Jacek Roy

faszerz w zotych ramach

Opowie o najwikszym faszerzu w historii wiatowego malarstwa i naley poprzedzi kilkoma sowami wstpu z dziejw samej sztuki podrabiania obrazw, popartego konkretnymi przykadami, ktre najlepiej pozwol poj ca zoono problemu. Faszowa dziea malarskie nie jest atwo, to oczywiste, ale jeszcze trudniej jest odrni falsyfikaty od autentykw. Na wet nowoczesne metody naukowe, poparte najdoskonalsz technik, nie pozwalaj niekiedy przynajmniej od razu orzec, e jaki doskonale podrobiony obraz nie jest prawdziwy. W podobnych przypadkach wtpliwoci jest zazwyczaj duo i najwybitniejsi eksperci myl si lub rni w swoich ocenach. A pokus dla faszerzy jest wiele, gwnie natury materialnej; prace niektrych artystw osigaj bowiem ceny zawrotne. W roku 1970 na przykad za obraz Portret Juana de Poreya" siedemnastowiecznego mistrza hiszpaskiego Velazqueza zapacono w Londynie nabywc by Alec Wildenstein, syn najbogatszego handlarza obrazw na wiecie dwa miliony trzysta tysicy funtw szterlin-gw. Prasa angielska z rozgoryczeniem pisaa, e za w kawaek ptna pokryty farbami" mona by byo zbudowa siedem tysicy domw dla mieszkacw slumsw lub wyywi przez rok /prawie dwiecie tysicy godujcych ludzi. 'A przecitny Anglik musiaby na sum sprzeday obrazu pracowa a... tysic osiemset lat! Wielu ludzi interesu uwaa, e kupowanie dzie sztuki jest w dzisiejszych czasach kryzysw, inflacji i dewaluacji najlepsz lokat kapitau. Zaiste, gboka jest woda, w ktrej pywa mog faszerze obrazw. Gboka i mtna... Mona Liza obraz jeden z najsawniejszych i najdroszych na wiecie, znajduje si w paryskim Luwrze, jego autentyczno nigdy nie bya kwestionowana, ale... Ot kiedy w roku 1972 wadze miejskie Londynu zwrciy si do Luwru o wypoyczenie dziea, ktre chciano pokaza londyczykom na specjalnej ekspozycji zarzd paryskiego muzeum wystosowa odpowied z sugesti, aby Anglicy wystawili sobie... inny portret Mony Lizy, stanowicy wasno lorda Brownlowa, jednego z najwybitniejszych parw Anglii, przyjaciela zmarego niedawno ksicia Windsoru. Lord ze swej strony zastrzeg si, e ni gdy nie kwestionowa autentycznoci obrazu znajdujcego si w posiadaniu Luwru, wie jednak z pewnoci, e jego" Giocond malowa na drzewie nie kto inny, jak sam Leonardo da Vinci. Swoj wypowied przekaza zdenerwowany lord Brownlow dziennikarzom na specjalnej konferencji prasowej. Zdenerwowanie Anglika wynikao by moe std, e zaraz po tej odpowiedzi dyrekcji Luwru on sam otrzyma inn ofert z Francji, zachcajc do wystawienia jego dziea w Paryu na ekspozycji prezentujcej... najgoniejsze falsyfikaty wiata. Oburzony lord odmwi, rzecz jasna, wypoyczenia portretu. Zoy te jednoczenie owiadczenie,

Portret Mony Lizy Leonarda da Vinci. Z prawej stalowy klimatyzowany pojeumniik, w '.ktrym obraz zosta przewieziony w 1974 roku na wystaw do Tokio

e Leonardo da Vinci mg, jak wszyscy wspczeni mu malarze, wykona kilka wersji portretu jednego modela. A potem jeszcze zgosi si kolejny waciciel rzekomo autentycznej Mony Lizy, niejaki dr

Pulitzer, byy dworzanin albaskiego krla Achmeda Zogu. Ten znw owiadczy, e posiada niezbite dowody wiadczce o tym, e jego obraz wyszed spod pdzla Leonarda. A wic dwie czy trzy Mony Lizy? Zdaniem ekspertw nie mona oczywicie wykluczy, e genialny Woch namalowa wicej ni jeden portret Giocondy, sk w tym, e wszystkie dostpne i znane rda mwi tylko o jednym takim dziele. I jakkolwiek iniedorzecznoci byoby kwestionowa autentyczno paryskiej Giocondy fakt pozostaje faktem: historia faszowania dzie malarskich jest tak stara jak samo malarstwo. Istnieje na to wiele dowodw i aby nie wnika zbyt gboko w przeszo ograniczmy si do konkretnych' (przykadw, dodajc kilka sw na temat samej istoty podrabiania dzie malarskich i sposobw pozwalajcych na odrnienie oryginau, autentyku od falsyfikatu i kopii. Faszerz, przystpujc do podrabiania starego ptna ma do wyboru, oglnie rzecz biorc, cztery rne metody: 2. Moe uy prawdziwego starego obrazu ma lowanego na ptnie, drewnie lub metalu. Pier wotne malowido usuwa wtedy cakowicie lub czciowo i wwczas powstaje cakowicie lub czciowo nowy obraz na starym podobraziu. 3. Moe wykorzysta materia co prawda stary, ale niedokadnie odpowiadajcy wiekieim zamie rzonemu falsyfikatowi; dopiero specjalne zabiegi nadaj mu taki wygld, jak gdyby pochodzi z wymaganego okresu. 4. Posuguje si wprawdzie starym, ale pierwot nie sucym cakiem innym celom materiaem, na przykad tyln cian wiekowego mebla prze rabia na desk do swego przyszego obrazu; albo napina na blejtram star tkanin; albo za podkad uywa starej, starannie wygadzonej miedzianej blachy. 5. Odpowiednio postarza" mniej lub bardziej nowy materia. Moe wreszcie sfaszowa cae dzieo lub jego fragment, moe zczy kilka fragmentw z rnych dzie jakiego mistrza w jeden obraz itd., itd. Ma zatem wielk obfito sposobw i moli woci... Jak pisze w swoim dziele Sztuka faszerzy faszerze sztuki" Frank Arnaiu... cokolwiek faszerz zamierza sfaszowa, pierwszym krokiem jest zaopatrzenie si w odpowiedni materia. Stosownie do mistrza lub szkoy, ktrym ma si przypisa naladownictwo, naley podrobi od powiednie podoe. Masa zaprawy i farby musz moliwie jak najbardziej przypomina dawne mieszanki, na ktre przepisy s zmaine. Wkad pracy i staranno wykonania to podstawowe warunki, od ktrych zaley wysza lub nisza cena falsyfikatu. Po rozwizaniu zagadnienia materiau zaczyna si waciwa praca artysty. Moe ona polega na: stworzeniu wasnej koncepcji, odtworzeniu obcej, wreszcie na skomponowaniu nowej caoci z poszczeglnych elementw kilku oryginaw... Kwalifikacje artystyczne faszerza musz wic obj zarwno znajomo materiaw, jak i umiejtnoci techniczne..." Jak przekonamy si z nastpnego rozdziau ksiki, takie kwalifikacje mia nasz bohater Eknyr de Hory bardzo wysokie. Najpotniejszymi wrogami podrabiaczy s czas i nowoczesna technika. Jak formuuje Frank Arnau: Mimo, e z pomoc rodkw chemicznych i fizycznych mona w niebywaym skrcie, w przecigu dni, tygodni lub miesicy, wywoa zmiany zachodzce normalnie w okresie caych stuleci i to zarwno na powierzchni, jak i wewntrz przedmiotu sukces bdzie jednak tylko pozorny. Gwatowne skrcenie jakiego dugiego procesu naturalnego zdoa wprawdzie upozorowa jego skutki, ale nigdy nie zastpi go tak dalece, by nie mona byo udowodni przeprowadzonego zabiegu. Nawet wtedy, gdy mimo brakw w porwnaniu z oryginaem, nie da si stwierdzi faszerstwa z punktu widzenia stylu i estetyki, w wikszoci wypadkw da si wyledzi je sposobem dowiadczalnym. Mona nada imitacjom pozory, ktre przesun ich wiek o dzie^sitki, a nawet o setki lat, lecz najzrczniejsze choby zabiegi potrafi je jedynie wzgldnie zantykizowa. Kurz, ktry faszerz wspczesny wciera w sztucznie wytworzone krakelury (siat 9 8

ki spka przyp. aut.) jest w kadej swojej czsteczce jedynie kurzem XX wieku, a nie XIX czy XVIII. Nowoczesne, niezwykle wyczulone metody badawcze zdemaskuj nie tylko sztucznie wywoane spkania, lecz dokadnie okrel wiek czsteczek brudu, ktry ma umocni autentyzm imitacji. Oczywicie, tym trudniej ustali wiek falsyfikatu, im bardziej zblia si on do wieku oryginau i im bardziej prawdziwe wiekiem i skadem chemicznym s stosowane w nim materiay. Oto odpowied na cigle i susznie powtarzane pytanie jak to jest moliwe, e dziea sztuki, uznane za oryginay przez wybitnych rzeczoznawcw i poddane cile naukowym anali zom, okazuj si falsyfikatami: mona oszuka oko ludzkie; badania cile naukowe pomijajc zupenie wyjtkowe wypadki wykrywaj te oszustwa. Wyniki bada mog udowodni, e dzieo sztuki jest falsyfikatem. Jeeli jednak nie da si wykry adnych znamion faszerstwa, nie jest to jeszcze dowodem autentycznoci (podobnie jak lekarz, ktry nie umie operowa, nie jest tym samym dobrym internist)". Tyle Frank Arnau. Osignicia wspczesnej nauki i techniki zostay jednak uyte do walki przeciwko faszerzom i falsyfikatom stosunkowo niedawno, natomiast sztuka podrabiania obrazw jak ju wspomniano jest tak stara jak 10

Ptna nie tylko si faszuje, ale i kradnie. 18 pcien skradziono w 1970 raku z kolekcji Chairdeau. Cenne abraizy aastay znalezione na schodach wejciowych jednej ze stacji paryskiego metra po anonimowym telefonie na posterunek policji. Na zdjciu odzyskane obrazy w komendzie (policji

samo malarstwo. I w tym miejscu warto poda nieco faktw, pochodzcych z cytowanej pracy Franka Arnau bd z doniesie prasy codziennej. Niechaj owe przykady zawiadcz z jednej strony o 'bogatej przeszoci faszerstw dzie malarskich i o trudnociach, jakie istniej w walce z tym zjawiskiem, z drugiej za niech uka, jak wielki talent musi posiada faszerz tej klasy co Elmyr de Hory, by mc w sposb niemal genialny podrabia obrazy najwikszych mistrzw. Apelles, ktry w IV wieku p.n.e. wykona dla wityni Diany w Efezie portret Aleksandra Wielkiego, popiera malarza Protogenesa w ten sposb, e sygnowa wasnym nazwiskiem szereg obrazw modego artysty, aby umoliwi mu uzyskanie wyszych cen za zbywane dziea. Jan Stephan van Calcar pracowa u Tycjana okoo roku 1536. Jego drzeworyty do Anatomii Vesaliusa przypisywano czasem samemu mistrzowi, gdy Calcar malowa tak udzco podobnie, e powstay tycjanowskie obrazy pdzia Calcara". Dziaajcy w Bolonii Holender Dionys Calva ert (15401619) tworzy w stylu Michaa Anioa i Rafaela. Zleceniodawca Calvaerta Pomponio postarza jego ryciny i rozprowadza jako oryginay. Szereg takich calvaertowskich rysunkw Michaa Anioa i Rafaela naby do swojej kolekcji kardyna d'Este. Wygldao na wietny art, kiedy ksi kocioa, dumny ze swych zdobyczy, przedoy je do oceny... Calvaertowi, ktry by ich twrc. W roku 1603 ksi Mantui w dowd szczeglnej przyjani ofiarowa ksiciu Lerma kilka cennych kopii obrazw wspczesnych mistrzw. Dar ten mieli przekaza mantuaski pose Annibale Iberti oraz malarz Peter Paul Rubens. Obrazy, nie zabezpieczone odpowiednio, przybyy do Madrytu mocno podniszczone. Marszaek dworu owiadczy, e nie mona ich przekaza osiciu w tak zym stanie Rubens ma je odrestaurowa. Mistrz zatem naprawi wszystkie uszkodzenia, a dwa obrazy namalowa nawet na nowo. Kolekcja ofiarowanych obrazw wywara na ksiciu Lerma doskonae wraenie. Dziki zrcznym retuszom zyska jeszcze oglny wygld obrazw, uwidoczniona zostaa ich staro" stwierdzi z zadowoleniem
11

Rubens. Wiele z tych kopii uznano pniej za oryginay, mimo' e sam Rubens tak ich nie okreli. Nie uzna ich jednak rwnie za naladownictwa. Annibale Iberti donis wic swemu 12 wadcy, e na zlecenie ksicia Lenna malarz nadworny Carducci dokona oceny ofiarowanych obrazw stwierdzajc, e wszystkie s doskonae. Towarzysz Rubensa nie zatai faktu, e obaj zostali zawczasu poinformowani o powierzeniu Carduccieimu ekspertyzy, tak i postarano si o to, aby ton orzeczenia Carducciego dostosowany zosta do radoci, jak dar sprawi ksiciu Lerma. W inwentarzu dzie sztuki Karola I z 1659 roku co najmniej 15 falsyfikatw Durera oznaczono jako oryginay. Znalaza si tam rwnie Koronacja Marii Panny z zamalowanym podpisem Kulmbacha i naniesion wyranie sygnatur Durera. Luca Giordano (16321705) swj obraz Chrystus uzdrawiajcy kaleki sprzeda jako autentyczne dzieo Durera. Zbieracz, ktry naby od handlarza tego Durera", zacz wtpi w jego autentyczno. Na eksperta powoa wic... Luk Giordano. Doszo do procesu i Luca z dum pokaza sdziemu swj podpis ukryty na obrazie Durera". Zapad wyrok icie salomonowy: uwalnia on oskaronego od winy i kary, poniewa jak stwierdzi sd nie mona kara Luki Giordano za to, e maluje rwnie dobrze jak Diirer. W Paryu Sebastian Bourdon (16161671) i Jean Michelin (16261696) cieszyli si duym powodzeniem jako naladowcy woskich mistrzw. Bankier Jabach sprzeda za 1500 funtw Madonn, sygnowan Annibale Carraci. By to falsyfikat wykonany przez Sebastiana Bourdona. Poniewa dziea de Hoogha wspczeni cenili wyej od prac Vermeera, jeden z obrazw tego ostatniego Malarz w swojej 'pracowni opatrzono faszywym podpisem Pietera de Hoogha. 13 Z tak sygnatur powdrowa on do zbiorw tor. Czerninw, a stamtd ju bez owego podpisu do Kunsthistorisches Museum w Wiedniu. Z kocem XVII wieku rada miejska Norymbergi zezwolia pewnemu malarzowi skopiowa malowany na drewnie Autoportret Diirera, ktry zalicza si do najcenniejszych spord przechowywanych w ratuszu skarbw sztuki. Na odwrocie oryginau umieszczono przezornie piecz. Mimo to do ratusza powrcia tylko doskonaa kopia. Kopista przepiowa wzdu desk i naklei swj falsyfikat na jej tyln cz z pfeczci, orygina za sprzeda w Monachium. W roku 1797 kupiec Jendwine wnis skarg przeciwko handlarzowi Slade o wypacenie pewnej sumy jako wyrwnania straty, ktr ponis nabywajc od sprzedawcy sfaszowane obrazy Claude Lorraina i Teniersa". Sdzia lord Kenyon orzek a wedug Barnetta Hollandera by to pierwszy proces o faszerstwo dzie sztuki przed angielskim sdem e w wypadku tego rodzaju nie da si zagwarantowa autentycznoci obrazw, ktrych twrcy dziaali w dawno minionych czasach, nie ma bowiem moliwoci, by przeledzi wstecz ich proweniencj, a ocena bdzie zawsze jedynie kwesti zapatrywania". Odpowied na to za, kto mg dany obraz namalowa znajduje si nie w katalogu, lecz wycznie w przewiadczeniu samego nabywcy". Franz Wolfgang Rohrich (17821834) namalowa Sask ksiniczk Zofi z maym ksiciem Janem Fryderykiem. Portret ten sprzeda jako obraz Lucasa Cranacha. Pena wdziku kompozycja miaa takie powodzenie, e Rohrich powtarza j z maymi wariantami trzydzieci razy i sprzedawa zawsze jako prac Cranacha. 14 Malarz i rysownik Trouillebert specjalizowa si w podrabianiu Corotw. Naladowa znakomicie mistrza, za ktrego prace ju okoo 1885 roku pacono wysokie ceny. Poniewa jednak nie umia jednym pocigniciem pdzla podrobi jego podpisu, dawa specjalistom od sygnatur uwierzytelnia" swoje dziea nazwiskiem Corota. Nawet tak ostrony zbieracz jak Aleksander Dumas naby w bardzo dbaej o swe dobre imi Galerii Georges Petit Corota" Trouilleberta. Intronizacja arcybiskupa Dublina uchodzia w roku 1906 za najwczeniejsze dzieo Jana van Eycka, poniewa obok sygnatury widniaa data: Anno MCCCC21. 30. Octobris. Badania ustaliy ponad wszelk wtpliwo, e owo arcydzieo z 1421 roku namalowano lub co najmniej przemalowano i podsygnowano dopiero po roku 1800. Upiorne obrazy Hieronyimusa Boscha osigny w XVI wieku tak wysokie ceny, e sawny marszand antwerpski Hieronymus Cock dla zaspokojenia popytu kaza odtworzy w miedziorycie obraz Pietera Birueghela Due ryby poeraj mae ryby i sygnowa go nazwiskiem Boscha. To dotychczas nie znane oryginalne dzieo" mistrza zdobyo niebywae powodzenie. Poniewa jednak kilka lat pniiierj prace Pietem Bnueghela przewyszyy w cenie prace Boscha, sporzdzono replik pyty Cocka,

teraz ju z podpisem Brueghela. W listopadzie w roku 1908 rozpocz si w Monachium proces przeciwko faszerzowi obrazw i malarzowi Gustavowi Thiege i jego towarzyszom, oskaronym o rozprowadzanie faszywych obrazw wspczesnych artystw. Thiege zosta skazany na trzy lata i sze miesicy cikiego wizienia, wsplnicy na kary wizienia. Obrazy puszczone w obieg przez Thiegego i jego wsplnikw jako dziea Lenbacha, Menzla, Leibla, Bock-lina, Defreggera, Kaulbacha, Spitzwega, Cour-beta oraz innych mistrzw weszy za porednictwem marszandw do rnych kolekcji. Udao si wychwyci jedynie cz tych falsyfikatw. Nie sposb ustali, gdzie dzi jeszcze obrazy Thiegego wisz jako autentyki. W Mauritshuis w Hadze obraz Verimeera Diana nosi rwnie podpis Nicolaesa Maesa. Jedna Madonna w grocie Leonarda da Vinci wisi w Luwrze, druga w londyskiej National Gal-lery. Historyk sztuki tej miary co Waagen uzna paryski obraz za kopi londyskiego oryginau. Z kolei Hildebrandt, znawca Leonarda da Vinci owiadczy, e twierdzenie, i kompozycja londyska jest oryginaem, to jedna z owych niepojtych historycznych osobliwoci, ktre utrzymuj si do dzisiaj". Jeden z najbogatszych ludzi amerykaskiego Zachodu, Henry E. Huntington, ktry za 620 tysicy dolarw kupi Bkitnego Chopca Gainsborougha, naby w roku 1912 od firmy Lewis and Simmons za 20 tysicy funtw Portret Mrs. Siddons i jej modszej siostry Miss Camble pdzla Romneya. Niebawem w bibliotece londyskiej Royal Acade-my odnaleziono dwa rysunki Oziasa Humphreya, ktre stanowiy szkice do portretu obu dam. Mar-szandzi byli zmuszeni zwrci Huntingtonowi cen kupna, procent i koszty, a humphreyow-skiego Romneya" ofiarowali do National Portrait Gallery. W zbiorach obrazw Cooka znajdowao si weneckie malowido Madonna z Dziecitkiem, sygnowane Antonello da Mesisina". Po starannym oczyszczeniu zniko nazwisko mistrza, a na jego miejscu wystpi podpis Giovanniego Mansueti

15

(14651530). Faszerz wykorzysta podobiestwo (nazwisk, przeksztacajc Mansueti na Messina. Kiedy w roku 1910 w pewnym procesie faszerskim Maurice Vlaminck mia zaopiniowa szereg sygnowanych jego nazwiskiem obrazw, ktre akt oskarenia okrela jako niewtpliwe falsyfikaty, artysta owiadczy, e o adnym z nich nie moe twierdzi na pewno, e nie jest jego dzieem. Na pene niedowierzania pytanie prokuratora Vla-minck wyzna szczerze, e sam kiedy dla artu namalowa obraz a la Czanne, ktry pniej dosta si do handlu z podrobion sygnatur cezannow-sk i ktry sam Cezanne uzna za wasne dzieo. Po mierci francuskiego kolekcjonera doktora Jousseauime w jego masie spadkowej znalazo si 2414 oryginalnych dzie Corota". Mieciy si w nich falsyfikaty zarwno prymitywne, jak i znakomite. Wiele z nich miao odrczne" zapiski malarza, z podaniem miejscowoci i daty. Poniewa obrazw tych nie zabezpieczono, wiele falsyfikatw rozeszo si jako autentyczne Coroty. Triibunal de la Seine w Paryu skaza w lutym 1924 roku handlarza dzieami sztuki i anitykwa-riusza Edouarda Gerbineau za sprzeda obrazu Renoira, o ktrym wiedzia, e jest falsyfikatem, a dla ktrego postara si o nie budzc wtpliwoci ekspertyz. W roku 1930 rynek paryski zosta po prostu zasypany obrazami Francods Milleta, ktrego nazwisko czy si nierozerwalnie z obrazem Anio Paski. Pojawiy si rwnie w zadziwiajcej iloci obrazy Corota, Diaza, Degasa i innych cenio nych malarzy. Po mudnych poszukiwaniach udao si policji uj Jean-Charles Milleta, wnuka mistrza, ktry okrn drog, przez pozbawionych skrupuw handlarzy, wprowadza na rynek
2 Faszerz

16

17

arcydziea" produkowane masowo przez malarza Caseau. Mody Millet spaca w ten sposb dugi zacignite u niego. Zosta wcignity w tryby faszerskiego procederu majc nadziej, e t drog uda mu si zwrci zacignite poyczki. Na trop faszerskiego warsztatu naprowadzio sprzedanie do Londynu obrazu Milleta produkcji Caseau za 1,5 miliona frankw. W procesie, ktry zakoczy t histori, Millet i Caseau skazani zostali na kary wizienia. Ci, ktrzy z owych faszywych arcydzie wycignli najwiksze korzyci, pozostali w ukryciu. Nie wiadomo, ile jeszcze z tych pcien do dzisiaj zdobi w charakterze oryginaw wiatowe zbiory. W londyskim Victoria and Albert Museum portret krla Edwarda VI (15371553) poddano badaniom przy uyciu rnych metod przewietlania. Prbki farb obrazu poddano chemicznej

analizie. Wyniki ustaliy ponad wszelk wtpliwo, e portret szesnastowiecznego -monarchy namalowano najwczeniej w XVII wieku na obrazie pochodzcym z tego okresu, przedstawiajcym ma dziewczynk. Twarz jej przeksztaci artysta w twarz modego krla. W roku 1937 R. Sanpaolesi w Bolletino d'Arte", a w 1925 E. Miiller w Belvedere" uznali Autoportret Leonarda da Vinci, jeden z najcenniejszych skarbw Uffizich, za faszersk przerbk wizerunku witego, namalowanego w pocztkach XVIII wieku. Czasopismo New Statesman" w swoim wydaniu z 20 sierpnia 1938 roku opublikowao list Lucien Pisarra, ktry zaprotestowa publicznie przeciw wystawieniu w Londynie na sprzeda obrazu z podrobionym podpisem jego ojca. Stara si interweniowa sdownie w tej sprawie, ale wi18 docznie nie byo odpowiedniego paragrafu uprawniajcego do usunicia choby nawet podrobionego podpisu. Mimo sprzeciwu Lucien Pisarra obraz sprzedano' jako dzieo jego ojca, Cami lle'a. W 1947 roku malarce Claude Latour, znanej pod pseudonimem Zazie du Montparnasse, udowodniono masow produkcj obrazw Picassa i Utrilla. Zleceniodawc by 22-letni Jacues Marisse, ktry paci za obraz od stu do trzystu frankw. Wyroby" te osigny rynkowe ceny do 70 tysicy frankw. Kiedy Utrillo mia przed sdem oznaczy, ktre obrazy s falsyfikatami, musia wyzna, e nie w kadym przypadku potrafi odrni falsyfikat od autentyku. Owiadczy: Co do niektrych prac wydaje mi si, e namalowaa je Zazie, jednak moliwe, e to ja sam je namalowaem". We wrzeniu 1958 roku podczas procesu przeciwko hamburskiemu kupcowi owocw Rudieimu Con-ventzowi sal nr 377a gmachu sdowego, w ktrej odbywaa si rozprawa zamieniono w istne muzeum. Na cianach porozwieszano obrazy wielkich mistrzw od Tycjana przez Rembrandta i Lucasa Cranacha a do Lovisa Corintha. Oskarony Oonventz posugiwa si obrazami w swoich transakcjach finansowych. Docent historii sztuki na uniwersytecie w Halle, profesor .Kahn, atestowa obrazy tej galerii i kierujc si swoj najlepsz wiedz i przekonaniem ocenia je jako oryginay. Przewd procesu ustali, e wszystkie dziea byy albo* zrcznymi, albo prymitywnymi czy wrcz prostackimi falsyfikatami. Stwierdzono rwnie, e 71-letni profesor Kahn wydajc swoje orzeczenia by ju na wp niewidomy. Policja w Oslo zatrzymaa artyst-stolarza Cas-para Caspersena posdzonego o faszowanie obrazw norweskiego malarza Edvarda Muncha. 19 Caspersen sprzedawa marszandoni malowane przez siebie obrazy, ktre odsprzedawano dalej jako oryginalne dziea Muncha po bardzo wysokich cenach. Caspersen owiadczy, e obrazy te sprzedawa jako prace wasne, a nie jako oryginay Muncha. Poniewa nie wierzono, aby stolarz potrafi tworzy obrazy, ktre najlepsi znawcy uznali za dziea Muncha, Caspersen owiadczy, e moe namalowa je w dyrekcji policji w Oslo, pod nadzorem policji i rzeczoznawcw. Stolarz zda egzamin mistrzowski". Postpowanie przeciwko niemu umorzono: obraz Caspersena wykonany pod nadzorem by jeszcze jednym Munchem. W kwietniu 1959 roku na aukcji u Sotheby'ego w Londynie zapacono najwysz cen za prac wspczenie yjcego malarza: akt Picassa La Belle Hollandaise, namalowany w roku 1905, przynis 660 tysicy marek zachodnioniemieckich. Na tej samej aukcji miano rwnie licytowa obraz francuskiego impresjonisty Paula Signaca, z cen wywoawcz 47 tysicy marek. Tu przed licytacj obraz wycofano, okaza si bowiem bezspornym falsyfikatem. Dom aukcyjny Sotheby odmwi podania nazwiska jego dostawcy. Tyle przykadw, na koniec anegdota. W roku 1972 pewien kolekcjoner francuski naby w Ma drycie nieznane dzieo El Greca. Poniewa obraz podlega ustawie o ochronie dzie sztuki, przebiegy Francuz zastosowa chwyt szczeglny: na El Grecu kaza wymalowa portret hiszpaskiego nastpcy tronu Carlosa i w ten sposb ptno przeszo gadko kontrol graniczn. Kiedy w Paryu dumny waciciel El Greca poleci konserwatorowi zmy z oryginau maskujcy go portret i ten to uczyni pojawio si na ptnie oblicze... generaa Franco. I jeszcze jeden fakt z historii malarstwa: jak twierdz autorytatywnie wszyscy najwybitniejsi znawcy, opierajc swj sd na sumiennych danych dostarczonych przez historykw s ztuki, Corot stworzy okoo 3 tysicy dzie. Tymczasem w samych tylko Stanach Zjednoczonych znajduje si ponad 5 tysicy Corotw... Dzisiaj wiadomo, e dobroduszny i yczliwy Corot sygnowa prace
20

swych nie cieszcych si powodzeniem, a malujcych lub rysujcych w jego stylu kolegw wasnym nazwiskiem, oczywicie po to, aby mogli je atwiej i droej sprzeda. By wic z punktu wi dzenia wspczesnego prawa autentycznym faszerzem... Z bardzo wspczesnego okresu naley wspomnie o genialnym faszerzu holenderskim Hanie van Meegerenie, ktry specjalizowa si w podrabianiu dzie Jana Vermeera van Delft, a ktry tu po wojnie sam przyzna si, e podrobi 14 dzie klasycznych mistrzw holenderskich, a z tych 9 puci w obieg handlowy zarabiajc 7 milionw 167 tysicy guldenw. Jeszcze lepszym faszerzem by Dawid Stein, ktry z kolei namalowa i sprzeda do prywatnych kolekcji i sawnych galerii okoo 400 (!) faszywych obrazw Picassa, Modi-glianiego, Matisse'a, Lgera i innych. Jak znakomitym by faszerzem, niechaj wiadczy fakt, e sam Picasso autoryzowa jeden z przedstawionych mu przez Steina rysunkw, a wystaw dzie Cha-galla, ktre niemal wszystkie byy wykonane przez Steina, zaszczyci swoj obecnoci sam... Chagall! Steina aresztowano w roku 1967 w Nowym Jorku. Opuci wizienie za kaucj i wystawi w jednej z nowojorskich galerii obrazy Picassa, Matisse'a, 21

Dawid Stein szkicuje portret aktorki Helgi Andeir&sein na swoj" wyataw

Dufy'ego, Modiglianiego i Cocteau, ktre tym razem sygnowa wasnym nazwiskiem. Zwrci si te do Sdu Najwyszego USA i uzyska zezwolenie na wystawienie swoich" obrazw. Jego wystawy objechay nastpnie cay wiat, nawet ksina Kentu kupia cztery ptna Steina do Webster Gallery. 5 sierpnia 1969 roku Stein zosta jednak na mocy wyroku sdowego wydalony ze Stanw Zjednoczonych i jpowrci do Francji, gdzie musia odsiedzie jeszcze dwa wyroki za sfaszowanie obrazw van Dongena i Cocteau. W wizieniu w Tuluzie wolna bya cela mierci i w niej urzdzi sobie Stein atelier. Zacz si od razu specjalizowa w podrabianiu El Greca. W roku 1972 opuci t najoryginalniejsz z oryginalnych pracowni i zainstalowa si pod Paryem, cay czas powicajc na wykonywanie falsyfikatw; adne bowiem prawo na wiecie nie zabrania ich malowania. Ale co by nie mwi o Steinie, va.n Megeerenie i stu innych faszerzach dzie malarskich, mniej czy bardziej genialnych aden z nich nie umywa si nawet do Elmyra de Hory'ego i to zarwno jeli chodzi o jako podrabianych dzie, jak i zakres przestpczej twrczoci. Winnice nad Balatonem s zawsze pikne; zielone latem i wiosn, jesieni i zim mieni si kolorami, jakich nie tylko aden malarz nie wymyli, ale i nie nazwie. Brz schncych lici przenika jaskrawy cie, zoto widncych odyg miesza si ze zgni zieleni, niektre licie skrz si amarantem, karminem i fioletem. Caa ta orgia barw tworzy przepikne naturalne dywany, pokrywajce zbocza i stoki agodnych wzgrz rozpocierajcych si nad najbkitniejszym pod socem wgierskim morzem". Wanie w otoczeniu takich winnic sta obszerny dom z biaego piaskowca, w ktrym w roku 1906 przyszed na wiat Elmyr de Hory. Do szesnastego roku ycia chopiec mieszka i wychowywa si nad Balatonem. Majtek rodzicw, ojca ambasadora c. k. monarchii i matki crki bankiera, zapewnia mu ycie w
22

dostatku i luksusie; mody Elmyr nie wiedzia, co to troski. Rs niczym zdrowe drzewo na dobrej glebie, caymi dniami wczy si lub jedzi konno po terenach ogromnego majtku rodzicw, umys mia chonny, a wyobrani rozbudzon samotnoci, nic wic dziwnego w tym, e w pewnym momencie odczu co w rodzaju artystycznego powoania. Zapragn mianowicie zosta malarzem.
24

