BAB I

PENDAHULUAN
1.1 PENGENALAN
Bahasa merupakan sistem atau alat komunikasi yang amat penting bagi manusia
dalam perhubungan sehari-hari. Menurut Asmah Haji Omar (2004! "bahasa yang
digunakan merupakan sistem lambang yang mengaitkan maksud atau #ikiran manusia
dengan sesuatu benda yang konkrit ataupun sesuatu yang abstrak! supaya demikian
pengguna bahasa dapat memahami sesuatu benda yang diperkatakan itu$.
Bahasa merupakan sistem lambang bunyi suara yang dipakai sebagai alat
perhubungan dalam lingkungan satu kelompok manusia iaitu antara seorang indi%idu
dengan indi%idu yang lain. Bahasa juga merupakan suatu unsur yang dinamik! yakni
sentiasa berubah-ubah mengikut situasi dan &aman atau perkembangan semasa. Oleh
hal yang demikian! menurut '. (athesan! bahasa sentiasa dianalisis dan didekati
dengan menggunakan pelbagai pendekatan untuk mengkajinya.
)atabahasa ialah pengetahuan atau pelajaran tentang pembentukan perkataan
dan proses pembinaan ayat iaitu penyusunan kata dalam ayat dan lain-lain. 'e*ara
umumnya! tatabahasa Bahasa Melayu men*akupi dua bidang iaitu bidang Mor#ologi
iaitu kajian tentang kata dan pembentukan kata! kelas kata dan imbuhan dan bidang
'intaksis iaitu kajian tentang pembentukan ayat.
+alam Bahasa Melayu! mor#ologi merupakan suatu bidang ilmu yang
mengkaji tentang kata dan pembentukan kata termasuk in#leksi! terbitan dan
pemajmukan. )erdapat beberapa perkara yang dikaji dalam bidang mor#ologi. Antara
,
bidang tersebut ialah *ara suatu kata dibentuk! proses-proses yang berlaku dalam
pembentukan kata dan bentuk-bentuk yang terhasil dari proses tersebut.
Menurut (ik 'a#iah -arim (,../! mor#ologi ialah bidang ilmu bahasa yang
mengkaji struktur! bentuk dan penggolongan kata. Manakala pendapat 0aminah
Hj.'abran dan 0ahim 'yam (,..1! mor#ologi ialah satu bidang dalam kajian bahasa
yang mengkaji tentang perkataan dan *ara-*ara pembentukannya.
Mar&ukhi (yak Abdullah dan 'amsu 2aa*ob pula menyatakan mor#ologi ialah
kajian tentang struktur dalaman kata-kata atau bentuk-bentuk kata dan bidang ilmu
bahasa yang membi*arakan atau mempelajari selok-belok struktur kata serta pengaruh
perubahan-perubahan struktur kata terhadap golongan dan erti kata.
)erdapat pelbagai aliran yang *uba menghuraikan proses ini antaranya! aliran
sistemik-#ungsional bagi Asmah Hj. Omar (2004! aliran tagmemik untuk Abdullah
Hassan (200/ dan aliran trans#ormasi generati# bagi golongan (ik 'a#iah -arim
(,../. +alam hal ini! proses mor#ologi yang dirasakan sesuai dari mana-mana aliran
akan digunakan bagi menjelas pembentukan kata dalam bahasa Melayu. Bidang
mor#ologi meliputi tiga (3 aspek iaitu4
i 5enggolongan -ata
ii 5roses 5embentukan -ata
iii Bentuk -ata )erhasil
'eperti yang kita sedia maklum baha6a mor#ologi ialah bidang kajian
linguistik yang mengkaji bahasa dari aspek pembentukan dan penggolongan
perkataan. (amun begitu! se*ara amnya! penggolongan kata dalam bahasa Melayu
masih ren*am atau masih kabur kerana terdapat beberapa penggolongan kata yang
masih belum tuntas (sempurna. 7ni sedikit sebanyak akan menimbulkan salah #aham
dan perbe&aan pendapat di kalangan ahli dan pelajar bahasa berhubung penggolongan
kata.
Menurut )atabahasa +e6an (,..1! terdapat empat (4 bentuk kata asas dalam
bahasa Melayu iaitu bentuk kata tunggal! bentuk kata terbitan! bentuk kata majmuk!
dan bentuk kata ganda. 5embentukan kata la&imnya dihuraikan daripada sudut
2
prosesnya. 'elalunya kita membi*arakan pembentukan satu-satu perkataan itu melalui
proses-proses pengimbuhan! penggandaan! atau pemajmukan.
1.2 PERNYATAAN MASALAH
5ara sarjana bahasa mempunyai pandangan yang agak sama mengenai penggunaan
kata ganda dalam pembentukkan ayat. +alam buku (ahu Melayu Mutakhir oleh
Asmah Hj. Omar (menyatakan baha6a kata ganda ialah bentuk kata yang dihasilkan
dengan menggandakan atau mengulangi kata dasar! sama ada kata ganda tersebut
diulangi se*ara keseluruhan atau pada bahagian-bahagian tertentu dan dengan
imbuhan atau tanpa imbuhan. Arbak Othman (,.81 menyatakan baha6a
penggandaan sebagai proses bagaimana suatu kata dasar atau sebahagian daripadanya
diulang.
9ika dilihat pada pandangan tentang pembentukan kata ganda atau proses
penggandaan kata yang dinyatakan oleh ahli bahasa seakan-akan sama maknanya.
(amun terdapat beberapa perbe&aan sebenarnya dari segi penggolongan kata ganda
diutarakan oleh kalangan ahli bahasa! dan ini telah menimbulkan pertindihan antara
golongan kata ganda yang berbe&a.
Mengikut )atabahasa +e6an :disi -etiga (2008 penggandaan merujuk
kepada proses yang menggandakan kata dasar. Melalui proses demikian! kata dasar
hanya akan mengalami tiga proses penggandaan! iaitu ia boleh mengalami proses
penggandaan penuh! penggandaan berentak atau penggandaan separa. (amun dalam
buku berjudul 5etunjuk )atabahasa Bahasa Melayu karya Asra# (200; jelas
menunjukkan sedikit kelainan dengan penambahan kata ganda bersajak dan kata
ganda berimbuhan.
Asmah Hj. Omar (2008 berpendapat penggandaan dalam bahasa Melayu
terdiri daripada enam jenis iaitu penggandaan seluruh kata! penggandaan kata akar!
penggandaan suku kata pertama! penggandaan suku kata akhir! penggandaan berima
dan penggandaan menyaling.
3
)eks klasik Hikayat Hang Tuah adalah satu bahan ba*aan bahasa klasik yang
dijadikan bahan rujukan dalam pembelajaran sama ada di sekolah! di uni%ersiti atau
juga oleh indi%idu-indi%idu tertentu dari semasa ke semasa. )erdapat banyak kajian-
kajian yang telah dijalankan oleh pengkaji terdahulu dalam teks HH) ini. (amun
didapati tiada kajian yang dibuat untuk mengkaji kata ganda yang melibatkan teks
bahasa Melayu klasik ini.
+i sini! pengkaji lihat kepentingan untuk mengkaji tentang kata ganda yang
terdapat di dalam "Hikayat Hang Tuah ini! di mana pengkaji telah menggunakan
proses penggandaan yang diambil daripada Tatabahasa Dewan Edisi Ketiga (2008
kerana perin*iannya lebih mudah pada pandangan pengkaji.
1.3 OBJEKTIF KAJIAN
Objekti# kajian ini dijalankan terhadap kata ganda yang terdapat dalam teks <Hikayat
Hang Tuah= se*ara terperin*inya adalah untuk..
i menganalisis kata ganda mengikut jenis-jenis kata ganda seperti kata ganda
seluruh! kata ganda separa! kata ganda berimbuhan dan kata ganda berentak
mengikut peratusan.
ii menganalisis kekerapan penggunaan bagi setiap kata ganda.
iii menganalisis peranan kata ganda mengikut pergolongan kata di dalam ayat.
1.4 KEPENTINGAN KAJIAN
-ajian-kajian terhadap teks klasik Hikayat Hang Tuah telah banyak dilakukan. >alau
bagaimanapun! kebanyakkan pengkajian sebelum ini hanya tertumpu kepada bidang
pragmatik! semantik dan juga kajian dari aspek sosial dan ekonomi masyarakat
Melayu! sikap dan pemikiran serta 6atak-6atak pahla6an Melayu yang ada
hubungannya dengan kedudukan teks tersebut. Oleh yang demikian! dalam kajian
yang dibuat ini diharapkan dapat memberi sumbangan kepada bidang ilmu bahasa
khususnya yang berkaitan dengan penghuraian berkenaan kata ganda dalam bahasa
Melayu.
4
Hasil daripada kajian ini juga diharapkan dapat memenuhi dan melengkapkan
tatabahasa Melayu dengan *ara mengenal pasti semua jenis kata ganda yang terdapat
dalam bahasa Melayu iaitu kata ganda seluruh! kata ganda separa! kata ganda
berimbuhan dan kata ganda berentak dengan lebih mendalam serta menjelaskan
#ungsi-#ungsinya dalam kajian linguistik. +engan yang demikian! ini dapat membantu
dalam ke#ahaman tentang kata ganda dengan lebih baik dan berkesan.
-ajian ini juga berkepentingan untuk memberi man#aat kepada pengguna
bahasa Melayu se*ara umumnya. 'e*ara khusunya! ia boleh dijadikan sebagai bahan
rujukan kepada para pelajar yang sedang mempelajari makna dan jenis-jenis kata
ganda yang terdapat dalam bahasa Melayu.
Bagi guru-guru bahasa Melayu! kajian ini diharap dapat membantu mereka
menjelaskan dan menerangkan jenis-jenis dan #ungsi penggunaan kata ganda yang
sesuai dengan lebih e#ekti# agar mudah di#ahami oleh pelajar. Bagi penggubal
kurikulum pula mdiharapkan kajian ini mampu memberi panduan yang jelas dan
membantu mereka menentukan hala tuju pendidikan bahasa Melayu yang berkaitan
dengan penggunaan kata ganda dalam tatabahasa Melayu se*ara jitu dan seterusnya
memberi man#aat terhadap kepentingannya.
'e*ara keseluruhannya! kajian ini diharap dapat menjadi satu landasan dan
panduan untuk kajian-kajian akan datang! sama ada ingin menambah atau meluaskan
kajian kepada aspek-aspek nahu yang lain.
1.5 SKOP KAJIAN
'e*ara amnya! pengkajian terhadap teks klasik Hikayat Hang Tuah ini sangat luas dan
sentiasa terbuka kepada pengkaji untuk melaksanakan kajian. Melalui pemba*aan dan
perbin*angan-perbin*angan yang diadakan! pengkaji mendapati baha6a penelitian
permasalahan kajian terdahulu banyak mem#okuskan kepada aspek semantik!
mor#ologi! kesusasteraan dan nilai-nilai budaya serta senario kehidupan masyarakat
Melayu lama berdasarkan pen*eritaan dalam teks klasik ini.
1
-ajian pada teks klasik Hikayat Hang Tuah ini adalah kajian dalam bidang
mor#ologi iaitu untuk pembentukan dan pergolongan kata sahaja iaitu -ata ?anda. 7a
tidak melibatkan pengkajian keseluruhan teks. 'kop kajian hanyalah pada sepuluh
(,0 halaman tera6al! sepuluh (,0 halaman di pertengahan dan sepuluh (,0 halaman
terakhir pada teks Hikayat Hang Tuah! di mana pengkaji hanya menyenaraikan
kesemua kata ganda yang terdapat pada tiga puluh (30 halaman yang dinyatakan
untuk dianalisis se*ara kuantitati# mengikut jenis kata ganda! kekerapan
penggunaannya dan peranan kata ganda itu dalam ayat.
1.6 DEFINISI KAJIAN
1.6.1. Defii!i "# K$!e% K#&# G#"#
-ata ganda ialah perkataan yang mengalami pengulangan pada kata dasarnya! sama
ada se*ara sepenuh! separa atau berentak. Menurut (ik 'a#iah -arim! kata ganda
ialah bentuk kata yang dihasilkan dengan menggandakan atau mengulangi kata dasar!
sama ada kata ganda tersebut diulangi se*ara keseluruhan atau pada bahagian-
bahagian tertentu dan dengan imbuhan atau tanpa imbuhan.
