1-4 Projektiranje Tunela

Bosna i Hercegovina
DIREKCIJA CESTA Javno preduzee

FEDERACIJE BiH PUTEVI REPUBLIKE SRPSKE
Sarajev Sarajevo Banja Luka

SMJERNICE ZA PROJEKTOVANJE, GRAENJE,
ODRAVANJE I NADZOR NA PUTEVIMA

KNJIGA I: PROJEKTOVANJE

DIO 4: TUNELI

Sarajevo/Banja Luka
2005

Smjernice za projektovanje puteva Tuneli
RS-FB&H/3CS DDC 433/04 knjiga I - dio 4 strana 1 od 104
1.4.1 PREDMET SMJERNICA.................................................................................................. 7
1.4.2 DEFINICIJE RIJENIK POJMOVA.............................................................................. 7
1.4.3 PRINCIPI PROJEKTOVANJA TUNELA ......................................................................... 17
1.4.4 OPTI KRITERIJI PROJEKTOVANJA........................................................................... 19
1.4.4.1 BROJ TUNELSKIH CIJEVI I SAOBRAAJNIH TRAKA............................................... 19
1.4.4.2 PRESJEK TUNELA.................................................................................................... 19
1.4.4.3 TRASA ..................................................................................................................... 21
1.4.4.3.1. HORIZONTALNA TRASA............................................................................ 21
1.4.4.3.2. VERTIKALNA TRASA.................................................................................22
1.4.4.4 TOLERANCIJE.......................................................................................................... 22
1.4.4.4.1. OPENITO...............................................................................................22
1.4.4.4.2. TOLERANCIJE ZA INICIJALNE OBLOGE (PRIMARNE PODGRADE).................. 23
1.4.4.4.3. TOLERANCIJE FINALNOG OBLOGA ............................................................ 23
1.4.4.4.4. OSTALE TOLERANCIJE.............................................................................. 24
1.4.5 ISPITIVANJE TLA.................................................................................................... 25
1.4.5.1 UVOD....................................................................................................................... 25
1.4.5.1.1. SVRHA ....................................................................................................25
1.4.5.1.2. KORACI I METODE ISTRAIVANJA............................................................. 25
1.4.5.2 PRELIMINARNA STUDIJA ....................................................................................... 25
1.4.5.2.1. UREDSKA STUDIJA...................................................................................25
1.4.5.2.1.1 PREGLED LITERATURE .........................................................................25
1.4.5.2.1.2 INTERPRETACIJA AERO-FOTO SNIMAKA................................................ 25
1.4.5.2.2. TERENSKA STUDIJA .................................................................................26
1.4.5.2.2.1 GEOLOKO KARTIRANJE I STUDIJE POVRINSKIH STIJENA.................... 26
1.4.5.2.2.2 ISTRAIVAKI ISKOPI .......................................................................... 26
1.4.5.2.3. PRIVREMENI GEOLOKI IZVJETAJI .......................................................... 26
1.4.5.3 DETALJNA STUDIJA ................................................................................................ 27
1.4.5.3.1. GEOFIZIKO ISTRAIVANJE...................................................................... 27
1.4.5.3.1.1 OPENITO...........................................................................................27
1.4.5.3.1.2 GEOFIZIKE METODE........................................................................... 27
1.4.5.3.1.2.A) SEIZMIKA ISTRAIVANJA............................................................ 27
1.4.5.3.1.2.B) GEOELEKTRINO ISTRAIVANJE ................................................... 28
1.4.5.3.1.2.C) ELEKTROMAGNETSKO ISTRAIVANJE ............................................ 28
1.4.5.3.1.2.D) GEOFIZIKO SNIMANJE BUOTINA ............................................... 28
1.4.5.3.2. ISTRAIVAKO BUENJE ..........................................................................28
1.4.5.3.2.1 OPENITO...........................................................................................28
1.4.5.3.2.2 BUENJE U ZEMLJANOM TLU ............................................................... 29
1.4.5.3.2.3 BUENJE U STIJENAMA ........................................................................ 29
1.4.5.3.3. ISTRAIVAKI PRILAZI, AHTOVI I TUNELI ............................................... 29
1.4.5.3.4. UZORKOVANJE ........................................................................................30
1.4.5.3.4.1 POREMEENI UZORCI .......................................................................... 30
1.4.5.3.4.2 NEPOREMEENI UZORCI ...................................................................... 30
1.4.5.3.5. IN-SITU ISPITIVANJA...............................................................................30
1.4.5.3.5.1 ISPITIVANJE STANDARDNOM PENETRACIJOM (SPT)............................... 31
1.4.5.3.5.2 ISPITIVANJE SMINE VRSTOE KRILNOM SONDOM ............................. 31
1.4.5.3.5.3 ISPITIVANJE OPTERETNOM PLOOM..................................................... 31
1.4.5.3.5.4 PRESIOMETARSKA I DILATOMETARSKA TESTIRANJA.............................. 31
1.4.5.3.5.5 TESTIRANJA VAZDUNIM JASTUKOM .................................................... 31
1.4.5.3.5.6 OSTALA TESTIRANJA NAPETOSTI I NAPREZANJA U STIJENSKIM MASIVIMA31
1.4.5.3.5.7 TESTIRANJA PROPUSTLJIVOSTI (UGLAVNOM ZEMLJANOG TLA) ............. 32
1.4.5.3.5.8 TESTIRANJA PUMPANJEM (UGLAVNOM TLA) .......................................... 32
1.4.5.3.5.9 TESTIRANJA VODOM POD PRITISKOM U BUOTINAMA (UGLAVNOM U
KAMENIM MASIVIMA)...........................................................................33
1.4.5.3.6. LABORATORIJSKA ISPITIVANJA ................................................................ 33
1.4.5.3.6.1 LABORATORIJSKO ISPITIVANJE TLA...................................................... 33
1.4.5.3.6.2 LABORATORIJSKA TESTIRANJA STIJENA ............................................... 33
Tuneli Smjernice za projektovanje puteva
strana 2 od 104 knjiga I - dio 4 RS-FB&H/3CS DDC 433/04
1.4.5.3.7. FINALNI GEOLOKI I GEOTEHNIKI IZVJETAJ ......................................... 34
1.4.6 PRINCIPI PROJEKTOVANJA I SISTEMI KLASIFIKACIJE STIJENA ................................ 35
1.4.6.1 OPENITO............................................................................................................... 35
1.4.6.2 EMPIRIJSKI METODI PROJEKTOVANJA.................................................................. 35
1.4.6.3 ANALITIKA I NUMERIKA ANALIZA.................................................................. 35
1.4.6.3.1. OPENITO .............................................................................................. 35
1.4.6.3.2. ANALITIKA RJEENJA............................................................................. 36
1.4.6.3.3. ANALIZE GRANINOG STANJA.................................................................. 36
1.4.6.3.4. NUMERIKI METODI................................................................................ 36
1.4.6.3.4.1 METOD KONANIH ELEMENATA (FEM) .................................................. 36
1.4.6.3.4.2 METOD GRANINIH ELEMENATA (BEM)................................................. 37
1.4.6.3.4.3 METOD KONANE RAZLIKE ZA MODEL KONTINUUMA............................. 37
1.4.6.3.4.4 METOD KONANE RAZLIKE ZA MODEL DISKONTINUUMA ....................... 37
1.4.6.4 SISTEMI KLASIFIKACIJE STIJENA....................................................................... 37
1.4.6.4.1. PREGLED SISTEMA .................................................................................. 37
1.4.6.4.1.1 TERZAGIJEVA KLASIFIKACIJA............................................................... 37
1.4.6.4.1.2 DEEREOVO OZNAAVANJE KVALITETA STIJENA (RQD) .......................... 38
1.4.6.4.1.3 BIENIAWSKIJEVA KLASIFIKACIJA.......................................................... 38
1.4.6.4.1.4 INDEKS GEOLOKE VRSTOE (GSI) .................................................... 39
1.4.6.4.1.5 BARTONOVA KLASIFIKACIJA................................................................. 39
1.4.6.4.1.6 AUSTRIJSKA KLASIFIKACIJA................................................................. 40
1.4.6.5 PRINCIPI NOVOG AUSTRIJSKOG METODA IZGRADNJE TUNELA........................ 41
1.4.7 PROJEKAT ISKOPAVANJA.............................................................................................. 44
1.4.7.1 GEOTEHNIKI MODEL ......................................................................................... 44
1.4.7.1.1. ISKOP TUNELA U STIJENAMA ................................................................... 44
1.4.7.1.2. ISKOP TUNELA U TLU .............................................................................. 45
1.4.7.2 PRAENJE GASOVA.............................................................................................. 45
1.4.7.2.1. I............................................................................................................. 46
1.4.7.2.2. EKSPLOZIVNI GASOVI U STIJENSKOJ MASI ............................................... 46
1.4.7.3 VENTILACIJA GRADILITA.................................................................................. 46
1.4.7.4 GEODETSKI RADOVI............................................................................................ 46
1.4.7.4.1. GEODETSKA KOORDINATNA OSNOVA ....................................................... 46
1.4.7.4.1.1 USPOSTAVLJANJE KOORDINATNE OSNOVE TERESTRIKIM METODAMA.. 47
1.4.7.4.1.2 USPOSTAVLJANJE KOORDINATNE OSNOVE POMOU GPS TEHNOLOGIJE. 47
1.4.7.4.1.3 PRECIZNOST KOORDINATNE OSNOVE................................................... 47
1.4.7.5 POTPORNI ELEMENTI .......................................................................................... 48
1.4.7.5.1. OPENITO .............................................................................................. 48
1.4.7.5.2. MLAZNI BETON ....................................................................................... 49
1.4.7.5.3. IANA MREA........................................................................................ 49
1.4.7.5.4. MLAZNI BETON POJAAN VLAKNIMA ........................................................ 50
1.4.7.5.5. ELINI LUKOVI...................................................................................... 50
1.4.7.5.6. STIJENSKA SIDRA.................................................................................... 50
1.4.7.5.6.1 TRENJSKA SIDRA................................................................................. 50
1.4.7.5.6.1.A) SIDRA SA RASCIJEPLJENIM KLINOM.............................................. 51
1.4.7.5.6.1.B) SWELLEX SIDRA .......................................................................... 51
1.4.7.5.6.2 ZALIJEVNA SIDRA................................................................................ 51
1.4.7.5.6.2.A) SN-SIDRO ................................................................................... 51
1.4.7.5.6.2.B) IBO INJEKCIONO SIDRO (INJECTION-BORE-BOLT)......................... 51
1.4.7.5.6.2.C) INJEKCIONO SIDRO: .................................................................... 51
1.4.7.5.7. KABELSKA SIDRA..................................................................................... 52
1.4.7.5.8. PODUPIRAKE CIJEVI I KOPLJA................................................................ 52
1.4.7.5.9. CIJEVNI TIT .......................................................................................... 52
1.4.7.5.9.1 ELINE CIJEVI VELIKOGA PRENIKA................................................... 52
1.4.7.5.9.2 ELINE CIJEVI MALOGA PRENIKA ..................................................... 52
1.4.7.6 METODI ISKOPAVANJA........................................................................................... 53
1.4.7.6.1. MBT MAINE ZA BUENJE TUNELA......................................................... 53
1.4.7.6.2. BUILICE I BAGERI ..................................................................................55
1.4.7.6.2.1 POKRETNA BUILICA ........................................................................... 55
1.4.7.6.2.2 BAGER ................................................................................................55
1.4.7.6.2.3 METODA BUENJA I MINIRANJA ........................................................... 55
1.4.7.7 PROJEKAT POSTUPAKA ISKOPAVANJA................................................................... 56
1.4.7.7.1. MJERE ZA POVEANJE STABILNOSTI......................................................... 56
1.4.7.7.1.1 PODJELA NA SEKTORE ISKOPAVANJA.................................................... 56
1.4.7.7.1.2 POTPORNO TIJELO ..............................................................................56
1.4.7.7.1.3 PRIVREMENI PODNONI SVOD ............................................................. 56
1.4.7.7.1.4 DRENAA ............................................................................................56
1.4.7.7.2. DOPUNSKE MJERE U IZGRADNJI TUNELA .................................................. 56
1.4.7.7.2.1 KOMPRIMIRANI VAZDUH......................................................................57
1.4.7.7.2.2 MLAZNO CEMENTIRANJE JET GROUTING............................................ 57
1.4.7.7.2.3 INJEKTOVANJE CEMENTOM ILI KEMIKALIJAMA...................................... 57
1.4.7.7.2.4 ZAMRZAVANJE TERENA (TLA) ............................................................... 58
1.4.7.7.2.5 SPUTANJE NIVOA PODZEMNIH VODA .................................................. 58
1.4.7.7.2.6 RASIRENA STOPA KALOTE - SLONOVA STOPA ................................... 58
1.4.7.7.3. REDOSLJED ISKOPAVANJA........................................................................58
1.4.7.7.3.1 DOBRI (STABILNI) USLOVI STIJENA...................................................... 59
1.4.7.7.3.2 SLABA ILI JAKO RASPUCALA STIJENA.................................................... 59
1.4.8 PROJEKAT OBLOGE TUNELA.......................................................................................... 61
1.4.8.1 FINALNA UNUTARNJA BETONSKA OBLOGA............................................................ 61
1.4.8.1.1. OPENITO...............................................................................................61
1.4.8.1.2. PROJEKAT ...............................................................................................61
1.4.8.1.3. MINIMALNI PROJEKTNI ZAHTJEVI ZA UNUTARNJU OBLOGU ....................... 63
1.4.8.1.4. VODONEPROPUSNA UNUTARNJA BETONSKA OBLOGA ................................ 64
1.4.8.1.5. STRUKTURALNA ANALIZA UNUTARNJEG OBLOGA....................................... 64
1.4.8.2 MEMBRANSKA OBLOGA .......................................................................................... 65
1.4.8.3 DRENANI SISTEM ................................................................................................. 65
1.4.8.4 INSPEKCIONI AHTOVI ZA DRENAU STIJENSKIH VODA ..................................... 66
1.4.8.5 PORTAL TUNELA ..................................................................................................... 66
1.4.8.5.1. OSNOVNA FILOZOFIJA PROJEKTOVANJA ................................................... 66
1.4.8.5.2. PROJEKAT PRIJELAZA...............................................................................66
1.4.8.5.3. TUNELI CUT AND COVER - POKRIVENI USJECI ....................................... 66
1.4.8.5.4. PODUPIRUE KONSTRUKCIJE ...................................................................66
1.4.8.6 KABELSKI KANALI .................................................................................................. 67
1.4.9 INSTRUMENTACIJA I PRAENJE................................................................................... 69
1.4.9.1 UVOD....................................................................................................................... 69
1.4.9.2 PARAMETRI ZA PRAENJE...................................................................................... 69
1.4.9.3 SEKCIJE PRAENJA................................................................................................. 70
1.4.9.4 MJERNA OPREMA.................................................................................................... 70
1.4.9.4.1. OTKLONI OBLOGA ...................................................................................71
1.4.9.4.1.1 MJERENJE KONVERGENCIJE S POMOU TRANOG EKSTENZOMETRA ...... 71
1.4.9.4.1.2 OPTIKO 3-D PRAENJE DEFORMACIJA S POMOU TRIGONOMETRIJSKE
OPREME..............................................................................................71
1.4.9.4.1.3 MJERENJA SLIJEGANJA OBLOGA ........................................................... 71
1.4.9.4.2. MJERENJA NAPREZANJA U OBLOZI TUNELA............................................... 72
1.4.9.4.2.1 HIDRAULINA TLANA ELIJA.............................................................. 72
1.4.9.4.2.2 MJERAI NAPREZANJA MLAZNOG BETONA............................................. 72
1.4.9.4.2.3 MJERENJA NAPETOSTI NA ELINIM LUKOVIMA.................................... 73
1.4.9.4.3. SILE U SIDRIMA.......................................................................................73
1.4.9.4.3.1 MJERNO SIDRO ...................................................................................73
1.4.9.4.3.2 ELIJA OPTEREENJA ..........................................................................73
1.4.9.4.4. DEFORMACIJA TLA...................................................................................74
1.4.9.4.4.1 EKSTENZOMETAR ................................................................................74
1.4.9.4.4.2 INKLINOMETAR ...................................................................................74
1.4.9.4.5. PODZEMNE VODE .................................................................................... 75
1.4.9.4.5.1 MJERENJA PODZEMNIH VODA TIJEKOM OPERACIJA BUENJA ................ 75
1.4.9.4.5.2 BUOTINSKE INSTALACIJA ZA MJERENJE PODZEMNIH VODA ................. 75
1.4.9.4.5.2.A) USPRAVNE CIJEVI/PIEZOMETRI .................................................... 75
1.4.9.4.6. POMJERANJA GRAEVINA I KONSTRUKCIJA.............................................. 77
1.4.9.4.6.1 MJERENJA SLIJEGANJA ........................................................................ 77
1.4.9.4.6.2 MJERA NAGIBA - TILTMETAR.............................................................. 77
1.4.9.4.7. VIBRACIJE ZBOG MINIRANJA.................................................................... 77
1.4.9.4.7.1 SEIZMOGRAF....................................................................................... 77
1.4.9.5 UNOS PODATAKA.................................................................................................... 79
1.4.9.5.1. OPENITO .............................................................................................. 79
1.4.9.5.2. RUNI UNOS PODATAKA.......................................................................... 79
1.4.9.5.3. KOMPJUTORIZOVANI UNOS PODATAKA .................................................... 79
1.4.9.6 INTERPRETACIJA MJERNIH PODATAKA.............................................................. 80
1.4.9.6.1. OPENITO .............................................................................................. 80
1.4.9.6.2. RELEVANTNOST METODA PRAENJA......................................................... 80
1.4.9.6.2.1 BESKONTAKTNO PRAENJE DEFORMACIJE............................................ 80
1.4.9.6.2.2 KONVERGENCIJE ................................................................................. 80
1.4.9.6.2.3 NIVELISANJE....................................................................................... 80
1.4.9.6.2.4 BUOTINSKI EKSTENZOMETRI ............................................................. 80
1.4.9.6.2.5 MJERNA SIDRA.................................................................................... 80
1.4.9.6.2.6 MJERENJA NAPETOSTI ......................................................................... 80
1.4.9.6.3. ISCRTAVANJE PODATAKA......................................................................... 81
1.4.9.6.4. MJERENJA ZA VRIJEME RADOVA............................................................... 81
1.4.10 VENTILACIJA TUNELA................................................................................................ 83
1.4.10.1 MINIMALNI KRITERIJI ZA PLANIRANJE VENTILACIJE....................................... 84
1.4.10.2 KONTROLA KVALITETA VAZDUHA U TUNELIMA.................................................. 85
1.4.11 TUNELSKA RASVJETA................................................................................................. 87
1.4.11.1 ZONE TUNELA ...................................................................................................... 87
1.4.11.1.1. ULAZNA ZONA TUNELA INICIJALNA........................................................ 87
1.4.11.1.2. ZONA ULAZA U TUNEL - PRIJELAZNA ........................................................ 87
1.4.11.1.3. UNUTRANJOST TUNELA ......................................................................... 87
1.4.11.2 SISTEMI TUNELSKE RASVJETE ............................................................................ 88
1.4.11.3 PODEAVANJE TUNELSKE RASVJETE................................................................... 88
1.4.11.3.1. ULAZ: INICIJALNA I PRIJELAZNA ZONA..................................................... 88
1.4.11.3.2. UNUTRANJA ZONA................................................................................. 88
1.4.11.4 MEHANIKA KONSTRUKCIJA RASVJETNIH TIJELA............................................. 88
1.4.12 UPRAVLJANJE TUNELOM............................................................................................ 89
1.4.12.1 OSNOVNI ZAHTJEVI............................................................................................. 89
1.4.12.2 FUNKCIJE SISTEMA UPRAVLJANJA TUNELOM..................................................... 89
1.4.12.3 PODACI PRIKUPLJENI MJERENJIMA................................................................... 89
1.4.12.4 UPRAVLJANJE SAOBRAAJEM UNUTAR TUNELA................................................. 90
1.4.12.5 UPRAVLJANJE U VANDREDNIM OKOLNOSTIMA.................................................. 91
1.4.12.5.1. SISTEMI NADZIRANJA TUNELA................................................................. 91
1.4.12.5.1.1 SOS POZIVNI SISTEM .......................................................................... 91
1.4.12.5.1.2 VIDEO NADZOR (CCTV- TELEVIZIJA ZATVORENOG KRUGA).................... 91
1.4.12.5.1.3 AUTOMATSKA DETEKCIJA VANREDNIH DOGAAJA ................................ 91
1.4.12.5.1.4 TUNELSKI RADIO UREAJI................................................................... 91
1.4.12.5.1.5 ZVUNI SISTEM................................................................................... 91
1.4.12.5.1.6 SAOBRAAJNI ZNAKOVI I SIGNALI ....................................................... 91
1.4.12.5.1.7 TRANSPORT OPASNIH MATERIJA.......................................................... 92
1.4.12.5.1.8 RASTOJANJE MEU VOZILIMA.............................................................. 92
1.4.12.5.2. POSTROJENJA ZA BEZBJEDNOST TUNELA ................................................. 92
1.4.12.5.2.1 IZLAZI I PUTEVI ZA SLUAJ NUDE ...................................................... 92
1.4.12.5.2.2 ZONE SKLANJANJA .............................................................................. 92
1.4.12.5.2.3 POPRENI PJEAKI PRIJELAZI U TUNELIMA ........................................ 95
1.4.12.5.2.4 POPRENI PRIJELAZI ZA VOZILA........................................................... 95
1.4.12.5.2.5 NIE ZA SOS POZIVE............................................................................96
1.4.12.5.2.6 ELEKTRINO NAPAJANJE......................................................................97
1.4.12.6 PROTUPOARNA BEZBJEDNOST U TUNELIMA .................................................... 97
1.4.12.6.1. HIDRANTNA MREA .................................................................................97
1.4.12.6.2. PRENOSIVI RUNI APARATI ZA GAENJE................................................... 99
1.4.12.6.3. VATRODOJAVNI SISTEMI..........................................................................99
1.4.13 ORGANIZACIJA RADA TUNELA................................................................................ 101
1.4.13.1 PLAN RADA TUNELA........................................................................................... 101
1.4.13.2 ULOGE POJEDINIH SERVISA ............................................................................. 101
1.4.13.2.1. ADMINISTRATIVNA TIJELA..................................................................... 101
1.4.13.2.2. UPRAVNIK TUNELA ................................................................................ 102
1.4.13.2.3. INENJER ZA BEZBJEDNOST................................................................... 102
1.4.13.2.4. INSPEKCIONI SERVISI............................................................................ 102
1.4.13.3 DOKUMENTACIJA, PUTANJE TUNELA U RAD I PLANIRANO VJEBANJE ......... 102
1.4.13.3.1. BEZBJEDNOSNA DOKUMENTACIJA .......................................................... 102
1.4.13.3.2. PLANIRANE VJEBE................................................................................ 103
1.4.13.4 VANREDNI DOGAAJI U TUNELU...................................................................... 104
1.4.13.4.1. RADOVI U TUNELU................................................................................. 104
1.4.13.4.2. UPRAVLJANJE U SLUAJU NESREE ........................................................ 104
1.4.13.4.3. BLOKADA TUNELA.................................................................................. 104
1.4.1 PREDMET SMJERNICA
Izrada tunela predstavlja zahtijevan interdisciplinaran rad. Radovi se izvode u geolokoj sredini
koja nikada nije u potpunosti poznata. Brojni radovi koji se izvode tokom izgradnje tunela sprovode
se u slinom obliku i tokom izgradnje puteva na povrini, pa je, zbog izvedbe u ogranienom i
specifinom prostoru, u tom sluaju izvedba oteana. Zbog specifinosti radnog okruenja, tokom
rada ispod povrine izvode se i radovi koji se na povrini ne sprovode. Kao posledica irokog
raspona moguih uslova, u oblasti tunelogradnje razvijena su brojna tehnoloka rjeenja.
Smjernice daju preporuke za razliite radove koji se izvode tokom izgradnje putnih tunela.
o Principi projektiranja tunela: dati su osnovni principi koje je potrebno slijediti prilikom
izgradnje tunela
o Osnovni projektni kriterijumi: dati su osnovni projektni kriterijumi koji se odnose na broj
tunelskih cijevi, gabarite tunelskog profila, uspona i nagiba tunela, kao i tolerancija.
o Ispitivanja stjenovitog podruja predstavljene su faze ispitivanja po odreivanju toka trase,
koje slue kao temelj projektiranja
o Metode planiranja i sistemi klasifikacije stijena: predstavljene su metode planiranja
potpornog sistema tunela i klasifikacije stijenskih masa, koje u izgradnji tunela imaju
znaajnu ulogu.
o Projekat tunelskog iskopa predstavljene su aktivnosti koje su neposredno povezane sa
fazom izvedbe iskopa i uspostavljanja osnovne tunelske podgrade (geotehniki model,
praenje i mjerenja kvaliteta vazduha u tunelu, ventilacija, metode iskopa i osnovne
podgrade)
o Planiranje tunelskog obloga predstavljeni su planiranje i izvedba unutranjeg betonskog
obloga, portala, hidroizolacije, odvodnjavanja i instalacijskih kineta.
o Instrumenti i mjerenja Predstavljena je tehnika oprema namijenjena mjerenju, i u cjelini
predstavljeni svrha i nain izvoenja mjerenja.
o Ventilacija tunela: Date su osnovne smjernice za izvedbu ventilacionog sistema tunela u
fazi eksploatacije.,
o Tunelska rasvjeta: Date su osnovne smjernice za izvedbu tunelske rasvjete.,
o Upravljanje tunelima: Date su osnovne smjernice za optimalno upravljanje tunelima., i
o Organizacija eksploatacije tunela.
1.4.2 DEFINICIJE RIJENIK POJMOVA
ADITIV
Materijal koji se dodaje mjeavini betona ili mlaznog betona, i
mijenja svojstva mjeavine ili finalnog proizvoda.
AKVIFER, VODONOSNIK Vodonosei sloj propustne stijene/tla.
BETON OJAAN
VLAKNIMA /
MIKROARNIRANI MLAZNI
BETON
Beton ili mlazni (prskani) beton koji sadri proizvoljno rasporeena
vlakna dodata prilikom mijeanja.
BINA, KORPA, RADNA
PLATFORMA
Ograena platforma nalik kabini lifta, koristi se za transport radnika i
razliitog materijala uz i niz okno.
BLOKOVITA STIJENA
Stijena sa sraslinama ili pukotinama rasporeenim i usmjerenim tako
da u uslovima iskopa omoguavaju pucanje stijene na rastresite
blokove.
BUBRENJE Poveanje zapremine pod uticajem vode.
BUEA KOLA
U izgradnji tunela metodom buenja i miniranja, oznaava pokretni
ram, na tokovima ili inama, sa platformama na kojima stoje
radnici ili maine za buenje.
BUENJE
U smislu graevinskih radova, predstavlja stvaranje relativno malog
krunog otvora u tlu ili stijenskoj masi pomou reznog alata, dok se
isjeeni materijal uklanja pomou kruee tenosti.
BUENJE I MINIRANJE
Metoda razaranja stijenske mase buenjem otvora malog prenika
po unaprijed isplaniranom rasporedu, njihovo punjenje eksplozivom i
aktiviranje po utvrenom programu u cilju rastresanja stijene u
skladu sa eljenom konturom.
BUIVOST
Konkretna vrijednost koja oznaava karakteristike procesa buenja
stijene u smislu stepena penetracije koji se postie upotrebom
odreenog tipa dlijeta i potiska.
ELIJA ZA MERENJE
NAPONA, MJERA
NAPONA
Ureaj za mjerenje osnog optereenja pomou klinova privrenih
za elastini konstrukcijski element, za koji je utvrena kalibraciona
krivulja koja odraava primjenjeno optereenje i oitane vrijednosti.
ELO Vertikalni zid na kraju iskopa u tunelu.
EP
Inertni materijal koji se ubacuje u minsku buotinu, iznad
eksplozivnog punjenja. Za cilj ima ograniavanje siline ekplozije u
stijenskoj masi.
ESTICE
Sitni fiziki djelii bilo koje vrste koji se nalaze u vazduhu, npr.
praina. Visoka zastupljenost predstavlja vid zagaenja vazduha.
CIJEV
Tunelski otvor za putni i eljezniki saobraaj i smjetanje instalacija
esto se nazivaju cijevima.
CO, CO
2

Ugljen monoksid, ugljen dioksid. Uobiajeni zagaivai ije se
prisustvo prati u urbanim podrujima.
VRSTA NEPOREMEENA
STIJENA
Masivna stijena koja ne sadri izrazitih diskontinuiteta.
VRSTA STIJENSKA
MASA
U graevinarstvu oznaava vrsto vezanu stijensku masu za iji
iskop je neophodno miniranje ili specijalno ojaani sjekai;
generalno ukljuuje magmatske i metamorfne stijene, kao i vre
povezane sedimentne stijene.
DEFORMACIJA
Promjena oblika konstrukcije, dijela konstrukcije ili tla. Obino se
odnosi na promjenu oblika kada je rije o optereenju unutranjeg
tunelskog profila.
DIM IZ DIZEL AGREGATA Lebdee estice ugljenika, glavni zagaujui element dizel motora.
DONOSILAC ODLUKA,
ODGOVORNO LICE
Lice koje donosi odluke. Ovaj termin obino se odnosi na lica koja
donose odluke u ime preduzea ili vodstva.
EKSPANZIONA SIDRA
ipke opremljene ekspanzionim elementom na jednom, i maticom sa
podlokom na drugom kraju. Postavljaju se u buotine kako bi
odravali stijensku masu.
EKSTENZOMETAR
Ureaj za precizno mjerenje konvergencije i divergencije referentnih
taaka du zajednike ose.
ELASTIAN
Oznaava materijal ili stanje materijala gdje su napetosti ili
deformacije reverzibilne, nominalno trenutno a u praksi unutar
odredenih tolerancija i proizvolnog vrijemena.
ELEKTROFILTARSKI
PEPEO
Fini talog koji je proizvod sagorijevanja uglja, odvojen iz dimnih
gasova pomuu elektrofiltrom.
EMISIJA Koliina supstanci isputene u vazduh.
FILTARSKA PATRONA
Filtarski elementi koji slue za uklanjanje estica praine u motorima
i vozilima.
FINALNA OBLOGA
Trajna potporna konstrukcija okna ili tunela postavljena zbog
stabilnosti ili drugih zahtjeva korisnika; esto ukljuuje elemente
primarne podgrade, naziva se i trajnom oblogom / podgradom.
FOLIJACIJA
Opti pojam za oznaavanje planarnog rasporeda teksturnih ili
strukturnih svojstava bilo kog tipa stijena, naroito planarne
strukture koja je rezultat gnjeenja zrnastih materijala koji ine
metamorfne stijene.
GALERIJA
Jedan od niza tunela probijenih jedan za drugim ili usporedo.
Postepeno se povezuju jedan sa drugim kako bi formirali jedan tunel
veeg poprenog presjeka. Mogu se nazivati i potkopima.
GLATKO MINIRANJE;
SMOOTH LASTING
Tehnika u kojoj se primjenjuju precizno, kontrolisano buenje i
posebno pripremljena punjenja za periferne minske buotine radi
smanjivanja prekoprofilskog iskopa. Vidi takoe pod predminiranje
kontura iskopa (prespliting)
GNJEENJE TLA
Plastinost slabog materijala, obino glinastog tla, pod teinom
zemljita koje se nalazi iznad njega; ovakvo tlo tei postepenom
zapreavanju otvora tunela, sporo ulazei u njega bez oiglednog
uveanja zapremine.
GORSKI UDAR
Spontano i nasilno odvajanje jedne ili vie ploa prenapregnute
stijene.
INICIJALNA (PRIMARNA)
PODGRADA
Podgrada potrebna za osiguranje stabilnosti tunelskog otvora,
ugraena je neposredno iza iskopnog ela i uobiajeno sastoji iz
remenata elinih lukova ili reetkastih nosaa, mlaznog betona,
elemenata za ojaavanje ili razliitih kombinacija navedenog.
INJEKCIONA MASA
Pumpabilna suspenzija od istog cementa, ili mjeavine istog
cementa i sitnog pijeska, koja se uliva u buotine radi ojaavanja
nekonzistentog zemljita/stijenske mase, ili spreavanja prodora
podzemnih voda u iskop.
INJEKCIONE HEMIKALIJE
Skup hemikalija koje formiraju poluvrstu masu nakon injektiranja u
buotine radi uvrivanja nekoherentnog tla (obino zemlje) ili
spreavanja prodiranja vode u iskop.
INJEKTIRANJE
Ubacivanje injekcione mase kroz buotine, pod pritiskom, radi
popune pukotina ili sraslina i onemoguavanja prodora vode, ili radi
konsolidacije stijenskih pukotina.
INJEKTIRANJE POD
NISKIM PRITISKOM
Injekciona masa upumpana pod niskim pritiskom kroz betonsku
oblogu, radi popune upljina koje mogu postojati izmeu betonske
obloge i povrine tunela, ili izmeu eline tunelske oplate i
betonskog zasipa.
INJEKTIRANJE POD
VISOKIM PRITISKOM
Konsolidaciono injektiranje u cilju ojaavanja stijenske mase ili
spreavanja prodiranja vode.
INKLINOMETAR
Ureaj za precizno mjerenje otklon od vertikale zacijevljene buotine
ili konstrukcije na koju je postavljen inklinometar.
ISKOP U PUNOM
PROFILU
Iskop tunela u punom poprenom profilu prilikom svakog miniranja
ili otkopa. Razlikuje se od pojmova kalota, stepenica i viestruki
potkop.
ISKOP U PUNOM
PROFILU
Iskop itavog profila prilikom jednog otkopa.
ISKOPANI MATERIJAL
Iskopano zemljite ili stijenska masa koja se mora ukloniti iz tunela
ili okna kako bi bilo nastavljeno napredovanje. Postupak uklanjanja
naziva se izvoz iskopanog materijala.
ISPARAVANJE Dim koji nastaje na gradilitu.
ISPITIVANJE JEZGRA
Test stiljivosti sproveden na uzorku stvrdnutog ili mlaznog betona
uzetog pomou builice za jezgrovanje.
IVINJAK
Obino predfabricirani element, na kojeg se sa jedne strane oslanja
kabelska kineta a sa druge strane konstrukcija kolnika.
IZBOJ
Fragmentacija vrste stijene uslijed detonacije eksplozivne smjese u
buotinama na elu iskopa.
IZDIZANJE TLA
Pomjeranje tla unutar tunela u vidu izvijanja podnonog svoda
nagore.
IZDUV Gasovi motora, emisija tetnih supstanci.
IZGRADNJA METODOM
KALOTE
Metoda izbijanja tunela u kojoj se najprije u potpunosti izvri iskop
kalote a zatim slijedi iskop stepenice.
IZMENJENI USLOVI
Fiziki uslovi na lokaciji za koje je tokom iskopa utvreno da se
znaajno razlikuju od uslova koji su se opravdano mogli oekivati na
osnovu podataka u ugovornoj dokumentaciji. Predstavlja uobiajen
osnov parnica pokretanih od strane izvoaa radova, ponekad za
ishod ima isplatu dodatnog iznosa od strane vlasnika.
IZMJENE UGOVORA
Izmjene u ugovoru o izvoenju graevinskih radova kojima se
smanjuje ili poveava obim radova, koliina materijala ili vremena
prvobitno predvienog za izvedbu radova.
KABELSKI KANAL,
KINETA
Termin koji se upotrebljava za oznaavanje elije namijenjene
prvenstveno odvodnoj i dovodnoj ventilaciji, kao i smjetanju
instalacija.
KALOTA
Gornji dio tunela koji se esto protee od linije oslonca do krune,
prethodno iskopan radi postavljanja potpornih lukova prije iskopa
tunela u punim dimenzijama.
KOHEZIJA
Mjera vrstoe na smicanje materijala uzdu plohe koja nije
optereena normalnim naponom.
KOMORA
Otvor relativno male duine, nalik podzemnoj prostoriji velikog
poprenog presjeka, obino namijenjen smjetanju specijalnih
konstrukcija kao to su hidrocentrale, ojaani objekti u sektoru
odbrane, ili objekti za odlaganje otpada.
KOMPENZACIONO
INJEKTIRANJE
Sistem kojim se injekciona masa uliva u tlo iznad tunela i ispod
vjetaki stvorenih karakteristika povrine tla. Za svrhu ima
smanjenje efekata povrinskog slijeganja tla izazvanog radovima na
probijanju tunela.
KONSOLIDACIJA
(1) U klasinoj geologiji oznaava bilo koji proces kojim rastresito,
meko ili teno tlo postaje vrsto i koherentno. (2) U mehanici tla,
prilagoavanje zasienog tla kao reakcija na poveano optereenje,
to ukljuuje istiskivanje vode iz pora i smanjenje koeficijenta
poroznosti.
KONSOLIDOVANI
MATERIJAL
Tlo, obino sedimentnog porijekla, vrsto zbijeno ili pretvoreno u
stijenu sabijanjem, nanoenjem cementa u otvore pora i/ili putem
fizikih i hemijskih promjena u sastojcima.
KONTROLIRANO
MINIRANJE
Upotreba ablonskog buenja i optimalne koliine eksploziva i
paljenja u svrhu kontrole uinka miniranja.
KONVENCIONALNI ISKOP
Tradicionalni, radno intenzivni iskop, poput metode runog iskopa u
mekom tlu i metode buenja i miniranja stijena. Razlikuje se od
metoda iskopa koje se odlikuju viim stepenom mehaniziranog rada.
KONVERGENCIJA
Promjene udaljenosti izmeu fiksnih taaka (poprenog presjeka)
obloga tunele, kao rezultat optereenja obloge.
KONZISTENTNA
STIJENSKA MASA/TLO
Stijenska masa/tlo koje se tokom iskopa tunela dri stabilno bez
podgraivanja ili uz minimalnu upotrebu podgrada.
KONZISTENTOST
STIJENSKE MASE/TLA
Mjera otpora deformacijama koja izazivaju optereenja.
KOREKTIVNE MJERE
Niz mjera usvojenih u cilju eliminacije ekoloke tete izazvane
graevinskim radovima.
KROV
Konfiguracija gornjeg dijela poprenog presjeka tunela iznad linije
oslonca - kruna tunela.
KRUNA, DLIJETO
iljak krstastog ili bradaviastog oblika, fiksiran ili montiran za kraj
buae ipke.
KRUNA, TIJEME
Najvia toka poprenog presjeka tunelske primarne podgrade ili
sekundarne obloge.
KRUNI TUNEL
Tunel krunog poprenog presjeka, obino izgraen pomou
krunog tita za iskop u punom profilu ili maine za iskop bez tita.
LINIJA OBRAUNA I
PLAANJA
Linija ili tunelska sekcija koja predstavlja granicu za obraun i
plaanje izvedenog iskopa i betonske obloge. Prekoprofilski iskop
predstavlja bilo kakav iskop van linije obrauna i plaanja.
LINIJA OSLONCA
Taka u kojoj zakrivljeni dio tunelskog krova dotie vrh zida. Kod
krunih tunela linije oslonca su na suprotnim krajevima horizontalne
sredinje linije.
LJUTENJE, KAVANJE
Uklanjanje rastresitih dijelova stijenske mase sa vrste povrine
tunela poslije miniranja.
LUK, SVOD
Geometrijski oblik gornjeg dijela poprenog presjeka tunela iznad
linije oslonca (kruna, sljeme).
MAKSIMALNA
DOZVOLJENA
KONCENTRACIJA CO
Dozvoljena granica zagaenja izazvanog ugljen monoksidom.
MAINA ZA BUENJE
TUNELA (TBM)
Maina za iskop krunog tunela rezanjem i/ili abrazijom punog
profila ela iskopa u jednom otkopu. Takoe se naziva krticom. Ovaj
termin je toliko uestalo dovoen u vezu sa iskopom u stijenskoj
masi da se, kada se maina koristi za iskop u zemlji, esto navodi da
je rije o mekom tlu.
MAINA ZA PROBIJANJE
TUNELA BEZ TITA
Maina za probijanje tunela u stijenama, kao rezni alat obino koristi
diskove na pokretnoj glavi; naprijed se kree potiskom dobijenim
odgurivanjem od zidova tunela pomou sistema hidraulikih
razupiraa
MAINA ZA PROBIJANJE
TUNELA POTISKIVANJEM,
TBM SA TITOM
Maina za iskop tunela u tvrdom tlu ili stijenskoj masi, opremljena
titom, koja se kree naprijed potiskom dobijenim odgurivanjem od
zidova tunela pomou sistema hidraulikih razupiraa.
(MAINSKI) ISKOP
U smislu graevinskih radova, predstavlja stvaranje relativno velikog
otvora u tlu ili stijenju pomou maine za iskop, dok se iskopani
materijal uklanja mehanikim putem ili uz pomo gravitacije.
Razlikuje se od buenja.
MASIV
U geologiji oznaava homogenu strukturu stijenske mase bez
organizovanih teksturnih ili strukturnih karakteristika u ravni ili u
smislu pravca prostiranja.
MATERIJAL ZA ISPUNU
Bilo koja vrsta materijala koji se koristi za popunjavanje praznog
prostora izmeu potpornih elemenata i stijenske povrine.
MEHANIKI ISKOP
Uklanjanje zemljita ili stijenske mase upotrebom tekog (ne
runog) reznog alata ili opreme za iskop. Razlikuje se od runog
iskopa ili iskopa buenjem i miniranjem.
METAN
CH
4
, takoe poznat kao eksplozivni ili movarni gas. Sree se u
podrujima nalazita uglja; njegovo prisustvo esto je povezano sa
kriljcima; javlja se u blizini naftonosnih polja ili nalazita kamene
soli.
METODA ISKOPA
Stvaranje podzemnog prostora buenjem, miniranjem ili upotrebom
maina za probijanje tunela TBM-a.
MIKRO SILIKA
Izuzetno fin nusproizvod proizvodnje silicijum metala; nastaje
emisijom gasova iz eletrolune pei. Koristi se za poboljanje
svojstava betona i mlaznog betona. Kod mlaznog betona poveava
debljinu sloja nanijetog jednim prelazom, poboljavajui svojstva
stvrdnutog betona.
MJERA NAGIBA
Ureaj za precizno mjerenje relativne rotacije susjednih linijskih
segmenata du zajednike ose.
MJEAVINA
Mjeavina materijala kao to su cement, agregati, aditivi i,
eventualno, vlakna, koji se koriste u pravljenju betona ili mlaznog
(prskanog) betona).
MLAZNI BETON
Mjeavina cementa, agregata i vode koja se velikom brzinom
pneumatskim putem nanosi iz mlaznice na povrinu kako bi
obrazovala jedan ili vie slojeva betona. Mlazni beton obino sadri
aditive, naroito ubrzivae, a moe da sadri i vlakna (takoe se
naziva prskanim betonom).
MLAZNI BETON IZRAEN
MOKRIM POSTUPKOM
Mlazni (prskani) beton iji se svi sastojci, ukljuujui vodu i vlakna,
mjeaju i zatim dopremaju crevima, pneumatski ili potiskivanjem, i
zatim velikom brzinom nanoeni na ciljmu povrinu.

