UDC 821.163.41-342.09 Obradovi D.

821.163.41-95
MORFOLOGIJA DOSITEJEVE BASNE
Violeta Gluvaevi
SAETAK: Rad se temeqi na dosadawim prouavawima
i zakqucima o Dositeju i wegovom kwievnom djelu, a pred-
stavqa pokuaj da se teorijski sagleda specifina Dositejeva
basna koja se sastoji od basne u uem smislu i naravouenija
uz wu. Ciq rada je da ukae na oblike i elemente koji ine
morfologiju ovog jedinstvenog kwievnog ostvarewa u srpskoj
kwievnoj tradiciji, kao i na ukrtawe vawskih inilaca
(uticaja epohe, Dositejevog obrazovawa i potreba srpskih ita-
laca) sa linim Dositejevim stvaralakim tendencijama. Ova-
kva strukturalno-morfoloka analiza predstavqa jedan od mo-
guih naina savremenog itawa Dositejeve basne.
KQUNE RIJEI: basna, naravouenije, morfologija, pou-
ka, primjer, montaa, struktura, basnena tehnika, basneni stil,
hrija, esej, rasprava, savremena recepcija
Definicija i morfoloki aspekti
Dositejeve basne
U dugoj tradiciji prouavawa Dositeja Obradovia, wegovog kwi-
evnog rada i djela, jedno od vanih pitawa bile su i Dositejeve ba-
sne. Iako im se najee prilazilo sa aspekta komparativnih istra-
ivawa, jer se kao zanimqiv nametao problem wihovih izvora, odavno
su uoene samostalnost i originalnost u Dositejevoj preradi i obradi
basana. Zakqueno je da sve Dositejeve basne, u osnovi, lie jedna na
drugu jer ih odlikuju posebna basnena tehnika i basneni stil.
1
To
nam daje pravo da govorimo o specifinoj Dositejevoj basni kao ori-
ginalnom i vrijednom ostvarewu, koje zauzima znaajno mjesto u srpskoj
kwievnoj tradiciji.
Centralno pitawe ovog rada je morfologija Dositejeve basne. Sam
pojam morfologije V. Prop je definisao kao uewe o oblicima".
2
1
Jovan Dereti: Poetika prosveivawa Kwievnost i nauka u delu Dositeja Ob-
radovia, Kwievne novine, Beograd 1989, str. 10.
2
Vladimir Prop: Morfologija bajke, Prosveta, Beograd 1982.
Neophodno je ipak, kako bismo jasnije odredili granice i irinu pi-
tawa koje sebi ovdje postavqamo, da najprije obratimo pawu na defi-
niciju i pojam basne kao kwievne vrste, a zatim i da razmotrimo ta
znaewa u samoj Dositejevoj basni.
Najjednostavnija, i vjerovatno najrairenija, definicija kae da
je basna: Vrsta alegorine poune prie u stihu ili prozi, u kojoj se
ivotiwe ponaaju kao qudi, a radwa slui da ilustruje moralno na-
elo."
3
Neto ira i odreenija definicija
4
pojawava da naziv ba-
sna dolazi od staroslovenskog bajati pripovijedati, te da je basna
u svom prvobitnom obliku bila usmena tvorevina. Razvijala se od jed-
nostavnih oblika u kojima se opisuje neka pojava iz prirode, ili
sluaj iz ivota, koji se mogu shvatiti u prenesenom smislu i uopti-
ti; preko sloenijih koji opisuju situacije iz kojih se izvlai im-
plicitna ili eksplicitna pouka; do najrazvijenijih koji polaze od
opteg ka konkretnom i predstavqaju umjetniku fikciju koja ilustruje
neke opte ideje. Basna je obino jednoepizodina pria i zasniva se
na jednoj ideji; u dvoepizodinu se pretvara postavqawem paralelnih
kontrastnih radwi, a u vieepizodinu redawem vie uzronopo-
sqedinih situacija. Ustaqene osobine ivotiwa slue joj kao nain
sporazumjevawa i saimawa. I kad je najsaetija, basna ima kompozi-
cione dijelove poput drame: ekspoziciju, zaplet i rasplet. Na kraju ba-
sna obino ima naravouenije, tj. pouku koja se izvlai iz isprianog
primjera u basni.
Na neto drugaiju definiciju basne naili smo u poznoanti-
kom priruniku za besjednike retora Aftonija,
5
gdje se o basni, kao jed-
noj od lakih ali vanih retorskih vjebi kae: Basna je izmiqeni
govor koji nalikuje istini. Jedne su basne slovesne, druge su one koje
slikaju karaktere, tree one meovite. Slovesne su one koje predstavqa-
ju reima oveka koji neto radi, one koje slikaju karaktere su takve
koje podraavajui osobinama beslovesnih bia pokazuju karaktere qu-
di, meovite pak takve koje predstavqaju karaktere slikajui oba tipa
i slovesno i beslovesno bie." Dakle, dok moderna teorija kwiev-
nosti pod pojmom basna podrazumijeva alegorine prie u kojima su
glavni junaci ivotiwe, Aftonijeva definicija i opis basne znatno
su iri to je svaka izmiqena pria koja lii na istinu, a junaci u
woj mogu biti i beslovesna, nerazumna bia i slovesna, razumna bia.
V. Jeli
6
smatra da je bitno znati i kakvi su sve sadraji u anti-
ko vrijeme stajali iza pojma basna, bez obzira kojim terminom je ona
108
3
Radmila Pei, Nada Miloevi-orevi: Narodna kwievnost, Trebnik, Be-
ograd 1997, str. 25.
4
Prema: Reniku kwievnih termina (RKT), glavni i odgovorni urednik Dragia
ivkovi, Institut za kwievnost i umetnost u Beogradu (fototipsko izdawe: Romanov,
Bawa Luka) 2001, str. 7980.
5
PROGYMNASMATA retora Aftonija Pripremne vebe za besednike; prevod,
predgovor i napomene Vojislav Jeli, MS Novi Sad, SANU Beograd 1997, str. 73.
6
Vojislav Jeli: Mit i besednika praksa pozne antike u: Antika i srpska retori-
ka" Beograd 2001, str. 184186.
bila obiqeena (gr. mythos, ainos, logos ili lat. fabula, fabella, apolo-
gus). Zato se on poziva na rezultate istraivawa u ovoj oblasti (skori-
ja istraivawa struwaka Bena Edvina Perija) koji pokazuje da su pod
basnom u antici smatrali, izmeu ostalog, priu o ivotiwama, nove-
lu, priu o bogovima, etioloki mit. Kao i grki termin mythos i ba-
sna ima znaewe prie uopte, najee kratke prie, izrazito nara-
tivnog karaktera i ispriane u prolom vremenu."
Prema svemu naprijed reenom, Dositejeva basna blia je anti-
kim i poznoantikim shvatawima koja odreuju ovu kwievnu vrstu i
ima dosta ire znaewe u odnosu na savremeno shvatawe basne.
7
Takvo
Dositejevo shvatawe moglo bi se pravdati wegovim obrazovawem, gr-
kim i latinskim izvorima basana, ali i odreewem i irinom tog
pojma u wegovom vremenu. U Predisloviju o basnah", dao je ak svoj
opis i vlastito viewe basne:
Basna je prvi izrastak i porod loveeskoga ostroumija, i wome su se
sluili veliki qudi za uiniti svakom uvstviteqne visoke i optepo-
lezne nauke. Jotam, sin proroka Gedeona, obliujui nepravdu gradana
svojih, kae im basnu kako su drvesa izbirala sebi cara. Natan prorok,
dajui Davidu caru da pozna bogomrsko i nepravedno delo koje je on ui-
nio protiv Uriji, kae mu basnu siromaha loveka i wegova jagweta. Jedan
od prvih i drevnih Rimqana utiava bunu svega razjarenoga naroda rez
basnu trbuha i proih asti tela. Mladi Herkules, nastavqenijem Atine
(to jest mudrosti), pretpoitava trude i podvige sa slavom mekosti, po-
koju i sladostrastiju bez imena i slave. No niko nije tako pokazao dosto-
jinstvo basne kao Hristos, Spasiteq na, upodobqavajui wu carstviju
nebeskomu, ibo prita nije nita drugo nego (allhgoria) inoznaataja i
inoskazajema nauka, a to je i sama basna.
8
Iz primjra koje Dositej navodi moe se zakquiti da je on basnu
izjednaavao sa parabolom, alegorijom, simbolom, odnosno svakom pri-
om koja ima preneseno znaewe. A u naravoueniju basne 158, Vran i
slavuj, prije nego ispria jednu istowaku priu, on e kazati da ta
pria u samoj veti nije nita drugo nego prita basnopodobna po-
vjest, ali wejzino naravouenije tako je lepo i polezno", da bi nakon
ispriane prie zakquio: Ova se povest vidi da je izmiqena, i pri
prvom pogledu vema se za alu i smej sastavqena ini; ali kad zdravo
wejzino znaewe i moral rasudimo, nita ne moe istinitije biti."
(nae podvlaewe) Interesantno je da se u navedenoj prii ne pojavqu-
ju ivotiwe, to bi se prema pojmu basnopodoban", shvaenom u dana-
wem znaewu, moglo oekivati. Meutim, jasno je i da navedena pria
ne moe biti istinita, te da je izmiqena sa svrhom da moralno djelu-
109
7
Zanimqivo, Dositej je jedan odjeqak svoje Iice" (koju je pisao oko 1770. u Dal-
maciji, poslije povratka iz Smirne iz kole Jeroteja Dendrina, a objavqena je tek po-
slije wegove smrti) nazvao Govorewe mitiesko". Tu je razne pouke potkrijepio mno-
tvom kraih pounih pria. On je, izgleda, prihvatio grki termin mythos u znae-
wu: prie o ivotiwama, ili kratke prie uopte.
8
Citati iz Basana dati su prema izdawu: Dositej Obradovi, Basne (predgovor: u-
ro Gavela), Prosveta, Beograd 1957.
je na itaoce. Upravo taj kriterij (ne)istinitost, predstavqa Dosi-
teju osnovu za odreivawe basnopodobnog", koji u ovom sluaju odgova-
ra i Aftonijevoj definiciji basne: izmiqeni govor koji nalikuje
istini".
Dositejeva basna je, dakle, izmiqena i polezna pria, u kojoj juna-
ci osim ivotiwa i neivih stvari mogu biti qudi i bogovi a ciq
joj je da itaocima prui moralnu pouku. Wena vrijednost je u tome
to je pristupana i lako razumqiva svima, a osim to je pouna
vrlo lako moe biti i izuzetno kritina, to je takoe odgovaralo Do-
sitejevim prosvjetiteqskim namjerama.