Fernand Leger w swojej pracowni

Studia na Akademii Sztuk Piknych w Budapeszcie rozpocz Elmyr w roiku 1922, a wic gdy mia zaledwie 16 lat. Przyjto go na nie nie tylko dziki pienidzom ojca, ktry w tym samym czasie rozwid si z on, ale przede wszystkim dla zgoa wyjtkowych zdolnoci. Byy due, nawet bardzo due, wielkie, bezsporne. Elmyr mia wspania wyobrani, zmys obserwacji, lubi te co nie najmniej wane pracowa, by pilny i staranny. Potem mody Wgier przenis si do Niemiec, do Monachium, gdzie kontynuowa nauk trudnej sztuki. Wreszcie uda si do Mekjki malarzy Parya i tam podj prac u jednego z naj25 sawniej szych malarzy francuskich Fernanda Le-gera (18811955), ktry w owym czasie otrzsnwszy si z fascynacji twrczoci Cezan-ne'a i przeszedszy przez etap kubizmu czy te cylindryzmu zacz interesowa si ruchem postaci tworzc jednak nie realny obraz wiata, lecz wasny, z wyeliminowaniem nieistotnych dla siebie momentw formy, ruchu i wyrazu psycho logicznego. Pojtny, o chonnym umyle Hory duo skorzysta na wsppracy z Lgerem; pozna te nie tylko wielu najwybitniejszych malarzy tamtego okresu, ale i... tajemnice ich warsztatw twrczych. Czy myla wwczas, e przyjdzie mu faszowa ich dziea? Nie, z ca pewnoci nie. Bya to wielka epoka Montparnasse'u opowiada pniej. Naleaem do jej uczestnikw i zarazem wiadkw; jak wikszo modych malarzy tej dzielnicy spdzaem wiele nocy w kawiarniach Dme i Rotonde, i osobicie znaem wszystkich: Vlamincka, Deraine'a, Mati;sse'a Picassa i oczywicie mojego mistrza Legera. Do krgu ludzi, wrd ktrych si obracaem, naleeli take Gertruda Stein, Hemingway, Peggy Guggenheim, Fonjita i Man Ray, byem rwnie przedstawiony Joyce'owi. Elmyr sporo pracowa, chocia nie musia; ale lubi malowa, marzy o wielkiej karierze, do zrobienia ktrej mia wiksze warunki. W roku 1926, a wic gdy mia zaledwie dwadziecia at, jedno z jego pcien pejza morski utrzymany w szaroniebieskim tonie, nastrojowy przyjto nawet na Salon Jesienny, ekspozycj liczc si na midzynarodowej giedzie. Dzieo modego Wgra wisiao na wystawie obok ptna samego Vlamincka. Maurice Vlaminck, jeden z najwybitniejszych fowistw, yjcy w owym czasie w blas26

Fernand Leger Autoportret

ku zasuonej sawy, ktry na pytanie Co to jest fowizin?" mia zwyczaj odpowiada: To jestem ja, moja maniera z tego okresu" zetkn si
27

Maxiri.ce de Vilamiindk Pejza z Auvers

zatem, poprzez swoje obrazy, z Elmyrem de Ho-rym. Nie byo to ostatnie tego rodzaju spotkanie tych dwch artystw, nastpne miay mie miejsce pniej. I czciej... Wracajc do ekspozycji na Salonie Jesiennym: o czym myla mody Wgier, gdy godzinami sta z boku, ukryty za filarem, i patrzy na swj morski pejza wiszcy obok ptna wybitn ego Francuza? e chciaby malowa tak jak on? A moe o tym, e chciaby malowa lepiej ? Inaczej

? A moe wierzy, e ju wtedy potrafi malowa lepiej? Zdawa sobie spraw, e aby w malarstwie doj do czego, osign wicej ni inni, zdoby saw nie wystarczy tylko mie talent i posi techniczne umiejtnoci, naleao by moe przede wszys28

tkim stworzy co nowego, innego, co, czego jeszcze nie byo, jednym sowem, styl. Osobisty i indywidualny, ale nie sztywny, lecz ywy i gitki. Stworzy wasny styl wielki geniusz woskiego odrodzenia, wspaniay artysta i myliciel Leonardo da Vinci; malujc swoje obrazy ukaza on ca ludzk natur, wyrazi j czystymi, nieskazitelnymi formami i idealnymi ksztatami przedstawianych kompozycji. Jego obrazy s szczytami powcigliwoci, spokoju i gbokiej mdroci filozofa. Stworzy wasny styl Micha Anio, w ktrego dzieach, zwaszcza za w niezapomnia nych freskach w Kaplicy Sykstyskiej w Watykanie, malowanych na zamwienie papiea Juliusza II, szaleje gwatowna burza, a postacie prorokw i witych ze Starego i Nowego Testamentu napinaj mocne muskuy, s przepenione namitnoci, tchn ywioem i grob. Mieli wasny styl i inni wielcy malarze, chociaby ten Ylaminck... Czy on, Elmyr de Hory, bdzie zdolny do stworzenia wasnego stylu? O tym i o wielu innych rzeczach myla mody malarz obserwujc swj pejza morski, ale jeszcze nie o tym, eby obrazy sawniejszych od siebie artystw... podrabia. Wanie w tamtych latach wybucha gona w caej Europie, wielka afera z podrobieniem 30 obrazw Vincenta van Gogha przez niejakiego Ottona Wackera. Poniewa historia ta pozostawia w psychice modego, bd co bd pocztkujcego artysty jak sam to okreli gbokie i niezatarte lady" przedstawimy j szerzej. Ot w roku 1927, przy wytwornej i starej ulicy Victoriastrasse w Berlinie, pod numerem 35, niejaki Otton Wacker byy tancerz kabaretowy i wspwaciciel przedsibiorstwa takswkowego,

jegomo, ktrego pienidze pochodziy z niewiadomych rde zaprezentowa podczas pewnej wystawy, zorganizowanej w sawnej galerii nieyjcego ju, niepospolitego marszanda Paula Cassirera kilka sensacyjnych, nieznanych pcien wielkiego mistrza holenderskiego. Takiego zestawu dzie van Gogha nie widziano ju dawno. Otto Wacker poinformowa zainteresowanych w najwikszej tajemnicy", e ptna van Gogha pochodz ze zbiorw pewnego ksicia, a e dziea genialnego malarza stanowiy nie tylko bezpieczn, ale i rentown lokat kapitau szybko1 zostay rozkupione. Zastpoway je natychmiast nowe van Goghi"; kupowano je take od razu, zwaszcza, e autentyczno obrazw poparo orzeczenie kilku wybitnych specjalistw, m.in. Meier-Grae-fego, Bremmera, Rosenhagena, Blumenreicha. Nie wtpi w ni rwnie dr Baart de la Faille wybitny znawca malarstwa holenderskiego, autor podstawowej pracy Katalogu dzie van Gogha". Wszystkie trzydzieci pcien Ottona Wacker a figurowao w tym katalogu... Dopiero w rok pniej doktor de la Faille opublikowa nastpujce owiadczenie: Poczuwam si do obowizku opublikowania aneksu do swej pracy i jestem zmuszony uzna za podejrzane falsyfikaty trzydzieci dzie wymienionych w katalogu jako autentyczne. Do owego przekonania doszedem po wnikliwych studiach, a pomyk wyznaj z gbokim alem. Nie ma potrzeby, zwaszcza w tym miejscu, aby szerzej rozwodzi si nad przyczynami, ktre skoniy znanego eksperta do przyznania si do tak fatalnej pomyki. W kadym razie od paru miesicy szerzyy si pogoski, e wrd sprzedanych przez Ottona Wackera van Goghw znajdoway si obrazy o wtpliwej autentycznoci. Kady, kto posiada obraz tego malarza, z niecierpliwoci oczekiwa dokadnych wyjanie; ciekawo, ktre dziea uznane zostay za falsyfikaty, wzrastaa kadego dnia, w miar jak rozszerzay si pogoski i plotki. W kocu amsterdamskiej gazecie ,,Telegraaf" udao si zdoby i opublikowa trzymany dotychczas w cisej tajemnicy peny wykaz owych trzydziestu'obrazw uznanych przez dr. de la Faille'a za falsyfikaty. Okazao si, e wszystkie pochodziy ze zbiorw... Ottona Wac-kera. Sprawa staa si gona, pierwsi nabywcy zadali zwrotu pienidzy. Jedna z firm handlujcych van Goghami Wackera odmwia zadouczynienia daniu swojego klienta motywujc to tym, e de la Faille za pierwszym razem waciwie oceni obrazy, a pomyli si dopiero wtedy, gdy uzna je za falsyfikaty". Otto Wacker opublikowa w prasie owiadczenie, i wniesie przeciwko doktorowi de la Faille skarg. da te, aby ekspert odwoa twierdzenie, e jego obrazy s falsyfikatami; podj take inne kroki, nie wyczajc wyjazdu do Holandii w celu zebrania wszystkich dowodw na to, e
30

29

sprzedawane ptna byy autentyczne". Taka gra na zwok cigna si kilka lat, Otto Wacker wezwany na policj nie by w stanie poda rda zakupu owych trzydziestu obrazw, przycinity do muru... zachorowa i zamiast w wizieniu znalaz si w szpitalu w Leijdzie. Afera Wacker van Gogh" znikna ze szpalt prasy, postpowanie sdowe zostao zawieszone. Dopiero po prawie trzech latach, to znaczy w roku 1931, dokadnie 4 wrzenia, prokuratura I Okrgu w Berlinie podaa, e na podstawie skargi Ga31

Vincenit van Gogh Autoportret

lerii Matthiesena wnosi oskarenie przeciwko artycie malarzowi Ottonowi Wackerowi o wielokrotne popenienie oszustwa i naruszenie prawa
32

zasiewu". Wedug aktu oskarenia w latach 19251928 Wacker sprzeda po przecitnej cenie ponad 10 tysicy marek trzydzieci pcien van Gogha, co do ktrych ustalono, e ani jedno nie zostao namalowane przez van Gogha". Nazajutrz policja berliska doniosa, e w Diissel-dorfie, w mieszkaniu konserwatora Wackera, brata Ottona, zarekwirowaa faszywy obraz z sygnatur van Gogha; szkic do tego obrazu znaleziono u Ottona Wackera. 6 kwietnia 1932 roku przed sdem przysigych w Berlinie rozpocz si proces karny przeciwko 38-letniernu faszerzowi. Owiadczy on, e sprzedawane obrazy uwaa za autentyczne dziea van Gogha i nadal je za takie uwaa. Co do nazwiska arystokraty, od ktrego mia je naby odmwi jego ujawnienia. Bohater naszej ksiki Elmyr de Hory by na tym procesie, przyjecha na z kilkoma przyjacimi z Parya. Siedzia w tumie ciekawskich i sucha, a na sali sdowej mwiono wiele i zajmujco. Midzy innymi obroca oskaronego dr Gold-schmidt zwrci si do zeznajcego w charakterze wiadka Vincenta Wilhelma van Gogha, bratanka malarza z zapytaniem, czy rzeczywicie na strychu domu Vincenta walay si stosy obrazw traktowane jak makulatura, dostpne dla. niezliczonych, mniej lub wicej

zainteresowanych sztuk ludzi, a nastpnie sprzedawano je na uli cach, wprosit z taczek, jak starzyzn". Vincent Wilhelm van Gogh odpowiedzia twierdzco, doda jednak, e chodzio jedynie o obrazy z braban-ckiego okresu van Gogha. Sprytny adwokat zwrci od razu uwag sdu na paradoksalno sytuacji, w ktrej z jednej strony
3 Faszerz

33

obrazy van Gogha zostay skatalogowane, a z drugiej sprzedawano je jak rupiecie z poddasza. Przesuchanie doktora de la Faille'a wykazao, jak chtnie atwowierny historyk sztuki gotw by uwierzy w bajki, ktre mu opowiadano. Na pytanie przewodniczcego, czy historia o tajemniczym ksiciu nie nasuna mu adnych podejrze, de la Faille odpar, e na wiecie yje wielu tajemniczych ludzi, a wrd nich rwnie dobrze mog znale si ksita". Przed opuszczeniem sali sdowej wiadek przedoy przewodniczcemu pisemn deklaracj, ktra po rozmaitych zeznaniach rnych wiadkw, zeznaniach raczej barwnych ni wyjaniajcych zasadnicze wtpliwoci sprawy, niemal wstrzsna umysami obecnych. Brzmiao bowiem tak: Ogldajc codziennie prostackie falsyfikaty straciem jasno sdu. Po ponownej analizie i konfrontacji z listami van Gogha owiadczam, e w roku 1928 sdzc, i wpltano mnie w oszu kacz afer, poddaem si gbokiemu sceptycyzmowi i straciem wszelki obiektywizm. Z tego wzgldu owiadczam obecnie, e zmieniem zdanie co do piciu spord trzydziestu pcien i odwouj twierdzenie, jakoby byy one falsyfikatami". Nastpnie dr de la Faille dokadnie opisa owe pi obrazw oznajmiwszy, e w najbliszym czasie uzupeni odpowiednio swj Katalog dzie van Gogha". Historyk sztuki Meier-Graefe zoy z kold nastpujce owiadczenie: Niektre obrazy van Gogha bdce w posiadaniu Wackera cechuje tak wysoka jako, e nawet dowd, i s one falsyfikatami wyklucza w dalszym oigu wszelk moliwo odrnienia van Goghw prawdziwych od faszywych".
34

Vincent van Gogh szikic do Zjadaczy kartofli

Holenderski rzeczoznawca Bremmer stwierdzi, e istniej setki faszywych van Goghw, tak jak istniej tysice faszywych obrazw innych malarzy". Wedug niego cz wackerowskich van Goghw bya przypuszczalnie autentyczna, cz prawdopodobnie faszywa, a reszty nie da si okreli. Artysta malarz von Knig uzna niektre obrazy za falsyfikaty, niektre za za oryginay. Ekspert, technolog Wehlta, na podstawie wasnych bada rentgenowskich ustali, e obrazy Wackera malowano o wiele pniej ni porwnywane z nimi bezsporne obrazy van Gogha. Rniy si w nich znacznie sposb prowadzenia pdzla i technika malarska, ponadto farby na obrazach Wackera byy przypuszczalnie sztucznie wysuszone. Profesor Justi sw udokumentowan ekspertyz
35

YLncent van Gogh Zjadacze kartofli

zamkn nastpujcym zdaniem: Wszystkie obrazy, ktre oskarony Wacker wprowadzi na rynek jako autentyczne van Goghi, s falsyfikatami poledniejszego gatunku. Meier-Graefe po zeznaniach w charakterze wiadka wystpi ponownie, tym razem jako rzeczoznawca. Najistotniejszy sens wypowiedzi tego wybitnego historyka sztuki by mniej wicej taki: Ten, kto kupuje obrazy jedynie na podstawie ekspertyz i paci za nie horrendalne sumy, zasu guje na to, by go oszukiwano". 19 kwietnia 1932 roku sd przysigych skaza Ottona Wackera na rok wizienia za wielokrotnie popenione oszustwa, czciowo w powizaniu z wielokrotnym powanym faszowaniem dokumentw"; z zarzutu naruszenia prawa zastawu oskarony zosta uniewinniony.
36

Formalnie zatem uzasadnienie wyroku odnosio si do przestpczej dziaalnoci oskaronego, w sensie oglnym uderzao w cay niezdrowy proceder ekspertyz oraz w t kategori kolekcjonerw, ktrzy nabywali obrazy nie dlatego, e im co mwiy, e warto ich polegaa na piknie, ale dlatego, e cenili w obrazie jedynie pooony pod nim podpis i doczone orzeczenie eksperta, jednym sowem warto handlow. I Wacker, i prokuratura zoyli odwoanie; nowa rozprawa odbya si przed wielkim trybunaem I Sdu Krajowego w Berlinie. W II instancji skazano Ottona Wackera na rok i siedem miesicy wizienia, 30 tysicy marek grzywny oraz utrat praw obywatelskich na przecig lat trzech. Aresztowano go na sali sdowej. Ale tego nie widzia ju Elmyr de Hory, faszerz obrazw, u ktrego Otto Wacker i jemu podobni mogli co najwyej terminowa w charakterze pocztkujcych praktykantw. Co zapamita mody Wgier z pierwszej rozprawy? Sporo. Midzy innymi to, e dobremu faszerzowi a za takiego Wackera nie uwaa jest bardzo trudno, o ile nie niemoliwe udowodni win, zwaszcza w sytuacji, w ktrej sam nie bdzie sprzedawa wyprodukowanych przez siebie obrazw. Na ten temat dyskutowali szeroko z przyjacimi: malarzami, historykami sztuki i handlarzami. Myla te o tym, e jest wielk i jaskraw niesprawiedliwoci paci za dziea jednego malarza krociowe sumy, a za prace drugiego, niewiele lub zgoa wcale nie gorsze ndzne grosze. Owej refleksji nie odnosi przy tym do siebie, nie, pienidzy mia duo i nigdy mu ich nie brakowao. W odrnieniu od innych modych, pocztkujcych malarzy Elmyr otrzymywa od rodziny pienidze, duoi pienidzy, mg wic sobie pozwoli na prowadzenie luksusowego trybu ycia. Artysta playboy i utalentowany modzieniec, odznaczajcy si elegancj i pewnoci siebie dobrze urodzonego homoseksualisty, a do 1938 roku obraca si w dwch rnych wiatach: cyganerii i bogatego, kosmopolitycznego towarzystwa. Malowa duo, ale jeszcze wicej studiowa, chodzi na wszystkie waniejsze wystawy, po kilku latach takiego ycia zna si na malarstwie i obrazach jak dobry mar -szand. Zachysn si w owym czasie dwiema sprawami: impresjonizmem i Modiglianim. Twrczo i sztuka tego ostatniego miay w yciu Elmyra odegra niepoledni rol. Genialny Woch, yjcy w latach 18871920, jak wiemy, stworzy niepowtarzalny styl. W jego aktach i kubizujcych portretach o cakowicie wasnym wyrazie artystycznym przejawia si wielka i niezalena indywidualno. W swych
37

pracach nawiza, zreszt z wielk dyskrecj, do egzotycznej s ztuki ludw pierwotnych, a w uproszczeniach szerokich paszczyzn, intensywnie zabarwionych, obwiedzionych konturem, zawar reminiscencj ikon bizantyjskich i redniowiecznych manuskryptw. Obrazy Modiglianiego przynajmniej dla zachwyconego nimi Wgra byy czym zgoa wyjtkowym. Rosy te w sposb nieprawdopodobny w cen. Kiedy Elmyr stan na jakiej ekspozycji przed synnym aktem namalowanym przez artyst w latach 19171918. Obraz przedstawia mod dziewczyn, cakowicie nag, lec z rkami podoonymi pod gow; miaa due oczy i wyranie zarysowane, pene usta. Stan i patrzy; technicznie ptno byo nieskomplikowane, artystycznie najwyszej klasy. Przecie bez trudu mgbym namalowa co podobnego" pomyla mody ma-

larz, jednoczenie jednak naszy go inne refleksje; 0 tym, e aby sta si sawnym, naley wynale co innego"; i o tym, e aby drogo sprzedawa wasne prace, trzeba sta si modnym", najlepiej za ycia, inie tak jak Modigliani. W roku 1938 Elmyr powrci na Wgry, bo zmara jego matka, a i ojciec take ciko zachorowa. Po kilku dniach pobytu w ojczynie zosta aresztowany przez policj wgiersk za bahe przestpstwo paszportowe, naublia policjantom i nastpnie sdowi, czny wyrok opiewa na... trzy lata wizienia. Za kratami przebywa a do wybuchu wojny, po czym wyjecha do Niemiec i tam wpad w rce gestapo. Co hitlerowcy robili z nieszcznikami homoseksualistami, wszystkim wiadomo. Wgrowi jednak udao si cudem zbiec z berli skiego szpitala i ukry u pewnego urzdnika. W ukryciu przeczeka ponure lata*wojny, po Jej zakoczeniu ponownie znalaz si w Budapeszcie. Nie y ju take jego ojciec, Elmyr zosta sam i... bez grosza w kieszeni; fortun rodzinn skonfiskowali Niemcy, a nadbalatoskie winnice, nadal pikne i kolorowe, zwaszcza jesieni, zostay upastwowione. Z wielkim trudem udao si Elmyrowi zdoby faszywy szwedzki paszport 1 wrci do Parya, z niemniejsz te radoci odnalaz dawnych przyjaci. Niestety, nie witano go ju entuzjastycznie; do biednego, a waciwie goego uciekiniera z kraju, ktry zacz budowa nowy porzdek niemal wszyscy odnieli si chodno. Elmyr de Hory wynaj za psie pienidze skrom-niutki pokoik przy ulicy Jacob i zacz prowadzi ycie artysty, ktremu si nie powiodo, i wgierskiego arystokraty na emigracji. W kciku pokoju, zamienionego na arcyskromn pracowni, malowa 39

38

Mimo niegu Place du Tertre w Paryu w dzielnicy Mont -mairtre peni funkcj swoistej galerii sztuki malarzy amatorw. Kupujcych jednak nie wida

pejzae i martwe natury, rysowa, szkicowa i wreszcie z niemaym wysikiem udao mu si sprzeda za marne grosze kilka prac, ich nabyw cami byli dawni przyjaciele: Tommy Esterhazy i

Filip Rotschild. Przewanie jednak dawa swoje prace jakiemu przygodnemu handlarzowi amatorowi, ktry za kilkanacie lub najwyej kilkaset frankw sprzedawa je na ulicy lub w kawiarni i sam zabiera przynajmniej poow zysku. Par razy da si Hory namwi na wykonanie jakiego kiczowatego portretu lub aktu, pozwolio mu to wie skromny ywot i dalej wynajmowa may pokoik na ulicy Jacob. W podobnej sytuacji zasta go rok 1946. Skoczy akurat czterdzieci lat, wyglda wprawdzie modo, najwyej na dwadziecia pi lub sze, ale by zmczony psychicznie. Cikie przeycia wojenne, mier rodzicw i strata majtku wywoay ujemne skutki w nieodpornej osobowoci, by zrezygnowany, malowa coraz mniej, godzinami lea na starej kozetce i myla o niczym. Pewnego sobotniego popoudnia opuci swoje mieszkanko, wasa si dwie, trzy godziny po bulwarach Sekwany, wstpi do maej knajpki przy jednej ze sabo owietlonych ulic. W kieszeni mia ostatnie pidziesit frankw, bya to na owe czasy suma wicej ni maa; zamwi lampk taniego wina, usiad pod cian, zaduma si nad wasnym losem. By ponadto godny, od kilku dni jad raz dziennie albo wcale. Wysczy napj i smtnie popatrzy na pust szklank. Barmanka, podstarzaa kobieta bez ladw dawnej urody, patrzya w jego stron z wyran zacht do zamwienia nasitpnej porcji, wreszcie niedwuznacznie skina gow unoszc w rce pen butelk. Elmyr rozoy bezradnie donie. Mimo to wezwaa go do bufetu wskazujcym palcem. Podszed z niechci, nie lubi gdy rozprawiano o jego biedzie, a jeszcze bardziej, gdy si nad nim litowano. Napije si pan jeszcze? zapytaa kobieta bez ceregieli. N... nie, niestety odpar Elmyr cicho, chocia w pobliu nikogo nie byo. Nie mam pienidzy. Na mj rachunek owiadczya wtedy roz chylajc grube wargi w grymasie, ktry tylko przy duej dozie dobrej woli mona byo nazwa umiechem. Ale dlaczego? zdumia si Wgier odwyky od ludzkiej yczliwoci. al mi takich biedakw jak pan odpowie dziaa wprost barmanka i pochwyciwszy pust 41 szklank napenia j ciemnoczerwonym pynem. Prosz, niech pan pije! Wysczy przy barze trzy szklanki, prawie si upi, nawet nie wiedzia jak i dlaczego znalaz si w mieszkaniu kobiety, ktre znajdowao si nad barem i skadao z trzech mocno zagraconych pokojw i duej, przestronnej kuchni. Otrzewia i z rezygnacj godnego clocharda jad spnion kolacj, czy te wczesne niadanie, jad i z uwag sucha opowiadania podstarzaej Francuzki. O tym, e jej m zgin w czasie wojny, nie, nie w adnej tam walce z hitlerowcami, ale w wypadku samochodowym, upi si i wpad pod ciarowe auto, i o tym, e nie miaa dzieci, chocia bardzo chciaa, i o wielu jeszcze innych rzeczach, zwyczajnych, ludzkich, niezbyt ciekawych. Nagle Hory drgn, jego zmczony wzrok zatrzyma si przez moment na maym obrazku wiszcym skromnie z boku, wrd duych olejnych land-szaftw. By to portret dziewczyny o dugich, smutnych oczach i wskim nosie, dziewczyna miaa jaskrawo kasztanowate wosy i dug szyj, w ogle to prawie wszystko na tym ptnie byo wyduone, dekolt, ramiona i zarys okna za plecami modela. Elmyr westchn, nawet nie przygldajc si obrazowi z bliska by pewien, e wyszed spod pdzla ukochanego Modiglianiego. Skd pani to ma? zapyta z niejak emocj; myla o tym, e majc ten kawaek ptna zama lowany farb mgby na bardzo dugi czas pozby si kopotw materialnych. Ten portrecik? To jestem ja odpara skrom nie kobieta. Wykona go pewien malarz, w siedemnastym albo w osiemnastym roku. adna byam, prawda? Elmyr zbliy si do obrazu i zdj go ze ciany.
40

42

Amadeo Modigiliami Br&de and Groom

Tak, nie mogo by adnych wtpliwoci, mia w rku autentycznego Modiglianiego. Spojrza Francuzk zatem musiaa mie znacznie mniej lat ni wygldaa, zastanawia si, czy nie powiedzie jej jakiego komplementu, bya dobra i zasugiwaa na, nie mg jednak nic wymyle. Zna pani nazwisko tego malarza?
na

Nie. Przychodzi do tego baru i pi, przewanie na umr, interes w tamtych czasach nalea jesz cze do mojego ojca. Zaraz, pamitani, e kaza mwi na siebie Modi, czy jako podobnie. Nama lowa mnie za kilka butelek wina... Wielkiego Wocha rzeczywicie nazywano Mdi. Elmyr znw zacz przyglda si obrazowi, mylc tylko o jednym: w jaki sposb wej w jego posiadanie; oczywicie bra pod uwag tylko uczciwe sposoby. Nie chciaaby pani sprzeda mi tego obrazu? Sprzeda? Przecie nie ma pan pienidzy. Poza tym po co panu mj portret? Chciabym... chciabym mie jak pamitk, pani bya taka... Nie trzeba, nie jestem wcale dobra. Jeste sen tymentalny, mj drogi chopcze wygld Elmyra musia kobiet naprawd zmyli. Przypominasz mi troch ma. Mog ci da ten obrazek, tylko bdzie bieda, widzisz t plam na cianie? Nie bd miaa jej czym zakry. Namaluj pani co innego szybko powiedzia Wgier. Jaki pejza, kwiaty, co pani zechce... Jeste malarzem? zdziwia si Francuzka.

43

Tak. Potrafisz namalowa obraz z fotografii? Oczywicie! To doskonale! Chc mie portret nieboszczyka ma, byam kiedy nawet u takiego jednego ma larza, ale zada zbyt duo, czekaj... kobieta zacza szpera w jednej z szuflad wielkiej, br zowej sekretery, podaa Elmyrowi poke zdj cie. Przedstawiao mczyzn jeszcze modego, typowego Francuza. Dam ci ten obraz i troch pienidzy; mj biedny Jacues, bdzie mu lej na tamtym wiecie. Albo moesz przychodzi do mnie na obiady, jak dugo zechcesz, ale eby portret by duy, o, jak tamten pejza, i eby Jacues by na nim pikny, i eby mia czarne wosy, i eby... Ebnyr wykona portret, na ktrego widok Francuzka a jkna z zachwytu. Miaa swojego Jacqu-esa, wielkiego i piknego, kolorowego, z czarnymi wosami. Elmyr mia za to obiady i... sto tysicy frankw, za tyle bowiem sprzeda obraz Modi-glianiego. Ale wczesny pienidz nie mia wielkiej wartoci, za Wgier nigdy do oszczdnych nie nalea, nic wic dziwnego, e po kilku miesicach znw by bez grosza. Zmuszony koniecznoci postanowi odwiedzi szczliwy dla siebie bar. Niestety kobieta ju nie ya, a nowy waciciel nie zna si na malarstwie i nie mia, co gorsza, wcale zamiaru ywi kogokolwiek za darmo. Znw zacza si bieda... Owo ycie, a waciwie wegetacja de Hory'ego trwao do lata 1946 roku. Nie wiadomo jak potoczyoby si dalej; czy zostaby w Paryu, czy gdzie wyjecha, czy marzenia o wielkiej sawie speniyby si czy rozwiay, do, e zwrot, jaki nastpi, wynik z przypadku. Ale co w yciu czowieka nie jest przypadkiem? Jeli nie wszystko to w kadym razie sporo. Tego czerwcowego popoudnia 1946 roku Elmyr lea na pachncej naftalin kozetce i spoglda na rzd swoich prac, ktre chtnie oddaby za kwot umoliwiajc kupno jakiego ubrania lub przynajmniej kolacji w porzdnej restauracji. Kto zastuka w drzwi. Zwlk si niechtnie z le gowiska. Jeli kto go odwiedza, to przewanie waciciel kamienicy dopominajcy si o komorne albo wierzyciele; szczciem dugi mia przewanie mae, takie na obicie gby, nie na spraw sdow i areszt. Ale teraz na progu pojawia si kobieta ' nawet dystyngowana angielska lady Malcolm Campbell. Znali si jeszcze z dobrych, przedwojennych czasw, uwaali si nawet za przyjaci. Jak si masz, Elmyr? zapytaa Angielka rozgldajc si po zagraconym pokoju. Przejedaam t uliczk przypadkowo i pomylaam, e dobrze byoby ci odwiedzi, adres dostaam od Esterhazy'ego... Malarz wskaza niespodziewanemu gociowi krzeso, ktre lady zaja nie bez oporw; byo zakurzone tak, jakby od czasu wyprodukowania nikt go nie wyciera. Elmyr milcza. Orientowa si, e starzejca si Angielka sama wyszukiwaa sobie chopcw i mczyzn, rzecz jasna biednych,
tak o niej mwiono. Za spdzone z ni noce pacia podobno niele, c, jej uroda nie bya wysokiej klasy; miaa duy, spiczasty nos i msk grdyk. Popatrzy na dawn znajom z zaenowaniem, nie poczstowa winem ani nawet herbat, bo nie mia ani tego ani tego, nie mia te cukru. Osdzi w duchu ze smutkiem, e jego sytuacja naprawd musiaa by fatalna, bo przecie... tak, lady Campbell musiaa orientowa si, e nie przepada za kobietami... Mimo to przysza. Nie czstuj ci niczym... zacz dyploma tycznie, ale Angielka pokrcia gow i wstaa z krzesa wzbijajc obok kurzu, tysice mikrosko pijnych punkcikw zawirowao w socu, zde rzyo si ze sob. Elmyr z melancholi skonstato wa, e widok w kojarzy mu si z obrazami starych mistrzw, z owym stonowanym wiatem, pcieniem, mrokiem rozjanionym jedn wizk promieni sonecznych. Najchtniej wziby t dystyngowan lady za chudy kuper i wyrzuci na schody. Przygldaa si bacznie jednemu z ry
46

