HIEPKHACHQUAY

Tp bi ging
Quang hc

Kin Giang, thng 3/2009

MC LC
Trang
Bn cht ca bc x in t ............................................................................................... 1
Lng tnh sng ht ca nh sng .................................................................................. 12
Ngun pht nh sng kh kin ........................................................................................ 20
Tc nh sng ............................................................................................................... 28
K thut hin vi hunh quang ........................................................................................... 39
S phn x nh sng ........................................................................................................ 44
S khc x nh sng ........................................................................................................ 52
S giao thoa nh sng ..................................................................................................... 62
S nhiu x nh sng ....................................................................................................... 72
S phn cc nh sng ...................................................................................................... 79
Thu knh v quang hnh hc .......................................................................................... 91
Cc loi gng ................................................................................................................ 99
Lng knh v b tch chm tia ...................................................................................... 110
S nhn v cm gic v mu sc ..................................................................................... 121
Cc mu c bn ............................................................................................................. 135
Quang sai h thu knh ............................................................................................... 140
Hin tng lng chit .................................................................................................. 146
nh sng v Nng lng ............................................................................................... 157
Tng quan v laser ........................................................................................................ 173
K thut an ton laser ..................................................................................................... 188

BN CHT CA BC X IN T
nh sng kh kin l mt hin tng phc tp c gii thch kinh in bng
mt m hnh n gin da trn cc tia truyn v mt u sng, khi nim c nu ra
ln u tin vo cui nhng nm 1600 bi nh vt l ngi H Lan Christiaan
Huygens. Bc x in t, mt gia nh rng ln hn ca nhng hin tng kiu sng
m nh sng kh kin thuc v n (cng cn gi l nng lng bc x), l phng tin
truyn nng lng ch yu trong v tr mnh mng. C ch m nh sng kh kin
c pht ra hoc b hp th bi cc cht, v cch thc n tc ng li di nhng
iu kin khc nhau khi truyn trong khng gian v trong kh quyn, hnh thnh nn c
s cho s tn ti ca mu sc trong v tr.

Hnh 1. Ph bc x in t

Thut ng bc x in t, do James Clerk Maxwell t ra, xut pht t nhng

tnh cht in v t c trng chung cho tt c cc dng ca loi nng lng ging
sng ny, nh c biu l bi s pht sinh c trng dao ng in v t khi sng
truyn trong khng gian. nh sng kh kin ch i din cho mt phn nh ca ph
bc x in t (nh phn loi trong hnh 1), tri ra t cc tia v tr cao tn v tia
gamma, qua tia X, nh sng cc tm, bc x hng ngoi, v vi ba, cho ti cc sng v
tuyn bc sng di, tn s rt thp.
Mi lin h gia nh sng, in v t khng r rng ngay trc mt nhng nh
khoa hc bui u lm th nghim vi nhng tnh cht c bn ca nh sng v vt cht.
nh sng hng ngoi, c bc sng di hn bc sng nh sng kh kin, l dng
v hnh u tin ca bc x in t c pht hin. Nh khoa hc v thin vn hc
ngi Anh William Herschel nghin cu s lin i gia nhit v nh sng bng
mt nhit k v mt lng knh khi ng nhn thy nhit t ti cao nht trong vng
nm ngoi phn ca ph nh sng kh kin. Herschel cho rng phi c mt loi nh
sng khc trong vng ny m mt ngi khng nhn thy c.
Bc x cc tm, nm pha bn kia ca ph kh kin, c pht hin bi
Wilhelm Ritter, mt trong nhng nh khoa hc u tin nghin cu nng lng lin
quan n nh sng kh kin. Bng cch quan st tc m cc nh sng c mu khc
nhau lm kch thch s sm mu ca mt t giy bc thm m dung dch bc nitrat,