MLAZNI BETON IZRAEN
SUVIM POSTUPKOM
Mlazni beton kojem se voda dodaje na samoj mlaznici/brizgaljci.
MLAZNICA, BRIZGALJKA
Prikljuak na kraju crijeva pomou kojeg se velikom brzinom izliva
mlazni beton.
NABUBRELO TLO
Materijal ija se zapremina iri uslijed adsorpscije ili apsorpcije vode,
zbog ega tei kretanju kao otvoru tunela, ili vri povean pritisak na
potporne elemente.
NADKRIVKA, NADSLOJ
Materijal koji ukljuuje zemlju/ili stijensku masu, du vertikalne linije
od krune tunela do povrine tla.
NAPREDAK (SMIJENSKI;
DNEVNI)
Napredovanje iskopa tokom datog vremenskog perioda (smjene ili
dana) kod probijanje tunela, potkopa ili okana.
NATM Nova austrijska tunelska metoda
NEEKSPLODIRANA MINA,
ORAK, MINA - ZATAJAC
Buotina u kojoj u potpunosti ili djelimino nije dolo do detonacije
eksplozivnog punjenja.
NEKONZISTENTNO TLO
Tlo kod kojeg je radi iskopa potrebno izvesti podgraivanje.
Sutinski, predstavlja suprotnost konzistentnom ili vrstom tlu.
NO, NO
2
, NO
X

Azotni oksidi. Uobiajeni zagaivai ije se prisustvo prati u urbanim
podrujima.
NOSEI SVOD
Stijenska masa koja se nalazi neposredno iznad tunela, prenosei
teret nadsloja na stijensku masu du obje strane tunela. Visina zone
svoda obino je 1,5 puta vea od prenika tunela. Tlo ili stijenska
masa nadsloja iznad rasteretnog svoda nije pod uticajem radova
izgradnje tunela.
OBLOGA
Zatvaranje tunelskog profila slojem od cigle, betona, mlaznog
betona, gvoa, elika ili drveta, postavljena u tunelu ili oknu kao
trajna nosea konstrukcija podzemnog prostora.
ODRAVANJE
Voenje brige o objektu ili sistemu radi ouvanja njegove
funkcionalnosti, izgleda ili vrijednosti.
OKNO, AHT
Vertikalan ili gotovo vertikalan iskop ili otvor koji prua pristup
podzemnim instalacijama ili radovima na izgradnji.
OPLATA
Drvena ili metalna povrine koja svjei, nevezani beton odrava u
eljenom obliku.
OTPADNE VODE
Zagaena voda koja mora biti eliminisana pomou drenanog
sistema.
OTVORENI TIT tit koji se obino koristi za probijanje tunela u mekom tlu.
OZNAAVANJE
KVALITETA STIJENA
(RQD)
Modifikovani procenat izvaenih neoteenih uzoraka stijenske
mase, od kojih se jedino neoteena jezgra duine 100 mm ili vie
smatraju zadovoljavajuim. RQD vai za precizniji nain odreivanja
graevinskog kvaliteta i konzistentnosti stijena od pukog procenta
izvaenih uzoraka. Navodi se kao kumulativni procenat uzoraka
duine preko 100mm izvaenih tokom cijele operacije uzorkovanja.
PILOT HODNIK
Mali tunel iskopan du veeg tunela, ili du jednog njegovog dijela, u
cilju ispitivanja geolokih uslova i/ili unaprijeivanja finalne faze
iskopa. Naziva se i pilotnim potkopom.
PIRAMIDALNI ZALOM
Metod miniranja u probijanju tunela ili dubljenju okana u kojem
otvori centralnog prstena buotina obrazuju konture piramida ija su
podnoja meusobno blie postavljena od vrhova.
PLASTIAN
Oznaava materijal ili stanje materijala u kojem naprezanja
preuzrukuju stalne, kontinuirne deformacije bez sloma.
PLONIK, TROTOAR Rubna zona ulice predviena za kretanje pjeaka.
POETNA VRSTOA
vrstoa mlaznog betona postignuta tokom prvih nekoliko sati
nakon nanoenja betona.
POD Dio bilo kakvog podzemnog otvora po kojem se hoda.
PODNONI SVOD
Najnii dio tunela, tj. pod. Kod krune konfiguracije, priblino
predstavlja donjih 90 stepeni luka tunela. Kod konfiguracije sa
sanduastim dnom, predstavlja dno tunela.
PODPORNO KOPLJE;
(STIJENSKA) IGLA
Ojaanje za stijensku masu, obino u vidu neprednapregnute ipke
usaene u buotinu i potpuno zalivene.
PODZEMAN Ispod povrine zemlje
PODZEMNE VODE
Voda koja se nalazi u zemljitu, ispod gornjeg nivoa (ogledala) voda
pod povrinom zemlje.
PODZEMNI Pod zemljom, ispod povrinskog nivoa.
PODZEMNI PROSTOR Prostor stvoren / koriten pod zemljom.
PODZEMNO KARTIRANJE
Kartiranje podzemnih prostora (nastalih usled aktivnosti ljudi) sa
razliitih taaka gledita (lokacije, dimenzija, geolokih uslova,
uticaja na ivotnu sredinu, realno tehniko stanje, mogunosti
ponovne upotrebe, itd.)
POKRIVENI USJEK
Tunel izgraen iskopom zasjeka sa povrine, podizanjem
konstrukcije unutar zasjeka, i zatim zasipanjem do nivoa povrine.
POKRIVENI USJEK, CUT
AND COVER
Postopni niz gradnje u kojem se najprije izradi usjek. U usjelu se
izgradi tunel ili kanal koji se naposljetku pokriva zasipom.
POLUPOPRENA
VENTILACIJA
Sistem u kojem se za dovod svjeeg vazduha koristi zaseban
ventilacioni kanal, posredstvom niza otvora du tunela. Zagaeni
vazduh izbacuje se na kraju tunela. Termin se takoe koristi za
oznaavanje sistema u kojem se svjei vazduh dovodi sa jednog
kraja tunela, dok se zagaeni izbacuje na drugom kraju pomou
ventilatora.
POPRENA VENTILACIJA
Sistem u kojem se koriste zasebni sistemi kanala za dovod i odvod
vazduha, tako da se svje vazduh dovodi, a zagaen odvodi du
itavog tunela, za ta se koriste usisni i izduvni ventilatori.
POPRENI PROLAZ,
PRENIK
Tunel koji tehnikom osoblju i hitnim slubama omoguuje prelazak
iz jedne u drugu tunelsku cijev.
POPUTANJE (STIJENSKE
MASE)
Nereverzibilne promjene koje stijenska masa trpi kao rezultat
rastereenja u blizini upljine koja se nalazi ispod povrine zemlje.
PORTAL
Konstrukcija ili krajnji dio konstrukcija na oba kraja tunela, na
mjestu spajanja tunelske i otvorene sekcije puta.
POTKOP
Iskopani prolaz ili dio tunela. U potonjem smislu, u zavisnosti od
poloaja u konanom tunelskom poprenom presjeku, moe se
svrstati u krunske potkope, bone potkope, potkope u podnonom
svodu, itd.
POTKOVIASTI TUNEL
Tunel sa poprenim presjekom iji oblik nalikuje potkovici
postavljenoj poput obrnutog slova U. Mogue su mnogobrojne
varijacije osnovne konfiguracije.
PREDMINIRANJE
KONTURA ISKOPA;
PRESPLITING
Tehnika izazivanja pukotina du kontura stijenske mase prije
glavnog miniranja, pomou blisko pozicioniranih minskih buotina i
redukovanog ekplozivnog punjenja; rije je o jednoj vrsti glatkog
miniranja.
PREDUSJEK (PORTALA)
Zasjek iskopan sa povrine koji ostaje nepokriven do zavretka
radova u njemu.
PREKOPROFILSKI ISKOP
Iskop koji see van linije tunela zbog nepravilne konture loma
stijenske mase.
PREVENTIVNE MJERE
Mjere koje se preduzimaju u cilju izbjegavanja uticaja na ivotnu
sredinu.
PRIMARNA OBLOGA
Tunelska obloga postavljena radi podupiranja tla tokom
napredovanja iskopa.
PRISTUPNI TUNEL
Prolaz koji sa povrine vodi do prostora u kojima se vri podzemni
iskop. Vidi pod potkop
PRIVREMENA PODGRADA
Sutinski, isto to i inicijalna podgrada, osim to elementi mogu (a
ponekad i moraju) biti uklonjeni zbog toga to ne spadaju u finalnu
oblogu, ili nisu kompatibilni sa njom.
PRIVREMENI BALAST
Materijal koji se tokom faza izvoenja koristi za privremeno
poveanje efektivne teine tunela ili nekog njegovog elementa, do
zamjene zasipom ili trajnim balastom. Materijal moe biti u vrstom
ili tenom stanju.
PROIIVA IZDUVNIH
GASOVA, FILTER
Oprema instalirana na svim vozilima sa dizel motorima koja
uestvuju u podzemnim radovima. Proiava izduvne gasove koji
potiu iz motora.
PROJEKT Podaci neophodni za izvedbu ininjerskih radova.
PRSKANJE
Postupak nanoenja mlaznog (prskanog betona) iz
mlaznice/brizgaljke na ciljnu povrinu.
PUKOTINA
Prirodnim putem izazvani prekid u stijenskoj masi, linijom du koje
nije bilo vidljivog pomjeranja paralelno sa pukotinskom povrinom.
RADNI CIKLUS
Ciklus iskopa stijenske mase koji se sastoji od pravljenja minskih
buotina, njihovog punjenja eksplozivom, aktiviranja eksploziva i
zatim izvlaenja iskopanog materijala.
RADNI CIKLUS IZRADE
METODOM MINIRANJA
Kod probijanja tunela u stijenskoj masi, ciklus iskopa ini 6 faza:
buenje otvora za eksploziv, punjenje, aktiviranje eksploziva,
ventilacija, izvlaenje iskopanog materijala i podgraivanje.
RASJED
Razlomna zona u stijenskoj masi izmeu ije dve strane je dolo do
nejednakog pomicanja.
RASPON Dio strukture izmeu dva potporna elementa
RASTRESITO TLO
Nedovoljno konsolidovan ili cementiran materijal koji odrava
stabilnost nekoliko minuta do nekoliko asova od trenutka iskopa, da
bi zatim poeo da se uruava, isuuje ili ljuti.
RAZUPIRAI
Potporni elementi optereeni na pritisak smjeteni izmeu elinih
tunelskih lukova.
REETKATI NOSA
elini lukovi (reetkasti nosai) koji se obino podiu na jednakom
osovinskom rastojanju tokom probijanja tunela. Jedni za drugim,
podiu se uz upotrebu komponenti tokom postepenog formiranja
obloge, i oblau mlaznim betonom. Obino se koriste u dijelu u kom
se nalazi kruna tunela, kako bi kopaima pruio privremenu zatitu
od uruavanja. Nosai mogu biti smjeteni na samom obodu.
REZNA GLAVA Rotacioni prednji kraj maine za iskop koji sjee stijenje ili meko tlo.
SABIRNI BAZEN
Sabirni bazeni (rezervoari) smjeteni su kod portala i na najniim
takama radi zadravanja vode koja otie ili curi, u skladu sa
kapacitetima pumpi koje se koriste u ove svrhe. Obino su
neophodni separatori za razvajanje ulja iz vode, a voda iz sabirnih
bazena unutar tunela obino otie u portalne bazene.
SEKUNDARNA OBLOGA
Trajna betonska obloga tunela koja se obino postavlja po
zavrenom postupku iskopa.
SIDRO
ipka, obino izraena od elika, koja slui za stabilizaciju stijena.
Smjeta se u buotinu i utvruje u stijenu, krajem ili cijelom svojom
duinom (zalijevno sidro). Vidljivi kraj esto se oprema sidrenom
ploom.
SILIKOZA
Pluna bolest izazvana dugotrajnim udisanjem praine nastale
buenjem stijenske mase. Najopasnije su stijene sa visokim
sadrajem silicijum-dioksida.
SISTEM ZA IZDUVAVANJE
PRAINE
Oprema konstruisana da omogui uklanjanje praine iz vazduha.
SLABONOSIVO TLO
Veoma nekonzistentna stijenska masa, obino u rasjedima ili
zonama smicanja; izrazito troan i razgraen materijal, sa
tendencijom pomjeranja ka prostoru unutar tunela.
SLOJ
Termin koji se koristi za pojedinane nanose mlaznog (prskanog)
betona, formirane nizom uzastopnih prelaza brizgaljkom, koji nakon
toga bivaju ostavljeni da se slegnu.
SLOJEVITA STIJENA
Stijena ispresjecana tankim paralelnim sraslinama ili pukotinskim
povrinama, zbog ega se prilikom iskopa raspada na ploe.
SLONOVE STOPE,
RASIRENA PETA
(KALOTE)
Uveani nosei elementi u dnu djelimino konstruisanih obloga,
obino sekcije kojoj pripada kruna.
STEPENICA
Berma ili blok stijene koji se nalazi unutar konane konture tunela i
ostaje nakon iskopa kalote.
TETNA ISPARENJA Zagaivai i tetni dim koji nastaju na gradilitu.
STIJENSKO SIDRO
(1) Napregnut element ojaanja stijenske mase koji sastoji iz tapa,
mehanikog ili injekcionog utvrivanja te ploe i navrtke.
TIT
Pokretna elina cijev, okvir ili baldahin u obliku konture tunelskog
iskopa koja prua direktnu potporu u tunelu i slui kao zatita
radnicima angaovanim na iskopu, omoguujui dugotrajno
podupiranje. Moe biti opremljen reznim alatom za iskop.
TIT KOD KOJEG
ISKOPANA ZEMLJA SLUI
ZA STABILIZACIJU ELA
ISKOPA
Zatvoreni tit za probijanje tunela u finom zrnastom tlu prihvatom
iskopanog materijala sa ela, i njegovim sporim uklanjanjem kako bi
bila odrana protivtea pritisku zemlje, stabilizovano elo iskopa i
spreeno prodiranje vode.
TIT KOD KOJEG SE
ELO ISKOPA
STABILIZUJE
BENTONITNOM
SUSPENZIJOM
Zatvoren tit konstruisan za probijanje tunela u veoma mekom,
vlanom tlu, ili podruju koje karakterie teenje tla. Koristi krueu
glinenu isplaku pod pritiskom radi stvaranja protivtee pritisku
zemljita, sprijeavanja prodora vode, ali i uklanjanja iskopanog
materijala.
TIT ZA ISKOP U MEKOM
TLU
Bilo koji tit koji se naprijed pomjera potiskom dobijenim
odgurivanjem o oblogu tunela i obino koristi rezni alat poput
dubinskih kaika koje se mogu montirati na rotirajui toak,
oscilujuu ruku ili otpozadi.
STUBOVI, STOJKE Vertikalni elementi elinog rebra ili drvenog potpornog sistema.
TEENJE TLA Pomjeranje tla poput viskozne tenosti.
TEKTONSKA GLINA
Fino abradirane ili prakaste estice potekle od stijena, i glinasta
alterirana stijenska masa koja se moe nalaziti izmeu zidova,
pukotina rasjeda ili zone smicanja, kao rezultat pomjeranja uslijed
kojeg dolazi do drobljenja stijene.
TEKTONSKO OGLEDALO
Glatke i ponekad izbrazdane povrine na zidovima rasjeda i zona
smicanja, nastale uslijed trenja prilikom pomjeranja zemljita.
TIBINGI
Sekcije gvozdenih, elinih elemenata ili prefabrikovanog betona
koje se mogu spojiti kako bi obrazovali podgradni prsten ili oblogu.
Gvozdeni ili elini segmenti generalno se nazivaju ploama, dok se
betonski segmenti mogu nazivati panelima.
TILTMETAR
Ureaj za precizno mjerenje rotacije ili promjene smjera na
pojedinim lokacijama konstrukcije, ili na povrini tla.
TRAJNOST
Otpornost betona ili mlaznog betona na troenje, dejstvo hemijskih
supstanci, abraziju i druge uslove eksploatacije.
TROENJE
Proces razaranja stijena na Zemljinoj povrini ili plitko pod
povrinom zbog erozije, djelovanja atmosferilija, vode, leda,
klimatskih i temperaturnih promjena, insolacije i ivotne djelatnosti
organizma.
TUNEL
Tunel, u strogom smislu rijei, predstavlja podzemni prolaz ije su
obje strane otvorene. esto se koristi kao sinonim za potkop ili
galeriju.
TUNEL U MEKOM TLU
Isto to i tunel u zemlji. Tlo moe biti tvrdo ili meko pridjev
meki razlikuje ga samo od tunela u tvrdoj stijenskoj masi.
TUNEL U STIJENSKOJ
MASI
Tunel probijen u konsolidovanom prirodnom materijalu (stijenskoj
masi) koji zahtijeva metode kao to su miniranje, primjenu klinastog
zaloma, ipki, maina za probijanje tunela sa specijalno ojaanim
reznim alatom ili mehaniki iskop.
TUNEL U ZEMLJI (TLU)
Tunel probijen relativno lakim iskopom u zemlji ili tlu ne u
stijenskoj masi. esto se naziva i tunelom u mekom tlu.
TUNELSKI UTOVARIVA
Maina za utovar iskopanog materijala u dampere za njegovo
otpremanje.
UBRZIVA
Aditiv u obliku praha ili tenosti koji ubrzava reakciju cementa,
naroito u cilju skraivanja vremena potrebnog za vezivanje i
pospjeivanja poetne vrstoe mlaznog betona. U svrhu regulisanja
ove reakcije mogu se koristiti razliite formule i koliine kod
mlaznog betona poetno vezivanje postie se za nekoliko minuta ili
manje.
UZDUNA VENTILACIJA
Sistem u kojem se dovod svjeeg vazduha vri na jednom kraju
tunela, dok se zagaen vazduh izbacuje na drugom.
VENTILACIJA
Omoguavanje cirkulacije vazduha (dotoka) svjeeg vazduha u
zatvoren prostor. Kod usporeivanja podzemnih i povrinskih
graevinskih rjeenja, ovo moe podrazumijevati vee trokove.
VENTILACIONA CIJEV
Cijev velikog prenika za dovod svjeeg ili odvod zagaenog
vazduha iz podzemnog otvora.
VENTILACIONI KANAL Cijev za ventilaciju tunela i izbacivanje zagaenog vazduha.
VLAKNA
Vlakna za ojaavanje betona ili mlaznog (prskanog) betona,
definisana su kao odvojeni komadii elika, stakla, ugljenika ili
sintetikih materijala razliitih poprenih presjeka. Dovoljno su malih
dimenzija da bi mogla biti proizvoljno razasuta u nestvrdnuti beton.
VODONEPROPUSNOST Mjera otpornosti tunela na prodor (curenje) vode.
VRIJEME STABILNOSTI
Vrijeme koje protekne do trenutka kada iznad dijela tunelskog krova
poinje primjetno, niim izazvano pomjeranje tla prema
unutranjosti tunela.
ZAGAENJE VODA Stvaranje tenog otpada koji zahtijeva proiavanje prije odlaganja.
ZALOM
Raspored buotina u elu tunela kojim se obezbjeuju otvori za
smjetanje eksplozivnog punjenja.
ZASIP
Bilo koji materijal koji se uportebljava za popunjavanje praznog
prostora izmeu potpornog sistema i iskopane stijene/tla.
ZEMLJITE
Bilo koja prirodno obrazovana meka ili rastresita naslaga nastala
uslijed troenja ili loma formacija stijena, ili raspadanja organskih
materija.
ZONA ELASTINE
STIJENE
Zona izvan relaksirane stijenske zone gdje je iskop promjenio
zateeno naponsko stanje. Stijena u elastinoj zoni podvrgnuta je
reverzibilnim elastinim deformacijama.
ZONA SMICANJA
Lokalna geoloka struktura nastala uslijed poputanja naprezanja u
zemljitu formiranjem niza sitnih, meusobno blizu rasporeenih
pukotina du kojih se javlja blago smicanje ili rasjedanje.
1.4.3 PRINCIPI PROJEKTOVANJA TUNELA
Projektovanje podzemnih struktura openito, tj. konkretno tunela, mora da bude usklaeno sa
raznim zahtjevima i ogranienjima koja proistjeu iz preduslova za moderno struktuisanje tunela:
o Tunel mora da udovolji osnovnim funkcionalnim preduslovima, npr. da omogui odreen
kvantitet saobraaja, da proe kroz njega uz odreenu brzinu potujui sva pravila koja se
odnose na drumsko bezbjednost
o Projektovanje podzemne strukture mora da uzme u obzir uslove zemljita, ukljuujui
hidrologiju i lokalnu tektoniku. Uslovi zemljita mogu da uslovljavaju vertikalnu i
horizontalnu trasu, oblik, popreni presjek pa ak i veliinu tunela.
o Projekat tunela mora da razmotri izvodljive metode konstrukcije i naine iskopavanja.
Konstrukcija tunela mora da bude mogua u ekonominom, efikasnom i bezbjednosnom
vidu. Projekat takoe mora da udovoljava drugim preduslovima za graevinske radove kao
npr. privremeni prilazi, pristup gradilitu, smjetaj gradilita i odlaganje iskopanoga
materijala.
o Projekat tunela mora voditi rauna o bezbjednosti korisnika i radnika na odravanju tokom
standardnih operacija kao i u sluajevima nude.
o Projekat tunela mora da osigura mogunost adekvatnog odravanja svih tunelskih
instalacija
o Projekat mora da osigura izgradnju tunela i upotrebu sa minimalnim uticajem na okolinu.
o Sve gore navedeno mora da bude u skladu sa odgovarajuim nacionalnim i/ili
internacionalnim standardima i radnim kodeksima.
Ove su Smjernice i kriteriji projektovanja ustanovljeni su kako bi omoguili uniformnu osnovicu
za projektovanje drumskih tunela u Bosni i Hercegovini.
1.4.4 OPTI KRITERIJI PROJEKTOVANJA
1.4.4.1 BROJ TUNELSKIH CIJEVI I SAOBRAAJNIH TRAKA
Glavni kriterijumi za donoenje odluke o tome da li je potrebno izgraditi jednocjevni ili dvocjevni
tunel bie projektovani obim saobraaja i bezbednost, a u obzir e biti uzeti i aspekti kao to su
procenat tekih teretnih vozila, nagib i duina.
U svakom sluaju u kojem za tunel u projektnoj fazi prognoza za sledeih 15 godina ukazuje na to
da e dnevni obim saobraaja premaiti broj od 10.000 vozila po traci, u trenutku kada ta
vrijednost bude premaena na lokaciji e se nalaziti dvocjevni tunel predvien za jednosmjerni
saobraaj.
Izuzimajui zaustavnu traku, u tunelu i van njega bie zastupljen isti broj traka. Bilo kakva
promjena u broju traka trebalo bi da se dogodi na dovoljnoj udaljenosti od tunelskog portala; ta
udaljenost treba da bude barem jednaka onoj koju za 10 sekundi prelazi vozilo koje se kree
maksimalnom dozvoljenom brzinom. Ukoliko ovo onemoguuju geografski uslovi, bie preduzete
dodatne i/ili pojaane mjere radi postizanja veeg stepena bezbjednosti.
1.4.4.2 PRESJEK TUNELA
Veliina presjeka je esencijalno odreena zadanim svijetlim profilom. irina kolnika treba da bude
izraena u skladu sa ovima vodiljama ili kao to je prikazano u donjoj tabeli. Vertikalna visina
ovojnice rastojanja iznad kolnika je zadana na 4,70 metara.

Sl. 1: Svijetli profil

Sl. 2: Popreni presjek tunela

Prema Austrijanskim vodiljama, RVS 9.23, sljedee irine kolnika moraju da se
primjenjuju (za dvotrane tunele):
Projektovana brzina
Broj kamiona i autobusa na sat ispod 50 km/h 50 do 80 km/h 80 do 100 km/h
ispod 50 5,50 m 6,00 m 6,50 m
50 to 150 6,00 m 6,50 m 7,00 m
ispod 150 6,50 m 7,00 m 7,50 m
7,00 m *
* vrijedi za dvotrane tunele sa jednosmjernim saobraajem
Dodatno, bankine od minimalno 25 cm moraju da se uzmu u obzir na obje strane kolnika.
Na obje strane kolnika predvieni su nogostupi za sluajeve nude i za potrebe odravanja.
Regularni pjeaki saobraaj nije dozvoljen u tunelima. Nogostupi su neto izdignuti; oni su
smjeteni 0,15 metara iznad nivoa kolnika uz minimalno popreno nadvienje od 2 odsto. Podruje
rastojanja nogostupa je definisano na 0,85 metara minimalne irine i 2,0 metara visine. S druge
strane, praktina irina moe da bude vea zbog prostornih preduslova za vodove kabela koji su
smjeteni ispod nogostupa. Minimalne dimenzije vodova kabela odreuju praktinu irinu
nogostupa.
Minimalno nadvienje nogostupe je zadano na 2,5 %. Nadvienje moe da bude odravano u
jednom smjeru zbog reverznih krivulja sa radijusom veim od 2.500 metara.
Pored zadanoga svijetlog profila moe da ima uticaj na dimenzije presjeka tunela i odabrani sistem
ventilacije. Kod transverznih i polutransverznih ventilacionih sistema presjek tunela mora da bude
povean u predjelu krova.
1.4.4.3 TRASA
1.4.4.3.1. Horizontalna trasa
Horizontalna trasa kratkih tunela treba da bude ravna ako je to mogue. U dugakim tunelima
duljina tangentnih sekcija (ravna trasa) ne smije da prijee 4,0 kilometara. Horizontalni zavoji
moraju da budu projektovani na izlaznim portalima dugakih tunela da bi eliminisali psiholoki
utisak svjetlosne take na kraju tunela.
Radijus autoputa mora da bude to je vei da bi se ostvarili sljedei ciljevi:
o kratka duina konstrukcije
o dovoljna duina pregleda za manevre preticanja i koenja (pregled zaustavnog puta)
o kontinuirana vonja kod koje nema potrebe za naglim skretanjem
Njemake smjernice, RAS-L-1, dozvoljavaju sljedei minimalni poluprenik, ovisno o brzini i
nadvienju autoputa.
Prema RAS-L-1, minimalni radijus za projektovanu brzinu od 100 km/h je 500 m sa pripradajuim
maksimalnim nadvienjem od 7 %. No, ovaj iznos vrijedi za opte projektovanje autoputa. U
tunelima minimalni radijus za projektovanu brzinu od 100 km/h treba da bude 1000 m uz
preporuljivo pripadajue nadvienje od 4 %. Nadvienje na tunelskom autoputu ili autoputu treba
da bude na maksimalno 4 %.
Ako su potrebni zavoji, minimalni radijus odreuje se pomou pregleda zaustavnog puta i
nadvienja u relaciji sa projektovanom brzinom. Uticaj dugakih nizbrdica na pregled zaustavnog
puta treba da bude posebno naznaen u dijelovima tunela gdje vii poloaj vozaa kamiona nije od
velike pomoi pa brzine kamiona mogu dostii ili prestii one putnikih automobila.
Izlazne rampe treba da budu smjetene minimalno 350 metara od izlaznog portala tunela da bi
omoguile dovoljnu udaljenost za znakove i promjene traka kretanja vozila. Horizontalni i vertikalni
razmaci obino nisu dovoljni za smjetanje znakova unutar odjeljka tunela.

Gornja slika 3, vrijedi za otvorene autoputeve kao i za tunele.
Geoloki i geotehniki uslovi treba da budu uzeti u razmatranje takoer za projektovanje razmaka
izmeu paralelnih tunela. Pravilo je da razmak od centralne linije jednog do centralne linije drugog
paralenog tunela ne bi trebao da bude manji od tri iznosa prenika tunela. U tom sluaju ne bi
trebalo da bude smetnji iz jednog tunela u drugi. U blizini tunelskih portala moglo bi da bude
mnogo ekonominije navedenu razdaljinu smanjiti (s obzirom na trokove otkupa zemljita, pravo
prolaza strukture ulaza/izlaza, susjedne strukture otvorene autopute, topografija itd.) kako bi se
smanjilo to rastojanje.
Tuneli ne bi trebali da prate kosine dolina sa bliskom udaljenosti od povrine. Kad god je mogue,
moraju se izbjei tunelske trase ispod zgrada ako je debljina nadsloja manja od 4 do 5 prenika
tunela. U podrujima tunelskih portala, treba da se izbjegavaju velike kosine i iskopi, ali stijenski
pokrov e da se povea prilino brzo u nekoliko poetnih metara tunela kako bi se olakalo
zapoinjanje tunela
1.4.4.3.2. Vertikalni elementi trase
Vertikalni elementi trase, ili uspon, odreen je trokovima konstrukcije i trokovima rada i
odravanja. Uspon tunela, duina tunela, strmina tunela, brzina vozila i opseg saobraaja imaju
vrlo vaan uticaj na zahtjeve ventilacije tunela. Generalno gledano, maksimalni uspon od 3,0 odsto
poeljan je za odranje razumne brzine kamiona i praktinih ventilacijskih zahtjeva.
Ovi kriteriji, preporuljivi za maksimalni uspon u relaciji sa duinom tunela, mogu se primijeniti
tokom studije izvodljivosti ili ranih faza projekta kako bi omoguili osnovne smjernice u svrhu
odranja ekonomske ravnotee trokova konstrukcije, trokova ulaganja u elektromehanike
instalacije te operativnih i trokova odravanja.
Maksimalni uspon kod tunela dugakih 3500 metara ili vie, ne bi trebao da prijee 1,5 odsto. Za
tunele krae od 3500 metara maksimalni uspon ne bi smio da bude vei od 3 odsto; dakle, to je
duina tunela blia iznosu 3500, to bi uspon trebao da bude nii. Maksimalni uspon moe da bude
povean i do 4 odsto za tunele koji su dugaki 1000 metara ili krai, ako je potrebno, a za vrlo
kratke tunele (200 metara ili krai) maksimalni uspon moe dosei iznos maksimalnog uspona
preporuljivog za autoput. Minimalni uspon tunela smije da bude manji od 0,5 odsto.
Sljedei minimalni radijusi zadani su u Austrijanskim smjernicama (RVS 3.23) za vrhove i doline:
Vrh Dolina
brzina u km/h minimalni radijus u m minimalni radijus u m
100 12500 5000
120 20000 8000
140 35000 12000

Uz gore navedene kriterije, koje odreuju uslovi za glatki i siguran protok saobraaja, trasu tunela
odreuje i topografija. Moraju da se izbjegavaju izuzetno visoki stijenski nadsloji (vie od 1000 m) i
vrlo mali nadsloji (manje od jednog dijametra tunela).
1.4.4.4 TOLERANCIJE
1.4.4.4.1. Openito
Prilikom praktine konstrukcije tunela, neizbjean je odreen stepen nepreciznosti. Projekat tunela
treba da uzme u obzir te nepreciznosti predvianjem adekvatnih geometrijskih tolerancija za
inicijalne i finalne obloge tunela.
Moderna projektna praksa ima tendenciju da ukljui tolerancije u sve nacrte, a naroito za finalne
obloge.
Druga je mogunost da se tolerancije izostave iz nacrta pa se njihovo definisanje ostavlja izvoau
ili terenskim predstavnicima vlasnika. U svakom sluaju, nacrti moraju bez dileme pokazati
ukljuuju li njihove dimenzije tolerancije ili ne.
1.4.4.4.2. Tolerancije za inicijalne obloge (primarne podgrade)
Konstrukcija inicijalnih obloga je operacija kojoj se pripisuje nekoliko izvora nepreciznosti. Kako je
navedeno dolje, mnogi od njih mnogo su povezani sa uslovima na gradilitu pa tako i promjenama
tokom konstrukcije. Stoga ponekad moe da bude bolje ne ukljuivati tolerancije u nacrte za
inicijalne obloge pa ih definisati na gradilitu. S druge strane, ve gotovi dijelovi, kao to su elini
lukovi i reetkasti nosai, trebaju da budu izraeni ukljuujui odgovarajue tolerancije.
Tolerancije za inicijalne obloge moemo da podijelimo u etiri kategorije:
o geodetske tolerancije i
o tolerancije izvoenja
o tolerancije zbog deformacija
o neizbjeni natprofil
Geodetske tolerancije:
Na tolerancije istraivanja najvie djeluje opa topografska karta. Preciznosti istraivanja raste
znaajno ako su geodetske mree zatvorene, npr. ako postoji pilotni potkop. Geodetska tolerancija
takoer ovisi od kvaliteta instrumenata , vidljivosti u tunelu, mogunostima iznalaenja dobrih
stajalita i vidnih linija te od opih operativnih uslova merenja. Dakle, geodetske tolerancije su
snano povezane sa uslovima na gradilitu. Projektant e moda trebati da modifikuje geodetske
tolerancije ako izvoa izvede mjerenja znaajno bolje ili loije od oekivanog u fazi projektovanja.
Konstrukcijske tolerancije:
Tolerancije konstrukcije ukljuuju sve tekoe povezane sa geometrijski tonim iskopavanjem i
potpornim instalacijama. Tolerancija konstrukcije su jako uslovljene uslovima zemljita, oblikom i
veliinom tunela, sloenou trenutnih faza izvoenja, konstrukcijskom opremom i kvalitetom
preraenih dijelova (npr. elini lukovi. Veoma nepovoljni uslovi zemljita, kao to je jako ulaenje
vode, mogu da tetno utjeu na tolerancije . Konstrukcijske tolerancije su veoma povezane sa
uslovima na gradilitu te e ih moda trebati prilagoavati pojedinim uslovima na gradilitu.
Deformacijske tolerancije:
Projekant mora da napravi razumnu procjenu oekivanih deformacija tla/stijene te ih mora ukljuiti
u svoj projekt. Iznos oekivanih deformacija poveava se sa klasom stijene. U nepovoljnim
uslovima tla/stijene, deformacije mogu da budu veoma velike i mogu da zahtijevaju izmjene u
tolerancijama projekta tokom izgradnje.
Neizbjeni prekoprofilski iskop:
Neizbjeni prekoprofilski iskop nije tolerancija u striktnom smislu rijei. No, ima vrlo vane uinke
na projekt, pa mora da bude ukljueno u projektovanje. Neizbjeno lomljenje ne poveava se
nuno sa pogoranjem uslova stijene, upotreba elinih lukova i podupirakih elemenata u takvom
kamenim uslovima smanjuje koliinu lomljenja.
1.4.4.4.3. Tolerancije finalnog obloga
Izgradnja finalnih obloga zahtijeva ue tolerancije nego to zahtjeva izgradnja inicijalnih obloga. S
obzirom da se konstrukcija finalnih obloga vri pod manje stisnutim i tekim operativnim uslovima,
takve se tolerancije obino mogu odrati.
Tri su glavna izvora nepreciznosti u izgradnji finalnih obloga:
o geodetske tolerancije
o tolerancije kalupa
o uinak zavoja
Geodetske tolerancije:
Izvori nepreciznosti istraivanja za izgradnju finalnih obloga slini su onima kod izgradnje inicijalnih
obloga. Mogu se definisati dvije klase tolerancija: Zatvorena geodetska mrea i otvorena (ili
letea) geodetska mrea. Na preciznost letee istraivake mree veoma veoma utie duina
tunela.
Tolerancije kalupa:
Na ovaj razred tolerancija utiu tri glavna faktora:
o proizvodna tolerancija kalupa
o nepreciznosti tokom smjetanja kalupa
o deformacija kalupa tokom betoniranja
Uticaj zavoja:
S obzirom da je kalup tunela ravan, zavijen tunel zapravo ima oblik poligona. Stoga e da doe do
devijacije od teoretskog oblika uz maksimum na centru betoniranog bloka. Ova tolerancija zavisi od
duljine bloka L, irine podruja odmaka B i radijusa R tunelske trase. "Toleracnija zavoja C"
se moe izraunati prema ovoj formuli:
2
2
2
2
2