Specifinost i originalnost Dositejeve basne poiva na iwe-
nici da se ona dosqedno sastoji iz dva osnovna dijela: basne i naravo-
uenija. Wen karakter je takav da moralna pouenija (naravouenija)
imaju ak i vaniju ulogu od samih basana. Dositeju je basna, prije sve-
ga, bila potrebna kao ilustrativni primjer za moralne pouke koje je
elio prenijeti itaocima. Naravouenija su, za razliku od samih ba-
sana, Dositejevi samostalni sastavi,
9
zato su izuzetno znaajna u okvi-
ru wegovog kwievnog djela, ali i u srpskoj kwievnoj tradiciji uop-
te.
Kada je rije o samim basnama, wihov utilitaristiki karakter je
odredio i Dositejev odnos prema izvorima. Dositej se sasvim otvoreno
pozivao na druge basnopisce, ne skrivajui da basne nisu wegovi samo-
stalni tekstovi. Za wega je znawe zajedniko i opte, pripada podjed-
nako svim qudima i treba ga uiniti dostupnim onima koji ga jo nisu
upoznali, pa se tako odnosio i prema basnama. Ipak, o izvorima, Do-
sitejevim prevodima i preradama basana, dosta je pisano u naoj nauci
o kwievnosti i desilo se da je gotovo zanemarena originalnost i
vrijednost naravouenija, wegovih samostalnih sastava koji su neo-
dvojiv dio Dositejeve basne.
Veina prouavalaca smatra da se Dositej dosta slobodno odnosio
prema originalima (Ezopu, Fedru, Lesingu, La Fontenu) i da je uglav-
nom preraivao, a ne doslovno prevodio postojee basne, dajui mnogo
stvaralaki samostalnog. Meutim, u naslovu svoje kwige: Ezopove i
proih basnotvorcev, s razlini ezika na slavenoserbski ezik prevede-
ne, sad prvi red s naravouitelnimi poleznimi izsnami i nastavl-
nami izdate i na serbsko ynosti posveene Basne, Dositej kazuje da je
on (samo) preveo basne drugih autora.
10
Bez obzira na ovu Dositejevu iz-
110
9
Izuzetke od ovog stava nali smo u komentarima Veselina ajkanovia koji je
smatrao da je Dositej, moda, u nekim wemakim prevodima basana kojima se mogao kori-
stiti, naao dosta podataka i za svoja naravouenija, jer u wima je bila obraena naro-
ita pawa na etiko komentarisawe basne (O grkim i rimskim izvorima Dositejeve
zbirke basana, Godiwica Nikole upia, 1914, str. 105) i Tihomira Ostojia koji je
smatrao da postoji duhovna i formalna, iako ne tematska i sadrajna, srodnost izmeu
Dositejevih naravouenija i naravouenija uz, takoe Ezopove, basne koje je obradio iz-
vjesni Belgard, jansenitski bogoslov koji je umro 1763. Negde mora da je Dositej video i
itao ovakvu kwigu kao to je Belgardova; o tome ne moe biti sumwe", pie Ostoji.
(Uzor naravouenija u basnama, Brankovo kolo, 1911, kw. 17, str. 202203).
10
Ovu Dositejevu izjavu" iz naslova, da su basne prevedene (a ne preraene), podr-
ao je M. Sironi, poslije niza poreewa s razliitim izdawima basana, koja su Dosi-
javu, u osnovi se, ipak, svi prouavaoci Dositejevog djela slau da je
on iz originalnih basana izostavqao dijelove, ali i mnogo toga (vie
ili mawe uspjeno) u wih unosio. I to je, izmeu ostalog, dalo pravo
da se govori o posebnoj Dositejevoj basnenoj tehnici i wegovom speci-
finom basnenom stilu.
Prema podjeli retora Aftonija, vidjeli smo, postoje tri tipa basa-
na: fabula moralis, fabula rationalis i fabula mixta. I kod Dositeja se ja-
vqaju sva tri navedena tipa. Zastupqenost pojedinih tipova basana ide
u prilog savremenom shvatawu basne jer se kao junaci Dositejevih
basana ipak najee javqaju ivotiwe, pa je, prema tome, najei
tip fabula moralis. U osnovi ovih basana je personifikacija oivqa-
vawe neivih stvari i pripisivawe qudskih osobina i postupaka i-
votiwama, biqkama, predmetima i nekim prirodnim i natprirodnim
pojavama. U mawoj mjeri zastupqene su fabula rationalis i fabula mixta.
ee se ipak javqa fabula mixta, basne u kojima zajedno uestvuju qudi
ili bogovi, kao razumna bia, sa ivotiwama, biqkama, predmetima,
ili raznim pojavama, u stvarnosti nerazumnim, a u basnama obdarenim
razumom i govorom. U najmawe Dositejevih basana junaci su bia obda-
rena razumom, qudi i bogovi (fabula rationalis). Ove basne, iz ugla sa-
vremene teorije kwievnosti, prije bismo mogli nazvati kratkim pri-
ama ili anegdotama.
Dositejeve basne razlikuju se i prema nainu izlagawa i pripovije-
dawa. ista naracija, izlagawe u indirektnom govoru i monolog, mawe
su zastupqeni u odnosu na izlagawe u direktnom govoru i dijaloku
formu. To se slae sa nekim zapaawima, prema kojima je prevoewe
basana iz neupravnog govora ili originalne monoloke u dijaloku
formu karakteristian Dositejev postupak. Dijalog basnama daje ivost
i dramatinost, a time je Dositej vjerovatno elio privui pawu i
zanimawe italaca.
S obzirom na razvijenost radwe, u Dositejevoj zbirci nalazimo i
jednoepizodine, i dvoepizodine i vieepizodine basne. Neto vi-
e od polovine su jednoepizodine basne. Radwe su im skoncentrisane
oko jedne situacije, dogaaja ili ideje. Dvoepizodine basne, po broj-
nosti, dolaze odmah poslije jednoepizodinih, a zasnivaju se na kontra-
stu. Obino u prvoj slici/epizodi glavni junak, ili jedan od junaka,
zastupa neki pogrean stav ili ini neto pogreno, da bi u drugoj,
kontrastnoj slici/epizodi i sam junak i mi, itaoci, shvatili wegovu
greku i zabludu. Iz takvih situacija najlake se otkrivaju smisao i
poenta basne. Vieepizodine basne su, zbog svoje sloene strukture,
najzanimqivije i najblie pravoj dramskoj radwi. Radwe ovih basana
zasnivaju se na uzrono-posqedinom slijedu dogaaja i esto imaju sve
elemente dramske kompozicije. Ovakve basne su, uglavnom, obimnije od
drugih, ali to nije presudno za wihov karakter, jer i krae basne neka-
da mogu imati vie zaokruenih, uzrono-posqedino povezanih cjeli-
111
teju mogla biti poznata u vrijeme kada je sastavqao svoju zbirku. Milivoj Sironi: Esopska
basna u Basnama Dositeja Obradovia, Kovei /1961, Beograd.
na. Zanimqivi primjeri vieepizodinih basana, sa vrlo razvijenim
fabularnim tokom, su npr. Orao i lisica (1), Zecovi i abe (84), te
Starac, jare i tri pandura (127). Ove basne svjedoe i o Dositejevom
daru ivopisnog i slikovitog pripovijedawa.
Basna i naravouenije uz basnu jasno se uoavaju ve i na prvi po-
gled, ine spoqawu formu Dositejeve basne. Ta dva formalno odvojena
dijela ujedno predstavqaju i dva plana teksta. Basna predstavqa plan
prenesenog, t. j. alegorijskog ili simbolikog znaewa, a naravoueni-
je, kao moralna pouka i objawewe basne, predstavqa plan neprenese-
nog, doslovnog znaewa.
Jedinstvo basne i naravouenija, izmeu ostalog, ostvaruje se na
tematskom planu. Basnu Dositej koristi kao povod ili asocijaciju za
niz srodnih, ali i dosta udaqenih tema o kojima raspravqa u naravou-
eniju. Tematska povezanost basne i naravouenija nekada je dosqedno
ostvarena, pa se ispoqava kao jedinstvo teksta i wegovog itawa; ali
deava se da su naravouenije i basna tematski udaqeni, djelimino,
ili ak u potpunosti. U ovakvim sluajevima asocijativnost je jedina
veza izmeu dva osnovna dijela Dositejeve basne. S tematskog stanovi-
ta, naravouenija zaista jesu, kako su ih esto ocjewivali, morali-
stiko-didaktini zakquci u kojima Dositej kritikuje tadawi nain
ivota srpskog graanstva i seqatva, kaluerski ivot, neznawe, zao-
stalost, vjerske netrpeqivosti, sujevjerje uei qude da sami, razum-
no, otkrivaju istinu kako bi se mogli duhovno i moralno usavravati.
Oba dijela Dositejeve basne imaju i svoje posebne strukture. Razli-
iti elementi, tvorbeni postupci i specifinosti, koji ine struktu-
ru naravouenija, mnogobrojniji su od elemenata koji ine strukturu sa-
me basne. Montaom razliitih elemenata postignuta je wihova sadr-
ajna i formalna raznovrsnost. Ovakav nain posmatrawa Dositejevih
basana otkriva u wima dinamina kretawa, te sloena i strukturalno
zanimqiva kwievna ostvarewa. U osnovi je, ipak, primijetio je J. De-
reti, jednostavan morfoloki postupak montae dva osnovna elementa:
pouke i primjera.
11
Najjednostavnija naravouenija imaju oblik sentencije, koja na jed-
nostavan i saet nain iznosi neku ivotnu mudrost. Neto sloeni-
ja, ali ipak formalno dosta jednostavna naravouenija, u sadrajnom i
semantikom smislu se ne udaqavaju predaleko od tematike basne, t. j.
svojstvena im je izvjesna tematska providnost. Strukturu takvih naravo-
uenija najee ine: analiza karaktera i niz primjera, direktnih
asocijacija, koji potvruju pouku basne. Tematski raznovrsnija i struk-
turalno sloenija naravouenija su najee ostvarena na principu
iznoewa argumenata za i protiv, pa se tako pribliavaju eseju i ras-
pravi. Osnovni postupak koji je primijewen u gradwi naravouenija,
uslovno, moemo nazvati postupkom montae. Kod Dositeja ovaj postu-
112
11
Jovan Dereti: Poetika prosveivawa Kwievnost i nauka u delu Dositeja Ob-
radovia, Kwievne novine, Beograd, 1989.
pak sastavqawa i spajawa naizgled razliitih misli i iskaza nema to-
liko umjetniku koliko pounu svrhu.