Ritter pht hin thy mt dng v hnh khc ca nh sng, nm ngoi u xanh ca
quang ph, c tc ny cao nht.
in v t c lin h vi nhau ln u tin vo nm 1820, khi nh vt l
ngi an Mch Hans Christian Oersted pht hin thy dng in chy qua mt dy
dn c th to ra s lch hng ca kim nam chm. Cng vo cui nm , nh khoa
hc ngi Php Andrie Ampre, chng minh c hai dy dn mang dng in c th
ht hoc y ln nhau theo kiu ging nh tng tc ca cc cc t. Trong vi thp
nin sau , cc nghin cu khc theo hng ny khng ngng to ra nhng bng
chng cho thy in v t c quan h gn gi vi nhau.
Cui cng, vo nm 1865, nh khoa hc ngi Scotland, James Clerk Maxwell
m rng thuyt ng hc cht kh ca ng v mt ton hc gii thch mi lin h
gia in v t. Maxwell cho rng hai hin tng quan h gn gi thng xut hin
cng nhau di dng in t, v ng pht hin thy dng in bin thin s to ra cc
sng gm hai thc th truyn vo khng gian vi tc nh sng. T nhng quan st
ny, ng kt lun nh sng kh kin l mt dng ca bc x in t.
Sng in t di chuyn hay truyn theo hng vung gc vi hng dao ng
ca c vect in trng (E) v t trng (B), mang nng lng t ngun bc x n
ch xa v hn. Hai trng nng lng dao ng vung gc vi nhau (nh minh ha
trn hnh 2) v dao ng cng pha theo dng sng sin ton hc. Cc vect in trng
v t trng khng ch vung gc vi nhau m cn vung gc vi phng truyn
sng. n gin ha minh ha, ngi ta thng quy c b qua cc vect biu din
in trng v t trng dao ng, mc d chng vn tn ti.

Hnh 2. Sng in t

D l tn hiu truyn radio pht i t mt i pht thanh, nhit pht ra t mt l

la, tia X ca nha s dng chp hnh rng, hay nh sng kh kin v cc tm pht ra
t Mt Tri, cc dng khc nhau ny ca bc x in t u c nhng tnh cht sng
c bn v ng nht. Mi loi bc x in t, k c nh sng kh kin, u dao ng
theo kiu tun hon vi nhng ch li v lm, v biu l mt bin , bc sng, v
tn s c trng, cng vi vic nh r hng truyn, nng lng v cng ca bc
x.
Biu gin lc theo li c in ca sng in t c biu din trn hnh 2,
minh ha tnh cht sin ca cc thnh phn vect dao ng in v t khi chng truyn
trong khng gian. cho tin, a s cc minh ha biu din bc x in t thng c
b qua thnh phn t, ch biu din vect in trng l mt sng sin trong h ta
hai chiu x v y xc nh. Ngi ta quy c thnh phn y ca sng sin biu din bin

 ca in trng, cn thnh phn x biu din thi gian, khong cch truyn, hay mi
quan h pha vi mt sng sin khc.
Mt s o chun ca mi bc x in t l ln ca bc sng (trong chn
khng), thng dng n v nano mt (mt phn ngn ca micromet) i vi phn
nh sng kh kin ca quang ph. Bc sng c nh ngha l khong cch gia hai
nh (hay hai lm) sng lin tip ca dng sng (xem hnh 2). Tn s tng ng ca
mt sng pht ra, l s chu k sin (s dao ng, hay s bc sng) i qua mt im cho
trc trong mt giy, t l vi nghch o ca bc sng. Nh vy, bc sng cng di
ng vi bc x tn s cng thp, v bc sng cng ngn ng vi bc x tn s cng
cao. Tn s thng c biu din bng n v hertz (Hz), hoc chu k/giy (cps).
Hertz c chn lm n v chun ca tn s bc x in t ghi nhn kt qu
nghin cu ca nh vt l ngi c Heinrich Hertz, ngi thnh cng trong vic t
to ra v thc hin thnh cng th nghim vi sng in t vo nm 1887, tm nm sau
khi Maxwell qua i. Hertz to ra, thu nhn c, v cn o c bc sng (gn
1m) ca bc x, ngy nay c phn vo nhm tn s v tuyn. David Hughes, mt
nh khoa hc sinh qun London, ngi l gio s m nhc trong bui u s nghip
ca mnh, c l mi thc s l nh nghin cu u tin thnh cng trong vic truyn
sng v tuyn (nm 1879), nhng sau khi thuyt phc Hi Hong gia khng thnh, ng
quyt nh khng cng b nghin cu ca mnh, v cng khng ai bit n mi cho ti
nhiu nm sau ny.
Cc dng phong ph ca bc x in t c bc sng v tn s khc nhau,
nhng v c bn ging nhau ch chng truyn i vi vn tc nh nhau, khong
chng 186.000 dm mt giy (hoc xp x 300.000 km mt giy), mt vn tc thng
c bit n l tc ca nh sng (v c k hiu l c). Bc x in t (bao gm c
nh sng kh kin) truyn i 149 triu km (93 triu dm) t Mt Tri ti Tri t mt
khong 8 pht. Tri li, mt t chy vi tc 100 km/h (60 dm/h) cn n 177
nm mi i ht qung ng trn. Ch trong mt giy, nh sng c th i vng quanh
Tri t 7 ln.
Bc sng ca nh sng, v tt c dng khc ca bc x in t, lin h vi tn
s bng mt phng trnh tng i n gin:
= c/
trong c l tc nh sng (m/s), l tn s nh sng (Hz), l bc sng
nh sng (m). T mi lin h ny, ngi ta c th kt lun bc sng nh sng t l
nghch vi tn s ca n. Mt s gia tng tn s to ra s gim tng ng bc sng
nh sng, vi mt tng tng ng di dng nng lng ca cc photon c trong
nh sng. Khi i vo mt mi trng mi (nh t khng kh i vo thy tinh hoc
nc), tc v bc sng nh sng gim xung, mc d tn s vn khng thay i.
Di nhng iu kin bnh thng, khi truyn trong mt mi trng ng tnh,
nh khng kh hoc chn khng, nh sng truyn theo ng thng cho n khi n
tng tc vi mi trng hoc vt liu khc khin n i hng, qua s khc x (b
cong) hoc phn x. Cng nh sng cng gim do s hp th bi mi trng. Nu
sng nh sng truyn qua mt khe hp hoc l nh, th chng c th b nhiu x hoc
phn tn (tn x) to nn hnh nh nhiu x c trng. Ph hp vi nh lut nghch
o bnh phng ni ting, cng (hay chi) ca bc x in t t l nghch vi