=
L
B
R B
R
C [ u mm)
1.4.4.4.4. Ostale tolerancije
Nie, okna za odravanje i ostale instalacije treba da budu pozicionirane uz preciznost od +/- 5 cm.
Veliina nia treba da bude precizna do +/- 1 cm.
Preraeni dijelovi, rovovi kabela i ostale instalacije treba da butu smjetene uz preciznost od +/- 1
cm.
1.4.5 ISPITIVANJE TLA
1.4.5.1 UVOD
Studije o trasama ve su napravljene, a odluka o lokaciji tunela ve je skoro pa definitivna.
Poglavlje o ispitivanju zemljita stoga nee pokrivati radove na geolokim ispitivanjima tokom
izvoenja, te studije odbira trase.
1.4.5.1.1. Svrha
Cilj geolokih istraivanja gradilita jest odreivanje distribucije raznih tipova tla i stijena u
podruju gdje su predvieni radovi na izgradnji tunela, i njihove relevantne fizike i hemijske
osobine. Nije dovoljno samo prepoznati slojeve po njihovoj stratigrafikoj terminologiji, nego tla i
stijene trebaju da budu opisani po svojim mehanikim osobinama te njihovom oekivanom
kratkoronom i dugoronom ponaanju povezanom sa konstrukcijom.
Glavni ciljevi istraivanja zemljita za tunele su:
o Razviti trodimenzionalni geoloki model podruja kroz koje e se iskapati tunel, ukljuujui
i sve relevantne detalje o hidrogeolokoj situaciji.
o Definisati fizike karatkeristike geolokih materijala kroz koje e se probuiti tunel, te tako
ustanoviti geotehniki model ukljuujui pribavljanje odreenih konstrukcijskih parametara
stijena i tla.
1.4.5.1.2. Koraci i metode istraivanja
Odvisno od tipa, veliine i stanja projekta, moraju da se provedu specifina istraivanja. Tipini
koraci kompletnog programa istraivanja za projekt izgradnje tunela jesu redom:
o Prouavanje i procjena raspoloive literature i dokumenata
o Aerofotografska interpretacija podruja
o Geoloko i hidrogeoloko kartiranje
o Iskapanje i biljeenje istraivakih rovova
o Privremeni geoloki izvjetaj uz privremeni geoloki model
o Geofiziko istraivanje
o Istraivako buenje
o Istraivaki rovovi, okna i tuneli
o Uzorkovanje i ispitivanje in-situ
o Laboratorijsko ispitivanje
o Finalni geoloki i geotehniki izvjetaj
1.4.5.2 PRELIMINARNA STUDIJA
1.4.5.2.1. Uredska studija
1.4.5.2.1.1 Pregled literature
Prije terenskog rada, treba da se uradi opsean pregled informacija o geologiji, podzemnim
vodama, seizmikoj prolosti, postojanju geolokih struktura u podruju projektovanja. U urbanim
podrujima vana i detaljna spoznaja o povijesti lokacije s obzirom da tako moemo da otkrijemo
stara odlagalita otpada ili promjene u predlocima drenae a koji bi mogli da utiu na projekt. Od
posebne koristi mogu da budu geoloke karte i karte zemljita.
1.4.5.2.1.2 Interpretacija aero-foto snimaka
Razne tehnike mogu da se koriste prilikom zranog izvianja terena, kao to su vertikalna,
otrokutna, fotografija u boji i infracrvena fotografija, ali i boni radar. Detaljna interpretacija
aerofotografija zahtjeva usluge specijaliste. Mnoge relevantne pojave mogu se itljivo prepoznati,
poput: topografije, predloka drenae, vegetacije, upotrebe zemljita, potencijalne sirovine za
graevne materijale, klizita i podruja rasjeda.
Kako bi zrane snimke mogle da budu koritene, moraju se znati mjerilo, orijentacija sjene,
geografska orijentacija (koMps) te datum fotografisanja; fotografije je najbolje prouavati kao
vertikalne stereoskopske parove gledano u reflektovanom svjetlu pomou stereoskopa.
1.4.5.2.2. Terenska studija
1.4.5.2.2.1 Geoloko kartiranje i studije povrinskih stijena
Geoloko kartiranje jest najvaniji korak istraivanja zemljita koji e kasnije da dovede do
ekonominog koritenja skupljih istraivakih metoda kao to su geofizike studije i istraivako
buenje. Geoloko kartiranje (mjerilo 1:5.000, 1:2.000 ili ak 1:1.000) fokusira se najvie na
geoloke potreba gradnje. Ono treba da pokriva relevantna geoloka, petrografska, hidrogeoloka i
graevinska geoloka obiljeja, kao to su:
o Distribucija tipova tla i stijena uz jasnu identifikaciju povrinskih stijena
o Naznaka presjeka i dubine uleitenja, kriljavost, glavne spojne toke i klizanja, strukturni
detalji u skladu sa ISRM klasifikacijom
o Indikacija podruja sa intenzivnim naborima i/ili pukotinama
o Indikacija rasjeda i rasjednih podruja
o Indikacija podruja sa intezivnim utjecajem vremenskih prilika na kemijske i mehanike
procese stijena
o Hidrogeoloka obiljeja kao to su izvori sa indikacijom temperature vode, kvantitet,
elektrina vodljivost, lokacija prokopa, movara, odvodnih jama, itd.
o Geoloke opasnosti, kao to su nestabilni obronci, podruja sa znaajnim uleknuima,
emanacija plinova, vrue/minerazlizirane (korozivne) vode, izboine, karstini fenomen,
seizmiki aktivna podruja rasjeda, itd.
Geoloko kartiranje ne treba da bude vreno samo uz blisko podruje budueg tunela, ve treba da
bude napravljeno u obimu dovoljno velikom da se spoznaju svi relevantni faktori. Treba da ukljui
detaljne studije podruja ulaza, kao i geoloki opasne zone kao to su velika pomicanja ili veliki
rasjedi koji mogu da utiu na trasu budueg tunela.
1.4.5.2.2.2 Istraivaki iskopi
Iskopi i jame, napravljeni tokom terenskog kartiranja, najee su najjeftiniji i najbri nain
ispitivanja mekanih prirodnih naslaga, zemljanih slojeva iznad vodenih bazena ili otkrivanja
stjenovite osnove. Posebno su korisni kada je tlo promjenjivo ili ako nedostaje prirodnih
povrinskih stijena. esto su vrlo korisni kao izvor strukturalnih podataka (stupanj napuklosti, smjer
i karakteristike diskontinuiteta, trajanje diskontiuiteta, itd.).
Oni mogu da budu iskopani pomou mehanikog kopaa ako je omoguen pristup, ili pomou
lopate i aova. Njihova veliina moe da varira od jednog do pet metara u dubinu a irina moe da
im bude odabrana u skladu sa lokalnim uslovima. Geolog ih mora ubiljeiti, a za vrijeme i poslije
iskapanja treba da se nadgleda stabilnost njihovih zidova.
1.4.5.2.3. Privremeni geoloki izvjetaji
Potrebno je napraviti geoloke uzdune i poprene presjeke, te horizontalne presjeke zasnovane na
rezultatima kartiranja ukljuujui i studije istraivakih iskopa te rezultatima uredskih studija. Takvi
presjeci treba da ukljuuju sve relevantne strukturne podatke kao i litoloke i tektonske granice i
oekivane hidrogeoloke uslove.
U tom trenutku ustanovljen je privremeni geoloki model. On treba da prikae sva podruja od
specifinih sumnji u vezi geoloke situacije kao to treba da omogui granice zona koje e da se
tretiraju homogeno u pogledu strukturalne geologije, litologije, hidrogeologije, geolokih opasnosti
itd...
Privremeni geoloki model baza je za planiranje bilo kakvog budueg istraivakog rada. Sljedei
koraci u istraivanju (veinom geofizika istraivanja i buotinska istraivanja, mogui probni iskopi,
probni prilazni tuneli itd.) treba da budu navedeni u pogledu ciljeva istraivanja i predloenih
metoda istraivanja. Program je dio privremenog geolokog izvjetaja i treba da bude proslijeen
klijentu koji treba da ga odobri.
1.4.5.3 DETALJNA STUDIJA
1.4.5.3.1. Geofiziko istraivanje
1.4.5.3.1.1 Openito
Geofizike metode donose rezultate u vidu lokalne distribucije specifinih fizikih parametara (kao
to su seizmike brzine, magnetsko polje, gravitacija, elektriki otpor, elektrika prevodljivost,
gama zraenje, protok topline itd.). Njihova primjena treba da bude paljivo planirana zajedniki sa
inenjerskim geologom, a privremeni rezultati zajedniki se tumae od strane geofiziara, geologa i
hidrogeologa zajedno. U svakom sluaju, finalna geoloka interpretacija geofizikih podataka treba
da bude provedena na kraju istraivanja kada su raspoloivi svi rezultati svih istraivakih metoda
(geoloko kartiranje, povrinske studije, kopanje istraivakih iskopa, istraivako buenje,
istraivakih prilaza).
Tipine primjene geofizikih istraivanja za ispitivanje zemljita prilikom gradnje tunela jesu:
o pomo pri izvianju geolokih (tektonskih) struktura ukljuujui njihovu trodimenzionalnu
konfiguraciju (uglavnom prema seizmikim, geoelektrinim, [mikro]gravimetrijskim i/ili
geotermalnim studijama kao i elektromagnetskom kartiranju)
o pomo pri interpretaciji hidrogeolokih uslova
o seizmike studije
o odreivanje dinaminih parametara stijenske mase
o studije o vibracijama i njihovo praenje za vrijeme izgradnje tunela
o studije o izvoritima graevinskih materijala
o za izvianje geolokih strukutra korisno je ispitivanje primjenom geofizikih metoda
o litoloke granice unutar materijala iznad tunela
o granice izmeu pokrivnih zemljanih tla i stjenovite osnove
o litoloke granice unutar stjenovite osnove
o tektonske pojave poput rasjeda i rasjednih podruja
o dubina puuih i kliuih masiva
Spoznaja od distribuciji brzina p-vala (longitudinalni valovi) vana je za utvrivanje kvalitativnih
dinaminih karakteristika i moe da pomogne u procjeni stepena frakturacije stijenske mase.
Mjerenja brzine P- i S- (smini valovi) valova koriste se za odreivanje dinaminih parametara
(Youngov modul elastinosti, smini moduli, moduli kompresije i Poisonov omjer). Adekvatno
planiran program seizmikih istraivanja moe da pomogne u izradi trodimenzionalnoga modela
distribucije dinaminih karakteristika tla.
1.4.5.3.1.2 Geofizike metode
1.4.5.3.1.2.a) Seizmika istraivanja
Seizmika istraivanja daju vane geofizike podatke o kvalitetu zemljita/tla i predstavljaju
osnovne geofizike metode za pomo u rjeavanju geotehnikih problema. Za inenjerske svrhe
najee se koriste sljedee seizmike tehnike: istraivanje refrakcije, istraivanje povrinske
refleksije (povrinske tehnike ), seizmika ispitivanja niz buotinu, uz buotinu, izmeu buotina i
seizmiku tomografiju, (mjerenje u butinama i izmeu njih). Uobiajena oprema koja se koristi za
seizmika istraivanja sastoji se od: izvora seizmikih valova (malj, slobodni pad mase ili ubrzanja
mase, eksplozivi), detektora seizminih valova (geofon), ureaja za biljeenje (seizmografi), koja
omoguavaju biljeenje seizmikih signala u odabranim vremenskim intervalima. Najee koriteni
seizmografi imaju 24 registracijska kanala (postoje i oni sa 12 ili 48 kanala). Svaki od kanala
predstavlja pojedinanu mjernu toku (geofon), koje su smjetene uzdu sizmike linije (profila).
Nadalje, seizmika nam istraivanja daju podatke za procjenu dinamikih karakteristika tla.
Mjerenja refrakcije daju, uz poznatu geometriju i vrijeme/trajanje seizmikih valova, podatke o
odnosu dubine tla (seizmike granice) i seizmikih brzina. Mjerenja refrakcije mogu da budu
ocijenjena ispravno u sluaju da se seizmika brzina poveava (raste) sa poveanjem dubine. U
sluaju da se brzina poveava obrnuto proporcionalno (tj. seizmike brzine niih slojeva manje su
od brzina slojeva iznad), raunanje dubine vrlo vjerovatno e da bude netano. Snimanje refleksije
je korisno u strukturalno-tektonskim procjenama, no zahtijeva vrijeme za terenske radove i stoga
se ne primjenjuje kao rutinsko mjerenje u ininjerske svrhe.
1.4.5.3.1.2.b) Geoelektrino istraivanje
Geoelektrina istraivanja obino daju dodatne informacije ka seizmikim istraivanjima. Za
inenjerske svrhe najee se koriste ove tehnike mjerenja otpornosti: geoelektrino dubinsko
sondiranje, geoelektrino kartiranje i geoelektrina tomografija. Pomou geoelektrinih metoda
izvravaju se definisanja slojeva s obzirom na njihovu elektrinu otpornost. Ovaj kvalitet uglavnom
zavisi od postojanja i kvantitea glinovitih minerala i vode u tlu.
Rezultat geoelektrinog dubinskog ozvuenja jest lista pojedinanih mjerenja koja predstavljaju
vertikalnu sliku individualne elektrine otpornosti svakog sloja i stoga omoguuju odreenje modela
tla baziranog na otpornosti odnosno dubini.
Geolelektrino kartiranje daje informacije o kvalitativnim horizontalnim i vertikalnim promjenama
elektrine otpornosti
Elektrina tomografija daje nam kontinuirane podatke kao kombinaciju geoelektrinog dubinskog
sondiranja i kartiranja. Metoda je primjerena da se odredi orijentacija glavnih diskontinuiteta
(rasjeda) kao granica izmeu razliitih litolokih slojeva, naroito za odreivanje glinenih slojeva.
1.4.5.3.1.2.c) Elektromagnetsko istraivanje
Elektromagnetska istraivanja daju nam podatke o elektrinoj vodljivosti tla. Osnovni dijelovi
mjerne opreme su predajne i prijemne zavojnice. Oba ne moraju da budu u direktnom doticaju sa
tlom za vrijeme mjerenja. Elektromagnetsko polje generira se pomou predajne zavojnice, dok
prijemna zavojnica mjeri sekundarno elektromagnetsko polje. Za inenjerske svrhe koriste se, s
obzirom na frekvenciju elektromagnetskih valova, razliite mjerne tehnike, a to mogu da budu
georadar, mjerenje slabe elektromagnetske indukcije, itd.
Mjerenja mogu da se vre brzo i jednostavno, obino su vrlo efikasna u odreivanju relativno
plitkih geometrijskih granica raznih geolokih materijala. Zbog nesigurnosti u interpretaciji, ne
treba da se primjenjuju bez kombinovanja sa drugim istraivakim mjerenjima.
1.4.5.3.1.2.d) Geofiziko snimanje buotina
Snimanje buotina je izraz za geofizika mjerenja u buotinama. Za inenjerske svrhe koriste se
sljedei najei metodi: gama-gama snimanje kod neprekidnih mjerenja gustoe materijala,
neutron-neutron snimanje kod neprekidnih procjena poroziteta, mjerenja prenika buotine (da bi
se dobila geomehanika informacija o konfiguraciji zida buotine), mjerenje elektrinim snimanjem
kao i snimanje prirodne radioaktivnosti (za odreivanje litolokih granica) te mjerenje temperature
u buotini. Mjerenja temperature pomau kod procjene podzemnog protoka voda i stepena
napuklosti stijenskog masiva.
1.4.5.3.2. Istraivako buenje
1.4.5.3.2.1 Openito
Istraivako buenje je glavni izvor direktnih informacija o uslovima koji vladaju na dubini tla veoj
od 5 metara ispod povrine, a to je obino i maksimalna dubina istraivakim iskopa. Istraivake
buotine daju nam podatke o tlu i njegovim varijacijama, o njegovim fizikim karakteristikama i
hidrogeolokim uslovima, kao to i omoguuju uzimanje uzoraka, poremeenih i neporemeenih
za kasnije koritenje u laboratorijskim testovima.
Jednom kada je ustanovljen plan programa buenja, mora da se pripreme tehniki uslovi za rad. Ti
uslovi trebaju da uzmu u obzir razne namjene istraivakih buotina geoloku, hidrogeoloku i/ili
uzorkovanje plinova, buotinska testiranja u tlima i stijenama kao i instalcije za praenje
stabilnosti, kao to su inklinometri, ekstenzometri te konano oprema za praenje podzemnih voda.
Svi izvaeni uzorci trebaju da budu paljivo pospremljeni u odgovarajue kutije (npr. drvene
sanduke obloene plastikom kako bi se sprijeilo suenje uzorka) uz pravilno oznaavanje mjesta
buenja, buotine, njene dubine, itd Takvi sanduci sa uzorcima treba da budu pospremljeni na
suho i isto mjesto kako bi mogli da budu koriteni za inspekciju u bilo koje doba i tako sve dok
izgradnja tunela ne bude zavrena. Upisivanje izbuenih uzoraka treba da se izvri im su oni
izvaeni kako bi se mogli promotriti obiljeja koja oni imaju dok su svjee izvaeni (originalna
vlanost, boja, vrstoa, itd). Nakon vaenja svakog uzorka buotine, uzorci u sanduku treba da
budu fotografisani filmom u boji, nazvani prema odgovarajuoj buotini i dubinskim intervalima.
Uspjeh programa buenja (uzorkovanje i terensko ispitivanje) zavisi od kvaliteta praenja tokom
operacije buenja. Za tehnike aspekte programa buenja treba da budu odgovorne iskusni i dobro
obueni strunjaci.
1.4.5.3.2.2 Buenje u zemljanom tlu
Koriste se razliite metode - ovisno o vrsti tla, gledajui s aspekta veliina zrna, gustoe ili
postojanosti, te stanja podzemnih voda.
Mokro i rotaciono buenje uobiajeni su metodi koji se primjenjuju u uglavnom fino zrnatim tlima
(glinastim, muljevitim, pjeskovitim). Stabilizacija buotine, koja je obino potrebna ispod toke
kondenzacije vodonosnika ili u nekohezivnom tlu, vri se ili ispiruim medijem (muljevita smjesa tla
i vode sa dodatkom gline) ili pomou umetnute cijevi. Koritenje buenja svrdlom, koje se koristi u
sluaju buenja stabilnih buotina iznad razine podzemnih voda ili u visokoplastinim tlima, esto je
ogranieno zadanom duinom buenja.
Perkusijsko buenje uobiajen je metod buenja u krupno zrnatim tlima. Glinena masa ili oblona
cijev su obvezni.
Buenje i uzorkovanje u tlima veih veliina zrna (krupan ljunak, obla i blokasta tla) moe da bude
prilino nespretno. Stoga moe da se primijeni oprema za buenje stijena pomou cijevi ili oprema
za buenje velikoga prenika sa izbuenim kalupom.
1.4.5.3.2.3 Buenje u stijenama
Najea metoda buenja u stijenama jest rotaciono buenje. Ispirui medij obino je voda, ali
tamo gdje mora da se izbjegne erozija, moe da se primijeni vazduni mlaz. Meutim, vazduh nije
efikasan kao voda za hlaenje i vlaenje svrdla. U nestabilnim tlima, se obino koristi uloena cijev
da se dri rupa otvorenom, a standardne dimenzije su utvrene za ugnjeivanje rotirajuih upljih
svrdala unutar zatitne cijevi. Kao alternativni ispirui medij, moe se koristiti mulj koji e, ako je
pravilnoga sastava, sprijeiti rupu da se urui.
Vertikalne buotine su najee. No, u specijalnim su prilikama potrebne i horizontalne ili nakoene
buotine.
Destruktivno buenje, tj. prkusijsko buenje se koristi kao sredstvo geolokog istraivanja samo
pod posebim uslovima. To mogu da budu potrebe za odreenjem granica izmeu mekanih i tvrdih
materijala. Rezultati su samo kvalitativni, meutim izvedba je brza i jeftina.
1.4.5.3.3. Istraivaki prilazi, ahtovi i tuneli
Istraivaki prilazi i ahtovi omoguuju direktan pristup do materijala kroz iz kojeg e tunel biti
iskopan. Popreni presjeci istraivakih prilaza i tunela, koji mogu prijei kroz dijelove ili ak cijelu
trasu budueg tunela, ne bi trebali da budu manji od 2 puta 2 metra.
Takva detaljna graevinska geoloka analiza i veliki opseg in-situ mehanikih testova mogu se
izvriti kao i testovi efikasnosti raznih tipova sistema podupiranja, te metoda iskopavanja.
Nadziranje podzemnih voda, uzorkovanje i drenaa mogu biti ciljevi kao i praenje stanja plinova.
Dalje se moe izvriti priprema dionica s problematinim tlom. Takoe omoguava ponuaima
zapaanje stanja stijena na licu mjesta, kao podrku prilikom nuenja.
1.4.5.3.4. Uzorkovanje
1.4.5.3.4.1 Poremeeni uzorci
Poremeeni uzorci slue prvenstveno za identifikaciju tla. Oni se uzimaju iz perkusijskih i rotacionih
mokrih buotina ili materijala izvaenih iz ahure i/ili svrdla. Kvalitet takvih uzoraka zavisi od
metoda buenja.
Ako je koriten metod vodenog mlaza, moe biti da su izgubljeni fini oblici ili ako je mlaz
neodgovarajui, krupniji materijal moe otpasti natrag i biti posaen od strane svrdla u finiji
materijal. Grubi uzorci sa povrine ili iskopa se takoer smatraju poremeenim uzorcima.
Uzorci uzeti viedjelnom kaikom mogu da se koriste za klasifikacijske svrhe i utvrivanje jedinine
teine. Openito, oni se primjenjuju za tla finija od ljunka.
Metod uzorkovanja mora da bude naveden u izvjetaju. Uzorci se obino pospremaju u
vakumizirane konzerve ili staklenke ili u torbe te se na odreeni nain oznaavaju.
Uzorci izvaeni iz jezgrene cijevi i kontinuirano poremeeni uzorci spremaju se pravilnim
redoslijedom u drvene i metalne kutije za uzroke, gdje su gornje i donje dubine svakog buenja
jasno naznaene. Odabrani dijelovi uzorka mogu da se navote kako bi se sauvala vlanost
sadrine. Kod stijenskih uzoraka koji su podloni kvarenju, treba da se naprave kolor fotografije
odabranih svjeih uzoraka.
1.4.5.3.4.2 Neporemeeni uzorci
Koritenjem tankostijenih cijevnih samplera, neporemeeni uzorci mogu da se sauvaju od
mekanih do krutih kohezivnih uzoraka, u veliinama od 50 do 150 mm u preniku odnosno 600 do
750 mm duine. Veliina uzorka zavisi od primjerka koji e da bude testiran. Za uzorke sa manjim
prenikom, mora da se uzme u obzir vei odnos rubnih smetnji (promjena originalnih uslova u vidu
vrstoe itd., na vanjskom rubu uzorka). Na odabranim dubinama za vrijeme operacije buenja ili
sa dna testnih iskopa ili prilaza, cijeve za uzorkovanje pritiu se pomou pneumatski ili hidrauliki
primijenjene sile. Nije prihvatljiva upotreba pogonske sile.
Uobiajeni tipovi semplera su Shelbijeva cijev i klipasti sempleri. Shelbijeva cijev jest otvoreni
sempler koji se primijenjuje od vrstih do krutih tla. Cijev klipastog semplera pokree sadri klip
koji se pokree motkom koja prolazi kroz unutranjost buione motke. Napredniji klipasti sempleri
(npr. Osterbergov tip) pokreu se pomou hidraulike. Klip spreava zemlju da ue u cijev i
kontaminira uzorak sve dok nije dosegnuta eljena dubina uzorkovanja. Takoer stvara vakuum
koji dri uzorak. Klipasti se sempleri koriste od vrlo mekanih do vrstih tla.
U vrlo krutim i tvrdim tlima, neporemeeni uzorci mogu da se uzimaju slino kao u procesima koje
u stijeni vri dvocjevni (Denison) bubanj za uzorke. Sastoji se od rotirajueg vanjskog bubnja i
reueg svrdla, koje sadri fiksiran unutarnji bubanj privren na reui prsten. Zbog tvrdoe tla,
reui prsten moe se pokretati u nastavku za rezanje.
Neporemeeni uzorci stijena dobivaju se buenjem tla sa rotacionom jezgrom. Uzorak tla skuplja se
u bubanj koji je tik iza svrdla. Jednocjevni bubnjevi su primjenjivi samo u tvrdim homogenim
stijenama. Openito, dvocjevni i trocjevni bubnjevi daju mnogo bolje rezultate pa su zato i
poeljniji. Takoe su na raspolaganju dvocjevni bubnjevi sa stacionarnim unutarnjim bubnjem, te
orjentirajuim bubnjevima za uzorak. Potonji omoguuje orijentaciju izvaenog stijenskog uzorka.
Uzorci tla izvaeni iz bubnja i kontinuirani poremeeni uzorci se pospremaju u drvene ili metalne
sanduke, sa jasno naznaenom gornjom i donjom dubinom svakoga iskopa. Odabrani dijelovi tla
mogu da budu navoteni kako bi se sauvao sadraj vlage. Kod stijenskih uzoraka koji su podloni
kvarenju, treba da se naprave kolor fotografije odabranih svjeih uzoraka.
1.4.5.3.5. In-situ ispitivanja
In situ ispitivanja u stijeni se vri kako bi se odredile karakteristike mase stijene. To e pomoi u
pretvaranju rezultata dobivenih u laboratorijskim testovima na (malim) uzorcima stijena.
1.4.5.3.5.1 Ispitivanje standardnom penetracijom (SPT)
Primjena SPT-a je ograniena na tla kojima nedostaje ljunka i kamenja. Moe da izvadi
poremeene uzorke pomou semplera sa viedjelnim bubnjem, koji se zabija u tlo pomou ekia.
Broj udaraca za penetraciju od 30 cm, indikator je krajnjega otpora i trenja proboja, a tako i
tvrdoe ili gustoe tla. Ovo je vrlo uobiajen test, s obzirom na svoju iroku primjenu i postojanje u
raznoraznim empirikim korelacijama sa drugim parametrima tla.
1.4.5.3.5.2 Ispitivanje smine vrstoe krilnom sondom
Korisno u vrlo mekanom tlu, gdje je teko sauvati dobar kvalitet neporemeenih uzoraka. Ne
smije da se koristi u tvrdim glinastim ili tlima koji sadre ljunak.
1.4.5.3.5.3 Ispitivanje opteretnom ploom
Mjeri karakteristike deformacije materijala in-situ te dozvoljava procjenu njegove vrstoe i
nosivosti.
1.4.5.3.5.4 Presiometarska i dilatometarska testiranja
Karakteristike deformacije materijala (tlo i mekana stijena) mogu da se istrauju in-situ koristei
presiometar. U ovom tipu instrumenta, deformacija tla mjeri se promjenom volumena tlane elije
uz promjenjiv pritisak gasa. Preciznost kojom se promjene volumena mogu da izmjere ograniava
korisni opseg metode na materijale sa modulima deformacije (tangentni ili seknatni moduli)
manjima od 3,5 GPa.
U sluaju anizotropnih uslova u tvrdom kamenu, preporuuje se upotreba sonde dilatometra
umjesto presiometra.
1.4.5.3.5.5 Testiranja vazdunim jastukom
Stanje napetosti koje postoji u zemljinoj kori promijeni se uslijed graevinske akcije koje stvaraju
novu distribuciju induciranih napetosti unutar okruujue stijenske mase. To novo stanje napetosti
moe da dovede do porasta koncentracije napetosti, to moe da ima veliki uticaj na stabilnost
podzemnog iskapanja.
Vazduni jastuci jesu hidrauline elije pritiska koje se koriste da bi se mjerila napetost u kamenoj
masi. Vazduni jastuk se obino smjeta unutar urezotine u kamenom zidu s ciljem da se stijenske
masa na tom dijelu otpusti od napetosti iz svojeg ambijenta. Napetosti u dvoosnom polju mogu da
se mjere urezivanjem dva usjeka pod pravim kutom. Napetost koja je prisutna tada e da se mjeri
povezivanjem napetosti sa poznatim modulima deformacije ili tako da se vri pritisak dok se stijena
ne napregne nazad u svoj priblino originalan oblik pri emu se vri pretpostavka da je pritisak
potreban da se vrati stijena u svoj izvorni oblik ekvivalentan napetosti koja je osloboena prilikom
eliminisanja okruujuega medija. Ovakvi se testovi koriste samo u sluajevima kada se oekuje
razvoj neobino visokih napetosti ili asimetrinih napetosti. Razlog zato se ovi testovi ne
primjenjuju kao rutinski jesu relativno visoki trokovi i relativno veliko vrijeme potrebno za njihovu
pravilnu primjenu.
1.4.5.3.5.6 Ostala testiranja napetosti i naprezanja u stijenskim masivima
Svi uobiajeni metodi in-situ mjerenja napetosti u stijenskoj masi pretpostavljaju da je oslobaanje
napetosti u stjenoviti masi elastino-reverzibilan proces.
Tehnika overcoringa mjeri oporavak od deformacije u stijenovitoj masi pomou elektrinog ili
fotoelastinog instrumenta. Takav je mjera napetosti postavljen u buotini malog prenika. On je
izolovan od postojeeg polja napetosti tako to se oko njega bui rupa irokog prenika.
CSIRO "door-stopper", deformaciona elija napetosti za buotinu moe da bude koritena u 60
milimetarskim buotinama. Ona je opremljena tako da mjeri napetosti u vertikalnom,
horizontalnom i smjerovima od 45 stepeni.
Testovi hidraulikog loma funkcioniu kao mjerenja promjene napetosti. Testovi se provode tako
da se sekcija buotine izoluje pneumatskim pakerom, na odreenoj dubini. Zatim se poveava
pritisak fluida na odabranu sekciju i pritisak se poveava postepeno sve dok okruujua stijenska
masa ne pone pucati. Taj proces pucanja na odreenom nivou pritiska jest povezan sa in-situ
stanjem napetosti u stijenskojj masi.
Meutim, kao to je i navedeno gore, ovakva mjerenja nisu neophodan dio rutinskih programa
istraivanja tla.
1.4.5.3.5.7 Testiranja propustljivosti (uglavnom zemljanog tla)
Terenski testovi propustljivosti openito se provode tokom izvoenja buenja na odreenim
dubinskim intervalima u buotini. Openito je varijabilni pritisak poeljni je metod testiranja. To se
izvodi ili kao padajui ili kao rastui pritisak.
Da bi se defninisalo podruje ulaza, potrebna je cijev koja se tijesno ulae uz stijenku buotine. U
najjednostavnijem obliku, dno je buotine se oisti i test se provodi mjerenjem stepena protoka
kroz otvoreni zavretak cijevi (test otvorenog zavretka). Taj test, koji moe da se izvede prilino
brzo, treba da bude koriten samo kao kvalitativni pokazatelj. Za tanija mjerenja potrebno je da
se izvri test nad odreenom duinom (oko 1 metar). Zbog nestabilnosti testiranog podruja treba
da se instalie druga cijev sa sitom i privrsti nepropusno na cijev. Sito je okrueno granulacionim
filterom kako bi se sprijeila erozija tla. Buotina iznad filtera treba da se zabrtvi.
Mjerenjem promjene vodene razine s vremenom moe da se utvrdi ropustljivost. Graf promjene
pritiska u vremenskom polulogaritamskom prikazu, predstavlja pravu liniju. Objavljene su brojne
formule, dijelom empirijske. Ona sa najirom primjenom jest Hvorsleyjeva.
1.4.5.3.5.8 Testiranja pumpanjem (uglavnom tla)
Propustljivost je karakteristika tla koja se najvie mijenja. Posebna panja treba da se posveti
minimiziranju pogreaka tokom testova propustljivosti te u procjeni i ekstrapolaciji rezultata u
odnosu na pravo stanje u tlu. Stoga u posebno osjetljivim sluajevima treba da se provede test
pumpanjem.
Iz njega mogu da se spoznaju sljedee informacije:
o prenosivost (i permabilitet)
o koeficijent skladitenja
o izdanost izvora
o odnos postojee vodene ploe u izvoru i brzine pumpanja
o poluprenik uticaja
o nagib krivulje odtoka
Principijelno, test pumpanja podrazumijeva pumpanje na konstantnom protoku iz izvora i
promatranje efekta odtoka na nivou podzemnih voda pomou piezometra na odreenoj udaljenosti
od izvora.
Test pumpanja zahtjeva pravilno instalisanje izvora za pumpanje i nekoliko nizova piezometra.
Ostala oprema koja je potrebna za test, jesu pumpa i njeno napajanje i otpusna slavina, vodeni
rezervoar, aparat za mjerenje protoka, toperica, sonde za mjerenje vodenih ploa u izvoru te
piezometar. Za mjerenja slijeganja mogao bi da bude potreban instrument za nivelisanje.
Razmjetaj na mjestu testiranja kao i sva oprema treba da budu bazirani na rezultatima
preliminarnih testova. Prije testa treba da bude napravljeno ispitivanje kako bi se otkrio neki drugi
evenutalni izvor uticaja na podzemne vode, npr. postojea vaenja vode, rijeke, ribnjaci, plimni
efekti, itd
Puni program testa sastoji se od kratkoronih testova pumpanja u nestacionarnim uslovima, etapni
testovi pumpanja i dugoroni testovi pumpanja. Kao dodatak, treba da se prate i mogunosti
oporavka.
1.4.5.3.5.9 Testiranja vodom pod pritiskom u buotinama (uglavnom u kamenim
masivima)
Za mjerenje lokalne in-situ propustljivosti stijenske mase koriste se testovi sa jednim ili dvostrukim
pakerom. Testovi sa jednim pakerom ograniavaju rizik od nekontrolisanih gubitaka vode.
Razmjetaj pakera zavisi od uslova u stijenskoj masi, o emu se odluuje paljivim upisivanjem
stanja uzoraka buenja.
Na odreenim dubinama uvodi se pneumatski paker buotine, te se tada utiskuje voda u
spomenuto podruje buotine poznatoga prenika. Za vrijeme testa biljei se potronja vode i
pritisak vode u testnim sekcijama. Takva Lugeonova konfiguracija testiranja moe da se primijeni
obino u pet rastuih ili padajuih koraka pritisaka. Za svaki od tih koraka treba da se postigne
konstantni nivo pritiska u trajanju od barem 5 minuta, uz stalno biljeenje potronje vode.
Interpretacija se bazira na formuli stanja mirovanja

K = 1.85 x 10E-5 x ( Q/L ) / p

gdje su:
K = propustljivost, u m/s
Q/l = protok po duini jedinice buotine, u L/min x m
p = pretlak u testnoj komori, u metrima vode
1.4.5.3.6. Laboratorijska ispitivanja
1.4.5.3.6.1 Laboratorijsko ispitivanje tla
Procjena parametara projekta i evaluacija ponaanja tla tokom tuneliziranja tla uvelike ovise od
parametara tla koji e se dobiti laboratorijskim testovima. Potrebno je da se poznaju barem ovi
parametri:
o Osnovne fizike karakteristike, sadraj vlage, jedinina teina, distribucija veliine zrna,
specifina gravitacija i Atterbergove granice.
o Smina vrstoa pod drenanim i nedrenanim uslovima, koja se odreuje direktnim
testovima smine vrstoe, jednoosnim i troosnim testovima kompresije.
o Promjena volumena pod drenanim i nedrenanim uslovima koja se odreuje jednoosnim i
triosnim testovima te edometarskim testovima
o Konsolidacija koja se odreuje edometarskim testovima.
o Propustljvost koja se odreuje pomou testova propustljivosti i edometarskim testovima.
1.4.5.3.6.2 Laboratorijska testiranja stijena
Mehanika laboratorijska testiranja koja se izvode obino na izbuenim uzorcima, trebaju da daju
barem sljedee parametre:
o suha gustoa
o prirodna gustoa
o jednoosna vrstoa kompresije
o moduli deformacije
o sekantni moduli
o efektivna posmina vrstoa
o rezidualna posmina vrstoa
o vlana vrstoa
o Poissonov omjer
Ovisno o uslovima testiranoga tla naredni ciljevi laboratorijskog testiranja mogu da budu.:
o posmina vrstoa uzdu izrazitih diskontinuiteta
o potencial bubrenja/pritisak bubrenja
o propustljivost
o poroznost
o otpornost na isuivanje
o otpornost na smrzavanje/otapanje (otpornost na smrzavanje)
o Los Angeles i/ili Deval ispitivanje
Mineroloka i petrografska istraivanja tipinih uzoraka stijena, tanki dijelovi za mikroskopsku
analizu i rentgensku analizu kamenog praha ukljuujui i rasjedne iskopine, ve su uvelike izvedena
za vrijeme geolokog kartiranja terena. Takva studija treba da bude kompletirana u ovoj fazi.
Poseban naglasak treba da bude stavljen na inenjersko geoloke aspekte stijena, kao to su
sposobnost bubrenja, higroskopnost, erozivnost, itd Za abrazivnost i procjene mogunosti
buenja potrebno je da se naprave kvantitativne mineroloke analize i studije mikropukotina. Na
odreenim lokacijama mogu da budu potrebna paleontoloka istraivanja za odreivanje starosti i
za moguu potrebu ouvanja istorijskih podruja.
1.4.5.3.7. Finalni geoloki i geotehniki izvjetaj
Ovaj izvjetaj treba da veoma detaljno prikae sve faktike podatke i da omogui jasno odvojenu
interpretativnu analizu rezultata istraivanja.
On ukljuuje i finalni geoloki model prikazan u obliku plana, longitudinalnih, horizontalnih i
poprenih presjeka, ali i pisani izvjetaj koji naglaava sve inenjersko geoloke i hidrogeoloke
aspekte za projekt izgradnje tunela. Ovaj je izvjetaj baza za klasifikaciju stijenske mase i radove
na geotehnikom projektu. Zato treba da nadalje prui finalni geotehniki model uz pripisane
parametre tla, stijena i stijenske mase koji su potrebni za projekat.
Naposljetku, treba da se navede potrebe za daljnja istraivanja, planove za nadziranje padina
prema topografskim ispitivanjima, inklinometre, ekstenzometre, nadziranje podzemnih voda
pomou promatranja njihovoga nivoa, nadziranje pranjenja vodenih koliina, vodene hemije, itd