Arbak Othman memberikan de#inisi penggandaan sebagai proses bagaimana
suatu kata dasar atau sebahagian daripadanya diulang. Bahagian yang diulang ini
dipanggil gandaan yang boleh mendahului atau mengikuti dasarnya. )erdapat tiga
jenis kata ganda iaitu@-
a 5enggandaan penuh - proses yang menggandakan keseluruhan kata ganda.
?andaan penuh boleh dibuat pada kata akar dan kata terbitan. -ata nama! kata
kerja dan kata si#at jua boleh digandakan. Aontohnya pulau-pulau, cantik-
cantik, anak-anak dan lari-lari. -ata nama yang mengandungi imbuhan juga
boleh digandakan sepenuhnya! seperti pemimpin-pemimpin, pelatih-pelatih
dan sebagainya.
b 5enggandaan separa - proses yang menggandakan sebahagian kata dasar. -ata
dasar boleh merupakan kata tunggal atau kata terbitan. 5enggandan separa
/
boleh berlaku di hadapan atau di belakang kata dasar. Aontohnya kekura,
pepohon, berlari-lari, kecil-kecilan.
* 5enggandaan berentak - proses yang menggandakan kata dasar mengikut
rentak bunyi tertentu dalam kata dasar itu. +alam penggandaan berentak!
seluruh kata dasar digandakan dan bunyi-bunyi tertentu diulang atau diubah! di
mana penggandaan berentak boleh dibahagikan kepada tiga jenis iaitu@-
i 5enggandaan berentak pengulangan %okal - penggandaan yang
mempunyai *iri-*iri persamaan pada bunyi-bunyi %okal tertentu! iaitu
terdapat *iri-*iri keharmonian %okal.
Aontohnya@ sayur-mayur, selok-belok, hina-dina.
ii 5enggandaan berentak pengulangan konsonan - iaitu penggandaan
yang mempunyai *iri-*iri persamaan pada bunyi-bunyi konsonan
tertentu.
Aontohnya @ gunung-ganang, batu-batan, mandi-manda.
iii 5enggandaan berentak bebas - iaitu penggandaan yang tidak
mempunyai *iri-*iri persamaan pada bunyi %okal atau konsonan.
AontohnyaB susur-galur, sahabat-handai, tinggi-lampai.
)erdapat sekurang-kurangnya lima makna dalam penggandaan kata iaitu@-
i) gandaan sebagai penanda jamak! iaitu jumlah yang banyak. Aontohnya mea-
mea, bukit-bukau.
ii) gandaan sebagai penanda nama hai6an. Aontohnya biri-biri, rama-rama dan
kupu-kupu.
iii) gandaan sebagai penanda makna serupa. Aontohnya langit-langit, gula-gula.
i!) gandaan sebagai penanda pelbagai jenis. Aontohnya sayur-mayur, kuih-muih.
!) ?andaan sebagai penanda tidak tentu. Aontohnya apa-apa, siapa-siapa.
1.6.2. Defii!i Hi'#(#& H#) T*#+
Hikayat Hang Tuah ialah sebuah epik kepahla6anan yang merentasi sepanjang &aman
naik turun kerajaan :mpayar Melaka. 7a merupakan epik Melayu yang bukan sahaja
terkenal di kalangan bangsa Melayu tetapi juga di seluruh rantau (usantara.
Manuskrip Hikayat Hang Tuah ini menggambarkan 6ira agung Melayu yang
diperlihatkan mempunyai *iri-*iri hebat sebagai seorang 6ira pada &aman kesultanan
;
Melayu iaitu Hang )uah. Beliau merupakan seorang laksamana yang terutama serta
pahla6an Melayu yang amat taat kepada rajanya terutama semasa pemerintahan
'ultan Mansur 'hah di Melaka pada abad ke-,1.
+i dalam Hikayat Hang Tuah ini men*atatkan keper6iraan Hang )uah di
samping gambaran bangsa Melayu dalam tiga &aman. Caman permulaan sesebuah
kerajaan! &aman kegemilangan dan &aman kejatuhannya diperikan se*ara jelas dalam
hikayat ini. Hang )uah me6akili &aman dan bangsanya merupakan tokoh yang
gemilang dari segi perjalanan hidup dan pen*apaiannya.
Hikayat Hang Tuah pada dasarnya juga men*eritakan sejarah serta kenyataan
hidup bangsa Melayu itu sendiri. Hikayat ini diper*ayai mula ditulis sekitar ,;00
(Deiden manus*ript Aod.Or.,;/2 tetapi manuskrip lengkap adalah bertarikh ,84..
Manuskrip ini juga telah diiktira# sebagai Memory o# the >orld pada tahun 200,.

1., KERANGKA ILMU
+alam konteks disertasi! kajian yang dipilih ini merupakan satu kajian yang berbentuk
kajian diskripti#. Maksud kajian diskripti# ialah kajian yang telah ditetapkan (set
untuk melihat dan melaporkan perkara seperti adanya (to determine and report the
6ay things are no6. -ajian ini tidak *uba untuk menga6al pemboleh ubah (does not
try to *ontrol a %ariable. +engan sebab itu! pengkaji hanya mengumpulkan maklumat
iaitu kata ganda dan juga ayat-ayat yang mengandungi kata ganda yang terdapat dalam
teks "Hikayat Hang Tuah$ untuk dianalisis dan dilaporkan dengan dua *ara iaitu
kaedah kualitati# dan juga kaedah kuantitati#.

'ehubungan itu! untuk menghasilkan satu kajian yang boleh
dipertanggungja6abkan atau disahkan hujahnya! maka perlulah bersandarkan kepada
data yang komprehensi# dan rele%en dengan perkara yang dikaji.
Dabo% (dalam Harimurti ,.88@23 telah menyi#atkan baha6a terdapat lima kaedah
memperolehi data dan di antaranya ialah mengikut teks! intuisi dan juga pemerhatian.
+engan hal demikian! Kamus Tatabahasa Edisi Keempat terbitan +B5 serta beberapa
8
buah buku rujukan tatabahasa Bahasa Melayu telah pun dijadikan oleh pengkaji
sebagai bahan teks yang banyak memberi input tentang maklumat mor#ologi!
khususnya berkenaan kata ganda yang hendak dikaji.
1.- KESIMPULAN
+i dalam linguistik atau tatabahasa bahasa Melayu men*akupi dua bidang iaitu bidang
mor#ologi dan sintaksis. Mor#ologi iaitu kajian tentang struktur kata dan
pembentukan kata! pergolongan kata dan imbuhan manakala bidang sintaksis iaitu
kajian tentang pembentukan dan struktur ayat. Mor#ologi suatu bidang ilmu bahasa
yang mengkaji struktur! pembentukan dan penggolongan kata. 'truktur kata
bermaksud susunan bunyi ujaran atau lambang yang menjadi unit tatabahasa yang
bermakna. 5embentukan kata pula ialah merupakan unit tatabahasa sama ada bentuk
tunggal atau hasil daripada proses pengimbuhan! pemajmukan dan penggandaan.
5enggolongan kata pula ialah proses menjeniskan perkataan berdasarkan keserupaan
bentuk dan latar #ungsi dengan anggota lain dalam golongan yang sama.
-ata ganda merupakan kata yang terhasil daripada hasil penggandaan sesuatu
perkataan. -ata ?anda ialah perkataan yang mengalami pengulangan pada kata
dasarnya! sama ada se*ara sepenuh! separa atau berentak. +engan kata lain! kata
ganda ialah kata yang dihasilkan dengan menggandakan atau mengulangi kata dasar!
sama ada kata ganda tersebut diulangi se*ara keseluruhan atau pada bahagian-
bahagian tertentu dan dengan imbuhan atau tanpa imbuhan.
Manuskrip Hikayat Hang Tuah merupakan sebuah epik kepahla6anan yang
merentasi sepanjang &aman naik turun kerajaan :mpayar Melaka. 7a adalah epik
Melayu yang bukan sahaja terkenal di kalangan bangsa Melayu tetapi juga di seluruh
rantau (usantara. Hikayat ini diper*ayai mula ditulis sekitar ,;00 (Deiden manus*ript
Aod.Or.,;/2 tetapi manuskrip lengkap adalah bertarikh ,84. dan manuskrip ini juga
telah mendapat pengiktira#an sebagai Memory o# the >orld pada tahun 200,.
Hasil dapatan daripada kajian kata ganda dalam teks Hikayat Hang Tuah ini
adalah mengikut Tatabahasa Dewan Edisi Ketiga (2008 ini adalah untuk
.
menganalisis jenis kata ganda mengikut dan kekerapan penggunaannya dan peranan
kata ganda itu mengikut pergolongan kata dalam sesuatu ayat dalam bahasa Melayu.
,0
BAB II
TINJAUAN LITERATUR
2.1 Pe)e#.#
Bahasa terdiri daripada pelbagai komponen. Apabila kita membi*arakan mengenai
pembentukan dan pergolongan kata dalam Bahasa Melayu! kita dapat melihat kata
dari segi unsur-unsur yang membentuknya! yakni unsur-unsur yang bagaimana dan
juga hubungan paradigmatik antara unsur-unsur berkenaan. Ensur-unsur yang
mendirikan kata adalah mor#em dan penelitian tentang gabungan mor#em menjadi
kata itulah yang dikenal sebagai mor#ologi.
Mor#ologi ialah bidang kajian linguistik yang mengkaji bahasa dari aspek
pembentukan kata dan penggolongan perkataan. 'alah satu golongan perkataan
bahasa Melayu ialah kata ganda. Amnya penggolongan kata dalam bahasa Melayu
masih ren*am (kabur kerana terdapat beberapa penggolongan kata yang masih belum
tuntas (sempurna. 7ni menimbulkan salah #aham dan perbe&aan pendapat di kalangan
ahli dan pelajar bahasa berhubung penggolongan kata.
'eperti yang kita ketahui! penggolongan kata dalam bahasa Melayu telah
mengenalpasti beberapa golongan perkataan. Antaranya ialah kata ganda yang
terhasil daripada proses penggandaan. 5enggandaan merupakan antara proses umum
pembentukan perkataan bahasa Melayu yang terbahagi kepada penggandaan penuh!
separa! berima dan bebas (juga dikenali sebagai penggandaan berentak bebas ((ik
'a#iah et al! 200/.
,,
5embentukan kata dalam bahasa Melayu juga mempunyai beberapa *ara
dalam membentuk perkataannya. Ada bentuk perkataan yang bersi#at tunggal!
*ontohnya rumah! tinggal dan putih. +i samping itu! terdapat perkataan yang
dibentuk adalah hasil daripada proses pengimbuhan! pemajmukan dan penggandaan.
Aontoh perkataan yang dibentuk se*ara pengimbuhan ialah meninggal dan
meninggalkan. Aontoh perkataan yang dibentuk se*ara pemajmukan ialah sapu
tangan dan kapal terbang. Manakala *ontoh perkataan yang dibentuk se*ara
penggandaan ialah masing-masing dan kereta-kereta.
5enggandaan kata dalam bahasa Melayu ialah proses yang menggandakan kata
dasar. +alam proses demikian! kata dasar boleh mengalami penggandaan penuh atau
penggandaan separa. -ata dasar boleh digandakan se*ara berentak! iaitu berdasarkan
rentak bunyi tertentu. +engan kata lain! kata ganda adalah merupakan kata yang
terhasil melalui proses mengulangi kata dasar. 5engulangan kata dasar itu boleh
melibatkan seluruh kata dasar itu atau juga digandakan se*ara berima.
2.2 Li&e/#&*/ D#/i A!%e' Li)*i!&i'
+alam pelbagai kamus umum! linguistik dide#inisikan sebagai <ilmu bahasa= atau
<belajar ilmiah mengenai bahasa= (Matthe6s ,..;. +alam )he (e6 OF#ord
+i*tionary o# :nglish (2003! linguistik dide#inisikan sebagai berikut@
"The scienti"ic study o" language and its structure, including the study o"
grammar, synta#, and phonetics. $peci"ic branches o" linguistics include
sociolinguistics, dialectology, psycholinguistics, computational linguistics,
comparati!e linguistics, and structural linguistics$.