bnh phng khong cch m chng truyn i. Nh vy, sau khi nh sng truyn i hai
ln mt khong cch cho trc, th cng ca n gim i bn ln.

Hnh 3. S hp th v pht bc x

nh sng kh kin biu hin nhng tnh cht sng kinh in, nhng ng thi
cng bc l nhng tnh cht c xu hng ht, th hin r rng qua nhng thc th c
nng lng v xung lng (nhng khng c khi lng), v c gi l photon.
Nguyn t l ngun pht ra mi bc x in t, d l loi nhn thy hay khng nhn
thy. Cc dng bc x nng lng cao, nh sng gamma v tia X, sinh ra do nhng s
kin xy ra lm ph v trng thi cn bng ht nhn ca nguyn t. Bc x c nng
lng thp, nh nh sng cc tm, kh kin v hng ngoi, cng nh sng v tuyn v
vi ba, pht ra t nhng m my electron bao quanh ht nhn hoc do tng tc ca
mt nguyn t vi nguyn t khc. Nhng dng bc x ny xy ra do thc t cc
electron chuyn ng trong nhng qu o xung quanh ht nhn nguyn t sp xp
vo nhng mc nng lng khc nhau trong hm phn b xc sut ca chng. Nhiu
electron c th hp th thm nng lng t ngun bc x in t bn ngoi (xem hnh
3), kt qu l chng nhy ln mc nng lng cao hn vn d khng bn.
Cui cng, electron b kch thch gii phng nng lng tha bng cch pht
ra bc x in t c nng lng thp hn, v ng thi ri tr li mc nng lng bn
trc ca n. Nng lng ca bc x pht ra bng vi nng lng ban u electron
hp th tr i lng nh nng lng b tht thot qua mt s qu trnh th cp.
Cc mc nng lng bc x in t c th thay i ng k ph thuc vo nng
lng ca ngun electron hoc ht nhn. V d, cc sng v tuyn c nng lng thp
hn nhiu so vi sng vi ba, tia hng ngoi, hoc nh sng kh kin, v tt c cc sng
ny li cha t nng lng hn nh sng t ngoi, tia X v sng gamma. Nh mt quy
lut, cc nng lng bc x in t cao lin quan n cc bc sng ngn nhiu hn
cc dng bc x c nng lng thp. Mi lin h gia nng lng ca mt sng in t
v tn s ca n c cho bi phng trnh:
E = h = hc/
trong E l nng lng (kJ/mol), h l hng s Planck, v cc bin khc c nh
ngha phn trn. Theo phng trnh ny, nng lng ca sng in t t l trc tip
vi tn s ca n v t l nghch vi bc sng. Nh vy, khi tn s tng (vi s gim
bc sng tng ng), th nng lng sng in t tng, v ngc li. Cc c trng
chn lc ca cc loi bc x in t khc nhau, nh c nh r bi bc sng, tn s
v cc mc nng lng ca n, s ln lt c trnh by trong phn sau y.

