. . . , , , ; . . . . . . 4 - - ( 4 . d . . . z . - - .

ANKARANIVERSITESI
ILAHIYAT FAKLTESI YAYINLARI NO: 173
KLASIKM ANTIK
74 4 ' S 4 ' 1 . ;
"( A"

BE^ INCI BAS K
bc

-0641-
,-
,
Prof. Dr. Necati NER
ANKARANIVERSITESI
ILAHIYATFAKLTESI YAYINLARI: NO: 173
4 , 1.1
.4 - a>
cibcy7
4 - e
^ L
KLASIKM ANTIK
BE ^ INCI BAS KI
Prof. Dr. Necati NER
BIRINCI BAS KI 1 970
^ K^ NC^ ^ BAS KI 1 974
NC BAS KI 1 978
DORDNC BAS KI 1 982
BE ^ INCI BAS KI 1 986
ANKARA 0NIVERS ^ TES ^ ^ BAS IMEV^ ^ ANKARA - 1 986
i O N D E K ^ L E R
nsz
V
GIRI^ ^
Mant^ k ned ir 9
Tarihsel bilgi 5
Birinci Blm
Kavram veTreim
Kavram^ n tan^ m^ ^ 1 6
Dellet 1 6
Kavram^ n z elli ^ ^ ^ 1 8
Kavram e^ itleri 1 8
Kavramlar ^ n e^ itli d elletleri 20
Kavramlar ^ ^ aras ^ ^ ili ^ kiler 22
Be^ ^ Tmel
24
Kategoriler
28
Kavram tart ^ ^ mas ^ ^
34
^ kinci Blm
Tan ^ m veBlme
Tan^ m
36
Blme
4 3
nc Blm
Hkm venerme
nermenin tan ^ m^ ^
4 5
nermenin yap^ s ^ ^
4 6
nerme e^ itleri
4 6
III
Yklemli ve^ artl ^ ^ nermeler 4 6
nermelerin olumlu veolumsuz lu ^ u . . . . . 4 7
Ykle^ i^ li nermelerin z ellik ve e
^
itleri 4 9
Karma ^ ^ k nermeler
5 6
^ artl ^ ^ nermeler
5 7
Bile^ ik nermeler 72
Mod al nermeler 75
nermeler aras ^ ^ ili ^ kiler 92
Kar^ ^ ^ olma 91
Dnd rme 95
Drd nc Blm
Ak^ lyrtme
K^ yas: 1 05
K^ yas^ n tan^ m^ ^ 1 05
K^ yas^ n e^ itleri 1 05
Basit k^ yaslar 1 06
Kesin k^ yas 1 08
S e meli k^ yas 1 32
Bile^ ik k^ yaslar 1 4 1
Dz ensiz k^ yaslar 1 4 4
K^ yaslar^ n mod alitesi 1 4 6
K^ yas^ n d e^ eri 1 65
Analoji veTmevar ^ m 1 72
Analoji
1 72
Tmevar^ m
1 74
Be^ inci Blm
Tasd ik Trleri veBe^ ^ S anat
Tasd ik trleri 1 81
Be^ ^ sanat
1 83
Be^ ^ sanatta kullan ^ lan ncllerd eki nerme e-
^ itleri
1 83
Bibliyografya
1 89
IV
NSZ
Fikir tarihimizde nemli yeri olan mant ^ k bilimi, medreselerimiz-
de okutulan derslerin n saf^ nda gelenlerindendi. As^ rlar boyunca Is-
lm dnyas^ nda, Arapa bilim dili olarak kabuledildi^ inden, mant^ k
kitaplar^ ^ o dilde yaz^ hrd^ . 1 9. Asr^ ^ ; ikinci yar^ s^ ndan itibaren, gerek
tercme ve gerek tel ^ f yolu ile Trke mant ^ k kitaplar^ ^ yay^ nlanma&
ba^ lad^ .
Klasik anlay^ ^ a uygun olarak, eski dil ve alfabemizde yay ^ nlanm^ ^ ^
bir hayli mant^ k kitab^ ^ vard^ r. Bunlar^ n en nemlileri aras^ nda ^ unlar^ ^
sayabiliriz: Abdunnafr in Gelenbevi'den tercme etti^ i Mizan'ul
Burhan ( 1 877); Ebherr nin ^sagoji'sinin Ali Haydar taraf^ ndan He-
diyecik ad^ ^ ile tercmesi ( 1 891 ); Ismail Hahkk ^ ^ (Izmirli)'n^ n ayni eseri
Miyar'ul-Ulum ad^ ^ ile Trke ^ erhi ( 1 897); Ahderi'nin Sllem adl^ ^
manzum eserinin R ^fat taraf^ ndan Vesileel-lican ad^ ^ ile tercme ve
^ erhi ( 1 899); Ahmet Cevdet ( Pa ^ a)in yazd^ ^ ^ ^ Miyar-^ ^ Sedad ( 1 877)
ve Mehmet Tevfik'in yazd ^ ^ ^ ^ Gayet'ul Beyan fi ^ lm'l-Mizan ( 1 888).
Adlar^ n^ ^ sayd^ ^ ^ m^ z eserler, Islm kltr gelene^ ine tamamiyle ba^ -
hd^ rlar.
Avrupadaki mant ^ k geli^ mekrini de iine alan veya tamamen yeni
bir anlay^ ^ ^ ierisinde yaz^ lm^ ^ ^ eserler de vard^ r. Bu yoldaki ilk eser,
Italyan mant^ k^ s^ ^ Gallupi'den, ad^ ^ bilinmeyen biri taraf^ ndan tercnie
edilerek 1 860 da yay^ nlanan Miftah'ul-Fnun'dur. Bat^ daki yeni man-
t^ k geli^ melerin de yer veren ilk telif eser, Ali Sedad' ^ n 1 885 de yay^ n-
lad^ ^ ^ ^ Mizan'ul-Ukulf'il-Mant ^ k v'el-Usul adl ^ ^ kitab^ d^ r. 1 91 4 de Ismail
Hakk^ ^ (Izmirli) Felsefe Dersleri ad^ ^ alt^ nda, bir mant^ k kitab^ ^ daha
yay^ nlad^ . Yazar bu eserinde Bat ^ ^ kaynaklar^ na dayanm^ ^ , klasik man-
t^ ^ ^ ^ Bat^ ^ mant^ k^ lar^ ^ anlay^ ^ ^ ^ ierisinde kaleme alm^ ^ ^ ve yer yer Islm
mant^ k^ larm^ n gr^ lerini de belirtmi^ tir.
1 91 6 da Salih Zeki, klasik mauttk anlay ^ ^ ^ nda^ ^ ^ farkl^ ^ olarak,
1 9. as^ r Ingiliz mant^ kplar^ n^ n kurmaya te^ ebbs ettikleri, cebirsel
V
mant^ k ( logique algebrique) anlay^ ^ ^ ^ iinde yazd^ ^ ^ ^ Mizan-^ ^ Tefek-
kr' yay^ nlad^ .
Daha sonra bizde mant^ k yay ^ nlar^ nda azalma grlr. Liseler
iin yaz^ lar: kitaplarda, Rnesans'tan sonra, Bat ^ da geli^ en bir ak^ ma
uyarak, metot meseleleri, buna ba^ l^ ^ olarak ele al^ nan ve bilim felsefe-
si iine giren konular a^ ^ r basm^ ^ , asil mant^ k konular^ ^ ihmal edilmi^ tir.
Lise ders kitaplar^ ^ d^ ^ ^ nda, do^ rudan do^ ruya man:W(1a jlgili, Trk-
ede yay ^ nlanm^ ^ ^ eserler ^ unlard^ r: Prof. Vehbi Eralp'^ n, Reichenbach'-
dan tercme etti^ i Lojistik ( 1 939). Ord. Prof. Hilmi Ziya lken'in
Mant^ k Tarihi ( 1 94 2) ile A. Reymond'dan tercme etti ^ i Lojik pren-
sipleri ve Muas^ r Tenkit ( 1 94 2). Prof. Hamdi Rag^ p Atademir'in, Aris-
to'nun Organon'unun ilk be^ ^ kitab^ ^ ( 1 94 7- 1 95 2) ile, Porphyrios'un Isa-
goirsi ( 1 94 8) tercmeleri. Prof. Dr. Mbahat Kyel (Trke'r)in, Dil
ve Tarih-Co^ rafya Fakltesi Dergisi cilt XIV say ^ ^ 1 - 2 de, Yahya
ib^ t Adi'nin mant ^ kla ilgili bir risalesinin ash ile birlikte yay^ nlad^ ^ ^ ^
tercmesi; ayn^ ^ dergi cilt XVI 1 95 8 3- 4 de, Farabi'nin risalesinin
as^ llar^ ^ ile birlikte tercmeleri; ayn^ ^ dergi cilt XVIII 1 960 say^ ^ 1 - 2
de Musa Ibn Meymun'un Al-Makal fi S^ na'at .al Mant^ k' ^ n^ n ash ve
tercme'si; Dil ve Tarih Co^ rafya Fakltesi Felsefe Blittif yay ^ n^ ^ olan
Ara^ t^ rma dergisi cilt 1 1 963de, Farabi'nin ^ erait'ul-Yakin'inin ash
ile tercmesi; ayn^ ^ dergi cilt III 1 965 El-Vhibi (?) nin Kategoriler
^ erhi'nde zikredilen ve kategoriler zerine Yunan ve Islm filozoflar ^ -
n^ n yapm^ ^ ^ olduklar^ ^ ^ erhlerden al^ nan paralar^ n asit ve tercmeleri;
ayn^ ^ dergi cilt IV 1 966 ( 1 968) de yine ash ile birlikte tercmesini ya-
y^ nlad^ ^ ^ ^ Farabi'nin Peri .ffermenetas Muhtasarz adl ^ ^ eseri. Dr. Tee
Grnberg'in 1 95 8 de yay^ nlad^ ^ ^ ^ Sembolik Mant ^ k I (Onermeler Man-
t^ ^ ^ ).
Grlyor ki dilimize, klasik. mant ^ ^ ^ n nemli kaynaklar^ ^ kazan-
d^ rdm^ ^ ^ olmaklh beraber mant^ kla ilgili yay^ n fazla de^ ildir. Hele man-
t^ k ^ renimi yapa^ dar^ n ba^ vuraca^ ^ , btn mant ^ k konular^ n^ ^ sistematik
^ ekilde ele alan ve bugnn dili ve alfabesiyle yay ^ nlanm^ ^ ^ bir mant^ k
kitab^ ^ yoktur. Bu eksikli ^ i,: giderilmesine yard^ m etmek amac ^ ^ ile bu
kitab^ ^ yazm^ ^ ^ bulunuyorum. Ad ^ ndan da anla^ ^ laca^ ^ ^ gibi, kitapta
mant^ ^ ^ n konular^ , klasik anlay^ ^ ^ a^ s^ ndan ele al^ nm^ ^ t^ r. Modern man-
t^ k iin yaln^ z k ^ saca tarihsel bilgi verilmi^ tir.
Klasik mant ^ k, Aristo'dan beri, as^ rlar boyunca; k^ l^ ^ k^ rk yararca-
s^ na i^ lenmi^ , gerek Bat ^ 'da, gerek ^slam dnyas^ nda, bu konuda
yzlerce "TraW" yaz ^ lm^ ^ t^ r. Ben bu kitab^ ^ haz^ rlarken, kltr gelene-
^ imize uygun olarak yaz ^ lm^ ^ ^ mant^ k kitaplar^ n^ n konular^ ^ ele al^ ^ ^
VI
ve i^ leyi^ ^ tarzlar^ n^ ^ esas ald^ m. te yandan, Bat^ ^ klasik mant ^ kl-
larm^ n fikirlerini dd, Frans^ zca kaynaklar^ ^ gz nnde bulundurup,
mant^ k konular^ n^ ^ kar^ ^ la^ t^ rmal^ ^ bir ^ ekilde anlatmaya al^ ^ t^ m. Bilin-
di^ i gibi, her iki kltr dnyas^ , yani Bat^ ^ ve Islnt mant^ lcolartn^ n
da kayna^ ^ ^ Aristo'dur. Kaynak ortak oldu^ u iin, mant^ k anlay^ ^ lar ' ^ n^ n
esas^ nda farkl^ l^ k yoksa da, baz ^ ^ konular de^ i^ ik ^ ekilde c^ nla^ ^ l^ p an-
(at^ lm^ ^ t^ r.
Kitapta kulland^ ^ ^ m terimlerle ilgili bir hususa dokunmak istiyor
rum. Dilimiz geli ^ me yolunda bulundu^ u iin bilhassa terimler zerinde
meslekta^ lar aras^ nda bile tam bir anla^ ma yoktur. Ben terimlerin trk-
ele^ tirilmesi taraftar^ y^ m. Dilin bu yolla kuvvetlenip geli ^ ece^ ine,
o dili konu^ up yazanlarda, sa^ lam kavram kurulu^ unun sa^ lanaca^ ma
ve sonu olarak d^ nme zenginli^ ine eri^ ilece^ ine inananlardamm. Yal-
n^ z, yap^ lacak trkele^ tirmenin dil kurallar^ na uygun olmas^ ^ gerekir.
Bu nedenle, yeni bir terim yapan herhangi bir bilim dal^ ^ adam^ n^ n Trk
dili uzmanlar^ ^ ile i^ birli^ inde bulunmas^ nda byk fayda vard^ r. Do^ ru
ve tutunabilecek terimler yapabilmek iin, trkele ^ tirmede keyfilikten,
her ne pahas^ na olursa olsun, yabanc^ ^ kkten bir terimi atma tutkusu
gibi hataya d^ rme ihtimali fazla olan, a^ ^ r^ ^ davran^ ^ lardan uzak bu-
lunmal^ , bilimsel zihniyet iinde, tiirkele ^ tirme sab^ rla yriitlmelidir.
I^ te bu d^ nce iledir ki, kitapta, mmkn oldu^ u lde Trke
terim kullanma^ a al^ ^ t^ m. Her terimi,: Trkeleriyle birlikte Arapa ve
Frans^ zcalar^ n^ ^ da yazd^ m.
Baz^ ^ kitaplarda Trke olarak kabul edilen, fakat kula^ a ho^ ^ gel-
medi^ i gibi, nereden ve nas^ l tiiretildi^ i de anla^ ^ lmay^ p, dilimizde ben-
zeri olan kelime yap^ l^ ^ lar^ na da raslanmayan, baz^ ^ terimleri kullanma-
y^ p daha iyileri bulununcaya kadar eskilerini ahkoydum. Tas ^ m, nerti,
sonurtu kelimeleri gibi.
Baz^ ^ terimleri de Trke kelimelerle kar ^ ^ layamad^ ^ un iin, eski-
lerini aynen ald^ m. Bu terimler Islam mant ^ kplar^ na h^ ^ st^ r ; bu nedenle
Bat^ ^ dillerinde de kar^ ^ l^ klar^ ^ yoktur. Mesel, hulfi k ^ yas, me^ rute-i
hasse, rfiye-i mme, mnte ^ ire ve evveliyat gibi.
Baz ^ ^ terimleri &Frans^ zca olarak ald^ n^ ^ ve Trk alfabesiyle yaz-
d^ m, kollektif (collectif) gibi. Kulland ^ ^ ^ m Frans^ zca terimler iki grup-
ta toplan^ r: Birinciler, yaln^ z .8,..t ^ ^ ^ nant^ k^ larm^ n kullan^ p, Islam Man-
t^ ke^ lar^ nca ele al^ nmad^ ^ ^ ^ iin Arapa kar^ ^ l^ ^ ^ ^ bulunmayan ve bugnk
dilimizde de henz kar ^ ^ l^ ^ ^ ^ olmayan terimlerdir. Distributif, collectif
inceptive, desitive, dietum ve n ^ odus gibi. ikinci gruba girenlerin ise
VII
eski ve yeni dilimizde kar ^ ^ hklan vard^ r; deduction, modalite ve contiu-
gent gibi. Ikincilerin dilimizde kar ^ ^ l^ klar^ ^ bulunmas^ na ra^ men, neden
Fransizcalar^ m tercih etti^ imi kitapta a^ klad^ m.
Bunlar^ ^ yaz^ ^ ^ m, kitapta kullan^ lan terimlerin neden kk bak^ m^ n-
dan birlik ifade etmediklerini, bazan Trke, bazan Arapa ve bazan
Frans^ zca olduklar^ n^ ^ a^ klamak iindir. Her bilim kolunda, kitaplar
yaz^ la yayla, tart^ ^ malar yap^ la yap^ la dilde birli^ e var^ lacakt^ r.
Kitab^ n haz^ rlanmas^ nda yard^ mlar^ n^ ^ esirgemeyen arkada^ ^ m
Do. Dr. Hseyin Atay'a te^ ekkr ederim.
Necati NER
VIII
G ^ R ^ ^ ^
il<I. Mant ^ k Ned ir?
AKelimeanlam ^ :
Mant ^ k kelimesi, Yunanca Logikekelimesi-
nin arap a tercmesid ir. "Logikos, logos' a yani sz
(parol)e, ak^ l (raison)a veya ak ^ lyrtme(raison-
nement ) yeait d emektir"' . Grlyor ki kelime
anlam^ ^ ilelojik, hem sz hem d eak ^ lla ilgilid ir. Man-
t ^ k kelimesi d et ^ pk^ ^ byled ir. Farabi kelimenin a ^ k-
lamas ^ n ^ ^ ^ yleyap^ yor: "Bu sanat ^ n ( mant ^ k) ad ^ ^
nutk kelimesind en tremi ^ tir. Bu kelimeeskilere
gle ^ eyed ellet ed er: 1 ^ nsan ^ n makulleri
id rak ed ebilece^ i kuvveted ellet ed er. Bu kuvvetle
ilim vesan' atlar eld eed ilir veonunla hareketlerin g-
z eli ve irkini ay ^ rd ed ilir . 2^ kincisi insan ^ n nefsin-
d eanlay^ ^ ^ yolu ilehas ^ l. olan makullerd ir; bunlara
i ten konu^ ma d enilir. 3 ncs, i erid ebulu-
nan ^ eyi d il ileS ylemektir; ona d a d ^ ^ tan konu^ ma
d enilir" 2 .
1 PAUL FOULQUI,Dietionnaire de la Langlie Philosophique,
Logiquemad d esi.
2 MUBAHATKYEL ( Trker), Farbrnin Baz^ ^ Mant^ k Eserleri,
D.T.C.F. Dergisi Cilt XVI say ^ ^ 3- 4 Eyll - Aral ^ k 1 95 8.
1
Ali S ed ad d a nutk kelimesinin hem d ^ ^ ^ nutuk
( sz ) hem i nutuk ( d ^ nme)a d ellet etti ^ ini sy-
leyerek S eyyid ^ erif Crcani' nin Haiye-i Su^ ra's^ n-
dan ^ u nakli yap^ yor; "Mant ^ k nutk- u z ahiriye( d ^ ^ ^
nutuk) ^ tlak olunur ki bu konu^ mad ^ r venutk- u ba-
t ^ ni ( i nutuk) ye^ tlak olunur; o d a makulat ^ n id raki-
d ir. ^ ^ bu fen ( yani mant ^ k) ncekini, ( yani konu ^ may^ )
kuvvetlend irir veikincisini ( yani makulat ^ n id rakini)
d o^ ru yola sevked er. ^ md i bu fen ilenefs- i nat ^ ka
d iyead land ^ r^ lan nefs- i insaniyenin iki mnas ^ ^ d ahi
kuvvetlenir veortaya ^ kar. ^ ^ tebu sebeplemant ^ k
ismi tretilmi ^ tir" 3.
Demek ki mant ^ k kelimeanlam^ ^ ilehem d ^ n-
me, hem d ebunun ifad esi olan konu ^ ma ile
B - - - Terim anlam ^ :el,
Mant ^ k kelimesi hem bir bilimead olarak hem
d ebir d ^ nmetarz ^ n ^ ^ belirtmek i in kullantl ^ ^ . Her-
hangi bir sz veyaz ^ ^ kar ^ ^ s ^ nd a mant ^ kl ^ ^ veya mant ^ k-
siz d eyimlerini kullan ^ rken kasd ed ilen mant ^ k bilimi
d e^ ild ir. ^ nsan mant ^ k bilimi ^ ^ i ^ renmed en d emant ^ k-
l ^ ^ d ^ nr. ^ nsan yarat ^ l ^ ^ ^ nd an beri mant ^ kl ^ ^ d ^ ne-
bild i ^ i hald e, mant ^ k biliminin kurulu ^ u d aha ok
sonralar ^ ^ olmu^ tur:
Mant ^ kl ^ ^ d ^ nmeilemant ^ k bilimi aras ^ nd a s ^ k ^ ^
bir ili ^ ki vard ^ r. Mant ^ k, mant ^ kl ^ ^ d enen d ^ nmetar-
z ^ n^ ^ kend isinekonu olarak alan bilimeverilen ad d ^ r.
Ba^ ka d eyimlemant ^ k bilimi, mant ^ kl ^ ^ d ^ nmenin
d z enli olarak tesbitind en ibarettir.
Mant^ kl ^ ^ d ^ nmeye, d o ^ ru d ^ nmeveya tutar-
l ^ ^ d ^ nmed ed enilir. Mant ^ kl ^ ^ d ^ nmed e, fikirler-
3AL^ ^ S EDAD, Mizan'ul Ukul s. 1 4 .
2
d en yap^ lan hkmlerd en ^ kar^ lan sonu lar ^ n tutar-
l ^ ^ olmas^ ^ gerekir. Tutarl ^ ^ d ^ nmeiseak^ l yrtme-
nin ak^ l ilkeleri d enen ilkelereuygun olmas ^ ^ ilemm-
kn olur'
`A/kA
D^ nme, a ^ ^ yur ^ ^ tn k rtmeler z in-
cirid ir. Ak^ lyrtmeisehkmler aras ^ nd a ba^ ^ku-
rarak, z ihnin, bilinenlerd en bilinmeyenleri eld eetme-
sid ir. Eski mant ^ k ^ lar mant ^ ^ ^ ^ konusuna gretan ^ m-
larken "bilinend en bilinmeyenin eld eed ilmesinevas ^ -
ta olan b^ limd ir' ". "Mant^ k hakikata sevked en z ihin
^ ^ lemlerinin d E-ki. :1 \4 ant^ ^ ^ n bir d eamac^ -
4 Genellikleak ^ l ilkeleri olarak z d e^ lik ilkesi ( Leprind ped ' id en-
tite) veonun m ^ taklar^ ^ ( d eriye) olan eli^ mezlik ilkesi ( leprincipe
d econtrad iction), nc stkk ^ n imknstzl ^ ^ t ilkesi ( leprinciped e
tiers- exclu) ileyeter sebeb ilkesi ( leprinciped eraison suffisante)
vebunun m ^ taklar ^ ^ olan nedensellik ilkesi ( leprinciped ecausalite) ve
"gaiyet" ilkesi ( leprinciped efinalit ^ ) d en bahsed ilir.
zde^ lik ilkesi: Bu ilked ^ ncenin kend i knd isi ileuygunlu^ u-
nun ^ art ^ d ^ r. Bir^ ey neiseod ur veya A A d ^ r ^ eklind eifad eed ilir.
eli^ n^ ezlik ilkesi: Bir^ ey ayni z an^ and a hem kend isi hem d eken-
d isind en ba^ ka bir ^ ey olamaz veya A non A d e^ ild ir, d iyeifad eed ilir.
nc ^ ^ kk ^ n imknstzl ^ ^ t ilkesi: A ileA aras ^ nd a nc
bir ihtimal yoktur, d iyeifad eed ebiliriz . Bu ilkeyi d o ^ ru- yanl ^ ^ ^ iftine
uygularsak bir ^ ey ya d o^ rud ur ya yanl ^ ^ t^ r; nc bir hal olamaz .
Bu ilkeyaln ^ z iki hakikat d e^ erli mant ^ klar i in ge erlid ir. Bu ilkenin
red d ed ilmesi ileikid en faz la hakikat d e^ erli mant ^ klar kurulmu^ tur.
S ayd ^ ^ ^ m^ z bu ilketamamen ^ ekilsel d ^ nce( la pensee
formelle) i in yeterlid ir. ^ ekilsel mant ^ k vematematikd ez ihin bu
ilkelereuyar. . Fakat nez aman z ihin faaliyeti ger ekli ^ in ( r^ alit^ ) a ^ k-
lanmasma ynelirseo z aman bunlara fraveten "her ^ ey varolu ^ ^ sebebi-
nesahiptir", d iyeifad eed ebilece^ imiz yeter sebep ilkesi ilebunun
m^ taklar ^ ^ olan ned ensellik ve"gaiyet" ( finalit ^ ) ilkelerineuymak z o-
runlulu^ u d o^ ar.
5 AHMETCEVDET, Miyar-t Sedad s. 1 1
6 E. GOBLOT, Traitcs de logique s. 1 7.
3
na gretan ^ m^ ^ yap^ l ^ r. "Mant ^ k z ihni hatad an koru-
yan bir fen' , bir aletd ir 8 . "Mant^ k ^ eylerin bilgisin-
d eakl ^ n^ ^ iyi kullanma sanat^ d ^ r" 9 .
Bu tan ^ mlard an anla ^ ^ ld ^ ^ ^ ^ gibi mant^ ^ ^ n bir teo-
rik yn bir d epratik yn vard ^ r. Birincisi mant ^ kl ^ ^
d ^ nmed ed i ^ imiz bir d ^ nmetarz ^ n^ n tesbitid ir.
Bu tutumu ilemant ^ k bilim olarak ad land ^ r^ l ^ r. ^ kinci
yn isekurulan bu bilimin tatbik ed ilmesid ir, bu tutu-
mu iled ebir sanat veteknik ( fen) olarak ad land ^ r^ l ^ r.
Mant ^ k bilim mid ir? yoksa sanat m ^ d ^ r? d iyeyap^ lan
tart^ ^ malar^ n sebebi bu iki ynllkten. gelmekted ir.
Mant ^ k, d o^ ru d ^ nmenin tesbitini yaparken,
elbette, d ^ nmeyi ifad eed en d il z erind ed urur. Biz
fikirlerimiz i sz lerleifad eed eriz . Fikirlerimiz i a ^ k-
lamad a kulland ^ ^ ^ m^ z kelimeler yaln ^ z fikirlerimiz i
d e^ il d uygular ^ m^ z ^ ^ d a ifad eed erler. Bu sebepleko-
nu^ ulan d ilin iki anlaml ^ ^ veya. ald at ^ c^ ^ ifad eleri ola-
bilir. Dilin sak^ ncalar^ nd an 1 ^ rtulmak i in ge en as-
r^ n ikinci yar^ s ^ nd an beri mant ^ k i in, konu^ ma d ilin-
d en farkl ^ , sembolik bir d il yapma yoluna gid ild i. Bu
yeni yold a mant ^ k anlay^ ^ ^ nd a d e^ i ^ iklik d eold u.
Yukar^ d a verd i ^ imiz tan^ mlar, geleneksel veya
klasik d enilen mant ^ k anlay^ ^ ^ na gred ir. Burad a man-
t ^ k teriminin anlam^ ^ kelimeanlam^ na d a uygund ur.
Mod ern mant ^ kta bu anlay^ ^ ^ n d e^ i ^ ti ^ i grlyor.
Arad aki farkl ^ l ^ ^ ^ ^ mod ern mant ^ k taraftarlar ^ nd an
R. Blanche^ ylea ^ kl ^ yor: "Men ^ ed emant ^ k, d -
^ nmenin fiili ( effective), i ^ lemleri z erinebir temml-
d ( reflexion). Mant ^ k kend ilerini sz l ifad elerd e
7 S LEYMAN. S IRRI, Mant^ k s. 1 7.
8 AL^ ^ HAYDAR, Hediyecik s. 30.
9 Logique de Port-Royal s. 30
4
gsteren, herz aman kulland ^ ^ ^ n^ ^ ak^ lyrtmeleri tah-
lil ed er veonlar ^ n ge erli ^ ini sa^ layan kurallar ^ ^ mey-
d ana ^ karmak isterd i. ^ imd i nas^ l geometrimiz z o-
runlu olarak geo- vez orunlu olarak - metried e^ ilse,
mant ^ k d a s^ k^ ^ olarak ba^ land ^ ^ ^ ^ logos' d an ba^ lar^ n^ ^
kopard ^ . S ond a yaln^ z "logos-calcul" ileme^ gul ol-
mak i in "logos-raison" ve"logos-langage"^ ^ b^ rak^ yor.
Mant ^ k yaln^ z her ampirik muhtevay ^ ^ d e^ il, terkip
etmek veuygunluklar ^ n^ ^ d e^ i ^ tirmek i in, me^ gul
old u^ u kend i sembollerinin mant ^ ksal anlam^ n^ ^ bile
soyutla^ t^ nyor"' .
II. TARIHS EL BILGI
, Mant ^ k biliminin kurucusu Aristod ur ( m. . 384 -
322). Aristo' d an nceElea okulu veS ofistler mant ^ k
biliminin kurulmas^ ^ i in haz ^ rl ^ k al ^ ^ malar^ ^ yapm^ ^ -
lard ^ r. Bunlar^ n mnaka^ alar^ nd a d ikkatin mant ^ kl ^ ^
d ^ nmez erine ekild i ^ ini gryoruz . Fakat mant ^ ^ ^ ^
bir d isiplin olarak kurma ^ erefi Aristoya aittir.
Aristo, Organon ad ^ ^ alt ^ nd a yaz d ^ ^ ^ ^ alt ^ ^ kitapta
mant^ k konular^ n ^ ^ incelemi ^ tir. Alt ^ ^ kitap ^ unlard ^ r:
Kategoriler, nermeler, Birinci Analitikler, iki^ ^ ci
Analitikler, Topikler, Sofistik Deliller. Aristo bu ki-
,
taplard a, kavramlar, hkmler, ak ^ lyrtmeler ve
e^ itli isbat ^ ekilleri z erind ed urur. Ak ^ lyrtmelerd e
en ok yeri k ^ yas' a verir. K^ yas, Aristo mant ^ ^ ^ n^ n bel
kemi^ ini te^ kil ed er.
1 0 R. BLANCH^ , Introduction a la Logique Contemporaine s. 1 8- 1 9.
Burad a kullan ^ lan "Logos- raison" ve"Logos- langage" terimleri
yukar^ d a bahsettigimiz islm mant ^ k ^ lann^ n "i nutuk" ve"d ^ ^ ^
nutuk" terimleri ilekar ^ ^ lan^ r. "Logos- calcul" d en gnlk d ille
ilgisi olmayan sembollerleyap ^ lm^ ^ ^ ( matematikteold u^ u gibi)
mant ^ k i^ lemleri anla ^ ^ lmaktad ^ r.
Aristo' nun mant ^ ^ ^ ^ metafiz ikles ^ k^ d an s^ lc^ ya il-
gilid ir. nk Aristo' ya grez ihnin kanunlar ^ ^ ayn^ ^
z amand a varl ^ ^ ^ n d a kanunlar ^ d ^ r. Aristo' d an sonra
S toacilar ( bilhassa Chrysippe( 277- 204 civar ^ ) mant^ k
konular^ ^ ileu^ ra^ m^ ^ lard ^ r. S toac^ lar mant^ ^ ^ ^ meta-
fiz ikten ay ^ rma^ a, onu ^ ekil; ved illeilgili bir bilim
halinegetirme^ e al ^ ^ m^ ^ lard ^ r.
Gerek Islam d nyas ^ nd a gerek Bat ^ d a, Aristo' nun
mant ^ k anlay^ ^ ^ ^ as^ rlar boyunca hakim olmu^ ^ S ioaC^ -
lar^ n fikirleri Aristo mant ^ ^ ^ ^ i erisind eerimi ^ , Aris-
to tek otoriteolarak hkm srm ^ tr.
Islam kltr d nyas ^ nd a, mant^ k al^ ^ malar^ ,
Aristo' nun eserlerinin Arap aya tercmeed ilmesi ile
ba^ lam^ ^ t^ r. Mant ^ k kitaplar ^ n^ n ilk tercmeleri, Hu-
neyn b. ^ shak ( . M. 877), Ebu Bi ^ r Matta ( . M. 938)-
d ^ r. Tercmelelerleba ^ layan Aristo mant ^ ^ ^ na kar^ ^ ^
ilgi gittik eartm^ ^ , mant ^ k kitaplar^ ^ d efalarca tefsir ve
^ erhed ilmi ^ lerd ir. Byk ^ slam mant ^ k ^ lar^ ^ arasmd a
Farabi ( 870- 95 0), ^ bni S ina ( 9801 - 037), Fahred d in
Raz i ( . M. 1 209), S eyyid ^ erif ( 1 34 0- 1 4 1 3) in ad lar ^ n^ ^
sayabiliriz .
Milad i nc as ^ rd a, Organon tefsircilerind en
Ammonios S accas- , Aristo' nun yukar ^ d a sayd ^ ^ ^ m^ z
alt ^ ^ mant ^ k kitab^ na, yineAristo' nun yaz d ^ ^ ^ ^ Reterik
vePoetik ad l ^ ^ eserleri d eilaveed iyor, hatta Porphy-
rios' un ^sagoii'sini d ebunlara ekliyord u". ^ slam man-
t^ k ^ lar ^ ^ d a yukar ^ d a z ikred ilen sekiz i Aristo' nun bi-
risi Porph. yrios' un olan d okuz kitab^ ^ . kabul- etmi ^ ,
herbirini mant ^ ^ ^ n bir blm olarak telakki etmi ^ -
lerd ir.
11 ^ BRAHIM MADKOUR, L'Orgonan d' Aristote dans le Monde
Arabe s. 1 3.
6
islm d nyas^ nd a as ^ l mant^ k al ^ ^ malar^ ^ Farabi
ileba^ lar. "Farabi mant ^ k konusund a ok say^ d a
eser vermi ^ tir. Aristo' nun Organon ad ^ ^ alt^ nd a topla-
nan mant ^ k kitaplar ^ n ^ ^ k^ saltmak suretiyletoplu ola-
rak eleald ^ ^ ^ ^ gibi ayr^ ^ ayr^ ^ sz konusu ed erek d aha
geni ^ ^ z etler yapm ^ ^ ^ veyineciltler tutacak ^ ekild e
birer birer ^ erhetmi ^ tir. Bylecemant ^ k sanat ^ n^ n
islm lemind egerekti ^ i kad ar anla ^ ^ lmas^ nd a byk
hiz mettebulunmu ^ tur. Bu yz d en Aristo' d an sonra
gelmek manas ^ nd a "Muallimi sahi" ad ^ n^ ^ alm^ ^ t^ ' .
Farabi mant ^ ^ ^ ^ sekiz blmeay ^ r^ yord u 1 3. Bu
blmler nced en ad lar ^ n ^ ^ sayd ^ ^ ^ m^ z Aristo' nun se-
kiz kitab^ na tekabl ed er. Farabi' d en sonra byk
islm mant^ kc^ s ^ ^ olan ^ bni S ina' y^ ^ grrz . " ^ bni S ina,
Porphyrios' un ^sagoji ad l ^ ^ eserin d emant^ k kitaplar ^ ^
aras ^ nd a yer veriyord u"". Bu suretleFarabrd esekiz
olan mant ^ k kitaplar ^ n^ n say^ s^ ^ d okuz a ^ km^ ^ ^ oluyor.
^ bni S ina mant ^ k anlam^ nd a tamamiyleAristo' -
c^ id ur.

