalariyle anayoluna veya esasa kadar olan kemer, mecra ve lamlarnn tamir ve ina masraflarnn, Byk bendin Ceneviz lmiriy'e kemerinin tamiri masrafnn, Tokludede mahallesindeki ve dcfterhane derununda Srvermeyen Dede trbelerinin; Bb- saadet hamamnn ve Haliteki s mahallere mevzu dizmelerin, stanbul surlar ve hendeklerde yklan yerlerin tamirat masraflarnn; stanbul'da yangnlarda abmaya tahsis edilen yz neccara ait esami ve mebaliin Ba-Muhasebe'yc kaydiyle sair icab edenlere verilen ilm haberler ve defter suretleri mukayyettir. (17X45) ebadnda olup (1154) sahifeden ibarettir. 25 R. 1211 il 25 R. 1222 tarihleri arasndaki tamirat faaliyetlerini ihtiva etmektedir. (Bb.Ars.Ml.Df.Ts. No: 8955). 51 Tamirat Defteri : Ba-Muhasebe'ye tabi stanbul saray binalariyle teva-
biinin ve kaleleri ve klalar ve mtemiltiyle tabya ve istihkmatnn ve Tophane, Cebehane, Humbarahane, Baruthane, Tersane ile mlhakatnn ve sair baz mlk ve asker binalarla baz cevami ve su yollarnn ve mir iskelelerle kaykhanelerin ve kprlerle muhtelif mahallere ait yol kaldrmlarnn mimarlariyle bina eminlerinin nezareti altnda ber-mucib-i keif tamir ve tecdidi ile feri ve ilve-i inaatn i.-ras ve sevahil-i Osmaniyenin tahkimat iin mutemetlerinin hazineden vaki elan makbuzatiyle yaplan mbayeat ve mesarifat bedelatn ve verilen muayyen amele cratiyle mteferrikalarnn mikdar ve mfredatn ve baz mahsubatn ve bunlar iin muhasebeden yazlan tezkire ve verilen suretlerin tarihlerini ihtiva etmektedir. (18X50) ebadnda olup (838) sahifeden ibarettir. 10 Ca 1221 - 23 R 1227 tarihleri arasndaki mimar ileri ilgilendirmektedir (Bsb.Ars.Ml.Df.Ts. No : 8956). 52 Kuyttd-t tamirat- Ktl ve Mehani defteri : MemaUk-i mahrusada Trabzon, rksu, Fas, Samsun, Selanik, Adana, Izmir, Sakz, Kuadas, Kalei sultaniye, Badad, Adana, Van, Edirne, Pudgorie, Vidin, umnu, Silistre, Main ve Tuna sahilleri, Adaikebir ve Fethlislm, Bosna, nebahti. Narince (Istanky) ve emsali kale, tabya, istihkm, zeminlik ve palankalarn ve bunlar derunundaki ebniye kla, hastahane ve anbar gibi mebani ve mtemilatn ina ve tamir masraflar, muhterik Sofya, zmir, Edincik, Kastamonu vali, voyvoda ve mtesellimlik konaklarnn, Ergene kprs. Tersane pikhndaki iskele, izmit tersane mebanisi ve kasr-'hmayun ile stanbul'da mehterhane binalarnn ina ve tamiratna ait Ba-muhasebe'ye taallk eden bilcmle mesarifatn alelmfredat kaydedildii grlmektedir (17X47) ebadmda olup (1400) sahifeden mrekkeptir. Selh-i Muharrem 1224 - 27 Zilkade 1267 tarihleri arasna tekabl etmektedir (Bb.Ar.Ml. Df.Ts. No: 8950). 53 Kefif ve tamirat Defteri : Edirne saraynn azimet-i hmayun ve ika-
132