Mc d bc x in t thng c m t bng bc sng v tn s ca dng

sng, nhng nhng tnh cht c trng khc cng quan trng khi xem xt cch thc
sng truyn trong khng gian. Hnh 4 biu din cc dng sng khc nhau tiu biu cho
cc trng thi ph bin thng c dng m t mc ng u ca bc x in
t. Do nh sng kh kin l loi bc x c ni ti nhiu nht, nn cc v d minh
ha trong hnh 4 miu t cc bc sng trong vng ph ny. V d, nh sng n sc
gm cc sng c cng bc sng v tn s, hay cp v m, c cng mu trong nh
sng kh kin. Tri li, nh sng kh kin a sc thng xut hin di dng nh sng
trng do s ng gp ca hn hp tt c hay a s cc bc sng nm trong vng ph
t 400 n 700 nanomet.

Hnh 4. Dng sng ca cc trng thi bc x in t

Khi nh sng khng phn cc (hnh 4), cc vect in trng dao ng trong
mi mt phng nm vung gc vi hng truyn sng. nh sng phn x t mt b
mt phng ti gc ti hn, hoc truyn qua cc b lc phn cc, s nh hng theo
mt phng phn cc, vi tt c cc vect in trng dao ng trong mt mt phng
vung gc vi hng truyn sng. nh sng pht ra t Mt Tri, v a s cc ngun
pht nh sng kh kin ph bin nh bng n nng sng hoc hunh quang, l khng
phn cc, cn nh sng nhn qua cc thu knh phn cc ca knh rm b phn cc theo
chiu ng. Trong mt s trng hp, nh sng c th b phn cc elip hoc phn cc
trn khi truyn qua nhng cht c nhiu hn mt chit sut (cc cht khc x kp).
a s cc ngun sng t nhin v nhn to pht ra nh sng khng kt hp, th
hin nhiu mi quan h pha gia cc bc sng c mt trong quang ph (hnh 4).
Trong trng hp ny, cc nh v lm ca cc trng thi dao ng trong tng sng
khng ng b vi nhau trong khng gian hoc thi gian. nh sng kt hp gm cc
bc sng ng pha vi nhau, v hnh x theo kiu rt khc vi nh sng khng kt
hp i vi cc tnh cht quang hc v tng tc vi vt cht. Mt u sng do nh
sng kt hp to ra c cc dao ng n v t cng pha, c gc phn k thp, v
thng gm nh sng n sc hoc cc bc sng c phn b hp. Laser l ngun
ph bin pht ra nh sng kt hp.
Nhng sng nh sng c ng i ng trc, tng i khng phn k khi
truyn trong khng gian c gi l chun trc. Dng c t chc ny ca nh sng
khng tri ra, hay khng phn k, mt mc ng k trn nhng khong cch tng
i xa. nh sng chun trc to ra chm tia rt st sao, nhng khng cn thit phi c
di bc sng hp (khng cn phi n sc), mt mi quan h pha chung, hoc mt

trng thi phn cc c nh r. Mt u sng ca nh sng chun trc l mt

phng v vung gc vi trc truyn. Tri li, nh sng phn k, hay khng chun trc,
li tri ra mt mc rng khi truyn trong khng gian, v phi cho i qua mt thu
knh hoc mt l nh mi lm cho n chun trc, hoc hi t.
Tia gamma L bc x nng lng cao c tn s cao nht (v bc sng ngn
nht), tia gamma c pht ra do s chuyn trng thi bn trong ht nhn nguyn t,
bao gm ht nhn ca nhng cht phng x (t nhin v nhn to) nht nh. Sng
gamma cng pht ra t cc v n ht nhn v cc ngun a dng khc trong khng
gian v tr. Nhng tia uy mnh ny c kh nng m xuyn khng khip v c bo
co l c th truyn qua 3 mt btng ! Mi photon tia gamma giu nng lng n
mc chng d dng c nhn ra, nhng bc sng cc k nh ca chng hn ch
cc quan st thc nghim v nhng tnh cht sng. Tia gamma pht ra t nhng vng
nng nht ca v tr, bao gm cc v n sao siu mi, sao neutron, pulsar v l en,
truyn qua khong cch bao la trong khng gian n Tri t. Dng bc x nng
lng cao ny c bc sng ngn hn mt phn trm ca nanomet (10 picomet), nng
lng photon ln hn 500 kiloelectron-volt (keV) v tn s m rng ti 300 exahertz
(EHz).