Montaa razliitih elemenata je najprisutnija u razvijenim nara-
vouenijima gdje se, na jednom mjestu, vjeto ukomponovano, ponekad
nalazi: vie izreka na razliitim jezicima i iz razliitih vremena,
anegdote iz vlastitog Dositejevog iskustva ili iz literature i istori-
je, svjedoanstva iz starih spisa, lina razmiqawa, obraawa itao-
cima, eqe i nadawa izraeni u imperativu, elementi crkvenih pro-
povijedi i slino. Naravouenija ostvaruju svoja znaewa i smisao
upravo u postignutim relacijama i odnosima izmeu strukturalnih ele-
menata.
U unutrawoj strukturi i basne i naravouenija prepliu se ele-
menti epskog, lirskog i dramskog, to ih ini i anrovski zanimqivi-
ma, a odgovara retorskom stilu, koji je karakteristian za Dositejevu
basnu. Teko je izdvojiti iste anrovske elemente, jer se posebnost
Dositejeve basne ogleda upravo u ostvarenom spoju i jedinstvu elemena-
ta tri glavna kwievna roda.
Mnogi primjeri u naravouenijima su anrovski raznovrsni: od
sentencija koje su esto lirski iskazane, preko dramski iznesenih si-
tuacija i dijaloga, do kraih epskih tvorevina: pria i anegdota. Epski
elementi, u najistijem obliku, javqaju se u kratkim priama, anegdota-
ma i legendama, gdje je pripovijedawe osnovni oblik kazivawa. Ponekad
se ini da Dositej spontano odbacuje narativno-pouni ton i postu-
pak, te se preputa emocijama i zanosu lirskog nadahnua. U takvim
momentima wegova proza postaje ritmina i leprava kao da otkriva
pravi, ali skriveni, duh svoga tvorca. Npr. naravouenije basne 12,
Lav i mi, iskazano je emotivno i nadahnuto pa nas podsjea na pje-
smu u prozi, u kojoj je, u jednom dahu, izreena pohvala blagodarnosti
(zahvalnosti). Ponavqawe rijei blagodarnost daje ovom naravoueniju
i posebnu stilsku vrijednost, ta rije dobija ak funkciju refrena,
to ovaj tekst potpuno pribliava poetskom.
Razne anegdote i kratke prie, koje su utkane u naravouenija, ima-
ju u sebi i napetih, dramskih situacija. Npr. u basni 126, Jastreb i ku-
kavica, jedan dogaaj iz Dositejevog linog iskustva dramski je obraen:
po licima (ulogama) preprian je komian dijalog izmeu kapetana Ra-
kovia i kaluera Svetogorca na dan svetoga Nikolaja". Osim for-
malnog dramskog obiqeja, u ovoj anegdoti postoje i elementi unutra-
we dramske strukture: zaplet, sukob i razrjeewe; gdje je dramski su-
kob ak komian, zasnovan na komici situacije i komici karaktera.
Kada je rije o jeziko-stilskim aspektima basne i naravouenija,
Dositej dosta duguje crkvenoslovenskoj kwievnoj, te usmenoj narodnoj
jezikoj tradiciji, antikoj retorici i hrianskom propovjednom be-
sjednitvu. Dositejeva specifina basnena tehnika" nesumwivo se
ogleda i u upotrebi jezika. Naime, u samim basnama jezik je narodni,
ponikao u ivoj, usmenoj narodnoj tradiciji; a u naravouenijima, koja
imaju naglaeniji moralno-filozofski karakter, i jezik je ueniji i
znatno sloveniziran".
113
Dvojnost u Dositejevoj upotrebi jezika davno je primijeena. Iako
se trudio da basne prevede na slavenosrpski, zamiqen kao sredwi
jezik" prihvatqiv i razumqiv i obinom narodu, u praksi ipak nije
uspio izbjei izvjesnu jeziku dvojnost. O tome je pisao jo Vatroslav
Jagi
12
i nazvao tu pojavu dualizam". M. Pavi
13
je ovaj Dositejev kwi-
evno-jeziki fenomen povezao s klasicistikim tekovinama, a para-
lelnu upotrebu narodnog jezika s uenim, crkvenoslovenskim jezikom,
nazvao je diglosija. Vojislav uri
14
nije prihvatio objawewe da je do
dualizma" dolo zato to su apstraktni pojmovi zahtijevali stare,
crkvenoslovenske rijei. On navodi da je Dositej u Iici, svom kwi-
evnom prvencu, takoe koristio apstraktne pojmove, a utvreno je da
je najistijim narodnim jezikom pisao u Dalmaciji". Blii je ubjeewu
da je takav nain upotrebe jezika Dositejev ustupak ondawoj uenoj pu-
blici, a najvjerovatnijom pretpostavkom, prema wegovom miqewu, i-
ni se da se Dositej nije mogao oteti arima jezika na kome je tako
mnogo itao".
U iscrpnoj studiji Herte Kune
15
pokazano je da se Dositejev jeziki
program iz Pisma Haralampiju podudara s upotrebom jezika u wegovim
kasnijim kwievnim radovima. Dositej je, naime, smatrao da e se s
pomou staroga" novi jezik od dana do dana u boqe sostojanije privo-
diti". Posebno je u Dositejevoj leksici i sintaksi uoqivo da na
osnovnoj narodnoj potki ima najvie uticaja ruskoslovenskog i srpsko-
slovenskog, ali i uticaja drugih jezika koje je poznavao. Upravo ti ele-
menti uinili su da se u wegovom literarnom jeziku osjea diglosija.
H. Kuna je navela, izmeu ostalih i iz Basana, neke primjere koje sma-
tra Dositejevim linim tvorevinama, navodei da su nastali po ve
postojeim modelima. Takvi su npr. pridjevi: qubokoristan, majmunopo-
dobni, zveronaravan, svojelini, kristalovidni; imenice: krasnoreije, zlo-
astije, zlonaravije; glagoli: priobiknuti, visokoumstvovati, licemer-
stvovati, mudrosloviti, sodjelati Zbog ovakvih izvedenica i sloe-
nica, Dositejeva leksika nam se ponekada ini pretjerano uena, kit-
wasta i slovenizirana, daleka od narodnog govora, ali smatramo da se-
mantiki aspekti, koji imaju specifina i iznijansirana znaewa, e-
sto opravdavaju wihovu tvorbu i upotrebu.
Dugo je nedostajao stilski segment u prouavawu Dositejevog djela.
Pawa prouavalaca uglavnom je bila usmjerena prema wegovom refor-
matorskom i prosvjetiteqskom radu, dok su kwievni i stilski kvali-
teti ili zanemarivani ili im nije posveivana vea pawa.
16
Ako po-
114
12
Vatroslav Jagi: Dositejeva rjeitost (objavqeno u Brankovom kolu, H, 1911),
ovdje preuzeto iz: Dositej Obradovi 18111961, priredio M. Leskovac, SKZ, 1962, str.
169.
13
Milorad Pavi: Prozne vrste (basna, satira, roman i biografija) u: Klasicizam
Istorija srpske kwievnosti 3, 1991, str. 134.
14
Vojislav uri: Dositej Obradovi, Zavod za izdavawe uxbenika, Beograd, 1961.
15
Herta Kuna: Jezike karakteristike knjievnih djela Dositeja Obradovia, Akademija nau-
ka i umjetnosti BiH, Djela, knjiga XXXVI, Odjeljenje drutvenih nauka, knjiga 21, 1970.
16
Na to je, kao znaajan problem, ukazao Dragoqub Pavlovi 1961. godine, povodom
obiqeavawa 150-ogodiwice smrti Dositeja Obradovia. (Dragoqub Pavlovi: O dosa-
smatramo Dositejevu basnu sa stilskog aspekta, u woj postaju zanimqi-
vi: nain pisawa, organizacija reenice, humor, dar slikovitog, nepo-
srednog i ivopisnog priawa, preplitawe anrova, razne stilske
figure ivost pripovijedawa postignuta je estim uzvinim i upit-
nim reenicama, te prisnim i prijateqskim obraawem itaocima.
Sve je iskazano uglavnom vedrim, esto i humoristinim tonom, punim
optimizma i povjerewa.
Kontrast je jedan od najvanijih i najeih stilskih postupaka
koji Dositej koristi kako bi pokazao razlike izmeu pozitivnih prin-
cipa, za koje se zalagao, i negativnih, koje je kritikovao i odbacivao.
esto je odnos basne i naravouenija graen na kontrastu, tako da situ-
acija u basni slui kao pozitivan ili negativan primjer, a u naravou-
eniju Dositej raspravqa o suprotnim naelima. Poreewe po suprot-
nosti, t. j. kontrast, u Dositejevoj basni je ei stilski postupak od
poreewa po slinosti. Dositej u kontrastan odnos stavqa razum i glu-
post, um i srce, slovesnost i uvstvo, duh i tijelo, razliite drutve-
ne klase Zajednike osobine svih Dositejevih kontrasta su izuzetna
slikovitost i upeatqivost, kao npr. u basni 45, Magarac, petao i lav:
Smislen se stidi paati se u to emu nije vet, a nesmislenu se ve-
lika sramota ini ako on svuda svoj nos ne uvue." Ovakvim postupci-
ma postignuta je sugestivnost kontrastne slike, a to je Dositeju olak-
avalo ostvarivawe prosvjetiteqskih ciqeva. U dvoepizodinim ba-
snama, i radwa se zasniva na kontrastu, a iz kontrastno postavqenih
situacija ili akcija najlake je izvesti pouku.