5etikan di atas memba6a maksud "kajian sainti#ik bahasa dan struktur!
termasuk kajian tatabahasa! sintaksis! dan #onetik. 5e*ahan tertentu linguistik
termasuk sosiolinguistik! dialektologi! psikolinguistik! linguistik pengiraan! bahasa
perbandingan! dan linguistik struktur.
7lmu bahasa yang dipelajari keika ini bermula dari penelitian tentang bahasa
sejak &aman 2unani (abad / 'M. 'e*ara amnya! belajar tentang bahasa dapat
,2
dibe&akan antara tatabahasa tradisional dengan linguistik moden. 'eterusnya!
linguistik dapat dibahagikan kepada beberapa *abang atau bidang iaitu! bidang
#onologi! bidang mor#ologi! bidang sintaksis! dan bidang semantik. 9adi! dapatlah
disimpulkan di sini baha6a mor#ologi adalah merupakan satu *abang kepada
linguistik iaitu untuk mempelajari pola pembentukan kata dalam bahasa! dan berusaha
merumuskan aturan yang menjadi a*uan pengetahuan penutur bahasa tersebut.
2.2.1 Ti0#*# Li&e/#&*/ Di M#.#(!i#
Mor#ologi ialah bidang ilmu bahasa yang mengkaji struktur! bentuk dan penggolongan
kata mengikut Tatabahasa Dewan Edisi Ketiga (20,0@43. Menurut Kamus Dewan
Edisi Keempat (2001! mor#ologi memba6a maksud gabungan atau kesatuan bunyi
yang mengandungi atau menyampaikan pengertian atau makna tertentu. 'truktur kata
yang dimaksudkan dalam de#inisi mor#ologi di atas adalah susunan bentuk bunyi
ujaran atau lambang (tulisan yang menjadi unit bahasa yang bermakna. 7a juga
mende#inisikan mor#ologi ialah satu kajian tentang pembentukan kata dalam sesuatu
bahasa! termasuk in#leksi (pengimbuhan! terbitan! dan pemajmukan.
Menurut Ahmad -hair Mohamad (or (200.! mor#ologi bermaksud bidang
ilmu atau pengetahuan tentang bentuk kata yang menjadi kajian. 7a merupakan satu
*abang ilmu linguistik yang merujuk kepada kajian tatakata yakni bagaimana sesuatu
kata dibentuk.
Mengikut -amarudin Haji Husin dan rakan-rakannya dalam buku 5engajian
Melayu ,! %lmu &ahasa dan Kecekapan &erbahasa (,..;@83 mor#ologi ialah disiplin
ilmu bahasa yang mengkaji struktur! bentuk dan penggolongan kata. Bentuk kata ini
merujuk kepada bentuk bunyi atau ujaran sesuatu kata itu.
Abdullah Hassan (200/ pula menegaskan baha6a mor#ologi ialah satu bidang
ilmu yang mengkaji bentuk perkataan. 7stilah ini dipinjamkan daripada biologi yang
bermaksud kajian tentang bentuk tubuh hai6an dan tumbuhan. -onsep bentuk ini
diterapkan kepada bentuk perkataan bahasa manusia. Menurut beliau lagi! ada empat
proses mor#ologi yang berlaku dalam bahasa Melayu iaitu pengimbuhan!
,3
Aontoh @
tupai G tupai-tupai
5erubahan Maksud -ata
Aontoh @
*ari G pen*arian
5erubahan ?olongan -ata
Aontoh @
beri G pemberian
5erubahan 'truktur -ata
penggandaan! pemajmukan dan pengakroniman. 5roses ini dilakukan kepada bentuk
dasar. +asar ini akan membentuk imbuhan apabila mengalami proses pengimbuhan!
bentuk yang digabungkan dengan bentuk perkataan lain akan menghasilkan proses
pemajmukan. Begitu juga yang terjadi bagi proses penggandaan dan pengakroniman.
'ehubungan itu! 'iti Hajar Hj.Husin Abdul A&i&! dalam bukunya Tatabahasa
&ahasa 'elayu - (erkataan, (,../@,; telah menyatakan satu teori mor#ologi iaitu
mor#ologi satu *abang daripada ilmu linguistik yang mengkaji soal-soal yang
berkaitan dengan kemungkinan adanya perubahan kata! golongan kata! dan makna
kata akibat daripada perubahan bentuk kata. Mor#ologi mengkaji selok-belok bentuk
kata dan #ungsi gramatik atau semantik perubahan kata itu. Beliau juga telah
merumuskan baha6a mor#ologi adalah bidang mengkaji bagaimana mor#em-mor#em
itu bergabung untuk membentuk ayat.
0aminah Hj. 'abran dan 0ahim 'yam (,.81 dalam buku Kaian &ahasa
)ntuk (elatih 'aktab (erguruan! mende#inisikan mor#ologi sebagai satu bidang
dalam kajian bahasa yang mengkaji tentang perkataan dan *ara-*ara
pembentukkannya. Enit-unit tatabahasa yang menjadi unsur perkataan disebut
mor#em. Mor#em ialah unit yang terke*il dalam bahasa yang ber#ungsi gramatis atau
yang menjalankan tugas nahu. 5erkataan ialah bentuk bahasa yang terke*il juga tetapi
mengandungi makna yang lengkap dan dapat berdiri sendiri.
0ajah , @ Huraian tentang mor#ologi mengikut Tatabahasa
&ahasa Dewan
Kamus Dewan Edisi Keempat (2001! terdapat enam bidang kajian mor#ologi
iaitu mor#em! alomor#! mor#em kosong! struktur kata! penggolongan kata dan
,4
MO0HODO?7
pembentukan kata. 9usteru! dapat dirumuskan baha6a bidang mor#ologi adalah kajian
tentang proses pembentukan kata yang akan melalui proses penyusunan mor#em atau
unit-unit tatabahasa yang menjadi unsur perkataan dari segi struktur! bentuk dan
penggolongan kata sebagai proses pembinaanya! menjadi bentuk kata yang kukuh.
Mengikut (ik 'a#iah -arim (,../! mor#ologi ialah satu bidang ilmu yang
mengkaji bentuk perkataan! struktur kata dan penggolongan kata. +engan struktur
kata dimaksudkan susunan bentuk bunyi ujaran atau lambang (tulisan yang menjadi
unit tatabahasa yang bermakna.
(ik 'a#iah -arim dan rakan-rakannya dalam buku Tatabahasa Dewan Edisi
&aharu , (2004 @43 berpendapat mor#ologi ialah bidang ilmu bahasa yang mengkaji
struktur ! bentuk dan penggolongan kata. +engan struktur kata dimaksudkan susunan
bentuk bunyi ujaran atau lambang yang turut menjadi unit bahasa yang bermakna.
Bentuk kata pula ialah rupa unit tatabahasa! sama ada bentuk tunggal atau hasil
daripada proses pengimbuhan! pemajmukan dan penggandaan. 5enggolongan kata
ialah proses menjeniskan perkataan berdasarkan keserupaan bentuk dan #ungsi dengan
anggota lain dalam kumpulan yang sama.
-esimpulannya! mor#ologi bahasa Melayu ialah bidang yang mengkaji
struktur! bentuk dan penggolongan kata dalam bahasa Melayu. )umpuan utama kajian
ini adalah untuk mengkaji dan melihat de#inisi! asal-usul! jenis dan *iri binaan kata
ganda. +apatlah dirumuskan disini baha6a! kata ganda boleh dibahagikan kepada
tiga jenis iaitu kata ganda penuh! separa dan berentak kerana ketiga-tiga elemen ini
sudah kukuh dan tidak dapat disangkal lagi.
-ajian yang dijalankan ini adalah berada di ba6ah aspek penggolongan kata
iaitu proses untuk menjeniskan perkataan berdasarkan keserupaan atau persamaan
#ungsi. -ata nama dipilih kerana ia merupakan salah satu kelas kata yang penting dan
sering kali 6ujud dalam komunikasi harian. 9usteru itu! kajian ini dijalankan adalah
untuk mengenal pasti dan menjelaskan jenis-jenis dan struktur kata ganda dan melihat
kekerapan penggunaan kata ganda dalam teks Hikayat Hang Tuah.
,1
2.2.2 Ti0#*# Li&e/#&*/ Di L*#/ Ne)e/i
5ada peringkat a6al! usaha mengkaji penggolongan kata dalam bahasa Melayu
telah dilakukan oleh sarjana Barat. Esaha ini telah dilakukan sejak a6al abad ke-,.
lagi! antaranya Marsden (,8,2! Ara6#urd (,812! MaF6ell (,882! >instedt (,.2;!
5ayne (,.;0 dan De6is (,./.. 7a merupakan bahagian dari kompetensi linguistik
termasuk pengetahuan mengenai mor#ologi bahasa! yang meliputi pembentukan kata!
pengu*apan kata tersebut! maknanya! dan bagaimana unsur-unsur tersebut
digabungkan (Hromkin I 0odman! ,..8@./.
'elain itu! usaha menggolongkan kata turut dilakukan oleh orang-orang
Melayu. Menerusi buku-buku tatabahasa yang dihasilkan golongan kata dihuraikan
se*ara ringkas! antaranya Kitab (ermulaan (ertuturan 'elayu (,.,, oleh Abdullah
Abdul 0ahmanB 'enjuh 'uratan! (,.22 oleh Mohd. 'hah 2uso#B Kitab (unca
&ahasa! (,.28 oleh Abdullah )alib@ Kitab (enanggam &ahasa! (,.3/ oleh 'yed
Muhammad Othman 2ahyaB *alan &ahasa 'elayu! (,.3; oleh Md. 'aid 'ulaiman!
dan (elita &ahasa 'elayu, (enggal +! (,.40 oleh Cainal Abidin Ahmad. +i
samping itu! Kitab (engetahuan &ahasa (,81;! yang dihasilkan oleh 0aja Ali Haji
turut memuatkan penggolongan kata (dalam Harimurti -ridalaksana! (,.;1@ 12/-132.
OJ?rady I ?u&man (2000@,2, menyatakan pendapat dalam buku yang
disediakan oleh 0adiah 2uso## dan rakan-rakannya! (2004@3/ iaitu mor#ologi adalah
merujuk kepada kajian tentang pembentukan kata dan struktur kata. Manakala ahli
bahasa barat juga iaitu Deonard Bloom#ield dalam bukunya ,anguage yang telah
diterjemahkan oleh Alias Mahpol! -amaru&aman Mahayiddin dan (oor :in Mohd.
(oor! menyatakan baha6a "mor#ologi adalah konstruksi yang mengandungi bentuk-
bentuk terikat antara konsituen-konsituennya. Mor#ologi meliputi konstruksi kata-
kata dan bahagian kata.
Antara penahu-penahu dan pengkaji barat yang tergolong dalam peringkat
pergolongan dan pembentukan kata dalam menghuraikan kata ganda adalah seperti
Abdullah Hassan (,.;4! ,.84! Arbak Othman (,.8,! Hashim Musa (,..3! Dia6
2o*k Hang dan Abdullah Hassan (,..4! (ik 'a#iah -arim et.al (,..;! Ca=ba (2000!
,/
>. Marsden (,8,2! 0.O >instedt (,.,;! ,.1; dan A.( MaF6ell (,.32!,.33.
-esemua mereka bersetuju mengkategorikan kata ganda kepada kata ganda penuh!
berentak dan separa ((or Hashimah Hj. 9alaluddin! (2003@2;.
+alam buku tatabahasa kini! khususnya buku untuk kegunaan sekolah aspek
golongan kata turut dibin*angkan dan huraiannya memperlihatkan pendekatan ilmu
linguistik moden. Da&imnya! golongan kata ini dibin*angkan bersama-sama aspek
lain seperti imbuhan! penggandaan! pemajmukan dan sintaksis.