1.4.6 PRINCIPI PROJEKTOVANJA I SISTEMI
KLASIFIKACIJE STIJENA
1.4.6.1 OPENITO
U osnovi, postoje tri razliite grupe metoda projektovanja:
o empirijski metodi
o posmatraki (opservacijski) metodi
o analitiki i numeriki metodi
U dubokim tunelima (sa debelim naslagama) to obino podrazumijeva da rije o stjenovitim
tunelima, projektovanje je uglavnom empirijsko i bazira se na iskustvu i koritenju sistema
klasifikacije stijena.
Veinom analitiki i numeriki metodi projektovanja koriste za plitke tunele, gdje moraju da se
uzmu u obzir povrinske konstrukcije, zgrade i putevi. Ovi metodi projektovanja slue za
projektovanje obloge i za predvianje deformacija. Ako deformisanje prevazie doputene granice,
moraju da se projektom predvide korektivne ili zatitne mjere.
Posmatraki metodi zasnivaju se uglavnom na posmatranjima i rezultatima praenja tokom
izgradnje kako bi se provjerile ili prilagodile pretpostavke projekta.
1.4.6.2 EMPIRIJSKI METODI PROJEKTOVANJA
Empirijski metodi projektovanja dovode u vezu praktina iskustva steena na prijanjim projektima
i uslove koji se predviaju predloenom mjestu izgradnje.
Klasifikacija stijenskih masiva predstavlja nosivi stup pristupa empirijskog projektovanja i iroko je
zastupljeno u inenjeringu stijena.
U empirijskom projektovanju tlo/stijena s kojim e da se radi prvo se klasifikuje prema rezultatima
istraivanja gradilita i zasniva se na iskustvu projektanta. Vrsta stijena, vrstoa stijena, stanje
primarne napetosti, naslage, stepen atmosferskih uticaja i lomljivost, diskontinuiteti, lokalni
tektonski i hidroloki uslovi treba da se uzmu u obzir kod klasifikacije. Projektovanje standardnih
tipova podupiraa za razliite predviene vrste tla, zasniva se na klasifikaciji stijenske mase i
uzimanju u obzir faktora kao to su veliina tunela, metodi iskopavanja, te redoslijed kod izgradnje.
Ovo projektovanje obino je praeno specifikacijama i uputama o redosljedu kod izgradnje i
redosljedu izvoenja podupirakih konstrukcija. Kao dio projekta razvijen je i geomehaniki
instrumentacijski i mjerni program koji e se provoditi za vrijeme izgradnje.
Tokom izgradnje, stijena se klasificira u svakom koraku napredovanja na temelju originalne
prognoze, aktualne geologije (mapirane od strane geologa na licu mjesta), optega ponaanja tla
za vrijeme iskopavanja posljednjih koraka napredovanja, prisutnosti vode i mjernih rezultata u
recentnim podrujima praenja. Standard klase podupiranja stijena dodjeljuje se u narednom
krugu, mjere podupiranja se modifikuju lokalno ako to zahtijevaju uslovi u stijenama.
1.4.6.3 ANALITIKA I NUMERIKA ANALIZA
1.4.6.3.1. Openito
Materijali za izgradnju, stijene i tlo su prirodni, nehomogeni materijali. U najvie sluajeva,
deformacije stijena su djelimice elastine a djelicime plastine. Matematiko modelisanje glavnih
podupirakih elemenata kao to su mlazni beton, stijenska sidra, itd. takoe je veoma sloeno i
jo uvijek nezadovoljavajue. Dobro je poznato da kamen i mlazni beton pokazuju vrlo
prepoznatljivo reoloko ponaanje, gledajui sa opteg stajalita.
Stoga moraju da se provedu aproksimacije i pojednostavljenja u matematikom modelu tunela,
naroito za primjenu rjeenja zatvorenih oblika. Rezultat takvih izrauna ne moe sasvim da
odgovara realnom stanju stvari.
Mnogo je analitikih alata uvedeno u projektovanje tunela, od kojih svaki ima svoje prednosti i
mane, koje se moraju izbalansirati ve prema prirodi stvarnoga problema.
Analitiki alati mogu da se podijele u pet osnovnih kategorija:
o analitika zatvorena oblika rjeenja
o analiza graninoga stanja
o analiza usaenoga okvira
o numeriki modeli kontinuuma
o numeriki modeli diskontinuuma
1.4.6.3.2. Analitika rjeenja
Openito, rjeenja zatvorenih oblika baziraju se na elastinom i elastino - plastinom kontinuumu
pod uslovima obine napetosti. Posebni metodi ukljuuju "Interaktivna analiza podupiranja stijene"
od Hoeka and Browna, "Analiza podupiranja u tunelu" od Erdmanna i "Metoda ograniene
konvergencije" od Gesta et al. Federov metod omoguuje sagledavanje odreenih uticaja na
diskontinuitet i raspad stijena.
Rjeenja zatvorenih oblika imaju prednost to su lagane i brze za koritenje. No, esto su
ograniene na odreene oblike tunela (obino krune ili eliptine), jednostavne zakone materijala,
pojednostavljene uslove napetosti ili uslove homogenog tla. Stoga su pogodne za preliminarne
projekte i studije parametara. Za detaljno projektovanje obloga moraju se koristiti napredniji
metodi.
1.4.6.3.3. Analize graninog stanja
Analize ogranienja stanja uzimaju u obzir jednostavne modele kao ta su blokovi na nagnutim
podlogama, posmini klinovi, itd. S obzirom da je za njih potrebno samo nekoliko jednostavnih
mehanikih zakona, moe da ih na licu mjesta razvije projektni inenjer i da se primjene na brze
parametarske studije ili istraivanja sasvim odreenih situacija na licu mjesta. Najnapredniji metod
ogranienja stanja jest Goodman - Shijeva teorija bloka.
Analiza usaenog okvira oblog tunela kao niz elastinih i elastino-plastinih nosaa, a okruujue
zemljite kao opruge. Na raspolaganju su razni kompjutorski programi pa analiza moe da se izvri
brzo i sa relativno malo uloenoga raunskog napora. Ne postoje ogranienja u odnosu na oblik
tunela i privremene konstrukcije obloge (npr. privremeni podnoni svod, boni hodnici - galerije ,
itd.). S druge strane, modelovanje okruujuih stijena ili tla, nezadovoljavajue je, ak i ako se
koriste nelinearne opruge. Samo tlo nema sopstveno nosivo dejstvo pa deformacije obloge ne
smanjuju optereenje obloge, to se suprotstavlja nekim dijelovima NATM filozofije. Analiza
usaenog okvira openito daje konzervativne rezultate za optereenja obloge.
1.4.6.3.4. Numeriki metodi
Numeriki metodi su najnapredniji alati analize poznati do danas. Tradicionalno se klasifikuju u
pristupe kontinuuma i diskontinuuma. Meutim, mnogi suvremeni metodi i kompjutorski programi
inkorporiu u svoje formule elemente kontinuuma kao i diskontinuuma. U graninim je sluajevima
dobra navika istraiti problem i sa mehanikog stajalita kontinuuma kao i diskontinuuma.
Klasifikovani prema svojim matematikim i mehanikim formulacijama, postoje sljedei glavni
numeriki metodi:
1.4.6.3.4.1 Metod konanih elemenata (FEM)
FEM je napoznatiji numeriki metod. Iako su originalno primjenjivi samo na mehanike probleme
kontinuuma, najmoderniji FE programi imaju mogunost koritenja "linija klizanja" ili "elemenata
raspuklina" za modelisanje velikih diskontinuiteta i rasjeda. Alternativno, posebni modeli materijala
dozvoljavaju zamuljavanje spojeva ako su vrlo blizu razmjeteni u poreenju sa tipinim
dimenzijama tunela. Veina FEM programa omoguuje iroku raznolikost linearnih i nelinearnih
materijalnih modela, razliite tipove elemenata, modelisanje podzemnih voda, te mogunost
rjeavanja termalnih problema. S obzirom da je veina FEM programa zasnovana na matricama,
njihova upotreba zahtjeva snane kompjutore.
1.4.6.3.4.2 Metod graninih elemenata (BEM)
U BEM metodu, diskretizuju se samo povrina ili granica konstrukcije. Metodi graninih elemenata
mogu da budu pogodni ako su dozvoljena neophodna pojednostavnjenja koje se tiu homogenosti
tla.
1.4.6.3.4.3 Metod konane razlike za model kontinuuma
Modeli konane razlike razlikuju se od metoda konanih elemenata po nainu na koji su izvedene
osnovne jednaine. Kada koristi programe, korisnik e da primijeti vrlo malo razlike izmeu dva
metoda. FD programi takoer omoguuju razliite nelinearne materijalne modele, linije klizanja,
modelisanje podzemnih voda i termalni kapacitet. Meutim, veina prorgama konane razlike moe
da usvoji komplikovane materijalne zakone i velike deformacija uz manje raunanja nego FE
programi. Takoe, oni mogu da se koriste na mnogo manjim kompjutorima standardni PC je
obino sasvim dovoljan. Meutim, programi konane razlike mogu da zahtijevaju znaajno vie
vremena da dou do rjeenja jednostavnih, linearno-elastinih problema nego FE programi.
1.4.6.3.4.4 Metod konane razlike za model diskontinuuma
Ovi su programi originalno, razvijeni da modeliu skupine grubih blokova. Ti blokovi mogu da se
pomiu i rotiraju relativno jedan prema drugome, novi kontakti automatski se detektuju. Otada se
metod razvio do mjere u kojoj dozvoljava deformaciju bloka, raspad bloka, u skladu sa
materijalnim zakonima slinim onima koji se primjenjuju u kontinuumskim pristupima. FD
diskontinuumski modeli najprimjereniji su za modelisanje srednje do jako spojenih stijenskih
masiva, onih blizu povrine kao i onih na velikoj dubini.
1.4.6.4 SISTEMI KLASIFIKACIJE STIJENA
Podzemno iskapanje jest vrlo sloena konstrukcija, teoretski alati koji pritom pomau projektantu
su skupina jako pojednostavljenih modela nekih procesa koji su interakciji sa kontrolom stabilnosti
samog iskapanja. ak je i teoretski mnogo puta nemogue da se odredi interakcija tih procesa pa
je projektant primoran donositi projektantske korake i odluke u kojima je od velikog znaaja
njegova inenjerska procjena i gdje iskustvo prakse igra veliku ulogu.
Iz elje da se u vezu dovedu vlastita iskustva sa uslovima koje su susretali drugi, kroz godine se
razvio velik broj klasifikacijskih sistema. Ba kao i metodi projektovanja, tako ni raznorazni
klasifikacijski sistemu ne znae da su knjiga kuharica za konstrukciju tunela nekom neiskusnom
korisniku, a kad se primjenjuju treba da se to ini sa velikim oprezom. Ipak, veina sistema ima
svoje prednosti i nesumnjivo te unapreuje razumijevanje uslova tla.
Dolje opisani razni sistemi klasifikacije razvijeni su sa razliitim svrhama i iz raznih potreba, pa ih i
treba razmatrati u skladu sa svojim originalnim namjerama.
Openito postoje tri glavna tipa klasifikacijskih sistema:
o Geoloki, geotehniki opisi, gdje su standardizirani jedan ili vie parametara.
o Kvantitativni opisi znaajnih parametara stijenske mase koji mogu da se direktno ili
indirektno koriste kao ulazni podatak za projektovanje.
o Opisi kvalitativnog ponaanja stijenske mase za vrijeme i nakon iskopavanja, ukjuujui i
uticaj podupiranja.
Zapravo, ono to ini klasifikaciju stijenskih masiva tako tekom jest red vanosti znaajnih
parametara i njihovi meusobni uticaji kao i tekoa da se dobiju objektivni umjesto subjektivnih
ulaznih parametara.
1.4.6.4.1. Pregled sistema
1.4.6.4.1.1 Terzagijeva klasifikacija
Terzaghi je 1946 predloio sistem jednostavne klasifikacije stijena kako bi se procijenilo
optereenje koje moraju podnijeti elini lukovi u tunelima. Opisao je razne tipove tla i razradio
razrede optereenja stijenovite mase za razliite uslove tla, na osnovi svog iskustva u elino
poduprtim eljeznikim tunelima u Alpama.
Mora se naglasiti da ova klasifikacija odgovarajua za svrhu zbog koje je i razvijena, dakle za
procjenjivanje optereenja kamene mase na tunele za elinim potpornjima, nije odgovarajua za
modernu gradnju tunela gdje se koristi mlazni beton, vijci za kamen, segmentne obloge, itd.
Sistem uzima u obzir loe navike gradnje tunela koje omoguuju formiranje podruja otputanja i
zanemaruje zahtjeve za pravilnu interakciju stijenske mase i potpornog sistema te puni kontakt
stijena i potpornja. U sluaju pravilnih tehnika gradnje tunela, dana optereenja stijenske mase
previe su konzervativna, dok se u sluaju debelih naslaga zanemaruje uticaj napetosti.
1.4.6.4.1.2 Deereovo oznaavanje kvaliteta stijena (RQD)
Deere je predloio kvantitativan indeks kvaliteta stijenske mase zasnovan na vaenju uzorka tla
nakon dijamantskog buenja. Ovo oznaavanje kvaliteta stijena (RQD) vrlo je iroko koriteno
naroito u zemljama engleskog govornog podruja.
RQD se definie kao postotak izvaenih neoteenih uzoraka tla veih od 100 mm po duini tokom
cijelog vaenja uzoraka.
Opeprihvaeno je da se RQD odreuje na uzorku koji je veliine barem 50 mm (NX) u preniku i
koji je izbuen/izvaen pomou opreme za dijamantsko buenje koja ima dvostruki bubanj.
Vrijednost RQD bi obino trebala da se odreuje za hod buenja od recimo, 2 metra. Ovo
odreivanje jest jednostavno i brzo i ako se izvodi u sprezi sa normalnim geolokim biljeenjem
uzoraka, a doprinosi veoma malo trokovima istraivanja gradilita.
Deere je predloio sljedeu povezasnot izmeu numerikog iznosa RQD-a i graevinskog kvaliteta
stijenske mase:
RQD Kvalitet stijene
<25 % vrlo lo
25 - 50 % lo
50 - 75 % solidan
75 - 90 % dobar
90 - 100 % vrlo dobar

Prilino je jasno kako proizvoljno odabrana duina dijela uzorka sama ne moe da pravilno opie
uslove stijenske mase. Stoga, bez umanjivanja vrijednosti RQD-a kao brzog i jeftinog praktinog
indeksa, njime se ipak ne dobija adekvatna indikacija opsega predloaka ponaanja koji mogu da
se susretnu prilikom podzemnih iskopavanja.
1.4.6.4.1.3 Bieniawskijeva klasifikacija
Geomehaniku klasifikaciju ili Sistem ocjenjivanje stijenskog masiva (RMR). (RMR) razvio je 1973.
Bienawski. Ova graevinarska klasifikacija stijenskog masiva koristi sljedeih est parametara:
o jednoosna tlana vrstoa netaknutog stijenskog materijala
o oznaavanje kvalitete stijenske mase (RQD)
o razmjetaj diskontinuiteta
o stanje diskontinuiteta
o stanje podzemnih voda
o orijentacija diskontinuiteta (dip and strike)
Kako bi se primijenila geomehanika klasifikacija, stijenska masa du tunela podijeljenja je u brojna
strukturalna podruja, npr. zone u kojima su odreena geoloka obiljeja manje-vie uniformna.
Gore navedenih est klasifikacijskih parametara odreuju se za svaku strukturalnu zonu iz
terenskih mjerenja te se unose u standardni obrazac za unos podataka.
Pet prvih parametara podijeljeno je u grupe od pet podruja vrijednosti. Kako razliiti parametri
nisu jednakovrijedni za cjelokupnu klasifikaciju stijenske mase, stepeni vanosti dodijeljeni su
razliitim podrujima vrijednosti parametara, gdje vei stepen znai bolje uslove stijene. Ovi
stepeni odreeni su na osnovi istorije 49 sluajeva (Bieniawski, 1976).
Nakon to su ocjene klasifikacijskih parametara ustanovljene, ocjene pet parametara sumiraju se i
rezultiraju bazinom ocjenom stijenske mase za strukturalno podruje koje se promatra.
U ovoj se fazi ukljuuje i utjecaj orijentacije diskontinuiteta prilagoavanjem osnovne procjene
stijenske mase. Ovaj se korak vri odvojeno zbog toga to uticaj orijentacije diskontinuiteta zavisi
od graevinske primjene, npr. tunel (rudnik), kosina ili temelj. Treba da se zabiljei kako
vrijednost parametra orijentacije diskontinuiteta nije dana u kvantitativnom obliku nego
pomou kvalitativnog opisa.
Nakon prilagodbe sa osnova orijentacije diskontinuiteta, stijenska se masa klasifikuje dodjelom
finalnih (prilagoenih) ocjena stijenskog masiva (RMR) jednom od pet razreda stijenske mase.
1.4.6.4.1.4 Indeks geoloke vrstoe (GSI)
Za projekte podzemnih iskopavanja, potrebne su pouzdane procjene karatkeristika vrstoe i
deformacije stijenske mase. Hoek i Brown su 1980. predloili metod, koji se zasniva na procjeni
meusobnih veza meu kamenim blokovima i uslova povrina izmeu tih blokova. Vaan doprinos
spomenuta dva autora je u povezivanju jednadbe sa geolokim opaanjima u obliku
Bienawskijevog RMR-a.
Metod je poneto modifikovan tokom godina, sa posebnim naglaskom na stijenske masive loega
kvaliteta. Primjena metoda zahtjevala je razvijanje nove klasifikacije nazvane Indeks geoloke
vrstoe GSI, kao zamjena za Bienawskijev RMR. Posljednja faza tog razvoja reflektuje se u
novoj GSI tabeli heterogenih slabih stijenskih masiva. Osim toga, razvijen je i besplatan program
za Windows nazvan Rocklab koji omoguava raunanja kohezivne snage, frikcionog kuta i povrh
svega modul deformacije stijenske mase. Program se bazira na vezi izmeu Hoek-Brownovoga i
Mohr-Coulombovoga kriterija.
1.4.6.4.1.5 Bartonova klasifikacija
Q-sistem klasifikacije stijenskih masiva razvili su u Norvekoj 1974. godine Barton, Lien i Lunde sa
Norvekog geotehnikog instituta. Njegovo je razvijanje znaio ogroman doprinos problemu
klasifikovanja stijenskih masiva iz nekoliko razloga: sistem je predloen na osnovu analize nekih
200 sluajeva izgradnje tunela u Skandinaviji, to je kvantitativni sistem klasifikacije, a to je i
graevinski sistem koji omoguuje projektovanje potpornih sistema u tunelima.
Q-sistem se zasniva na numerikoj (kvantitativnoj) procjeni kvaliteta stijenskih masa pomou ovih
est parametara::
o RQD
o broj nizova raspuklina
o gruboa najnepovoljnije raspukline ili diskontinuiteta
o stepen promjene ili punjenja uzdu najslabije raspukline
o pritok vode
o stanje napetosti.
Gore navedenih est parametara grupirani su u tri razlomka kako bi dobili kvalitet ukupne stijenske
mase Q, na ovaj nain:
SRF
J
J
J
J
RQD
Q
w
a
r
n
=

gdje je:
RQD = oznaka kvaliteta stijene;
J
n
= broj o nizovima raspuklina;
J
r
= broj o izraenosti gruboe raspukline;
J
a
= broj promjenjivosti raspukline;
J
w
= redukcioni broj raspukline zbog vode;
SRF = faktor redukcije zbog napetosti.
Svaki od numerikih iznosa gore navedenih parametara tumai se na sljedee naine:
Prva dva parametra predstavljaju ukupnu strukturu stijenske mase, a njihov je omjer relativne
mjera veliine bloka. Omjer treeg i etvrtog parametra trebao bi da bude indikator vrstoe
meublokovskog posmika (raspuklina). Peti je parametar mjera vodenog pritiska, dok je esti
parametar mjera za:
o poputanje optereenja u sluaju zona s pukotinama i glinene nosive stijene,
o napetost stijene u kompetentnoj stijeni, i
o optereenja vezana na gnijeenje i bubrenje u plastinim, nekompetentnim stijenama.
esti parametri su znani jo i kao parametri ukupne napetosti. Omjer petog i estog parametra
opisuje ono to je znano pod imenom aktivna napetost.
Bartonova klasifikacija (1974) smatra da parametri J
n
, J
r
, i J
a
igraju vaniju ulogu nego orijentacija
raspukline, a kada bi orijentacija raspuklina bila ukljuena, klasifikacija bi bila manje openita.
Meutim, orijentacija je implicitna u parametrima J
r
i J
a
zato to se primjenjuju na najnepovoljnije
raspukline.
Utvrena je korelacija izmeu RMR-a i Q-vrijednosti (Bieniawski 1976). S obzirom da Q sistem i
RMR sistem ukljuuju poneto drugaije parametre, oni ne mogu da budu striktno dovedeni u
vezu. Priblina povezanost koju je predloio Bieniawski bazira se na studiji velikog broja istorijskih
sluajeva (standardna devijacija = 9.4).
RMR = 9 ln Q + 44
Poredba vremena bez podupiranja i maksimalnog nepoduprtog rastojanja otkriva da je RMR
klasifikacija konzervativnija od Q-sistema, to je posljedica prakse izgradnje tunela u Skandinaviji
koja se bazira na izvrsnim stijenama i dugotrajnom iskustvu gradnje tunela.
1.4.6.4.1.6 Austrijska klasifikacija
Ovaj je klasifikacijski sistem razvio Rabcewicz-Pacher kako bi zadovoljio zahtjeve i principe "Nove
austrijske metode izgradnje tunela". Njezine su ciljeve definisali sami autori na sljedei nain:
o Prikaz informacija o distribuciji stijenske mase uzdu tunela kako bi se omoguile procjene
trokova i vremenskog planiranja u ranim fazama projektovanja
o Stvaranje osnove za izradu konkursne dokumentacije, omoguujui izradu realnih procjena
cijena trokova izgradnje izvoaima, te smjernice o naplati i plaanju.
o Omoguavanje poduzimanja mjera za vrijeme izgradnje kojima se mogu prilagoditi
iskopavanja i zahtjevi za podupiranjem
o Smanjivanje razlika u stajalitima izmeu ugovornih strana i izbjegavanje prigovora.
Ovi ciljevi odvajaju ovaj sistem od drugih. Kao mana svakako moe da se nadvede nedostatak
kvantitativnih ulaznih podataka pa je za provedbu sistema u praksi potrebno osoblje sa iskustvom.
Sa druge strane superiororan je kvantitativnih sistemima s obzirom da polazi od sljedeih glavnih
kriterija::
o Stvarno ponaanje okruujueg stijenskog sistema tokom i nakon iskopavanja
o Uslovi u stijenama i diskontinuiteti izvan poprenog presjeka tunela
o Primarni uslovi napetosti
o Veliina i oblik tunela
Detaljni opis te navoenje tipova klasa stijena u projektnim i ponudbenim dokumentima moraju da
sadre ove informacije i podatke:
o Kvalitet i struktura stijenskih formacija
o Uticaj vode i uinak koji ima vazduh u kontaktu sa novoizloenim povrinama s obzirom na
vrstou i ponaanje stijenske mase
o Prosjena oekivana koliina potpornih elemenata za svaki tip razreda stijena (nabavka
standardnih podupiraa)
o Redosljed postavljanja podupirakih elemenata
o Mogui metodi buenja tunela: puni presjek odjednom ili dio po dio poprenoga presjeka,
zajedno sa oekivanom duinom etape buenja.
o Oekivane deformacije
o Detalji o moguim komplikacijama koji mogu da utiu na trokove izgradnje, npr. oekivani
unutarnji pritok vode, gas itd.
U novom Austrijskom standardu NORM B 2203 tipovi stijenske mase su navedeni na sljedei
nain .
Tip stijenske mase A1: uslovi stabilne stijene
Tip stijenske mase A2: naprsnuta stijena sa lokalnim ispadanjem
Tip stijenske mase B1: uslovi drobive stijene
Tip stijenske mase B2: uslovi veoma drobive stijene
Tip stijenske mase B3: uslovi nekohezivnog tla
Tip stijenske mase C1: fenomen pucanja stijene
Tip stijenske mase C2: uslovi naprezanja stijene zbog pritiska
Tip s stijenske mase C3:uslovi naprezanja stijene zbog velikog pritiska, uslovi gnjeenja stijene
Tip stijenske e mase C4: uslovi tekueg tla
Tip stijenske mase C5: uslovi bubrenja stijene
1.4.6.5 PRINCIPI NOVOG AUSTRIJSKOG METODA IZGRADNJE TUNELA
Novi austrijski metod izgradnje tunela (NATM) je istovremeno i filozofija projektovanja i opti ali
praktini pristup izgradnji tunela. Namjena joj je postizanje tehniki vrstog, sigurnog i
ekonominog projektovanja.
To je koncept koji razmatra geoloku formaciju koja okruuje tunelski iskop dvojako, kao
optereenje i kao prsten koji podnosi optereenje. Taj aspekt odvaja NATM od mnogih drugih
filozofija projektovanja tunela, u kojima se pretpostavlja da masa tla prenosti svu ili dio teine na
oblogu.
Kad je tunel iskopan, tada se in-situ stanje napetosti u okruujuem tlu pretvara, kroz nekoliko
posrednih koraka redistribucije napetosti, sve dok se ne dosegne novo stanje ravnotee. Uspjena
primjena NATM-a zahtjeva pridravanje ovih principa:
o Odabir odgovarajueg oblika tunela treba da je u skladu sa postojeim uslovima napetosti i
vrstoe mase tla. Kao rezultat toga, pravilni oblik tunela smanjuje koncentracije napetosti
i znaajno doprinosi stabilnosti.
o Redosljed iskopavanja i postavljanja potpornog sistema, treba da bude takav da
deformacije okolnog materijala ostanu dovoljno male, kako ne bi dolo do smanjenja
vrstoe sistema
o Metodi i procedure iskapanja trebaju da budu paljive kako bi smanjile naruavanje stanja
tla izvan granica iskopavanja.
o Trebaju da se uzmu u obzir i hidrogeoloki uslovi. Voda, naroito kada je pod visokim
pritiskom, treba da otjee, kako bi se sprijeio njezin negativan uticaj na vrstou stijenske
mase i kako bi se smanjio njezin pritisak.
o Obloge treba da budu relativno tanke i fleksibilne te u punom kontaktu sa okruujuim
tlom kako bi se smanjili momenti savijanja koje apsorbira obloga. Komponente obloge
tunela, kao to su mlazni beton i lagani elini lukovi moraju da se odaberu i dimenzioniu
na nain, koji e da pomogne tlu u zadravanju svoje inherentne vrstoe.
o Potporni elementi trebaju da se odaberu prema svojoj prilagodljivost promjenama u
geolokim uslovima uzdu tunelske trase zbog minimiziranja drastinih promjena u optem
sistemu podupiranja kako izgradnja tunela odmie.
o Mjerenja deformacija je sastavni dio NATM-a i nije neophodan samo za postizanje
bezbjednosti tunela ve i za provjeravanje pretpostavki projektovanja prije postavljanja
finalne obloge. Uobiajeno koritena oprema sastoji se od konvergentnih igala i reflektora
za trodimenzionalno optiko praenje kako bi se utvrdile deformacije u inicijalnoj oblozi
tunela, ekstenzometri za procjenu ponaanja tla oko iskopa, tlane elije, mjerai
napetosti, inklinometri, nivelacioni mjerai, itd.
Ovi osnovni principi nisu u vezi sa bilo kojom posebnom tehnikom podupiranja i iskopavanja.
Istorijsko iskustvo je pokazalo da mlazni beton i stijenska sidra najekonominije zadovoljavaju
tehnike zahtjeve NATM-a. Meutim, kao komponente obloge jo se koriste i lagani elini lukovi i
varene iane mree, uz ostale dodatne potporne elemente.
Primjena NATM predvia dvije odvojene operacije postavljanja obloge. Inicijalna obloga, postavlja
se odmah ili vrlo kratko nakon iskopavanja. Kao dodatak stabilnosti tokom izgradnje, inicijalna
obloga postaje dio cjelokupnog sistema obloge. Inicijalna obloga treba da bude dovoljna da
stabilizuje deformacije tla. Finalna obloga poveava bezbjednost sistema tunelskih obloga i
omoguuje jednolinu unutranju povrinu te poboljava vodenu nepropusnost tunela. Glatka,
finalna obloga slui za protok vazduha u tunelu i zadovoljava estetske zahtjeve i zahtjeve za
odravanjem. Radi potpune vodene nepropusnosti izmeu inicijalne i finalne obloge postavlja se
membranska obloga.
NATM podrazumijeva aktivni pristup projektovanju koji zahtijeva bliski kontakt izmeu projektanta i
gradilita jednom kad je zavren poetni projektni paket. NATM projekat nije gotov nakon projekta
tendera za izvoenje radova, finalno projekat se razvija tokom iskopavanja kroz pristup
projektovanje in situ. Sam projektant treba da rastumai rezultate praenja, verifikuje
pretpostavke projekta i da odrava povratnu sprega sa projektom za vrijeme izgradnje tunela.
Veliki dio uspjeha, koji je NATM postigao tokom protekla tri decenija, treba da se pripie njegovoj
prilagodljivost zamalo svim tipovima uslova tla, ali i maksimalnoj fleksibilnosti u odabiru metoda
izgradnje oblaganja tunela. Takoe, NATM moe da se primijeni na tunele svih veliina i razliitih
oblika i da istodobno vri promptne ekonomske prilagodbe promjenjivim uslovima u tlu ime
poboljava izvodljivost projekata izgradnje tunela ak i u podrujima gdje su uslovi u stijenama vrlo
osjetljivi.
NATM pristup projektovanju je ilustrovan na Sl. 4.


Sl. 4: NATM pristup projektovanju
1.4.7 PROJEKAT ISKOPAVANJA
1.4.7.1 GEOTEHNIKI MODEL
1.4.7.1.1. Iskop tunela u stijenama
Ustanovljenje geolokoga modela ima zadatak da definie, koje e geotehnike karakteristike
stijenske mase da se koriste kao parametri projektovanja u nadolazeim koracima projekta. Iznosi
dobiveni u terenskim i laboratorijskim istraivanjima ne daju nam direktnu osnovicu za daljnja
izraunavanja. Parametri stijenske mase (npr. iz laboratorijskih testova) maksimalne su vrijednosti,
koje treba da se procijene prije nego mogu da budu koritene kao kriteriji za projektovanje ili kao
parametar geotehnikog projektovanja.
Cijela stijenska masa pod uticajem je raznih veliina, koje obino loe utiu na fizike i mehanike
karakteristike stijena, a to su:
o atmosferski uticaj
o tektonski procesi
o uticaji dubinskih i podzemnih voda
o nestabilnost padina
o promjene u stanjima napetosti
o dinamika optereenja
o promjene u temperaturi
Trebaju da se ustanove geotehnike karakteristike stijenske mase na temelju geolokog modela i
uzimanja u obzir laboratorijskih testova i rezultata in-situ testova.
Empirijski (kvalitativni ili kvantitativni), analitiki ili numeriki postupci projektovanja ili njihovo
kombinovanje mogu da se koriste za izvoenje geotehnikog projekta tunela.
S ozbirom da geoloki uslovi (hidrogeoloki, tektonski itd.) iroko variraju od gradilita do
gradilita, kao to variraju i individualni sa geologijom povezani parametri podzemne strukture,
mora da se izvri ispitivanje njihovih uticaja na projekat, kako bi se dobio sistem ocjenjivanja ili
klasifikacije kojeg korisnik moe da kroji prema svakom pojedinom projektu.
Za svaki projekat tunela, vanost (uticaj) svakoga parametra povezanog sa geologijom treba, da se
vrednuje pojedinano, zato to uticaj zavisi od
o veliine otvora
o primijenjenog metoda izgradnje i metoda iskopavanja
o tipu potpornog sistema
o orijentacija podzemnih otvora prema diskontinuitetima
o uslovi primarnih napetosti
Za projekat tendera za izvoenje radova, mora da se pripremi geotehniki longitudinalni profil.
Sada mogu da se prepoznaju elementi tunela sa slinim geotehnikim ponaanjem, u tom
longitudinalnom profilu kao i dionice u kojima e se sresti. To nam saznanje slui kao baza za
procjenu parametara projekta i klasifikaciju u fazi projekta.
Taj zadatak zahtjeva blisku suradnju inenjerskih geologa i geotehnikih inenjera. Klasifikacija se
koncentrie na geotehnikom ponaanju stijenske mase koja okruuje iskop te na reim i redosljed
iskopavanja kao i redosljed i predmete stabilisanja.
Koristei se empirikim, kvalitativnim metodom projektovanja, kao rezultat dobivamo koncept
klasifikacije koji se odnosi na ponaanje stijenske mase i koji ima opseg od stabilnih uslova preko
drobivih, pa sve do uslova gnjeenja. Ovi uslovi treba da se podijele u nekoliko klasa tipova stijena
za koje treba da se definiu osnovni geoloki uslovi i oekivano ponaanje tla, kao to mora da se
definiu i zahtjevi za podupiranjem i njihova projektovana funkcija.

