DSS Teorija

Fakultet elektrotehnike, strojarstva i
brodogradnje

Digitalni sustavi i strukture
Teorija
Raunarstvo 750/3
2005./2006.

Izradili:
Aneli Ines
Beara Marina
Matijevi Marko
Sommer Andrija
Tomai Berislav
Zari Tanja
Zrno Josipa

Split, veljaa 2006.
2
Sadraj

SADRAJ.............................................................................................................................................................. 2
I. TREINA GRADIVA....................................................................................................................................... 5
1. PRIKAZ INFORMACIJA U DIGITALNIM SUSTAVIMA.......................................................................... 5
1.1. Analogni i digitalni sustavi..................................................................................................................... 5
1.2. Informacijski volumen i digitalni sustav................................................................................................. 5
1.3. Kodovi i kodiranje .................................................................................................................................. 6
2. BROJEVNI SUSTAVI ................................................................................................................................... 6
2.1. Poliadski brojevni sustavi....................................................................................................................... 6
2.2. Izbor brojevnog sustava za digitalne sustave ......................................................................................... 7
2.3. Prikaz brojeva binarnim kodovima ........................................................................................................ 8
2.4. Primjene binarnih kodova ...................................................................................................................... 8
3. ARITMETIKA PO MODULU....................................................................................................................... 9
3.1. Definicija sume po modulu kao grupe .................................................................................................... 9
3.2. Neutralni element i inverz za sumu po modulu....................................................................................... 9
3.3. Binarni brojevni sustav i suma po modulu ........................................................................................... 10
3.4. Primjena drugog komplementa............................................................................................................. 11
4. NORMALNI ALGEBARSKI OBLICI......................................................................................................... 12
4.1. Koncept elementarnih logikih sklopova.............................................................................................. 12
4.2. Klasifikacija digitalnih tehnologija ...................................................................................................... 13
4.3. Diodna i diodnotranzistorska logika .................................................................................................. 13
4.4. Tranzistorskitranzistorska logika ....................................................................................................... 14
4.5. Komplementarna MOS tehnologija ...................................................................................................... 15
4.6. Primjena elementarnih logikih sklopova ............................................................................................ 15
5. BOOLEOVA ALGEBRA ............................................................................................................................ 16
5.1. Booleova algebra i algebra logike ....................................................................................................... 16
5.2. Postulati algebre logike........................................................................................................................ 16
5.3. Teoremi algebre logike s jednom varijablom....................................................................................... 18
5.4. Teoremi algebre logike s dvije varijable .............................................................................................. 18
6. BOOLEOVE FUNKCIJE............................................................................................................................. 19
6.1. Booleova funkcija kao preslikavanje .................................................................................................... 19
6.2. Osnovno zapisivanje i vrste Booleovih funkcija ................................................................................... 19
6.3. Grafiki zapis Booleovih funkcija......................................................................................................... 20
6.4. Ostali naini zapisa Booleove funkcije................................................................................................. 21
7. NORMALNI ALGEBARSKI OBLICI......................................................................................................... 22
7.1. Algebarski zapis potpunim normalnim oblicima .................................................................................. 22
7.2. Svojstva negirane funkcije .................................................................................................................... 22
7.3. Minimalni normalni oblici.................................................................................................................... 23
7.4. Razbijanje PDNO na preostale funkcije............................................................................................... 23
8. POTPUNI SKUPOVI FUNKCIJA............................................................................................................... 24
8.1. Elementarne funkcije ............................................................................................................................ 24
8.2. Potpuni skup funkcija ........................................................................................................................... 25
8.3. Dokazati potpunost za (I, NE) i (NI)..................................................................................................... 26
8.4. Dokazati potpunost za(ILI, NE) i (NILI)............................................................................................... 26
9. MINIMIZACIJA NORMALNIH OBLIKA ................................................................................................. 27
9.1. Kriteriji minimizacije............................................................................................................................ 27
9.2. Osnovni algebarski postupak minimizacije normalnih oblika.............................................................. 27
9.3. Pomoni algebarski postupci (proirenja) ........................................................................................... 28
9.4. Postupak minimizacije PKNO .............................................................................................................. 29
10. POSTUPCI MINIMIZACIJE I REALIZACIJE NI I NILI VRATIMA...................................................... 30
10.1. Postupak minimizacije Veitchevim dijagramom................................................................................. 30
10.2. QuinnMcClusky postupak minimizacije............................................................................................ 31
10.3. Harvardski postupak minimizacije ..................................................................................................... 32
10.4. Minimizacija i realizacija NI vratima................................................................................................. 32
10.5. Minimizacija i realizacija NILI vratima............................................................................................. 33
10.6. Sinteza sklopova za zbrajanje............................................................................................................. 33
3
II. TREINA GRADIVA................................................................................................................................... 35
11. KOMBINACIJSKI SKLOPOVI SREDNJEG STUPNJA INTEGRACIJE................................................ 35
11.1. Selektor/multiplekser .......................................................................................................................... 35
11.2. Dekoder/demultiplekser...................................................................................................................... 36
11.3. Enkoder s prioritetom......................................................................................................................... 37
12. REALIZACIJA BF MULTIPLEKSEROM................................................................................................ 37
12.1. Pristup realizaciji Booleove funkcije multiplekserom ........................................................................ 37
12.2. Realizacija BF multiplekserom za n=m.............................................................................................. 38
12.3. Realizacija BF multiplekserom za n>m.............................................................................................. 38
12.4. Minimizacija multiplekserskog stabla ................................................................................................ 39
13. REALIZACIJA BF DEMULTIPLEKSEROM........................................................................................... 40
13.1. Pristup realizaciji Boolove funkcije demultiplekserom ...................................................................... 40
13.2. Realizacija BF demultiplekserom za n=m......................................................................................... 40
13.3. Realizacija BF demultiplekserom za n>m......................................................................................... 41
13.4. Minimizacija demultiplekserskog stabla............................................................................................. 42
14. MULTIPLEKSERSKODEMULTIPLEKSERSKA (MD) STRUKTURA............................................... 42
14.1. Multiplekserskodemultiplekserska struktura .................................................................................... 42
14.2. Optimalna veliina MD strukture....................................................................................................... 43
14.3. Memorije sa samom oitanjem........................................................................................................... 43
15. PROGRAMABILNE LOGICKE STRUKTURE ....................................................................................... 44
15.1. Definicija programibilne logike strukture ........................................................................................ 44
15.2. FPLA (Field Programmable Logic Array) ......................................................................................... 44
15.3. GAL (Generic Array Logic)................................................................................................................ 45
15.4. CPLD (Complex Programmable Logic Device) ................................................................................. 45
16. SEKVENCIJALNI SKLOPOVI................................................................................................................. 46
16.1. Kombinacijski sklopovi....................................................................................................................... 46
16.2. Sekvencijalni sklopovi......................................................................................................................... 46
16.3. Kanjenje i pamenje.......................................................................................................................... 46
17. RAD SKLOPA U DISKRETNOM VREMENU ........................................................................................ 47
17.1. Diskretno vrijeme ............................................................................................................................... 47
17.2. Rad sklopa u diskretnom vremenu...................................................................................................... 47
17.3. Sinkroni sklopovi ................................................................................................................................ 48
18. BISTABIL KAO SKLOP ........................................................................................................................... 48
18.1. Osnovni sklop za pamenje elementarni RS bistabil ....................................................................... 48
18.2. Sinkronizacija bistabila s diskretnim vremenom ................................................................................ 49
18.3. Bistabil kao funkcionalni blok ............................................................................................................ 49
18.4. Standardni bistabili ............................................................................................................................ 50
19. SINTEZA OPIH BISTABILA................................................................................................................. 51
19.1. Model realizacije opih bistabila ....................................................................................................... 51
19.2. Metoda rekonstrukcije ........................................................................................................................ 52
19.3. Metoda izjednaavanja....................................................................................................................... 52
19.4. Metoda za D bistabil........................................................................................................................... 53
20. SLOENI SKLOPOVI S BISTABILIMA.................................................................................................. 53
20.1. Registar .............................................................................................................................................. 53
20.2. Pomani registar ................................................................................................................................ 53
20.3. Brojilo................................................................................................................................................. 54
4
III. TREINA GRADIVA.................................................................................................................................. 55
21. DIGITALNI AUTOMAT........................................................................................................................... 55
21.1. Sustav s upravljanjem......................................................................................................................... 55
21.2. Svojstva automata 1. dio..................................................................................................................... 55
21.3. Svojstva automata 2. dio..................................................................................................................... 55
22. APSTRAKTNI MODEL DIGITALNOG AUTOMATA........................................................................... 56
22.1. Automat 1. dio .................................................................................................................................... 56
22.2. Automat 2. dio .................................................................................................................................... 56
22.3. Sinteza automata................................................................................................................................. 57
23. ZADAVANJE AUTOMATA..................................................................................................................... 58
23.1. Pristupi zadavanju automata.............................................................................................................. 58
23.2. Vrste ulazne sekvence ......................................................................................................................... 58
23.3. Postupak zadavanja korak po korak................................................................................................... 59
23.4. Primjena postupka korak po korak..................................................................................................... 59
24. EKVIVALENTNOST AUTOMATA......................................................................................................... 60
24.1. Odnosi jednakosti medu automatima.................................................................................................. 60
24.2. Definicija ekvivalentnosti automata ................................................................................................... 60
24.3. Definicija ekvivalentnosti stanja......................................................................................................... 60
24.4. Nuan i dovoljan uvjet ........................................................................................................................ 61
24.5. Minimizacija primitivne tablice.......................................................................................................... 61
25. NAPREDNI POSTUPCI MINIMIZACIJE AUTOMATA......................................................................... 61
25.1. HM algoritam..................................................................................................................................... 61
25.2. PU algoritam...................................................................................................................................... 62
26. STRUKTURNA SINTEZA AUTOMATA ................................................................................................ 63
26.1. Model realizacije automata................................................................................................................ 63
26.2. Kodiranje automata............................................................................................................................ 63
26.3. Tablica automata s kodovima............................................................................................................. 64
26.4. Sinteza konkretnog automata.............................................................................................................. 65
27. AUTOMATI I ALGORITMI...................................................................................................................... 65
27.1. Programabilni automat ...................................................................................................................... 65
27.2. Algoritam............................................................................................................................................ 66
27.3. Turingov stroj ..................................................................................................................................... 66
28. AUTOMATI I JEZICI ................................................................................................................................ 67
28.1. Znaaj analize jezika .......................................................................................................................... 67
28.2. Kompleksnost algoritama................................................................................................................... 67
28.3. Izraunljivost ...................................................................................................................................... 68
28.4. Taksonomija automata i jezika ........................................................................................................... 69
29. ALGEBRA DOGAAJA........................................................................................................................... 70
29.1. Elementarni i sloeni dogaaji ........................................................................................................... 70
29.2. Operatori algebre dogaaja............................................................................................................... 70
30. ZADAVANJE AUTOMATA REGULARNIM IZRAZOM....................................................................... 71
30.1. Zadavanje automata s pomou RI ...................................................................................................... 71
30.2. Indeksiranje RI ................................................................................................................................... 72
30.3. Dobivanje strukture automata iz RI.................................................................................................... 73

I. DIO - DIGITALNI SUSTAVI I STRUKTURE
5
I. TREINA GRADIVA

1. PRIKAZ INFORMACIJA U DIGITALNIM SUSTAVIMA
1.1. Analogni i digitalni sustavi
injenica, informacija, elektrini signal, modulacija
definicija analognog sustava
definicija digitalnog sustava

INJENICA neka pojava postoji bez obzira da li je osjeamo.
INFORMACIJA je saznanje ovjeka o biti neke stvari, dogaaja ili postupka.
ELEKTRINI SIGNAL prijenos informacija elektrinom energijom.
MODULACIJA Postupak mijenjanja neke od fizikalnih veliina elektrinog signala(napon,
struja, frekvencija, faza, valni oblik) u skladu s promjenom informacije. Postupke modulacije
dijelimo na digitalne i analogne.
Kod ANALOGNIH sustava informaciji se pridruuje neka veliina elektrinog signala prema
izabranoj funkciji. To znai da e sva informacija biti sadrana u npr. naponu elektrinog
signala.
Kod DIGITALNIH sustava informacija se najprije predstavi brojem, a onda taj broj
elektrinim signalom. Za svaku znamenku broja koristi se po jedan elektrini signal.

1.2. Informacijski volumen i digitalni sustav
sustav s niskim propustom, broj razina, kapacitet
digitalni i analogni sustav
paralelni i serijski prijenos

SUSTAV S NISKIM PROPUSTOM
Kod sustava s niskim propustom irina
pojasa B = f
g
f
d
= f
g
0 = f
g

u jednom periodu signala f
g
prenesemo dva
signalna elementa. Odatle 2B signalnih
elemenata u sekundi.
Broj razina R = U/u. Raspon signala ogranien dogovorom, a
minimalni signal je ogranien smetnjama.
dogovor: D = log2(R) = ld(R) bita/sign. elementu
KAPACITET SUSTAVA izraava brzinu obrade, brzinu prijenosa, brzinu pristupa
podacima, Kapacitet C = 2BD [se/sek bit/se = bit/sek]
Kod ANALOGNIH sustava informaciji se pridruuje neka veliina elektrinog signala prema
izabranoj funkciji. To znai da e sva informacija biti sadrana u npr. naponu elektrinog
signala.
Kod DIGITALNIH sustava informacija se najprije predstavi brojem, a onda taj broj
elektrinim signalom. Za svaku znamenku broja koristi se po jedan elektrini signal.
Digitalni sustavi imaju niz prednosti i sve vie u primjeni zamjenjuju analogne sustave.
Meutim, analogna tehnologija zadrava svoju ulogu u podruju povezivanja digitalnih
sustava s okolinom, koja je uglavnom analogna.
Serijski i paralelni prijenos:
Paralelni prijenos je prijenos informacije pomou vie kanala, dok je serijski prijenos,
prijenos informacija pomou jednog kanala. Istu koliinu podataka moemo prenijeti serijski
1 kanalom k puta veom brzinom od paralelno: k kanala jedininom brzinom.
6
1.3. Kodovi i kodiranje
definicija, jednoznanost, razluivost, kodiranje, dekodiranje
podjela kodova, kodna rije
analogni i digitalni sustavi u odnosu na kodove

Kod je dogovoreno uspostavljen sustav simbola kojima oznaavamo pojmove(informacije) iz
nekog skupa pojmova.
Kodiranje ima dva znaenja: postupak konstrukcije nekog koda, primjena nekog koda kroz
zamjenu pojma simbolom.
Jednoznanost jednom pojmu najmanje jedan simbol
Razluivost treba dovoljan broj simbola
Dekodiranje postupak izdvajanja polazne informacije iz simbola.
Podjela kodova: posredni i neposredni.
Neposrednih kodovi za svaki se pojam bira zasebni simbol.
Posredni kodovi pojmu se najprije dodijeli kodna rije ili kompleksija, a onda se kodna
rije prikae pomou konanog skupa simbola koje zovemo slovima.
Kodna rije ili kompleksija: kodnu rije formiramo iz skupa elementarnih simbola,
kompleksija: cjelina sastavljena od vie dijelova
Analogni i digitalni sustavi u odnosu na kodove: analogni sustavi su sustavi neposrednog
kodiranja. Kod njih vrijednost analognog signala ima znaenje simbola. Digitalni sustavi su
sustavi posrednog kodiranja. Kod njih vrijednost digitalnog signala ima znaenje slova, a
skup vrijednosti vie signala znaenje kodne rijei.

2. BROJEVNI SUSTAVI
2.1. Poliadski brojevni sustavi
definicija poliadskog brojevnog sustava, svojstva
zapis realnih brojeva
odnos i pretvorba binarnog i heksadecimalnog
analogni i digitalni sustavi prema brojevnom sustavu

Poliadski brojevni sustav: broj zapisujemo kompleksijom od n elemenata a
k
, pomnoenih s
potencijom baze s:
+ + + + = =
1
0
0 1
2
2
1
1
...
n
k
n
n
n
n
k
k
a s a s a s a s a a
Svojstva: Znamenke a
k
se samo napiu jedna iza druge, tako da je krajnja desna znamenka a
0
.
Svaka pozicija znamenke na lijevo od a
0
podrazumijeva mnoenje s potencijom baze s. Svaka
pozicija ima svoju teinu, te je kod teinski.
Realni brojevi se zapisuju koritenjem zareza ili toke, kojima se oznaava pozicija
znamenke a
0
, iza koje se moe dopisati potreban broj znamenki:

+ + + + + + + + = =
1
2
2
1
1 0 1
2
2
1
1
... ...
d n
d k
d
d
d n
d n
d n
d n
k
k
s a s a s a a s a s a s a s a a
Odnos binarnog i heksadecimalnog: s
16
=(s
2
)
4
znai da se svaka znamenka
heksadecimalnog broja moe bez ostatka prikazati s etiri znamenke binarnog broja.
Pretvorba:
D
1101
1
0001
1D
16
=29
10

7
Analogni i digitalni sustavi prema brojevnom sustavu
Analogni sustavi su sustavi neposrednog kodiranja gdje se za svaki pojam bira zasebni
simbol. Dakle, poveanjem baze brojevnog sustava se sve vei skup brojeva moe izraziti
jednom znamenkom. Za dovoljno veliki s, bit e dovoljna jedna znamenka, a to nije nita
drugo nego analogni sustav s jednim elektrinim signalom.
Digitalni sustavi su sustavi posrednog kodiranja. Kod njih vrijednost digitalnog signala ima
znaenje slova, a skup vrijednosti vie signala znaenje kode rijei. Kodnom rijei
predstavljamo informaciju.

2.2. Izbor brojevnog sustava za digitalne sustave
elektrini signal i doputena pogrjeka
pozitivna i negativna logika
rad tranzistora kao sklopke
kodne rijeci binarnog sustava

Elektrini signal prijenos informacija elektrinom energijom.
Doputena pogrjeka: elektrinom signalu podijelimo itavo podruje vrijednosti napona
koje moe poprimiti na s jednakih pojasa tako da je za svaku vrijednost napona vjerojatnost
djelovanja smetnje jednaka. Razliiti poremeaji utjeu tako da signal koji je izvorno poslan
unutar jednog pojasa prebace u neki od susjednih pojasa. Zbog toga nastojimo napon signala
zadrati sredini pojasa. Na taj nain je doputeni poremeaj najvei.
Pozitivna logika je kada niom naponskom razinom
prikazujemo logiku 0, a viom naponskom razinom
logiku 1.
Negativna logika je kada niom naponskom
razinom prikazujemo logiku 1, a viom naponskom
razinom logiku 0.
Ako je struja baze zanemariva kaemo da je
tranzistor zakoen, pa e izlaz biti spojen na izvor.
Dakle, na izlazu sklopa e biti logika 1.
Ako je struja baze dovoljno velika s obzirom na
kaemo da je tranzistor u zasienju, pa e izlaz biti
spojen preko tranzistora na uzemljenje. Dakle, na
izlazu sklopa e biti logika 0.
Kodne rijei binarnog sustava: u binarnom brojevnom sustavu ukupni broj moguih kodnih
rijei je N=2
n
, a najvei broj koji se moe zapisati pomou n znamenki je a
max
=2
n
1.