pet-i ahane mnasebetiyle mstacelen tamiri icap ettiinden tayin edilen devlct-i aliyye ricalinden eski ehremini Hafz Ali Efendi, eski yazclardan olup hlen Haremeyn muhasebecisi olan Mehmet Efendi ve smail Kmil efendi emanet ve nezarederinde mimar halifelerinden Seyyid Mehmet ve Seyyid Mustafa efendiler marifetiyle tanzim ve tertip edilen tamirat keif ve muayene netice ve mfredatn ihtiva etmektedir.. Bu meyanda ayrca Edirne yan Ahmet Aa ile ebniye ilerinde bilgi ve mehareti msellem bulunan neccar kalfalar, kuruncuba halifelerinin de hazr bulunduklar tasrih edilmitir. Sonunda Edirne kads mam zade Esseyyid Mahmud Efendi'nin imzasiyle tatbik mhr mevcuttur. (27X76,5) ebadnda olup (16) sahifeden ibarettir. 7 aban 1225 tarihinde tanzim edildii anlalmaktadr (Bb.Ar5.Ml.Df.Ts. No : 7403). 54 Kuyud- tamirat-t istanbul Defteri : Humbarac ve lamc ocana mahsus Hasky bumbara krhanesinde top isagas iin furun inas, svac ve kalemkr esnafnn nizama balanmas, Galata ve Kasmpaa'da bekr odalarnn hedmi, stanbul'da kiremit frnlarnn altma ibl, Ruus Ahmet Aa vakfndan Beyolu'nda Hseyin Aa mahallesindeki arsa zerine bina inas, tamir ve tecdide muhta iskele ve kprlerin yaphnas, ehreimni kurbinde top ve cebehane vaz olunan byk anbarn tamiri, Bahekapsnda sandalclarn iskn iin bina inas, Tersanede kalyoncu neferat ve zabitanna mahsus kgir klann tamiri, Yusuf paa emesinden Firuzaa camiine kadar olan yolun tamiri, Davudpaa sarayndan Veliefendi emesine ve Eyp civarnda Otaklar ve Soukeme yollarnn tamiri, Tersane'de mandac neferatna mahsus klann tamiri, stanbul ve Azadlu baruthanelermde mahzenlerin ve kazanlarn tecdidi ve sair bunlara benzer inaat ve tamirat kaytlarn ihtiva etmektedir. (16X48) ebadnda olup (833) sahifeden ibarettir. 9 R 1127 - 27 Zilkade 1232 tarihleri arasndaki tamirat ilerine tekabl etmektedir. (Bsb.Ar.Ml.Df.Ts. No: 8957).
55 Tamirat Defteri : Ariboz sancanda vaki Ariboz kaesiyle Modenie. aline, Kzlhisar, Livadye, zdin, Atina ve Karababa kalelerinin ve Karheli sancanda vaki Golos kalesinin ve Kastel kalesinin Maliye tezkirecisi olan Mehmet Efendi ile Ahmet Aa ve sair zevat mbaeretiyle muhtelif mahal ve mevzilerinde yaplan tamir ve termimlerine lzumlu olan inaat mevat ve malzemeleriyle keif bedellerine ve dier tophane ve cebehane mhimmatna ve sair masraflara ait muhtelif kaytlar ihtiva etmektedir. Ba tarafnda Ariboz kalesi tamirine memur Mehmet Efendi'nin tatbik mhr mevcuttur. (16,5 X 43,5) ebadnda olup (128) sahifeden mrekkeptir. 1226 Zilka'desi gurresinden balamakta ve 17 aban 1227 tarihinde tamamlanm bulunmaktadr. (59) uncu sahifesinde nebaht ve Vodonie kaleleri mimar olan Mehmed'e dair malmat mevcuttur (Bsb.Ar.Ml.Df.Ts. No: 3367). 56 Tamirat Defteri : Prezrin, Diyarbekir. Fa, Soucuk, Anapa, Main, Gelibolu, Van, Rusuk, Silistrc, Semendre, Varna, Toli, Kili-i Atik, brail, Anavarin, Antalya, Saraybosna, Bozcaada, Badad, Midilli, Limni, Golos, umnu, Kstence, Kandiye, Hanya, Resmo, Brdelen, zie, Kpr, Sokul, Kale-i cedid ve Atik, Edirne, Ahyolu, Bosna, Erzurum, Cezayiri bahrisefid, Ariboz, Lefkoe, Samakocuk ve saire kaleleriyle buralardaki mebani-i mteaddidenin keif ve tamirat ilerini, bunlara dair gerekli muamelt ve bazlar iin mteaddit kazalardan tedarik edilen kereste gibi mevad ve malzemenin cins; mikdar ve mesarif bedellerini havidir. Ayrca hassa mimarlarn ve mimari halifelerini de muhtevidir. (17,5X48,5) ebadnda (715) varaktan mteekkildir. 