Projekt: Kimia 11

Nntema: Efektet e karbohidrateve n organizmin e njeriut, qndrimi pro dhe

kundr tyre.
Karbohidratet (lat.:carbo-karbon, hidrat-uj) jan komponime organike q gjenden n t
gjitha gjallesat por m s shumti tek bimt. Me analiz kimike sht vrtetuar se
karbohidratet jan komponime t prbra
nga karboni, hidrogjeni dhe oksigjeni, ku
raporti mes oksigjenit dhe hidrogjenit sht
si te uji (2:1). Karbohidratet kan formul t
prgjithshme Cx(H2O)y prandaj mund t
duken si hidrate t karbonit. Por ky emr
sht n kundrshtim me molekulat e
karbohidrateve t cilat nuk prmbajn uj. Nga prbrja kimike ato ndahen n aldoze
dhe ketoze. Karbohidratet me shije t mbl quhen sheqerna. Pr nga struktura dhe
hidroliza ndahen n monosakaridet, disakaridet dhe polisakaridet.
Sheqeri i thjesht m i rndsishm sht glukoza. Glukoza prdoret nga t gjitha qelizat
e trupit ton pr t prftuar energji e cila lirohet gjat frymmarrjes qelizore. Organi q
konsumon m shum glukoz sht truri (120-140 g n dit). Edhe pse sht kaq e
rndsishme, glukoza nuk grumbullohet n qeliza t ndryshme t organizmit, me
prjashtim t qelizave t mlis e t muskujve ku at e gjejm si rezerv n formn e
glikogjenit.
Roli i karbohidrateve n organizm.
1. Karbohidratet shrbejn si ushqim, mineral, kryesor energjetik pr qelizn dhe pr
organizmin n trsi.
2. Disa karbohidrate jan ushqime rezerv (depo) t domosdoshme pr funksionimin dhe
zhvillimin normal t nj organizmi. P.sh. amidoni t bimt ndrsa glikogjeni t shtazt dhe
njeriu.
3. Disa sheqerna shrbejn si material skeletor n botn e gjall ,p.sh. celuloza te bimt dhe
kitina te disa shtaz jan polisakaride strukturore.
4. Disa sheqerna gjat transformimeve kimike mund t shrbejn si materiale pr krijimin e
komponimeve t ndryshme kimike.
5. Disa monosakaride (fruktoza) dhe disa disakaride (Laktoza) , prveq vlers ushqyese u
japin shije t mbl pemve, perimeve, qumshtit e gjrave t tjera ushqimore t cilat i prdor
njeriu n ushqimin e prditshm.
6. Disa sheqerna , se bashku me proteina, krijojn proteinat e prbra-glikoproteinat ose me
lipide glikolipide.
7. Prej monosakarideve Glukoza sht m rndsi t jashtzakonshme pr organizmin e
njeriut . Ajo n organizm siguron m tepr se gjysmn e nevojshme energjetike. Zvoglimi i
glukozs n gjak shoqrohet me rregullime t rnda n organizm , q shkakton humbjen e
vetdijes (shoku hipoglikemik), etj

Si mund t ushqehemi n mnyr t shndetshme me karbohidratet.
Nj shprndarje e ekuilibruar e glucideve nnkupton 55-65% t kkal ditore.
N lidhje me sasin dhe prdorimin e sheqerit dhe mblsirave rekomandohet:
T mbahet n vmendje niveli i konsumit t ushqimeve dhe i pijeve t mbla n harkun e
nj dite, pr t mos tejkaluar normn e lejuar t glucideve t thjeshta;
T zgjidhen mblsira me prmbajtje t ult t yndyrnave;
Kufizoni prdorimin e ushqimeve me prmbajtje t lart sakaroze, veanrisht ato q
nga prmbajtja e tyre tentojn t veshin siprfaqen e dhmbve (karamelet, hallvat,
snack-et etj.) dhe lani dhmbt pas konsumit t tyre;
Lexoni me kujdes etiketat e tyre dhe udhzimet q duhen ndjekur, nse konsumoni
ushqime me mbltues t shtuar.