8
2.3. Prikaz brojeva binarnim kodovima
prirodni binarni kod
pretvorbe binarnog u dekadski i obrnuto
BCD kodovi

Prirodni binarni kod: kodne rijei binarnih brojeva koristimo za kodiranje
0
. Dakle, svaka
kodna rije predstavlja broj napisan u binarnom poliadskom brojevnom sustavu.
Pretvorba: Pretvorba dekadskog u binarni br. sustav se vri algoritmom sukcesivnog
dijeljenja. Pretvorba binarnog u dekadski br. sustav se vri:
=
=
1
0
10
2
n
k
k
k
a a ili algoritmom
sukcesivnog mnoenja.
Binarno kodirani dekadski brojevi (BCD) svaka znamenka dekadskog broja zasebno je
kodirana binarnom kodnom rijei. Za prikaz jedne dekadske znamenke potrebna je kodna
rije duljine 4 bita. BCD kodovi mogu biti komplementarni, teinski ili oboje. 8421BCD kod
je teinski, a 2421BCD kod je komplementarnoteinski.

2.4. Primjene binarnih kodova
kodna udaljenost, kodovi za otkrivanje i ispravljanje pogrjeki
osnovne aritmetike operacije nad binarnim brojevima

Kodna udaljenost ili distanca je broj bita u kojima se razlikuju dvije kodne rijei istih
varijabli i iste duljine.
Kodovi za otkrivanje pogreki:
POGREKA: prevodi 10, 01. Novo nastala kodna rije razlikuje se u onoliko bita, koliko
ih je promijenjeno djelovanjem smetnje. Pogreku je
mogue otkriti, ako smetnja prevodi koritenu
(ispravnu) kodnu rije u neku neiskoritenu
(neispravnu). Viestruke pogrjeke su manje
vjerojatne. Kod konstruiramo tako da izmeu bilo
koje dvije ispravne kodne rijei distanca bude
najmanje d. Tada moemo otkriti d1 struku
pogreku ispraviti (d/2) struku pogreku.

Aritmetike operacije nad binarnim brojevima: zbrajanje (obavlja se po znamenku vodei
rauna o preteku), mnoenje (takoer se obavlja kao kod dekadskih brojeva), zbrajanje po
modulu, inverz, oduzimanje po modulu, pomak u lijevo i pomaku desno.

9
3. ARITMETIKA PO MODULU
3.1. Definicija sume po modulu kao grupe
motivacija
definicija grupe "suma po modulu"
svojstva (postulati)

Motivacija: Sklopovi za zbrajanje u nekim sluajevima ne mogu prikazati rezultat s istim
brojem bita kojim raspolau pribrojnici zbog konanosti stvarnih sklopova.
Definicija grupe "suma po modulu": grupa koja se sastoji od skupa F i operacije :
{ } 0, 2,..., 1 ; 2; F m m m = ;
+
= =
m
b a
z c b a Re
gdje je m modul, a operacija zbrajanje po modulu m, definirana kao ostatak (Rez)
cjelobrojnog dijeljenja zbroja a+b s modulom m.
Svojstva:
zatvorenost: a, b F a b = c : c F
asocijativnost: a, b, c F a b c = (a b) c = a (b c)
komutativnost: a, b F a b = b a
neutralni element: a F e F: a e = e a = a
inverz: a F a F: a a = a a = e

3.2. Neutralni element i inverz za sumu po modulu
definirati neutralni element, pokazati problem neodreenosti
izraunati neutralni element
definirati i izraunati inverz

Neutralni element: a F e F: a e = e a = a
Problem neodreenosti: Iz obinog zbroja jednoznano dobijemo ostatak, ali iz ostatka ne
moemo znati koliki je bio obini zbroj, pa trebamo uvrstiti faktore nesigurnosti k' i k'':
a + e + km = a + km e =(k k)m e = km
Faktore nesigurnosti k' i k'' moemo zamijeniti jednim faktorom k=k'k', kojeg biramo kako
bi e zadovoljio svojstvo zatvorenosti. k = 0 e = 0 F
Izraun neutralnog elementa: 0 Rez Rez = = +
+
= e a e a
m
a
m
e a
a e a
Inverz : a F a F: a a = a a = e
Inverz ili dvojni komplement ili drugi komplement ili komplement po modulu dva, jednak je
obinom komplementu uveanom za jedan: ' 1 a a = +
Izraun inverza: ' 0 ' ' a a a a k m a km a = + = =
Imamo dva sluaja:
0 0 ' 0
0 1 '
a k a
a k a m a
= = =
> = =

Pa moemo pisati:
0; 0
'
; 0
a
a
m a a
=
=

>

10
3.3. Binarni brojevni sustav i suma po modulu
pokazati posljedice konanosti sklopa
izraunati inverz za binarni sustav
definirati prvi i drugi komplement

Konani sklop za obino zbrajanje:
1001 9
1100 12
1 0101 5
+

mod 16
21
5 21 5
16
rez

= = =

jer je ogranien na 4 bita: s=2; n=4; a
max
=2
n
1=15; N=2
n
=16
Sklop se ponaa kao da imamo sumu po modulu:
{ } { } { } 0,..., 1 0,..., 2 1 0,...,
n
max
F m a = = =
Povezali smo binarni brojevni sustav i sumu po modulu!
Izracun inverza za binarni sustav:
a'=ma m=2
n
a
max
=2
n
1 2
n
=m=a
max
+ 1 a'= a
max
+ 1 a = a
max
a + 1
1
0
' 2 1
n
k
k
k
a a
=
= +

0; ' 0
' 1
0; ' 1
a a
a a
a a a
= =

= =

> = +

Prvi komplement ili obini komplement broja a: ( )
1 1
0 0
1
n n
k k
k k
k k
a s a s a s

= =
= =

Inverz ili dvojni komplement ili drugi komplement ili komplement po modulu dva, jednak
je obinom komplementu uveanom za jedan: 1 ' + = a a

11
3.4. Primjena drugog komplementa
prikazati oduzimanje po modulu
komentirati kodiranje pozitivnih cijelih brojeva
zbrajanje i oduzimanje pozitivnih cijelih brojeva
komentirati kodiranje pozitivnih i negativnih brojeva
zbrajanje i oduzimanje pozitivnih i negativnih brojeva

Oduzimanje po modulu:
1
'
Rez Rez Rez Rez '
k
a b a b km a m b a b
a b a b
m m m m
=
+ + +
= = = = =

odnosno, oduzimanje jednostavno ostvarimo pribrajanjem inverza.
Brojeve grafiki prikazujemo na brojevnom pravcu, koji se prostire u
beskonanost. Zbog konanosti sklopova i zbroja po modulu radije ih
prikazujemo na krunici. Smjer kazaljke na satu smatramo kretanjem
rastuih pozitivnih brojeva.
Dva broja, a i b, moemo zbrojiti, i zbroj c dobiti grafikim zbrajanjem
lukova. Rezultat e biti toan dok je zbroj manji od 2
n
1 za n bitova.
Ako je zbroj vei dolazi do preteka s najznaajnijeg bita.
Razliku d=ba moemo dobiti oduzimanjem lukova. U praksi, razliku
d raunamo koritenjem inverza a i zbrajanjem s b: d=b+a'.
Brojevi s desne strane krunice, koji slijede niz prirodnih binarnih
brojeva 0, 1, ..., 2
n1
1 smatraju se pozitivnima. Njihovi inverzi s lijeve
strane, koji idu smjerom obrnutim od kretanja kazaljke na satu, smatraju
se negativnim brojevima, koji slijede niz 1, 2, ..., 2
n1
. Svim
brojevima najznaajniji bit je bit predznaka(npr. 1 za negative).
Pri zbrajanju i oduzimanju sada vrijede ista pravila kao kad se brojevi
koriste kao samo pozitivni. Jedino se kod zbrajanja ne smije prijei donja
toka, dok se kod oduzimanja mora prijei.
12
4. NORMALNI ALGEBARSKI OBLICI
4.1. Koncept elementarnih logikih sklopova
motivacija, operatori algebre logike
algebarski izraz, logiki dijagram, shema sklopa
elementarni logiki sklopovi (logika vrata)
elektromehaniki logiki krugovi

Motivacija: digitalni se sklopovi izrauju koritenjem gotovih modula proizvedenih
elektronikom tehnologijom. To su elementarni logiki sklopovi.

U algebri logike koriste se operatori konjunkcije (&), disjunkcije (V) i negacije ().

Algebarski izrazi predstavljaju funkcijsku ovisnost o nezavisnim varijablama izraza. Na
osnovi algebarskog izraza crtamo logiki dijagram, te shemu sklopa.

Operatore konjunkcije i disjunkcije moemo realizirati i elektromehanikim relejima.
Relej je ureaj kod kojeg prolaskom struje kroz svitak nastaje magnetsko polje, a ono privue
kotvu na koju je privren kontakt. Mirni kontakt je trajno zatvoren, pa se aktiviranjem releja
strujni krug prekida, dok je radni kontakt trajno otvoren, pa se aktiviranjem releja strujni krug
zatvara.
Konjunkcija se ostvaruje serijskim, a disjunkcija paralelnim spojem radnih kontakata.
Negacija se ostvaruje mirnim kontaktom.

13
4.2. Klasifikacija digitalnih tehnologija
diskretne i integrirane tehnologije
stupnjevi integracije
vrste izlaza logikih vrata

Diskretna izvedba odnosi se na izradu sklopova od pojedinanih tranzistora i otpornika.
U diskretnu izvedbu spadaju: diodna, otporno tranzistorska i diodno tranzistorska tehnologija.
Integrirana izvedba odnosi se na izradu sklopa kao integriranog kruga, gdje su sve
komponente integrirane na jednoj ploici silicija.
U integriranu izvedbu spadaju: tranzistorsko tranzistorska tehnologija, emiterski spregnuta,
PMOS, NMOS i komplementarna unipolarna tehnologija.
Stupnjevi integracije:
SSI (Small Scale Integration): niski stupanj integracije, do 100 tranzistora, do 10 logikih
vrata.
MSI (Medium Scale Integration): srednji stupanj integracije, do 1000 tranzistora, do 100
logikih vrata.
LSI (Large Scale integration): visoki stupanj integracije, do 10000 tranzistora, do 1000
logikih vrata.
VLSI (Very Large Scale Integration): vrlo visoki stupanj integracije preko 10000
tranzistora, vie od 1000 logikih vrata.
Vrste izlaza logikih vrata:
Bipolarni izlazi(TP = totempole) generiraju vrijednosti 0 i 1. U logikoj 1 slue kao
izvorita, a u logikoj 0 kao potroai struje.
Unipolarni izlazi(OC = opencollector) generiraju samo logiku 0, i mogu biti samo
potroai struje. Kod logike 1 tranzistor se iskljuuje. Unipolarni izlazi se koriste kad je
potrebno spojiti vie izlaza na zajedniku toku.
Tristate izlazi (TS, bipolarni sa treim stanjem visoke impedancije) imaju karakteristike
bipolarnih, a sposobnost iskljuenja omoguava spajanje na sabirnicu.

4.3. Diodna i diodnotranzistorska logika
karakteristike i osnovni sklopovi DL
karakteristike i osnovni sklopovi DTL

Karakteristike i osnovni sklopovi DL:
Diodama se sprjeava kratki spoj ulaznih varijabli. Mana diodne tehnike je u problemu
generiranja nule i jedinice kod spajanja vie IILI sklopova u seriju.

14
Karakteristike i osnovni sklopovi DTL
Promjenom vrijednosti otpornika manipulira se strujama baze, pa je mogue postii da sklop
obavlja negaciju konjunkcije(NI) ili disjunkcije(NILI).

4.4. Tranzistorskitranzistorska logika
osnovni sklop TTL
odreivanje razina 0 i 1
karakteristike familija TTL krugova

Osnovni sklop TTL:
Tranzistorsko tranzistorska tehnika nastala je integriranjem
ulaznih dioda u vieemiterski tranzistor. Ako su svi ulazi u 1, PN
spoj bazakolektor vieemiterskog tranzistora vodi, te vodi
srednji tranzistor koji se zove obrta faze. Zbog toga tee struja
baze donjeg izlaznog tranzistora, pa on vodi i na izlazu daje
nulu. Gornji izlazni tranzistor ne vodi.
Ako je makar jedan ulaz u nuli, ulazni tranzistor vodi, te je
obrta faze zakoen. Stoga je i donji izlazni tranzistor zakoen. Gornji tranzistor dobiva sada
struju baze s kolektorskog otpornika obrtaa faze, te na izlazu generira jedinicu.
Razine: TTL tehnologija je postavila niz standarada u digitalnoj elektronici, od kojih su
najvaniji napon napajanja 5 V i standardne razine za 0 i 1: 0V0,8V za 0; 2,4V5V za 1.
Karakteristike familija TTL krugova:
74xx = normalni,
74Lxx = niska potronja i brzina,
74Hxx = velika brzina i potronja,
74Sxx = normalni shottky,
74LSxx = shottky sa malom potronjom,
74ALSxx = novija familija sa manjom dimenzijom tranzistora
74Fxx = novija familija brzih TTL integriranih krugova

15
4.5. Komplementarna MOS tehnologija
osnovni sklop CMOS
karakteristike CMOS logikih vrata
potronja CMOS vrata
primjena CMOS u VLSI krugovima

U CMOS tehnologiji koriste se tranzistori s osiromaenjem.
Ako su oba ulaza u 1, oba serijski spojena donja tranzistora
su otvorena, a oba gornja paralelno spojena tranzistora su
zatvorena, pa je izlaz u 0. Ako je makar jedan ulaz u 0,
jedan od gornjih tranzistora je otvoren, a jedan od donjih je
zatvore, te je izlaz u 1.

Karakteristrike: upotreba komplementarnih (P i N kanalnih) MOS tranzistora koji rade u
protufazi, velika brzina rada, te niska potronja energije.
Potronja energije CMOS integriranog kruga je niska, jer uvijek jedna od grana sklopa ne
vodi. Potronja ovisi o broju preklapanja u jedinici vremena. Na visokim frekvencijama se
pribliava potronji TTL i NMOS krugova.
Zbog svojih prednosti CMOS tehnologija je danas primarna tehnologija za proizvodnju svih
vrsta digitalnih integriranih krugova, od pojedinanih logikih vrata niskog stupnja integracije
do VLSI mikroprocesora i memorija s vie desetaka milijuna tranzistora na jednoj ploici
silicija.

4.6. Primjena elementarnih logikih sklopova
kanjenje i brzina porasta
standardne naponske razine 0 i 1
ulazne i izlazne struje
definicija faktora izlaznog grananja
definicija faktora izlaznog grananja

Kanjenje se definira kao vrijeme koje protekne izmeu
promjene na ulazu u sklop do promjene na izlazu sklopa.
Kanjenje mjerimo od sredine do sredine promjene.
Posebno mjerimo vrijeme potrebno da sklop postigne jedinicu
(t
dlh
), a posebno vrijeme potrebno da postigne nulu (t
dhl
).
Vrijeme porasta t
r
i pada t
f
je zapravo vrijeme u kojem se
obavlja promjena, od 0 u 1 ili obratno. Ta vremena mjerimo
od trenutka kad je dostignuto 10% poetne do trenutka kad
je dostignuto 90% konane vrijednosti signala.
Standardne naponske razine 0 i 1: su drugi bitan imbenik kompatibilnosti. Karakteristike
ulaznog i izlaznog sklopa TTL logikih vrata zahtijevaju nesimetrino postavljanje za 0 i 1, pa
je odreeno da su te granice za TTL i NMOS tehnologiju 00,8V max za logiku 0 i 2,45V
min za logiku 1.
Ulazne i izlazne struje su struje koje se nalaze na ulazu i izlazu sklopa, a to su: I
il
i I
ih
, I
ol
i
I
oh
. Vane su zbog toga jer utjeu na faktore ulaznog i izlaznog grananja.
16
Faktora izlaznog grananja: nam kae koliko standardnih ulaza moemo spojiti na jedan
izlaz, a da pri tom naponi signala ostanu u propisanim granicama. Za TTL i NMOS
tehnologiju te su granice 0,8V max za logiku 0 i 2,4V min za logiku 1.
FG
izl
= min ( I
ohm
/ I
ih0
; I
olm
/ I
il0
)
Faktora ulaznog grananja: nam kae koliko stvarni ulaz optereuje izlaz na koji je spojen u
odnosu na standardni ulaz za promatranu tehnologiju i varijantu izrade. Ovaj faktor je
najee 1.
FG
ul
= max ( I
ih
/ I
ih0
; I
il
/ I
il0
)

5. BOOLEOVA ALGEBRA
5.1. Booleova algebra i algebra logike
definirati Booleovu algebru
definirati logike operatore
definirati algebru logike
definirati redoslijed operacija

Booleova algebra je matematika struktura definirana kao:
B.A. ={G, x, =, S}
Gdje je: G skup operatora algebre;
= operator jednakosti;
S ={0,1} skup Booleovih konstanti 0 i 1;
x e S Booleova varijabla koja uzima vrijednost iz S.
Logiki operatori:
Konjunkcija dvaju sudova je istinita ako su oba suda istinita.
Disjunkcija dvaju sudova je istinita ako je istinit makar jedan od njih.
Negacija nekog suda je istinita ako je ulazni sud neistinit.

Algebra logike je Booleova algebra kod koje je skup G:
G = {&, V , }
A.L. = {&, V, , =, x, S={0,1}}.
Redoslijed operacija: kod raunana algebarskih izraza prednost se daje negaciji, pa
konjunkciji, i na kraju disjunkciji.