1228 il 1244 tarihleri arasnda tanzim ve tertip edilmitir. (Bb. Ar.Ml.Df.Ts. No: 3952). 57 Keiif Defteri : Bahrisiyah sa bilinde neada liman civarnda Kumruburnu nam mahalde ina "olunacak kale ve palanka eklindeki tabya mevziinin tathiri ile tesviyesi ve kale derununda ikamete mahsus vzera ve zabitlerin konaklariy-
OSMANLr MMARS TARHNN OTANTK YAZMA KAYNAKLARI
133
le mtcmilt-1 sairesinin ve cami, eme gibi ihtiyacat- lzimsinin ikmali iin yaplan keif mfredatn ihtiva etmektedir. (15X47) ebadnda olup (21) sahifeden mrekkeptir ve 16 Zilkade 1232 tarihlidir (Bb.Ars.Ml.Df.Ts. No: 1625). 58 Tamirat Defteri : Belrad kalesi cbniycsinin tamiri iin lzumlu olan demir, kire, kereste, zahire ve sair m himmatn ve iktiza eden usta ve amelenin nakil ve isali iin Tuna'da ileyecek aykalarn ol babdaki emr-i liye tevfikan mceddtden ina ve tamirleriyle gird ablarn slhna ayka kaptanlarnn memur edildiine ve baz mukataalann da bu ilere ocaklk tayin klndklarna ve bu uurda istihdam olunan ustalara ayka mstahdeminin cretleriyle kaptanlarnn ulfe ve taamiye bedeltn gerek mezkr ebniyelerin tamiri ve gerek hidemat- sairenin temini iin muhtelif tarihlerde i cap edenlere verilen emirleri ve daha sair baz malmat ihtiva etmektedir. (17X 44) ebadnda olup (359) sahifeden mteekkildir ve 6 Rebilhir 1233 tarihlidir. (B5b.Ar.Ml.Df.Ts. No: 2454). 59 Tamirat Defteri : stanbul saraylariyle Tophane, Cebehane, Humbarahane. Tersane ve tevabii messcsatla sadaret dairesinin ve sair baz ebniye-i resmiye ile teferrat ve mtemiltnn ve baz kylerle muhtelif klalarn ve sahilhanelerle iskelelerin inas ve tamirat ve baz emelerin termimi ile yollara kaldrm ta denmesi iin mimarlar tarafndan yaplan keifleri zerine sarfolunan mebaliin mikdar ve mfredatm ve mbayea olunan ta, tula, kereste, kire ve saire gibi levazim-i inaiyenin bedellerini ve veriten usta ve amele, kalfa, mutemedan curatiyle mcsarif-i mteferrikann tesviyesini ve muhtelif tarihlerde muhasebeden verilen mezuniyet tezkirelerinin kaytlarn ve daha baz malmat ihtiva etmektedir. (18X52) ebadnda olup (590) sahifeden mteekkildir. 27 C 1233 - 8 Rebilevvel 1235 tarihleri arasndaki tamirat faaliyetlerini ihtiva etmektedir (Bb. Ars.Ml.Df.Ts. No: 9849). 60 Kuyud-t Tatnirat-t Istanbul Defteri: Saray Hmayunda tamirat icra-