Sheqeri dhe dmet n organizm.
Shum pak prej jush mund ta besojn se dika aq e zakonshme si sheqeri apo karbohidratet e
proesuara mund t rrnojn jetn tuaj. Shum njerz i konsumojn ato n sasi t mdha dhe
nuk e din akoma se kan efekte t dmshme mbi shndetin. Endokrinologia Yllka Themeli
shpjegon efektet negative t sheqerit pr shndetin e njeriut, efekte q jan shum m t rnda
se far mund t kemi parashikuar. Kur flasim pr konsumin e sheqerit a mund t na thoni n
cilat produkte gjendet ai m shum dhe a ndodh q industrit t abuzojn me sasin e sheqerit
tek ushqimet e prpunuara?
Dr. Yllka Themeli: N dyqane e markete vrehet nj dyndje ushqimesh t prpunuara dhe t
paketuara, kundrejt ushqimeve natyrore t tilla si mishi i parafinuar, peshku, frutat, perimet,
arrat,etj. Ky fenomen sht problematik, sepse pjesa m e madhe e ushqimeve t prpunuara
prmban sasi t mdha t sheqerit dhe t karbohidrateve t rafinuara, si dhe komponente
shtes artificiale, q jan potencialisht t dmshme pr organizmin ton. Ky kontigjent
ushqimesh sht m i favorizuar nga industria e ushqimit, sepse ka kosto t ult pr t`u
prodhuar, ka afat m t gjat t skadencs dhe sht projektuar posarisht pr shije t mir.
Pr t njjtat arsye, kto ushqime jan m joshse e m t preferuara nga konsumatort,
shoqruar me prhapjen n prmasa t frikshme t patologjive t tilla si diabeti, depresioni,
obeziteti, smundjet e zemrs dhe kanceri.
N shumicn e rasteve, karbohidratet e rafinuara prftohen nga prpunimi i drithrave dhe jan
deficiente n vlera ushqyese, si pasoj e largimit t embrioneve dhe krundeve t drithrave gjat
prpunimit. Prgjithsisht, sasia e lndve ushqyese t humbura sht proporcionale me
shkalln e prpunimit, dhe kjo sht veanrisht e theksuar pr kompleksin e vitaminave B,
fibrat dhe hekurin. Bazuar n kt fakt, karbohidratet e rafinuara referohen shpesh si ushqime
pa kalori, duke na tunduar t`i konsumojm shpesh dhe pr periudha t gjata kohore, madje
duke zvndsuar me to ushqime realisht t shndetshme. N kt mnyr, organizmi yn do t
varfrohet n mnyr t pashmangshme si n vitamina, ashtu edhe n minerale. Duke qen se
kto elemente jan te domosdoshme pr funksionimin normal te trupit, kjo situat mund t
pasohet m fillimin gradual t smundjeve kronike.
Efektet negative
Jan t shumta por po prmendim m kryesoret. Mund edhe t habiteni, por ka ende njerz q
mendojn se konsumimi i buks dhe makaronave jan t shndetshme pr trupin. Pr t`ju bindur
pr t kundrtn, po ju paraqes n vijim disa nga rreziqet kryesore q jan t lidhura zakonisht
me konsumin e shpesht t sheqerit apo t karbohidrateve. Le t fillojm me dmtimin e
procesit t rregullimit t nivelit t sheqerit ne gjak ushqimet q jan t pasura n sheqer ose
karbohidrate te rafinuara, zbrthehen n organizm n sasi t mdha t glukozs, e cila hyn
shum shpejt n sistemin e qarkullimit t gjakut. Kjo shkakton nj rritje t shpejt t nivelit t
sheqerit n gjak, q provokon nj lirim t ekzagjeruar t hormonit insuline, q ka pr qellim
uljen e ktij niveli. Kur kjo situat ndodh shpesh, sforcimi i vazhdueshm i pankreasit pr t
prodhuar sasi shtes t insulins mund t dmtoj aftsin e trupit pr t mbajtur nj nivel t
qndrueshm t sheqerit n gjak, duke uar n rezistenc ndaj veprimit t insulins dhe ne
shfaqjen e diabetit te sheqerit t tipit 2. Mund t prmendim edhe obezitetin dhe shtimin n
pesh sepse sheqeri sht burimi yn kryesor i energjis dhe kur dhe kur konsumohet, ai mund
t konvertohet n glikogjen dhe t ruhet n muskul ose n mli pr prdorim n t ardhmen.
Pr shkak t ktij potenciali q kan sheqeri dhe karbohidratet e rafinuara pr t shkaktuar
shtim n pesh, shumica e njerzve q i konsumojn vazhdimisht ato, jan dukshm mbi pesh.
Gjithashtu smundjet e zemrs dhe kanceri jan dy shkaqet kryesore t vdekjes n bot, me nj
prhapje gjithnj e m t madhe n vitet e fundit. sht konstatuar se shfaqja dhe zhvillimi i
tyre jan t lidhura ngushte edhe me konsumin e sheqerit dhe t karbohidrateve t rafinuara.
Nse do ndaleshim m gjat n kt argument, kjo lidhje sht konstatuar mjaft e fort n
rastet e infarktit t miokardit, aterosklerozs dhe smundjeve t zemrs n prgjithsi. Kjo
shpjegohet me faktin se konsumi i sheqerit rrit nivelin e tij n gjak, duke provokuar m pas
dmtimin e indeve dhe inflamacion n murin e brendshm t arterieve t zemrs.