Hnh 5. nh chp tia X ca cc v sao

Vic phi ra trc tia gamma c th gy ra cc t bin, cc sai lc nhim sc

th, v cn hy hoi t bo, nh thng quan st thy mt s dng bc x gy nhim
c khc. Tuy nhin, bng vic iu khin s pht tia gamma, cc chuyn gia tia X c
th lm ch cc mc nng lng cao chin u vi bnh tt v gip iu tr mt s
dng ung th. Thin vn hc tia X l mt ngnh tng i mi c nhim v thu thp
cc sng nng lng cao ny lp bn v tr nh minh ha trn hnh 5. K thut
ny cho cc nh khoa hc c hi quan st cc hin tng thin th xa trong cuc tm
kim nhng khi nim vt l mi, v kim tra nhng l thuyt khng th th thch bng
nhng th nghim thc hin trn Tri t ny.
Tia X Bc x in t c tn s cao hn vng t ngoi (nhng thp hn tia
gamma) c phn loi l tia X, v uy mnh xuyn qua nhiu vt liu, nh cc
m mm ca ng vt. Tnh m xuyn cao ca cc sng uy mnh ny, cng vi kh
nng phi sng nh tng nhip nh ca chng, a n vic ng dng rng ri tia
X trong y hc, nghin cu cu trc c th ngi, v trong mt s trng hp khc,
l phng tin cha bnh hoc phu thut. Ging nh vi tia gamma nng lng
cao, vic phi ra khng c iu khin trc tia X c th dn ti t bin, sai lch
nhim sc th, v mt s dng hy hoi t bo khc. Phng php chp nh v tuyn
truyn thng v c bn khng g hn l thu ly ci bng ca vt liu c, ch khng
phi chp chi tit hnh nh. Tuy nhin, nhng tin b gn y trong k thut hi t tia

X bng gng mang li nhng hnh nh chi tit hn nhiu ca cc i tng a

dng bng vic s dng knh thin vn tia X, knh hin vi tia X v giao thoa k tia X.
Cc cht kh kh nng trong khng gian v tr pht ra ph tia X rt mnh, chng
c cc nh thin vn hc s dng thu thp thng tin v ngun gc v c trng
ca cc vng nm gia cc v sao ca v tr. Nhiu thin th cc k nng, nh Mt
Tri, l en, pulsar, ch yu pht ra trong vng ph tia X v l i tng nghin cu
ca thin vn hc tia X. Ph tn s ca tia X ko di ra mt vng rt rng, vi bc
sng ngn nht t ti ng knh ca nguyn t. Tuy nhin, ton b vng ph tia X
nm trn thang di gia gn 10 nanomt v 10 picomt. Vng bc sng ny khin
cho bc x tia X l cng c quan trng i vi cc nh a cht v ha hc trong vic
m t tnh cht ca cc cht kt tinh, chng c c im cu trc tun hon trn c
di tng ng vi bc sng tia X.
nh sng t ngoi Thng c vit tt (uv - ultraviolet), bc x t ngoi
truyn i tn s ch trn tn s ca nh sng tm trong ph nh sng kh kin. Mc d
u nng lng thp ca vng ph ny lin k vi nh sng kh kin, nhng cc tia t
ngoi u tn s cao trong ngng tn s ca chng c nng lng git cht t
bo, v to ra s ph hy m nghim trng. Mt Tri l mt ngun pht bc x t
ngoi khng i, nhng bu kh quyn ca Tri t (ch yu l cc phn t ozon)
ngn chn c hiu qu phn ln cc bc sng ngn ca dng bc x c kh nng gy
cht chc ny, do to c mi trng sng thch hp cho cy ci v ng vt.
Nng lng photon trong tia t ngoi lm ion ha cc nguyn t t mt s phn
t kh trong kh quyn, v y l qu trnh m tng in li c to ra v duy tr lin
tc. Mc d mt liu nh nh sng c nng lng tng i cao ny c th xc tin
vic tng hp vitamin D trong c th, v t lm sm da, nhng qu nhiu bc x t
ngoi c th dn ti s chy sm da nghim trng, lm hng vng mc vnh vin, v
gy ra ung th da.
nh sng t ngoi c s dng rng ri trong cc thit b khoa hc kho st
tnh cht ca nhng h ha hc v sinh hc phong ph, v n cng quan trng trong
cc quan trc thin vn v h Mt Tri, thin h, v cc phn khc ca v tr. Cc v
sao v nhng thin th nng khc l nhng ngun pht mnh ra bc x t ngoi. Ph
bc sng t ngoi tri t khong 10 n xp x 400 nanomt, c nng lng photon
t 3,2 n 100 eV. Loi bc x ny c ng dng trong vic x l nc v thc phm, l
tc nhn dit khun, l xc tc quang hc gi cc hp cht, v c dng trong iu tr
y khoa. Hot ng st trng ca nh sng t ngoi xy ra nhng bc sng di 290
nanomt. Vic ngn chn v lc cc hp cht dng trong cc m phm dnh cho da,
knh mt, v ca s i mu, l iu khin s phi sng trc nh sng t ngoi n t
Mt Tri.
Mt s cn trng (nht l ong mt) v chim chc c th gic nhy trong vng
t ngoi phn ng li nhng bc sng di, v c th da vo kh nng ny iu
hng. Con ngi b gii hn th gic vi bc x t ngoi, do gic mc hp th cc
bc sng ngn, v thy tinh th ca mt hp th mnh cc bc sng di hn 300
nanomt.