s; Tersane inaat iin kiremit mbayaas. Saraylar tamirat iin darbhaneden kurun itas, Gaata'da Kurunlu Mahzen'de gemi ilerine memur olanlara mahsus bina inas, Serviburnunda Topraktabya'da top siperi yaplmas, Hrka-i Saadet hcresi ve Taht odas'nn tamiri, Sultan Sleyman'n ihya eyledii Bergos karyesi civarnda Uzuncakemer'in tamiri, Krkeme su yollarnn tamir vc termimi, Beikta saray dahilinde kaykhane inas, atladkap'daki fenerin tamiri, muhtac- tamir olan defterhane-i amire kargir malzenin yeniden yaplmas, Kkky civarndaki su yollarnn tamiri, yenieri klalarnn yeniden yaplmas. Kumbaraclar ocandaki kasr- hmayun ve mhimmat anbarlannn tecdiden inas, Nunosman camii nndeki cadde kaldrmlarnn tamir ve tecdidi, Baheky'deki su bend ve kemerlerinin tamir ve tahriri, Karadeniz boaznda tabyalar inas vc saire hakkndaki kaytlar ihtiva etmektedir. (16,5X49) ebadnda olup (707) sahifeden ibarettir. 6 R 1235 - 8 Ra 1238 tarihleri arasndaki stanbul ile civarndaki tamirat mur ve hususlarm muhtevi bulunmaktadr (Bb.Ar.Ml.Df.Ts 8951). 61 Kuyud-t Tamirat Defteri: stanbul'da saray mire, tophane-i mire ebniyc ve krhancleri, Baruthane-i mire ve Azadlu baruthanesi ve Istabli mire, boaz kialc ve klalarnn ve Rumeli hisar ve Zaanos Paa kulelerinin, Boazii ve Hali vc Sadabad'daki iskelelerin, kaykhane-i hmayunun, stanbul'un muhtelif mahallerinde kaldrm, kpr ve lm ina ve tamiratnn, Saray hmayuna cari Halkah su yolunun, menbamdan Sleymaniyc keinerlerine ve saray emelerine kadar olan su yollarnn ve muhtelif yerlerdeki eme ve tenane hazinei kebirine cari m-i leziz su yollarnn vc baz terazilerin ve bendlerin ina ve tamir masraflar, muhtelif kla vc anbar ve ahr ve emsali mir ebniyenin ina . ve tamir masraflar ile miri ebniye inasndaki riayet edilecek nizam hakkmda emri erifleri, yklan yenieri odalar enkazndan ivi ve demir toplayan amele c-
134
retleri, tamir ve ina edilen kaldrm masraflar, Tersanede yaplan mcedded havuzun ina masraf ve bu babta verilen hil'at ve hediyeler gibi hususlar havidir (18X50) ebadnda olup (719) sahifeden mteekkildir. 4 Zilhicce 1238 - Selh-i evval 1242 tarihleri arasndaki tamirat ilerini toplamaktadr (Bb.Ar.Ml.Df.Ts. No: 8958). 62 ttijaat deften: 24 Cemaziyelevvel 1232 tarihinde sadr olan ferman- erif zerine havuz binasnn inasna memur mimar Elha Ali Riza ve Seyyid Abdlhalim efendiler mfredat defterleri mucibince Kasmpaa'da Tersane-i mire sahasnda ina olunan havzucedid iin vuku bulan mbayeat ve istihdam olunan amele ve usta creti ile sair mcsarifat bedelinin mfredatm ihtiva etmektedir (16X53) ebadnda olup . 15 Zilkade 1245 tarihlidir (Bb.Ar.Ml.Df.Ts: 2196). 63 Tamirat Deften: stanbul saraylarnn cbniyesiyle tevabiinin ve kaleleriyle tabyalar ve istihkmatnn ve mlhakatnn ve klalariyle mtemiltnn ve Davutpaa klas inaatnn ve Tophane, Cebehane, Baruthane, Humbarahane. Tersane ile sair messesat- askeriye ve mlkiye binalarnn, baz camilerin ve miri iskelelerle kaykhanelerin ve Galata kulesiyle kprlerinin ve emeleriyle karakolhanelerinin tamiri ile tecdidi ve ikmali ve muhtelif mahallere kaldrm ta feri ve sevahili Osmaniyenin tahkimat, iin mimarlapiyle bina eminlerinin nezareti tahtnda yaplan tamirat ve inaatna ve baruthane edevatnn tecdidinde sarf edilmek zere mutemetlerinin makbuzatiyle vuku bulan mbayaat ve sarfiyatnn ve amele curatiyle mteferrikalarnn mikdarn mfredatn ve muhasebeden yazlan tezkirelerin kaytlarm ihtiva etmektedir. (18X49) ebadnda olup (726) sahifeden mrekkeptir. 3 Zilkade 1243 29 Safer 1244 tarihleri arasna tekabl eder (Bb.Ar.MLDf.Ts.No: 8959). 64 -r- Kuyd- tamirat ve in{aat- istanbul Defteri: Kiremit ve knk fiyatlarnn bir mikdar arttrlmas, Askir-i