Antara yang membin*angkan aspek ini juga ialah Abdullah Hassan! The
'orphology o" 'alay, (,.;2B (enerbitan Kata Dalam &ahasa 'alaysia! (,.8/B
Asmah Hj. Omar! -ords .lasses in 'alay! (,./8K,..3aB /ahu 'elayu 'utakhir!
(,..3bB Arbak Othman! Tatabahasa &ahasa 'alaysia (,.8,B (ik 'a#iah -arim et
al.! Tatabahasa Dewan! (,.8/ dan Hashim Musa! &inaan dan 0ungsi (erkataan
dalam &ahasa 'elayu1 $atu Huraian dari $udut Tatabahasa 2enerati", (,..3.
Bagaimanapun! buku-buku ini hanyalah menyatakan golongan kata yang terdapat
dalam bahasa Melayu! tetapi kriteria penggolongan kata tidak banyak dibin*angkan.
Menurut )eeu6 (,./2@4,2! kriteria atau kaedah penggolongan kata dalam
bahasa Melayu hanya dihuraikan pada tahun ,.4. oleh ?onda menerusi artikelnya
"(roglegomena tot een theorie der woordsoorten in %ndeonesische talen$.
Bagaimanapun! hasil kerja ?onda ini tidak sistematik kerana kriteria semantik!
sintaksis dan mor#ologi yang digunakan olehnya terlalu arbitrari si#atnya. Oleh
sebab itu! )eeu6 sekali lagi telah menghasilkan artikel lain yang bertajuk "$ome
(roblems %n The $tudy o" -ord .lasses in &ahasa %ndonesia (,./2.
Bagaimanapun! kaedah yang dikemukakan oleh )eeu6 hanya atau lebih tertumpu
kepada kata si#at tanpa membin*angkan golongan kata yang lain.
2.3 Li&e/#&*/ D#/i A!%e' Te'! Hi'#(#& H#) T*#+
Menurut -assim Ahmad! Hikayat Hang )uah ini mempunyai pengaruh yang besar
kepada ji6a! pemikiran dan *ara hidup orang Melayu. -ebanyakan orang Melayu
,;
mengetahui *erita Hang )uah. Mereka mengaguminya kegagahan <per6ira= Melayu
seperti Hang )uah! Hang 9ebat! Hang -asturi! Hang Dekir dan Hang Dekiu.
7ntipati utama teks ini ialah mengenai si#at dan ketokohan indi%idu yakni
sumbangan "keper6iraan$ kerana menumpaskan segala an*aman musuh dari dalam
dan luar negeri sehingga telah mengharumkan nama kerajaan Melayu Melaka sebagai
sebuah negara-empayar yang kuat dan besar. +i samping itu! teks ini turut
mengandungi unsur-unsur pergolakan politik dalaman! seperti perselisihan dua
sabahat )uah dan 9ebat kerana perbe&aan pendapat mengenai erti konsep taat setia dan
penderhakaan kepada pemerintah.
2.3.1 K#0i# Be/'#i&# Hi'#(#& H#) T*#+ 1HHT2
Hikayat ini juga telah menarik minat para sarjana dari luar negeri untuk menelitinya
dari pelbagai aspek dan pendekatan! seperti Lalentijn (,;2/ dan O%erbe*k (,.20 di
mana mereka menyi#atkan hikayat ini sebagai kha&anah sastera Melayu paling
berharga dan mempunyai mutu seni sastera yang tinggi! serta berjaya menggambarkan
keper6iraan orang Melayu. 5arnikel (,./0 dengan pendekatan MarFisnya melihat
hikayat ini sebagai gambaran perjuangan antara kelas pemerintah #eudal yang di6akili
oleh Hang )uah dan kelas yang diperintah (rakyat yang di6akili oleh Hang 9ebat.
Ara6#ord (,820 pula menyi#atkan hikayat ini sebagai suatu yang tidak masuk
akal dan bersi#at dongeng. >instedt (,.3. berpendapat baha6a hikayat ini bukan
karya Melayu asli kerana terdapatnya pengaruh asing menguasai jalan *eritanya.
)eeu6 (,./4 bersependapat dengan Ara6#ord dan >instedt - menganggap hikayat ini
banyak mengandungi unsur-unsur khayalan dan mitos! meskipun hikayat ini telah
berjaya menggambarkan keper6iraan pahla6an Melayu.
Menurut 5arnikel (,.;/! keistime6aan teks HH)! selain sebagai teks $earah
'elayu adalah terletak pada kejayaan mengungkapkan pelbagai persoalan dan nilai-
nilai budaya orang Melayu abad ke-,1. )erdapat dua nilai budaya utama orang
Melayu disampaikan dalam HH) iaitu konsep kesetiaan kepada raja (melalui 6atak
Hang )uah dan konsep penderhakaan (melalui 6atak Hang 9ebat.
,8
-assim Ahmad I Abu Hassan 'ham melihat HH) menjadikan konsep
keper6iraan sebagai persoalan utama. Mohd. )aib Osman melihat HH) sebagai karya
yang berjaya mengambarkan sistem budaya hidup masyarakat Melayu se*ara realistik.
>atak Hang )uah lahir dan merupakan pahla6an sebuah masyarakat #eudal yang
mempertahankan dan mendaulatkan #eudalisme itu sendiri.
7nti <ketokohan= ini menurut 'ulastin 'utrisno! terletak pada petikan ayat
pertama dalam naskhah tertua iaitu Aod. Or ,;/2 yang tersimpan di 5erpustakaan
Eni%ersiti Deiden! berbunyiB
"%nilah hikayat Huah Tuah yang amat setiawan pada tuannya dan terlalu
sangat berbuat kebaktian kepada tuannya.
5etikan ayat tersebut menjelaskan tema utama *erita HH) iaitu <kebaktian=
Hang )uah terhadap rajanya. 7a juga bererti kepahla6anan dan ke*intaannya kepada
kerajaan Melaka.
Ca=aba berpendapat! HH) merupakan lambang kesatriaan dan kepahla6anan
bangsa Melayu dan Hang )uah adalah satu *ontoh yang tinggi dan mulia dalam
mengabdikan diri kepada raja dan negara. 'e*ara amnya! menurut 'ulastin 'utrisno
(,.83! sebilangan besar para sarjana luar negeri melahirkan rasa kekaguman mereka
terhadap HH) dan menganggapnya sebagai sebuah epik yang penting.
2.3.2 Pe.3#)#i 4e/!i Te'!
)eks Hikayat Hang Tuah (HH) yang bertulis sudah dikenali sejak dari abad ke-,8
lagi dan ianya semakin mendapat tempat istime6a pada abad ke-20 apabila ia menjadi
satu bahan kajian para sarjana luar. )erdapat lebih kurang dua puluh (20 %ersi HH)
yang bertulisan tangan telah ditemui dan kumpulkan dan berada di :ngland dan
(etherlands.
Menurut 'ulastin 'utrisno (,.83! kebanyakan naskhah HH) tidak lengkap
sebagai sebuah hikayat dan setakat ini hanya 3 buah edisi sahaja yang lengkap
*eritanya telah diterbitkan iaitu :disi 'hellabear! :disi Balai 5ustaka dan :disi +e6an
,.
Bahasa +an 5ustaka. :disi 'hellabear yang diterbitkan pada tahun ,.0. adalah
berdasarkan naskhah yang dimiliki oleh 0aja Muda 5erak iaitu 0aja Abdul 9alil!
5utera 'ultan 7dris. >alau bagaimanapun! menurut 'ulastin 'utrisno! terdapat 3 buah
naskhah di 5erak! iaitu naskhah >an Muhammad 7sa (orang kaya Menteri negeri
5erak! naskhah Muhammad 'alleh (Orang -aya 'ri Andika 0aja (egeri 5erak! dan
naskhah 0.9.>ilkinson (setiausaha 0esiden British di 5erak.
:disi Balai 5ustaka pula berdasarkan naskhah kepunyaan -oninklijik
Bata%iaas*h ?enoots*hap yang ditulis dalam tulisan 9a6i! :disi +B5 yang diterbitkan
pada tahun ,./4 berdasarkan naskhah yang pada asalnya dimiliki oleh Almarhum
)engku 7brahim 7bni )engku Muhammad M )engku 'eri Etama 0aja iaitu anggota
kerabat +iraja -elantan.
Menurut 'ulastin 'utrisno lagi! ketiga-tiga edisi HH) tersebut memiliki
struktur *erita! susur galur peristi6a! per6atakan yang baik serta gaya bahasa yang
sama. 5ada dasarnya! semua naskah HH) sama ada tersimpan di dalam dan luar
negara memiliki banyak persamaan. 5endek kata! tidak banyak berlaku
pengubahsuaian dari %ersi yang asal.
2.4 Pe)+*/#i# P/$!e! Pe))#"## D# K#&# G#"#
5roses penggandaan kata dalam bahasa Melayu ialah proses yang menggandakan kata
dasar. -ata ganda pula ialah bentuk yang dihasilkan melalui proses menggandaan kata
dasar yang disebut penggandaan penuh! penggandaan separa seperti negeri-negeri!
pensyarah-pensyarah! buku-buku! lelaki! jejari! kekura dan pelbagai lagi. +i ba6ah
ini dihuraikan proses penggandaan kata dalam bahasa Melayu.
2.4.1 Me)i'*& T#&#3#+#!# De5# E"i!i Ke&i)# 1266-2.
Mengikut Tatabahasa Dewan Edisi Ketiga (2008 terbitan +B5! proses penggandaan
dalam bahasa Melayu merujuk kepada proses yang menggandakan kata dasar. +alam
proses yang demikian! kata dasar boleh mengalami penggandaan penuh atau
penggandaan separa. -ata dasar juga boleh digandakan se*ara berentak! iaitu
20
berdasarkan rentak bunyi tertentu. +engan kata lain! terdapat tiga jenis penggandaan!
iaitu B
i 5enggandaan penuh!
ii 5enggandaan separa! dan
iii 5enggandaan berentak.
2.4.1.1 Pe))#"## Pe*+
5enggandaan penuh ialah proses yang menggandakan keseluruhan kata dasar atau
mengulangi seluruh kata dasar. )erdapat dua jenis penggandaan penuh! iaitu @-
5enggandaan penuh yang melibatkan kata dasar yang tidak mempunyai apa-apa
imbuhan atau kata tunggal.
Aontohnya @
sekolah sekolah-sekolah
makan makan-makan
besar besar-besar
baju baju-baju

5enggandaan penuh yang melibatkan kata dasar berimbuhan.
Aontohnya @
Berimbuhan dengan a6alan
pelari pelari-pelari
kekasih kekasih-kekasih
pelatih pelatih-pelatih

Berimbuhan dengan akhiran
amalan amalan-amalan
lakonan lakonan-lakonan
jaring jaringan-jaringan
Berimbuhan dengan apitan
perbualan perbualan-perbualan
-emalangan kemalangan-kemalangan
-ejadian kejadian-kejadian
2.4.1.2 Pe))#"## Se%#/#
2,
5enggandaan separa ialah proses yang menggandakan sebahagian kata dasar sahaja.
5enggandaan separa berlaku pada dua jenis kata dasar iaitu@-
i) (ada kata dasar tunggal dan la3imnya melibatkan pengulangan suku kata
pertamanya serta letak pengulangan itu pada bahagian hadapan kata
dasar.
Lokal dalam bentuk gandaan ini mengalami proses pelemahan!
menjadikannya %okal <e= pepet. 5roses ini dapat digambarkan seperti yang
berikut @
jari jejari jejari
'iku sisiku sesiku
'ungut susungut sesungut
5ohon popohon pepohon
Daki lalaki lelaki
ii) (ada kata dasar yang berimbuhan.
5enggandaan separa yang berlaku hanya mengulangi kata dasar dan tidak
melibatkan imbuhan. 5enggandaan ini berlaku pada kata kerja dan kata
adjekti#! dan boleh terletak di bahagian belakang kata dasar atau di
bahagian hadapan kata dasar.