Aristo' yu kuvvetlemd afaa etmi ^ tir". Ayr^ ca
Aristo' nun Yunan tefsircilerinin eserlerini d eokumu ^ ^
tan ^ m naz ariyesind eEflatun, Calinus' tan d a fay-
d alanm^ ^ ^ , hkm mant ^ ^ ^ nd a S toac^ lar^ n fikirlerined e
yer vermi ^ tir".
Daha sonra gelen islm mant ^ k ^ lar ^ , Farabi ve
^ bni S ina gelene^ ini takip etmi ^ lerd ir. ^ bni Hald un' un
beyan ^ na gre", ^ bni S ina' d an sonra yeti ^ en mant ^ k-
1 2 MUBAHATKYEL ( Trker), Rid^ brnin Baz^ ^ Mant^ k Eserleri,
D. T. C. F. Dergisi, C. XVI say^ ^ 3- 4 s. 1 67 veFdrei4rnin Peri
Hermeneias Muhtasar^ . Ara^ t ^ rma IV1 966 d an ayr ^ ^ bas ^ m s. 5 - 8.
1 3FARAB ^ , filmlerin Say ^ m, ( A. Ate^ ^ tercmesi) s. 82.
1 4 H^ LM^ ^ ZIYA LKEN, Mant^ k Tarihi s. 82.
1 5 ^ BRAH^ MMADKOUR, Ayn ^ ^ esr. s. 268.
1 6 HILMI ZIYA LKEN, - ayni esr. 1 01 .
1 7 ^ BN^ ^ HALDUN, Mukaddime ( Z. K. Ugan tercmesi) II s. 677.
c^ lar, yaz d ^ klar^ ^ mant^ k kitablarmd a baz ^ ^ d e^ i^ iklik-
ler yapt ^ lar. Tan ^ m bahsini, burhan k^ sm^ nd an ^ kar-
t^ p be^ ^ tmel ( klliyat ^ ^ hams)eekled iler. Kategoriler
k^ sm^ n^ ^ isemant ^ ^ ^ n konular ^ ^ aras ^ nd an ^ kard ^ lar.
Burhan. , Ced el, Hitabetjiii. veS afsata' d an ibaret olan
be^ ^ kitab^ ^ d a ihmal ed erek baz ^ lar^ ^ bunlard an pek
cz ' i surettebahsettiler. ^ brahim Mad kour' un ka-
naat ^ na gre" bu d e^ i ^ iklik bu yaz arlar ^ n d e^ ild ir.
Ger ekteonlar ^ bni S ina' y^ ^ taklitten ba ^ ka bir^ ey yap-
mam^ ^ lard ^ r.
Esas^ n^ ^ Aristo mant ^ ^ ^ n ^ n te^ kil etti^ i, Farabi ve
^ bni S ina gelene^ ineuygun olarak yaz ^ l ^ p, as^ rlar bo-
yunca med reselerd eokutulan eserler aras ^ nd a en ok
ra^ bet grpteklasikle^ enler: Esird d in Mufad d al
b. mer el- Ktibi el- Kaz vini ( . M. 1 276) nin Risale
el-^ emsiyye fi .el-Kavaid el-Mant ^ ktyye'si Abd urrah-
man el- Ahd eri' nin 1 5 5 3d eyaz d ^ ^ ^ ^ el-Sllem el-M-
nevrak ad l ^ ^ manz um eseri ilebiz im med reselerd eson
z amana kad ar okutulan Fenari ( . M. 1 4 30) nin ^ erh- i
^ sagoji ad l ^ ^ eserid ir' 9 .
^ slam d nyas ^ nd a mant ^ k bilimi aleyhind ebaz ^ ^
fikirler d ebelirm^ ^ t^ r. ^ bni S alah ( . M. 1 24 5 ) veEl- .
- blz ^ evi( . M. 1 277)_gibi
ra^ may^ ^ haram k
^ ld ^
lar". Ehli S nnet bilginleri ara-
s ^ nd a mant^ k d ^ manl ^ ^ ^ ^ o d ereceartt ^ ^ ki ^ u sz d ar-
b^ mesel gibi kullan^ lma^ a ba^ lad ^ : "kim mant ^ kla
u^ ra^ ^ rsa z ^ nd ^ k olur" 21 .
18 ^ BRAH^ M MADKOUR, Ayn. esr. s. 24 5.
19 HAMD^ ^ RAG IP ATADEM^ R, Porphyrios ve Ebheri'nin hap).
jderi, DTCF Dergisi VI 194 8 , s. 4 63.
20 R^ FAT, Vesilet' l- ^kan.
21 QOLDZ^ HER, Mevkif Ehrel-Snne el-Kudema Bzai Ulm el
-Evail, Abdurrahman Bedevi'nin el- Turas el- Yunani fi el- Hadaret
el- ^ slmiye adl ^ ^ tercmesi iinde s. 14 7.
8
Mant^ ^ a kar ^ ^ ^ bylemenfi tav^ r alm^ nas ^ n^ ^ ^ bni
Hald un Mukaddime'sinde ^ ylea ^ kl ^ yor: Mtekelli-
min d ini akid eleri md afaa i in baz ^ ^ d eliller tesbit
etmi ^ lerd i. Mant^ ^ ^ n d elilleri isemtekelliminin bu
d elillerini rtyord u. Ebu Hasan E ^ ' ari ileEbu
Bekir el- Bakillani veEbu ^ shak ^ sferayini "d elilin
butlan^ nd an med lillun d a butlan ^ ^ laz ^ m gelece^ i"
kanaat ^ nd a id iler. Bu kanaata gre, mant ^ k, rnte-
kelliminin d elillerini rtrken bu d elilillerin md a-
faa etti ^ i as ^ l d ini inan lar ^ ^ d a rtm ^ ^ say^ l ^ rd ^ . Bu-
nun i in eski kelamc^ lar mant ^ kla me^ gul olmay ^ ^ men
vemant^ ^ ^ , cerh veiptal ed ece^ i d elilegre, bid ' at ve-
ya kfi- ad d etmi ^ lerd ir. Fakat Gaz z ali veRaz i gibi
d ^ nrler, d elilin butlamnd an med llun d a but-
lan^ ^ liiz ^ m gelece^ i id d ias ^ n ^ ^ kabul etmed iler. Mant ^ ^ ^ n
baz ^ ^ d elilleri rtm ^ ^ olmas^ na ra^ men as ^ l d ini. .
akaid ez ararl ^ ^ olmad ^ ^ ^ n^ ^ bild irmi ^ lerd ir". "Gaz z a-
liyekad ar bir kfr ad d ed ilen mant ^ k, sonra byk bir
ra^ bet grerek farz - ^ ^ k ifayehkrnnd etutulmu ^ tur" .
Bat ^ d aki mant ^ k al ^ ^ malar^ ^ d a Aristo' nun eser-
lerinin latinceyetercmeed ilmesi ileba ^ lar. ^ lk d e-
fa Bo&e( 4 70- 5 25 ) Aristo' d an Kategoriler venermeler
( Interpr&ation) ilePorphyrios' d an ^sagoji'yi tercme
etti. Organon' un d i ^ er blmleri z erind eincelemeler
ancak XII. asr ^ n yar^ s^ nd a ba^ lad ^ ' . Orta a ^ ^Avni-
pas ^ nd a Aristo mantd un ^ n byk temsilcileri olarak,
Albert leGrand ( 1 1 93- 1 280) S aint Thomas d ' Aquin
22 IBN HALDUN, Mukaddime, At ^ f ef. Kitapl ^ g ^ ^ yaz ma no. 1 926
varak 238- 239. Mukad d imenin Zakir Kad iri Ugan tercilmesind e
bu bahis yoktur. 21 ve22 No lu notlard a z ikred ilen eserlerd en
Prof. Tanci' nin yard ^ mlar ^ ^ ilefayd aland ^ k.
23^ S MAIL HAKKI ( ^ z ^ nirli), Felsefe Dersleri s. 4 5 .
24 T. KOTARBINS KL Leons sur l'HisMre de la Logique,
A. Posner, s. 90.
9
( 1 225 - 1 274 ) Pierred ' Espagne( 1 226- 1 277) in ad lar ^ n ^ ^
sayabiliriz . Orta a^ ^ Avrupa d ^ ncesineAristo ha-
kimd i. Aristo' nun hakimiyeti fiz ik, metafiz ik veman-
t ^ kta Rnesansa kad ar d evam etmi ^ tir.
Aristo mant^ ^ ^ , orta a ^ ^bilimleri i in bir metot
olarak yeterli id i. Rnesansla ba ^ layan tabiat bilim-
lerind eki geli ^ mekar^ ^ ^ nd a Aristo mant ^ ^ ^ n^ n metot
olarak yetersiz li ^ i ortaya ^ kt^ . Aristo mant ^ ^ ^ n^ n esa-
s^ n^ ^ k^ yas te^ kil ed iyord u. K^ yas d ed ksiyonun en m-
kemmel ^ eklid ir. Bacon ( 1 5 61 - 1 626) veDescartes ( 1 5 96
- 1 65 0) k^ yasa kar ^ ^ ^ koyd ular. Onun yetersiz li ^ ini gs-
tererek yeni metot yollar ^ ^ arad ^ lar. Bacon, d ed k-
siyona kar^ ^ ^ olarak tmevar ^ m yolunu esas ald ^ . Fikir-
lerin bu yola ynelmesi, bilimlerin gerek genel vege-
rek tek tek n^ etotlar ^ n^ n tesbitineyol a t ^ .
^ lk d efa Petrus Ramus ( 1 5 1 5 - 1 5 72) mant ^ ^ ^ ^ b-
lmlereay^ r^ rken, kavram, hkm veak ^ lyrtme-
d en sonra bir d rd nc blm olarak metot bahsini
eklemi ^ ti". Bacon veDescartes' in metot meselelerine
d ikkati ekmelerind en sonra, bilimlerd emetot me-
seleleri mant ^ ^ ^ n nemli bir blm halinegelmi ^ tir.
Mant^ ^ ^ n bu d rd nc blm, ilk d efa sistematik bir
tarz d a Port- Royal ( 1 61 2- 1 694 ) mant ^ ^ md a i ^ lenmi ^ tir.
Yeni a^ ^felsefesind eilimlerd emetot meselelerinin
neminin artmas ^ ^ bilhassa ^ renim amac^ ^ ileyaz^ lan
mant^ k kitaplar ^ nd a, mant^ ^ ^ n d i ^ er blmlerinin
byk l d eihmaleu ^ ray^ p, yerlerini metot mesele-
lerineterketmesinesebep olmu ^ tur. Mant ^ k ad ^ ^ al-
t^ nd a bilim felsefesinin alan ^ ^ i ind eolan konular i ^ -
lenmi
^ , bu d urum gnmz ekad ar d evam etmi ^ tir.
25 T. KOTARB^ NSK1, ayn^ ^ eser, s. 104 .
1 0
Mant^ k kitaplar^ na metot bahsinin eklenmesi
mant^ ^ ^ n esas^ na bir^ ey ilaveetmemi ^ , onun bnyesin-
d ebir d e^ i ^ iklik yapmam^ ^ t^ r. nk bu blmd e
eleal^ nan, bilimler s ^ n^ flamas ^ , bilimlerin konular^ ,
metotlar^ , ilkeleri gibi meseleler mant ^ ktan ok bilim
felsefesini ilgilend irir.
Klasik mant^ ^ ^ n konusunu te^ kiled en, kavram,
nermevek^ yas z erind eyeni a^ d a, Aristo' d an farkl ^ ^
baz ^ ^ yeni gr^ ler ileri srlm^ ^ ised e, yeni fikirler
Aristo mant^ ^ ^ nd a kkl bir d e^ i ^ meyapamam^ ^ t ^ r.
Mant^ ^ ^ n geli ^ mesi ba^ ka bir istikametteolmu ^ tur;
bu d a XIX. asr ^ n ikinci yar^ s ^ nd a ba^ layan sembolik
mant ^ k al ^ ^ malar^ d ^ r. Bu mant ^ ^ a, lojistik, yeni man-
t^ k, mod ern mant ^ k ad lar ^ ^ d a verilir.
Mod ern mant ^ ^ ^ n ilk habercisi olarak Raymond
Lulle( 1 235 - 1 31 5 ) grlr 26. Lullemant ^ ^ ^ ^ mekanik
bir sanat olarak kabul ed iyor, tamamen formel olma
imkan^ n^ ^ sez iyord u. Lulle, Leibniz ( 1 64 6- 1 71 6) z e-
rind ebyk bir etki yapt ^ ". Lulle, mant^ ^ ^ n formel-
li ^ ini gstermek i in bilmecegibi bir metod a ba ^ ^ vur-
mu^ tu. Bu yold aki al ^ ^ malar Leibniz ' d ed aha a ^ kl ^ ^ a
kavu^ tu. Leibniz bir taraftan Aristo mant ^ ^ ^ ^ z erind e
al ^ ^ malar yaparken, d i ^ er taraftan d a yeni. bir man-
t^ k kurma d enemeleri yapm^ ^ t^ r. Leibniz , mant ^ kta
ak^ lyrtmenin, nermelerin muhtevalar ^ nd an tama-
men ba^ ^ ms^ z bir ^ ekild ei ^ lemesini istiyord u; yleki
ak ^ lyrtmekurallar ^ ^ hesap kurallar ^ ^ gibi olsun. Bu
iseancak yeni bir semboller sistemi icad etmekleola-
bilird i. Bu srste^ nleifad eed ilen nermelerlei ^ lem ya-
parken onlar ^ n muhtevalar ^ ^ z erind ed ^ nlmemeli-
26 M. BOLL et J. REINHART, Histoire de la Logique s. 7.
27 J.TRICOT; Traik; de Logique Formelle, ss. 307.
1 1
d ir. Leibniz bu sisteme"carakteristiqueuniverselle"
d iyor.
As^ l sembolik mant^ k al ^ ^ malar ^ ^ DeMorgan
( 1 806- 1 876), bilhassa Boole( 1 81 5 - 1 864 ) veS tanley
Jevons ( 1 835 - 1 882) la ba ^ lar. Bu ^ ngiliz mant ^ kc^ la^ ^ ,
^ natemati ^ i rnek alarak mant ^ ^ ^ ^ yenid en kurmaya
ynelmi ^ lerd i. Bunlar cebirin i ^ lem vei ^ aretlerini
mant ^ ^ a tatbik ed iyorlard ^ . Yani matemati ^ i mant^ ^ a
bir nevi temel yapmak isted iler. Fakat mant ^ k alan^ ^
matematikten d aha geni ^ ^ old u^ u i in mant^ ^ ^ n bu yol-
d aki geli ^ mesi mmkn olmad ^ .
XIX. asnn sonlar ^ na d o^ ru cmleler teorisin-
d eki parad okslar meselesi matematikcilerin d ikkatini
mant ^ k z erine ekti. "Bertrand Rusell ( 1 872- 1 970)
gsterd i ki bu parad okslar ^ n kk d erind ed ir. Para-
d okslard an ka ^ nmak i in mant ^ k ara ^ t^ rmalar ^ na y-
nelmek gerekir. Parad okslar temelli bir mesele, ortaya
koyuyord u, bunlar^ ^ halletme^ eklasik mant ^ k yetmez -
d i"". Rusell, FregevePeano' nun al ^ ^ malar^ na d a-
yan ^ yord u. Rusell arkad a ^ ^ ^ Whitehead ile1 91 0- 1 91 3
aras ^ nd a yay^ nlad ^ klar ^ ^ "Principia Matheniatica" ad l ^ ^
eser ilelojistik d enen yeni mant ^ k kuruld u. Blanche' -
nin belirtti^ i gibi, Maten^ atica'dan sonra asr^ n ba^ -
lar^ nd a, yeni mant ^ ^ ^ n ikinci byk eseri olarak Hilbert
veBernays' ^ n birlikteyay^ nlad ^ klar ^ ^ "Grundlagen
der Mathematik" ( 1 934 - 1 939) grlr. ^ ^ tematemati
^ i
temellend irmek i in kurulan bu yeni mant ^ k, ^ ngiliz
mant^ kc^ lar^ nm te^ ebbsnn aksine, ba ^ ar^ ^ sa^ lam^ ^ ^
veyeni mant ^ k al ^ ^ malar ^ ^ bu ynd eve e^ itli yollarla
geli ^ mi ^ tir.
28 R. BLANCH^ , , Logique 1 900- 1 95 0, Revue Ph^ losophique 1 95 3
i ind e.
12
Rusell veHilbert mant ^ ^ ^ ^ iki hakikat d e^ eri
z erinei ^ lerken Lukasiewicz ilePost hakikat d e- -
^ erli mant^ klar kurd ular. Reichenbach ihtimaliyet
mant^ ^ ^ ^ kurd u.
Yeni mant ^ k z erind e al ^ ^ anlar^ n ad lar^ n^ ^ Boll
veReinhart' ^ n eserined ayanarak ^ u gruplar i ind e.
toplayaliiliriz Hilbert vearkad a ^ lar^ : ( Beymann, von
Neumann, Bernays, Ackermann), Viyana evresi filo-
z oflar^ ^ ( Wittgenstein, Reichenbach, Camap, Dubis-
lav. . . ), Polonya Okulu ( Chwistek' , Tarski, Lukasiewicz ,
Post. , . ), S ez giciler ( Brouwer, Heyting. . . ), Amerikan
mant^ kc^ lar^ ^ ( C. I. Lewis, Morris, Church, Quine. . . )
vefarkl ^ ^ eyilimd eolan bilim ad amlar ^ ^ ( Frankel, Ram-
say, Weyi, Gentz en, Herbrand , Goed el, N. Bourbaki
veDestouches; Enriquez , Gonseth. . . )
^ u hususa d ikkat etmek gerekir ki yeni mant ^ k
al ^ ^ malar ^ ^ ileilgilenenler, metamatikcilerlefiz ikci-
lerd ir. nk matemati ^ in vefiz i ^ in bir ok mesele-
leri yeni mant ^ kla ilgilid ir. Baz ^ ^ istisnalar^ ^ ilefiloz of-
lar mant ^ ^ ^ n bu yeni geli ^ mesi ilepek u^ ra^ mam^ ^ -
la rd ^ r.
Klasik mant^ k, felsefenin bir kolu id i, mant ^ k a-
l ^ ^ malar^ n^ n bu yeni ynd egeli ^ mesi ile, mant^ k, fel-
sefed en ayr ^ lm^ ^ t^ r. Bugn mod ern mant^ kla yu^ ra-
^ anlar, filoz oflard an ok matematik iler vefiz ik iler-
d ir.
1 3
K L A S ^ K M A N T I K
Klasik mant^ k Aristo gelene^ ineba ^ l ^ ^ olarak ele
al ^ nan mant ^ ^ a d enir. Gerek ^ slam d nyas ^ nd a gerek
Avrupad a as^ rlarca ^ retimi yap^ lan bu mant^ kt^ r.
Mant^ k konular^ n^ n i ^ lenmesind e, ^ slam mant ^ k ^ lan
ileBat^ ^ mant^ kc^ lan aras ^ nd a fark varsa d a bu bir ma-
hiyet fark^ ^ d e^ ild ir. Her iki kltr d nyas ^ na ba^ l ^ ^
mant^ kc^ lann eleal ^ p i ^ led ikleri Aristo mant ^ ^ ^ d ^ r.
Klasik mant ^ k d ille ok ilgilid ir. ok d efa ^ ekil-
sel (formelle) olarak ad land ^ r ^ lsa d a, konu^ ma d ilini
kulland ^ ^ ^ ^ i in, mant^ k i ^ lemlerind emuhtevan ^ n etki-
sind en pek s^ ynlamaz .
Mant^ k, Aristo' d a, metafiz ik bir hviyet ta ^ ^ yor-
d u. Daha sonrakiler, yaln ^ z mant ^ k i ^ lemlerini eleala-
rak metafiz ik konulard an uz akla ^ mak istemi ^ lerd ir.
Mant^ kta i ^ in i ined aima muhteva gird i ^ i i ind ir ki,
klasik mant^ k felsefenin bir kolu olmaktan kurtula-
mam^ ^ t^ r.
Mant^ ^ ^ n ba^ ^ ms ^ z l ^ k yoluna girmesi, ba^ lang^ -
ta belirtti ^ imiz gibi, XIX. asr^ n iknici yar ^ s ^ nd a ba^ la-
m^ ^ t^ r.
Biz bu kitapta, klasik mant ^ ^ ^ n konular ^ n ^ ^ i ^ -
lerken ^ slam mant ^ kc^ lar^ n^ n anlam^ n^ ^ esas almakla
beraber, klasik Bat ^ ^ mant ^ k ^ lar^ n^ n eserlerini d egz
1 4
nnd etutup, gerek ^ slam d nyas^ nd a gerek Bat ^ d a
klasik mant ^ ^ ^ n nas^ l i ^ lend i ^ ini belirtmeye al ^ ^ aca^ ^ z .
Mant ^ kl ^ ^ d ^ nmekend isini ak^ lyrtmed egs-
terir. Aristo ak^ lyrtme^ ekillerind en d ed ksiyona
nem vermi ^ , onun d a en mkemmel ^ ekli olan k^ yas^ ^
esas alm^ ^ t^ . Q hald eklasik mant ^ k i in as^ l ama k^ -
yas ^ n incelerimesid ir. Kavram venermelerin eleal ^ n-
mas ^ ^ k^ yas ^ n incelenmesi i in z orunlu haz ^ rl ^ kt^ r. Be^ ^
sanat k^ yas ^ n uygulanma yefid ir.
1 5
BIRINCI BLM
KAVRAM VETERIM
KAVRAM^ N TAN^ M^ ^
Kavram bir objenin z ihind eki tasavvurud ur.
Buna fikir (id'e) d ed iyebiliriz . Aristo i in kavram
"objenin tan^ m^ n^ n bir kelimeileifad esid ir' 29 .
Burad a objenin tasd ik veya inkar ^ ^ yoktur: Kavram d il-
leifad eed ilirsemant ^ kd a buna terim d enilir.
DELLET (ddnotation):
Terim' in, kavram ^ n bir ifad esi old u^ unu syle-
mistik. Biz kavramlar ^ ^ baz ^ ^ i ^ aretlerleifad eed eriz .
^ ^ aretler ya sz l veya sz sz olur. Btn ifad e^ ekil-
leri mant ^ ^ ^ ^ ilgilend irmez , kavram ^ n hangi ^ eklinin
mant ^ ^ ^ ^ ilgilend ird i ^ ini belirtmek i in, e^ itli ifad e^ e-
killerini grelim. Islam mant ^ k ^ lar^ ^ bunlar ^ ^ d ellet
ba^ l ^ ^ ^ ^ alt^ nd a incelerler.
"Dellet bir ^ eyd ir ki onu anlamaktan ba ^ ka bir
^ eyi anlamak laz ^ m gelir"", sz l veya sz sz olur.
Bunlar d a "tabii", "akli" ve"vaz ' i" d iye er er
ayr^ larak d elletin alt ^ ^ ^ ekli meyd ana gelir.
29 TRICOT, TraW de Logique Formelle, s. 5 2.
30 IS MAIL HAKKI ( Iz mirli), Miyar'uPUlam, s. 11; RA ^ ^ T, Mi-
zan'ul-Makal s. 8.
1 6
1 S z l tabii d ellet: Oh, off, nid alar ^ n^ n bir
a ^ r^ ya d elleti gibi.
2 S z l akl ^ ^ d ellet: i ^ itilen bir sz m onu
syleyen ad ama d elleti gibi.
3 S z l vaz Id ellet: ^ nsan teriminin konu ^ an
hayvana d elleti gibi:
4 S z sz tabii d ellet: Hasm ^ n^ ^ gren bir ki ^ i-
nin yz ifad esinin d e^ i^ mesi gibi.
5 S z sz akl d ellet: Duman ^ n ate^ ed elleti
gibi.
6 S z sz vaz ' l : iz gilerin, i ^ aretlerin
d elletleri gibi.
Bunlard an mant ^ ^ ^ ^ ilgilend iren sz l vaz ' i d ellet-
tir. S z n klasik mant ^ k i in nekad ar nemli old u-
^ unu mant^ ^ ^ n tan^ m^ ^ bahsind egrm^ tk. Klasik
mant^ ^ ^ ^ ilgilend iren d elletin sz l olmas ^ ^ tabiid ir.
S z l tabii vesz l akli d elletlerin mant ^ ^ ^ ^ ilgilen-
d irmemeleri a ^ kt^ r. S z l tabii d elletler, belirsiz d ir.
^nsan^ n herhangi bir feryad ' , bir ^ ^ l ^ ^ ^ ^ onun bir ruh
halined ellet etsed e, her z aman ayn ^ ^ ^ eyi ifad eetmez .
Mesel bir "Ah. . . " sz , ruhsal bir s ^ k^ nt^ y^ , organik
bir ac^ y^ , bir hid d eti ifad eed ebilir. Bunlarm belirsiz li ^ i
yan^ nd a par a par a olu ^ lar^ ^ d a onlar^ n mant ^ k d ^ ^ m-
d a bulunmalar ^ n^ n bir sebebid ir. Yani bylebir sz
ba^ ka sz lerlebirle^ tirip hkmler, ak ^ lyrtmeler
yapmak imknsad ^ r.
S z l akli d enen d elletegelince, burad a, sz d e
kullan^ lan kelimelerin anlamlar ^ ^ bahis konusu d e-
^ ild ir. Bunlar bir nevi a ^ r^ ^ ^ m vas^ talar^ d ^ r. Bir ko-
nu^ may^ ^ i^ itmekle, konu^ an' grmed en; kimeait
old u^ unu bilmeyeyar ^ yan bu konu^ mad aki sz d e^ il
ses rol oynar.
1 7
S z l vaz ' i d elletteesas olan sz d r. Bu sz ler
anlaml ^ d ^ r, objeleri ifad eed erler. ^ ^ teklasik mant ^ ^ ^ n
konu olarak ald ^ ^ ^ ^ kavramlar ^ n d elletleri bu soyd ur.
KAVRAMIN ZELL^ ^ ^ ^
Kavramla hayali birbirind en ay ^ rmak gerekir.
Hayal d aima z eld ir, belli bir objenin tasavvurud ur,
hayald eniteli ^ in rol byktr. Kavram isegenel-
d ir, objenin ^ u veya bu niteli ^ ini ta^ ^ maz . At hayali
ileat kavram^ n ^ ^ kar^ ^ la^ t ^ ral ^ m: At hayali, rengi, ^ ekli
ved uru^ u ilebelli bir at ^ n, onu grr gibi z ihind e
canland ^ r^ lmas^ d ^ r. At kavram^ ^ isebelli bir at ^ ^ ifad e
etmez , btn atlar onun i erisinegirer. Grlyor ki
kavram genel bir fikird ir.
KAVRAM E^ ITLERI
a- Tek tek ele al ^ n^ nca:
Tilmel, tekil ve tikel kavramlar: E^ er kavram
bir s ^ n^ f^ n tmned ellet ed iyorsa tmel , bir s ^ n^ f^ n
bir ferd ined ellet ed iycrsa tekil kavram d enilir. Me-
sel, ^ ehir, tmel; Ankara, tekil' d ir. Kavramlar ^ !' biz -
z at kend ileri yal ^ n olarak eleal ^ nd ^ ^ ^ ^ z aman, bylece
ya tmel veya tekil olur. E ^ er kavram yal ^ n olarak d e-
^ il d e, bir nermed e, konu olarak al ^ nd ^ ^ ^ ^ z aman,
tmel vetekild en ba ^ ka bir d etikel olur. Tikel kavram-
lar, bir s^ n^ f^ n bir k^ sm^ na d ellet ed er, baz ^ ^ insanlar,
baz ^ ^ ^ ehirler gibi. . .
Soyut ve somut kavramlar. E^ er kavram bir nes-
neyeveya bir varl ^ ^ a d ellet ed iyorsa somuttur. insan,
filozof, beyaz . . . gibi. E^ er kavram bir olu ^ ^ tarz ^ n^ ^
ifad eed iyorsa soyuttur, insanl ^ k, beyaz l ^ k gibi.
S oyut vesomut kavramlar ^ n ba^ ka bir tan ^ m^ :
"somut kavramlar, z ihne, z ihinin tayinetti ^ i bir ko-
18
nu i ind e, bir ^ ekil (forme) takd imed erler (presenter).
^ nsan vebeyaz kavramlar ^ n^ n d urumu byled ir. S o-
yut kavramlar isekonusuz olarak bir ^ ekil takd im
ed erler. ^ nsanl ^ k, beyaz l ^ k kavramlar ^ nd a old u^ u gi-
bi. S oyut kavramlar bir konud an soyutla ^ t^ r^ larak
eld eed ilmi ^ lerd ir".
Kollektif (collectif) ve distribtif (distributif) kav-
ramlar: Bir fertler grubund a ger ekle^ en kavramlar
kollektif kavrarnlard ^ r ( meclis, ord u, send ika gibi),
Distribtif kavramlar d a bir gruba d ellet ed erler,
fakat bunlar, grupta d e^ il d efertteger ekle^ irler ( in-
san, asker i ^ i v. s. gibi). Ferttevegrupta ger ekle
^ me-
nin ned emek old u^ unu a ^ klamak i in bir misal ve-
relim. Bir i ^ i send ikas ^ na d ahil olan bir i ^ i i in bu
send ikad ^ r d iyemeyiz . Fakat i ^ i grubuna d ahil olan
birisi i in bu i ^ id ir d iyebiliriz . S end ika kavram^ , ken-
d isini meyd ana getiren fertlerin herhangibirisind e
ger ekle^ emiyor. Fakat i ^ i kavram ^ , kend isini te^ kil
ed en fertlerin herbirind eger ekle^ ir.
Msbet (positif) ve menfi ( ^ ^ gatif) kavramlar:
^ ngiliz mant ^ k ^ s ^ ^ DeMorgan' a greher kavram bir
msbet bir d emenfi anlam ta^ ^ r. Mesela "insan"'
kavram^ ^ Ahmet i in msbet olarak d o ^ rud ur (Ahmet
insand^ r); at i in isemenfi olarak d o ^ rud ur (at in-
san-olmayanchr ) bylece "insan" kavram^ ^ msbet,
insan - olmayan kavram ^ ^ menfid ir. Msbet vemenfi
kavram fikri btn varl ^ ^ ^ ^ kaplar. DeMorgan msbet
kavramlar ^ ^ byk harflerlemenfi kavramlar ^ ^ k k
harflerlegs. teriyor. Mesela X = insana x = insan
olmayand ^ r. ByleceX + x = btn varl ^ klar".
31 JACQUES MARITAIN, Eliments de Philosophie s. 4 5.
32 LOUIS LIARD, Les Logiciens Anglais Contemporains, s. 73 vdd.
J. TRICOT, Traitts de- Logique Formelle, s. 32.
1 9
Bu ^ ekild ealman kavram ifti birbirinin eli ^ i ^ i
(nakizi) olur. ^ nsan, insan- olmayan ^ n ; insan- olmayan,
insan^ n eli ^ i ^ id ir. Ilerid egrece^ imiz gibi nermelerin
eli ^ ikli^ i farkl ^ ^ bir aniamd ad ^ r.
b- Birbiri ile ili ^ kileri bak^ m^ ndan:
Bir kavram ba^ ka bir kavrama yklend i ^ ind e,
yklenen kavram, yklend i ^ i kavrama olan nisbeti
bak^ m^ nd an ya z sel (zatf) veya ilintisel (ar^ zf) olur.
Bir kavram yklem olarak herhangi bir ^ eyeyk-
lend i^ i z aman, yklenen kavram, o ^ eyin z ntin d ^ -
^ ^ nd a d e^ ilse, yani yklenilenin varl ^ ^ ^ ^ yklenene
ba^ l ^ ^ ise, yklenen kavrama z sel d enilir. Mesela,
insan ak^ ll ^ ^ bir hayvand ^ r nermesind e, insan kav-
ram^ na "ak^ ll ^ ^ hayvan" kavram^ ^ yklenmi ^ tir. ^ nsan^ n
insan olmas^ ^ onun ak^ ll ^ ^ hayvan olmas ^ na ba^ l ^ d ^ r.
O hald e, "ak^ ll ^ ^ hayvan" kavram ^ , "insan" kavram^ na
nisbetlez seld ir. E ^ er yklenen kavram, yklend i ^ i
^ eyin z ned ahil d e^ il ise, yani yklenen kavram or-
tad an kald ^ r^ l ^ nca yklenilen ortad an kalkm ^ yorsa
yklenen kavrama yklenilenenisbetleilintisel d eni-
lir. Mesela ^nsan glcdr, nermesind e, glclk
insan^ n z ned ahil olmad ^ ^ ^ nd an, glc kavram ^ ^
insan' a nisbetleilintiseld ir.
KAVRAMLARIN E^ ITLI
DELALETLER^ ^
a Nelik, gereklik, kimlik:
Tmel bir kavram ^ n yaln^ z z ihind eki fertleri d ik-
kateal ^ n^ rsa, nelik ( mahiyet); e^ er z ihin d ^ ^ ^ nd aki
fertleri d ikkateal ^ n^ rsa ger eklik ( hakikat) d enilir.
Zihin d ^ ^ ^ nd a fertleri ister bulunsun ister bulunmas ^ n
20
her kavram^ n neli^ i vard ^ r. Fakat zihin d ^ ^ ^ nda objesi
bulunmayan kavramlar^ n. gerekli ^ i yoktur. Mesela,
"insan" kavram^ n^ n hem neli^ i hem gerekli ^ i vard^ r.
nki insan denince zihinde onu kar^ ^ layacak bir
"tasavvur" bulundu^ u gibi insan kavram^ n^ n z ^ hr^ in
d^ ^ ^ nda dellet etti ^ i fertler de mevcuttur. Halbuki,
masallarda geen "anka ku ^ u" kavramin^ n, neli^ i
vard ^ r fakat gerekli ^ i yoktur. nk anka ku ^ u de-
nince zihinde onu kar^ ^ layacak bir anlam vard ^ r. Fa-
kat zihin d ^ ^ ^ nda anka ku^ unun dellet edece ^ i bir
obje yoktur.
E^ er gerekli ^ i olan bir kavram^ ^ yani bu kavra-
m^ n' dellet etti ^ i gerekliklerden birisini belirtirsek,
ba^ ka deyimle, onu nitelikleri ileortaya koyupta
d i ^ erlerind en ay^ r^ rsak, bu ger ekli ^ ed ekimlik
( hviyet) d enilir.
b ilem, kaplam:
Bir kavram, ya i ineald ^ ^ ^ ^ fertlered ellet ed er,
mesela insan kavram ^ , Ali, Veli, Ay^ ev. s. gibi fert-
lered elalet ed er ki bu fertlereo kavram ^ n kaplam ^ ^
(^ umul-extension) d enir; veya o fertlerin ortak nite-
likleri, z ellikleri vekarakterlerined ellet ed er, me-
sela Ali, Veli gibi fertleri insan k ^ lan onlard aki d uy-
gululuk, hareketlilik, akhl ^ l ^ k gibi vas^ flard ^ r. ^ ^ tebu
vas^ flar d a insan kavram ^ n ^ n i lemi (tazammun-
comprehension) d enilir.
Bu iki nitelik birbirinekar ^ ^ t olarak d e^ i ^ irler,
yani kaplam o ^ al ^ nca i Iem; az al ^ r, i lem o^ al ^ nca
kaplam az al ^ r. Mesel, kavak kavram ^ nd an a^ a kav
ram^ na ge erken kaplam artar, i lem az al ^ r. A ^ a
kavramtn^ n kaplam ^ ^ d aha geni ^ tir. nk. A ^ a kav-
21 .
Tonu i inekavaktan ba^ ka am, mar. vs gibi btn
a^ a lar girer. Kavak a ^ ac^ n^ n d a i lemi a^ a tan faz la-
d ^ r. nk a^ a kavram^ ^ kavak kavramm ^ n btn
z elliklerini i inealmaz , a^ a kavram^ n^ n z ellikleri
btn a^ a lard a m ^ terek olan z elliklerd ir.
< KAVRAMLAR ARASI ^ LI^ KILER
^ ki kavram aras ^ nd a d rt trl ili ^ ki olabilir:
E ^ itlik (msavat), Ayr ^ kl ^ k (mbavenet), tam-
giri ^ imlik (umum ve husus mutlak), veek-
sik - giri ^ imlik (umum ve h,usus min vech).
E^ er iki kavram ^ n herbiri d i ^ erinin btn fert-
le^ ini, kar^ ^ larsa aralar ^ nd a e^ itlik vard ^ r d enir: Konu-
^ an ileglen gibi. ^ ki kavramd an herbiri d i ^ erinin
hi bir ferd ini i inealmaz sa ayr ^ kl ^ k vard ^ r d enir,
insanla at gibi. ^ kisind en yaln^ z biri d i ^ erinin btn
fertlerini i ineal ^ rsa aralar ^ nd a tam- giri ^ imlik var-
d ^ r d enir, insan ilehayvan gibi. E ^ er iki kavram-
d an her biri d i ^ erinin baz ^ ^ fertlerini i ineal ^ rsa
aralar ^ nd a eksik - giri ^ imlik vard ^ r d enir, memeli ile
bal ^ k gibi.
Bu d rt ili ^ kiyi ^ ekillerlegsterelim:
1 - E^ itlik
O
KONU^ AN
G ULEN
Konu^ an veglen kav-
ramlar^ n^ n ikisi d einsana
has vas ^ flard ^ r. Her konu-
^ an glend ir veher g-
len konu^ and ^ r.
22
2 Ayr^ klik
3 Tam- giri ^ imlik
^ nsan, kavram ^ n ^ n hi bir
ferd i at kavram ^ ^ i ine, at
kavram^ n^ nhi bir ferd i
insan kavram^ n^ n i ine
girmez . Yani hi bir at
insan d e^ ild ir vehi bir
insan at d e^ ild ir.
^ nsan kavram ^ ^ i inegiren
btn fertler hayvan kav-
ram ^ ^ i inegirer ama, hay-
van kavram ^ ^ i inegiren
btn fertler insan kav-
ram ^ ^ ' i inegirmez . Yani
btn insanlar hayvand ^ r
ama, baz ^ ^ hayvanlar in-
sand ^ r.
4 - - Eksik - giri ^ imlik
Memeli kavram^ n^ n baz ^ ^
fertleri bal ^ k kavram^ ^ i i-
nebal ^ k kavram^ n^ n d a
baz ^ ^ fertleri Memeli kav-
ramti inegirer. Yani baz ^ ^
memeliler bal ^ kt^ r. baz ^ ^
bal ^ klar mernelid ir.
23
BE^ ^ TMEL
Porphyrios ( 233- 304 ) Aristo' nun mant ^ k kitap-
larma giri ^ ^ olarak ^sagoji ad ^ ^ alt^ nd a bir kitap yaz -
m^ ^ , burad a, cins, tr ( nevi), ay^ r^ m, hassa ve ilinti-
' d en bahsetmi ^ tir". ^ sagojiyi ilk d efa Ammonios' un,
mant^ k kitaplar ^ ^ aras ^ nd a sayd ^ ^ ^ n^ ^ ve^ bni S ina' d an
sonra ^ slm mant ^ kc^ lar^ n^ n bu fikri benimsed ild erini
nced en sylemi ^ tik.
Be^ ^ tmelln kolayca anla ^ ^ labilmesi i in Porp-
hyrios A ^ ac^ ^ d enen ^ u ^ emay^ ^ gz nnd ebulund ur-
mak fayd al ^ ^ olur.
Cevher
Cismi olmayan Cismi olan
Cans ^ z Canl ^ ^
II
Duygusuz Duygulu
(hayvan-
animal)
Ak^ ls ^ z Ak^ ll ^ ^
( insan)
33 Be^ ^ tmelden ilk defa bahseden Porphyrios degildir. Aristo
da bunlar^ ^ ele al ^ r, fakat ilk defa Porphyrios bunlar^ ^ a^ k bir
^ ekilde incelemistir.
24
ir6, ; z d ie
Cins: Porhyrios cinsi ^ yletan ^ ml ^ yor: "Birt k
varl ^ ^ a nisbetleherhangi bir tarz d a bulunan fertler
toplulu^ ud ur". Ba ^ ka d eyimle"alt ^ nd a trlerin s ^ ra-
land ^ ^ ^ ^ ^ eyd ir" 34 . islam mant ^ kc^ lar^ n ^ n tan^ m^ ^ d aha
a ^ kt^ r:' "Cins ger eklikleri (hakikat) e^ itli olanlar-
d an, bunlar ned ir, d iyesorulunca verilen cevapt ^ r. "".
Mesela insan, at ku^ . . . ned ir ? d enilinceverilecek cevap
hayvand ^ r olacakt ^ r. Hayvan bir cinsin ifad esid ir 36.
Verilen tan ^ mlar cinsin kaplam ^ ^ d ikkateal ^ narak ya-
p^ ltn ^ st ^ r.
i lem a ^ s^ nd an d a cinsin tan ^ m^ ^ yap^ labilir:
"Cins bir vas ^ flar y^ ^ ^ n^ d ^ r". Aristo' nun tarum ^ ^ d a
i lem a ^ s^ nd and ^ r. "Cins' bir ok trd eortak olan ve
cevher kategorisind eonlara yklenebilen ^ eyd it"".
Cinsin e^ itleri: Uz ak cins, yak ^ n cins d iyeiki-
yeayr ^ l ^ r. Bir tr' n hemen stnd ebulunan cinseya-
k^ n d i ^ erlerineuz ak cins d enilir. Yukar ^ d aki ^ emad a,
insan trnn yak ^ n cinsi hayvan, uz ak cinsleri ise,
canl ^ , cismi olan vecevherd ir.
Cinsin' d ereceleri: En sttebulunan cinsestn
cins, alt ^ nd a ba^ ka cins buluninayana a ^ a ^ ^ ^ cins,
her ikisi aras ^ nd a bulunanlara d a. orta cins d enilir.
Yineayn ^ ^ ^ emad a, cevher, stn cins; hayvan, a ^ a^ ^ ^
cins; d i ^ erleri orta cinsd ir.
34 PORPHYRIOS, ^sagoji, H.R. Atademir tercmesi, s. 30.
35 AHMET CEVDET, Miyar-t Sedad, s. 15, 1. HAKKI Miyar-ul-
Ult ^ m, s. 21; . FEVZI Miyar- ^ ^ Ulunt s. 18 , AHMET HIFZI,
K^ sm- ^ ^ Tasavvurat. 33.
36 Dilimizde, frans ^ zcadaki "animal" ile "be^te" yaln^ z hayvan
kelimesi ile kar^ ^ land^ ^ ^ ^ iin, yanl ^ ^ ^ anla^ ^ lmaya sebeb oluyor. Bu-
rada ve bundan sonra bu kitapta kullan^ lacak hayvan kelimesi
animal kar^ ^ l ^ ^ ^ d ^ r.
37 J..TRICOT, s. 66.
25
Tr: Ger ekliklert ayn ^ ^ olan bir ok ^ eyebun-
lar ned ir d iyesorulunca verilecek cevapt ^ r. Mesel Ali,
Ahmet, Fatma NS . . . ned ir? d iyesorulunca insand ^ r.
d enilir. ^ ^ teinsan bir trd r. Porhyrios' un tan ^ m^ :
"Tr, cins alt ^ nd a s ^ ralanan vecinsin z bakimmd an
kend isineyklend i ^ i ^ eyd ir". Ahmet Cevd et d e^ yle
tan^ ml ^ yor: "bir ger ekli ^ in ayn ^ ^ olan z el tmel (kiil-
li-i d ir".
Tr' n e^ itleri: z el tr vegreli tr d iyeikiye
ayr^ l ^ r. z el tr ( baz an buna ger ek tr d ed enilir) tr
olmakla cins olmayan yani art ^ k trlereblnmeyen
tr' ed enir. Tr olmakla cins d eolabilined egreli tr
d enir. Yukar^ d aki ^ emad a insan z el trd r. nk
alt ^ nd a ba^ ka tr yoktur. Canl ^ ^ isegreli bir trd r.
Ay^ r ^ m (fas^ l): Ay^ r^ m, cins i ind etr gs-
teren karakter veya karakterler toplam ^ d ^ r. Ay^ r^ m^ n
iz alund a Port-Royal mant ^ ^ ^ ^ d aha a ^ kt^ r. ^ ki trl bir
cins d ^ nelim, her trn cinstebulunmayan baz ^ ^ ^ ey-
leri ihtiva etmesi z orunlud ur. Aksi takd ird eyaln ^ z cins
vard ^ r. Yani trlerin ihtiva etti ^ ini cins d eed erse, cins
vetr ay^ r^ m^ ^ yap^ lmaz . Bylececinsten farkl ^ ^ olarak
her trn ihtiva etti ^ i birinci esas, vas ^ f ay^ rim^ d ^ r. Her
trn kend isinehas ay ^ r ^ mlar' vard ^ r. Mesel, cisim ve
ruh, cevher' in iki trd r. Cismin ylebir ^ ey ihtiva
etmesi gerekir ki cevherd eolmas ^ n, ruhun d a yle.
Cisimd ebirinci olarak grd ^ mz bu ayr^ ^ vas^ f,
yay^ l ^ m (etendu)dir, ruhunki ised O^ nced ir". yleise
cismin ay^ r^ m^ ^ yay^ l ^ m, ruhun ay^ r^ m^ ^ d ^ nced ir
39
.
Arr^ nun e^ itleri : Ay^ r^ m uz ak ay^ r^ m veyak^ n
ay^ r^ m d iyeikiyeayr^ l ^ r. E^ er tr yak^ n cinsind eki
38 Bilindi^ i gibi Port- Royal mant ^ k^ lar^ ^ Descartes'a grdse ba^ l ^ -
39 Logique de Port-Royal, s. 58 .
26
ortaklar^ nd an ay^ r^ yorsa yak^ n; uz ak cinsind eki ortak-
lar^ nd an ay^ r^ yorsa uz ak ay^ r^ m d enir. Mesela hare-
ket etme, insanin uz ak, hayvan ^ n yak^ n ay^ r^ m^ d ^ r.
lfsla^ n mant^ kc^ lar ^ ^ bu ttimelez sel tmeller
zati) d er vetammlar^ nt ^ yleyaparlar: "ne-
likler (mahiyet) birisi kend isinee^ itd i^ eti kend isind en
genel olmak z ereiki "d iz "d en meyd ana. gelmi ^ tir.
^ ^ teneli ^ etr, genel cz ' necins, e^ it cz ' neay^ r^ m
d enir. Mesela, insan neli ^ i (inahiyeti) hayVan ilekonu-
^ an (nattk) d an meyd ana gelmi ^ tir. Burad a, hayvan
cins, insan tr, kcnu ^ an ay^ r^ n^ d ^ r' ' .
Hassa: Hassa bir treait olan vez orunlu ola-
rak ay^ r^ ma ba^ l ^ ^ bulunan vas ^ ft^ r. Porphyrios' a g-
red rt trl hassa olur' ". 1 Trn baz ^ ^ fertlerine
ait olan. hassa. Mesela hekimlik insan ^ n hassas^ d ^ r ve
baz ^ ^ fertlerineaittir. 2 Trn btn fertlerineait
olan hassa. Mesela, iki ayakl ^ ^ olma insan^ n btn fert-
lerineait olan hassas ^ d ^ r. 3 Trn fertlerinebelli
bir and a ait olan hassa. Mesela insan ^ n ihtiyarlay ^ nca
sa lar ^ n^ n a^ armas ^ ^ gibi. 4 Tril^ t btn fertlerine
ait olmakla beraber d aimi d e^ ild ir. Mesela insan i in
glmebu tip hassad ^ r.
^ linti : Aristo ilintiyi ^ yletan ^ ml ^ yor: "ilinti ne
tan^ m nehassa, ned ecins olmay ^ p nesneyeait olan
^
eyd ir; veya hangisi olursa olsun bit tek veayn ^ ^ ^ eye
ait olabilen veya ait olmayan ^ eyd ir, sz gelimi
oturmu ^ ^ olmak ayn ^ ^ bir varl ^ ^ a ait olabild i ^ i gibi ak
d a byled ir, nki hi bir ^ ey ayn ^ ^ nesneyi kah ak kah
ak- olmayan olmaktan al ^ koyamaz " 4 2 . Bu ^ u d emek-
4 0 AHMET CEVDET, Miyar-t Sedad, s. 11.
4 1 PORPHYR^ OS, ayni esr. s. 4 6 vd.
27
tir : ^ lintinin ait oldu ^ u ^ eyin varl ^ ^ ^ ^ ilintiye ba^ l ^ ^
de^ ildir.
^ lintinin e^ itleri : Ayr^ labilen ve ayr^ lm^ yan ilinti
olmak zere iki tip ilinti vard ^ r. ^ nsan iin uyumak
ayr^ lam^ yan bir ilinti, Habe^ istanl ^ ^ veya karga
i in
kara olmak ayr^ labilen ilintidir. Hernekadar Habe-
^ istanl^ ^ ve karga iin karal ^ k aynlmazsa da, onlar^ n
varl ^ ^ ^ ^ kara olmaya ba^ l^ ^ de^ ildir. Konu yok olmadan,
rengini kaybetmi ^ ^ bir Habe^ istanli veya karga tasarla-
nabilir.
Bu iki tmelin tan^ mlar^ nda da ^ slam mant^ k^ -
lann^ n tan^ mlar' daha a^ kt^ r. ^ slam mant^ k^ lar^ , has-
sa ileilintiye ilintisel tmel (klli-i nzi) deyip
^ yle tan^ mlarlar : "Bir tre bir tak^ m S^ fatlar ilinti
olur. Bu s^ fatlar e^ er bir tre ait ise hassa, e^ itli tr-
lere mahsus ise ilinti denilir" 4 3 . Mesela glmek in-
san ^ n hassas^ , uyumak ilintisidir. nki glmek vasf ^ ^
yaln^ z insan trne hasd^ r, uyumak ise btn hayvan-
lara has bir ^ rnteliktir.
KATEG OR^ LER
Kategori kelimesi Aristo'ya gre yklemi gste-
rir. Va^ ^ ligin yahut bir konuya yklenen yklemin e-
^ itli s ^ n^ fland ^ r. En geni ^ ^ anlam^ ^ ile al ^ n^ rsa kategori-
lerin say^ s^ ^ s^ n^ rs^ zd ^ r. Fakat felsefede daima belli
say^ da kategoriden bahsedilir. Bunlar temel yklemler,
daha do^ rusu temel kavramlard ^ r. Aristo, Organ on'-
un birinci kitab ^ n^ ^ bunlara ay^ rm^ ^ t^ r. Aristo'cu gele-
ne^ e uyarak mant^ k^ larm o^ u bunlar^ ^ en genel kav-
ramlar diye ele al ^ rlar.
4 2 AR^ STO, Organon V, Topikler, H.R. Atademir tere., s.
4 3 AHMET CEVDET, ayn. esr. s. 12.
28
Kategorilerin mant ^ ^ ^ n m^ ^ yoksa ba ^ ka bir d isip-
linin mi i inegird i^ i mnaka^ a konusu olmu ^ tur. Ali
S ed ad , kategorilerin mant ^ ^ ^ ^ d e^ il d emetafiz i ^ i ilgi-
lend ird i ^ ini, ^ slam d ^ nrlerind en mant ^ ^ a hcum
ed enle^ ^ ^ in, mant ^ ^ ^ n bu blmn hed ef ald ^ klar^ n ^ ,
bu sebeble, sonra gelen mant ^ k ^ lar^ n bu blm man-
t ^ k kitaplar ^ nd an ^ kard ^ klar^ n ^ ^ sylyor". Hffd ing' e
greise, kategoriler teorisi, psikoloji ilebilgi teorisi
aras ^ nd a bulunmaktad ^ r 4 5 .
Kategorilerin en genel kavramlar olarak telkki
ed ilmesi, ok d efa onlar ^ n klasik, mant ^ k i ind eince-
lenmesini gerekli k^ lm^ ^ t^ r.
Aristo' ya gre, on kategori vard ^ ' : Cevher, nice-
lik, nitelik, grelik, zaman, yer, durum, sahip olma,
etki veedilgi.
Aristo i in kategoriler varl ^ ^ ^ n genel cinslerid ir.
Birbirlerineirca ed ilemez ler. Bunlard an hi birisi ken-
d i kend inebir^ eyi neinkr vened etasd ik ed erler.
Tasd ik veinkr ancak bunlar aras ^ nd aki bir ba^ lant ^ ^
ileolur. Bunlar tasd ik veinkr etmed iklerinegre,
- d o^ ru veyanl ^ ^ ^ d a d e^ illerd ir.
Cevher (Substance): z ilekaim olan ^ eyd ir.
Va^ ^ ligin' d evam ettirmek i in ba ^ ka bit ^ eyeihtiyac^ ^
yoktur. Mesela ta ^ ^ vas^ flar^ nd an ayr ^ ^ olarak kend i
ba^ ^ na bir cevherd ir. Onun rengi, ^ ekli, a^ ^ rl ^ ^ ^ ^ vs. ilin-
tilerid ir. e^ itli ta ^ lard a bu vas ^ flar farkl ^ ^ old uklar ^ ^
hald e, hepsind em ^ terek bir ^ ey vard ^ r ki, o d a onun
ta^ ^ olmas^ d ^ r. ^ ^ tebu, ta^ ^ ^ ta ^ ^ k^ lan onun cevherid ir.
Cevher, az al ^ p o^ almaya elveri ^ li d e^ ild ir. Daha
az insan, d aha ok insan veya d aha az ta ^ ^ ved aha ok
4 4 AL^ ^ SEDAD, Mizamel-Uk1 s. 4-5
4 5 HOFFDING , La Penstse Humaine, s. 130.
29
ta^ ^ olamaz . Cevh, .- rlerin kar ^ ^ tlar^ ^ d a bulunmaz . in-
san ^ n, ta^ ^ n, at ^ n kar^ ^ tlar^ ^ yoktur. Fakat kar ^ ^ tlar^ ^
kabul ed erler, so ^ uk olan, bir d e^ i ^ meyles^ cak ola-
bilir, siyah bir^ ey beyaz olabilir. Bu d e^ i^ melerd ecev-
her hep ayn ^ ^ kal ^ r.
Nicelik (QuantiM): Ka , nicesorular ^ n^ n ce-
vab^ d ^ r. S rekli vesreksiz olmak z ereikiyeay ^ ll ^ r.
S reksiz , aritmeti ^ in konusu olan say^ d ^ r. S rekli.
isegeometrinin konusu olan mekan ilefiz i ^ in konusu
olan z amand ^ r. S ay^ lar aras ^ nd a m^ terek bir s ^ n^ r
d ^ nlemez . O hald esreksiz bir niceliktir. iz gi
isesreklid ir, nk blmleri birbirined okunan
m^ terek bir s ^ n ^ r d ^ nmek mmknd r, bu nokta-
d ^ r. Dz eyler aras ^ nd aki m^ terek s ^ n^ r ise iz gid ir.
Niceliklerin kar ^ ^ tlar^ ^ yoktur. Be^ ^ metreuz unun
z ^ d d ^ ^ bulunmaz . o ^ un az a, by^ iin k ^ ekar^ ^ t
old uklar ^ ^ d ^ nlebilir ama, bu, niceli ^ in d e^ il, gre-
li ^ in z ^ tl ^ ^ ^ d ^ r. Niceliklerd eaz l ^ k ve okluk d a olmaz .
Niceli^ in kend isinehas karakteri, e^ itlik vee^ itsiz lik
yklenebilmesid ir. Bir ^ eklin bir ^ eklee^ it old u^ u veya
olmad ^ ^ ^ , bir say^ n^ n bir say^ ya e^ it old u^ u veya olma-
d ^ ^ ^ ^ sylenebilir.
Nitelik (Qualite): Nitelik, kennd isi ilebir ^ eyin
nas^ l old u^ u sylenen terimed enir. Nas ^ l sorusuna
verilen cevapt ^ r.
e^ itleri:
1 Hal bild i ^ ^ en nitelikler: Faz ilet, ad alet, itid al
gibi.
2 Meyil ifad eed en nitelikler: Bunlar ^ n birinci-
lerd en fark ^ , kolayca d e^ i ^ ebilmelerid ir. Mesela, has-
tal ^ k, so^ ukluk, s ^ cakl ^ k gibi, insan^ n bunlara temay-
30
l olabilir. S ^ cakke^ ^ ^ so^ uk, sa^ lamken hasta kolayca
olunabilir.
3 Duyu nitelikleri: Tatl ^ l ^ k, ac^ l ^ k, renkler,
kokular, v. s. gibi.
4 ^ ekil niteli ^ i: Bir ^ eyin e^ rili ^ i, d o^ rulu^ u,
veya d rt k ^ eli olu^ u gibi.
Niteliklerin kar ^ ^ tlar ^ ^ olur. Mesela, ad alet ad alet-
siz li ^ in, karal ^ k akl ^ ^ ^ n kar ^ ^ t^ d ^ r. Az l ^ k ve okl ^ ^ k d a
kabul ed erler. Bir ^ ey ba ^ ka bir^ eyd en d aha az veya
d aha ok ak olabilir. Fakat ^ ekil nitelikleri *okluk ve
az l ^ k kabul etmez ler.
Grelik (Relation) : Btn varl ^ ^ ^ ^ ba^ ka ^ eylere
ba ^ l ^ ^ olana d enir. Mesela, en byk, greli bir kavram-
d ^ r. nki onun en byk olmas ^ - ba^ ka bir^ eyegre-
d ir. Duyum, bilim gibi terimler d egrelid ir. nki an-
cak bir ^ eyin d uyumu veya bir ^ eyin bilimi olur.
Btn greli kavramlar kar ^ ^ l ^ kl ^ d ^ r (eorrelatif).
Mesela, baba, o ^ ulun babas^ ; o^ ul, baban ^ n o^ lud ur.
Kanatl ^ , kanat yz nd en kanatl ^ d ^ r, kanat isebir
kanatl ^ n ^ n kanad ^ d ^ r.
Nered e (Ori): Nered esorusuna cevap olan
kategorid ir. Bir ^ eye, bir mekand a bulunmas ^ yla ilinti
olan hald ir. Mesela evd e, Ankara' d a gibi.
Nez aman (Ouand): Nez aman sorusuna ce-
vap olan kategorid ir. Bir ^ eye, bir z amand a bulun-
mas ^ yla ilinti olan hald ir. Mesela: Ahmet nez aman
okula ba^ lad ^ ^ ? 1 964 y ^ l ^ nd a, d iyeverilen cevapta Ah-
med ' in z amanla ilgili bir hali gsteriliyor. O hald e
d n, ge en y ^ l, gelecek hafta gibi z aman ifad eleri
bu kategoriyi gsterir.
31
D l^ ^ r u m (Situation): Bir ^ eyin baz ^ ^ cz lerinin
d i ^ er cz ltrineveya kend isinin d ^ ^ ^ nd a bulunan ^ ey-
leregreilinti olan halid ir. Mesela, ayakta d urmak,
oturmak, yat ^ k olmak gibi.
S ahip olma (Avoir): Herhangi bir ^ eyesahip
olma, bir ^ eyin ba^ ka bir ^ eyesahip olmas ^ ^ ileona
ilinti olan halid ir. Mesela silahl ^ d ^ r, ^ apkas ^ ^ ba^ ^ nd ad ^ r
gibi.
Etki (Action): Bir tesir ed icinin d i ^ er bir ^ eye
tesir etti ^ ind e, tesir ed iciyeilinti olan hald ir. Kesiyor,
seviyor, k ^ r ^ yor gibi.
Ed ilgi (Passion): Bir ^ eyin ba^ ka bir ^ eyleet-
kilenmesiyle, ona ilinti olan hald ir. Kesiliyor, k^ r^ l ^ -
yor, seviliyor gibi".
Aristo' d an sonra klasik mant ^ k ^ lar kartegoriler
teorisind ehep Aristo' yu takip etmi ^ lerd ir. Yukar ^ d a
sayd ^ ^ ^ m^ z on kategori gerek bat ^ d a vegerek ^ slam
d nyas^ nd a yaz ^ lan mant ^ k kitaplar^ nd a aynen kabul-
ed ilmi ^ tir.
D ^ ncetarihind e, kategoriler meselesi Aristo' -
d an farkl ^ ^ ^ ekild ed eeleal ^ nm^ ^ t ^ r. Aristo' d an sonra
en byk kategoriler naz ariyecisi olarak Kant' ^ ^ g-
rrz .
Kant'a gre kategoriler4 7
Kant' a grekategoriler md rikenin a priori kal ^ p-
lar^ d ^ ^ r. Kant ^ n kategoriler anlay ^ ^ ^ ^ ileAristo' nunki ok
farkl ^ d ^ r. Aristo' ya grekategoriler varl ^ ^ a aittir. Kant'
4 6 Kategoriler i in geni ^ ^ bilgi bak. AR^ S TO, Organon I, Katego-
riler.
4 7 KANT, Critique de la Raison Pure, Tremesaygues et Pacaud fran.
tere. s. 94 .
32
d a isekategoriler z ilineaittir; bunlar z ihind etecr-
bed en ncemevcuttur vebilgi ancak bunlar vastasiyle
eld eed ilir. D^ ^ ard an bana gelen intibalar, ancak z ih-
nimd eki bu kal ^ plard an ge tikten sonra bilgi haline
gelirler.
Kant' a grekategoriler, nicelik, nitelik, grelik
vemod aliteolmak z ered rd eayr ^ l ^ r. Bunlar d a ara-
lar^ nd a er er blnerek oniki kategori eld eed il-
mi ^ ^ olur ki ^ unlard ^ r:
Nicelik
Nitelik
Grelik
Mod alite
Birlik (unitd)
okluk (pluralitd).
Tmlk (totalit
Ger eklik (realitd)
Olumsuz luk (negation)
S inirlilik (limitation)
Cevher veilinti (substance et
accident)
Ned ensellik veba^ ^ ml ^ l ^ k
(causalite et dependance)
Ortakl ^ k veya kar ^ ^ l ^ kl ^ ^ eylem
(Communaute3 ou action recip-
roque)
^ mUn - imkns ^ z l ^ k (possibilitd-
impossibilitd)
Varolma - Varolmama (existen-
ce-non-existence)
Zorunluluk - Olumsall ^ k
(necessite - contingence)
Kant' d an ba ^ ka Yeni a^ d a kategoriler teoricisi
olarak, Renouvier veHffd ing' in ad lar ^ n^ ^ sayabiliriz .
33
KAVRAMTARTI^ MAS I
Kavramlann ger ekli ^ i meselesi, H^ ristiyan Orta-
a^ ^ nd a, geni^ ^ tart^ ^ malara konu olmu^ ; gr ^ ^ orta-
ya ^ kmi^ t^ r: Ad c^ l ^ k (nominalisme), ger ekcilik (tyL.
alisme) vekavramc^ l ^ k (conceptualisme).

Ad c^ l ^ k (nominalisme): Bu gr ^ egregenel
fikirler yoktur; ancak i ^ aretler, ad lar vard ^ r. Kavram-
lar^ n ger ekli ^ i olmaz . ^ lk a^ d a Antistenes d iyord u
ki: "bir at gryorum atl ^ k d e^ il S toac^ lar d a Antis-
tenes' in fikrinekat ^ ld ^ lar. Bunlara gred eyaln ^ z
ferd in ger ekli ^ i vard ^ r. Epicurcler d aha ileri gid erek
kavramlar yaln^ z sesten ibarettir, d ed iler. Orta a ^ d a
Roscelin ( XI. as ^ r) veGuillaumed ' Occam ( . M. 1 35 0)
ad c^ l ^ ^ ^ ^ savund ular. Roscelin cins vetrlerin ancak
birer kelimed en ibaret old u^ unu syled i. Yeni a ^ ^fel-
sefesind ed ead c^ l ^ k taraftar ^ ^ olanlar ^ ^ gryoruz . Mese-
la, S tuart Mill d ^ ncenin konusu asla at, gen
d e^ il fakat bu at bu gend ir d iyord u.
Ger ek ilik (Rdalisme ): Bu teoriyegre,
tmeller, temsil ettikleri , ^ eylerd en ayr ^ ^ olarak bir ger-
ekli^ esahiptirler. Porphyrios ( 233- 304 ), S aint Ansel-
me( 1 033- 1 1 09), Guillaurried eCpampeaux ( . 1 1 21 )
tmellerin, z ellerd en ayr ^ ^ olarak "ger ekliklerinin mev-
cut old u^ u tikrind eid iler. Bossuet ( 1 627- 1 704 ) aktel
ger ekli ^ in var old u^ unu farz ed er, bu ger eklik,
hakim old u^ u tekili d etemsil ed er veona tmellik ve
d e^ i ^ mez lik verir.
Kav ra rnc^ l ^ k (conceptualisme): Tmellerin,
fertlerd emevcut olmakla beraber, z ihind evarl ^ klar ^ n^ ^
kabuled en gr ^ tr. Tmeller bir soyutlama ilez ihnin
al ^ ^ mas ^ ^ sonucund a eld eed ilmi ^ lerd ir. Orta a ^ d a
34
Abelard ( 1 097- 1 1 4 2) bu fikri temsil etmi ^ tir. Yeni a-
^ u^ ^ ba^ ^ nd a Port- Royal mant ^ k ^ lar^ ^ d a kavramc^ l^ ^ ^ ^
savunmu^ lard ^ r. Arnauld d iyord u ki "Mevcut olan
her^ ey tekild ir. Bununla beraber, soyutlama yolu ile
trnel fikirleri te^ kil ed eriz ki bunlar bir ok ^ eyi temsil
ed erler".
35
^ KINCI BLM.
TANIM VE BLME
I TAN1 M
/
Aristo' ya gretan ^ m z n ara^ t^ r^ lmas^ d ^ r. ^ yle
d etan^ mlan^ r: Tan^ m bir kavram^ n karakteristik i le-
mini tayin ed en z ihin i ^ lemlerined enir.
Genellikleklasik mant ^ k ^ lar tan^ m^ ^ ikiyeay^ r^ r-
lar. Bat ^ ^ mant ^ kc^ lar^ n^ n "definition" ve"d6cription",
^ slam mant^ kc^ lar^ n^ n "had" ve"resm" d iyead land ^ r-
d ^ klar^ ^ tan^ mlard an birincisi z e, ikincisi ilintiye
aittir. z eait olan d aha d o ^ ru bir tan ^ md ^ r. Kavram^ n
yerini a ^ kca belirtip d i ^ erlerind en tamamen - ay^ r^ r.
^ lintiyeait olan ise, bir ^ ey hakk^ nd a, onun hassalar ^ ,
nitelikleri ileilgili olarak baz ^ ^ bilgiler verir. Birinciye
z sel tan ^ m, ikinciyeilintisel tan ^ m d iyece^ iz . ^ s-
lam mant ^ k ^ lar^ ^ bunlar^ ^ tam veeksik d iyeiki ^ er iki ^ er
ay^ rarak tan ^ m^ n d rt ^ eklini ortaya korlar. Bu d rt
tan^ m ^ eklinin a ^ klanmas ^ ^ Be^ ^ Trnelegreolur.
Be^ ^ Tmele gre tan ^ m e^ itleri:
1 Tam z sel tan ^ m ( Hadd-1 tam):
Bir
^ eyin yak^ n cinsi ileyak^ n ay^ r^ m^ nd an yap^ lan tan^ m-
d ^ r. Insan ^ ^ konu^ an hayvanla tan ^ m gibi. Hayvan in-
san ^ n yak^ n' cinsi, konu^ ma iseyak^ n ay^ r^ m^ d ^ r.
36
2 Eksik z sel tanem (Hadd-^ ^ nak^ s): Bir
^ eyin uz ak cinsi ileyak^ n ay^ r^ m^ nd an yap^ lan tan^ m-
d ^ r. ^ nsan konu^ an cisimd ir d ersek, insan ^ n eksik z sel
tan ^ m^ n^ ^ yapm^ ^ ^ oluruz .
3 Tam ilintisel tan ^ m (Resm-i tam): Bir
^ eyin yak^ n cinsi ilehassas ^ nd an yap^ lan tan^ md ^ r. In-
san^ , glc bir hayvand ^ r d iyetan ^ mlamak gibi.
4 Eksik ilintisel tan ^ m (Resm-i nak ^ s):
Bir ^ eyin ilintileri ileveya uz ak cinsi ileilintisind en
yap^ lan tan^ m^ na d enilir. ^ nsan uyuyand ^ r veya insan
uyuyan cisimd ir d iyeyap ^ lan tan ^ mlar eksik ilintisel
tan ^ mlard ^ r.
Grlyor ki tan ^ = bu d rt ^ eklini a ^ klarken,
islm mant ^ k ^ lar ^ ^ Be^ ^ Tmel' i esas alm^ ^ lard ^ r. Kav-
ramlar cins vetr ili ^ kilerinegres ^ raland ^ ^ ^ nd a, her-
hangi bir kavram^ n tan ^ m^ , onun yerini belirterek d i-
^ erlerind en ay ^ rmakla oluyor. Bir kavram ^ n yerini be-
lirtirken gz nneal ^ nan Porphyrios A ^ ac^ d ^ r.
Tan^ mlanana gre tan ^ m e^ itleri:
Aristo ^ kinci Analitikler' d e"mad emki tan ^ m yap-
mak

ya nesnelerin neold u^ unu ya d a ad ^ n^ n neifad e
etti ^ ini gstermektir. . . "" d iyor. . . Laland e, Aristo' nun
bu i ^ areti z erined aha sonra gelen klasik mant ^ k ^ -
lar^ n, tan ^ m^ , nesnelerin tan ^ m^ ^ yahut ger ek (rMe-
hakiki) tan ^ m vekelimelerin tan ^ m^ ^ yahut ad sal
(nonlinale-ismt) tan^ m d iyeikiyeblp inceled iklerini
sylyor' ". Laland e' ^ n Aristo' ya d ayad ^ ^ ^ ^ tan^ m^ n
4 8 AR^ STO, Organon IV, Ikinci Analitikler (H.R. Atademir tere.)
s. 123.
4 9 A. LALANDE, Vocabulaire Technique et Critique de la Philo-
sophie, DUinition mad.
37
bu iki ay^ r^ m^ n^ ^ mant^ k^ lar farkl ^ ^ ^ ekillerde ifade
etmi^ lerdir.
^ slam mant^ k^ lar^ n^ n ay^ r^ m^ , adeta farkl ^ ^ varl^ k
sahalar^ ^ dikkate al ^ narak yap^ lm^ ^ ^ gibidir. "hakiki
tarif" dedikleri, nesnelerin tan ^ m^ , d^ ^ ta varl ^ ^ ^ ^ (vcu-
da) bilinen bir neli^ in (mahiyetin) tan^ m^ d^ r, diye
a^ klarur. Mesela: insan^ n gerek zsel ve gerek ilinti-
sel tan^ mlar^ ^ byle bir tan^ md^ r. Adsal tan^ msa ^ u
^ ekilde ifade ediliyor: Bir isimden anla ^ ^ lan anlam^ ,
d^ ^ taki varl ^ ^ ^ ^ ile ilgilenmeksizin ke^ if ve izah et-
mektir. Anka kavrain^ n^ n tan^ m^ , "ulmu mdevve-
nede" konu olan terimlerin tan ^ m^ ^ bu cinste^ ^ ^ tan^ m-
lard^ r
G elenbevi d ^ ^ ta varl^ ^ ^ ^ belli olmayanlar^ n tr-
l olabilece^ ini syleyerek nelerin tan^ m^ n^ n adsal ta-
. n^ m oldu^ unu a^ kl^ yor'''.
1 G ereklik dnyas ^ nda varolan bir^ eyin (a-
yan dan bir^ ey) varl ^ ^ ^ ^ bilinmezden nce yap^ lan ta-
n^ m^ ^ adsal bir tammd^ ^ .
2 Bizzat kendisi varolmay ^ p fakat varl ^ ^ ^ ^ mm
kn olan ^ eyin tan^ m^ ^ da adsal tan^ md ^ r. Mesela An-
ka'n^ n tan^ m^ ^ byledir.
3 Bizzat kendisi varolmad ^ ^ ^ ^ gibi. varolmas^ ^
da mmkn olmayanlar^ n tan^ m^ ^ da adsal tan^ md ^ r.
Mesela z^ dlar^ n birli^ i (itima-i z ^ ddeyn) nin tan^ m^ ^
gibi.
Bu a^ klamalardan anla^ ^ ld^ ^ ^ ^ gibi ^ slam mant^ k-
^ lar^ nda hakiki tan^ m denen nesnelerin tan ^ m^ ^ ile,
adsal tan^ m aras^ nda as^ l fark tan^ mlanan^ n gereklik
50 AHMET CEVDET, Miyar-t Sedad s . 32; ^ . HAKKI, Miyar'ul-
Ulfim s. 30.
'51 G ELE/4 13EV1, Mizan'ul-Burhan (Abdunnafi terc). C.I, s. 14 7.
38
d nyas^ nd a var olup olmamas^ nd an ileri geliyor. E^ er
tan ^ mlanan^ n ger eklik d nyas ^ nd a yeri varsa vebili-
niyorsa bu tan ^ m ger ek tan ^ md ^ r. Tan ^ mlananm ger-
eklik d nyas ^ nd a varl ^ ^ ^ ^ yold a veya ger eklik d nya-
s^ nd a varolup d a: bilinmiyorsa ( ki yineyok say ^ l ^ r) bu-
nun tan ^ m^ ^ d a ad sal tan ^ md ^ r.
Klasik Bat ^ ^ mant^ k ^ lar^ n ^ n nesnelerin tan ^ m ^ ^ (la
definition des choses) vead sal tan ^ m -(ia definition no-
minales ou la ddinition du nom) anlam^ nd a ^ slam
mant ^ k ^ larm^ n an lay^ ^ ^ nd an farkl ^ ^ bir d urum gle
arpar.
Port- Royal mant ^ ^ ^ nd a bu ay ^ r^ m ^ yleyap^ l ^ yor:
"Zira nesrienin tan ^ m^ nd a, mesel : ^ nsan ak ^ ll ^ ^ bir hay-
Vand ^ r, z aman hareket l sd r, gibi tammlard a, ta-
n^ mlanan insan veya z aman terimlerine, herkescebi-
linen fikirleri verilmekted ir. Bu fikirlerin i erisind e,
ak^ ll ^ ^ hayvan vehareket l s gibi d i ^ er fikirlerin d e
bulund u^ u id d ia ed ilmekted ir. Oysaki ad sal tan ^ mlar-
d a, ancak ses' ed ikkat ed ilir, ond an sonra, bu ses,
ba^ ka ketimelerlegsterilen bir fikrin, i ^ areti old u^ una
gretayin ed ilir. . ' 5 2 .
Goblot' nun ay^ r^ m^ ^ ise^ yled ir: "Ad lar ^ n tan ^ m-
lar ^ , terimlerin anlamlar ^ n^ , ya kelimeicat ed erek ya
eski bir kelimenin mphem ifad esini belirterek, tesbit
etme^ eynelmi ^ ^ "conention" lard ^ r. Burad a tan ^ m^ ^
yap^ lan ad , tan ^ mla meyd ana getirilmi ^ tir. Nesnenin
( la chose) tan ^ m^ nd a isetan ^ mlanan bir verid ir. Bir-
^ eyin ned en ibaret old u ^ unun tan ^ t ^ lmas ^ ^ sz konu-
suclur. ' 5 3
5 2 Logique de,,Port-Royal, s. 88.
5 3E. G OBLOT, TraW de Logique, s. 88.
39
Ad sal tan ^ mlar tamamen keyfid ir. Onu yapana
ba^ l ^ d ^ r. Franck' ^ n felsefesz l ^ nd e^ ylebir misal
veriliyor: kenarl ^ ^ ve a ^ l ^ ^ ^ ekled aired iyorum,
d esem, burad a d airekelimesinin herkescekabul ec!ilen
anlam^ n^ ^ d e^ i ^ tird i ^ im i in ay^ planabilirirn. Fakat bu
kelimeyeyeni bir anlam verd i ^ im i in bana itiraz ed i-
lemez . Mesele^ ud ur: Ad sal tan ^ mlar biz eba^ l ^ d ^ r. ^ u
kelimeye^ u anlam^ ^ veriyorum d iyebilirim. Bund a d o ^ -
ruluk veyanl ^ ^ l ^ k aranmaz . Halbuki ger ek (r6elle)
tan^ mlard a d urum tamamen tersined ir. Nesnelerin
taibat^ n ^ ^ belirtirken nesneyeba ^ l ^ y^ md ^ r. Bu sebeple
d o^ ruluk veyanl ^ ^ l ^ k bahis konusud ur, tan ^ mla tan^ m-
lanan aras^ nd a uygunluk aran^ r. Ayn^ ^ sz lkteger ek
tan^ mlar^ n z eait, ad sal tan^ mlar^ n d a ilintiye- ait ol-
d u^ u belirtiliyor. Bir nesne(la chose) ilintileri ileta-
mmlan ^ rsa, mesela y^ ld ^ r^ m, ^ ^ ^ k vegrlt iletanunla-
mrsa bu tan^ m grn^ teger ektir ama temeld ead sal
bir tammd ^ r5 4 .
Grlyor ki ^ slam mant ^ k ^ lar^ ^ ileBat ^ ^ mant ^ k ^ -
lar^ n^ n, ger ek vead sal tammlara verd ikleri anlamlar
farkl ^ d ^ r. Birinciler, ay ^ rmad a varl ^ k sahalarnu; ikin-
ciler, d eyim yerind eise, tan ^ m^ ^ yapan^ n tan^ m^ ^ yap^ lan
kar^ ^ s^ nd aki gr ^ ^ a ^ s ^ n^ ^ esas alm^ ^ lard ^ r.
Islam mant^ k ^ lanna grenerd i olan tan ^ m^ ^
yap^ lan varl ^ k sahas^ d ^ r. Tan^ m^ ^ yap^ lan^ n varl ^ ^ ^ ^ ya
z ihin d ^ ^ ^ nd ad ^ r; nced en grd ^ mz gibi byle
bir kavram^ n bem neli ^ i (mahiyet) hem d eger ekli ^ i
vard ^ r veya tan ^ m^ ^ yap^ lan^ n varl ^ ^ ^ ^ yaln^ z z ihind ed ir,
yani yaln^ z neli ^ i vard ^ r . Birincilerin tan ^ mma
ger ek tan ^ m, ikincilerin tan^ mma d a ad sal tan ^ m
d en i lir.
5 4 FRANCk, DictionaireDes S ciences Philosophignes, Definition
mad d esi.
4 0
Klasik Bat ^ ^ mant^ k ^ lar^ na greise, bir nesnenin
tabiat ^ n^ ^ belirtmek i in yap ^ lan tan ^ m ger ek tan ^ md ^ r.
Nesnenin tabiat] biz eba ^ l ^ ^ olmad ^ ^ ^ ^ i in ger ek tan ^ m
keyfi olmaz . Tan^ m^ n tan ^ mlanana uymas ^ ^ gerekir. Ad -
sal tan ^ m ise, tan ^ m^ ^ yapana ba^ l ^ d ^ r. O hald ekeyfid ir
(arbitraire), bir ad ^ n anlam^ n^ ^ a ^ klamaktan. ibarettir.
Bat ^ ^ mant ^ k l' arm^ n ad sal d ed ikleri tan ^ m ^ slam man-
tik ^ la^ ^ ^ n^ n "lafzi" d ed ikleri tan ^ ma yak^ nd ^ r".
Tan^ m^ n ^ artlar^ :
1 Tan^ m tam olmal ^ d ^ r. Eski mant ^ k ^ lar ^ -
m^ z bunu ^ u formlleifad eed iyorlard ^ ^ : "Tarifefradm^ ^
cami a^ yar^ n^ ^ mni olmand^ r". Yani tan^ m^ ^ yap^ lan^ n
btn fertleri tan ^ m^ !' i inegirmeli, o s ^ n ^ fa d ahil ol-
mayanlar d ^ ^ a^ d a b^ rak^ lmal ^ d ^ r. Bat ^ ^ mant ^ k ^ lar^ ^ d a
ayn^ ^ fikri ^ u latincectnleileifad eed iycrlard ^ ^ : "Con-
veniat Loto definito et soli definito" yani tan ^ m, tan ^ m^ ^
yap^ lan ^ n tmneveyaln ^ z ona uygun olmal ^ d ^ ^ 5 7 .
2 Bir ^ eyi kend isind en d aha mphem bir ^ ey-
tan^ mlamamal ^ d ^ r. Yani bir tan ^ n^ n", anlam ^ ^ a ^ k ke-
limelerleyap ^ lmas ^ ^ gerekir.
3 Tan^ md a k^ s ^ r- d ng (devr-i bat^ l - cercle
vicieux) bulunmamal ^ d ^ r. Yani bir ^ eyi, bilinmesi ken-
d isineba^ l ^ ^ ba ^ ka bir ^ eyletammlarnamal ^ d ^ r. Mesela,
hkm, iki kavram aras ^ nd a bir ba^ ^kurmakt ^ r d iye
tan ^ mlad ^ ktan sonra, kavram ^ ^ hkmn bir blmd r
d iyetan ^ mlarsak k ^ s ^ r- d ng olur.
5 5 "Mphem bir sz d aha a ^ k bir sz letefsir etme^ elafz i tarif
d enir. " AHMETHIFZI, Ktsm-^ Tasavvurat min Mizan
s. 4 2.
5 6 ^ S MA ^ L HAKKI, s. 31 .
5 7 GOBLOT, Ayn, esr. s. 1 1 7; TR^ COT, Ayr^ . esr. 91 .
4 1
Tan^ mlanamazlar:
Her^ eyi tan ^ mlamak mmkn d e^ ild ir. Mant ^ k-
^ lar tan ^ m^ ^ yap^ lmayanlar ^ ^ grupta toplam ^ ^ lard ^ r.
1 Tecrbenin d o^ rud an d o^ ruya velileri tan ^ m-
lanamaz lar. Duyumlar ( renk ses vs. ), d uyglar ( a ^ k,
kin vs. ) bu trd end ir. Bilmek, anlamak i in bunlar ^ ^
d o^ rud an d o^ ruya id rak etmek gerekir. Anad an d o ^ -
ma bir kre, k ^ rm^ z ^ n^ n neold u^ u hi bir tan ^ mla anla-
t ^ lamaz . A ^ k, kin venefret d uygular^ ^ d a byled ir.
2 stn^ cinsler d etan ^ mlanamaz lar. Tan ^ m,
tan ^ m^ ^ yap^ lan ^ n cinsi ileyap^ l ^ r. stn cinslerin cins-
leri olmad ^ ^ ^ ^ i in tan^ mlar ^ ^ mmkn olamaz . Bu stn
cinslerekategorHer, en genel kavramlar d a d enilir.
Kategoriler bahsind ebunlar ^ n tam bir listesinin yap^ la-
mad ^ ^ ^ n^ ^ say^ lar^ n^ n filoz oftan filoz ofa
sylemi ^ tik. Mesela, z aman, mekan, birlik, okluk' un
tan ^ mlar' d o^ rud an d o^ ruya yap^ lamaz , ancak baz ^ ^
soyutla. malarla anla ^ ^ labilir. Biz geometrik ^ ekilleri,
mesafeyeait ili ^ kiler vas ^ tasiyletan ^ ml ^ yoruz . Mekan
ise, mesafeyeait btn belirtiler ^ kar^ ld ^ ktan sonra
geriyekaland ^ r d iyebiliycruz .
3 Tan ^ m^ n a ^ klanmas^ nd an anla^ ^ ld ^ ^ ^ ^ gibi,
tam tan ^ m, ancak trlerin olur. nki ancak trn z
iletan ^ m^ ^ yap^ labilir. Ohald efertlerin tam tan ^ m^ ^ yap^ -
lamaz . Aristo ancak genelin bilimi olur d iyord u. Aris-
to' ya z ^ t olarak S toac^ lar veS tuart Mill iseger ek olan
ferttir, ancak ferd in bilimi olur d iyorlard ^ . Ger ek ta-
n ^ m bir varl ^ ^ ^ n kend inehas k arakterlerini saymakt ^ r.
Mill, Aristocu gelene^ eayk^ r^ ^ olarak ger ek varl ^ k fert
old u^ una gfe, ancak fertlerin "tan ^ m^ n ^ n yap^ labilece-
^ ini id d ia ed iyord u".
58 Tanunlanama^ lar iin geni ^ ^ bilgi bk. RABIER, Leons de Philo-
sophie II, s. 18 8 vd. G OBLOT, Traite de Logique s. 177 vd.
4 2
II BLME
Blmetan ^ mla ilgilid ir. T^ pk^ ^ tan^ md a old u^ u gibi
bund a d a bir belirtmevard ^ r. Tan ^ m^ n tarnamlay^ -
c^ s^ ^ d urumund ad ^ r. Tan^ m, tammlanan ^ n d aha ok i -
lemi ileilgilid ir. Blmeiseblnenin kaplam ^ ^ ileil-
gilid ir. Blmebir biiinn blmlerineayr^ lmas^ d ^ r.
Klasik mant ^ k ^ lar iki. trl blmenin old u^ unu
sylerler. Birincisi bir tmi ^ ^ ele^ nanlarma blnme-
si, eski d eyimi ile"klln eczas^ na taksimi" ikincisi,
tmelin tikellerineblm, eski d eyimi ile"kllinin
cz'iyat ^ na taksimidir". Bat ^ ^ mant^ k ^ lar^ ^ d a ayn ^ ^ iki-
lemeyi yap^ yorlar. Onlara gred eiki trl tm (btn)
vard ^ r. Birincisi farkl ^ ^ par alard an yap^ lm^ ^ ^ btnd r
buna latince"totum" d enir; ikincisi m ^ terek bir
terim olan btnd r. Latince"omne" d enir. ^ ki tr-