mansure tayinatn muhafaza iin zahire anbar inas, muhtelif yerlerde asker furunlar yaplmas, kire fiyatnn ykselmesi, Babli ahrlarnn tamiri, Selimiye klas mtemilatndan baz mahallerin tamirat, Kurunlumahzen'de liman dairesinin tevsian inas. Tersane legerhanesinde gemiler iin sarn imali, Rami iftlii klasnn tamiri. Baruthane kurbinde fiekhane injas, Defterhane-i mirenin baz mahallerinin tamir ve tecdidi, Alibeyky, Bahariye ve Otaklarda karakol inas, Dolmabahedc Tfenkhane-i mire binasnn yaplmas, fetvahane binalarnn kiremitleriyle camlarnn tamiri, skdar'da Topta kla ve hastahancsinin yaplmas ve bunlara mabih sair kuyudat ihtiva etmektedir. (18X50,5) ebadnda olup, (695) sahifeden mteekkildir. 6 Zilhice 1245 - 8 Safer 1253 tarihleri arasna tekabl etmektedir (Bb.Ar. Ml.Df.Ts.No: 8961). 65 Kuyud- Tamirat-t istanbul Defteri: Saray dahilindeki baz odalarn hedm, tamir ve inas; vakfa ait Ycdikulc haricindeki selhanclerin hazinece tamiri, Sur- hmayun mnasebetiyle Dolmabahe'deki konakta ve Bahariye saraynda matbah inas ve saire masraf; Bab- li ve bb- serasker'nin baz mahallerinin, Beykoz sahilhanesindeki iskele, yol ve emelerin tamir ve tecdidi; Tersane-i mircde ina olunacak mhimmat emeleri ve mahzeni ve ebniye-i sairesi inas; Yenikap'dan Bykekmece'ye kadar posta yolu inas, kezalik skdar'dan Kartal, Gekbuze ve Hereke caddesinin tamiriyle zmitc kadar her iki tarafta hendek tesviyesi; baz iskeleler, yol, âldrm ve kprler yaplup tamiri; baz eme su yollar ile ana lmlarnn ve bentlerin tamir ve inaat; boazlarda baz kalelerin ve asker klalarm ve hastahancnin, ve Vidin kalesiylc Tfenkhanc ve emtia gmr binalarnn; Karakol, anbar gibi mebani-i miriyenin tamirleriyle baruthane'de kherile anbarlarnm ve ezme arklariyle havuz ve ebniyelerinin tecdidi; arky'de tula ve kiremiti ve Bakrky'ndekî kfeki ta ihtiyacna narh ve tayinat vaz'; Hayrat hne'den
OSMANLI MMARS TARHNN O T A N T K Y A Z M A
KAYNAKLARI
135
Galata mevlevihanesinin inasna mteallik masraflar mfredatnn ve bunlara ait defter ve ilmliaberlerin kaytlarn muhtevidir. (17,5X54) ebadnda olup (625) sahifeden mteekkildir. 11 Zilkade 1249 - 18 evval 1264 tarihleri arama tekabl etmektedir (Bb.Ar Ml.Df .Ts. No: 8961). 