Hnh 6. Ph hp th t ngoi kh kin

nh sng kh kin Cc mu cu vng lin quan n ph nh sng kh kin

ch i din cho khong 2,5% ca ton b ph in t, v gm cc photon c nng
lng t xp x 1,6 n 3,2 eV. Mu sc t n khng phi l tnh cht ca nh sng,
m nhn thc v mu sc xy ra qua phn ng kt hp ca h cm gic dy thn kinh
no mt ngi. Vng nhn thy ca ph in t nm trong mt di tn s hp, t xp
x 384 n 769 terahertz (THz) v c nhn bit di dng mu t mu m (bc
sng 780nm) n mu tm m (400nm).
Mu nng lng thp, bc sng di (622 780nm) theo sau trong chui
mu l mu cam (597 622nm), vng (577 597nm), lc (492 577nm), lam (455
492nm), v cui cng l mu tm nng lng tng i cao, bc sng ngn (t
455nm tr xung). Mt cch gip ghi nh th t (theo chiu tng tn s) ca cc mu
trong ph nh sng kh kin l ghi nh cu , cam, vng, lc, lam, chm, tm [
nhng nc s dng ting Anh, h dng cc t vit tt ROY G BIV (Red, Orange,
Yellow, Green, Blue, Indigo, Violet)], nh ngi ta dy cho hng triu hc sinh
trong cc nh trng trong mt th k qua (mc d mt s nh khoa hc khng cn coi
mu chm l mt mu c bn na).
Vic phn chia ph nh sng kh kin thnh cc vng mu da trn tnh cht
vt l l d hiu, nhng cch m mu sc c cm nhn th khng r rng c nh
vy. Nhn thc v mu sc l kt qu ca s phn ng mang tnh ch quan ca h cm
gic ca con ngi vi nhng vng tn s phong ph ca ph kh kin, v nhng kt
hp a dng ca cc tn s nh sng c th to ra cng mt phn ng th gic nhn
thy mt mu c th no . V d, con ngi c th cm nhn c mu lc, khi
phn ng vi s kt hp ca nh sng c vi mu sc khc nhau, nhng trong
khng nht thit phi c cha bc sng lc.
nh sng kh kin l c s cho mi s sng trn Tri t, v n c bt bi
nhng nh my nguyn thy hay cc sinh vt t dng, nh cy xanh chng hn.
Nhng thnh vin c s ny ca chui thc n sinh vt khai thc nh sng Mt Tri
nh mt ngun nng lng dng cho vic sn xut thc n ring v nhng vin gch
cu trc sinh ha ca chng. p li, cc sinh vt t dng gii phng sn phm l kh
oxi, th cht kh m mi ng vt u cn n.