l tm olunca iki trl d eblmeolur.
Birinci ^ ekil blmed eblnenler, blnend en ay-
r^ d ^ r. Mesela suyun, oksijenlehid rojeneblnmesi bu
tiptend ir. Bltnlerin ikisi d eyani hid rojen veokS ijen,
btn olan- sud an farkl ^ ^ ^ eylerd ir.
^ kinci ^ ekil blmed eise, blnenleblmleri bir-
birind en ayr ^ ^ ^ eyler d e^ illerd ir. Yaln ^ z blnen blm-
lerind en d aha geneld ir. Mesela, iz ginin d o ^ ru iz gi
vee^ ri iz gi d iyeayr ^ lmas^ ^ bu tipd end ir. Mant ^ k
a ^ s^ nd an as ^ l blmebu ikincisid ir. .
Islam mant ^ k ^ lar^ ^ nas ^ l tan ^ m^ ^ be^ ^ tmelegre e-
^ itlemi ^ lersePort- Royal mant ^ k ^ lar^ ^ d a- , be^ ^ tmeli
esas alarak blmeyi e^ itlemi ^ lerd ir 61 .
5 9 AL^ ^ S EDAD. , Mizan'ul-Ukul..., s. 32- 33.
60 Logique de Port - Royal, s. 1 77.
61 Ayn. esr. 1 77 vd .
4 3
1 Cinsin trlereblnmesi : Cevher, cisim ve
ruh d iye, hayvan (animail) insan veinsan olmayan
hayvan (bete) d iyeikiyeblnr.
2 Cins bir d eay ^ r^ mlar ^ na blnr. Hayvan ya
ak^ ll ^ d ^ r veya ak^ ls^ z d ^ r. S ay ^ ^ ya tektir veya iftir. iz -
gi ya d o^ rud ur ya c^ rid ir gibi. . .
3 Bir konu ilintileri iled eblnebilir: Vcut
ya hareketted ir veya skn halind ed ir. . ^ nsan ya s ^ h-
hathd ^ r ya hastad ^ r gibi.
4 Bir ilinti farkl ^ ^ konulara bl. nebilir. Mesela,
mez iyetler ya bed eneya d a ruha aittir gibi.
Blmenin ^ artlar 1 :
1 Blmetam olmal ^ d ^ r. Yani blnenin. kap-
lam^ na giren hi bir ^ ey d ^ ^ ar^ d a b^ rak^ lmamal ^ d ^ r. Me-
sela, say ^ ^ ya tek veya ift olur; bu tam bir blmed ir.
Bu ^ art her iki blmei in ge erlid ir.
2 Blmlerd en biri blnenin ayn ^ ^ veya ona
ayk ^ r^ ^ olmamal ^ d ^ r. Bu ^ art yaln ^ z ikirici blmei ind ir.
Ali S ed ad ' ^ n verd i ^ i misal ^ ud ur: iz gi, ya d o ^ ru iz -
gi olur veya e^ ri iz gi olur blmesi d o ^ rud ur. Fakat
e^ er iz gi ya d o ^ rud ur veya d aired ir; iz gi ya iz gid ir
veya e^ ri iz gid ir d ensebu son iki blmeyanl ^ ^ ^ olur.
nk bu blrnelerd eblnen. eayk ^ r ^ ^ veblnenee^ it
par alar vard ^ r.
Yeni a^ ^ felsefesind eba ^ layan metod oloji al ^ ^ -
malar ^ nd a, klasik mant ^ ^ ^ n tan ^ m^ ^ veblmebahisleri
nemlerini d evam ettirmi ^ lerd ir. Bilhassa matemati ^ in
metod u incelenirken tan ^ mlar eleal ^ nm^ ^ , ampirik
veyap^ c^ ^ (constructif) tan ^ mlard an bahsed ilmi ^ tir.
Blm bahsi d ebiyoloiid es ^ n^ flama ad ^ ^ alt ^ nd a z erin-
d ed urulan bir konu olmu^ tur.
4 4
g o r ff ^ ti liNcIJ BLM
HKM VE NERM E
nermenin tan^ m 1 :
nermeiki veya ikid en faz la terimleyap ^ lm^ ^ ^ bir
sz d r. ylebir sz d r ki d o ^ ru veya yanl ^ ^ ^ olmas ^ ^ ge-
rekir. Bu ned enled ua, emir, soru gibi sz lerd en ayr ^ l ^ r.
Mesela: Allah^ m, gnahlar^ m^ ^ affet. ^ u mektubu pos-
taya ver. Anakara ile ^stanbul aras^ ^ ka kilo^ netredir?
gibi sz ler anlaml ^ d ^ r, fakat d o ^ ru veya yanl ^ ^ ^ d e^ iller-
d ir. Bunlara nermed enmez . Hava a^ kt ^ r. Ya^ mur
.va^ arsa sokaklar ^ slan^ r gibi ifad eler ised o ^ ru ve
yanl ^ ^ ^ olabilirler vebunlar birer nertned ir. Bir sz n
d o^ ru veya yanl ^ ^ ^ olmas ^ ^ i in, o sz n bir ^ eyi tasd ik
veya inkr etmesi gerekir, yani bir hkm ihtiva etme-
lid ir. O hald enermebir hkmd r. Daha d o ^ ru bir
d eyimlenerme, hkmn ifad esid ir. Hkm z ihnin
bir i ^ lemid ir. Bu, sz leifad e' ed ild i mi nermed enir.
Aristo nermeyi ^ yletan ^ ml ^ yor: "Bir ^ ey hakk^ nd a
bir ^ ey tasd ik veya inkr ed en sz d r"" nerme
^ yled etantmlan ^ r : "Bir sz d r ki onu syleyenebu
sz nd ed o ^ rud ur yahut yanl ^ ^ t ^ r d emek sahih
62 AR^ S TO, Organon III, Birinci Analitikler, H. R. Atad emir
terc. s. 3.
63GELENBEV^ , MIzan' ^ ^ i-Burhan, Abd unnafi terc, C. IL s. 4 ;
AHMETCEVDET, Miyar-^ ^ Sedad, s. 34 .
4 5
Onermenin yap^ s ^ :
nerme bir hkni oldu ^ una gre, o^ r ne^ mede,
bir yklenen bir yklenilen ve bir de bu ikisi aras ^ ndaki
ili ^ kiyi sa^ layan ba^ ^ vard ^ r.
Hava a ^ kt ^ r ve ya ^ mur ya ^ arsa skaklar ^ slamr
nermelerini alal ^ m. Birinci nermede hava, ykleni-
len veya kendisine hkmedilen (mahkni- u aleyh);
a^ k, yklenen veya kendisi ile hkmedilen (mahld^ m- u
bih), t ^ r ise ba^ d ^ r.
^ kinci nermede, ya ^ mur ya ^ ar kendisine hk-
medilen; sokaklar ^ slan ^ r kendisi ile hkmedilen-
dir, ikisi aras ^ ndaki ba^ ^ da, sa d ^ r.
NERIM E^ ITLERI
YOKLEMLI VE ^ ARTLI NERMELER
Bir nermede ba^ ^ kald ^ r^ ld ^ ^ ^ ^ zaman, iki taraf^ n,
yani kendisine hkmedilen ile kendisi ile hkn^ edilenin
alaca^ ^ ^ ^ ekle gre, nermeleri islam mant^ k^ lar^ ^ yk-
lemli ve ^ artl ^ ^ diye ikiye ay^ r^ rlar.
nermede ba^ ^ kald ^ r^ ld ^ ^ ^ nda iki tarafta tek kav-
ram-kal^ rsa byle" nermelere yklemli nermeler
denir. Mr- H esea va a^ kt ^ r nermesinde, ba^ ^ kald ^ ri-
l ^ rsa geriye hava ve a^ k ,di ye iki terim. kal ^ r. Bu tip
nermelerde. kendisine hkmedilene konu, kendisi ile
hkmedilene de, yk le m denir. Yukar^ daki nerrnede
de hava ,konu; a ^ k yklem; t ^ r da ba^ 'd ^ r.
E^ er nermedeki ba^ ^ kald^ r^ ld ^ ^ ^ nda iki tarafta
tek kavram~ebirer cmlecik kal ^ rsa bu tip ner-
,nelere rtl nermeler denir. Mesel,. Ya ^ mur
ya^ arsa sokaklar ^ slan^ r. Ya gn uz olur veya gne ^ ^bat-
m ^ ^ ^ bulunur nermelerini alal ^ m. Birincisinde "sa", ikin
4 6
cisind e"ya, veya" ba ^ lar ^ n ^ ^ kald ^ r ^ nea geriye, birincid e
ya ^ mur ya ^ ar vesokaklar ^ slami- , ikincisind e
isegnd z olur vegne^ ^ batm^ ^ ^ bulunur, Cii1 1 1
leleri kal ^ r. ^ artl ^ ^ nermelerd ekend isinehkmed ilene
mukad d em (antecedent), kend isi ilehkrhed ilene
t l i (consequent) d enir.
Klasik Bat ^ ^ mant ^ k ^ lar ^ n ^ n bu a ^ d an yapt ^ klar^ ^
e^ itlemed ebaz ^ ^ farkl ^ l ^ klar vard ^ r. Bunlara gre, bir
nerrned e, bir konu vebir yklem bulunursa bu ner-
melerebasit veya "cathigorigue" veya "attributive"
nermeler; bird en faz la konu vebird en faz la yklem
bulunursa bunlara d a bile^ ik nermeler d enir".
Bat ^ ^ mant ^ k ^ lar ^ n^ n basit vekategorik d iyead lan-
d ^ rd ^ klar ^ ^ nermeler, ^ slm mant ^ k ^ larm^ n yklernli
d ed ikleri nermelerd ir. ^ slm mant ^ k ^ larm^ n ^ artl ^ ^
d ed ikleri nermeler, bat ^ l ^ lar^ n bile^ ik d ed ikleri ner-
' neler i erisind ed ir. A ^ a^ ^ d a grece^ imiz gibi, Bile-
^ ik nermelerin bir ok e^ id i vard ^ r. ^ slam mant ^ k-
^ lar^ ^ bunlard an yaln ^ z ikisini biti ^ ik ^ artl ^ ^ (condition-
nelle) veayr^ k ^ artl ^ ^ (disjonctif) nermeleri i ^ lemi ^ ler,
^ smail Hakk ^ ^ iz mirli' nin gibis, d i^ erlerini d ik-
kat naz ar ^ na almam^ ^ lard ^ r.
NERMELER^ N OLUMLU VE
OLUMS UZLU^ U
Yukar ^ d a nermenin iki taraf ^ ^ old u^ unu sylemi ^ -
tik. Yklemli nermelerd etaraflar, konu veyklem;
sartl ^ ^ nermelerd e"mukad d em ile"tli" d ir.
Taraflar aras ^ nd a bir ba^ ^kuruld u^ u z aman nerme
meyd ana geliyor. Zihin d ebylebir ba ^ ^ ^ iki ^ ekild e
64 Logique de Port-Royal s. 1 25 ; TR^ COT, Trait s. 1 4 2.
65 ^ S MA ^ L HAKKI, Felsefe Dersleri, s. 1 4 4 .
4 7
kurar: Ya bu iki taraf aras ^ nd aki ili ^ kinin (nisbetin)
vuku bulmas ^ ^ ileveya vuku bulmamas ^ ^ ileolur. Bi-
rinci d urumd a nermeyeolumlu (mucibe) ikinci
d urumd a - iseolumsuz (salibe) d enilir.
Yukar^ d aki misalleri tekrar elealal ^ m. HaVa a^ k-
t^ r nermesind e, hava ilea ^ k aras ^ nd aki ili ^ kinin ' oku-
ku bulmas ^ ^ ' ilehkmolunmu^ tur, bu nermeolumlu
nermed ir, Hava a^ k de^ ildir nermesi iseolumsuz
nermed ir. Grlyor ki yklemli nerinelerd ekonu
ileyklem birle^ irseona olumlu, konu ileyklem bir-
birind en ayr ^ l ^ rsa buna d a olumsuz nermed e-
niyor.
^ artl ^ ^ nermeleregelince: Ya^ mur ya^ arsa sokak-
lar ^ slan^ r biti ^ ik ^ artl ^ ^ nermesi olumlu nermed ir.
nki mukad d em iletali birbirineyakl4 t ^ r^ lm^ ^ , ara-
lar^ nd a biti ^ iklik vuku bulmu^ tur. Ya^ mur ya^ arsa so-
kaklar kuru kalmaz nermesi i ^ eolumsuz d ur. nki
mukad d em ilefalinin birle^ meleri vuku bulmam^ ^ ^ bir-
birind en ayr ^ lm^ ^ lard ^ r. Yani biri varsa d i ^ eri yoktur.
Ya^ murun ya ^ mas ^ ^ ilesokaklar ^ n kuru kalmas^ ^ bir
arad a olmaz .
Ya gndz olur veya gne ^ ^ batm^ ^ ^ bulunur ayr^ k
^ artl ^ ^ nermesi olumlud ur. nki mukad d em iletli
aras^ nd aki ayr^ l ^ k vuku bulmu^ tur. Ayr^ k ^ artl ^ ^ ner-
med eiki taraf aras ^ nd aki ili ^ kinin esas^ , iki taraf^ n
ayr^ k olmalar^ ^ yani bir arad a bulunmamalar ^ d ^ r. O
hald ebu ayr ^ l ^ k vuku bulursa nermeolumlu olur.
Ayr^ k ^ artl ^ n^ n olumsuz und a isebu ayr ^ l ^ ^ ^ n vuku
bulmamas ^ ^ gerekir. Mesela, ya gne^ ^ do^ ar veya rz-
gr eser de^ ildir. Burad a iki taraf aras ^ nd a ayr^ l^ k
vuku bulmam^ ^ t^ r.
4 8
YeKLEMLI NERMELER^ N ZELLIK
VE E^ ITLERI
1 Konunun niceli^ ine gre e^ itleme :
Yklemli nermelerd ekonu ileyklem bir ba ^ ^va-
s^ tasiyleya birle^ tirilir veya uz akla ^ t^ r^ l^ r. Klasik man-
t^ k a ^ s^ nd an bylebir hkmd ekonu yklem ileva-
s^ fland ^ r^ l ^ rken, konu yklemin i inesokulur. Mesela
insan lmldr d erken konu yklemin i inesokulmu ^ -
tur. Yani insan s ^ n^ f^ ^ lmller s ^ n^ f^ ^ i ind ed ir d emek"-
t ir.
Konu yklem taraf ^ nd an vas ^ fland ^ r^ l ^ rken, bu
vas ^ fland ^ rmad a kasted ilen konunun kavram ^ ^ m^ ^ yok-
sa o konunun d ellet etti ^ i nesnemi? old u^ u z e-
rind eIslam mant ^ k ^ lar^ ^ d urmu^ ^ vebu a ^ d an yklemli
nermeleri e^ itlemi ^ lerd ir.
Bu e^ itlemeyege med en nce e^ itlemed eesas
olan terimlerin a ^ klamas ^ n^ ^ yapal ^ m: nermed eko-
nunun kavram^ na z ikred ilen konu (mevzu-u zikri),
as^ l hkmed ilened eyani konu olan kavram ^ n d ellet
etti ^ i fertlereger ek konu (mevzu-u hakiki) d enir.
Konu e^ er tek ise, kavram ^ ^ hem z ikred ilen konu, hem
d eger ek konu olur. Yani z ik^ ed ilen konu ileger ek
konu birle^ ir. Mesela, Ahmet ^ rencidir, nermesind e,
Ahmet sz nn kavram ^ ^ bilinen vetek olan Ahmet
ad l ^ ^ ki ^ id ir ki o ^ rencid ir.
E^ er konu tmel olup d a, biz z at nelik (nahiyet)
z erinehkmolunursa yinez ikred ilen konu ileger ek
konu birle^ ir. Hayvan cinstir, nermesind ehkm,
hayvan kavram ^ = neli^ i z erind ed ir. O hald ehay-
van kavram^ ^ hem z ikred ilen konu hem d eger ek konu
olur.
4 9
Zikred ilen konu_ileger ek_kontun ^ ^ ^ ^ birle^ ti ^ i bu
iki d urumd an birincisinetekil nermeikincisine
tabii nermed eni ^ .
nermelerd ez ikred ilen konu ileser ek konunun
birle^ med i ^ i d urumlar d a olur. ^ kisinin ayr^ ld ^ ^ ^ ^ z aman
z ikrectilen: koliuya konunun nvaM_"S^ inv ^ ^ "
veya konunun vg^ fiivc2g-^ ^ mevzu) d enir. Hayvan ycr
i er d ed i ^ imiz d ehayvanI- - aWaM^ ^ ' nvan ^ ^ mevz u",
bu kavram^ n d ellet etti ^ i fertler d e"z at ^ ^ mevz u" olur.
Hkm, "z at ^ ^ ^ nevz u" yani konunun kavram^ n^ n fert-
leri kasd ed ilerek yap ^ l ^ rsa belirsiz (mhmele) ile
nicelik bild iren (^ nahsure) nermeler meyd ana
2elir 66 .
Bu ^ ekild eyklemli nermelerin be^ ^ e^ id i orta-
. nermenin z ikred ilen konusu tekil ise, t e-
kil nerme(kaziye-i ^ ahsiye) d enir. Mesel, Ah-
met ^ rencidir gibi.
2 nermenin konusu tmel olup d a hkm,
konunun z (mevzu-u zati) kasted ilmeyerek yaln ^ z
"unvan-1 inevzu" z erineolursa tabii' nermed enir.
3 Hkm. , "z at ^ ^ ^ nevz u" yani konunun fertleri
z erineolup d a nicelik bild irmez sebelirsiz ner-
rn e(kaziye-i mhmele) d enir. ^nsan lmldr gibi.
4 E^ er konunun fertlerinin niceli ^ i belirtile-
rek bunlard an bir k ^ sm ^ ^ kasted ilirset i k e1 n er m e
(kaziye-i cz'iye) d enir. Baz ^ ^ insanlar ^ retmendir,
gibi.
66 GELENBEVI, Ayn. Esr, . C. I. s. 1 7- 21 ;
AHMETCEVDET, Ayn. Esr. s. 39- 4 1 . IS MAIL HAKKI, Mi-
yar'ul-Ulum s. 38- 4 0 ve Felsefe Dersleri s. 1 34 - 1 35 ,
ya ^ kar:
5 0
5 Hkmd ekonunun fertlerinin niceli ^ i be-
lirtilerek bunlar^ n tm kasd ed ilirsetmel nerme
d enir. Btn insanlar blmldr gibi.
Bu be^ ^ nerme e^ id ind en tabii nermebilimlerd e
kullan ^ lmad ^ ^ ^ ^ id d iasiyleterked ilmi ^ ^ tekil vebelirsiz
- nermeler d etmel vetikeleirca ed ilmi ^ tir.
Tekil nermeklasik mant ^ k ^ larca tmel nerme
gibi kabul ed ilmi ^ tir. nki tekil nermed ekonu olan
terim btn kaplam^ yla eleal ^ nm^ ^ t ^ r.
Belirsiz nermeisekullanan ^ n kasd ^ na grebaz an
tikel baz an d a tmel olarak kabul ed ilebilir Ahmet
Cevd et ( pa ^ a) bu hususta ^ yled iyor: "Belirsiz ner-
metikel nermehkmnd ed ir. Yani birinin d o ^ ru
old u^ u yerd ed i ^ eri d ed o^ ru olur. Bilim vefenlerd e
(uln^ ^ ve funun) belirsiz nerme, tikel nermegibi kul-
lan^ l ^ r. Fakat ed ebiyatta baz an belirsiz nermetmel
nermegibi kullan ^ ld ^ ^ ^ ^ olmu^ tur. Mesela Avrupa
ahalisi al ^ ^ kand ^ r d enild i ^ ind ebtn avrupal ^ lar kas-
ted ilir. Fakat bu trl ed ebiyat nermelerinin tmel-
li ^ i rf ved eted ayan ^ r. Yoksa felsefi meseleler gibi
akli bir isbata d e^ il""
Bu ^ ekild ebe^ ^ nerme e^ id ind en geriyeikisi ka-
l ^ yor, tmel vetikel d iye. Bunlar ^ n d a oluml veolum-
suz luklar ^ ^ d ikkateal ^ n^ nca, islam mant^ k ^ larm^ n
"mahsurat- ^ ^ erbaa" d ed ikleri d rt nerme e^ id i ortaya
^ km^ ^ ^ olur.
Tmel olumlu her K Y dir.
Tmel olumsuz hi ibir K Y de ^ ildir.
Tikel olumlu baz^ ^ K Y dir.
Tikel olumsuz baz^ ^ K Y de ^ ildir.
67 AHMETCEVDET, Ayn. Esr. s. 4 3.
5 1
Bunlar d a ^ u harflerlegsterilir:
Tmel olumlu A
Tmel olumsuz E
Tikel olumlu
Tikel olumsuz 068
Yklemin niceli ^ i:
Yukar^ d aki a ^ klamad a grld ^ gibi klasik
mant^ k ^ lar nermenin niceli ^ ind en d aima nermenin
konusunun niceli ^ ini anlam^ ^ lar, yklemin niceli ^ ine
nem vermemi ^ lerd ir. Yklemin niceli ^ i d eAristo' -
d an69 beri klasik mant ^ k ^ lar^ n d ikkatini ekmi ^ sed e
yklemin niceli ^ inin belirtilmesind ebir fayd a ol-
mad ^ ^ ^ ^ sebebiyleeleal ^ p i ^ lememi ^ lerd ir. ^ slam
mant ^ k ^ lar ^ ^ d a yklemin niceli ^ inin belirtild i ^ i ner-
meleri "kaz aya- i mnharife" kural d ^ ^ ^ ^ nermeler
olarak telkki etmi ^ ler" vei ^ lem d ^ ^ ^ ^ b^ rakm^ ^ lard ^ r.
Bunlara greyklern konunun bir sifat ^ ^ olmak sebe-
biyle, d aima kavram olarak telkki ed ilir, bu- kavram ^ n
d ellet etti ^ i fertlei- d ikkateal ^ nmaz lar' ' . Bir kavram ^ n
fertleri d ikkateal ^ nmay^ nca d a onun i in bir nicelik
d ^ nlemez .
Klasik mant ^ kta nemsenmeyip i ^ lenmeyen bu
konu XIX. as ^ r ^ ngiliz mant ^ kc^ larmca eleal ^ nd ^ .
GeorgeBentham' ^ n ncl^ ileHamilton yklemin
niceli ^ i problemini i ^ leyip geli ^ tirmi ^ tir72 .
68 Bu harfler bat ^ ^ mant ^ k ^ lar^ n^ n kulland ^ klar^ ^ harflerd ir. lsliun
mant ^ k ^ lar ^ ^ nermeleri ^ u harflerlegstermi ^ lerd ir.
, E=J, I=
69 ARISTO, Organon II, nermeler, Atad emir tere. s. 1 0.
70 GELENBEVI, Ayn. Esr. C. II. s. 22.
71 GELENBEVI, Ayn. Esr. s. 21 VeIS MAIL HAKKI, Felsefe Ders-.
leri s. 1 35 .
72 LOUIS LIARD, Les LogieMns Anglais Contemporains, s. 37 vd d .
5 2
Btn insanlar lmld r, d erken burad a ner-
menin yklemi olan lml' nn niceli ^ i belirtilme-
mi ^ tir. Hamilton' a grebu hal d ilin bir eksikli ^ ind en
ileri gelir. Asl ^ nd a d ^ nced eyklemin d eniceli ^ i var-
d ^ r. Btn insanlar lmld r d emek ger ekte, btn
insanlar baz ^ ^ lmllerd ir d emektir. nki insanlar-
d an ba^ ka lmller d evard ^ r. O hald emant ^ k, d -
^ nced egiz li olan bu d urumu a ^ k a ifad eetmelid ir.
Bu a ^ d an ncrmelerin niceli ^ inegreblnmesi
eleal ^ n^ nca, evvelceyaln ^ z konunun niceli ^ i d ikkate
al ^ narak yap ^ lan ikili ay^ rma bu sefer d rd e ^ km^ ^ ^ olur
1 Konusu veyklemi tmel olan (toto-totale)
2 Konusu tmel, yklemi tikel olan (toto-par-
tielle).
3 Konusu tikel, yklemi tmel olan (parti-to-
tale )
4 Konusu tikel, yklemi tikel olan (parti-par-
tielle ).
nermelerin olumlu veolumsuz lu ^ u d a d ikka-
tealin ^ ^ ^ ca "mahsurat- ^ ^ erbaa" d enen yukar ^ d a grd -
^ mz d rt nerme e^ id i sekiz e ^ km^ ^ ^ olur.
1 Olumlu "toto- totale": Burad a konu veyk-
lem btn kaplamlar ^ yla al ^ nm^ ^ t ^ r. Misal, her gen
her kenarh poligondur.
2 Olumlu "toto- partielle": Konu tmel, yk-
lem tikel olarak al ^ nm^ ^ t ^ r. Misal, her gen baz^ ^ ^ ekil-
lerdendir.
3 Olumlu "parti- totale" : Konu tikel yklem
tmel olarak al ^ nm^ ^ t ^ r. Misal, ' baz ^ ^ ^ ekiller btn
genlerdendir.
5 3
4 Olumlu part ^ - partielle": Konu veyklem
tikel olarak al ^ min^ t ^ r. Misal baz^ ^ e^ kenarh ^ ekiller
baz^ ^ genlerdir.
5 Olumsuz "toto- totale- : Konunun btn
kaplam^ , yklemin btn kaplam ^ n ^ n d ^ ^ ^ nd ad ^ r.
Misal, hi bir gen hi bir kare de^ ildir.
6 Olumsuz , "toto- partielle": Konunun bt-
n, yklemin kaplam^ n ^ n bir k^ sm ^ nd an ^ kar^ lm ^ ^ t ^ r.
Misal, hi bir gen baz^ ^ e^ kenarh ^ ekillerde,' de^ ildir.
7 Olumsuz "parti- totale": Konunun kapla ^ n^ -
na girenlerd en bir k ^ sm ^ ^ yklemin btn kaplam ^ n ^ n
d ^ ^ ^ nd a b^ rak ^ lm^ ^ t ^ r. Misal, baz^ ^ e^ kenarh ^ ekiller
hi bir gen de^ ildir.
8 Olumsuz "parti- partielle": Konunun kapla-
m^ n^ n bir k ^ sm^ ^ yklemin kaplam^ n ^ n bir k^ sm^ nd a b^ -
rak^ lm^ ^ t ^ r. Misal, baz^ ^ genler baz^ ^ e^ kenarl^ ^ ^ ekiller-
den de^ ildir.
Yklemin d einceli ^ ini d ikkatealarak nerme-
lerin incelenmesi pek ra ^ bet grmemi ^ , Hamilton' un
bu a ^ klamas ^ ^ baz ^ ^ itiraz Iara hed ef olmu ^ tur. Bu iti-
raz lar ^ - nermenin d nd rmesi bahsind egrece^ iz .
2 Konunun varl ^ k sahas^ na gre esitleme:
^ sl ^ n mant ^ k ^ lar ^ ^ nermeleri bir d ed ^ ^ ^ ner-
meler (kazaya-i hariciye), ger ek nermeler
(kazaya-i hakikiye) ve z ihinsel nermeler (ka-
zaya-i zihniye) d iyeay^ r^ rlar".
E^ er nermenin konusu olan kavram ^ n fertlerinin
d ^ ^ ta varl ^ ^ ^ ^ varsa vehkm, d ^ ^ ta var olan bu fe^ tle^ ^
73GELENBEVI. C. II. , s. 37 vd d ; AHMETCEVDET, ayn. esr. s
4 3vd d ; IS MAIL HAKKI, Felsefe Dersleri, - . 1 34 .
5 4
z erineolursa buna d ^ ^ ^ nermed enir. Mesel, her
ate^ ^ s^ caktir nermesind ehkm e^ er hari tebulunan
veya ' bulunacak olan her ate^ ^ s^ cakt^ r anlam^ ^ kast-
ed ilerek verilmi ^ sebu nermed ^ ^ ^ nermeolur.
Konunun fertlerinin d ^ ^ ard a varl ^ ^ ^ ^ olmay^ p d a,
var olmas^ ^ farz ed ilerek hkmed ileri nermelere
ger ek nermed enir. Yani konuyu te^ kil ed en kavra-
m^ n d ^ ^ ta fertleri yok fakat olmas ^ ^ mmknd r. Me-
seli, Anka uucudur nermesi hakiki bir nermed in.
Anka' n^ n d ^ ^ ar^ d a fertleri yoktur fakat varl ^ ^ ^ ^ farz ed i-
lerek hkm vetilmi ^ tir.
E^ er konuyu te^ kil ed en kavram^ n. d ellet etti ^ i
^ eyler yaln ^ z z ihind emevcut iseyani d ^ ^ ard a varl ^ klar'
d ^ nlmez sebylecez ihind evarolan fertleri z erine
verilecek hkmleeld eed ilen nermeyed ez ihinsel
nermed enir. Mesela: Cins zsel bir tmeldir, ner-
mesind eold u^ u gibi. E^ er nermenin konusu olan
kavram^ n d ellet etti ^ i ^ eyin z ihind ebilemevcud iyeti
mmkn olmay^ p fakat z ihind evarl ^ ^ ^ ^ farz ed ilerek
hkmolunursa bu nermeyed evarsay ^ ml ^ ^ z thin-
sel (kaziye-i zihniye-i faraziye ) d enir. Me-
sela: idam birle^ mesi imkns ^ zd^ r nermesind e, z i-
hind evarl ^ ^ ^ ^ farz olunan z ^ tlar^ n birle^ mesinin z erine
imkans^ z l ^ kla hkrnol un mu^ tur.
3 Konu ve yklemin msbet ( positif) vemenfi
( n4 atif) olu^ larma gre e^ itleme:
^ slam mant ^ k ^ lar^ , nermeyi te^ kil ed en konu ve
yklemin msbet vemenfi olu ^ larm^ ^ d ikkatealarak
yklemli nermeleri e^ itlemi ^ lerd ir.
E^ er nermeyi yapan terimler msbet isebu ner-
meye"muhassala" d enir. Insan canl^ d^ r, insan at de-
5 5
^ ildir nermelerind eold u^ u gibi. Birinci nermed eki
insan vecanl ^ ^ ikinci nermed eki insan veat terimleri
msbettir. As ^ l "muhassala" olumlu olan nermeye
d enilip olumsuz una "basite" d enir. Yukar ^ d aki
misald e, insan at de^ ildir nermesi "basite"d ir.
E^ er nermenin konu veyklemind en her ikisi
veya ikisind en birisi menfi isebylenermelered e
"mad ule" d enir. E^ er konu veyklemd en her ikisi
d emenfi olursa buna iki tarafl ^ ^ mad ule(madulet'l
tarafeyn); yaln^ z konusu menfi olursa, konunun ma- -
d ulesi (madlat'l mevzu) ; yaln ^ z yklemi menfi olur-
sa buna d a yklem' in mad ulesi (madlat'l mahmul)
ad ^ ^ verilir. Mesel, canl^ ^ olmayan bilgili olmayand^ r,
nermesi iki tarafl ^ ^ mad ule, paras^ ^ olmayan .fakirdir,
nermesi konunun mad ulesid ir, insan drt ayakl^ ^ olma-
yand^ r nermesi ise"mad ulat' l mahmul"d r.
KARMA ^ IK NERMELER
Yklemli nermelereBat ^ ^ mant ^ k ^ lar^ n ^ n basit
nermeler d ed iklerini sylemi ^ tik. ^ imd iyekad ar ver-
d i ^ imiz misallerd ebu nermelerin bir konusu vebir
d eyklemi vard ^ r. Bu konu veyklem tek terim olarak
ifad eed ilmi ^ lerd i. Baz an nermed ekonu veya yk-
lem veya herikisi bird en karma ^ ^ k (complexe) bir d u-
rum gsterir, yani konu veyklem. ebaz ^ ^ tamam. lay^ c^ ^
fikirler eklenir. Bu tip nermeler, bile^ ik (Composd)
nermed emek d e^ ild ir. Karma ^ ^ k d a olsa tek konu ve
tek yklem bahis konusud ur. Yklemli nermeler i e-
risind ebulunan bu nermelereBat ^ ^ mant^ k ^ lar ^ ^ kar-
ma^ ^ k nermeler d emi ^ lerd ir.
Karma^ ^ k nermed e, konu veya yklemin anla-
m^ n^ ^ a ^ klayan k k cmleyetali cmleveya "cm-
lei muteriz e" (incidente) d enilir. Mesel, arkada^ lar^ ^
5 6
taraf^ ndan sevilen Ahmet al ^ ^ kand^ r. Bu karma ^ ^ k
nermed ekarma ^ ^ kl ^ k konu z erind ed ir. As ^ l nerme,
"Ahmet al ^ ^ kand ^ r" nermesid ir. Burad a konu olan
Ahmet, "arkad a ^ lar^ ^ taraf ^ nd an sevilen" cmlesi ile
bir kayd a tbi tutulmu^ , belirli bir anlam kaz anm ^ ^ -
t ^ r
Y klemin karma ^ ^ kl ^ ^ ina misal: al^ ^ kanl^ k insan^ ^
ba^ ar^ ya ula^ t^ ran meziyettir. Burad a yklem olan
"mez iyet" "insan ^ ^ ba^ ar^ ya ^ ila^ t^ ran" cmlesi ileka-
y ^ tlanm ^ ^ t ^ r.
Hem konusu hem yklemi karma ^ ^ k olana misal:
^ ^ mar^ k ve yaramaz ocuklar, onlar^ n -bu davran^ ^ lar^ n-
dan rahats^ z olanlarca sevilmezler. Bu karma^ ^ k ner-
med ed ekonu olan ocuklar, " ^ ^ mar^ k veyaramaz l ^ k"-
la, yklem olan "sevilmez " terimi ise, "onlar ^ n d av-
ran ^ ^ lar^ nd an rahats ^ z olan ki ^ ilerce" cmlesi ileka-
y ^ tlanm^ ^ t ^ r.
ilerid eelealaca
^ ^ m^ z mod al onermeler, karma-
^ ^ k nermelerd end ir. yaln ^ z mod al nermelerin kar-
ma^ ^ kl ^ ^ ^ ^ konu veya yklemebaz ^ ^ fikirler eklenmesi
iled e^ il, ikisi arasind aki ba^ la ilgili tamamlay^ c^ ^
bilgid en gelir. islam mant ^ k ^ lar^ ^ mod alitebahsind e
bu tip nermeieri eleal ^ p incelemi ^ ler fakat mod alite
d ^ ^ ^ nd aki karma ^ ^ k nermelerenem vermemi ^ lerd ir.
^ ARTLI e^ NER/ ^ lifiER
Bir nermed eba ^ ^ kald ^ r^ ld ^ ^ ^ ^ z aman, iki tarafta
birer' hkm kal ^ rsa bu ti. nerraelere arth ntrme-
ler: taraflard an birincisine"mukad d em" ikincisine
"tli" d encliini nced en sk^ ^ ^ i ^ til c. islm mant ^ k ^ -
lar ^ _ ^ artl ^ ^ nermeleri biti ^ ik (n^ uttas^ la) veayr ^ k
(munfasda ) d iyeikiyeay ^ r ^ rlar.
5 7
tA 5
!Biti^ ik ^ artl ^ ^ nermeler:,./7
E^ er ^ artl ^ ^ nermed emukad d em vetalinin olun-
lud a veolumsuz d a b^ rIesrnemeleri ilehk-
_ ^ artl ^ ^ nermeler (ka-
zaya-i ^ artiye-i muttasda - les propositions conditionel.
les) d enilir,
Her ne zaman gne^ ^ do^ arsa gndz olur
Her ne zaman gne^ ^ do^ arsa gece olur de^ ildir.
Yukar^ d aki iki nermed en birincisind e, mukad -
d emletalinin birle^ mesi, ikincisind eisebirle^ me-
mesi ilehkmed ilmi ^ tir. Yani birincisind emukad d erg
olan "gne^ ^ d o^ ar" vetali olan "gnd z " bir ara-
ya getirilmi ^ tir. ^ kisi ayn ^ ^ z amand a bir arad a olur.
^ kinci nermed emukad d em olan "gne^ ^ d o^ ar"la
tali olan "geceolur"un birle^ memeleri ilehkrno-
l ^ mmu^ tur. Bunlar ^ n ikisinin bir arad a bulunam^ ya-
ca^ ^ ^ bild irilmi ^ tir. Bu - d urumd a birinci nerrneye, .
biti ^ ik ^ artl ^ ^ olumlu ikinci nermeyebiti ^ ik ^ artl ^ ^
olumsuz d enilir.
Biti ^ ik ^ artl ^ ^ nermelerin ce^ itlenmesi: Biti ^ ik
^ artl ^ ^ nermeler gerekli (lzumiye) veraslant ^ l ^ ^
(ittifakiye) d iyeikiyeayr ^ l ^ r.
I Gerekli biti^ ik ^ artl ^ ^ nermelcr: E^ er "mu-
kad d em" ile, "tali" aras
^ nd a ned enliksibi belli bir bak.
bulunursa bu tip~ nelere_. g erelcILbifi ^ ik^ ar4 1 4 -
jinermeleld ertilir. Bunlard a d a ya mukad d em talinin
veya tali mukad d emin ned enid ir; veyahut her ikisi ay-
n ^ ^ ned enin eseri olurlar. Mesela:
Her neza^ nan gne^ ^ do^ arsa gndz olur ner-
mesind e, mukad d em tali' nin ned enid ir.
5 8
Herzaman gndz olursa gne^ ^ do^ mu^ ^ bulunur
nermesind eisetali, mukad d em' in ned enid ir.
Hernezaman gndz olursa etraf ayd^ nlan^ r ner-
mesind e, "mukad d em" ve"tali" ayn ^ ^ ned enin, yani
gne^ in d o^ mu^ ^ olmas^ n ^ n eserid irler.
2 Raslant^ l ^ ^ olan biti ^ ik ^ artl ^ ^ nermeler:
E^ er biti ^ ik ^ artl ^ ^ nermed emukad d em iletali aras ^ n
d a belli bir ili ^ ki olmay^ p d a, iki taraf aras ^ nd aki ili ^ ki
tesad feba^ l ^ ^ isebu tip biti ^ ik ^ artl ^ ^ nermelere. d e
raslant ^ l ^ ^ ( ittifakiye) d enilir. Mesela : Her nezaman ar-
^ ^ ya clksam Ahmed'e rastlar^ m nermesind e, mukad -
d em iletali aras ^ nd a yani ar ^ ^ ya ^ kmakta Ahmed ' e
rastlamak aras ^ nd a ned enlik gibi belli bir ili ^ ki yok-
tur, tamamen tesad feba ^ l ^ d ^ r.
nermeler:
^ artl ^ ^ nermelerd e, mukad d em ileVali aras ^ nd a
birbirini yok etme(nefyetme) suretiylehkmolunan
nermelerd ir. Bu tip nermelerin olumlusund a, ner-
meyi meyd ana getiren iki taraf ^ n ay^ ^ ilmas ^ n^ n vuku
bulmas ^ , olumsuz und a isevuku bulmamas ^ ^ ilehkmo-
lunur.
Ya gndz olur yal~atnu^ ^ bulunur ner-
_mesi ayr ^ k ^ artl ^ ^ nerme (kaziye-i ^ artiye-i munfasda-
la proposition disjonctive) d ir. Burad a mukad d em ile
tali' nin ayr ^ lmas ^ ^ ilehkmolunmu ^ tur. Yani birisi va:-
sa d i ^ eri yoktur. yleiseolumlu bir ayr ^ k ^ artl ^ ^ ner-
med ir.
Bir ^ ey ya ta^ ^ veya a^ a de^ ildir nermesi ise
olumsuz bir ayr ^ k ^ artl ^ ^ nermed ir. nki mukad d em
iletali aras ^ nd aki ayr ^ lmam olumsuz k ^ l ^ nmas^ , yani
ayr ^ lmam vuku bulmamas ^ ^ ilehkmolunmu^ tr.
5 9
Ayr ^ k ^ artl ^ ^ nermelerin Qe^ itienmesi : Ayr ^ k ^ artl ^ ^
nermeler ilkin gerekli ( inad iye) veraslant ^ l ^ ^
( ittifakiye) d iyeikiyeayr ^ l ^ r.
1 Gerekli ( inad iye): E ^ er bir ayr ^ k ^ artl ^ ^
nermed emukad d emi ileValisinin kar ^ ^ t hali (nakizi)
birbirinened enlik gibi bir ba^ la ba^ l ^ ^ iseler veya her
ikisi ayn^ ^ ned enin eseri iseler bunlara gerekli d enilir.
Mesela' : Ya gne^ ^ do^ mu^ tur yahut gece mevcuttur
nermesind emukad d em olan gne^ ^ do^ mu^ tur talinin
kar ^ ^ t hali olan gece mevcut de ^ ildir in ned enid ir. Ya
etraf ayd^ nl^ kt ^ r veya gece ,nercuttur nermesind eise,
mukad d em olan etraf aychnhktir ileValinin kar ^ ^ t hali
olan gece mevcut de^ ildir ayn^ ^ bir ned enin, yani gne-
^ in d o^ mu^ ^ olmas^ n^ n eserid irler.
2 Raslant ^ l ^ ^ ( ^ ttifakiye): E ^ er ayr ^ k ^ artl ^ ^ ner-
!ned e, mukad d em ilefalinin kar ^ ^ t hali aras ^ nd a ned en-
lik gibi belli bir ba^ ^bul ^ ^ nmaz sa buna d a raslant ^ l ^ ^
d enilir. Raslant ^ l ^ ^ i in Miyar- ^ ^ S ed ad ' d a verilen misal-
ler ^ unlard ^ r: Ya insan mevcuttur veya anka mevcut-
tur, nermesi olumlu bir "raslant ^ l ^ "d ^ r. Ya insan ko-
nu^ andir yahut at ki^ neyen de^ ildir nermesi iseolum-
suz bir raslant ^ l ^ d ^ r.
Ayr ^ k ^ artl ^ ^ nern^ ela bir d ekend isini meyd ana
getiren iki taraf ^ n yani mukad d em ileValinin, d o^ ru ve
yanl ^ ^ ^ d e^ er iftinegre, birbiri ileolan ili ^ kileri
bak^ m^ nd an e^ itlenir. Bu a ^ d an ayr ^ k ^ artl ^ ^ nerme-
ler "hakikiye", "maniat- ul cemi" ve
m ^ ^ ^ iat- ul hul" d iye eay^ rl ^ rlar.
1 "Hakikiye": E ^ er "mukkad d em" ile"tali"
aras ^ nd a, gerek d o ^ ruluk vegerek yanl ^ ^ l ^ k bak^ m^ n-
d an ayk ^ r^ l ^ k ileveya bu ayk^ r ^ l ^ ^ ^ n olumsi^ z k^ l ^ nmas ^ ^
ilehk^ nolunursa "hakikiye" d enilir. Ayk^ r ^ l ^ ktan
60
kasd ed ilen anlam ^ ud ur: E ^ er iki nermed en biri d o ^ -
ru ised i ^ eri yanl ^ ^ t^ r. ^ kisi bird en d o ^ ru veya ikisi
bird en yanl ^ ^ ^ olamaz . Herhangi iki terim aras ^ nd a bu
trd en bir nermeyap ^ lamaz . Bunun. i in gerekli ^ art
vard ^ r. "Hakikiye" bir ^ ey ileonun kar ^ ^ t hali ( nakiz i)
veya eli ^ i ^ inee^ it olan ^ ey aras ^ nd aki "terd itten" ( ya
^ yleveya byle) meyd ana gelir. Meseld, adet ya tek
olur veya ift olur*. Verilen misald etek ile ift aras ^ n-
d a bir se im vard ^ r. Bu iki terimd en birisi d i ^ erinin
kar ^ ^ t halinee^ ittir. Tek' in kar ^ ^ t hali tek- lmayand ^ r
bu ise ift' ee^ ittir.
Taraflard an ikisi bird en d o ^ ru veya ikisi bird en
yanl ^ ^ ^ olamaz d emekten kas ^ t ^ ud ur: Taraflar ^ ^ meyd a-
na getiren nermeler, ayn ^ ^ nesneyeuyguland ^ klar^ nd a
ikisi bird en d o^ ru ikisi bird en yanl ^ ^ ^ olnuyacak d e-
mektir.
Say^ ^ ya tek olur veya say ^ ^ ift olur, nermesini
al ^ p uygulamay^ ^ yapal ^ m. Bu nermenin n^ ukad d em
vetli' sini mesel say^ s ^ nd a uygulayal ^ m.
(^ tektir.
U ifttir.
^ ki nermed en birincisi d o ^ ru ikincisi yanl ^ ^ t ^ r.
Yapt ^ ^ ^ m ^ z bu a ^ klama "hakikiye"nin olumlu-
lar ^ ^ i ind ir. Olumsuz ner ^ - neleid e, mukad d em ile
tli' nin ayk ^ r^ l ^ klar^ n^ n olumsuz k^ l ^ nmas^ ^ ileyap^ l ^ r.
Yani iki taraf ^ ^ meyd ana getiren nermeler bir arad a
d o^ ru vebir arad a yanl ^ ^ ^ olabilirler. Vesilet' l - kan' -
d an nakletti ^ imiz kural olumsuz nermelereuymaz .
e^ itli mant ^ k kitaplar^ nd a hakikiye' nin olumsuz u
i in verilen misallar ^ unlard ^ r:
* R^ FAT, Vesilet'l-ikan ve Mant ^ k Teretnesi. s. 71 .
61
Elbette bir^ ey ya insan veya hayvan de^ ildir".
Ya gne^ ^ do^ ar veya rzgar eser de^ ildir".
Bu insan daima ya katiptir veya trktr deffildir 7 6 .
Grlyor ki bu nermelerd e, "mukad d em" ile
"tli"nin ayk^ nl ^ klar^ n^ n olumsuz k^ l ^ nmas^ ^ ilehk-
molunmu^ tur. taraflard a bulunan terimler birbirinin
ne eli ^ i ^ id ir ned e eli ^ i ^ inee^ ittir.
"Hakikiye"d etaraflar ^ n hakikat d e^ erinegre
birbiri ileolan ili ^ kisini 1 numaral ^ ^ cetveld egsterebi-
liriz .
Cetvel: 1
Olumlu hakikiye

Olumsuz hakikiye
Mukad d em D Y I Mukad d em D I
Y
I Y YD
Tli Y D Tli Y
I
D D
' "Maniat- ul Cemi":
Aynk ^ artl ^ ^ nermed emukad d em iletli aras ^ nd a
bunlar ^ n yaln^ z d o^ ruluklar ^ ^ bak^ m^ nd an ayk^ r ^ l ^ k
ileveya bu ayk ^ r^ l ^ ^ ^ n olumsuz k^ l ^ nmas ^ ^ ilehkmolu-
nan nermelere"maniat- ul cemi" d enilir.
Olumlu nermed e, d o ^ ruluk bak^ m^ nd an iki ta-
raf ^ n ayk^ r ^ l ^ ^ ^ ^ ilehkmolunur. Yani ayn^ ^ nesneyeuy-
g ul and ^ ^ k lar ^ nd a her ikisi Jair. d eald o^ ru- - olainaz Ya_
hiri_d r^ tru d it ^ ci_y_anl ^ ^ _ veya her ikisi bird en yanl ^ ^ ^
Olumsuz nermelerd eisebu ayk^ r^ l ^ k olumsuz
k^ l ^ nm^ ^ t ^ r. Yani olumsuz ner ^ nelerd eher ikisi bird en
d o^ ru olabilir. ^ kisi bird en yanl ^ ^ ^ olamaz .
74 GELENBEV^ , ayn. esr. C. II. s. 1 1 0.
75 AHMETCEVDET, ayn. esr. s. 39.
76 MEHMETTEVF^ K, Gayet'ul-Beyan fi ilm'il-Mizan s. 23.
62
Bir ^ ey ya a^ act^ veya ta^ ^ n. " nermesi olumlu
maniat- ul cemi' d ir. ^ imd i bu nermenin iki taraf ^ n ^ ^
d a nesnelereuygulayal ^ m. Uygulayaca^ ^ m^ z nerme-
ler ^ unlard ^ r: 1 Bu a^ ac^ n, 2 Bu ta^ ^ n. .
Uygulayaca ^ ^ = nesneler, kavak, mermer veat
1 . lsun.
a Kavak i in:
Bu a^ act^ r.
Bu ta.^ ti.
iki nermed en birincisi d o ^ ru ikincisi yanl ^ ^ t ^ r.
b- - Mermer i in:
Bu a^ ac^ n..
Bu ta^ ^ n.
iki nermed en birincisi yanl ^ ^ ^ ikincisi d o^ rud ur.
c -- At i in:
Bu a^ ac^ n..
Bu ta^ ^ n..
Her iki nermed eyanl ^ ^ t ^ r.
Bu iki nermeyi d o ^ ru k ^ lacak bir nesneyoktur.
Olumsuz nermei in, Gelenbevi veMehmet Tev-
fik ad ^ ^ ge en eserlerind e^ u misali veriyorlar:
Bir ^ ey a^ a olmayan veya ta^ ^ olmayan de^ ildir.
Bu nermed etaraflar ^ n ayk^ r ^ l ^ ^ ^ . olumsuz k ^ l ^ n-
m^ ^ t ^ r. Yani ikisi bird en d o ^ ru olabilir. Taraflar ^ ^ yuka-
r ^ d a olumlu netmed eyapt ^ ^ ^ m ^ z gibi, kavak, at nes-
77 Bu nermemaniat- ul cemi olumluya misal olarak ^ u eserlerd e
aynen vard ^ r: GELENBEV^ , ayn. esr. c. It, s. 1 1 1 ; AHMET
CEVDET, ayn. esr. s. 4 7; MEHMETTEVF^ K ayn. esr. s. 24 ;
IS MAIL HAKKI, Miyar ul-Ulum, s. 4 7; RA ^ ^ T,
kal, s. 81; R^ FAT, ayn. esr. s. 80.
nelerineuygula ^ ^ sak, ilk i ki si nd ebiri d o^ ru d i ^ eri yan-
i ^ ^ ^ olur. nc i in her ikisi d ed o ^ ru olur:
At i in:
Bu a^ a olmayand^ r.
Bu ta^ ^ olmayand^ r.
Her iki nermed ed o ^ rud ur. Bu iki nermenin
^ artl ^ ^ nermei ind eki ili ^ kileri "d e^ ild ir" leolumsuz
k^ l ^ nm^ ^ t ^ r. Olumsuz luk taraflara ait d e^ il, "taraflar ^ n
ili ^ kisined ir. Misal olarak al ^ nan nermed e, taraflar
aras ^ nd a d o^ ruluk bak^ m^ nd an ayk^ r^ l^ k olumsuz
k^ l ^ nm^ ^ t^ r.
"Maniat- ul Cem?' d etaraflar ^ n mmkn haki-
kat d e^ erleri 2 numaral ^ ^ cetveld egsterilmi ^ tir.
Cetvel: 2
Maniat- ul cemi