5.2. Postulati algebre logike
navesti poimence sve postulate i njihove formule
pokazati distributivnost tablicom istine i Vennovim dijagramom

1. Zatvorenost
a)
1 2 1 2
, x x S x x S (disjunkcija je zatvorena u S)
b)
1, 2 1 2
& x x S x x S (konjunkcija je zatvorena u S)
c)
1 1
x S x S (negacija je zatvorena u S)
2. Neutralni element
a)
1 1 1
, 0 0 x S x x = (0 je neutralni element za disjunkciju)
b)
1 1 1
,1 &1 x S x x = (1 je neutralni element za konjunkciju)
17
3. Komutativnost
a)
1 2 1 2 2 1
, x x S x x x x S = (disjunkcija je komutativna)
b)
1 2 1 2 2 1
, & & x x S x x x x S = (konjunkcija je komutativna)
4. Distributivnost
a)
1 2 3 1 2 3 1 2 1 3
, , ( & ) ( ) &( ) x x x S x x x x x x x =
(disjunkcija je distributivna s obzirom na konjunkciju)
b)
1 2 3 1 2 3 1 2 1 3
, , &( ) ( & ) ( & ) x x x S x x x x x x x =
(konjunkcija je distributivna s obzirom na disjunkciju)
5. Komplementiranje
a)
1 1 1
1 x S x x =
(disjunkcija nenegirane i negirane varijable jednaka je jedinici)
b)
1 1 1
& 0 x S x x =
(konjunkcija nenegirane varijable jednaka je nuli)
6. Asocijativnost
a)
1 2 3 1 2 3 1 2 3
, , ( ) ( ) x x x S x x x x x x =
(disjunkcija je asocijativna)
b)
1 2 3 1 2 3 1 2 3
, , &( & ) ( & ) & x x x S x x x x x x =
(konjunkcija je asocijativna)

Pokazati distributivnost tablicom istine i Vennovim dijagramom:

REDOSLIJED:
1. negacija (i sve ispod)
2. konjunkcija
3. disjunkcija

1
x
2
x
3
x
3 2
x & x ( )
3 2 1
x & x x
2 1
x x
3 1
x x ( ) ( )
3 1 2 1
x x & x x
0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 1 0 0 0 1 0
0 1 0 0 0 1 0 0
0 1 1 1 1 1 1 1
1 0 0 0 1 1 1 1
1 0 1 0 1 1 1 1
1 1 0 0 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1 1 1

18
5.3. Teoremi algebre logike s jednom varijablom
navesti poimence sve teoreme s jednom varijablom i njihove formule s dokazima

T1. Apsorpcija za disjunkciju
1
1 1 x =
Jedinica disjunktivno vezana s nekim izrazom apsorbira taj izraz. Dokaz:
1 1 1 1 1 1 1 1
( 1) 1 ( 1) ( ) (1 ) 1 x x x x x x x x = = = =
T2. Idepotentnost za disjunkciju
1 1 1
x x x =
Disjunkcija nekog izraza sa samim sobom jednaka je tom izrazu. Koristi se za saimanje ili
proirenje algebarskog izraza postojeim lanom. Dokaz:
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
( ) 1 ( ) ( ) ( ) 0 x x x x x x x x x x x = = = =
T3. Idepotentnost za konjunkciju
1 1 1
x x x =
Konjunkcija nekog izraza sa samim sobom jednaka je tom izrazu .Koristi se za saimanje ili
proirenje algebarskog izraza postojeim lanom. Dokaz:
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
0 ( ) 1 x x x x x x x x x x x = = = =
T4. Dvostruka negacija
1 1
x x =
Dokazuje se tablicom:
1
x
1
x
( )
1 1
x x =
0 1 0
1 0 1

T5. Apsorpcija za konjunkciju x
1
0=0
Nula konjunktivno vezana s nekim izrazom apsorbira taj izraz. Dokaz:
( )
1 1 1 1 1 1 1
0 0 0 1 0 0 x x x x x x x x = = = =

5.4. Teoremi algebre logike s dvije varijable
navesti poimence sve teoreme s dvije varijable i njihove formule s dokazima

T1. DeMorganov teorem za disjunkciju
2 1 2 1
x x x x =
Dokazuje se indukcijom: ako je lijeva strana jednaka desnoj (A=A), mora vrijediti postulat o
komplementiranju u oba oblika. Piemo:
2 1
x x A = ;
2 1 2 1
x x x x A = = ;
1 2
A x x =
1 A A = ( ) 1 x x x x
2 1 2 1
=
( ) ( ) ( ) 1 1 1 x x x x x x x x x x
2 2 1 1 2 1 2 1 2 1
= = =
0 A A = ( )
1 2 1 2
0 x x x x =
( ) ( ) ( ) 0 0 0 x x x x x x x x x x
2 2 1 1 2 1 2 1 2 1
= = =
T2.DeMorganov teorem za konjunkciju
1 2 1 2
x x x x =
Negacija konjunkcije dviju varijabli jednaka je disjunkciji negiranih varijabli.
1 2 1 2
x x x x =
1 2 1 2
x x x x =
1 2 1 2 1 2
x x x x x x = =
19
6. BOOLEOVE FUNKCIJE
6.1. Booleova funkcija kao preslikavanje
definirati skup kodnih rijeci nad skupom varijabli
definirati Booleovu funkciju kao preslikavanje
definirati jednostavni sklop i vezu sa Booleovom funkcijom

Definirati skup kodnih rijei nad skupom varijabli:
Ako je skup X svih n varijabli x: { }
n 2 1
x , , x , x X =
tada je Pn(X) skup svih kodnih rijei varijabli x

Definirati Booleovu funkciju kao preslikavanje:
Booleova funkcija y=f(x , x ,...,x ) je preslikavanje nadskupa P (x) u skup S = {0,1}
Definirati jednostavni sklop i vezu sa Booleovom funkcijom:
Jednostavni sklop je digitalni sklop sa jednim izlazom, koji na osnovu ulaznih varijabli
(Koje imaju konkretnu vrijednost 0 ili 1) daje izlaznu funkciju ulaznih varijabli y. Odnosno
vidimo da jednostavni sklop obavlja preslikavanje Booleova funkcije.

6.2. Osnovno zapisivanje i vrste Booleovih funkcija
zapis tablicom istine
standardni oblik tablice istine, broj redaka i njihove oznake
potpuno i nepotpuno specificirane funkcije
univerzalna funkcija

Zapis tablicom istine:
S lijeve strane zapiemo sve kodne rijei prirodnim binarnim nizom.
S desne strane napiemo vrijednosti funkcije (vrijednosti y 0, 1 i R).
Takvu strukturu zovemo tablicom isitne.
Standardni oblik tablice istine, broj redaka i njihove oznake:
S lijeve strane tablice se nalaze ulazne varijable (x
1
,x
2
...x
n
), a s desne strane
funkcije(f
1
,f
2
,...f
k
). Svaki redak oznaavamo rednim brojem i od 0 do 2
n
1, koji odgovara
vrijednosti pripadne kompleksije varijabli promatrane kao prirodni binarni broj.
Potpuno specifirana funkcija je funkcija, kod koje je preslikavanje definirano za sve kodne
rijei ulaznih varijabli.
Nepotpuno specifirana funkcija je funkcija, kod koje je preslikavanje definirano samo za
neke kodne rijei ulaznih varijabli.

( ) { } 1 11 , 0 11 , , 1 00 , 0 00 X P
n
=
20
6.3. Grafiki zapis Booleovih funkcija
Vennovi dijagrami
Veitchevi dijagrami
standardni oblik do n=6 varijabli

Vennovi dijagrami
Kod Vennovih dijagrama definiramo podruja u okviru univerzalnog skupa
nad kojima se pojedina varijabla definira kao logika jedinica. Svako
presjecite definirano je jednom kombinacijom vrijednosti varijabli koja ima
znaenje kompleksije varijabli, pa nad njim moemo definirati vrijednost
funkcije, odnosno preslikavanje u skupu S={0,1}.
Veitchevi dijagrami
Veitchev dijagram je standardizirani oblik grafikog prikaza svih
kodnih rijei nekih varijabli, nastao stiliziranim crtanjem Vennovih
dijagrama. Kod Veitchevog dijagrama podruja su formirana u
obliku kvadrata koji je podijeljen na polovine u vertikalnom i
horizontalnom smjeru. S vanjske strane piemo oznaku podruja
kao svojevrsnu koordinatu, a u svaki kvadrat se upisuje kodna rije.
Standardni oblik do n=6 varijabli

21
6.4. Ostali naini zapisa Booleove funkcije
Grayev kod i Ktablice
logiki dijagram
shema sklopa na osnovi PDNO i PKNO

Grayev kod je kod kod kojeg su susjedni bitovi kodirani tako da se razlikuju u samo jednom
bitu. Koristi se kod optikih senzora poloaja ili kuta.
Karnaughove (K) tablice su dvodimenzionalni tablini zapis funkcije koji rezultira oblikom
slinim kao Veitchev dijagram. Mana K tablica je u oteanom oitavanju pripadne kodne
rijei, pa se koriste rjee od Veitchevih dijagrama.
Logiki dijagram: je grafiki oblik zapisa, koji predstavlja blok shemu funkcije, i to na nain
da su varijable i meurezultati prikazani linijama, a
operatori blokovima.
S obzirom da raspolaemo elementarnim sklopovima
koji obavljaju konjunkciju, disjunkciju i negaciju, a
varijable funkcije predstavljamo elektrinim signalima,
moemo konstruirati sklop po strukturi slian logikom
dijagramu, koji u stvarnosti realizira zadanu funkciju.

Shema sklopa na osnovi:
PDNO:
( )
1 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3
f x x x x x x x x x x x x x x x x =

PKNO:
( ) ( ) ( ) ( )
1 1 2 3 1 2 3 1 2 3
f x x x x x x x x x x =

22
7. NORMALNI ALGEBARSKI OBLICI
7.1. Algebarski zapis potpunim normalnim oblicima
motivacija
definicija PDNO i minterma
definicija PKNO i maksterma

Motivacija:
Normalni algebarski oblici omoguavaju:
mogue ih je napisati neposredno iz tablice istine
omoguavaju izradu sklopa s najmanjim kanjenjem
sklop ima jednoliko kanjenje
mogue ih je minimizirati egzaktnim postupcima
garantiran je prijelaz na NI i NILI operatore

PDNO je disjunkcija svih onih MINTERMA mi za koje je vrijednost funkcije itog retka Ti
jednaka jedinici:
( )
i i
1 2
0 i
n 2 1
T m x , , x , x f
n
=

=

MINTERM m
i
itog retka tablice istine je konjunkcija SVIH varijabli tako da su one koje u
pripadnoj kodnoj rijei imaju vrijednost nula negirane, a one u jedinici nenegirane:
( )
3 2 1
011
3 2 1 3
x x x x , x , x m =

PKNO je konjunkcija svih onih MAKSTERMA M
i
za koje je vrijednost funkcije itog retka
Ti jednaka nuli:
( ) ( )
i i
1 2
0 i
n 2 1
T M & x , , x , x f
n
=

=

MAKSTERM M
i
itog retka tablice istine je disjunkcija SVIH varijabli tako da su one koje u
pripadnoj kodnoj rijei imaju vrijednost jedan negirane, a one u nuli nenegirane:
( )
3 2 1
011
3 2 1 3
x x x x , x , x M =

7.2. Svojstva negirane funkcije
svojstva potpunih normalnih oblika
definicija negirane funkcije
dokaz viestrukih DeMorganovih teorema

Svojstva potpunih normalnih oblika:
Disjunkcija svih minterma jednaka je jedinici, a konjunkcija svih maksterma jednaka je nuli:
2 1 2 1
0 0
1 & 0
n n
i i
i i
m M

= =
= =
Negirani minterm jednak je makstermu istog retka:
i i i i
m M M m = =
Disjunkcija minterma i maksterma istog retka je uvijek jednaka jedinici , a njihova je
konjukcija jednaka nuli: 0 M m 1 M m
i i i i
= =
Konjunkcija razliitih minterma je uvijek jednaka nuli, a disjunkcija razliitih maksterma
jedinici: 0 1
i j i j
i j i j
m m M M

= =
Negirana funkcija je funkcija koja ima vrijednost 1 tamo gdje izvorna funkcija ima
vrijednost 0, a 0 tamo gdje izvorna funkcija ima vrijednost 1. Ako je izvorna funkcija
nepotpuno specifirana, negirana je nepotpuno specifirana za iste retke tablice istine.
23
Dokaz negirane funkcije pomou DeMorganovih teorema:
( ) =

=
i i
1 2
0 i
T m x f
n

( ) ( ) ( )
i i
1 2
0 i
i i
1 2
0 i
i i
1 2
0 i
i i
1 2
0 i
T M & T m & T m & T m x f
n n n n
= = = =

=
=

( ) ( )
i i
1 2
0 i
i i
1 2
0 i
i i
1 2
0 i
i i
1 2
0 i
T m T M T M T M & x f
n n n n
= = = =

=
=

Dokaz dobijemo neposredno preko 0 f & f i 1 f f = =

7.3. Minimalni normalni oblici
definicija MDNO
definicija MKNO

Minimalni disjunktivni normalni oblik (MDNO) je disjunkcija nunih elementarnih
lanova tipa minterma. lan tipa minterma je konjunkcija nekih ili svih varijabli, negiranih
prema pravilu pisanja minterma. Elementarni lan je onaj koji nema susjeda. Nuni
elementarni lan je onaj, bez kojeg bi vrijednost funkcije bila poremeena.
Minimalni konjuktivni normalni oblik (MKNO) je konjunkcija nunih elementarnih
lanova tipa maksterma. lan tipa maksterma je disjunkcija nekih ili svih varijabli, negiranih
prema pravilu pisanja minterma. Elementarni lan je onaj koji nema susjeda. Nuni
elementarni lan je onaj, bez kojeg bi vrijednost funkcije bila poremeena.

7.4. Razbijanje PDNO na preostale funkcije
algebarski postupak
postupak Veitchevog dijagrama
primjena preostalih funkcija

Algebarski postupak:
Mintermi u raspisanom opem obliku PDNO funkcije:
( )
{ }
1 2 3
2 1
1 2 3 0 1 2 3 1 1 2 3 2 1 2 3 3
0
, ,
1 2 3 4 1 2 3 5 1 2 3 6 1 2 3 7
n
i i
i
x x x
f x m T x x x T x x x T x x x T x x x T
x x x T x x x T x x x T x x x T
=
= =

imaju zajednike lanove, npr. za x
1
, x
2
to su
1 2 1 2 1 2 1 2
, , , , x x x x x x x x koje moemo izluiti
na osnovi svojstva distributivnosti. U zagradama su ostali neki izrazi koji su oito PDNO
funkcija varijable x
3
, a koje su preuzele vrijednosti izvorne funkcije T
1
do T
7
. Moemo pisati:
( ) ( ) ( ) ( )
1 2 0 3 1 2 1 3 1 2 2 3 1 2 3 3
( ) f x x x f x x x f x x x f x x x f x = , gdje su funkcije f
0
do f
3

parcijalne ili preostale funkcije, a varijabla x
3
(u ovom primjeru) preostala varijabla:
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( )
0 1 2 0 3 1 1 2 1 3 2 1 2 2 3 3 1 2 3 3
2 1 2 1
1 1 1 1
2
0 0
;
m n m
n m
j m j m n j m n k m n
j k
j k
f x m x x f x m x x f x m x x f x m x x f x
m x x f x x f x x m x x T

+ + +
+
= =
= =
= =

24
Postupak Veitchevog dijagrama:
Pogodan postupak izjednaavanja preostalih funkcija je postupak Veitchevog dijagrama.
Veitchev dijagram se raspada na dijelove izdvajanjem m varijabli. Meutim, zbog svojevrsne
simetrinosti dijagrama, ti dijelovi su viemanje suvisli, bez obzira kojih m varijabli
izdvojili.

Rastavljanje na parcijalne funkcije Veitchevim dijagramom, n=3, m=1

Rastavljanje na parcijalne funkcije Veitchevim dijagramom, n=3, m=2

Rastavljanje na parcijalne funkcije za primjer y
1
po x
1
i x
2

Preostale funkcije se koriste kod realizacije multiplekserskog stabla.

8. POTPUNI SKUPOVI FUNKCIJA
8.1. Elementarne funkcije
definirati broj moguih Booleovih funkcija za n varijabli
analizirati funkcije jedne varijable
analizirati funkcije dvije varijable

Broj moguih Booleovih funkcija za n varijabli:
Tablica istine za n varijabli ima 2
n
redaka. Funkciju definiramo stupcem koji moemo
smatrati kodnom rijei od N=2
n
bita. Takvih kodnih rijei ima
n
N 2
2 2 = to znai da imamo
upravo toliko razliitih Booleovih funkcija za n varijabli.
Funkcije jedne varijable:
Za n=1 varijabli imamo 2
2
=4 funkcija, a to su prema tablici
1
x
0
f
1
f
2
f
3
f
0 0 1 0 1
1 0 0 1 1

f
0
(x
1
)=0 konstanta 0, f
1
(x
1
)= x
1
negacija, f
2
(x
1
)=x
1
identitet i f
3
(x
1
)=1 konstanta 1.
25
Funkcije dviju varijabli:
Za n=2 varijabli imamo 2
4
=16 funkcija. To su:
1
x
2
x
0
f
1
f
2
f
3
f
4
f
5
f
6
f
7
f
8
f
9
f
10
f 11
f
12
f
13
f
14
f
15
f
0 0 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1
0 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1
1 0 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1
1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

Meu ovim funkcijama prepoznajemo funkcije jedne varijable, a u drugu skupinu funkcija
moemo svrstati konjunkciju, disjunkciju i njihove negacije:
f
1
=
1 2
x x NILI (NOR, Pierce), f
7
=
_____
2 1
x x NI(NAND, Shaeffer), f
8
= x
1
x
2

I (AND, konjunkcija) i f
14
= x
1
v x
2
ILI (OR, disjunkcija).
U treu skupinu svrstat emo sumu po modulu i njenu negaciju:
f
6
=
2 1
x x ekskluzivno ILI(zbroj po modulu) i f
9
=
_________
2 1 2 1
x x x x = ekvivalencija
(negacija sume po modulu).
Preostalih est funkcija spada u kategoriju implikacija i u praksi nemaju znaenja.

8.2. Potpuni skup funkcija
cilj razmatranja
definicija potpunog skupa funkcija algebre logike
dokazivanje potpunosti

Cilj razmatranja: Osnovni kriterij uspjenosti neke Booleove algebre je mogunost
zapisivanja proizvoljne Booleove funkcije konanim algebarskim izrazom. Stoga trebamo
izabrati skup operatora koji omoguava zapisivanje proizvoljne funkcije i takav se skup zove
potpuni skup funkcija algebre logike.
Potpuni skup funkcija algebre logike je takav skup operatora s pomou kojega se konanim
algebarskim izrazom moe zapisati proizvoljna Booleova funkcija.
Skup konjunkcije, disjunkcije i negacije je potpuni skup funkcija algebre logike.
Potpunost bilo kojeg drugog skupa dokazujemo tako, da pokuamo izraziti konjunkciju,
disjunkciju i negaciju. Za skup operatora kojim uspijemo izraziti konjunkciju, disjunkciju i
negaciju zakljuujemo da je potpun.