1.4.7.1.2. Iskop tunela u tlu
Pouzdani alat kod projektovanja tunela u tlu su analitiki ili numeriki metodi, naroito ako se tuneli
nalaze ispod plitkih naslaga ili ispod zgrada i nekih drugih graevina (npr. mostovi, plinovodi, itd.).
U takvim sluajevima treba da se obavi projektovanje metoda iskopavanja (korak napredovanja,
podjela profila iskopa u sekcije, potrebne pomone mjere ...) i postavljanja obloga tunela ili barem
treba da budu izvedene strukturalne analize.
Kod definisanja razliitih sluajeva optereenja, treba da se uzmu u obzir kratkoroni i dugoroni
uslovi kao i mogui opseg parametara projekta (npr. drenani ili nedrenani uslovi, visoka i niska
razina podzemnih voda).
Za bezbjedno buenje tunela mogu da se usvoje i neki pomoni metodi poboljavanja tla, kao to
su isuivanje, instalacija probojne podgrade, postavljanje cijevnog tita, injektovanje, rad pod
vazdunim natpritiskom i vjetako smrzavanje tla.
1.4.7.2 PRAENJE GASOVA
Tabela data ispod prikazuje pregled najeih vidova zagaenja vazduha koja nastaju kod
podzemnih radova:
Supst.
svojstva dejstvo MDK
prah
lebdee estice u prahu; > 5
brzo padajue, < 5 sporo
padajue, prodiru u plua
silikoza; silicijum
dioksid i odreeni
silikati kodljivi
za estice u prahu < 5
ovisno o procentu
silicijum dioksida; pri
70 % silicijum dioksida
ispod 1 mg/m
3
ugljen
dioksid
(C0
2
)
veinom u velikim koliinama u
produktima eksplozija i izduvnih
gasova dizel agregata
bezmirisan; u velikim
koncentracijama (> 4
vol.%
o
) glavobolja,
koja trenutno vodi
gubitku svijesti.
5000 ppm
Ugljen
monoksid
(CO)
produkt nepotpunog
sagorijevanja, u znatnim
koliinama u produktima
eksplozija
bezmirisan; u
koncentracijama iznad
> 1 vol.%
o
(1000
ppm) kodljiv,
malaksalost prelazi u
gubitak svijesti a zatim
u smrt
50 ppm
azotni
gasovi
mjeavina NO+NO
2
i ostalih viih
azotnih oksida; nastaju u
produktima eksplozija i izduvnih
gasova dizel agregata
U koncentracijama
preko 10 50 ppm
nadraujui (kaalj),
koji zatim prelazi u
pluni edem i smrt
NO 25 ppm
NO
2
5 ppm
aldehidi
formaldehid (H
2
CO) i vii aldehidi
i akrolein (CH
2
:CH
.
CHO); produkti
izduvnih gasova dizel agregata
nadraujui (kaalj, oi
i drijelo)
formaldehid 5 ppm
akrolein 0,1 ppm
sumpor
dioksid
(S0
2
)
nastaje od sumpora iz dizel ulja otrog mirisa, izaziva
kaalj, u veim
koncentracijama
uzrokuje pluni edem
5 ppm
metan
CH
4
nastaje izvirui iz stijenske mase zapaljiv, stvara
eksplozivne mjeavine
do 0,5 vol % na
gradilitu
1.4.7.2.1. Izduvni gasovi iz maina I.
Moraju da se preduzmu sljedee mjere verifikovanja ventilacionog sistema za vrijeme izgradnje,
naroito ako unutar njega rade maine sa dizel-motorima.:
o Mjerenje zagaenja (gasovi, praina)
o Klimatski uslovi (temperatura i brzina vazdunih struja te vazduni pritisak)
o Funkcionisanje ventilacionog sistema i njegovog napajanja
o Ugljini monoksid (CO) u izduvnim gasovima
1.4.7.2.2. Eksplozivni gasovi u stijenskoj masi
Tokom ispitivanja gradilita, mogue je da se kombinuju geotehnika ispitivanja sa preliminarnim
studijama i procjenama rizika zbog opasnih gasova. Detekcija i uzorkovanje moe da se izvri za
vrijeme buenja buotina, a instalisanje jednostavnih piezometara sa stojeom cijevi moe da
omogui dugotrajno praenje podruja koja su oznaena kao posebno rizina zbog prisutnosti
gasova.
Za vrijeme miniranja tunela, potreban je neki oblik konstantnog praenja gasova u odreenim
sektorima gdje se oekuje pojavljivanje tih gasova. To moe da bude u obliku jednostavnih
elektronikih detektora vie gasova, ili u situacijama povienoga rizika to mogu da budu
sofisticiranije detektorske glave povezane na nain da iskljue svu opremu kada zabiljee pojavu
gasova.
Sondiranje unaprijed, obinim buenjem ispred radne povrine, mora da se primijeni u dijelovima
tunela gdje moe, da se oekuje pojava gasa. Ta praksa osigurava iskopavanja u tlu koje je
istraeno do odreenog stepena. Sondiranje moe da se izvri do, pa ak i preko 50 metara ispred
eone radne povrine.
Sva mjerenja metana i ostala mjerenja u tunelima treba da budu izvedena sukladno lokalnim
pravilima i programom bezbjednosti koje je zadao ugovaratelj.
1.4.7.3 VENTILACIJA GRADILITA
Ventilacioni sistem treba da bude prijektovan i koriten sukladno lokalnim zakonskim propisima.
Ventilacioni sistem treba da bude projektovan tako da odgovara duini tunela, metodu iskopavanja,
koritenoj opremi i broju radnika koji rade unutar tunela. Toksini gasovi, dim i estice praine koji
su zabiljeeni mjerenjima na gradilitu, ne smiju da prevaziu doputene koncentracije.
U tunelima u kojima postoje eksplozivni gasovi (npr. metan), ventilacioni sistem treba da bude
projektovan i koriten tako da se postigne adekvatno razrjeenje opasnih gasova. Mjerenja
koncentracije gasova treba da se vre pomou prenosivih i fiksno instalisanih mjernih naprava.
U tunelima u kojima mogu da se pojavljuju gasovi, moe da radi samo za to dobro osposobljeno
osoblje. Puenje unutar tunela je zabranjeno.
1.4.7.4 GEODETSKI RADOVI
U ovom poglavlju definisani su osnovni zahtjevi za uspostavljanje geodetske koordinatne osnove
(koordinatnog sistema) za sve geodetsko-tehnike radove tokom izgradnje tunela, i izloeni
zahtjevi kvaliteta koordinatne osnove.
1.4.7.4.1. Geodetska koordinatna osnova
Koordinatnu osnovu predstavlja trodimenzionalni koordinatni sistem, odnosno trodimenzionalni
poloaji taaka koje odreuju taj koordinatni sistem. Poloaji taaka mogu biti odreeni na osnovu
klasinih terestrikih metoda odreivanja poloaja taaka, ali i metodama satelitske geodezije,
npr. GPS tehnologijom (Global Positioning System).
Geodetsku koordinatnu osnovu predstavljaju poloaji (koordinate) taaka. Osim samih metoda
mjerenja i obrade podataka, koji omoguavaju postizanje potrebne preciznosti poloaja taaka
koordinatne osnove, potrebno je obezbijediti stabilnost taaka koordinatne osnove. U tom smislu je
potrebno postarati se za izbor odgovarajuih lokacija i adekvatnu stabilizaciju taaka. Stabilnost

taaka koordinatne osnove obezbjeuje se periodinim mjerenjima. Ako se ustanovi da neka od
taaka nije stabilna, neophodno je pouzdano utvrditi njeno pomjeranje.
Koordinatna osnova mora biti takvog kvaliteta (preciznosti) da omoguava izvedbu geodetskih
radova prije, tokom i nakon izgradnje tunela i drugih objekata na predmetnoj putnoj dionici:
o Ucrtavanje portala i konstrukcija u podruju portala
o usmjeravanje ose tunela
o praenje pomjeranja (deformacija) u uticajnom podruju tunela
o praenje konvergencija u tunelu
o praenje pomjeranja nakon izgradnje tunela.
U izboru poloaja taaka mora uestvovati i geolog, odnosno geotehniar, ocjenom globalne i
lokalne stabilnosti podruja u kojem je predvieno postavljanje taaka primarne koordinatne
osnove.
1.4.7.4.1.1 Uspostavljanje koordinatne osnove terestrikim metodama
Terestrika metoda, koja omoguava dobijanje horizontalnih poloaja taaka adekvatnog kvaliteta
predstavlja triangulaciju zajedno sa trilateracijom. Horizontalni dio koordinatne osnove mora biti
uspostavljen kao dravna trigonometrijska mrea najvieg reda. Posmatranja moraju biti izvedena
badarenim i servisiranim instrumentima najvieg kvaliteta, korektno obraena i ujednaena.
Visinski dio koordinatne osnove mora biti uspostavljen pomou instrumenata, procedurom i
obradom osmatranja kao u nivelmanu visoke preciznosti.
Uspostavljanje koordinatne osnove u sluaju terestrikih metoda mora biti izvedeno uz
ispunjavanje meunarodnog standarda ISO 4463.
Rezultat su koordinate taaka u dravnoj kartografskoj projekciji i visine taaka u dravnom
vertikalnom referentnom sistemu.
1.4.7.4.1.2 Uspostavljanje koordinatne osnove pomou GPS tehnologije
Kod uspostavljanja koordinatne osnove na temelju GPS posmatranja, posmatranja je potrebno
izvesti pomou GPS prijemnika adekvatnog kvaliteta (geodetski GPS prijemnici), uz adekvatnu
duinu trajanja posmatranja i njihovu korektnu obradu. Pritom je potrebno izvriti povezivanje
posmatranja sa globalnim terestrikim koordinatnim sistemom visoke preciznosti, npr. ETRS 89 i
upotrebiti precizne efemeride GPS satelita, npr. CODE ili IGS efemeride.
Kod odreivanja poloaja metodom satelitske geodezije, koordinatnu osnovu predstavlja prostorni
poloaj taaka, odreen u globalnom terestrikom referentnom koordinatnom sistemu. Za upotrebu
tih poloaja u koordinatnom sistemu u kojem je objekat projektovan, prije svega zbog povezivanja
s terestrikim mjernim postupcima, potrebno je uspostaviti vezu izmeu sistema.
Kod uspostavljanja koordinatne osnove metodama satelitske geodezije, ona mora biti izraena
svrsishodnim ispunjavanjem meunarodnog standarda ISO 4463. Takoe preporuujemo
potovanje pravila geodetskih mjerenja GPS tehnologijom.
Federal Geodetic Control Comitee, 1988. Geometric Geodetic Accuracy Standards and
Specifications for Using GPS Relative Positioning Techniques, Ver. 5.0, Federal Geodetic Control
Comittee, SAD.
Rezultat su koordinate taaka u dravnoj kartografskoj projekciji i visine taaka u
dravnom vertikalnom referentnom sistemu.
1.4.7.4.1.3 Preciznost koordinatne osnove
Uspostavljanje geodetske koordinatne osnove mora biti izvedeno preciznou koju zahtijevaju
pojedinani zadaci ije izvrenje geodetska osnova treba da omogui i obezbijedi. To su:
o zahtijevana preciznost ucrtavanja ose tunela i drugih objekata
o zahtijevana preciznost praenja eventualnih pomjeranja u uticajnom podruju izgradnje,
o zahtijevana preciznost praenja konvergencija
o zahtijevana preciznost odreivanja pomjeranja taaka nakon izgradnje tunela
Potrebnu preciznost ucrtavanja objekta, kao i oekivanu veliinu pomjeranja (i konvergencija) daje
projektant tunela.
1.4.7.5 POTPORNI ELEMENTI
1.4.7.5.1. Openito
Bilo u stijeni ili u zemlji, projekat inicijalne (primarne) podgrade kombinuje razne potporne
elemente u tipine potporne tipove. Inicijalna obloga se smatra dijelom kompletnog sistema
obloga tunela.
Za odluku o projektovanju krute ili fleksibilne inicijalne podgrade, moraju da se sagledaju
uslovi zemljita i geometrijski uslovi (npr. debljina nadsloja, graevine, infrastruktura ili druge
strukture iznad ili blizu tunela, itd.). Tuneli sa plitkim nadslojem i oni koji su smjeteni ispod zgrada
ili drugih graevina, u osnovi zahtijevaju krutu podgradu (tanka, kruta podgrada, brzo zatvaranje
podgradnog prstena, ponekad rana ugradnja unutranje (sekundarne) obloge) kako bi se ograniile
ili smanjile deformacije tla i slijeganja na povrini. Kod tunela sa srednjim do visokim nasdslojem,
doputanje deformacija primjenom fleksibilnih potpornih tipova (koristei tanke fleksibilne obloge,
stijenska sidra, odgoeno zatvaranje podnonog svoda, itd.) vodi do ekonominoga projekta.
Svaki od, geolokim modelom, predvienih tipova stijena ili tla se pripisuju odreenoj klasi
podupiranja. Klase podupiranja mogu da se razlikuju u debljini mlaznoga betona, broju slojeva
iane mree, poloaju i razmjetaju elinih lukova, vrsti i duini stijenskih sidara, drugih
potpornih mjera, duini koraka iskopavanja, redosljedu iskopavanja i tipu raspodjele iskopnog
profila. Kasnije se ove klase podupiranja primjenjuju sukladno klasifikaciji tokom iskopavanja i
mogu da se prema potrebi, modifikuju ili prilagoavaju prema stvarnom ponaanju tla ili da se
odreuju prema rezultatima praenja.
U projektu tendera za izvoenje radova treba da se pripreme nacrti sa tipinim potpornim
elementima za svaki navedeni tip stijene. U tim se nacrtima takoe prikazuju mogue duine
koraka napredovanja, redosljed iskopavanja i instalacija potpornog sistema.
Tokom izgradnje potrebni e da budu i radioniki nacrti potpornih elemenata koji trebaju da se
proizvedu za pojedinani tunel, kao to su elini lukovi i reetkasti nosai.
Glavni potporni elementi u modernoj izgradnji tunela su:
o mlazni beton, obini ili armiran ianom mreom, elinih ili kompozitnih vlakana.
Armiranje ianom mreom vri se kako bi pojaalo sminu i vlanu vrstou mlaznoga
betona. U specijalnim sluajevima dodaju se elina ili kompozitna vlakna uglavnom radi
pojaavanja ilavosti i poboljanja ponaanja nakon pucanja.
o stijenska sidra, dostupna u raznim oblicima, kao to su:
o ekspanziona sidra
o zalijevna sidra, kod kojih se koriste smolu ili mort kao vezni medij izmeu elika i
stijene buotine
o injekcijska sidra (izraeni od elinih ipki ili cijevi)
o sidra mogu da se podijele i na neprednapregnute i prednapregnute stijenska sidra. U
specijalnim sluajevima, kao to su vrlo veliki otvori, mogu da se koriste i
prednapregnuta kabelska sidra
o elini lukovi, obino male teine, koriste se u nekoliko oblika:
o graevinski elik savijen u obliku slova H
o specijalni profili za tunele u obliku slova U (TH profili)
o reetkasti nosai
Pomoni potporni elementi su:

o eline platice, izraene su od 3 - 6 mm debelih elinih ploa, a upotrebljavaju se u
nekohezionim materijalima kao privremena potpora instaliu se ispred ela radi prevencije
istjecanja materijala tokom iskopavanja
o Podupirake cijevi ili koplja koje imaju slinu svrhu kao i eline platice, ali se koriste u
neto kohezivnijim i blokovitijim materijalima kako bi se izbjeglo pucanje.
1.4.7.5.2. Mlazni beton
Mlazni beton se primjenjuje kako bi se izbjeglo poputanje okruujue stijenske mase ali i kao
nosivi element. Obloga mlaznog betona pokriva i zatvara pukotine u kamenu i spreava otpadanje i
pucanje. Odravanje poetne vrstoe stijene je presudno za formiranje stijenskog svoda okolo
profila iskopa.
U osnovi, obloga mlaznog betona u obinim tunelima moe da se smatra nearmiranim betonom.
Praktino iskustvo pokazuje da obloga tunela ne poputa pred savijanjem, nego pod pretjeranim
tlanim napetostima to ima za posljedicu smina puknua. Pretjerani momenti savijanja redukuju
se puzanjem i njihova se preraspodjela vri formiranjem pukotina tako stvarajui zglobni sistem.
Takav viestruki zglobni sistem tunelske obloge je stabilan u odnosu na kinematike principe pod
uslovom da je potpuno ugnijeen u okruujue stijene ili zemlju i da je obloga tunela pravilno
oblikovana, sa glatkim, zavijenim stropom i zidovima.
Minimalna tlana vrstoa (kubina vrstoa) 25 MPa poslije 28 dana, kakva se navodi u mnogim
projektima, moe da se postigne koritenjem suhe mjeavine 350 do 400 kilograma portland
cementa po kubnom metru.
Konvencionalne dodatne mjeavine za ubrzavanje sa visokim sadrajem alkaloida za bre vezanje i
veu tlanu vrstou na poetku, utiu na smanjenje finalne tlane vrstoe. Stoga su one
prikladne samo za mlazni beton koji nema konstrukcijsku funkciju (npr. izolacioni slojevi,
zapunjavanje prekomjernih lomova itd.). Alkalni ubrzivai ugroavaju zdravlje radnika i
predstavljaju dugoronu prijetnju okolini.
Nealkalni i niskoalkalni ubrzivai nude znaajne prednosti u radnim uslovima, kompatibilnost sa
okolinom i tehnolokim karakteristikama. Oni uzrokuju tek lagano smanjenje finalne tlane vrstoe
mlaznog betona.
Najnovija dostignua primjenjuju mlazni beton sa brzoveuim cementima bez ikakvog ubrzivaa.
Pritom nema nikakve redukcije finalne tlane vrstoe.
S obzirom na pitanja zatite okoline, zdravlja radnika i odravanja (npr. odvodne cijevi) smiju da se
koriste samo nealkalni ubrzivai ili brzoveui cementi.
1.4.7.5.3. iana mrea
iana mrea se primjenjuje kao kao konstrukcijsko pojaanje obloga mlaznog betona. Uz to ima i
sljedee funkcije:
o poboljanje adhezije slojeva mlaznog betona
o stabilisanje i ojaavanje naneenog sloja mlaznog betona dok se ne vee i ne stvrdne
o ojaanje smine vrstoe
o ojaanje konstrukcijskih spojeva
o smanjenje i ogranienje pukotina zbog puzanja i prenaprezanja
o koritenje pojaanja obloga tunela u longitudinalnom smjeru na granicama faza izgradnje
(npr. nadvoji / klupe)
o spreavanja otpadanja komada mlaznog betona poslije naprslina ili pucanja obloga
o zatita radnika i opreme prije betoniranja mlaznim betonom.
Samo ako je mlazni beton nanesen kao lokalna potpora (npr. u izvrsnim stabilnim uslovima) ili kao
zaptivajui sloj, iana mrea moe da se izostavi za tanke slojeve (manje od 5 cm).
Kako bi se minimizovao odboj i postigao dobar kvalitet mlaznog betona, razmak izmeu ica
zavarenih u mreu ne bi smio da bude manji od 100/100 mm, a poeljan je razmak od
150/150 mm. Radi uinkovitosti, prenik ica ne bi smio da bude manji od 5 mm. Za praktinu
upotrebu, savijanje, popravljanje itd. prenik ica ne bi smio da bude vei od 8 mm.
1.4.7.5.4. Mlazni beton pojaan vlaknima
Za specijalne primjene mlaznog betona, moe da se trai dodavanje elinih ili kompozitnih
vlakana. Dodavanjem vlakana mlaznom betonu pojaava se znatno vrstoa savitljivosti, posmina
vrstoa, udarna vrstoa, direktna vlana vrstoa, otpornost na udarce, ilavost otpornost na
lom. Kada je mlazni beton armiran vlaknima, iana mrea moe da se izostavi. Komparativne
prednosti su: - bra izvedba osnovne podgrade vei uinak i bezbjednija izvedba tunelski
radnici nisu izloeni opasnosti na radu pod samo djelimino zatienim otvorenim prostorom, emu
bi inae bili izloeni prilikom montiranja armaturne mree.
1.4.7.5.5. elini lukovi
U modernoj izgradnji tunela, funkcija elinih lukova je ograniena na ulogu armature i elementa
distribucije tereta u oblozi mlaznoga betona te na momentalnu potporu onih podruja koja se
nalaze direktno pored mjesta iskopa, gdje mlazni beton jo nije nanesen ili gdje nije jo razvijena
dovoljno velika nosivost.
Stoga elini lukovi uglavnom slue kao privremeni potporni elementi koji osiguravaju radno
podruje dok mlazni beton nije nanesen i dok jo nije ovrsnuo. Tamo gdje je potrebno koritenje
podupirakih cijevi, elini lukovi mogu da se koriste za usmjeravanje buenja i za podupiranje
cijevi nakon sljedeeg koraka iskopavanja.
Postoji nekoliko tipova elinih rebara:
o U obliku slova H
o U obliku slova U (TH profili)
o Reetkasti nosai
H-nosai mogu da se proizvedu kao zavareni ili valjani profili. Povezivanje razliitih segmenata u
oblik prstena postie se pritezanjem zavrnih ploa. Lukovi u obliku slova H dozvoljavaju tek
relativno male deformacije. U sluaju velikih deformacija, H-lukovi su optereena na izvijanje.
U-profili omoguavaju klizne spojeve, koje su neophodne u tunelima sa oekivanim velikim
deformacijama. Takoe, u tunelima gdje su bone galerije unaprijed izgraene, ovi profili moraju
se odabrati za dijelove gornjega nadvoja radi lake ugradnje i povezivanja u krunu.
Zbog svoje manje teine, reetkasti nosai mogu se lagano sloiti i postaviti. Vitkija konstrukcija, je
meutim, sklonija mehanikom oteivanju tokom transporta, skladitenja i podizanja. U
sluajevima velikih deformacija, reetkasti nosai su pod utjecajem naprezanja na izvijanje svijanja
ba kao i H-lukovi.
1.4.7.5.6. Stijenska sidra
Stijenska sidra su jedni od glavnih potpornih elemenata u modernoj izgradnji tunela u stijenama,
bez obzira na okruujue stijenske mase same po sebi. Oni mogu da se postave lokalno da
podupiru pojedine blokove ili da smanje razmak izmeu tankih stjenovitih slojeva, ili se primjenjuju
sistematski kao dio standardnog potpornog sistema.
Stijenska sidra pojaavaju kvalitet stijena poveavajui posminu vrstou i, ako su
prednapregnuti, stvaraju kvazitrodimenzionalne uslove napetosti koristei se unutranjim pritiskom.
Projekat sidrenih ploa od naroitog je znaaja. Ne smiju da budu ni premale ni prevelike. Sidrena
ploa treba da rasporedi sidrenu snagu na podgradu ili stijenu i mora da upozori kada su sidra
preoptereena. U vezi s tim, sidrena ploa treba da se deformie plastino, bez lomljenja u
situacijama kad napetost dolazi do granice loma.
1.4.7.5.6.1 Trenjska sidra
Ova se sidra u stijeni dre pomou trenja, bilo lokalnog ili svojom cijelom duinom. Oni nisu
usaeni u buku, pa im je otpornost na koroziju smanjena. S druge strane, vre svoju podupiraku
ulogu odmah nakon postavljanja i ne smetaju ih problemi sa bukom u sluaju velikog dotoka
vode.

1.4.7.5.6.1.a) Sidra sa rascijepljenim klinom
Ovaj tip sidara ima rascijepljeni klin ili neki slian dio zato da usmjeri sile vezanja u stijenu.
sidrai koji se ire trebaju da budu odabrani tako da odgovaraju pojedinom tipu stijene. Sidro moe
da bude podvrgnuto teretu i moe da bude prenapregnuto odmah nakon ugradnje.
Duina slobodnog produljenja odgovara duini sidra. Konstanta elastinosti je znaajno manja nego
u sluaju potpuno ugnijeenog sidra, to smanjuje njegovu efikasnost.
S obzirom da ta sidra ne lee u potpunosti u cementu ili smoli, mogu da dejstvuju samo kao
privremeni potporni elementi koji nisu zatieni od korozije.
1.4.7.5.6.1.b) Swellex sidra
Swellex sidro sastoji se od mehaniki naborane eline cijevi, koja se iri u buotini usljed
djelovanja vode pod visokim pritiskom. Za vrijeme procesa bubrenja, swellex sidro prilagoava svoj
oblik kako bi popunio sve nepravilnosti u izbuenoj rupi, ime poveava snagu stijene dajui
potpuni frikcioni i mehaniki meuspoj du cijele svoje duljine. Njegova jedinstvena fleksibilnost
je ono to ga ini prikladnim za razne uslove u tlu, od srednjih pa sve to vrstih stijena.
Glavna prednost swellex sidra nad zaljevnim je injenica da mogu da budu ugraeni vrlo brzo
nakon iskopavanja i da dejstvuju tako da odmah mogu da podnesu teret. Glavno polje njihove
primjene je lokalna zatita nestabilnih sekcija ili blokova na mjestu iskopavanja.
1.4.7.5.6.2 Zalijevna sidra
S obzirom na svoju dejstvo ova se sidra mogu podijeliti u neprednapregnuta i prenapregnuta sidra.
Kod prednapregnutih sidara u podrujima povezivanja trebaju da se koriste ubrzivake patrone ili
smola. U dananje doba, stijenska sidra su prednapregnuta samo kada se koriste u uslovima
stijena koji variraju od izvrsnih do dobrih. Sile prednaprezanja iznose i do 100 kN ili ak 150 kN. U
uslovima koji variraju od osrednjih do slabih, prednaprezanje nije potrebno s obzirom da se sidra
napregnu radijalnim deformacijama podgrade.
1.4.7.5.6.2.a) SN-sidro
Sidro najire primjene je onaj SN vrste. (SN zbog toga to je ovaj tip sidara prvi put upotrijebljen u
projektu hidroelektrane Store Norfors, u vedskoj). SN sidra su oni koji, kada se smjeste, se
povezuju sa stijenom/kamenom du cijele svoje duine pomou odgovarajue buke. Cijela
buotina se prije ugradnje sidra napuni bukom. Sidro moe da bude prednapregnuto ili
neprednapregnuto.
Proporcionalni odnos izmeu prenika SN sidra i prenika buotina okvirno iznosi 1 : 1,5-2.
1.4.7.5.6.2.b) IBO injekciono sidro (injection-bore-bolt)
IBO sidra predstavaljaju kombinovani sistem sidra za stijene i ipke za buenje. Za vrijeme
buenja, uplje IBO sidro se koristi kao ipka za buenje. Na kraj sidra zavari se dlijeto koje moe
biti razliitih presjeka. ipka i dlijeto ostaju u buotini kao stijensko sidro. Rupa irokog dijametra
unutar IBO vijka omoguava lagano i djelotvorno cementiranje. To se za vrijeme buenja koristi
kao vod za ispiranje, a kasnije i kao cijev za injektovanje. Ovaj sistem pokazuje sve svoje prednosti
u sluaju uruavanja buotine, s obzirom da ne treba da se vadi ipka za buenje i umee novo
stijensko sidro.
1.4.7.5.6.2.c) Injekciono sidro:
Injekciona sidra su ona sidrai koja, kada su na mjestu, su sa stijenom povezani cijelom svojom
duinom uz pomo cementne buke, slino SN sidrima, ali je buka injektovana u buotinu nakon
namjetanja sidra. Ovi tipovi stijenskih sidara se uspjeno primjenjuju u podrujima sa znaajnim
unutarnjim dotokom vode, koji se obino pojavljuje u zonama jako naprsnulih stijena, drobljenih
stijena i u mekom tlu. Zbog injenice da ubrzavajue patrone ne mogu da budu koritene skupa sa
injekcionim sidrima, na njih mora da se rauna kao na neprednapregnuta stijenska sidra.
U naprsnutim, zdrobljenim stijenama sa podzemnom vodom, efikasnost uspjeno i dobro
cementiranih injekcionih sidara dokazano je vea od obinih, prednapregnutih SN sidara, koji teko
da se mogu pravilno cementirati u ovim uslovima. Cementna masa injektovana pod malim
pritiskom penetrira i ispunjava pukotine, raspkuline i praznine oko stijenskog sidra i tako poveava
vrstou stijenske mase to je kompenzacija nedostatka prednaprezanja.
Razlika injekcionog od IBO sidra je uglavnom u tome da je injekciono sidro potpuna elina motka
koja ima plastinu cijev spojenu na elinu motku koja djeluje kao crijevo za cementiranje, dok su
IBO sidra uplja, a taj otvor slui kao crijevo za cementiranje.
Proporcionalni odnos izmeu prenika sidra i prenika buotina okvirno iznosi 1 : 2.
1.4.7.5.7. Kabelska sidra
U izgradnji tunela kabelska sidra se uglavnom primijenjuju u velikim tunelima i sjecitima u mekom
tlu ili stijeni. Oni mogu da budu privremena ili trajna potpora. Kod trajnih kabelskih sidara psebna
panja treba da se posveti zatiti od korozije strukova uadi u veznoj duini, slobodnoj duini, kod
podruja glave sidra koa i za za samu sidrenu glavu.
1.4.7.5.8. Podupirake cijevi i koplja
Podupirake cijevi i koplja su privremeni podupiraki elementi koji se postavljaju u longitudinalnom
smjeru tunela prije iskopavanja. Ti elementi smanjuju slobodan raspon nepoduprte povrine
iskopavanja. Podupirake cijevi i koplja jedina je potporna pomo kod iskopavanja i nema gotovo
nikakvu funkciju nakon postavljanja inicijalne obloge (mlazni beton, iana mrea, stijenska sidra).
Uglavnom se koriste eline potporne cijevi, potporne ipke i potporne ploe. Mogu da se zabiju u
tlo ili, kod motki, da se umetnu u prije izbuene rupe. Ako su postavljene u prije izbuene rupe,
prostor izmeu potpornih cijevi (ili ipki) i stijene buotine treba da se zacementitra.
Razmak izmeu potpornih motki i ploa zavisi uglavnom od duine koraka napredovanja, stijenskog
optereenja (nadslojem) i geolokih uslova.
Duina podupirakih cijevi i koplja mora biti bar 2 do 2 1/2 puta duina koraka iskopa..
1.4.7.5.9. Cijevni tit
Cijevni tit, koji se sastoji od elinih cijevi, postavlja se u sluaju malog stijenskog pokrova (do 2-3
prenika tunela) ispod kua i graevina, kako bi se smanjilo slijeganje i poveala stabilnost iskopne
povrine. Obino se cijevni titi koriste u tlu i vrlo slabim stijenama (raspadnute ili potpuno pod
uticajem atmosferilija, potpuno odlomljene, naprsnute ili stijene u obliku milonita).
Cijevni tit nije prikladan za kontrolu podzemnih voda u formacijama koje sadre vodu. U takvim
uslovima, cijevni titovi trebaju da budu kombinovani sa dodatnim mjerama kontrole podzemnih
voda (npr. bunari za sniavanje razine podzemnih voda, vukuumske cijevi, itd.)
U principu postoje dvije metode:
1.4.7.5.9.1 eline cijevi velikoga prenika
Krov od cijevi postavlja se kao kiobran u krov na gornji nadvoj, ispred iskopne plohe tunela.
eline se cijevi postavljaju pomou metoda mikro izgradnje tunela i kasnije se pune betonom.
1.4.7.5.9.2 eline cijevi maloga prenika
Krov od cijevi postavlja se kao kiobran u krov na gornji nadvoj, ispred iskopne plohe tunela.
eline se cijevi bue i kasnije pune cementnom masom. U mekanom terenu ili zemljitu, eline
cijevi mogu da se koriste kao manetne cijevi za cementiranje (cementiranje pod pritiskom)
zemlje izmeu i okolo cijevi.
Openito se razmaci elinih cijevi malog prenika kreu izmeu 20 i 40 cm, ovisno o kohezivnosti
tla ili stijenske mase.
Cementirani se cijevni tit uglavnom postavlja u duinama od 12 do 20 m. Preklapanje moe da
bude 3 do 4 metra.
Prazan prostor izmeu zida buotine i elinih cijevi treba da se ispuni cementnom masom.

1.4.7.6 METODE ISKOPAVANJA
Ovo se poglavlje bavi metodima iskopavanja drumskih tunela u kamenu i zemlji.
U donjoj tablici su prikazani metodi iskopavanja, koji se opisuju u sljedeim poglavljima, i koji
mogu da se primjene u raznim geolokim uslovima.

1.4.7.6.1. MBT Maine za buenje tunela
Uglavnom postoje dva tipa maina za buenje tunela:
o otvoreni tip (neoklopljene) MBT
o uatiene MBT
U sluaju da se koristi otvoreni tip MBT, podupiranje stijenske mase se postie pomou stijenskih
sidara, elinih lukova, iane mree i mlaznog betona. Mogue je da se podeava sistem
podupiranja stijenske mase s obzirom na varirajue uslove u stijenskoj masi. Kada prevladaju
uslovi visoke drobivosti stijena, ovaj metod ima svoja tehnika i ekonomska ogranienja.
Tuneli iskopani pomou zatienih MBT-a poduprti su segmentisanom oblogom. Prednost ovog
metoda je u tome to moe da se primijeni u tunelima sa relativno niskim stijenskim pokrovom.
Preduslov za primjenu zatienih MBT-a je da prevladavaju uslovi homogenih tla (npr. zemljite ili
tlo sa stijenama potpuno pod potpunim atmosferskim utjecajem). Glavni nedostatak je to tip i
debljina potpore ne mogu da se prilagoavaju promjenjivim uslovima u tlu i uvijek treba da bude
projektovan za najnepovoljnije kombinacije optereenja.
Uz postojee tehnologije, tuneli koji se izbue pomou TBM mogu da se izgrade do prenika od 12
metara, ali treba da se pomno istrai rentabilnost s obzirom visoke investicijske trokove.

Slika 5: ematski prikaz maine za izbijanje tunela kod koje se elo iskopa stabilizuje bentonitnom
suspenzijom: 1. rezna glava, 2. bentonitska suspenzija/zemljite, 3. vazduni mjehur, 4. hidraulike
ruke, 5. segmenti, 6. repni zaptiva, 7. dovod bentonitne suspenzije, 8. odvod bentonitne
suspenzije/zemljita i 9. injekcioni prsten.

Slika 6: ematski prikaz maine za izbijanje tunela kod koje se elo iskopa stabilizuje iskopanim
zemljitem: 1. rezna glava, 2. radna komora, 3. kompresioni zid, 4. puni transporter, 5.
hidraulike ruke, 6. repni zaptiva, 7. segmenti 8. injekcioni prsten

Slika 7: Boni prikaz maine za probijanje tunela u vrstoj stijenskoj masi: 1. rezna glava, 2. oplata
rezne glave, 3. unutranji stub, 4. prednji sklop razupiraa, 5. zadnji sklop razupiraa, 6. potisni
cilindar, 7. pogonski motori, 8. zadnji oslonac, 9. transporter iskopanog materijala

Slika 8: a) sklop razupiraa: 1. apa razupiraa, 2. cilindar, 3. spoljanji stub, 4. unutranji stub, 5.
transporter iskopanog materijala; b) Rezna glava, pogled spreda: 1. sredinji sjeka, 2. eoni
sjeka, 3. dubinski sjeka, 4. struga, 5. ploice

1.4.7.6.2. Builice i bageri
1.4.7.6.2.1 Pokretna builica
U mekanoj i osrednje tvrdoj stijeni, iskopavanja moe da se vri pomou pokretne builice. Ova
maina moe da se montira na gusjenice. Rotirajui rezna glava, opremljena zubima ili utorima za
rezanje, montirana je na teku pokretnu ruku. Utovar iskopine i punjenje se vri pomonim
alatima za utovar iskopine na pokretnoj traci. Iskopani materijal se odlae u vagone za iskopinu
(kamione) koji su smjeteni iza pokretne builice.
S obzirom na smjer rotacijske osi rezaa, pokretne se builice dijele u dvije kategorije:
o pokretne builice sa uzdunom reznom glavom
o pokretne builice sa poprenom reznom glavom
Efikasnost pokretne builice uglavnom zavisi od sljedeih faktora:
o koliina kvarcnog sadraja i ostalih tvrdih minerala
o veliina estica tvrdih minerala
o deformacijsko ponaanje stijene
o petrografska struktura
o vlana vrstoa stijene
o ilavost kamene mase
o mehanizam naprezanja i loma stijene
1.4.7.6.2.2 Bager
Bageri mogu da se koriste u mekanom tlu i mekanim stijenama. Uglavnom mogu da se koriste svi
tipovi bagera sa hidraulinom stranjom rukom. Ovisno o iskopavanom materijalu, montirat e
se razliite kaike. Teleskopski bageri se koriste obino u malim, uskim prokopima. Grana treba da
bude teleskopska i da moe da se okree za 360 stepeni.
1.4.7.6.2.3 Metoda buenja i miniranja
Izvravanje miniranja je jedan od najkrucijalnijih elemenata bitnih za postizanje visokih brzina
napredovanja i uspjenog izvrenja radova na izgradnji tunela. Slabo izvoenje radova dovodi do
sljedeih neprikladnosti:
o Miniranje premalog profila: u ovom je sluaju neophodno ponovno miniranje, to dovodi
do gubitka vremena i novca. Profil je nakon ponovljenoga miniranja u pravilu prevelik.
o Miniranje prevelikog profila: znai gubitak vremena i novca zbog betoniranja ili dodatnih
koliina unutranjog betonskog obloga. Na kvalitet obloga mlaznog betona utie radnik koji
ga nanosi i koji mora da naini tanki sloj, koji treba da se smjesti, i tako izbjegne upljine
izmeu stijene i nanesenoga betona. Mogue su u neeljene deformacije okruujue
stijenske mase. Ako je minirani profil nepravilan, problematino bi moglo da bude
postavljanje iane mree blizu kamene povrine, to ponovo dovodi do upljina iza
obloge.
Glatko miniranje (smooth blasting) je najrairenija tehnika koja se koristi: konturne rupe blie su
razmjetene i lagano napunjene dobro razmjetenim punjenjima. Za vrijeme izgradnje, plan
miniranja treba da se kontinuirano prilagoava postojeim uslovima i rezultatima koji se primijete
na terenu.
Kao oprema za buenje, koriste se hidraulini ekii. Moderni hidrauliki ekii za buenje montiraju
se na hidraulike, pokretne grane takozvanih divovskih builica. Obino ekii koriste perkusijsko
rotacione tehnike buenja. Moderni divovi su elektriki napajani za rad i pokretani dizelom
motorima za buenje. Imaju dvije ili vie buakih grana, koje su automatski kontrolirane za
paralelno buenje i veina njih je opremljena dodatnom granom koja nosi koaru za punjenje
eksplozivom.
1.4.7.7 PROJEKAT POSTUPAKA ISKOPAVANJA
1.4.7.7.1. Mjere za poveanje stabilnosti
1.4.7.7.1.1 Podjela na sektore iskopavanja
U uslovima loega tla moe da bude neophodno raspodijeliti sektore iskopavanja (npr. kalota -
stepenica) u manje dijelove s obzirom na zateene uslovu u stijenama.
1.4.7.7.1.2 Potporno tijelo
U sluaju slabih geolokih uslova i nepogodnih diskontinuiteta zona iskopavanja moe da postane
nestabilna pa e zahtijevati privremenu podupiranje.
Prilikom iskopavanja tunela pomou buenja i eksploziva ili koristei pokretne builice ili stranje
ruke, jedna je mogunost privremenog podupiranja zone iskopavanja ostavljanje potpornog tijela.
Izbjegaviti je potrebno gubljenje potpornog tijela. Olabavljeno ili samo popunjeno potporno tijelo
imat e samo ogranienu funkciju. Treba da se posveti panja dovoljno radnom prostoru iznad i
pored potpornoga tijela. Pravilan razmak za ispravno nanoenje mlaznog betona jest 2 metra.
Druga mogunost podupiranja radne zone je primjena zaptivanja mlaznim betonom. Treba uzeti u
obzir da se zaptivni sloj radne zone treba ponovo unititi za vrijeme iskopavanja u narednom
koraku iskopa.
Efikasno sredstvo potpore u gnjeeim uslovima stijena su horizontalna stijenska sidra postavljena
paralelno sa osom tunela. Ona mogu da se kombinuju sa zaptivanjem mlaznim betonom. S
obzirom da se sidra reu nakon svakog koraka iskopavanja pa se ploa mora ponovo postavljati,
poeljno je koritenje IBO sidara.
Prilikom buenja tunela pomou TBM-a, stabilnost zone iskopavanja moe da se obezbijedi bilo
koritenjem zatvorene rezne glave, bilo koritenjem emulzijskoga tita ili tita
izbalansiranoga pritiskom zemlje. Tip maine koja e da se koristi zavisi uglavnom od uslova tla i
postojeeg vodenog pritiska u zoni iskopavanja. Za kontrolu podzemnih voda, oklopljene maine
mogu da budu opremljene i sa vazduhom pod pritiskom.
1.4.7.7.1.3 Privremeni podnoni svod
Privremeni luk od mlaznog betona u podnonom svodu neophodan je u nestabilnim tunelima sa
viestrukim iskopima (kalota, stepenica, podnoni svod) kako bi se postiglo ranije (privremeno)
zatvaranje noseeg prstena zbog stabilnosti (npr. ispod graevina). Obino se privremeni podnoni
svod sastoji od iane mree i mlaznog betona. Ako je vrijeme za ugradnju prekratko, zbog
prevelikih deformacija, oni mogu da se brzo postave kao izvrnute pruge (trake) sa prekidima u
longitudinalnom smjeru.
1.4.7.7.1.4 Drenaa
Dotok vode u tunelima komplikuje i utie na procese izgradnje. Betoniranje na mokroj (kapanje)
povrini je mogue jedino poveanjem doza ubrzivaa, to pak znai smanjenje finalne vrstoe
mlaznog betona. Openito bi voda koja kaplje trebala da bude prikupljena pomou cijevi ili crijeva i
preusmjerena u korita prije betoniranja.
Dotok vode takoe moe da utie na stabilnost iskopavajue povrine i da komplikuje ugradnju
stijenskih sidara. Kao mjere za rjeenje mogu da se izbue velike odvodne rupe u radnoj zoni
iskopavanja. Kako bi se sprijeilo uruavanje rupa zbog zdrobljenog kamena/stijene ili miniranja,
treba da se umetnu PVC cijevi.
1.4.7.7.2. Dopunske mjere u izgradnji tunela
Razvijene su specijalne tehnologije za dopunsko buenje tunela pod ekstremno nepogodnim
podzemnim i/ili uslovima podzemnih voda. Takve dopunske mjere obuhvaaju:
o komprimirani vazduh
o mlazno cementiranje
o umjetno zamrzavanje tla