Manita- ul cemi
olumlu

olumsuz
Mukad d em D 1 Y Y Mukad d em D Y D 1
Tli Y ID I Y ali Y D DI
Maniat- ul Hulfi:
Ayr^ k ^ artl ^ ^ nermed e"mukad d em" ile"tali" ara-
s ^ nd a, bunlar ^ n yaln^ z yanl ^ ^ l^ klar^ ^ bak^ m^ nd an ay-
k^ r^ l ^ k ileveya bu ayk ^ r ^ l ^ ^ ^ n olumsuz lohnmas ^ ^ ile
hkmolunan nermelere"maniat- ul hul" d enir.
Olumlu nermelerd e, taraflar ^ n yanl ^ ^ l ^ k bak^ -
m^ nd an ayk^ r ^ l ^ ^ ^ ^ ilehkmolunur. Yani ayn^ ^ nesne, ye
uyguland ^ klar^ nd a, mukad d em iletirikiiibird en_yan- _,
1 1 1 6Iamaz 5 a1 :^ irisi, veya ikisi bird en d o ^ ru olabilir.
Olumsuz nermed eise, yanl ^ ^ l^ k bak^ m^ nd an bu ay-
k^ r^ l ^ k olumsuz k^ l^ nm^ ^ t ^ r. Yani olumsuz nermed e
iki taraf bird en yanl ^ ^ ^ olabilir.
64
Bir ^ ey ya a^ a - olmayan veya ta^ ^ - olmayand^ r"
nermesi olumlu maniat- ul hul d ur.
Bu nermenin taraflar ^ n' d a ayn^ ^ nesnelereuygu
layal ^ m: Taraflar ^ ^ te^ kil ed en nermeler ^ unlard u :
1 Ta^ ^ - olmayand^ r, 2- A^ a - olmayand^ r.
Uygulayaca^ ^ m^ z nesneler yinekavak, mermer
at olsun
a Kavak i in:
Bu Ta^ ^ olmayand^ r
Bu a^ a - olmayand^ r
^ ki nermed en birincisi d o ^ ru ikincisi yanl ^ ^ t^ r.
b Mermer i in :
Bu ta^ ^ - olmayand^ r
Bu a^ a - olmayand^ r
Burad a d a birinci yanl ^ ^ ^ ikinci d o^ rud ur.
c At i in:
Bu ta^ ^ - olmayand^ r
Bu a^ a - olmayand^ r
Her iki nermed ed o ^ rud ur.
Her iki nermeyi yanl ^ ^ ^ k^ lacak nesneiseyoktur.
Olumsuz "maniat- ul hulii" i in Gelenbevi, bu in-
san ya rum veya zenci de^ ildir misalini, Mehmet Tev-
fik ise^ u misali veriyor: Elbette bir ^ ey ya cans^ z
veya natdc
Her iki misald ed e, yanl^ ^ l ^ k bak^ m^ nd an aykiri-
l ^ ^ ^ n ilehkmolunmu^ tur. Yani taraflar
bir arad a yanh ^ ^ olabilirler. Birinci misald ebir insan
78 Gayet ul-Beyan hari , bir st notta ad ^ ^ ge en d i ^ er eserler ayn ^ ^ mi-
sali alm^ ^ lard ^ r.
65
r ^ im veya z enci olmaz ama mesela, inli olabilir ^ kinci
misald ed ed urum ayn^ d ^ r. Her iki taraf d a ku^ ' a
uygulan ^ nca Ikisi d eyanl ^ ^ ^ olur. nki ku^ , necan-
s^ z d ^ r ned enat ^ kt^ r.
"Maniat- ul huhr d a taraflar ^ n mmkn hakikat
d e^ erleri 3numaral ^ ^ cetveld egsterilmi ^ tir.
Cetvel: 3
Olumlu maniat- ul hule^ ^olumsuz maniat- ul bubi
Mukad d em D Y D Mukad d em D Y Y
Tli Y D ^ ^ D ^ ^ Tli Y D Y
"Maniat- ul Cemi" ve"maniat- ul hul" i in veri-
len kural ^ ud ur: "Maniat- ul cemi bir ^ ey ileonun e-
li ^ i^ ind en (naki^ ) d aha az genel olan ^ ey aras ^ nd a;
"manita- ul hul" d a ise, bir ^ ey ileonun eli ^ i^ ind en
d aha genel olan ^ ey aras ^ nd a ayk^ r^ l^ kla verilen h-
kmlemeyd ana gelir". Bu kural olumlular i ind ir.
Olumsuz lara gelince: "Maniat- ul cemi" nin olumlusu
"maniat- ul hulir nun olumsuz u gibi "maniat- ul hu-
l' nun olumsuz u "maniat- ul cemi" nin olumlusu gibi-
d ir.
Birer misallebu kural ^ ^ uygulayahm:
Bir ^ ey ya a^ at^ r veya tav^ r rtermesi olumlu
"maniat- ul cemi"d ir. Burad a ayk ^ r^ l ^ kla hkm, a^ a -
la ta^ ^ aras^ nd a verilmi ^ tir. Ta^ , a^ ac^ n eli ^ i ^ ind en d a-
ha az geneld ir. nki a^ ac' ^ n eli ^ i ^ i olan a^ a - olma-
yan, ta^ ^ olmayan d aha bir ok nesneleri d ei ineal ^ r.
Bir ^ ey ya, a^ a - olmayan veya ta ^ - olmayand ^ r nermesi
iseolumlu "maniat- ul huhr d ur. A ^ a olmayan' la
ta^ ^ olmayan aras ^ nd a bir ayk^ r^ l ^ kla hkmed ilmi ^ tir.
79 R^ FAT, ayn. esr. s. 71 .
66
Burad a, ta^ - olmayan, a^ a - olmayan' ^ n eli ^ i^ in. d en d a-
ha geneld ir. nk a^ a - olmayan ^ n eli ^ i^ i a^ a ' t^ r,
a^ a iseta ^ - olmayan^ n i inegirer. Olumsuz lar i in
d urum aksined ir. Yukar ^ d a verilen cetveller incele-
ninegrlr ki, "maniat- ul cemi" nin olumsuz u,
"maniat- ul hulii"nun lumlusu veikincinin Columsu-
z u birincinin olumlusu gibid ir.
Verilen misallere!d ikkat ed ince; bu iki ayr ^ k ^ art-
l ^ ^ nermed en birinin olumlusu iled i ^ erinin olumsuz u
aras^ nd a ba^ ka bir . benz erlik d aha vard ^ r. ^ yleki :
"Maniat- ul cen^ i" yi meyd ana getiren taraflard aki
nermeler "muhassala' d ^ r. Ayn^ ^ nermeyi olumsuz k ^ l-
mak i in ayn ^ ^ z amand a, taraflara "mad ule" yapmak
gerekir. Mesela, "bir ^ ey ya a^ a veya ta ^ t^ r" olumlu
nermesind etaraflard aki nermeler "muhassala"d ^ r
yani terimleri msbet olarak al ^ nm^ ^ t^ r. Bu nermenin
olumsuz maniat- ul, cemisi ; "bir ^ ey ta^ ^ olmayan veya
a^ a olmayan d e^ ild ir" nermesid ir. Grlyor ki,
nermeolumsuz yap^ l ^ rken, taraflar d a "mad ule" oh
mu^ tur. Yani terimler menfi olmu ^ tur.
"Maniat- ul hulii"d a isebunun aksi olur. Yani
olumlud a taraflar "mad ule" olumsuz und a isetaraflar
"muhassala" olur.
Bir^ ey a^ a-olmayan veya ta^ -olmayand^ r, gibi
olumlu maniat- ul hul' d an olumsuz bir maniat- ul hu-
Myapmak istersek ^ yleolut. Bir^ ey a^ at^ r veya ta^ -
lar de^ ildir.
Bu iki trl ayr^ k ^ artl ^ ^ nermearas ^ nd aki ili ^ kiyi
^ yled ea ^ klayabiliriz : Olumlu bir maniat- ul cemi' yi
taraflarr "mad ule" yapmad an, olumsuz k ^ larsak,
olumsuz maniatul hulf1 ; olumlu maniat- ul hul"yu
taraflarm "mad ule" sined okunmad an olumsuz ya-
parsak, olumsuz "maniat ul cemi" olur.
67
Bir ^ ey ya a^ a veya ta^ t^ r olumlu nermesi
maniat- ul cemi, Bir^ ey ya a^ a veya ta^ ^ de^ ildir olum-
suz nermesi maniat- ul hulf^ ' d ur.
^ artl ^ ^ nermelerin niceli^ i:
Yklemli nermelerd enicelik sz konusu olunca,
nermenin konusunun kaplam ^ ^ d ikkateal ^ n^ yor ve
konunun niceli ^ i nermenin d eniceli ^ i oluyord u.
^ artl ^ ^ nermelerin ^ ^ iceli ^ inin belirtilmesi ba ^ ka yolla
oluyor. Burad a z aman faktr i ^ ekar^ ^ ^ p nermenin
niceli ^ ini tayined iyor. ^ artl ^ ^ nermekr d eyklemli-
ler gibi nicelik bak ^ m^ nd an tmel, tikel, tekil ve- belir-
siz olurlar.
Tmel nerme: E^ er hkm btn z amanlar
z erineolursa o nermetmeld ir.
Her ne zaman gne^ ^ do^ arsa gndz olur, ner-
mesi tmel biti ^ ik nermed ir. Biti ^ ik ^ artl^ ^ nermeler-
d etmelli ^ i gstermek i in olumlusunun ba ^ ^ na her
nez aman, olumsuz unun ba ^ ^ na d a hi bir z aman
d eyimleri gelir. Ayr ^ k ^ artlid a ised aima kelimesi
kullan^ l^ r. Daima ya say^ ^ tekbir veya Say ^ ^ ifttir
nermesi d etmel olumlu ayr ^ k ^ artl ^ ^ rterme-
d ir.
Tikel ^ artl ^ ^ nerme: E^ er hkm, baz ^ ^ z aman,
d iyekay^ tlanarak verilirseyani btn z amanlar i in
ge erli olmad ^ ^ ^ ^ belirtilirsenermetikel olur.
Bazan rzgr eserse ya^ mur ya^ ar.
Bazan elma ya r^ c^ ^ olmayand^ r veya tatl^ ^ olmayan-
d^ ^ .
nermeleri tikel nermelerd ir.
68
Tekil ^ artl ^ ^ nerme:
E^ er hkm belli bir z aman z erineolursa ner-
metekil olur.
Yar^ n ya^ mur ya^ mazsa k^ ra gideriz.
Bugn gne^ ^ do^ du^ u zaman Zeyd ya denizdedir
veya bo^ ulmaz.
Belirsiz ^ artl ^ ^ nerme:- Hkm hi bir z aman kay-
d ^ na tbi tutulmad an verilir isebelirsiz nermeolur.
Ya^ mur ya^ arsa sokaklar ^ slamr.
Bir ^ ey ya a^ a veya ta^ ^ de^ ildir".
M^ ^ kadde^ n ve t1Pnin yap^ lar^ :
^ artl ^ ^ nermelerd emukad d em vetli' nin birer
nermeold u^ unu sylemi ^ tik. ^ imd iyekad ar verd i ^ i-
miz misallerd emukad d em vetli hep yklemli ner-
melerd en yap^ lm^ ^ t ^ . ^ artl ^ ^ nermelerd etaraflar ^ n
her ikisi d e^ artl ^ ^ veya biri ^ artl ^ ^ d i ^ eri yklemli d eola-
bili ^ ^ . Bu d urumd a d okuz biti ^ ik ^ artl ^ , alt^ ^ ayr^ k ^ artl ^ ^
nermetr vard ^ r".
Biti^ ik ^ artl ^ lar:
1 "Mukad d em" ve"tli"si yklemli olanlar:
Her ne zaman bir^ ey insan olursa o ^ ey hayvand^ r.
2 ^ ki taraf ^ ^ d a biti ^ ik ^ artl ^ ^ olanlar:
Her ne zaman bir ^ ey insan olursa o ^ ey hayvan ol-
du^ undan her ne zaman bir ^ ey hayvan olmazsa insan
olmaz.
8 0 Tikel ayr^ k ^ artl ^ ^ ve tekil ayr^ k ^ artl ^ ^ nermelerin misalleri G ayet- '
l- Beyan'dan al ^ nm^ ^ t ^ r.
8 l Bu dnermeler iin verilen misaller Mizan' ul-Makal' dan al ^ nm^ ^ t ^ r.
69
3 Her iki taraf ^ ^ d a ayr^ k ^ artl ^ ^ olanlar:
Daima ya say^ ^ ift veya say ^ ^ tek oldu^ undan dai-
ma say^ ^ e^ it k^ s^ mlara ya blnr ya blnmez.
4 Mukad d em' i yklemli tli' si biti ^ ik
Gne^ , gndzn olmas ^ na neden oldu^ undan her
ne zaman gne^ ^ do^ arsa gndz mevcut olur.
5 Mukad d em' i biti ^ ik ^ artl ^ ^ tali' si yklemli
olanlar:
Her ne zaman gne^ ^ do^ arsa gndz mevcut ola-
ca^ ^ ndan gndzn varl^ ^ ^ ^ gne^ in do^ mas^ na ba^ l^ d^ r.
6 Mi^ kad d em' i yklemli ayr ^ k ^ artl ^ ^
olanlar:
^ u ^ ey say^ ^ olursa ya o say^ ^ ifti,- veya o say ^ ^ tektir.
7 Mukad d em' i ayr^ k tli' si yklemli olanlar:
Her ne zaman bir ^ ey ya ift veya tek olursa o
^ ey saytd^ r.
8 Mukad d em' i biti ^ ik ^ artl ^ , tli' si ayr ^ k ^ artl ^ ^
olanlar :
Her ne zaman gne^ ^ do^ arsa gndz mevcut
olaca^ ^ ndan daima ya gne^ ^ do^ mu^ ^ bulunur yahut gn-
dz olmaz.
9 Mukad d em' i ayr ^ k ^ artl ^ ^ tli' si biti ^ ik ^ artl ^ ^
olanlar:
Daima ya gne^ ^ do^ mu^ ^ bulunur yahut gndz
olmam^ ^ ^ oldu^ undan her ne zaman gne^ ^ do^ arsa
gndz olur.
Ayr^ k ^ artl ^ lar:
1 ^ ki yklemlid en yap^ lm^ ^ ^ olanlar:
Ya say ^ ^ ift olur veya say ^ ^ tek olur.
70
2 ^ ki biti ^ ik ^ artl ^ dan yap^ lm^ ^ ^ olanlar:
Ya gne^ ^ do^ arsa gndz mevcut olur ya gne ^ ^ do-
^ arsa gece mevcut olur de ^ ildir.
3 ^ ki ayr^ k ^ artl ^ dan yap^ lm^ ^ ^ olanlar:
Ya say ^ ^ ifttir ya tektir yahut ya ift olmayand ^ r
veya tek olmayand ^ r.
4 Taraflardan birisi yklemli di ^ eri biti ^ ik
olanlar:
Ya gne ^ ^ gndzn varl ^ ^ ^ na neden olmaz yahut
her ne zaman gne ^ ^ do^ arsa gndz mevcut olur.
5 Taraflardan biri yklemli di ^ eri ayr^ k ^ artl ^ ^
olanlar:
Ya bir ^ ey say ^ ^ de^ ildir yahut ya ifttir ve ya tektir.
6 Biri biti ^ ik ^ artl ^ ^ di^ eri ayr^ k ^ artl ^ ^ olanlar:
Ya her ne zaman gne ^ ^ do^ arsa gndz olur yahut
ya gne^ ^ do^ mu^ ^ olur ya gndz olmam ^ ^ ^ .bulunur.
Mukaddem ve talPnin nitelikleri:
^ artl ^ ^ nermelerin taraflar^ ^ birer nerme oldu ^ u-
na gre bunlar farkl ^ ^ niteliklerde bulunabilirler. Yani
olumlu veya olumsuz olabilirler. Taraflar ^ n olumlu
veya ,olumsuz olu ^ unun nermenin btnne etkisi
yoktur. ^ artl ^ ^ n.errnelerin olumlu veya olumsuz olu ^ -
lar^ , iki farafin birbirine yakla^ t^ rma veya uzakla^ t^ r^ l-
mas ^ ndad ^ r. Olumlu bir ^ artl ^ ^ nermenin taraflar^ ^
olumsuz olabilece^ i gibi, olumsuz bir ^ artl ^ ^ nermenin
taraftan olumlu olabilir.
Her ne zaman gne ^ ^ do^ inam ^ ^ ^ ise gndz mevcut
de^ ildir, ne^ mesi olumlu bir biti ^ ik ^ artl ^ d ^ r ve ta-
raflar^ ^ olumsuzdur.
71
Taraflard an biri olumlu d i ^ eri olumsuz olabilir.
Mesela,
Her ne zaman gne^ ^ do^ arsa gece mevcut de^ ildir
nermesi, mukad d em' i olumlu tali' si olumsuz olan
olumsuz bir biti ^ ik ^ artl ^ d ^ r.
Bir ^ ey ya say^ ^ de^ ildir veya ya tektir veya ifitir
nermesi ise, "mukad d em"i olumsuz , "tali"si olumlu
olan olumlu bir ayr ^ k ^ artli nermed ir.
^ ^BILE^ IK NERMELER
Klasik Bat ^ ^ mant^ k ^ lar^ n^ n nermele^ ^ i basit ve
bile^ ik d iyeikiyeay^ rd ^ klar^ n ^ , islam mant ^ k ^ lar^ n^ n
yklemli d ed ikleri nerme e^ id inin, basit nermeyi
kar^ ^ lad ^ ^ ^ n^ ; ^ artl ^ ^ d ed ikleri nermelerin d ebile^ ik
nermelerd en old u^ unu, ^ artl ^ ^ nermelerd en ba ^ ka
bile^ ik nermetiplerinin d ebulund u ^ unu, fakat bun-
lar^ n Islam mant ^ k ^ larmca d ikkateal ^ narak i ^ lenme-
d i ^ ini sylemi ^ tik. Bu blmd eislam mant ^ k ^ lar ^ -
n^ n elealmad ^ k lar^ ^ ^ artl ^ ^ nermeler d ^ ^ ^ nd aki nerme
tiplerini elealaca ^ ^ z .
Bile^ ik nermed iyebird en faz la konu veya bird en
faz la yklemi olan nermelered enir veiki grupta
incelenir. Birinci gruba girenler bile^ iklikleri a ^ k a
belirtilmi ^ ^ olanlar, ikinci gruba girenler isebile^ iklik-
leri giz li olanlard ^ r.
1 Bile^ iklikleri a ^ k a belirtilmi ^ ^ olanlar: Ba ^ -
lant ^ l ^ ^ (copulative), ayr^ k ^ artl ^ ^ (disjonetive), biti ^ ik
^ artl ^ ^ (hypotl^ dtique), nedenli (causale, greli (rela-
tive), ekli (discrMve) nermelerd ir. Bunlard an ayr ^ k
^ artl ^ ^ vebiti ^ ik ^ artl ^ ^ d ^ ^ ^ nd a kalanlar^ ^ grelim:
72
a Ba^ lant ^ l ^ ^ ( copulative) nermeler; birbiri-
netasd ik veinkar ba ^ lac^ ^ "conionction" ileba^ lanan,
bir ok konu veya yklernd en yap ^ lan ' nermelerd ir.
Ba^ lant^ l ^ , nermeler, ya bil Ok konulu, ya bir ok
yklemli veya bir. ok konu vebir ok yklemli olabi-
lir. Mesela:
Ali veAhmet al ^ ^ kand^ r.
Ali al^ ^ kan ve zekidir.
Ali ve Ahmet al ^ ^ kan ve zekidirler.
b Nedenli ( causale) nermeler: S ebep bild iren
bir kelimeilebirbirineba ^ l ^ ^ *iki nermeyi ihtiva ed en
nerinelerd ir. Mesela' :
^ renciler al^ ^ ^ yorlar nki imtihan var.
c G reli ( relative) nermeler: Baz ^ ^ ili ^ ki ve
mukayeseyi . ihtiva ed en nermele^ d ir. .
Ahmet Ali'nin babas ^ ^ ise Ali de Ahlerin o ^ ludt,82.
d Ekli ( d iscretive) nermeler:
Fakat, rr^ amafih gibi . kelimelerleyap^ lan nermelerd i ^ .
Para mal^ ^ sat^ n alabilir fakat kalbi alamaz.
2 Bile^ ikli ^ i giz li olanlar. : Bunlar ^ ekil bak^ -
m^ nd an bile^ ikli ^ i belli olmay ^ p d a anlam bak^ m^ nd an
bile^ ik olan nermelerd ir.
a agl ( exclusive) nermeler Yklemin
yaln^ z bir konuya hasred ild i ^ i nermelerd ir. . Bu d u-
rum: "ancak" ve"yaln ^ z " gibi kelimelerlebelirtilir.
Bu nermeler iki farkl ^ ^ hkm ihtiva ed erler, fakat
anlamd a bu hkn^ ler birle^ ir. Yaln ^ z Ahmet ev vazi-
fesini yapt ^ , nermesi z gl bir nermeolup ^ u iki
hkm ihtiva ed er: 1 Ahmet vazifesini yapt ^ , 2
82 Bu tip nermeleri islm mant ^ k ^ lar ^ ^ ^ artl ^ ^ nermelerd en sayarlar.
73
Di^ erleri vazifesini.yapn^ ad^ . Bu iki hkm, yukar ^ d aki
nermei ind eanlamd a birle^ mi ^ lerd ir. Insan ancak
ektigini bier. Ancak fazilet insan ^ ^ asil k^ lar, nerme-
leri d evgld r.
b ^ karmal ^ ^ ( expective) nermeler: Konunun
bir k^ sm^ n^ ^ ^ kararak btn konu z erineverilen h-
km ^ karmal ^ ^ bir nermed ir:
Eflatuncular hari, btn eski felsefe ^ retileri
Allah'^ n cishnsiz oklu^ unu kabul etmezlerdi.
Bu nerme^ u iki hkm ihtiva ed er:
1 Eski filozoflar cismani bir tanr ^ ya idan^ rlard^ .
2 Eflatuncular bunlar^ n aksine.
c Kir^ ^ la^ trnnall ( cbmparative) nermeler:
Bir kar ^ ^ la^ t^ rma ilefikri ifad eed en nermelerd ir.
Bunlar d a iki hkm ihtiva ed erler vebu iki hkm an-
lamd a birle^ ir. Mesela:
Btn kay ^ plar^ n en by^ bir dostun kayb^ d^ r ;
Ali Ahmet'ten al ^ ^ kand^ r, nermeleri gibi.
d "Sunrland ^ nc^ " nermeler: Nez aman bir
^ ey ^ yleolmaya ba ^ lad ^ ^ veya ^ yleolmay^ ^ b^ rakt ^ ^
d enild i ^ ind e, iki hkm verilmi ^ ^ olur. Birisi o ^ eyin
bahsed ilen z amand an evvelki hali, d i ^ eri o tarihten
sonraki halid ir. Bylecebu nermelerd en birine
"^nc4^ tive" d i ^ erine"ddsitive"
nenir veher ikisi d e
anlamd a birle^ ip bile^ ik bir nermeolur. Mesela,
K^ rk alt^ ^ seneden beri fes, Trkiye'de erkekler iin
ba^ ^ rts olmaktan kald^ r^ ld^ . Bu bile^ ik nermed e
^ u iki hkm mevcuttur:
I K^ rk alt^ ^ sene nce Trkiye'de erkekler fes
giyerlerdi.
74
2 K^ rk alt^ ^ senedir Trkiye'de erkekler fes
giy;nez.
MODAL* NERMELER
nermelerin mod alitesi meselesi ta Aristo' d an
beri mant ^ k ^ lar^ ^ me^ gul etmi ^ tir. Hareket noktas ^ ^
Aristo olmas ^ na ra^ men nermelerin mod alitebak ^ -
m^ nd an e^ itlend irilmesind e, klasik Bat ^ ^ mant ^ k ^ lar^ ^
ileislam mant ^ k ^ lar ^ ^ aras^ nd a fark vard ^ r.
Moda! nermelerin tan ^ m^ :
"Bir nermed ebaz an konu ileyklem aras ^ nd aki
nisbet bir kay^ tla kay^ tlan ^ r; nermenin d o ^ rulu^ u o
kayd ^ n d o^ rulu^ una ba^ l ^ d ^ r. ^ ^ teo kayd a nermenin
mod alitesi, "ciheti" d enilir' " 3. Bylebir kay^ tlama
Goblot' un belirtti ^ i gibi" iki ^ ekild eanla ^ ^ labilir: 1 -
Ya ok say^ d a mod alited en bahsed ilir, mod alitelerin
say^ s ^ ^ z arflar^ n sa} ^ s ^ nca olur. Mesela: "Sokrat iyi n^ ii-
nakasa ediyor" nermesind ehkm, iyi ilebir kayd a
tbi tutulmu^ tur. Bu ^ ekild ez arflarla ( ad verbes)
d e^ i ^ tirilen hkmlerin say ^ s^ ^ s ^ n^ rs^ z d ^ r. Mod alitebu
anlamd a nermey^ birle^ en herhangi bir ad verbolu-
yor. 2 Ya d a Aristo' d a old u^ u gibi, nermele^ d e,
konu ile)ilklem aras ^ nd aki ba^ ^ ^ kay^ tlayan belli
say^ d a mod alited en bahsed ilir. Mant ^ k ^ lar bu ikinci
yolu se mi ^ lerd ir.
* Mod alite, eski d ild e"cihet" kelimesi ilekar ^ ^ lanm^ ^ , baz ^ lar^ ^ d a
trk ekar ^ ^ l ^ k olarak "kiplik" kelimesini kullanm ^ ^ lard ^ r. Cihe-
tin d ilimiz d ed aha ok yn kar^ ^ l ^ ^ ^ nd a kullan ^ ld ^ ^ ^ ^ vekiplik' in
ise, mod aliteanlam^ n ^ ^ vermeyip, yap ^ ^ ^ k, biti ^ ik, yakla^ ^ k^ anlam-
lar ^ nd a kullan ^ ld i ^ ri in yenisi bulununcaya kad ar mod alitekeli-
mesini almay^ ^ uygun grd k.
83AHMETCEVDET, Miyar-^ ^ Sedad s. 90.
84 GOBLOT, Traik, deLogique s. 1 5 9.
75
Konu ileyklem aras ^ nd aki ba^ ^ bir d e^ i ^ ikli^ e
tbi tutuld u^ una gre, bir "mod al" ^ ^ ermed eiki
hkm bulunur. Yani mod al nerineiki hkm ih-
tiva ed en karma ^ ^ k bit nermeolur. "Hkmlerd en
birisi d i ^ eri z erineverilmi ^ ^ hkmettir". O hald e
mod aliteyi hkm z erineverilmi ^ ^ hkmd r d iye
tan ^ mlayabiliriz .
Zorunlu olarak ate^ ^ s^ cakt ^ r nermesi mod al bir
nermed ir. ^ u iki hkm ihtiva ed er: 1 2- - Ate^ ^ s^ cak-
t^ r, 2 Zorunludur. Burad a z orunlud ur hkm ate^ ^
s ^ cakt ^ r hkm itz erineverilmi ^ tir.
fy 5 X5 re_ "..- 0 ckk
Aristo'da modal nermeler 1 ,
c. > Ve. 4 4 . 4 < 5 - - 4 - ~ "<- 09 - -
A ri sto ' d a med alitebahsi pek a ^ k d e^ ild ir. Or- rtltfj
ganon' un ikinci kitab^ nd a, mmkn, imkans ^ z , z orun
lu ve"contingent" nermelerd en bahsed iliyor 86 . Bu
d rt hkm ^ ekli Orta a^ ^Bat ^ ^ mant ^ k ^ lar^ ^ taraf^ nd an
kabul ed ilen mod alite e^ itlerid ir. Organon' un nc
kitab^ ^ olan Birinci Analitikler' d eise^ yled iyor: "her
nc! ( nerme) ya bir ar ^ ^ ya bir z orunlu veya bir "ola-
^ an" ( contingent) yklemekoyar' ' ' . Demek ki Aris-
to trl nermekabul ed iyor:
. Ar ^ ^ vebasit nerme
2 - - Zorunlu nerme
3 Kontenjan ( centin ^ ent- olumsal) nerme.
RS TRICOT, Organon 1-11, Frans^ zca tercii^ nesi, s. 1 20 d enot 2.
86 ARIS TO, . Organon 11,onerrnekr, Atade^ nir tere, s. 33. Contingent
kelimesi d ilimiz d eolagan veya olun^ sul kelimeleriylekar^ ^ lanm^ ^ -
t ^ r. Daha iyisi bulununcaya kad ar Frans ^ z ca kelimeyi aynen kul-
lanmay ^ ^ veTrk alfabesiylekontenjan d iyeyaz may ^ ^ uygun
buld uk.
87 ARIS TO, Organon II, Atad emir tere. s. 6. Aristo' nun bu cmled e
kulland ^ ^ ^ ^ "To end echomenon" kelimesi Fr' ans ^ z caya "possible",
baz an "Contingent" olarak evrilmi ^ tir. Faz la bilgi i in bk. N.
NER. Mod al nern^ eler, ilf^ hiyat Fak. Dergisi, y ^ l 1 967 c. Xl.
76
Bu nermed esonrad an, Assertorique, Apodic-
tique ve Problematique d iyead land ^ r^ lm^ ^ lard ^ r.
Aristo nemod alitekelimesini kullanm ^ ^ ^ ned e
onun tan^ m^ n^ ^ yapm^ ^ t^ r. Ancak Aristo tefsircileri ile
ba ^ layan mod alitetan ^ m^ na gred enebilir ki Ikristo
z orunlu vekontenjan ( yahut mmkn) d iyeiki mo-
d alite e^ id i kabul etmi ^ tir". Ar^ ^ yahut basit d ed i ^ i
nermemod alitesiz nermed ir.
Aristo' ya gre"z orunlu, ba ^ ka olrna -
d ir' 89 . "Kontenjan, z orunlu olmayan vevar olmas ^ nd a
^ mkns ^ z l ^ k olmaks^ z ^ n varl ^ ^ ^ ^ fark ed ilend ir"".
Aristo' nUn kabul etti ^ i yukar^ d a z ikretti ^ imiz
nerme e^ id inemisl verelim:
1 Basit nerme: A, B d ir.
2 Zorunlu nerme: A, B d i ^ - . z orunlud ur,
yani A' n ^ n B olmas ^ ^ z orunlud ur.
3 Kontenjan ( yahut mmkn) nerme: A, B
d ir kontenjand ^ r veya A n^ n B olm, s ^ ^ kontenjand ir91 .
Klasik Bat^ ^ mant^ k^ lar^ nda modal nermeler:
Aristo mant ^ k anlay^ ^ ^ n' d evam ettiren Avrupa
mant^ k ^ lan mod el nermeler z erind ed aha faz la d ur-
mu^ ^ veond an mlhem olarak eleald ^ klar^ ^ mod al ner-
88 TRICOT, TraiM de Logique, 1 36; HAMELIN, Le Systcsme d'-
Aristote, s. 1 90.
89 ARIS TO, ~physique, Tricot, Frans ^ z ca tere. Tom. I, s. 25 9.
90 ARIS TO, Organon III, Birinci Analitikler, Atad emir tere, s. 1 4 0.
91 ARIS TO' d a mod al nermeler i in geni ^ ^ bilgi, bk. N. NER, ayn^ ^
eser.
77
meleri karma ^ ^ k (Complexe )
nermeler aras ^ nd a z i k-
red erek d aha sistemli bir ^ ekild eincelem^ ^ lerd ir"
Orta a^ ^ Bat ^ ^ mant ^ k ^ lar ^ na grebir nermeyi
^ u d rt "mod " d an biri d e^ i ^ ikli ^ eu^ ratabilir: Mm-
kn, kontenjan, imkns ^ z vez orunlu. Bu su-
retleAristo' d a iki olan mod alitesay ^ s ^ ^ d rd e ^ k^ yor.
n ed en d ebelirtti ^ imiz gibi Aristo, nermeler' d ebu
d rt mod alite e^ id ind en bahsetmi ^ ti. Fakat Birinci
Analitikler' d emod aliteyi i ^ lerken ikisini d ikkateal-
m^ ^ t^ r. Avrupa mant ^ k ^ lar^ ^ nermeler'den mlhem
olarak konuyu elealm^ ^ lard ^ r.
Mod al nermekarma ^ ^ k nermeold u^ una gre,
Bat ^ ^ mant ^ k ^ lar ^ ^ as ^ l nermeyed ictum, tli nerme-
yemod us d iyorlar. Mod us; mmkn, imk ii-s71 ", ' Er ^ - 7
ter i. Wrivez orunlu labilir. Ate ^ ^ steakttr, zorunludur ( biz
d ilimiz d e^ yleifad eed eriz Ate^ in s^ cak olmas ^ ^ z orun-

lud ur) nermesind eate^ ^ s^ cakt ^ r as^ l nermeyani - - clic-
t- - - - u-^ n, zorunludur ise mod usd ur. Bunlar ^ n olumlu ve
olumsuz lu^ u d a d ikkateal ^ n^ nca sekiz ili ^ ki ortaya ^ -
kar. Dictum' un d a niteli ^ i eleal ^ n^ nca onalt ^ ^ e^ id i
ortaya ^ kar:
1 Dictum olumlu mod us mmkn olumlu
kontenjan "
imkns ^ z
z orunlu
mmkn olumsuz
imkans^ z
92 Bat ^ ^ mant ^ k ^ lar^ nd a mod al nermeleri a ^ klamak i in ^ u eser-
lerd en fayd aland ^ k : Logique de Port-Royal; GOBLOT, TraW de
-Logique; P. JANETveG. S EA iLLES , Histoire de la Philosophie;
TR^ COT, Traite de Logique Formelle; H. D. GARDE^ L, initiation
Philosophie de Saint Thomas d' Aquin.
2
3
4
5
6
1,
14
78
L
,
.1.. e ^ .........- L.,-
,-
7 ----
39 99
8 "
94
LI-
,,,-......--.---
---L--
"
f
kontenjan "
"z orunlu
95
9 Dictum olumsuz " mmkn olumlu
10 -
ff 99
" imkans^ z
, ,
1 1
ff f f
" kontenjan
, ,
1 2
f 9
" z orunlu
1 3 " mmkn olumsuz
1 4
"
" imkans^ z
99
1 5
, ,
"
9 f f
kontenjan
93
1 6
, ,
" z orunlu
Onalt ^ ^ nermetipi d rt grupta toplan ^ r veA, E, I,
U harfleri ilegsterilir.
1 Dictum olumlu mod us olumlu A
2 Dictum olumsuz mod us olumlu E
3 Dictum olumlu mod us olumsuz I
4 Dictum olumsuz mod us olumsuz U
Bu had ler ^ skolasti ^ in mod aliteteorisini z etle-
yen ^ u d rt kelimed en al ^ nm^ ^ t ^ r. Purpurea, Iliace
Amabimus, Ed entuli.
Kelimelerin ilk sesli harfleri mmkn' n d rt ^ ek-
lini gsterir. Purpurea' n ^ n U su, d ictum ve. mod us' un
olumsuz iu^ unu gsterir. Mesela, Dnyan^ n yuvarlak
olmamas^ ^ mmkn de ^ ildir. Iliace' nin I s ^ , yaln^ z mo-
d us' un olumsuz lu^ unu gsterir. Dnyan^ n yuvarlak ol-
mas^ ^ mmkn de^ ildir. Amabim^ ts' un A s^ ^ iki nerme-
nin d eolumlu old u^ unu gsterir: Dnyan^ n yuvarlak
olmas^ ^ mmkndr. Ed antuli' nin E si yaln ^ z mod us' un
olumlu old u^ unu gsterir: Dnyan^ n yuvarlak olmama-
s^ ^ mmkndr. Bu ^ ekild e, kelimelerin ikinci sesli harf-
leri kontenjan ^ n d rt ^ eklini; nc sesli harfleri im-
kans ^ z ^ n d rt ^ eklini ved rd nc sesli harfleri z orunlu'
nun d rt ^ eklini gsterirler.
79
Zikred ilen d rt kelimenin ikinci bir z elli ^ i d aha
vard ^ r: Kelimeler i erisind eki mod lar d ikkateal ^ n^ rsa,
bunlard an hepsi birlikted o ^ ru veya hepsi birlikteyan-
l ^ ^ ^ olur. Misl olarak Amabimus' u alal ^ m: S esli harf-
ler s ^ ra ileAA I U. Yukar ^ d aki kurala uygun olarak
nermeleri yaz al ^ m:
A Dnyan ^ n yuvarlak olmas ^ ^ mmkndr*
A Dnyan ^ n yuvarlak olmas^ ^ kontenjand^ r.
I Dnyan^ n yuvarlak olmas ^ ^ in^ kns^ z de^ ildir.
U Dnyan^ n yuvarlak olmamas ^ ^ zorunlu de^ ildir.
Bu d rt nermeya birlikteyanl ^ ^ ^ olur veya bir ,
likted o ^ ru olur. Di ^ er kelimeler d eayn ^ ^ ^ ekild eal ^ -
nabilir.
Grlyor ki Orta a^ ^Bat ^ ^ ^ nant^ k ^ lar^ , Aristo' -
d an mlhem olarak ele, ald ^ klar^ ^ mod alitebahsini ga-
yet sistemli bir ^ ekild ei ^ lemi ^ lerd ir.
Kant'ta modal nermeler:
Kant' a gremod alite- hkrnn muhtevas ^ ^ ileilgisi-
olmayan, z ihnin tamamen- ^ ekleait bir fonksiyonud ur.
Mod alitebak ^ m^ nd an hkrr^ ler, problematique, as-
sertoriqueveapod ictiqued iye eayr ^ l ^ r:
Tasclik veya inkrd a, basit bir imkn ^ ^ ifad eed en
hkmler problematik; ger e^ i ifad eed en hkmler
assertorik; z orunlulu ^ u ifad eed en hkmler d eapo-
d iktiktir.
A. Virieux- Reymond , Kant' ^ n bu l mod alitesi-
ni ^ ylea ^ kl ^ yor :
Assertorik, olgu hakikati olarak tasd ik ed ilen
Mesel, Paris Fransan^ n ba^ kentidir. Bu
hkm ger e^ euyar fakat tarihi ^ artlar ba ^ ka olsay-
d ^ ^ d i^ er bir ^ ehir Fransa' n ^ n ba^ kenti olabilird i.
80
Problematik basit bir imkn ^ ^ ifad eed en hkm-
lerd ir. Fezan^ n bkilkl^ (courbure) sebebiyle kclinat
belki sm ^ rl^ d^ r.
Apod iktik, ak^ l hakikatlerini ifad eed en hkmler
d ir. Dairenin ap^ ^ merkezden geer. Daire' nin tan^ m^ ^
kabul ed ild ikten sonra bu hkmn z ^ d d ^ ^ d ^ nle-
mez ".
Gerek Aristo tefsircileri vegerek Orta a ^ ^ Bat^ ^
mant ^ k ^ lar^ na gremod al nermeler karma ^ ^ k ner-
melerd ir. Karma ^ ^ k olmayan basit nermelerd ebir
mod alitebahis konusu d e^ ild ir. Kant' ta iseher hk-
mn mod alitesi vard ^ r. Bu bak ^ md an Kant' ^ n mod ali-
teanlay^ ^ ^ ^ eskilerd en farkl ^ d ^ r".
^ slam mant^ k^ lar^ nda modal nermeler:
^ slam mant ^ k ^ lar ^ n^ n mod aliteanlay^ ^ ^ ^ ile, Bat ^ ^
mant ^ k ^ lar^ n ^ n mod aliteanlay^ ^ ^ ^ aras^ nd a old u^ u
gibi, ^ slm mant ^ k ^ lar ^ ^ aras^ nd a d a farkl ^ ^ iki gr ^ ^
mevputtur. "Mtekad d imin" ve"mteahhirin"", mo-
d aliteyi farkl ^ - . olarak eleal ^ p incelemi ^ lerd i ^ .
A Mtekaddimin:
Mtekad d imirt e_kabl^ l ed iyor :
imkr^ ^ (possibilite), i ^ ntina (in^ possibilite)
ve,
v-
cub (zorunluluk-n&e.;;Tii"
93A. VIR^ REUX- REYMOND, La Logique Formelle, s. 1 7.
94 Kant' d a mod alitei in . bk. N. ner, ayn. esr.
95 M. AL^_ AYN^ , Darulfnn ilahiyat Fakltesi Mecmuas ^ nd a
( S ene3, say^ ^ 1 0, 1 928) yay ^ nlad ^ ^ ^ ^ Trk Mant ^ k ^ lar ^ ^ ad l ^ ^ makale-
sind e, S ad ettin Taftaz ani' d en ncegelenleremtekad d imin, sonra
gelenleremuteahhirin d enir d iyor.
96 AHMETCEVDET, ayn. esr. s. 90; ISMAIL HAKKI, Miyar al-
Ulum, s. 4 8, Felsefe Dersleri, s. 1 37.
8 1
^ slam rnant ^ k ^ lar^ nd a bu trl mod aliteay ^ -
r^ m^ ^ ^ bni S ina gelene^ ineuyularak yap ^ lm^ ^ t^ r. Daha
nceFarabrd ed urum farkl ^ ^ id i: Farabryegre"ilk
cihetler (modalite) trld r: Zaruri, mmkn
vemutlak" 97 Bu ay ^ r ^ m Aristo' nun yukar ^ d a belirtti-
^ imiz nermetipini ' kar ^ ^ lar. Aristo tefsircilerine
gre, basit nermemod alitesiz ner ^ neolarak kabul
ed iliyord u. Farabi basiti kar ^ ^ layan mutlak' ^ ^ d a yu-
kar^ d aki cmlesind ebir mod alite e^ id i saymakla
Aristo' d an ayr ^ lm^ ^ ^ grlmekteise- d e, mutlak' ^ n mo-
d alitesinin d i ^ er mod alitelerd en ayr ^ ld ^ ^ ^ n^ ^ sylyor.
"Mutlakta ad et, btn cihet ( mod alite) bild iren un-
surlar ^ ^ ortad an kald ^ rmak venez arureti ned ein ^ . k-
n^ ^ a ^ ^ a vurmakt ^ r. . cihetle^ in kald ^ r^ l ^ ^ ^ ^ onun i in
cihet makam^ na ge er"". Bu ifad eileFarabrn. in d e
t^ pk ^ ^ Aristo gibi iki mod alitekabul etti ^ i anla^ ^ l ^ r.
Mtekad d imin d enilen ^ slam mant ^ k ^ lar ^ ^ Fara-
brd en ayr ^ larak, z ikretti ^ imiz mod alite e^ id ini ka-
bul ed iyorlar.
1 Zorunluluk ( vcub), "vcub- u z ati" ve
cubu bilgayr" d iyeikiyeayr ^ l ^ r. Bunlard an birincisin-
d ez orunluluk "z at- ^ ^ mevz u" d an yani, konunun
z nd en, as^ l varl ^ ^ ^ nd an gelir. Mesela: Allah alin?dir
( bilicid ir), insan nat^ kt ^ r ( ak^ ll ^ ^ konu^ ucu), nermek-
rind ekonu- ileyklem aras ^ nd aki ba^ ^ n z orunlulu ^ u.
"vcub- u z ati" d ir. nki bilmeAllah ^ n z neait
old u^ u gibi, nat^ k oh- na- d a insan ^ n z neaittir. E ^ er
z orunluluk. z d en gelmiyorsa ona d a "vcub- u bil-
gayr" d enilir. Mesela, ^nsan yaz^ ^ yazarken parmak-
97 FARAB ^ , Peri Hermeneias Kitab^ , Ara^ t ^ rma IV, 1 966 d an ayr ^ ^
bas ^ m, s. 29. Eseri yay ^ nlayan vetercmeed en Mbahat Kyel.
98 Farabl , ayn. esr.
82
lar^ n^ n hareket etmesi zorunludur, fakat bu z orunluluk
onun z nd en gelmez .
2 ^nd u" Bir^ eyin kend isind en varl ^ ^ ^ ^ ileyok-
lu^ unu iktiz a etmesid ir ; "imkan- 1 has" ve"imkan- ^ ^
am" d iyeikiyeayr ^ l ^ r99 .
"imkan- 1 has" hem var olma hem d eyok olma
ynnd en z orunlulu^ u olumsuz k^ lmaktad ^ r. ^nsan k-
tiptir nermesind e, insan ^ n katip olmas ^ ^ veya olmama-
s^ nd a z orunluluk yoktur. Bu nermebir "imkan- ^ ^
hass' ^ " , ifad eed er.
"Imkan- ^ ^ m": yaln ^ z bir taraftan, yani ya var-
olma veya yokolma taraf ^ nd an z orunlulu^ u olumsuz
k^ lmaktad ^ r. Her ate^ ^ s^ cala^ r nermesind e, ate^ in s^ -
cak olmas ^ ^ z orunlud ur, fakat s ^ cak olmamas ^ ^ z orunlu
d e^ ild ir.
3i^ ^ nti^ ^ ^ a imlcns ^ z l ^ k) "z d ^ ^ ^ varl^ ^ md a
yoklu^ unu gerektirmez orunlulu ^ ud ur" 1 9.
"Vcub", "imkn" ve"imiina" terimlerind en kas-
d ed ilen anlam^ ^ ayd ^ nlatmak i in eski mant ^ k kitapla-
r^ n^ n o ^ und a verilen misal ^ ud ur: Ate^ in s^ cak olmas ^ ^
z orunlu, so^ uk olmas ^ ^ imkans ^ z , snmesi mmknd r.
Bunlar ^ ^ nermehalind eyaz al ^ m:
Ate^ in s^ cak olmas^ ^ zorunludur.
Ate^ in so^ uk olmas ^ ^ imkns ^ zchr.
Ate^ in snmesi mmkndr.
^ slam mant^ k ^ lar ^ ^ mod aliteyi bu tarz d a - a ^ klar-
ken d ayand ^ klar ^ ^ kaynak ^ bni S ina' n^ n eserlerid ir.
^ bni S ina ise, Bat ^ ^ Orta a ^ ^ ^ mant ^ k ^ lar^ ^ gibi, Aristo- '
99 ISMAIL HAKKI (Izm^ rli), imkn- ^ ^ m' ^ ^imIcn- ^ ^
hs'rcontingence ile kar^ ^ l ^ yor. Felsefe Dersleri, s. 138 .
100 ISMAIL HAKKI, Felsefe Dersleri, s. 138 .
83
VI
1 4 0 L
nun Organon ad l ^ ^ eserinin ikinci kitab^ ^ olan nerme-
ler' d en mlhemd ir. "Yaln ^ z kontenjan' ^ ^ listed en ^ ka-
r^ p in^ kn i erisind emtalaa etmi ^ tir"
^ ^
.
B Mteahhirin:
"Mteahhirin" eskilerin mod alitesinekar ^ ^ l ^ k,
z orunluluk, _skyam, fiil veimkn d iyed rt
mod alitekabul ed erler. Ad ^ ^ ge en d rt mod alitenin
farkl ^ l ^ klar^ ^ vebirbirleri ileOlan ili ^ kileri d ikkateal ^ -
narak e^ itli mod al nermelerd en bahsed erler. Genel-
liklesekiz i basit, yed isi mrekkep olmak z ereonbe^ ^
mod al nermenin z erind e ok d urulur 1 02 . Yaln^ z bu
say^ lar sabit d e^ ild ir. Baz an basitler ond rd e ^ kar^ l ^ r,
bile^ iklerin d eyed id en faz la olabilece^ i sylenir' ' ' .
Drt mod aliteyi esas alarak mod al nermelerin
e^ itlenmesi ^ u esasa d ayan ^ r:
nermeler ihtiva ettikleri hkm say^ s^ ^ d aha d o^ -
rusu modalite say^ s^ na gre, basit ve bile ^ ik olurlar.
Basit nermeler tek modaliteyi ihtiva eder. Her gver-
cin bilfii 1 uucudur nermesi basit bir nermed ir. ^ ind e
tek mod alitevard ^ r o d a fiild ir. Her gvercin Will
uucudur fakat devaml ^ ^ de^ il. Bu nerrne ise.iki moda- .
lite ihtiva ediyor; birincissi fiil, ikincisi devamd ^ r.
Basit Modal nermeler:
Basit nerme trletini saymadan nce, bunlar^ n
farkl ^ la^ masulda esas olan, drt modalitden her biri-
nin nas^ l e^ itlendi ^ ini grelim:
101 1. MADKOUR, l'Organon d' Artstote dans le Monde Arabe, s.
176.
102 G ELENBE- Vi, ayn. esr. c. II, s. 77 vd; AHMET CEVDET,
ayn. esr. 92 vd; RA^ IT, ayn. esr. s. 65 vd,
103 G ELENBEV^, ayn. esr. c. II, s. 96; MEHMET TAHIR, Zilb-
detid Muhtelitat min'et Tasdikat, s. 3.
8 4
a Zorunluluk: ^ slam mant ^ k ^ lar ^ ^ alt ^ ^ e^ it z o-
runlulu^ un bulund u^ unu sylerler.
1 Konunun z nd en (zat-essence) ^ kan z o-
runluluk.
2 "Zat- ^ ^ mev^ ^ ^ "un btn vakitlerind e, nisbe-
tin yani yklernin konuya yklenrnesinin z orunlulu ^ u,
buna "z aruret- i z atiye" d enilir.
3 "Zat- ^ ^ mevz u"un "vas ^ f mevn" ilevas ^ flan-
d ^ r^ lmas ^ ^ ^ art ^ ^ ileolan z orunluluk. Buna d a "z aruret- i
vasfiye" d enir.
4 Belli vakittteki z orunluluk.
5 Belirsiz vakitteki z orunluluk.
6 Yklemin ^ art ^ na ba^ l ^ ^ z orunluluk.
Mod al nermelerin e^ itlenmesind e2- 3- 4 ve5 .
z orunluluklar kullan ^ lm^ ^ t ^ r.
b Devam: Bir konunun z ( z at- ^ ^ mevz u) bir
d ekonunun vasf ^ ^ ( yasf- ^ ^ mevz u) d ikkateal ^ narak iki
trl d evam kabul ed ilmi ^ tir.
cFiil: Vuku buld u^ u z amana gre e^ itlenir.
d imkn: Her z orunlulu^ un ka^ ^ ^ s ^ nd a bit im-
kn kablire-d iTe^ - - - ek - alt ^ ^ imknd an bahsed ilirl". Bun-
lard an yaln ^ z bir tanesi d ikkateal ^ narak mmknd en
bir e^ it nerme ^ kar ^ lm^ ^ t ^ r. O d a "mmkne- i
amme"d i ^ ^ "Hiniye- i mmkne" "mmkne- i d aime"
ve"mmkne- i vaktiye" d ea ^ a^ ^ d a grece^ imiz gibi
z orunluluk d ikkateal ^ nm ^ ^ t ^ r.
^ imd i basit nermelerin e^ itlerini sayabiliriz .
1 04 Zorunluluk vemmkn i in faz la bilgi, bk. GELENBEV^ , ayn.
csr. s. 97 vd .
85
1 /4 4 N
^ rt_
1 "Zaruriye- i mutlaka": "Zat- ^ ^ mevz u mevcut
old uk a, yklernin konuya yklenmesinin z on^ tlliz lu ^ u
ilehkmolunan nermelerd ir.
Her insan mevcut olduka zorunlu olarak hayvand^ r.
Her insan mevcut olduka zorunlu olarak ta^ ^ de^ il-
dir.
ld
2 Mesrute- i amme: "Vasf- ^ ^ mevz u" mevcut
r^ old uk a yklemin konuya yklenmesinin z orunlulu^ u
^ ^ ilehkmolunan nermelerd ir.
Her yaz^ c^ ^ yaz^ ^ yazd^ ^ ^ ^ mddete zorunlu olarak
parmaklar' hareket eder.
Her yaz^ c^ ^ yaz ^ ^ yazd^ ^ ^ ^ mddete zorunlu olarak
parmaklar^ ^ hareketsiz de^ ildir.
3 "Vaktiye- i mutlaka" : Belli bir z amand a, yk
lemin konuya yklenmesinin z orunlulu^ u ilehkmo-
lunan nermelerd ir.
Ay "yakt ^ ^ heylule"de zorunlu olarak tutulurm.
Ay "vakt-^ ^ heylule" de zorunlu olarak ^ ^ ^ kl^ ^ de^ ildir.
4 "Mnte^ ire- i mutlaka" : Belirsiz bir z amand a
yklemin konuya yklenmesinin z orunlulu^ u ilehk-
molunan nermelerd ir.
Ay gecenin birinde zorunlu olarak tutulur.
Ay gecenin birinde zorunlu olarak ^ ^ ^ k vermez.
5 "Daime- i mutlaka" : "Zat- ^ ^ rnevz u" mevcut
old ukca nisbetin d evam^ ^ ilehkmolunan nermelerd ir
Her insan mevcut olduka devaml ^ ^ olarak hayvan-
d^ r.
1 05 Vakt- ^ ^ heylule, gne^ in, arz ^ n veay^ n, ayn ^ ^ d z lein veayn ^ ^ d o^ -
rultud a vearz ^ n gne^ leay^ n aras ^ nd a bulund u^ u vakittir.
86
1 5 "
Her insan mevcut olduka devaml ^ ^ olarak k^ ^ ^ de^ il-
^ ye- i amme": "Vasf- ^ ^ mevz u" d evaml ^ ^
in konuya yklenmesihin d evam ^ ^ ile
rmelerd ir.
yaz ^ ^ yazd^ ^ ^ ^ mddete daima parmakla-
r^ ^ hare
Her yaz^ c^ ^ yaz ^ ^ yazd^ ^ ^ ^ mddete daima parmakla-
r: hareketsiz de^ ildir.
7
"Mutlaka- i amme" : N^ ^ sbetin fiiliyeti ile, ya-
ni yklemin. konuya yklenm. esinin, bir d efa olsun
fiile ^ kmas ^ ^ ilehkmolunan nermelerd ir.
Her gvercin bilfiil 1.ucudur
Anka bilfiil uucu
8 "Mmkn- i afflme": Yklemin konuya bir
imkn ileyklenmesi ilemeyd ana gelen nermelerd ir.
Her ate^ ^ bilimkn s^ cakt^ r.
Her'ate^ ^ bilin^ kn so^ uk de^ ildirt06.
Bile^ ik Modal nermeler:
Basit nermeler. d evam vez orunluluk mcd ali-
teleri ilekay ^ tlanarak bile^ ik nermeler eld eed ilir.
1 06 Miltekad d iinind en bahsed erken, ate^ in S ^ d k olmas ^ ^ z orunlulu^ a
misal verilmi ^ ti. Burad a ate^ in s ^ cakl ^ ^ ^ ^ imkan' a misal veriliyor.
imkand an kas ^ t ^ ud ur: nermed eki nisbetin, yani yklemin
konuya yklenmesinin ters ynd en z orunlulu ^ unun imkans ^ z ki-
l ^ nrnas ^ d ^ r. Yani ate^ in s^ cak olmamas ^ n ^ n z orunlulu^ u imkan-
s ^ z k ^ l ^ nm^ ^ t ^ r. ^ nceled egimiz mant ^ k kitaplar ^ n ^ n o^ und a ^ nrn-
kne- i mmei in, biz im ald ^ g^ m^ z misal verilmi ^ tir. Gelenbevi'
nin, mmkne- i mmei in verd i ^ i misal ^ ud ur: "Her insan im-
kan- ^ ^ am ilekatiptir".
87
1 "Me^ rute- i hasse": z n ( z at ^ n) d evams ^ z -
l ^ ^ ^ ^ ilekay^ tlanan "me^ rute- i mme' yed enir.
Her yaz^ c^ ^ madem yaz ^ c^ d^ r bizzat parmaklar^ ^ ha-
reket eder, lakin haddizat^ nda devaml^ ^ de^ il.
2 "rfiye- i hasse": z n ( z at ^ n) d evams ^ z l ^ ^ ^ ^
ilekay^ tlanan "rfiye- i amme" yed enir.
Her yaz^ c^ ^ yaz^ ^ yazd^ ^ ^ ^ mddete devaml ^ ^ olarak
parmaklar' hareket eder lakin haddizat^ nda devaml^ ^
de^ il.
3 "Vaktiye- i la daime" veya "vaktiye": z n
d evams ^ z l ^ ^ ^ ^ ilekay^ tlanan "vaktiye- i mutlaka"ya
d enir.
Ay vakti heylule'de zorunlu olarak tutulur, lakin
asl^ nda devaml^ ^ de^ il.
4 "Mnte^ ire- i la daime": veya "mntesire" :
Devams ^ z l ^ kla kay^ tlanan "Mnte^ ire- i mutlaka"ya
d enir.
Bir gn zorunlu olarak ay tutulur lakin devaml^ ^
de^ ildir.
5 "Vcudiye- i la daime": Devams ^ z l ^ kla kay^ t-
lanan "mutlaka- i amme"yed enir.
Her gii^ ;ercin bifiil uucudur lkin.devan^ l^ ^
6 "Vcudiye- i la zaruriye": Yklemi ^ i konuya
yklenmesinin z orunlu olmamas ^ ^ ilekay^ tlanan "mut-
laka- i mme"yed enir.
Her insan bilfiil glcdr lkin bu glclk zo-
runlu de^ ildir.
7 Mmkn- i hasse" : Yklemin konuya yk-
lenmesinin z orunlu olmamast ilekay ^ tlanan "mm-
kne- i amme"yed enir.
88
Her insan bilimkan yaz^ c^ d^ r fakat zorunlu de^ il.
Misllerlea ^ klad ^ ^ ^ m^ z bu onbe^ ^ nerme, man-
t^ k ^ lar taraf ^ nd an en ok d ikkateal ^ nan nermelerd ir.
Bunlard an ba^ ka ^ u nermelerd en d ebahsed ilirr 7 .
"Mutlaka- i vaktiye": Yklemin konuya yklen-
mesi belli, bir z amand a olup nisbetin tahakkuku ile
hkm. olunan ne^ ^ melerd ir.
Ay bilfiil "vakti heylule"de tutulur.
"Mutlaka- i mnte^ ire": Yklemin knuya yk-
lenmesi, fiilin old u^ u vakittevuku bulan nermelere
d enir.
Ay' ^ n varoldu^ u vakitlerin birinde ay fiilen tutulur.
.24 4 4 4 , 4,A6'
"Hiniye- i mutlaka": Hkm "vasf^ ^ mevz u"un
baz ^ ^ vakitlerind e; fiilen ger ekle^
mei ileverilirse, "hi-
niye- i niutlaka" d enir.
Her zatuleenpli bu hastal^ ^ ^ n devam etti^ i zaman-
lar^ n baz^ s^ nda ksiirr.
"Hiniye- i la daime": Hiniye- i mutlaka" d evam-
s^ z l ^ kla kay^ tlamrsa "Hiniye- i la d aime" olur.
Her zatlcenpli bu hastal^ ^ ^ n devam etti^ i 'zaman-
lar^ n baz^ s^ nda ksrr lakin devaml^ ^ de^ il.
"Hiniye- i mlimkne": nermed eayk ^ r ^ ^ ynd en,
yani nermeolumlu iseolumsuz , olumsuz iseolum-
lu yrld en z orunlulu^ un olumsuz k ^ l ^ nmas^ ^ ilehk-
molunan nermelerd ir.
Her zatlcenpli, zatlcenp oldu^ unda ksrmesi
mmkndr.
1 07 GELENBEV^ , ayn. esr. s. 96 vd . ; MEHMETTAHIR, ayn. esr.
s. 3. Misaller Gelenbevi' d en al ^ nm^ ^ t ^ r.
89
vaktiye": Konunun var old u ^ u va-
kitlerin birind e, ayk^ r ^ ^ ynd en z orunlulu ^ un lumsuz
k ^ l ^ nmas ^ ^ ilehkmed ilen nermelerd ir.
Ay "vakt-^ ^ heylule" d e"imkan^ ^ din" ile tutulur.
Burad a bir taraftan z orunlulu ^ un olumsuz k^ -
l ^ nmas^ ^ ilehkmed ilmi ^ tir. Olumsuz k^ l ^ nan z o^ ^ unlu-
luk, ay' ^ n "vakt- ^ ^ haylule"d etutulmama z orunlulu ^ u-
d ur.
Mteahhirin' egremod al nermelerin e^ itlen-
mesind ez aman' ^ n nemli bir rol oYnad ^ ^ ^ _grlyer.
Hernekad ar bu mant ^ k ^ lar z aman' ^ ^ ayr ^ ^ bir mod ali-
fe^ ekli olarak sayma ^ na^ ^ larsa d a mod al nermelerin
e^ itlenmesind ez aman ^ n ikinci d ereced en bir mod alite
olarak telkki ed ild i ^ i anla^ ^ l ^ yor. "Vaktiye- i mutla-
ka", "mnte^ ire- i mutlaka", vaktiyc- i l d aime",
"mnte^ ire- i l d aime", "mutlaka- - i vaktiye", "hiniye- i
mutlaka" ve"mmkne- i vaktiye"nin farkl ^ la^ mala-
r ^ nd a esas rol oynayan z aman faktrd r. Mesel:
Ay vakt-^ ^ heylule'de zorunlu olarak tutulur.
Ay gecenin birinde zorunlu olarak tutulur.
Her iki nermed ed ez orunluluk bir kayd a tbi
tutulrnu^ tur, bu d a z amand ^ r.
Ay' ^ n tutulmas ^ ^ z orunlud ur. Nez aman ? "Vakt- ^ ^
heylle"d eveya gecenin birind e. Grlyor ki bu tip
nermelerd ez aman ad eta ikinci d ereced en bir mo-
d aliteolarak i ^ in i erisinegiriyor.
NERMELER ARASI ILI^ KILER
Bu ba^ l ^ k alt^ nd a kar ^ ^ olma (tekabl-oppo-
sition) ved nd rme (akis - conversion filin
ne
old u^ u F^' sfeT^ le5 1 ctir. Klsik mant ^ ^ ^ n bu iki konusu-
90
v \ .
nu ^ slam mant ^ k ^ lar^ ^ nermeler blmnd e"ahka ^ n- ^ ^
kaz aya" ad ^ ^ alt^ nd a, Bat ^ ^ mant ^ kc^ lar^ ^ isegenellikle
ak ^ l yrtme (raisonnement) blmnd e, vas ^ tas ^ z
^ karsama (l'inference imniediate) ad ^ ^ alt ^ nd a inceler-
Tei- Hangi ba ^ l ^ k alt ^ nd a incelenirseincelensin bahse-
d ilen ayn ^ ^ ^ eyd ir. ^ slam mant ^ k ^ lar^ , a^ a^ ^ d a grece^ i-
rniz gibi, iki nermeyi eleal ^ p birbiri
ile olan ili ^ kilerini
Bat^ ^ mant^ k ^ lar^ ^ isebu iki nermearas ^ nd aki ili^ kinin
alt ^ nd a bhnian ak ^ l yrtmeyi esas alm^ slard ^ r. Bura-
d a sz konusu olan yklemli nermelerd ir:
vv^ .
KAR^ IOLMA
Ayn ^ ^ terimlerd en yap ^ lm^ ^ ^ iki n. 3rme, ya nicelik,
_ya nitelik veya hem nicelik hem nitelik bak ^ m^ nd an
birbirind en farkl ^ ^ iseler, bu iki nermearasnid aka ^ ji=
-olma vard ^ r. Bu ^ artlar i ind eiki nermebiribirriffe- Ya-
kar ^ it' d ^ r, ya altkar ^ ^ t' d ^ r, ya eli ^ iktir ' veya al-
t ^ ^ k' t ^ r.
1 Kar^ ^ t ( mutez ad - centraire) nermeler:
Konu yeyklemi ayn ^ ^ olan iki tmel nermeni-
telik bak^ m^ nd an farkl ^ ^ iseler bunlara kar ^ ^ t nermeler
d enir.
a E^ er tmel olumlu d o ^ ru ise, tmel olumsuz
yanl ^ ^ ^ olur.
-(iffibir insan lml de ^ ildir
Btn insanlar lmldr p
b E^ er tnel olumsuz d o ^ ru ise, tmel olum-
lu yanl ^ ^ t ^ r.
Hibir at iki ayakl^ ^ de^ ildir 'I)
Btn atlar iki ayakhd^ r
91
c E^ er tmel olumlu yanl ^ ^ " ise, tmel olumsuz
d o^ ru veya yanl ^ ^ ^ olabilir.
Btn insanlar ^ retmendir