26
8.3. Dokazati potpunost za (I, NE) i (NI)
dokazati potpunost za I, NE
dokazati potpunost za NI
komentirati problem i nain zapisa

Potpunost za I, NE:
Skup {&,} je potpun. Dokaz:
2 1 2 1 2 1
x x x x x x = =
Potpunost za NI:
Shaefferov operator ({}, Shaffer, NI, NAND,
2 1
x x ) je sam za sebe potpuni skup
funkcija algebre logike. Dokaz:

1 1 1 1 1
x x x x x = = ili
1 1 1
1 1 x x x = =
( ) ( )
2 1 2 1 2 1 2 2 1 1
x x x x x x x x x x = = =
( ) ( )
2 1 2 1 2 1 2 1 2 1
Problem i nain zapisivanja:
Da bi se izbjegla nesigurnost u stvarno znaenje algebarskih izraza, u praksi se ne koristi
simbol ve se za zapis NI operatora koristi sustav {&,}. U takvom zapisu prepoznat emo
negiranu konjunkciju dviju ili vie varijabli kao NI operator.

8.4. Dokazati potpunost za(ILI, NE) i (NILI)
dokazati potpunost za ILI, NE
dokazati potpunost za NILI
komentirati problem i nain zapisa

Potpunost za ILI, NE:
Skup {,} je potpun. Dokaz:
2 1 2 1 2 1
x x x x x x = =
Potpunost za NILI:
Pierce operator ({}, Pierce, NILI, NOR,
2 1
x x ) je sam za sebe potpuni skup funkcija
algebre logike. Dokaz:

1 1 1 1 1 1 1
x x x x x x x = = = ili
1 1 1
0 0 x x x = =
( ) ( )
2 1 2 1 2 1 2 2 1 1
( ) ( )
2 1 2 1 2 1 2 1 2 1
Problem i nain zapisivanja:
Da bi se izbjegla nesigurnost u stvarno znaenje algebarskih izraza, u praksi se ne koristi
simbol ve se za zapis NILI operatora koristi sustav {,}. U takvom zapisu prepoznat
emo negiranu disjunkciju dviju ili vie varijabli kao NILI operator.

27
9. MINIMIZACIJA NORMALNIH OBLIKA
9.1. Kriteriji minimizacije
definirati zahtjeve na sklop
definirati minimalnost sklopa
definirati zahtjeve na algebarski oblik
navesti i pokazati svojstva normalnih oblika

Zahtjevi na sklop:
Cilj minimizacije je da konaan sklop bude ekonomian u proizvodnji i primjeni (dakle
minimalan), pouzdan, brz i takav da se njegova konstrukcija moe izvesti egzaktnim
postupcima da bi se mogunost pogreke svela na najmanju moguu mjeru.
Minimalnost sklopa:
Minimalnost moemo definirati kao minimalan broj (diskretnih) komponenti, minimalan broj
integriranih krugova, minimalan broj logikih vrata, minimalna povrina tampane ploice,
minimalna potronja energije.
Zahtjevi na algebarski oblik:
Koristit emo kriterij minimalnog broja logikih vrata i NI i NILI operatore. Ukljuimo li
ostale zahtjeve, algebarski oblik funkcije mora biti napisan tako da bude minimalan, osigura
minimalno kanjenje i jednolikost kanjenje, omogui primjenu postupaka minimizacije,
omogui primjenu NI i NILI vrata. Sve ove kriterije zadovoljavaju minimalni normalni oblici.
Svojstva normalnih oblika:
0 & 1
1 2
0
1 2
0
= =

=
=
i
i
i
i
M m
n n

i i i i
m M M m = =
0 M m 1 M m
i i i i
= =
1 0
j i
j i
j i
j i
M M m m

= =

9.2. Osnovni algebarski postupak minimizacije normalnih oblika
definirati susjednost lanova
definirati osnovni postupak minimizacije
primjer s komentarom primjene postulata i teorema
komentirati utedu i znaaj postupka

Susjednost lanova: kod osnovnog postupka minimizacije traimo lanove ije su pripadne
kodne rijei susjedne(susjedni lanovi).
Osnovni postupak minimizacije za PDNO:
( ) ..... .... 1 .... ....
2 1 2 1 3 3 2 1 3 2 1 3 2 1
= = = x x x x x x x x x x x x x x
Osnovni postupak minimizacije za PKNO:
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) = = = ..... 0 ... ...
3 2 1 1 3 2 3 2 1 3 2 1
x x x x x x x x x x x x
( ) ( ) ...
3 2
= x x
28
Primjer s komentarom primjene postulata i teorema:
Osnovni postupak minimizacije normalnih oblika provodi se kroz korake:
1. traenje lanova ije su pripadne kodne rijei susjedne
2. izdvajanje zajednikog dijela na osnovi svojstava asocijativnosti
3. izluivanje zajednikog dijela na osnovi svojstva distributivnosti
4. u zagradama ostaje oblik x x ili & x x ba zbog udruivanja susjednih lanova
5. zagrada se reducira u konstantu na osnovi svojstva komplementiranja
6. konstanta se reducira na osnovi svojstva neutralnog elementa
Utedu i znaaj postupka: Uteda pojedinog ulaza je znaajna, jer moe rezultirati boljom
optimizacijom broja integriranih krugova.

9.3. Pomoni algebarski postupci (proirenja)
definirati potrebu za proirenjem
objasniti proirenje postojeim lanom
objasniti proirenje redundantnim lanom
komentirati utedu i znaaj postupka

Potreba za proirenjem:
Pomoni postupci minimizacije normalnih oblika zasnivaju se na mogunosti proirenja
algebarskih oblika. Proirenje je mogue dopisivanjem postojeeg lana na osnovi teorema o
idepotentnosti (xx = x, x & x = x), te dopisivanjem redundantnog lana za nepotpuno
specificirane funkcije. Pomoni postupak se provodi kroz korake:
1. pronalaenje mogunosti i potrebe za proirenjem
2. proirenje postojeim ili redundantnim lanom
3. provoenje osnovnog postupka minimizacije
Proirenje postojeim lanom:
Za PDNO kad izlaz proirujemo postojeim lanom, vrijedi:
=
= =
=
3 1 2 1
3 2 1 3 2 1 3 2 1 3 2 1
3 2 1 3 2 1 3 2 1
2
x x x x
x x x x x x x x x x x x
x x x x x x x x x
T

Proirenje redundantnim lanom:
Za PDNO kad izlaz proirujemo redundantnim lanom, vrijedi:
( )
= = = =
=
=
1 1 2 2 1 2 1 2 1
1
3 2 1 3 2 1 3 2 1 3 2 1
x 1 x x x x x x x x
R x x x x x x x x x x x x

29
9.4. Postupak minimizacije PKNO
objasniti motivaciju i probleme
navesti svojstva negirane funkcije
definirati proceduru minimizacije

Motivacija:
Cilj minimizacije je da konaan sklop bude ekonomian u proizvodnji i primjeni, pouzdan,
brz. Algebarska minimizacija normalnih oblika provodi se transformacija nad algebarskim
izrazom. Primjenom postulata i teorema A.L., iz PKNO moe se dobiti minimalni konjuktivni
normalni oblik MKNO. U praksi, MKNO se dobije transformacijom negirane funkcije.

Navesti svojstva negirane funkcije:
Negirana funkcija je funkcija koja ima vrijednost 1 tamo gdje izvorna funkcija ima
vrijednost 0, a 0 tamo gdje izvorna funkcija ima vrijednost 1. Ako je izvorna funkcija
nepotpuno specifirana, negirana je nepotpuno specifirana za iste retke tablice istine.

Definirati proceduru minimizacije:
Postupak minimizacije negirane funkcije provodi se kroz korake:
1. traenje lanova ije su pripadne kodne rijei susjedne
2. izdvajanje zajednikog dijela na osnovi svojstava asocijativnosti
3. izluivanje zajednikog dijela na osnovi svojstva distributivnosti
4. u zagradama ostaje oblik x x ili & x x ba zbog udruivanja susjednih lanova
5. zagrada se reducira u konstantu na osnovi svojstva komplementiranja
6. konstanta se reducira na osnovi svojstva neutralnog elementa
Rezultat ovog postupka je MDNO negirane funkcije koju koritenjem DeMorganovih
teorema moemo transformirati u MKNO.

( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
=
= =
= =
= =
=
3 2
P
3 2
P
1 1 3 2
P
1 3 2 1 3 2
P
3 2 1 3 2 1
x x
0 x x
x x x x
x x x x x x
x x x x x x
a 2
b 5
a 4
a 3

30
10. POSTUPCI MINIMIZACIJE I REALIZACIJE NI I NILI
VRATIMA
10.1. Postupak minimizacije Veitchevim dijagramom
pokazati zapis funkcije s pomou VD
pokazati osnovni postupak minimizacije na VD
pokazati pomone postupke minimizacije na VD
pokazati ispis lanova
definirati pravila i postupak minimizacije s pomou VD

Pokazati zapis funkcije s pomou VD:
upisujemo funkciju u Veitchev dijagram:
za PDNO upisujemo 1 i R
za PKNO upisujemo 0 i R
npr:
2 1 3 2 1 3 2 1
x x x x x x x x =
x
1
x
2
x
3
n=3
6 7 3 2
4 5 1 0
110
100 101 001 000
111 011 010
1 1

Susjednim mintermima odgovaraju susjedna podruja!
Rezultat minimizacije je ekvivalentan ujedinjavanju podruja!

Pokazati osnovni postupak minimizacije na VD:
Osnovni postupak minimizacije u postupku VD odgovara objedinjavanju susjednih povrina
PRIMJER:

PDNO: PKNO:

( )
3 2 1 3 2 1 3 2 1
x x x x x x x x x x f =
( ) ( )
3 2 1
x x x x f = ( )
3 1 2 1
x x x x x f =
31
Pokazati pomone postupke minimizacije na VD:
Pomoni postupak minimizacije dopisivanjem postojeeg lana u postupku VD odgovara
viestrukom zaokruivanju pripadnog kvadrata VD. Pomoni postupak minimizacije
dopisivanjem redundantnog lana u postupku VD odgovara zaokruivanju kvadrata VD u
kojem je upisana oznaka R. Za MDNO time je definirana vrijednost preslikavanja funkcije u
1, a za MKNO definirana je vrijednost preslikavanja funkcije u 0.
PRIMJER:
1 2 1 2 1 3 2 1 3 2 1 3 2 1 3 2 1
x x x x x R x x x x x x x x x x x x = =

PDNO: PKNO:

Pravila i postupak minimizacije s pomou VD:
MINIMIZACIJA PDNO u MDNO:
u Veitchev dijagram upiemo 1 i R
zaokruimo sve jedinice to manjim brojem to veih povrina
ispiemo MDNO na osnovu koordinata povrina
dvostruko zaokruivanje jedinice znai proirenje postojeim lanom
zaokruivanje redundantnog lana znai proirenje izraza tim lanom i time sklop
obavlja preslikavanje u 1
nezaokruivanje redundantnog lana znai izostavljanje tog lana i time sklop
obavlja preslikavanje u 0

10.2. QuinnMcClusky postupak minimizacije
pokazati zapis funkcije s pomou QMC postupka
pokazati osnovni postupak minimizacije na QMC
pokazati pomone postupke minimizacije na QMC
pokazati izbor nunih elementarnih lanova
definirati pravila i postupak minimizacije s pomou QMC postupka

Postupak:
ispitujemo susjednost minterma i formiramo elementarne lanove:

odaberemo na kraju nune lanove, moe za MDNO i MKNO
( )
1
x x f =
32
QMC je tablinoalgebarski postupak koji se sastoji od slijedeih koraka:
sve minterme PDNO ispiemo jedan ispod drugog
provjeravamo susjednost svih parova od vrha prema dnu
ako su dva lana susjedna, desno ispisujemo reducirani lan
na isti nain provjeravamo susjednost novih lanova te ispisujemo eventualne
reducirane lanove
Postupak je gotov kad vie nema susjednih lanova.
Postupak je definiran za PDNO, a MKNO dobijemo preko negirane funkcije

10.3. Harvardski postupak minimizacije
pokazati zapis funkcije s pomou HV postupka
pokazati osnovni postupak minimizacije na HV
pokazati pomone postupke minimizacije na HV
pokazati izbor nunih elementarnih lanova
definirati pravila i postupak minimizacije s pomou HV postupka

HV postupak je nastao iz QMC postupka tako da su za odreeni broj varijabli unaprijed
izraunati svi reducirani lanovi. To omoguuje formiranje standardnih tablica pomou kojih
se lako minimizira funkcija.
Postupak je takoer definiran za PDNO, a MKNO dobijemo preko negirane funkcije.
Znaaj HV postupka je u mogunosti programiranja na raunalu.
Postupak minimizacije:
upisati funkcije(kombinaciju varijabli i vrijednosti funkcije)
precrtati retke za koje je funkcija jednaka nuli(redundantne NE precrtati)
precrtati (horizontalnim crtama) brojeve po stupcima koji su precrtani u drugom koraku
provjeravajui s desna na lijevo, precrtati po recima (kosim crtama) one brojeve, koji s
lijeve strane imaju neprecrtan krai lan
neprecrtane brojeve proglasiti elementarnim lanovima
izabrati nune elementarne lanove tako da u njima budu sadrani svi mintermi za koje je
funkcija jednaka 1, a po potrebi i redundantni lanovi

10.4. Minimizacija i realizacija NI vratima
definirati postupak i transformaciju za NI vrata

Postupak i transformaciju za NI vrata:
Booleova funkcija realizira se NI vratima u sljedeim koracima:
polazimo do PDNO originalne funkcije
izraunamo MDNO originalne funkcije
dvostruko negiramo MDNO (cijeli izraz)
primjenom DeMorganovih teorema transformiramo za NI
dobijemo izraz za NI vrata zapisan sustavom {&, }
( )
3 2 2 1 1
x x x x x f =
( )
3 2 2 1
. T . DeM
3 2 2 1 1
x x x x x x x x x f = =
33
10.5. Minimizacija i realizacija NILI vratima
definirati postupak i transformaciju za NILI vrata

Postupak i transformaciju za NILI vrata:
Booleova funkcija realizira se NILI vratima u sljedeim koracima:
polazimo do PDNO negirane (inverzne) funkcije
izraunamo MDNO negirane funkcije
negiramo obje strane izraza, to je ve NILI
dvostruko negiramo pojedine lanove
primjenom DeMorganovih teorema transformiramo za NILI
( )
3 1 4 2 2
x x x x x f =
( )
3 1 4 2 3 1 4 2 2
x x x x x x x x x f = =

10.6. Sinteza sklopova za zbrajanje
definirati problem
zbrajanje na LSB polusumator
zbrajanje s pretekom potpuni sumator
komentar kanjenja za nbitni sumator

Definirati problem:
Problem se javlja kad je minimizacija oteana zbog dijagonalnog poloaja jedinica

0
b
0
a
0
s
0
c
0 0 0 0
0 1 1 0
1 0 1 0
1 1 0 1

0 0 0 0 0 0 0
a b a b b a s = =
0 0 0 0 0
b a b a c = =
b
0
b
0
a
0
a
0
s
0
: c
0
:
1
1
1
34
Zbrajanje na LSB polusumator:
Mogua je sljedea transformacija:
( ) ( )
0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
b a a b a b
a b a b a b
a a b b a b a b
0 0 a b a b s
=
=
=
= =
= =

Utedjeli smo ulazne invertore, a sklop daje negirani pretek

Zbrajanje s pretekom potpuni sumator:
Pokuajmo minimizirati:
a
j
a
j
b
j
b
j
s :
j
c :
j
c
j-1
c
j-1
1
1
1
1 1 1
1
1

Transformiramo:
1 1 1 1
=
j j j j j j j j j j j j j
c b a c b a c b a c b a s
( ) ( )
j j j j j j j j j j j
b a b a c b a b a c s =
1 1

( )
j j j j j j j
b a c b a c s =
1 1

( )
j j j j
b a c s =
1

Potrebno je generirati pretek:
( )
j j j j j j j j
b a b a c b a c =
1

I konano:
( )
j j j j j 1 j j j j j 1 j j j j
c c c c s c b a b a c b a c = = = =

Komentar kanjenja za nbitni sumator:
Mana potpunog sumatora je u kanjenju za 6 t
d
i preteka za 5 t
d
. Sam pretek kasni prema
prethodnom za 2 t
d
. Sklop koji bi trebao zbrojiti n znamenki potroio bi prvo 3 t
d
za
generiranje svih poluzbrojeva s'
j
, a nakon toga bi se pretek prostirao s desna na lijevo s
kanjenjem od 2 t
d
po bitu. Zbroj na najznaajnijem bitu kasni jo dodatnih 32 t
d
. Dakle,
ukupno kanjenje je priblino izrazu: T(n)=(4+2n)t
d

II. DIO - DIGITALNI SUSTAVI I STRUKTURE
35
II. TREINA GRADIVA

11. KOMBINACIJSKI SKLOPOVI SREDNJEG STUPNJA
INTEGRACIJE
11.1. Selektor/multiplekser
definirati funkciju selektora/multipleksera
izvesti formulu za selektor/multiplekser
opisati uporabu selektora/multipleksera

Multiplekser je logiki sklop koji na informacijski izlaz i proputa
vrijednost onog od n=2
m
informacijskih ulaza u
0
u
n1
, iji je
redni broj prisutan u prirodnom binarnom obliku na m adresnih
ulaza a
0
a
m1
, pod uvjetom da je fja sklopa omoguena
aktivnim signalima na kontrolnim ulazima. Algebarski izraz
multipleksera:
j j
j
u m i
m
&
1 2
0
=
= .

Da bi neki ulaz bio proveden na izlaz, treba prepoznati pripadnu kodnu rije adresnih
varijabli, te aktivnim signalom propustiti signal s odabranog ulaza. Kodna rije se algebarski
moe prepoznati mintermom, koji jedinicom prepozna pripadnu kodnu rije pa moemo
koristiti I vrata za proputanje vrijednosti s izabranog ulaza. Za sve ostale kodne rijei
vrijednost minterma je 0, I vrata su zatvorena, a na izlazu imamo 0. To omoguava
povezivanje svih meurezultata na jedna ILI vrata.
Algebarski moemo pisati:
j j
j
j j
j
j j
j
u a m u a m u a m i
m m m
) ( & ) ( ) (
1 2
0
1 2
0
1 2
0
=
= = =
Dvostrukom negacijom dobili smo mogunost koritenja NI vrata.