2.4.1.3 Pe))#"## Be/e&#'
5enggandaan berentak ialah proses yang menggandakan kata dasar mengikut rentak
bunyi tertentu dalam kata dasar itu. +alam penggandaan berentak! seluruh kata dasar
digandakan dan bunyi-bunyi tertentu diulang atau diubah. Berdasarkan perubahan
dan pengulangan bunyi-bunyi demikian! maka penggandaan berentak terbahagi
kepada tiga jenis! iaitu @-
a 5enggandaan Berentak 5engulangan Lokal
22
-ata +asar Berimbuhan 7mbuhan
tersenyum tersenyum-senyum
ber*akap ber*akap-*akap
setinggi setinggi-tinggi
membantu bantu-membantu
men*uit *uit-men*uit
menari tari-menari
mengejar kejar-mengejar
b 5enggandaan Berentak 5engulangan -onsonan
* 5enggandaan Berentak Bebas
a) (enggandaan &erentak (engulangan 4okal
+alam penggandaan jenis ini! bunyi yang diulang ialah %okal! iaitu yang mempunyai
*iri-*iri keharmonian %okal!
Aontohnya @
-ata (ama sayur-mayur! lauk-pauk
-ata -erja gotong-royong! *erai-berai
-ata Adjekti# ramah-tamah
b) (enggandaan &erentak (engulangan Konsonan
+alam penggandaan jenis ini ialah penggandaan yang mempunyai *iri persamaan
pada bunyi-bunyi konsonan tertentu!
Aontohnya @
-ata (ama kayu-kayan! tanah-tanih
-ata -erja kumat-kumit
-ata Adjekti# huru-hara
* 5enggandaan Berentak Bebas
5enggandaan jenis ini ialah penggandaan yang tidak mengandungi *iri persamaan
pada bunyi %okal mahupun bunyi konsonan.
Aontohnya @
-ata (ama anak-pinak
-ata -erja ulang-alik
-ata Adjekti# simpang-siur
2.4.2 Pe))#"## Be/"#!#/'# N#+* Ke7#! Kii
+alam (ahu -emas -ini (2008! terdapat enam jenis penggandaan iaitu@
i 5enggandaan 'eluruh -ata
ii 5enggandaan -ata Akar
iii 5enggandaan 'uku -ata 5ertama K ?andaan 'eparaK +6ipur6a
i% 5enggandaan 'uku -ata Akhir
% 5enggandaan Berima K Berentak K Bersajak
%i 5enggandaan Menyaling
23
2.4.2.1 Pe))#"## Se.*/*+ K#&#
-ata-kata selapis atau satu #onem dari semua golongan kata boleh digandakan
seluruhnya. Misalnya@ anak-anak! makan-makan! *antik-*antik! satu-satu dan
sebagainya. 5roses ini berlaku untuk perkataan dalam semua golongan seperti kata
nama! kata kerja! kata adjekti# dan kata ad%erba. Bagi kata polimor#emik iaitu kata
terdiri daripada dua mor#em atau kata kompleks hanya boleh digandakan pada kata
nama sahaja seperti kementerian-kementerian dan makanan-makanan.
2.4.2.2 Pe))#"## K#&# A'#/
'ebahagian besar kata gandaan jenis ini merupakan kata kerja. Aontohnya! bermain-
main! melambai-lambai! dibelek-belek dan seumpamanya.
2.4.2.3 Pe))#"## S*'* K#&# Pe/&#7# 8 G#"## Se%#/#8 D5i%*/5#
9ika diperhatikan kata lelaki bandingkan dengan laki dan bentuk-bentuk yang serupa
itu! dapat disimpulkan baha6a tiap-tiap satunya terdiri daripada 5enambah N -ata
Akar. 7ni bermakna baha6a O le- P setara# dengan mor#em terikat yang ber#ungsi
sebagai a6alan. Oleh itu! kata-kata demikian adalah kata kompleks. 7ni berdasarkan
struktur #onologi kata gandaan@
' N ' N Q (misalnya lelaki
' R suku kata pengulang
' R suku kata yang diulang
Q R suku kata lainnya
' N Q R kata akar (A
Daki SP lalaki SP lelaki
0umusannya! ada penggantian O a P dengan O e P! yakni e-pepet. 5erubahan
pada kualiti %okal berlaku berasaskan peraturan #onotaktik bahasa Melayu yang tidak
gemarkan adanya %okal selain e-pepet pada suku kata pertama pada kata-kata yang
terdiri daripada tiga suku kata di samping mengutamakan keindahan bunyi yang
dihasilkan.
5roses penggandaan d6ipur6a yakni pengulangan suku kata pertama pada
kata akar dengan atau tanpa perubahan dalam nilai bunyi %okal yang terdapat pada
24
kata pengulang. 5enggandaan jenis ini hanya berlaku pada golongan kata nama
misalnya tetamu! lelipan! lelangit! kekura! lelabu! sesiku! beba6ang! pepijat! jejari!
bebenang dan pelbagai lagi. 7a ber#ungsi sebagai penetap dan pengubah golongan. +i
samping itu! ia boleh mendapat akhiran-an seperti dedaunan! bebuahan.
(amun mengikut perspekti# Abdullah Hassan (200;! penggandaan separa
juga berlaku terhadap kata kerja! kata ad%erb dan kata adjekti#. Aontohnya lelari (kata
kerja! lelambat (kata ad%erba dan memerah (kata adjekti#.
2.4.2.4 Pe))#"## S*'* K#&# A'+i/
Hanya ada dua perkataan sahaja yang membuktikan adanya penggandaan jenis ini
iaitu segala-gala dan pertama-tama. 9ika kita tidak mengetahui asal-usul perkataan
ini! sudah tentu ramai yang beranggapan baha6a kedua-duanya merupakan hasil
penggandaan kata akar yang mendapat a6alan Tper-U dan Tse-U.
'ebenarnya perkataan ini berasal daripada bahasa 'anskrit dan ditegaskan di
sini! suku kata pertama bagi kedua-duanya bukanlah a6alan tetapi merupakan
bahagian keseluruhan kata. 9usteru dapat dirumuskan baha6a penggandaan jenis ini
terhasil apabila perkataan ini masuk ke dalam bahasa Melayu dan ia digunakan
apabila sesuatu penegasan dalam u*apan diperlukan.
2.4.2.5 Pe))#"## Be/i7# 8 Be/e&#' 8 Be/!#0#'
5enggandaan jenis ini berlaku seluruhnya pada unsur dasar! tetapi pada masa yang
sama berlaku juga penggantian salah satu konsonan atau %okal atau kedua-duanya
dalam salah satu suku kata pada unsur yang menggandakan itu. 5enggantian bunyi-
bunyi ini menghasilkan kesan gerin*ingan atau juga rima di mana memberi keindahan
bunyi atau euni.
Menurut Asra# (200;! penggandaan bersajak berlaku pada kelas kata kata
nama! kata kerja! kata adjekti# dan kata keterangan. 7a boleh berlaku dalam tiga
keadaan yakni mengalami persamaan bunyi di hujung seperti hinggar-binggar!
21
seterusnya mengalami persamaan bunyi di pangkal misalnya suku-sakat dan keadaan
ketiga ialah persesuaian bunyi di tengah seperti beras-petas.
Aontohnya@
-ata (ama a6an-gema6an! sorak-sorai
-ata -erja bongkar-bangkir! kumat-kamit
-ata Adjekti# serba-serbi! *ompang-*amping
-ata -eterangan lintang-kedak! serta-merta
+i samping itu! terdapat *ontoh yang sukar ditentukan mana satu unsur
dasarnya dan mana satu merupakan hasil daripada penggandaan. Misalnya dolak-
dalik! porak-peranda dan huru-hara.
2.4.2.6 Pe))#"## Me(#.i)
+alam proses ini! unsur yang diulang (A mendapat a6alan Tme-U atau Tme-iU dan
menghasilkan unsur pengulang (B.
A B
karang mengarang
sayang menyayangi
sebelah menyebelahi
tutup menutupi
kasih mengasihi
Melalui penggandaan ini! makna yang timbul adalah <menyaling= atau
<perbuatan menyaling=. 5enggunaan tanda sempang tidak diperlukan kerana jika
digunakan sempang ini menghasilkan kata yang sangat panjang. 0umusannya!
gandaan ini lebih sesuai dikenal pasti sebagai gandaan dalam #rasa disebabkan adanya
Tme-U pada unsur B membuktikan hakikat ini.
2.4.3 Pe))#"## Be/i73*+#
Berdasarkan Asra# (200;! kata ganda berimbuhan ialah kata ganda yang memperoleh
imbuhan baik berupa a6alan! akhiran! apitan atau sisipan. Antara *ontohnya@
-ata (ama adi-adian, rumah-rumahan
-ata -erja berura-ura, bertikam-tikaman
-ata Adjekti# keanak-anakan, kecil-kecilan
-ata -eterangan buat-buatan, setidak-tidaknya
2/
2.4.4 K#&# G#"# Bi.#)#
(or Hashimah (2002 dalam tulisannya mengenai Kata 2anda &ahasa 'elayu,
5nalisis $emantik dan (ragmatik telah membuktikan baha6a kata ganda boleh
bermaksud bukan sahaja jamak tetapi juga boleh memaparkan maksud khusus dan
tidak khusus. -ata adjekti#! kata nama dan kata kerja apabila digandakan boleh
memperlihatkan ketidakkhususan maknanya. Aontohnya adalah seperti berikut@-
-ata (ama (-husus -ata ?anda ()idak -husus
siapa siapa-siapa
apa apa-apa
mana mana-mana
-ata -erja (-husus -ata ?anda ()idak -husus
main main-main
gila gila-gila
makan makan-makan
-ata Adjekti# (-husus -ata ?anda ()idak -husus
gemuk gemuk-gemuk
sakit sakit-sakit
tinggi tinggi-tinggi
0umusannya! siapa-siapa tidak mempunyai rujukan yang khusus kerana tiada
#okus yang spesi#ik. Begitu juga dengan gemuk-gemuk yang gambaran tidak khusus
tergambar di sini. 5endekatan yang digunakan oleh (or Hashimah adalah bersi#at
deskripti# yang menekankan aspek nahu praktis berdasarkan korpus bahasa Melayu.
2.5 Ke!i7%*.#
+aripada huraian di atas! penelitian tentang pembentukan kata bukanlah suatu kajian
yang baru! malahan! aspek ini telah dikaji sejak &aman 2unani lagi. Bagi bahasa
Melayu! aspek pembentukan kata merupakan salah satu aspek yang telah lama dikaji
oleh ahli-ahli bahasa sama ada ahli bahasa barat mahupun tempatan. Menerusi buku-
buku tatabahasa yang dihasilkan! didapati aspek ini telah 6ujud sejak abad ke-,. lagi.
'ejak itu! aspek ini terus dibin*angkan dalam menentukan pembentukan kata dalam
bahasa Melayu dan beberapa kaedah serta perananya telah diterapkan.
2;
28
BAB III
METODOLOGI KAJIAN
3.1 Pe)e#.#
-ajian ini merupakan satu kajian mengkaji tentang kata ganda yang terdapat dalam
teks <Hikayat Hang Tuah=. Berdasarkan tujuan kajian! maka bab ini menerangkan
mengenai rekabentuk kajian! populasi dan sampel kajian! instrumen kajian! prosedur
pengumpulan data dan prosedur menganalisis data.
3.2 Re'#3e&*' K#0i#
-ajian ini adalah berbentuk satu kajian diskripti#. Maksud kajian diskripti# ialah
kajian yang telah ditetapkan (set untuk melihat dan melaporkan perkara seperti
adanya (to determine and report the 6ay things are no6. -ajian ini tidak *uba untuk
menga6al pemboleh ubah (does not try to *ontrol a %ariable. +engan sebab itu!
pengkaji hanya mengumpulkan maklumat iaitu kata ganda dan juga ayat-ayat yang
mengandungi kata ganda yang terdapat dalam teks "Hikayat Hang Tuah$ untuk
dianalisis dan dilaporkan.
-ajian ini juga tidak melibatkan pengkajian pada keseluruhan teks. +engan
menggunakan kaedah perpustakaan! pengkaji telah menyenaraikan kesemua kata
ganda dan juga ayat yang mengandungi kata ganda yang terdapat pada tiga puluh (30
halaman yang dikaji iaitu pada sepuluh (,0 halaman tera6al! sepuluh (,0 halaman di
pertengahan dan sepuluh (,0 halaman terakhir pada teks Hikayat Hang Tuah untuk
dianalisis se*ara kuantitati# mengikut jenis kata ganda! kekerapan penggunaannya
serta peranan kata ganda itu mengikut pergolongan kata dalam sesuatu ayat dalam
bahasa Melayu.