o cementiranje (koristei cement i/ili kemikalije)
o sputanje razine podzemnih voda.
Izbor i projektovanje dopunskih mjera zavisi uglavnom od podzemnih uslova, uslova podzemnih
voda, tipa i veliine tunela, visine zemljanog pokrivaa, uslovima u okolini i povrinskim
ogranienjima.
1.4.7.7.2.1 Komprimirani vazduh
Komprimiran vazduh u kombinaciji sa NATM je dopunska mjera izgradnje tunela u tlu i ispod razine
podzemnih voda koja ima najiru primjenu. Tokom proteklih godina kombinovanje NATM-a i
komprimiranog vazduha pokazalo se kao ekonomini i efikasni metod zadravanja uslova
podzemnih voda, stabilisanja radne zone iskopavanja i minimizacije povrinskih slijeganja.
Primjena komprimiranoga vazduha za tunele potpopljene podzemnim vodama ima nekoliko
prednosti:
o pritisak vazduha moe da se podesi tano prema hidrostatskom pritisku
o komprimirani vazduh moe da se kombinuje sa drugim dopunskim mjerama
o nema uticaja nivoa podzemnih voda i kemijskih spojeva
o smanjenje povrinskih uleknua
o komprimirani vazduh ponaa se kao potpora izloenom tlu u radnoj zoni iskopavanja
No, primjena komprimiranog vazduha u izgradnji tunela sadri i neke rizike koji trebaju da se
minimizuju sistematskim kontrolnim mjerama i oprezom. Takvi rizici su:
o iznenadan pad pritiska vazduha (opasan po zdravlje)
o isticanje komprimiranog vazduha
o opasnost od uruavanja i dotoka vode u sluaju nekontrolisanog pada vazdunog pritiska
Ako je to mogue, vazduni pritisak ne bi smio da prevazie iznos od 1,2 bara. Vii vazduni
pritisak zahtjeva due vrijeme za poetak i zavretak rada radnika i smanjuje efektivno radno
vrijeme svake smjene. Kombinovanje izgradnje tunela pod komprimiranim vazduhom uz djelimino
sniavanje nivoa podzemnih voda, bio je uspjean metod smanjivanja vazdunog pritiska na
nekoliko gradilita.
1.4.7.7.2.2 Mlazno cementiranje Jet Grouting
Mlazno cementiranje moe da se koristi kao tip podupiranja kako bi se odrala ili tek postigla
stabilnost radne zone iskopa i kako bi se omoguila privremena potpora novoiskopanog iskopnog
koraka dok inicijalna podgrada (mlazni beton) ne razvije dovoljnu vrstoi. U tu se svrhu cementna
buka injektira se pod visokim pritiskom kroz horizontalne ili malo nakoene cijevi (zapravo,
buee ipke) koje su izbuene malo izvan profila tunela.
1.4.7.7.2.3 Injektovanje cementom ili kemikalijama
Injektovanje bi moglo da bude potrebno u ekstremno mekanim ili nekohezivnim tlima kako bi se
poboljao kvalitet tla do te mjere da se omogui njegovo iskopavanje, da se povea vrijeme bez
podupiranja u odnosu na iskopavanje tunela, te da se povea nosiva sposobnost. Redukcija
permeabiliteta kako bi se sprijeio pretjerani dotok vode u zonu tunela je drugo podruje primjene
injektovanja. No, treba imati na umu da injektovanje moe da trajno utie na protok podzemnih
voda i njihov kvalitet. Tamo gdje se podzemne vode koriste za javnu opskrbu vodom, kemijsko je
injektovanje zabranjeno.
Uspjenost metoda injektovanja u mnogome zavisi od odabranoga materijala za injektovanje i
preciznosti buenja. Vaan za uspjeh ili neuspjeh ove skupe mjere moe da bude smjetaj i
razdaljine rupe, odabir materijala za injektovanje, te pritisak injektovanja.
Za odabir odgovarajueg materijala za injektovanje trebaju da se uzmu u obzir sljedee
karakteristike tla (zemljita):
o tip zemljita ili tla
o granice i debljina slojeva
o kemijsko-mineroloki sastav
o distribucija veliina estica
o kompaktnost
o omjer praznina
o vodopropustnost
o uslovi podzemnih voda: kao to su nivo podzemnih voda, promjenjivost, smjer i brzina
toka, kemijske odrednice
o temperatura
1.4.7.7.2.4 Zamrzavanje terena (tla)
Umjetno zamrzavanje terena kombinuje oba eljena uinka poboljanje tla i upravljanje
podzemnim vodama u jednom. Zamrznuti prsten tla daje znaajnu vrstou i vie je ili manje
nepropustan. Kao rashladni medij mogu da se koriste tekui duik ili natrijev rasol. Koritenje
natrijevog rasola je jeftinije ali zahtjeva dulje vremena za stvaranja neprekinutog prstena. Hladilo
cirkulira kroz brojne eline cijevi, koje su smjetene uzdu vanjskog ruba profila tunela. Cijevi su
spojene sa pogonom za zamrzavanje gdje se pohranjuju i generiraju rashladni mediji.
Takav zamrznut prsten moe da preuzme poveani pritisak zbog nadsloja tla i podzemnih voda.
Obloga tunela unutar prstena zamrznutog tla je optereena u vremenski ovisnom nainu, s obzirom
da reoloko (puzajue) ponaanje zamrznutog tla uzrokuje sporo, neprekidno deformisanje to ima
za posljedicu neprekinuti prijenos optereenja. Sve dok uokolo tunela postoji zatvoreni ledeni
prsten, postoji i funkcija zaustavljanja dotoka vode.
Posebna pozornost treba da se posveti uzdizanju tla. Proces zamrzavanja treba da se procjeni
paljivo kako bi se smanjilo uzdizanje tla. Koritenje natrijevog rasola kao hladila omoguuje
isprekidano hlaenje nakon izgradnje zamrznutog prstena oko tunela. Odravanje ledenog prstena
treba da se kontrolie i navodi pomou termalnih senzora koji kontroliu temperaturu i smjeteni su
u specijalne eline cijevi. Svaka zamrzavajua cijev moe da se napuni zasebno, ime se
omoguuje mogunost reagovanja na uzdizanje tla i nejednako otapanje.
Zbog visokih trokova, primjena zamrzavanja je ograniena na iznimno teke uslove na terenu.
Takoe treba da se spomene kako sve vie mjesto zauzimaju moderni metodi izgradnje tunela,
ine umjetno zamrzavanje postaje sve manje privlano u odnosu na prije nekoliko godina.
1.4.7.7.2.5 Sputanje nivoa podzemnih voda
Radi smanjivanja uticaja podzemnih voda na stabilnost tunela za vrijeme iskopavanja ili radi
smanjivanja potrebnoga pritiska komprimiranog vazduha, treba da se razmotri mogunost
djeliminog i potpunog sputanja nivoa podzemnih voda. No, treba da se paljivo procjeni
povrinsko slijeganje, utjecaji na zgrade i samo tijelo podzemne vode.
1.4.7.7.2.6 Rasirena stopa kalote - Slonova stopa
irenje osnove gornjega dijela vanjske obloge (ljuska od mlaznoga betona) preporuuje se u
odreenim sluajevima kako bi se smanjila reakcija podloge na kamenu masu koja okruuje otvor
tunela. Na taj nain spreava se proboj mlazno betonske ljuske u stijensku masu. Ovaj metod
koristi se u uslovima tla sa malom nosivosti.
1.4.7.7.3. Redosljed iskopavanja
Odabir i projektovanje pravilnoga redosljeda iskopavanja zavisi od nekoliko parametara, prije svega
od uslova zemljita i veliine tunela. Glavni parametri dolje su navedeni:
o veliina tunela
o vrsta stijene ili tla
o deformaciona ogranienja
o vibracijska ogranienja (miniranja)

o tipovi opreme i kapaciteti
o iskustvo izvoaa radova
1.4.7.7.3.1 Dobri (stabilni) uslovi stijena
Maleni tuneli (povrina poprenog presjeka do 25 m
2
)
Maleni se tuneli obino iskopavaju odjednom cio presjek pomou metoda buenja i miniranja.
Vibraciona ogranienja u okolini zgrada i u urbanim podrujima mogu da zahtijevaju koritenje
kamenolomaca ili raspodjelu radne zone na nekoliko zona miniranja kako bi se ograniila punjenja
po kanjenjima.
Tuneli srednje veliine (povrina poprenog presjeka: 25 - 60 m
2
)
U uslovima dobrih stijena, tuneli ove veliine mogu da se iskopavaju odjednom cio presjek, no
zbog odabira opreme ve moe da doe do podjele iskopavanja na kalotu i stepenicu. Podupiraki
sistem e da bude ogranien na lokalno podupiranje vijcima za kamen i tankim slojevima mlaznoga
betona.
Veliki i vrlo veliki tuneli (povrina poprenog presjeka > 60 m
2
)
Kod velikih tunela neophodna je raspodjela iskopavanja ak i u dobrim uslovima stijena, uglavnom
zbog operativnih razloga. Buenje, brtvljenje, postavljanje potpore e zahtjevati specijalnu opremu
za velike tunele.
Za tunele sa autoputem u dvije ili tri trake, kao i za eljeznike tunele sa dva kolosijeka, obino je
dovoljna podjela na kalotu i stepenicu, dok se kod iskopa kaverna preporua koritenje vie
stepenica, a esto i raspodjela na pojedinane nivoe iskopavanja.
U dobrim uslovima stijena odluka o odabiru kratke ili duge kalote donosi se gotovo iskljuivo u
skladu sa operativnim razlozima, i obino u korist duge kalote (min. 100 m razmaka izmeu radne
zone kalote i stepenice).
1.4.7.7.3.2 Slaba ili jako raspucala stijena
Mali tuneli
Kod tunela ija visina dosee do 4-5 metara e da se iskopava odjednom cio presjek, ali sa
smanjenim etapama iskopavanja. Potpora se postavlja blizu radne zone i uglavnom se sastoji od
kombinacije stijenskih sidara, mlaznog betona kako bi ojaala kamena masa i sprijeilo odlamanje.
Tuneli srednje veliine
U slabim uslovima stijena, iskopavanje cijeloga presjeka tunela odjednom srednje veliine nije
isplativo zbog problema sa stabilnosti. U svim sluajevima treba da se primjeni metod iskopavanja
sa kalotom i stepenicom, uz postavljanje inicijalne podgrade u svakom koraku napredovanja.
Veliki i vrlo veliki tuneli
Slabi uslovi stijena zahtjevaju vrlo oprezna iskopavanja u malenim koracima i postavljanje potpore
prije iskopavanja sljedeeg dijela. Koraci iskopavanja trebaju da se podese doputenom vremenu
bez podupiranja stijena, te na taj nain da omogue sigurno postavljanje podgrade unutar ove
vremenske margine. S poveavanjem razmaka i visine tunela, stijenska sidra postaju vrlo vana,
dok je funkcija mlaznog betona ograniena na sprjeavanje otputanja kamene mase i na krpanje
pukotina i ostalih diskontinuiteta.
Postranine se galerije koriste esto kao i raspodijele povrine na manje dijelove.
Kod kraih se tunela preporua dovrenje postraninih galerija prije poetka glavne kalote, dok e
za dulje dijelove simultano iskopavanje biti neizbjeno zbog vremenskog ogranienja. Iskopavanje
u razliitim radnim zonama treba da bude na prikladnom razmaka kako bi se minimizovalo
ometanje meu iskopima (minimalna je udaljenost oko 30 m).
Podnoni svod
U slaboj i jako raspucaloj stijeni potrebno je iskopati podnoni svod i zatvoriti nosei prsten
postavljanjem betonskoga podnonog svoda. U osrednjim uslovima podnoni svod treba iskopati
na odreenoj udaljenosti iza iskopa stepenice, a u veini sluajeva ulit e se beton a da se prije ne
formira zatvoreni betonski prsten.
U vrlo loim geolokim uslovima, moe da bude neophodno postaviti prsten odmah iza iskopa
stepenice. U tom e se sluaju prvo oblikovati zatvoreni prsten od mlaznog betona. Beton za
podnoni svod moe da se ulijeva nezavisno od zahtjeva za zatvaranjem prstena.
Odluka hoe li se koristiti mlazni beton ili in-situ beton za podnoni svod takoe zavisi od veliine
poprenog presjeka tunela, odabranoga redosljeda izgradnje i metoda iskopavanja.

Slika 9: Projekat postupaka iskopa primjer iskopa u stijeni slabe nosivosti, gdje je
cjelokupni iskopni profil podijeljen u iskopne faze kalote, stepenice i podnonog svoda, i
upotrebe cijevnog tita, faznog iskopa kalote, usidrenog potpornog tijela, privremenog
podnonog svoda, mikro ipova , rairene stope kalote.


1.4.8 PROJEKAT OBLOGE TUNELA
1.4.8.1 FINALNA UNUTARNJA BETONSKA OBLOGA
1.4.8.1.1. Openito
Iako se stabilnost tunela postie inicijalnom ili primarnom podgradom, obino se projektuje i
sekundarna tj. finalna obloga. Unutarnja obloga poveava sigurnost sistema obloga tunela i
rezultira u jednolikoj i glatkoj unutarnjoj povrini. Nadalje, on omoguava ugraivanje
membranskog sistema obloga kako bi se ostvarila nepropusnost tunela. Glatka unutranja povrina
je vana za ventilacioni sistem tunela kao i za odravanje (pranje tunela), ali i iz estetskih razloga.
Unutarnja obloga moe da se izvede od armiranoga ili nearmiranoga betona. Obloga tunela moe
da se postavi da bude vodonepropusna (optereenje vodnog pritiska) cijev ili da bude odvodna
(nema optereenja vodnog pritiska) cijev. Odluka o principima izgradnje zavisi od sljedeih faktora:
o mogunost slobodnog, ogranienog ili pumpajueg pranjenja podzemnih voda u
povrinski odvod
o oekivana koliina vode
o zateeni pritisci vode
o utjecaji hidroloke okoline, kao to je uticaj bunara, javne i privatne vodoopskrbne mree,
izvedbe drenae podzemnih i povrinskih voda
o trokovi postupka pumpanja, ako je potrebno
Tuneli koji nisu optereeni vodenim pritiskom openito su opremljeni nearmiranom unutarnjom
oblogom. Tuneli koji su optereeni vodemim pritiskom, obino su opremljeni armiranom
unutarnjom oblogom. Unutranja obloga tunela u urbanim podrujima natopljenima podzemnim
vodama, mora da se projektuje kao nepropusna betonska obloga.
U podrujima portala, gdje su cijevi tunela produljene i konstruisane kao cut and cover tuneli,
nominalna debljina obloga obino treba da bude poveana. Stoga e se obloga u tim podrujima
armirati, bez obzira na stanje pritiska vode. Debljina i armatura moraju da zadovoljavaju
strukturalne zahtjeve prema projektovanom oblaganju (visina, simetrino ili asimetrino punjenje,
graevinska oprema za oblaganje).
Ako je za stabilnost tunela potreban podnoni svod, postavlja se betonski luk. U dvotranim
drumskim tunelima minimalna debljina podnonog svoda od livenog betona ne smije da bude
manja od 50 cm. Longitudinalni graevinski spojevi glavne obloge moraju da se podudaraju sa
graevinskim spojevima podnonog svoda, meutim, podnoni svod moe biti nadalje podijeljen.
U tunelima sa visokim nadslojem, unutarnja se obloga lijeva nakon to nestanu deformacije.
Deformacije sa brzinom manjom od 4 mm/mjesecu openito se tretiraju kao one koje e nestati.
Ovo ne vrijedi za bubrea i puzajua tla. U sluaju deformacija koje su toku, moe da se preduzme
jedna od sljedeih mjera:
o dodatno podupiranje kamene mase da bi se usporilo napredovanje deformacija
o postavljanje kvrgave membrane ili drugih deformacionih elemenata izmeu vanjske i
unutarnje obloge kako bi se dopustile deformacije za vrijeme namjetanja i otvrdnjavanja
unutarnje betonske obloge, meutim, treba uzeti u obzir doputene tolerancije i uslove
razmaka
o mjere sadrane u projektu (pojaana vrstoa betona, ilavost armature)
U plitkim tunelima unutarnja obloga mora se lijevati im je to mogue da se smanje slijeganja.
1.4.8.1.2. Projekat
Zavisno od debljine unutarnje obloge, mora se izvriti odabir distribucije veliine zrna i maksimalne
veliine zrna. Kod armiranih unutarnjih obloga, preporuljiva maksimalna veliina zrna je 32 mm a
kod nepojaanih unutarnjih obloga ona iznosi 45 mm.
Preporuuju se ove distribucije veliine zrna:

Sl. 10: Distribucija veliine zrna kod armiranih unutarnjih betonskih obloga

Sl. 11: Distribucija veliine zrna kod nearmiranih unutarnjih betonskih obloga
Mora da se koristi Portland Cement, sa prosjenom specifinom povrinom (nakon BLAINE) od
3500 do 5000 cm
2
/g.
Za unutarnji oblog tuneka treba da se koristi elektrofiltarski (EF) pepeo. Kod nearmiranih
unutarnjih obloga, EF pepeo treba da bude 15% to 25% ukupne koliine smjese cementa i EF
pepela. Kod armiranih unutarnjih obloga udio EF pepela moe da se povea za 10 %.
Trebaju da se koriste aditivi kako bi se smanjila ukupna koliina vode u za betoniranje unutarnje
obloge (maksimalno 170 l/m
3
vode). Uz sve, koriste se i plastifikatori i aeranti.
Iz strukturalnih razloga za unutarnje obloge treba da se koristi beton marke MB 30.
Ako klimatski uslovi to trae, moraju da se izrade segmenti otporne unutarnjeg betonskog obloga
na portalima. Duina obloga odreuje se s obzirom na mikroklimatske uslove.

1.4.8.1.3. Minimalni projektni zahtjevi za unutarnju oblogu
Sljedea je tabela prenesena iz austrijskih Uputstava za beton unutarnje obloge od Austrijskog
betonskog drutva. Dolje prikazani iznosi vrijede za povrine poprenih presjeka iskopa od 30 do
120 etvornih metara.

Kriterij Nearmirana obloga Armirana obloga
Vodonepropusni
beton
Membrana bez sa bez sa --
Min. debljina 20 cm 25 cm 30 cm 30 cm 30 do 40 cm
Maks. duina bloka 12 m 12 m 12 m 12 m 10 m
Min. Trajanje
lijevanja
8 h 8 h 8 h 8 h 8 h
normalno trajanje
lijevanja
10 h 10 h 10 h 10 h 12 h
Kontrola loma
a) separacijski sloj

b) armatura

preporu.
na
podruju
ulaza
-

preko
membrane

-

preporu.

Min.
armatura ili
prema
potrebi
(Eurocode 2)

preko membrane

Min. pojaanje
ili prema
potrebi
(Eurocode 2)

potrebno

min. 0,1%
poprenog
presjeka betona
u obim
smjerovima i na
obim stranama

irina raspukline:
< 0,2 mm
Graevinski spojevi kontakt kontakt kontakt kontakt
Radna brtvila i
spojevi blokova
Betonski pokrov - -
40 mm
Obje strane
40 mm
"vazduna
strana"
30 mm
"kamena
strana "
40 mm obje strane
1.4.8.1.4. Vodonepropusna unutarnja betonska obloga
Vodonepropusna unutarnja obloga je sistem obloge koji treba da bude nepropusan bez koritenja
membranske obloge. Vodonepropusan beton mora da ispuni zahtjeve projekta iz gornje tabele uz
dodatne zahtjeve koji se tiu tehnologije betoniranja i metoda izvrenja, koji se nalaze u
primjenjivim standarnima. Dodatni zahtjevi navedeni su dolje.
Unutarnje se obloge smatraju vodonepropusnim samo ako se mogu opaziti lokalna podruja
vlanost na unutranjosti obloga. Jaka curenja vode trebaju da se rijee injektovanjem.
Armaturna mrea sa minimalnom veliinom od 100 mm, treba da se postavi na kamenu i
vazdunu stranu obloge. Armatura koja prelazi minimalnu, treba da bude oblika pojedinanih
rebara sa prenikom manjim od 20 mm. Ako postojei betonski pokrov na kamenoj/stijenskoj
strani prelazi 100 mm, mora da se preduzme jedna od sljedeih mjera:
o dodatni sloj armature
o projektovana armatura prilagoava se poloaju i podruju poprenog presjeka
o treba nanijeti dodatni sloj mlaznog betona prije postavljanja unutarnje obloge
1.4.8.1.5. Strukturalna analiza unutarnjeg obloga
U dubokim tunelima, kao to definisano u prijanjem poglavlju, unutarnja obloga treba da bude
projektovana za sljedea optereenja:
o teina same obloge (mrtvi teret)
o vodeni pritisak, zavisan od sistema drenae
o optereenje stijene, zavisan od reolokog ponaanja okruujue stijenske mase
o skupljanje i puzanje betona
o instalacije kao to su mlazni venitlatori i ventilacijski vodovi
o optereenja uzrokovana koritenjem tunela (saobraajna optereenja, sile koenja)
o optereenje vatrom
U plitkim tunelima sva navedena optereenja mogu da se primijene, no takoe se pretpostavlja da
e inicijalna obloga izgubiti dio vrstoe i proslijediti dio optereenja na unutarnju oblogu. Ostala
optereenja u plitkim tunelima su:
o optereenje povrinskog saobraaja
o optereenja zbog nove izgradnje
o promjene naprezanju tla i leita uzrokovana dubokim iskopavanjem blizu tunela
o optereenja od zemljotresa.
Optereenja od zemljotresa obino nisu problematina u tunelima, ali mogu da budu vana ako:
o je tunel smjeten u sedimentarnom sloju
o ako trasa tunel prolazi iz vrlo vrstog i vrlo meki sloj
o ako je tunel smjeten na razmei vrstog i mekog sloja
Optereenja koja se javljaju nakon zavretka unutarnje obloge dijele se izmeu inicijalne podgrade
i unutarnje obloge u skladu sa postojeom tvrdoom i bilo kojom pretpostavkom napravljenom u
skladu sa gubitkom vrstoe inicijalne podgrade.
Strukturalne analize obloga u plitkim tunelima u izgraenim podrujima treba da se vre u skladu
sa Austrijskim uputama za projektovanje RVS 9.32 (Geschlossene Bauweise im Lokergestein unter
Bebauung). Strukturalna analiza unutarnje obloge moe da se izvri pomou analize uzidanog
okvira, analitike ili numerike analize. Analiza uzidanog okvira moe da se izvri prema
rezultatima numerike analize koristei se kontaktnim silama izmeu tla i inicijalne obloge kao
optereenja na unutranji oblog, obino uz redukcioni faktor.
Napredno matematiko modelisanje tla ili stijenske mase primjenjuje se samo ako se oekuju
znaajne promjene u stanju okruujueg tla nakon smjetanja unutarnje obloge. To moe da bude
zbog puzanja, optereenja zbog zemljotresa, promjena u nivou podzemnih voda ili izgradnje
drugih graevina u blizini.
Kod armirane unutarnje betonske obloge, raunanje potrebne eline armature e da se izvri u
skladu sa lokalnim pravilima.
1.4.8.2 MEMBRANSKA OBLOGA
Za sve podzemne strukture treba da se projektuje vodonepropusni sistem kako bi se sprijeilo
utjecanje podzemnih voda u tunele i kako bi se unutarnji betonski oblog zatito od tetnog
kemijskog uticaja. Povrina primarne podgrade treba da se pojaa finalnim mlazom drenanog
betona. Tamo gdje su protoci vode vidljivi postavlja se zaptivajua folija, koja se proteedo visine
sloja drenanog betona koji okruuje postraninu drenanu cijev. Vodonepropusni sistem sastoji se
od dva sloja, vanjskoga koji je pokriven netkanom geotekstilnom vunom i unutranji koji je
vodonepropusna membrana. Vuna titi membranu od oteenja prilikom kontakta sa povinom
mlaznog betona te za odvoenje stijenske vode. Membrana smjetena izmeu vanjske obloge
(incijalna podgrada tunela ili segmentalni oblog) i in-situ betonske obloge, spreava curenje u
tunele.
1.4.8.3 DRENANI SISTEM
Openito drenani sistem tunela treba da sakuplja i preusmjerava podzemne vode iz okruujueg
stijene ba kao i vodu i druge tekuine iz kolnika kroz tunele do ulaza/izlaza i do svakog pojedinog
kolektora. Podzemne se vode iz okruujueg kamena skupljaju drenanim cijevima smjetenim na
obim stranama poprenog presjeka tunela a ako je potrebno i u podnonom svodu
Voda s kolnika sastoji se od kinice, koju su u tunel donijela vozila, od vode od postupaka pranja
tunela ili od vode zaostale zbog gaenja poara. Dodatne tekuine, npr. ulje ili slini fluidi iz
normalnog djelovanja tunela ili nakon nesrea u njima (npr. curei tankovi), moraju da se prikupe
otvorima i da se preusmjere na portal tunela pomou glavne kolektorske cijevi koja je smjetena
ispod kolnika.
Zbog ekolokih razloga nije dozvoljeno mijeati podzemne vode i vodu s kolnika u jedan sistem,
nego moraju da se instaliu dva odvojena sistema: jedan za podzemne vode i drugi za vode s
kolnika.
Drenirana stijenska voda preusmjerava se direktno prema rijekama.
Odvodnja kolnika se vri pomou upljih ivinjaka koji su smjeteni na nioj strani kolnika ili na
obje strane tamo gdje to zahtijeva trasa tunela. Drenani sistem ide preko cijele duine tunel do
ahta ispred vrata tunela. ahtovi za ienje i za vatrenu zatitu trebaju da budu smjeteni na
svakih 65 m. Ti ahtovi imaju ulogu sprijeiti eskalaciju mogueg gorenja tekuina prosutih na
kolniku i da odvoje ulje i pijesak od drumske vode. Iz posljednjih ahtova na portalima tunela PVC-
cijevi sa dijametrom od barem 250 mm postavljene su prema spremniku za otpadne vode iz tunela.
Cijevi moraju da budu otporne na derivate ulja, kiseline i luine.
Od posebnog su znaaja na ekoloku zatitu vode iz postupaka pranja tunela i tekuine zaostale
nakon nesrea u tunelu (ulja i druge kemikalije). Vode za ispiranje tunela, koje se pojavljuju u
pravilnim intervalima, vrlo su kontaminisane i stoga na okolinu utiu negativno. Iz toga razloga u
dananje vrijeme trebaju se postaviti skupljajui bazeni koji e sakupljati takve vode na posebnu
obradu prije nego to su preusmjerene u kolektore. Pokretna postrojenja za obradu omoguuju
fiziku i kemijsku obradu za vrijeme pranja tunela. Nakon to je obraena, voda moe da bude
isputena u rijeke, ali visoko kontaminisano blato zahtijeva posebni nain odlaganja. U sluaju
nesrea zbog istiuih tekuina koje se pojavljuju u tunelu, sakupljajui bazen sakuplja te istiue
tekuine. Odgovarajue odlaganje tekuine je mogue tek nakon njene identifikacije.
Za vrijeme izgradnje, ugovaratelj treba proizvesti, odravati i koristiti zadana postrojenja i naprave
za obradu i ienje kontaminisane vode koja je isputena na portalima tunela za vrijeme njegove
izgradnje. Takve naprave i postrojenja ukljuuju dva sedimentacijska bazena, filter za ulje,
neutralizacijsko postrojenje i neophodne kontrolne stanice. Neutralizacija postrojenja treba da se
projektuje i vri kako bi se PH vrijednost obraivane vode drala izmeu 6,5 i 8,5 prije njenog
isputanja.
1.4.8.4 INSPEKCIONI AHTOVI ZA DRENAU STIJENSKIH VODA
Inspekcioni ahtovi postavljani su na obje strane svakog kolnika u tunelima. Oni slue odravanju
drenae podzemnih voda u bonom zidu. Moraju da budu razdvojeni priblino kako bi zadovoljili
zahtjeve za primjenu u odnosu na lokalno raspoloivu tehnologiju. Takvi su ahtovi potrebni u svim
tunelima sa longitudinalnom drenaom postraninih zidova.
Longitudinalne bone drenae su preko svake druge odvodne nie povezane u sabirnu cijev za
drenane vode, koja se nalazi ispod trake za preticanje. Spajanje sabirne cijevi i poprene veze
izvedeno je u vidu ahta za otpadne vode.
1.4.8.5 PORTAL TUNELA
1.4.8.5.1. Osnovna filozofija projektovanja
Trasa kolnika pa stoga i trasa tunela treba da se usavri tokom rane faze i da bude utemeljena na
rezultatima istraivanja terena i topografskih uslova. S obzirom da veina portala tunela zahtijeva
usjeke ispred portala i usjeke za portale moraju da se paljivo istrae geoloki i hidrogeoloki uslovi
u tim podrujima. Panja treba da se posveti lokalnim tektonskim strukturama (rasjedi, zone
smika), puzanju ili pomiuim obroncima, aktivno ili umrtvljeno pomicanje tla itd.
Glavni principi koji se primijenjuju za projektovanje portala su:
o oblik lateralnih usjeka kosina treba da se nastavi u neposrednim podrujima iza portala.
o maksimalno mogue smanjenje trajnih otvorenih usjeka, osobito u nestabilnim podrujima
portala (ruevine kosina, odlomci stijena, puzajue kosine). Produivanje cijevi tunela
sistemom cut and cover.
o veliina privremenih rezova treba da se smanji koristei se primjerenim potpornim
kombinacijama.
Za vrijeme projektovanja tendera za izvoenje radova na portalu tunela, razliiti geometrijski oblici
vrata tunela trebaju da se uzimaju u obzir analiziraju s obzirom na lokalne geoloke uslove
zateene u podrujima portala. U sluaju da su stvarni uslovi zateeni tokom iskopavanja ulaza
razliiti od parametara pretpostavljenih u fazi projektovanja ponude za izvoenje radova, u skladu
s tim treba da se prilagodi projekat mjera stabilisanja kosina.
Kosine rezova na portalima moraju da se ukljue u program praenja. Ako je mogue, mjerni
rezultati moraju da se koriste za finalni projekat kosina usjeka i podupiruih struktura.
1.4.8.5.2. Projekat prijelaza
Openito linije poklapanja izmeu projekta tunela i projekta puta moraju da budu smjetene
ispred usjeka portala, to znai da rezovi vrata trebaju da budu dio Projekta tunela. Zbog
produenih tunela, stepenovanih portala i kompleksnih pristupa projektovanju podruja portala,
linije poklapanja trebaju da budu dogovorene zasebice za svaka vrata.
1.4.8.5.3. Tuneli cut and cover - pokriveni usjeci
Preporua se produiti tunele kratkim dijelovima cut and cover tamo gdje je to potrebno za
poboljanje uslova stabilnosti kosina.
Ako je mogue, dijelovi cut and cover trebali bi da imaju iste poprene presjeke kao i unutarnji
oblozi cijevi tunela.
U sluaju da tunel nije cut and cover, prvi segment unutarnje betonske obloge (pribline duine
10 do 12 m) mora da se izradi od armiranoga betona.
Betonske strukture cut and cover trebaju da budu pokrivene sa vodonepropusnim membranama
koje su istog kvaliteta kao i u tunelu. Prije stavljanja nadslova , membrana treba da se pokrije
zatitnim geotekstilom i slabim betonom.
1.4.8.5.4. Podupirue konstrukcije
Potrebno je izraditi posebne konstrukcije da se zatite privremene i trajne kosine usjeka portala. U
principu, trebaju da se u obzir uzmu sljedei elementi:
o stijenska sidra
o sdra
o mlazni beton sa ianom mreom
o injektovanje
o potporni zidovi (konstrukcije od armiranoga betona)
o armirano tlo
Sve potporne konstrukcije moraju da budu proraunate u konstrukcijskim i analizama stabilnosti,
odgovarajuim raunskim i kompjutorskim metodima.
1.4.8.6 KABELSKI KANALI
U drumskim tunelima plonici se obino koriste za smjetaj kabelskih vodova. U dugakim tunelima
moda e da bude potrebno poveati minimalnu irini plonika (0,85 m) kako bi se omoguilo
dovoljno mjesta za kablove (visoki napon, niski napon, komunikacije, kontrola saobraaja i
ventilacije itd.) i druge instalacije (npr. vodena mrea protupoarnog sistema). Sl. 6 prikazuje
tipinu shemu kabelskog kanala ispod plonika.

Sl. 12: Tipina shema kabelskog kanala
1.4.9 INSTRUMENTACIJA I PRAENJE
1.4.9.1 UVOD
Programi instrumentacije i praenja su integralni dio moderne izgradnje tunela, posebice one sa
NATM.
Ciljevi mjerenja sastoje se od sljedeeg:
o verifikacija projektnih pretpostavki ukljuujui parametre modela i projekta
o prilagodba graditeljskih metoda, potporni sistemi i dodatne mjere za postojee zahtjeve i
uslove u tlu
o verifikacija stabilnosti iskopanih konstrukcija
o minimizacija opasnosti kod izgradnje
o spreavanje tetnog uticaja na okolinu
1.4.9.2 PARAMETRI ZA PRAENJE
S obzirom na specifine zahtjeve i faze izgradnje, trebaju da se uzmu u razmatranje sljedei
parametri:
o podzemne vode:
o praenje nivoa podzemnih voda, vodnog pritiska, hemije podzemnih voda i
temperatura prije i za vrijeme izgradnje
o praenje infiltracije vode kroz oblogu tunela i radnu zonu iskopa
o biljeenje volumena i ispusta vode ako se vri isuivanje
o deformacije tla:
o povrinska i ispod povrinska slijeganja
o deformacije i naprezanja tla uokolo tunela
o pomicanje kosina na vratima tunela (inklinometri, ekstenzometri, itd.)