Yanl ^ ^ ^
Hibir insan ^ rettnen de^ ildir

Yanl ^ ^ ^
Btn insanlar ku^ tur

Yanl ^ ^ ^
Hibir Insan ku^ ^ de^ ildir

Do^ ru
d E^ er tmel olumsuz yanl
^ ^ ^
ise, tmel olum-
lu d o^ ru veya yanl ^ ^ ^ olabilir.
Hibir ku^ ^ kanat!, de^ ildir

Yanl ^ ^ ^
Btn ku^ lar kanatl^ d^ r

Do^ ru
Hibir insan ^ retmen de^ ildir

Yanl ^ ^ ^
Btn insanlar- ^ retmendir

Yanl ^ ^ ^
Demek ki, kar ^ ^ t nermelerd en birisi d o ^ ru ise,
onun kar ^ ^ t^ n ^ n yanl ^ ^ ^ old u^ u sylenebilir. Fakat e^ er
birisi yanl ^ ^ ^ ise, d i ^ erinin d o^ ru veya yanl ^ ^ ^ old u^ u
^ kar ^ lamaz .
2 Altkar^ ^ t ( Taht- ^ ^ Mutez ad , S ubcontraire)
nermeler:
Konu veyklemleri ayn ^ ^ olan iki tikel nerme,
nitelik bak^ m^ nd an farkl ^ ^ iseler bunlara altkar ^ ^ t ner-
- meler d enir.
a E^ er tikel olumlu d o^ ru ise, tikel olumsuz
d o^ ru veya yanl ^ ^ ^ olabilir.
Baz ^ ^ insanlar ^ retmendir

Do^ ru
Baz ^ ^ insanlar ^ retmen de^ ildir

Do^ ru
Baz ^ ^ insanlar lmldr

Do^ ^ ^ u
Baz ^ ^ insanlar lml de^ ildir

Yanl ^ ^ ^
b E^ er tikel olumsuz d o ^ ru ise, tikel olumlu
d ogru veya, yanl ^ ^ ^ olabilir.
92
Baz ^ ^ insanlar bilgin de^ ildir Do^ ru
Baz ^ ^ insanlar bilgindir Do^ ru
Baz^ ^ insanlar lmsz de^ ildir Do^ ru
Baz ^ ^ insanlar lmszdr Yanl ^ ^ ^
c E^ er tikel olumlu yanl ^ ^ ^ ise, tikel olumsuz
d o^ rud ur.
Baz ^ ^ atlar iki ayakhd^ r Yanl ^ ^ ^
Baz ^ ^ atlar iki ayakl^ ^ de^ ildir Do^ ru
d E^ er tikel olumsuz yanl ^ ^ ^ ise, tikel olumlu
d o ^ rud ur.
Baz ^ ^ insanlar canl^ ^ de^ ildir Yanl ^ ^ ^
Baz ^ ^ insanlar eanhd^ r
Do^ ru
3 Alt ^ k ( Mted ahil, S ubalterne) onermeler:
Konu ve yklemi ayn ^ ^ olan iki ne1 -_03yaIn ^ z
nicelik bak^ m^ nd an farkl ^ ^ olup da nitelik bak^ m^ nd an
ayni olursa bu iki nermebirbiriylealt ^ ktr, 1
Tmel olumlu iletikel olumlu, tmel olumsuz
iletikel olumsuz nermeler biribiriylea _ lt ^ kt ^ r. Do^ -
ruluk veyanl ^ ^ l ^ k bak^ m^ nd an alt ^ k nermeler aras ^ nd a
^ u ili ^ kiler vard ^ r:
a E^ er tmel olumlu vetmel olumsuz d o ^ -
ru iseler, bunlar ^ n alt^ klar^ ^ old u tikel olumlu vet ^ kel
olumsuz d a d o^ ru olur.
Btn insanlar lmldr Do^ ru
Baz ^ ^ insanlar lmldr Do^ ru
Hibir insan at de^ ildir Do^ ru
Baz ^ ^ insan at de^ ildir Do^ ru
b E^ er tmeller yanl ^ ^ ^ iseler onlar ^ n alt ^ k-
lar ^ ^ olan tikeller baz an d o ^ ru baz an yanl ^ ^ ^ olurlar.
'2--
93
Btn insanlar iyi ahlkhd^ r Dp^ ru.
Baz ^ ^ insanlar iyi ahliikl^ d^ r Do^ ru
Hibir insan ^ retmen de^ ildir Yanl ^ ^ ^
Baz ^ ^ insanlar ^ retmen de^ ildir Do^ ru
Btn atlar iki ayakl^ d^ r Yanl ^ ^ ^
Baz ^ ^ atlar iki ayakl^ d^ r - Yanl ^ ^ ^
c E^ er tikeller d o ^ ru iseler, bunlar ^ n alt^ k-
lar ^ ^ olan tmeller baz an d o ^ ru. baz an yanl ^ ^ ^ olurlar. _
Baz ^ ^ insanlar lmldr Do^ ru
Btn insanlar lmldr Do^ ru
Baz ^ ^ insanlar ^ retmen de^ ildir Do^ ru
Hibir insan ^ retmen de^ ildir Yanl ^ ^ ^
d - E^ er tikeller yanl ^ ^ ^ ise, onlar ^ n alt^ klar^ ^
olan tmeller d eyanl ^ ^ t ^ r.
Baz ^ ^ insanlar lmszdr Yanl ^ ^ ^
Btn insanlar lmszdr Yanl ^ ^ ^
4 eli ^ ik ( Mtenak^ z , Contrad ictoire) ner-
meler:
Konu veyklemleri ayn ^ ^ olan iki nerme, hem
nitelik hem d enicelik bak ^ m^ nd an birbirind en fark-
l ^ ^ olursa bu iki nermebirbiriyle eli ^ iktir d enir.
Tmel olumlu iletikel olumsuz , tmel olumsuz la ti-
kel ' olumlu nermeler eli ^ iktir.
Btn insanlar
Baz ^ ^ insanlar lml de^ ildir
Hibir kas drt ayakl^ ^ de^ ildir
Baz ^ ^ ku^ lar drt ayakl^ d^ r
eli ^ ik olan iki nermed en biri d o ^ ru ise, z orun-
lu olarak. d i ^ eri yanl ^ ^ t ^ r.
Bu d rt kar ^ ^ olum ^ ylebir ^ ekillegsterilebilir :
94
A
L
T
K
1 ALT K AR^ ^IT
/DNDRME
Bir nermeyi d nd rme, onun niteli ^ ini boz ma-
d an, yklemini konu, konu- sunu Jklen^ mmaktir.
islm mantike^ larma gred ilz . . . d nd
ii r mP (Aks
n^ stevi) veters d nd rme(Aks-i nk ^ z) d iyeiki
trl olur' ".
Dz dndrme:
Bir nermenin olumlu veolumsuz lu .^ una, d o^ ru
veyanl ^ ^ ligma d okunmad an, yklemini konu, konusu-
nu yklem yapmakt ^ r.
a Tmel olumlu nermenin d z d nd rmesi
tikel olumlu olur.
Btn insanlar,lmldr
Baz ^ ^ tttdler insandi^ '
)1 ,
1 08 GELENBEV^ , ayn. esr. c, 1 4 6, AHMED CEVDET, ayn,
esr. s. 5 4 , AL^ ^ S EDAD, ayn. esr. s. 5 2, ^ S MA ^ L HAKKI, Mi'
s. . 5 1 , FelsefeDersleri s. 1 69.
95
bTikel olumlunun d z d nd rmesi, tikel
olumlu olur.
Baz ^ ^ beyazlar insand^ r
Baz ^ ^ insanlar beyazd^ r
c Tmel olumsuz un d z d nd rmesi, trnel
olumsuz olur.
Hi bir a^ a ta^ ^ de^ ildir
Hibir ta^ ^ a^ a de^ ildir
d Tikel olumsuz un d z d nd rmesi olmaz .
nki sonu baz an d o ^ ru Imz an yanl ^ ^ ^ olur.
Baz ^ ^ insanlar a^ a de^ ildir Do^ ru
Baz ^ ^ a^ alar insan de^ ildir Do^ ru
Baz ^ ^ insan ^ retmen de^ ildir Do^ ru
Baz ^ ^ ^ retmenler insan de^ ildir Yanl ^ ^ ^
Bat ^ ^ mant ^ k ^ lar ^ ^ d z d nd rmenin ^ u iki Mant^ k
aksiyomuna d ayand ^ ^ ^ n ^ ^ sylerler 1 .
Birinci aksiyon: Btn olumlu nermelerd e
yklem, kaplam^ n ^ n bir k^ sm^ ^ ire-al ^ n. M^ ^ t^ r. Her insan
lmld r nermesi, insan ^ n baz ^ ^ lmllerd en ol-
d u^ una i ^ aret ed er. lml burad a till_olatak_al ^ n-
m^ ^ t ^ r, _
- ^lcincLaksiyon^ ^ : Olumsuz nermelerd eyklem
btn m l kaplam ^ ^ ileal ^ nm^ ^ t ^ r. nk ousuz nerme-
d ekonu, yklemin btn kaplam ^ n^ n d ^ ^ ^ nd a bn ak ^ l-
m^ ^ t ^ r. ^ nsan bir srngen d e^ ild ir, nermesind e, in-
san srngenler s ^ n ^ f^ n^ n d ^ ^ ^ nd a b^ rak^ lm^ ^ t ^ r. Yani,
-riermed eyklem Cilan srngen, tmel olarak al ^ n-
m^ ^ t ^ r.
1 09 GOBLOT, TraW de Logique, s. 21 4 ; RABIER, Leons de Philo-
sophie T. II, s. 4 0.
96
Bu aksiyomlarla, tmel
lerin d nd rmed erirrin , t ^ kel
nermenin d nd rmesinin
prensibeba^ lanml ^ ^ oluyor.
,
---,J-
vetikel olumlu neme-
6TumTu, tmel olumsuz
tmel olumsuz old u^ u

ikinci aksiyoma d ayan ^ larak tikel olumsuz bir
onermenin ned en d nd rlemiyece^ i d ed aha iyi an-
la ^ ^ l ^ r; ^ yleki: Tikel olumsuz d akonu tikel, yklem
tmel al ^ nm^ ^ t^ r. Dnd rlnce, tmel olarak al ^ nan
yklem, konu olacak venermetikel old u ^ u i in tikel
olmas ^ ^ gerekecektir. As ^ l nermed etikel olarak al ^ -
nan konu, d nd rlnce, nermeolumsuz old u ^ u
i in tmeli ifad eetmesi gerekecektir. Her iki hal d e
nermenin esas ^ na ayk^ r^ d ^ r. nki, d nd rmed e
terimlerin kaplamm ^ n d e^ i ^ memesi laz ^ md ^ r.
Hamilton'un kar^ ^ ^ koymas ^ :
Klasik mant ^ kta aksiyom olarak kabul ed ilen yu-
kar ^ d aki iki genel kurala Hamilton, yklemin niceli-
^ ini eleal ^ ^ ^ tarz ^ ^ ilekar ^ ^ ^ koyuyor. Yklemin niceli ^ i
bahsind eHamilton' un fikirlerini grm ^ tk. Onun,
olumlu toto- totaleveolumlu parti- totale' d a yklem
tmel; olumsuz toto- partilelleveolumsuz parti- parti-
elle' d eyklem tikel al ^ nm^ ^ t ^ . Hamilton' un bu fikri ka-
bul ed ilinceklasik mant ^ ^ ^ n d nd rme^ ekilleri d ed e-
^ i ^ ir.
Hamilton'un fikrinin reddi:
Hamilton, yklemin niceli ^ ini yorumlama ^ ek-
liyleklasik mant ^ ^ ^ n yukar ^ d a z ikred ilen iki askiyo-
muna kar ^ ^ ^ ^ km^ ^ ^ ised e, Hamilton' d an sonra gelenler
onun bu fikrinin d o^ urd u^ u g lkleri red vebu
konud a klasik mant ^ k yolunu takip etmi ^ lerd ir.
97
Harnilton' a yap ^ lan itiraz lar ^ ylez etlenebilir:
1 Olumlu nermelerd eyklemi te^ kil ed en te-
rimin btn kaplam ^ ^ ileal ^ nabilece^ i id d ias ^ ^ d o^ ru d e-
^ ild ir. Olumlu toto- total veolumlu parti- totalemute-
ber nermeler olamaz . Hatt, yklem yaln ^ z konuya
hasred ilmi ^ ^ bileolsa. nki :
a " ^ nsan ak^ ll ^ ^ hayvand ^ r" nermesind e, e^ er
yklemin tmel old u^ u id d ia ed ilirse, o z aman ner-
meni^ ^ ^ as^ l anlam^ nd an ba^ ka anlam ta^ ^ yan, ikinci
bir nermed aha oltaya ^ kar. O d a, ^ ud ur: "Btn
ak^ ll ^ ^ hayvanlar insand ^ r". Bu nerrneilebirinci ner-
menin farkl ^ ^ tasd ikler old u ^ u ^ u farkl ^ ^ sorulara cevap
vermeleri ileanla
^ ^ l ^ r:
^ nsan ak^ ll ^ ^ bir hayvan mid ir?
^ nsan d ^ ^ ^ nd a ba^ ka ak ^ ll ^ ^ hayvanlar var =t ^ r?
Bu sorulard an bir ^ ncisi, insan kavranun ^ n ince-
lenmesi ile, ikincisi insan d ^ ^ ^ nd aki hayvanlar s ^ n^ f^ n ^ n
incelenmesiyleanla ^ ^ l ^ r. Bu d urumd a toto- totaleka-
bul ed ilen, eleald ^ ^ ^ m^ z nermenin analiz ind en birbi,
rind en farkl ^ ^ ^ u iki hkm ^ km^ ^ ^ olur:
Btn insanlar ak ^ ll ^ ^ hayvand ^ r.
Btn ak ^ ll ^ ^ hayvanlar insand ^ r.
Demek ki olumlu nermelerd eyklemi tmel te-
lkki etmefikri kar ^ ^ ^ kl ^ ^ a sebep olur' .
b, E^ er yklem tmel olarak al ^ n^ rsa, konunun
her ferd ined etmel olarak uygulanmal ^ d ^ r. Bu ise
sa ma olur. Mesela, btn genler btn kenarl ^ ^
poligonlard ^ r, nermesind e, baz ^ ^ genler btn
kenarl ^ ^ poligonlard ^ r d emek imkans ^ z d ^ rm.
110 RABIER, ayn. esr. s. 4 2- 4 3.
111 TRICOT,TraiM de Logique Formelle, s. 128 - 129.
98
2 Olumsuz nermelerd eyklemin kaplam^ nm
bir k^ sm^ ^ ileeleal ^ nabilece^ i id d ias^ ^ d a d o^ ru d e^ ild ir.
Yani, olumsuz toto- partielleveolumsuz parti- patielle
muteber nermeler olamaz .
"Hi bir gen baz ^ ^ e^ kenarl ^ ^ ^ ekil d e^ ild ir", toto-
partiellenermesini alal ^ m. Bunun d nd rlmesi,
"Baz ^ ^ e^ kenarl ^ ^ ^ ekil hi bir gen d e^ ild ir", olur. Ha-
milton burad a, "Baz ^ ^ e^ kenarl ^ ^ ^ ekil" in tikel old u-
^ unu sylyor ki d o^ ru d e^ ild ir. Hamilton' un z e-
rind ed urd u^ u "Baz ^ " kelimesid ir. "Baz ^ " kelimesi
iki anlaml^ d ^ r.
1 "Baz ^ " belirtilmemi ^ ^ herhangi bir mikd ar
olabilir. Bu anlamd a eld eki neme^ unu ifad eed er.
Hi bir gen herhangi bir say ^ d a e^ kenarl ^ ^ ^ ekil d e-
^ ild ir. Yani tanebir d ahi olsa d e^ ild ir d emektir. Bu-
nun anlam^ ^ ise, hi bir gen hi bir e^ kenarl ^ ^ ^ ekil
d e^ ild ir, olur. Burad a isegrld ^ gibi yklein, t-
mel olarak al ^ nm^ ^ t^ r.
2 Hamilton, "baz ^ " kelimesind en belirtilmi ^ ^
o' bir mikd ar^ ^ anl^ yor. Yukar ^ d aki nermed e^ u veya bil
e^ kenarl ^ ^ ^ ekiller d emektir. Bu d urumd a d a baz ^ ^ e^ ke-
narl ^ ^ ^ ekiller tmel ( tekil d eolsa) yani kaplammm
tmyleal ^ nm^ ^ t^ r. Konu btn olarak - d ^ ^ ar^ d a bira-
k^ lm^ t^ r. O hald e, olumsuz bir nermenin yklemi hi -
bir z aman tikel olarak al ^ namaz ' ' ' .
o** Ters dndrmek
Bir nermenin olumlu veya olumsuzluk'una, do ^ -
ru veyanl ^ ^ l ^ ^ ma d ok m.
1.1 ,G I
us^ mun eli i
yu em; ykleminin eli ^ i^ ini konu yapmakt^ r, Ters
d nd r^ rmed eolumlular ^ n d urumu d z d nd rmed eki
112 RABIER, ayn. esr, s. 4 3- 4 4 , TRICOT, ayn. esr. s. 130.
99
olurnsuz larm, olumsuz lar ^ n d urumu ised z d nd rme-
d eki olumlular^ n d urumu gibid ir.
a Tmel olumlunun ters d nd rmesi tmel
^ . olumlu olur.
Her insan hayvanchr, nermesinin ters d nd rmesi
Her hayvan olmayan insan olmayandir, olur.
b Tikel olumlunun ters d nd rmesi olmaz .
c Tmel olumsuz ^ m ters d nd rmesi tikel
olumsuz d ur.
Hibir insan a^ a de^ ildir.
Baz^ ^ a^ a olmayan insan olmayan de^ ildir.
d Tikel olumsuz un ters d nd rmesi tikel
olumsuz olur.
Baz^ ^ insan ^ retmen de^ ildir.
Baz ^ ^ ^ retmen olmayan insan olmayan de^ ildir.
^ artl ^ ^ nermelerin dndrlmesi:
' Buraya kad ar grd klerimiz yklemli nermelerle
ilgiliyd i. Islm mant^ k ^ lar^ , ^ artl ^ ^ nermelerin d ed n-
, d rlebilece^ ini d ^ nm ^ lerd ir. ^ artl ^ ^ nermelerd en
yaln ^ z biti ^ ik ^ artl ^ ^ - nermelerin d nd rlmesi yap ^ l ^ r.
Her ne zaman gne^ ^ do^ arsa gndz olur; nerme-
sinin d z d nd rmesi: Bazan gndz olur ise gne ^ ^
do^ mu^ ^ olur, nermesid ir. TerS d nd iirmesi ise: Her
ne zaman gndz olmaz ise, gne ^ ^ do^ mu^ ^ olmaz
de^ ildir, olur.
Di ^ er ^ artl ^ ^ nermelerin. yani "Rastlant ^ l^ " olan
biti ^ ik ^ artl ^ ^ ileayr^ k ^ artl ^ ^ nermelerin d nd rlme-
sineitibar ed ilmemi ^ tir' ' ' .
113 AHMET CEVDET, ayn. esr. s. 56, ISMAIL HAKKI, Mrydr'ul
Ulm s. 5 3.
1 00
Modal nermelerin dndrlmesi:
^ slam mant^ k ^ lar^ ^ mc^ d aliteli nermelerin d nd -
rlmesi z erind ed ed urmu ^ lard ^ r. Mod aliteli nerme-
lerd ed nd rmesz konusu olunca, ok tan ^ nm^ ^ ^ olan
^ u on z erind ed urulur : "Zaruriye- i mutlaka", "Da-
ime- i Mutlaka", "rfiye- i amme' " "Me^ rute- i mme",
"rfiye- i Hsse", "Me^ rute- i Hisse", "Vaktiye- i Mut-
laka" "Mnte^ ire- i mutlaka", "Vcud iye- i la Daime"
"Vcud iye- i la Zaruriye", "Mutlaka- i mme", "Mm-
kine- i a^ nme", "Mmkine- i Hisse"
Bu on nermenin olumlu veolumsuz luklarma
gred nd rmeleri d e^ i ^ ir. Mod aliteli nermelerin
d nd rlmesi ilerid egrece^ imiz gibi k^ yas^ n mod ali-
tesind ekullan ^ l ^ r. Mod aliteli nermelerin d nd rlme
sind e, as^ l nerme, nced en grd ^ mz kurallara
gred nd rllir, bu d nd rmed enermenin mod alite
si d ed e^ i ^ ir.
I
y
,(,4 1 Olumlular^ n dndrlmesi:
a Zaruriye- i mutlaka, d ime- i mutlaka, rfiye- i
mme, me^ rute- i m^ ne' nin olumlular^ n^ n d nd rl-
mesi, hiniye- i mutlaka olur. Bilind i ^ i gibi, hiniye- i
mutlaka vasf- ^ ^ mevz u' un baz ^ ^ vakitlerind efiilin ger-
ekle^ mesiylehkmed ilen nermelerd ir.
Mesela, her insan hayvand^ r, nermesini yukar ^ d a-
ki d rt mod alited en biri ilekay^ tlayal ^ m, mesela z a-
ruriye- i mutlaka ile. neme^ yleolur: Her insan zo-
runlu olarak hayvand^ r. Bu nermenin d nd rmesi ^ u-
d ur: Baz ^ ^ hayvan, hayvan olduka bilfiil insand^ r. Bi-
rinci' nermez aruriye- i mutlaka, ikincisi hiniye' i ' mut-
lakad ^ r. Birinci nermed o ^ ru olunca ikincisi d ed o ^ ru
olur. Bunun isbat ^ ^ ^ yleyap^ labilir: E^ er son nerme
1 01
d o^ ru olmaz sa onun eli ^ i ^ i d o^ rud ur. Yani, Hibir
hayvan, hayvan olduka hibir zaman insan de^ ildir.
Bunun d nd rmesi ise, Hibir insan insan olduka
hibir zaman hayvan de^ ildir nermesid ir. Bu iseyan-
l ^ ^ t^ r. nki, ba ^ lang ^ ta kabul etti ^ imiz , her insan
z orunl ^ ^ ^ olarak hayvand ^ r' a z ^ tt ^ r. O hald eishat ^ n^ ^
arad ^ ^ ^ m^ z , baz^ ^ hayvan hayvan olduka b:lfiil insand^ r
nermesi d o^ rud ur.
b Me^ rute- i hsseverfiye- i hsse' nin olum-
lular^ n^ n d nd rlmesi hiniye- i la d imeolur. Hi-
niye- i la d aime, z n ( z at' ^ n) d evams ^ z l ^ ^ ^ ^ ilekay^ tla-
nan mutlaka' d ^ r.
Mesel, her yaz^ c^ ^ mademki yaz ^ c^ d^ r parmaklar'
hareket eder, fakat, haddi - zat ^ nda devaml^ ^ de^ il, me^ -
rute- i hsse' sinin d nd rmesi:
Parmaklar^ ^ hareket edenin baz^ s^ , parmaklar' ha-
reket etti^ i mddete, yaz ^ c^ d^ r, fakat devaml ^ ^ de^ il,
d iyehiniye- i la d imeolur.
c Vaktiye- i mutlaka, mnte^ ire- i mutlaka, v-
cud iye- i la d ime, vcud iye- i la z aruriyevemutlaka- i
amme' nin olumlular^ n^ n d nd rmesi mutlaka- i am-
meolur.
Mesela, Her gvercin bilfiil uucudur lkin devaml ^ ^
de^ il, nermesi vcud iye- i la d aime' d ir. Bunun
d nd rlmesi, Baz ^ ^ uucular bilfiil glivercindir; d iye
mutlaka- i mmeolur.
d Mmkine- i mmeve^ nmkine- i hassenin
d nd rmeleri olmaz .
2 Olumsuzlar^ n dndrlmesi:
Yukar ^ d a z ikretti ^ imiz on nermed en yaln^ z
alt^ s^ n^ n olumsuz lar ^ n^ n d nd rlmesi olur. Geri ka-
102
lan yed isinin d nd rlmesi olmaz . Bu alt ^ , nermeise
^ unlard ^ r: Zaruriye- i mutlaka, Daime- i mutlaka, me^ -
rute- i mme, rfiye- i mme, me^ rute- i hasseverfi-
ye- i hsse.
Tmel olumsuz z aruriye- i mutlaka ved aime- i
mutlaka= d nd rmesi tmel olumsuz d imeolur.
Mesela, Hibir insan zorunlu olarak ta^ ^ de^ ildir,
z aruriye' - i mutlakas ^ n^ n d nd rmesi: Hibir ta^ ^ dain^ i
olarak insan de^ ildir, d iyed aime- i mutlaka olur.
b Tmel olumsuz me^ rute- i mmeverfiye- i
arnmenin d nd rlmeleri, tmel olumsuz rfiye- i
meolur.
Mesela, Zorunlu olarak yaz^ c^ , yaz^ ^ yazd^ ^ ^ ^ md-
dete parmaklar" hareketsiz de^ ildir, me^ rute- i mme-
sinin d nd rmesi; d aima parmaklar' hareketsiz olduk?'
mddete, parmaklar, hareketsiz olan yaz^ c^ ^ de^ ildir
d iyerfiye- i mmeolur.
c Tmel olumsuz me^ rute- i hssenin ver-
fiyei hassenin d nd rmeleri tmel olumsuz rfiye- i
mmeolur.
Mesela, Her yaz^ ^ yazan, daimi olarak de^ il, yaln^ z
yaz^ ^ yazd^ ^ ^ ^ mddete par^ naklar^ ^ hareketsiz de^ ildir,
nermesi bir me^ rute- i hassed ir. Bunun ' d nd ^ -
mesi : Daima parmaklar: hareketsiz olan, hareketsiz ol-
du^ u mddetce yaz ^ c^ ^ de^ ildir, d iyerfiye- i mmeolur.
Genellikletikel olumsuz larm d nd rlmeleri ol-
maz . Yaln ^ z me^ rute- i hsseilerfiye- i hsse, nitelik
venicelik bak^ m^ nd an kend ilerineuygun rfiye- i has-
seyed nd rlr 1 1 4 .
1 1 4 Mod aliteli nermelerin d d nd rlmesi i in bak. GELENBEV^ ,
ayn. esr. c. II. s. 1 4 9- 1 5 7.
1 03
DRDNC BLM
AKIL YRTME
Ba^ lang^ ta mant ^ kl ^ ^ d ^ nmenin kend isini ak ^ l-
yrtme(muhakenw, raisonne^ nent) d egsterd i ^ ini
sylemi ^ tik. Genellikle 4 ,rl ak ^ lyrtmed en bah-
sed ilir: Ded ksiyon (talil, deduction),
tmevar ^ m
(istikra, induction), analoji (temsil, analogie)m.
Klasik mant ^ ^ ^ n en ok nem verd i ^ i ak^ lyrtme
d ed ksiyond ur. Ded ksiyond a z ihin bir veya bil
ka hkmd en hareket ed erek z orunlu bir sonuca
var^ r. K^ yas d ed ksiyonun en mkemmel ^ ekli olarak
kabul ed ilir. Bu sebepleklasik mant ^ k ak^ l yrtmed e
esas olarak k ^ yas ^ ^ alm^ ^ t ^ r. As^ l ama k^ yas ^ ^ incelemek-
tir. Di ^ er iki ak^ lyrtme^ ekli olan tmevar ^ m veana-
loji ilerd egrece^ imiz gibi, klasik mant ^ k ^ lar ^ n faz la
nem verd ikleri konular d e^ ild ir.
1 1 5 D&Iuction' un Osmanl ^ ca kar ^ ^ l ^ ^ ^ ^ olan talil bugn pek kullan ^ l-
m^ yor. Telaffuz u d a eski d ili bilmeyenlerceyanl ^ ^ ^ yap^ l ^ yor ( a)
k^ sa okunuyor. Bir ara bu terim, tmd engelim kelimesiylekar ^ ^ -
land ^ . Bu iseyanl ^ ^ ^ anlamaya yol a ar. nk her d ed ksiyon
^ ekli tmd en gelmez . Matematik d ed ksiyond a old u ^ u gibi. Hat-
t nc ^ ekil k^ yastan d isamis' d ed etmd en gelmeyoktur. Bu
sebeplerle^ imd ilik d ed ksiyon kelimesini kulland ^ k. Analoji
d eyle. Bu yabanc^ ^ kelimebugn d ilimiz d eyerle^ ^ ni ^ ^ gibid ir.
Osmanl^ ca kar^ ^ l ^ g^ ^ olan temsil d ed ilimiz d eba ^ ka anlamlar-
d a kullan ^ ld ^ ^ ^ nd an analoji d emeyi uygun buld uk.
1 04
ej,/^N.SAIL
KkWAS

6
K^ yasm tan^ m^ :
Aristo k^ yas^ ^ ^ yletan^ ml ^ yor: "K^ yas bir sz -
d r ki kend isine, baz ^ ^ ^ eylerin konulmas ^ yla, bu ko-
nulan ^ eylerd en ba ^ ka bil ^ ey, sad ecebunlar d olay ^ s^ y-
lez orunlu olarak ^ kar" 1 6. Ayni fikir islam mant^ k-
alan taraf ^ nd an ^ yleifad eed iliyor: "K^ yas nerrne-
lerd en mrekkep bir d elild ir ki her nevakit o nerme-
ler teslim olunsa ond an biz z at d i ^ er bir nermelaz ^ m
Mesela:
Her cisin^ ^ de^ i^ kendir.
Her de^ i^ ken sonradan olmad^ r.
Bu nermeler kabul ed ilince, onlard an z orunlu
olarak ^ u nerme ^ kar: Her cisim sonradan olmad^ r.
nced en konan nermelerin her birinencl ve
nermelerd en z orunlu olarak ^ kan nermeyed eso-
nu d enilir. Verd i ^ imiz misald e, her cisim de^ i^ ken-
dir ve her de^ i^ ken sonradan olmad^ r nermeleri' n-
cllerd ir. Her cisim sonradan olmad^ r nermesi iseso-
nu tur.
K^ yas e^ itleri:
K^ yaslar ihtiva ettikleri nerrnelerin say ^ ^ ve
trlerinegre e^ itlereayr ^ l ^ rlar. K^ yas e^ itlerini
^ slam veAvrupa klasik mant ^ k ^ lar^ ^ farkl ^ ^ ^ ekild es ^ - -
n ^ flarlar. Ayn ^ ^ k^ yas tiplerind en bahsetmi ^ ^ olmalar ^ -
1 1 6 AR^ S TO, Organon III, Birinci Analitikler ( Atad emir tere). s. 5 .
1 1 7 GELENBEV^ , Fenn-i Mant^ k ( Abd unnafi tere). c. II, s. 1 76;
AHMETCEVDET, Miyar-^ ^ Sedad s. 67; ^ . HAKKI, Miyar'ul
-Ulum, s. 5 6.
105
na ra^ men s^ n^ flamad a kabul ettikleri ilkenin farkl ^ ^
olu^ und an s ^ n^ flamalar ayr ^ ^ ayr ^ d ^ r. Biz burad a ^ slam
ma. nt ^ k ^ lar^ n^ n s^ n^ flamas^ n ^ ^ esas alarak k^ yaslar ^ ^
inceleyece^ iz vegerekti ^ ind eAvrupa mant ^ k ^ lar^ n^ n
farkl ^ ^ gr ^ lerineyer verece^ iz .
K^ yaslar ilkin i erisind ebulund urd u^ u nerme-
lerin say^ s^ na grebasit vebile^ ik (mrekkep) d i-
ye, ikiyeayr ^ l ^ r. E^ er k^ yas iki ncl bir sonu tan, ya-
ni nermed en meyd ana geliyorsa buna basit; iki
ncld en faz la 6r^ cld en meyd ana geliyorsa buna d a
bile^ ik k^ yas d enit 1 t 8 .
BAS ^ TKIYAS LAR
^ ki ncld en yap^ lan k^ yaslara basit k ^ yaslar
d enir: Bunlar d a kesin ( iktiranl ^ ) vese meli ( istis-
1 1 8 AHMETCEVDET, ayn. esr. s. 78; AL^ ^ S EDAD, Mizan-ul-
Ukul, s, 78- 79; RA ^ IT, Mizan-ul' Makul, s. 1 22; ^ S MAIL HAK-
KI, Miyar'ul-Ulum, s. 66. Klsik Avrupa mant ^ k ^ lar^ ^ basit ve
bile^ ik k^ yasla^ : d an bahsed erken ^ slm mant ^
k
^ lar^ yla ayn ^ ^ l -
y kullanmam^ ^ lard ^ r. Onlar basit vebile^ ik ayr^ m^ nd a k^ yastaki
nermelerin say ^ s ^ ^ d e^ il d enerme e^ itlerini alm^ ^ lard ^ r. Genel-
likleyklemli nermelerleyap^ lan k ^ yaslara bsit yahut "eate-
gorique", ^ artl ^ ^ nerme^ erin i erisinegird igi k ^ yas^ ara d a bile^ ik
(compos0 d erler. Fakat inceled i ^ imiz mant ^ k kitaplar^ nd a ^ slm
mant ^ k ^ lannd a old u^ u gibi basit vebile^ ik d iyea ^ k vehepsind e
m^ terek bir sm ^ tlama yoktur. Esas olan basit vekategorik d enen
k^ yas tipi ileonun d ^ ^ ^ nd a kalanlard ^ r. Bu sonuncular e^ itli
ba^ l ^ klard incelenir. Baz an bile^ ik, baz an hypothtique, baz an
cond itionnel, conjonctif vez el k ^ yaslar d iyeincelenir. ( Bk. Lo-
gique de Port - Royals. 1 98- 24 8; LOUIS LILARD, Logique s. 37-
5 0; RABIER, Leons de Philosophie II, s. 69; GOBLOT, Traite
de Logique, s. 21 6- 24 4 ; J. MARITAUS , EMments de Philosophie
IL s. 1 05 - 283; TR1 COT, Traiti, de Logique, s. 277 vd . Fakat yuk-
ar^ d a d a d ed i^ imiz gibi hangi ad alt ^ nd a toplan ^ rsa toplans ^ n hep
ayn ^ ^ k^ yas tipind en bahsed ilir.
1 06
nal ^ r9 d iyeikiyeayr ^ l ^ r. E^ er k^ yas ^ n _ sonucu
nellerd eanlam bak ^ muid an- - - - bulunup d a ^ eklen
bulunmaz sa - buna kesin k^ yas d enir. Mesela:
Btn insanlar lmldr;
Sokrat Insand^ r;
Ohalde Sokrat lmldr.
Bu k^ yasta S okrat lmld r sonucu, anlam ba-
k^ m^ nd an, birinci nc}, yani btn insanlar lm-
ld r nermesi i ind ebulunmaktad ^ r.
E^ er sonucun ayn ^ ^ yahut kar ^ ^ t hali (nakizi ) n-
cllerd e- hem anlam bak^ m^ nd an hem d e^ ekil bak^ -
m^ nd an bulunursi buna d a se meli k ^ yas d enilir. Me-
sela:
E^ er m^ knat ^ s ^ u cismi ekerse o cisirn demirdir;
M^ knat^ s bu cisn^ i ekiyor;
O halde bu cisin^ ^ demirdir.
Bu kiyasta, bu cisi^ n demirdir nermesi hem an-
lam hem de ^ ekil bak^ m^ nd an birinci ncld evard ^ r.
S e meli k^ yas^ n bir ncl mutlaka ^ artl ^ ^ bir nerme-
d ir.
Kesin vese n^ eli k^ yaslar ^ ^ tan^ mlad ^ ktan sonra
onlar^ ^ d aha geni ^ ^ bir ^ ekild ea ^ klamaya ge ebiliriz .
1 1 9 IS MAIL HAKKI ( iz mirli) Felsefe Dersleri ad l ^ ^ eserind eikti-
ranl ^ ^ kelimesini CatCgoriquele; istisnai! kelimesini Conjonctine
kar^ ^ lam^ ^ t ^ r. Halbuki Catgoriqueterimi, Hypothtiqueyahut
Cond itionnel olmayan kar ^ ^ l ^ ^ ^ ^ olarak kullan ^ l ^ r. "S ylogisme
Cat4 orique" btn nermeleri catCgoriquener ^ nelerd en yani
^ artl ^ ^ olmayan hkmlerd en yap^ lan k^ yast ^ r. ( Bak LALANDE,
Vocabulaire de La Philosophie,Cat&orique mad d esi veFOUL-
QUIE. DictionaNe de la Langue Philosophique, ayn ^ ^ mad d e),
Halbuki klsik Islm mant ^ k hlar ^ ^ grece^ imiz gibi ^ artl ^ ^ nerme-
lerd en yap^ lm^ ^ ^ iktiranl ^ ^ k^ yastan d a bahsed erler.
1 07
- - KES IN KIYAS
Kesin k^ yaslar (k ^ yas-^ ^ iktirani) d a yklemli
kesin ve^ artl ^ ^ kesin d iyeikiyeayr ^ l ^ r. E^ er k ^ yas
yaln^ z yklemli nermelerd en yap ^ l ^ rsa buna yklemli
kesin; e^ er k^ yas^ n nclleri ^ artl ^ ^ veya biri ^ artl ^ ^
d i ^ eri yklemli nermelerd en yap ^ l ^ rsa bunlara d a ^ ai t-
l ^ ^ kesin k^ yaslar d enir.
A Yklemli kesin k ^ yas:
Bat ^ l ^ ^ rnant ^ k ^ lar ^ n "eategoriqe" veya basit
(sin^ ple) d ed ikleri k^ yaslar bu k ^ yaslard ^ r. Gerek is-
lam d nyas ^ nd a gerek bat ^ d a as ^ l z erind ed urulan ki-
yaslar yklemli kesin k ^ yaslard ^ r. Aristo d a bunlar ^ ^
i ^ ler. Aristo Organod d a ^ artl ^ ^ nermelerd en yap ^ lan
k^ yaslara yer vermemi ^ tir. ^ a ^ tl ^ ^ nermeleri elealan ve
^ artl ^ ^ nermelerleyap ^ lan k^ yas teorisi yapanlar ilk d e-
fa S toac^ lar, bu arad a bilhassa Cprysippe' d ir 1 20 . Daha
sonra gelen mant ^ k ^ lar ^ artl ^ ^ nermeleri vebunlarla
yap ^ lan k^ yaslar ^ ^ Aristo mant ^ ^ ^ na ilaveetmi ^ lerd ir.
yklemli kesin k ^ yasta, - byk, k k veorta
d iye terim bulunur. S onucun ykleminebyk
terim, sonucun konusuna k k teri ^ ^ ^ , her iki
ncld etekrar ; :d ilened eorta terim d enilir. Byk
terimin i ind ebulund u^ u nclebyk nerme
( kbra, majeure), k k terimin i ind ebulund u ^ u n-
cled ek k nerme( su ^ ra, mineure) d enilir.
1 20 TRICOT, TraW de Logique s. 227. Aristo' nun ^ artl ^ ^ uner ^ ncler-
d en yap^ l ^ ^ k^ yaslar z erind ebir eser yaz d ^ ^ ^ ^ fakat bunun kay-
bold ugu id d ia ed ilir. Fakat eski tefsirciler, ^ artl ^ ^ ncllerleyap ^ -
lan k^ yaslar teorisini Aristo' nun talebeleri Theophraste' a, Eud c-
me' eveS toac^ lar' a atfed erler ( Bak. P. JANETETG. S EA-
ILLES , Histoire de la Pieosopie s. (^ 24 ).
108
Yukar^ d a verd i ^ imiz misali alarak terim venermeleri
gsterelim.

o 6
Btn insanlar Iflmldr;

O
Sokrat insa
o
nd^ r ;
O hlde Sokrat b ldr. k^ yas ^ nd a
lml: Byk terim
S okrat: K k terim
Insan : Orta terimd ir.
Btn insanlar lmld r : Byk nerme
S okrat insand ^ r : K k nerme
S okrat lmld r : S onu
Byk vek k nermele^ ^ enclle^ ^ d enilir.
Yklemli Kesin K^ yas' ^ n Kurallar^ ^ ^ ekilleri ve
"Mod"lar^ :
Yklemli kesin k ^ yaslar, orta terimin bulund u-
^ u yeregre^ ekillere, nermelerin nitelik veniceli ^ ine
gred e"mod "lara ayr ^ l ^ r. Yklemli kesin k^ yas-
lar ^ n ^ ekil vemod lar^ n ^ n a ^ klanmas ^ nd an nceku-
rallar^ n^ ^ grelim.
K^ yas kurallar^ :
Genelliklemant ^ k ^ lar ^ u sekiz kurald an bahsed er
ler:
1 Her k ^ yasta, byk k k veorta d iye
terim bulunmal ^ d ^ r.
2 Orta terim sonu ta bulunmamal ^ d ^ r.
3 Orta terim iki ncld ed etikel olarak al ^ na-
maz .
109
Mesel, am a^ anr;
Me^ e de a^ attr;
Bu iki ncld eorta terim olan "a ^ a ", birinci
mant ^ k aksiyomu ( olumlu nermelerd eyklem d aima
tikeld ir) gere^ incetikeld ir. O hald ebu iki ncld en
d o^ ru bir sonu ^ kmaz . E ^ er am ^ ne^ edir d iyebir
sonu ^ kar ^ rsak yanl ^ ^ ^ olur.
4 S ofiu d aima ncllerin z ay^ f^ na ba^ l ^ d ^ r,
burad aki z ay ^ f d eyimind en olumsuz vetikel kas-
ted ilmekted ir yani ncllerd en birisi olumsuz sa,
sonu olumsuz , birisi tikelsesonu tikel olur.
5 Byk vek k terimlerin ncllerd eki
kaplam^ ^ nekad ar ise, sonu ta ond an faz la olamaz
Mesel:
A^ a insan de^ ildir;
Insan cisimdir ;
Bu iki ncld en d rd nc kural gere^ ince, a^ a
cisim de^ ildir sonucunun ^ kmas^ ^ gerekir. Halbuki bu
yanl ^ ^ t ^ r. nk bu k ^ yasta byk terim olan "cisim"
Byk nermeaetikel ( I. mant ^ k aksiyomu gere^ i) so-
nu ta isetmel olarak al ^ nm^ ^ t ^ r (II". mant ^ k aksiyo-
mu gere^ ince).
6 ^ ki olumsuz ncld en sonu ^ kmaz .
7 ^ ki tikeld en sonu ^ kmaz .
8 ncller olumlu isesonu olumsuz olrnaz .
K^ yas ^ n Mod ve ^ ekilleri:
Yklemli kesin k^ yas, i ind ebulunan nerme-
lerin nitelik veniceli ^ inegre"mod " (darb) lara;
orta terimin bulund u^ u yeregred e^ ekiller ayr ^ l ^ r.
1 1 0
Mod lar: Bilind i^ i gibi yklemli kesin k^ yasta
nermeVard ^ r. Bunlar d a ya tmel olumlu A, ya
tmel olumsuz E, ya tikel olumlu I, veya tikel olumsuz
O olabilir. Bu d rt nerme e^ id i er er al ^ n^ nca
a^ a^ ^ d a gsterileri 64 mmkn ili ^ ki yani, 64 e^ it mod
bulunur.
eeccceeeee
AAAAAAAAAAAAAAAA
AAAAEEEEI' I I I ooqo
AEIOAEIOAEIOAEIO
aaa a cccccaaaa
E E E E E E E EEEEEEEE
E EEEAAAAII II0000
E A I OEAI 0EAIOEAIO
aaaa ceec c c a aaa
I I I I I I I I I I I I I I I I
AAA A E E EE000Q
IAEOIAEOIAEOIAEO
a a a a ccca a a a a a a a
O 000000000000000
O 000A AAAE EEEII I I
O A- EIOAEIOAE IOAEI
Yukar ^ d aki k^ yas kurallar ^ ^ d ikkateal ^ n^ nca bu
64 mod ' un 5 4 d il sonu vermez . Genel k^ yas kurallar ^ -
n^ n alt^ nc^ ^ veyed incisi gere^ ince( a) harfi ilegster ilen
28 mod ; d rd nc kural gere^ ince( c) harfi ilegste-
rilen 1 8 mod ; sekiz inci kural gere^ inced e( e) harfi
ile. gsterilen 6 mod sonu vermez . Bu ^ ekild ead ^ ^
ge en kurallar gere^ ince5 2 mod ' un sonu vermeye-
' ce^ i a ^ k a grlr. A E O veI E O mod la^ mm d a
1 1 1
sonu ve, med i ^ i yinek^ yas kurallar ^ na, d olay^ siyle,
d ayan^ larak anla^ ^ l ^ r.
A E O mod ' u: E^ er bir - k^ yasta k k nerme
tmel olumsuz olursa, sonu d aima tmel olur. Bunun
a ^ klanmas ^ ^ Port- Royal mant ^ ^ ^ nd a ^ yleyap^ lmak-
tad i ^ ^ .
K k terimi genel olan bir k ^ yasta, k k terim,
btn ileorta terimlebirle^ ir veya btn ileond an
ayr^ l ^ r. K k terimleorta terimin birle^ mesind en ^ -
kacak sonu ta, k k terim yeni bir terimlebirle^ ir
( byk terim). Bu birle^ med ek k terim btn ile
o terimlebirle^ ir veya btn ileond an ayr ^ l ^ r"' .
AEO d a k k nermeE old u ^ u i in, her ^ ekild e
k k terim trnel olarak al ^ nm^ ^ t^ r. nki k k
terim k k nermed eyklem old u ^ u z aman, ner-
meolumsuz old u^ u i in, ikinci mant ^ k aksiyomu ge-
re^ incetmeld ir; k k terim konu old u ^ u z aman
yinetmel olarak al ^ nm^ ^ t^ r, nki nermetmeld ir.
Bylecek k terim, k k nermed etm ileorta te-
rimlebirle^ mi ^ ^ veya tm ileond an ayr ^ lm^ ^ t ^ r. Ayn^ ^
^ ekild e, tmel olarak sonu ta byk terimlebirle^ ir ve
ya tmel olarak ond an ayr ^ l ^ r. S onu olumsuz old u^ u
i in, btn ilebyk terimd en ayr ^ lmas^ ^ gerekir, ya-
ni son_ucun tmel olmas ^ ^ lz ^ md ^ r. d hald eA E O, so-
nucu tikel old u^ u i in sonu vermeyen bir mod ' d ur.
I E O mod ' u: S onucu olumsuz olan bir k
^ yas ^ n
byk nermesi tikel olumlu olmaz . nki, sonu
olumsuz old u^ u i in, sonucun yiiklemi olan byk te-
rim tmel olarak al ^ nm^ ^ t ^ r ( ikinci mant ^ k aksiyomu
gere^ i). Mad emki byk terim sonu ta tmel al
^ nm^ ^ -
t ^ r, be^ inci k^ yas kural ^ ^ gere^ ince, byk nermed e
121 Logique de Port-Roya^ , s. 203.
1 1 2
tikel olarak al ^ namaz . O hald eI E O mod ' u be^ inci
kural gere^ incesonu vermez .
Bu ^ ekild e64 mmkn mod ' d an 5 4 d sonu ver-
mez . S onu veren, yukard aki listed ed esiyah olarak
yaz ^ l ^ p belirtilen on mod ^ unlard ^ r 1 22 .
A A A
AA!
A E E
A I I
A O O
E AE
E A O
E I O
I A I
O A O
^ ekiller: Orta terimin k^ yas i ind ebulund u ^ u ye-
regrek^ yaslar ^ ekillereayr ^ l ^ r. Drt k^ yas ^ ekli var-
d ^ r. Bunlar d a, birinci ^ ekil, ikinci ^ ekil, n-
c ^ ekil ved rd nc ^ ekil d iyead land ^ r^ l ^ r.
Aristo yaln^ z k^ yas ^ eklind en bahsed er. Ger i Aris-
to a^ a^ ^ d a z ikred ece^ imiz d rd nc ^ ekild en say^ lan
mod lard an bahsed ersed e, bunlar ^ ^ ayr^ ^ bir ^ ekil ola-
rak elealmay^ p birinci ^ eklin d olayl ^ ^ (indirect) mod -
lar^ ^ olarak telkki ed er. Orta a ^ ^Bat ^ ^ mant^ k ^ lar^ ^ ve
ilk isln^ ^ filoz oflar ^ ^ d a k^ yas ^ n ^ eklini elealm^ ^ lar,
d aha sonra gelen mant ^ k ^ lar d rd nc ^ ekled eyer
vermi ^ lerd ir 1 23.
1 22 Mod ' lar, byk nerme, k k nermevesonu s ^ ras ^ na gre
yaz ^ lm^ ^ t^ r.
1 23^bni R^ d ' egrek^ yas ^ n d rd nc ^ eklini Galien icad etmi ^ tir.
Bak. P. JANETet G. S EAILLES , Histoire de la Phillosophte,
s. 622.
113
Orta terim byk nermed ekonu vek k ner-
med eyklem olursa birinci ^ ekil' d en k ^ yas olur.
Mesela,
,` , Btn
jhsaykr. lmldr;
?
Sokrat insand^ r; 6
O
o ,
halde Sokrat lmldur.
Orta terim her iki ricld ed eyklem olursa
nc ^ ekil' d en k^ yas olur. Mesela, t _,
- Her insan canhd^ r;
Hibir ta^ ^ canl^ ^ de^ ildir;
Ohalde hibir ta^ ^ insan de^ ildir
"
Orta terim her iki ncld ed ekonu- Masa n-
c ^ ekil' d en olur. Mesela,
C^ va madendir;
C^ va kat ^ ^ de^ ildir;
Ohalck baz^ ^ ^ nadenler kat^ ^ de^ ildir.
E^ er orta terim byk nermed eyklem, k k
nermed ekonu olursa d rd nc ^ ekil- d en bir k^ -
yas olur. Mesela:
Btn insanlar canl^ d^ r;
Btn cahltlar lmldr;
Ohalde baz^ ^ lh^ ltiler insand^ r.
Yukar^ d a 64 mmkn mod ' un bulund u^ unu, fa-
kat bunlard an ancak 1 0 unun sonu verd i ^ ini sy-
le^ ni ^ tik. ^ imd i sonu veren 1 0 mod la 4 ^ ekli birlikte
eleal ^ pta bunlar ^ n birle^ imini d ikkateal ^ rsak 1 0 x 4 =
4 0 e^ it k^ yas eld eed ilmi ^ ^ olur. Fakat bu k^ rk k ^ yas
e^ id inin d ehepsi sonu vermez . nki belli bir
^ ekil
i ind ek^ yas ^ n sonu vermesi i in, o ^ ekillerin ba^ l ^ ^
bulund u^ u z el kurallara uymas ^ ^ gerekir. Bu d urum-
d a, 4 0 mmkn k ^ yas e^ id ind en birinci ^ ekild en 4 ,
1 1 4
ikinci ^ ekild en 4 , nc ^ ekild en 6, d rd nc ^ ekild en
5 olmak z ere1 9 u sonu verir. ^ imd i ^ ekillerin z el
kurallar^ n^ ^ veher ^ ekild esonu veren mod lar ^ ^ grelim:
Birinci ^ ekil: iki kural ^ ^ vard ^ r.
K k nemeolumlu olmal ^ d ^ r.
E^ er k k nermeolumsuz olsa, k ^ yas lcuralla-
nn^ n alt^ nc^ s ^ ^ gere^ ince, byk nermeolumlu ola-
cak, d rd nc kural gere^ inced eneticeolumsuz ola-
cakt^ r. Bu d urumd a, byk terim, byk nerme
olumlu old u^ u i in burad a tikel, olumsuz nermenin
yklemi tmel olaca ^ ^ nd an, sonu ta d a til ^ tel olarak
al ^ nm^ ^ ^ olacakt^ r. Bu d urum isek^ yas kurallar ^ n^ n be-
^ incisineayk^ r^ d ^ r. Bu kural nc ^ ekil i in d ege er-
lid ir. nki byk terim orad a d a yklemd ir.
2 Byk nermetmel olmal ^ d ^ r.
Birinci kural gere^ ince, k k nermeolumlud ur.
K k nermed eyklem olan orta terim bu sebeple
tikel olarak al ^ nm^ ^ t^ r. K^ yasm nc kural ^ ^ gere^ in
ce yani orta terim iki d efa tikeli, ifad eed emez
konu old u^ u byk nermed etmel olmas ^ ^ gerekir.
Bu iki kurala grebirinci ^ ekild en ^ u d rt mod
s onu verir :
Her O B dir
Her K O dur
A -
ti
HerKBdir AJ
Hibir O B de^ ildir E
41)/
Her K O dur A
Hibir K B de^ ildir E
^ ^
Her O B dir A
t, DY
Baz^ ^ K O dur
Baz^ ^ K B dir
115
Hibir O B de ^ ildir E
Ba^ t K O dur
Baz ^ ^ K B de ^ ildir O
Ikinci ^ ekil: ^ ki kural ^ ^ vard ^ r:
1 ^ ki nclden birinin olumsuz olmas ^ ^ gerekir.
E^ er ncllerden ikisi de olumlu olsa, orta terim,
her ikisinde de yklem oldu ^ u iin iki defa tikel ola-
rak al^ nm^ ^ ^ demektir. birinci mant ^ k aksiyomu ge-
re^ i Bu durum k^ yas. kurallar^ nm ncsne ay-
k^ r^ d ^ r.
2 Byk nerme tmel olmal ^ d ^ r.
^ kinci ^ ekilde yukar^ daki kural gere^ ince sonu
olumsuz oldu^ u iin sonucun yklemi olan byk te-
riin, tmel olarak al ^ nm^ ^ t^ r ikinci mant^ k aksiyo-
mu . Halbuki ayn^ ^ terim byk nermede konudur,
neticede tmel oldu ^ u iin burada da filme' olarak
al^ nmak zorunlulu ^ undad^ r. K^ yas kurallarnn be-
^ incisi gere^ enice O halde byk nermenin tmel
olarak al ^ nmas ^ ^ gerekir.
Bu iki kurala uygun olarak ikinci ^ ekilden sonu
veren modlar ^ unlard^ r:
Hibir B O de ^ ildir E
Her K O dur A
Hibir K B de ^ ildir E
Her B O dur A
Hibir K O de ^ ildir E
Hibir K B de ^ ildir E
Hibir B O de ^ ildir E
Baz ^ ^ K O dur
Baz ^ ^ K B de ^ ildir O
116
Her B 0.dur A
' fp
Baz^ ^ K O de^ ildir o
K. O
Baz^ ^ K B de^ ildir O
nc ^ ekil: ^ ki kural ^ ^ vard ^ r.
1 K k nermeolumlu olmal ^ d ^ r.
Birinci ^ eklin birinci kural ^ nd a bunun gerek esi
a ^ klanm^ ^ t^ .
2 S onu d aima tikeld ir. .
K k nermed ainia olumlu old u^ u i in yklemi
olan k k terim tikel olarak al ^ nm^ ^ t^ r. 1 . mant ^ k
aksiyomu K k terim sonucun konusu old u ^ un-
d an hi bir z aman tmel olarak al ^ namaz . k^ yas ^ n
be^ inci kural ^ ^
nc ^ ekilden, bu kurallara gre, sonu veren
mod lar ^ unlard ^ r:
Her O B dir
)3" -ts, r^ ^ tz tC
Her. O K d^ r A
Baz^ ^ K B dir 1
Baz^ ^ O, B dir
Her O K d^ r A
Baz^ ^ K B dir
Her O B dir A
Baz^ ^ O K d^ r
Baz^ ^ K B dir
Hibir O B de^ ildir E
Her O K d^ r A
Baz ^ ^ K B de^ ildir O
1 1 7
Baz ^ ^ O B de^ ildir O
Her O K d^ r A
Baz ^ ^ K B de^ ildir O
Hibir O B de^ ildir E
Baz ^ ^ O K d^ r
Baz ^ ^ K B de^ ildir O
Drdnc ^ ekil: kural ^ ^ vard ^ r.
1 - - Byk nermeolumlu olursa, k k nerme
d e' tmel olur.
Byk nemeolumlu old u^ u i in, orta terim,
tikel olarak al ^ nm ^ ^ t ^ r. iinki orta terim byk ner-
med eyklemd ir. K^ yas kurallar ^ n^ n ncs gere^ in-
ce, k k nermed eorta terim tmel olarak al ^ nmal ^ -
d ^ r. Orta terim k k nermed ekonu old u ^ und an,
k k nermenin filme] olmas ^ ^ gerekir.
2 K k nermeolumlu olursa sonu d aima
tikel olur.
.