66 Mesarif-i Ebniye Defteri: Bergama ile tevabiinin vergileri zamaiminden ihdas olunan esham muaccileleriyle dellliye rsumunun Vidin, Rusuk, ve Rodos ile sair baz kalelerin b ferman li tamirlerine ve harir gmr rsumu nakliyesiyle baz muhallefat esmannn Bahekap'da kin Yeni Emtia gmr ebniyesi inaatiyle Bahekap iskelelerinin ve baz klalarla ebniye-i saire ve istihkmatn imarna ve esham- mahlk muaccilt rsumatnn bab serasker ebniyesi tamiratiyle Tophane'de . seyrsefain merkez binasnn tesisine sarfolunduklarn ve hazinenin zabtettii Diyarbekir*dc Zereki beyleri mukataat ve maktuatnn Sivas valisi Hafz Mehmet Paa tarafndan iltizamn ve bvnlara mteallik baz muharrerat, mutaleat ve malmat- saireyi ihtiva etmektedir. (Ebad (19X40) dr. Defterin 13 nc sahifesinde emtia gmrne ait olan kaytta mezkr ebniyenin kefinin Ebniye-i Hassa mdrne havale edildii grlmektedir. Bu tarihte Abdlhalim efendinin Ebniyei Hassa mdr olduu muhakkaktr. Ald emir zerine erbab vkuftan kalfalar ile bizzat mahalli mezkrda keif faaliyetine girilmi, muayene ve mesaha ilerini tedvir eylemi ve hatta bir kt'a resm-i mcessemini bile tanzim eylemitir. Bundan bajka muhteviyat arasnda mebani-i muhtelifeye ait bir takm ilmhaber kaydlan da mevcut bulunmaktadr. Bunlar arasnda Abdlhalim Efendi'nin ald emir zerine maiyetinde erbab vkuftan Evans ve Yacolu Nikola kalfalar olduu halde Karadeniz Boaznda kla- Hakaniye'den Filburnu, Poyrazliman, Garipe ve Limankebir kalelerinin keiflerini de icra etmitir. Keza Ebniye-i Hassa mdr efendi marifetiyle Baltalimannda asakir-i mansureye mahsus karavulha-
ne tamir ve ina olunmu, dahiliye ve hariciye nezaretleri dairelerinin tamire muhta mahalleri iin marnileyhe bir mikdar mebl tesviye edilmi, Babali derununda vaki asakir-i mansure kou ve zabitan odalar ve ittisalinde kin kiler ve a odalar ve teferruat onarlmtr. Abdlhalim Efensi'nin hacegn- Divan- Hmayundan olduu muhakkaktr (Sh: 81). Bu zat umnu istihkmatn da ina ve tekmil eylemitir. (170) sahifeden ibaret olan bu defter; 21 Muharrem 1252 - 12 Muharrem 1255 tarihleri arasna tekabl eder. (Bb.Ar.Ml.Df.Ts.No: 11986). 67 Azatl Baruthanesi inaat ve Tamirat Defteri: Azatl baruthanesi dahilindeki iki tokmak ark fabrikas kazaen mnhedlm olmakla bunlarn vc tamiri lzm gelen mahallerinin ve hariciyesinde natamam kalm ebniyeler inaatnn ikmali ve Avrupakr barut kurutmak i in vapur inbii oca ve nhas kri borular ve teferruat- sairesinin yaplmas ve o havalinin en erefli karyesi olan amlar karyesi cami-i erifinin haric-ez keif mceddeden inas hakkndaki ferman zerine ba-mimar Abdlhalim Aa tarafndan tanzim ettirilen keif defteri kaytlarn muhtevi olup hazine defterdannm istizan tezkiresiyle Ebniyei Hassa mdr nn keif ve hisabna dair yazd icmali hakknda iki kt'a vesika dahi deftere merbuttur. (8) sahifeden ibaret olan bu defterin tarihi 23 Receb 1255tir. (Bb.Ar. Ml.Df.Ts.No: 19689). 68 Mesarif-i tnsiye ve Tamiriye Defteri: Tfenkhane-i mire ile Tophane-i mirenin. Dkmhanenin, skdar canibinde vaki Selimiye klasnn ve stanbul ile sair mahallerde bulunan asakir-i hne karakolhanelerinin, Bab serasker ile Rami ve Davutpaa klalarnn, yangn kulesinin, Babli ile aksam ve devair-i sairesinin, Beyolu ve Humbarahane klalar ile Maltepe hastahanesinin, Rami iftliinin, istanbul ile Azad baruthanelerinin; Golos, Erzurum, Silistre, Yenipazar, Turla, Sakz, Yanya, Belgrad, Seddlbahir, Selanik, skp, Boaz Bahrisefid, Rodos, Akk gibi eidi kalelerin, Beykoz'da vaki debbaha-