Poreewe po slinosti pojaava izraajnost primjera na kojima po-
iva Dositejevo moralno uewe. Poseban smisao i znaewe poreewe
dobija kao spona izmeu basne i naravouenija, u analizi karaktera ju-
naka basne. Naime, jedan od estih Dositejevih postupaka je poreewe
odreenih tipova i karaktera qudi sa junacima u basni. Ovdje Dositej
koristi izraz podoban, u znaewu slian, koji lii na, npr. u ba-
sni 15, Kurjak, baba i dete: Qudi koji svoje pristrasije i koristoqu-
bije za sovet primaju podobni su ovom kurjaku." Poreewa ovog tipa, gdje
su jasno iskazani svi lanovi u meusobnom odnosu slinosti, naje-
a su. Dositej je uspijevao da pronae slikovita i upeatqiva poree-
wa bliska svijesti obinih qudi i kae ih u duhu narodnog govora. Ne-
ka od wegovih poreewa su ak jako razvijena i pretvaraju se u male
kwievne freske, koje ostaju u svijesti italaca i dugo poslije itawa
basana, kao npr. poreewe naroda koji jo nije krenuo putem prosvjei-
vawa sa svijeu ovjeka u djetiwstvu, u basni 121, Lav i mi i lisica.
Poreewa drugog i treeg stepena, u komparativu i superlativu, takoe
imaju vanu ulogu pogodna su da iskau nijanse neke vane moralne
pouke, npr. u basni 128, Magarac i kow: Ovo je najposledwi stepen ne-
razumija i beslovesnosti, koji nimalo oveku ne priliestvuje, razve
115
dawem prouavawu Dositeja Obradovia povodom stopedesetogodiwice wegove smrti,
Prilozi za kwievnost, jezik, istoriju i folklor, kwiga HH, sveska 12), 1961.
po tomu to kad ovek hoe da je zao, gori je od zvera, i kad hoe da je
glup, glupqi je od istog magareta."
Iz jednostavnih poreewa po slinosti razvili su se oblici po-
reewa koji imaju mawe providan smisao, jer nisu istaknuti svi la-
novi koji se porede; a takvi su metafora, alegorija i simbol. To su fi-
gure koje lee u osnovi samih basana, na ta Dositej nije imao velikog
uticaja jer ih je ve nalazio u wima, ali zato su u naravouenijima do-
sta zanimqive: npr. u basni 5, Lav i magarac, svijea se javqa kao sim-
bol za prosveteni razum koji nam pokazuje istinu"; a u naravoueniju
158, Vran i slavuj, u jednoj alegorinoj slici prikazan je slavujev ivot
i wegova pjesma kao metafora za dobra i korisna djela u ivotu, nasu-
prot slici gavrana koji je metafora za dug ali prazan i beskoristan
ivot.
Humor je jedan od vanih strukturalnih elemenata u Dositejevoj ba-
sni, koji ovo kwievno ostvarewe ini uvijek svjeim i interesant-
nim. Dobro se je malo u kwizi i poaliti, jer bi inae moja deica
zadremala itajui, a kwizi malo atara nad kojom se drema", kae Do-
sitej u basni 113, Korwaa i orao, istiui horacijevsku namjeru (dulce
et utile). Wegov humor je spontan, blagonameran i nezlobiv"; u wemu
ima razumijevawa gotovo za sve qudske mane. U svakoj Dositejevoj ali
prisutan je i blagonakloni smijeak prema slabostima qudske prirode,
jer on zna da ovjek nije idealan, ali ipak ga eli uiniti boqim. Kao
oduevqeni poklonik engleske kulture, Dositej je, ini se, prihvatio
i engleski stil humora s duhom tolerancije, koji je odgovarao wegovoj
prirodi, a koji su wegovali i engleski moralisti H vijeka.
Komika najee situacije ili karaktera, ala i ironija u
najblaem obliku, osnovni su elementi koji ine humor u Dositejevoj
basni. ale treba da razvesele ili izazovu smijeh, da unesu duh vedri-
ne i optimizma u tekst. A komian odnos prema svijetu i qudima sa hu-
morom povezuje i ironiju. Npr. u basni 116, Starac i zlato, Dositej se
na molijerovski nain nasmijao tvrdiluku i pohlepi starca-tvrdice,
uz sasvim malu dozu ironije koja ne prelazi u sarkazam ili rugawe.
Iako on poznaje sve nijanse smijeha, od nezlobive ale" do podsmije-
ha i rugawa, Dositej se nikada nikome ne ruga. Ako osjeti da kroz hu-
mor moe dati kritiku, doda samo malo blage ironije jer za neto
otrije wegova priroda nije bila stvorena. Navodei u basni 154,
Starac i Solomonov duh, anegdotu o Marku, dalmatinskom slijepcu koji
je govorio: Hvala bogu to u Dalmaciji nejma nikakva udotvorca, jer
bi me uinio silom da progledam, pak bi onda morao raditi da se 'ra-
nim: a ovako vilajet me 'rani, a ja nita nego pjevam," Dositej poja-
wava: Ovo to je on siromah alei se govorio, u moralnim stvarima
sasvim istinstvuje." (nae podvlaewe) Dositej je, dakle, humor kori-
stio kao nain da kae istinu, pouku, ili ak kritiku. On se zna na-
smijati i sebi, ako je potrebno. Vano mu je da wegova ala ne bude po-
greno shvaena ili loe protumaena.
Humor u Dositejevoj basni, prvenstveno, treba da moralno djeluje
na itaoce. Humoristine situacije iz ivota, anegdote i komine ka-
116
rakterizacije predstavqaju, vjerovatno, vrhunce Dositejevog pripovje-
dakog umijea, jedan od najvrednijih elemenata wegovog stila i kwi-
evnog stvarawa uopte.
Iako se ponekada trudio da obuzda humor, vjerovatno zato to mu
se inilo da ne slui wegovoj osnovnoj namjeri, poueniju, ipak se Do-
sitejeva darovitost kao pisca humoriste ne moe osporiti. Ali da ne
ree ko da ja samo za smej i alu piem", esto sebe opravdava pred
itaocima, kada mu se uini da je bilo dosta. I ovdje se ispoqava Do-
sitejeva tewa za umjerenou, kako u ivotu uopte, tako i u vlasti-
tom kwievnom stvarawu. On je ovjek antikog obrazovawa, a antika
mjera" ispoqila se i na planu wegovog kwievnog stila.
Figure gomilawa, nabrajawa i ponavqawa su takoe znaajni ele-
menti unutrawe strukture Dositejeve basne. Zahvaqujui ovim stil-
skim figurama i postupcima, Dositejevo pripovijedawe na mahove po-
staje slino ivom, usmenom narodnom govoru. Ove figure, meutim,
ine da Dositejev stil ponekad djeluje previe kien, ali mu esto da-
ju i poetsku dimenziju, utiui na ritminost wegove naravouitelne
proze.
Zanimqiv primjer, u kojem dominiraju figure ponavqawa, je odlo-
mak iz naravouenija basne 111, ovek ubog i ena:
Ovi je lepo tolkovao, zato: je li kaluer, on ite. Ako ti doe ku-
i, ite, ako li mu doe kui, ite; ako si zdrav, za zdravqe ti ite;
ako li si bolestan, za bolest ti ite; ako li donajposle umre, i za smrt
ti ite. Kakav si da si, i gde si da si, na ovom il' na onom svetu, nita
on to nee da zna, to je wemu svejedno, on ite te ite. Al' su ve doiska-
li! (nae podvlaewe)
Ovdje je Dositej, pored anafore, epifore i simplohe, vrlo vjeto
iskoristio figuru poliptoton pokazavi dubqi smisao i svrhu po-
navqawa glagola iskati" u razliitim oblicima, da bi upozorio kako
je doao kraj samovoqi kaluera: ite", ite te ite", Al' su ve
doiskali!".
Za Dositeja je karakteristian i postupak ponavqawa istih ili
slinih prosvjetiteqskih stavova i ideja, ponavqaju se i wegova izvi-
wewa" u kojima istie da ne eli da bude dosadan, ili skree pa-
wu itaocima, a moda i samom sebi, da je o nekoj temi govoreno ve
vie puta.
Dositejev kwievni stil odlikuje se i estim, ponekad ak i pre-
tjeranim, gomilawem rijei i reenica slinog ili istog znaewa. Vjero-
vatno je to doprinijelo i utisku o pretjerano kienom stilu", kako je
ocijenio Jovan Skerli, a prihvatili i mnogi drugi koji su ocjewiva-
li Dositejev stil. Mogli bismo ak rei da je gomilawe" jedan od naj-
eih stilskih postupaka i ukrasa u naravouenijima, kao npr. u ba-
sni 108, Ris i lisica: enski polu, predrage keri, slatke sestrice,
mile qubeznice, preesne i svete roditeqice eloveeskoga roda"
esto je i gomilawe reenica istog ili slinog znaewa, kao i gomila-
we upitnih ili uzvinih reenica na istom mjestu. Ponavqawima, gomi-
117
lawima i nabrajawima Dositej je elio pojaati utiske o odreenim
temama kojima pristupa sa posebnom pawom. Ti postupci dali su
posebnost wegovom kwievnom stilu, koji moda time nije dobio na
vrijednosti i qepoti, ali je svakako postao izrazito emotivno obojen,
ali i prepoznatqiv u srpskoj kwievnosti.
ivost i zanimqivost Dositejevih naravouenija postignuta je,
takoe, estim promjenama tona izlagawa i perspektiva pripovijedawa.
Ton izlagawa kree se od refleksivnih i pounih do patetinih i hu-
moristinih odlomaka. Perspektiva pripovijedawa nije jedna, mijewa
se od perspektive objektivnog i analitinog naratora-rezonera, preko
vatrenog zagovornika ideja i subjektivnog uesnika u dijalozima i po-
lemikama, do perspektive propovjednika koji u imperativima izraava
svoje nade i eqe.
Iako se Dositej trudio da stvari i pojave o kojima pie posmatra
objektivno i bezlino, esto se deavalo da ga tema ponese". Nekada
se poistovjeuje sa itaocima, nekada itaoce stavqa u poziciju posma-
traa ili uesnika u polemikama, tako da perspektiva pripovijedawa
moe biti preneta na bilo koje lice jednine ili mnoine, zavisno od
ugla iz kojeg Dositej gleda na problem o kojem pie. U basni 26, Lisica
i kupina, Dositej kae: Uzajmio sam ta komu, a on mi je vratio i za-
hvalio, to hou od wega vie? Ali bih ja hteo da on potom sve po mo-
jej udi ivi, i za moj atar da lae; ako li nee, a on je neblagodaran.
Nipoto! Ja sam nepravedan koji od wega iziskujem to on ne moe
ili mu ne pristoji." Oigledno je da Dositej ovdje ne misli na sebe,
nego aludira na svoje itaoce i na sve qude koji bi se u ovome mogli
prepoznati, a perspektiva prvog lica jednine samo pojaava snagu upu-
ene poruke. Ovaj primjer zabiqeio je i Vatroslav Jagi,
17
koji je sma-
trao da u ovakvim sluajevima dolazi do izraaja Dositejeva vjetina
pripovijedawa prema raznim figurama sredovjene ritorike".