Kshilla
Pr nj jet m t mir pa sheqer

Pr shkak t shijes s mbl dhe t natyrs droguese t sheqerit, shum njerz e kan mjaft t
vshtir ta eliminojn ate nga dieta e tyre, pavarsisht dmit q mund t`u shkaktoj.

- Kontrolloni gjithmon n amballazhin e produkteve ushqimore q blini, listn e komponenteve
q prmbajn. Sigurohuni q t mos prmbajn glukoze, sukroz, fruktoz, apo shurup drithi me
prmbajtje t lart fruktoze.
- Evitoni konsumin e shpesht dhe n sasi t mdha t mblsirave, veanrisht t atyre me
sherbet.
- Preferoni mblsirat e prgatitura n shtpi, sepse jan m t freskta dhe m t
shndetshme, pasi kan nivel t kontrolluar t sheqerit t procesuar.
- Konsumoni 5-6 vakte n dit (do 3 or), n mnyr q t mos jeni t uritur n vaktin e radhs.
- Konsumoni n vaktet e vogla (snack) ushqime q prmbajn sheqer natyral, t dobishm pr
organizmin, si jan frutat dhe zarzavatet e freskta.
- Konsumoni lngje q nuk kan ose kan sasi t pakt t sheqernave t procesuara, si uji,
qumshti me pak yndyr, sasi t kufizuara t lngut te frutave t freskt (t prgatitur ne
shtpi), dhe njkohsisht evitoni pijet me gaz si soda, cola, pijet energjike, etj.
- Evitoni ushqimet fast-food, prdorni mustardn n vend t majonezs, prdorni salcn e
domates n vend t salcs s bardh.
- Evitoni bukn e bardh, makaronat e bardha, orizin e bardh, salcn e bardhe.
- Pini sa m shum uj gjat dits, t paktn 8 gota uj n dit, mundsisht menjher para
ngrnies s ushqimit, n mnyr q t evitoni ngrnien e teprt.
- Kryeni t paktn 30 minuta aktivitet fizik n dit, gjithmon nse jua lejon gjendja juaj
shndetsore.
- Regjimi i msiprm, si dhe evitimi i streseve dhe i njerzve me energji negative pr ju, sigurisht
q do t`ju mbajn larg smundjeve.
Proteina
Proteina sht nj lnd ushqyese shum e rndsishme, sepse ajo prdoret pjesrisht pr t
krijuar energji dhe pjesrisht pr t ndrtuar gjith organizmin. Pr shkak t funksionit ndrtues
t proteinave sht shum keq q t kesh munges proteinash ndrsa je n rritje e sipr.
Proteina mund t jet me prejardhje shtazore ose bimore. Proteina shtazore vjen nga kafsht
dhe gjendet pr shembull n vez, qumsht, djath, mish dhe peshk. Proteina bimore vjen nga
bimt dhe gjendet pr shembull n bizele, fasule (fasule soje, fasule t bardhe dhe t errta),
oriz , miell e drithra. Proteinat marrin pjes n mirmbajtjen e indeve t lkurs. Prandaj sht
e rndsishme q ato t prfshihen n t gjitha racionet tona ditore. Proteina nuk sht e
nevojshme q t prbj nj pjes t madhe t ushqimit sepse vetm nj sasi e vogl proteine e
nj cilsie t mir siguron q cilsia e prbashkt proteinore e gjith ushqimit t jet e mir. Nuk
sht e nevojshme q t hahen ushqime me prejardhje shtazore pr t ngrn mjaftueshm
proteina. Mund t jesh vegjetar dhe t marrsh mjaftueshm protein, por kjo krkon q t bsh
kujdes n zgjedhjen e ushqimeve me prejardhje bimore me sasi t lart proteine. Pr m tepr
mund t plotsosh me vez, qumsht dhe djath.