44

sunkw wiszcych na cianie, wykonanym przez Elmyra w chwili gniewu; przedstawia tg dziewczyn podtrzymujc z tyu gow uniesio nymi rkoma. Narysowa go stylizowan kresk rzucon na papier jakby od niechcenia. Podobnych rysunkw, gdy chcia i mia jakie takie natchnie nie, potrafi sporzdzi w cigu godziny nawet kilkadziesit. To Picasso, prawda? rzucia lady nie ogl dajc si. Elmyr skrzywi si; jedynie kompletny laik mg pomyli jego bazgro, do zreszt udany, z ry sunkiem bardzo modnego, a co najwaniejsze drogiego Picassa. Ale lady Campbell kompletnym laikiem nie bya. Dobre dwadziecia lat obracaa si w artystycznych sferach Parya i Londynu, preferujc w swoich niezaspokojonych chuciach malarzy, by moe dlatego, e wanie wrd nich znajdowao si najwicej biedakw. Dlaczego tak uwaasz? odpowiedzia pyta niem artysta. Gdyby w owej chwili zaprzeczy, zamia si, pokaza inne swoje rysunki, podobne tamtemu, moe... nie zostaby faszerzem? I moe wiat nie dowiedziaby si o jego istnieniu? Ale chcia zakpi z bogatej Angielki, wymia j, upokorzy, miaa to by zemsta za te pienidze, ktre miaa, a ktrych jemu tak brako; ponad to chcia mie i t odrobin satysfakcji, e kto pomyli jego rysunek z prac wielkiego Picassa. Znam troch dziea Pabla odpara zarozu miale kobieta. Znalimy go zreszt oboje. Nie ktrych rysunkw nie podpisywa, ten jest bardzo dobry. Nie sprzedaby go? Wgier pomyla, e lady Campbell, by moe, zapaciaby mu funtami. Pi czy nawet dwa funty pozwoliyby na zaspokojenie godu. Decyzj powzi byskawicznie i nie zastanawiajc si absolutnie nad jej skutkami. Powiedzia cicho: Jeli ci si podoba... Angielka wyja z torebki pienidze i odliczya osupiaemu ze zdumienia i szczcia Elmyrowi czterdzieci funtw. By czowiekiem doskonale wychowanym, wic nie okaza owych nagych uczu. Dopiero gdy zosta sam, dugo gnit w rkach banknoty ogldajc je, jakby byy naj cudowniejszymi obrazami. Tego wieczoru ubrany w nowy, elegancki garnitur jad kolacj w dobrej restauracji i nawet pozwoli sobie na jednofun-towy napiwek dla kelnera. W jaki czas pniej spotka lady Campbell na coctailu u zaprzyjanionego malarza, z ktrym
48
47

Paiblo Picasso Vehner

znw nawiza kontakt. Wzia Wgra na bok i szepna: Mj drogi, musz ci co wyzna, idzie o rysu4 Faszerz

49 nek Picassa; potrzebowaam pienidzy i zaniosam go do znajomego marszanda, da mi sto pidziesit funtw. Jestem ci winna jakie zadouczynienie, zapraszam ci jutro na obiad do Ritza. Malarz do Ritza nie poszed. Przez kilka dni w ogle nie wychodzi ze swojego pokoju. Najpierw gorczkowo przejrza stare katalogi, potem zaj si wyszukaniem najbardziej podniszczonego kartonu, kolejne za godziny spdzi zajty podrabianiem rysunkw Picassa z tak zwanego okresu klasycznego. Wiele rysunkw Elmyr wykonywa kilkakrotnie, wiele z nich od razu niszczy. Ukazanie drapienoci picassowskich postaci ludzi i zwierzt, naladowanie tworw genialnej pomysowoci malarza byo rzecz niezwykle trudn, ale pasjonujc. Kiedy owe falsyfikaty byy gotowe, porozwiesza je na cianach i dugo, dugo wpatrywa si w nie. Tak, to musia by Picasso, to b y Picasso... Rne uczucia opanoway Elmyra. Najpierw ogarno go co w rodzaju zadowolenia z wykonania udanej pracy, rado, e wszystko poszo tak atwo; potem przysza refleksja, e jednak potrafi rysowa tak jak najwybitniejsi, a moe jeszcze lepiej. Nie mia skrupuw, nie myla 0 tym, e jego faszerstwo moe zosta odkryte. Przetrawia za to fakt, e bdzie mia wkrtce troch pienidzy i e skocz si dokuczliwe ko poty materialne. Wiedzia zarwno ze studiw na Akademii Sztuk Piknych w Budapeszcie, jak 1 z nauk pobieranych w MonacHium, e niejeden prawdziwy, a niedoceniany artysta zaczyna two rzy w manierze" wielkich mistrzw, przeywa jc satysfakcj, e jego dziea pod firm sawnych

nazwisk zdobywaj uznanie, e wreszcie moe zakpi z zawsze mdrzcych si ekspertw. Co za

rozkoszny moment omieszy historykw sztuki i znawcw, ktrzy okrelali jego prace jako dyletanckie, uwaali je za nic nie warte czy wrcz ze, gdy podpisywa je wasnym nazwiskiem, a piali z zachwytu, kiedy przedstawia je jako dziea innych. O, przewrotnoci i ir onio losu! Przeciwko komu odwrcisz teraz swoje ostrze? Czy nie ku tym nadtym matoom i snobom, ktrzy za jeden obraz gotowi byli paci grube tysice, a drugi zszarga, oplu, omieszy orzekajc, e nie jest wart ani centa? De Hory sign po ostatni butelk ulubionego bordeaux. Pijc wino jeszcze iraz rozway to, co zrobi; targny nim wtpliwoci. Spojrza na swoje prace, w ktrych nikogo nie naladowa. Wisiay na cianach lub walay si po ktach od miesicy, oglday je dziesitki, ba, setki osb; nikogo nie zachwyciy, nikt nie ofiarowa za ktr nawet stu marnych frankw. Wgier pokiwa smutno gow. By przekonany, e prace byy dobre, przynajmniej dobre, zdy si jednak przyzwyczai do tego, e uznawano je za sabe, niegod ne pochway i kupna. Nie ma pewnie nic gorszego i smutniejszego na wiecie, ni artysta zepchnity na boczny tor, skierowany w lep uliczk obojtnoci i pogardy. On, Elmyr de Hory, student dwch akademii i prawdziwy malarz, bdzi w takiej uliczce od lat. Wiedzia, e gdyby mia pienidze, duo pienidzy, bez trudu zorganizowaby wystaw swoich dzie, wydaby katalogi i zapewni potrzebn reklam. W ten sposb zdobyby nazwisko i sta si sawny; moe dopuciby si jakiej ekstrawagancji, aby zwrci na siebie oczy znudzonych snobw, moe zrobiby co innego, tak czy inaczej jego obrazy, wasne, niepowtarzalne zostayby rozchwytane. A tak gniy w tym
ciasnym, przekltym pokoiku pooonym1 przy ndznej paryskiej uliczce Jacob! Co decydowao 0 powodzeniu malarzy? Jakie przeklte moce, jakie czynniki? Dlaczego na niektrych poznawa no si nie od razu, ale czsto sto, dwiecie albo 1 wicej lat po mierci? Rzadko za ycia... A mo e to bya zmowa caej tej zgrai ekspertw, histo rykw sztuki, handlarzy, snobw i zwyczajnych gapiw, ktrzy umylnie, z premedytacj czekali na mier artysty, aby go po niej wykorzysta? Zarobi na nim? I to zarobi niele? Wypiwszy p butelki bordeaux Elrnyr zamia si gono. Sta si faszerzem. Przekroczy barier wstydu i obawy przed rozszyfrowaniem i napitnowaniem. Wiedzia zreszt, e w ten sposb znalaz si w nienajgorszym towarzystwie; ze studiw pamifa, e wtpliwymi machinacjami artystycznymi nie gardzi sam Micha Anio, Ru-bens na zlecenie wysoko postawionych osobistoci opracowywa" obrazy innych malarzy i wykonywa kopie, Andrea dal Sarto namalowa ,,na zamwienie" obraz niejakiego Raffaela Santi. Histori Michaa Anioa Elmyr zna doskonale, opowiadali j sobie zapewne wszyscy studenci pierwszych lat wszystkich akademii malarskich na caym wiecie; bya jak najbardziej autentyczna i potwierdzona przez podrczniki. Ot kiedy jego nauczyciel, Domenico Ghirlandaio, da mu praktykowanym powszechnie zwyczajem skopiowa mistrzowsko wykonany rysunek gowy. Micha Anio, w owym czasie jeszcze bardzo mody, tak znakomicie wywiza si ze swojego zadania, i nie mona byo odrni oryginau od kopii. Pniejszy nabywca uwaa si za szczliwego posiadacza oryginau, majc tylko kopi, za przyszy geniusz strzeg oryginau dziea ukocha52 % nego mistrza niczym skarbu. Tajemnicy jednak zachowa nie umia, opowiedzia kiedy kolegom w pracowni o caej historii i jeden z nich donis o tym nabywcy. Ten przybieg do Ghirlandaia, dajc wydania oryginalnego rysunku. Micha Anio zaprzeczy posdzeniu. Zestawiono obie prace, niestety nikt nie potrafi odrni kopii od oryginau, tym bardziej e Micha Anio swoj kopi przezornie postarzy przywdzajc j dymem. Tylko on sam mg rozrni oba rysunki. W kocu jednak wyda orygina, a jego wspczesny, Condivi, pisze, e zajcie to przysporzyo uczniowi wielkiej sawy". A co by byo, gdyby nabywca przewidzia, e ju za kilkanacie lat kopia rysunku przewyszy cen warto oryginau... kilkasetkrotnie? daby zamiany? Nastpnego dnia koo poudnia %e Hory wszed do jednej z galerii przy Rue de la Seine, trzymajc pod pach teczk z trzema rysunkami. Przeszed prg i... zawaha si, chcia zawrci i uciec, by spocony, szumiao mu w skroniach, z trudem si opanowa i podszed do waciciela.

50

51

Picasso? zdumia si marszand obejrzawszy rysunki. Bardzo adne, skd pan je ma? Znaem Pabla jeszcze przed wojn wyja ni zgodnie z prawd Elmyr. Ofiarowa mi kiedy te szkice... Teraz jestem, no... w cikiej sytuacji, rozumie pan, szkoda mi si z nimi rozsta wa, ale... Marszand jeszcze raz przejrza rysunki i w kilka minut pniej de Hory opuszcza galeri bez nich. Mia za to w kieszeni dwiecie tysicy frankw. Wrci do domu i pooywszy stos pienidzy na starym, brudnym stole przyglda im si przez dusz chwil. A wic przesta by ndzarzem? Nie bdzie ju godowa, jad zup w jadodaj53 niach dla ubogich, poycza od kolegw po kilkadziesit frankw, czeka, a kto mu zafunduje jaki posiek? Nie bdzie chodzi w podartych skarpetach i rozsypujcych si butach, donasza starych garniturw? Nie bdzie mieszka w tym ciemnym, cuchncym pokoiku? Zacznie malowa, malowa swoje wasne obrazy, wystawi je, bdzie sprzedawa, nazwisko de Hory stanie si sawne, zapac mu jak Picassowi i innym, sawa, splendor, powszechny szacunek spyn na niczym obok. Nie czu wyrzutw sumienia. Wszystko poszo atwo. W gbi ducha pomyla, e w przypadku jakichkolwiek trudnoci finansowych bdzie mg zawsze odwoa si do tej osobliwego rodzaju polisy ubezpieczeniowej". Pniej zabra si do malowania wasnych pejzay. Wykona ich kilkanacie, niestety adnego nie udao mu si sprzeda, pomimo e da w kocu wprost miesznie niskich cen. Pienidze topniay, min jeden miesic, drugi i trzeci, we wrzeniu znw by bez grosza. Zwierzy si z kopotw bliskiemu przyjacielowi Jacuesowi Chamberli-nowi, ale ten rozoy rce, sam take by goy. Wtedy Elmyr przyzna si do sfaszowania trzech rysunkw Picassa i do tego, e je sprzeda. Co?! zdumia si mody czowiek. Jego zmary ojciec, przemysowiec z Bordeaux, mia znan kolekcj dzie impresjonistw, rozkradzion podczas wojny przez Niemcw, std chopak zna si co nieco na malarstwie. Potrafie ?! Wgier wzruszy ramionami. Na upartego podro biby dzieo kadego malarza. Wiesz co? powiedzia Jacues Chamberlin. Chodmy do Cafe Flor, mam ostatnie piset

frankw, napijemy si czego i pogadamy, przyszed mi do gowy pewien pomys... Po paru butelkach wina mody Francuz wyjawi go. Nie by odkrywczy. Ty robisz rysunki, a ja je sprzedaj. Bd mwi, e to resztki kolekcji mojego ojca. Zawizaa si spka i w ten sposb Picasso sta si pierwszym malarzem, ktrego prace Elmyr de Hory podrobi. Tym razem zabra si do roboty lepiej przygotowany, wykona j te staranniej. Zwiedzi wystaw dzie Picassa i przestudiowa niejedn ksik powicon mistrzowi. Poniewa zauway, e handlarz z Rue de la Seine oglda rysunki pod wiato, aby odnale znaki wodne, po duszych poszukiwaniach wyszpera w prze cenie zapas przedwojennego papieru rysunkowego o pokych ju brzegach, potem zamkn si w pracowni i w cigu tygodnia sporzdzi tuzin picassw". Poszy jak woda, Jacues Chamberlin zaciera rce i uczciwie dzieli pienidze wedug wczeniej ustalonego systemu: jedn trzeci zysku dla siebie, dwie trzecie (.la wykonawcy. Znw nastay pikne dni i znw Elmyr da si nie wirowi ycia towarzyskiego. Razem z przyjacielem, z ktrym czyo go nie tylko przestpstwo, z francuskim paszportem dostarczonym przez Jacuesa objecha ca Europ, zwiedzi i pozna Londyn, Madryt, Lizbon, Amsterdam, Monachium i Genew. Picasso by wszdzie modny i drogi, a Hory mia ju bardzo wprawn rk i... jeszcze duo starego kartonu. Kilka godzin spdzonych kadego ranka w hotelowych pokojach pozwalao zaspokoi danie klientw. Marsziandzi czuli, e prace Picassa z kadym rokiem bd drosze, pacili dobrze, Jacues Chamberlin stawa si z kad transakcj coraz bardziej bez55

54

.....

Pablo Picasso wrd swoich obrazw

czelny. Zawsze gdy dobijali interesu starali si to godnie uczci, bawili si w najlepszych i najdro szych lokalach, po czym opuszczali miasto pozostawiwszy w nim cz gotwki i kilka dzie Picassa"... W kocu Elmyr zacz podejrzewa, e mody i bardzo przedsibiorczy przyjaciel go okrada. Rozeszli si w kwietniu 1947 roku bez alu, bez pretensji, jak prawdziwi dentelmeni. Malarz wyjecha do Sztokholmu, gdzie sprzeda pi rysunkw Picassa", ocenianych przez trzech specjalistw, w tym kustosza miejscowego muzeum. Zapacono za nie nadspodziewanie dobrze, Wgier poczu a ucisk w skroni, gdy nabywcy wymienili sum sze tysicy dolarw. Skrzywi si nawet, tamci zrozumieli to opacznie, szybko dorzucajc jeszcze piset dolarw; zgodzi si, oczywicie. Stawszy si tak nagle wacicielem znacznej gotwki Hory zacz zastanawia si nad swoj przyszoci. Przekroczy czterdziestk i mia do starej, zniszczonej wojn Europy, ktra si na nim nie poznaa. Postanowi wyjecha jak najdalej. Po dugim namyle wybra na mapie punkcik nazywajcy si Rio de Janeiro. Miasto miao wiele zalet, zwaszcza ma mapie; leao bardzo daleko od St arego Kontynentu, nad ciepymi wodami Atlantyku, zamieszkiwali je, jak sysza, weseli i yczliwi kademu ludzie, a wrd nich wielu bogaczy. Nie kupi biletu powrotnego, nie zostawi nic, co by obligowao go do powrotu. Przybywajc do Rio z pierwsz powojenn fal bogatych Europejczykw przyjty zosta przez brazylijski high-life z otwartymi ramionami. Przedstawi si jako malarz i rycho posypay si zamwienia. Wykona kilka portretw miejscowych osobistoci

i dobrze mu za nie zapacono; szy nawet pejzae, martwe natury, rysunki. Szybko jednak znudzi si miastem i po dwch miesicach wyjecha do Stanw Zjednoczonych. Nowy Jork powita go Statu Wolnoci, drapaczami chmur i nienasyconym rynkiem zbytu. Wystarczy niecay miesic, by zosta wprowadzony we wszystko, co w tym miejskim molochu byo godne uwagi. Gdy wyda przyjcie w swym eleganckim mieszkaniu przy 78 Ulicy w

57

Dzielnicy Wschodniej, wrd goci znajdowali si midzy innymi Zsa Zsa Gabor, Anita Loos, Averell Har-riman, Lana Turner i Ren d'Harnoncourt wczesny kustosz nowojorskiego Muzeum Sztuki Nowoczesnej. Elmyr de Hory zyska niespodziewanie pewn saw i znana galeria Lilienfelda zaproponowaa mu wystaw. Zabra si do pracy ostro, nie spa i rzadko jada; przygotowa kilkanacie obrazw i rysunkw. Zrozumia, e otwieraj si oto przed nim niewidzialne drzwi, za ktrymi bya wielka sawa i wielka kariera. Otworzy je, raczej pchn z rozmachem i przekroczy prg przecitnoci, a potem... Wernisa stanowi spory sukces towarzyski, niestety sta si absolutn finansow klap. Obrazw i rysunkw nie rozchwytano, w rezultacie ani galeria Lilienfelda, ani saim malarz nie zrobili adnego interesu. To by zy rok oceni Elmyr. Inflacja, kryzysy, bezrobocie i ograniczenia daway si we znaki wszystkim, nie tylko artystom. Sab pociech dla Wgra bya okoliczno, e na wet Salvadore Dali, ktry wystawia razem z nim, take nie sprzeda adnej pracy. Znw znalaz si w biedzie.
Po raz ktry z rzdu odwoa si do swojej polisy ubezpieczeniowej". Tu po nieudanej wystawie postanowi sprawdzi, czy i w Nowym Jorku sprawa przedstawia si tak prosto jak w Europie. Poniewa nie mia francuskiego papieru rysunkowego, kupi stare francuskie albumy o wielkich formatach, z ktrych starannie powycina pierwsze strony. Wykona na tym rysunek oraz bardzo adny gwasz. Oba te Picassy" sprzeda za tysic dolarw wacicielowi galerii Perlsa z 58 Ulicy. Na ironi losu zakrawa fakt, e Klaus Perls, ktry mia zosta prezesem amerykaskich manszan-dw i w dziewitnacie lat pniej jako jeden z pierwszych podway autentyczno kolekcji Meadowsa wielkiej ofiary Elmyra i jego porednikw Legrosa i Lessarda sam sta si tak ofiar, pierwsz zreszt w Stanach Zjednoczonych. Bez oficjalnych rde utrzymania i bz konta w banku, z przeterminowan wiz pobytow, ktr ba si przedua, aby go od razu nie wydalono, Elmyr i tak y zreszt w niezgodzie z przepisami; szczciem Ameryka, w ktrej mona byo atwo przenie si z jednego stanu do drugiego i w ktrej nikt nie pyta o dokumenty stanowia idealne miejsce schronienia. A de Hory przecie mia wany atut w rku: by wcieleniem europejskiego arystokraty, gatunku tyle w Ameryce rzadkiego, co i poszukiwanego. Wyjecha do Kalifornii i jako hrabia de Hory zwiedzi cae zachodnie wybrzee: San Diego, Long Beach, San Bernardino, Oakland, San Jose, San Francisco, Fresno, Santa Barbara i wreszcie miasto marze, miasto rozpusty Los Angeles. Zjawiwszy si tam w roku 1948, Elmyr natychmiast zabra si do roboty. Poniewa Picasso zacz go nuy, postanowi przerzuci si na Re58

noira i Matisse'a dwch wybitnych francuskich malarzy. Udana transakcja z Perlsem w Nowym Jorku upewnia go o wasnym talencie i wielkiej atwowiernoci zachannych marszandw. Sprzeda trzy akty Matisse'a" wykonane pirkiem nie naraajc si na adne pytania. A potem... A potem waciciel pewnej galerii w Los Angeles kupi wszystko, co mu Elmyr zaproponowa, nie robic tego jednak z mioci do sztuki i z yczliwoci do europejskiego, zuboaego arystokraty; tu liczy si tylko pienidz, bussiness is bussiness, ca produkcj bowiem rozprzeda natychmiast wrd hollywoodzkich filmowcw. Z pisetpro-centowym zyskiem... Wntrza ekstrawaganckich willi znanych gwiazd filmowych, najpopularniejszych aktorw i najbogatszych reyserw rozbysy czystymi, matisse'owskimi barwami, zajaniay wieoci obrazw impresjonistw; wspaniae akty pdzla Renoira przycigay wzrok mietanki towarzyskiej Hollywoodu i tylko jeden czowiek wiedzia, e autorem wszystkich tych prac by Elmyr de Hory. Wgier postanowi rozszerzy pole dziaania i zwiedzi Teksas. Okazja gonia okazj, akurat spotka na jednym z przyj paryskiego dyktatora mody Jacuesa Fatha, ktry przyrzek otworzy mu drzwi paacw i biur teksaskich milionerw. Take ich domy przyozdobiy wkrtce faszywe Matisse'y, Renoiry i Picassy. Ale swojej najwikszej ofiary, milionera Meadowsa, jeszcze wtedy Elmyr nie spotka, Amerykanin wierci tymczasem szyby naftowe i zbija ogromny majtek. Z nadejciem zimy de Hory powrci do Los Angeles i tam dozna pierwszej poraki. Pech chcia, e ze strony brata swojej pierwszej ame60 rykaskiej ofiary, Franka Perlsa. Oto co na ten temat powiedzia w kilkanacie lat pn iej handlarz z Los Angeles:

59

 Pewnego dnia wszed do mojej galerii elegancko ubrany dentelmen i przedstawiwszy si jako Louis Reynold, krewny Maurice Reynolda autora jednej z pierwszych prac o Picassie zaproponowa sprzeda trzech Renoirw z wczesnego okresu, dwch Picassw, kilku Matisse'w z 1937 roku oraz portretu Soutine'a pdzla Modiglianie-go. Najpierw zdumiaem si niepomiernie, a potem zachwyciem doskonaoci Renoira. Dziea Picassa take wydaway si cudowne. Ale gdy przyjrzaem si baczniej Modiglianiemu, ogarno mnie nagle nieokrelone wraenie, wydawao mi si, e obraz ten przypomina widzianego przed chwil Renoira. Obejrzaem wszystkie prace jeszcze raz, dokadnie i starannie, i naraz pojem, e twrc wszystkich jest jeden i ten sam czowiek. Umiechnem si i uprzejmie zagadnem gocia o adres powiedziawszy, e wszystkie obrazy kupuj. Po czym starannie zawizaem teczk z rysunkami i rzuciem oszustowi w twarz. Precz std! krzyknem. Daj panu dwadziecia cztery godziny na opuszczenie miasta, mam paski adres, jeli bdzie pan tam jutro, zawiadomi policj! Kady z tych rysunkw jest faszerstwem! Wtedy dentelmen umiechn si blado i nie zbity z tropu odpar: Ale s dobre, prawda? Wystarczajco dobre odrzekem by wprowadzi mnie w bd na kilka minut! Elmyr de Hory opuci niegocinn galeri z wielk ulg. Z tym wiksz, e poda handlarzowi... faszywy adres.

Znw trzeba byo zacz od zera. Wrciwszy do Nowego Jorku Elmyr zabra si do Modiglianiego. By to pocztek dugiej i jake owocnej wsppracy" z tym artyst. Mia do Wocha dziwn sabo, ktrej nie odczuwa wobec adnego innego malarza. Dowiadczenie to okazao si bardzo podniecajce wyzna pniej. Mj pierwszy Modigliani stanowi wany etap; by to portret modej dziewczyny, jakich artysta namalowa bardzo duo. Pozwoliem mu schn dwa miesice, to znaczy o wiele za krtko. Pokazaem go wybitnemu aktorowi amerykaskiemu Montgomery Cli-ftowi i ten uzna, e jest wspaniay; nie chciaem jednak obrazu sprzeda, chocia Clift nalega. Najpierw dlatego, e by moim przyjacielem, a poza tym przestrzegaem zasady, aby sprzedawa tylko handlarzom. W Europie marszand praktycznie nie moe ciga faszerza, powinien by ekspertem odpowiedzialnym za swoje oceny i decyzje. Po zwykych targach i po zasigniciu opinii kilku znanych specjalistw dostaem za obraz sze tysicy dolarw. Kupi go waciciel jednej z wikszych galerii. Sze tysicy za ptno! W owym czasie by to dla mnie prawdziwy majtek.
Znajomo rodowiska Montparnassu pozwalaa Elmyrowi uprawdopodobni odgrywan przez siebie rol arystokraty europejskiego i przyjaciela artystw, e tym samym wzbudzi wiar w autentyczno sprzedawanych dzie. W przypadku Modiglianiego na przykad owiadczy, e obraz naley do jego prywatnej niewielkiej kolekcji od roku 1933, wtedy bowiem ofiarowaa mu go ona Kislinga, ktry z Modiglianim dzieli pracowni. Wgier wiedzia te dokadnie, kto mg kupowa obrazy Picassa, Braque'a czy Lgera byego nauczyciela, nieobce byy mu rwnie nazwiska waniejszych kolekcjonerw i marszandw europejskich. Nigdy nie namawiaem nikogo do kupna wyzna de Hory po wpadce. Spotkania z nabywcami zaczynay si bardzo wiatowo. Wymienialimy uwagi o malarzu, jego biedzie, o kawiarniach w jakich bywa, o tosamoci modela. Dopiero gdy dochodzio do ceny, z handlarza odpada lakier kultury, stawa si wtedy tylko kupcem, ktry gotw jest walczy zbami i pazurami po to, by kupi dzieo za grosze, a sprzeda za grube tysice. Handlarze obrazw przypominali mi sprzedawcw okazyjnych samochodw z tym, e ci ostatni znali jednak rnic midzy fordami a cadillacami. Elmyr nie znosi handlarzy obrazw niemal organicznie. Moe dlatego, e nie chcieli kupowa jego wasnych prac? Moe dlatego, e tak czy inaczej yli z nieszcz i biedy artystw? e dorabiali si majtkw kosztem ich cikiej pracy? W Nowym Jorku ^mieszka Wgier dalsze trzy lata. Spdzi je bez wikszych trosk materialnych, ale te i bez luksusw. Nadal marzy o tym, aby zrobi karier za pomoc wasnych obrazw. To63 te sporo malowa samodzielnie, niestety jego twrczo nie staa si atrakcyjna nawet dla red nich marszandw. Wiosn 1952 roku zgosi si do waciciela jednej z najwaniejszych nowo* jorskich galerii i wielkiego specjalisty od Picassa. Zaproponowa temu wybitnemu znawcy pi rysunkw wielkiego malarza z klasycznego okresu. Wiedzia, e igra z ogniem, ale byo to wyzwanie rzucone caemu wiatu. Elmyr chcia, musia mie dowd potwierdzajcy jego talent, tyle lat niedoceniany.

61

62

Zdawa sobie spraw z tego, e Picasso, ktrego sawa zaczynaa przymiewa ju wszystkie inne nazwiska, stworzy co, co on tylko naladowa. Ale jeli czowiek, ktry od czterdziestu lat zajmowa si tylko Picassem, uznaby jego rysunki za wystarczajco dobre, to oznaczaoby to, e technicznie dorwnyway one rysunkom znakomitego artysty. Idc dalej de Hory wykoncypowa, e jego rka nie bya gorsza od rki Picassa. Wielki marszand i jeszcze wikszy znawca Picassa da si nabra wprawdzie nie od razu, ale w sumie jak sztubak; naby wszystkie pi rysunkw i zapaci za nie tak cen, e Elmyrowi zakrcio si w gowie, oniemia, suma bya zawrotna 50 tysicy dolarw. Prawdziwy sukces! Nadesza chwila, aby ostatecznie zrezygnowa z faszerskiej dziaalnoci. Postanowi zacz od pocztku, od zera, za wszelk cen chcia zosta malarzem samodzielnym i niezalenym. Wrci do Los Angeles. W maym pokoiku, za ktry paci tylko jedenacie dolarw tygodniowo, jedzc byle co i obywajc si byle czym po raz pierwszy w yciu postanowi oszczdza! pracowa bez wytchnienia, jak galernik cae sze tygodni. Mao spa, naj-

wyej drzema, schud i sczernia, ale zrobi to,, co zamierza. Potem uda si z tym, co namalowa, na obchd galerii. Nie sprzeda ani jednego obrazu, nigdzie nie zaproponowano mu wystawy. Pan nie ma talentu, szkoda czasu i pienidzy, to kicze nie obrazy, lepiej zaj si czym innym oto, co przewanie sysza z ust handlarzy. Wrci do domu zdruzgotany. On nie mia talentu! Zebra wszystko, co uzna w warunkach amery kaskich za szczeglnie atwe do upynnienia: morskie pejzae, martwe natury z rami, palmy na tle zachodzcego soca i obszed sklepy z me blami. Sprzedawa swj towar po dziesi, naj wyej dwadziecia dolarw sztuka. Dziesi, dwa dziecia dolarw... Tymczasem za zwyke rysunki Picassa pacono bez zastanowienia po kilka tysi cy! Pewien dekorator wntrz, ktry ceni pejzae Elmyra i kupi ich kiedy killca, zagadn go te raz: Czy nie mgby pan namalowa na zamwienie serii rowych pudelkw? Mam klientk, ktra dobrze zapaci... Prosz wybaczy, mimo wszystko jestem ma larzem odpar z godnoci Wgier. Pienidze topniay jak wiosenny nieg, ycie w Stanach Zjednoczonych byo arcydrogie, prze duanie wizy i wyszukiwanie faszywych papie rw, przekupywanie wadz i policji pochono rycho reszt oszczdnoci. Mino kilkanacie miesicy i Elmyr znw by bez pienidzy. Z ci kim sercem zabra si do faszerskiej pracy. Wy konawszy j woy najlepszy garnitur i uda si do galerii Hatfielda proponujc may autoportrecik Modiglianiego. Nie kupuj rysunkw owiadczy lekcewa co Hatfield. Ale moja ona ma wasn maB Faszerz

64

65

kolekcj, wezm to dla niej. Ile? Elmyr przycinity potrzeb nie mg da zbyt wiele, ale za niska cena moga wzbudzi podejrzenia. Dwiecie pidziesit dolarw oznajmi spokojnie. Pac dwiecie gotwk. Miesic pniej rysunek kupi James Alsdorf z Chicago, waciciel jednej z najwaniejszych kolekcji prac Modiglianiego na wiecie. De Hory dowiedzia si o tym wydarzeniu w cztery mie -

sice pniej z gazety, z artykuu zatytuowanego Odnaleziony autoportret Modiglianiego". Rysunek wykonany przez Elmyra na pokej stronicy ksiki z 1920 roku powitano jako arcydzieo. A wic mia talent? Wiedziony ciekawoci zadzwoni do znajomego waciciela galerii w Chicago, by dowiedzie si, ile w przyblieniu mg zapaci Alsdorf za obrazek. Marszand obliczy, e jakie cztery tysice dolarw. Wgier odoy suchawk i westchn, po czym zakl. A wic Hatfield pacc mu jak ebrakowi dwiecie dolarw zarobi na jego pracy na czysto trzy tysice osiemset dolarw, dziewitnacie razy tyle! Nie wiadomo, czy myla wtedy 0 prawie i sprawiedliwoci, ludzkiej uczciwoci 1wyrzutach sumienia, wiadomo jednak, e utwier dzi si w postanowieniu dalszego faszowania obrazw. Uda si do Nowego Jorku i zaraz po przybyciu skontaktowa si z marszandem, ktry poszukiwa obrazw Matisse'a. Handlarz zapali si do kupna. Malarz wrci do hotelu i zasiad do roboty. W cigu paru giodzin wykona trzy due rysunki Matisse'a, praca sza atwo, kreska francuskiego artysty bya prosta i nieskomplikowana. Nazajutrz zachwycony handlarz kupi je pacc po piset dolarw za sztuk. Elmyr wiedzia, e marszand zarobi na nich w nastpnych dniach przynajmniej sto procent (dzisiaj jeden rysunek Matisse'a wart jest nawet do dziesiciu tysicy dolarw). Przez kolejne dwa lata de Hory wsppracowa" z galeriami sztuki i muzeami caych Stanw Zjednoczonych drog korespondencyjn. Zamieszka w Miami Beach na Florydzie pod nazwiskiem Louis Reynal, znalazszy sobie na sekretarza i szofera" przystojnego Jimmy Damiona, byego mistrza bokserskiego. Nim opuci Nowy Jork, zgromadzi podrczn bibliotek z repro dukcjami, ktre mogy by przydatne, kupi te ogromnie duo starych albumw, z ktrych czer pa papier do faszerskiej produkcji. Jego dzie pracy koczy si w poudnie, reszt czasu spdza z Jimmym na play, wieczorem szli do kawiarni lub restauracji, czasem do kina. ycie pyno mio i spokojnie. Elmyrowi szczeglnie schlebia fakt, e jeden jego rysunek Matisse'a zakupio muzeum uniwersyteckie w Harvard. Skorzysta z tego i przesa muzeum pewn liczb rysunkw Modiglianiego i Renoira do wypoyczenia na wystaw. To by bd. Rysunki wzbudziy bowiem podejrzenia pani Agnes Mongan, asystentki kustosza. Odesaa je Elmyrowi z listem, w ktrym kwestionowaa ich autentyczno. Poniewa Wgier nie rozwia jej wtpliwoci ani nie przyzna racji a mg ukrci sprawie gow stwierdzajc na przykad,-e rysunki nie s jego wasnoci dzielna kobieta zacza z czasem wtpi take i w autentyczno uprzednio zakupionego przez muzeum Matisse'a i na wasn rk wszcza dugie, trwajce kilka lat ledztwo. Jednak nagromadzony materia, w ktrym jeden ekspert przeczy dru giemu, jedna opinia obalaa drug, a obie rniy si od trzeciej nie tylko nie pozwoli na przekazanie sprawy policji, ale i przytoczy sam inspiratork. Rada nierada pani Mongan zrezygnowaa wreszcie z dochodzenia prawdy. Ca histori narazia si te dyrektorowi muzeum, ktry wypomina jej fakt niezakupienia rysunkw Modiglianiego i Renoira, ktre tamten cudzoziemiec chcia nam tak wspaniaomylnie wypoyczy". W owym zotym florydzkim okresie de Hory podrobi okoo 70 rysunkw i pcien najwybit niejszych twrcw XIX i XX wieku. Przynioso mu to czny zysk w wysokoci okoo stu szedziesiciu tysicy dolarw. Ile zarobili na tych dzieach porednicy i handlarze nie wiadomo, w kadym razie na pewno drugie tyle. W Miami Beach nasz bohater zaj si bliej ma larstwem olejnym. Wymagao to zupenie innej techniki. Akwarele, gwasze czy rysunki pirkiem schy szybko, obraz olejny pozostawa technicznie wiey przez kilka lat. Koniec igy nie zelizgiwa si po nim, lecz wchodzi w warstw farby, a jeli potaro si obraz kawakiem waty zamo czonej w terpentynie wata barwia si lekko. Obrazy Modiglianiego i Matisse'a schy szybko; malowali oni cienkimi warstwami farb rozpuszczonych w terpentynie. Dlatego wanie ich prace byy pierwszymi faszywymi olejami Elmyra. Take do ubogich w kolorze prac Braque'a i Picassa zabra si Wgier dopiero na Florydzie, natomiast wspaniae mieszaniny farb Vlamincka i Deraina zacz naladowa pniej, gdy zamieszka na hiszpaskich Balearach.
Problem papieru rysunkowego atwiej byo rozwiza ni problem ptna i farb olejnych. Elmyr jeszcze w
68 67 66