o interakcija tla i konstrukcije:
o optereenja sidra
o distorzija obloga tunela
o mogue izdizanje podnonog svoda
o proirenje oputene zone uokolo tunela
o mjerenje radijalnih i tangencijalnih naprezanja obloge
o vodni pritisak na oblogu
o praenje okoline (susjedne graevine i konstrukcije), uglavnom u blizini ulaznih podruja i
u sluaju plitkih tunela:
o istraivanje uslova za izgradnu prije njenog poetka
o mjerenje uleknua i izdignua
o mjerenja nagiba
o vibracioni poremeaji zbog miniranja
o praenje napredovanja
Radi pravilne intepretacije raznih podataka praenja, potrebna je informacija o relevantnim fazama
izgradnje. Treba pratiti i biljeiti sljedee informacije za vrijeme izgradnje:
o predvieni i zateeni uslovi u tlu
o navedena klasa tipa stijena
o metoda buenja i brzina napredovanja
o potporni elementi za svaku etapu iskopavanja
o mjere privremene potpore i bilo kakvo dodatno pojaanje tla
o smjetaj razliitih radnih zona iskopa
o izvanredni dogaaji
1.4.9.3 SEKCIJE PRAENJA
Smjetaj sekcija praenja mora da se odabere tako da omogui optimiranu interpretaciju podataka.
To se najbolje vri razmjetanjem nekoliko razliitih sredstava za praenje u jednom poprenom
presjeku praenja. Treba da bude dva do tri razreda (tipova) sekcija praenja, koji se rangiraju u
vezi s brojem postavljenih sredstava i promatranih parametara (npr. A: obina, B: umjerena, C:
glavna sekcija praenja).
U obinoj sekciji praenja, biljee se samo deformacije obloga. To moe da se vri pomou:
o mjerenja konvergencije koristei se konvergentnim trakama i sidrima (iljcima), koji su
fiksirani u oblogu tunela. Oitanja konvergencije obino se kombinuju sa poravnanjem
tjemena krune.
o optiko 3-D praenje deformacija, koje se provodi trigonometrijskim metodom i
koritenjem reflektora smjetenim na sidra slinim konvergentnim iljcima.
Poeljno je optike 3-D praenje deformacije, s obzirom da daje apsolutne vrijednosti deformacije
za svaku taku i koje su stoga geotehniki vjerodostojnije.
Kod plitkih se tunela ova mjerenja kombinuju sa mjerenjima slijeganja na povrini tla. Informacije
koje daju ta mjerenja vrlo su znaajna za procjenu cjelokupne performanse metoda izgradnje.
Obine sekcije praenja moraju da budu razmjetene pravilno uzdu trase.
U glavnoj sekciji praenja trebaju da se prate svi parametri. U kamenim tunelima, uz instrumente
obinih sekcija, to znai koritenje i ekstenzometara, elija za mjerenje cirkularnih i radijalnih
napona, mjerenja napetosti u oblogu, mjernih sidara i piezometara (ako je potrebno). Tlane elije
se postavljaju u pravilnom rasporedu po obodu tunela.
Glavna sekcija praenja e da se postavi na poetak buenja tunela kako bi se procijenio odabrani
metod buenja i potporni sistem; a smjestit e se i na lokacije posebnog znaaja zbog uslova u tlu,
zbog razmjetaja konstrukcije ili zbog izgradnje na povrini.
U plitkim e se tunelima s povrine i ispred buenja tunela postaviti i ekstenzometri ili ekvivalentni
instrumenti zajedno sa inklinometrima i piezometrima.
U sluaju pilot tunela, pristupnih ahtova, prilaza ili dvaju stranskih galerija, mogue je i postaviti
odreene instrumente u buotine, ispred glavne tunelske cijevi.
1.4.9.4 MJERNA OPREMA
Razvijeni su mnogi instrumenti i sistemi biljeenja, od jednostavnih metoda istraivanja, do vrlo
naprednih naprava za mjerenje pritiska i deformacija. Osnovni preduslovi za svaki instrument jesu
pouzdanost, jednostavnost, brzo i lagano postavljanje, funkcionisanje i kalibrisanje. Instrumenti
treba da budu izdrljivi i da nisu skloni oteenjima za vrijeme i poslije njihova postavljanja.
Neki od posebnih mjernih instrumenata navedeni su dolje. S obzirom na gore navedene mjerne
parametre, oito je da je mogue koristiti nekoliko instrumenata za promatranje raznih parametara.
1.4.9.4.1. Otkloni obloga
1.4.9.4.1.1 Mjerenje konvergencije s pomou tranog ekstenzometra
Primjena:
Mjerenje konvergencije daje uvid u relativne dislokacije taaka na oblozi tunela. Nisu prikladni za
procjenu stvarnog kretanja take, ali su vrlo osjetljiv alat za analizu stabilnosti.
Princip dejstva:
Prenosivi instrument mjeri dislokaciju izmeu parova referentnih sidara zalivenih u plitke buotine
ili zabetoniranih zajedno sa oblogom.
Prednosti i ogranienja:
o Jednostavni, pouzdani i lagani za oitanje uz pozitivno naprezanje trake.
o U mnogi sluajevima moe da ga koristi samo jedna operater i moe da se oita samo s
jedne strane.
o Mjerenja od 1 m do 20 m.
o Namjena je samo za relativna mjerenja. Na preciznost utie promjena temperature.
o Za vrijeme mjerenja ometa se sama izgradnja.
o Nulto oitanje moe biti ometeno osnovom potpore u radnoj zoni iskopa. Mlazni beton i
pin-mort moraju da se stvrdnu prije nego moe da nastupi nulto oitanje.
Karakteristike u radu:
Ukupna mjerna preciznost je 0,1 mm kod iskusnog operatera. Trani ekstenziometar je robustan i
otporan na mehaniko oteenje pod razumnim uslovima na terenu. Prosjeno oitanje traje tek 2
- 3 minuta od strane jednog korisnika.
1.4.9.4.1.2 Optiko 3-D praenje deformacija s pomou trigonometrijske opreme
Primjena:
Optiko praenje deformacija pokazuje apsolutne pomake odabranih taaka na oblogu u tri
koordinatna smjera (u poprenom presjeku i longitudinalno).
Princip dejstva:
Reflektivne mete su smjetene na oblog ili kamen preko konvergentnih sidara. Njihove apsolutne
pozicije se odrede preciznim teodolitom koji je u stanju mjeriti koaksijalna rastojanja totalnom
stanicom. Ciljevi su obino birefleksnog (bireflex) tipa, gdje su obje strane cilja pokrivene
reflektivnom povrinom. Kod vrlo kratkih ili vrlo dugakih udaljenosti promatranja, koriste se
prizmini ciljevi. Moe da se postigne preciznost od +/- 1 mm.
o mjere se apsolutne deformacije. To omoguuje tonu geotehniki interpretaciju uzroka
pokretanja. U skladu s tim moe da se prilagodi i plan podupiranja.
o s obzirom da se velik broj ciljeva moe promatrati brzo i sa samo nekoliko pozicija, bez
dodatnog truda mogu da se smjeste dodatni odjeljci za praenje.
o postupci praenja utiu na terenske radove.
o nulto oitanje moe da se izvri odmah nakon to je cilj postavljen u poziciju.
o rezultati oitanja mogu da se koriste i za kontrolu profila.
1.4.9.4.1.3 Mjerenja slijeganja obloga
Obino se vre zajedno sa geodetskim mjerenjima tunela kao mjerenja u nivou visoke preciznosti.
U najvie se sluajeva nadgledaju take tjemena i dna kalote, no ponekad se ukljuuju i razine
podnonog svoda.
1.4.9.4.2. Mjerenja naprezanja u oblozi tunela
1.4.9.4.2.1 Hidraulina tlana elija
Primjena:
Za mjerenje raspodjele naprezanja u oblozi tunela koriste se dvije kombinacije; jedna za
odreivanje pritisaka izmeu stijene i betonske obloge koji djeluju u radijalnom smjeru, drugi za
mjerenje pritiska u betonskoj oblozi koji djeluju u cikularnom smjeru.
Princip dejstva:
Hidraulina elija se sastoji od vazdunog jastuka, koji se smjeta u povrinu stijene ili u mlazni
beton, tako da poveana naprezanja betona mogu da djeluju na vazduni jastuk. est tip je
Gltzlova elija, koja se sastoji od plosnate elije spojene na tlanu komoru. Dijafragma odvaja
hidraulini sistem elije od onog mjerne naprave. Pritisak u eliji se odreuje njegovim
balansiranjem sa pritiskom ulja na drugoj strani dijafragme. Zatim se taj pritisak moe oitati na
preciznom manometru.
1.4.9.4.2.2 Mjerai naprezanja mlaznog betona
Primjena:
Mjerenje naprezanja mlaznog betona koje dejstvuje u tangencijalnom smjeru. Napetosti mogu da
se izraunaju iz naprezanja u odnosu na istoriju optereenja, debljinu obloga, puzanje i starost
mlaznog betona. Naprave takoe mogu da se koriste za mjerenja napetosti u betonskim oblozima.
Mjerai napetosti mlaznog betona (npr. SSM-1) su projektovani kako bi odgovarali na specijalne
zahtjeve materijalnih karakteristika mladog mlaznog betona i postupka optereenja unutar
betonskog obloga tokom izgradnje tunela.
Princip dejstva SSM-1:
SSM-1 mjera napetosti mlaznog betona sastoji se od dvaju paralelnih rebara koja su, nakon
postavljanja, potpuno uronjena u beton, i od sredinje cijevi sa slabom ekstenzionom krutou.
Deformacija mlaznog betona uzrokuje relativno pomicanje dvaju rebara uz odgovarajuu
deformaciju sredinje cijevi. Ova se deformacija mjeri pomou mjeraa napetosti koju su
zalijepljeni na sredinju cijev u konfiguraciji punoga temperaturno kompenziranoga mosta.
Kablovi za oitavanje nekoliko insturmenata spojeni su na sredinju distribucionu kutiju koja je
smjetena u drvenoj kutiji. Da bi se smanjile odgode u procesu izgradnje, finalno se postavljanje
kablova za oitavanje moe izvriti kao posebna operacija.
Nulto oitanje moe da se izvri odmah nakon to se nanese mlazni beton ili nakon uklanjanja
kalupa.
Nova oitanja mogu da se izvode toliko esto koliko je to potrebno, bez da se ometaju radni
procesi.
Vrednovanje:
Oitanja se biljee na odgovarajue (specijalne) formulare. Tako se razlike prijanjih oitanja kao i
kumulativni rezultati mogu odmah identifikovati. Biljeenje tih rezultata pomou dijagrama vrijeme-
deformacija omoguava brzu procjenu postojeeg stanja napetosti u promatranoj konstrukciji. To
ukljuuje trenutano prepoznavanje sljedeih elemenata:
o tip i veliina napetosti (tlak, kompresija, savijanje)
o raspodjela napetosti uzdu obodnice tunela
Izraunavanje napetosti iz izmjerenih napetosti takoe zahtijeva dodatne laboratorijske testove,
posebice kada se radi o mlaznom betonu. Pomou tih se testova moe primijetiti specifina veza
napetosti i naprezanja u mlaznom betonu nanesenom na gradilitu. Testovi takoe uzimaju u obzir
otpuanje i puzanje.
Dostupan je specijalni softver za raunanje napetosti iz istorije napetosti, u vezi sa rezultatima
testova. Softver takoe ukljuuje i raunanje momenata savijanja i normalnih sila.
Mjera napetosti mlaznog betona je izvrstan alat za biljeenje ponaanja optereenja mlaznog
betona u vremenskom intervalu. Ima brojne prednosti:
o brzo oitanje
o nulto oitanje slijedi odmah poslije nanoenja mlaznog betona ili ulijevanja betona
o vea preciznost i pouzdanost mjernih rezultata
Instrument moe da biljei i rastezljive i kompresivne sile napetosti. Stoga je vrijedan alat za
procjenu stanja stresa u oblozi tunela, posebice zato to je takoe mogue da se mjere napetosti
savijanja koritenjem prikladnih smjetaja mjeraa napetosti (dvostruka instalacija).
Kao to je gore spomenuto, znaajno raunanje napetosti obloga mogue je samo u kombinovanju
sa laboratorijskim puznim testovima.
1.4.9.4.2.3 Mjerenja napetosti na elinim lukovima
Primjena:
Mjerai napetosti koji su spojeni direktno na eline lukove i mjerenja napetosti mogu da se koriste
za izraunavanje napetosti, momenata savijanja i normalnih sila u elinim lukovima.
Postoji nekolicina naina postavljanja mjeraa napetosti to zavisi od tipa elinih rebara koja se
koriste.
Mjerenja napetosti na elinim setovima uglavnom se koriste kada se primjenjuje Metod amerike
eline podgrade.
1.4.9.4.3. Sile u sidrima
1.4.9.4.3.1 Mjerno sidro
Primjena:
Instrumetisano sidro je kombinacija sidra i ekstenzometra. Njegov je zadatak odrediti opsege
dubine, na kojima se preuzima optereenje zbog otputajueg efekta stijena. Stoga je prikladan za
odreivanje najprikladnijih duina sidra.
Princip dejstva:
Mehaniko mjerno sidro sastoji se od upljega sidrenog tijela, sekcionog podruja i materijala koji
je sukladan odgovarajuoj vrsti sistema sidrenja. U unutranjosti ovog tijela mjerne ipke mogu da
se postave na sidreno tijelo na etiri mogue take. Minijaturne mjerne ipke vode do glave sidra.
Pomou mehanikog mjeraa s kazaljkom, mogu da se odrede promjene u duini zbog
produivanja ili sabijanja izmeu pojednih taaka sidrita.
Konstrukciona duina treba da odgovara duini sistemskih sidara. Mogu je bilo koji ugao izmeu
horizontalnog i vertikalnog postavljanja. Mjerno sidro je zaliveno uzdu cijele duine na isti nain
kao i sistemska sidra.
Tanost oitavanja mjeraa sa kazaljkom je 0,01 mm.
Prednosti:
o zamjenjuje sistemsko sidro
o nije potrebna posebna buotina, moe da se koristi standardna oprema za buenje
o jednostavno mehaniko oitavanje
1.4.9.4.3.2 elija optereenja
Primjene:
Mjerenje i kontrola optereenja stijenskim sidrima i napetosti u kabelskim sidrima.
Princip dejstva:
elije sa rupom u sredini imaju robustno elino tijelo napunjeno bilo uljem (hidrauline elije) ili
sa elinim oprugama (mehanike elije). Sile se raunaju iz mjerenja deformacije elije
optereenja. Svaka elija optereenja treba da se kalibrie prije koritenja.
o jednostavna, robustna i pouzdana
o idealna za daljinsko oitavanje, skeniranje i biljeenje podataka.
Izvedba:
Na raspolaganju su elije za teka optereenja koje mjere fi do nekoliko tisua KN.
1.4.9.4.4. Deformacija tla
1.4.9.4.4.1 Ekstenzometar
Primjena:
o odreivanje pomaka kako bi se odredilo izvorite i stvarna koliina kretanja take obloge
tunela (za kombinovanje sa oitavanjima konvergencija).
o procjena napetosti u okolini tunela ukljuujui fenomen puzanja i otputanja.
Princip dejstva:
Ekstenzometri sa jednom ipkom imaju ipku, usidrenu na jednom kraju buotine, koja prolazi u
referentnu cijev smjetenu u centralnoj maneti rupe. Relativna pomicanja izmeu glave sidra i
referentne cijevi, mjere se bilo sa mjeraem sa kazaljkom, bilo sa elektrinim pretvaraem
umetnutim kroz referentnu cijev i koji zapisuje na slobodnom kraju ipke.
Ekstenzometri sa vie ipki se postavljaju da nadgledaju pomicanja na raznim dijelovima u istoj
rupi. Svaka je ipka posebno izolovana usko postavljenim plastinim rukavcem.
Ekstenzometri su pouzdani, tani, jednostavni za postavljanje i oitavanje. Preciznost oitavanja je
0,01 mm.
Raunanje napetosti tla:
Napetosti se raunaju iz razlike u pomicanju pojedinog odjeljka u koji je postavljen ekstenzometar
uzdu svakog odjeljka.
1.4.9.4.4.2 Inklinometar
Primjena:
Mjerenje laterlanih pomjeranja uzdu osi buotine.
Princip dejstva:
Pristupna cijev sa etiri unutranja utora zalivena je u buotinu. Sonda inklinometra, koja je
potpuno vodootporna, putuje uzdu cijevi sa svojim tokiima smjetenim u jednom paru utora
zavisno od potrebnog smjera mjerenja. Senzor koji je unutar sonde reaguje na promjene u
poloaju cijevi. Oitanja pomjeranja mogu da se izvre u intervalima od 0,5 m ili 1 m uzdu cijevi i
da se prikau na prenosnom digitalnom zaslonu.
o pouzdan, jednostavan za postavljanje i oitavanje.
o kalibracija sonde moe da se provjeri u bilo koje doba.
o jedna sonda oitava na mnogo lokacija; samo su pristupne cijevi trajno postavljene u tlo.
o daje profil pomjeranja uzdu cijele duine pristupne cijevi, pokreti se otkrivaju gdje god da
se pojave.
o mjeri u dva ortogonalna smjera
o dijelovi pristupne cijevi mogu da se uklone ili dodaju za vrijeme izgradnje
o nije prikladan za neprekidna ili daljinska oitavanja.
Karakteristike:
Pristupna cijev treba da je vertikalno +/- 30
o
ili horizontalno +/- 30
o
. Mogu da se koriste duine
do 200 m. Osjetljivost: 0,01
o
= 0,175 mm/m.
1.4.9.4.5. Podzemne vode
1.4.9.4.5.1 Mjerenja podzemnih voda tijekom operacija buenja
Mjerenja podzemnih voda treba da se vre svakog radnog dana prije poetka radova buenja.
Nakon instalacije trebaju da se naprave istraivanja uspravnih cijevi i piezometara (koordinate,
izdignutost). Mjerenja podzemnih voda kasnije trebaju da se vre barem godinu dana (bolje je
dvije ili tri godine) u sedminim intervalima kako bi se istraio reim prirodnih podzemnih voda u
sunim i kiovitim razdobljima.
1.4.9.4.5.2 Buotinske instalacija za mjerenje podzemnih voda
1.4.9.4.5.2.a) Uspravne cijevi/Piezometri
Openito
Uspravne cijevi ili piezometri e da se postavljaju za mjerenje nivoa vode ili pritiska, zavisno od
permeabiliteta vodonosnika. Tip i detalji instalacije, kao to su dubina i duina perforisane cijevi
(sito), distribucija veliine zrna filtera, primjena glinenih brtvi izmeu raznih vodonosnika itd.,
trebaju da budu preporueni od strane terenskog geologa nakon to je iskopana buotina. Nakon
instalacije, uspravne cijevi i piezometri e da se puste u rad uklanjanjem proiivaa, npr.
pumpanjem ili primjenjivanjem vazduha pod pritiskom. Kasnije se funkcionisanje treba kontrolisati
testovima proputanja kao to je gore opisano.
Ako se za vrijeme buenja uoe razliiti vodonosnici (razdvojeni slojevima slabog permeabiliteta), u
donji vodonosnik mora da se postavi piezometar i treba da se razmotri mogunost dodatne
buotine za postavljanje u gornjem vodonosniku.
Uspravne cijevi
U tlima visokog ili osrednjeg permeabiliteta (npr. zamuljeni ljunak ili pijesak) uspravne cijevi se
postavljaju kao to je prikazano na slici 7. Uspravna cijev se uglavnom sastoji od perforisane cijevi
(sito), koja je okruena ljunkovitim ili pjeskovitim paketom filtera. Unutarnji prenik cijevi treba da
bude minimalno 76,2 mm (da bi se omoguili kratkoroni testovi pumpanja, ako su potrebni).
Stoga je potreban prenik od 152,4 do 177,8 mm. Gornji kraj sita treba da bude oko 1 metra iznad
najvieg oekivanog nivoa podzemnih voda. Duina sita treba da se prilagodi oekivanim
fluktuacijama podzemnih voda, a odredit e ga terenski geolog.

Sl. 13: Uspravna cijev

Sl. 14: Piezometar
Piezometri
U slabo propusnom tlu (npr. mulj u glinastom mulju) i u vrstim stijenama, piezometri sa
otvorenom hidraulikom treba da se postave u skladu sa slikom 8. Piezometar se sastoji od urezane
cijevi nutarnjeg prenika od 25,4 mm do 38,1 mm, stoga prenik buotine mora da bude
minimalno 76,2 do 101,6 mm. Duina sita treba da bude 0,5 - 1 m. Sito je okrueno paketom filter
pijeska, koji je ogranien gornjim i donjim bentonitskim brtvilom minimalne visine od 0,5 m.
1.4.9.4.6. Pomjeranja graevina i konstrukcija
1.4.9.4.6.1 Mjerenja slijeganja
Primjena:
Mjerenja slijeganja zgrada, konstrukcija i graevina, obino se vre nivelisanjem visinskih taaka -
repera pomou optikih instrumenata. Za referencu trebaju da se instaliu referentne take na
odreenom rastojanju od zone praenja.
Princip dejstva:
Regularna mjerenja svih stanica trebaju da se vre prije, za vrijeme i nakon izgradnje. Intervali
mogu da budu od jedne sedmice do jednog mjeseca, to zavisi od faze izgradnje. ea mjerenja,
jednom ili dvaput na dan, trebaju da se vre u kritinim fazama izgradnje, npr. kad je radna zona
tunela unutar rastojanja od 10 metara od mjerne stanice ili konstrukcije.
Nivelisanje pomou standardnih instrumenata moe da se izvri brzo i bez specijalne vjetine. Lako
je postii preciznost od manje od 5 mm; iskusan geometar e biti u mogunost mjeriti i sa
preciznou od
1 - 2 mm. Sa instrumentima visoke preciznosti mogue je mjeriti i do preciznosti od 0,1 mm.
Mjerne stanice:
Mjerne stanice su visinske take - reperi, koji su privreni na vrstu povrinu. Oni moraju da
budu instalisani tako da ne bude promjena u izdizanju zbog loeg postavljanja ili pomjeranja zbog
neeg drugog osim izgradnje. Vaan je i slobodan pogled i lagan pristup. S obzirom da se
smjetanje obino vri prije izgradnje, trebaju da se uzmu u obzir promjene u okolini, koje mogu
da se dogode tijekom izgradnje ili zbog mogueg skretanja saobraaja.
Broj postavljenih mjernih postaja zavisi od dimenzija i konstrukcionoga sistema graevine. Kako su
oteenja graevina posljedice diferencija slijeganja, etiri mjerne stanice (po jedna na svakom
uglu) se smatraju minimalnim brojem. Za detaljniju procjenu diferencijalnih slijeganja barem su tri
stanice potrebne u jednom smjeru.
1.4.9.4.6.2 Mjera nagiba - tiltmetar
Primjena:
Mjerai nagiba, koji mjere nagib (rotaciju) konstrukcije, su dodatni alat za procjenu diferencijalnih
uleknua graevine ili konstrukcije. Oni se postavljaju na zid ili plou na jednom ili vie spratova u
zgradi.
Princip dejstva:
Oprema ukljuuje nagibni tanjir (keramiki ili mesingani), koji je ubetonisan u povrinu, te
prenosivi senzor mjeraa nagiba i indikator. Tanjir sadri klinove koji su referentne take za
smjetanje senzora koji detektuje promjenu u nagibu (ugaona defleksija) tanjira. Mjera nagiba
mora biti sposban da izvodi dvoosna mjerenja. Kod dugotrajnih neprestanih posmatranja, senzor
moe da se trajno instalie.
1.4.9.4.7. Vibracije zbog miniranja
1.4.9.4.7.1 Seizmograf
Primjena:
Najei tip oteenja zbog miniranja su uzrokovana vibracijama u tlu. Kad eksploziv eksplodira u
rupi, tada on generie intenzivno kretanje udarnih talasa u stijeni. Vibracije zbog miniranja i uinci
takvih vibracija mogu da postanu opasni ako tunel prolazi kroz naseljeno podruje ili je blizu
graevina ili graevinskih konstrukcija. Intenzitet seizmikog kretanja koji moe da se tolerie
raznim tipovima konstrukcija mora da bude ustanovljen kako bi se odredili prihvatljive koliine
punjenja na raznim udaljenostima od konstrukcije (ili objekta). Izrauni vibracionih uticaja mogu
samo da budu teoretski i stoga vrlo upitni kada se iznose kao tvrdnje. U takvim se sluajevima za
vrijeme izgradnje trebaju izvriti in-situ mjerenja vibracija. Oni takoe mogu da budu koriteni radi
poboljanja sistema miniranja i iskopavanja.
Zavisno od stvarnih uslova, postavlja se nekoliko stanica instalacije za praenje. Neke e da budu
smjetene direktno na graevini ili konstrukciji na kojoj se mjeri efekat, a neke blie taki
miniranja. Uglavnom e stanice za biljeenje biti smjetene unutar razdaljine od 500 m. Radi
izmjena u sistemu iskopavanja i miniranja, blizu take miniranja u niama tunela mogu da se
postave i seizmografi.
Princip dejstva:
Kretanje estica zbog seizmikih talasa mogu da se mjere pomou seizmografa. U principu
instrument ini uveani zapis o pomjeranju baze na kojoj stoji, koji je vezan uz inercioni lan ili
veliku masu koja se, u osnovi ne mie. Seizmograf biljei pomjeranja u tri smjera, dva horizontalna
na desnim uglovima i jedan vertikalni.
Seizmografi brzine, koji mjere promjenu amplitude talasa u jedinici vremena, najire se koriste za
mjerenje pokretanja tla zbog miniranja. Ostali tipovi su pomjerajui seizmografi i ubrzavajui
seizmografi
Vano je da je aparat za praenje u punom kontaktu sa svojom bazom. Svi povezni kablovi treba
da su instalisani vodootporno.
Doputena brzina vibracija:
Nivo pomjeranja potreban da se oteti graevina zavisi od njene konstrukcije. U nastavku slijede
podaci o standardnima doputene vibracione brzine koja ne ini nikakva oteenja na
graevinama.
Zapadnonjemaki standard (DIN 4150): Frekvencija je 50-100 Hz:
40 - 50 mm/sec za industrijske zgrade
15 - 20 mm/sec za stambene zgrade
8 - 10 mm/sec za graevine koje su klasifikovane kao spomenici

vicarski standard (SN 640 312): Frekvencija je 60 - 90 Hz
30 - 40 mm/sec za industrijske zgrade (betonske) i tunele sa ili bez betonskog
unutarnjeg obloga
18 - 25 mm/sec za ciglene zgrade sa betonskim podovima
12 - 18 mm/sec za ciglene zgrade sa drvenim podovima
8 - 12 mm/sec za graevine koje su klasifikovane kao spomenici

Austrijski standard (NORM S 9020): je (za c=500-3000 m/sec):
30 - 39 mm/sec za industrijske zgrade
20 - 26 mm/sec za stambene zgrade
10 - 13 mm/sec za stambene zgrade (niske krutosti)
5 - 7 mm /sec za graevine koje su klasifikovane kao spomenici
1.4.9.5 UNOS PODATAKA
1.4.9.5.1. Openito
Geotehnika i geodetska mjerenja rezultiraju velikom koliinom podataka. Dok obrada tih podataka
u malim projektima moe da bude runa, veliki projekti zahtijevaju kompjutoriziranu obradu
podataka.
Unos mjernih podataka i obrada ukljuuju sljedee zadatke:
o unos sirovih podataka jasnim redoslijedom
o izraunavanje rezultata potrebnih za interpretaciju
o grafika prezentacija rezultata
1.4.9.5.2. Runi unos podataka
Tamo gdje se podaci o praenju ne biljee automatski, uglavnom ih upisuje mjerni tehniar kako
vri oitavanja. Dobra je navika imati zapise od prijanjih oitanja u ruci dok se rade nova, tako da
se izbjegnu uobiajene greke u fazi oitavanja.
Sirovi se podaci zatim prebacuju u standardizovane obrasce za podatke. Obrasci su na
raspologanju za svaki tip instrumenta. Primjerne obrasce obino daju poizvoai instrumenta.
Numeriki podaci iz obrazaca se zatim unose u grafikon zavisan o vremenu. U dananje vrijeme
teko je koristiti samo rune postupke unosa podataka. Runi unosi tako obino koriste
kompjutorske obrasce za unos, izraun i iscrtavanje.
1.4.9.5.3. Kompjutorizovani unos podataka
U velikim projektima kompjutorizovani je unos podataka jedini nain za postizanje dobrog pregleda
nad rezultatima praenja. Pa ak je i u malim projektima kompjutorizovan unos u prednosti, s
obzirom da rezultati odmah mogu da se unesu u grafikon i to u razliitim rasponima i
kombinacijama. To tedi vrijeme i olakava zadatak interpretacije.
Rezultati praenja izmjereni runo unose se u bazu podataka, a elektroniki sakupljeni podaci
obino mogu da se prenesu direktno iz instrumenta ili putem medija za pospremanje. U sluaju
beskontaktnog praenja deformacija, to je praktini standard za mjerenja otklona obloga, podaci
se prenose direktno iz teodolita u kompjutor, gdje evaluacioni program izvodi potrebne
matematike kalkulacije i tada prenosi podatke o deformacijama u bazu podataka.
Kompjutorski program za unos i prikaz rezultata praenja treba da ima barem sljedee funkcije:
o organizovanje baze podataka prema terenskoj, podterenskoj i sekciji praenja
o mogunost pohranjivanja podataka iz svih instrumenata koritenih na terenu, kao ta su
ekstenzometri, piezometri, inklinometri, mjerai konvergencije beskontaktno praenje, itd.
o mogunost pohranjivanja dogaaja vezanih uz izgradnju, kao to je brzina izgradnje,
stanke u radovima, posebne pojave.
o procjena najsirovijih rezultata (izraunavanje napetosti kamena iz oitavanja pomou
ekstenzometra, primjena temperaturne korekcije na oitavanja konvergencije, ukljuujui
kalibracione vrijednosti.
o ako je potrebna produena obrada sirovih rezultata od strane drugog programa, softver za
unos treba da ima direktni interfejs na izlazu tog programa ili u najmanju ruku neutralni
interfejs, koji mogu da koriste oba programa.
o iscrtavanje podataka na ekranu, na svim uobiajenim izlaznim ureajima (ploteri i printeri)
i u datoteku radi umetanja u izvjetaje.
o iscrtavanje podataka u zavisnosti od vremena, unutar poprenog presjeka i uzdu
longitudinalnih sekcija tunela.
1.4.9.6 INTERPRETACIJA MJERNIH PODATAKA
1.4.9.6.1. Openito
Interpretacija mjernih podataka povezanih s tunelom ima sljedee zadatke:
o analiza stabilnosti kompletne konstrukcije tunela
o analiza mehanikog fenomena stijene zajedno sa redistribucijom napetosti i poputanjem
tla
o analiza optereenja potpornih elemenata, npr. stijenskih sidara, mlaznog betona, elinih
lukova, itd.
o procjena rizika za svaku graevinu ili konstrukciju u blizini tunela
1.4.9.6.2. Relevantnost metoda praenja
Prikladnost raznih metoda praenja varira meu pojedinim zadacima. Iz razliitih mjerenja stvara
se baza za interpretaciju:
1.4.9.6.2.1 Beskontaktno praenje deformacije
Spoznaja o apsolutnim pomjeranjima nekoliko taaka na obodu obloga tunela najbolja je baza za
temeljitu interpretaciju. Ovaj je metod veoma informativan s obzirom da se specifini geoloki
uslovi reflektuju na mjerenjima pa moe da se izvede vrlo osjetljiva prilagodba podgrade.
1.4.9.6.2.2 Konvergencije
itai konvergencija su vrlo osjetljiv alat za procjenu opte stabilnosti. Konvergencije ne daju
podatke o apsolutnim pomjeranjima zato to utvruju samo relativna pomjeranja. No, s obzirom da
su svi doprinosei elementi konstrukcije tunela sumarizirani u rezultat konvergencije, stabilisanje
konvergencija znai i stabilisanje cijele strukture.
Zbog vremenski zavisnih karakteristika stijene i podgrade, moe da postoji privremena stabilnost, no
znaajne deformacije mogu da se pojave u koracima bez oitog uticaja aktivnosti gradnje tunela.
1.4.9.6.2.3 Nivelisanje
Nivelisanje iskazuje neophodne informacije zajedno sa konvergencijama. U nekim uslovima (npr.
plitki tunel u slabom tlu), gdje je najkritinije slijeganje kalote, niveliranje krune i niveliranje
primarne podgrade jest prvi izbor pri analizi stabilnosti. Relativno slijeganje krune i podgrade jest
indikacija za tip mehanikog fenomena stijena, (prijenos tereta, podruja otputanja i
plastifikacije).
1.4.9.6.2.4 Buotinski ekstenzometri
Buotinski ekstenzometri daju informacije o deformacijama unutar tla/stijene. Koliina i distribucija
tih deformacija uzdu ekstenzometra omoguuju kvalitativnu procjenu stanja optereenja zemljita.
Rezultat te procjene zavisi od brojna sidara unutar buotine. to je kraa relativna udaljenost
sidara to su rezultati precizniji. Buotinski ekstenzometri esto omoguavaju odreivanje dubine
podruja plastifikacije uokolo tunela. To je vano za odluku o duini stijenskih sidara, s obzirom da
su oni obino projektovani da prijeu zonu plastifikacije.
1.4.9.6.2.5 Mjerna sidra
Oitanja daju relativno pomjeranje fiksnih taaka uzdu sijenskog sidra. U elastinim uslovima
prosjena sila moe da se izrauna iz prosjenih napetosti. Katkad napetost prelazi danu vrstou.
U tom sluaju Hookeov zakon vie ne vrijedi. Sila tada odgovara korisnoj sili. Deformacija potpuno
zalivenoga stijenskog sidra u buenju tunela od stijene je vrlo varijabilna uzdu njegove duine. U
tom sluaju izraunata sila je samo grubo pojednostavljenje.
1.4.9.6.2.6 Mjerenja napetosti
Optereivanje betonske obloge uglavnom se uvodi unutar prvih nekoliko dana ili ak sati nakon
njegovog nanoenja. Tokom tog perioda obino se dosegne najkritiniji stepen primjene betonske
obloge. Zato je utvrivanje ranog optereenja od najvee vanosti za procjenu lokalne i cjelokupne
stabilnosti i privremene podgrade.
Odreivanje napetosti u betonu pomou elija za pritisak nije zadovoljavajui metoda zbog toga
to relativno kruta elija ometa slabi mlazni beton i zbog slabog ugnijeenja uzrokovanog
promjenama u temperaturi. Mjera napetosti u mlaznom betonu razvijen je radi omoguavanja
bolje procjene optereenja tijekom prvih nekoliko dana. Ako su mjerenja napetosti kombinuju sa
interpretacijom deformacija obloga, ekstenzometarskih oitavanja itd., moe da se dosegne gotovo
potpuno razumijevanja strukturalnog ponaanja kombinovanog sistema tla i potpornog sistema.
1.4.9.6.3. Iscrtavanje podataka
Grafiki je prikaz podataka od posebne vanosti za interpretaciju. U dodatku grafikona sa
podacima, u odnosu sa vremenom treba da se prikae i lokacija iskopavanih proelja (kalota
stepenica i podnoni svod). Procjena predeformacije prije nultog oitanja od vanosti je da bi se
vrednovalo cjelokupno pomjeranje.
Za podatke o pomjeranjima korisni su sljedei grafikoni:
o mjerenja u zavisnosti od vremena
o mjerenja u zavisnosti od tunelskog poprenog presjeka i vremena
o mjerenja u zavisnosti od dionice i vremena
o Mjerenja u zavisnosti od rastojanja do iskopne plohe
o prikaz geotehnikih tendencija (npr.: oitanja 15 m iza radne plohe iskopa)
Za glavno praenje, popreni presjek koji sadri mjerna sidra, buotinske ekstenzometre i ostale
ureaje, podaci mjerenja obino se takoe, iscrtavaju u poprenome presjeku tunela.
1.4.9.6.4. Mjerenja za vrijeme radova
U posebnim podrujima (zone velikih rasjeda, podruja sa bubrenjem, itd.) u pravilnim intervalima
trebaju da se preduzimaju sljedea mjerenja:
o napetost u unutarnjoj oblozi
o deformacija obloge (npr. izdizanje podnonog svoda)
1.4.10 VENTILACIJA TUNELA
Ventilacija tunela mora da se dimenzionie za sve tunele tako da se u tunelu obezbijede propisani
nivoi zagaenosti ugljen monoksidom (CO), azotnim monoksidom (NO), aldehidima i ostalim
nezapaljivim hidrokarbonatima (CH), te zadovoljavajua vidljivost.
Nekoliko faktora treba da bude uzeto u obzir kod raunanja potrebnih koliina za svje vazduh i
kod odabira odgovarajuega ventilacionog sistema u tunelima: vertikalni plan tunela, broj cijevi
tunela i saobraajnih traka u smjeru vonje, projektovana kompozicija protoka saobraaja,
raunska brzina i gustoa protoka saobraaja, ali i nivo i duina tunela. Svi ti faktori utiu na
koncentraciju tetnih supstanci u tunelu.
Tabela 1: Podruja upotrebe razliitih ventilacionih sistema:
VENTILACIONI SISTEMI U ODNOSU NA DUINU TUNELA
Duina tunela u m
Dvosmjerni
saobraaj
Jednosmjerni
saobraaj
(jedna tunelska
cijev)
(dve tunelske
cijevi)
Prirodna longitudinalna ventilacija do 400 do 600
Mehanika longitudinalna ventilacija 400 - 600 600 - 3000
U pogledu ocjene ugroenosti:
a) s osnim ventilatorima
b) isisavanje kroz aht
c) isisavanje preko krova uz upravljanje otvorima za
odvod

600 - 1200

/
isisavanje preko krova uz upravljanje otvorima za
odvod
iznad 1200 /
Longitudinalna ventilacija sa isisavanjem na
odreenim takama < 2000 m ili
isisavanje preko krova uz upravljanje otvorima za
odvod
/ iznad 3000
Odabrani ventilacioni sistem (longitudinalni, polutransverzalni, transverzalni ili kombinovani) u
sluaju poara treba da omogue usmjeravanje dima, vruine i gasova.
Treba da se koriste osnovni iznosi emisionih plinova (koji su navedeni u PIARC uputstvima), ako ne
postoje pravila koja se tiu emisije plinova iz vozila i podaci o mjerenjima postojeih emisija.
Za projektovanje tunela, moraju da se koriste podaci o vrijednostima emisije izduvnih gasova koji
su navedeni u tabeli 2.
Tabela 2: Vrijednosti emisije izduvnih gasova vozila koji slue za planiranje ventilacije tunela
Godina
2000 2005 2010 2015 2020

CO
voz h
m
3
estice
voz h
m
3
CO
voz h
m
3
estice
voz h
m
3
CO
voz h
m
3
estice
voz h
m
3
CO
voz h
m
3
estice
voz h
m
3
CO
voz h
m
3
estice
voz h
m
3
Lina
vozila
benzin
0.075 0 0.043 0 0.033 0 0.029 0 0.028 0
Lina
vozila
dizel
0.014 20.6 0.010 13.9 0.009 9.53 0.009 7.30 0.008 6.49
Teretna
vozila
dizel
0.063 71.1 0.037 36.3 0.024 16.9 0.019 8.88 0.018 6.91
Tabela 3: Iznosi dozvoljenih koncentracija CO i vidljivosti za pojedina stanja u saobraaju
Stanje u saobraaju
Koncentracija CO
PPM
Vidljivost
m
-1

Normalan saobraaj (50 100 km/h) 70 0.005
Dnevno gusti saobraaj sa moguim saobraajnim epovima 70 0.007
Iznimno gusti saobraaj sa moguim saobraajnim epovima 100 0.009
Radovi na odravanju tunela, uz smanjeni saobraaj 20 0.003
Zaepljenje saobraaja u tunelu 200 0.012
* takoe se primjenjuje na tunele namijenjene pjeacima i biciklistima, u dodatku
motornim vozilima.
U svakom projektu moraju se vrednovati iznosi emisija s obzirom na godinu projektovanja,
projektovanog obujma saobraaja, starosti vozila, koliine prijeenih kilometara, smjetaj tunela i
nivo suvremenih tehnolokih dostignua koja se tiu maina i vozila.
Kriteriji saobraaja, koji se tiu dimenzionisanja ventilacionog sistema, ukljuuju koncetraciju CO,
koncentraciju NO
X
, smanjenje vidljivosti i brzinu protoka vazduha u normalnim uslovima rada i u
sluaju poara. Udovoljavanjem zahtjevima koji se tiu koliine CO, NO
X
i estica praine (iz
izduvnih plinova vozila i druge estice praine) treba da se udovolji i drugim standardnima emisija,
npr. nezapaljivih CH.
1.4.10.1 MINIMALNI KRITERIJI ZA PLANIRANJE VENTILACIJE
PIARC preporuke dozvoljavaju razne standarde kvaliteta vazduha u tunelima zavisno od stanja u
saobraaju. Ventilacioni sistem treba da bude dimenzionisan tako da mogu da se zadovolje sljedei
kriteriji u uslovima normalnog rada:
Normalan saobraaj (brzina izmeu 100 km/h i 30 km/h)
o Granica koncetracije CO: c = 100 ppm
o Granica koncetracije NO
X
: n = 25 ppm
o Koeficijent graninog stanja smanjene osvjetljenosti: k=0,007 m
-1

Kod tunela izmeu velikih gradova, kontrola saobraaja i sistem upravljanja treba da u normalnim
uslovima saobraaja sprijei saobraajne epove. U takvim tunelima brzina vozila uvijek treba da
bude vea od 30 km/h.
U sluaju bilo kakve promjene treba da se primjene najnovije primjenjive PIARC preporuke.
1.4.10.2 KONTROLA KVALITETA VAZDUHA U TUNELIMA
Za svaki ventilacioni sektor u svakoj cijevi tunela gdje je instalisan mehaniki ventilacioni sistem,
treba da se planira sljedee: dva mjerna sistema - jedan za mjerenje CO i estica praine u
vazduhu, te drugi za mjerenje brzine i smjera vazduha u tunelu.
Signali trebaju da se prenose jedinicama kontrole ventilacije, kontrole saobraaja i komandnom
centru.
U longitudinalnim ventilacionim sistemima brzina vazduha u normalnim uslovima funkcionisanja ne
smije da bude vea od 8 m/s. U svaki ventilacioni odjeljak treba da se postave mjerne naprave radi
kontrolisanja brzine vazduha i praenja rada ventilacionog sistema.
Iako su poari u tunelima rijetki, njihova mogunost mora da se uzme u obzir kada se dimenzionie
ventilacioni sistem i priprema plan za implementaciju ventilacije. Kada kontrolni sistem tunela
otkrije poar, treba da se iz normalnog radnog reima prebaci u reim dejstva za vrijeme poara. U
skladu sa PIARC preporukama, donja polovina saobraajnog podruja treba da bude ista od dima i
vruih gasova koliko god je to mogue, ime se omoguava bezbjedno podruje i dovoljna
vidljivost za evakuisanje ljudi iz tunela. U tunelima sa jednosmjernim saobraajom i
longitudinalnom ventilacijom, ventilacioni sistem treba da funkcionie na taj nain da brzina
vazduha u cijevi u sluaju poara ne prelazi 1,5 m/s. Kod dvosmjernog saobraaja, longitudinalni
protok vazduha treba da se zaustavi.
U tunelima duine 2000 m ili ve sa dvosmjernim saobraajom, treba da se planira transverzalna ili
polutransverzalna ventilacija, jer omoguuje neprekidno usisavanje dima i vruih plinova kroz
ventilacione vodove u ranim fazama poara kada je dim skoncentrisan samo ispod stropa cijevi
tunela. Preporua se kapacitet usisavanja od 80 m
3
/s/km, prema PIARC-u.
Sistem upravljanja ventilacijom mora da se isplanira tako da se mjeri brzina vazduha, estice
praine i koncentracija CO u tunelu , a izmjereni iznosi da se uporeuju sa ranije zadanim
graninim vrijednostima prilikom rada ventilacionih naprava. U sluaju da vrijednosti prelaze
granice, sistem kontrole i upravljanja treba da reaguje sukladno.
U tunelima koji nisu namijenjeni za saobraaj motornih vozila nije potrebna ni ventilacija.
1.4.11 TUNELSKA RASVJETA
Tunelska rasvjeta mora da se planira prema sektorima uzdu tunela tako, da je prikladna za
prilagodbu oiju vozaa na promjene u intenzitetu svijetla od dnevnoga svjetla na ulazu u tunel, do
tame u unutranjosti tunela (slika 15). Za tunele sa dvosmjernim saobraajem potrebno je u obzir
uzeti prelaze u intenzitetu svjetlosti ulaz u tunel na oba portala. Za svaki pojedinani tunel
potrebno je izraunati potrebnu osvjetljenost u skladu sa preporukama CIE (Meunarodna komisija
za rasvjetu).
S obzirom da uslovi koji se tiu svjetla u tunelu znaajno utiu na rasvjetu, a posljedino i na
elektrine energije, zidovi tunela se uglavnom boje svijetlom bojom (RAL 9001) do 4 m visine.