136
MUZAFFER
ERDOAN
ne mur-1 lzime ve ebniye-i mukteziyesinin, Dolmabahe'de kin Tfenkhane-i mirenin (Ebniye-i hassa mdr Abdlhalim Efendi marifetiyle), Kuleli kla-i hmayunun, Konya canibinde vaki kherile fabrikasnn ve keza Konya miri kona ile svari klasnn (Abdlkadir Aa marifetiyle), Antalya, Varna, Kastamonu gibi muhtelif mahalledeki kla ve sairelerin, Sleymaniyc darafasnn (Ebniye-i Hassa mdr Abdlhalim Efendi marifetiyle) Alibeyky kprlerinin, Davudpaa iskelesinin. Sultan sahilhanesinin, Yenicami civarnda vaki Postahane-i mirenin, Kurunlumahzen'in (Abdlhalim marifetiyle), Galata gmrnn, Salpazar'nda kr Paa sahilhanesinin, Aksaray'da erif Abdlmttalib efendi konann, Tahaffuzhane ve tabhanenin, Topta hastahanesinin, kaykhanenin (Abdlhalim Efendi marifetiyle). Mektebi Tbbiyenin, Yedikule'nin, Glhane klasnn Khnhane kubbesinin, Takvimhane-i Amire'nin, mhendishanenin. Harbiye klasnn stanbul tahmishanesinin, Baltaliman, Gksu, Kksu ve Kudili kprlerinin, Yalkk'nn, Eminn ve Kasmpaa iskelelerinin, krhane-i mirenin ve dier stanbul ve tarada vaki ebniye vc emakin-i sairenin ehas mteaddide marifet ve nezaretlerinde yaplan ina ve tamirlerine
ait mesarifat kaytlarm ihtiva etmektedir. Siyakat yazs ile muharrerdir. (24X55) ebadnda (173) sahifeden ibarettir. 17 Safer 1256 - 1 Rebilevvel 1261 tarihleri arasna tekabl etmektedir (Bb.Ar.Ml.Df. Ts. 11883). 69 Kuyud- Tamirat-t stanbul Deften: Cibali yenikaps haricindeki iskelenin ta'miri, Bykdere kprsnden Aaalt ve Kireburnu cadde ve tabyasna kadar olan yolun geniletilmesi, Bykdere ayrndan sahil-i bahir tarikiyle baz sefarethaneler nnden spanya sefarethanesi nne kadar kaldrmlarn tamiri, Rami klas ve Tarabya hastanesi tahtan ve fevkan kou mahallinin tecdiden tamiri, Bahekaps haricinde ihtisab dairesinin gmrk tarafnda olan kap n ile Hocapaa ve sair mahallerde kaldrm yaplmas, skdar byk iskelesinden Karakol n, Uncular soka, eski mahkeme ve sair yollarn kaldrm inaat, skdar'da Bab- Mnir cebehanesinin tamir ve termimi, stanbul'da Ahmet Kethda mahallesi kaldrmlarnn yaplmas gibi kuyudat ihtiva etmektedir. (26,5X54,5) ebadmda olup (75) sahifeden mteekkildir. 28 Receb 1263 - 23 Zilhicce 1267 tarihleri arasna tekabl etmektedir (Bb.Ar.Ml.Df.Ts.No: 8964).

Osmanlı Mimarisinin Otantik Kaynakları

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osmanlı Mimarisinin Otantik Kaynakları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

OSMANL MIMARISI T A R H N N YAZMA KAYNAKLAR

.OSMANLI MMARS TARHNN O T A N T t K Y A Z M A

O S M A N L I MMARS TARHNN OTANTK. Y A Z M A

OSMANLI MMARS TARHNN O T A N K Y A Z M A

OSMANLI MMARS TARHNN O T A N T K Y A Z M A

OSMANLr MMARS TARHNN OTANTK YAZMA KAYNAKLARI

OSMANLI MMARS TARHNN O T A N T K Y A Z M A

You might also like