Nowym Jorku i w innych duych miastach Stanw Zjednoczonych zaopatrzy si szczliwie w znaczny zapas francuskiego papieru, ktry postarza" nacierajc wat zamaczan w herbacie. Ptno natomiast trzeba byo sprowadza z Francji, nawet ramy, na ktre je naciga, take importowa z Francji, bowiem rniy si one znacznie od amerykaskich. Wszystkie owe czynnoci przygotowawcze do samego malowania wykonywa wasnymi rkami, sam, czerpic z ich pedanterii wiele przyjemnoci. Uwaa zreszt w owym czasie, e podrobi genialnie jakie wybitne dzieo jest znacznie trudniej ni je stworzy. Rozochocony i rozzuchwalony nawiza listowny kontakt ze znanym marszandem z Chicago, Josep -hem Faulknerem i najpierw sprzeda mu za pi tysicy trzysta dolarw seri rysunkw Modiglia-niego i Matisse'a, a potem za siedem tysicy dolarw olej Matisse'a i jeszcze jedno ptno tego malarza za pi i p tysica dolarw. Za kadym razem autentyczno tych dzie sprawdza Art Institute w Chicago. W owej wielkiej masie obrazw i rysunkw wysa Elmyr do nowojorskiej galerii Deliusa take dwie... reprodukcje Renoira wycite ze starego albumu. Pomyli si, mia je przygotowane do wykonania oryginaw". Zafascynowani mnogoci unikalnych dzie eksperci galerii dopucili owe reprodukcje na wystaw, kto im si przyjrza doszo do kompromitacji i uniewanienia ekspozycji. Rozsierdzony Delius napisa do Elmyra list z pogrkami, powtpiewajc dodatkowo w autentyczno zakupionego ptna Modiglianiego. Take Joseph Faulk-ner zatelefonowa do malarza zawiadamiajc, e

dawny sekretarz Matisse'a poinformowa go telegraficznie, i przedoone mu do oceny prace mistrza s faszywe. Faulkner zada kategorycznie faktury Matisse'a oraz zawiadczenia o autentycznoci. W jego gosie Elmyr wyczu grob i ju nazajutrz Louis Reynald opuci w popiechu pikn Floryd. Faulknerowi w tej sytuacji nie pozostao nic innego, jak powiadomi swoich klientw, e obrazy s faszywe i zwrci im wszystkie pienidze. Straci na tym interesie osiemnacie tysicy dolarw. De Hory przez ptora roku wczy si po caych Stanach Zjednoczonych ogldajc si za siebie, czy nie ledz go tajniacy z policji lub jaki prywatny detektyw. I znw pienidze topniay szybko. Aby nie wzbudza podejrze w hotelach, trzeba byo szasta na lewo i prawo przynajmniej dziesitkami dolarw, bogatych nikt nie pyta, jak nazywaj si naprawd i nie interesowa si tym, co zamierzaj robi. Ta przygoda spotkaa Elmyra w Denver, ponad-milionowym miecie bdcym stolic stanu Colo-rado. Wczy si ju kilka dni bez celu wydajc ostatnie dolary i rozgldajc si za jak dorywcz prac. Naruszy bowiem elazn rezerw i popad w rozterk; pozosta w Stanach Zjednoczonych bez pienidzy znaczyo dla deportacj lub wizienie, mg to sprawi pierwszy lepszy kontakt z wadzami lub policj, a biedak w tym bogatym kraju zawsze bywa naraony na taki kontakt. Wybra si do miejscowego muzeum. Szacowna instytucja miecia si w czteropitrowym przysadzistym budynku w centrum miasta. Przy wejciu kobieta w uniformie wetkna mu, podobnie jak innym gociom, kolorowy prospekt; rzuci na okiem. Anonsowa ekspozycj malarstwa europejskiego z pierwszego trzydziestolecia naszego wieku" jak to okrelono. Wgier zdziwi si mile, okres w interesowa go z wielu wzgldw. Wystaw zorganizowano na drugim pitrze. Aby obejrze zgromadzone w niej dziea, naleao uici piciodolarow opat, w Ameryce za wszystko trzeba byo paci. Westchn i wykupi bilet; znalazszy si w duej sali natychmiast przesta aowa wydatku. Ze cian i ustawionych na rodku stelay uderzay wszystkimi barwami obrazy i rysunki Moneta, Renoira, Picassa, Guillaumina, Signaca, Vuillarda, Bonnarda, Matisse'a, Marueta, Vlamincka, De-raina i Dufy'ego, wreszcie kilka pcien ukochanego Modiglianiego; Elmyr nie widzia jeszcze w Stanach tak bogatej ekspozycji. Chodzi od obrazu do obrazu, od rysunku do rysunku i wpatrujc si w dziea tak bliskich sobie artystw, z ktrych wielu zna z okresu przedwojennego osobicie bd z widzenia, przeywa mieszane uczucia. Midzy innymi take al, e nie wisi tutaj adne z jego dzie. Jego niemy zachwyj; i dusze przystawanie przed niektrymi obrazami zwrcio uwag kustosza muzeum, ktry akurat wstpi na wystaw. Pan Richard McKenzie wda si z Wgrem w mi pogawdk, rycho skonstatowa, e cudzoziemski go, jeli nie wie 1 eksponowanych dzieach i ich twrcach wicej ni on sam, to co najmniej tyle samo. Zna nato miast znacznie wicej rozmaitych ciekawostek z ycia europejskich malarzy. Zaproszony na obiad 2 podniecony wypitym alkoholem popisa si El
70

69

myr przed sympatycznym Amerykaninem czci swojej rozlegej wiedzy, wspomnia te, e sam potrafi malowa. 71 Skoczy p*,^ akademi? zaciekawi si kustosz. Studiowaem na budapeszteskiej i ukoczy em monachijsk; niestety, wojna i konieczno wyemigrowania z Europy sprawiy, e nie zrobi em wielkiej kariery, waciwie adnej... Amerykanin w dalszej rozmowie bardzo dyskret nie i taktownie wycign od Elmyra to, co chcia wiedzie. Wgier zreszt szczerze przedsta wi swoje trudnoci finansowe i paszportowe. W pewnej chwili usysza: Za dwa miesice, a moe za miesic bdzie w naszym muzeum wolne stanowisko konserwato ra, przyjm pana bez zastanowienia, dam dobr pensj... Dobr pensj? powtrzy jak echo de Ho ry; przez cae swoje burzliwe ycie, czy by god ny czy nie, myla o rnych rdach dochodu, ale nigdy o staej pracy. Dobra pensja? W tym kraju oznaczao to mieszkanie, do wysoki, a przynajmniej redni standard yciowy i... ze zwolenie na stay pobyt, na dalszym etapie za nadziej na otrzymanie obywatelstwa. Tak potwierdzi Amerykanin dam panu dobr pensj, powiedzmy... tysic dolarw. Pra ca nie bdzie trudna ani cika, zwaszcza dla czowieka jo paskich kwalifikacjach. Bior na siebie take spraw paskiego zezwolenia na po byt, mam znajomoci w policji, a nawet w urz dzie gubernatora... W tym momencie Elmyr zrozumia, e musi powiedzie tak". Wahanie si lub zastanawianie byo w jego sytuacji jednoznaczne z samobjstwem. Istnieje tylko jedna trudno powiedzia po krtkim namyle wspomnia pan, e praca byaby aktualna za dwa miesice 1W za miesic, ja... ja mam tylko trzysta dolarw... Kustosz pomyla jeszcze krcej. Dam panu ma robtk, bdzie to jednocze nie egzamin. Jeli wywie si pan z tego zadania, w sposb zadowalajcy moliwe, e dam panu wysz pensj. Zgoda? Co to za praca? Trzeba wykona kopi pewnego obrazu Modiglianiego, wisi tam na wystawie. Wypoy czylimy go z Nowego Jorku, chcemy mie cho cia namiastk, skoro nie moemy posiada orygi nau. Potrafi pan? Staruszek kustosz nie drwi, nie mg drwi, skd zreszt mia wiedzie o faszerskiej profesji obecnego gocia? Wgier skin gow. Za wykonanie tej kopii zapac sto dolarw, jeli to nie wystarczy, pomyl o czym innym. Kiedy zechce pan zabra si do pracy? Chociaby zaraz odpar Elmyr wiedzc, e praktyczni i pracowici Amerykanie niczego tak
72

nie ceni, jak zamiowania do pracy, solidnoci i obowizkowoci. Zaprowadzono go do duej pracowni, w ktrej krztao si kilku konserwatorw. Kustosz wydzieli mu kt i kaza da potrzebne materiay i przybory, wreszcie poleci przynie sam obraz. Przypatrzywszy si bliej i uwaniej dzieu Modiglianiego obraz przedstawia smutnego mczyzn w czarnym garniturze siedzcego na krzele z rkami zaoonymi na kolanach; model mia charakterystyczn brdk w szpic, ukowate, opadajce w d wsy i gadko uczesane czarne wosy Elmyr drgn, poczu jak oblewa go rumieniec, cae szczcie, e twarz mia jeszcze ciemn od florydzkiej opalenizny. Nikt ni*e
spostrzeg jego Viiieszania, a nie byo ono bez powodu: mia przed oczami... swoje wasne dzieo! By to jeden z jego pierwszych Modiglianich; sprzeda obraz nowojorskiemu marszandowi Perlsowi za kilkaset dolarw, nawet dokadnie nie pamita sumy. I co? podchwyci kustosz, gdy Wgier od wrci gow; jako prawdziwy koneser nie chcia przeszkadza drugiemu mionikowi i znawcy w ogldaniu obrazu i zachwycaniu si nim. Pikny, nieprawda? Ile w tym prostoty, jakie surowe formy! To prawdziwa sztuka! Mistrzowska robota potwierdzi skromnie Elmyr; przemkna mu myl, co by byo, gdyby wyzna Amerykaninowi, e obraz wyszed spod jego rki. Poradzi pan sobie z robot? Chyba tak... Ile mam na to czasu? Tyle, ile pan zechce. Aha, i jeli kopia bdzie wierna, zapac dwiecie dolarw. Kopia bya bardzo wierna. Identycznie taka sama, a moe tak naprawd to jeszcze lepsza. Elmyr wykona j w cigu dwch dni umylnie nie spieszc si, eby nie wzbudza podejrze. Kustosz ujrzawszy jego prac zaniemwi, oglda olej chyba z p godziny, ze wszystkich stron i w rnym owietleniu, potem przez kilka minut wygasza pochwalny pean na cze nowego pracownika". Niestety do kontraktu nie doszo, a to z tej prostej przyczyny, e de Hory zwyczajnie zwia z gocinnego Denver. Zwia dlatego, e do muzeum mia przyjecha... Perls, wprawdzie nie ten, ktry go rozszyfrowa w Los Angeles, ale jego brat. Wgier jednak obawia si, e i ten wie o prbie oszustwa'. Bka si jeszcze ze dwa tygodnie po rozmaitych
73

miastach, wreszcie majc do ^a w niepewnoci i strachu wyjecha do Meksyku, za ostatnie dwiecie dolarw zamierzajc tam spdzi wakacje. By solidnie zmczony. W Mexico City spotka austriackiego emigranta Oskara Hernera, dyrektora galerii, w ktrej znale mona byo wszystko, a zwaszcza to, co zaspokajao gusta amerykaskich turystw. Austriak nalea do wielkich znawcw malarstwa i jeszcze wikszych cwaniakw, od razu te powzi podejrzenia co do opowiadania Elmyra, przede wszystkim za nie uwierzy, e mg on wywie z Europy tyle i tak wartociowych dzie. Kiedy de Hory opuszcza Meksyk, pozostawi u Hernera w depozycie cz swoich faszywycrl prac, w tym ptno Matisse'a przedstawiajce mod dziewczyn z bukietem mimozy czsty temat w twrczoci tego malarza. Zada za wszystko dziesi tysicy zastawu i najbardziej nieoczekiwanie dla siebie otrzyma je. P roku pniej, gdy znw znajdowa si w Nowym Jorku, w ktrym mia wasne mieszkanie przeczyta w pewnym fachowym miesicz niku, e w obraz Matisse'a sprzedano w jednej z nowojorskich galerii. Zadzwoni tam i dowiedzia si, e nabywca zapaci za ponad 60 tysicy do larw. Zatelefonowa natychmiast do Oskara Hernera, do Meksyku. Austriak twierdzi, e o niczym nie wie, e wszystkie ptna, ktre Elmyr u niego zostawi, s faszywe i e musi mu zwrci dziesi tysicy dolarw. Pan dobrze wie, Herner odpar Wgier e na razie nie dysponuj tak kwot, tak samo

74

jak ja wiem, e jeli nie wszystkie, to przynaj mniej cz z moich obrazw pan sprzeda i te z duym zyskiem. Przyjad do pana po mj udzia.
75

Heniri Matisse Martwa natura z magnoli

Nie sprzedaem adnego obrazu! I chciaem pana poinformowa, e tutaj jest bardzo niezdrowy klimat dla niepodanych cudzoziemcw. A kady obcokrajowiec trudnicy si faszerstwem dzie sztuki jest przestpc. Za skromn opat mona tu zreszt wynaj pistollero, ktry zabije kadego czowieka za kilkaset marnych dolarw, niepodanego cudzoziemca nawet za kilkadziesit... Gdyby pan jednak chcia przyjecha po swoje bezwartociowe, faszywe bohomazy... Elmyr odoy suchawk. Po raz pierwszy zosta oszukany jawnie i bezczelnie. Rzecz jasna ani myla jecha do Meksyku. Jedno z pcien Matisse'a zdeponowanych u Her-nera przechodzio z rk do rk i wdrowao po >nych krajach, a w kocu znalazo si znw w Stanach Zjednoczonych. Dopiero w trzy lata pniej zostao publicznie uznane faszerstwo przez pani Duthuit, crk Matisse^a.^lozmaicie mwiono o dalszych losach obrazu; jedni utrzymywali, e skonfiskowaa go policja, wedug innych rde widziano go na jachcie pewnego armatora greckiego, ktry pono zapaci za niego 165 tysicy dolarw. O tym, eby inne falsyfikaty zostay rozpoznane i ujawnione, jako nie_ mwiono; wszystko wskazuje na to, e do dzisiejszego dnia zdobi prywatne kolekcje i zbiory muzealne. Rwnie inne prace Elmyra dzieliyby do dzisiaj ten zaszczytny los, gdyby w owym momencie ycia zaprzesta faszerskich praktyk. Do dzi wikszo z nich zdobiaby ciany muzew i prywatnych kolekcji, rosaby w cen, bya opisywana przez znawcw i podziwiana przez mionikw malarstwa. Ale o dalszych losach faszerza, a tym samym o losach wikszoci jego prac, mia zadecydowa, jak czsto w yciu bywa przypadek, zbieg okolicznoci, a konkretnie pewne nieplanowane spotkanie. Byo to podczas powitalnego przyjcia, ktre de Hory wyda w swoim nowojorskim mieszkaniu po powrocie z Meksyku. Przyjcie owo uwietnia swoj obecnoci sama Marilyn Monroe. Szarmancki gospodarz podarowa sawnej gwiedzie filmowej redniej wielkoci obraz Renoira, przedstawiajcy zamylon dziewczyn z rami. Malowa ten obraz kilka godzin i w pewnym natchnieniu. Boska Marilyn obdarzya go w zamian przepiknym umiechem oraz gorcym pocaunkiem w usta. Po raz pierwszy w yciu Elmyr poczu wtedy do kobiety co wicej ni zwyk ciekawo... Ale naprawd wszystko w tej scenie byo faszywe: umiech, pocaunek i... obraz Renoira. Na owym coctailu pojawi si pewien mody czo78 76

Auguste Renair Portret modej kobiety

wiek. Mia lekki zarost, rzedniejce czarne wosy i dugi ostry nos; by redniego wzrostu i wyglda, jakby kilka ostatnich miesicy spdzi na awce w zaniedbanym parku. Nazywa si Fernand Legros i w yciu Elmyra mia odegra mniej wicej tak sam rol, jak on sam w historii faszowania obrazw. Legros urodzi si w Ismaili, w Egipcie, gdzie jego ojciec pracowa jako urzdnik w zarzdzie R^.au Sueskiego. By znany jako osobnik co najmniej podejrzanej kondiuty. P Grek, p Egipcjanin, mia kuzyna armatora, dziki czemu mg co jaki czas przepywa bez patnie albo w zamian za prac Atlantyk. Kiedy pozna Elmyra, nie odrnia gwaszu od akwareli, Czanne'a od Matisse'a, Rafaela od Tycjana. By te zupenie pozbawiony smaku, ale z biegiem czasu nabra ogady i poloru, maskujc tym swoje prostactwo i trywialno. Z tym to czowiekiem zwiza si Elmyr w ostatnim okresie swojego pobytu w Ameryce. Trzecim w tej kompanii by Real Lessard, przystojny, piegowaty 19 --latek o bujnej czuprynie i pucoowatej gbie. Co oznaczaa dla Elmyra ta kompania? Wiele. Przede wszystkim ostateczne wejcie na przestpcz drog. Dlaczego j wybra? Odpowied na to pytanie jest zoona, w kadym razie nie odstraszy go casus niejakiego Hana van Meegerena, poza Dawidem Steinem i oczywicie naszym bohaterem i najgenialniejszego faszerza obrazw na wiecie, specjalisty od Vermeera. Prasa amerykaska, jak rwnie europejska, wiele rozpisywaa si w owych latach o van Megeere-nie. Warto wic w tym miejscu przedstawi jego krtk histori. Ot zaraz po wojnie czonkowie jednej z alianckich komisji zajmujcych si dzieami sztuki podczas badania obrazw ze zbiorw Gringa tego najwikszego rabusia dzie sztuki w historii wiata natknli si na obraz Verme-era Chrystus i jawnogrzesznica. Szybko ustalono, e by to orygina, niewtpliwy autentyk. Skd mogo pochodzi nie znane dotd dzieo, jak nie z Holandii? Do akcji wczono policj, ktra wszcza energiczne, aczkolwiek dyskretne ledztwo. W dokadnie przebadanych zacznikach oraz notatkach dotyczcych zb? >w sztuki Gorin-ga cigle powtarzao si nazwisko niejakiego Aloisa Miedla, niemieckiego bankiera, udziaowca midzy innymi amsterdamskiego antykwariatu Goudstikkera, za ktrego porednictwem marszaek Rzeszy kompletowa swoje zbiory. Przez Aloisa Miedla policja rycho ustalia nazwisko
80

79

sprzedawcy bezcennego obrazu Vermeera; by malarzem i handlarzem obrazw, mieszka w Amsterdamie przy Keizersgracht 321 i nazywa si Han van Meegeren. Zasignito poufnych informacji o Holendrze. Okazao si, e by wacicielem licznych kamienic w Amsterdamie i w Laren, uchodzi za obywatela zamonego, hojnego i nieco ekstrawaganckiego, w swoim rodowisku cieszy si ogln yczliwoci i sympati mimo jak na mieszczaskie pojcia zbyt swobodnego trybu ycia. Dowiedziano si take o bliej niesprecyzowanych kontaktach van Meegerena z hitlerowskim okupantem. Zoyo mu wizyt dwch urzdnikw w cywilu. Van Meegeren do tego stopnia nie budzi podej rze, e smutni panowie usiedli z nim do stou suto zastawionego jadem i drogimi winami. Starym policyjnym zwyczajem gawdzili na rozmaite tematy, zadajc starannie opracowane pytania dotyczce obrazu Chrystus i jawnogrzesznica. Gospodarz jednak by dobrze przygotowany i udziela odpowiedzi zdecydowanych i wyczerpujcych. Owiadczy wic, e obraz Vermeera sprzeda jakiemu Holendrowi cieszcemu si dobr opini i dopiero pniej dowiedzia si, e jaki nieznany porednik odsprzeda z kolei ptno Gringowi. On, van Meegeren, mia nawet zamiar interweniowa, ale dano mu do zrozumienia, e chodzi o spraw lec w narodowym
6 Faszerz

81 interesie Holancl ^ Niemcy bowiem nie zapacili w walucie niemieckiej, lecz dali w zamian kilka dzie starych holenderskich mistrzw. Cena tych dzie miaa wielokrotnie przewysza warto obrazu Vermeera. Policjanci w cywilu wiedzieli, e tak mniej wicej byo, interesowao ich jednak najwaniejsze; skd van Meegeren mia arcydzieo, jakiego nie miay nawet zbiory pastwowe? Jeden z wielkiej trjki arcyfaszerzy wiatowego malarstwa by od dawna przygotowany na to pytanie. Poczstowa wic zaciekawionych policjantw 'nastpujc opowiiaisifck: obraz Vermee;ria odkry we Woszech, ogldajc zbiory znakomitej, ale zuboaej rodziny patrycjuiszowslkiej, ktra z zastrzeeniem absolutnej dyskrecji zamierzaa sprze-dia niekitre dziea sztuki; dlatego te nie moe pod adnym pozorem wymieni jakiegokolwiek nazwiska. Urzdnicy odeszli, chocia odpowied bya niezbyt zadowalajca. Han van Meegeren odetchn: nie mg wprawdzie udowodni swojej woskiej historii, ale te policja nie moga jej zaprzeczy. Ju jednak nastpnego dnia znik jego spokj; zjawio si w jego domu dwch innych funkcjonariuszy, tym razem z policji politycznej, i przedoyo nakaz aresztowania. W kilka dni pniej sdzia ledczy oznajmi Hanowi, e ciy na nim powane podejrzenie o wspprac z wrogiem. W razie udowodnienia winy grozi najwyszy wymiar kary. Siedzc w celi i majc do czasu na spokojne przemylenie Han van Meegeren zda sobie spraw z tego, e waciwie mia przed sob dwie ewentualnoci: albo proces o kolaboracj i licho wie co jeszcze i w perspektywie doywotnie wizienie lub w najlepszym razie kilkanacie lat pozbawienia wolnoci, albo... niewielki, moe na
82

wet z zawieszeniem wyrok za faszowanie obrazw. Podj decyzj i zoy nastpujce zez nanie: podrobi czternacie dzie dawnych mistrzw holenderskich, z tych za dziewi puci w obieg handlowy. Przyniosy mu one czn sum siedmiu milionw 167 tysicy gulde nw. Po odtrceniu opat za porednictwo jego czysty zysk wynis pi milionw 460 tysicy guldenw. Sdzia ledczy, co'* jest zrozumiae, nie uwierzy w t opowie twierdzc, e Han van Meegeren jest wierutnym kamc, ktry woli ma kar wizienia za faszerstwo ni ciki wyrok za czynn kolaboracj z okupantem. W kocu jednak podejrzany poda tyle wiarygod nych i sprawdzalnych szczegw, e nie mona byo duej wtpi w jego zeznania. Dano mu ostatni szans i zadanie: aby w celi, w obecnoci rzeczoznawcw namalowa nowe klasyczne dzieo. Zgodzi si, namalowa, wadze sdowe poday ca spraw do wiadomoci publicznej i w ten sposb afera van Meegerena obiega pras europejsk, a nastpnie caego wiata. Ostatecznie, po wielu perypetiach z ekspertami i historykami sztuki, ktrzy znacznie rnili si w ocenie nie tylko stopnia winy Hana van Meegerena, ale i jego faszerskiej twrczoci 12 padziernika 1947 roku sd skaza go na rok wizienia (prokurator da dwch lat). Po ogoszeniu wyroku skazany poprosi przewodniczcego sdu o zezwolenie na malowanie w wizieniu. Otrzyma zgod i natychmiast zaczy napywa zamwienia na rne prace, gwnie portrety; czowiek, ktry malowa jak Vermeer" zainteresowa kolekcjonerw, handlarzy i porednikw ze wszystkich wikszych centrw wiatowego malarstwa. Dlaczego? Dlaczego kady chcia mie

podrobionego Vermeera? agodny wyrok pokrzepi faszerza duchowo, nadwtliy si jednak jego siy fizyczne; musiano go przewie do kliniki Valeriusa, w ktrej zmar 30 grudnia 1947 roku. Mia pidziesit osiem lat. Elmyr de Hory za porednictwem prasy amerykaskiej zapozna si bardzo dokadnie ze spraw holenderskiego kolegi po facEu. Czy przej si chocia troch wpadk van Meegerena? Nie, w ogle si nie przej, przede wszystkim dlatego, e uwaa siebie za o wiele lepszego malarza ni Holender. Mia podstawy, aby tak myle. Growa nad tamtym nie tylko gruntownym wyksztaceniem malarskim, ale i zakresem zainteresowa histori sztuki, rnorodnoci tematyki podrabia dziea nie jednego artysty, lecz kilku nastu! wreszcie talentem, bezspornym, nie kwestionowanym przez najtszych znawcw. Tak si zoyo, e na wspomnianym coctailu w nowojorskim mieszkaniu Elmyra gospodarz przyjcia rozmawia o Hanie van Meegerenie. Dyskusja o holenderskim faszerzu wywizaa si midzy nim a wieo poznanymi ludmi Le-grosem i Lessardem, ktrzy z jednej strony przestpcz profesj Wgra mieli wprowadzi na szczyty, a z drugiej przyczyni si do jego upadku. Gupi ten Holender osdzi Fernand Legros bezceremonialnie gdyby zbywa swoje obrazy przez porednikw, nigdy by nie stan przed sdem! Dlaczego? zaciekawi si Elmyr. Kto by mu udowodni, e podrabia obrazy nie dla wasnej przyjemnoci? A gdyby tak jeszcze kilka razy zmieniy waciciela? Prawo adnego kraju nie karze za wykonywanie kopii. adnego! potwierdzi milczcy na og 1984

83

-latek Real Lessarcf, umiechajc si szeroko py-zat gb. Bez przerwy wpatrywa si z uwielbieniem w starszego koleg, Wgier bez trudu wyczu, e tych dwch czy co wicej ni zwyka przyja. adnego! powtrzy. Czy panu, hrabio, nie wolno namalowa sobie powiedzmy Picassa i powiesi w mieszkaniu? Elmyr drgn, dziwnym zbiegiem okolicznoci mia to, o czym mwi modziutki Francuz; namalowa by kiedy stylizowany akt Picassa i jako zapomnia go sprzeda, wisia teraz w falsyfikat w salonie wzbudzajc zachwyt goci. Trzeba byo co odpowiedzie. Chyba wolno odpar z wahaniem. Ale kopia rni si od falsyfikatu... Czym? Podpisem? zaperzy si Real Lessard zwany przez swojego koleg Pienikiem. Przecie wielu malarzy nie sygnowao swoich obrazw! Poza tym... poza tym... zastanowi si przez moment, wida szanowa wasne sowa, co mogo o nim wiadczy tylko dobrze wierna kopia, przynajmniej ja tak uwaam, powinna za wiera take i podpis artysty, jak kopiowa to wszystko! Mam racj, Fernandzie? Oczywicie przyzna Legros. Widziaem sporo kopii sawnych obrazw i zawsze miay podpis, oczywicie wtedy, gdy mia go orygina. Kopi wykonan dla uczciwych celw mona odrni od oryginau powiedzia spokojnie Wgier. I to z atwoci. Ma pan na myli materia? zapyta Legros. Nie tylko. Ale to bardzo obszerny temat, nie wyczerpiemy go w cigu dzisiejszego wieczoru. Wyczerpywa faszerski temat miaa caa trjka przez. najblisze lata, cile rzecz biorc przez bardzo dugie lata. Niemal do koca lat pidzie-

siatych Elmyr przebywajc w Stanach Zjednoczonych utrzymywa cise kontakty z dobran par przyjaci, Legrosem i Lessardem. Szybko rozszyfrowali rdo, z ktrego czerpa rodki na do wystawny tryb ycia, szybko te zaczli Wgrowi pomaga w przestpczym procederze wyrczajc go w sprzeday i rozprowadzaniu falsyfikatw. Nie bya to jeszcze ta spka, ktra nasycia chonny rynek dzieami malarskimi wartoci kilkudziesiciu milionw dolarw, ale i tak amerykaskie galerie i kolekcje prywatne wzbogaciy si o przynajmniej czterysta falsyfi katw. Legros i Lessard, wykorzystujc sabo Wgra, z kadym miesicem coraz bardziej go sobie podporzdkowywali; po dwch, trzech latach owadnli nim niemal cakowicie. Doszo do tego, e Legros najsprytniejszy i najzuchwalszy z caej trjki dyktowa Hory'emu, co ma malowa, kiedy i jak. Wynikao to std, e ten nieokrzesany hochsztapler w przyspieszonym tempie uzupeni podstawowe braki w edukacji i potrafi odrni Czanne'a od Degasa, a Renoira od Moneta. Ale potrafi co jeszcze, co, czego nie umieli ani pidziesicioletni Elmyr, ani dwudziestolatek Les-sard-Pieniek; umia mianowicie sprzeda za niez cen kady obraz, kady rysunek wykonany przez Wgra, sprzeda go, rzecz prosta, jako autentyk. Jak to robi Hory i Lessard nie wiedzieli. Lata pidziesite w interesujcej nas dziedzinie charakteryzoway si w Stanach Zjednoczonych ogromnym, nie notowanym dotd wzrostem cen dzie sztuki. Pojedyncze ptna starych mistrzw Tycjana, Rembrandta, Velazqueza, Goyi i innych osigay na aukcjach zawrotne, idce w miliony dolarw sumy. Take prace niedawno zmarych lub wrcz yjcych artystw, zwaszcza francuskich, kupowane byy i sprzedawane za kwoty, o jakich nie marzyli ich autorzy. Zwyke rysunki Picassa na przykad szy jak przysowiowa woda po kilkadziesit tysicy dolarw. W modzie i w cenie by wreszcie Modigliani. Jego twrczo przeywaa oczywisty renesans, byle pcienko lub szkic stanowio prawdziw ozdob kadej galerii i prywatnej kolekcji, w ktrej si znajdowao. Fernand Legros orientowa si doskonale w tej hossie i zgodnie z popytem ukierunkowywa fa-szersk twrczo Elmyra. W ten sposb amerykaska sielanka caej trjki trwaaby nie wiadomo jak dugo, gdyby nie nastpny przypadek. Dopomg mu jednak wydatnie zachanny na pienidze Legros. Ot pewnego razu, a by to pocztek roku 1959 Elmyr wyruszy do paru wikszych miast, aby wyszuka w antykwariatach i lombardach zapas potrzebnego papieru ze starych albumw. Objecha niemal wszystkie wiksze miasta Stanw, odwiedzi Boston, Buffalo, Baltimore, Waszyngton, Cincinnat i i Cleveland, zawita rwnie do Detroit, Chicago i Saint Louis. Podr bya owocna, prawie w kadym miecie co kupi. Wracajc do Nowego Jorku czu gbokie zadowolenie; mia podstawowego materiau przynaj mniej na kilka lat. W swoim mieszkaniu zasta tylko Reala Lessarda. Mody Francuz spa akurat na kozetce ustawionej w wielkiej wnce; gdy de Hory usiowa go obudzi, poczu siln wo alkoholu. Pokiwa gow i zanim wzi kpiel, obszed wszystkie pokoje. Duej zatrzyma si w pomieszczeniu, w ktrym bya urzdzona pracownia, najpierw policzy paczki nadsyane z rnych miast ich liczba
86

85

zgadzaa si poza jedn, ale ta bya jeszcze w drodze, wysa j wczoraj. Nagle drgn i rzuci si ku szafie stojcej w kcie. Bya otwarta. Obla go zimny pot; w szafie trzyma zwykle olejne prace wymagajce jeszcze ostatnich zabiegw, podstarzenia, suszenia i tak dalej. Nie zdarzao si, aby szafa bya pusta. Jak teraz. Wbieg do wnki i szarpn rami Reala, Pieniek zachrapa i przewrci si na drugi bok; Elmyr znw szarpn, chopak otworzy oczy. Aaa... to ty? zamkn oczy z powrotem, najwidoczniej nie zamierza na duej przerywa snu. Przyjechae wreszcie? Alkohol jest w barku, napij si i nie przeszkadzaj mi, popilimy wczoraj z Fernandem jak si patrzy... Co si stao z tymi obrazami Modiglianiego z szafy? krzykn Wgier. Z szafy? wystka Francuz. Sprzeda... sprzedalimy je. Waciwie opchn je Fernand. De Hory zapa si za gow. Widzc jego reakcj i wcieko malujc si na twarzy Real podnis si z kozetki, zachwia si, musia oprze si o rami przyjaciela. Czemu si denerwujesz, Elmyr? powiedzia. Fernand wzi za te obrazki dobr cen, na wet bardzo dobr!