K k terim, k k nermed eyklem old u ^ un-

d an, tikel olarak . al ^ nm^ ^ t ^ r. nki k k nerme
olumlud ur. K^ yas kurallar ^ n ^ n be^ incisi gere^ inceso-
nu ta d a tikel olarak al ^ nmas ^ ^ gerekir. K k terim so-
nu ta konud ur. Konu tikel olunca nermed etikel
olmu^ ^ olur.
3 Olumsuz mod lard a byk nermetnel ol-
ma I ^ d ^ ^ r.
Byk terim son ucun yklemi old u ^ und an, olum-
suz olan sonu ta tmel olarak al ^ nm^ ^ t^ r. Il. mant^ k
aksiyomu K^ yas kurallar ^ n ^ n be^ incisi gere^ ince, bu
d urumd a, byk terim ncld ed etmel olarak al ^ n-
mal ^ d ^ r. Byk terim, byk nermed ekonu old u-
1 1 8
^ und an, bu konunun tmel olmas ^ ^ gerekir vebyk
nermetmel olur' ' ' .
Drd nc ^ ekild en sonu ' veren mod lar ^ unlar-
d ^ r:
Her B O dur A
Her O K d^ r A
Baz ^ ^ K B dir
Her B O dur A
Hibir O K de^ ildir E
Hibir K B de^ ildir E
Baz ^ ^ B O dur 1
Her O K d^ r A
Baz ^ ^ K B dir
Hibir B O de^ ildir E
Her 0 K d^ r A
Baz ^ ^ K B de^ ildir O
Hibir B O de^ ildir E
Baz ^ ^ O K d^ r 1
Baz ^ ^ K B de ^ ildir O
Modlar^ n kelimelerle gsterilmesi:
Klasik Bat^ ^ mant ^ k ^ lar ^ , her ^ ekild esonu veren
mod lar ^ ^ gsteren ^ u kelimeleri kullanm ^ ^ lard ^ r.
Birinci ^ ekilde: Barbara, Celarent, Darii, Ferio
^ kinci ^ ekilde: Cesare, Camestres, Fcstino, Ba-
fOCO
nc ^ ekilde: Darapti, Datisi, Disamis, Felap-
ton, Ferison, Bocard o
1 24 ^ ekillerin z el kurallar ^ n^ n gerek elerind e, Logique de Port-Ro-
yal'den fayd alan ^ lm^ ^ t ^ r.
1 1 9
Drdnc ^ ekilde: Bramantip, Camenes, Dima-
ris, Fesapo, Fresisonl".
Bu kelimeler gayet mahiranetesbit ed ilmi ^ tir, k^ -
yasla ilgili e^ itli bilgileri z etler.
I Her kelimenin sesli harfleri, o ^ ekild e, sonu
yeten bir mod ' u ifad eed er. Dikkat ed ilirsekelimelerin
sesli harfleri nerme e^ itlerini gsteren harflerd ir. Me-
seli, Barbara yukar ^ d a grd ^ mz birinci ^ eklin so-
nu veren mod lar ^ nClan birini gsterir, o d a: A A A
d ^ r.
2 A ^ a^ ^ d a grece^ imiz gibi, ikinci, nc ve
d rd nc ^ ekiller mkemmel ^ ekil olan birinci ^ ekle
irca ed ilirler. Kelimelerin - ba ^ ^ nd a bulunan sessiz
harfler yani, B, C, D, ikinci, nc ved rd nc
^ ekillerd eki mod lar ^ n, birincid en hangi mod a irca
ed ilmesi gerekti ^ ini gsterir. ^ rca ed ilecek mod hangi
harfleba ^ l ^ yorsa, birind ^ ekild eo had leba ^ layan
kelimenin gsterd i ^ i mod ' a irca ed ilebilir. Meseli, Da-
rapti, Darii'ye irca ed ilir.
3 Kelinaelerin bas ^ n la bulunmayan sessiz harf-
ler, irca i ^ leminin nas ^ l yap^ laca^ ^ n^ ^ gsterir: s vep
kend isind en bir nceki nermenin d z d nd rme
yap^ laca^ ^ n^ ^ gsterir. Mesela Cesare'de, s' d en nceE
byk ner ^ ned ir tmel olumsuz old u ^ u i in d n-
d rlnceyinetmel olumsuz ' yani E olaca ^ ^ n ^ ;
1 25 Drd nc ^ eklin mod lar ^ m gsteren kelimeler, mant ^ k kitaplar ^ n-
d a farkl ^ ^ al ^ nm^ ^ t ^ r. Me, sel, Baranmatip, baz an Barbari, baz an
Bamalipi Camenes, calantes ; Dimaris ise Dibais olarak al ^ nm^ ^ t ^ r.
Biz 1 3oiracveLiard ' ^ n yaz d ^ klar ^ ^ kelime^ ekillerini tercih ettik.
nki bir kelimenin gsterd i ^ i mod lar irca ed ilirken baz an
ncller yer d e^ i ^ tirir. Kelimelerin neifad eettiklerinin a ^ klan-
mas ^ nd a grld ^ gibi ncllerin yer d e^ i ^ tirmesinirr gerekti ^ i
mod lar^ ^ gsteren kelimelerd e"m" hrfinin bulunmas ^ ^ gerekir.
1 20
Daraptid eP d en ncegelen A k k nermed ir, bunun
d nd rlmesi iseT olacakt^ r.
m parfi, ircad a nermelerin yer d e^ i ^ tirmesi ge-
rekti ^ ini, yani byk:nermenin k k nerme, k k
nermenin byk nermeyerinege ece^ ini gsterir.
c ^ rcan^ n yaln^ z sa ma yolu ile
(per absurdum)
ileyap^ labilece^ ini -gsterir. Bu d a Bocardo veBarocd-
d a olur" 6 .
Gerek ^ ekiller vegerek mod lar, baz ^ ^ mant^ kvlar
taraf^ nd an cetvellerlegsterilmi ^ tir. Mesela Mehmet
Nuri "^kmal-i Burhan fi Tercman'il -Mizan"da
her ^ e-
kil i in ayr^ ^ bir cetvel veriyor: EmileBoirac,
"Cpurs
EleMentaire de Philosophie"de hem ^ ekilleri, hem d e
^ ekillerin mod larm^ ^ ayn^ ^ cetveld egsteriyor. Btn
^ ekil vemod lar ^ ^ bir bak^ ^ ta grmeyeyarayan bu cetveli
aynen al ^ yoruz ( 4 numaral ^ ^ cetvel).
Birinci ^ eklin nemi:
Aristo k^ yaslai^ , mkemmel ( parjPit.) vemkem-
mel olmayan (imparfait) d iyeay^ r^ r. "S nu un torun-
Aulu^ unun apa ^ k olmas ^ ^
i in ncllerd ekonulmu ^ ^
olan^ n d ^ ^ ^ nd a hi bir ^ eyemuhta lmayan k
^ yasa m-
kemmel k^ yas; kend ileri, ger ekten konulan terimler-
d en gerekli olarak ^ kan, ama ncllerd eaq^ kca z ikre-

d ilmemi ^ ^ olan bir veya bir ok ^ eyemuhta olan k^ yasa

eksik (mkemmel olmayan) k^ yas d eri
M1 2799.
Aristo
i in mkemmel k^ yas birinci ^ ekild en olan k^ yaslar,
mkemmel olmayan d a ikinci ve nc ^ ekild en
yaslard ^ r" 8
126 Modlar^ ^ gsteren kelimelerin izdh ^ ^ iin, k. P. JANET et G .
SEAILLES, ayn. esr. s. 629; RABIER, Leons de Philosophie,
s. 56 TRICOT, Traite... 195 vd.
127 AR^ STO, Organon III, Birinci Anaktikler, Atadernir tere. s. 5.
128 RABIER, Leons de Philosophie II , Logique, s. 50.
1 21
Cgivel 4 : ^ ekiller ve modlar
^ ekiller ^ ^ Yedi olumlu
rnod
Oniki oulm-
suz mod
Birinci
^ ekil
^^
O

o
c
^
i
C
l
a
a

Barbara
Celarent
iki ..
tmel
Dahi
Ferio
iki
tikel
Ikinci
^ ekil
B O
O
Cesare
Camestres'
iki
tmel
iki
tikel
K
K B
Festino
Baroco
nc
^ ekil
O B Darapti Felapton
Ferison
Bocardo
Alt ^ ^
tikel
O K Datisi
Disamis K B
Drdnc
^ ekil
^ ekil
B O Camenes Bir
tmel
.O K. Bramantip
Dimaris
Fesapo
Fresison
Drt
tikel
K B
Cedveldeki harflerin anlam ^ ^
O '= Orta Terim
B = Byk Terim
K = Kk Terim
Aristo taraf^ nd an, a ^ k a sonu verd i ^ i i in, rh-
Icemmel olarak vas ^ fland ^ r^ lan birinci ^ ekil k ^ yas ^ n,
^ ekillerenisbetlestnlk sa ^ layan ba ^ ka baz ^ -
6z ellikleri d aha vard ^ r. ^ slam mant ^ k ^ lar^ ^ bu hususa
d ikkati ekmi ^ lerd ir. Bu z ellikler ^ unlard ^ r: Biri^ tci
^ ekil k^ yas d i ^ erlerind en ok kullan ^ l ^ r. Yaln ^ z bu ^ ekil,
"mahsurat- ^ ^
erbaa" d enilen d rt nermetrn so-
nu olarak verir: Drt ncrme e^ id inin en mkemme-
1 22
li say^ lan tmel olumluyu yaln^ z bu ^ ekil sonu . olarak
verebilir. Di ^ er ^ ekillerin sonu lar ^ n^ n isbatlanmas^ ,
o ^ ekilleri birinci ^ ekleirca etmekleolur. Bu sebeplerle
birinci ^ ekil islm mant^ k ^ lar^ nca "miyar- ul ultim"
olarak telkki ed ilmi ^ tir 1 29.
Drdnc ^ eklin durumu:
Yukar^ d a belirtti ^ imirgibi Aristo' d a d rd nc ^ e
kil yoktur. Drd nc ^ ekli Galien ( Calinos) icad etmi ^ -
tir. Bu ^ ekil Isltim mant ^ k ^ lar^ nca Raz i, Ebheri ve
sair mtekad d imin' d en sonra kabul ed ilmi
^ tirm
Bat ^ d a XV. as ^ rd an sonra ra ^ bet grm ^ tr. Asr ^ m^ -
z ^ n ba^ ^ nd a d a ba. z rmant ^ k ^ lar d rd nc ^ ekli red d et-
mi ^ lerd iri".
Drd nc ^ ekli kabul etmeyenler, t
^ pk^ ^ Aristo gi-
bi, d rd nc ^ eklin mod lar^ n^ ^ birinci ^ eklin d olayf^ ^
(indirect) mod lar^ ^ olarak kabul ed erler. Rabier ye
Goblot d rd nc ^ ekli red d ed erken, Lachelier' yed a-
yanmaktad ^ rlar. Lachelier ^ yled iyor. "Ned rd nc'
prensip ned ed rd nc ^ ekil vard ^ r: Yaln^ z birinci ^ e-
kild en eld eed ilen mod lar vard ^ r. Bunlar d a birinci
^ eklin ncllerinin veya sonucunun d nd rlmesi
(conrersion) ilemeyd ana gelir. . . Doktor filoz of Ga
- hen bu mod lar ^ ^ ( 4 . ^ eklin be^ ^ mod unu) mstakil bir
^ ekil olarak kabul etti. Fakat bu fikir tamamen yan-
l ^ ^ t^ r. Btn Orta a^ ^mant ^ k ^ larm^ n milead eleettikle-
ri bu fikir ancak Rnesans d evrind eaz ^ c^ k itibar gr-
meyeba ^ lad ^ 1 32 .
1 29 AHMETCEVDET, ayn. esr. s. ' 70; S QLEYMAN S IRRI,
Mant^ k, s. 1 1 71 MER FEVZI, Miyar'ut-Ukan, 4 84 ; IS MAIL
HAKKI Felsefe Dorsleri, s. 204 .
1 30 IS MAIL HAKKI, Felsefe Dersleri, s. 204 .
1 31 TRICOT, TraiM de Logique Formelle s. 223.
1 32 RABIER, ayn. esr. s. 65 . vd ; Goblot, TraiM de Logiqe, s, 235 .
1 23
^ ekillerin
Aristo ikinci ve nc ^ ekilleri birinci ^ ekleirca
ed erek onlar ^ ^ ge erli k^ l ^ yor' . Gerek . Bat ^ d a gerek
islam d nyas ^ nd a mant ^ k ^ lar^ n o^ u d i^ er ^ ekillerin
birinci ^ ekleirca ^ n^ ^ kabul etmi ^ ler, bir k^ sm^ ^ ise
her ^ ekli ba^ ^ ms^ z bir ^ ekil kabul ed erek, irca i ^ lemini
ho ^ ^ kar^ ^ lamam^ ^ lard ^ r. ^ kincileregre, irca olsa bile,
irca ed ilen tabiat ^ nd an bir ^ eyler kaybed er. Mesela,
^bni ^ ina 1 34 veLachelier' " bu fikird ed irler.
^ ekillerin ircami, ya k ^ yastaki nermelerin d nd -
rlmeleri veya ncllerin yerinin d e^ i ^ tirilmesi veya
sa maya irca yolu ileolur. ^ kinci nc ve- d rd nc
^ ekillerin birinci ^ ekleirca ed ilmesi ilesonu lar ^ n^ n
d o^ rulu^ u isbat ed ilmi ^ ^ oluyor. nk birinci ^ ekild e
^ onu lar^ n ncllerd en z orunlu olarak ^ kt^ ^ ^ ^ a ^ kca
grlmekted ir. Di ^ erlerind ebu a ^ kl ^ k yoktur.
Bir k^ yas^ n nas^ l irca ed ilece^ i Bat ^ ^ mant ^ k ^ lar^ n ^ n
mod ' lar ^ ^ ifad eetmek i in kulland ^ klar^ ^ kelimelerd eki
harflerd en anla ^ ^ labilece^ ini nced en sylemi ^ tik. ^ im-
d i ikinci, nc ved rd nc ^ ekIllerd en misaller ve-
rerek ircan ^ n nas ^ l yap^ ld ^ ^ ^ n ^ ^ gsterelim :

Ikinci ^ ekild en, Cck
Her insan canhd^ r ;
t- 4
ibir ta^ ^ canl^ ' de^ ildir ;
alde hibir ta^ ^ insan dildir.
Bu k^ yas ikinci ^ ekild en Camestres d ir. Kelimenin
"C" ileba^ lamas ^ ^ birinci ^ ekild en Celarent'e irca ed il-
mesi gerekti ^ ini gsterir. Kelimenin i ind eki "m" ise,
ircad a ncllerin yer d e^ i ^ tirece^ ini : "s" ler ise, ken-
133 AR^ STO, Organon, Birinci Analitikler, Atad emir tere. s. 25 vd .
1 34 AL^ ^ S EDAD, Mizan'ul-Ukul s. 86.
1 35 RABIER, ayr^ . esr. s. 60.
1 24
d ilerind en ncegelen "E" lerin d z d nd rmesinin
yap^ laca^ ^ n ^ ^ gsterir. Bunlar ^ ^ ^ lygulaymca ^ u k^ yas el-
d eed ilmi ^ ^ olur :
Hibir canl^ ^ ta^ ^ de^ ildir;
Her insan canhd^ r ;
. O halde hibir insan ta^ ^ de^ ildir.
Bu k^ yas isebirinci ^ ekild en celarent' d ir. S onucun
d z d nd rlmesi yap ^ tmca as ^ l k^ yas ^ ^ ^ ^ sonucu eld e
ed ilir, o d a
Hibir ta^ ^ insan de^ ildir, nermesid ir.
O n ^ ekil:
Hibir insan umaz;
Her insan canhd^ r ;
e Ohalde baz^ ^ canl^ lar umaz.
Bu k^ yas nc ^ ekild en . felapton' d ur. Bunun ir-
cas^ , kelimed en anla^ ^ laca^ ^ ^ gibi, yaln ^ z k k nerme-
nin d z d nd rlmesi ileolur. Uygulama yap^ l ^ nca
birinci ^ ekild en ferio eld eed ilir ki ^ ud ur:
,so t- 1 ,
Drd nc ^ ekil: ^ ekil :
Btn insanlar cahl^ dir ;
Btn canl^ lar lmldr;
6;-
Baz^ ^ lmller ihsand^ r.
Bu k^ yas d a d rd nc ^ ekild en Bramantip'dir.
Kelimed eki "m" ve"p" nin ifad elerinegrencller
yer d e^ i ^ tirecek vesonucun d z d nd rlmesi yap ^ -
lacak. Bu i ^ lem yap^ l ^ nca- birinci ^ ekild en ^ u barbara
meyd ana gelir:
_
Hibir insan umaz;
Baz^ ^ canl^ lar insand^ r;
Ohalde baz^ ^ canl^ lar umaz,
12
4 L"- - 4 . - -
, i"' "
C-4 t.r..-,\,1/4 A51,14 4 (
gre
t.
-{
Btn canl^ lar lnddr;
Btn' insanlar canl^ d^ r;
Btn insanlar lmldr.
S onucun d z d nd rlmesi yap^ l ^ nca, ilk k^ -
yas ^ n sonucu eld eed ilmi ^ ^ olur.
Grlyor ki, ncllerin yerinin d e^ i ^ tirilmesi ve-
ya nermelerin d z d nd rlmeleri ileyap ^ lan irca-
lard an eld eed ilen birinci ^ ekil k ^ yaslar ^ n sonucu, ya,
irca ed ilen k ^ yas ^ n sonucunun ayn ^ n ^ ^ veya onun d z
d nd rmesini veriyor. Bir d esa maya' irca (per ab-
surdu^ n ) yolu ile, bu irca i ^ lemi yap^ labilir. ^ kinci
^ ekild en Baroco ile nc ^ ekild en Bocardo bu yolla
Barbara'ya irca ed il irler.
Baroco'yu alarak, sa ma yolu ileircan ^ n nas ^ l ya-
p^ ld ^ ^ ^ n ^ ^ gsterilim:
Her insan ak^ ll^ d^ r;
Baz ^ ak^ ll^ ^ de^ ildir;
Baz ^ ^ canl^ lar insan de^ ildir.
Bunun birinci ^ ekleirca ^ ^ ^ yleolur:
S onucun eli ^ i' Oni alarak, byk nermeilebir
k^ yas yapal ^ m:
Her insan (ikili:dr,. ( yukar^ d aki k^ yas^ n byk
nermesi)
Btn canl^ lar insand^ r ( Yukar^ d aki k^ yas^ n sonu-
cunun eli ^ i ^ i)
,Ohalde btn canl^ lar ak^ llid^ r.
Eld eed ilen . nermebirinci. ^ ekild en Barbara'd^ r.
Bunun sonucu olan btn canl ^ lar ak^ ll ^ d ^ r nermesi
yanl ^ ^ t ^ r. nki biz ilk k ^ yasta baz ^ ^ canl ^ lar^ n ak^ ll ^ ^ ol-
mad ^ ^ ^ n^ ^ sylemi ^ tik. Bu yolla Barbara'n^ n sa mal ^ ^ ^ ^
1 26
ortaya konulmakla Baroco'nun d o^ rulu^ u gsterilmi ^ ^
olur.
^ yleki: Barbara' n ^ n sonucu yanl ^ ^ ^ olunca n-
cllerd en en az birinin d eyanl ^ ^ ^ olmas ^ ^ icabed er.
Birinci ncl alan "Her insan ak ^ ll ^ d ^ r" nermesi
d o^ rud ur. nki Baroco' d a bunu kabul etmi ^ tir.
yleiseikinci ncl alan "Btn canl ^ lar insan-
d ^ r" nermesi yanl ^ ^ t ^ r. Bu nermeyanl ^ ^ ^ olunca
eli ^ i^ i olan "Baz ^ ^ canl ^ lar insan d e^ ild ir" nerme-
sinin d o^ ru olmas^ ^ gerekir; z aten ^ sbat ^ ^ istenen d e
bud ur. yleiseyukar ^ d aki Baroco d o ^ rud ur.
nc ^ ekild en Bocardo'nun d o^ rulu^ unun is-
bat ^ ^ d a ayn ^ ^ metotla yap ^ l ^ r. Yani sonucun eli ^ i ^ i
al ^ n ^ r, eld eed ilen nermeileBocardo'nun k k ner-
mesind en birinci ^ ekild en Barbara yap ^ l ^ r. Eld eed ilen
Barbara'n^ n sa mal ^ ^ ^ ^ gsterilerek Bocardo'nun d op-
rulu^ u isbatlanm ^ ^ ^ olur.
^ artl ^ ^ kesin klyaslar:
S art I k^ yas i lar, ya yaln ^ z ^ artl ^ ^ nerme-
lerd en veya ^ artla nermelerleyklemli nermelerd en
yap^ lan lgyasMrd ^ r 1 96. Yap^ ld ^ klar ^ ^ nerliefe-rin e-
~ inegrebe^ ^ blmeayr ^ l ^ r.
Birinci blm: ncllerin ikisi d ebiti ^ ik ^ artl ^ ^
nermed en yap ^ l ^ rsa birinci blmd en bir k ^ yas olur,
sonu d a biti ^ ik ^ artl ^ ^ nermed ir. Mesel;
1 36 ^ artbkesin, . k ^ yaslar ^ slm mant ^ k ^ lar ^ n ^ n z erind ed urd uk-
lar^ ^ bir konud ur. Bat ^ ^ mant ^ kc^ lar ^ ^ bunlara nem vermemi ^ lerd ir.
Bat ^ l ^ , mant ^ k ^ lar yaln ^ z , ^ artl ^ ^ kesin' in d rd nc blmn
te^ kiled en ikilem ( k ^ yas- ^ ^ mukassim, d ilemme) z erind ed urmu ^ -
lard ^ r. Bunu d a bile^ ik veya z el k ^ yaslar aras ^ nd a z ikred erler.
I
1 27
Her ne zaman gndz olursa ayd^ nl^ k olur;
Her ne zaman gne^ ^ do^ arsa gndz olur;
yle ise her ne zaman gne ^ ^ do^ arsa ayd^ nl^ k olur.
Birii^ ci blmd eki ^ artl ^ ^ kesin k^ yaslar^ n d a t^ pk^ ^
yklemli kesin k^ yaslar gibi d rt ^ ekli vard ^ r.
E^ er orta terim byk nermed emukad d em, k-
k nermed etli. olursa birinci ^ ekil; ikisind ed etli
olursa ikinci ^ ekil; ikisind ed emukad d em olursa n-
c ^ ekil; e^ er byk nermed etli, k k nermed e
mukad d em olursa d rd nc ^ ekild e!). olur. Yukar ^ d a-
ki k^ yas birinci ^ ekild en, bir k^ yast ^ . ^ imd i, d i^ er ^ ekil-
lerebirer misal verelim.
ikinci ^ ekild en,
Her ne zaman gne^ ^ do^ arsa gndz olur.
Her ne zaman oda ayd^ nl^ k olursa gndz olur
de^ ildir;
Ohalde hernezaman oda.ayd^ nitk olursa gne^ ^ do^ -
mu^ ^ de^ ildir.
nc ^ ekild en,
Her ne zaman gne^ ^ do^ arsa gndz olur
Her ne zaman gne^ ^ do^ arsa oda ayd^ nl^ k olur.
Ohalde hazan oda ayd^ nl^ k olursa gndz olur.
Drd nc ^ ekild en,
Her ne zaman gndz olursa gne^ ^ do^ mu^ ^ olur;
Her ne zaman gne^ ^ do^ arsa oda ayd^ nl^ k olur;
-O halde hazan oda ayd^ nl^ k olursa gne^ ^ do^ mu^ ^
olur.
ikinci blm: nclleri iki ayr^ l( ^ artl ^ d an yap^ -
lan k^ yaslard ^ r.
128
Kurallar ^ : ncllerd en birisi tmel veherikisi d e
olumlu olmal ^ d ^ r. ^ kinci ncl d eya hakikiyeveya
maniat- ul hul olmal ^ d ^ r. Mesela :
ift ya tek k ^ s^ mlara blnr veya ift k ^ s^ mlara b-
lnr
Say^ ^ ya tek olur veya say ^ ^ ift olur
O halde say^ ^ ya tek olur veya say ^ ^ tek k ^ s^ mlara
blnr veyahut say ^ ^ ift k ^ s^ mlara blnr.
Bu k^ yas^ n sonucund a, mukad d em "say^ ^ tek olur",
tali "say^ ^ tek k^ s^ mlara blnr veyahut say ^ ^ ift k^ -
s^ mlara blnr"d r.
nc blm: ncllerd en birisi biti ^ ik ^ artl ^ ^
nerme, d i ^ eri yklemli nermed ir. S onu ^ a^ tl ^ ^
nermeolur. Mesela :
Her de^ i^ ken sonradan olmad^ r.
Her ne zaman bir ^ ey bile^ ik olursa de^ i^ ken
O halde her ne zaman bir ^ ey bile^ ik olursa sonra-
dan olmad^ r.
Drdnc blm: ncllerd en biri ayr ^ k ^ artl ^ ^
nermed i ^ eri yklemli nermed ir. S onu ya yklemli
veya ^ artl ^ ^ olur.
a Yklemlinin say ^ s ^ , ^ artl ^ ^ nermenin blm-
leri say^ s^ nca olupta yklemlilerin yklemleri d eayn ^ ^
olursa, sonu yklemli bir nermeoh^ r vebuna ikilem
(k^ yas-^ ^ mukassim, diknone ) d enir.
Kurala: ayr ^ k ^ artl ^ ^ nermetmel olumlu ve"ha-
kikiye" olmal ^ d u. Mesela,
Cisimler ya maden olur veya nebat olur veya hay-
van olur.
1 29
Maden bile^ iktir, nebat bile^ iktir, hayvan 'bile^ ik-
tir.
halde cisimler bile^ iktir.
Cez aland ^ r^ lan nbet i hikayesi ikilem i in gz el
bir misald ^ r. Hikaye^ ud ur: ' Bir harpte, d ^ man bir
bask^ n yap^ p kar^ ^ ^ tarafa a^ ^ r z ayiat verd irir. Bask ^ na
u^ rayan birli ^ in, bask^ n esnasu^ d aki nbet isi, komu-
tan^ ^ taraf^ nd an mahkemeyeverilir. Nbet iyehakim
^ yled er: "E^ er nbet bekliyor id iysen ni in birli ^ ini
bask^ nd an haberd ar etmed in. E ^ er nbeti gere^ i gibi
beklemiyor id iysen ni in kanun veemirlereuymad ^ n?
Her iki d urumd a d a kur ^ una d iz ilme^ emahktimsun".
Burad a hakimin yapt ^ ^ ^ ^ bir ikilen^ d ir. ^ imd i bu ak^ l-
yrtmeyi ikilemin tan ^ m^ na uygun olarak yaz al ^ m:
^ artl ^ ^ ncl:
Ya, nbeti d^ man:1z hareketini birli^ ine haber
vermemi ^ tir veya nbet beklemeyipicanuildere_
uy^ namTii_
Yklemli nel:
D^ man^ n hareketini haber vermeyip birli^ ine
zayiat verdiren nbeti kur^ una dizilmelidir. Kanun ve
e^ nirlere uygun olarak nbet beklemeyip birli^ ine zayi-
at verdiren nbeti de kur^ una dizilmelidir.
S onu :
yle ise bu nbeti kur ^ una dizilmelidir.
b- - E^ er yklemlilerin yklemleri e^ itli olursa
o z aman sonu ^ artl ^ ^ bir nermeolur. Mesela:
Cisimler ya maden olur, ya nebat olur veya hayvan
olur;
1 30
Maden cans^ zd^ r, nebat canhd^ r, hayvan duygulu-
dur;
Ohalde cisimler ya cans^ z olur, ya canl^ ^ olur, veya
duygulu olur.
Yklemlilerin say^ s^ ^ ^ artl ^ n^ n blmlerinin say^ -
s^ nd an az veya ok old u ^ u z aman d a, sonu ^ artl ^ ^ ner-
meolur.
Be^ inci Blm: Bir ncl biti ^ ik ^ artl ^ , d i ^ eri ay-
r^ k ^ artl ^ ^ nermed en yap^ lan k^ yaslard ^ r.
Kural ^ ^ : K k nermesi biti ^ ik ^ artl^ ^ vebyk
nermesi ayr^ k ^ artl ^ ^ veolumlu old u^ und a, ortak cz -
leri birind emukad d em d i ^ erind etli olursa, sonu ay-
r^ k ^ artl ^ ; e^ er ortak cz leri mukad d em vetlinin
par alar ^ ^ olursa, sonu biti ^ ik ^ artl ^ ^ nermeolur. Me-
sel,
Her ne zaman olursa olsun lem sonradan olma ise,
yaratan^ n hr irade sahibi olmas^ ^ gerekir.
Ale^ ni yaratan ya hr irade sahibidir veya hr irade
sahibi de^ ildir.
O halde ya lem sonradan ol^ nad^ r veya onu yara-
tan hr irade sahibi de^ ildir.
Verilen misald e, ncllerd eortak taraf olan "Ale-
mi yaratan hr irade sahibidir" nermesi birinci ner-
med emukad d em, ikincid etli old ugu i in sonu aynk
^ artl ^ ^ nermeolmu ^ tur.
S onucu biti ^ ik ^ artl ^ ya ^ nis1 :
Her ne vakit lem de^ i^ ken ise sonradan ohnad^ r ;
Halbuki daima, ya her sonradan olma mmkndr
yahut her sonradan oln^ a zorunludur;
1 31
Ohalde, her ne zaman lem de^ i^ ken ise daima ya
ak^ n mmkn olur veya lem zorunlu olur.
Burad a m^ terek cz olan "sonradan olma" ikin-
ci nermenin mukad d em vetlisinin par alar ^ ^ old u^ u
i in sonu biti ^ ik ^ artl ^ ^ bir nermeolmu ^ tur' "
S EMELI KIYAS
S e meli k^ yas (klyas -^ ^ isr^ isnai) sonucun ayn ^ n ^ n
yahut kar ^ ^ t halinin (nakizinin) ncllerd ehem
^ eklen hem anlam bak^ m^ nd an bulund u^ u k^ yas-
t ^ r' ' ' . E^ er sonucun ayn ^ ^ hali, ncllerd ebulun ^ ^ -
yorsa d o^ ru se me(istisna-i ^ nstakim), e^ er kar ^ ^ t,
hali bulunuyorsa d ola ^ ^ k se me (istisna-i gav^ r
mstakim) d enilir.
S e meli k^ yaslar ^ n ncllerinin ya biri ^ artl ^ ^ ner-
med i ^ eri yklemli nermeolur veya her iki ncl
d e^ artl ^ ^ nerim olur. Birinci ncln ^ artl ^ ^ nerme
olmas^ ^ gereklid ir. Bu sebeplebirinci ncle ^ artl ^ ^
ncl ikinci nclese meli ncl d emlir. S e me-
li ncl ^ artl ^ ^ ncln taraflar ^ nd an birisi veya bir
taraf ^ n kar^ ^ t halid ir. S e meli k ^ yas ^ n birinci ncl
k^ yas ^ n tipini tayin ed er. ^ artl ^ ^ ncl ya biti ^ ik ^ artl ^ ^
nermed en veya ayr ^ k ^ artl ^ ^ nermed en yap ^ l ^ r.
Birinci ncln biti ^ ik veya ayr ^ k ^ artl ^ ^ olmas^ na gre
se meli k^ yas d a ikiyeayr ^ l ^ r.
137 ^ artl ^ ^ kesin k^ yaslar ^ n a ^ klanmas ^ nd a verilen misaller Miyar- ^ ^
S ed ad ' d an al ^ nm^ ^ t ^ r.
1 38 S e meli k^ yas terimini istisnai' k ^ yas kar ^ ^ l ^ ^ ^ ^ olarak kulland ^ m.
Istisna teriminin kar ^ ^ lad ^ ^ ^ ^ k^ yaslara Frans ^ z cad a "d es syllogisme
conjonctifs" d enir. Bu tip k ^ yaslard a, birinci ncl te^ kil ed en
^ artl ^ ^ nermenin taraflar ^ nd an birisi tercih veya kabul ed ilip ikin-
ci ncl yap^ l ^ r. Bu i ^ leme^slam mant ^ k ^ lar ^ ^ "istisna etmek"
d emi^ lerd ir.
1 32
S e meli k^ yas^ n, ^ artlar ^ :
1 ^ artl ^ ^ ncl olumlu olmal ^ d ^ r
2 ^ artl ^ ^ ncl gerekli olmal ^ d ^ r.
3 ncllerd en birisi tmel olmal ^ d ^ r' ".
^ artl ^ ^ ncl biti ^ ik ^ artl^ ^ olan k^ yaslard a, ^ artl ^ ^
ncln mukad d eminin ayn ^ n ^ ^ se me, talinin ayn ^ n ^ ;
talinin kar ^ ^ t halini ( nakiz ini) se me, mukad d emin
kar^ ^ t halini sonu olarak verir. Mesela,
Her ne zaman gne^ ^ do^ arsa oda ayd^ nl^ k olur;
Gne^ ^ do^ mu^ tur ;
O halde oda ayd^ nl^ kt ^ r.
Bu se meli k ^ yasta ^ artl ^ ^ nc! biti ^ ik ^ artl ^ ^ 1 -
z umiyevefilme] olumlud ur. Mukad d emi aynen se-
ilmi ^ tir. Yani mukad d emi aynen ikinci nc! ola-
tak kabul ed ilmi ^ tir. Mukad d em "gne^ ^ do^ mu^ -
tur" nermesid ir, bu se ilmi ^ ^ tlinin ayn ^ ^ olan , "oda
ayd^ nhkt ^ r" nermesi sonu olarak ^ km^ ^ t^ r. O
hald everd i ^ imiz , misal d o^ ru se meli bir k^ yast^ r.
E^ er ayn ^ ^ ncln kar^ ^ t halini se er-
sek, o z aman mukad d emin kar ^ ^ t hali sonu ola-
rak ^ kar. Byleced ola ^ ^ k se meli bir k^ yas eld eed il-
mi ^ ^ olur. O d a ^ ud ur:
Her ^ le zaman gne^ ^ do^ arsa oda ayd^ nl^ k olur;
Oda ayd^ nl^ k de^ ildir;
Ohalde gne^ ^ do^ ma^ n^ ^ t^ r.
139 GELENBEV^ , ayn. esr. s. 18 3 de ve ISMAIL HAKKI, Miyar'
ul-Ulum s. 69 d a iki ncld en birisi tmel olmal ^ d ^ r d iyorlar.
AHMET CEVDET ayn. esr. s. 63 de iseyaln ^ z ^ artl ^ ^ ncln t-
mel olmas ^ ^ gerekti^ ini sylyor. .
1 33
Fakat mukad d emin kar ^ ^ t halini se me, tlinin
kar^ ^ t halini sonu land ^ rmad ^ ^ ^ ^ gibi tlinin ayn ^ n^ ^ se -
med emukad d emin ayn ^ n^ ^ sonu land ^ rmaz "
1 4 0
^ artl ^ ^ ncl ayr ^ k ^ artl ^ ^ olan k^ yaslar:
E^ er birinci ncl ayr ^ k ^ artl ^ ^ hakikiyeisetaraf-
lard an birinin ayn ^ n ^ ^ se med i ^ erinin kar ^ ^ t halini;
birinin kar ^ ^ t halini se med i ^ erinin ayn ^ n ^ ^ sonu lan-
d ^ r^ r. Bu ^ ekild ebirinci ncl hakikiyeolan k ^ yas-
tan d rt e^ it sonu eld eed ilebilir. Mesel
1 Ya bu say^ ^ tektir veya bu say ^ ^ ifttir
Bu say^ ^ tektir ( mukad d emin ayn ^ n^ ^ se me)
Ohalde ift de^ ildir.,
2 Bu say^ ^ ifttir. ( tlinin ayn ^ n ^ ^ se me)
Ohalde tek de^ ildir.
3 Bu say ^ ^ tek de^ ildir ( mukad d emin kar ^ ^ t hali-
ni se me)
Ohalde ifttir.
4 Bu say ^ ^ ift de^ ildir ( tlinin kar ^ ^ t halini
se me)
Ohalde tektir.
E^ er ^ artl ^ ^ ncl "n^ aniat-^ il-ce^ ni" ise, ^ artl ^ ^ n-
cln taraflar ^ nd an birinin ayn ^ n ^ ^ se med i ^ erinin kar-
^ ^ t halini sonu olarak verir.
Mesel,
1 Bir^ ey ya a^ at^ r veya tav^ r;
Bu. ^ ey a^ at^ r ;
Ohalde ta^ ^ de^ ildir
14 0 AHMET CEVDET, ayn. esr. s. 64 .
1 34
2 Bu ^ ey ta^ t ^ r;
O halde a^ a de^ ildir.
Maniat' ul- cemid etaraflar ^ n kar^ ^ t halleri se il-
mez , nk tek sonu ^ kmaz . Mesel:
Bu ^ ey a^ a ol^ nayand^ r d iyebirinci taraf^ n kar-
^ ^ t halini se sek, burad an z orunlu olarak "ta^ t ^ r"
sonucu ^ kmaz . Ba^ ka bir ^ ey d eolabilir.
E ^
er ^ artl ^ ^ ncl "maniat-ul kulu" ise, taraflard an
birinin kar^ ^ t halini se med i ^ erinin ayn ^ n ^ ^ sonu lan-
d ^ r^ r, bu ^ ekild e, iki sonu eld eed ilir.
1 Bir ^ ey ya u^ a olmayand^ r veya ta^ ^ olmayan-
d^ r;
Bu ^ ey ta^ t^ r;
Ohalde a^ a olmayand^ r.
2 Bu ^ ey a^ at^ r;
halde ta^ ^ olmayand^ r.
Taraflard an her hangi birisii^ in ayn^ ^ se ilemz z .
Yukar^ d a verd i ^ imiz misallerin birinci ncl
^ artl ^ ^ nermz , ikinci ncl yklemli nermeid i. Bu
tip k^ yaslar^ n' sonu lar ^ ' d a yklemli olur. S e meli n-
cl, ^ artl ^ ^ nermed eolabilir. ^ artl ^ ^ nermeler bahsind e
^ artl ^ ^ nermelerin taraflar ^ n^ ^ meyd ana getiren nerme-
le^ in ^ artl ^ ^ nermed eolabilece^ ini gstermi ^ tik. ^ ^ te
e^ er, yap^ lan k^ yasta, ^ artl ^ ^ ncln her iki taraf ^ ^ veya
bir taraf^ ^ ^ artl ^ ^ nermeolur vebu ^ artl ^ ^ nermese i-
lirse. sonu ^ artl ^ ^ bir nermeolur. Mesel:
Her ne zaman gne^ ^ do^ arsa gndz olursa, her
ne zaman gndz de^ ilse gne^ in do^ mu^ ^ olmas^ ^ ger. ek-
mez, nermesinin he^ n mukad d en^ ^ hem tlisi ^ artl ^ ^
nermed ir. Bunlard an mesel, mukad d emi se elim.
O z aman k ^ yas ^ yleolur:
1 35
Her ne zaman gne^ ^ do^ arsa- gndz olursa her
ne zaman gndz de^ ilse gne^ in do^ mas^ - gerekmez;
Her ne zaman gne^ ^ do^ arsa gndz' olur;
Oludde gndz de^ ilse gne^ in do^ mu^ ^ olmas^ ^ ge-
rekmez.
Grlyor ki bu k^ yas' ^ n btn nermeleri ^ art-
l ^ d ^ r. Fakat se meli k ^ yas ^ n en ok kullan ^ lan' ncl-
lerind en biri ^ artl ^ ^ d i ^ eri yklemli olan trd r.
Bat^ ^ mant^ k^ lar^ nda semeli k ^ yaslar:
Klasik Bat ^ ^ mant ^ k ^ lar^ , se meli k ^ yaslar ^ ^ "con-
jonclif"k ^ yaslar olarak ad land ^ r^ p bile^ ik (co^ nposes )
k^ yaslard an sayariar. Bu k ^ yaslar ^ n bir nermesi bile-
^ ik d i ^ eri basit nerrned ir' ' '
Port- RoYal mant ^ ^ ^ nd a "conjonctif" k ^ yaslar, bi-
ti ^ ik ^ artl ^ ^ "conditionnel", ayl ^ k ^ artl ^ ^ "disjonct ^ f" ve
ba^ lant^ l ^ ^ "copulatif" d iye eayr ^ l ^ rlar' ".
Biti ^ ik ^ artl ^ ^ (conditionnel yahut hipotetiq^ ^ e)
k ^ yasla, ayr ^ k ^ artl ^ ^ (disjonctif) k^ yaslar ^ n, nced en
inceled i ^ imiz gibi iki ^ er tr vard ^ r. Biti ^ ik ^ artl ^ ^
k^ yaslard a, ya ^ artl ^ ^ ncln muka, d d emi aynen se ilir
veya talinin kar ^ ^ t hali. Ayr^ k ^ artl ^ ^ k^ yaslard a iseya
iki taraf^ n ayn ^ ^ veya iki taraf ^ n kar ^ ^ t hali se ilir. ( Bat ^ ^
mant^ k ^ lar ^ ^ ayr ^ k ^ artl ^ ^ nermelerd en yaln ^ z hakiki-
yeyi d ikkatealm ^ ^ lard ^ r).
Klasik Bat ^ ^ mant ^ k ^ lar ^ ^ se meli klyas ^ n bu tr-
lerini, basit kesi ^ , k^ yas^ ^ ^ ^ ^ ekillerinebenz etmi ^ lerd ir.
14 1nceden d ei ^ aret ettigimiz gibi, bat ^ ^ mantik tlari, biz im ^ artl ^ ^
d ed igimiz nermeleri bile^ ik; yklemli d ed i ^ imiz nermeleri d e
basit nermesaymaktad ^ rlar.
1 4 2 Logique de Port-Royal s. 236.
136
Bu d urumd a, ^ artl ^ ^ ncl biti ^ ik ^ artl ^ d an olanlar^ n
ik^ , ayr ^ k ^ artl ^ d an olanlar ^ n d a iki ^ ekli vard ^ r. Tricot,
Trait d de Logiq^ ^ e Formelle'de bu ^ ekille^ in d eayr^ ^ ay-
r ^ ^ mod lar^ ^ bulund u^ unu beya^ lla her ^ ekleait mod -
lar ^ ^ gsteriyor"`.
Tricot'ya gre semeli k ^ yaslann ^ ekil ve modlan:
Biiind i ^ i gibi bu k^ yasla^ ^ ^ n byknermesi ( ^ artl ^ ^
ncl) olan biti ^ ik ^ artl ^ ^ nerrnehin ya mukad d emi-
nin ayn ^ ^ veya tlisinin kar ^ ^ t hali ikinci ncl olur.
Orta terim, byk riermenin taraflar ^ nd an birisid ir.
E^ er orta terim bilinci nermed emukad d em olup
ikinci nermed eaynen al ^ n ^ rsa birinci ^ ekild en bir
k^ yas olur. E^ er orta terim birinci nermed etli olup-
ta, bunun kar ^ ^ t hali ikinci ncl te^ kil ed erse, ikinci
^ ekild en bir k ^ yas d enir. Her birinin d rd er mod ' u
vard ^ r.
Birinci ^ ekil:
1 Mod : E^ er S A
S A
ohalde S B
2 Mod : E^ er S A
S A
halde S B
3 Mod : E^ er S A
S A
ohalde S B
4 Mod : E^ er S A
S A
ohalde S B
1 4 3TRiCOT, ayn. esr. s. 230- 233.
iseS, B d ir
d^ r
dir
ise SB de^ ildir
d^ r
de^ ildir
de^ ilse SB dir
de^ ildir
dir.
de^ ilse SB de^ ildir
de^ ildir
de^ ildir
137
^ kinci ^ ekil:
1 . Mod : E^ er S A
S B
ohalde S A.
2 . Mod : E^ er .S A
S B
ohalde S A
3. Mon: E^ er S A
S B
ohalde S A
4 . Mod : E^ er S A
S B
ohalde S A
ise SB dir
de^ ildir
de^ ildir
ise SB de ^ ildir
dir
de^ ildir.
de^ ilse SB dir
de^ ildir
d^ r
de^ ilse SB dir
dil'.
d^ r.
B Ayr^ k ^ artl ^ ^ ( d isjonctif) k^ yaslarm ^ ekil ve
modlar^ :
Byk nermesi aynk ^ artl ^ ^ olan bir klyasni, k-
k nermesi ya taraflard an birinin ayn ^ ^ veya kar ^ ^ t-
hali olur. E^ er taraflard an birinin ayn ^ ^ al ^ n^ p ikinci n-
cl yap^ l ^ rsa d i ^ erinin kar ^ ^ t hali sonu olur. Bu bilin-
ci ^ ekild end ir. Taraflard an birinin kar ^ ^ t hali al ^ n ^ p
ikinci ncl yap^ hrsa, d i ^ erinin ayn ^ ^ sonu olur. Bu d a
ikinci ^ ekild en k ^ yas olur. Her birinin d rd er mod ' u
vard ^ r.
BirinCi
. Mod : ya SA d ^ r ya SA' dr
SA d ^ r
ohalde SA' de^ ildir.
2 . Mod : ya SA d ^ r ya SA' de^ ildir.
SA d ^ r
ohalde SA' de^ ildir
138
3. Mod : ya .S Ade^ ildir ya A' dr
S Ade^ ildir
ohalde S A' de^ ildir.
4 . Mod : ya S Ade^ ildir ya S A' de^ ildir
S Ade^ ildir