Besjednika praksa i elementi retorike
u Dositejevoj basni
Kako su pokazala dosadawa prouavawa, Dositejev kwievni stil
mnogo duguje retorici i wenim pravilima za lijepo i pregledno izra-
avawe misli. Dositej se sluio mnogim, kako kwievnim tako i re-
torskim sredstvima da bi postigao ubjedqivost argumenata i svoga
govorewa". U basnama je wegova besjednika uloga u potpunosti dola
do izraaja, jer naravouenija uz basne predstavqaju, zapravo, pisane
besjede upuene publici.
B. Nui je u svojoj Retorici
18
pisao: Besedi je svrha da sluao-
ce, obraajui se wihovom razumu, uveri i ubedi, ali je tako isto svrha
118
17
Vatroslav Jagi: Dositejeva rjeitost (1911) u: Dositej Obradovi 18111961,
priredio M. Leskovac; SKZ, 1961, str. 173.
18
Branislav Nui: Retorika, 1934; reprint izdawe: Zograf, Ni 2004, str. 29.
i da ih, obraajui se wihovoj mati i oseawu, zadobije i zagreje. U
ovome drugome sluaju besednitvo zalazi u oblast poezije, te se zato u
besednitvu javqaju glavne osobine i proznoga i poetskoga stila."
Slino moemo kazati i za Dositejevu basnu, prvenstveno za naravou-
enija. Iako nije mogao usmenim obraawem i ivim govorom da d
linu dimenziju naravouenijima, Dositej je to ipak uspio u pisanom
tekstu, zahvaqujui besjednikom, ali i kwievnikom, talentu koji je
nesumwivo posjedovao.
Naravouenija su, dakle, besjede" koje su izgubile svoju spoqa-
wu, govornu karakteristiku kada besjednik ivom rijeju uobliava
svoje misli i osjeawa i tako kod slualaca izaziva eqene efekte. To
su pisani tekstovi namijeweni itawu, ali u wima su se ipak zadra-
li osnovni besjedniki ton, elementi i znaewe.
Imajui na umu Dositejevo obrazovawe i wegovo zanimawe za anti-
ku, moemo smatrati da je bio upoznat sa osnovnim pravilima za sasta-
vqawe besjede. Besjeda se, na osnovu sheme koju je dao Aristotel, dijeli
na tri tipa: savjetodavna, sudska i sveana. Kako Dositejeva basna ima
izrazit didaktini karakter, najblia je savjetodavnom tipu besjede.
Pripremne vjebe, koje su pripadale savjetodavnoj besjedi su: basna,
hrija i sentencija.
19
S obzirom da su pripremne vjebe mogle da se osa-
mostale kao posebne tekstualne i besjednike cjeline, ili da budu in-
tegrisane u vei tekstualni okvir, u tim oblicima moemo ih prepo-
znati i u Dositejevoj basni.
Basna kao retorska vjeba, kako saznajemo od V. Jelia,
20
jedina je
od svih pripremnih vjebi nudila mladim besjednicima gotov tekst,
saet i najee izloen u treem licu, t. j. u indirektnom govoru.
Polaznici retorskih kola su proirivali postojei saeti tekst
koristei neka od sredstava retorske amplifikacije (npr. simile, con-
trarium, comparatio, descriptio, sermocinatio). Ve smo govorili o tome da
je i Dositej, prevodei basne sa stranih jezika na srpski, proirivao
originalne tekstove, unosio nove pojedinosti i drugaiju organizaciju
teksta, te iz neupravnog govora esto basne prevodio u upravni, iz mo-
nolokog oblika u dijaloki i slino. Pitamo se da li je moda Do-
sitejevo poznavawe antike retorike uticalo na takav odnos prema po-
stojeim tekstovima i koliko su retorski kliei i pravila za sasta-
vqawe besjede prisutni u Dositejevim basnama? V. Jeli smatra da je
Dositej, boravei izvjesno vrijeme u grkim kolama, nema sumwe,
uvebao i nauio da sastavqa prema pravilima koja je propisivala re-
torika."
21
Moemo, dakle, pretpostaviti da je u procesu prevoewa i
prerade originalnih basana u wegovu specifinu basnu vanu ulogu
imalo i poznavawe retorikih pravila o sastavqawu besjede.
119
19
Vojislav Jeli: Uvodna studija: O definiciji, istorijatu i znaaju pripremnih ve-
bi, predgovor u: PROGYMNASMATA retora Aftonija Pripremne vebe za besednike,
1997.
20
Isto, str. 4547.
21
Isto, str. 59.
Hrija je, prema definiciji antike retorike, kratka anegdota po-
unog karaktera, a u praktinoj primjeni sastavni je dio duih tekstu-
alnih cjelina za koje se tematski vezuje. U prirunicima, uz definici-
ju hrije postoje i pravila za weno graewe, a govori se i o razliitim
tipovima hrije.
22
Srpski pisac i autor Retorike, J. Sterija Popovi,
definisao je hriju kao polezno izreenije kojom se predloenije (the-
ma) kakovo izvestnim redom izrauje."
23
Sterijinoj definiciji hrije
bliski su znaewe i uloga Dositejevih naravouenija, jer su naravoue-
nija tekstovi pisani sa ciqem koristi (polezna izreenija), vezana su za
odreene teme izreene u basnama, a uglavnom su iskazana izvestnim re-
dom, koji je vjerovatno i preuzet iz pravila za sastavqawe hrije. O mje-
stu i elementima hrije u gradwi Dositejevih naravouenija pisao je
V. Jeli
24
i iznio bitne zakquke, naime, utvrdio je da su: U broj-
nim primerima onih razvijenih naravouenija, konstitutivni elemen-
ti hrije vidno prepoznatqivi."
U naravouenijima se ipak rjee javqa potpuni (ili poredani)
oblik hrije (to je u skladu sa Sterijinim zapaawem da se ovaj vid
rijetko nalazi kod odabranih pisaca), ali je vrlo lako uoqiv i esto
prisutan oblik trodijelne hrije, u kojoj je srediwi dio proiren
mnogim sredstvima retorske amplifikacije. Veinu Dositejevih nara-
vouenija, izuzev onih koja se javqaju u formi sentencije ili niza sen-
tencija, moemo posmatrati kao trodijelne hrije. U srediwem dijelu
su zastupqena razliita sredstva retorske amplifikacije: exempla, si-
mile, contrarium, testimonium veterum, laus, sermocinatio Srediwi dio
naravouenija ponekad se zasniva i gradi na teorijskim postavkama u
antitezama. Izlagawe stavova u antitezama je jedno od Dositejevih omi-
qenih sredstava retorske amplifikacije, koje se pokazalo izuzetno po-
godnim jer mu je omoguilo da suprotstavi pozitivne i negativne
principe i stavove o ivotnim pitawima, razlike izmeu dobrih i
loih, ispravnih i neispravnih stvari u ivotu.
Trea vrsta pripremnih vjebi koja pripada savjetodavnoj besjedi,
a nala se u Dositejevoj basni, kao dio veih tekstualnih cjelina ili
samostalna, je sentencija (lat. sententia sud). To je kratka, saeta iz-
reka, ili poslovica, koja sadri neku optu misao ili moralnu isti-
nu primjenqivu na razliite sluajeve u ivotu. Moe da stoji u sasta-
120
22
Potpuna (poredana ili aftonska) hrija ima osam dijelova: 1. postavqawe teme i
pohvala; 2. obrazloewe teme; 3. uzroci i utvrivawe iwenica; 4. suprotnosti; 5. sli-
nosti; 6. primjeri; 7. svjedoanstva starih; 8. zakquak. Jo dva, oba skraena, oblika
hrije su: ciceronovska (imala je dijelove: protasis, aetiologia, amplificatio, conclusio) i tro-
dijelna hrija (uvodni, srediwi i zakquni dio). U ciceronovskoj hriji posebno je bi-
tan dio amplificatio, a u trodijelnoj srediwi dio, jer su mogli da sadre vie eleme-
nata retorskog uveavawa teksta, t. j. retorske amplifikacije, kao to su: primjeri,
slinosti, suprotnosti, svjedoanstva starih itd.
23
Navod Vojislava Jelia iz rukopisnog primjerka Sterijine kwige (koja je obja-
vqena oko 1844) u: PROGYMNASMATA retora Aftonija Pripremne vebe za besednike,
1997, str. 35.
24
Vojislav Jeli: Mit i besednika praksa pozne antike, Biblijski tekst kao testi-
monium veterum u: Antika i srpska retorika, Beograd 2001.
vu veih cjelina, ali i kao samostalna, jednostavna forma. Javqa se kao
konstitutivni dio i basne i naravouenija, a posebno vano mjesto za-
uzima u graewu naravouenija. Aftonije je izreku (sentenciju), kao jed-
nu od pripremnih vjebi, definisao: Izreka je kratko slovo u obliku
iskaza koje na neto podstie ili pak odvraa od neega. Izreka moe
da podstie ili odvraa, odrie, moe biti jednostavna, sloena, ve-
rovatna, istinita, da preuveliava."
25
Aftonije kazuje da se izreka ne-
kada moe sravniti i sa poglavqima hrije: pohvalom, saetim obrazlo-
ewem teme, uzrokom, protivnim, analogijom, primjerom, svjedoan-
stvom starih, kratkim zakqukom.