2.
3.3 P$%*.#!i D# S#7%e. K#0i#
Oleh kerana kajian ini merupakan kajian diskripti#! tiada responden dilibatkan sebagai
sampel dalam kajian ini. 7ni merupakan salah satu masalah jika pengkaji menjalankan
penyelidikan diskripti# di mana kajian jenis ini akan melibatkan kurang responden
atau langsung tidak melibatkan responden manakala hasil atau keputusan yang
didapati juga adalah merupakan keputusan yang biasa.
3.4 I!&/*7e K#0i#
+alam menjalankan kajian ini! oleh kerana pengkaji hanya menggunakan kaedah
perpustakaan! maka hanya bahan-bahan ba*aan atau rujukan yang diperolehi daripada
internet atau buku-buku sahaja yang digunakan sebagai instrumen kajian iaitu@
i Bahan ba*aan Bahasa Melayu iaitu manuskrip Hikayat Hang Tuah.
ii Bahan 0ujukan Bahasa Melayu iaitu Tatabahasa Dewan Edisi Ketiga (2008
terbitan +B5.
iii Buku-buku ilmiah seperti linguistik! mor#ologi dalam BM dan sumber-sumber
dari internet.
3.5 P/$!e"*/ Pe)*7%*.# D#&#
5rosedur bermaksud kaedah atau *ara yang sistematik digunakan oleh penyelidik atau
pengkaji sama ada berupa indi%idu atau berkumpulan dalam menyelesaikan sesuatu
masalah. +alam suatu kajian! kaedah yang hendak digunakan tidak ditetapkan.
5engkaji sendiri boleh memilih atau menetapkan apa kaedah yang ingin digunakan
olehnya dalam menjalankan kajiannya. 7a adalah bergantung kepada kesesuaian
dengan kajian yang dijalankan.
Entuk menyiapkan kertas kerja ini saya telah membuat rujukan dengan
menggunakan kaedah kepustakaan. Beberapa buah buku dan artikel telah saya guna
sebagai bahan rujukan dan panduan. 'egala maklumat yang diperolehi daripada
pelbagai sumber telah dianalisis dan disusun mengikut keperluan sub-topik kertas
kerja ini.
30
3.6 P/$!e"*/ A#.i!i! D#&#
+ata yang dikumpul dari instrumen kajian telah dianalisis oleh pengkaji dengan dua
*ara iaitu kaedah kualitati# dan juga kaedah kuantitati#. -aedah kualitati# ialah
penyelidikan yang tidak memerlukan penggunaan pendekatan statistik. 7a hanya
memerlukan pengkaji menganalisis ayat yang mengandungi kata ganda untuk
dianalisis atau dikategorikan mengikut peranan atau mengikut pergolongan kata dalam
bahasa Melayu. 5engkaji juga menggunakan kaedah kuantitati# iaitu analisis yang
melibatkan kuantiti data yang diperolehi. +ata-data yang diperolehi telah dianalisis
oleh pengkaji mengikut peratusan. +alam analisis ini! pengkaji telah menggunakan
jadual dan juga *arta bagi menunjukkan hasil dapatan kajian.
3.6 R*7*!#
-ajian ini dijalankan untuk mengkaji tentang kata ganda dalam teks Hikayat Hang
Tuah. -ajian adalah untuk menganalisis kata ganda mengikut jenis kata ganda!
kekerapan penggunaan satu-satu kata ganda serta peranan kata ganda mengikut
pergolongan kata dalam ayat. -ajian ini merupakan kajian diskripti# di mana tiada
langsung responden yang dilibatkan sebagai sampel kajian dan hanya menggunakan
instrumen kajian. 5engumpulan data adalah melalui kaedah perpustakaan dan data
dianalisis dengan dua *ara iaitu data mengikut peratusan dan peranan kata ganda
dalam ayat mengikut pergolongan kata.
3,
BAB I4
ANALISIS KAJIAN
4.1 Pe"#+*.*#
Bab ini mengandungi analisis dan hasil kajian yang diperolehi berdasarkan teks
Hikayat Hang Tuah tertumpu kepada kata ganda yang terdapat pada halaman-halaman
3 hingga ,2 iaitu sepuluh (,0 halaman tera6al! halaman 2;0 hingga 2;. iaitu sepuluh
(,0 halaman pertengahan dan halaman 140 hingga 14. iaitu sepuluh (,0 halaman
terakhir sahaja. -ajian telah dilakukan berdasarkan halaman-halaman tersebut dan
didapati baha6a pada setiap halaman muka surat tersebut ada mengandungi kata
ganda dan telah pun dikategorikan kat-kata ganda tersebut mengikut jenis dan
kekerapan penggunaannya.
4.2 A#.i!i! Jei! K#&# G#"# D# Ke'e/#%#
4.2.1 K#&# G#"# Se.*/*+
-ata ?anda 'eluruh digunakan pada kata dasar yang diulang atau digandakan
seluruhnya! *ontohnya de6a-de6a! tuan-tuan dan sebagainya. Aara penulisan kata
ganda ini mesti diberi tanda sempang (-. 7a juga digunakan untuk menyatakan
makna....
a 9amak atau banyak! *ontohnya tuan-tuan.
b )unggal atau satu! *ontohnya laki-laki.
* Banyak yang bersi#at! *ontohnya indah-indah dan besar-besar.
d Menguatkan keterangan! *ontohnya sangat-sangat dan baik-baik.
+i ba6ah ini! dihuraikan dapatan daripada analisis kata ganda seluruh.
32
J#"*#. 1 7e*0*''# Se#/#i K#&# G#"# Se.*/*+
9enis -ata ?anda 'eluruh -ekerapan +ata
-ata (ama raa-raa
tuan-tuan
dewa-dewa
laki-laki
siapa-siapa
,0
1
2
8
,
1 daripada 20
kata ganda.
-ata Adjekti# indah-indah
besar-besar
sama-sama
kaya-kaya
baik-baik
sedikit-sedikit
tua-tua
.
/
3
2
2
,
,
; daripada 20
kata ganda.
-ata -erja baling-baling
kira-kira
,
2
2 daripada 20
kata ganda.
-ata
-eterangan
masing-masing
kalau-kalau
sangat-sangat
.
3
,
3 daripada 20
kata ganda.
-ata
Bilangan
satu-satu
berapa-berapa
tiga-tiga
,
2
,
3 daripada 20
kata ganda.
Bilangan perkataan -ata ?anda 'eluruh ;0 20 kata ganda
33
Berdasarkan analisis kata ganda seluruh mengikut peratusan pada jadual di
atas! sebanyak lima daripada 20 kata ganda seluruh adalah melibatkan kategori kata
nama manakala dalam kategori kata kerja men*atat 2 perkataan kata ganda. -ata
adjekti# pula menunjukkan bilangan kata ganda yang tertinggi dengan ; perkataan dan
bagi kategori kata keterangan dan kata bilangan masing-masing men*atat 3 perkataan
kata ganda.
Analisis kekerapan penggunaan kata ganda yang terdapat pada tiga puluh (30
halaman yang dianalisis dalam teks <Hikayat Hang Tuah6 ini! terdapat lima kata ganda
yang termasuk di dalam kategori kata nama iaitu kata ganda <raa-raa6 paling banyak
ditulis iaitu sebanyak ,0 kali penggunaan! diikuti dengan penggunaan kata <laki-laki6
iaitu sebanyak 8 kali! manakala kata ganda 7tuan-tuan6 dan <dewa-dewa6 masing-
masing ditulis sebanyak 2 kali dan kata 7siapa-siapa6 didapati hanya sekali
penggunaannya.
Analisis kekerapan bagi kata adjekti# pula! kata ganda 7indah-indah6 adalah
sebanyak . kali penggunaan! diikuti kata 7besar-besar6 digunakan sebanyak / kali
manakala 7sama-sama6 sebanyak 3 kali. Bagi kata ganda <kaya-kaya6 dan <baik-baik6
masing-masing men*atat 2 kali penggunaan dan bagi kata ganda <sedikit-sedikit6 dan
7tua-tua6 didapati hanya men*atat sekali penggunaanya.
+alam menganalisis kata ganda seluruh bagi kategori kata kerja! terdapat
hanya dua sahaja perkataan kata ganda iaitu kata ganda <baling-baling6 yang men*atat
hanya sekali penggunaan dan 2 kali penggunaan bagi kata ganda 7kira-kira6.
Analisis kekerapan penggunaan kata ganda bagi kategori kata keterangan! kata
ganda <masing-masing6 di*atat sebanyak . kali! 7kalau-kalau6 di*atat 3 kali manakala
<sangat-sangat6 hanya sekali penggunaan.
Bagi kategori kata bilangan pula! kata ganda <berapa-berapa6 di*atat sebanyak
2 kali manakala kata ganda 7satu-satu6 dan 7tiga-tiga6 didapati hanya ada sekali
penggunaan.
34
R#0#+ 19 A#.i!i! Bi.#)# K#&# G#"# Se.*/*+ Me)i'*& Pe/#&*!#
+aripada dapatan kajian dalam rajah 2 mengikut peratusan! data menunjukan
baha6a bilangan kata ganda seluruh yang tertinggi adalah daripada kategori kata
adjekti# iaitu sebanyak 31V daripada bilangan perkataan! diikuti dengan kata ganda
seluruh dari kategori kata nama iaitu sebanyak 20V bilangan perkataan. Bagi kata
ganda dalam kategori kata keterangan dan kata bilangan! masing-masing men*atat
,1V bilangan perkataan manakala kata ganda seluruh dari kategori kata kerja hanya
men*atat ,0V daripada bilangan perkataan kata ganda seluruh.
4.2.2 K#&# G#"# Se%#/# 1Be/i73*+#2
-ata ?anda 'epara Berimbuhan adalah merupakan kata ganda yang diberi imbuhan
pada kata dasarnya. -ata ganda berimbuhan mesti disertai tanda sempang (-.
7mbuhan boleh diletakkan..
a +i a6al!
b +i akhir!
* +i a6al dan di akhir (apitan! dan
d +i tengah sebagai sisipan.
31
J#"*#. 2 7e*0*''# Se#/#i K#&# G#"# Be/i73*+#
7mbuhan -ata ?anda Berimbuhan -ekerapan +ata
+i a6alan Beribu-ribu
Berseri-seri
Bermain-main
Bersama-sama
Berjaga-jaga
'ehari-hari
'ekali-kali
Bersungguh-sungguh
Berlari-lari
+igertak-gertak
'ekonyong-konyong
Berdebar-debar
Berkata-kata
5erlahan-lahan
Bergurau-gurau
+igurau-gurau
Berganti-ganti
)erta6a-ta6a
Bertambah-tambah
Beribu-ribu
Bertimbun-timbun
'emata-mata
'ejauh-jauh
Berturut-turut
'eikut-ikut
Berpuluh-puluh
'ehabis-habis
Beratus-ratus
Berketi-keti
+igamak-gamak
+ipertubi-tubi
,
,
3
1
,
,
2
4
3
2
4
,
,
,
,
,
,
,
3
2
1
2
,
,
,
,
,
,
,
,
,
3, daripada 48 kata
ganda
3/
+i akhiran Bunyi-bunyian
-ayu-kayuan
;
,
2 daripada 48 kata
ganda
+engan
apitan
Berumbai-umbaikan
Berkata-katalah
Berkasih-kasihan
Bersuka-sukaan
Bersembur-semburan
Mengalu-alukan
-emalu-maluan
+ihayam-hayami
Beranggap-anggapan
-ebudak-budakan
+ikedang-kedangkan
Berkasih-kasihkanlah
)erkira-kirakan
2
,
4
,
,
,
3
,
,
,
,
,
,
,3 daripada 48 kata
ganda
+engan
sisipan
'audara-bersaudara
Anak-beranak
,
,
2 daripada 48 kata
ganda
Bilangan perkataan -ata ?anda
Berimbuhan 84 48 kata ganda
9adual , di atas menunjukan senarai kata ganda berimbuhan yang didapati
pada 30 halaman dalam teks HH) yang dikaji. +apatan kajian menunjukan bagi
analisis kekerapan perkataan yang digunakan se*ara keseluruhan! kata ganda 7bunyi-
bunyian6 men*atat kekerapan yang tertinggi digunakan iaitu sebanyak ; kali! diikuti
dengan kata ganda 7bersama-sama6 dan 7bertimbun-timbun6 iaitu sebanyak 1 kali
digunakan. Bagi kata ganda 7bersungguh-sungguh6, 7sekonyong-konyong6 dan
7berkasih-kasihan6 menunjukkan kekerapan penggunaan sebanyak 4 kali! kata ganda
<bermain-main6, 7berlari-lari6, bertambah-tambah6 dan 7kemalu-maluan6 men*atat 3
kali penggunaan. Bagi kata ganda 7sekali-kali6, 7digertak-gertak6, 7beribu-ribu6,
3;
7semata-mata6 dan <berumbai-umbaikan6 menunjukkan 2 kali penggunaan manakala
kata ganda yang selebihnya! setiap satu kata ganda berimbuhan itu masing-masing
hanya menunjukkan sekali penggunaan.