87

Te ptna byy niewykoczone! rykn Wgier. Rozumiesz? Niewykoczone! Mj Boe, mj Boe... Komu je sprzeda? Nie pamitam, byem pijany. Jakiemu han dlarzowi... Ale nie martw si, uwdzilimy je tro ch dymem, na tyle... na tyle jeszcze si znamy... Znacie si tylko na wdce i narkotykach! Elmyr nie cisza gosu. Obrazy byy niewy koczone, nie pojmujesz tego, skoczony bawanie? Nawet najgupszy marszand od razu pozna, e ma do czynienia z falsyfikatami! I natychmiast zawiadomi policj! Modego Francuza ostatnie sowo jakby otrzewio, szeroko otworzy oczy i spojrza z przestrachem. Po co zaraz policja? powiedzia z gupia frant. Ten marszand oglda obrazy dokadnie, przysigam. Widocznie by lepy! Kiedy je sprzedalicie? Trzy dni temu, naprawd nie ma powodw do obaw, chod, Elmyr, napijemy si czego. Gdzie Fernand? Bawi si, znalaz sobie tak jedn dziew czynk... Wiesz, gdzie go szuka? Czy to takie pilne? Napij si... Przesta ple gupstwa, durniu! W kadej chwili moe tu przyj policja i aresztowa nas! Ubieraj si, musimy go odnale i zabra te ptna z powrotem! Modzieniec wbi w Wgra cikie spojrzenie. Pokiwa przeczco gow. Ten numer nie przejdzie, Elmyr, ptna s dla nas stracone na zawsze, cz forsy zreszt rw nie. Przehulalicie j, ajdaki... de Hory usiad na wycieanym krzele, ktnia wytrcia go z rw nowagi. Poczu si zmczony i bezradny. Fernanda Legrosa szukali prawie dwa dni, prze trzsnli wszystkie meliny, znane Realowi, ktre znajdoway si przewanie w okolicy Central Parku. Znaleli go wreszcie na ulicy Ave of the Americas, dochodzcej do najwyszego na wiecie budynku Empire State Building w dziel nicy Greenwich Village. Przebywa rzeczywicie w garsonierze modej prostytutki, brzowoskrej dziewczyny z Porto Rico. Jak si okazao, za pi
niewykoczonych obrazw Modiglianiego, przedstawiajcych akty i portrety kobiet, wzi Legros od fnarszainda Mike'a Towiandia, zreszt handlarza poledniejszego gatunku, a sto szedziesit tysicy dolarw. Ale to nie wszystko pochwali si hochszta pler. To tylko wiksza zaliczka, Towland owiadczy i tak to uzgodnilimy, e pniej do paci jeszcze czterdzieci tysicy. Pniej to znaczy kiedy? zapyta Wgier. Po dokonaniu ekspertyzy przynajmniej przez dwch specw, jestem pewien, e potwierdz au tentyczno. Twoja rka, Elmyr... Gdy usysza, e obrazy byy niewykoczone, zblad, od razu odechciao mu si dziewczyn, wdki i narkotykw, min mu rwnie dobry humor. Ruszyli do marszanda; niestety wszystkie obrazy odda akurat do oceny. Na trjk wsplnikw pad popoch, tym wikszy, e Legrosowi rozeszo si prawie

89

pidziesit tysicy dolarw. Musimy wia i to szybko podda myl Real Lessard. Najlepiej do innego stanu, albo do Meksyku. Meksyk lepszy popar go Legros. Za pie nidze, ktre mamy, przeyjemy tam choby i dwa lata, zreszt Elmyr znw co... Zrywam z tym wszystkim! i zdenerwowa si Wgier. A w Meksyku ju byem, jestecie w bdzie mylc, e tam bylibymy bezpieczni. Taki Towland, jeli ju zawiedzie go policja i prywatni detektywi wynajmie zawodowych morder cw, ktrzy sprztn nas za par tysicy dolarw! Jedcie sobie do Meksyku, ja wracam do Europy. Tam przynajmniej nie strzela si do ludzi jak do kaczek! *

Kiedy we wrzeniu 1959 roku, po trzynastoletniej nieobecnoci de Hory znw zawita do Francji i zamieszka w Paryu Legros i Lessard rycho podyli za nim. Nie mia si, by ich przepdzi, ba si zreszt, za duo wiedzieli. Znw zaczli eksploatowa starzejcego si szybko malarza, wycigajc ze reszt si i pienidzy. Wtedy El -myr oznajmi, e wycofuje si z interesu, e nie ma ju ani jednego falsyfikatu. Legros zamia si i zapyta: Naprawd? A co zrobie z tymi, co miae tu przed wyjazdem z Ameryki? Na przykad co si stao z tym maym, <uroczym Cezainine'em? Sam ju nie wiem. Zdaje si, e zosta w depo zycie w hotelu Winstor w Nowym Jorku od par Wgier zgodnie z prawd; istotnie ostatnie dni w Stanach Zjednoczonych spdzili w tym ho telu, zameldowani pod faszywymi nazwiskami. Fernand Legros wrci do swojego hotelu i za mwi rozmow z Nowym Jorkiem, z hotelem Winstor. Podajc si za Josepha Boutina ta kiego bowiem nazwiska uywa Elmyr przed opuszczeniem Stanw zapyta, co sycha z ba gaem; odpowiedziano mu, e nadal znajduje si w przechowalni. Wwczas Legros oznajmi, e pewien mody czowiek nazwiskiem Fernand Le gros przyjedzie za tydzie po kufer z listem Jo sepha Boutina. Podrobi list i podstemplowa go faszyw piecztk francuskiej policji, nastpnie, poyczywszy sto dolarw na ycie i piset na bilet, wsiad w samolot odlatujcy do Nowego Jorku. Bez wikszych ceregieli wydano mu baga, w kt rym znalaz prawdziwe skarby w postaci rysun kw i akwarel francuskich mistrzw, wykonanych rk Wgra. Zacz nimi handlowa i niebawem zdoby sobie opini marszanda specjalizujcego 91 si we francuskich postimpresjonistach. O waciwym autorze rysunkw i akwarel jakby zapomnia. W tym czasie Elmyr de Hory dokona w Paryu kilku transakcji na swj rachunek. Wrci do przestpstwa; jego dobre intencje bowiem topniay razem z kontem bankowym. By ponadto zmczony yciem i cigymi wczgami, ciy mu te wiek 55 lat. Zacz przemyliwa o tym, aby znale na staro jak spokojn przysta. Najczciej myla o wyspie Ibizie na Balearach, gdzie tak wspaniale wypoczywa ostatniego lata. W takim nastroju zasta go Fernand Legros, kiedy w padzierniku 1961 roku przyjecha ze Stanw Zjednoczonych do Parya. Legros

90

wyglda doskonale, nosi garnitury od dobrych krawcw i drogie piercienie na rkach, wydawa si jednym sowem prosperowa znakomicie. Co u ciebie, Elmyr? zapyta opowiadajc szczerze o przywaszczeniu obrazw i rysunkw przyjaciela. Jestem ci co nieco winien, ale to drobiazg, dziesi tysicy dolarw wystarczy? Jestem waciwie bez pienidzy... Zrobie tam majtek? Sporo handlowaem, ale przewanie dzieami... autentycznymi zara tamten. Ale wracajc do naszych spraw: stae si prawdziwym mist rzem. To, co mi pokazae przed chwil, warte jest duej forsy, sam jednak tego nie sprzedasz, brak ci odwagi i bezczelnoci, tak, mj drogi, zwyczaj nej, ordynarnej bezczelnoci. Ja j mam, zreszt jak kady handlarz obrazami. Chcesz, mog prze j twoje interesy, pomoe mi Real, no jak? To ryzykowne, Fernand, w Paryu i w ogle w Europie znaj si na malarstwie lepiej ni za oceanem. / A kto powiedzia, e bdziemy sprzedawali tutaj? Poza tym ty niczym nie ryzykujesz. Po wiedz, czy nie wolno mi kupi od ciebie Matisse'a, Cezanne'a, Picassa i licho wie kogo jeszcze? Wolno, ale... adne ale, Elmyr! Prawo francuskie, ani jakie kolwiek inne, nie zabrania wykonywania kopii i sprzedawania ich, reszta to moja gowa! Po nadto nawet w razie wpadki, co z gry wyklu czam, nie powiem przecie, e obrazy otrzymaem od ciebie, nic by mi to nie dao. Zajmiemy si z Pienikiem wszystkim. A ty bdziesz spokojnie y na tej swojej rajskiej wyspie, bdziemy ci re gularnie co miesic wypacali kilkaset dolarw, a od kadej waniejszej sprzeday dostaniesz solidny procent. No jak? Hm... musiabym si zastanowi Wgier wrci mylami do maego domku na Ibizie, w ktrym spdzi uroczy miesic. Klimat wyspy by wprost wymarzony, nie odczuwa tam adnych dolegliwoci, nie zaznawa wielkomiejskich stressw. Zatskni nagle za zieleni bujnej rolinnoci i czystym bkitem nieba i wody. Ibiza przypomi naa mu miejsce, w ktrym spdzi dziecistwo i modo: nadbalatoskie winnice. Nad czym tu medytowa ku elazo Fernand Legros. Proponuj ci krlewski interes, my nadstawiamy gowy i zaatwiamy wszystko, ty siedzisz na wyspie i malujesz, nie musisz zresz t si przepracowywa! No jak, Elmyr? Myl, e zaczniemy od serii akwarel Dufy'ego. Ale ja nigdy nie robiem Dufy'ego! zapro testowa Hory. Nie potrafi! Ty nie potrafisz? powiedzia przecigle Fernand Legros. Zna czue punkty Elmyra, wi cej, zna go caego, jego marzenia i ambicje, dotd 93
92

nieziszczone i niezaspokojone; wiedzia o rozczarowaniach, upokorzeniach, artystycznych wzlotach i upadkach, o wszystkim. Dla mnie jeste najwikszym malarzem, jaki w ogle pojawi si w tej zasmarkanej cywilizacji, czekaj no, nie zaprzeczaj! Ci wszyscy Leonardowie da Vinci, Michay Anioy, Rembrandty, Rubensy, Picassy i ta caa zgraja artystycznych nieukw nawet nie umywaj si do ciebie, tak, to wita prawda! Potrafisz nie tylko malowa jak kady z nich, ale jak wszyscy razem wzici, a wic lepiej od kadego z osobna, to przecie logiczne. Czy bowiem Leonardo da Vinci potrafiby malowa tak jak Modigliani, a Modigliani jak Leonardo da Vinci? Nie! A ty potrafisz! Umiesz praktycznie rzecz biorc malowa jak kady ze znanych artystw, jeste wic prawdziwym geniuszem. e twoich wasnych obrazw nie chc kupowa? To moda i snobizm, Elmyr, wiesz o tym tak samo dobrze jak ja, zmowa okrelonej grupy ludzi, ktrzy na pracy artystw zbijaj krociowe majtki, yj z nich jak jemioy z drzew, jak pasoyty. Lansuj jednych, a niszcz drugich. Czy to normalne, eby kawaek ptna zamazany farb przez takiego Picassa kosztowa milion dolarw, a taki sam kawaek ptna zamazany farb na przykad przez ciebie dziesi dolarw? Poza tym ludzie chc, eby ich oszukiwa; powiadam ci, przyjacielu, niejeden raz widziaem w oczach marszandw powtpiewanie. Domylali si, e co nie jest w porzdku, mimo to kupowali obraz, fakt, e pacili wtedy o wiele mniej ni daem. I ty masz skrupuy? Dlaczego masz na stare lata, wybacz te okrutne sowa, zdycha z godu? Natura obdarzya ci wielkim talentem, na ktrym z tych czy innych wzgldw ludzie si nie poznali, czy masz 94 dlatego litowa si nad nimi? Ty, ktry o malarstwie wiesz wszystko? Ty, ktry w malarstwie potrafisz wszystko? Po tej tyradzie Legrosa Elmyrowi zabrako si do odmowy. Zapowiedzia jednak stanowczo, e w przypadku prac olejnych ptna musz schn przynajmniej dwa lata, wydusi te z tamtego przyrzeczenie, e nigdy nie zrobi kawau z niewykoczonymi pracami, takiego jak w Nowym Jorku. Poczyniwszy odpowiednie przygotowania, w styczniu 1962 roku wrci do maego domku na Ibizie, domku ju teraz wasnego, jako e otrzyma od przyjaciela zaliczk na jego kupno. Fernand Legros by tak uczynny, e zobowiza si nawet do zaatwienia wszystkich formalnoci zwizanych z nabyciem parceli i budow willi. Jak wykazay najblisze tygodnie i miesice, z e zobowizania tego wywiza si bez zastrzee; Wgier mg wkrtce zamieszka w luksusowej willi pooonej nad samym morzem i otoczonej piknym parkiem. Wyspa Ibiza jest jedn z trzech duych wysp Balearw, obok Majorki i Minorki, pooona jest te najbliej brzegw Hiszpanii, to znaczy przyldka Nao i zatoki Walenckiej. rdziemnomorski klimat i suche wiatry z niezbyt odlegej Afryki sprawiaj, e w zaktek odznacza si niemal rajskim klimatem. Wyspa urzeka przybysza bujn, przepyszn rolinnoci, czystymi rzekami i strumykami, agodnymi wzniesieniami pokrytymi wspania zieleni. Wyspa ma 598 kilometrw kwadratowych powierzchni i w owym czasie liczya niewiele ponad czterdzieci tysicy mieszkacw, trudnicych si gwnie upraw winoroli, oliwek, drzew cytrusowych oraz rybowstwem. Najwicej ludzi zamieszkiwao w miecie porcie o takiej samej nazwie jak wyspa, Ibiza. Byo w nim muzeum archeologiczne oraz liczne zabytki, w tym staroytne nekropolis, katedra z XIII wieku, fortyfikacje z XVI wieku i barokowy koci San Domingo. Osiedliwszy si na Ibizie na stae Elmyr de Hory przeistoczy si od razu we Francuza, Elmyra Dory-Boutina. Na takie nazwisko, brzmice dostojnie i powanie, mia wystawiony francuski paszport, faszywy oczywicie. Na pocztek urzdzi w maym, lecz wygodnym domku du praVincent van Gogh studium do Zjadaczy kartofli

cowni i odda si wytonej pracy. O rodki na utrzymanie nie musia si martwi; od Legrosa otrzymywa regularnie co miesic czterysta dolarw oraz czek na tysic dwiecie dolarw jako premi. Po raz pierwszy w yciu nie mia adnych, ale to adnych kopotw i by szczliwy. Legros i Lessard dostarczali z Parya farby oraz stare obrazy kupowane na Pchlim Targu; ptna takie musiay pochodzi z danego dziesiciolecia, by zamalowane moliwie cienk warstw farby i nacignite na oryginalne ramy. Elmyr specjaln mieszank, nad ktrej skadem pracowa swego czasu przez kilka lat, bardzo ostronie, nie uszkadzajc ptna, zdejmowa warstw farby. Powikszenia fotograficzne pozwalay nastpnie na dokadne studiowanie techniki podrabianych mistrzw. Pasjonowaa go ta praca. Wyjdzie nie wyjdzie, w kadym przedsiwziciu faszer-

skim byo co z loterii; niekiedy z jakim fragmentem obrazu mczy si par dni, kiedy indziej szo jak po male i cae dzieo powstawao w kilka godzin. W owym czasie, jak kady wybitny w swojej specjalnoci fachowiec a dla Wgra podrabianie obrazw stao si ju zawodem podchodzi do pracy, jak to tak mona okreli, ze szczegln rzetelnoci. Sta si przez to faszerzem uniwersalnym i... genialnym, umia w tej dziedzinie wszystko; potrafi namalowa zupenie nowy obraz jakiego mistrza, wreszcie umia stworzy pastisz to znaczy przej szczegy z rnych obra zw tego samego malarza i zestawi je zgodnie z jego stylem w jeden nowy" obraz mistrza. 0 zwyczajnych kopiach naladujcych oryginay nie ma potrzeby wspomina robi je znakomi cie od dawna. Kiedy na Ibiz wpad na kilka dni Legros i El-myr bdc w dobrym nastroju zdradzi mu wiele tajemnic swojego warsztatu. Tamten dziwi si 1 krci gow: nigdy by nie przypuszcza, e pod rabianie obrazw jest sztuk a tak trudn. Jeli chc namalowa obraz starego mistrza wyjani Wgier musz dokadnie pozna jego technik. Jest na to wiele sposobw i nie ma potrzeby o nich wspomina, to nudne, ale podam ci przykad: w technice temperowej, w ktrej spoiwem jest substancja organiczna biako lub tko jaja, kazeina, mleko, klej lub ywica najczciej stosowano tko. Zmieszane z sokiem modych pdw figowych i rozcieczone wod stawao si bardziej pynne i lepiej zemuglowane. Wielu mistrzw ostrzegao przed dodawaniem zbyt duej iloci tka i zalecao jaja pochodzce od kur miejskich, poniewa tka ich jaj byy janiejsze i przydatniejsze". Mieszano obowizkowo rwne iloci pigmentu i spoiwa tkowego, nastpnie rkami delikatnie rozcierano je w wodzie, dziki czemu masa osigaa spoisto, jakiej nigdy nie uzyska si stosowanym obecnie tarciem maszynowym... I ty to wszystko robisz? zdumia si Legros. Nie tylko odpar Wgier. Musz take pamita o stu innych rzeczach. Ale pozwl, e skocz; ot przy wykonywaniu kompozycji malowano najpierw architektur, nastpnie szaty i partie ciaa, w ten sposb farby uzyskiway sw pen wietlisto, spoczyway bowiem bezpore dnio na biaym podkadzie. Po lekkim zaznacze niu konturw rysunku zamanym odcieniem zie leni tonowano go zieleni vert Veronese, na ktr nanoszono dwukrotnie warstw bieli. Zamany odcie zieleni verdaccio powstawa przez domie szanie do niej czerni, bieli i ugru. Oczy, nos, usta i fady odziey podkrelano t sam farb, ktr zarysowywano kontury. Cieniowano obraz naka dajc grubo vert Veronese. Karnacj oddaway trzy odcienie: ten najjaniejszy nadawaa cinabrese, jasnoczerwona... Przepraszam ci, Elmyr przerwa sucha jcy dotd cierpliwie Fernand Legros to zbyt skomplikowane jak na mnie, i tak niewiele zapa mitam. Ale chyba z dziewitnastowiecznym i dwudziestowiecznym malarstwem nie ma a ta kich komplikacji? Wgier zmierzy kompana pogardliwym spojrzeniem i wzruszy ramionami. Tak mrukn z rezygnacj zy, e nie mia
98

7 Faszerz

g^

z kim podzieli si owocem swoich dugoletnich faszerskich dowiadcze. Rzeczywicie z nimi jest troch atwiej. 99 Przed opuszczeniem wyspy Legros zacz nalega na Elmyra, by wzi si za Matisse'a i za due ptna, ktre wedug jego sw szy jak wicona woda z Lourdes''. De Hory zaniepokoi si. Wiedzia, jak niebezpiecznie jest sprzedawa ptna Matisse'a za ycia crki malarza pani Duthuit. Ale Fernand upar si, obieca by ostrony. Wspomnia, e zamierzaj zwikszy malarzowi procent udziau w zyskach, nic nie mwic o fakcie, e to, co przysya do tej pory, stanowio jedynie znikom cz ich zarobkw. Na przykad pierwsze prace Dufy'ego sprzeda rednio po osiem tysicy dolarw za sztuk, obrazy innych artystw zbywa, jeszcze droej. Nic zatem dziwnego, e by ju posiadaczem wysokiego konta bankowego, a ciany jego luksusowego paryskiego mieszkania zdobiy nie tylko ptna Deraina, Vlamincka i Ma-tisse'a namalowane przez Wgra, ale i dwa autentyczne Obrazy Renoira i Vlamincka zakupione za do wygrowan cen od innych handlarzy, zreszt dla zamydlenia oczu, aby nie budzi zdziwienia fakt, e jaki marszand wycznie sprzedaje obrazy. Tym swoim transakcjom nada zreszt Legros odpowiedni rozgos w prasie, co osign atwo przez przekupionych dziennikarzy. W wiecie kolekcjonerw i handlarzy obrazw Fernand Legros zdoby du popularno, ale nadal czeka na swoj wielk szans. Doczeka si jej zim 1962 roku. Za jedno z wielkich pcien Matisse'a byo pastiszem i przedstawiao martw natur, stojcy na komodzie wielki wazon z rnobarwnymi irysami (znany by prawdziwy obraz tego malarza Wazon z irysami) zaproponowano Legrosowi a 75 tysicy dolarw. Praca naleaa do wyjtkowo udanych i kilkunastu znakomitych fachowcw dao si nabra na matisse'100 owsk manier Elmyra; na w realny, chocia zdeformowany w swoisty sposb wiat oraz na czar i poezj rygorystycznego transponowania rzeczywistoci na jzyk malarski za pomoc gry wietlistych barw. Legros nie mg jednak sprzeda ptna bez zawiadczenia o autentycznoci wydanego przez pani Duthuit, crk artysty. Gdybym znalaz kogo, kto poczstowaby t bab czekoladkami z arszenikiem, szybko zostali bymy milionerami powiedzia Elmyrowi. Od kiedy Legros zacz sprzedawa wielkie i kosztowne ptna, konieczne stao si zdobywanie odpowiednich zawiadcze. Handlarz nie mylc wiele, zacz po prostu przekupywa ekspertw. Jednych zadowalay sumy rzdu kilkuset dolarw, innych kilku tysicy, jeszcze innych nie mona byo przekupi za adne pienidze; do tych ostatnich Fernand Legros oczywicie nie szed. Wszystkich jednak w jakim sensie przekonywaa jako prac Wgra; nawet ci, ktrzy nie chcieli podpisa si pod adnym wiadectwem, nie zaprzeczali, e obrazy s autentyczne. Legros dziaa coraz bezczelniej. Raz odway si nawet wysa swojego pomocnika Reala Lessarda na Lazurowe Wybrzee, do znanego malarza Keesa van Dongena, aby przedstawi artycie jego wasny" portret piknej kobiety o zmysowych ustach, ze sznurem bkitnych pere na szyi. Bya to kopia portretu wykonanego przez van Donge na w 1908 roku. Sdziwy malarz, ktry zblia si do dziewidziesitki, starannie obejrza portret i umiechn si, wspominajc swoj przeszo uwodziciela. To byy pikne czasy, modziecze powie dzia Pienikowi. Nie spotyka si ju dzisiaj takich kobiet, ani takich portretw. Tak, oczywi101 cie, to mj obraz, z t dam, ktra bya... ech, gdzie te czasy, modziecze... Potem poczstowa gocia wiekow anegdot, ktra brzmiaa mniej wicej tak: spytali pewn pani, czy pozowaa kiedykolwiek do aktu; ta odpara: owszem, ale nigdy malarzowi. A jeszcze potem wyda Lessardowi odpowiednie zawiadczenie i w ten sposb van Dongen" El-myra uzyska cen prawie stu tysicy dolarw. Podniecony tym zwycistwem Fernand Legros zadzwoni na Ibiz i zada od de Hory'ego nastpnych obrazw tego malarza, ten jednak sprzeciwi si stanowczo: Naprawd przesadzasz! Nie zrobi w takim tempie dobrych obrazw. Poza tym skocz z tym popiechem. Przesta stwarza sytuacj, e ktry z was przylatuje w poniedziaek, oznajmia, e wraca w czwartek i e do tego czasu chce mie pi Vlaminckw, trzy van Dongeny i dwa Bonnardy. Absolutne szalestwo!

Czy nie przysyam ci regularnie forsy? uy starego argumentu Legros. Przysyasz. Ale pamitaj, e zbytnia chciwo zgubia ju niejednego, w kocu handlujesz dzie ami sztuki, a nie garnkami lub misem! Pniej Legros zrezygnowa ze zdobywania zawiadcze. Zamwi po prostu u pewnego Japoczyka znakomicie podrobione oficjalne pieczcie ekspertw i celnikw i sta si w ten sposb samo wystarczalny. Poza tym wykorzystywa kad nadarzajc si sposobno. Dowodem autentycznoci obrazu moe by na przykad take zawiadczenie poprzedniego waciciela, musi nim by jednak stosunkowo znany kolekcjoner. T okoliczno Legros wykorzystywa take; znajdowa w paryskim towarzystwie 102

Kees van Dongen w 1968 roku (liozy wtedy 91 lat)

przyjaci pozbawionych zarwno pienidzy, jak i skrupuw, wystarczyo odpowiednio zapaci, aby 103 otrzyma dane zawiadczenie. Kosztowniejsze prace, wycenione na 50 tysicy dolarw i wicej, wystawia oszust na aukcjach w Paryu lub Nowym Jorku. Ten sposb sprzeday nalea do o tyle bezpiecznych, e waciciel pozostawa anonimowy. Jeli obraz nie osiga danej ceny, Legros odkupowa go sam tracc 10% komisowego, ale zapis i reprodukcja dziea w katalogu znanej firmy przeprowadzajcej aukcj stanowiy dla oficjalny, nigdy nie podwaany dokument nabycia. Mieli jeszcze z Realem Lessardem opracowan inn kombinacj. Wyszukiwali u bukinistw rzadkie albumy z kolorowymi wklejanymi reprodukcjami i znajdowali w nich na przykad pod reprodukcj nastpujce dane: Modigliani, akt lecy, 1918 rok, olej, 92X118, zbiory prywatne". Zamawiali wwczas u Elmyra ptno odpowiadajce cile reprodukcji i opisowi, po czym wykonywali kolorow reprodukcj gotowego obrazu i wklejali j do albumu. Nie zdarzyo si, aby w takich wypadkach kto zwtpi w

autentyczno reprodukcji w starym albumie, a tym samym stawa si on najlepszym wiadectwem oryginalnoci dziea. W latach 1963 i 1964 Legros i Lessard byli w Japonii, w Tokio, gdzie oprcz obrazw zbywanych prywatnym kolekcjonerom zdoali sprzeda do Muzeum Sztuki Nowoczesnej wielki olej Deraina, gwasz Dufy'ego i rysunek Modiglianiego. Opucili Kraj Kwitncej Wini majc w kieszeni ponad wier miliona dolarw. Dla autora wszystkich tych obrazw kupili natomiast may, przenony telewizor, ktry mia stanowi premi i specjaln nagrod za coraz sprawniejsz rk. Nie moglimy mu dawa za duo pienidzy 104 wyjani pniej Legros. Nie tknby pdzla. Kiedy mia pienidze i pozbywa si kopotw nie widzia powodu do pracy, malowa wasne bohomazy. Dlatego zamiast dawa gotwk, za czlimy kupowa mu prezenty. Cieszy si nimi jak jiiezepsute dziecko. Majc tyle pienidzy, Legros zacz prowadzi ksicy tryb ycia. Po powrocie z Japonii kupi mieszkanie, ktrego poprzednim wacicielem by krl Maroka Hassan, i wyda kolosalne sumy na jego urzdzenie. Zamieszka w nim z Realem Lessardem, rzekomo adoptowanym synem. Apar tament w suy rwnie rnym przygodnym przyjacioom homoseksualistom. Przed domem stao zwykle kilka luksusowych, najdroszych samochodw cadiiiac Legrosa, alfa romeo Les-sarda Pienika i rozmaite auta tymczasowych rezydentw. Kiedy Elmyr odwiedzi to mieszkanie a przyjecha do Parya po prostu dlatego, e brakowao mu rodkw do ycia przerazi si. Z sufitw zwieszay si krysztaowe kandelabry, za na olbrzymim marmurowym stole jadalni krlowa srebrny wiecznik. To ostentacyjne, rzucajce si w oczy bogactwo zdobia kolekcja pcien. Wgier prbowa wytumaczy Legrosowi, e wielcy mar-szandzi mieli zwyczaj eksponowa obrazy na czarnym aksamicie, w moliwie przyciemnionych pomieszczeniach. To wszystko jest okropnie nowobogackie zakoczy. Moi klienci te s nowobogaccy odparowa Legros. Chtniej kupuj u mnie ni u innych. A wic nie masz forsy, Elmyr? Nie mam. Farby i inne materiay ostatnio zdro ay, ponadto... 105 Wiem, wiem, wszystko droeje! zamia si Legros. Nie wyczajc uciech doczesnych. Ty chyba duo zarabiasz? zapyta Wgier i Legros po raz pierwszy pomyla, e malarz moe zacz dziaa na wasn rk. Swoim zwyczajem nie zastanawia si dugo. Odpar: Im mniej bdziesz wiedzia tym lepiej dla ciebie. Oczywicie zarabiasz mniej od nas, ale y jesz na spokojnej Ibizie, jak u Pana Boga za pie cem, my za nieustannie ryzykujemy. Zreszt zgoda, dostaniesz troch pienidzy, we si jednak powaniej za due ptna. Ofiarowa jeszcze Wgrowi samochd i zaproponowa, e zbuduje mu na wyspie wymarzon will. Na wiosn 1964 roku kupi parcel na nadmorskiej skale, nad miasteczkiem; rozciga si stamtd wspaniay widok na ca wysp. Willa zostaa zbudowana w krtkim czasie, wyposaono j w basen kpielowy i korty, a otoczy j piknie utrzymany ogrd. Dom sta si najpikniejsz rezydencj caej wyspy. Akt kupna parceli i dokumenty zwizane z budow domu podpisa sam Legros. Uywasz faszywego nazwiska i jeste emi grantem wyjani Elmyrowi. Gdybymy sporzdzili akt notarialny na lewe nazwisko... Niech bdzie, wierz ci zgodzi si Wgier. Popeni tym samym zasadniczy bd, zdajc si cakowicie na ask i nieask bezwzgldnego oszusta i cynika.