ohalde S .4' dr
^ kinci ^ ekil:
1 . Mod : ya S Adil. ya S A' dr
S Ade^ ildir
ohalde S A' dr
2 . Mod : ya S Ad^ r ya S A' .de^ ildir'
S Ade^ ildir
ohalde S A' de^ ildir
3. Mod : ya S Ade^ ildir ya S A' dr
S Ad^ r
ohalde S A' dr.
4 . Mod : ya S
S
Ade^ ildir ya S A' de^ ildir
^ l d^ r
ohalde S A' de^ ildir.
Grlyor ki mod lar ^ artl ^ ^ nermenin taraflar ^ -
n^ n, olumlu veolumsuz olmalar ^ na gre e^ itleniyor.
^ slm mant^ k ^ lar^ ^ se meli k^ yaslard a taraflar ^ ^ hep
olumlu olan ^ artl ^ ^ nermeleri alm ^ ^ lar, bu bakimd an
mod lar z erind ed urmain ^ ^ lard ^ r. Zaten, se meli .
k ^ yaslard a, kesin k ^ yaslar gibi ^ ekil aramam^ ^ lard ^ r.
C Ba ^ lant ^ l ^ ^ ( copulatif) k ^ yaslar:
Port- Royal mant ^ ^ ind a, ba^ lant ^ l ^ ^ k^ yaslar, -can-
jonctif" k ^ yaslar ^ n nc bir ^ ekli olarak eleal ^ n^ r.
Ba^ lant ^ l ^ ^ k^ yas ^ n byk nermesi inkr ed ici ba ^ lant ^ -
1 39
l ^ ^ bir nermed ir. Taraflard an biri al ^ narak ikinci ner-
meyap^ l ^ p sonu ta d i ^ eri d ^ ^ ard a b^ rak^ l ^ r. Port-
Royal mant ^ ^ ^ nd a verilen misal ^ ud ur:
Bir insan ayn^ ^ zamanda sofu ve kendi paras ^ n^ n esiri
olamaz;
Hasis kendi paras^ n^ n esiridir ;
Ohalde haris sofi^ ^ olamaz14`.
Baz ^ ^ mant^ k ^ lar ba^ lant ^ l ^ ^ k^ yaslar ^ ^ ayr^ ^ bir b&
lm olarak d e^ il d eayr ^ k ^ artl ^ ^ k^ yaslar i ind e^ ayar-
lar' ' ' . nki ba^ lant ^ l ^ ^ k^ yaslar^ n birinci nermesi
inkr ed ici bir ba^ lant ^ l ^ ^ nermed in Bu nermed eise-
taraflar aras ^ nd a bir uyu^ maz l ^ k vard ^ r. Yani biri
d o^ ru ised i ^ eri yanl ^ ^ t^ r: Ay^ * ^ artl ^ ^ nermelerin
^ art^ ^ d a ayn^ d ^ r. Yaln^ z yukar^ d a belirtti ^ imiz gibi, ay-
r^ k ^ artl ^ ^ nermelerin d e e^ itleri vard ^ r. Islam mant ^ k-
^ lar^ n^ n "hakikiye" d ed iklerind eiki taraf ayn ^ ^ z aman-
d a d o^ ru , ayn ^ ^ z amand a yanl ^ ^ ^ olamaz . Bund an ba ^ ka
ayr^ k ^ artl ^ mn, maniat- ul cemi vemaniat- ul hu-
la tipleri vard ^ r. Birincinin olumlusund a iki tat af bir-
d en d o^ ru olamaz ama iki taraf bird en yanl ^ ^ ^ olabilir.
Ikincisind eise, bunlar^ n aksi gibid ir. ^ ^ teinkarc^ ^
ba^ lant^ l ^ ^ nermeler, hakikiyetipind ed e^ il d ed i-
^ erleri tipind ebir ayr ^ k ^ artl ^ ^ nermegibid ir. Rabi-
er' nin ba^ lant ^ l ^ ^ k^ yasa verd i ^ i misal ^ ud ur:
Bir insan ayn^ ^ zamanda beyaz ve siyah olamaz;
Bu insan beyazd^ r;
O halde bu insan siyah de^ ildir.
^ kinci nermeolarak taraflard an- birinin kar ^ ^ t
halini alamay^ z . nki sonu ^ kmaz . Burad aki in-
kare^ ^ ba^ lant ^ li nerme, "maniat- ul cemi" gibid ir.
^ n. -
14 4 Logique de Port-Royal, s. 24 1.
14 5 RABIER, ayn. esr. s. 71; TRICOT, ayn. s. 234 .
1 4 0
krc^ ^ ba^ lant ^ l ^ ^ nermeayr ^ k ^ artl ^ ^ nermetabiat ^ n-
d a olunca, bununla yap^ lan k^ yaslar d a ayr ^ k ^ artl ^ ^ k^ -
yaslar gibid ir.
BILE ^ IK KIYAS LAR
ikid en faz la ncld en yap ^ lan k^ yaslara bile^ ik
k ^ yaslar d enilir. nclleri ikid en faz la old u ^ u i in
bunlar ayn ^ ^ z amand a iki veya d aha faz la basit k ^ yas ^ ^
d a ihtiva ed erler.
1 Zincirleme k^ yas ( Mevsul un- netaic- LePoly-
syllogisme)
Bu tip k^ yaslar ard ard a gelen bir ok k ^ yastan
meyd ana gelmi ^ tir. Birinci k ^ yas ^ n sonucu onu takip
ed en k^ yas ^ n ncllerind en biri olur. Miya ^ - ^ ^ S ed ad ' d a
verilen misal ^ ud ur
^ u karalt^ ^ insand^ r
Her insan hayvand^ r
Ohalde ^ u karalt^ ^ hayvand^ !.
^ u k'aralt^ ^ hayvand^ r
Her hayvan cisimdir
halde ^ u karalt^ ^ cisimdir.
Grlyor ki, "^ u karalt^ ^ cisimdir" sonucunu ^ -
karmak i in, birbirineba^ l ^ ^ iki basit k^ yas kullan^ l-
m^ ^ t ^ r. Birinci k^ yas^ n sonucu olan "^ u karalt^ ^ hayvan-
d^ r" nermesi ikincinin k k nermesi oluyor.
Birinci k^ yas^ n sonucu, ikinci k^ yas^ n ya byk
nermesi veya k k nermesi olur. Bu ned enleBat ^ ^
mant ^ k ^ lar^ , "polysyllogisme"i ileri gid en (progressif)
vege^ ^ i gid en I regressi f ) d iyeikiyeay^ r^ rlar. E^ er bi4
rinci k^ yas^ n sonucu, ikinci k^ yas ^ n byk nermesi
olursa ileri gid en, k k nermesi olursa geri gid en
1 4 1
"polysyllogis^ ne d enir. Her iki "polysyllogisme" i in
Rabier ^ u misalleri veriyor' 4 6 .
ilerigid en polysyllogismc:
Btn onnawahlar k^ rm^ z^ ^ kanl^ d^ r
Btn ^ nemeliler omurgand^ r
Btn memeliler k^ rm^ z^ ^ kanl^ d^ r
Btn men^ eliler k^ rm^ z^ ^ kanl^ d^ r
Btn et yiyenler men^ elidir
Btn et yiyenler k^ rm^ z^ ^ kanl^ d^ r
Btn et yiyenler k^ rm^ z^ ^ kanl^ d^ r
Btn kedigiller et_ yiyenlerdir
Btn kedigiller k^ rm^ z^ ^ kanl^ d^ r.
Bu bile^ ik k ^ yasta biribirineba ^ l ^ ^ k^ yas var.
Birinin sonucu kend isind en - sonra gelenin byk ner-
mesid ir.
Gerigid en Polysyllogisme:
Bu ^ rmak grlt yap^ yor
Grlt yap^ m hareket ediyor demektir
Bu ^ rmak hareket ediyor
Bu ^ rmak hareket ediyor
Hareket eden donmam^ ^ t ^ r
Bu ^ rmak donn^ am^ ^ t ^ r
Bu ^ rmak donma^ m^ t^ r
Dorun am^ ^ ^ olan beni ta^ ^ yamaz
Ohalde bu ^ rmak beni ta^ ^ yamaz.
Grlyor ki, bu misald ed ebirinci k ^ yas ^ n sonu-
cu, kend isind en sonra gelenin k k nerniesi Oluyor.
2 - - "Mefsul un- netaic" ( LeS orite)
E ^ er "^ neyul un-netaic" de k^ yaslarm sonu lar ^ ^
ortad an kald ^ r^ l ^ rsa, "^ nefiulun-netaic" eld eed ilir.
Yukar ^ d aki misallerebunu uygulayal ^ m :
1 4 6 RABIER, ayn, esr. s, 68,
1 4 2
^ u kandil insa^ uhr
Her insan hayvand^ ,.
Her hayvan eisi^ ndir
Ohalde ^ U karalt^ ^ eisimdir.
Btn omurgahlar k^ rm^ z ^ ^ kanhd^ r
Btn memelikr omurgand ^ r
Btn et yiyer ^ ler memelidir.
Btn kedigiller o ^ nurgand^ r
Ohalrle btn kedigiller k^ rm^ z^ ^ kanl^ d^ r.
Bu ^ rmak grlt yap^ yor
Grlt yapan hareket eder
Hareket eden don^ nam^ ^ t^ r
Donmam^ ^ ^ olan beni ta^ ^ yamaz
Ohalde bu ^ rmak beni ta^ ^ yamaz.
3 "Hulfi" K^ yas:
Bir kesin ilebir istisnal ^ ^ k^ yastan yap^ lan ve
sa ma yolu ileisbat (demonstration par l'absurde)
d a kullan ^ lan bir k ^ yast ^ r. ^ sbat ed ilmesi istenenin
kar ^ ^ t halinin ( nakiz inin) sa mal ^ ^ ^ n ^ ^ gstermekle
isbat ed ilmesi istenenin d o ^ rulu^ una hkmetmekt:r.
Bylebir isbatta z ihin "hulfi k ^ yas"i kullan^ r. Miyar-
Sedad'da hulfi k^ yas i in verilen misal ^ ud ur:
Bir^ ey kend ini yoktan vared emez , hkmn is-
bat i in,
E^ er bu do^ ru olmazsa z^ dd^ ^ olur yani bir^ ey ken-
dini yoktan vareder.
E^ er bir^ ey kendini yoktan varetse evvelce yok
iken varolmas ^ ^
Ohalde isbat^ n^ ^ istedi^ imiz mesele do ^ ru olmazsa
bir ^ ey yok iken varolmas ^ ^ gerekir.
1 4 3
Bu sonucu, ^ artl ^ ^ ncl yaparak tlisinin nakiz ini
istisna ed ersek, ^ ylebir k ^ yas eld eed ilir:
Aln^ n^ n istedi^ imiz mesele do ^ ru olmazsa bir ^ ey
yok iken varolmas ^ ^ gerekir.
Bir^ ey'', yokken varohnas ^ ^ batdd^ r.
yle ise isbat^ m istedi^ imiz mesele do ^ rudur.
DeZENS ^ Z KIYAS LAR
^ imd iyekad ar grd ^ mz k ^ yaslar ya iki ncl-
l veya ikid en faz la ncll id iler. Klasik mant ^ k ^ lar
bunlar ^ n d ^ ^ ^ nd a iki k^ yas e^ id ind en d aha bahsed erler.
Birisi "matvi k^ yas" (Enthy~e): di^ eri, d elilli k^ yas
(k^ yas-^ ^ mdellele, epich&bne) d ir.
1 "Matvi" k ^ yas ( k ^ yas- ^ ^ matvl, enthym6ne):
Konu^ ma d ilind e ok rastlanan bir k ^ yas trd r.
ifad ed eeksik fakat z ihind etam olan bir k ^ yast ^ r. Bu
k ^ yas tr i in ^ smail Hakk ^ , ^ u iki misali veriyor:
Birisinin kalbini k ^ rana "kalp k^ rmak kt ^ eydir"
d end i ^ ind e, bu sz syleyen bir matvi k^ yas yap^ yor
d emektir. Bu ifad enin z ihind eki tam ^ ekli ^ ud ur.
Bu hareket kalp k ^ rmakt ^ r
Kalp k ^ rmak kt ^ eydir
Bu hareket kt bir^ eydir.
Grlyor ki ifad ed ehem ncllerin birisi hem d e
sonu ifad eed ilmemi ^ tir.
Birisi arkad a ^ ^ na, "Kay^ k ile Kad^ kye gidelim"
d esevearkad a ^ ^ ^ d a "hava lodosludur" d iyecevap yer-
se, bu cevap bir matvi. k ^ yas olup, z ihind eki tam ^ ekil
^ u se meli k^ yast ^ r :
1 4 4
Hava lodos olursa kay^ k ile gidilmez
Hava lodosh^ clur
yle ise kay ^ k ile gidilmez'".
Burad a d a ncln biri ilesonu ifad eed il-
memi ^ tir.
Ba. z ari yaln ^ z ncllerin biri ifad eed ilrnez .
Mesel Descartes' ^ n me^ hur sz : "D^ nyorum
ohalde var^ m" bu d a matvi ( enthyrr~ ) k ^ yast^ r,
z ihind eki tam ^ ekli ^ ud ur:
Btn d^ nenler vard^ r
Ben d^ nyorum
Ohalde var^ m.
2 Kan^ tl ^ ^ K^ yas ( K^ yas- ^ ^ md ellele, Epich&&
me)
Bu k^ yas trnd ek ^ yas ^ n nclleri ilebirlikte, o
ncllerin d elilleri d eberaber z ikred ilir. Delilli k ^ yas
i in, ^ smail Hakk^ ' n^ n Felsefe Derslerinde verd i ^ i
misal ^ ud ur:
I. ncl : Heva ve .hevesine tabi olan ^ n kalbi dai-
ma ^ zd^ rap iindedir;
Delili : nki bir taraftan vicdan onu ay^ plar,
di^ er cihetten o kimse isteklerini dur-
duran^ az ;
II. ncl : Kalbinde ^ zd^ rap bulunan kimsede saa-
det yoktur;
Delili : nki saadet kalp rahatl^ ^ ^ n^ ^ gerektirir;
S onu : yle ise heva ve hevesine tbi olan kimse
mesut olarak ya^ ^ yamaz.
14 7 ISMAIL HAKKI; Miyar'^ d-Ulum, s. 71.
14 5
Port - Royal mant ^ ^ ^ nd a, tan^ nm^ ^ ^ Milon misali
verilir:
I. ncl : Bir adam^ n kendisine haks ^ z yere sald^ -
ran; ldrmesine cevaz vard^ r;
Delik : Tabii kanun ve gelenekler bunu gsterir;
II. ncl : Claudius, Milon'a haks^ z yere hcumet-
mi^ tir ;
Delili : Claudius'^ p^ ^ haz^ rl^ klar^ , olay, v.s. bunu
gsterir;
S onu : Ohalde Milon, Claudius'u ldrme hak-
k^ na, sahiptir.
Grld ^ gibi; d z ensiz k^ yaslar ad ^ ^ alt^ nd a z ik-
retti ^ imiz , iki kwas e^ id i nced en grd klerimiz d en
esas itibariyleayr ^ lmaz lar. "Enthym ,me" nced en
grd ^ mz basit k^ yasa girer, ncekilerd en fark ^ ^ n-
cllerleberaber d elillerinin d ebirliktez ikred ilmesid ir.
E^ er bile^ ik bir k^ yasta, ncllerin d elilleri d ez ikre-
d ilseo z aman bile^ ik k^ yastan d elilli bir k ^ yas olmu^ ^
olur.
KIYAS LARIN MODAL^ TES ^ ^
nermelerin mod alite- bak ^ m^ nd an e^ itlerini n-
ced en grm ^ tk. K^ yas ^ ^ te^ kil ed en nermelerin ^ no-
d aliteleri d ikkateal ^ n^ nca k^ yas^ n d a mod alitesi bahis
konusu olur. K^ yas ^ n mod alitesind en anla ^ ^ lan ^ ud ur:
nclleri te^ kil ed en nermelerin mod alitesinegre
sonu olan nermenin mod alitesinin neolaca ^ ^ n^ n
K^ yaslar ^ n d a mod alitesi olaca ^ ^ n^ ^ ilk d efa
Aristo ifad eetmi ^ tir. "Mad emki basit ykleme, z aru-
ri yklemeve"olagan" ( contingent) yklemearas ^ nd a
14 6
bir fark vard ^ r, apa ^ kt^ r ki bu yklemelerin her biri
i in ayr^ ^ k^ yaslar bulunacakt ^ r"mg .
Aristo k^ yaslarm mod alitesineBirinci Analitik-
lerd egeni ^ - vermi ^ ^ ncllerin, apod iktik, konten-
jan veasertorik olu^ lar^ na grek^ yaslann nas^ l bir
sonu verece^ ini incelemi ^ tir.
Klsik mant^ k kitaplar ^ n^ n hemen hemen hepsin-
d enermelerin mod alitesineyer verild i ^ i hald e, ki-
yasin mod a litesineyer veren kitaplann say ^ s^ ^ az d ^ r.
Biz burad a Aristo' nun bu bahsi nas ^ l i ^ led i^ ini gs-
terd ikten sonra ^ slm mant^ k ^ lar^ n^ n al^ ^ malar^ n^ ^
elealaca ^ ^ z .
nermeler bahsind e, Arist' nun, kontenjan
( mmkn) vez orunlu d iyeiki niod alite e^ id i kabul-
etti ^ ini grm ^ tk. Bunlar ^ n yan^ nd a bir d emod alitesi
olmayan basit ykleme^ ekli vard ^ , d aha sonra gelen-
ler basit ( yal ^ n) yklemeyi "asertorique" d iyead lan-
d ^ rm^ ^ lard ^ . ^ ^ teAristo' nun kabul etti ^ i bu nerme
tipi, k^ yaslard a yer alabild i ^ inegrek^ Yas ^ n d urumu
neolacakt^ r ?Yani ncllerin mod alitesinegrehangi
k^ yaslar sonu verir vebu sonu veren k ^ yaslann
sonu lar^ nm mod alitesi- neolur? . K^ yas ^ n ' ^ ekil ve
mod ' lar^ ^ ayr^ ^ ayr^ ^ eleal ^ narak bu bahis incelenmi ^ tif.
Bu a ^ d an k^ yaslann d urumunu, yani ncllerin
mod alitesinegresonucun nas ^ l bir mod alitealaca ^ ^ -
n^ ^ Aristo' ya gregsterirken nermeleri vemod alite-
lerini harflerleifad eed ece^ iz .
I K^ yas ^ n ncllerinin ikisi d ez orunlu olursa,
sonu d a z orunlu olur. Bu d urum k ^ yas ^ n ^ ekli ve
bu ^ ekillerin sonu veren btn mod lan i in ge erlid ir.
14 8 AR^ STO, Organon III, Birinci Analitikler, Atademir ter c. s. 29 .
14 7
II ncllerd en birisi z orunlu d i ^ eri basit ykle-
me(assertorique) old u^ una gred urum ^ yleolurl":
Birinci ^ ekild e: Zorunlu olan nerrnenin' byk
vek k nermeolmas ^ na gresonu d e^ i^ ecektir.
Bylecebirinci ^ eklin d rt mod ' und an herbiri i in iki
ihtimal olmak z erebirinci ^ ekild en sekiz tip mod al
k^ yas mmkn olur.
B : AZ K . Ay
S : AZ
Barbara
B : AY
K : AZ.
S : AY
Barbaran ^ n birinci halinin a ^ klamas ^ :
Byk nermetmel olumlu vez orunlu, k k
nermetmel clumlu veassertorique, olursa sonu
filme' olumlu vez orunlu olur. Meselt^ ,
Btn O lar B oir, z orunlud ur*
Btn K lar O d ur
Ohald ebtn K lar B d ir, z orunlud ur.
B : EZ B : AY
K : AY K : IZ
S : EZ S : IY
Celarent Datil
B : EY B : AZ
K : AZ K : IY
S : EY S : IZ
1 4 9 Burad a kullan ^ lacak harflerin anlamlar ^ :
B = Byk nerme, K = k k nerme, S = S onu , Y = A-
sertoriqueveya yal ^ n nerme, Z = Zorunlu, M= contingent
veya mmkn A = Tmel olumlu, E = Tmel olumsuz , 1 =
Tikel olumlu, O = Tikel olumsuz .
Yani btn O lar ^ n B olmas ^ ^ z orunlud ur.
1 4 8
' B( :. W -
S : OZ
Feri
B : EY
K : IZ
S : OY
^ kinci ^ ekil: Zorunlu ncill olumsuz isesonu z o-
runlu, e^ er z orunlu ncl olumlu isesonu assertori-
queolur' veher mod i in iki ithim4 1 vard ^ r:
B : EZ
K : AY
S : EZ
Cesare

Festino
B : _ EY
K : AZ
Z : EY
B :AY
S : EZ
Camestres Baroco
B : AZ
K : EY
S : EY
B : EZ
K : IY
S : OZ
B : EY
K. :IZ
S : OY
B : AY
K : OZ
S : OZ
B : AZ
K : OY
S . : OY
nc ncllerin her ikisi d eolumlu olur-
sa sonu z orunlu olur. Biri olumlu d i ^ eri olumsuz olur-
sa . vez orunlu olan olumst^ z isesonu z orunlu, z orun-
lu olan olumlu isesonu z orunlu olmayacakt ^ r. Alt^ ^
mod ' un her biri i in iki ihtimal vard ^ r.
B : AZ B : EZ
K : AY K : AY
S : IZ S : OZ
Darapti Felaptcln
B : AY
4 3: EY
K : AZ K : AZ
S : IZ S : OZ
1 4 9
Disamis
B : IY
K. : AZ
S : IZ
B : IZ
K : AY
S : IY
B : OZ
K : AY
S : OY
B : OY
K : AZ
S : OY
Datisi
B : AZ
K : IY
K : IZ
S : IZ
B : AY
S : IZ
B : EZ
K : IY
S : OZ
B : EY
K : IZ
S : OY
Bocardo Ferison

III ncllerd en ikisi d e- contir^ gent olursa:
Birinci ^ ekil: Birinci ^ eklin d rt mod ' und a d a so-
nu kontenjan olur.
1 3:AM B :EM
Barbara K : AM Celarent K
S : AMS : EM
B :EMB :AM
Ferio K : IM Darii K : IM
S : OMS : IM
^ kinci ^ ekil: ^ kinci ^ ekild eiki ncl d ekontenjan
olursa sonu vermez .
nc ^ ekil: nc ^ ekil k^ yaslar ^ n iki ncl
d ekontenjan old u^ u z aman, k^ yas sonu verir ve
sonu yinekontenjan olur. Aristo burad a nc
^ eklin be^ ^ mod unu eleal ^ p Bocard o' yu z ikretmiyor.
Mod alitebahis konusu old u^ u z aman Aristo' ya gre
sonu veren be^ ^ mod ^ unlard ^ r:
( B : AMB : IM
Darapti K : AM Disamis K : AM
S : IMS : IM
1 5 0
B : EM1 3: EM
Felapton K : AM Ferison K : IM
S : OM1 S : OM
B : AM
Datisi B : IM
S : IM
IV ncllerd en birisi assertorik d i ^ eri konten-
jan olursa:
Birinci ^ ekil: Birinci ^ ekild e, byk ne^ ^ menin
veya k k nermenin kontenjan olu ^ una gre, d rt
mod ' d an iki ^ er iki ^ er olmak z eresekiz k^ yas e^ id i
vard ^ r; sekiz inin d esonucu kontenjan olur. Aristo b-
yk nermenin kontenjan old u ^ u d rt e^ id emkem-
mel ( parfait), k k nermenin kontenjan old u ^ u d rt
e^ id ed emkemmel olmayan - ( irr^ parfait) k ^ yas d iyor.
Barbara
Celarent
B : AM
K : AY
S : AM
B : AY
K : AM
S : AM
B : EM
K : AY
S : EM
B : EY
K : AM
S : EM
Darii
Ferio
B : AM
K : IY
S : IM
B : AY
K : IM
S : IM
B : EM
K : IY
S : OM
B : EY K
: IM
S : OM
^ kinci ^ ekil: ^ kinci ^ eklin d rt mod ' und a, e
^ er
olumsuz ncl kontenjan isesonu yoktur. E ^ er olum-
lu ncl kontenjan isek ^ yas sonu verir vesonucun,
mod alitesi kontenjan olur. Bu d urumd a ikinci ^ ekild e
d rt mod e^ id i sonu verir ki ^ unlard ^ r:
1 5 1
B : EY . B : AM

Cesare K : AMCamestres K : EY

- S :EMS :EM

B : EY B : AM
Festino K : IMBaroco K : OY

S : OMS : OM
nc ^ ekil: oncllerinin birisi kontenjan d i ^ eri
asertorik olan nc ^ ekil k^ yaslarm alt^ ^ mo lund an
iki ^ er ihtimalleoniki tip - mod al k ^ yas vard ^ r. S onu d a- ;
ima kontenjand ^ r.
B : AM

B : IM
K : AY

K : AY
S : IM

S : IM
Darapti

Disamis
B : AY

B : IY
K : AM

K : AM
S :IM

S : 1 M
B : EM

B : EM
K : IY

K : AY
S : OM

S : OM
Ferison

Felapton
B : EY

B : EY
K : IM

K :AM
S OM.

S : OM
B : AM

B - . OM
K : IY

K : AY
S : IM

S : OM
Datisi

Bacardo
B : AY

B : OY
K : IM

K : AM
S : IM

S : OM
V Bir ncl z orunlu d i ^ eri kontenjan olan k ^ -
yaslar:
Birinci ^ ekil: Bir ncl z orunlu d i ^ eri kontenjan
olursa, birinci ^ eklin d rt mod u d a sonu verir. E
^ er
1 5 2
k k nermez orunlu olursa Aristo buna mkemmel
k ^ yas d iyor. E ^ er ncller olumlu olursa sonu konten-
jan olur, e^ er ncllerin biri olumlu d i ^ eri olumsuz
olursa veolumlu olan z orunlu olursa sonu kontenjan,
e^ er olumsuz ncl z orunlu olursa sonu ayn ^ ^ z aman-
d a kontenjan veasertorik olur. Bylecebirinci
^ ekil-
d en sekiz mod al k ^ yas tipi meyd ana gelir.
Barbara
II3<-
: AM
S :' AM
Da-rii
B. : AZ
K - : AM
S : AM
B : EM
K : AZ
S : EM
Ferio
B : EZ
K : AM
S EY veEM
BK :. ZN4
S : IM
B : AZ.
K : IM
S : IM
B : EM
K : IZ
S : OM
BK ' OZ
S : OY veOM
Celarent
^ kinci ^ ekil: ncllerd en birisi z orunlu d i ^ eri
kontenjan olan ikinci ^ ekild e^ ^ ^ k^ yaslard a, e^ er olum-
suz ncl z orunlu veolumlu ncl kontenjan ise
sonu yaln ^ z olumsuz kontenjan olmaz asertorik
olumsuz d a olu ^ ' . Fakat e^ er olumlu ncl z orunlu ve
olumsuz ncl kontenjan isesonu ^ kmaz . Bu ^ artlar
i ind eikinci ^ ekild en, sonu veren mod al k ^ yaslar ^ un-
lard ^ r:
B : EZ
Cesare K : AM Festi^ ^ o
S- : EMveEY
1 13( EimZ
S OMveOY
B :AMB :AM
Ca^ nestres K : EZ Baoco K : OZ
S : EMveEY !S : OMveOY
1 5 3
nc ^ ekil: Bir ncl z orunlu d i ^ eri konten-
jan olan nc ^ ekil k^ yaslara gelince, ncller olum-
lu isek^ yas sonu verir vesonu kcfntenjan olur. E ^ er
ncllerd en biri olumlu d i ^ eri olumsuz iseveolumlu
d a z orunlu olursa olumsuz - kontenjan otur. E
^ er
olumsuz olan ncl z orunlu isesonu hem olumsuz
kontenjan hem d eolumsuz asertrik olur.
Bu ^ artlar i ind esonu veren k ^ yas tipleri ^ unlar-
d ^ r:
Datisi
Ferison
B : Z
K : IM
S : IM
Disamis
BK AM
IZ
S : IM
B : EZ
K : IM
S : OMveOY
Darapti
B : IZ
K : AM
S : IM
B :, IM
K : AZ
S : IM
B : AZ
B : AM
S : 1 M
B : AM
K : AZ
S : IM
B : EM
K : IZ
: OM
Bacardo
B : OZ
K : AM
S : OMveOY
Felapton
K : OM
K : AZ s
: OM'
B : EZ
K : AM
S : OMve' OY
B : EM
B : AZ
S : OM
Aristo' ya greher ^ ekil k^ yasta, ncllerin mo-
d alitesinin neolaca ^ ^ n ^ ^ grd k. Aristo her halin isba-
tim ayr^ ^ ayr ^ ^ yapmaktad ^ ^ . Her halin isbat ^ n ^ ^ gster-
mek kitab^ n hacmini a^ aca^ ^ nd an, isbatlar ^ ^ bir yana
1 5 4
b^ rak^ p yaln^ z sgnu lar ^ ^ verd ik. Yaln ^ z isabat ^ n nas ^ l
yap^ ld ^ ^ ^ n^ ^ anlamak i in iki rnek vermekleyetinece-
^ iz i".
S onu ' t^ n mod alitesinin isbat ^ . ya mesd eak ^ l i in
apa ^ k k^ l ^ nmakla veya sa maya irca metod ileolur.
^ kinci ve nc ^ ekillerin d o ^ ruluklar ^ ^ t ^ pk^ ^ kategorik
k^ yaslard a old u ^ u gibi birinci ^ ekleirca etmekleisbat-
lan ^ r.
Mesel' a, birinci ^ ekild en Barbara'y^ ^ alal ^ m: n-
cllerd en birisi apod iktik (zorunlu). d i ^ eri asertorik
(yahn) olS un. Yukar ^ d a grd k ki, bu ^ artlar i ind e,
e^ er byk nermez orunlu ise, sonu z orunlu,
k k nermez orunlu isesonu aserto ^ ik olur.
Birinci halin isbat ^ :
Her B nin A olmas ^ ^ zorunludur
Her G B dir
halde her G nin ^ l ohnai^ ^ zorunludur.
Aristo bu hali a ^ kl ^ ^ a ^ kararak yapt ^ ^ ^ ^ isbatta
^ yled iyor: Mad emki btn A lar z orunlu olarak
btn B lereaittir veG d eB terd en birid ir ohald eA
n ^ n G yeait olmas ^ ^ z orunlu olur' ' ' .
^ kinci halin isbat ^ :
Her B A d^ r
Her G nin B ohnus^ ^ zorunludur
halde her G . 4 d^ r.
Bu k ^ yasta sonucun z orunlu olmayaca ^ , sa maya
irca metod u ileyap ^ l ^ r. Bu d a, k ^ yas ^ n ya Darapti ve-
1 5 0 Mod al k ^ yaslar i in bak. ARIS TO, Organon III, Birinci Analitik-
ler, Atad emir tere, s. 29- 80; O. HAMEL ^ N, Le Sys&me d'Aris-
tote, s. 1 88- 225 ; TRICOT, Trnite de Logique Formelle, s. 24 5 - 275 .
1 5 1 AR^ S TO, Organon III, Birinci Analitikler, Atad emir tere. s. 31 .
1 5 5 .
ya Datisi'ye irca^ ^ ileolur. Biz Darapti'ye irca ed erek
isbat^ ^ yapal ^ m:
G nin A olmasm^ n z orunlu old u^ unu farz ed elim.
Bu nermeyi byk nermeolarak al ^ rsak nc ^ e-
kild en bir d arapti eld eetmi ^ ^ oluruz . O d a ^ ud ur:
Her G nin A olmas ^ ^ zorunludur
Her G nin B olmas^ ^ da zorunludur, ( ilk k^ yastas ka-
bul etti ^ liniz )
Bu iki ncld en ^ kacak sonu z orunlud ur, n-
ki iki ncl z orunlu olursa sonu d a z orunlu olur. S o
nu ^ ud ur :
Ohalde baz^ ^ B nin A olmas ^ ^ zorunludur.
Halbuki biz ilk k^ yas ^ m^ z d a her B nin A olmas ^ n^ n
basit bir yklemeold u^ unu yani z orunlu olmad ^ ^ ^ n^ ^
kabul etmi ^ tik. Bu ikinci sonu yanl ^ ^ ^ olunca, ilkin ka-
bul etti ^ imiz birinci sonu d o ^ ru olur' ".
Bir d eikinci ^ ekild en bir misal alal ^ m : ncller-
d en birisi z orunlu d i ^ eri kontenjan' olsun :
Hibir B A de^ ildir, zorunludur
Her G A dar, kontenjand^ r ( veya mmknd r)
Yukar ^ d a grd ^ mz gibi bu d urumd a sonu
hem mmkn hem d easertorik olabilir.
Mmknn isbat ^ : Birinci ^ ekleirca etmekleolur.
Misal olarak_ ald ^ ^ ^ m^ z k^ ya. S cesare old u^ una gre,
celarent'e irca ed ilmesi gerekir. Bunun i in d ebyk
nermenin d z d nd rmesi laz ^ md ^ r. O z aman k^ yas ^ -
m^ z ^ yleolur:
1 5 2 TRIC- OT, ayn. esr. s. . 25 9 vd .
1 5 6.
Hibir A, B zunhidu
Her G A d^ r, iniimkndr
Ohalde hibir G B de^ ildir, inffinktindr.
Asertorik sonucun isbat ^ : S a maya irca yolu ile
sonucun asertorik old u^ u gsterilir. ^ lk k^ yas^ m^ z ^ n
asertorik sonucu ^ ud ur. Hi bir G B d e^ ild ir. Bu sonu-
cu yanl ^ ^ ^ farz ed elim o z aman sonucun eli ^ i^ i olan baz ^ ^
G B d ir nermesinin d o ^ ru olmas ^ ^ gerekir. Baz ^ ^ G B
d ir k k nermeolmak z ere, hi bir B A d e^ ild ir
nermesinin yerined ehi bir B A d e^ ild ir mmkn-
d r, nermesini byk nerim olarak al ^ p bir k^ ya' s
yaparsak, ^ u k ^ yas ^ ^ eld eed eriz :
Hibir B A de ^ ildir, mmkndr
Baz ^ ^ G B d^ r
Ohalde baz^ ^ G A de^ ildir, _mmkndr.
Halbuki ilk k^ yas ^ m ^ z d a her G nin A olmas ^ ^ mm-
knd r d emi ^ tik, hald eyeni k^ yasta eld eetti ^ imiz so-
nu yanl ^ ^ t ^ r; binneticeilk sonu yani hi bir G R d e^ il-
d ir nermesi . d o^ rud ur"'
^ slam mant ^ k ^ lar^ nda meselenin izah ^ :
^ slam mant^ k ^ lar^ ^ k^ yaslar ^ n mod alitesini "m^ ^ k-
telitad" ad i alt ^ nd a incelerler. Biz burad a "mteah-
hirin"egremod a! k ^ yasla^ ^ n a ^ klanmas ^ n^ ^ eleala-
ca^ ^ z .
K^ yas ^ n mod alitesi bahis konusu olunca, genel-
likleh^ od al nermelerin - ^ u on e^ id i eleal ^ n^ r:
Zarurlye-i mutlaka, mutlaka-i mn^ e, me^ ute-i nime,
rfiye-i dinine, ^ nutlaka-i dai^ ne, me^ rute-i hsse,
rfiye-i hsse, vcudiye-i la zaruri:ye, viicudiye-i la
1 5 3AR^ S TO, Organon Ili, Birinci Analitikler, Atad emir terc. s. 69;
HAMELIN, Le SyWme d' Aristote s. 21 6.
1 5 7
daime, vaktiye, mnte ^ ire, mmkne-i mme, mm-
kne-1 hsse.
S ayd ^ ^ ^ m^ z ^ n nermenin herbiri ayr^ ^ ayr^ ^ b-
yk vek k nermeolabilirler. Bu d urumd a 1 69
k^ yas tipi mmknd r. Fakat bunlar^ n hepsi sonu
vermez : Genel k ^ yas kurallar ^ na ek olarak her ^ ekil
i in mod alitebal . c^ m^ nd an d a baz ^ ^ kurallar kabuled il-
mi ^ tir.
Birinci ^ ekil: Birinci ^ eklin ^ art ^ ^ k k nerme-
nin "fidiyetidir". Yani k k nermemmkne-i
m^ ne ve mmkne-i hsse olamaz . . Bu ^ arta gre, 1 69
ihtimald en 26 s ^ ^ sonu vermez . Geriye1 4 3k ^ yas ih-
timali kal ^ r. 1 4 3ihtimald en ncllerin mod alitesine
gresonucun mod alitesinin neolaca ^ ^ ^ ^ ylegsteril-
mi ^ tir:
Yukar ^ d a ad lar ^ n ^ ^ sayd ^ ^ ^ m^ z on mod al ner-
meiki gruba ayr ^ l ^ r: Birinci grupta, "vasfiyat-^ ^ erbaa"
d enilen, me^ rute-i mme, me ^ rute-i hsse, rfiye-i
mme verfiye-i hsse bulunur. Geri kalan d okuz
mod alitegrubu ikinci gruba girer. E ^ er byk ner-
meikinci gruptaki nermelerd en birisi olursa sonucun
mod alitesi byk nermenin mod alitesi gibid ir. Me-
seli, byk nermez aruriye, k k nermed aime
olursa sonu z aruriyeolur.
E^ er byk nerme, me^ rute-i mme, me^ rute-i
hsse, rfiye-i mme ve rfiye-i hsse d en birisi olursa
sonu 5 numaral ^ ^ cetveld egsterild i ^ i gibid ir.
^ kinci ^ ekil: ^ kinci ^ ekil i in, genel k^ yas kurallar ^ ^
d ^ ^ ^ nd a ^ u ^ artlar d a aran ^ r:
1 E^ 9r k k nerme, zaruriye-i mutlaka
olursa, yukar ^ d a sayd ^ ^ ^ m^ z on nermed en herbiri
1 5 8
Cetvel 5 : Birinci ^ eklin cetveli
K k nerme 4 Byk nerme- > Me^ tute- i mme rfiye- i mme _Me^ rute- i hasse rfiye- i hasse
Zaruriye S onu Zaruriye Daiine Zaruriye- i la d aime Daiime- i la d aime
Dairrie
, ,
Daime Daime Daime- i la d aime Daime- i la d aime
Me^ rute- i mme Me^ rute- i mme, rfiye- i mme Me^ rute- i hsse rfiye- i hsse
rfiye- i mme " Orfiye- i mme rfiye- i mme rfiye- i hsse rfiye- i hsse
Me^ rute- i hsse I Me^ rute- i mme rfiye- i mme Me^ rute- i hsse rfiye- i hsse
rfiye- i hsse " rfiye- i mme rfiye- i mme rfiye- i hsse rfiye- i hsse
Mutlaka- i mme Mutlaka- i mme Mutlaka- i mme Vcud iye- i la d aime Vucd iye- i la d aime
Vcud iye- i la z aruriye Mutlaka- i mme Mutlaka- i mme Vcud iye- i la d aime Vucd iye- i la d aime
Vcud iye- i la d aime' . " Mutlaka- i mme Mutlaka- i mme' Vcud iye- i la d aime Vcud iye- i la d aime
Vaktiye -
Vaktiye- i Mutlaka Vaktiye- i Mutlaka Vaktiye Mutlaka- i Vaktiye- i
la d aime
Mnte^ ire
.
, Mnte^ ire- i Mut-
laka
Mutlaka- i Mnte-
^ ire
_ Mnte^ ire Mutlaka- i Mnte^ ire- i
la d aime
byk nermeolabilir. E^ er k k nerme, dairne-i
mutlaka olursa, iki mmknehari d i ^ er onbir ner-
med en herbiri byk nermeolabilir.
2 Zaruriye-i mutlaka ve daime-i mutlaka'dan
ba ^ kas ^ , k k nermeolursa, byk nerme, ancak,
^ u alt ^ ^ nermed en birisi olabilir: Zaruriye-i mutlaka
daime-i mutlaka, me^ rute-i mme, rfiye-i ^ trune,
mesrute-i hsse ve rfiye-i hsse.
3 E^ er, mil^ nkne-i mme ve mmkne-i
hsse k k nermeolursa, byk nermeancak
zaruriye-i mutlaka, mesrute-i mme veme^ rute4 has-
se' d en birisi olabilir.
Bu ^ artlar alt ^ nd a, 1 69 k^ yas ihtimalind en, 84
sonu verir. ^ kinci ^ ekild en sonu veren k ^ yaslar
6 numaral ^ ^ cetveld egsterilmi ^ tir.
nc ^ ekil: nc ^ ekild eki k^ yaslar^ n mod a-
litebak^ m^ nd an d urumu birinci ^ ekild eki gibid ir.
Yani bund a d a k k nerme, ^ nn^ kne-i mme ve
^ nmkne-i hsse olamaz . Bu surttle1 69 ihtimald en
1 4 3 sonu verir.
E^ er byk nerme, birinci ^ ekli a ^ klarken say-
d ^ ^ ^ m^ z ikinci gruptaki nermelerd en birisi olursa,
eld eed ilecek 99 k ^ yas trnd esonu ' un mod alitesi
byk nermenin mod alitesi gibid ir.
E^ er byk nerme, birinci gruptaki d rt nerme-
d en biri, yani me^ rute-i mme, me^ rute-i hsse,
nune ve rfiye-i hasse'den biri olursa sonu k k
nermenin d nd rlmesi gibid ir. Ancak d nd rrned e
d evams ^ z l ^ k kayd ^ ^ bulunursa, bu kay ^ t d a eklenir. Bu
^ artlard a sonu lar 7 numaral ^ ^ cetveld egsterilmi ^ tir.
160
Drdnc ^ ekil: Drd nc ^ ekil" k^ yaslard a mo-
d alitebak^ m^ nd an sonu vermeleri i in, genel k^ yas
kurallar ^ na ilaveten be^ ^ ^ art d aha mevcuttur. Bu ^ eklin
btn mod lar^ na ait old u^ u hald ed rd nc ^ ekild e,
^ artlar^ n bir k^ sm^ ^ mod lard an yaln ^ z baz ^ lar^ n ^ ^ ilgilen-
d irir.
1 Mn^ kne-i mme ve mmkne-i hsse n-
cllerd ekullan^ lamaz . Bu ^ arta gre1 69 ihtimald en
ancak, 1 21 i sonu verir.
2 Olumsuz ncllerd eki nermeler, d nd r-
lebilen nermelerd en clmal ^ d ^ r. Bilind i ^ i gibi ^ u alt^ ^
mod al nermenin olumsuz lar ^ ^ d nd rlebilir : Zaruri-
ye, dirne, me^ rute-i mme, me^ rute-i hsse, rfiye-i
hsse. Bu ^ art A A I veI A I mod lar ^ ^ d ^ ^ ^ nd a kalanlar
i ind ir.
3 K k nermezaruriye veya dbne, byk
nermeiseikinci mad d ed ead lar ^ ^ ge en olumsuz lar ^ ^
d nd rlebilen alt ^ ^ nermed en birisi olmal ^ d ^ r. Bu
^ art A E E mod ' u i ind ir.
4 A O O mod ' unun byk nermesi yukar ^ d a
ad ^ ^ ge en alt ^ ^ nermed en birisi olmal ^ d ^ r.
5 I E O mod ' unun k k nermesi ^ ne^ rute-i
hasse vetfiye-i hasse'den birisi, byk nermesi ise
yukar^ d aki alt ^ ^ nermed en biri olmal ^ d ^ r' 34 .
Grlyor ki bu be^ ^ ^ arttan birincisi d rd nc
^ eklin btn mod ' lar ^ na; ikincisi alt ^ ^ mod a; , d rt ve
1 5 4 Yukar ^ d a k^ yaslar^ n mod lar ^ nd an bahsed erken d rd nc ^ ekild e
be^ ^ mod ' un bulund u^ unu sylemi ^ tik. Islm mant ^ k ^ lar ^ ^ ekseri-
yetle, d rd nc ^ ekild esekiz mod ' un sonu verece^ ini kabul ed er-
ler. nced en z ikretti ^ imiz be^ ^ mod d an ayr^ ^ olarak kabul ed ilen
mod ^ unlard ^ r: AOO, OAO veIEO. Halbuki , AOO d rd n-
c ^ eklin birinci, OAO ve1 E0 nc kural ^ ^ gere^ incesonu
vermez s
1 61
I
o
r
f
i
y
e
-
i

i
m
m
e

M
e
^
r
u
t
e
-
i

h
i
s
s
e

M
e
^
r
u
t
e
-
i

i
m
m
e

to
os
vc.
D
a
i
m
e
-
i

m
u
t
l
a
k
a

Z
a
r
u
r
i
y
e
-
i

m
u
t
l
a
k
a

IZ
os
N-
o
o
g
(D
K k neme
4 .
D
a
i
r
n
e
-
i

m
u
t
l
a
k
a

Z
a
r
u
r
i
y
e
-
i

m
u
t
l
a
k
a
I

os
Ps
0:
o
5
CD
K k nerme
4 ,
o
o
g
eli
Byk nerme
4 ,
rfiye- i hsse
Me^ rute- i amma
d
a
i
m
e
-
i
m
u
t
l
a
k
a

c
l
a
i
m
e
-
i
m
u
t
h

Me^ rute- i mme
d
a
i
m
e
-
i
m
a
t
l
u
k
a

D
a
i

Zaruriye- i mutlaka
rfiye- i mme rfiye- i mrne Mutlaka- i d aime
Me^ rute- i hsse Mutlaka- i mme Me^ rute- i mme
rfiye- i hsse Me^ cute- i hsse rfiye- i amme
Mtlaka- i mme
Mutlaka- i . friye- i hsse
i
m
e
-
i

m
u
t
l
a
k
a


Mutlaka- i mme
Vcud iye- i la z aruriye Vcud iye- i la z arutiye Me^ rute- i hasse
Vcud iye- i la d aime Vcud iye- i la d aime rfiye- i hsse
Mutlaka- . vaktiye Vaktiye Vaktiye Vilcud iye- i la z aruriye
Mutlaka- i mnte^ ire Mnte^ ire Mnte^ ire Vcud iye- i la d aime
S onu
yok
Mmkne- i
hsse
Mmkne- i IllIr^ e Mrnkne- i mme Vaktiye
Mmkne- i hsse Mmkne- i hsse Mnte^ ire
s
o
n
u

I

y
o
k

I
s
o
n
u

I
y
o
k


Milmkne- iAmme
Mmkilue- i' hsse
Cetvel : 7
Byk
Onerme
1 ,
K

k

n
e
r
m
e

n
4
m
t
n
t
u
^
-
a
i
i
^
^
n
^
r
z
D
a
i
m
e
-
1

m
u
t
l
a
k
a

r
f
i
y
e
-
i

a
m
m
e

a
s
s
v
e
t
^
-
a
m
^

n
i
n
i

r
f
i
y
e
-
i

h

s
s
e

M
u
t
l
a
k
a
-
i

a
m
m
e

V

e
u
d
i
y
e
-
i
l
a

Z
a
r
u
r
i
y
e

I

z
u
l
u
P
e
t
!
-
a
,

1
P
n
3
1
1
A

G
I

I
P
r
e
A

a
^
^

n
t
u
n
w

Me^ rute- i
mme
S onu Hiniye- i ' mutlaka
Mutlaka- i
nime
rfiye- i
amme
9 ,
Hiniye- i mutlaka
Mutlaka- i
amme
Me^ rute- i
hasse
Hiniye- i la
d aime
Vucd iye- i
la d aime
rfiye- i
hisse
11
Hiniye- i la
. d aime
Vilcud iye- i
la d aime
be^ inci ^ artlar birer mod ' a aittir. Bu d urumd a birinci"'
veikinci mod lard an 1 21 , nc mod ' d an 4 6, d r-
d nc vebe^ inci mod ' lard an 66, altmc^ ^ mod ' d an 1 2,
yed inci mod ' d an 22, sekiz inci mo' d d an ise1 6 ad et k ^ -
yas sonu verir" 6. Biz burad a yaln^ z ilk iki mod ' un
sonu lar^ n^ n mod alitesinin neolaca^ ^ n^ ^ gsterir cetve-
li verece^ iz .
1 5 5 Bu kitab^ n hacmini gz nnealarak, mod al k^ yaslard a faz la
tafsilata girmed ik, faz la bilgi i in Bk.
GELENBEV/, Mizan-ul Burhan II, s. 209- 220; MEHMETTA-
HIR, Zbdet l-Muhtelitad... s. 1 - 31 ; MEHMETNURI, Ikmal-^ ^
Burhan, s. 1 6- 24 . Biz burad aki cetvelleri, Zbdet !-Muhtelitat
ve&mak Burhan'dan ald ^ k.
1 5 6 Drd nc ^ eklin, Islam mant ^ k ^ lar^ nca kabul ed ilen sekiz mod u
^ unlard ^ r; bunlar s ^ ra ile, birinci , ikinci. . sekiz inci d iyead lan-
d ^ rd ^ r : AM, IAI, AEE, EAO, EIO, AOO, OAO, IEO. Burad a
mod lar^ , byk nerme, k k nermevesonu s ^ ras^ na gre
yaz d ^ k.
1 63
Cetvel : 8
K k
nerme
i
1
B