Multiplekser se koristi kao selektor, za paralelnoserijsku konverziju i za realizaciju
Booleovih funkcija. Ako su informacijski ulazi slobodno promjenljivi, a adresa stacionarna,
izlaz e slijediti vrijednost sa odabranog ulaza. Obavili smo selektiranje ulaza na izlaz.
Ako su informacijski ulazi stacionarni, a adrese mijenjamo u prirodnom binarnom nizu nekim
ritmom, na izlazu e se pojaviti niz bita ulazne kodne rijei. Obavili smo paralelnuserijsko
konverziju.

36
11.2. Dekoder/demultiplekser
definirati funkciju dekodera/demultipleksera
izvesti formulu za dekoder/demultiplekser
opisati uporabu dekodera/demultipleksera

Demultiplekser je logiki sklop koji vrijednost informacijskog ulaza
u proputa na onaj od n=2
m
informacijskih izlaza i
0
i
n1,
iji je
redni broj prisutan u prirodnom binarnom obliku na m adresnih
ulaza a
0
a
m1
, pod uvjetom da je fja sklopa omoguena aktivnim
signalima na kontrolnim ulazima.
Algebarski izraz demultipleksera: i
j
=m
j
&u

Da bi ulaz bio proveden na neki izlaz, treba prepoznati pripadnu kodnu rije adresnih
varijabli, te aktivnim signalom propustiti signal na odabrani izlaz. Kodnu rije algebarski
prepoznamo mintermom,koji jedinicom prepozna pripadnu kodnu rije pa moemo koristiti I
vrata za proputanje vrijednosti s ulaza na izabrani izlaz.

Algebarski se moe pisati:
1 2 ... 0
) (
=
=
m
j j
j
u a m i

a negacijom izraza dobije se mogunost koritenja NI vrata:
1 2 ... 0
) (
=
=
m
j j
j
u a m i

Ako je informacijski ulaz slobodno promjenjiv, a adresa stacionarna, odabrani izlaz e
slijediti vrijednost sa ulaza. Obavili smo razvoenje ulaza na odabrani izlaz.
Ako se informacijski ulaz mijenja istovremeno (sinkrono) sa adresama, a adrese mijenjamo u
prirodnom binarnom nizu, na izlazima e se pojaviti niz bita sa ulaza. Obavili smo serijsko
paralelnu konverziju.
Ako na ulaz trajno dovedemo 1, adresom biramo jedan od izlaza. Demultiplekser preuzima
funkciju dekodera.

37
11.3. Enkoder s prioritetom
definirati funkciju enkodera
definirati funkciju enkodera s prioritetom
opisati uporabu enkodera s prioritetom

Enkoder je ureaj koji se koristi za kodiranje signala ili podataka u oblik pogodan za prijenos
ili pohranu.
Enkoder prioriteta na adresne izlaze a
m1
,a
m2
,,a
1
,a
0
dovodi
redni broj j u prirodnom binarnom obliku (kao kodnu rije) onog
informacijskog ulaza u
j
, na kojem je prisutna jedinica.
Budui da nema jamstva da u nekom trenutku nee biti vie
informacijskih ulaza aktivirano istovremeno, sklop treba odluiti
kojem e od aktiviranih ulaza dati prednost (prioritet). Stoga se
zove enkoder prioriteta.
Enkoder prioriteta koristi se uvijek kada je potrebno neki kod tipa 1 od 2
m
prevesti u
koncentrirani kod od m bita. Funkcija mu je suprotna funkciji dekodera. Njime moemo
realizirati jednostavnu tastaturu. Masovno se primjenjuje u mikroprocesorima (za razluivanje
razliitih prekidnih zahtjeva).

12. REALIZACIJA BF MULTIPLEKSEROM
12.1. Pristup realizaciji Booleove funkcije multiplekserom
osnovni model realizacije
osnovna jednadba realizacije
komentar veliine problema i moguih rjeenja

Osnovni model realizacije Booleove funkcije multiplekserom je:

Multiplekser ima jedan izlaz, pa samo na tom izlazu
moemo dobiti vrijednost funkcije:
) ,..., (
1 n
x x f i =
Uvrtavanjem izraza za multiplekser i PDNO funkcije
slijedi:
i n i
i
j m j
j
T x x m u a a m
n m
=

=
=
) ,..., ( ) ,..., (
1
1 2
0
0 1
1 2
0

Imamo jednu jednadbu, a m +
m
2 nepoznanica. Potrebno je spojiti m adresnih i
m
2 informacijskih ulaza MUXa za n varijabli funkcija.
38
12.2. Realizacija BF multiplekserom za n=m
jednadba realizacije za n=m
specijalno rjeenje za n=m
konstrukcija sklopa za n=m
komentar rada na osnovi sheme multipleksera

Kada je broj varijabli jednak broju adresnih ulaza, tj. m=n, iz osnovne jednadbe realizacije
dobijemo:
j j
j
j j
j
T x m u a m
m m
=

=
=
) ( ) (
1 2
0
1 2
0

Lijeva i desna strana dobivene jednadbe su strukturno identine pa obinu jednakost
moemo zamijeniti identitetom te izjednaiti po dijelovima. Dobijemo:
1 2 ... 0 ; = =
m
j j
j T u
1 2 ... 0 ); ( ) ( = =
m
j j
j x m a m
Ako na adresne ulaze dovedemo redom varijable funkcije:
m m
m m
x x x x
a a a a
1 2 1
0 1 2 1

Odnosno:
0 ,..., 1 ; = =

m e x a
e m e

Booleovu funkciju m varijabli realiziramo multiplekserom s m adresnih ulaza tako da na
adresne ulaze multipleksera dovedemo redom varijable funkcije (MSB na MSB, LSB na
LSB), a na informacijske ulaze multipleksera redom vrijednost funkcije (0 ili1). Redoslijed
varijabli je vaan da bi redoslijed ulaza multipleksera odgovarao redoslijedu redaka tablice
istine, dakle redoslijedu vrijednosti funkcije.
Struktura realizacije Booleove funkcije multiplekserom za m=n:

Komentar rada:Multiplekser neposredno realizira PDNO funkcije

12.3. Realizacija BF multiplekserom za n>m
jednadba realizacije za n>m
algebarsko rjeenje za n>m
konstrukcija sklopa za n>m
definirati potpuno multipleksersko stablo

Za opi sluaj n>m gubi se strukturni identitet:

i i
i
j j
j
T x m u a m
n m
) ( ) (
1 2
0
1 2
0
=
=

Da bismo postigli strukturni identitet, transformiramo desnu stranu.
Koristimo razbijanje na parcijalne funkcije.
39
Izraz u zagradi je PDNO preostale funkcije pa piemo:
) ( ) ( ) ... ( ) ... ( ) (
1 2
0
1 1
1 2
0
1 2
0
x f x m x x f x x m u a m
j j
j
n m j m j
j
j j
j
m m m
=
+
=
= =

Opet je uspostavljen strukturni identitet budui da su sve preostale funkcije funkcije istih
varijabli pa vrijedi:
1
1
( ... )
( ) ( ... )
0...2 1
j j m n
j j m
m
u f x x
m a m x x
j
+
=
=
=

Booleovu funkciju n varijabli realiziramo multiplekserom s m adresnih ulaza tako da na
adresne ulaze multipleksera dovedemo m varijabli funkcije, a na informacijske ulaze
multipleksera preostale funkcije preostalih nm varijabli funkcije (to su preostale varijable).
Redoslijed adresnih varijabli odreuje redoslijed preostalih funkcija.

Preostale funkcije treba realizirati posebnim sklopovljem koji mogu biti logika vrata ali i
multiplekseri. Ako smo ih realizirali multiplekserima, dobili smo strukturu koju nazivamo
multipleksersko stablo. Potpuno stablo ekvivalentno je jednom multiplekseru.

12.4. Minimizacija multiplekserskog stabla
definirati mogunost minimizacije multiplekserskog stabla
kriterij minimizacije multiplekserskog stabla
specijalni sluaj optimalnog sklopa s multiplekserom
metodologija minimizacije multiplekserskog stabla

Minimizacija multiplekserskog stabla je mogua tako da eliminiramo itavu granu stabla.
Pojedinu granu moemo eliminirati ako pripadnu preostalu funkciju moemo realizirati bez
sklopovlja, a takve funkcije su funkcije jedne varijable, konstante 0 i 1, jednakost i negacija.
Za realizaciju preostalih funkcija multiplekserima adresne se varijable biraju tako da to vei
broj preostalih funkcija bude funkcija jedne varijable.

Za poseban sluaj kada je n=m+1, na adresne ulaze multipleksera dovodimo m varijabli
funkcije, a preostale funkcije su sve sigurno funkcije jedne preostale varijable. Stoga je
optimalno multiplekserom s m adresnih ulaza realizirati funkciju s n=m+1 varijabli.

Iz algebarskog oblika i sheme multipleksera vidi se da on neposredno realizira PDNO
funkcije (ili u osnovnom obliku ili nakon razbijanja na preostale funkcije).
U realizaciji Booleovih funkcija multiplekserom za izraunavanje preostalih funkcija
koristimo Veitcheve dijagrame.

40
13. REALIZACIJA BF DEMULTIPLEKSEROM
13.1. Pristup realizaciji Boolove funkcije demultiplekserom
osnovni model realizacije
osnovna jednadba realizacije
komentar veliine problema i moguih rjeenja

Demultiplekser ima 2
m
(informacijskih) izlaza, od kojih u sklopu dekodera (ako je
informacijski ulaz u = 1) svaki (izlaz) ostvaruje po jedan minterm:
u = 1
i
j
= m
j
(a) u = m
j
(a) 1 = m
j
(a)
pri emu je j = 0...2
m
1
Zatim je dovoljno povezati potrebne izlaze (one za koje je vrijednost funkcije jednaka 1)
demultipleksera na ILI logika vrata i tako neposredno realizirati PDNO Boolove funkcije.
Mana: realizira PDNO, nema minimizacije
Prednost: realizira vie funkcija istih varijabli

13.2. Realizacija BF demultiplekserom za n=m
jednadba realizacije za n=m
specijalno rjeenje za n=m
konstrukcija sklopa za n=m
problem konstrukcije ILI vrata
komentar rada na osnovi sheme demuxa

Za n=m vrijedi:
Koristimo DEMUX kao dekoder (u=1)
Pa vrijedi:
i
j
= m
j
(a) u = m
j
(a) 1 = m
j
(a)
( ) ( ) ( ) a m i T x m x f
j j j j
1 2
0 j
m
= =

=

Da bismo minterme funkcije mogli realizirati mintermima adresnih varijabli,
na adresne ulaze demuxa: a
m1 ,
a
m2 , . . . ,
a
1 ,
a
0
dovedemo varijable funkcije: x
1 ,
x
2 , . . . ,
x
m1 ,
x
m
tono ovim redom
pa se dobije:
( ) ( )
j j j
m a m x i = =

( )
j j
1 2
0 j
T i x f
m
=
=
Na ILI vrata spojimo samo one izlaze, za koje je vrijednost funkcije jednaka jedinici
(simboliki prikaz):

Mana: realizira PDNO, nema minimizacije
Prednost: realizira vie funkcija istih varijabli
41
Javlja se problem konstrukcije ILI vrata,pa dvostruko negiramo izraz
(i primijenimo DeMorgana) :
( )
j j
1 2
0 j
j j
1 2
0 j
j j
1 2
0 j
T i
&
T i T i x f
m
m m
=
= = =
pa sada vidimo da moemo koristiti demux s negiranim izlazima i NI
vrata:
Umjesto ILI odnosno NI vrata koristimo diodnu logiku:
pa jednostavnim dodavanjem dioda
lagano realiziramo ILI vrata s potrebnim
brojem ulaza.
Za vie funkcija istih varijabli, dobijemo
polje dioda ("diodna matrica")

13.3. Realizacija BF demultiplekserom za n>m
jednadba realizacije za n>m
algebarsko rjeenje za n>m
konstrukcija sklopa za n>m
definirati potpuno demultipleksersko stablo

Za n>m pokuamo transformirati PDNO funkcije:
( ) ( ) ( ) ( )
n 1 m j m 1 j
1 2
0 j
i i
1 2
0 i
x , , x f x , , x m T x m x f
m n

+
=
= =

( ) ( )
2 1
0
m
j j
j
f x i f x
=
=
( ) ( )
2 1 2 1
2
0 0
m n m
n m
j k
j k
j k
f x i m x T

+
= =
=
Rjeenje rezultira nezgrapnim sklopom.
Ako preostalu funkciju realiziramo demultiplekserom moemo koristiti njegov informacijski
ulaz koji je konjunktivno vezan sa svim mintermima:
( ) ( )
2 1 2 1
2
0 0
m n m
n m
j k
j k
j k
f x i u i x T

+
= =
=
Izlaz glavnog demultipleksera dovedemo na ulaz demultipleksera preostale funkcije,ime ga
aktiviramo . Dobili smo DEMULTIPLEKSERSKO STABLO! Kada je POTPUNO, stablo je
ekvivalentno jednom veem demuxu. Sklop sada ima strukturu:

42
13.4. Minimizacija demultiplekserskog stabla
definirati mogunost minimizacije demux stabla
kriterij minimizacije demux stabla
metodologija minimizacije demux stabla
specijalni sluaj optimalnog demux stabla

Struktura stabla nam omoguava minimizaciju demultiplekserskog stabla eliminacijom
pojedine grane stabla. To je mogue potpunom eliminacijom preostale funkcije,
tj. kad je preostala funkcija jednaka KONSTANTI 1 ili 0.
Veliina preostalih funkcija(pa i cijelog sklopovlja) ovisi o izboru adresnih varijabli demuxa.

Metodologija minimizacije demux stabla: Adresne varijable se biraju tako da to vei broj
preostalih fja bude konstanta.

Specijalan sluaj je za n=m+1
Tada su sve preostale funkcije = funkcije jedne varijable.
Na adresne ulaze dvaju demultipleksera dovodimo m varijabli funkcije, a na njihove
informacijske ulaze dovodimo izvornu, odnosno negiranu, vrijednost preostale varijable.

14. MULTIPLEKSERSKODEMULTIPLEKSERSKA (MD)
STRUKTURA
14.1. Multiplekserskodemultiplekserska struktura
motivacija, koncept
principijelna shema MD strukture
broj redaka i stupaca matrice

Motivacija za uvoenje MD strukture bila je elja da realiziramo tehnologije visoke i vrlo
visoke razine integracije.
Koncept: MD struktura slui za realizaciju Boolovih funkcija istih varijabli.
Broj adresnih ulaza u strukturu je jednak zbroju adresnih ulaza u multiplekser m i zbroju
adresnih ulaza u demultiplekser d.
Principijelna shema MD strukture:

Broj redaka i stupaca matrice:
Broj redaka R matrice jednak je broju izlaza demultipleksera. Broj stupaca S matrice jednak je
broju multipleksera pomnoenom s brojem ulaza u pojedini multiplekser.

43
14.2. Optimalna veliina MD strukture
koncept obodnih vrata
optimalni broj logikih vrata
odreivanje optimalne MD strukture za n varijabli i M funkcija

Obodna vrata: Vrata na rubovima (obodu) MD strukture

Zbog potrebe da broj logikih vrata strukture bude minimalan, traimo da broj redaka R i
stupaca S diodne matrice bude minimalan, a minimalnost postiemo priblino jednakim
brojem stupaca i redaka. Broj logikih vrata L=R+S

Za fju od n varijabli broj lanova matrice je uvijek 2
n
, jer za svaku od 2
n
kodnih rijei
varijabli x upisujemo vrijednost fje 0 ili 1. Broj logikih vrata jednak je zbroju redaka i
stupaca matrice i moe se pokazati da je minimalan kada je R=S.

14.3. Memorije sa samom oitanjem
MD struktura kao ROM
kompatibilnost s radom raunala
tehnoloke osobine ROM komponenti
vremenski dijagram itanja podatka

MD struktura kao ROM:
Integracijom MD strukture dobivamo memoriju. Rom je MD struktura sa programibilnom ILI
i fiksnom I matricom. Mana je nemogunost minimizacije minterma funkcije u PDNO tj.
nemogunost koritenja MDNO.
Kompatibilnost s radom raunala:
ROMovi imaju podatke trajno pohranjene u svoju strukturu, ne gube ih iskljuenjem napona
napajanja. Sadraj se upisuje u trenutku izrade.
Tehnoloke osobine ROM komponenti:
ROM sadraj upisan kod izrade i ne moe se kasnije mijenjati
PROM sadraj se mijenja pregaranjem osiguraa
EPROM koristi tehnologiju lebdeih vrata, brie se UV svjetlom
EEPROM lebdea vrata, brie se elektroniki byte po byte
FEPROM lebdea vrata, brisanje elektriko blok po blok
Vremenski dijagram itanja podataka:

Vrijeme itanja podatka vrijeme koje protekne od trenutka postavljanja adrese i signala
itanja do trenutka kada na izlazu dobijemo oitane podatke.

44
15. PROGRAMABILNE LOGICKE STRUKTURE
15.1. Definicija programibilne logike strukture
koncept I i ILI matrice
vrste PLS ovisno o programibilnosti matrice
ROM struktura

Struktura memorije se moe prikazati pomou I matrice i ILI matrice. Demultiplekser i
multiplekser iz MD strukture prikazujemo sad simboliki ILI vratima i I vratima.
Vrste PLS ovisno o programibilnosti matrice
- FPLA programibilna I i ILI matrica
- GAL, PAL programibilna I i fiksna ILI matrica
ROM je memorijska struktura kod koje je sadraj upisan kod
izrade. Struktura ROM memorije nije optimalna.
Programibilna ILI matrica samo uinkovito povezuje
minterme funkcije u PDNO.
Mintermi su realizirani fiksnom I matricom, to onemoguuje
minimizaciju i koritenje MDNO.