Vo nm 1672, ngi Isaac Newton nghin cu tng tc ca nh sng kh

kin vi lng knh thy tinh v ln u tin nhn thy nh sng trng tht ra l hn hp
ca cc nh sng khc nhau i din cho ton b ph nh sng kh kin. nh sng pht
ra t cc ngun nng sng t nhin v nhn to phong ph nh Mt Tri, cc phn ng
ha hc (nh la), v cc dy tc volfram nng sng. Ph pht x rng ca cc ngun
thuc loi ny thng c gi l bc x nhit. Cc ngun pht nh sng kh kin
khc, nh ng phng in kh, c kh nng pht ra nh sng trong ngng tn s hp,
hon ton xc nh (tng ng vi mt mu) ph thuc vo s chuyn mc nng
lng c bit trong cc nguyn t cht ngun. S cm nhn mnh m v mt mu no
cng l do s hp th, phn x hoc s truyn c trng ca cht v vt c ri
sng bng nh sng trng. Ph hp th nh sng kh kin t ngoi ca mt loi thuc
nhum tng hp ph bin, Iris Blue B, c minh ha trong hnh 6. Dung dch phn t
hu c c mu sc rc r ny hp th nh sng trong c vng kh kin v t ngoi ca
quang ph, v xut hin trc a s mi ngi di mu xanh va phi.
Bc x hng ngoi Thng c vit tt l IR (Infrared Radiation), di bc
sng hng ngoi tri rng t phn ngoi vng ca ph nh sng kh kin (khong
700 780nm) n bc sng khong 1mm. Vi nng lng photon t xp x 1,2
milielectron-volt (meV) n di 1,7 eV mt cht. Sng hng ngoi c tn s tng
ng t 300 gigahertz (GHz) n xp x 400 terahertz (THz). Loi bc x ny lin quan
n vng nhit, ni nh sng kh kin khng nht thit phi c mt. V d, c th
ngi khng pht ra nh sng kh kin, m pht ra cc bc x hng ngoi yu, c th
c cm nhn v ghi li di dng nhit. Ph pht x bt u ti khong 3000
nanomt v tri ra ngoi vng hng ngoi xa, t cc i ti xp x 10.000 nanomt.
Phn t ca tt c cc i tng tn ti trn khng tuyt i (- 273
Celsius) u pht ra tia hng ngoi, v lng pht x ni chung l tng theo nhit .
Khong chng phn na nng lng in t ca Mt Tri c pht ra trong vng
hng ngoi, v cc thit b trong nh nh bp l v bng n cng pht ra lng ln tia
hng ngoi. Bng n dy tc volfram nng sng l thit b pht sng khng hiu qu
lm, thc ra chng pht nhiu sng hng ngoi hn sng kh kin.

Hnh 7. nh chp hng ngoi t v tinh

Dng c ph bin da trn vic d bc x hng ngoi l cc knh nhn m, cc

my d in t, cc b cm bin trn v tinh v trn my bay, v nhng thit b thin
vn. Ci gi l tn la tm nhit do qun i s dng c dn ng bng my d
hng ngoi. Trong v tr, cc bc sng bc x hng ngoi lp nn bn m bi
thin th gia cc sao, nh c chng minh bng mng ti ln nhn thy t Tri t
khi quan st Di Ngn h. Trong gia nh, bc x hng ngoi gi vai tr quen thuc
khi sy kh qun o, cng nh cho php iu khin t xa hot ng ca nhng cnh
ca ng m t ng v nhng gii tr trong nh.