Sl. 15: Shematski prikaz toka jakosti rasvjete za vrijeme vonje tunelom tokom dana
1.4.11.1 ZONE TUNELA
1.4.11.1.1. Ulazna zona tunela inicijalna
Ulazna zona je najkritinija s obzirom na rasvjetu, jer zahtjeva najvei njen nivo tako da se sprijee
pojave sjena i efekata crne rupe kod vozaa koji prilazi tunelu. Na temelju preporuka od CIE
predviaju se vrijednosti izmeu 3000 cd/m
2
i 5000 cd/m
2
(u sluajevima kada na raspolaganju
nisu izmjerene vrijednosti). Omjer osvjetljenja ulazne zone i prilaznog podruja tunelu zavisi od
zaustavnog puta i rasvjete u prilaznom podruju.
1.4.11.1.2. Zona ulaza u tunel - prijelazna
U prijelaznoj zoni nivo osvjetljenja postepeno se smanjuje izmeu ulazne zone i unutranjosti
tunela. Duina prijelazne zone zavisi od brzine vozila i vremenu koje je potrebno da se vozaevo
oko prilagodi promjeni u osvjetljenju izmeu vanjskog podruja i unutranjosti tunela.
1.4.11.1.3. Unutranjost tunela
U tunelima sa jednosmjernim saobraajem, unutranjost je dio puta izmeu prijelaznog podruja i
izlaznih vrata, dio podruja u kojem prilagodba oka na promijenjeno osvjetljenje nema uticaja na
vizualnu percepciju.
U tunelima sa dvosmjernim saobraajem unutranjost je dio puta izmeu dvaju prijelaznih
podruja. Osvjetljenje unutranjosti treba da bude barem 4,00 cd/m
2
.
U podruju izlaznih vrata preporua se pojaano osvjetljenje u sluajevima kada je tunel u zoni
izlaza pozicioniran direktno prema sunevoj svjetlosti, to moe da rezultira uslovima teke
vidljivosti.
Ako je potrebno moe da se primijeni i rasvjeta prije i poslije tunela, to se postie upravljanjem iz
kontrolnog centra tunela.
1.4.11.2 SISTEMI TUNELSKE RASVJETE
Rasvjeta ulaznih i izlaznih podruja tunela mora biti opremljena CBL rasvjetom (indirektnom) uz
ugraene visokotlane natrijeve arulje. Natrijske svjetiljke visokog pritiska koji daju simetrinu
rasvjetu, koriste se u unutranjosti tunela.
U postraninim podrujima koriste se halogene svjetiljke sa bijelim svijetlom.
Rasvjetna tijela nune rasvjete napajaju se UPS sistemom preko vatrootpornih kablova.
1.4.11.3 PODEAVANJE TUNELSKE RASVJETE
1.4.11.3.1. Ulaz: inicijalna i prijelazna zona
Rasvjeta ulazne zone inicijalna i prijelazna treba da se podeava u odnosu na razliku u
osvjetljenju izmeu vanjtine i unutranjosti tunela. Osvjetljenje izvan i unutar tunela treba da se
mjeri napravama za mjerenje drumskog osvjetljenja i osvjetljenja u ulaznog podruja. Neprekidno
se vre fotometarska mjerenja unutar i izvan tunela, a kontrolne naprave neprestano uporeuju
izmjerene veliine pa se prema njima podeava rasvjeta. Treba da se omogui runo i automatsko
podeavanja rasvjete tunela.
Podeavanje rasvjete u inicijalnim i prijelaznim podrujima treba da ima pet nivoa (100%, 75%,
50%, 25%, 0%) ili nekoliko nivoa. U tu svrhu rasvjetna tijela treba da budu opremljeni
odgovarajuim regulatorima osvjetljenja pomou kojih se svijetlosni tok moe smanjiti do 50%.
1.4.11.3.2. Unutranja zona
Rasvjeta unutranje zone treba da se regulie prema gustoi sabraaja i dobu dana. Podeavanje
rasvjete u unutranjoj zoni treba da bude omoguenu na tri nivoa (100%, 50%, 25%). Rasvjetna
tijela treba da budu opremljena odgovarajuim reugulatorima osvjetljenja pomou koji svjetlosni
tok moe da se smanjiti do 50%.
Tuneli u kojima nije dozvoljen saobraaj motornih vozila (tuneli za pjeake i bicikliste) takoe
trebaju da budu opremljeni rasvjetom koja omoguuje dovoljnu vidljivost potrebnu za normalno
koritenje tunela.
1.4.11.4 MEHANIKA KONSTRUKCIJA RASVJETNIH TIJELA
Rasvjetna tijela treba da imaju jednako kuite za sve tri zone rasvjete (ulaz, prijelaz,
unutranjost), ako je to mogue. Rasvjetna tijela moraju biti smjetena iznad puta, paralelno sa
podrujem saobraaja i tako da se njihovo servisiranje moe izvriti zatvaranjem samo jedne
saobraajne trake.
Sve naprave, instalacija i oprema moraju se finalno obraditi na odgovarajui nain za predviene
uslove okoline i upotrebe.
Kuite rasvjetnih tijela treba da je otporno na atmosferske uslove unutar tunela i treba da ima
najmanje stepen zatitni IP 65.
Nekorodirajui elini lim i profili moraju biti iz litine Cr-Ni-Mo-Ti, kvalitet materijala br. 1.4571 po
DIN 17440.
Nekorodirajui materijal za spajanje i ugraivanje mora biti iz litine Cr-Ni-Mo kvalitet materijala, br.
1.4401 po DIN 17440 ili iz epoksidnih materijala odgovarajue mehanike nosivosti koji u pogledu
odpornosti na poar odgovaraju standardu DIN 4102.
Aluminijeva litina, se upotrebljava ako je odobrena sa strane investitora kao konstrukcijski materijal
i mora biti Al.Mg-Si 05 po DIN 1725 s vrstoom F25 i H14 po DIN 1748 za profile i Al.Mg3 po DIN
1725 za aluminijumski lim.
Aluminijeva litina je uvijek peskarena, kao to je u nastavku navedeno osim, ako nije iskljuivo
drugaije navedeno.
Pocinkovani elik se upotrebljava, ako je to iskljuivo odreeno. Pocinkovani elik se uvijek
zatiuje sa prevlakom iz cinka po vruem postupku.

1.4.12 UPRAVLJANJE TUNELOM
1.4.12.1 OSNOVNI ZAHTJEVI
Sistem upravljanja tunelom treba da je zamiljen tako da je mogue ostvariti optimalne
saobraajne uslove na dijelovima puta gdje se nalaze tuneli, uz zadane postojee i planirane uslove
na tim dijelovima.
Upravljanje tunelom treba da planira postupke koji se tiu:
o Normalnih uslova rada;
o Odravanja ili predvidljivih vanrednih situacija (npr. vanredni transport);
o Nepredvieni vanredni dogaaji (nesree, vonja u suprotnom smjeru, zaustavljena
vozila);
o Poar u tunelu;
o U sljedee svrhe:
o Bolja bezbjednost saobraaja;
o Poveani komfor i ekonominost prijevoza ljudi i dobara; i
o Direktno smanjenje tetnog uticaja na okolinu.
1.4.12.2 FUNKCIJE SISTEMA UPRAVLJANJA TUNELOM
Glavne funkcije sistema upravljanja tunelom, koje su i interaktivno povezane, jesu redom:
o Sakupljanje (zamjeivanje) podataka o saobraaju i okolini koji se tiu vanrednih dogaaja
ispred i unutar tunela (saobraajne nesree, poari, rad na odravanju, kvalitet vazduha
unutar tunela);
o Upravljanje za vrijeme vanrednih dogaaja;
o Kontrola trenutanog stanja saobraaja ispred i unutar tunela koritenjem komunikacionih
naprava (trobojni semafori, jednobojni semafori bljeskalice, promjenjivi znakovi
obavjetenja o saobraaju CTIS, radio, SOS, video nadzor, zvuni sistem);
o Upravljanje ventilacijom (ako postoji);
o Upravljanje rasvjetom (danju, nou, u sluaju nude );
o Osiguranje elektrinoga napajanja (iz mree ili nunih izvora);
o Upravljanje protokom saobraaja i informisanje korisnika drumske mree izvan i unutar
tunela.
U sluaju da je sistem upravljanja tunelom dio nekog ireg sistema (npr. sistem za kontrolu i
upravljanje autoputeva ili drugih puteva), treba da bude u komunikaciji i povezan sa drugim
sistemima.
Sistem e pruati kontrolu i upravljanje saobraajem kada:
Saobraajne karatkeristike dosegnu kritine nivoe (unutar tunela ili u zoni gdje se tunel nalazi);
Uslovi u okolini ugroavaju bezbjednost korisnika puta (slaba vidljjivost, prevelika koncentracija CO
);
Kad se predvieni i nepredvieni dogaaji pojave na putu (radovi na cesti, saobraajne nesree,
poari ).
1.4.12.3 PODACI PRIKUPLJENI MJERENJIMA
Mjerne naprave za prikupljanje podataka o saobraaju i okolini treba da budu postavljene na
mjestima koja omoguavaju pregled stvarne situacije u saobraaju uzdu cijeloga tunela. Posebna
panja treba da se posveti ulaznim i izlaznim zonama tunela:
o Mjerne naprave za sakupljanje podataka o saobraaju (u stvarnom vremenu) trebaju dati:
podatke o broju (brojanje), podatke o brzini vozila, struktura saobraaja za svaku
saobraajnu traku;
o Mjerne naprave za skupljanje podataka o okolini: prijavljivanje poara, mjerenje CO i
vidljivost, longitudinalna brzina vazduha u tunelskoj cijevi, informacije o vremenskim
uslovima izvan tunela, u mjeri u kojoj oni mogu da utiu na saobraajne uslove unutar
tunela.
Mjerne naprave za sakupljanje podataka o okolini treba da budu smjetene unutar cijevi tunela i
niama (udubine u zidu) kao i u energetskim stanicama te u podruju od uticaja izvan tunela.
1.4.12.4 UPRAVLJANJE SAOBRAAJEM UNUTAR TUNELA
Sistem upravljanja saobraajem unutar tunela sastoji se od:
o Znakova obavijesti o saobraaju;
o Trobojnih semafora, jednobojnih semafora bljeskalica;
o Promjenjivih znakova obavijesti o saobraaju (CTIS) (vienamjenskih);
o Promjenjivih saobraajnih znakova (CTS); (vienamjenskih)
o Kontrolnog sistema upravljanja (CMS);
o Mree za prijenos podataka;
o Centra za upravljanje tunelom (TMC).
Znakovi obavijesti o saobraaju trebaju imati prikaz sadraja, koji je prilagoen trenutnoj situaciji
na cesti; moraju i omoguavati upravljanje protokom saobraaja i informisati korisnike ispred i
unutar tunela.
Veliina, osvjetljenost i poloaj obavjesnih saobraajnih znakova u vezi sa njihovom lokacijom
(vrata tunela, rub tunelske cijevi) omoguit e najveu moguu vidljivost znakova pri najviim
dozvoljenim brzinama vozila u svim uslovima okoline.
Kontrolori kontrolnog sistema upravljanja treba da na odgovarajui nain obrade podatke
sakupljene pomou mjernih naprava za saobraaj i okolinu, da saobraaju sa ostalim naprava u
sistemu upravljanja, da upravljaju obavjesnim saobraajnim znakovima, rasvjetom i ventilacijom.
Mrea za prijenos podataka mora da omogui sljedee:
o Prijenos skupljenih podataka o saobraaju i okolini ( u stvarnom vremenu) iz mjernih
naprava do centra za upravljanje tunelom;
o Prijenos tih podataka iz cent(a)ra upravljanja tunelom do obavjesnih saobraajnih znakova,
koji tada prikazuju odreene saobraajne sadraje u sluaju runog ili automatskog dejstva
sistema;
o Povezivanje sa viim nivoima kontrole i upravljanja saobraajem na autocestama
(regionalna kontrola saobraaja i upravljaki centar na cesti);
o Povezivanje sa ostalim informacionim sistemima (glavna kontrola saobraaja i upravljaki
centar na cesti).
Mreni i pojedini elementi sistema moraju da koriste uniformni protokol za komunikaciju, koji
takoe omoguava nadogradnju sistema novim napravama.
Centri upravljanja tunelom (TMC) treba da budu prilagoeni lokalnim okolnostima i zahtjevima u
odnosu na tunele kojima se upravlja. Moraju neprekidno da primaju, analiziraju, pohranjuju i
prikazuju podatke iz mjernih naprava i ostalih informacionih sistema; ti podaci mogu da budu u
tekstualnom, digitalnom audio ili video formatu. TMC mora da posjeduje sistem za mjerenje
vremena i upozoravanje u sluaju kritinih situacija u saobraaju, sisteme predvianja simulacije
saobraaja i vanrednih dogaaja, te sistem za alarmisanje hitnih slubi (policijskih spasilakih
slubi, vatrogasaca, medija ).
1.4.12.5 UPRAVLJANJE U VANDREDNIM OKOLNOSTIMA
U tunelima mogu da se oekuju i predvieni vanredni dogaaji (npr. radovi na odravanju,
vanredni transport) i nepredvieni vanredni dogaaji (nesree, vonja u suprotnom smjeru,
zaustavljena vozila, poari).
U sluaju da doe do vanrednog dogaaja u tunelu, sistem, uz automatsko (ako je instalisan),
mora da omogui i runo preduzimanje odgovarajuih mjera upravljanja tunelom i informisanja
korisnika (saobraajne nesree, radovi na odravanju).
U sluaju zatvaranja tunela (jednocjevnog tunela, dvosmjerni saobraaj), na ulaznom platou treba
da je predvieno posebno podruje za spaavanje sudionika u vanrednom dogaaju, te takoe
podruje za slijetanje helikoptera kod tunela za koje je posebna studija predvidila tu potrebu.
1.4.12.5.1. Sistemi nadziranja tunela
Sistemi kontrole tunela i sigurnosne naprave treba da se planiraju u skladu sa Direktivnom EU
(tabela opreme je navedena u dodatku 2).
1.4.12.5.1.1 SOS pozivni sistem
SOS telefoni moraju da se postave ispred ulaza i u tunelu na meusobnom rastojanju od 150 m
uzdu jedne strane cijele cijevi tunela.
SOS telefoni u tunelu moraju da se postave u nie i da se zatvore pomou vrata. SOS telefoni blizu
ulaza trebaju biti na stupovima udzu ceste van tunela ili u specijalnim kabinama.
SOS sistem treba da bude povezan sa komandnim centrom.
1.4.12.5.1.2 Video nadzor (CCTV- televizija zatvorenog kruga)
Sistem video nadzora mora da bude postavljen u tunele due od 500 m.
Video praenje omoguava operaterima u komandnom centru da konstantno prate situaciju u
cijelom tunelu i u podrujima obih ulaza. Kamere u tunelu trebaju da budu statine, dok u
podrujima vrata moraju da budu okretljive i opremljene objektivom za zumiranje. Kamere unutar
tunela trebaju da se pozicioniu tako da omoguavaju optimalni pregled situacije u tunelu te na
takvim udaljenostima koje omoguavaju nadogradnju sistema video praenja sistemom za
automatsku detekciju vanrednih dogaaja.
U vanrednim dogaajima, SOS pozivima ili poarnim alarmima, slika na ekranu u kontrolnom
centru treba da se automatski prebaci na kameru na dotinoj lokaciji.
1.4.12.5.1.3 Automatska detekcija vanrednih dogaaja
Postavljanje opreme za automatsko otkrivanje izvanrednih dogaaja preporua se u tunelima
duim od 1000 m na cestama iz tehnike grupe A.
1.4.12.5.1.4 Tunelski radio ureaji
U tunelima duim od 500 m treba da se postavi radio sistem koji omoguava komunikaciju na
odvojenim frekvencijama za hitne slube (policiju, vatrogasce, spasilaku slubu) i slubu
odravanja, te za nacionalnu radijsku stanicu sa mogunou komunikacije direktno u njen
program iz komandnog centra.
1.4.12.5.1.5 Zvuni sistem
Tunelima duim od 1000 m sa cestama iz tehnike grupe A preporua se instalacija zvunika
postavljenih na lokacijama koje omoguavaju dobar prijem u sluajevima izvanrednih dogaaja
(npr. na ulaznom/izlaznom i u zonama sklanjanja).
1.4.12.5.1.6 Saobraajni znakovi i signali
Saobraajni znakovi moraju biti postavljeni u skladu sa zahtjevima koje je navela Direktiva EU.
Deskripcija i zahtijevani oblici ispisani su na dodatku 3.
Veliina saobraajnih znakova mora biti ograniena prostorom izmeu zida tunela i kolnika,
openito do 50 cm.
1.4.12.5.1.7 Transport opasnih materija
S obzirom na transport tetnih materija moraju se da se preduzeti sljedee mjere:
o Znakovi koji opisuju dozvoljene i zabranjene tvari moraju da se postave ispred zadnjeg
izlaza prije tunela;
o Mora se napraviti analiza rizika gdje su navedene mjere kod transporta tetnih materija
(potvrda o dozvoli za ulazak u tunel, stvaranje konvoja vozila, istovremeni transporti);
o Prilagoeno upravljanje tunelom za transport tetnih materija.
1.4.12.5.1.8 Rastojanje meu vozilima
Minimalno bezbjedonosno rastojanje od prednjeg vozila, koje se primjenjuje za cestovne korisnike
pri maksimaloj dozvoljenoj brzini jest 50 metara za lina vozila i 100 metara za teke kamione, a
sve pod normalnim uslovima vonje i u sluajevima defekta, gustog saobraaja, nesrea ili vatre u
tunelu.
U sluajevima kada saobraaj unutar tunela stane, primjenjivo bezbjedno rastojanje treba da bude
ekvivalentno barem polovinom rastojanju koje je gore navedeno.
1.4.12.5.2. Postrojenja za bezbjednost tunela
1.4.12.5.2.1 Izlazi i putevi za sluaj nude
Treba da se omogui mogunost evakuacije korisnika tunela u sluajevima nesrea ili poara.
Tada putnicima treba da se omogui naputanje tunela bez njihovih vozila kroz:
o Izlaze iz tunela prema van;
o Transverzalne veze sa drugom cijevi tunela;
o Izlaze za sigurnost (opcionalno i do ispitnoga ili istraivakog iskopa druge cijevi tunela);
o Sklonita sa spasonosnim putevima koji su odvojeni od tunelskih cijevi.
Sklonita bez izlaza do evakuacionih poteva koji vode do otvorenoga prostora, ne smiju se graditi.
Mjere na ulazima u nune izlaze (vrata) moraju sprijeiti irenje dima i topline prema izlazima za
nudu, kako bi korisnici tunela mogli da se bezbjedno sklone, a spasilaki timovi sigurno da uu u
tunel.
1.4.12.5.2.2 Zone sklanjanja
U tunelima duim od 1000 m treba da se implementiraju zone sklanjanja, za svrhu zaustavljanja u
sluajevima nude ili radi odravanja. Zona sklanjanja treba da ugrubo bude dugaka 40 m i barem
2,5 m iroka (Slike 16-21). Udaljenost izmeu zona sklanjanja u dugim tunelima ne smije da pree
1000 m.
Nie za SOS pozive takoe trebaju da budu ukljuene u zone sklanjanja.

Slika 16: Parkirna nia u jednosmjernom tunelu tlocrt

Slika 17: Parkirna nia u dvosmjernom tunelu tlocrt

Slika 18: Profil razmaka podruja parkirne nie pri jednosmjernom saobraaju


Slika 19: Profil razmaka podruja parkirne nie pri dvosmjernom saobraaju

Slika 20: Veza poprenih prolaza za vozila tlocrt

Slika 21: Povezanost poprenih prolaza za vozila u sluaju nude tlocrt
1.4.12.5.2.3 Popreni pjeaki prijelazi u tunelima
Popreni pjeaki prelazi u tunelima moraju moraju da budu predvieni kod svih tunela duih od
1000 m, i to zbog mogue nude i za svrhe odravanja. Udaljenost izmeu poprenih pjeakih
prijelaza ne smije da pree 500 m.
1.4.12.5.2.4 Popreni prijelazi za vozila
Popreni prelazi za vozila trebaju da budu predvieni za sve tunele due od 2000 m. Obino su
takvi prelazi postavljeni na svakoj drugoj zoni sklanjanja ili na svakom treem transverzalnom
nosivom stupu (maks. 1500 m). Ovi prelazi omoguavaju da sva vozila napuste podruje tunela
kroz drugu tunelsku cijev u sluaju nude.

Slika 22: Popreni prijelazi za vozila u sluaju nude popreni presjek

Slika 23: Popreni prolazi za sva vozila popreni presjek
1.4.12.5.2.5 Nie za SOS pozive
Lokacija nia za SOS poziva treba da bude predviena tako da njihovo meusobno rastojanje ne
bude vee od 150 m a njihova udaljenost portala ne bude majna od 200 m.
Dimenzije zona sklanjanja, protupoarnih nia, nia za SOS pozive i transverzalnih prijelaza treba
da budu u skladu sa zahtjevima odreenima u Direktivi.
Dimenzije i izgled nia za pozive u sluaju nude:

Slika 24: Nia za pozive u sluaju nude nacrt i bokocrt (popreni presjek)

Slika 25: Nia za pozive u sluaju nude tlocrt
1.4.12.5.2.6 Elektrino napajanje
Glavno napajanje tunela
Napajanje tunela treba da bude planirano ekonomino. Dugaki tuneli ili sistem nekoliko tunela e
da se napaja kroz dva neovisna izvora, od kojih je svaki u mogunosti da napaja cijeli sistem
tunela. Jedan izvor biti e dovoljan za krae tunele.
Napajanje u sluaju nude
U sluajevima kvarova napajanja, sistem za neprekidno napajanje (UPS) e da sprijei pojavu
zamraenja ili prekida u kontroli tunela.
UPS se sastoji od usmjerivaa, pretvaraa i akumulatorske baterije, a treba da omogui rad
komandnog centra, sistema kontrole upravljanja i bezbjednosnih naprava (saobraajnih znakova,
bezbjednosne rasvjete) tunela na barem jedan as. UPS treba da bude implementiran u svim
centralama za napajanje / energetskim postajama tunela.
1.4.12.6 PROTUPOARNA BEZBJEDNOST U TUNELIMA
Za potrebe protupoarne bezbjednosti tuneli treba da budu opremljeni protupoarnim alarmima i
sistemima. Oni treba da se planiranju u skladu sa zahtjevima iz europske Directive.
Vatrootpornost opreme mora da bude na 400C za 20 minuta i mora da bude u operativnom stanju
u vrijeme poara.
1.4.12.6.1. Hidrantna mrea
U tunelima duim od 500 m ili u skladu sa zahtjevima Direktive s obzirom na analizu rizika
protupoarni sistem treba da ima cjevovod pod pritiskom i hidrante sa pouzdanom vodoopskrbom
uzdu cijelog tunela. Cjevovod pod pritiskom treba biti postavljen u instalacionom kanalu ispod
trotoara. Kod tunela sa dvije cijevi, cjevovodi pod pritiskom u obije cijevi trebaju da budu spojeni
na zajedniki vodeni sistem. Vodeni pritisak u hidrantima treba da bude izmeu 6 i 12 bara.
Cjevovod pod pritiskom treba da bude spojen sa lokalnim sistemom vodoopskrbe ili sa vodenim
rezervoarom. Dimenzije vodenog rezervoara i pritisak cjevovoda dovoljni su za postizanje
neprekidnog protoka od 1200 l/min u vremenu od barem jednog asa.
Protupoarne nie treba da se postave u odstojanju ne veem od 150 m uzdu cijelog tunela. One
moraju da budu povezane sa cjevovodom i opremljene sa 120 m dugakim crijevom i mlaznicom.
Ako je prikladno koritenje sistema za automatsko gaenje poara u cestovnim tunelima,
mogunost njihove instalacije treba da se istrai.
Dimenzije i izgled protupoarne nie:


Slika 26: Protupoarna nia nacrt i popreni presjek

Slika 27: Protupoarna nia tlocrt
1.4.12.6.2. Prenosivi runi aparati za gaenje
Prenosivi runi aparati za gaenje se postavljaju u svim tunelima radi trenutanog gaenja malih
poara. Dva prenosiva runa aparata treba da se postave u svaku niu za SOS pozive. Signali koji
ukljuuju protupoarni aparat e da ugase protupoarni alarm.
1.4.12.6.3. Vatrodojavni sistemi
U svakoj nii za SOS pozive i blizu vrata tunela treba da se postavi klju za protupoarni alarm
runa naprava za vatrodojavu.
Mora se predvidjeti ugradnja Automatskog vatrodojavnog sistema (linijski vatrodojavni ureaj) u
tunele due od 500 m i treba da ukljui opciju odreivanja lokacije poara.
Automatski detektori dima moraju da se postave u sve nie za napajanje, nie za SOS pozive,
centrale za napajanje i u komandni centar.
Signal protupoarnog alarma mora odmah da aktivie protupoarni program i prijavit e se
komandnom centru iz kojeg e da se uzbune kompetentne slube sukladno Planu informisanja i
uzbunjivanja.
1.4.13 ORGANIZACIJA RADA TUNELA
1.4.13.1 PLAN RADA TUNELA
Tokom inicijalnog ili detaljnog planiranja, mora da se izradi plan rada tunela koji e imati odgovore
na sve predvidive situacije koje mogu da se pojave za vrijeme rada tunela. Takav plan mora da
navede metod upravljanja tunelom s obzirom na bilo kakve podatke o saobraaju i okolini koje
sistem otkrije i obradi. Rad sistema tunela u normalnim uslovima rada i u uslovima standardnih
sluajeva nude mora da se regulie automatski pomou lokalnih jedinica upravljanja pojedinim
sistemima (rasvjeta, ventilacija, saobraajni znakovi, vatrodojava, itd.).
Svi podaci koji su zabiljeeni pomou lokalnih kontrolnih jedinica, prenijet e se do centra
upravljanja tunelom (TMC) pomou sistema prijenosa podataka.
Plan rada tunela treba da ukljuuje procedure za:
o Normalne uslove rada;
o Odravanje i druge predvidive situacije u tunelu (vanredni transport);
o Nepredvidive dogaaje u tunelu (nesree, poari).
Svi podaci koji se tiu trenutanog rada tunelskih sistema prikazuju se na ekranima u centru
kontrole upravljanja, nakon prethodne kompjutorske obrade. Operateri imaju neprestan uvid u
trenutne uslove svih tunelskih sistema i mogunost runog upravljanja pomou kompjutera bilo
kojom napravom. Svi podaci o radu naprava i sistema u tunelu neprestano se biljee i pohranjuju u
kompjuter.
Uz kompjutersko praenje, centar upravljanja tunelom ima i monitore video sistema, sistem SOS
poziva i radio stanicu za osoblje odravanja i opremu radijskog sistema tunela.
U sluaju bilo kakvih kvarova na sistemu veza i prijenosa signala izmeu tunela i upravljakog
centra, upravljanje tunelom se prebacuje na lokalne jedinice upravljanja.
1.4.13.2 ULOGE POJEDINIH SERVISA
1.4.13.2.1. Administrativna tijela
Treba da se ustanovi administrativno tijelo, koja e da bude odgovorno za sigurnosne aspekte
u tunelima i usvajanje potrebnih mjera za implementaciju zahtjeva iz Direktive EU.
Administrativno tijelo moe da bude ustanovljeno na nacionalnom, regionalnom ili lokalnom nivou.
Svaki tunel smjeten u pojedinoj zemlji treba da bude pod kompetencijom odreene
administrativne vlasti. Kada se govori o tunelima smjetenim u dvije zemlje, svaka drava moe da
ustanovi svoje administrativno tijelo ili obje zemlje mogu da ustanove jedno zajedniko.
Administrativno tijelo ima kompetenciju ograniavanja koritenja tunela ako se bezbjednosni uslovi
pokau kao nezadovoljavajui. Ono prepisuje mjere na bazi kojih se uspostavlja normalno
funkcionisanje tunela.
Zadaci administrativnog tijela su:
o Redovno testiranje i ispitivanje tunela i propisivanje odgovarajuih mjera o tome;
o Stavljanje u upotrebu organizacionih i operacionih shema (ukljuujui i planove rada u
sluaju vanrednih dogaaja) za treniranje servisa za nudu;
o Navoenje procedura za zatvaranje tunela u sluaju vanrednih dogaaja;
o Ustanovljavanje odgovarajuih mjera za smanjenje rizika.
S obzirom na organizacioni nivo, administrativno tijelo e radi koordinacije i kontrole upravljanja
nesreama u izvanrednim dogaajima u tunelima initi sljedee:
o Navoditi zahtjeve za inspekcije tunela s naglaskom na bezbjednost;
o Kotrolisati organizacione i operativne programe (ukljuujui planove rada u sluajevima
nude) za treniranje uvara i koritenje bezbjednosnih mjera;
o Definisati zadae uvara;
o Kontrolisati i usvajati zahtijevane mjere za smanjenje rizika;
o Zatvarati tunele za vrijeme vjebi sluajeva nude i poarnog testiranja.
1.4.13.2.2. Upravnik tunela
Upravnik tunela (entitet u dravnom ili privatnom vlasnitvu) treba da se odredi za svaki tunel i
koji e da bude odgovoran za upravljanje tunelom, u pogledu planiranja, implementacije ili faze
rada. I administrativno tijelo moe da ima takvu funkciju.
Svaki znaajan predvien ili nepredvien dogaaj mora da bude predmetom izvjetaja upravnika
tunela. Izvjetaj treba da bude proslijeen, unutar mjesec dana, inenjeru za bezbjednost,
administrativnom tijelu i kompetentnim servisima za nudu.
Ako upravnik tunela dobije izvjetaj koji ukljuuje analizu okolnosti izvanrednog dogaaja ili
zakljuak koji proizlazi iz tog izvjetaja, treba da ga preda administrativnom tijelu, inenjeru za
bezbjednost i servisima za nudu unutar mjesec dana od primanja tog dokumenta.
1.4.13.2.3. Inenjer za bezbjednost
Upravnik tunela treba da odredi inenjera za bezbjednost za svaki tunel koji je podloan
prethodnom odobrenju administrativnog tijela.
Inenjer za bezbjednost mora da koordinie sve bezbjednosne mjere kako bi se omoguila
bezbjednost korisnika i tunelskog personala. Takva linost moe da bude lan tunelskog personala
ili servisa nadlenog za dejstva u sluaju vanrednih dogaaja, ali treba da bude nezavisan od svih
servisa odgovornih za bezbjedni rad tunela.
Inenjer za bezbjednost moe da bude odreen za nekoliko tunela u regionu.
Svaki inenjer za bezbjednost treba da izvrava nekoliko funkcija:
o Obezbjeuje koordinaciju organizacije servisa za sluaj nude te kooperaciju u pripremi
radnih shema;
o Sarauje u planiranju, implementaciji i ocjenjivanju nunih operaciaj;
o Saradnja u pripremi bezbjednosnih shema i opisa (specifikacija) konstrukcija, opreme i
rada za nove tunele kao i za rekonstrukciju ve postojeih;
o Provjera da li su personal (operateri) i nudni servisi adekvatno uvjebani i da li dovoljno
sarauju u planiranim vjebama;
o Saradnja u izboru konstrukcije, opreme i rada tunela;
o Provjeravanje da li se instalacije i oprema tunela pravilno odravaju;
o Saradnja u procjeni svih znaajnih vanrednih dogaaja, te posebno pristup i pohranjivanje
podataka u sluaju poara, a zatim predaja tih podataka administrativnom tijelu u
dovoljno detaljnoj razradi.
1.4.13.2.4. Inspekcioni servisi
Inspekcioni servisi vre nadzor, procjenu i ispitivanje. I administrativno tijelo moe da preuzme ove
zadatke. Svaki servis koji izvodi ove zadatke mora da ima dovoljnu strunost i visok nivo
kompetentnosti te mora da bude nezavisan od upravnika tunela.
1.4.13.3 DOKUMENTACIJA, PUTANJE TUNELA U RAD I PLANIRANO
VJEBANJE
1.4.13.3.1. Bezbjednosna dokumentacija
Upravnik tunela mora cijelo vrijeme da uva bezbjednosnu dokumetaciju za svaki tunel. Kopija
bezbjednosne dokumentacije prosljeuje se inenjeru za bezbjednost.
Bezbjednosna dokumentacija mora da ukljuuje preventivne i zatitne mjere za pruanje
bezbjednosti ljudima, uzimanjem u obzir karakteristike ceste, konfiguraciju konstrukcija, njihovog
okruenja, karatkeristike saobraaja i podruja aktivnosti vanjskih servisa u nudi.
U fazi projektovanja tunela, bezbjednosna dokumentacija mora da sadri sljedee:
o Opis planiranih konstrukcija i pristup njima, zajedno sa planovima potrebnim za
razumijevanje njihovoga projekta i predvienih priprema za funkcionisanje tunela;
o Studije predvianja saobraaja koje ustanovljuju i objanjavaju razloge za uslove koji se
oekuju u transportu tetnih tvari, zajedno sa koMprativnom analizom opasnosti, koje
mogu da se pojave u raznim aranmanima takvih transporta;
o Studija o posebnim opasnostima koja opisuje bilo kakve nesree, koje mogu da se dogode
za vrijeme rada tunela te karakteristikama i opsegu njihovih moguih posljedica; takva
studija mora da definie i potkrijepi mjere za smanjenje vjerovatnosti takvih nesrea i
njihovih posljedica;
o Miljenje o bezbjednosti od strane strunjaka ili organizacije specijalizovane na tom polju.
Kod tunela koji su trenutano u izgradnji, bezbjednosna dokumentacija treba da takoe ukljuuje
sve mjere koje pruaju bezbjednost ljudi koji rade na terenu.
Bezbjednosna dokumentacija za tunel u pogonu mora da ukljuuje sljedee:
o Opis izgraenog tunela i pristup ka njemu, zajedno sa potrebnim planovima za
razumijevanje projekta i operativnih rjeenja.;
o Analiza postojeeg saobraaja i predviene promjene, ukljuujui i uslove primjenjive za
transport tetnih materija;
o Posebne studije o opasnostima, opis nesrea koje mogu da se pojave za vrijeme rada
tunela, te karakteristike i opseg potencijalnih posljedica, takve studije moraju da definiu i
potkrijepe mjere za smanjenje vjerovatnosti takvih nesrea i njihovih posljedica;
o Opis organizacije, potrebnih ljudskih resursa i materijala kao i upute upravnika tunela, sve
radi obezbjeenja rada i odravanja tunela;
o Plan aktivnosti i bezbjednosti koji je pripremljen u saradnji sa servisima za nudu;
o Opis sistema neprekinutih povratnih informacija o iskustvima u kojima mogu da se
zabiljee i proue znaajni vanredni dogaaji i nesree;
o Izvjetaj i analiza znaajnih vanrednih dogaaja i nesrea;
o Listu izvrenih vjebi bezbjednosti i analiza rezultata.
Odgovarajui administrativni servis mora da, prije prvog otvaranja tunela za javnost (putanja
tunela u rad) i nakon bilo kakvih znaajnih promjena u konstrukciji ili radu ili zbog obuhvatnije
rekonstrukcije koja moe znaajno da promjeni neki od konstitutivnih dijelova bezbjednosne
dokumentacije, u dodatku gore navedenoj dokumetaciji, on takoe mora da odobri analizu
provedeno od strane strunjaka ili organizacije specijalizovane za bezbjednost cestovnih tunela, u
kojoj su odobrene mjere iz ove dokumentacije s obzirom na bezbjednosne uslove.
1.4.13.3.2. Planirane vjebe
Upravnik tunela mora, u saradnji sa inenjerom za bezbjednost, barem jednom godinje da
organizuje planirane vjebe za zaposleni personal u tunelu i za servise za nudu.
Vjebe moraju da budu:
o to je mogue vie realistinije, i treba da budu u skladu sa definisanim scenarijima
vanrednih dogaaja;
o Daju jasne rezultate;
o Provedene u saradnji sa strunjacima za odravanje i sa servisima za nudu, uz
spreavanje oteenja tunela i smanjenje na minimum uticaja na protok saobraaja;
o Po mogunosti mogu dijelom da se provedu u tablinoj formi ili kao kompjuterska
simulacija, to e dati komplementarne rezultate.
Inenjer za sigurnost treba da nadgleda takve vjebe, pripremi izvjetaj i ako je potrebno, da
podnese odgovarajue prijedloge upravniku tunela koji tada mora da preduzme odgovarajue
korake s tim u skladu.
1.4.13.4 VANREDNI DOGAAJI U TUNELU
1.4.13.4.1. Radovi u tunelu
Djelimino ili poptuno blokiranje saobraajnih traka zbog izgradnje ili radova na odravanju koji su
unaprijed planirani, uvijek moraju da zaponu i da zavre izvan tunela. Koritenje semafora unutar
tunela zbog planiranih blokada nije doputeno, osim u sluaju vanrednih dogaaja/nesrea.
Blokada saobraajnih traka mora da se naznai prije ulaska ceste u tunel. U tu svrhu mogu da se
koriste i saobraajni znakovi obavjetenja, semafori i mehanike prepreke.
1.4.13.4.2. Upravljanje u sluaju nesree
U sluaju ozbiljnog vanrednog dogaaja, upravnik tunela ili inenjer za bezbjednost mora da
smjesta zatvori tunel (sve cijevi). To se mora provesti aktivisanjem gore spomenute opreme ispred
ulaza u tunel, ali takoe i promjenjivim saobraajnim znakovima, semaforima i mehanikim
preprekama unutar tunela, ako takva oprema postoji, kada saobraaj mora da se zaustavi to je
mogue prije, izvan tunela i u njemu.
1.4.13.4.3. Blokada tunela
U sluaju blokade tunela (kratkorone ili dugorone), korisnici se moraju putem lako dostupnoga
sistema informisanja obavijestiti o najboljim alternativim rutama/pravcima.
U sluaju vanrednog dogaaja u dvocjevnom tunelu, saobraaj treba da se zaustavi i preusmjeri u
obje cijevi tako da ona cijev u kojoj se dogaaj nije pojavio bude koritena kao evakuacioni i put za
spaavanje.

1-4 Projektiranje Tunela

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1-4 Projektiranje Tunela

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bosna i Hercegovina

DIREKCIJA CESTA Javno preduzee

You might also like