15.2. FPLA (Field Programmable Logic Array)
FPLA struktura
prednosti i mane FPLA strukture

FPLA struktura je struktura s programibilnim I i ILI matricama.
Prednosti: omoguena minimizacija pojedine funkcije i izbor
elementarnih lanova. Izraunamo MDNO funkcije, el. lanove
programiramo u I matricu, te ih poveemo u konani oblik ILI
matricom.
Mane: dvije programibilne matrice zahtijevaju dvostruko vie
pomonog sklopovlja, skuplji integrirani krugovi, troi se previe
energije.
45
15.3. GAL (Generic Array Logic)
PAL struktura
GAL struktura
koncept makro elije

PAL struktura je struktura s fiksnom ILI matricom i programibilnom I matricom.
PAL su komponente s PROM matricom u TTL tehnologiji. Potreba
za razliitim odnosom veliine funkcije (broj element. lanova) i
broja funkcija (broj izlaza) za istu veliinu matrice dovodi do pojave
itave familije razliitih komponenti.

GAL struktura je struktura ostvarena primjenom CMOS tehnologije i EEPROM
upravljakih bitova. Kod GAL komponenti
mogue je brisanje i ponovo upisivanje I
matrice.
Svega dvije komponente zamjenjuju ranije
PALove , te donose nove mogunosti kroz
programibilne izlazne sklopove.
Fleksibilnost GALa proizlazi iz koncepta
makro elija i povratnih veza.

Makro elije(stanice) su programibilni izlazni sklopovi koritene kod GAL strukture. Svaka
makro stanica moe biti konfigurirana na etiri naina kao: sekvencijalni izlaz preko D
bistabila, kao kombinacioni ulaz/izlaz, kombinacioni izlaz ili kombinacioni ulaz.

15.4. CPLD (Complex Programmable Logic Device)
struktura CPLD
jezici za definiranje sklopovlja (HDL)

CPLD ili kompleksne programibilne logike strukture su integrirani krugovi ili ipovi koji se
koriste za implementiranje digitalnog hardvera.
Struktura CPLD:
CPLD sadri vie logikih blokova, od kojih svaki ukljuuje 8 do 16 makroelija. Budui da
svaki logiki blok izvrava odreenu funkciju, sve makroelije unutar logikog bloka su
potpuno spojene. Meutim, ovisno o primjeni, logiki blokovi mogu ili ne moraju biti spojeni
jedan s drugim.
Struktura CPLD
Logiki blokovi
Spojne veze
U/I blokovi

Za definiranje sklopovlja koristimo VHDL.
46
16. SEKVENCIJALNI SKLOPOVI
16.1. Kombinacijski sklopovi
definirati kombinacijski sklop
obrazloiti potrebe za pamenjem kombinacijskog sklopa

Kombinacijski sklopovi su sklopovi koji izlaz generiraju iskljuivo na osnovi trenutnih
vrijednosti ulaza. Nemaju memoriju jer ne trebaju pamtiti prethodne dogaaje, tj. ne pamte
stanja (stateless), iako stvarni sklopovi imaju neko kanjenje (nepoeljno zadravanje
informacije) uzrokovano kanjenjem na pojedinim logikim vratima.

16.2. Sekvencijalni sklopovi
definirati sekvencijalni sklopovi
obrazloiti potrebe za pamenjem sekvencijalnog sklopa

Za razliku od kombinacijskih, sekvencijalni sklopovi rade u vremenu tako da njihov izlaz
ovisi o trenutnim i o prolim vrijednostima ulaza. Stoga sekvencijalni sklopovi raspolau
memorijom kako bi pamtili prethodne dogaaje. Stanje memorije je ujedno i stanje
sekvencijalnog sklopa. Stanje memorije je jednia informacija koju sekvencijalni sklop ima o
svim proteklim dogaajima. Ako dva niza dogaaja (ulaznih sekvenci) dovedu sklop u isto
stanje, sklop ih (u svom buduem radu) vie ne moe razlikovati. Sekvencijalni sklop mora
imati najmanje onoliko stanja, koliko razliitih skupina ulaznih sekvenci mora razlikovati da
bi obavljao zadanu funkciju.

16.3. Kanjenje i pamenje
definirati kanjenje
definirati pamenje
komentirati tehniko ostvarenje pamenja

Kanjenje je nepoeljno (tetno) zadravanje informacije u vremenu (dodue jako kratko)
Pamenje je takoer zadravanje informacije u vremenu, ali ovaj put poeljno.
Mehanizmi koji dovode do kanjenja mogu biti upotrijebljeni za realizaciju pamenja, a osim
toga, za pamenje se mogu iskoristiti druge modifikacije energije (npr. EPROM) i
modifikacije materije (npr. ROM)
47
17. RAD SKLOPA U DISKRETNOM VREMENU
17.1. Diskretno vrijeme
utjecaj kanjenja na logikim vratima
definicija diskretnog vremena
komentar diskretnog vremena obzirom na informacijski volumen
teorem uzorkovanja

Kanjenje je nepoeljno zadravanje informacije u vremenu, odnosno ulazi u sklop djeluju na
izlaz u trenutcima koji su odreeni kanjenjem na pojedinim logikim vratima.

Promjene se dogaaju u diskretnim trenutcima t dok u periodima izmeu trenutaka nema
promjena. t
n
= sadanji trenutak, t
n+1
slijedei trenutak ,n = sadanji period, n+1 slijedei
period.

Teorem uzorkovanja:
Diskretno vrijeme definira da moramo proitati 2B signalnih elemenata u sekundi da bi
proitali informaciju, odnosno predstavlja minimalnu duljinu trajanja signala koja uope moe
proi kroz na sklop, a to je 2B signalna elementa=1/t
d
signalna elementa.

17.2. Rad sklopa u diskretnom vremenu
stabilno i nestabilno stanje sklopa
prikaz ponaanja sklopa

Mjerimo signale u tokama A, B, C i D i u trenutku t
n
kodna rije od ABCD opisuje trenutno
stanje sklopa. U nizu trenutaka sklop prolazi kroz niz stanja. Neka stanja su stabilna (iz njih
izlazimo samo na vanjski poticaj), a neka su nestabilna (iz njih izlazimo samo na osnovi
protoka vremena).

Stabilno stanje 1011, promjena na ulazu iz 10 u 11 uzrokuje nestabilno stanje 1111. Nakon t
d

dolazi stanje 1100, a nakon 2t
d
novo stabilno stanje 1101.

48
17.3. Sinkroni sklopovi
proizvoljni period diskretnog vremena i sklopovi za pamenje
nestabilni i stabilni period rada sklopa
vremenski dijagram rada sinkronog sklopa

Iz vremenskog dijagrama vidimo neeljeni impuls na izlazu.

vorovi usmjerenog grafa (krugovi) predstavljaju stanja. Usmjerene duljine predstavljaju
prijelaze. Sklop ostaje u stabilnom stanju sve dok se ulaz ne promijeni, a u nestabilnim
stanjima dok ne istekne period t
d
.

Informaciju elimo pamtiti proizvoljno vrijeme , odnosno ne elimo ovisiti o kanjenju na
logikim vratima, pa trajanje diskretnog perioda poveamo na eljenu vrijednost. Da bi se
postiglo proizvoljno diskretno vrijeme, potreban je sklop koji moe pamtiti informaciju
potreban period vremena.

18. BISTABIL KAO SKLOP
18.1. Osnovni sklop za pamenje elementarni RS bistabil
definirati funkciju bistabila
povratna veza i njen znaaj
elementarni RS bistabil

Bistabil je osnovni memorijski element za pamenje vrijednosti Booleove varijable i ima dva
stabilna unutranja stanja (0 ili 1). Promjena stanja memorijskog elementa ovisi o trenutnoj
vrijednosti na njegovim ulazima q
1
, q
2
,, q
n
, kao i o njegovom unutranjem stanju.
Unutranje stanje oitavamo na izlazima Q i Q.

Bistabil je sklop koji je ostvaren preko povratne veze,
tj. kod njega se vrijednost izlaza dovodi na ulaz. Rad je
bitno odreen kanjenjem na sklopu, tako da ce trenutna
vrijednost izlaza djelovati nakon vremena kanjenja
sklopa.

RS bistabil je elementarni bistabil i svi drugi bistabili u svojoj osnovici koriste RS
bistabil.Moemo ga konstruirati koritenjem NI vrata i NILI vratima.

impulsom 0 na gornjem ulazu upisujemo 1
to je S (Set, postavi 1)
impulsom 0 na donjem ulazu upisujemo 0
to je R (Reset, vrati 0)

49
18.2. Sinkronizacija bistabila s diskretnim vremenom
informacija i trenutak prijelaza
RS bistabil sinkroniziran impulsom
sinkroni i asinkroni RS ulazi

Trenuci u kojima djeluju impulsi su trenuci promjene u diskretnom vremenu. Diskretno
vrijeme moemo definirati nekim taktnim signalom, u obliku niza impulsa. Kontroliramo
trenutak djelovanja ulaznih impulsa taktnim signalom.
Ulazi R i S djeluju na sklop samo u trenutku
pozitivnog taktnog impulsa. To su sinkroni
ulazi. S osnovnog bistabila izvedeni su
dodatni asinkroni ulazi, R i S . Ovi ulazi
slue za postavljanje bistabila u poetno
stanje.

18.3. Bistabil kao funkcionalni blok
model bistabila
definirati tablice prijelaza
definirati funkciju prijelaza

Bistabil moemo prikazati kao funkcionalni blok koji se sastoji od ulaz q
1
,
q
2
,, q
n
i izlaza Q i Q. Takoer ima ulaz C
p
zbog kojeg u trenutku
nastupa taktnog signala, bistabil mijenja stanje na osnovu vlastitog
trenutnog stanja i vrijednosti na ulazima.

Bistabil se moe zapisati tablicom prijelaza, potpunom i
skraenom. Tablica prijelaza ima vremenski odnos, pa se
vrijednosti s lijeve strane odnose na sadanji trenutak, a
vrijednosti s desne strane tablice na sljedei trenutak. Oznaka
Q
n
ovdje znai stanje bistabila u sadanjem trenutku, a oznaka
Q
n+1
znai stanje bistabila u sljedeem trenutku.

Skraena tablica prijelaza s lijeve strane ima kodne rijei ulaza q
n
poredane prirodnim
binarnim nizom, sve u sadnjem, ntom trenutku, a s desne strane stanje Q
n+1
, stanje u
slijedeem trenutku, kao funkciju sadanjeg stanja Q
n
.

Bistabil moemo zapisati i funkcijom prijelaza: ( ) ( )
n
n
m
n
Q G Q G q q Q f Q
2 1 1
1
, , , = =
+
,
gdje G
1
opisuje rad bistabila kad je sadanje stanje 1, a G
2
rad bistabila kad je sadanje stanje
0.
Sljedee stanje je funkcija sadanjeg stanja i ulaza. To je algebarski oblik slian Booleovoj
funkciji, ali za razliku od nje ima vremenski odnos izmeu lijeve i desne strane tako da se s
obje strane moe pojaviti ista varijabla.

50
18.4. Standardni bistabili
RS bistabil: definicija, tablice, funkcije
JK bistabil: definicija, tablice, funkcije
T bistabil: definicija, tablice, funkcije
D bistabil: definicija, tablice, funkcije

RS bistabil je osnovni bistabil, jer se nalazi u osnovi
realizacije svih drugih bistabila. Varijante RS bistabila, s
asinkronim ulazima i bez njih, prikazane su na slici.

RS bistabil je zadan skraenom i potpunom tablicom prijelaza.

Funkcija prijelaza:
( )
n
1 n
Q S Q R Q =
+
S G R G = =
2 1
( )
n
1 n
S R Q R Q =
+

( ) ( )
n
1 n
S Q R Q =
+
( )
n
1 n
S Q R Q =
+

Uvjet RS=0 osiguravamo izvana

JK bistabil je univerzalni bistabil koji je zadan skraenom i potpunom tablicom prijelaza a
simbol mu je:

Za JK bistabil kae se da je upravljiv s ulaza. Jer u skraenoj tablici prijelaza ima sve etiri
mogue funkcije ovisnosti o prethodnom stanju.

( )
n
1 n
Q J Q K Q =
+
J G K G = =
2 1
X neodreeno sljedee
stanje (prijelaz)
51
T bistabil mijenja ili zadrava stanje. Zadan je skraenom i potpunom tablicom a simbol mu
je:

Za T bistabil kae se da je upravljiv taktom, jer na osnovi ulaza T moe samo zadrati ili
mijenjati sadanje stanje. Funkcija prijelaza:

G
1
i G
2
su komplementarni, to ograniava mogunosti rada s funkcijom prijelaza.
D bistabil pamti 0 ili 1 neposredno s ulaza. Zadan je skraenom i potpunom tablicom
prijelaza a simbol mu je prikazan na slici.

Za D bistabil kaemo da pamti podatak te da realizira kanjenje, jer na osnovi ulaza D
neposredno pamti 0 ili 1 s ulaza. Funkcija prijelaza:
( )
n
1 n
Q D Q D Q =
+

n n
D Q =
+1

D G D G = =
2 1

2 1
G G =

19. SINTEZA OPIH BISTABILA
19.1. Model realizacije opih bistabila
blok shema modela realizacije opeg bistabila
znaajke modela realizacije opeg bistabila
osnovna formula realizacije opeg bistabila
navesti metode poimence

Opi bistabil realiziramo koritenjem standardnog bistabila i kombinacijske logike strukture
(KLS)
Svojstvo je modela da su izlazi standardnog ujedno
izlazi opeg bistabila. Stoga standardni bistabil
treba raditi one prijelaze koji su tablicom prijelaza
zadani za opi bistabil. KLS transformira ulaze u
opi bistabil, na osnovi stanja bistabila, u signale
potrebne da bi standardni bistabil obavio potrebne
prijelaze.
n
SB
n
OB
Q Q =
1 1 + +
=
n
SB
n
OB
Q Q
Nakon izbora standardnog bistabila sinteza opeg bistabila se svodi na sintezu njegove KLS.
U tu se svrhu koriste sljedea tri postupka: metoda rekonstrukcije, metoda izjednaavanja,
metoda za D bistabil.
( )
n
1 n
Q T Q T Q =
+
T G T G = =
2 1 2 1
G G =
52
19.2. Metoda rekonstrukcije
objasniti metodu rekonstrukcije
tablica rekonstrukcije za standardne bistabile
primjena metode rekonstrukcije

Postupak rekonstrukcije pogodan je za sve bistabile, a jedini je upotrebljiv za RS (zbog uvjeta
RS=0) i T (zbog komplementarnih G
1
i G
2
) bistabile
(q
1
q
2
q
n
Q)
n
Q
n+1
(g
1
g
2
g
m
)
n

0 0
0 1
1 0
1 1

potpunu tablicu prijelaza nadopunimo potrebnim ulazima u standardni bistabil da bi radio
iste prijelaze
lijeva i dodana desna strana ine TABLICU ISTINE za KLS
poznatim postupcima minimizacije i realizacije Booleovih funkcija obavimo sintezu KLS,
ime smo zavrili sintezu opeg bistabila
Rekonstrukciju vrimo prema tablici:
Q
n
Q
n+1
R S J K T D
0 0 r 0 0 r 0 0
0 1 0 1 1 r 1 1
1 0 1 0 r 1 1 0
1 1 0 r r 0 0 1

Tablicu rekonstruiranih vrijednosti lako popunimo prema potpunim tablicama prijelaza
standardnih bistabila. Oznaka r predstavlja redundantnu (neodreenu) vrijednost, a koristi se
malo slovo da bi se razlikovalo od R ulaza RS bistabila.
Metoda rekonstrukcije je pogodna za sve standardne bistabile, a naroito za RS i T bistabil.

19.3. Metoda izjednaavanja
objasniti metodu izjednaavanja
specifinost metode izjednaavanja za NI i NILI vrata
primjena metode rekonstrukcije

Postupak izjednaavanja pogodan je za JK bistabil. Ovaj postupak se provodi tako da
izjednaimo funkcije prijelaza opeg (aplikativna jednadba) i standardnog bistabila
(karakteristina jednadba):
1 n
OB
1 n
SB
Q Q
+ +
= ( ) ( )
n n
Q G Q G Q H Q H
2 1 2 1
=
Na osnovi strukturne slinosti slijedi:
2 2 1 1
G H G H = =
Za JK bistabil vrijedi:
( )
n
m
q q q f Q G Q G Q J Q K , , ,
2 1 2 1
= =
Odakle slijedi:
2 1
G J G K = =
U Veitchev dijagram dovoljno upisati vrijednosti Q
n+1
opeg bistabila, te minimizirati
funkcije
1
G i G
2
, tako da ovisno o tome da li raspolaemo s NI ili NILI vratima
zaokruujemo nule ili jedinice.
53
19.4. Metoda za D bistabil
objasniti metodu za D bistabil
specifinost metode za D bistabil kod MD struktura
primjena metode za D bistabil

Postupak za D bistabil je istovremeno postupak rekonstrukcije i postupak izjednaavanja.
Temelji se na funkciji prijelaza Q
n+1
= D
n
, tako da je potpuna tablica opeg bistabila
numeriki identina tablici istine za KLS. Postupak se provodi tako da prema potrebi
minimiziramo funkciju za D
n
, ili negiranu funkciju
n
D .

20. SLOENI SKLOPOVI S BISTABILIMA
20.1. Registar
definirati registar kao sklop
principijelna shema registra
primjena registra

Registar kao sklop:
Sklop koji se sastoji od vie D bistabila, koji svi imaju zajedniki taktni ulaz Cp. Izvode se od
4 i 8 bistabila i najee raspolau asinkronim CLR ulazom kojim se dovode u poetno stanje
0.
Principijelna shema registra:

Primjena registra: Slui za pamenje cjelovitih kodnih rijei.

20.2. Pomani registar
definirati pomani registar kao sklop
principijelna shema pomanog registra
primjena pomanog registra

Pomani registar kao sklop:
Sklop koji se sastoji od vie D bistabila, koji imaju zajedniki taktni ulaz, a spojeni su tako da
je izlaz jednog doveden na ulaz drugog.
Principijelna shema pomanog registra:

Primjena pomanog registra: Osim pamenja kodne rijei, osnovna funkcija je pomak
bitova u lijevo ili desno ime ostvarujemo mnoenje ili dijeljenje, te paralelno serijska
pretvorba.
54
20.3. Brojilo
definirati brojilo kao sklop
principijelna shema brojila
primjena brojila

Brojilo kao sklop:
Sklop koji se sastoji od vie T ili JK bistabila koji su povezani tako da njihovo sljedee stanje
ovisi samo o prethodnom (prijelaz u sljedee stanje nastaje u trenutku nastupanja taktnog
signala).
Principijelna shema brojila:

Primjena brojila: Vrsta generatora sekvence koji prolaskom kroz sva stanja na izlazu
generira konanu sekvencu kodnih kompleksija. Ako na izlazu generira prirodni binarni niz
tada govorimo o binarnom brojilu, a ako je rije o BCD kodu tada imamo dekadsko brojilo.