Stawszy si, ale tylko we wasnym przekonaniu, wacicielem superluksusowej willi i pewnej iloci gotwki, pomyla Elmyr o sobie. Ufarbowa wosy na czarno, kupi monokl na cienkim zotym a cuszku, kilka piercieni, zoty zegarek oraz uszy par eleganckich garniturw. Przybra te godno 106 barona i nazwisko Herzog. Tak przeistoczony podawa si za potomka arystokratycznej rodziny z Wgier, wadajcego rzekomo picioma jzykami ktre w rzeczywistoci, poza ojczystym i francuskim, zna bardzo sabo co do profesji za twierdzi, e jest amatorem sztuki i kolekcjonerem. Pozna ca kosmopolityczn i snobistyczn! koloni Ibizy. Kupowa czasem, dla kawau, kilka pcien od zaprzyjanionych malarzy, a nawet sam bawi si malowaniem akwarel. Ogldajcy je okazywali przewanie pobaliwo ot, zachciao si podstarzaemu arystokracie pobawi w malarza, zaj si czym innym ni bankiety i ycie towarzyskie. Ktrego dnia malarz Pierre Dmitrienko, ktry zdoby pewn pozycj po Biennale w Wenecji i Tokio, zauway na biurku Elmyra rysunek tuszem. By to niepodpisany akt. To paskie? zapyta artobliwie. Elmyr przytakn i Dmitrienko przyjrza si rysunkowi z wiksz uwag. No, no, wcale nieze. Naprawd pan to sam ry sowa? Oczywicie--------powiedzia zniecierpliwiony Wgier bojc si zaprzecza, bo mogo to wzbudzi podejrzenia. Bawi si rysowaniem od dziecka. Mwi pan, e rysunek jest niezy? Jest doskonay, chtnie go wezm i sprzedam. Za dobr cen. Nie sprzeciwi si Elmyr. To byoby po niej mojej godnoci. Ofiaruj go panu za darmo. Wrd mieszkacw Ibizy krya o de Hory'm nastpujca plotka: ten bogaty nierb czerpie do chody z ogromnej rodzinnej kolekcji zoonej z obrazw Dufy'ego, Vlamincka, Renoira i innych mistrzw pdzla, potajemnie wywiezionej po woj107 nie z Wgier. W opinii mieszkacw wyspy barona Herzoga" odwiedzali dwaj modzi paryscy handlarze obrazw, Fernand Legros i Real Les-sard, poniewa im wanie powierzy sprzeda sawnych, drogocennych pcien. O Legrosie, ktry w tym czasie skoczy ju trzydzieci trzy lata i odznacza si nieco nachalnymi manierami, mwiono, e jest typem mczyzny, ktry zaczepia o czwartej nad ranem na Pigalle'u ludzi proponujc im pornograficzne zdjcia. Dziwiono si nawet, e Real Lessard, modszy o jedenacie lat, przystojny Francuz dzieli ycie z osobnikiem tak gburowatym i niesympatycznym. Wiedziano te oglnie, e dwaj druhowie zajmuj w Paryu wspaniae mieszkanie i podruj po caym wiecie handlujc dzieami sztuki. Elmyr, po wprowadzeniu si do willi i przyzwyczajeniu si do tej zasadniczej zmiany w jego yciu jeszcze raz postanowi sprbowa szczcia we wasnej twrczoci. Uwaa, e w obrazach nader istotn spraw jest temat. Przez kilkanacie dni zastanawia si nad jego wyborem. Najbardziej lubi malowa pejzae i martwe natury, ale -'ten gatunek przynis mu w yciu same upokorzenia. Zastanawia si nad portretami i aktami, ale rynek by nimi nasycony; pomyla take 1 scenach rodzajowych, dochodzc do wniosku, e nie ma ku temu wikszych predyspozycji. Nie chcia take bra si do dzie abstrakcyjnych. Po gbokim zastanowieniu Wgier doszed do wnios ku, e pozostaj mu jedynie sceny historyczne 2 religijne, temat eksploatowany w redniowieczu, ale cigle modny i poszukiwany, zwaszcza w kato lickiej Hiszpanii, do ktrej naleaa Ibiza. Gdyby udao mi si, stworzy kilka dobrych, mo numentalnych dzie i zorganizowa wystaw w 108 Madrycie zdobybym nazwisko i by moe doceniono by moj twrczo. Gdybym by sawny,

mgbym malowa pejzae i martwe natury, nawet kicze, a i tak handlarze rozkupywaliby moje prace" doszedszy do takiego wniosku zabra si ostro do pracy. Malowa dniem i noc. Legros z Parya upomina si o nowe falsyfikaty; zaspokaja go byle czym, jakimi rysunkami i akwarelami, wykonywanymi w cigu paru godzin. Wiksz cz czasu powica nareszcie swoim dzieom. W ten sposb przez cztery miesice powstao dziesi duych pcien przedstawiajcych sceny ze Starego i Nowego Testamentu oraz z historii Hiszpanii. Elmyr z przyzwyczajenia pracowa szybko, co nie znaczy, e le. Technik mia opanowan do perfekcji, przy tym technik nieatw stara si malowa tak, aby obrazy przetrway wieki, solidnie, nie aujc farby i wkadu pracy. Nie bez obawy postanowi pokaza obrazy wsplnikom. Zatelefonowa do Parya mwic Legro-sowi, e ma dla niego niespodziank i proszc, aby razem z Lessardem przyjecha na wysp. Co za niespodzianka? zainteresowa si Le gros. Dufy, Vlaminck, Renoir? Nie prbuj odgadn, nic z tego nie bdzie. Pinij chocia swko, do diaba! Nic nie powiem, przyjedajcie. Z Parya do Barcelony nie jest daleko, a z Barcelony na Ibiz jeszcze bliej; obaj dobrani kompani zjawili si na wyspie ju nastpnego dnia. Z dziwnymi minami podali za Wgrem. Zaprowadzi ich na gr, do jednego z pokojw, gdzie w specjalnym owietleniu porozwiesza na cianach swoje obrazy. Prosz, wejdcie otworzy drzwi i zapali 109 wiato. Legros i Lessard przekroczyli prg i omietli zdumionymi spojrzeniami ciany pomieszczenia. Co to jest? wykrzykn Lessard zwany Pienikiem. Przerzucie si na redniowiecze? wykrztu si Fernand Legros, dajc po raz nie wiadomo ktry dowd swojej wielkiej ignoracji. Czyje to? Zgadnijcie powiedzia spokojnie de Hory. Obaj hochsztaplerzy wymieniali wszystkich zna nych im malarzy redniowiecznych i pniejszych tworzcych w podobnym stylu, rzucali nazwiska na olep, adnemu jako nie mogo przyj do gowy, e autor wszystkich obrazw sta przy nich. Sta i kiwa przeczco gow, coraz smutniej. Zaczyna aowa, e pokaza obrazy tym dwm jak okreli przyjaci w ciuchu arcydyletantom. Poddajemy si pierwszy zrezygnowa Real Lessard. Podrabiasz jakich nieznanych ma larzy... To nie pjdzie skwitowa Fernand Legros. No, czyje to? Moje. Spojrzeli na Wgra, potem na siebie, potem znw na niego. Modszy Lessard mia ogupiay wyraz twarzy, Legros zmarszczy rzedniejce brwi. Twoje? wycedzi. Jak to t w o j e? Zwyczajnie moje. Elmyra de Hory. Czy te barona Herzoga, wszystko mi jedno, w kadym razie moje. Nie falsyfikaty, oryginay. Fernand Legros zagryz wargi, mody Lessard wybuchn miechem. Oszalae, Elmyr! wykrzykn. Po co to nabazgrae ? 110 Legros uciszy go wzrokiem. Spojrza na Wgra. Tak, wanie, po co to nabazgrae? Liczcie si ze sowami, moi drodzy, to s praw dziwe obrazy. Chc zrobi ma wystaw. W Madrycie.

Przez moment panowaa cisza. Legros z Lessardem po raz ktry z rzdu ogldali obrazy, dotykal i ich, stukali, linili palce i pocierali. Potem Legros zbliy si do Wgra i powiedzia: I ty zajmowae si tym przez ostatnie p roku? Przez ostatnie cztery miesice. To prawie wszystko jedno. Mylisz, e napraw d kto kupi chocia jeden z tych obrazw? Trzeba sprbowa... de Hory traci pewno siebie z kadym sowem tamtego; w pewnej chwili zacz aowa, e w ogle podj prac. Ju nastpnego dnia mia naprawd aowa straconego czasu. Ot kiedy po maym pijastwie i wielkiej ktni Legros i Lessard odjechali a w ktni owej Legros wypomnia Elmyrowi midzy innymi to, e musi go utrzymywa Wgier poszed na gr, aby ktry raz z rzdu obejrze owoce wasnej wyobrani i mudnej pracy. Gdy znalaz si w pomieszczeniu, w ktrym wisiay ptna omal nie dosta apopleksji: pokj przedstawia si jak pobojowisko, ju tylko kilka obrazw wisiao na cianie, a i te byy pocite jakby zniszczy je szaleniec; inne zostay wprost postrzpione, porwane, pokrojone w dugie paski, ramy leay w drzazgach, poamano je, rozbito, pokruszono w drobny mak. De Hory westchn i zapa si za skronie. Zaszumiao mu w gowie. Musia oprze si o drzwi, eby nie upa; przypadkowo natrafi rk na kartk przylepion do ciany. Zdj j i przeczy111 ta. Pozostawi j Legros. Skoczony durniu! pisa zrobilimy ci wielk przysug niszczc te bohomazy, za ktre nie dostaby nawet kilkudziesiciu frankw. Poza tym czy pomylae o tym, e ta twoja przeklta wystawa zdemaskowaaby ci raz na zawsze? We si do uczciwej pracy, a wszystko zostanie po staremu". Wgier podar kartk, zszed na d i wypi p szklanki whisky, po raz pierwszy chyba od lat dwudziestu nie rozcieczajc jej wod sodow. Potem pooy si do ka. Bl gowy jak by ustpi. Spa prawie dwa dni, budzi si i wstawa z ka tylko na chwil, gwnie po to, by napi si whisky. Jako tako doszed do siebie dopiero na trzeci dzie. Poszed na dugi spacer po play. Cay czas myla o swoich obrazach i o tym, e nie obejrza ich nawet jaki poledniejszy znawca, jaki czowiek z ulicy, nikt. Zacz zastanawia si nad tym, jak by tu wyrwa si z ap Legrosa. Mia troch pienidzy, ale byo to za mao, aby opuci wysp i urzdzi si gdzie indziej. Potem naszy go refl eksje jeszcze pospniejsze, bowiem dotyczyy sprawy najistotniejszej: czy nie jest za stary, aby zaczyna karier. Po tygodniu bezmylnego nierbstwa zabra si, aczkolwiek z cikim sercem, do swojej normal nej, faszerskiej pracy. Mijay miesice... Tymczasem Legros i Lessard poczynali sobie coraz bezczelniej. W kocu 1964 roku zorganizowali w galerii Pont-Royal w Paryu wystaw zatytuo-wan Hod dla Raoula Dufy'ego", skadajc si z 33 akwarel i obrazw olejnych. Rzeczywicie, jeszcze nigdy w historii aden malarz nie zosta uhonorowany" w taki sposb: 26 prac z wyeksponowanych na wystawie wykona bowiem Elmyr de Hory, ju pogodzony z porednikami i wasnym faszerskim losem. Wystawa cieszya si duym powodzeniem i dwaj oszuci zyskali dziki niej nie tylko dalsz saw, ale rwnie porzdnie zarobili. Swoistej pikanterii nabraa okoliczno, e prace Wgra zostay sprzedane szybciej i droej ni autentyki. Ten cay Dufy mgby u ciebie terminowa! ! rechota Fernand Legros opowiadajc mala rzowi o wystawie. I czowiek ma aowa tych nadtych bcwaw! Pac za kawaek ptna i troch farby kadum czyste szalestwo! Te kawaki ptna i troch farby to sztuka powiedzia filozoficznie Elmyr i na tym poprze sta. Dyskusja z Legrosem o obrazach pod ktem ich wartoci artystycznych bya mniej wicej tym samym, co wymienianie pogldw na temat sztuki z kalabryjskim osem.
8 Faszerz

113

Paul Gauguiin Autoportret z krucyfiksem

Jeszcze tego samego roku Legros szukajc nowych klientw uda si za ocean, do Stanw Zjednoczonych. Zjawi si w Dallas, gdzie po pewnym czasie zawar znajomo z przedsibiorczym multimilionerem naftowym i kolekcjonerem Algurem Hurtle Meadowsem. Wiedzia o Teksa -czyku tyle, e kupi on uprzednio w Madrycie bardzo podejrzane obrazy Goyi i el Greca za milion dolarw. Lepszej ofiary wyrafinowany oszust nie mg znale... W cigu dwch i p lat zala go te obrazami: sprzeda mu pitnacie Dufy'ych, siedem Modiglia -nich, pi Vlaminckw, osiem Derainw, trzy Matisse'y, dwa Bonnardy, jednego Chagalla, jednego Degasa oraz bliej nieokrelon ilo obrazw i rysunkw Marueta, Marii Laurencin, Gauguina i Picassa. Wszystkie te dziea wyszy spod rki Elmyra de Hory. W ten sposb Meadows sta si wacicielem najwikszej na wiecie prywatnej kolekcji faszywych obrazw. Fernand Legros, odkrywszy y zota w postaci waciciela teksaskich szybw naftowych, mia ju bardzo dokadne wyobraenie o tym, czego powinien dostarcza faszerz snobizujcym si na kolekcjonerw nowobogackim. W kadym razie adnych niemieckich ekspresjonistw, na ktrych chcia sprbowa si Wgier; ich prace nie szy, a jeli nawet je kupowano, to pacono grosze. Natomiast dobre ptno Dufy'ego zawsze mogo zyska dobr cen. ,,Dufy jest taki byskotliwy i wesoy, ludzie to uwielbiaj" mawia oszust. Niechtnie te bra si za handel martwymi naturami, nie mona ich sprzeda anv w Nowym Jorku, ani nawet w Teksasie". Najmniej ceni portrety osb historycznych nabywcy traktuj je jak zdjcia", najwyej kompozycje z du iloci postaci ludzkich: kupujcy ma wraenie, e nie wyda pienidzy na prno". Bardzo dobrze sprzedawao mu si te prace niemal wszystkich malarzy francuskich z koca XIX i z pocztku XX wi eku. Tych ostatnich zreszt Wgier podrabia najlepiej, sztuka faszowania dzie stosunkowo nowych bya atwiejsza od pod rabiania pcien starych mistrzw stosujcych trudn technik tempery lub rne, czsto sobie tylko znane" techniki olejne. Poza tym Elmyr na pami zna wszystkie style i maniery impresjonizmu, ekspresjonizmu, fowizmu, kubizmu, abstrakcjonizmu i innych kierunkw malarstwa tego okresu. Owszem, mia swoje sympatie i antypatie, jednych artystw lubi bardziej, innych 115 mniej, prace jednych podrabia lepiej, drugich gorzej, najwiksz jednak sympati, ba, mioci darzy jednak pewnego artyst woskiego: nie tylko go kocha, ale i naladowa najlepiej, niemal genialnie. Tym malarzem by Amadeo Modigliani. Nie byem taki jak on, ale mu dorwnywaem" powie pniej Elmyr, gdy jego faszerstwa wyjd na jaw. Woski artysta sta si te ostatni oszukacz przygod w yciu Wgra. Amadeo Modigliani, malarz yjcy w latach 18871920, urodzony w Livorno, w domu przy Via Roma, jako czwarte dziecko Eugenii Garsin i Flaminia Modiglianiego sta si wielk pasj Elmyra. Artysta, bohater legendy kreujcej go na alkoholika, narkomana i kobieciarza, na ksicia cyganerii" paryskiej, malarz yjcy w okresie najwikszego rozkwitu licznych kierunkw w sztuce, jednoczenie tworzcy
114

wasny styl opierajcy si skutecznie wszelkim modnym kierunkom by dla Wgra uosobieniem jego wasnych marze o wielkiej sawie. Dlaczego genialny faszerz upodoba sobie wanie Modiglianiego? Moe dlatego, e ycie Modiglianiego byo tak niezwyke, chaotyczne i bezadne, chocia krtkie? Nikt z wielkiej rzeszy znawcw i specjalistw, malarzy i ludzi interesujcych si sztuk ze wzgldw komercjalnych nie wiedzia, kiedy Modigliani malowa ten czy w obraz, kto mu pozowa do ogromnej liczby portretw i kiedy malowa t liczn modelk, ktra bya jego kochank, nikt nie mia pojcia, w jakim okresie korzysta z ktrej pracowni a zajmowa ich wiele na Montmartre i Montparnasse, kiedy odwiedza rodzin ny dom w Livorno i ile namalowa tam obrazw, z ktrych tak wiele byo nie datowanych, e nie mona byo ustali chronologii 116

Aimadeo Modigliani Portret Guillaume Apollinaire'a

czy ten cay galimatias nie uatwia zadania Wgrowi? Poza tym nawet ze wzgldw technicz117 nych atwiej byo faszowa dziwne, znieksztacone twarze, puste oczodoy, nosy jak klocki, dugie szyje i przechylone na bok gowy z twarzami penymi smutku i rozmarzenia ni trudne technicznie, pene delikatnego pikna portrety dawnych mistrzw. Ale nawet jeli tak to byo to rzecz drugorzdn, mniej istotn; Elmyr de Hory, czowiek prawdziwie uzdolniony i wirtuoz sztuki malarskiej, Modiglianiego prawdziwie kocha. Za innych "pac lepiej oponowa Fernand Legros podajc ceny obrazw Dufy'ego, Matisse'a, Renoira, Czanne'a i innych. Nie spiesz si ze sprzeda dzie Amadeo odpowiada spokojnie Wgier wkrtce jego

prace bd najdrosze, zreszt czy chodzi tylko o pienidze? Na Boga, a o co? wykrzykiwa zdumiony handlarz podejrzliwie przygldajc si twarzy Elmyra rozjanionej promiennym umiechem. Nie pojmiesz tego, Fernand; spjrz na ten ry sunek pokaza Legrosowi szkic do Wioloncze listy, akurat bowiem faszowa ten obraz. Na kar tonie, obok ledwie zarysowanej postaci grajka widniaa sentencja: ycie jest darem: od nielicz nych dla wielu, od tych, ktrzy wiedz i maj, dla tych, ktrzy nie wiedz i nie maj". Przesta filozofowa, Elmyr zdenerwowa si handlarz. Niech bdzie i Modigliani, na nim zarabia si take, ale zrb od czasu do czasu co innego! Wgier robi co innego", ale coraz' rzadziej. Woski malarz pochon go cakowicie. Nie zniechcay go opinie rnych krytykw, ktrzy jak pewien krytyk woski okrelali twrczo artysty nastpujco: Dwanacie brzydkich nie-foremnych gw, ktre mogoby narysowa picio118 letnie dziecko". Niebawem jednak zaczto docenia wielko Modiglianiego. Zaczto te za jego obrazy paci coraz droej... Elmyr postanowiwszy cakowicie powici si naladownictwu Wocha wyruszy do portu w Ibizie, aby przyjrze si ludziom. Port by nieduy, lecz za to ywy i ruchliwy, do nabrzey zawijao sporo statkw towarowych i pasaerskich. Cz nabrzea zajmowali rybacy, ich prac lubi de Hory obserwowa najbardziej. Nie potrzebowa szkicowa. Jego wspaniaa wyobrania i fantastyczna pami wzrokowa pozwalay na dokadne zapamitanie kadego szczegu ubrania tragarzy portowych, ebrakw, praczek, handlarzy ryb i owocw, prostytutek i obdartusw. Jak w czuym aparacie fotograficznym, tak w pamici "Wgra utrwalay si stosy kolorowych owocw zalegajcych stragany i morze kwiatw. Nawet ryby i kraby morskie sprzedawane ze straganw i ze stateczkw mieniy si ywymi barwami. Odwiedzajc port Elmyr przebiera si za zwykego, niezbyt bogatego turyst, wkada byle jakie spodnie i koszul. Przez rami przewiesza aparat fotograficzny, w ktrym nigdy nie byo kliszy. Czasem udawa, e robi .zdjcie, aby zobaczy za bawnie powane miny rzekomo fotografowanych. Nie obawia si spotkania z jakim znajomym; ci, ktrzy znali go jako barona Herzoga, nie zapuszczali si nigdy w te rejony miasta. W ten sposb poznawa port dwa miesice, kiedy mia do zabra si do malowania. Pochania ksiki powicone Modiglianiemu czy te Modiemu jak zdrobniale nazywali artyst przyjaciele, a teraz take ci wszyscy, ktrzy o nim pisali. Ksiek takich wydano dziesitki we Francji, w Niemczech, a nawet w Stanach Zjednoczo119 nych. Efekt owej czytelniczej pasji by taki, e pozna ycie Modiglianiego jak swoje wasne. Mia w tych Ksikach ulubione rozdziay i fragmenty, wraca do nich czsto, niektre zna na pami. Lubi bardzo ksik Berthe Weill o miesznym tytule Pans! Dans l'Oeil!" (Paf! Prosto w oko!"). Autorka miaa w latach dwudziestych w Paryu may sklepik przy rue Victor Masse, tak maleki, e wystawione w nim obrazy musiaa wiesza na przecignitych przez rodek drutach i mocowa zaczepkami niby suszc si bielizn. Wystawiaa w tym sklepiku akwarele Dufy'ego, obrazy Marueta, Vlamincka, Utrilla, Pascina, Picassa i van Dongena. Pod koniec roku 1917 zgodzia si jak sama pisze z niemaym ociganiem" na urzdzenie wystawy Modiglianiego. Artysta woski mia przy tym zosta specjalnie uhonorowany: jego ekspozycj zorganizowano ju w nowym lokalu, w Galerii Berthe Weill przy rue Taitbout 50. Wydano katalog, ktrego okadk zdobi rysunek Modiglianiego akt kobiety z dugimi wosami, z gow przechylon nieco w prawo, z ramionami skrzyowanymi na piersiach i z wyranie widocznym trjktem wosw midzy udami. Jak wiele innych przedsiwzi, ktre dotyczyy Wocha i z ktrymi wizano due nadzieje, wystawa skoczya si cakowit klap, wrcz klsk. Wedug Berthe Weill ptna rozwieszono w niedziel, a w poniedziaek, 3 grudnia 1917 roku odby si wernisa. Zaledwie otwarto drzwi, na wystawie zebra si tum, wszystkich przyciga jeden obraz najbardziej sensacyjny z namalowanych przez Modiglianiego aktw. Dzieo specjalnie wyeksponowano, aby przechodnie mogli zobaczy je przez okno. Ze znajdujcego si naprzeciwko komisariatu policji

przysano funkcjonariusza, aby sprawdzi powd gromadzenia si tumu. Kiedy komisarz dowiedzia si, co byo tego przyczyn, rozkaza policjantowi wrci i usun z wystawy portret nagiej kobiety, a take poinformowa Berthe Weill, e pan komisarz wzywa j do swojego biura". Gdy w asycie policjant a przechodzia na drug stron ulicy wrd wrzaskw i spronych dowcipw tumu" draa ze strachu jak osika. Pan komisarz mnie wezwa? spytaa zna lazszy si przed urzdnikiem o nazwisku Rousselot. Tak! wrzasn komisarz. I rozkazuj pani natychmiast usun te wszystkie plugastwa z wystawy! Kobieta sprbowaa argumentowa. Na szczcie wielu znawcw sztuki nie po dziela paskiego zdania. Co pan widzi zego w tych aktach? To akty!? rykn znw komisarz Rousselot. Te baby maj nieprzyzwoite wosy!!! A jeeli mj rozkaz nie zostanie natychmiast wykonany, pol swoich ludzi i skonfiskuj wszystkie obrazy! Berthe Weill nie miaa wyjcia; zamkna sklep, zaryglowaa drzwi i spucia aluzje. Wystawa Modiglianiego zostaa oficjalnie zamknita, zanim j oficjalnie otwarto, a na pocieszenie pozosta fakt, e jaki mczyzna kupi dwa rysunki. Elmyrowi sprawiao ulg rozczytywanie si w niepowodzeniach yciowych Modiglianiego. Ko jarzy je i zestawia z wasnymi perypetiami, w gruncie rzeczy podobnymi. Ale podczas kiedy po Wochu pozostay wspaniae, chocia docenione dopiero po jego mierci dziea po nim nie zosta nie nic, to znaczy nic, co by mogo wiadczy, e gdzie y i tworzy Elmyr de Hory, Wgier uro121 dzony w 1906 roku nad Balatonem, student akademii w Budapeszcie i w Monachium. Pustka. Zostanie pustka, zejdzie z tego wiata jako anonimowy artysta, faszerz nieznany, nie pozostawiajc nawet potomka. Legros z Lessardem pochowaj go zapewne gdzie pod murem miejskiego cmentarza i szybko zapomn o grobie. Modigliani umar wieczorem, za dziesi dziewita, 24 stycznia 1920 roku w lecznicy o nazwie Hpital de la Charite na rue Jacob, tej samej, na ktrej w swoich paryskich latach mieszka Wgier. Zmar ,,bez cierpie i nie odzyskawszy przytomnoci", ktr straci w domu. Jak okrelia w wielkiej rozpaczy jedna z jego przyjaciek: Biedny Amadeo, przypado mu zdechn jak psu". Jak ju wspomnielimy, warto dzie Modiglia-niego podobnie jak i innych wielkich malarzy sza szybko w gr. Wyczu t dobr koniun ktur zachanny Algur Meadows teksaski milioner, stojcy na czele General American Oil Company. Chocia mia opini przebiegego i prze zornego businessmana, Legros i Lessard nabijali go w butelk niczym dziecko. Oto co on sam opo wiada pniej o kontaktach z dwjk oszustw: Legros i Lessard proponowali mi na przykad obraz Modiglianiego za sto tysicy dolarw. Wie dziaem, e jest tyle wart. Odmawiaem. Nazajutrz schodzili do siedemdziesiciu piciu, a ja wci odmawiaem. Trzymaem ich tak w napiciu przez kilka tygodni. Napastowali mnie nadal, a w kocu owiadczaem: o nic was nie prosiem, ale jeli chcecie mi koniecznie sprzeda to ptno daj za nie czterdzieci pi tysicy dolarw. Meadows paci swoje czterdzieci pi tysicy do

120

larw zacierajc z uciechy tuste rce;

122

zarobi

przecie we wasnym mniemaniu co najmnie] drugie tyle. Legros i Lessard take nie mieli powodw do zmartwie: w kocu wiedzieli, e dzieo" Modiglianiego, wykonane przez Wgra w dzie lub dwa, warte byo najwyej... kilkadziesit dolarw, to znaczy tyle co rama i ptno. Pniej Meadows przyzwyczai si" do Legrosa i Lessarda i kupowa wszystko, co mu zaoferowali. Uwaa to za wspania lokat kapitau, lokat tym pewniejsz, e warto dolara miaa tendencj malejc, co do zota za, szlachetnych kamieni, a nawet akcji i papierw wartociowych z tym te bywao rnie. A Elmyr malowa Modigliany" niemal seryjnie. Mimo tego, e przekroczy ju szedziesitk i psychicznie czu si stary fizycznie wyglda najwyej na czterdziestolatka i si witalnych mia bardzo duo. By moe wpywa na to do surowy tryb ycia: pi mao i nie pali, z dziewczynami jak wiadomo nie zadawa si w ogle, nie jada prawie misa i wiele przebywa na po wietrzu. Brunatna opalenizna na szczupej twarzy, sportowy, sprysty chd i smuka sylwetka nadaway Wgrowi wygld mczyzny w rednim wieku. Dzie zaczyna si dla Elmyra bardzo wczenie, bez wzgldu na to czy pracowa do dwunastej w nocy, czy do drugiej. Wstawa o pitej, a najpniej wp do szstej rano. My si, ubiera, wypija szklank zimnego mleka lub soku pomaraczowego i wchodzi na chwil do przestronnej, zalanej wiatem porannego soca pracowni. Oglda swoje prace; malowa przewanie na raz kilka, a nawet kilkanacie pcien. Takie zaabsorbowanie umysu i rki byo mu potrzebne. Od lat przywyk do intensywnego wysiku, najlepiej 123 si czu majc wiele obowizkw. Ogldajc obrazy ukada w myli plan pniejszych zaj; realizacja tego planu miaa by nadzwyczaj cisa i precyzyjna, wrcz pedantyczna. Niejednokrotnie w takich chwilach odruchowo chwyta jeden z licznych pdzli i dokonywa jakich poprawek, drobnych, z pozoru nic nie znaczcych. Nastpnie odkada pdzel i umiecha si: to, co w nocy lub wczoraj wydawao si bardzo trudne, teraz wychodzio samo. Potem szybko opuszcza pracowni, zamykajc j na klucz; kobieta przychodzca do posug nie miaa do tego sanktuarium wstpu, pracowaa zreszt tylko dwie godziny rano. Do willi Elmyra dochodzia z pobliskiej osady. Nastpnie schodami wykutymi w jasnobrzowej skale schodzi na pla. Piasek by mikki niczym puch, a ty jak hiszpaska cytryna, jania w zestawieniu z przezroczystym bkitem czystej wody i razi oczy, przywoujc na pami bkit ukochanego Balatonu. Wspomnienia przeladoway go coraz czciej. Staro od dziecistwa nie jest tak odlega, jak to si niektrym ludziom wydaje; dla Elmyra ta rozpito kurczya si z kadym rokiem, z kadym miesicem. Zostawia na brzegu sanday i zakasawszy nogawki spodni wchodzi do wody. Sta w niej par chwil zadumany, zapatrzony bezmylnie przed siebie. Ocknwszy si szed kilka kilometrw nagrzewajc si pla. Nie myla o niczym. Chon wzrokiem krajobraz wyspy, agodne zbocza pokryte zagonami winoroli, lasami oliwek i drzew cytrusowych oraz anami przepysznych kwiatw, przy ktrych barwach gasy nawet kolory obrazw impresjonistw francuskich. Z zieleni wynurzaa si co jaki czas plama biaopiaskowej willi 124 lub zwyczajnego domku zbudowanego z miejscowego kamienia. Morze byo przewanie spokojne, jego nieruchom to rzadko tylko marszczy powiew wiatru wiejcego od przyldka Nao lub od zatoki, nad ktr leaa Walencja. Potem, zmczony marszem po mikkim piasku, siada na pierwszym lepszym kawaku skay i znw gapi si na morze. Nastpnie wraca do swojej luksusowej willi, bra kpiel i zimny natrysk. Jad powoli niadanie skadajce si z ryb, krabw i owocw. Kiedy gospodyni koczya swoj prac i opuszczaa dom zamyka si na dugie godziny w pracowni. Nigdy nie wyszed z niej nie .ukoczywszy przynajmniej jednego obrazu lub kilku rysunkw, czy trzeba byo czy nie, bez wzgldu na to, czy Legros przynagla: wewntrzna konieczno sprawiaa, e Elmyr musia rozprawi si ostatecznie chocia z jedn prac. Przy malowaniu nie czu zmczenia, wprost przeciwnie; zmaganie si z ptnem i farbami wyzwalao w nim nowe siy, spotgowane chci nie tylko dorwnania wielkim mistrzom, ale i przewyszenia ich, pobicia. Ta rywalizacja sprawiaa, e pod wzgldem technicznym jak zgodnie orzekli pniej liczni fachowcy i eksperci obrazy Wgra byy lepsze ni oryginay. Jeli chodzi o technik malarsk Modiglianiego, Elmyr rozszyfrowa j i naladowa w sposb doskonay, zarwno prace z wczesnego okresu, jak i pniejszego, oleje i rysunki. Pod wpywem Modiglianiego zaczli go interesowa wycznie ludzie i ich osobowoci, zacz skupia uwag na twarzy i ciele ludzkim, bada natur czowieka, sekrety utajone w gbi oczu, w ksztacie gowy, w nachyleniu ramion. Elmyr wiedzia, e aden z malarzy, wczeniejszych czy pniejszych, nie