R#0#+ 29 A#.i!i! K#&# G#"# Se%#/# Be/i73*+#

Berdasarkan *arta di dalam rajah 2 di atas! analisis kata ganda separa
berimbuhan menunjukkan baha6a kata ganda separa berimbuhan di a6alan
menunjukkan peratusan /1V iaitu peratusan bilangan kata yang tertinggi sekali di
mana sebanyak 3, kata ganda telah di*atatkan! diikuti dengan kata ganda berimbuhan
dengan apitan sebanyak 2;V atau ,3 kata ganda! manakala bagi kata ganda
berimbuhan di akhiran dan dengan sisipan masing-masing men*atat bilangan yg sama
iaitu sebanyak dua kata ganda atau 4 peratus.
4.2.3 K#&# G#"# Be/e&#'
-ata ?anda Berentak ialah kata ganda yang mengalami persamaan atau penyesuaian
bunyi (rima! *ontohnya!
a +i pangkal G Aontoh@ batu-batan, lalu-lalang, keluh-kesah
b +i Hujung G Aontoh1 kuih-muih, comot-momot, segar-bugar
* 'eluruhnya G Aontoh@ kusut-masai, rumput-rampai, huru-hara
38
Aara menulis kata ganda berentak ini juga mesti disertai dengan tanda sempang (-.
J#"*#. 3 7e*0*''# Se#/#i K#&# G#"# Be/e&#'
Bunyi Berentak -ata ?anda Berentak +ata K 5eratusan
+i pangkal )iada )iada K 0V
+i hujung )iada )iada K 0V
'eluruhnya huru-hara , kata ganda K ,00V
Bilangan perkataan -ata ?anda Berentak , kata ganda K ,00V
Mengikut jadual 3 di atas! kata ganda yang didapati daripada 30 halaman atau
muka surat yang dikaji dalam manuskrip Hikayat Hang Tuah! perkataan yang
termasuk dalam kategori kata ganda berentak hanya terdapat satu perkataan sahaja
iaitu kata ganda 7huru-hara6 di mana perkataan ini mempunyai *iri persamaan pada
bunyi-bunyi konsonannya. -ata ganda 7huru-hara6 ini merupakan kata ganda
berentak dalam golongan pengulangan konsonan. Bagi kata ganda berentak di
pangkal atau pun berentak di hujung! tidak didapati ke6ujudan perkataan pada
halaman yang dikaji.
4.3 A#.i!i! Ke!e.*/*+# K#&# G#"#
-eseluruhan data di atas telah digabungkan oleh pengkaji untuk dianalisi se*ara
keseluruhan mengikut jenis kata ganda. 9adual 4 di ba6ah ini menunjukkan analisis
keseluruhan mengikut jenis kata ganda.
J#"*#. 4 9 A#.i!i! Ke!e.*/*+# K#&# G#"#
9:(7' -A)A ?A(+A B7DA(?A(
-ata ?anda 'eluruh 20 kata ganda
3.
-ata ?anda 'epara 0 kata ganda
-ata ?anda 'epara Berimbuhan 48 kata ganda
-ata ?anda Berentak , kata ganda
9EMDAH -:':DE0EHA( /. kata ganda
+alam jadual 4 di atas! jumlah keseluruhan jenis kata ganda yang terdapat
pada 30 muka surat yang dianalisis dalam teks Hikayat Hang Tuah menunjukkan
baha6a kata ganda berimbuhan men*atat bilangan kata ganda tertinggi iaitu sebanyak
48 kata ganda daripada /. kata ganda yang disenaraikan. 9umlah kedua tertinggi dari
jenis kata ganda seluruh iaitu sebanyak 20 daripada /. kata ganda yang tersenarai!
manakala bagi jenis kata ganda berentak hanya , kata ganda yang tersenarai. Bagi
kategori kata ganda separa! tiada langsung kata ganda yang didapati dalam teks HH)
iaitu pada muka surat yang dikaji.
R#0#+ 39 Pe/#&*! Ke!e.*/*+# Me)i'*& Jei! K#&# G#"#
Berdasarkan *arta dalam rajah 3 di atas! jumlah keseluruhan jenis kata ganda yang
terdapat pada 30 muka surat yang dianalisis dalam teks Hikayat Hang Tuah ini
menunjukkan baha6a kata ganda berimbuhan men*atat peratusan yang paling tinggi
iaitu sebanyak ;0V. +iikuti dengan jumlah kedua tertinggi iaitu dari jenis kata ganda
seluruh iaitu sebanyak 2.V bilangan kata ganda direkodkan. 5eratusan bilangan kata
ganda bagi kata ganda berentak se*ara keseluruhannya hanya 4V dan bagi kategori
kata ganda separa! tiada langsung kata ganda yang didapati pada muka surat yang
dikaji dan ini memberikan peratusan si#ar.
40
4.4 A#.i!i! K#&# G#"# D#.#7 A(#& Me)i'*& Pe/)$.$)# K#&#
-ata ?anda dalam bahasa Melayu ialah kata yang melalui proses mengandakan kata
dasar. +alam proses demikian kata dasar boleh mengalami penggandaan penuh atau
penggandaan separa. -ata dasar juga boleh digandakan se*ara berentak! iaitu
berdasarkan rentak bunyi tertentu. +i ba6ah ini! ditunjukkan hasil dapatan kajian
yang telah diperolehi tentang peranan atau kategori kata ganda dalam suatu ayat.
4.4.1 Pe))#"## %e*+
5enggandaan penuh ialah proses yang menggandakan keseluruhan kata dasar atau
mengulangi seluruh kata dasar. )erdapat dua jenis penggandaan penuh! iaitu @-
4.4.1.1 Pe))#"## %e*+ '#&# "#!#/ !#+#0#
5enggandaan penuh kata dasar sahaja adalah penggandaan yang melibatkan kata dasar
yang tidak mempunyai apa-apa imbuhan atau kata tunggal. +i dalam kajian yang
dijalankan ini! didapati terdapat sebanyak dua puluh (20 perkataan kata ganda yang
termasuk dalam kategori penggandaan penuh yang hanya melibatkan kata dasar ini.
Antara ayat yang mempunyai kata ganda penuh ini ditunjukkan di ba6ah di
mana ianya telah dianalisis mengikut pergolongan kata@-
#2 K#&# #7#
5erkataan kata ganda raa-raa, tuan-tuan, dewa-dewa, laki-laki adalah merupakan
kata ganda penuh yang berperanan sebagai kata nama.
Antara ayat di dalam HH) yang mengandungi kata ganda jenis ini@-
, 0aja itu terlalu besar kerajaannya pada segala raja-raja indera seorang pun
menyamai dia! sekalian menurut titahnya. (mKs 3! p.,
4,
Hai tuan-tuan! berlengkaplah keluar esok hari! kita hendak pergi berburu. (mKs 1! p.3
Apabila tuan puteri dan segala isi istana itu menengar bunyi-bunyian dan melihat
segala perintah de6a-de6a turun terlalu banyak dengan pakaiannya terlalu indah-
indah. (mKs /! p.2
'eorang jua tiadalah helat lagi daripada laki-laki dan perempuan. (mKs 140! p.3
-ata Adjekti#
5erkataan kata ganda indah-indah! besar-besar! kaya-kaya! baik-baik! sedikit-sedikit
dan tua-tua adalah merupakan kata ganda penuh yang berperanan sebagai kata
adjekti#.
Antara ayat di dalam HH) yang mengandungi kata ganda jenis ini@-
'etelah sudah! maka )uan 5uteri -emala 5elinggam pun dihiasi oranglah dengan
segala pakaian yang indah-indah dari keinderaan. (mKs /! p.3
'yahadan Bendahara )un Mat dan )emenggung )un -arim dan Daksamana )un
(adim dengan segala menteri pega6ai orang besar-besar Melaka itu. (mKs 14/! p.4
+emikianlah perinya kebanyakkan rakyatnya dan saudagar dan orang kaya-kaya dan
nakhoda dalam negeri Melaka itu. (mKs 141! p.3
)inggallah tuan baik-baik! peliharakan segala menteri pega6ai dan rakyatmu itu. (mKs
140! p.,
"+aulat )uanku Andika Betara! patik memohon ampun dan kurnia! adat hulubalang
minum juga sedikit-sedikit.$ (mKs 2;4! p.2
42
Maka Daksamana pun beri6ayatlah! akan hal megat )erengganu itu habis
dipersembahkannya! kemudian dari itu maka Daksamana pun beri6ayatlah pula akan
perintah orang tua-tua dahulu kala itu. (mKs2;4! p.2
-ata -erja
5erkataan kata ganda baling-baling dan kira-kira adalah merupakan kata ganda penuh
yang berperanan sebagai kata kerja.
Antara ayat di dalam HH) yang mengandungi kata ganda dalam pergolongan kata ini
ialah@-
Maka dilihat oleh Barit -etika orang mengamuk datang seperti baling-baling. (mKs
2;,! p.2
Bermula 5uteri ?unung Dedang lari itu kira-kira sepuluh hari perjalanan jauhnya ke
negeri Melaka itu. (mKs 14/! p.2
-ata )ugas (-eterangan
5erkataan kata ganda masing-masing! kalau-kalau dan sangat-sanga adalah merupakan
kata ganda penuh yang berperanan sebagai kata keterangan.
Antara ayat di dalam HH) yang mengandungi kata ganda dalam kata ini ialah@-
'etelah sudah dilihatnya! maka masing-masing pun menggerakkan kepalanya. (mKs 4!
p.2
-erana ayahanda bonda menaruhkan kalau-kalau sungguh seperti kata ahlul nujum
itu! tuan kelak beroleh kebesaran dan kemuliaan! supaya adalah nama ayahanda dan
bonda disebut orang akhir &aman. (mKs 1! p.2
Maka kata Daksamana "Hai 0angga! adapun akan segala hulubalang Melayu itu nama
turunnya diba6a ke sebuah negeri hendaklah sangat-sangat hormat dan takut akan
nama tuannya itu$. (mKs 2;0! p.3
-ata )ugas (Bilangan
43
5erkataan kata ganda satu-satu! berapa-berapa dan tiga-tiga adalah merupakan kata
ganda penuh yang berperanan sebagai kata bilangan.
Antara ayat di dalam HH) yang mengandungi kata ganda jenis ini@-
9ikalau satu-satu peri surat nama tuannya itu! hingga mati sudahlah! yang memberi itu
sekali-kali tiada diperoleh! kerana negeri Majapahit ini negeri besar. (mKs 2;0! p.3
Maka berapa-berapa kali pun disuruh larang oleh bendehara dan temenggung tiadalah
didengarnya. (mKs 144! p.4
Maka diisinya ubat peluru tiga-tiga butir pada sepu*uk meriam itu. (mKs 141! p.2
5enggandaan penuh kata dasar berimbuhan.