III. DIO - DIGITALNI SUSTAVI I STRUKTURE
55
III. TREINA GRADIVA

21. DIGITALNI AUTOMAT
21.1. Sustav s upravljanjem
- definirati sustav s upravljanjem
- skica strukture sustava s upravljanjem
- funkcija cilja
- uvjeti uspjenosti sustava

Sustav s upravljanjem je sustav koji ine proces i automat. Na proces djeluje okolina
remetei njegov rad, dok automat pokuava odrati proces u optimalnim uvjetima rada, kako
bi mogao ostvariti postavljenu funkciju cilja.
Uvjeti uspjenosti sustava:
Automat mjeri stanje procesa i razluuje sva njegova
bitna stanja (mjerljivost) i posjeduje ugraeno znanje
o procesu (poznaje svojstva procesa). Na osnovi
sadanjih i prethodnih dogaaja u procesu, moe se
odrediti optimalni niz akcija kojima treba dovesti
proces u optimalni reim rada. Da bi to bilo mogue,
mora raspolagati i s dovoljnim skupom akcija da bi
mogao kompenzirati bilo koji predvidljivi utjecaj
okoline. Da bi upravljanje moglo funkcionirati proces mora biti upravljiv.

21.2. Svojstva automata 1. dio
- definirati konanost
- definirati diskretnost
- definirati digitalnost

Konanost ima konaan broj stanja, konanu memoriju
Diskretnost radi u diskretnom vremenu
Digitalnost raspolae digitalnim ulazima i izlazima

21.3. Svojstva automata 2. dio
- definirati determiniranost
- definirati specificiranost
- definirati sinkronost

Determiniranost jednoznano obavlja svoju funkciju
Specificiranost
- potpuno: mogui svi nizovi ulaznih dogaaja (oekuje proizvoljni niz ulaza)
- nepotpuno: mogui su samo neki nizovi ulaznih dogaaja
Sinkronost diskretno vrijeme definirano taktnim signalom
56
22. APSTRAKTNI MODEL DIGITALNOG AUTOMATA
22.1. Automat 1. dio
- automat kao petorka
- definirati skupove U, I i S

Automat kao petorka:
Automat se opisuje petorkom: , , , , S I U A = i naziva se apstraktni automat jer je
definiran matematikim elementima, skupovima i funkcijama.

Definirati skupove U, I i S:
U je skup ulaznih simbola ili ulazni alfabet koji su u stvarnom automatu kodirani kodnim
rijeima ulaznih varijabli X:
{ }
{ }
p
x x x X
u u u U
e
e
p
=
=
2
,..., ,
,..., ,
2 1
2 1

I je skup izlaznih simbola ili izlazni alfabet koji su u stvarnom automatu kodirani kodnim
rijeima izlaznih varijabli Y:
{ }
{ }
q
y y y Y
i i i I
m
m
q
=
=
2
,..., ,
,..., ,
2 1
2 1

S je skup unutarnjih stanja automata koja su u stvarnom automatu kodirana kodnim rijeima
varijabli Z (a to su kodne rijei stanja bistabila memorije):
{ }
{ }
n
z z z Z
s s s S
k
k
n
=
=
2
,..., ,
,..., ,
2 1
2 1

22.2. Automat 2. dio
- definirati funkcije i
- zapisivanje automata

Funkcija prijelaza odreuje slijedea stanja automata na osnovi sadanjeg stanja i
sadanjeg ulaza:

Funkcija izlaza odreuje sadanji izlaz automata. Razlikujemo Mealy i Moore model
automata:

57
Zapisivanje automata:
Automat se zapisuje tablicom prijelaza i izlaza, i usmjerenim grafom.

Tablica prijelaza i izlaza za Mealy automat:

svako mjesto u tablici odgovara jednom paru s, u.
Tablica prijelaza i izlaza za Moore automat:

izlazi ovise samo o stanju s.
Usmjereni graf za Mealyev model automata:

vorovi su stanja, usmjerene
duljine su prijelazi. Uz duljine
piemo izlaze jer ovise o
stanju i ulazu.
Usmjereni graf za Mooreov model automata:

vorovi su stanja, usmjerene
duljine su prijelazi. Uz
duljine piemo izlaze jer
ovise samo o stanju.

22.3. Sinteza automata
- definirati faze sinteze
- definirati korake za svaku fazu sinteze

Sinteza automata se obavlja u dvije faze, kroz apstraktnu i strukturnu sintezu. Apstraktna se
odnosi na definiranje automata kao matematikog modela, a strukturna se odnosi na sintezu
konkretnog digitalnog sklopa.

Koraci sinteze su:
- apstraktna sinteza
zadavanje automata
minimizacija automata
- strukturna sinteza
kodiranje stanja, ulaza i izlaza
uvrtavanje kodova, prepoznavanje
tablica prijelaza za pojedine bistabile
tablica istine za izlazne varijable
realizacija automata
opim bistabilima i logikim vratima
MD strukturom i D bistabilima (MDD)

58
23. ZADAVANJE AUTOMATA
23.1. Pristupi zadavanju automata
- definirati tri transformacije
- navesti konkretne postupke zadavanja

Definirati tri transformacije:
- Zadavanje automata kao transformatora sekvence provodi se kroz postavljanje pravila o
transformaciji ulazne na izlaznu sekvencu. (matematike gramatike)
- Zadavanje automata kao akceptora sekvence provodi se kroz prepoznavanje sekvenci
koje izazivaju pojavu nekog simbola na izlazu. Govorimo o transformaciji ulazne
sekvence na izlazni simbol. (jezik regularnih izraza)
- Zadavanje automata postupkom korak po korak provodi se kroz analizu svakog mogueg
para stanje-ulazni simbol. Govorimo o transformaciji ulaznog simbola, uz stanje, na
izlazni simbol. (metoda potpunog stabla)

Navesti konkretne postupke zadavanja:
Automat moemo zadati na tri naina:
- potpunim stablom
- tablicom prijelaza i izlaza
- regularnim izrazom

23.2. Vrste ulazne sekvence
- definirati vrste ulazne sekvence
- skicirati vremenski dijagram odluivanja

Definirati vrste ulazne sekvence:
Sekvenca bez strukture je beskonana sekvenca ulaznih simbola, kod koje se traena
sekvenca moe pojaviti u proizvoljnom trenutku. Nekad su ak mogua preklapanja sekvenci
na koje automat reagira, pa moramo odluiti hoe li preklopljena sekvenca djelovati kao
sekvenca koja nije preklopljena. Automat mora u svakom trenutku biti u stanju voditi rauna
o bilo kojem poetnom dijelu sekvence koji se upravo dogodio.

Sekvenca sa strukturom je beskonana sekvenca ulaznih simbola, koja se sastoji od
beskonanog niza konanih sekvenci. Traena sekvenca se ovdje moe dogoditi nakon to se
dogodi prethodna. Automat mora analizirati ulazni niz sinkrono s pojavom konanih sekvenci.
Konane sekvence mogu biti iste duljine, ali ne moraju. Ako se koriste sekvence razliite
duljine, odravanje je mogue samo ako kraa sekvenca nije sadrana na poetku niti jedne od
duih sekvenci.

Vremenski dijagram ulaznih sekvenci sa i bez strukture:

59
23.3. Postupak zadavanja korak po korak
- definirati postupak
- definirati stablo i potpuno stablo
- svojstva automata s grafom potpunog stabla

Definirati postupak:
Zadavanje automata postupkom korak po korak provodi se kroz analizu svakog mogueg
para stanje-ulazni simbol. Govorimo o transformaciji ulaznog simbola, uz stanje, na izlazni
simbol. (metoda potpunog stabla)

Potpuno stablo je karakterizirano zasebnim prijelazima u nova stanja
za svaki par stanja i ulaznog simbola. Karakteristika potpunog stabla je
to za svaki niz dogaaja (za svaku ulaznu sekvencu) generira zasebno
stanje.

Svojstva automata s grafom potpunog stabla:
Velik broj sekvenci za automat nema znaenje, a neke sekvence imaju
isto znaenje kao i druge. Stoga je nepotrebno realizirati automat koji e razluivati svaku
ulaznu sekvencu za sebe. Naprotiv, nastoji se koristiti automat koji ima najmanju razluivost,
dovoljnu za izvravanje funkcije. Takav automat ima najmanji broj stanja.

23.4. Primjena postupka korak po korak
- svojstva stabla za razliite modele automata i sekvence
- tretiranje preklapanja sekvence

Svojstva stabla za razliite modele automata i sekvence:
MOORE automat, sekvenca SA strukturom: Od poetka rada automat analizira konanu
ulaznu sekvencu i donosi odluku u jednom od stanja posljednje razine. Ta stanja se nazivaju
akceptorska stanja, jer je sekvenca prepoznata i simbol generiran. Prvi sljedei simbol je ve
prvi simbol sljedee konane sekvence.
MOORE automat, sekvenca BEZ strukture: Struktura potpunog stabla i odluivanje
automata od poetka rada su jednaki kao za sekvencu sa strukturom. Meutim, nakon
donoenja odluke automat prelazi u stanja posljednje razine (n+1), zato jer u obzir uzima i
prethodnih n-1 simbola, kao da je poeo iz poetka.
MEALY automat, sekvenca SA strukturom: Ovaj automat izlaz generira na osnovi stanja i
ulaznog simbola (graf ima svega n razina, jednu manje nego Moore).
Nakon to je primljen posljednji simbol donosi se odluka bez prijelaza u novo stanje.
MEALY automat, sekvenca BEZ strukture: Graf je slian kao i sa strukturom, osim to
prijelazi posljednje razine stanja idu u istu, posljednju razinu. Na isti nain kontroliramo
prijelaze akceptorskih stanja.

Tretiranje preklapanja sekvence:
Posebno se kontroliraju prijelazi iz akceptorskih stanja. Ako elimo sprijeiti preklapanje, za
ta stanja odredimo prijelaze u stanja s
2
i s
3
kao za sekvencu sa strukturom.

60
24. EKVIVALENTNOST AUTOMATA
24.1. Odnosi jednakosti medu automatima
- vrste jednakosti medu automatima
- definicija minimalnosti automata
- objanjenje razlike broja stanja

Dva automata koji obavljaju istu funkciju (mogu biti razliiti po strukturi) su ekvivalentna.
Postojanje ekvivalentnog automata objanjava se sposobnou razluivanja ulazne sekvence.
Ako dva automata nisu jednaka, a rade istu funkciju, jedan od njih nepotrebno razluuje
ulazne sekvence, iako na kraju za njih donosi istu odluku kao da ih nije razluio.
Minimizacija se provodi da se pronae optimalni apstraktni automat, koji e rezultirati
minimalnim sekvencijalnim sklopom. Budui da automat s najmanjom razluivou ima
najmanji broj stanja, proglaavamo ga minimalnim. Cilj minimizacije je pronai minimalni
automat ekvivalentan zadanom, odnosno ako je zadani ve minimalan, dokazati njegovu
minimalnost.

24.2. Definicija ekvivalentnosti automata
- blok shema testa
- definicija ekvivalentnosti automata

Dva automata (A i B) su ekvivalentna ako ponu raditi iz poetnog stanja s
0
, te za istu
proizvoljnu sekvencu na ulazu daju istu sekvencu na izlazu.
Ekvivalentni automati se ne mogu razlikovati u skupovima ulaznih i izlaznih simbola, jer nee
biti zadovoljen zahtjev istovjetnosti ulazne i izlaznih sekvenci. Oni se mogu razlikovati samo
u skupu stanja, a minimalan je onaj s najmanjim brojem stanja.

24.3. Definicija ekvivalentnosti stanja
- blok shema testa
- definicija ekvivalentnosti stanja

Stanja koja nepotrebno razluuju ulazne sekvence, jer za njih automat donosi istu odluku,
nazivaju se ekvivalentna stanja.
Dva stanja automata A (s
1
i s
2
) su ekvivalentna ako automat pone raditi iz jednog pa iz
drugog stanja, te za istu proizvoljnu sekvencu na ulazu da u oba testa istu sekvencu na
izlazu.

61
24.4. Nuan i dovoljan uvjet
- definirati nuan uvjet ekvivalencije
- definirati dovoljan uvjet ekvivalencije

Nuan uvjet ekvivalencije kae da su dva stanja potencijalno ekvivalentna ako su im reci u
tablici izlaza automata identini. Ovaj uvjet osigurava da u svakom paru testova prvi simbol
izlazne sekvence bude isti.
Dovoljan uvjet ekvivalencije kae da su dva stanja ekvivalentna ako je zadovoljen nuan
uvjet, te ako su im reci u tablici prijelaza automata isti. Ovaj uvjet osigurava da u svakom
paru testova, iz promatranih stanja automat prijee u isto vrijeme. Time e automat u
nastavku testa proi kroz istu trajektoriju stanja, pa je time osigurano da i ostali simboli
izlazne sekvence budu isti.

24.5. Minimizacija primitivne tablice
- definirati postupak minimizacije
- definirati minimalizaciju primitivne tablice
- mane jednostavnog postupka minimizacije primitivne tablice

Postupak minimizacije primitivne tablice provodi se nad primitivnom tablicom
neposrednom primjenom nunog i dovoljnog uvjeta ekvivalentnosti stanja. Postupak polazi od
pretpostavke da su sva stanja neekvivalentna, te primjenom uvjeta trai mogua ekvivalentna
stanja.
Neposredna primjena nunog i dovoljnog uvjeta ima dvije mane. Prva je u tome to je
dovoljan uvjet prestrog, jer ne vodi rauna o moguim neotkrivenim ekvivalentnostima
sljedeih stanja. Ovo je mogue djelomino kompenzirati iterativnom primjenom uvjeta
ekvivalentnosti. Druga mana proizlazi iz prve, a to je da primjena uvjeta ne moe uvijek dati
minimalni automat.
Postupak primitivne tablice provodi se u koracima:
1. trae se stanja s istim recima u tablici prijelaza i izlaza;
2. precrtaju se svi redci ekvivalentnih stanja osim jednoga;
3. sve oznake precrtanih stanja zamijenimo oznakom onog neprecrtanog;
4. nastavi se postupak dok ima ekvivalentnih stanja.

25. NAPREDNI POSTUPCI MINIMIZACIJE AUTOMATA
25.1. HM algoritam
- definicija klasa i zatvorenosti
- postupak minimizacije HM algoritmom

Hufmann-Mealy algoritam pretpostavlja da su stanja za koja je zadovoljen nuan uvjet
ekvivalentna. Klasa je podskup stanja iz skupa S za koja pretpostavljamo da su ekvivalentna.
Klasa je zatvorena ako sadri samo jedno stanje ili ako sadri vie stanja koja sva imaju iste
prijelaze u klase.

Postupak minimizacije H-M algoritmom:
1. Definiramo primarne klase na osnovu nunog uvjeta ekvivalentnosti
2. Za sva stanja unutar klase odredimo prijelaze u klase
3. Kontroliramo zatvorenost klasa (isti prijelazi u klase ili samo jedno stanje)
4. Razbijamo otvorene klase i ponavljamo (2) (prema istim prijelazima u klase)
5. Kada su sve klase zatvorene, svaku zamijenimo s jednim stanjem, te ispiemo tablicu
minimalnog automata.
62
25.2. PU algoritam
- definicija implikacije
- definicija ekvivalentnosti
- tablica implikanata
- postupak minimizacije tablicom implikanata

Paul-Unger algoritam:
Implikacija meu skupovima:
Skup S
p
impliciran je skupom S
ri
, ako S
ri
sadri sva stanja u koja prelaze stanja iz S
p
za
promatrani ulaz u
i
.

Pri tom skupova S
ri
ima p, koliko ima ulaznih simbola.
Ekvivalentnost: S
p
sadri ekvivalentna stanja:
- ako je zadovoljen nuan uvjet ekvivalencije
- ako su svi njemu pripadni S
ri
ekvivalentni
(svodi se na zadovoljavanje nunog uvjeta)

Skupove S
p
formiramo sistematski 2 po 2 stanja (ispitujemo ekvivalentnost svakog sa svakim)
Tablica implikanata je trokutasta matrica bez dijagonale jer vrijedi
s
i
s
i
...svako stanje ekvivalentno samo sebi pa ne trebamo gledat dijagonalu
s
i
s
j
s
j
s
i
...zbog komutativnosti ekvivalencije ne trebamo cijelu matricu nego samo
jednu njenu trokutastu polovicu. Tablica ima n-1 redaka i stupaca. Svako mjesto odgovara
jednom paru s
i
, s
j
. U mjesta tablice upisujemo implikante, a to su skupovi S
ri

Postupak minimizacije provodimo:
1. Formiramo trokutastu matricu (n-1) (n-1)
2. Upiemo implikante
S
ri
zadovoljen nuan, ne i dovoljan uvjet
X nuan uvjet nije zadovoljen (neekv.)
zadovoljeni nuan i dovoljan uvjet (ekv.)
3. Ispitujemo kontradikcije, upisujemo X za otkrivene neekvivalentnosti
4. Ponavljamo (3) ako ima novih neekvivalentnosti
5. Ispisujemo tablicu minimalnog automata. Neprekriena polja znae ekvivalentna stanja.

63
26. STRUKTURNA SINTEZA AUTOMATA
26.1. Model realizacije automata
- blok shema modela
- namjena signala
- veza s apstraktnim automatom

Strukturnu sintezu automata vrimo prema modelu automata koji se sastoji od
kombinacijsko logike strukture (KLS) i memorije.

Kontrolni signali su
unutranji izlazi koje KLS
generira na osnovu vanjskih
i unutranjih ulaza, s kojima
upravlja prijelazima
pojedinih bistabila
memorije. Oni odreuju
sljedee stanje memorije.
KLS na taj nain realizira
funkciju prijelaza automata
i funkciju izlaza automata .

Veza s apstraktnim automatom ostvaruje se kroz kodiranje ulaznih i izlaznih simbola, te
kroz kodiranje automata.

26.2. Kodiranje automata
- kodiranje ulaza i izlaza
- problem kodiranja stanja
- strategija kodiranja stanja

Kodiranje ulaza i izlaza ovisi o okolini automata (kompatibilnosti izvorita i odreditu
informacije), pa esto zadani kodovi ulaza i izlaza moraju biti usklaeni.

Problem kodiranja stanja neposredno utjee na veliinu KLS jer raspored nula i jedinica
odreuju mogunost minimizacije Booleovih funkcija koje definiraju KLS. Ne postoji
egzaktan postupak kodiranja koji daje minimalan sklop.