125 rysowa w tak szczeglny sposb jak Modigliani. Wykonywa on rysunki z natury na papierze, przed wykoczeniem podkada pod rysunek kalk oraz drugi arkusz" papieru i przenoszc na zarysy pierwotnego szkicu robi jego uproszczon wersj. Rysunki te wydaway si przesadnie wyduone i zmanierowane, ale dziki temu osigay ow niedocignion czysto i prostot niespotykan u innych artystw. Wgier podrabia rysunki Modiglianiego tak sam metod. Jeli chodzi o prace olejne, to tak jak Modigliani sporzdza tylko niewielkie portrety i akty, uywajc rozcieczonych farb, ktre kad niekiedy na bardzo szorstkie ptno, a niekiedy na gadki karton. Utrzymane byy gwnie w szara wozielonej tonacji. Aby nada obrazom wiksz przejrzysto, tak charakterystyczn dla obrazw woskiego malarza Elmyr pokrywa je, gdy wyschy, kolorowym werniksem, niekiedy a dziesicioma jego warstwami; wtedy ich przezroczysty opalizujcy ton przypomina dawnych mistrzw. Aby lepiej pozna styl Modiego, ktry nawizywa do egzotycznej sztuki ludw pierwotnych, sprowadzi sobie de Hory kilkadziesit przedmiotw sztuki afrykaskiej; miski, figurki, poski Mu rzynek, Murzynw i rnych bstw zapeniy niemal p pracowni. Kiedy na targu w miasteczku zobaczy spor, prawie czterdziestocentymetrow figurk murzyskiej dziewczyny. Dowiedzia si od handlarza, e zostawi mu j jeden z rybakw. Zapyta, ile kosztuje; kupiec spodziewajc si zawzitych targw wymieni cen trzystu dolarw. Wgier wyj pienidze i zapaci. W domu ustawi posek w dyskretnym owietleniu i usiadszy przed nim na krzele dugo przyglda si rzebie.
Boe! szepn w pewnej chwili. Jaka ona pikna! Zbliy si do statuetki i pogadzi gadkie drewno. Dziewczyna byy naga. Przesuwajc do po tej bezpci owej figurce zauway wsko lekko spaszczonej gowy, wyczu wosy zaznaczone wy drapanymi linijkami, dotkn szparek oczu i wreszcie uproszczonego, klockowatego nosa, gru bych warg zoonych jakby do pocaunku. Przy mocniejszym dotyku powierzchnia rzeby okazaa si nieco szorstka. Wida artysta, ktry j wykona, posugiwa si prymitywnymi narzdziami. Dzieo byo pierwotne, w szczegach brzydkie, niemal szkaradne, w caoci jednak pikne. To wanie najbardziej zadziwio Elmyra. Figurka miaa jak swoist doskonao, przekrelaa wszelkie wyobraenia Wgra o istocie kobiecej. Jej puste oczy i wywinite wargi wyraay agodno i subtelno, niosy wielk tajemnic, zwaszcza dla niego, ktry nie zwraca do tej pory w ogle uwagi na istoty odmiennej pci. Niewielki posek z Afryki sta si dla malarza otarzem, przed ktrym odprawia codzienne mody, ktremu zwierza si z udrk, by fetyszem, symbolem czego niedocigego, nieznanego, a jednak... podanego. Pod wpywem poska zapragn kobiety, zapragn tak silnie, e niemal do blu. Efekt natchnienia wynikajcego bezporednio z kontaktu z figurk by dla Elmyra taki, e w cigu dwch miesicy namalowa a czterdzieci siedem ,,Modiglianw". Byy to portrety i akty zawsze tej samej dziewczyny, ktra na obrazach wydawaa si niekiedy odpychajca, niekiedy pocigajca, raz martwa, raz ywa, ale zawsze bya pikna. Legros i Lessard przyjechali na Ibiz bez uprze-

126

dzenia, znw zaniepokojeni duszym milczeniem Wgra, kiedy jednak ujrzeli tyle portretw i aktw bdcych jak orzekli od razu ,,najprawdziwszymi Modiglianami", rzucili si do malarza z gratulacjami i uciskami. Odepchn jednego i drugiego niemal ze wstrtem; zdziwili si, ale obrazy zabrali pozostawiajc ich autorowi pidziesit tysicy dolarw. Jeszcze w tym samym tygodniu dwaj oszuci polecieli do Stanw Zjednoczonych. Wszystkie ptna kupi od rki milioner Meadows pacc za nie sum ptora miliona dolarw, najwybitniejsi eksperci nowojorscy orzekli bowiem zgodnie, e ptna byy autentyczne. W ten sposb Meadows powikszy swoj kolekcj faszywych obrazw, a Legros i Lessard stali si bez wtpienia najwikszymi w historii handlarzami falsyfikatw. W tym okresie samemu tylko Teksaczykowi sprzedali dzie za prawie pi milionw dolarw, a w ogle prawie za szedziesit milionw dolarw. Znajdujc si u szczytu powodzenia jako rzekomy waciciel wielkiej kolekcji, zbiera Elmyr z caego wiata wyrazy uznania, ba, niemal podziwu. Goszczenie barona Herzoga" byo dl a towarzyskiej mietanki wyspy zaszczytem; nikt si nie domyla, e dystyngowany arystokrata z monoklem w oku, le ubrany, podstarzay mczyzna wasajcy si po portowych zakamarkach i malujcy w swojej pracowni faszerz to jedna i ta sama osoba. Otrzymywa listy z rozmaitymi propozycjami, nawet matrymonialnymi. W 1966 roku ambasada amerykaska w Madrycie zwrcia si do niego z pytaniem, czy zgodzi si goci w swojej willi crk prezydenta USA Lynd Johnson podczas jej wizyty na Ibizie. Hory odmwi dowiedziawszy

127

si w ostatniej chwili, e towarzyszy jej bd agenci policji, ktrzy mieli zwyczaj zanim chroniona przez nich osoba pojawia si na miejscu przeszukiwa i przetrzsa wszystkie

128

pomieszczenia.

9 Faszerz

T dziewczyn spotka Elmyr przypadkowo. Chodzi po rynku waciwie bez celu przygldajc si przekupkom i turystom, ktrych na wyspie pojawiao si z kadym rokiem wicej. Staa za ogromnymi bukietami kwiatw, schowana za nimi i ukryta dodatkowo pod barwnym ptnem zakrywajcym jej budk. Wgier zbliy si i przyjrza dziewczynie. Bya mulatk. Sposzya si, gdy wpi w jej twarz cikie spojrzenie. Elmyr dra. Podobiestwo dziewczyny do tamtej figurki byo nieprawdopodobne, miaa te same oczy wskie i brzowe, i pene, czerwone usta, nawet wosy zwijay si tak samo w mieszne kdzierzawe loki. Pan... chce... kwiaty? spytaa niepewnie dziewczyna nie wiadomo czy dlatego, e sabo znaa hiszpaski, czy ze strachu, pytanie poza tym nie miao sensu, bo na straganie znajdoway si tylko kwiaty. Tak, chc kupi kwiaty, wszystkie. Jak si nazywasz? Consuela > odpara dziewczyna i umiechna si profesjonalnie; na tym targu umiechay si

wszystkie handlarki, mode i stare, nawet zupe ne staruchy, szczerzc te i poamane zby bez przerwy. 130 Nigdy ci tu nie widziaem powiedzia de Hory zastanawiajc si, w jaki sposb nawiza z dziewczyn rozmow. Sprzedaj dopiero czwarty dzie. Naprawd chce pan kupi wszystkie kwiaty? Tak. Ile za nie chcesz? Zaraz, niech policz zacza dotyka wska zujcym palcem poszczeglnych wizek i odka da jakie sumy na palcach drugiej rki. Nie szo to jej atwo, co jaki czas podnosia oczy do gry i marszczya miesznie nos, w kocu jako sobie poradzia. Wycigna do Wgra rozcapierzone donie i potrzsna nimi dwukrotnie. Dwadziecia dolarw? upewni si Elmyr sigajc po portfel. Ale dkcL, (prosz piania, diwiadziieiciia peset! wykrzykna dziewczyna. Dla mnie to warte dwadziecia dolarw, masz, te kwiaty s wyjtkowo pikne. Sposzya si jeszcze bardziej ni na pocztku, widocznie ofiarowywana suma przedstawiaa dla niej spory majtek. < To za duo, prosz pana, ja nie mog... Masz, bierz! wcisn dwa dziesiciodolarowe banknoty w brunatn do niemal si. Kupisz sobie sukienk, ta, w ktrej chodzisz, jest podarta... Trzymaa pienidze w zacinitej pici i spogl daa na Wgra z wielkim zdumieniem. Nie wia domo czyby nie ucieka, gdyby zza jej plecw nie wyjrzaa druga gowa, o wiele ciemniejsza i o wiele brzydsza. Bya to gowa starej Murzynki, matki dziewczyny. Musiaa sysze rozmow, bo wiem bez ceregieli zabraa crce pienidze i ukrya je w jednej z licznych fad obszernej spdnicy. Dopiero potem wybauszya na Wgra wyblake oczy. To za kwiaty stwierdzaa chytrze. Na sukienk dla Consueli moe pan dopiero da, ale uprzedzam, to porzdna dziewczyna. Nie wtpi w to Elmyr znw sign po portfel i zmw dia dEie|wczyniie dwadziecia dolairw, ktone marfJka wyrwaa jej jeszcze szybciej ni tamte. Podoba si panu moja crka? zaskrzeczaa. Tak, ale nie w tym sensie, w jakim mylisz. Starszym mczyznom podobaj si mode dziewczyny zawsze w tym samym sensie, he, he, he! Moe pan mie Consuel, ale to bdzie drogo kosztowao! Mamo... prbowaa opanowa dziewczyna, ale starucha nie pozwolia jej dokoczj^. Milcz, gupia! sykna. To Tbogarty i hoj ny pan, da ci za jedn noc wicej, ni zarobiaby tu przez cay rok! Prawda, prosz pana? Da pan sto dolarw? Dam, ale mnie nie chodzi o to, o czym mylisz, 131

przysigam. Jestem malarzem i chciabym twoj crk malowa... Co? Malarzem? starucha znw popatrzya na dziewczyn. Hm... Consuela jest pikna, oczywicie, moe j pan namalowa, ale to bdzie kosztowao jeszcze droej... Zgadzasz si, Consuelo? Wgier zwrci si bezporednio do dziewczyny. jeli mama kae... Ka, ka! Zapaci pan dwiecie dolarw i moe j pan zabra chociaby na zawsze, sama dopilnuj interesu. O, wybuduj sobie kiosk, taki duy jak tamten wskazaa na kolorow bud stojc po drugiej stronie placu. < Bd okropnie bogata i... Przerwaa i zamilka. Wgier nie mia si dowie-

dzie, co zamierzaa zrobi, gdy zostanie bogata. Po raz trzeci sign do kieszeni, wyj dwa banknoty studolarowe, a po krtkim namyle trzeci; zanim da je Murzynce, zapyta: Kiedy bd mg zabra Consuel? Od razu! Id z panem, moje dziecko, no, szyb ciej ! A sukienka? Starucha schowaa wszystkie pienidze i zatrzepotaa chudymi rkami. Ten pan ci kupi, sukienk, pantofle i moe na wet korale, id, Consuelo, szybko, a teraz pie nidze! Hory wzi dziewczyn za rk i pocign za sob, umiechna si i nawet nie obejrzaa za matk. Wsadzi j do samochodu i podjecha pod sklep z odzie, potem z obuwiem, wreszcie odwiedzi jubilera, kupi mulatce prawdziwe pery za osiemset dolarw. Kiedy jechali do willi, Consuela strecia swj krtki yciorys; jej matk, Murzynk z Dahomeju, pozna pewien rybak z Ibizy w niedalekim Algerze i przywiz j na wysp, aby mu prowadzia dom. By wdowcem i nie mia nikogo, ale si nie oeni. Ona, Consuela, ma pitnacie lat i jest dorosa, mczyzn si boi, ale jego nie, jest taki dobry. A co z twoim ojcem? zapyta Elmyr. Zgin na morzu przed rokiem, jego koledzy wyrzucili mnie i matk z domku i zamieszkaymy w szaasie na placu. Dobrze, e wadze pozwoliy handlowa kwiatami... Ogldaa will i jej otoczenie z zachwytem dziecka, ktre znalazo si pierwszy raz w lunaparku. Znalazszy si nad basenem klasna w rce i zapytaa, do czego suy; zdziwia si syszc, e do kpieli.
Do kpieli? Przecie mona kpa si w morzu! Morze bywa wzburzone, poza tym basen jest pod rk. Lubisz pywa? O tak! Mona? po dziecinnemu rozebraa si do naga i wskoczya do wody. Pywaa jak ryba, nurkowaa, ciao miaa jak dorosa dziew czyna, zreszt, jak wyjania po drodze, jej rwie nice w dalekim Dahomeju wychodziy za m w wieku lat trzynastu i wczeniej, rodziy dzieci sa me majc po czternacie, pitnacie lat. Najwikszy jednak zachwyt wywoaa u dziew czyny kolekcja obrazw Wgra, zbir skadajcy si w dziewidziesiciu procentach z jego was nych prac. Byo zapewne dzieem zwykego przy padku, e najduej staa przed Modiglianami", 133

132

moliwe jednak, e w jej nieskomplikowanej psy chice proste i wyrane formy znalazy najszybciej waciwe odbicie. Pan to wszystko malowa? zapytaa z zach wytem. Nie, tylko niektre. Ale gdy bdziesz mi pozo waa namaluj jeszcze pikniejsze obrazy. Czy potrafi? To bardzo atwe, Consuelo, trzeba po prostu przyj odpowiedni poz i wytrzyma w niej jak najduej, zupenie nieruchomo. Bya modelem idealnym, takim, o ktrym marz wszyscy malarze. Posusznym, cierpliwym, zamylonym lub umiechnitym w zalenoci od potrzeby. Moga lee bez ruchu godzinami. Nie odczuwaa te adnego wstydu, gdy przyszo jej pozowa nago. Tworzy jak bg, wada jak krl, pracowa jak niewolnik" ta maksyma Modiglianiego pasowaa do tego, co robi i jak si czu Elmyr w dniach, ktre nastpiy po poznaniu Consueli. Jak napisa 134 Malraux, artysta dlatego tak pilnie studiuje formy ycia, e stara si odkry w ich nieskoczonej rnorodnoci elementy, ktre umoliwi mu dokonanie metamorfozy form ju przez sztuk osignitych na przykad takich jak oczy, ktre mona zamkn. W jaskini wiata s nieprzebrane skarby, ale eby je znale, artysta musi przyj z wasn lamp". Tak lamp staa si dla Elmyra brzowoskra, smuka i modziutka Consuela. Jak przebiegaaby jego kariera i cae ycie, gdyby spotka podobn dziewczyn w wieku dwudziestu kilku lat, w szczliwym okresie paryskim? Czy faszowaby wtedy obrazy? Ju pierwsze portrety i akty Consueli, namalowane jeszcze na mod Modiglianiego przekonay Wgra, e wreszcie znalaz to, czego szuka bezskutecznie cae ycie. Tym czym by wasny styl, wasna maniera, odrbna, nie do odnalezienia nawet we fragmentach w dzieach adnego artysty. Nastpne prace nie miay ju nic wsplnego z Modiglianim, a mimo to urzekay piknem, prostot formy, czystoci ta, byy jednym sowem znakomite. . Rzecz zrozumiaa, e sygnowa je wasnym nazwiskiem de Hory, nie zastanawiajc si nawet nad tym, e nosi aktualnie inne, Herzog. Tym razem nie popeni poprzedniego bdu nie powiedzia o swoich obrazach Legrosowi i Lessardowi. Skontaktowa si z jedynym na wyspie czowiekiem, ktry zna si na malarstwie, ktry sam by niezym artyst. Malarz Pierre Dmitrien-ko, zaproszony przez Wgra w wielkiej tajemnicy, pierwszy jeli nie liczy Consueli obejrza wszystkie ptna Elmyra. Nie byo wrd nich tych pierwszych przypominajcych Modiglianie135 go. Oglda je dugo, uwanie, z wielkim zainteresowaniem. De Hory? powiedzia na koniec przyjrzaw szy si podpisom. Nie syszaem. Kto to jest? To niewane. Czy obrazy s dobre? S bardzo dobre. Skd je pan ma, na Boga? Malowano je niedawno, farba jeszcze nie wyscha. Zgadza si, to wiee obrazy. Czy moe pan powiedzie o nich co jeszcze? S doskonae, maj... maj... przez chwil malarz szuka odpowiedniego okrelenia ...maj... wasny styl, tak, wasny styl. Nie wiem, nie jestem ekspertem, ale... chyba nie s gorsze ni prace Modiglianiego, moe nawet lepsze... Modiglianiego? Dlaczego Modiglianiego? Bo nikt lepiej nie malowa portretw i aktw, dopiero ten de Hory, niebywae. Sdz, baronie Herzog, e udaoby si za nie otrzyma dobr cen. Naprawd? Bez wtpienia. Mog podj si tego, ale pod jednym warunkiem: musz zna autora lub przy

najmniej wiedzie, kim jest. Zna pan go dobrze. Nie rozumiem. To s moje prace. Pierre Dmitrienko pewnie nigdy w yciu nie by tak zdumiony. Mierzy Wgra uwanym spojrzeniem chyba z minut, potem pokrci gow, co rwnie dobrze mogo oznacza niedowierzanie, jak i zdziwienie. Oznaczao jedno i drugie. Pan wybaczy, nie mog uwierzy. Pamitam wprawdzie tamte pana rysunki, ale te obrazy tu taj s arcydzieami, tak, nie waham si uy tego sowa! Dzikuj, to wanie chciaem od pana usy sze. Jeli poka panu modelk uwierzy pan? 136 Tak. Wgier wyszed z pokoju i po chwili wrci z Con-suel. Przedstawi dziewczyn malarzowi, ktry oglda j z nie mniejsz ciekawoci ni jej portrety i akty. Mj Boe, to rzeczywicie ona! Baronie Herzog, pan jest genialnym artyst! Jeli Elmyr nie uciska sympatycznego Rosjanina, to tylko dlatego, e nie mia.zwyczaju okazywa swoich uczu. Pili w kadym razie prawie bez przerwy trzy dni; zaczli w willi, a skoczyli w najlepszej restauracji w miasteczku. Mimo wszystko de Hory nie zdecydowa si sprzeda swoich obrazw. Zby Dmitrienk tym, e na razie nie chce si ich pozbywa. W wymwce tej kryo si zreszt nieco prawdy, ale gwn przyczyn stanowia obawa. Sprzedane prace mogy rozej si po caym wiecie i trafi nawet do Stanw Zjednoczonych, do tych, ktrzy pamitali go z innego rodzaju dziaalnoci, na przykad do jednego z Perlsw, a wwczas... W Consueli szedziesicioletni przeszo Elmyr zakocha si jak sztubak. Bya to mio nie tylko wielka, ale i pierwsza. Jak nazwa podobne uczucie? Dziwnym, wystpnym, gupim, niepotrzebnym, miesznym? W takim razie take Goethego trzeba by nazwa gupcem i dziwakiem, podobnie jak setki, tysice i dziesitki tysicy innych starych mczyzn, ktrzy u schyku swojego ywota potracili gowy dla modych dziewczyn. W wypadku Wgra w gr wchodziy jeszcze dodatkowe czynniki, do skomplikowane i trudne do okrelenia. Consuela bya jego pierwsz mioci, pierwsz dziewczyn, moe dlatego czu si jak czowiek zdzielony z naga obuchem w gow. Ustawiajc dziewczyn do pozowania dotyka jej ciaa, ramion, 137 plecw, ng, gadzi wosy, twarz, szyj. Consuela sprawiaa wraenie, e czeka na pocaunek, ktry jednak nie nastpi, ani po pierwszym dniu, ani po tygodniu, ani nawet po miesicu. Stary czowiek ba si, ba si gwnie samego siebie i swojej bezsilnoci. Za to malujc dziewczyn, obojtnie czy by to portret czy akt, przeywa rozkosze niemal rwnie intensywne jak doznania cielesne. Obrazy byy coraz lepsze. Zacz marzy o wasnej, wielkiej wystawie w Paryu. Postanowi zorganizowa j za rok, a najpniej za dwa. Uoy sobie, e pojedzie na ni razem z Consuela, dziewczyna niewtpliwie staaby si nielich atrakcj, zaprosiby dziennikarzy i reporterw telewizji, sawa... Zabra si znowu do intensywnej pracy. Chcia doj do dwustu obrazw, aby z nich wybra najlepsze, moe pidziesit, moe czterdzieci... Nie podobam si panu? zapytaa kiedy dziewczyna. Leaa na zielonej kozetce zupenie naga i bezwstydna, malowa akurat kolejny akt. Hory milcza dusz chwil. Pragn dziewczyny jak niczego w yciu, ale strach by silniejszy. Bardzo mi si podobasz, Consuelo. Gdybym by modszy, oenibym si z tob. Wiek nie ma adnego znaczenia! wykrzyk na i zerwawszy si z kozetki podbiega do Elmyra i zarzucia mu rce na szyj. Uwolni si z ucisku delikatnie, ale stanowczo; wybuchna gonym szlochem i wybiega z pracowni.

Tymczasem nad rajsk Ibiz nadcigay grone chmury. Zaczo si wszystko od niesnasek i ktni midzy Legrosem i Lessardem, ktre wyniky na tle pienidzy. Pod koniec roku 1965 zaczy one przybiera na sile, paradoksalnie umac138 niajc pozycj Elmyra, o ktrego wzgldy pornieni wsplnicy zaczli teraz zabiega jak dwaj rywale o rk piknej dziewczyny. Lessard w oszukaczej spce zawsze by tym, ktry zajmowa si transakcjami, rachunkami i dokumentami. Korzystajc z faktu, e Legros nigdy nie or ientowa si, ile ma na koncie pienidzy Real Pieniek... poycza mu na lichwiarski procent sumy, na ktre zawsze da weksli. W ten sposb oszust oszuka oszusta, do tego jeszcze za pomoc jego wasnych pienidzy pochodzcych take z oszustwa. Kiedy dug Fernanda Legrosa siga ju kwoty prawie stu tysicy dolarw i kiedy antagonizmy midzy dwjk dobranych kompanw wzmogy si Real Lessard przekaza spraw komornikowi. Mia o tyle pecha, e egzekutor zjawi si w mieszkaniu Legrosa w niezbyt od powiedniej chwili, wtedy mianowicie, gdy midzy przyjacimi trwao akurat zawieszenie broni i gdy przy blasku wiec zasiedli starym zwyczajem do wystawnego obiadu. Urzdnik wyj z czarnej teczki dokument pytajc, czy ma do czynienia z Fernandem Legrosem, a kiedy ten potwierdzi, zakomunikowa: W imieniu paskiego wierzyciela Reala Les-sarda musz dokona zajcia mieszkania i nieruchomoci. Fernand Legros zblad, a Lessard rzuci si ku 'drzwiom; zna porywczo swojego przyjaciela. [Ostatecznie dwaj superoszuci zgodzili si na kompromis; Legros mia podzieli si z Lessardem pienidzmi i niesprzedanymi jeszcze obrazami, a ten zobowiza si zniszczy weksle i wycofa skarg. Podpisano nawet odpowiedni umow. Kadc swj podpis Fernand Legros myla tylko o jednym: jak zemci si na kompanie. Postanowi czeka na sprzyjajc okazj. Nadarzya si niebawem. W styczniu 1966 roku nastpio ostateczne zerwanie. Real Lessard zakocha si w modej Francuzce Anouk Jantille i wyprowadzi si od Legrosa. Odwiedza go czasem dajc pienidzy, zamiast ktrych otrzymywa przewanie tgie lanie. Rozpoczli wojn podjazdow. Nie obyo si w niej bez grb i szantau, wreszcie Legros odwoa si do pomocy trzech marsylskich bandytw. Chocia opaci ich sowicie Lessard przekupi oprysz-kw i uratowa gow. 26 stycznia tego roku, w dzie swoich 35 urodzin, l z domu penego eleganckich goci, Fernand Legros zatelefonowa do jednego z paryskich komisariatw policji sugerujc anonimowo, aby przeprowadzono rewizj u jak si wyrazi niejakiego Reala Lessarda, zwanego Pienikiem, mieszkajcego w hotelu Montalembert". Poniewa poda jednoczenie takie szczegy, ktre nawet dla najgupszego stra francuskiej sprawiedliwoci musiay wyda si podejrzane policja zarzdzia rewizj, ktrej wyniki przeszy najmielsze oczekiwania. W bagaach Lessarda znaleziono walizk zawierajc cztery obrazy van Dongena, jeden Marueta, jeden Bonnarda oraz paczk sfabrykowanych w Tokio pieczci francuskich, midzy innymi celnych. Tego samego dnia Real Lessard zosta aresztowany. Nie podejrzewajc przyjaciela nie sypn go, nic by mu to zreszt nie dao. W ledztwie ga jak zawodowy kryminalista i poniewa adnych dalszych dowodw przeciwko niemu nie znaleziono pod koniec lutego zosta wypuszczony za kaucj. Fernand Legros yczliwie wyrazi mu wspczucie, a w duchu mia si 140 z ciosu zadanego wsplnikowi nie wiedzc, e i jego czekaj niebawem cikie chwile. W Teksasie milioner Meadows dowiedzia si wanie, e autentyczno kilku obrazw hiszpaskich mistrzw z jego zbiorw jest wicej ni wtpliwa, postanowi wic zaprosi piciu ekspertw, ktrzy bawili w stolicy Teksasu Dallas z okazji wystawy dzie Picassa, do zbadania caej kolekcji. Dokadnego i wnikliwego. Eksperci nie mieli atwego zadania. Badali obrazy dugo i bardzo starannie. Kiedy skonfrontowali swoje spostrzeenia oraz wnioski i przedstawili je Meadowsowi ten zadra; fachowcy uznali, e wikszo posiadanych przez niego dzie jest faszywa. Nie mieli jednak pewnoci, czy wszystkie obrazy malowa jeden i ten sam czowiek, raczej uwaali to za niemoliwe. Po dalszych konsultacjach z innymi znawcami teksaski milioner zdecydowa si wnie spraw do sdu. Pornieni oszuci o niczym jeszcze nie wiedzieli, tak samo zreszt jak yjcy niczym u Pana Boga za piecem de Hory. W tym czasie, wskutek za absorbowania Legrosa i Lessarda innymi sprawami Wgier nie otrzymywa od nich adnych pienidzy, oszczdnoci topniay szybko, a przecie Consueli nie mg odmwi niczego sprbowa wic sprzeda co na wasn rk. Wybra wspania akwarel Dufy'ego" pochodzc z wasnej kolekcji i 139

usiowa zby j pewnemu Anglikowi. By on, podobnie jaik Meadows, milionerem, ale nieco roztropniejszym; odrzuci propozycj Wgra, poniewa... obraz by za tani. Wtedy wanie zjawi si na Ibizie Fernand Legros. Przyjecha z czekiem na dwa tysice dolarw, dajc w zamian kilku akwarel Dufy'ego, Vlamin-cka z wczesnego okresu, Deraina i Marueta. Jak 141 twierdzi zamierza pod faszywym nazwiskiem wystawi sze obrazw na aukcji w pierwszej poowie kwietnia liczc, e przynios mu one okoo 160 tysicy dolarw, z ktrych jedna trzecia miaa przypa Elmyrowi. Pki co uzaleni wypacenie czeku ma dwa tysice od wykonania p^aicy. De Hory nie mia wyjcia, przydayby si i dwa tysice, ponadto perspektywa dalszych pidziesiciu kilku... Zrobi to w cigu trzech dni przyrzek ale pod jednym warunkiem; zamieszkasz w hotelu w miecie. Hochsztapler zdumia si, w lot zrozumia, e W gier co przed nim ukrywa. Znajdujc si w przy musowej sytuacji nie chcia z nim zadziera, mimo w to mia ochot pozna t tajemnic. Zagra wprost. Elmyr, stary przyjacielu, mnie si boisz? Chyba znw namalowae co sam? No, przyznaj si, przysigam, e nawet nie dotkn tych pcien, wicej jeli s dobre, mog je sprbowa sprzeda. Nie musisz sprzedawa, wystarczy, eby nie dotyka. Chod, poka ci. Pomimo kilkunastoletnich, codziennych kontaktw ze sztuk Fernand Legros zna si na obrazach bardzo powierzchownie, ale nawet przy caym swym dyletantyzmie stan przed portretami i aktami Consueli w zdumieniu i uwielbieniu. De Hory obserwujc jego reakcj przey kolejny moment uzasadnionej satysfakcji, nic to, e graniczcej z prnoci. Po sowach zachwytu, pochwaach i superlatywach Fernand Legros dozna kolejnej niespodzianki; zobaczy Consuel. Mia zreszt powody do zdu mienia: dziewczyna ubrana w eleganck sukienj k i zadbana wygldaa naprawd uroczo. Zacz jej nadskakiwa, a wreszcie namwi Elmyra do zorganizowania uroczystej kolacji. Trzeba to uczci, powita ci jako prawdzi wego malarza! Koniecznie trzeba zorganizowa ci wystaw w Paryu, zajm si tym, dobrze? Uszczliwiony Wgier za ostatnie pienidze kupi drogich alkoholi i rnych smakoykw. Ucztowali kilka godzin, namwili nawet na kilka kieliszkw zwykle nie pijc Consuel. Elmyr odpad pierw szy, w czym mu wydatnie dopomg rodek na senny wsypany do jego kieliszka przez Legrosa. Spa twardo i dugo, do nastpnego wieczora. Nikt go nie budzi, poniewa po wprowadzeniu si Consueli wymwi gospodyni, a dziewczyna prze ja jej obowizki. Kiedy zwlk si z tapczanu i zszed na d, przekona si z przeraeniem, e dom by pusty. Pobieg do pokoju Consueli, nie zasta w nim dziewczyny; rzuci si do pokoju, w ktrym porozwiesza swoje obrazy i odetchn wisiay na cianach jak przedtem. Legros za to zabra wszystkie inne prace, nawet niedoko czone rysunki. Doprowadzi si do porzdku i pojecha do miasta. Niestety nie odnalaz ani matki dziewczyny, ani jej
142

samej; jak owiadczya jedna z handlarek kwiatami, obie matka i crka zwiny w poudnie stragan i wyniosy si gdzie. Zrozpaczony wrci do domu i zamwi rozmow telefoniczn z Paryem. Legrosa w domu nie byo. Poczy si z nim dopiero nazajutrz w poudnie. Co z Consuel? rzuci pierwsze pytanie. Z t dziewczyn? Nie wiem, zostaa, prbowa em ci obudzi przed odjazdem, ale nie mogem. Co, okrada ci? Sam jeste zodziej! Nakarmie mnie tablet143
karni nasennymi. Koniec z nami, Fernand, wiem, e zarobilicie z Lessardem miliony traktujc mnie jak dojn krow. Koniec, koniec z tym wszystkim! Z tamtej strony kabla rozleg si drwicy chichot i de Hory cisn suchawk na wideki. Pojecha do banku, gdzie wyprowadzia go z rwnowagi wiadomo, e czek wystawiony przez Legrosa nie ma pokrycia. Wrci do domu. Wieczorem wyszed na dugi spacer, myla nawet o samobjstwie. Z wielkim wysikiem otrzsn si z przeytego szoku. Wracajc zastanawia si, co dalej robi. Wiedzia, e Consueli ju nie zobaczy, nieraz mwia, e chce z matk wrci do Afryki, bo on jej nie kocha". Tymczasem Legrosowi zabrako jednego obrazu Vlamincka, ktrego Wgier nie zdy namalowa, a ktry figurowa ju w katalogu aukcji w Pontoise. Zastpi go w ostatniej chwili olejnym pejzaem namalowanym przez Elmyra mniej wicej przed rokiem, nie wiedzc, e jego wsplnik Lessard postarzy" onegdaj w obraz pocigajc go brunatnym werniksem. Urzdnik aukcyjny uzna, e obraz jest zbyt brud b ny i kaza ostronie zetrze brunatn warstw pokrywajc niektre partie ptna. Ogldajc szmatk z przeraeniem dojrza na niej, poza brunatn barw, take bkitne lady wieej farby nieba z obrazu Vlamincka, namalowanego rzekomo w 1906 roku... Kierownik aukcji natychmiast wezwa policj. Fernand Legros nie czeka na wynik ekspertyzy, tym bardziej, e kilka dni wczeniej pewien paryski antykwariusz, klient oszusta, przedstawi do zidentyfikowania wdowie po Maruecie obraz i dowiedzia si, e jest on faszywy. Kariera Le grosa jako handlarza obrazw bya raz na zawsze

skoczona, nie tylko zreszt w Paryu. Akurat w tym czasie wybuch za oceanem skandal z kolekcj Meadowsa; jego echa szybko doszy do Europy, do Parya i na Ibiz. A na wyspie doskonale znano Legrosa i Lessarda, wiedziano te, e czsto odwiedzali will de Hory'ego... Wszyscy tu byli przekonani, e jest on wmieszany w ca spraw, nie wiedziano jednak, w jaki sposb i w jakim stopniu. Czy to on, zawsze szastajcy pienidzmi, bogaty arystokrata emigrant finansowa owe oszukacze operacje? Czy faszywe ptna pochodziy z jego, podobno przebogatej, kolekcji? Czy jego zbir w ogle istnia? O skandalu z obrazem Vlamincka, z ktrego farba zlaza jak skra z gotowanego ziemniaka, prasa paryska rozpisaa si z waciw sobie swad i humorem. Po kilku dniach okazao si, e i pozostae ptna zgoszone przez Fernanda Legrosa obrazy Dufy'ego, Deraina i Marqueta byy falsyfikatami. W tydzie pniej czonek japoskiego parlamentu podnis publicznie problem autentycznoci trzech pcien Deraina, Dufy'-ego i Modiglianiego kupionych w roku 1964 przez Muzeum Narodowe Sztuki Zachodniej w Tokio. Sprzedawc tych obrazw by oczywicie Fernand Legros. Kiedy w zamknitym krgu snobistycznego towarzystwa Ibizy po aferze z Legrosem w Paryu, USA i Tokio zaczy kry plotki, si rzeczy tak czy inaczej zahaczajce o osob Wgra, moda malarka niemiecka Edith Zommer przypomniaa sobie, e Elmyr powiedzia jej kiedy: Gdybym powierzy pani swoj tajemnic, byaby ni pani rwnie zdumiona jak gdybym owiadczy, e jestem Martinem Bormannem.
10 Faszerz