5enggandaan penuh kata dasar berimbuhan adalah kata diletakkan imbuhan pada kata
dasarnya dan diulang atau digandakan keseluruhannya. 'etelah dianalisis kata ganda
yang terdapat pada kesemua halaman yang dikaji! didapati tiada kata ganda yang
boleh dimasukan dalam kategori penggandaan penuh berimbuhan ini sama ada
imbuhan pada a6alan! akhiran atau apitan pada kata dasar.
Antara ayat di dalam HH) yang mengandungi kata ganda jenis ini@
@- )7A+A

4.4.2 5enggandaan 'epara
5enggandaan separa ialah proses yang menggandakan sebahagian kata dasar sahaja.
5enggandaan separa berlaku pada dua jenis kata dasar! iaitu @
5enggandaan 'epara pada kata dasar tunggal
44
5enggandaan 'epara pada kata dasar tunggal ini la&imnya penggandaan atau kata
ganda yang melibatkan pengulangan suku kata pertamanya serta letak pengulangan itu
pada bahagian hadapan kata dasar. Lokal dalam bentuk gandaan ini mengalami proses
pelemahan! menjadikannya %okal <e= pepet. Hasil daripada analisis kajian HH) ini!
tiada kata ganda yang boleh dimasukan dalam kategori ini.
Antara ayat di dalam HH) yang mengandungi kata ganda jenis ini - )7A+A
5enggandaan separa pada kata dasar yang berimbuhan.
5enggandaan separa pada kata dasar yang berimbuhan adalah merupakan
penggandaan separa yang berlaku dengan hanya mengulangi kata dasar dan tidak
melibatkan imbuhan. 5enggandaan ini berlaku pada kata kerja dan kata adjekti#! dan
boleh terletak di bahagian belakang kata dasar atau di bahagian hadapan kata dasar.
5enggandaan 'epara Berimbuhan dengan A6alan.
5enggandaan separa berimbuhan dengan a6alan ialah kata ganda yang mempunyai
imbuhan di hadapan kata dasarnya. +i dalam kajian yang dijalankan! didapati
terdapat sebanyak tiga puluh satu (3, perkataan kata ganda yang terdiri daripada
pelbagai imbuhan a6alan seperti yang telah pun dijelaskan dalam data di bahagian
analisis data di atas. +i ba6ah ini! ditunjukkan beberapa *ontoh ayat yang dipilih
berdasarkan jenis imbuhan.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan " ber - $ di dalam
HH).
Maka sekali persetua maka 'ang 'apurba hendak pergi berburu bermain-main pada
sisi Bukit 'eguntang itu. (mKs .! p.3
5erkataan main sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata kerja.
Maka kapitan kapal itu pun menyuruhkan kelasinya turun ke kapalnya mengambil rial!
diba6anya naik persembah akan raja bertimbun-timbun.
41
(mKs 144! p.2
5erkataan timbun sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata kerja.
Maka penjurit itu pun berlari-lari sambil mengunus kerisnya lalu mengamuk di tengah
pesara itu. (mKs 2;,! p.,
5erkataan lari sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata kerja.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan " se - $ di dalam HH).
Maka raja pun jagalah daripada pengsan itu lalu berjalan pula! tiadalah henti lagi!
seikut-ikut diberi Allah )aala kakinya berjalan itu dengan sangat ia insa# akan dirinya.
(mKs 142! p.3
5erkataan ikut sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata kerja.
2ang lari itu tiadalah ia ingat hendak memba6a hartanya lagi! melainkan semata-mata
hendak melepaskan tubuhnya juga.
(mKs 14/! p.,
5erkataan mata sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata nama.
+itariknya empat persegi tanah itu sehabis-habis tali belulang sebidang itu! maka
diperbuatnya sebuah gedung terlalu besar dan tingginya.
(mKs 144! p.3
5erkataan habis sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata tugas.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan " di - = di dalam HH).
,. 9angan digurau-gurau di hadapan utusan Melayu ini. (mKs 2;1!
p.,
5erkataan gurau sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata kerja.
2. Hanya keris panjangnya juga yang digamak-gamaknya. (mKs 2;4! p.3
5erkataan gamak sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata tugas.
4/
3. 5atih dan temenggung pun sebagai beranggap kepada
Daksamana! dipertubi-tubinya anggap! tetapi Daksamana tiada mabuk.
(mKs 2;8! p.1
5erkataan tubi sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata tugas.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan " per - $ di dalam
HH).
Hatta maka penjurit itu pun perlahan-lahan datang ke belakang laksamana!
disendalnya keris pendua Daksamana itu dapat ke tangan penjurit itu.
(mKs 2;4! p. 3
5erkataan perlahan adalah kata dasarnya yang berperanan sebagai kata adjekti#.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan " ter - $ di dalam HH).
Maka 'eri Bertara pun suka terta6a-ta6a melihat 5atih menari itu.
(mKs 2;8! p.1.
5erkataan ta6a sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata kerja.
5enggandaan 'epara Berimbuhan dengan Akhiran.
+alam Bahasa Melayu terdapat hanya tiga (3 imbuhan akhiran ini iaitu < G an =! < G
kan = dan < - i= sahaja. +i dalam kajian yang dijalankan! didapati terdapat hanya dua
(2 perkataan kata ganda yang termasuk dalam kategori penggandaan separa
berimbuhan akhiran iaitu imbuhan < G an =. +i ba6ah ditunjukan *ontoh ayat.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan " G an $ di dalam HH).
Apabila tuan puteri dan segala isi istana itu menengar bunyi-bunyian.
(mKs /! p.2
5erkataan bunyi sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata tugas.
'etelah sampai dilihat baginda bukit itu terlalu baik dan kayu-kayuannya pun
semuanya berbuah bermasakan.
4;
(mKs 8! p.2
5erkataan kayu sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata nama.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan " G kan $ di dalam
HH).
Aontoh ayat @ )7A+A
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan " G i $ di dalam
HH).
Aontoh ayat @ )7A+A
5enggandaan 'epara Berimbuhan dengan Apitan.
-ata separa imbuhan dengan apitan ialah kata ganda yang diapit oleh dua (2 imbuhan
iaitu di hadapan dan di belakang kata dasarnya. +aripada hasil kajian yang
dijalankan! didapati terdapat sebanyak tiga belas (,3 perkataan kata ganda yang
termasuk dalam kategori ini yang telah pun dijelaskan dalam data di atas. +i ba6ah
ini! ditunjukkan beberapa *ontoh ayat yang dipilih berdasarkan jenis imbuhan.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan " ke G an $ di dalam
HH).
'etelah 'eri Betara menengar sembah Daksamana demikian itu! maka 'eri Betara pun
kemalu-maluan. (mKs 2;1! p.3
5erkataan malu sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata adjekti#.
Maka 'eri Betara pun suka terta6a-ta6a melihat 5atih menari itu! lakunya kebudak-
budakan. (mKs2;8! p.1! b.38
5erkataan budak sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata nama.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan " ber G an $ di
dalam HH).
48
Beranggap-anggapanlah tuan-tuan sekalian. Maka sembah Daksamana! "+aulat
)uanku$.
(mKs 2;8! p.4
5erkataan anggap sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata tugas.
Maka 'ang 5etra +e6a pun duduklah pada pulau itu bersuka-sukaan dengan isterinya
dan segala pe6iranya. (mKs ;! p.,
5erkataan suka sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata adjekti#.
'etelah sudah! maka 'ang 5erta +e6a pun berkasih-kasihan laki isteri dan barang
sesaat pun tiada ber*erai. (mKs ;! p.3
5erkataan kasih sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata adjekti#.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan " be G an $ di dalam
HH).
Maka baginda pun turun mandi dengan segala pega6ai ke dalam kolam itu! terlalu
ramai besembur-semburan. (mKs .! p.3
5erkataan sembur sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata kerja.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan " ber G kan $ di
dalam HH).
Hendak berkasih-kasihkanlah orang >olanda! tiada lagi hendak mendatangkan
khianat orang 9ohor. (mKs 14;! p.,
5erkataan kasih sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata adjekti#.
+i dudukkannya di atas singgasana yang bertatahkan ratna mutu manikam dan
berumbai-umbaikan mutiara. (mKs ,0! p.3
5erkataan umbai sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata adjekti#.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan " meng G kan $ di
dalam HH).
4.
, Maka 'ang 'apurba pun segera keluar dari istananya mengalu-alukan ayahanda
bondanya.
(mKs ,0! p.3
5erkataan alu sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata kerja.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan " di G kan $ di
dalam HH).
,. 'etelah itu maka dikedang-kedangkan tangannya apabila ia melompat ke kiri dan
kanan.
(mKs 2;.! p.,
5erkataan kedang sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata kerja.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan " ter G kan $ di dalam
HH).
,. Maka terlalulah banyak orang >olanda dan orang 9ohor beroleh rampasan itu!
tiada terkira-kirakan lagi bedil senjata dan harta bertimbun-timbun.
(mKs 148! p.2
5erkataan kira sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata kerja.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan " di G i $ di dalam
HH).
,. 'etelah dilihat oleh 5er6ala akan Daksamana itu! diikutnya dihanyam-hanyami dari
jauh.
(mKs 2;;! p.,
5erkataan hanyam sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata kerja.
5enggandaan 'epara Berimbuhan dengan 'isipan.
-ata separa imbuhan dengan sisipan ialah kata ganda yang mempunyai imbuhan di
tengah-tengah kata dasarnya. +aripada hasil kajian yang dijalankan! didapati terdapat
hanya dua (2 ayat yang mengandungi perkataan kata ganda yang termasuk dalam
10
kategori ini yang telah pun dijelaskan dalam data di atas. +i ba6ah ini! ditunjukkan
*ontoh ayatnya.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa dengan sisipan di dalam HH).
Maka anak raja keempat itu pun terlalu berkasih-kasihan saudara-bersaudara itu.
(mKs ,2! p.2
5erkataan saudara sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata nama.
-asad hatinya hendak bermohonkan anak raja itu hendak merajakan supaya datang
pada akhir &aman pun anak-beranaknya hendak diperbuatkan juga.
(mKs ,2! p.2
5erkataan anak sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata nama.
4.4.3 5enggandaan Berentak
5enggandaan berentak ialah proses yang menggandakan kata dasar mengikut rentak
bunyi tertentu dalam kata dasar itu. +alam penggandaan berentak! seluruh kata dasar
digandakan dan bunyi-bunyi tertentu diulang atau diubah. Berdasarkan perubahan
dan pengulangan bunyi-bunyi demikian! maka penggandaan berentak terbahagi
kepada tiga jenis! iaitu @-
5enggandaan Berentak 5engulangan Lokal.
5enggandaan Berentak 5engulangan -onsonan.
5enggandaan Berentak Bebas
4.4.3., 5enggandaan Berentak 5engulangan Lokal
+alam penggandaan jenis ini! bunyi yang diulang ialah %okal! iaitu yang mempunyai
*iri-*iri keharmonian %okal. +i dalam dapatan kajian! tiada perkataan kata ganda
yang diperolehi termasuk dalam ketegori ini.
Aontohnya @ )7A+A
1,
4.4.3.2 5enggandaan Berentak 5engulangan -onsonan
+alam penggandaan jenis ini ialah penggandaan yang mempunyai *iri persamaan
pada bunyi-bunyi konsonan tertentu dan di dapati hanya satu (, sahaja kata ganda
dalam kategori ini iaitu kata ganda "huru-hara$.
Ayat yang terdapat dalam HH) ialah @
Maka orang Melaka pun terkejutlah terlalu huru-hara! beribu-ribu yang mati dan luka
kena bedil@ ada kena peluru kena pega6ai rumahnya! ada yang kena pagar! ada yang
kena pega6ai jambatan. (mKs 141! p.3
4.4.3.3 5enggandaan Berentak Bebas
5enggandaan jenis ini ialah penggandaan yang tidak mengandungi *iri persamaan
pada bunyi %okal mahupun bunyi konsonan. +i dalam dapatan kajian! tiada perkataan
kata ganda yang diperolehi termasuk dalam ketegori ini.
Aontohnya @ )7A+A
12
13