U strukturi Dositejeve basne, sentencije (izreke, poslovice) su je-
dan od najeih elemenata, kako u samoj basni tako i u naravoueniju
koje je gotovo nezamislivo bez wih. Tu se nalaze misli antikih pje-
snika i mislilaca, ali i savremenih autora, izreke mudrih qudi svih
vremena, na jezicima koje je Dositej poznavao (crkvenoslovenskom, gr-
kom, latinskom, italijanskom, engleskom, francuskom, wemakom), kao
i poslovice koje je mogao da uje u svakodnevnoj upotrebi, u narodnom
govoru. U samim basnama nale su se uglavnom poslovice ili izreke iz
usmenog narodnog govora. Npr. u basni 2, Orao ustreqen, nalaze se dvije
izreke iz narodnog govora, tematski uklopqene u tekst basne o sudbini
orla koji je, ekajui da neto ulovi za ruak, sam postao plijen lovca:
No, kako se esto sluava ko druge lovi i sam ulovqen bude, i ko
za tuom vunom poe, sam ostrien doma doe." U basnama nema senten-
cija na stranim jezicima. Wima obiluju naravouenija, koja imaju na-
glaeniji misaono-didaktini karakter. Ali u naravouenijima nala-
zimo i velik broj narodnih izreka, koje upotpuwuju iskazane stavove i
univerzalne istine. Nai vele: Ne da se uhvatiti ni za rep ni za gla-
vu; okree se kao vetreni petao; mewa se kao mesec; drugi as, druga pa-
met u glavi; drugi dan, drugojae namjerenije," navodi Dositej niz na-
rodnih izreka sa istim znaewem, u basni 81, Satir i ovek. Pratei
Aftonijevu shemu, po kojoj razlikuje tipove izreka, i kod Dositeja na-
lazimo izreke koje podstiu, odvraaju, odriu; ima tu i jednostavnih i
sloenih, vjerovatnih, istinitih, i onih koje s odreenim razlogom
neto preuveliavaju. esto je sentencija ili izreka Dositeju sluila
kao pohvala, obrazloewe teme, primjer za slinost ili suprotnost,
svjedoanstvo starih, ak i kao zakquak.
U Dositejevoj basni, prvenstveno mislimo na naravouenija, kao
sredstva retorske amplifikacije javqaju se jo i: razni primjeri (exem-
pla) po slinosti (simile) i suprotnosti (contrarium), svjedoanstva
starih (testimonium veterum), slikawe karaktera (sermocinatio), pohvala
(laus), kratke poune prie, anegdote; te postupci univerzalizacije,
konkretizacije, lokalizacije i slino.
Testimonium veterum, svjedoanstvo starih, prepoznajemo u mno-
tvu mudrih izreka velikana antike filozofije i kwievnosti, te
121
25
PROGYMNASMATA retora Aftonija Pripremne vebe za besednike, 1997,
str. 83.
u masi biblijskih citata, parafraza i aluzija na biblijske dogaaje.
Mnoge kratke prie iz starine, o umnim i velikim qudima iz prolo-
sti, takoe su svjedoanstva starih. Wima se Dositej obilno koristio u
naravouenijima slue mu kao polazita, ali i kao najjai argumen-
ti za wegove stavove. Dositejeva najdubqa moralna uvjerewa poivaju na
Hristovom uewu o vjeri, qubavi meu qudima, istini, pravdi, dobro-
instvu i milosru. Zato su u naravouenijima esti citati iz Biblije
koji svjedoe o vjenim istinama i naelima koja e uvijek biti ista
i uvijek jednako vana. Mjesto i ulogu biblijskog teksta, kao testimoni-
um veterum u srpskoj kwievnosti, pokazao je V. Jeli
26
upravo na pri-
mjeru Dositejevih naravouenija, jer Dositej je, bez sumwe, znao snagu
biblijskih tekstova i simbola ako ih koristi u obraawu vjernicima.
Dositej voli da zavri naravouenije u stilu crkvene (duhovne) be-
sjede, pozivajui itaoce da se priklone neprolaznim vrijednostima
o ijoj istinitosti svjedoi i Boja rije. Na vie mjesta Dositej tu-
mai sutinu hrianske vjere, govori o osnovnim principima Hri-
stove vjere, tumai dijelove teksta iz Svetog pisma i iz toga izvodi
moralne pouke, a u odreenim situacijama upuuje prigodne pouke koje
imaju izvor u Hristovom uewu i vjeri. Dositej nekada izdvaja odjeqke
iz Biblije s namjerom da navede svoje itaoce da, i poslije onoga to
je on o wima rekao, sami o tome razmiqaju. Najee na kraju naravo-
uenija, znaju se nai prave, razvijene duhovne besjede. Elementi crkve-
nog besjednitva u Dositejevom djelu su, zapravo, tragovi i uticaji we-
govog ivotnog puta i obrazovawa na kasnije kwievno stvaralatvo.
Osim biblijskih tekstova, u naravouenijima se kao testimonium ve-
terum javqaju mnoge prie iz istorije, u vidu kraih podsjeawa ili ko-
mentara, ili ee u vidu anegdota o znamenitim linostima. Uopte,
svjedoanstva iz prolosti posluila su Dositeju da potvrdi mnoge
bitne stvari iz sadawosti.
Jedno od retorskih sredstava, koje je Dositej esto koristio za
proirivawe teksta naravouenija, je i slikawe karaktera (sermocina-
tio). Ako izostavimo primjere koje smo imenovali kao testimonium vete-
rum, u kojima se govori o znaajnim linostima iz istorije, gdje je pri-
sutan i postupak sermocinatio, ostaju nam izuzetno zanimqivi i upea-
tqivi primjeri u kojima Dositej samostalno slika razliite karaktere.
Najupeatqiviji su: kaluer Svetogorac i kapetan Rakovi (126), a-
qivi iguman (96), pop Mauk (146), pop Mudalo (30), starac derivuk
(30), slijepac Marko (154), Obrkneevi (141), komija Stojko (141),
122
26
Vojislav Jeli: Biblijski tekst kao testimonium veterum u: Antika i srpska re-
torika, Beograd 2001. str. 192200. Na str. 199. istog teksta, u podnonoj napomeni, na-
vedeni pojam je dodatno objawen: Kada je re o antikoj hriji, retoriari se pozivaju
na stare pesnike, filosofe ili istoriografe, na primer: Homera, Hesioda, Vergilija,
Horacija, Sokrata, Platona, Aristotela, Seneku, Herodota, Tukidida i mnoge druge. No-
vovekovni retoriari, meutim, kao svedoanstvo starih esto navode biblijske tekstove
i pozivaju se na autoritete iz Starog i Novog zaveta: Solomona i Davida, Isusa Hrista,
Apostola Pavla i mnoge druge. Neretko postupaju i tako da se naporedo pozivaju na sve-
doanstva grkih i rimskih pisaca kao i ona biblijska."
cifraica (141), ak samouk (45), slukiwa Ugrinka (5).
27
Ovi karak-
teri (koji su ponekad i predstavnici odreenih tipova qudi) Dositeju
su posluili kao ilustrativni primjeri za razliite poune situacije
u ivotu. Ne moemo da ne primijetimo da je Dositej majstor slikawa
qudskih karaktera u svega nekoliko poteza: nekoliko rijei ili ree-
nica bilo mu je dovoqno da ivo i upeatqivo predoi karakter ovje-
ka, gdje i odabir imena ima vanu ulogu.
U proirivawu teksta naravouenija znaajnu ulogu imaju i mnogo-
brojne kratke prie i anegdote, ili kako ih Dositej naziva, vesele pre-
povetice" pounog karaktera. Meu wima ima izmiqenih i istini-
tih pria, anegdota iz linog Dositejevog iskustva, kao i onih koje je
sluao od drugih qudi, te pria i anegdota o znaajnim qudima i zani-
mqivim dogaajima iz prolosti. Wihova svrha je da tekstu naravoue-
nija daju zanimqivost, ali i karakter ivotne vjerodostojnosti.
Univerzalizacija, konkretizacija i lokalizacija, kao postupci re-
torske amplifikacije, prisutni su i u basnama i u naravouenijima.
Ponekad u samoj basni Dositej sebi dozvoli komentarisawe situacije i
tako proiri osnovni tekst. U prvoj basni, Lisica i orao, situacija u
kojoj se nala lisica prenesena je, univerzalizacijom, na iri plan i
povezana sa sudbinom svih slabih koji trpe nepravdu a ne mogu nita
da uine osim da prokliwu nepravedne ili od Boga mole pravdu. Ciq i
svrha lokalizacije nekih basana je wihovo pribliavawe srpskim i-
taocima. Npr. u basni 69, Majmun i delfin, Dositej je itaocima dao
dodatnu informaciju o delfinu, ribi koja je veini srpskih italaca,
vjerovatno, bila nepoznata: Za delfina kau da je riba k qudima mi-
loserdna, i mlogoga od potopqenija izbavi." U basni 116, Starac i
zlato, jedan od junaka je i stari ak iz manastira Studenica, to je sa-
svim oigledna lokalizacija basne na domai teren sa svrhom pri-
bliavawa srpskim itaocima.
Pohvala je u potpunoj hriji bila jedan od konstitutivnih elemena-
ta jer je ila uz mudru izreku na poetku teksta, a cijeweno je kada je
mudra izreka, koja stoji u osnovi hrije, iskazana zajedno s pohvalom we-
nom autoru. I taj postupak Dositej primjewuje, posebno kada je rije o
basnama iji je tvorac Lesing. Npr. na poetku naravouenija basne
143, Herkules, Dositej se pita: Ko ne bi tisjatekratno ublaavao i
blagoslivqao onu svetu Lesingovu duu koja nam je tako visoku i blago-
rodnu nauku u svojim premudrim ostavila basnama? Moe li ikakva fi-
losofieska kwiga s lepim, vrazumitelnijim i djejstvelnijim osnova-
nijem pokazati preveliku polzu koju ovek moe od svojih zavisnika i
neprijateqa imati?" U obliku retorskih pitawa, ovdje se nalazi i
osnovna (mudra) misao o tome da ovjek moe imati korist od svojih
neprijateqa (ako wihovu zavist i zlobu pretvori u svoju equ da uspi-
je) i pohvala tvorcu te misli iskazane u basni, Lesingu. Meutim, mje-
sto pohvale na poetku naravouenija kod Dositeja nije pravilo. Po-
hvala se mogla nai na poetku teksta, pa ak i na kraju, kao neka vrsta
123
27
Brojevi u zagradama oznaavaju redni broj basne u Dositejevoj zbirci.
zakquka ili poente, ali je weno mjesto najee u srediwem dijelu
naravouenija.