144

145 Niech powiadam, Kto u de zego

pani nie boi, nie jestem morderc, ale byaby pani nie mniej zdumiona. inny przypomnia sobie, e widzia kiedy Hory'ego olejny obraz podobny do zej kopii Matisse'a", kto znw widzia go przy pracy.

si

Zaczto szepta, e to on jest autorem czci lub wikszoci faszywych obrazw z Dallas, Pontoise i Tokio. Sceptyczny pozosta tylko architekt Erwin 1 Broner, projektant domu Elmyra, ktry czsto widywa go przy sztalugach. Nigdy nie uwierz w te garstwa powiedzia Wgrowi. ' Widziaem twoje dziea nie raz i nie dwa; nigdy nie potrafiby wyprodukowa takich pcien. Trzeba na to solidnego talentu. To, e przenikliwo architekta warta bya funta kakw nie pomogo malarzowi ani w poprawie samopoczucia, nadzwyczaj podego, ani w przeci ciu fali plotek otaczajcych go niby ciasny mur. Nie pomogo mu te to, e najlepszy malarz Ibizy y Pierre Dmitrienko ani sowem nie skomentowa ostatnich sensacji. Zachowa si tak dlatego, e wiedzia, na co sta de Hory'ego. Ten, zaamany fizycznie i psychicznie, postarzay w cigu miesica o lat dziesi, wyjecha do Ma drytu i za pienidze zdobyte ze sprzeday kilku cennych drobiazgw z willi wynaj skromny pokoik w hotelu na peryferiach. Postanowi ukry si w nim pod przybranym nazwiskiem i przecze ka najgorsze. Liczy, e uda mu si pniej sprze* da will i posiado na Ibizie i za te rodki urz dzi sobie mieszkanie w jakim spokojnym, hisz paskim miecie. Reszt swoich dni chciaby sp dzi na malowaniu Consueli. j W midzyczasie Fernand Legros, spaliwszy po spiesznie faszersk dokumentacj znajdujc si w paryskim mieszkaniu, wypeni ubraniami i 146 I cennymi przedmiotami dziesi walizek i wyjecha na... Ibiz. Mia zapasowe klucze do willi wyko nane w tajemnicy przed Wgrem, nic te dziwnego e rozgoci si w niej jak we wasnym domu. Bez ceregieli zniszczy natychmiast wszelkie do* wody faszerskiej dziaalnoci Wgra, spali blejtremy, zapasy ptna i papieru, zakopa farby i rozmaite substancje suce do podstarzania obrazw. Rozprawi si te, aczkolwiek z pewnym smutkiem i melancholi, z wykoczonymi ju dzieami rnych malarzy, zniszczy portrety i akty Consueli. Na drugi dzie w willi na prno byoby szuka najmniejszego ladu jakiejkolwiek dziaalnoci, jeli nie liczy kilku oryginalnych prac, maych zreszt i niespecjalnie cennych, Matisse'a, Renoira, Modiglianiego i Dufy'ego. Kiedy Elmyr wyczerpany jaowym pobytem w Madrycie i brakiem pienidzy wrci na wysp, zasta w willi Legrosa i... paru modych chopcw uzbrojonych w noe. Nie wpuszczono go do domu, Legros pokazywa jakie dokumenty wasnoci. Malarz lepiej ni kto inny zdawa sobie spraw z tego, e podrobienie ich nie sprawioby tamtemu wikszych kopotw, uda si wic na policj. Wadze Ibizy jednak stwierdziy, e caa posiado, willa wraz z urzdzeniem i wyposaeniem, stanowi wasno Fernanda Legrosa, oznajmiy to i... umyy rce od caej historii. Wgier znw poszed do hotelu. Po dwch miesicach, w czasie ktrych niemal codziennie prbowa nawiza kontakt z Legrosem, by uzyska chocia jak skromn poyczk opuci wysp. W willi wzgldny spokj nie trwa jednak dugo. W lipcu przyby z Parya Real Lessard. Usiowa pertraktowa z byym wsplnikiem, wysuwa dania i propozycje, grozi i szantaowa, w kocu

doszo do bjki. Pieniek wnis skarg do sdu, Legrosowi nie pozostao nic innego, jak pj jego ladem. Zniecierpliwione wadze wyspy skazay obu niesfornych dentelmenw na dwa tygodnie aresztu; Real Lessard uciek eskortujcym go policjantom kuchennymi schodami z hotelu i wsiad w samolot do Parya, Fernand Legros, nie majc innego wyboru, poszed na czternacie dni za kratki. Gdy Wyszed na wolno, dowiedzia si od jednego z francuskich kolegw, e rozsierdzony milioner amerykaski Meadows wysa za nim midzynarodowy list goczy. Szybko zatem spakowa walizki i uciek pierwszym samolotem do Kairu. Spdzi tam trzy miesice i odnowi obywatelstwo egipskie, dziki czemu unikn ekstradycji do Francji. Mgby

147

w Egipcie y spokojnie, chociaby do dnia sdu ostatecznego, gdyby nie jeden wypadek. Ot pewien modzieniec legitymujcy si paszportem na nazwisko Andre-Charles Martin upynni w Szwajcarii faszywe czeki na sum 12 tysicy dolarw. Przycinity przez policj do muru, wyzna e naprawd nazywa si... Real Lessard. Zgodnie z prawem mia przywilej powiadomienia o swoim aresztowaniu kogo z bliskich. Wybra... byego wsplnika, o k trym wiedzia, e jest w Egipcie i jak si tam nazywa. Mimo wzajemnych pretensji i alw Fernand Legros ywi resztki przyjani do dawnego pro tegowanego. By moe lka si take jego niebezpiecznych zezna na temat handlu podrabianymi obrazami, tak cz y inaczej poczu si zobowizany do udzielenia mu pomocy. Prbowa rozmaitych sposobw, do na koniec powiedzie, e w kwietniu 1968 roku pewien mczyzna o jasnych wosach i ciemnej cerze, waciciel 148
brytyjskiego paszportu na nazwisko Fernand McDonald, zatrzyma si w jednym z genewskich I hoteli. Zachowywa si tak osobliwie, e a zwrci uwag obsugi, a nastpnie waciciela hotelu. Spdza mianowicie cae dnie telefonujc do Parya i gdzie si tiylko dao, prbujc uzyska zwolnienie z wizienia niejakiego Reala Lessarda. Hotelarz powiadomi policj, a ta podczya si do telefonu dentelmena o jasnych wosach. Nazajutrz przez gonik restauracji hotelowej rozlego si wezwanie: Pan Fernand Legros proszony do telefonu". Po krtkim wahaniu, otrzsnwszy si z zaskoczenia, najwikszy w historii handlarz faszywymi obrazami podnis si tod stolika. Na widok policjantw prbowa uciec, po drodze zgubi ciemne okulary i blond peruk, ale nic mu to nie pomogo zosta zatrzymany. j Legrosa i Lessarda wadze szwajcarskie mogy oskary jedynie o posugiwanie si faszywym f paszportem. Dugotrwae wysiki wadz francuskich o ekstradycj Legrosa spezy w kocu na niczym. T Nie wiem nawet, czy bdziemy go mogli oskary powiedzia komisarz paryskiej policji Gei rard Lorin dziennikarzom na specjalnej konfef rencji prasowej zwoanej w lutym 1969 roku. Zebranie dowodw okazao si nie tyle trudne, V co niemoliwe, a ci, ktrzy do niedawna gotowi byli go powiesi nie chc obecnie przeciwko niemu wiadczy, prawdopodobnie z obawy o swoje tak zwane dobre imi i warto posiadanych obrazw. Jeli za idzie o czowieka, ktry nazywa si Elmyr de Hory, czy licho go wie jak jest to po prostu niemoliwe. Musielibymy mie .' wiadkw, ktrzy widzieli go, jak malowa, jak faszowa podpisy i przekazywa podrobione f 149

Pablo Picasso Guemica

obrazy Legrosowi i Lessardowi. Ponadto musielibymy dowie, e z jego wiedz ptna te byy

sprzedawane jako autentyczne obrazy Modiglia-niego, Vlamincka, Dufy'ego, Picassa i innych, a nie jako kopie czy te po prostu do powieszenia w mieszkaniu Legrosa. Nasze francuskie przepisy, a pewnie i prawo innych pastw, nie zabraniaj posiadania falsyfikatw czy kopii. Szczerze mwic, rzecz dla nas jest cakowicie stracona... Stracia nie tylko paryska policja. Przynajmniej dwa tysice obrazw namalowanych przez Wgra do dzi zdobi nie tylko prywatne kolekcje, ale i muzea pastwowe. Nie zdarzyo si, aby kto zniszczy posiadany przez siebie falsyfikat, nie zdarzyo si take, aby kto publicznie przyzna poza jednym Meadowsem e zosta nabity w butelk na ile tam tysicy dolarw. A sam Meadows? Kiedy w roku 1969 nowojorski
150

dziennikarz Randolph Stacke usiowa dociec, co stao si z faszyw kolekcj milionera ten wyrzuci go za drzwi i odmwi wszelkich wyjanie. Moe przed podstawione osoby lub porednikw pozby si falsyfikatw? A jeli tak to za jakie kwoty? A co z innymi posiadaczami dzie" El-myra de Hory'ego? Teksaski nabab kupi ich kilkadziesit, zaledwie kilkadziesit, a co z reszt? Zapewne nigdy nie bdzie wiadomo, jaka bya oglna wysoko obrotw spki Legros Lessard. Francuska prasa ocenia, e dwaj oszuci sprzedali w latach 19611967 faszywych dzie sztuki produkcji Elmyra de Hory'ego za sum 60 milionw dolarw! A przecie Wgier sam take sprzedawa wasne prace... Najpodniejszy i najdoskonalszy w dziejach historii sztuki faszerz obraz w pracowa dwadziecia lat, zanim zosta zdemaskowany; sprzedawa obrazy jeli nie liczy Legrosa i Lessarda pod tyloma pseudonimami, e najtsi specjalici nie byli w stanie ustali, jaki zwizek istnia midzy Elmyrem de Hory z Nowego Jorku w roku 1949, baronem Herzogiem z lat pidziesitych i Louisem Reynaldem z Muzeum Fogg w Bostonie z 1955 roku, Josephem Boutinem z Londynu w roku 1961 i czowiekiem z Ibizy, ktry tak szczodrze zaopatrzy w obrazy amerykaskiego milionera Meadowsa. Znaem de Hory'ego owiadczy Klaus Perls, byy prezes zwizku amerykaskich mar-szandw. By to bardzo dobry, niemal wybitny rysownik. w Klaus Perls, jak sobie przypominamy, waciciel galerii noszcej jego nazwisko, a mieszczcej si przy 58 ulicy w Nowym Jorku, kupi w roku 1947 od Wgra gwasz Picassa" pacc za tysic

dolarw i stajc si w ten sposb pierwsz amerykask ofiar genialnego faszerza. Reynold? zdumia si nagabywany przez dziennikarzy Stephen Hahn, waciciel duej no wojorskiej galerii. Faszerz nad faszerze, prawdziwy artysta! Wezm kad jego prac... To geniusz! oceni z kolei F. R. Fehse, szwajcarski kolekcjoner i znawca sztuki. Nikt tej klasy nie istnia przed nim i prosz Boga, by ju nigdy wicej nie pojawi si faszerz podobnego formatu! Elmyr de Hory albo baron Herzog? zdumia si malarz Pierre Dmitrienko zagadnity przez reportera ,,Paris Match". Znaem go bardzo dobrze, lepiej ni kto inny... Nie, nic o nim nie po wiem, w kadym bd razie widziaem kilkanacie jego wasnych portretw i aktw, tak, wasnych, malowanych w niepowtarzalnym stylu. Byy lepsze ni prace Modiglianiego. Nie, nie bluni, daj na to sowo honoru! Jakie byy dalsze losy Elmyra de Hory'ego? Ot po wyjedzie z Ibizy uda si do Parya. Wegetowa w stolicy Francji pod przybranym nazwiskiem i bez rodkw do ycia kilka miesicy, zarabiajc na skromne utrzymanie doranym wykonywaniem rysunkw i obrazkw; robi te portrety przygodnym klientom. Potem wczy si niemal po caej zachodniej Europie, by w Republice Federalnej Niemiec, w Monachium i w Hamburgu, w Szwajcarii, Holandii, Belgii, zawita nawet do Szwecji, a wreszcie do Portugalii, gdzie powodzio mu si jeszcze stosunkowo najlepiej. Po tej wczdze wrci w 1969 roku na Ibiz; przygnaa go na wysp tsknota i wspomnienia lat na niej spdzonych, ktre uwaa za najszczliwsze w swoim bujnym yciu. Liczy te na pomoc finansow 152

151

Typowy obrazek paryski malarze na Montmairtrze

Fernanda Legrosa, ktry zdoby majtek dziki jego pracy. Bardzo potrzebowa pienidzy, czu si le, skoczy w tym czasie 64 lata. Wadze wyspy nie powitay go z otwartymi ramionami; zosta oskarony o homoseksualizm, kontakty z notorycznymi przestpcami i utrzymywanie sig z niewiadomych rde. Ostatecznie jednak nie wydalono go z terytorium Hiszpanii, skazano tylko na dwa miesice wizienia... Opuci je w padzierniku 1969 roku, zmczony i stary. Nie mia pienidzy ani przyjaci, by znw sam. Poszed obejrze will, w ktrej mieszka; zajmowa j obecnie jaki Hiszpan, ktry odkupi ca posiado od Legrosa. Wrd nabytych ruchomoci znajdowaa si take bogata biblioteka dzie o wiatowjrm malarstwie, warta grube tysice dolarw, kompletowana przez Wgra przez cae ycie.

Nowy waciciel willi cierpliwie wysucha starego czowieka, zaprosiwszy go przedtem do rodka i poczstowawszy niadaniem. Kiedy de Hory owiadczy delikatnie, e caa biblioteka jest jego wasnoci i e mgby dochodzi swoich praw w tym wzgldzie Hiszpan pokaza dokument kupna, z ktrego wynikao, e zbir naby od Fernanda Legrosa zupenie legalnie. Na pytanie, czy nie znalaz w willi jakiego obrazu, aktu lub portretu modej mulatki Hiszpan rozoy rce i pokrci przeczco gow. Na koniec wrczy niespodziewanemu gociowi kilkaset dolarw i zachci do jak najszybszego opuszczenia wyspy. Zanim Elmyr to uczyni, wasa si chyba ze dwie godziny po porcie i targowisku Ibizy. Miasteczko nic si nie zmienio, tylko na miejscu straganu matki Consueli staa dua buda, w ktrej sprzedawano owoce. Wracajc na lotnisko stary czowiek mia zy w oczach. Jeszcze tego samego dnia, z ma walizk w rce, odlecia Elmyr de Hory samolotem do Portugalii. By koniec roku 1969. Od tamtej pory zagin po nim wszelki lad. Moe zmar w jakim przytuku dla bezdomnych, moe skona w jakiej biednej wiosce, moe umar siedzc na ulicy i' czekajc na klienta, ktry pozwoliby si sportretowa za par marnych groszy? Nie wiadomo... W kadym razie teraz, gdyby y, najgenialniejszy faszerz obrazw miaby ju siedemdziesit lat1... SYLWETKI MALARZY, KTRYCH DZIEA FASZOWA ELMYR DE HORY

153

Pierre BONNARD (18671947) Malarz i grafik francuski. Podczas studiw zwiza si z grup nabistw; znajdowa si wtedy pod wpywem malarstwa Gauguina i drzeworytw japoskich. Stosowa paskie kompozycje z form obwiedzionych dekoracyjnym konturem, wypenionych nasyconym kolorem. Po roku 1892 kolorystyka

Bonnarda ulega przytumieniu; po 1900 roku artysta porzuci pask plam barwn i zacz stosowa jasne, ciepe kolory, starajc si za ich pomoc okreli form przedmiotu, modelunek i wiato. Malowa gwnie akty, pejzae i martwe natury. Georges BRAQUE (18821963) Malarz, grafik i rzebiarz. Pocztkowo uleg wpywom neoimpresjonizmu, potem przez krtki czas fowizmu. Nastpnie, inspirowany przez malarstwo Cezanne'a i Picassa, zaj si problemem przedstawienia bryy i przestrzeni, ktrego rozwizania szuka w geometryzacji przedmiotw (pejzae z L'Estaque 19071908). Waciwy okres

kubizmu Braque'a to cisa wsppraca z Picassem. W tym okresie Braue wprowadza technik zwan collage; stosuje te charakterystyczne efekty liter, cyfr i instrumentw muzycznych. Stosuje monochromatyczn kolorystyk, opart na sza-rociach i brzach. Po I wojnie wiatowej Braue odszed od kubizmu na rzecz form neoklasycys-tycznych; od roku 1939 tworzy take liczne rzeby, przewanie zwierzt.
Paul CEZANNE (18391903)

155

Twrczo tego malarza ma przeomowe znaczenie dla rozwoju malarstwa w XX wieku. Studiujc w Paryu w latach 18611864 obraca si w krgach impresjonistw, pozostajc jeszcze pod wpywem malarstwa klasycznego. Uwidocznio si to we wczesnej twrczoci Cezanne'a kompozycjach o ekspresyjnym ujciu tematu, gwatownych kontrastach wiata i cienia i bogatej fakturze. Zetknwszy si z malarstwem impresjonistw, wprowadza Cezanne do swoich prac charakterystyczne wspzalene traktowanie bryy i plamy barwnej. Studiuje natur w plenerze, co przynosi oczyszczenie i rozjanienie palety, wzbogacenie wibracji barwnej. Przezwycia jednostronno impresjonizmu, interesujc si przestrzeni i form. Barwa staje si dla niego rodkiem, a nie celem; suy jako budulec ksztatu. Malarstwo Cezanne'a osigno przejrzysto i rwnowag kompozycyjn, zdyscyplinowanie faktury; budowa on konstrukcj przestrzeni poprzez plany narastajce jeden na drugim; struktur przedmiotw okrela przez geometryzacj. Obrazy Cezanne'a, wysyane na salon oficjalny w 1864 roku, byy systematycznie odrzucane. Od 1890 roku niedoceniany artysta pdzi ycie sa156 motnika w Aix-en-Provence. Malarstwo jego znalazo zrozumienie dopiero w ostatnich latach ycia, po wystawie zorganizowanej u Yollarda (1895); od tej pory zacz si jego ogromny wpyw na awangard malarsk, ktry trwa do dzi. Nazywaj go ojcem wspczesnego malarstwa". Marc CHAGALL (ur. 1887) Pochodzi z rodziny ydowskiej z Witebska. Do Parya przyby po raz pierwszy w 1910 roku. Mimo bliskich kontaktw z kubistami i wpyww symbolizmu, ekspresjonizmu i surrealizmu stworzy cakowicie indywidualny styl, przedstawiajc w swych obrazach baniow rzeczywisto, wiat liryzmu i pogodnej poetyckiej metafory, rzdzcy si wasn logik. Przebogat symbolik swoich dzie czerpie z realiw ubogiego witebskiego dziecistwa, z egzotycznego, barwnego folkloru maego rosyjskiego miasteczka i ydowskich obrzdw i obyczajw. Podkrela to ywym kolorytem i niezwyk deformacj. Edgar DEGAS (18341917) Twrczo jego jest pocztkowo pod silnym wpywem klasycyzmu. Po nawizaniu kontaktu z impresjonistami (bierze udzia w ich wystawach) zaczyna interesowa si problemami ruchu; prowadzi w zwizku z tym wnikliwe studia nad fotografi i drzeworytami japoskimi, jednoczenie duo rysujc. Dy do uchwycenia przelotnych wrae i migawkowych momentw. Tematyk jego prac byy gwnie realistycznie potraktowane sceny z ycia wielkomiejskiego (Absynt 1876, Na giedzie 1879), ze rodowiska teatru, baletu, music-hallu (Klasa taca 1876, Rodzina Manie 1889). Uwydatnia rol rysunku 157 i formy; rzadko malowa w plenerze, wolc efekty sztucznego wiata. Jedn z charakterystycznych cech jego prac bya zamierzona przypadkowo i wycinkowo kompozycji. W twrczoci swojej korzysta z wielu rnych technik; pod koniec ycia take rzebi.

Andre DERAIN (18801954) Nalea do gwnych przedstawicieli fowizmu wraz z Vlaminckiem i Matisse'em. W tym okresie malowa przede wszystkim pejzae miejskie o czystych, jaskrawych barwach, stosowanych w. sposb abstrakcyjny; plama barwna stanowia rodek ekspresji i kompozycji. W latach 1908 1910 zbliy si do kubizmu, aby po 1912 roku nawiza do sztuki dawnej mistrzw z XVI wieku, a take do sztuki ludowej. Oprcz malarstwa zajmowa si take grafik, ceramik, rzeb, scenografi i ilustracj ksikow. Kees van DONGEN (18771968) Malarz francuski pochodzenia holenderskiego, w Paryu od 1897 roku. Pocztkowo jego twrczo by a pod silnym wpywem impresjonistw i van Gogha, nastpnie (od 1905 roku) przyczy si do fowistw. Po pierwszej wojnie wiatowej sta si jednym z najmodniejszych portrecistw salonw [paryskich, rodowiska Montmartre'u i Mont-parnasse'u. Oprcz portretw malowa take pejzae i martwe natury. By radykalnym koloryst; w obrazkach swoich stosowa jaskrawe, dysonansowo zestawione, ekspresyjne barwy, szerok, pen rozmachu faktur i siln stylizacj. Zajmowa si rwnie grafik i ilustracj ksikow. 158 Raoul DUFY (18771953) Malarz i grafik francuski. Wczesne jego prace wykazuj silny wpyw impresjonizmu. Stopniowo wprowadza do nich coraz intensywniejsze, jaskrawe barwy. Na krtko (19061908) zwiza si z fowizmem (14 lipca w Hawrze 1906), przeszed take przez okres nawizywania do kubizmu, co ograniczyo jego palet barwn. Po I wojnie wiatowej rozwin wasny, indywidualny styl, charakteryzujcy si poczeniem czystych, jasnych, wietlistych kolorw z finezyjnym, subtelnym rysunkiem. Uzyskiwa w ten sposb niepowtarzalny, radosny, zmysowy nastrj swoich obrazw, akwarel i rysunkw. Malowa najchtniej pejzae z Lazurowego Wybrzea, jachty, sceny z wycigw konnych i widoki wntrz (Kasyno w Nicei 1927, Paddock, Niedziela 1943). Zajmowa si oprcz malarstwa take grafik, ilustracj, ceramik, scenografi, projektowaniem tkanin i modeli dla domw mody. Paul GAUGUIN (18481903) Jeden z najwikszych malarzy przeomu XIX i XX wieku. Pocztkowo malowa jedynie po ama torsku i dorywczo, jednak od 1883 roku powici si wycznie malarstwu, rezygnujc z dotychczasowego ustabilizowanego ycia. Pocztkowo pod wpywem impresjonistw, poszukiwa wasnego wyrazu artystycznego poprzez kontakt z pierwotn natur i ze sztuk prymityww. Jedzi w tym ce lu do Bretanii (1886, 1888, 1890), do Panamy i na Martynik. W Bretanii opracowa zaoenia tzw. syntetyzmu, polegajce na radykalnym uproszczeniu form otoczonych wyrazistym konturem i stosowaniu paskiej, jednolitej plamy czystego, nasyconego koloru; odrzuca te per-

spektyw i malowanie z natury. W tym okresie prace Gauguina, obok wymienionych cech, zaczynaj przejawia nurt poetyckiego symbolizmu (ty Chrystus 1889, Pikna Angele 1889). Nurt ten wzbiera na sile w okresie pobytu Gauguina na wyspach Oceanii (Never mor 1897, Skd przybywamy? Kim jestemy? Dokd idziemy? 1897, Krlowa Areois 1892). W latach 1891 1892 mieszka na Tahiti; powrci w skrajnej ndzydo Francji, aby ju w 1895 roku wrci na Tahiti, a nastpnie na Markizy, gdzie umar, chory i opuszczony przez wszystkich. Jego twrczo daa pocztek wielu nurtom wspczesnej sztuki, przede wszystkim dekoracyjnej.
Vincent van GOGH (18531890)

159

Malarz holenderski, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli malarstwa schyku XIX wieku. Bdc sprzedawc dzie sztuki w antykwariatach Hagi, Londynu i Parya zetkn si z malarstwem. Nastpnie studiowa teologi, aby potem pracowa jako kaznodzieja w belgijskim zagbiu wglowym Borinage. yjc tam w skrajnej ndzy, rysowa pejzae i sceny z ycia grnikw. Nastpny etap jego twrczoci to wzorowane na holenderskim malarstwie XVII wieku realistyczne rysunki i lobrazy o zimnym kolorycie martwe natury, pejzae, sceny z ycia chopw braban-ckich. W 1866 roku uda si do Parya. Zamieszka tam u brata Theo, ktry odgrywa w jego yciu rol przyjaciela i powiernika, a take pomaga mu finansowo. Zetkn si z malarstwem impresjonistw; pod ich wpywem rozjani palet i wzbogaci faktur na wzr pointylistw. W 1888 roku wyjecha do Arles; tamtejsze soce i przyroda uksztatoway ostatecznie jego styl. Obrazy jego

byy ogromnie ekspresyjne i dramatyczne w ko lorze i fakturze; nadawa tematom obrazw zna czenie symboliczne. Malujc, uzewntrznia nurtujcy go niepokj i pesymizm. Krtki okres wsppracy z Gauguinem w Arles zakoczy si dla van Gogha silnym rozstrojem nerwowym, ktry zaprowadzi go do zakadu dla nerwowo > chorych w Saint-Remy. Po opuszczeniu zakadu malowa jeszcze przez krtki czas w Auvers-sur--Oise, gdzie w stanie silnej depresji psychicznej popeni samobjstwo w lipcu 1890 roku. Twrczo van Gogha, niedoceniana za jego ycia, . wywara ogromny wpyw na liczne pokolenia artystw XX wieku.
i

160

Albert MARQUET (18751947) Malarz i grafik francuski. We wczesnym twrczoci zwiza si z f o wistami, stosujc nak delikatniejsz, spokojniejsz ni inni barwn. W pniejszych pracach jeszcze ciszy i wy subtelni! koloryt; jego pejzae jasne, czyste i pene osobliwego wiata. terystyczne dla jego twrczoci s widoki i bulwarw paryskich z sylwetkami ludzi i ' jazdw oraz widoki portw. f

okresie jed gam bardziej s Charak ulic po-

Henri MATISSE (18691954) Malarz, grafik. Okoo 1900 roku, bdc pod wpywem impresjonizmu, rozjani palet, co doprowadzio go do stosowania jaskrawych zestawie barwnych. By w latach 18991907 czoowym przedstawicielem grupy fowistw. W okresie fowistycznym" malowa paskimi plamami czystego, ostrego koloru, traktowanego jako podstawowy element kompozycji i rodek ekspresji; stosowa pynny kontur, dcy do dekora161

cyjnoci (Otwarte okno, Rado ycia). Dekoracyjnie uproszczon form rozwija zreszt w swej dalszej twrczoci. Okoo 1913 roku znalaz si na krtko pod wpywem kubizmu, a nawet zbliy si do sztuki abstrakcyjnej, aby po 1918 roku powrci do realizmu. Prace z tego okresu odznaczaj si yw, weso kolorystyk, dekoracyjnoci i oszczdnym konturem. Ulubionym tematem, obok martwej natury, bya posta kobieca we wntrzu. Tworzy te znakomite rysunki.
Amadeo MODIGLIANI (18841920)

Woski malarz i rzebiarz, zamieszkay od 1906 roku w Paryu. Obraca si tam w koach awan gardy artystycznej. Pod wpywem Brancusiego przez pewien czas (19091910) zaj si rzeb, w ktrej wypracowa syntetyczn, zwart form, nawizujc do sztuki murzyskiej. Po 1910 roku powica si wycznie malarstwu figuralnemu, malujc portrety i akty. Miay one silnie uproszczon form, z charakterystyczn deformacj polegajc na wydueniu proporcji ciaa z jednoczesnym zachowaniem indywidualnoci modela. Odznaczay si statyczn kompozycj, subteln, pen wdziku lini i jasnym, przejrzystym kolorytem. Malarstwo Modiglianiego jest pene swoistej poezji i lirycznego, melancholijnego nastroju; za ycia nieznane i niedoceniane, zyskao saw po mierci artysty.
Pablo PICASSO (18811974)

Malarz hiszpaski, osiady na stae w Paryu (od 1906 roku). Nazwisko jego stanowi niejako symbol wspczesnego malarstwa; by jednym z najbardziej aktywnych i wszechstronnych twrcw XX wieku. Przechodzc przez wpywy najrniejszych kierunkw malarskich, ju okoo 1901 roku wypracowa wasny styl tzw. bkitny. Nastpnie malarstwo jego przeszo ewolucj poprzez okres ,.rowy" do prekubizmu" (Portret Gertrudy Stein) i do przeomowych Panien z Avignion (190607). Picasso znajdowa nowe moliwoci przestrzennego pokazania przedmiotu poprzez wprowadzanie ostrych, amicych powierzchni krawdzi, przemieszczanie i zmian proporcji segmentw. W cigu roku 1909 rozbijajc przed -imiot na

162

geometryczne elementy, przeszed do ikubizmu analitycznego, a potem do syntetyczne go (wsplnie z Braque'em). Podczas wojny 1914 1918 rodowisko Picassa rozproszyo si, a on sam zacz interesowa si scenografi, wsppracujc m.in. z Diagilewem. Zwrci si przejciowo do maniery klasycznej" (Kobiety przy fontannie 1921). Dziea z okresu nastpnego cechuje wzmoony dynamizm i adunek poetyckiego napicia, jak np. w obrazie Guernica, bdcym twrcz reakcj na wypadki wojny domowej w Hiszpanii. Ta zaangaowana postawa Picassa doprowadzia go do udziau w ruchu obrocw pokoju (popularne plakaty z motywem gobia itd.). W twrczoci powojennej powstaj nowe cykle malarskie i rysunkowe; wiele uwagi powica te artysta rzebie i ceramice. Zmar zostawiajc po sobie ogromny dorobek twrczy.
Auguste RENOIR (18411919) Francuski malarz i rzebiarz, jeden z gwnych przedstawicieli impresjonizmu. rdem inspiracji twrczej by dla niego plener podparyski i malarstwo muzealne. Przechodzi stopniowo od realistycznych, ciemnych w donacji kompozycji figuralnych do obrazw pastelowych w kolorycie,

przesyconych agodnym wiatem. Malowa pejzae, martwe natury i kwiaty, ale przede wszystkim portrety i sceny rodzajowe oraz w pniejszym okresie akty. Obrazy z okresu impresjonistycznego pene byy zmysowej radoci ycia; nastpny okres po 1881 roku to wiksza dyscyplina kompozycyjna, wyrany kontur, chodny koloryt. Po 1886 roku artysta wraca do poprzedniego sposobu malowania, osigajc pen rwnowag barwy i formy. Pod koniec ycia duo rzebi.

163

Maurice de YLAMINCK (1876-1958) Francuski malarz i grafik. By jednym z czoowych przedstawicieli fowizmu. Malowa kwiaty, pejzae, martwe natury, uywajc jaskrawych, intensywnych kolorw; stosowa uproszczony rysunek i paszczyznowo ujt kompozycj. Okoo 1908 roku odszed od fowizmu, aby na jaki czas zainteresowa si kubizmem. Od 1914 roku pracowa gwnie nad problemami wiatocienia.

8 Jacek Roy

I faszerz I w zotych ramach