64
Strategija kodiranja stanja obavlja se po kriteriju susjednosti. Stanjima izmeu kojih
postoji mogunost prijelaza dodjeljujemo susjedne kompleksije ili kompleksije sa to manjom
distancom. U postupku kodiranja koristimo Veitchev dijagram. Poetno stanje obino se
kodira kodnom rijei 0.

26.3. Tablica automata s kodovima
- transformiranje tablice
- tablica kao cjelina
- prepoznati dijelovi tablice

Transformiranje tablice
Koristimo jednodimenzionalnu tablicu prijelaza i izlaza apstraktnog automata kao osnovicu za
upis kodova, nabrajanjem parova stanje-ulazni simbol.
Nakon upisa kodova (umjesto simbola i stanja) kodne rijei su
poslagane u prirodnom binarnom nizu.

Ukupna kodna rije zz...xx ini lijevu stranu tablice. Desnu stranu tablice prvo ine
prijelazi (kodne rijei stanja bistabila u sljedeem diskretnom trenutku), zatim kodne rijei
izlaza u sadanjem trenutku. Svaka kodna rije stanja sljedeeg trenutka ovisi o kodnoj rijei
stanja, te ulaza i izlaza u sadanjem trenutku. O lijevoj strani ovisi i svaki pojedini bit desne
strane.

Prepoznati dijelovi tablice su tablice prijelaza bistabila z i
tablice istine izlaznih varijabli y.

65
26.4. Sinteza konkretnog automata
- mogua struktura sklopovlja
- kriteriji sinteze konvencionalnog automata
- kriteriji sinteze MDD strukture

Mogua struktura sklopovlja integrirani krugovi niske razine integracije(bistabili i logika
vrata), integrirani krugovi srednje razine integracije(multiplekseri, demultiplekseri i regristri) i
programibilne logike strukture s ugraenim D bistabilom u izlaznoj makro eliji (GAL).

Sinteza memorije se provodi izborom vrste i izraunavanjem broja bistabila po kriteriju
jednoznanosti kodiranja stanja automata, a sinteza KLS se provodi koritenjem
prepoznatih dijelova tablice prijelaza i izlaza automata.
Veliina multipleksera i demultipleksera se odreuje po kriteriju kvadratinosti matrice.
Broj multipleksera jednak je broju bistabila k uveanom za broj izlaznih varijabli p:
M = k + p
Zbog jednostavnosti postupka i smanjenja mogunosti pogreke, redoslijed varijabli treba biti
usklaen s lijevom stranom kodirane tablice prijelaza i izlaza automata.

27. AUTOMATI I ALGORITMI
27.1. Programabilni automat
- Wilkiesov model automata
- mikroprogramirani automat
- primjena mikroprogramiranog automata

Wilkiesov model automata je model mikroprogramiranog automata realiziranog MDD
strukturom.
Mikroprogramirani automat je automat realiziran MDD strukturom. Sadraj jednog retka
matrice naziva se mikroinstrukcija, a sadraj matrice je mikroprogram.
Automat aktivira jedan redak matrice i odreuje sljedee stanje (matrica prijelaza) i izlazne
signale(matrica izlaza) ovisno o ulazima i stanju. Matricom prijelaza moe se slijedno
izvravati niz uzastopnih redaka ili skakanje naprijed ili natrag u neki drugi dio matrice.
Primjena mikroprogramiranog automata je u upravljanju rada sabirnice i ALU jedinicom.

66
27.2. Algoritam
- definirati algoritam
- primjena algoritma
- istovjetnost algoritma i automata

Algoritam je skup transformacija ili instrukcija ijom se primjenom, u konanom broju
redaka, moe doi do rjeenja bilo kojeg problema iz promatranog skupa (klase) problema.
Primjena algoritma u rjeavanju naina sinteze automata i mogunost njegove primjene.
Istovjetnost algoritma i automata: Svaki se algoritam moe zamisliti kao stroj(automat) koji
izvodi niz zadanih instrukcija. Svakom algoritmu pripada stroj, a svakom stroju algoritam.

27.3. Turingov stroj
- definirati Turingov stroj
- definirati jezik petorki
- primjena Turingovog stroja

Turingov stroj je algoritam, odnosno model
koji raspolae beskonanom memorijom,
glavom za itanje/upisivanje (R/W),
mogunou pomaka glave lijevo ili desno i
konanim digitalnim automatom koji izvrava
program.

Rad Turingovog stroja zadan je petorkom:

Prva dva elementa (S
i
, T
i
) daju sadanje stanje i simbol glave. Ostali elementi opisuju akciju
koja e se izvriti. T
j
je novi simbol, S
j
je sljedee stanje automata, dok L i R specificiraju
lijevo odnosno desno kretanje, a S zaustavljanje. Nizom ovakvih petorki opisujemo rad
Turing-ovog automata. Uoimo da jedna petorka odgovara retku tablice prijelaza i izlaza
automata kojem su ulazni i izlazni alfabet identini.
Primjena Turingovog stroja je u pretpostavci mogunosti realiziranja bilo kojeg
automata, u izraunu svih parcijalno-rekurzivnih funkcija.

67
28. AUTOMATI I JEZICI
28.1. Znaaj analize jezika
- ekvivalentnost programibilnih strojeva (algoritama)
- modeliranje procesa postizanja rjeenja
- prepoznavanje pripadnosti rijeci jeziku L

Ekvivalentnost programibilnih strojeva (algoritama):
Dva raunala (programabilna stroja) su ekvivalentna ako mogu rijeiti isti skup (klasu)
problema, bez obzira koliko vremena trebalo pojedinanom raunalu.

Modeliranje procesa postizanja rjeenja:
Rjeenje problema je preslikavanje problema u rezultat.
Problem i rezultat su opisani ulaznim i izlaznim nizovima znakova (rijeima), stoga se
rjeenje problema moe modelirati ispitivanjem da li rije koja opisuje problem pripada
skupu rijei-jeziku L (Language).

Prepoznavanje pripadnosti rijei jeziku L:
a prepoznavanje pripadnosti rijei jeziku L koristimo strojeve:
automate odreenih sposobnosti (vrste) za konkretan skup (vrstu) jezika
odreene strukture za konkretan jezik.

28.2. Kompleksnost algoritama
- mjera kompleksnosti
- vrste kompleksnosti

Mjera kompleksnosti:
Mjera kompleksnosti je vrijeme postizanja rjeenja u smislu izvrenja jednog koraka
Turingovog stroja (TM). Pkuavamo izraunati odnos izmeu broja koraka i duljine ulaznog
niza znakova, a taj odnos oznaavamo s O(g(n)), gdje je n = duljina ulaznog niza.

Vrste kompleksnosti:
Ako postoji rjeenje:
pitanje je da li je ostvarivo u stvarnom vremenu
raspoloivom tehnologijom
Problem kompleksnosti jednostavno rjeavamo modelima na bazi Turingovog stroja.

68
28.3. Izraunljivost
- vrste izraunljivosti
- mogunost donoenja odluke

Vrste izraunljivosti:
Prihvatljivost rjeenja ovisi o prognozi vremena izvrenja:

Mogunost donoenja odluke:
Pitamo se:
da li je niz lan jezika L (TR, Turing Recognizable)
da li niz ne pripada jeziku L (co-TR, Complementary Turing Recognizable)
Nekad u konanom O() vremenu moemo odgovoriti samo na jedno ili ni na
jedno pitanje. Pitamo da li je niz xL TR i pritom nije co-TR:

TR Co-TR odluka
0 0 ne postoji
0 1 ne postoji
1 0 ne postoji
1 1 postoji, eksponencijalno

69
28.4. Taksonomija automata i jezika
- odnos snage vrsta automata
- ekvivalentnost vrsta automata
- odnos automata i jezika

Odnos snage vrsta automata:

DFA (Deterministic Finite Automata)
NFA (Non Deterministic Finite Automata)
DPDA (Deterministic Push Down Automata)
NPDA (Non Deterministic Push Down Automata)
LBA (Linear Bounded Automata)
DTM (Deterministic Turing Machine)
NDTM (Non Deterministic Turing Machine)

Ekvivalentnost vrsta automata:
Ekvivalentnost raznih vrsta automata:

Odnos automata i jezika:
Jezik L je skup sekvenci izgraenih od lanova skupa simbola .
Za neki skup simbola jezika moe biti beskonano, jer karakteristina sekvenca moe biti
beskonana. Nad jezicima su definirane operacije: unije, presjeka, razlike, simetrine razlike,
pripajanja, eksponenciranja, iteracije i negacije. Ideja o funkciji automata zabiljeava se
nekim od standardnih jezika. Automat na osnovi ulazne rijei (sekvence slova ulaznog
alfabeta) generira izlaznu rije (sekvenca slova izlaznog alfabeta).
Jezici za pojedine automate:
DFA, NFA - regularni jezici
DPDA determinirani CFL
NPDA, PDA CFL itd.

70
29. ALGEBRA DOGAAJA
29.1. Elementarni i sloeni dogaaji
- definicija elementarnog dogaaja
- elementarni dogaaj i diskretno vrijeme
- sloeni dogaaji
- ulaz automata i algebra dogaaja

Definicija elementarnog dogaaja: nedjeljivi dogaaj, dogodi se kao cjelina.

Elementarni dogaaj i diskretno vrijeme: dogodi se samo JEDAN u trenutku diskretnog
vremena.

Sloeni dogaaji:
- nastaje kao kombinacija elementarnih dogaaja
- u sutini je vremenski niz - sekvenca - elementarnih

ULAZ AUTOMATA:
- ulazi u automat daju mu informaciju o okolini
- ulazni simboli dolaze u vremenskim nizovima
- to su sekvence u diskretnom vremenu
- te smo sekvence nazivali nizovima DOGAAJA

ALGEBRA DOGAAJA:
- algebra koja uzima u obzir vremenske odnose
- bavi se nizovima DOGAAJA
- uvodi ALGEBARSKE OPERACIJE meu dogaajima

29.2. Operatori algebre dogaaja
- definicija i svojstva operatora algebre dogaaja
- definicija regularnog izraza i dogaaja

Definicija i svojstva operatora algebre dogaaja:
DISJUNKCIJA: R = R
1
v R
2

- sloeni dogaaj od dva ili vie (elementarnih) dogaaja
- dogodi se kad se dogodi JEDAN OD disjunktivno vezanih lanova (dogaaja)
- traje koliko traje disjunktivni lan koji se dogodio
- vrijedi svojstvo komutativnosti: R
1
v R
2
= R
2
v R
1

KONJUNKCIJA: R = R
1
& R
2

- sloeni dogaaj od dva ili vie (elementarnih) dogaaja
- dogodi se kad se dogode SVI konjunktivno vezani lanovi onim redom kojim su zapisani
- traje koliko traju SVI lanovi
- opisuje SEKVENCU dogaaja
- ne vrijedi svojstvo komutativnosti: R
1
& R
2
R
2
& R
1

NEGACIJA:
1
R R =
- dogaaj koji se dogodi kad se NE dogodi negirani dogaaj
- to je dakle skup SVIH dogaaja OSIM negiranog dogaaja
- problem je u odreivanju POTPUNOG SKUPA dogaaja (moe biti beskonaan)
- stoga se u praksi ne koristi
- definicija regularnog izraza i dogaaja

71
REGULARNI IZRAZI:
- to su KONANI algebarski izrazi u okvirima algebre dogaaja

REGULARNI DOGAAJ:
- svaki sloeni dogaaj koji moemo izraziti konanim algebarskim izrazom - regularnim
izrazom

30. ZADAVANJE AUTOMATA REGULARNIM IZRAZOM
30.1. Zadavanje automata s pomou RI
- pristup zadavanju automata s RI
- tehnika pisanja RI za sekvencu sa strukturom
- tehnika pisanja RI za sekvencu bez strukture

Ulazni simbol automata je elementarni dogaaj. Sekvenca ulaznih simbola je sloeni dogaaj
Promatramo automat kao akceptor sekvence. Stoga trebamo opisati traenu sekvencu,
ali i sekvence koje nisu traene jer ih automat mora odbaciti.
Regularnim izrazom opisujemo ulaznu sekvencu tako da izdvojimo:
- dio sekvence koji nije traena sekvenca
- dio sekvence koji jest traena sekvenca
Ako ima vie akceptorskih izlaznih simbola piemo zasebni regularni izraz za svaki simbol.

Tehnika pisanja RI za sekvencu sa strukturom:
iteracijskom zagradom obuhvatimo sekvence koje NISU traene
obinom zagradom obuhvatimo sekvence koje su traene za promatrani akceptorski
(aktivni) izlazni simbol
piemo vie izraza ako je vie akceptorskih izlaznih simbola
automat u svim diskretnim trenucima, u kojima nije donio odluku, na izlazu daje neutralni
(neaktivni) izlazni simbol

Tehnika pisanja RI za sekvencu bez strukture:
analiziramo dijelove ulazne sekvence
iteracijskom zagradom obuhvatimo sekvence do duljine traene koje NISU poetak traene
upiemo prvi simbol traene sekvence
iteracijskom zagradom obuhvatimo ostatke sekvenci nakon prvog simbola koje nisu poetak
traene, ali iji je zadnji simbol prvi simbol traene sekvence (ako takvih ima)
upiemo drugi simbol traene sekvence
iteracijskom zagradom obuhvatimo ostatke sekvenci nakon drugog simbola koje nisu
poetak traene, ali ija su zadnja dva simbola prva dva simbola traene sekvence (ako takvih
ima)
upiemo trei simbol traene sekvence
iteracijskom zagradom obuhvatimo ostatke sekvenci nakon treeg simbola koje nisu poetak
traene, ali ija su zadnja tri simbola prva tri simbola traene sekvence (ako takvih ima)
itd. do ispisa traene sekvence

72
30.2. Indeksiranje RI
- definicija mjesta i vrste mjesta
- analogija mjesta i rada automata
- osnovno indeksiranje
- pravila za rasprostiranje indeksa

Mjesta unutar regularnog izraza mogu biti:
Osnovna - ona koja se nalaze s lijeve strane obine i iteracijske zagrade i s desne strane slova.
Predosnovna - ona koja se nalaze s desne strane obine i iteracijske zagrade i s lijeve strane
slova. Izmeu dva slova (simbola) mjesto je istovremeno osnovno i predosnovno, smatramo
ga osnovnim. Izmeu dvije zagrade mjesto je istovremeno osnovno i predosnovno, smatramo
ga predosnovnim.

Analogija mjesta i rada automata:
Osnovna mjesta odgovaraju stanjima automata. To su stanja u koja dolazimo nakon
odreene sekvence ulaznih dogaaja. Predosnovna mjesta odgovaraju prelazima automata, a
to su stanja iz kojih idemo u prelaze. Zavrno mjesto u RI odgovara akceptorskom stanju
digitalnog automata.

Osnovno indeksiranje:
Osnovna mjesta oznaimo kratkim okomitim crtama i indeksiramo u prvom redu ispod izraza.
Predosnovna mjesta oznaimo dugim okomitim crtama i indeksiramo u drugom redu ispod
izraza. Osnovnim mjestima dodijelimo vlastite indekse, npr. redom 1, 2 Na predosnovna
mjesta rasprostiremo indekse osnovnih mjesta koristei 5 pravila.

Pravila za rasprostiranje indeksa su:
1. indeks mjesta ispred obine ili iteracijske zagrade rasprostiremo na poetna
predosnovna mjesta disjunktivno vezanih lanova unutar zagrade (zato jer se zagrada -
disjunkcija dogodi, kad se dogodi jedan od disjunktivno vezanih lanova)
2. indeks mjesta ispred iteracijske zagrade rasprostiremo na predosnovno mjesto iza
zagrade(zato jer iteracija sadri i praznu sekvencu)
3. indeks zavrnih mjesta disjunktivno vezanih lanova unutar obine ili iteracijske
zagrade rasprostiremo na predosnovno mjesto IZA zagrade (zato jer se zagrada -
disjunkcija dogodi, kad se dogodi jedan od disjunktivno vezanih lanova)
4. indekse svih mjesta koja smo rasprostirali na predosnovno mjesto iza iteracijske
zagrade rasprostiremo na poetna predosnovna mjesta disjunktivno vezanih lanova
unutar zagrade (zato jer iteracija dozvoljava proizvoljno ponavljanje)
5. indeks zavrnog mjesta regularnog izraza rasprostiremo na ona predosnovna mjesta, na
koja se je rasprostirao indeks poetnog mjesta regularnog izraza. Iznimno, ako za
sekvencu bez strukture dozvoljavamo preklapanje, indeks zavrnog mjesta
rasprostiremo na mjesta na koja se rasprostirao indeks mjesta u koje dolazimo nakon
dijela sekvence koji se preklapa

73
30.3. Dobivanje strukture automata iz RI
- razrjeenje izlaznog simbola
- razrjeenje nastavka rada automata
- redukcija indeksa
- ispis primitivne tablice automata

Razrjeenje izlaznog simbola (ovisno o vrsti automata):
Za MOORE akceptorski izlazni simbol dodijelimo zavrnom osnovnom mjestu regularnog
izraza. Za MEALY akceptorski izlazni simbol dodijelimo posljednjem predosnovnom
mjestu regularnog izraza, a to je uvijek mjesto ispred posljednjeg simbola traene sekvence.
Za sva ostala mjesta podrazumijevamo neutralni izlazni simbol.

Razrjeenje nastavka rada automata:
Indeks zavrnog mjesta regularnog izraza rasprostiremo na ona predosnovna mjesta, na koja
se je rasprostirao indeks poetnog mjesta regularnog izraza. Iznimno, ako za sekvencu bez
strukture dozvoljavamo preklapanje, indeks zavrnog mjesta rasprostiremo na mjesta na koja
se rasprostirao indeks mjesta u koje dolazimo nakon dijela sekvence koji se preklapa.

Pravila za redukcija indeksa:
Indekse svih mjesta koji su se rasprostirali na isto predosnovno mjesto zamijenimo jednim
indeksom, pod uvjetom da su im dodijeljeni isti izlazni simboli. Indekse svih mjesta u koja
dolazimo iz istog predosnovnog mjesta s istim ulaznim simbolom zamijenimo jednim
indeksom.

Ispis primitivne tablice automata:
Primitivnu tablicu ispiemo tako da preostale indekse osnovnih mjesta uzmemo za stanja
automata, a njihove prelaze odredimo preko ulaznih simbola.

DSS Teorija

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

DSS Teorija

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Fakultet elektrotehnike, strojarstva i

You might also like