Yndyrna
Yndyrna sht nj lnd ushqyese q prmban m shum energji, n 100 gram yndyr ka
dyfish m shum energji se sa n 100 gram karbohidrate. Do me thn q njerzit duhet t
bjn kujdes q t mos t han shum yndyrna, sepse njeriu absorbon shum energji shpejt dhe
prandaj rezikon t bhet i shndosh. Mund t jet e vshtir pr t par sa yndyr ka n nj
ushqim vetm kur ka gjalp, vaj ose margarin, q jan pothuajse yndyrna. Prandaj mund t
flitet pr dhjam t fshehur , q sht ai dhjam q nuk mund t shihet direkt me sy (pr
shembull sht e vshtir t shikohet se sa dhjam ka n djath q mund t prmbaj nga 10% deri
n 80% yndyr). Prandaj sht mir q t lexohet prbrja sa yndyr ka n produktin ushqyes
prkats.Ushqimi i prpunuar industrialisht nuk sht m i keq se ushqimi i gatuar n shtpi, por
duhet pasur parasysh q dhjami sht m i lir se mishi dhe prandaj pr prodhuesit sht me
interes q t shkmbejn pjes t mishit me dhjam.

Nuk sht shum e shndetshme q t hash shum yndyr. Midis t tjerave sht shum e
pashndetshme pr ent e gjakut n trup t ekspozohen nga shum yndyra, sepse yndyra mund
t grumbullohet n muret e enve t gjakut dhe n kt mnyr rritet rreziku pr bllookimin e
enve t gjakut, prej t cilave njeriu mund t vdesi. Ndr t tjerash sasia e madhe e yndyrs n
ushqim bn q njeriu t peshoj shum. Njeriu sht mbipesh kur merr m shum energji, sesa
ka nevoj, sepse trupi e e grumbullon kt energji ekstra n form dhjami rreth barkut ose
vende t tjera n trup.


Vitaminat dhe mineralet
Vitaminat dhe mineralet jan lnd q duhet ti marr trupi nga ushqimi q ne ham. Mund t
prdoren vitamina ose minerale n form t pilulave, por nse ju hani ushqime t shndetshme
dhe t ndryshme gjat gjith vitit, nuk sht e nevojshme.

Vitaminat jan lnd t vogla organike, q ne duhet ti marrim n doza shum t vogla. Ato jan
t rndsishme pr shum funksione n trup, midis t tjerash, metabolizmin. Ne nuk mund t
prodhojm vet vitamina n trup, prandaj duhet ti marrim ato nprmjet ushqimit. Vitaminat
ndahen n ato q shkrihen n uj si (Vitamina-B dhe Vitamina-C) dhe ato q shkrihen n
yndyrna si (Vitamina-D, Vitamina-E dhe Vitamina-K).

Mineralet jan lnd baz q jan me rndsi jetsore pr ne. Ashtu si vitaminat dhe mineralet
ne i marrim nga ushqimi q ham, sepse ato nuk krijohen n trupin ton. Minerale jan pr
shembull natriumi, kaliumi, kalciumi, magneziumi, hekuri, jodi, mangani, bakri, zinku, kromi,
fluori, seleni, dhe siliciumi. sht e vshtir pr t prcaktuar nse ne marrim mjaftueshm
vitamina dhe minerale. N qoft se dyshon q nuk i merr mjaftueshm me an t ushqimit sht
mir t krkosh t bsh nj vizit te mjeku i familjes.