n
e
r
m
e

a
u
g
u
a
M
e
^
r
u
t
e
-
i

m
m
e

r
f
i
y
e
-
i

m
m
e

I
a
s
s
v
g
t
-
a
l
t
u

a
N
M
u
t
l
a
k
a
-
i

m
m
e

V

c
u
d
i
y
e
-
i

l
a

z
a
r
u
r
i
y
e

I

a
t
u
r
e
p
a
l

^
-
a
,
q
p
n
a
D
A

0
X
!
P
l
u
A
.

Zaruriye S onu Hiniye- i mutlaka
Daime
99
Hiniye- i mutlaka
Me^ rute- i
mme
11
Hiniye- i mutlaka
Mutlaka- i
mme
rfiye- i
mme
11
Hiniye- i mutlaka
Mutlaka- i
mme
Me^ rute- i
hsse
Hiniye- i
Mutlaka
Mutlaka- i
mme
rfiye- i
hsse
Hiniye- i mutlaka- i
la d aime
Mutlaka- i
mme
Mutlaka- i
mme
99
Mutlaka- i mme
Vcud iye- i
la z aruriye
Mutlaka- i mme
Vcud iye- i
la d aime
Mutlaka- i mme
Vaktiye
, ,
Mutlaka- i mme
Mnte^ ire
17
Mutlaka- i mme
Bir veikinci mod lar yani AAI veAII d en mod alite
bak^ m^ nd an 1 21 er k ^ yas tr eld eed ilebilece^ ini sy-
lemi ^ tik. Bunlard a, k k nermeler z aruriyeiled ime
yahut iki ncld en biri, tmel olumsuz lar ^ ^ d nd rle-
bilen alt ^ ^ nermed en biri olunca o k ^ yaslarui sonu lar ^ -
1 64
n^ n mod alitesi k k nermelerin d z d nd rlmeleri
gibid ir, say^ lar^ ^ 4 6 d ^ r. Geri kalan 75 ad et k ^ yas^ n so-
nu lar^ n^ n mod alitesi mutlaka-i mme'dir. Zikred ilen
1 21 ad et k^ yas^ n sonu lar ^ n ^ n mod alitesi 8 numaral ^ ^
cetveld egsterilmi ^ tir.
KIYAS IN DE ^ ER^ ^
Klasik mant ^ ^ ^ n esas ^ n^ ^ te^ kil ed en k ^ yasa, d olay^ -
siyleklasik mant ^ ^ a Yeni a^ ^felsefesind ekar ^ ^ ^ koyma-
lar olmu^ tur. Biz burad a, iki filoz ofun, Descartes ve
S tuart Mill' in itiraz lar ^ na yer verece^ iz .
Descai tes, Metot z erineKonu ^ ma' d a ^ yled iyor
"Mant^ k, k^ yaslar ^ ^ veba ^ ka bir sr kurallar ^ ^ ileyeni
bir^ ey ^ retmekten z iyad e, belli ^ eyleri ba^ kalar ^ na a-
^ klamak yahutd a L^ illus' un sanat^ ^ gibi bilinmeyen ^ ey-
ler hakk ^ nd a muhakemesiz sz sylemekten ba ^ ka ^ eye
yaram^ yor. Ger i mant ^ kta pek d o ^ ru vepek iyi bir ok
kurallar varsa d a, arala ^ ^ ^ na bir ok z ararl ^ ^ vegereksiz -
leri d ekar^ ^ rru^ t^ r. Byleced o ^ ru veiyileri z ararl ^ ^
vegereksiz lerd en ay ^ rd etmek youtulma ^ n^ ^ ^ bir mermer
ta^ ^ nd an Diana veMinerva' n ^ n heykellerini ^ karmak
kad ar g utr"`". Akl ^ n ^ d aresi ^ in Kurallar ad l ^ ^
eserin X. ku^ al ^ nd a d a ^ yled iyor: ". . . . hakikati ara
mak isteyenlerebaya ^ ^ ^ d iyalekti^ in ( yani mant ^ ^ ^ n)
hi bir fayd as ^ ^ yoktur. Ancak d aha nced en bilinen
d elilleri, baz an kolayca ba ^ kalar^ na anlatmaya yara-
yabilir" 1 5 8 . Grlyor ki klasik mant ^ k Descartes ta-
raf^ nd an a^ ^ r bir ^ ekild ehcuma u^ ruyor. Mant ^ kta
d o^ ru kurallar varsa d a, yanl ^ ^ ^ vez ararl ^ lar^ nd an ay ^ r-
mak g tr. K^ yas yeni bir bilgi vermez , belli ilan
157 DESCARTES, Metot zerine Konu ^ ma, M. Karasan terc., s.
22- 23.
158 DESCARTES, Akl ^ n ^daresi iin Kurallar, M. Karasan terc. s. 56.
1 65
bilgilere ba^ kalar^ na aktarmaya yarar. Ohalde verim-
siz k^ s^ r bir metotdur.
^ kinci nemli kar^ ^ ^ koyma Stuart Mill taraf^ ndan
yap^ lmaktad^ r.
Mill, k^ yas^ n klasik anlay^ ^ ma iki a^ dan itiraz
ediyor: Birincisi, k^ yas, klasik anlam^ ^ ile, bir say^ ^ ka-
n^ tsama (musadere alelmatlup, pdtition de principe)
d^ r. K^ yas sonucun isbat^ na yarayan bir kan ^ t gibi ka-
bul edilmi ^ tir. Sonu ncllerde bulundu ^ u iin, n-
dillerin bilinmesi sonucun bilinmesini gerektirir. Hal-
buki ncller kan ^ t (delil) olarak kullan^ l ^ p sonu ^ -
kar^ l^ yor. Yani bilinmesi kendisine ba^ l^ ^ olan ^ eyi ka-
n^ t olarak kullan^ p o ^ eyi isbata kalk^ ^ ^ yor. Bu ise bir
say^ ^ kan^ tsamad ^ r"9.
"Her k^ yas sonucu isbat eden bir kan ^ t olarak, bir
say^ ^ kan^ tsama (pdtition- de prioncipe) d^ r. Mesela,
Btn insanlar lmldr
Sokrat insand ^ r
halde .Sokrat lm liidr.
Bu k^ yasta, Sokrat lmldr sonucu ,bNtt in-
sanlar lmldr nclnde nceden kabuledilmi ^ -
tir. Herinsan ferdinin lmll ^ bizim iin kesin ol-
madan btn insanlar ^ n lml oldu ^ una inanama-
y^ z. E^ er Sokrat'^ n lml oldu^ u bizim iin ^ pheli
ise, btn insanlar lmldr iddias^ ^ da ayn^ ^ duruma
d^ er; iinde bulundurdu ^ u bir halin ^ pheli olmas^ ,
onun do^ ru olarak kabuledilmesine mnidir"'".
159 K^ yasa bu ^ ekildeki ilk itiraz^ ^ eski yunan septiklerinden Sextus
Empiricus yapm^ ^ t^ r. Mill, Empricus'un fikirlerini al ^ p geli^ ti-
riyor.
160 STUART M^ LL,,SysMme de Logique, Louis Peisse'in Frar^ s^ zca
terc., s. 204 .
166
Mill' in k^ yas ^ n klsik anlay^ ^ ^ na ikinci tiraz ^ ^ ' ^ u-
d ur: Mill' e" grek^ yas geneld en z elebir ^ karsama
linf&e^ lee) d e^ ild ir. Biz ancak z eld en (particulier) -
zele ^ karsama yapabiliriz . "Parma ^ ^ ^ ate^ leyanan
cuk ate^ ebir d aha yana^ maz . Ond an ka mmas ^ ^ "ate^ ^
yak^ c^ d^ r" genel hkmn d ^ nd ^ i in d e^ ild ir.
Bu genel prensibi asla d ^ nmez . Bir Mum grd ^
z aman, parma ^ ^ n^ n ilk yand ^ ^ ^ n^ ^ hat^ rlar, e^ er parma-
^ ^ n ^ ^ alevetutarsa yanaca ^ ^ n ^ ^ d ^ nr. Buna her kar-
^ ^ la ^ t ^ ^ ^ ^ olayd a. inan ^ r. Bylecez el bir hald en Zel bir
hali istid ll ed er"' fil. "Btn ^ karsamalar z eld en
z eleolur"' ". Ohald ek ^ yasta ^ karsama (it^ ffirence)
var m ^ d ^ r, varsa nas ^ l bir ^ karsamad ^ r ? Mill bu kO-
n uyu a ^ klarken ald ^ ^ ^ ^ misli biz d eal ^ p, meseleyi
nas ^ l iz ah etti ^ ini grelim.
Btn insanlar lmldr;
Wellington dk insand^ r;
Ohalde WIllington diikil
Wellington d k lmld r, sonucu acaba, b-
tn insanlar lmld r, nermesind en mi ekiyor? Bu-
na Mill hay^ r d iyor. E ^ er yleolsa id i, bu k ^ yas yuka-
r ^ d a belirtti ^ imiz gibi, bir say ^ ^ kamtsama olurd u.
Ohald ebu sonu nered en ekiyor? Bu ancak d i ^ er in-
sanlar ^ n lml old uklar ^ n^ n gz lenmesind en ^ kar.
"Wellintgton d knn lmll ^ nn ger ek kan ^ t ^ ,
onun atalar ^ , biz im atalar ^ m^ z , onlar^ n a ^ d a^ lar^ , hep-
si lm ^ lerd ir. Bu olgular yukar ^ d aki ak^ lyrtme-
nin ger ek nclled d ir"' ". Ohald e ^ karsama genel
bir prensipten d e^ il d e, nced en bilinen olgulara. d aya-
161 STUART M^ LL, ayn. esr. s. 210.
162 STUART M^ LL, ayn. esr. s. 217.
163 STUART MILI., ayn. esr. s. 202.
1 67
n^ larak yap^ l ^ r. ^ imd i akla ^ ylebir soru gelebilir: Yu-
kand aki k^ yasta, btn insanlar lmld r, nerme-
sinin rol ned ir? Bylebir genel hakikata olgular ^ ^
gz lemeklevar ^ r^ z . Genel hakikat z el hakikat-
lar^ n y^ ^ ^ n^ d ^ r. Gz lenen olgulard an, bunlard a d o ^ ru
olan^ n, onlara benz er, ge mi ^ teki vegelecekteki olgu-
lard a d a d o ^ ru olaca^ ^ ^ ^ eklind ebir sonu ^ kar^ nz ' ""
Demek ki genel bir hkm trnevanmla eld eed eriz .
"Ohald egenel nermeler, yap ^ lm^ ^ ^ ^ karsamalar ^ n
kayd ed ild i ^ i yer (ktk -registre) d ir, d i ^ erlerinin ^ -
kar^ lmas^ ^ i in kullan ^ lan k^ sa formllerd ir. Misali-
miz d eki byk nermebu cins bir formld r. K^ yas ^ n
sonucu bund an ^ kmaz , fakat bu formleuygun olarak
eld eed ilir" 65 . Grlyor ki, S turat Mill' in k ^ yas ^ ^ tefsir
tarz ^ ^ klasik anlay^ ^ tan ok farkl ^ d ^ r.
Klasik mant^ ^ a kar ^ ^ ^ yap^ lan bu itiraz lar cevaps ^ z
kalmam^ ^ , k^ yas savunulmu^ tur.
Descartes'a verilen cevap:
Descartes, k ^ yas^ n bilinen bir ^ eyi a ^ klamaktan
ba^ ka bir ^ eyeyaramad ^ ^ ^ n^ ^ sylyord u. Yani, onca
yap^ lan. ^ ey byk terimin kaplam ^ n^ ^ a ^ klamakt ^ r;
onun i ind ebulunan k k N, eorta terimleri ortaya
^ kartmakt ^ r. Bu d urumd a k^ yastan yeni bir ^ ey el-
d eed ilemez . Boirack^ yas ^ ^ bu ^ ekild e anlay ^ ^ ^ n yan-
l ^ ^ ^ Old u^ u kanaa. t ^ nd ad ^ r: "K k veorta terim
nced en byk terim i ind ed e^ illerd ir; byk ve
orta terimler nced en k k terimin i erisind ed e
d e^ illerd ir. K k terimin orta terime, orta teri-
min byk terimeba^ l ^ ^ old u^ u verilmi ^ tir. Zihin
bu ili ^ kid en yeni bir ke^ if yapar; o d a sonu ta k-
164 STUART M^ LL, ayn. esr. s. 208 .
165 STUART M^ LL, ayn. esr. s. 21 7.
168 .
k terimlebyk terim aras ^ nd aki ba^ d ^ r. Bu ba^ ^ye-
nid ir nced en bilinen bir ^ ey d e^ ild ir" 1 66. O hald eDes-
cartes' in, k^ yas yeni bir^ ey vermiyor, id d ias ^ ^ d o^ ru d e-
^ ild ir.
Tricot ba^ ka bir hususa d ikkati ekiyor: K^ yas ^ n
k^ s ^ r old u^ unu sylemek, d ed uksiyonun k ^ s ^ r old u-
^ unu sylemektir. nki k ^ yas en mkemmel d ed k-
siyon ^ eklid ir. Halbuki Meyerson kesin ^ ekild egs-
terd i ki, btn ned ense] a ^ klamalar, ilmin ilerlemesi
ile, z d e^ lik ilkesined ayanan akri bir iz ah ^ ekline. d -
nyor. Ampirik kanunlar yava ^ ^ yava ^ ^ yerlerini d aha
yksek kanunlara veriyor. Deneysel bilimler ilerled ik-
ed ed ksiyon' , :i ba ^ vuruyorlar. "Milbala^ a etmed en
d enebilir ki mod ern bilim d ed ksiyonun - z aferid ir,
d ed ksiyonun z isek ^ yast ^ r". Tricot ilaveed erek
d iyor ki: "Descartes' ^ n mant ^ k kurallar ^ ^ ^ ^ n fayd as ^ z -
l ^ ^ ^ ^ id d ias ^ ^ ise, ancak Descartes' ^ n Aristo' ya olan d ^ -
manl ^ ^ ^ ^ ilea ^ klan. abilir"`".
Descartes, mant ^ k kurallar ^ ^ i ind ez ararl ^ lar ^ n^ n
bulund u^ unu, bunlar ^ ^ iyilerind en ay ^ rman ^ n g l ^ n-
d en bahsed iyord u. Aristocu bir mant ^ k anlay^ ^ ^ n ^ n ta-
raftar ^ ^ olan Ali S ed ad bu hususa temas ed iyor. Mant ^ k
kurallarm ^ n yanl ^ ^ ^ kullan ^ lmas^ nd an d o^ an sak^ nca-
lar ^ ^ gsteriyor. Descartes' in tenkitlerinin fayd al ^ ^ bir
uyarma old u^ unu kabul ed iyor. "Mant ^ k bir kanun
aleti olup fikrin d o ^ ru veyanl ^ ^ ^ n. 1 ay ^ r ^ p, bilinen. d en
bilinmeyeneula^ maya hiz met ed er ised ed aima sonu-
cun d o^ rulu^ u, ilkelerin venceki bilgilerin d o ^ rulu,
^ una ba^ l ^ ^ old u^ unund an bunlard a k k bir hata
meyd ana gelsed evam ed en k ^ yaslar ileo hata gittik e
1 66 E. BOIRAC,
Cours .Slementaire de Philosophie, s. 24 3.
1 67 TRICOT, Traiti de Logique Formelle, s. 302.
1 69
byyerek s ^ rf hatad an ibaret bir meslek ortaya geti-
rebilir; Bylecemant ^ ^ m uygulanmas ^ nd a, nCllerin
tesbitind epek ok d ikkat gereklid ir. Halbuki bir ara-
l ^ k bu yold aki ho ^ grrlk ilemant ^ k^ n tatbikat ^ nd a
hatalar gittik eilerleyip baz
^ ^ ^ netafiz ik ilkeler z erine
d ayanan garip sonu lar d o ^ mu^ ^ id i. Veartik d uyulur-
lar ( mahsusat) d an bilek ^ yas yolu ilebahsolunup, hari-
cemracaata lz um grlmez id i. Vehimlerevehayal-
lereyer verilip, ilimler vefenler ilerlemekten geri kald ^ .
^ ^ tebu d urgunluk halinin yok ed ilmesi Bacon . veDes-
cartes' m uyarmas ^ ^ ileolabild i' "' ".
Stuart MiI1'e cevap:
Mill k^ yasa itiraz olarak ilkin d iyord u ki, k ^ yas bir
say^ ^ kan^ tsama (msadere alelmatlup - petition de
principe) d ^ r. E^ er k^ yasta sonucun ncllerd eaynen
bulund u^ u kahuled ilirseMill' in bu id d ias ^ ^ d o^ rud ur.
Fakat klasik mant ^ k taraftarlar ^ ^ sonucun ncllerd e
aynen bulunmad ^ ^ ^ n ^ ^ savunurlar. Descartes d a sonu-
cun yeni bir ^ ey. vermed i ^ ini sylyord u. Descartes' a
verilen cevaplard a grld ^ ki Boirac' a gresonu ta
yeni bir ili ^ ki mevcuttur. S onucun konusu ilebyk
nermenin yklemi aras ^ nd a yerli bir sentez meyd ana
gelmi ^ tir. S onu ncllerd en farkl ^ ^ olunca k^ yaS d a
say^ ^ kan^ tsama, veya k^ s^ r d ng (devri bat^ l, cercle
vicieuX) olarak telkki ed ilemez 1 69 .
S tuart Mill' in ikinci itiraz ^ ^ k^ yas ^ n klasik anlay ^ -
^ ^ na id i. ^ karsaman ^ n ancak z eld en z eleolabilece-
^ ini, eski mant ^ k ^ lar^ n d ed i^ i gibi geneld en z eled o ^ -
ru bir ^ karsaman ^ n olm^ yaca^ ^ n ^ ^ id d ia ed iyord u. Ki&
1 68 AL^ ^ S EDAD, s. 6.
1 69 RABIER, Leons de Philosophie II, Logique, s. 81 ; TRICOT,
ayn. esr. s. 302.
1 70
sik anlay^ ^ ^ ^ savunanlar Mill' in bu itiraz ^ n! red ile, ge-
nel hkm olmad an ^ karsaman ^ n mmkn olm^ yaca-
^ ^ , z eld en z elegid i ^ ebir ^ karsama d enemiyece^ i
kanaat^ nd ad ^ rlar.
a^ r^ ^ und a, insan z ihni, hi bir genellemeyap-
mad an, z el bir hald en z el bir halegid er. Mesela,
e^ er d eneyler A ileB nin birbiri ard ^ s^ ra geld i ^ ini gs-
termi ^ se, A ilekar ^ ^ la^ ^ ld ^ ^ ^ nd a B beklenir. Burad a bir
kan ^ t yoktur. Gz lenen bir ^ karsama sz konusu d e-
^ ild ir. Gz lenen bir A olay ^ ^ vebeklenen bir B olay ^ ^
vard ^ r. z eld en z elegid erek bir nced en grme
mevcuttur. ^ karsam (infirence) d aki nced en gr-
mebir d ^ nmemahsuld r. a ^ r ^ ^ ^ md a ge mi ^ teki
tecrbeler gelecekteki z el olguyu beklemek i in me-
kanik bir itmerol oynar. ^ karsamad a ise, ge mi ^ -
teki d eneyler, yaln ^ z bir it ^ nerol oyna maz , bunlar
ayn^ ^ z amand a, beklenenin ger ekle^ mesi vetemellen-
d irilmesi i in birer ned end irler. Yani verilecek hkm
iin kanitt^ rlar.
Hangi ^ artlard a ge mi ^ teki haller gelecektekile
i in birer kan ^ t olabilirler? E ^ er ge mi ^ teki z el hal-
lerin birbirini takibetmesi bir tesad f d e^ il d e, z orunlu
bir kanuna uygun olarak olmu ^ sa onlar gelecek i in
kan ^ t olabilir. E ^ er bir hal herhangi bir kanuna uymu-
yorsa, o, kan ^ t vaz ifesi gremez . E ^ er bir kanuna uy-
gun isebir kan^ tt ^ r veond an bir sonu ^ kabilir: ^ -
kan- arnan ^ n temeli kanun fikrid ir. Yani genel bir f ^ -
kamd r. O hald egenel bir hkmed ayanmad an ^ kar-
sama olmaz . Gz lemlenen olgu ilebeklenen olgu
aras ^ nd a bir kanun varsa yani her ikisi bir kanuna ba ^ -
l ^ ^ iseler ^ karsama mmkn olur. O hald etmel ner-
meveya byk nerme, sonu i in k ^ yasta yeganed e-
1 71
lild irl". Bu a ^ d an meseleyebak^ nca, ^ karsama i in
tek yolun Mill' in d ^ ncesinin aksinegeneld en z ele
olabilece^ i anla ^ ^ l ^ r.
- Leibniz ' in k^ yas hakk ^ nd aki fikrini nakled erek bu
konuya son verelim:
"K^ yaslar ^ n ^ eklinin icad ^ , insan z ihninin en gz el
hatt e^ ^ muteber bulu ^ lar^ nd an birid ir. Bu, nemi ye-
teri kad ar bilinmeyen, bir nevi tmel matematiktir.
Denebilir ki, kullan ^ lmas ^ ^ bilind i ^ i vekullan^ labild i ^ i
takd ird eald anmaz l ^ ^ ^ ^ i inealan bir sanatt ^ r. Fakat bu
herz aman mmkn olmam ^ ^ t ^ r""' .
II
ANALOJ ^ ^ VE TMEVARIM
Birka d efa tekrarlad ^ ^ un^ z gibi, klasik mant ^ k
i in nemli olan k^ yast^ r. K^ yas, akl ^ n yrtme
yolund an birisi olan d ed ksiyon' un en mkemmel
^ eklid ir: Bu sebeple, klasik mant ^ k, ak^ lyrtmesz
konusu olunca, d ed ksiyonu esas alm ^ ^ t^ r. Bunun ya-
n^ nd a analoji iletmevar ^ m d a ihmal ed ilmemi ^ , ne
old uklar ^ , z erind ed urulmu ^ tur. Fakat analoji ile
tmevar ^ m d aha ok Yeni a ^ ^felsefesind emetot mese-
leleri eleal ^ n^ nca nem kaz anm^ ^ t ^ r. Biz burad a bu
iki konuyu klasik mant ^ ^ ^ n er evesini a ^ mad an ele
alaca^ ^ z .
ANALOJ ^ ^
Ana loji (temsil) bir ak^ l yrtmeI yolu olarak,
iki ^ ey aras ^ nd aki benz eri* d ayan ^ p, birisi hakk^ nd a
1 70 RABIER, ayn. esr. , s. 82- 83.
1 71 Bu metin, Leibniz ' in Nou^ v. Ess. sur l'entend huni., IV . XVII,
4 d en naklen, P. JANETG. S EA ^ LLES , Histoire de la Philosop-
hie, s. 636 ve TRICOT, ayn. esr. s. 303d en al ^ nm^ ^ t ^ r. .
1 72
verilen bir hkm d i ^ eri hakk ^ nd a d a vermektir. Ali-
nin z eld en z eleyry ^ d l. Mesel:
Yer gezegeninin armosferi vard ^ r ve zerinde caoh-
lar ya^ ar, Merihte de atmosfer vard^ r. Ohalde Merihte
de canl^ lar^ n bulunmas^ ^ gerekir. Burad a yap ^ lan bir ana-
lojid ir. YerleMerih aras ^ nd aki bir benz erli ^ ed aya-
narak yerd eolan bir d urumun Me^ ihted eolmas ^ ^ ge-
rekti ^ i ^ kar^ lm^ ^ t ^ r. ^ slm hukukund a analojiye
"k^ yas- ^ ^ f^ khr d enilir. F^ k^ hta ok kullan ^ lan bir ak ^ l-
yrtmeyolud ur. -
islm mant^ k ^ lar ^ ^ analojid ed rt unsurun bulun-
d u^ unu syle^ ler.
1 Benz etilen (m^ ehbeh ), bu unsur as ^ l d eail
ikinci d ereced end ir (frudand^ r 1.
2 - - Kend isinebenz etilen (^ n.yebbeh-n buil) as ^ l
olan bud ur.
3 ^ kisi aras^ nd a bulunan ortak anlam, buna
"illet" d enilir.
4 Benz etme(te^ bih ) buna d a "hkm" d eni-
Bu d rt unsuru yukar ^ d aki mis ^ald egsterelim:
Merih gez egeni: Benz etilend ir.
Yer: Kend isinebenz etilend ir.
Canl ^ lar ^ n ya^ amas ^ : Hkmd r.
Atmosfer: " ^ llet"d ir. ^ kisi aras ^ nd a ortak anlam.
Analojinin tek ba ^ ^ na bil ak ^ lyrtmeyolu old u-
^ u mnaka ^ a konusud ur. Analoji ileyap ^ lan bir ak^ l-
yrtmed ehem d ed ksiyon hem d etmevar ^ m^ ^ ^ ^ bu-
lund u^ u sylenir. Yani burad a akl ^ n iki trl hareket
1 72 GELENBEVI, Mizan'ul-Burhan, Abd unnafi terc. s. 1 73.
1 73
etti ^ i gz e arpmaktad ^ r. I Birinci hareket bir-
birinebenz eyen iki olgu' nun ayn ^ ^ yap^ d a old u^ una
d o^ r u bir harekettir. Bylebir hareket tmevar ^ md ^ r.
Misalimiz d e, Yer' in veMerih' in atmosferi ayn ^ ^ yap^ -
d ad ^ r hkm tmevar ^ msal bir ak ^ lyrtmeileolur.
2 - - ^ kinci hareket, farz ed ilen yap ^ d an z orunlu bir
sonu ^ kartmak-t ^ r. Bu d a d ed ktif bir yolla olur. Me-
rihte hayat vard^ r hkm atmosferin varl ^ ^ ^ na s^ k^ d an
s ^ k ^ ya ba^ l ^ d ^ r. Ancak bylegenel hkmd en sonu
^ kar^ labilir. K ^ yasin d e^ eri blmnd e, z eld er z ele
bir ak^ lyrtmenin olm ^ yaca ^ ^ ^ gsterilmi. ?ti. O hald e
Merihte hayat vard^ r hkm z ihind eyap^ lan ^ ylebir
giz li k ^ yasla eld eed ilir:
Atmosferi ola ^ ^ ^ gezegende hayat vard^ r
Merih atmosferi olan bir gezegendir
O halde Merihte hayat vard^ r.
Demek ki, Analoji, tmevarnha d ayanan bir d e-
d ksiyond ar. Fakat varsay ^ msal (hypothdtiue) bir
d ed ksiyond ur. nki d ayand ^ ^ ^ ^ genel fikir varsay ^ l-
m^ ^ , fakat isbat ed ilmi ^ ^ d e^ ild ir. Bu sebepleanaloli ile
verilen hkm, d aima olumsal (probable) olarak kal ^ r,
z orunlulu^ u gerektirmez .
TUMEVAR1 M
Tmevairm ( istikra- ind uction), z ihnin tikeld en
tmelegid i ^ ^ yolud ur. Bir btnn par alar ^ na d ayana-
rak o btn hakk^ nd a hkm vermektir. Tmevar^ m
ya tan^ ^ olur veya eksik olur. Tam tmevar ^ m, bir b-
tn yapan par alar ^ n hepsini inceleyerek o btn
hakk^ nd a hkm vermektir. Buna ^ ekilsel tmevar ^ m
(induction formelle) d a d enir. Mesela:
Pazartesi, sal^ , ar^ amba, per^ embe, cuma, cumar-
tesi ve pazar gnlerinin herbiri 24 er saattir.
1 74
Pazartesi, sal^ , ar^ amba, per^ embe, cuma, cuinar-
tesi ve pazar haftan^ n btn gnleridir.
Ohalde haftwun gnleri 24 saattir.
Hafta bir btnd r, onun par alar ^ ^ olan gnler
teker teker say ^ l ^ p, onlar hakk ^ nd a verilen bir hkm,
sonu ta, btn hakk ^ nd a d a veriliyor. Aristo' nun Or-
ganon' d a eleald ^ ^ ^ ^ tmevar ^ m bu tr tmevar ^ md ^ r.
Eksik tmevar ^ m veya byltc tmevar ^ m (in-
duction an^ i^ lifiante) veya bilimsel tmevar ^ m (inducti-
on scientifique) ise, bir btn meyd ana getiren
par alar ^ n hepsined e^ il d e, bir k^ sm^ na d ayan ^ larak
o btn hakk ^ nd a hkm vermek veya btnn ba ^ -
l ^ ^ bulund u^ u kanunlara ula^ makt ^ r. Mesela, Ar ^ imed ,
suya batan birka cismi gz lemleyerek, bund an me^ -
hur kanununu ^ kar^ yor: "Bir s ^ v^ ya d ald ^ nlan bir
cisim, a ^ a^ ^ d an yukar ^ ya d o^ ru bir itmekuvvetinin et-
kisind ed ir. Bu kuvvet cismin ta ^ ^ rd ^ ^ ^ ^ s ^ v ^ n^ n a^ ^ rl ^ ^ ^ -
na e^ ittir". Grlyor ki burad a az say ^ d a yap^ lm^ ^ ^
d eneylered ayan ^ larak genel bir hkm ^ kar^ lm^ ^ t^ r.
Bu ikinci tr tmevar ^ m z erined ikkati ilk d efa Bacon
ekti, onu S tuart Mili geli ^ tird i. Deneysel bilimlerin
kanunlar ^ na varmak i in ba ^ vurd u^ u tmevar ^ m i ^ te
bu ikinci tmevar ^ md ^ r.
Bu iki tr tmevar ^ m aras ^ nd a fark vard ^ r. Birin-
cisind esonu z orunlu, ikincisind eiseolumsal (muhte-
mel )d ^ r. Klasik mant ^ ^ ^ n u^ ra ^ t ^ ^ ^ ^ tmevar ^ m s^ rf bi-
rinci tr tmevar ^ m old u^ u i in, biz . burad a yaln ^ z on-
d an bahsed ece^ iz . Bilimsel tmevar ^ m konumunu'
d ^ ^ ^ nd a old u^ u i in onu elealmayaca^ ^ z .
Aristo, Birinci Analitikler' d e^ yled iyor: "Tme-
var ^ m veya tmevanml ^ k k^ yas' " u lard an birine
1 - 73Burad a k ^ yas kelimesind en Aristo, genel olarak akilyrtmeyi
kesd etmi ^ tir. Bak. ARIS TO, Pre^ n. Analytiques, Tricot fr. tere.
s. 31 2, not 2.
1 75
d ayan ^ larak brnn Orta teri ^ neyklend i ^ ini ^ kar-
maktan ibarettir. S z gelimi B, A ileG aras ^ nd a orta te-
rim olmak z ere, A n ^ n B yeait old u^ u, G yed ayamla-
rak gsterilecektir. ^ ^ teger ektetmevar ^ m^ m^ z ^ ^ biz
byleyapar^ z . A n^ n uz un ya^ amak B nin safrad an
mahrum olmak, G nin d esz gelimi, insan, at, kat ^ r gi-
bi uz un mrl fertler old u^ unu kabuled elim. O z aman
A, G nin btnneaittir. nki safras ^ z her hay-
van uz un ya^ ar. Fakat B ( safrad an mahrum olma) d e
her G yeaittir. yleiseG , B ileaksok^ nur veorta te-
rim G d en d aha ok kaplam ^ ^ olmaz sa gerekli olarak A,
B yeait olur"'".
Aristo' nun ald ^ ^ ^ ^ terimlerletmevar ^ m ^ yleola-
cakt ^ r:
insan at, kal^ r uzun n^ ldr
I Btn safras^ z hayvanlar insan, at ve kat^ rd^ r
O halde btn safras^ z hayvanlar uzun n^ rldr.
S onucun kesin olmas ^ ^ d olay^ siyletmevar ^ m^ n
mmkn olmas ^ ^ i in k k terim ( yani, safras ^ z hay-
vanlar) ileorta terim ( yani, insan, at vekat ^ r)^ n e^ d e-
^ er olmas ^ ^ gereklid ir. nki sonu ta, birinci nerme-
nin ( kabuled ilen) konusu olan insan at ve kal^ r yerine,
sonu ta, konu olarak, btn safras^ z hayvanlar al ^ n-
m^ ^ t^ r. Bunun anlam ^ ^ ^ ud ur. Tmevar ^ md a say^ m ^ n
tam olmas ^ ^ gerekir.
Aristo' nun verd i ^ i terimlerlek ^ yas yaparsak yu-
kar^ d aki ifad e^ u ^ ekli al ^ r:
Btn safras^ z hayvanlar uzun iimiirldr
II ^nsan, at ve kat^ r safras^ z hayvanlard^ r
Ohalde insan at ve kat^ r uzun n^ rldr.
1 74 ARIS TO, Organon Ili, Birinci Analitikler., Atad emir tere. s. 229.
176
Dikkat ed ilirse, ayn ^ ^ terimlerleyap^ lan iki ifad ed e,
k^ yasla tmevar ^ m aras^ nd aki fark a ^ kca grlr. Ay-
n^ ^ terimlerleyap^ lm^ ^ ^ bu iki ak^
l yrtmeyolunun ben-
z er taraflar^ ^ ^ unlard ^ r: Her ikisind ed e terim vei$9
nermevard ^ r. Her ikisind ed esonu oncullerd en z o-
runlu olarak ^ kmaktad ^ r. ^ kisi aras^ nd aki farklara
gelince, ilkin orta terimin d urumu farkl ^ d ^ r. Tmeva-
r^ md a orta terim tek tek say ^ lan fertler toplulu^ ud ur
(at, insan, kat^ r), tmevar ^ m^ n mmkn olmas ^ ^ i in
bu say^ m^ n tam olmas ^ ^ gerekir. K^ yasta iseorta terim
genel bir kavramd ^ r (safras^ z hayvanlar). ^ kinci fark
her iki ak^ lyrtmenin ikinci ncllerind egrlr.
Tmevar^ md a, ikinci ncln konu veykleminin
kaplamlar^ ^ birbirinee^ it fakat k^ yasta konunun kap-
lam^ ^ d aha geni ^ tir.
Liard d a bu iki ak^ lyrtme^ eklinin yani tam
tmevar^ mla k^ yas ^ n farkl ^ ^ old u^ unu sylyor' ".
^ yleki: Tmevar ^ md a, ilkin belli bir fert toplulu ^ u-
nun m^ terek ^ u veya bu nitel* sahip old u^ u tastik
ed iliyor, sonra bu ferd ler toplam ^ n ^ n belli bir s ^ n^ f^ n
toptan kaplam ^ n^ ^ te^ kil etti ^ i tasd ik ed iliyor vebura-
d an ^ u sonu ^ kar^ l ^ yor: Bu s ^ n^ f kollektif olarak al ^ -
nan btn fertlerin niteli ^ inesahiptir. Ger ekte, byle
bir ak^ lyrtmed e ^ karsama (inftrence) d an ok, bir
tikel terimler kolleksiyon ^ ma e^ d e^ er olan bir genel te-
rimin onlar^ n yerinekonulmas ^ ^ vard ^ r. Bu a ^ d an ba-
k^ l ^ nca tam tmevar ^ rnd a, sonu birinci ncln bir
tekrar^ nd an ibarettir. Halbuki k ^ yasta isebir ^ karsa-
ma mevcuttur.
Biz burad a, Aristo' nun verd i ^ i terimlerleyap^ lan
bir tmevar^ mla ayn ^ ^ terimlerd en yap ^ lm^ ^ ^ birinci ^ e-
175 LOUIS LIARD, Logique, s. 58 .
1 77
kild en bir k^ yas^ n mukayesesini yapt ^ k. Baz ^ ^ man-
t^ k ^
lar, bu arad a, Lachelier veRabier tmevar
^ m^ ^
nc ^ ekil k^ yasla mukayeseed er vetam tmevan-
min iicric ^ ekild en bir k^ yas old u^ unu sylerleri".
Yukar^ d a kulland ^ ^ ^ rruz terimlerd en nc ^ e-
kild en bir k^ yas yaparsak ^ yleolur:
^nsan; at ve kat ^ r uzun mrldr
1TI ^nsan, at ve kattr safras^ z hayvanlard^ r
Ohalde baz^ ^ faras^ z hayvanlar uzun mrldr.
Bu k^ yas nc ^ ekild en Darapti' d ir. Bu ak ^ l-
yrtme, I numarad a gsterilen ak ^ lyrtmeyani t-
n^ evar^ mla kar ^ ^ la^ t^ r^ l ^ rsa ikisinin ayn^ ^ olmad ^ ^ ^ ^ g-
rlecektir. Her ikisind ed eayn ^ ^ terimler kullan ^ lm^ ^ ,
ncllerin yerid eayn ^ d ^ r. Fakat I numaral ^ ^ ak^ lyrt-
med eikinci nermenin yklemi ilekonusunun kaplam ^ ^
birbirinee^ ittir, her ikisi d etmel . al ^ nm^ ^ t^ r. S onu ,
birinci nermenin konusu yerineo konuya e^ d e^ er
olan ikinci nermenin konusu konularak meyd ana ge-
tirilmi ^ tir. TII numarad a gsterilen Darapti' d eised u-
rum byled e^ ild ir. ^ kinci nermenin yklemi tikeld ir,
bu sebeplesonucun konusu d a tikel oluyor. Burad a
e^ d e^ er terimlerin bir yer d e^ i ^ tirmesi yoktur: O hald e
tam tmevar ^ mla nc ^ ekild en bir k^ yas aras ^ nd a
fark vard ^ r.
Tmevar^ m^ n yukar^ d a a ^ klad ^ ^ ^ m^ z ^ ekild e
anla^ ^ lmas ^ , ' yani tam tmevar ^ m, ^ u itiraz larla kar ^ ^ -
la^ nu^ t^ r : Bu ^ ekild eki bir ak^ lyrtmevelimsiz d ir.
Mesela, A y^ , kend isini yapan btn par alar ^ ^ olan al,
a2 , a3 vs. d en ^ karmak basit bir totolojid ir, yeni bir-
^ ey vermez , ayn ^ ^ ^ eyi tekrard an ibarettir. ^kinci itiraz
176 LACHELIER, Etudes sur le Syllogisme s. 37; RABIER Cours
de Philosophie II, Logique,. s. 14 4 .
1 78
d a ^ ud ur: Tam say ^ m herz aman mmkn olmaz . Tam
sayma, basitkolleksiyonlard a olur. Mesela, bir s ^ n^ fta
bulunan ^ renciler, gez egenler v. s. bu hallerd etam t-
mevar^ m uygulanabilir, fakat bir tr byled e^ ild ir.
Trler, verilmi ^ ^ sinirli fertler topluluklar ^ ^ d e^ il, s^ -
n^ rs^ z d aimi o ^ alan fertler toplulu^ ud ur. Bunlard a
tam uyma pratik bak^ m^ nd an mmkn d e^ ild ir. By-
lehallerd etam d e^ il, eksik veya tamamlay^ c^ ^ tmeva-
r^ m d enen ak^ lyrtmeuygulan^ r.
Bu itiraz lar kar ^ ^ s^ nd a Aristo' nun tmevar ^ m teo-
risi ba^ ka bir yoruma tbi tutulmu ^ tu. Aristo tme-
var^ m^ ^ "tikeld en tmelege i ^ "' " olarak tan ^ ml ^ yord u.
Hamelin veTricot d iyorlar ki, Aristo i in tmel (uni-
verselle) yaln^ z btn (tous) d emek d e^ ild ir, bilhassa
z orunlu d emektirl". Byleolunca, o z aman tmeva-
r^ m btn ge i ^ ^ d e^ il, z orunluyu, z yakalamak olur.
Bu gr^ ^ Aristo' nun ikinci Analitiklerin sonund aki
"Biz ferd i varl ^ klar^ ^ id rak ed iyoruz , fakat id rakin as ^ l
konusu tmel oland ^ r, mesela, insan, Callias d iye
ad land ^ r^ lan insan d e^ ild ir. " fikrind en ^ kar^ l ^ yor.
Yani biz fertlerd en tr ^ kartm^ yoruz , fakat fertte
tr gryoruz 1 9.
Aristo' nun tmevar ^ m^ n^ . bu ^ ekild eyorumlama,
klasik mant^ ^ ^ n tmevar ^ m anlay^ ^ ^ nd an farkl ^ d ^ r.
Tmevar^ rnm yeri Aristo' d a nemlid ir. nki
mant^ ^ ^ n z n te^ kiled en k^ yas ^ n temelind e, Hame-
1 77 AR^ S TO, Organon V, Topikler, Atad emir tere. s. 22.
1 78 HAMEL^ N, SyWn ^ e d' Aristote, s. 25 8; Tricot. s. 295 .
1 79 AR^ S TO' nun bu fikri i in bk. , Aristo, Organon IV, Les Seconds
Analitiques, TRICOT' nun frans ^ z ca terc. s. 24 6 not 1 ; LACHE-
LIER, Tiimevarimm Temeli, Atad emir. terc. s. 67.
1 79
lin' in d ebelirtti ^ i gibi tmevar ^ m vard ^ r' ". K^ yas, bir-
tak^ m genel kurallard an ilkelerd en, hareket ed er.
Arsito' d a d o ^ u^ tan fikirler olmad ^ ^ ^ na gre, ohald e
bu genel fikirler nas ^ l eld eed iliyor? Aristo bu soru-
nun cevab^ m ^ kinci Analitiklerd ea ^ kca veriyor :
"Ohald ebiz eilkeleri bild irenin gerekli olarak tme-
var^ m old u^ u apa ^ kt^ r"".
1 80 HAMEL^ N ayn. esr. s. 25 3.
1 81 AR^ S TO, Organon IV, Ikinci Analitikler, Atad emir tere. s. 1 65 .
1 80
BE^ INCI BLM
T A S T I K ' M I E N ' V E B E ^ ^ S A N A T
^ slam mant^ k ^ lar^ ^ mant ^ k kitaplar^ n^ ^ tasd ik tr-
leri vebe^ ^ sanatla tamamlarlar. nced en d esyled i ^ i-
miz gibi klasik mant ^ ^ ^ n esas blmn k^ yas te^ kil-
ed er. Kavram venerrr ^ elerin incelenmesi k ^ yasa ha-
z ^ rl ^ kt^ r. K^ yastan sonra eleal ^ nan be^ ^ sanat d a k^ ya-
s^ n uygulama alan ^ d ^ r. Bu sebepleklasik mant ^ ^ ^ n bu
son blm muhteva iled aha ok ilgilid ir.
TASD^ K TRLERI
Tasd ik iki kavram aras ^ nd a bir ba^ ^kurmakt ^ r.
Bu ba^ la iki kavram ya birbirineyakla ^ t^ r^ l ^ r veya
uz akla^ t^ r^ l ^ r. Mesela a^ a ye^ ild ir' d e, a^ a la ye^ il kav-
ramlar^ ^ yakla^ t^ r^ lm^ ^ ^ ; ta ^ ^ canl ^ ^ d e^ ild ir' d e, ta ^ la canl ^ ^
kavramlar ^ ^ uz akla^ t^ r^ lm^ ^ t ^ r. ^ slam mant ^ k ^ larma
grebu yakla^ t^ rma veya uz akla ^ t^ rmad a z ihin d rt
trl d urumd a bulunabilir. Yani d rt trl tasd ik ola-
bilir, bunlar d a : yakin (kesin bilgi), takli t, cehl- i
mrekkebvez and ^ rm.
Tasd ikteiki kavram aras ^ nd aki uz akla ^ t^ rma veya
yakla^ t^ rma ift tarafl ^ d ^ r. Yani ya bu uz akla ^ t^ rma ve-
18 2 AHMET CEVDET, Miya^ -^ ^ Sedad, s. 8 9 vd.; 1SMA1L HAKKI,
Miyar'ul-Ulum, s. 72. vd.
1 81
ya yakla^ t^ rma vuku bulur veya bulmaz . Bir ^ ey ya ^ u-
d ur veya d e^ ild ir. Yukar^ d aki misalleri alal ^ m: A ^ a
ya ye^ ild ir veya d e^ ild ir, ta^ ^ ya canl ^ ^ d e^ ild ir veya can-
hd ^ r. Bu ift tarafl ^ l^ k iki hakikat d e^ eri z erined -
^ nlm^ tr.
^ ^ teak^ l bu iki taraftan bir ^ sini se ersetasd ik
olur, e^ er iki taraftan birisini se emez se^ pheolur.
Ak^ l bir taraf ^ ^ se med ekararl ^ ^ isevese ilen taraf
d a ger e^ euyuyorsa bylebir tasd ik ( veya bilgi) ya-
kin' d ir ( kesin bilgid ir). E ^ er ak^ l se mesind ekararl ^ ^
olup d a, se ilen taraf ger e^ euymaz sa cehli milrekkeb
olur. E^ er bu se mekar ^ ^ ^ taraf ^ ^ tmd en ortad an kal-
d ^ r^ p d a sa^ lam olmaz sa taklit d enilir. Bir taraf ^ ^ se -
me, kesin olmay^ p, bir taraf^ ^ tercih etmekleberaber
kar^ ^ ^ tarafa d a ihtimal tan ^ n^ rsa buna d a z a
^ ^ ^
d enilir.
Ahmet Cevd et d rt tasd ik trne^ u misalleri ve-
riyor :
Alemin sonrad an old u^ unu d o^ ru d elilerleke-
sin olarak tasd ik ed enlerin bilgisi ger e^ euymak la ya-
kin' d ir.
Yanl ^ ^ ^ d elillerlelemin ba ^ lang^ c^ ^ olmad ^ ^ ^ n^ ^ ke-
sinlikletasd ik ed enlerin bu bilgisi cehli mrekkeptir.
Yanl ^ ^ ^ d elillerlelemin ba ^ lang^ c^ ^ olmad ^ ^ ^ n^ ^ ke-
sinlikletasd ik ed enlerin bu bilgisi cehli mrekkeptir.
Hi bir kan ^ t gstermed en bilim ad amlar ^ n^ n fik-
rined ayanarak, lemin ba ^ lang^ c^ ^ old u^ unu tasd ik
ed en cahilin bu bilgisi taklit' d ir.
Geceleyin karanl ^ kta d ola ^ an birisi i in bu h^ rs^ z -
d ^ r, d emek z an' d ^ r.
1 82
Ohald enermeler hakikat d e^ eri bak^ m^ nd an ya
"yakiniye" ya "eehli milrekkebe" ya "taklidiye" veya
"zanniye" olur" 3.
BE^ ^ SANAT
Islam mant^ k ^ larm^ n k^ yas^ n uygulama yeri ola-
rak gsterd ikleri be^ ^ sanat ^ unlard ^ r: Burhan, ced el
hitabet, ^ iir, safsata. Mant ^ k kitaplar ^ nd a be^ ^ sa-
nata faz la yer verilmez . o ^ unlukla bunlar ^ n yaln ^ z
tan ^ mlar^ ^ yap^ lmakla yetinilir.
Be^ ^ sanat bir ^ eyi bild irme, bir ger e^ i gsterme
d aha d o ^ rusu bilgi vas ^ tas^ d ^ r. Klsik mant^ k ^ lara
grebu yollar^ n hepsind ez ihin k^ yas' ^ ^ kullan^ r.
Be^ ^ sanat ^ n be^ ind ed ek^ yas kullan^ ld ^ ^ ^ na gre, bun-
lar aras ^ nd aki fark, k^ yaslar^ ^ meyd ana getiren nclle-
rin tasd ik trlerinegrefarkl ^ ^ olu^ lar^ nd an ileri gel-
mekted ir. Be^ ^ sanat ^ n, ayr ^ ^ ayr ^ ^ tan ^ mlar^ n' yapabil-
mek i in bunlard a kullan ^ lan ncllerd eki nerme
e^ itlerini grmek gerekir.
BE^ ^S ANATTA KULLANILAN
NCLLERDEK^ ^ NERME E ^ ITLERI
nermelerin bu ^ ekild e e^ itlenmeleri tamamiyle
onlar^ n muhtevalar ^ ^ ileilgilid ir. nermenin muhteva-
s^ n ^ ^ te^ kiled en bilginin kayna ^ ^ ^ vehakikat d e^ eri gz
nneal ^ narak bylebir e^ itlemeyap^ lm ^ ^ t^ r. Bu a ^ -
d an eleal ^ n^ nca yed i trl nermevard ^ r ki ^ unla^ d ^ r:
"yakiniyat", "me^ hurat", "msellemat",
"makbulat", "z anniyat", "muhayyilat" ve
"vehmiyat".
1 Yakiniyat: Bu nermeler kesin bilgi verirler.
Burad aki tasd ik, yukar ^ d a grd ^ mz "yakin" cin-
1 83AHMETCEVDET, ayn. esr. , s. 90- 91 .
1 83
sind end ir. Yani bu nermelerd e, z ihin bir taraf ^ ^ kesin-
liklese er venermed eger e^ euyar, "naz ariye" ve
"bed ihiye" d iyeikiyeayr ^ l ^ r.
Naz ariye' d en olan nermelerin ak ^ lca, kesinlikle
kabuled ilebilmeleri i in bir kanita ihtiya lar ^ ^ vard ^ r.
Yukar^ d aki misalimiz i alal ^ m. "(dem sonradan olma-
d^ r" bu nermeyakiniyattand ^ r, naz ari' d ir. nki ak ^ l
bunu bir kan ^ t vas ^ tasiylekabul ed er. Biz bu hkme
^ ylebir d elillevar ^ r^ z . Alem d e^ i ^ kend ir, her d e-
^ i ^ ken sonrad an olmad ^ r, ohald ealem sonrad an
olmad ^ r.
Bed ihiye(apalkhk) yegelince, bunlar ^ n d o^ ru-
lu^ unu ak^ l hi bir kan ^ ta ba ^ ^ vurmad an kabuied er.
Mesela, btn paralardan byktr, nermesi
Bed ihi nermeler yani akl ^ n hi bir kan ^ ta ba^ ^ vur-
mad an, apa ^ k olarak kabul etti ^ i nermeler e-
^ itlid ir. Bunlar d a ev veliyat, f ^ triyat, m ^ ahed at,
mcerrebat, had siyat vemtevatirat d iyealt ^ ya
ayr^ l ^ r.
a Evvelivat: Bu neri -neler z ihnin hi bir vas ^ -
taya ba^ ^ vurmad an d o ^ rud an d o^ ruya kabuletti ^ i
nermelerd ir. Mesela btn, paralardan biiyktr,
ger(' gndz de^ ildir, gibi.
b F^ triyat: Zil^ ii ^ ^ bu tr hkmlerd ez ihind e
bulunan bir orta terim vas ^ tasiylekonu ileyklem
aras ^ nd a ba^ ^kurar. Mesela, "drt ifttir" ncrmesin-
d e, d rt ve ift terimlerini d ^ nrken, d rt ikiyeb-
lnr, ikiyeblnen say ^ lar ifttir d iyeya i, ^ lan giz li
bil k ^
yastan sonra z ihin hkm verir.
Mii^ ahed at: Duyular vas ^ tasiyletasd ik ed i-
len hkmlerd ir. E^ er bunlar be^ ^ d uyu vas ^ tasiyle
olursa "hissiyat" d enilir. Mesela, gne^ ^ ^ ^ ^ k saan,
1 84
ate^ ^ s^ cakt^ r, nermelerind eold u ^ u gibi. E^ er i d uyu-
lar vas ^ tasiyleh. kmolunursa buna d a "vicdaniyat" d e-
nilir. Mesela, a l ^ ^ ^ n ^ ^ hissed en birisinin ac^ kt ^ m d eme-
si gibi.
d Hadsiyat: "had s" ( sez gi) ileverilen hkm-
lerd ir. "Had s z ihnin sr' ati intikalid ir"' ". Zihnin ani
kavramas ^ d ^ r. Zihind e ok h ^ z l ^ ^ giz li bir k^ yas vas^ tasiy-
lemeyd ana gelir. Had siyat i in, inceled i ^ imiz mant ^ k
kitaplar ^ nd a verilen misal ^ ud ur: Ay ^ ^ ^ ^ ^ n^ ^ gne^ ten
al^ r. Bu hkmn ne^ ekild everild i ^ ini Ahmet Cevd et
^ ylea ^ kl ^ yor: "Ay^ n gne^ enisbetled urumu d e
^ i ^ -
tik e^ ^ ^ k yap^ s ^ n^ n e^ itli old u^ u m ^ ahad eolunacak,
e^ er ay^ n ^ ^ ^ ^ ^ ^ gne^ ten gelmesed urumu d e^ i ^ tik e
^ ^ ^ k yap^ s ^ ^ e^ itli olmaz id i, d iyebird en kalbed o
^ an
giz li bir k^ yas vas ^ tasiyle, ak ^ l, ( ay ^ ^ ^ ^ ^ n^ ^ gne^ ten
al ^ r) d iyehkmed er"' ".
e Mcerrebat: Tekrar ed ilen d eneyler sonund a
verilen bkmd fir. Mesela, alkollu iki insan^ ^ sarho^ ^
eder, nermesind eold u^ u gibi. E^ er bylebir hkm
veren, kend isi d eneyerek hkmevarm ^ ^ sa "mcerre-
bat"d an ba ^ kas^ n ^ n, d eneyined ayanarak, ba ^ kas^ n^ n
hkmn naklen veriyorsa "miltevatirat" d an olur.
f Mtevatirat: o^ unlu^ un tasd ik etti ^ i ve
ak^ l i in imkans ^ z grnmeyen nermelerd ir. Mesela
Mekke' yi grmeyen birisinin, "Mekke vard^ r" d iye
hkmet ^ nesi bu tr bir nermed in lvItevatiratd an
olan ncrmelerin d uyulara d ayanm ^ ^ ^ olmas^ ^ ^ artt ^ r.
Grlyor ki, islam mant ^ k ^ lar^ nca ak ^ l i in d o^ -
rulu^ u apa ^ k olarak kabuled ilen alt ^ ^ e^ it nern^ ed en
18 4 G ELENBEV1,
ayn. esr. C. II, s. 265; AHMET CEVDET, ayn.
esr. s. 97.
18 5 AHMET CEVDET, ayn. esr. s. 97.
18 5
ilk ikisi yani evveliyat ve. f^ triyat tamamen akla, d i
^ er-
leri ised uyu organlar ^ na d ayan^ r. Bu sebeple, Ahmet
Cevd et, bunlard an birincisineak ^ lsal apa ^ kl ^ k (bedi-
hiyat-1 akliye), ikincisined ^ ^ ^ apa ^ kl ^ k (bedihiyat-^ ^
hariciye) d iyor 1 86 . Ak^ lsal apa ^ kl ^ k, akl ^ n z d e^ -
kk ilkesined ayan ^ r. Ahmet Cevd et' egrebtn
ak^ lsal apa ^ kl ^ k ifad eed en nermelerin l s "bir
^ ey hem vaki hem gayri vaki olamaz" nermesid ir. Ya-
ni bir^ ey hem var hem yok olamaz . Bu nermed en
^ u d rt nerme ^ kar: "vaki vakidir" ( var olan vard
^ r),
"gayri vaki gayri vakidir ( var olmayan vard e^ ild ir),
"vaki gayri vaki de^ ildir" ( var olan varlmayan d e^ il-
d ir), "gayri vaki ,vaki de^ ildir ( var olmayan var d e^ il-
d ir). Btn apa ^ k nermeler bu d rt nermed en
birisined ayan ^ r. Mesela, bir de^ ildir nermesi, bir
^ ey kend ind en ba ^ kas^ ^ d e^ ild ir, yani "vaki gayri vaki
d e^ ild ir" nermesined ayan ^ r.
2 Me^ hurat: ncllerd ekullan ^ lan ikinci tr
nermeler me^ hurattan lan nermelerd ir. Blu ^ ^ lar halk
taraf^ nd an d o ^ rulu^ u kabul ed ilmi ^ ^ hkm!erd ir. Ya
btn insanlar veya bil k ^ s ^ m insanlar taraf ^ nd an kabul
ed ilirler. Mesela, adalet iyi, ZU11.1171 ktdr, ner ^ nc-
sinin herkes taraf ^ nd an d o ^ rulu^ u kabul ed ilir. Baz an
yaln^ z bir grup insan taraf ^ nd an kabul ed ilen hkmler
vard ^ r. Yaln ^ z bir millet veya bir meslek mensuplar ^ ^
taraf^ nd an, rf ad etlere; ahlak anlay ^ ^ lar^ na greveril-
mi ^ ^ hkmler bu soyd and ^ r.
3 Mtisellemat: Bir tart ^ ^ ma esnas ^ nd a kulan ^ -
lan vekar^ ^ ^ taraf a d o ^ rulu^ u kabul ed ilmi ^ ^ fierrr^ c-
lerd ir. Muhatab^ ^ ikna i in kan ^ t olarak gsterilirler.
Mesela, bir Msliimnla H^ ristiyan ^ n tart ^ ^ mas ^ nd a,
1 86 AHMETCEVDET, ayn. esr. s. 1 01 . vd .
1 86
H^ ristiyan, Haz reti Muhammed in mirac' ^ na itiraz etse,
mslman ona, Haz reti ^ san^ n g^ e ^ k^ ^ ^ n^ ^ d elil ola-
rak gsterir.
4
Makbulat: Otoriteprensibid ir. Her hangi
bir konud a otoriteolarak tan ^ nan ki ^ inin' sz leri mak-
bulattand ^ r. Bu tip nermelerin d o ^ rulu^ unun d aya-
nak noktas ^ ^ onu syleyenin sa^ lad ^ ^ ^ ^ otorited ir. Bu il-
keOrta a^ d a pek ra ^ betteid i. Bugn bilebir ok insan
ayn^ ^ ilkeyeba ^ ^ vurmaktad ^ r.
5 Zanniyat: Zanna d ayan^ larak verilen h-
kmlerd ir. Mesela, gecekaranl ^ kta d ola^ an bir insan
i in "bu h^ rsizdir" nermesi gibi. Bu tip nermeler ok
d efa ald at ^ c^ d ^ r.
6 Muhayyilat: Do^ ru olmad ^ klar^ ^ belli iken
s^ rf ne^ ' evermek veya nefret uyand ^ rmak i in, tahay-
yled ilerek verilen hkmlerd ir. Mesela, iki ak ^ c^ ^ bir
yakuttur, bal i^ ren bir kusmuktur, gibi.
7 Vehmiyat: Kuruntu ileverilen hkmlerd ir.
Ger ekteolmayan ^ eyi Varm^ ^ ^ gibi kabul etmektir.
Duyulabilen ^ eylered ayan ^ larak d uyulamaz lar hak-
k^ nd a verilen hkmler byled ir. Mesela, id rak ed ilen
cisimlerek^ yasla, her varl^ k mekn kaplar; hkm
byled ir.
Bylecenermelerin muhtevalann ^ ^ gz nneala-
rak, onlar^ n kayna^ ^ ^ vehakikat d e^ eri bak^ m^ nd an
e^ itlerini grd kten sonra, be^ ^ sanat' ^ n tammlarm ^ ^
yapabiliriz .
1 BURHAN ( d emonstration): nclleri yak ^ -
niyattan yap^ lan bir k^ yast ^ r. Gayesi kesin bilgi eld e
etmektir.
1 87
2 CEDEL ( d ialectique): Me^ hurat veya m-
s:, 1 1 imat' tan yap ^ lan k^ yast ^ r. Bunun i in Ali S ed ad
"Burhan' id rakten ciz olanlar ^ ^ ikna etme^ ehiz met
ed er" d iyor.
3 H^ TABET: Makbult vez anniyat' tan ya-
p^ lan k^ yast ^ r.
4 S AFS ATA: Vehmiyat' tan yap^ lan k^ yast ^ r.
Yanl^ ^ ^ old u^ u bilinerek yap^ l ^ rsa buna mugalata d e-
nir.
5 ^ IIR: Muhayyilt' tan yap ^ lan k^ yast^ r.
^ slam ma:nt ^ k ^ lar^ ^ i in mant ^ ^ ^ n d okuz kitaptan
ibaret old u^ unu tarihsel bilgi blmnd esylemi ^ -
tik. Bu kitaplard an birisi Porphyrios' un, sekiz i Aristo' -
nun id i. Yaz ^ lan mant^ k kitaplarmd a, ilk d rd , yani,
^ sagoji, Kategoriler, nermeler veBirinci Analitikler
a^ ^ r basm^ ^ , bunlar ^ n muhtevalar ^ ^ mant^ ^ ^ n as^ l ko-
sunu te^ kiletmi ^ tir. Be^ ^ S anat isegeri kalan be^ ^ kita-
b^ ^ kar^ ^ lar. nced en d ebelirtti ^ imiz gibi Be^ ^ S anat
k^ yas^ n uygulama yerid ir. Mant ^ k kitaplar ^ nd a genel-
liklebunlar^ n yaln^ z tan ^ mlar^ ^ yap^ lmakla yetinilir.
1 88
B^ BI^ YOORAFYA
AHMET CEVDET (Pa^ a): M^ yar- ^ ^ Sedad, ^ stan-
bul, 1923.
AHMET HIFZI: K^ sm- ^ ^ Tasavvurat miii Huldsat'ul
Mizan, ^stanbul, 1309.
AL^ ^ HAYDAR (^ eyhzade): Hediyecik, ^ sagoji terc-
mesi, ^ stanbul, 1309.
AL^ ^ SEDAD: Mizan'ul Ukul fi'l-Mant ^ k ve'l Usl,
^ stanbul, 1303.
AR^ STO: Organon, Hamdi Rag^ p Atademir terc-
mesi, I, Kategoriler, Ankara 194 7; II,nermeler,
Ankara, 194 7; III, Birinci Analitikler, ^ stanbul;
IV, kinci Analitikler, ^ stanbul 1950; V, Topikler,
^ stanbul, 1952.
AR^ STO: Metaphysique, traduction franaise par
Tricot, Paris, 194 8 .
ATADEM^ R, Hamdi Rag^ p: Porphyrios ve Ebheri'nin
DTCF Dergisi, Cilt IV, Say^ ^ 5, .194 8 .
AYN^ , Mehmet Ali: Trk mant ^ kc^ lar ^ , Darlfunun
Ilhiyat Fakltesi Mecmuas ^ , Sene 3, Say^ ^ 10,
^ stanbul, 1928 .
BLANCH, Robert; Introduction i ^ ^ la Logique
Contemporaine, A. Colin, Paris, 1957.
18 9
BLANCH, Robert: Logique 1 900- 1 95 0, Revue Phi-
losophique, 1 95 3i ind e.
BOIRAC, Emile: Cours Eletnentaire de Philosophie,
27 e^ ne ed, Alcan, Paris, 1 91 8.
BOLL, Marcel et Jacques Reinhart: Histoire de la
Logique, PUF, Paris, 1 961 ,
DES CARTES , Rene: Metot zerine Konu^ ma, M.
Karasan tercmesi, 2. bs. , Ankara 1 962.
DES CARTES , Rene: Akl ^ n idaresi ^in Kurallar, M.
Karasan tercmesi, 2. bs. , Ankara 1 962.
FARAB^ : filmlerin Say ^ m^ , A. Ate^ ^ tercmesi, ^ stan-
bul, 1 95 5 .
FOULQUI, Paul: Dictionnaire de la Langue Philo-
sophique, PUF, Paris, 1 962.
FRANCK, Ad olphe: Dictionnaire des Sciences Philo-
sophiques, Hachette, Paris, 1 885 .
GARD^ EL, H. D. : Initiation la Philosophie de Saint
Thomas d'Aquin. Les ed itions d u Cerf, Paris,
1 95 2- 1 95 4 .
GELENBEV^ : Mizan-ul Burhan, Abd unnafi terc-
mesi, ^ stanbul 1 297.
GOBLOT, Ed mond : Traite de Logique, quatrieme
e, d ition, A. Colin, Paris, 1 925 .
HAMEL^ N, O. : Le Systeme d'Aristote, d euxime
ed ition. Alcan, Paris, 1 931 .
HFFD^NG, H. : La Pensee Humaine, Trad uction
fran aisepar DeCoussange. Alcan, Paris, 1 91 1 .
^ BN^ ^ HALDUN: Mukaddime, yaz ma, At^ f ef. Ktb.
No. 1 926 veZ. K. Ugan' ^ n terc. ^ st. 1 95 4 .
^ S MA^ L HAKKI ( ^ z mirli): Miyar'ul-Ulum ( ^ sagoji
^ erhi), ^ stanbul, 1 31 5 .
1 90
IS MAIL HAKKI ( ^ z mirli): Felsefe Dersleri, ^ stanbul,
1 330.
JANET, Paul et Gabriel S ailles: Histoire de la Phil-
losophie, nuevimeed ition, LibrairieDelagrave,
Paris.
KANT, Emman ^ tel : Critique de la Raison Pure, trad uc-
tion fran aisepar Tremesaygeuses et Pacaut,
nouvelleed ition, PUF, Paris, , 1 95 0.
KOTARBINS KI, Tad eusz : Leons sur 1' Histoire de
la Logique, trad uction fran aisepar Anna Pos-
ner, PUF, Paris, 1 964 .
KYEL, ( Trker). . Mubahat: Frbrnin Baz^ ^ Mant^ k
Eserleri, DTCF Dergisi, c. XVI, S ay^ ^ 3- 4 Eyll-
Aral ^ k 1 95 8.
KYEL, ( Trker) Mubahat: Frbr nin Peri Hermen-
eias Muhtasar^ , Ara^ t^ rma IV, 1 966 d an ayr^ ^
bas^ m, Ankara 1 966.
LACHELIER, J. : Etudes sur 1e Syllogisn^ e, Alcan,
Paris, 1 970
LACHELIER, J. : Tmevar^ nnn Temeli, Hamd i Rag^ p
Atad emir tercmesi, ^ stanbul 1 94 9
LALANDE, And re: Vocabulaire Technique et Criti-
que de la Philosophie, Huitimeed ition, PUF,
Paris, 1 960
LIARD, Louis: Logique, quatri6need ition, Masson,
Paris, 1 897
LIARD, Louis: Les Logiciens Anglais Contemporains,
Alcan, Paris, 1 907
Logique de PortRoyal, Nouvelleed ition, Hachette,
Paris, 1 895 .
1 91
MADCOUR, ^ brahim: L'Organon d' Aristote Dans le
Monde Arabe, Paris, 1934
MARITAIN, Jacques: Elements de Philosophie
vingtime edition, T6:lui, Paris, 1966.
MEHMET TAHIR (Kilisli Hocazade): Zbdet'ul-
Muhtelitad min'et-Tasdikat, ^ stanbul, 1299
MEHMET TEVFIK: Gayet'ul-Beyan fi ilm'il-Mizan,
^ stanbul, 1306
MILL, Stuart: Systeme de Logique, 2 Tome, Traduc-
tion franaise par Louis Peisse, F. Alcan, Paris,
18 8 0, 18 8 9
MER FEVZ^ : Miyar t ^ l-Ulum. ^ stanbul, 1309
NER, Necati: Klasik Mant ^ kta Modalite I, Ilhiyat
Fakltesi Dergisi, c. XV, y ^ l 1967, Ankara, 1968
PORPHYRIOS: isagoji. Hamdi Rag^ p Atademir ter-
cmesi, Konya, 194 8
RABIER, Eile; Leons de Philosophie II, Logique,
Hachette, Paris, 1909,
RA^ ^ T: Mizan' zil- Makal, ^ stanbul, 1315
RIFAT: Vesilerl-ikan ve. Mantgc Terciimesi (Sllem
tercme ve ^ erhi) ^ stanbul, 1317 .
SLEYMAN SIRRI: Mant ^ k, ^ stanbul, 1310
TRICOT, J.: Traite de Logique Formelle, Deuxi6ne
dition, J. Vrin, Paris, 1966
()IKEN, Hilmi Ziya: Mant ^ k Tarihi, ^ stanbul,
194 2
VIRIEUX- REYMOND, A.: Logique Formelle, PUF,
Paris, 1962
192
S-7
^ t, , S f
.
,
Lkcx-i
c ,

u' 2"17'
-
-
01.4 r .-1
17 10.--1):1
6Z,
y. , 7 L
"c,
!
4 1 . 0i

1 ,