Mjesto i uloga pohvale u Dositejevom tekstu uslovqeni su temama o
kojima pie, wegovim linim oduevqewem za pojedine linosti: po-
znate i velike pisce (Homera, Horacija, Ezopa, Lesinga), filozofe,
vladare, te oduevqewem za pozitivne stvari u ivotu. Na pisac ima
na umu svrhu pohvale proklamovawe i irewe ideala za koje se i sam
zalagao. Kako je on pristalica prosvijeene monarhije, velik broj po-
hvala izreen je prosvijeenim vladarima (ruskom caru Petru Velikom
i carici Katarini, te austrijskom caru Josifu ) i prosvijeenim
drutvima. Dositej je poklonik engleske prosvijeenosti, oduevqen je
djelima engleskih pisaca i filozofa, pa e npr. za Adisona rei da je
ingleski Sokrat", a, uz najvee pohvale, smatra da su Englezi najpro-
sveteniji u Evropi narod". On takoe izuzetno cijeni i esto hvali
grki jezik i grku kulturu, zato Grecija je prirodni dom i prijat-
weje obitalite musa, i jelinski jezik, on je sviju gracija po prevos-
hoditelstvu favorit-jezik, i bio je, i jest, i biti e". Dositej hvali
ovozemaqski ivot i besmrtnost qudske due, zdrav razum naziva bla-
gorodni i prekrasni dar boji", a za nauku kazuje da ona u bogu svoj
poetak imade, i s wim vekoveno vekuje". Wegova pohvala upuena je
svim dobrim i pravednim qudima: Preblaen oni ovek koji svaki
dan dobro tvori samo zato to sebe pred bogom duan k tomu uvstvuje".
Pohvala je jedno od najeih i najzanimqivijih sredstava retorske
amplifikacije teksta u Dositejevoj basni.
Za razliku od basana, u kojima dominira pripovijedawe sa dosta
ivosti i dramatinosti u izlagawu, emu doprinose i razgovorne se-
kvence dijalozi i monolozi uesnika u radwi, u naravouenijima se
pokuava neto dokazati, pa je i nain izlagawa drugaiji. U wima su
razliiti sadraji izloeni po odreenom slijedu, sa svrhom da neto
dokau. Prilikom izlagawa Dositej se koristio isprobanim retorskim
postupcima koji su jamili preglednost iwenica i ubjedqivost u iz-
voewu zakquaka. Koristio se postupcima izlagawa i dokazivawa (ana-
logijom, indukcijom, dedukcijom, silogizmom, antimemom i dilemom), to
opet svjedoi da je Dositej poznavao osnovna pravila retorike nauke.
Naravouenija ponekad ak imaju karakter rasprave ili diskusije sa su-
protnim gleditima, koja on sam zamiqa i unaprijed obara kroz pa-
qivo odabrane postupke izlagawa i dokazivawa.
Esej i rasprava u naravouenijima
Polazei od alegorije i simbolike u basnama, Dositej je razvijao
pouke (naravouenija) kreui se od sentencija i prostih morali-
stikih nastavaka na basnu, do sastava koji i nekoliko puta premauju
obim same basne. Zahvaqujui takvom postupku, ovladao je i formom
eseja; a tu formu, u nekoliko sluajeva, doveo je i do esejistiko-filo-
zofske rasprave.
124
Esej (fr. essai pokuaj ili ogled) je relativno krai prozni
spis u kojem se izlau lini utisci i pogledi autora na neka vana
pitawa ivota, morala, nauke ili umjetnosti. Autori eseja se pozivaju,
uglavnom, na vlastita ili optequdska iskustva, nastojei da retori-
kim ili poetskim sredstvima itaocima priblie vlastita shvatawa.
Iako je zaetnik eseja i tvorac samog termina francuski pisac Mon-
tew, esej se zahvaqujui engleskom filozofu, kwievniku i dravniku
Bekonu, inae Montewevom savremeniku, odomaio u Engleskoj, toliko
da se ona smatra pravom domovinom eseja. Zahvaqujui Adisonu
28
i Sti-
lu, engleskim prosvjetiteqima koji su pisali eseje izrazito prosvjeti-
teqskog duha, esej je postao poznat i uticajan i van Engleske, a wihovi
eseji su postali uzor za cio H vijek. Zajednike osobine su im: neu-
siqen i uglaen ton, biran, jednostavan rjenik i elegantna duhovi-
tost.
29
Takav esej poznavao je i wegovao u svojim basnama i na Dositej.
J. Dereti je, meu prvima, upotrijebio termin esej za naravoue-
nije Dositejeve basne Bakarna statua, konstatujui da bi se taj naziv
mogao dati jo velikom broju naravouenija Dositejevih", jer je sa
ovim osobenim tvorevinama svoga duha Dositej i uveo u nau kwiev-
nost i prilagodio naim sadrajima esejistiki oblik".
30
M. Pavi
istie da je Dositej prvi u srpskoj kwievnosti koji upotrebqava i
naziv za esej opit", pozivajui se na Monteweve oglede. Pavi ta-
koe smatra da, u sluaju kada naravouenije posmatramo nezavisno od
basne, Dositejeva zbirka otvara jednu novu stranicu u istoriji srpske
kwievnosti, razvija esejistiku." Slijedei svoje zakquke, Pavi je
ustanovio da u Basnama" ima blizu etrdeset naravouenija koja bi se
mogla shvatiti kao ogledi
31
(eseji).
Dositejeva naravouenijaeseji su kombinacija pounih i zabav-
nih sadraja a, vjerovatno po ugledu na engleske eseje, karakteriu ih
uglaen ton, biran rjenik i elegantna duhovitost. Tu su iskazani Do-
sitejevi utisci i pogledi na neka wemu bitna pitawa ivota i morala.
On se pozivao i na vlastita i na optequdska iskustva, nastojei da
razliitim, i retorikim i poetskim, sredstvima itaocima pribli-
i vlastita shvatawa. Lijepi primjeri eseja u Dositejevim basnama su:
o smislenom i razumnom nasuprot maloumnom i visokoumnom ovjeku
(basna 6, Lav, magarac i lisica); o dunostima na ovome svijetu (basna
36, Pas kasapski i kurjak); o razliitostima koje treba potovati (ba-
sna 46, Magarac i abe); o laima (basna 69, Majmun i delfin); o qeno-
sti kao smrtnom grijehu (basna 72, Cvrak i mravi); o enama i wihovoj
prirodi (basna 108, Ris i lisica); o odnosu tjelesnog i duhovnog (basna
125
28
Dositejevo divqewe Adisonu pomenuli smo i u odjeqku o pohvali. Zato ne bi
trebalo uditi to se Dositej u svojim naravouenijima ugledao na stil i nain Adiso-
novog pisawa.
29
Prikaz pojma prema: RKT, 2001, str. 202203.
30
Jovan Dereti: Dositejev esej o 'starima i novima', u: Dositej Obradovi 1811
1961, priredio M. Leskovac, 1962, str. 241242.
31
Milorad Pavi: Poeci srpske esejistike u: Klasicizam Istorija srpske kwi-
evnosti 3, 1991, str. 136140.
112, ena i koko); o nerazumnosti (basna 129, Magarac i kow); uv-
stvitelni" esej (basna 133, Finiks i golubovi); o zahvalnosti (basna
135, Sviwa i hrast); o starima i novima (basna 142, Bakarna statua); o
gordosti (basna 150, Divja jabuka i ruica). Esejistiki pristup u na-
ravouenijima Dositeju je odgovarao, ponajprije, jer mu je pruao mo-
gunost da iznese vlastite stavove i poglede na mnoge aktuelne proble-
me ivota i morala.
U specifinom obliku, u naravouenijima se javqa i rasprava. Te-
orijski, to je vrsta naune proze kojoj je ciq da dokae ispravnost ili
neispravnost odreenog tvrewa, da saopti nove ideje ili istine o
predmetu o kojem raspravqa, da istakne nove odnose ili nove iweni-
ce. U raspravi je najvanije dokazivawe, jer pisac rasprave namjerava
da itaoca ubijedi u ispravnost svojih tvrewa i postavki. Jovan Dere-
ti smatra da rasprava predstavqa najrazvijeniji esej".
32
Kada govorimo o Dositejevoj basni, ne moemo govoriti o osobi-
nama naune proze unutar we. Dositejevi zakquci nisu izvedeni na
naunim osnovama i principima. Ne moemo rei ni da Dositej saop-
tava neke nove ideje, niti nove iwenice o predmetima o kojima ras-
pravqa. Ipak, wegov ciq u raspravama" je da dokae ispravnost ili
neispravnost odreenih tvrewa ili stavova. On izvodi zakquke na
osnovu linih i optequdskih uvjerewa i iskustava, a dokazi i zakqu-
ci izvedeni su po odreenim logikim principima to im, uslovno,
daje karakter naunosti". U basnama ipak ne postoji pravi primjer
rasprave koja bi imala dominantan nauni karakter. Uglavnom se ra-
di o mjeavini eseja i rasprave, a u izuzetnim sluajevima dominiraju
elementi filozofske rasprave. Zato bismo te tekstove i nazvali eseji-
stikim raspravama, kakvi su npr. rasprava o srei (basna 114, Dete i
srea); o besjedi, t. j. govorewu (basna 117, Papagal i maka); ili o za-
visti (basna 143, Herkules).
Iz Dositejeve basne, kao se ini, razvila se forma eseja, i tek u
nekoliko sluajeva nastavila da se razvija prema raspravi, ali nije do-
segla i sve wene osobine. Samo neki momenti, kao to su logiko iz-
voewe dokaza i polemian ton zbog moguih suprotnih stavova, kao i
navoewe istih, utiu na formirawe utiska o postojawu rasprave u Do-
sitejevom naravouitelnom tekstu. On e, ipak, tu kwievno-naunu
formu u svojim kasnijim radovima boqe primjewivati, to je mnogo
zavisilo i od tema o kojima je pisao.
Dositejeva basna u vremenskoj perspektivi
U Iici, literarnom prvencu pisanom u Dalmaciji a objavqenom
tek poslije wegove smrti, Dositej se takoe sluio basnom, kao ilu-
strativnim primjerom za moralna naela ili poune misli koje je na
126
32
Jovan Dereti: Poetika prosveivawa Kwievnost i nauka u delu Dositeja Ob-
radovia, 1989, str. 148.
tom mjestu iskazivao. Tu se nalo nekoliko desetina basana, koje uglav-
nom nisu narativno razvijene, tako da ih moemo posmatrati i kao za-
metke budue Dositejeve basne, o kojoj ovdje govorimo. U Iici su ba-
sne najee ispripovijedane u treem licu i neupravnom govoru, a ka-
snije su neke od wih, znatno proirene, nale svoje mjesto u Dositeje-
voj zbirci. To su esto saete verzije istih basana iz budue zbirke,
ali se ne podudaraju u svim elementima. Npr. umjesto zmije, u Iici je
maka, liui pilu, sebi presjekla jezik; umjesto sa hrastom, trska raz-
govara sa maslinom ko boqe opstaje na vjetru, i sl. U Iici se ponekad
nalazi samo moralna pouka, ili aluzija na basnu koja e se kasnije nai
u zbirci, npr.: Kupina i draa svaije haqine poteu, ako i nije im
potreba od haqina; i onoga grebu na ijoj su wivi." [basna 26, Lisica i
kupina]; Ne slazi u bunar po vodu, dogo ne vidi, kako e izlesti."
[basna 31, Lisica i jarac]; Ne sluaj svakoga rei, zato kusa lisica
rada bi, da su sve kuse." [basna 22, Lisice]
33
Dositejeva zbirka basana (1788) nastajala je pod uticajem tadawih
evropskih kwievnih tokova, s kojima je Dositej, svakako, bio upoznat.
Naravno, primjena prosvjetiteqskih, racionalistikih, sentimental-
nih i drugih ideja i strujawa epohe mnogo je zavisila i od italake
publike kojoj se Dositej obraao. Srpski narod je u to vrijeme ivio u
tekim socijalno-ekonomskim uslovima, qudi su bili neuki i prazno-
vjerni, malobrojne kwige koje su tampane bile su uglavnom crkvenog
karaktera, a lijepa kwievnost" nije ni postojala. Takvoj se itala-
koj publici obraao Dositej u svojim basnama; zato je postojee ideje
epohe morao prilagoditi potrebama italaca. Najvanije je, ipak, da su
se te ideje u srpskoj kwievnosti pojavile gotovo u isto vrijeme kada i
u Evropi, da su postojale i irile se jer Dositejeve kwige su zaista
i dospijevale do naroda.
Kao pravi predstavnik vijeka prosvjetiteqstva i filozofije racio-
nalizma, Dositej je djelovao reformatorski i veliao kultove razuma,
obrazovawa i prosvjeivawa. Zahtjev itaocima da se slue zdravim ra-
zumom predstavqa put izlaska srpskog naroda iz zaostalosti i sostoja-
nija detiwstva". A svi to nas je god na belom svetu, kad se rodimo
nita ne znamo", kazuje Dositej u duhu racionalistike filozofije, po
roewu smo tabula rasa, prazna ploa, i tek od vaspitawa zavisi ta e
na ploi biti ispisano i kakav e ovjek u ivotu postati.
Filozofska uewa, kao jedan od bitnih elemenata u morfologiji
Dositejeve basne, razvijena su i zasnovana na najvanijim filozof-
skim idejama tog doba.
34
Dositej je deista, a wegov pogled na svijet je de-
127
33
Dositej Obradovi: Iica, pod S, Slovo (Izbor pounih sastava Dositeja Obra-
dovia, SKZ, Beograd 1904, str 56); Napomena: u uglastim zagradama su navedene basne iz
Dositejeve zbirke (1788), na koje se odnose navedene aluzije.
34
Vera Javarek: Dositejevo interesovawe za dela engleskih moralista H i H
veka istraivawe je pokazalo da je Dositej poznavao uewa engleskih filozofa mora-
lista H i H vijeka (Loka, Takera, aftsberija); a M. Pavi je zakquio da je Do-
sitej prihvatio wihovu teoriju podsmijeha, kao metodu borbe protiv praznovjerja i ru-
nih obrednih obiaja (Milorad Pavi: Prosvetiteqske ideje Dositeja Obradovia i jo-
terministiki. On vjeruje u Boga i prihvata Boga kao tvorca ovog svije-
ta i svega u wemu, ali odbacuje crkvene dogme, ureewe crkve i neisti-
ne koje razdvajaju qude. Sva Dositejeva filozofija" moe se svesti na
misao iz naravouenija 139, Orli i sova: iviti razumno i dobrodje-
teqno na polzu i radost sebi i drugima, a potom, u svoje vreme, poi
odavde razumno i dobrodjeteqno s istom sovjestiju i s uverenim upova-
nijem venago ivota, evo sav heroizmus Hristova evangelija i zakona i
visoko soverenstvo, za koje je lovek sposobnim sozdat."
iwenica da Dositej pie basne i iri popularnost te kwiev-
ne vrste, koja ima izvore u antikoj kwievnosti, govori u prilog kla-
sicistikoj tradiciji u wegovoj basni. Dositejevo obrazovawe je poiva-
lo na grkim i rimskim klasinim uzorima, a nastavqeno je u duhu fi-
lozofskih uewa H vijeka, koja takoe ukquuju klasicistiku tra-
diciju. Dositej je prevodio basne sa grkog i latinskog jezika, koristio
sentencije na grkom i latinskom, sluio se primjerima iz grke i
rimske istorije. Posmatrana nezavisno od basana, naravouenija se mo-
gu smatrati zaecima srpske esejistike, a Pavi smatra da se i eseji-
stika moe svrstati u klasicistiko nasqee, iz dva razloga: zato to
je esej karakteristian za doba klasicizma, a u predromantizmu i ro-
mantizmu gubi znaaj, i zato to su u Dositejevim esejima prepozna-
tqivi antiki uzori: istorijsko-biografski elementi, moralno-filo-
zofska uewa, navodi iz klasinih djela grke i rimske kwievnosti,
mitoloki elementi i antika proverbijalna misao.
35
Isto tako, ele-
menti i oblik hrije, koji se javqaju u strukturi naravouenija, potiu
iz antikih uzora.
Dositejevim biem su, osim razuma, snano upravqala i osjeawa.
Ne samo da je uvstvitelnost, koja se osjea u basnama, izraz wegove
prirode, nego i vie od toga: to je uticaj savremenog evropskog senti-
mentalizma na wegovo kwievno stvaralatvo. Ipak, trebalo je dosta
vremena da bi Dositeja poeli shvatati i prihvatati kao zaetnika, i
jednog od najvanijih, naih pisaca sentimentalista.
36
Dragia iv-
kovi je, na osnovu Deretievih zapaawa o naravoueniju basne Fi-
niks i golubovi, konstatovao da je Dositej u srpsku kwievnost uveo"
sentimentalizam i da je zahvaqujui Dositeju sentimentalizam postao
jedan od evropskih kwievnih pravaca koji se naao u srpskoj kwiev-
nosti u vremenu kada se formirala nova, svjetovna kwievnost.
37
Dositejevu bliskost sa predromantiarskim idejama, ako izostavimo
ideje o jednakosti i bratstvu qudi, wegovo rodoqubqe i kosmopoliti-
128
zefinizam" wegovih istomiqenika i sledbenika u: Istorija srpske kwievnosti klasici-
zma i predromantizma Klasicizam, 1979, str. 110). Ideje o slobodnom miqewu: slo-
vesnosti" i nauci, koje su zagovarali Dekart, Lajbnic, Spinoza i Lok, Dositej je takoe
prilagodio svojoj publici.
35
Milorad Pavi: Poeci srpske esejistike, u: Istorija srpske kwievnosti klasi-
cizma i predromantizma Klasicizam, 1979, str. 483.
36
J. Dereti: Dositej kao ovek oseawa (analiza naravouenija basne 133, Finiks i
golubovi), u Koveiu", kw. , 1963. str. 524.
37
Dragia ivkovi: Evropski okviri srpske kwievnosti H i HH veka op-
ti pogled, u: Evropski okviri srpske kwievnosti , 1997, str. 70.
zam, u basnama najvie zapravo zapaamo u nastojawu da se slui
sredwim" jezikom. To je i najznaajnija tekovina predromantizma, na
osnovu koje e Vuk Karaxi, kasnije, izvriti jeziku reformu.
Realizam u basnama treba shvatiti u najirem smislu, kao vanvre-
mensku odrednicu i kwievni postupak prikazivawa stvarnosti i i-
vota onakvima kakvi jesu. Alegoriju i personifikaciju basana nemi-
novno mijewa i objawava realizam naravouenija, formalno, u prete-
noj upotrebi naracije, a na planu sadraja u realistinom slikawu
ivota i poloaja srpskog naroda i uslova u kojima ivi, prikazivawu
scena iz svakodnevnog ivota, slikawu drutvenih i porodinih od-
nosa Kao opti tip oblikovawa kwievnog teksta, realizam je u
osnovi svih Dositejevih naravouenija. Na jednom irem planu rea-
lizam u Dositejevoj basni oznaava konano povezivawe ivota i lite-
rature, to dotada u srpskoj kwievnosti nije bila tradicija.
Dositejeva basna, kada se sagledaju sve wene funkcije, elementi i
vrijednosti, sloenost strukture i morfoloki aspekti, otvara se pred
nama u novom svjetlu i savremenim znaewima. S aspekta montae tek-
sta, javqa se i pitawe Dositejeve formalne savremenosti". Ona se is-
poqava, prvenstveno, u strukturalno-morfolokoj fragmentarnosti i
montai teksta.
Savremena recepcija Dositejeve basne je vieznana i vieslojna.
Dositej se u basnama ne ispoqava samo kao prosvjetiteq i pedagog, nego
i kao kwievnik, tvorac zanimqivog kwievnog ostvarewa svoje
specifine basne, u kojoj se ukrtaju razni (vawski) uticaji i wegova
samostalna stvaralaka kreativnost. Kada itamo Dositejeve basne mi
se, zapravo, uputamo i u dijaloge: sa samim Dositejem, a preko wega i
s mnogim velikanima pisane rijei, s tradicijom usmene narodne pre-
daje i tradicijom evropske kwievnosti. Otuda nije ni udno to je
Dositejevo djelo uopte, pa naravno i basne, esto bilo predmet kom-
parativnih i intertekstualnih prouavawa.
38
Treba imati na umu da je Dositej unosio savremene kwievne to-
kove u srpsku kwievnost, koja se tek formirala, sa samih izvora
iz Engleske, Francuske i Wemake. Wegova zbirka basana je klasino
djelo srpske kwievnosti, kojim je Dositej nau kwievnost uveo u
evropsku kwievnu tradiciju H vijeka.
129
38
Zoran Konstantinovi: Intertekstualna komparatistika, Alfa, Beograd, 2002
(Intertekstualno otkrivawe u srpskoj kwievnosti autor je zapoeo upravo sa Dositeje-
vim basnama).
Violeta Gluvaevi
MORPHOLOGY OF DOSITEJ'S FABLES
S u m m a r y
This essay is trying to describe a specific Dositej's fable constituted of the fable
and a widened moral teaching. The essay is based on some important studies and con-
clusions about Dositej and his literary work. The intention of the essay is point out on
the forms and elements that constitute morphology of this unique literary fact in the
Serbian literary tradition. We want to show the crossing of outer influences with perso-
nal Dositej's creative tendencies in his fables. This analysis is one of the possible mo-
dern ways to read Dositej's fables.
130