Vic chp nh hng ngoi khai thc trong vng ph hng ngoi gn, ghi hnh
trn nhng tm phim c bit, c ch trong ngnh php l, cm bin t xa (kho st
rng chng hn), phc hi tranh v, chp nh qua v tinh, v cc ng dng theo di
qun s. Tht k l, hnh chp hng ngoi ca knh mt v nhng b mt quang hc
khc c ph cht lc nh sng t ngoi v kh kin hin ra trong sut, v l i mt
pha sau thu knh c v m c. Phim chp nh hng ngoi khng ghi li s phn b
bc x nhit do n khng nhy vi nhng bc x c bc sng di (hng ngoi xa).
Trn hnh 7 l mt vi hnh chp qua v tinh cm bin hng ngoi ca hai thnh ph
M v ngn ni Vesuvius Italia.
Sng vi ba Hin nay l c s cho mt cng ngh ph bin dng trong hng
triu h gia nh un nu thc n, ph bc sng vi ba tri t xp x 1mm n
30cm. S hp dn ca vic s dng vi sng un nu thc n l do trng hp ngu
nhin m cc phn t nc c mt trong a s loi thc phm c tn s cng hng
quay nm trong vng vi sng. tn s 2,45 GHz (bc sng 12,2cm), cc phn t
nc hp th hiu qu nng lng vi sng v ri bc x phung ph di dng nhit
(hng ngoi). Nu s dng bnh lm t vt liu khng cha nc ng thc n
trong l vi sng, th chng vn c xu hng vn mt lnh, l mt tin li ng k
ca vic nu nng bng vi sng.
Sng vi ba c to thnh t cc sng v tuyn tn s cao nht, c pht ra
bi Tri t, cc ta nh, xe c, my bay v nhng i tng kch thc ln khc.
Ngoi ra, bc x vi ba mc thp trn ngp khng gian, n c xem l gii phng bi
Big Bang khi khai sinh ra v tr. Cc sng vi ba tn s cao l c s cho k thut radar,
vit tt ca cm t RAdio Detecting And Ranging (D v tm v tuyn), k thut pht
v thu nhn dng theo di nhng i tng kch thc ln v tnh ton vn tc v
khong cch ca chng. Cc nh thin vn s dng bc x vi ba ngoi Tri t
nghin cu Di Ngn h v nhng thin h ln cn khc. Mt lng ng k thng tin
thin vn c ngun gc t vic nghin cu mt bc sng pht x c bit (21cm,
hoc 1420 MHz) ca cc nguyn t hydrogen khng tch in, chng phn b rng
khp trong khng gian.
Sng vi ba cng c dng trong truyn pht thng tin t Tri t ln v tinh
nhn to trong cc mng vin thng rng ln, chuyn tip thng tin t cc trm pht
mt t i nhng khong cch xa, v lp bn a hnh. Tht ngc nhin, mt s th
nghim in t u tin sp t bi Heinrich Hertz, Jagadis Chandra Bosev
Guglielmo Marconi (cha ca k thut v tuyn hin i) c thc hin bng bc x
nm trong hoc gn vng vi sng. Nhng ng dng qun s ban u s dng mt bng
thng hp v tng cng iu bin bng thng bng cc vi sng c kh nng hi t,
chng kh b ngn chn v cha mt lng thng tin tng i ln. C mt s tranh
ci trong cng ng khoa hc v kh nng gy hi cho sc khe, nh gy ung th, ph
hy m, lin quan ti bc x vi sng lin tc v ly tch lu ngy pht ra t cc thp
in thoi, r r l vi sng, v hnh ng t in thoi di ng v tr gn no trong
lc s dng.

10

Hnh 8. iu bin tn s sng v tuyn

Sng v tuyn Phn tn s v tuyn c xu hng m rng ca ph in t

gm cc bc sng t khong 30cm n hng nghn kilomt. Bc x trong vng ny
cha rt t nng lng, v gii hn trn v tn s (khong 1GHz) xy ra ti cui di
tn, ni pht chng trnh v tuyn v truyn hnh b hn ch. Ti nhng tn s thp
nh vy, photon (ht) c trng ca bc x khng biu kin, v sng c v truyn nng
lng theo kiu m , lin tc. Khng c gii hn trn v mt l thuyt cho bc sng
ca bc x tn s v tuyn. V d, dng in bin thin tn s thp (60Hz) mang bi
dy dn c bc sng khong 5 triu mt (hay tng ng 3000 dm). Sng v tuyn
dng trong truyn thng c iu bin theo mt trong hai kiu k thut pht: iu bin
bin (AM) lm thay i bin sng, v iu bin tn s (FM, xem hnh 8) lm
thay i tn s sng. Sng v tuyn ng vai tr quan trng trong cng nghip, truyn
thng, y khoa, v chp nh cng hng t (MRI).
Phn m thanh v hnh nh ng ca truyn hnh truyn i qua bu kh quyn
bng cc sng v tuyn ngn c bc sng di 1m, c iu bin ging ht nh
pht thanh FM. Sng v tuyn cng c to ra bi cc ngi sao trong nhng thin h
xa xi, v cc nh thin vn c th d ra chng bng nhng chic knh thin vn v
tuyn chuyn dng. Nhng sng di, bc sng vi triu dm, c pht hin ang
pht v pha Tri t t khng gian su thm. Do tn hiu qu yu, nn cc knh thin
vn v tuyn thng c sp thnh dy song song gm nhiu nten thu khng l.
Bn cht ca mi lin h gia tn s (s dao ng trong mt n v thi gian)
v bc sng (chiu di ca mi dao ng) ca nh sng tr nn r rng khi nghin
cu phm vi rng ph bc x in t. Cc bc x in t tn s rt cao, nh tia
gamma, tia X, v nh sng t ngoi, c bc sng rt ngn v lng nng lng khng
l. Mt khc, cc bc x tn s thp, nh nh sng kh kin, hng ngoi, sng vi ba v
sng v tuyn c bc sng tng ng di hn v nng lng thp hn. Mc d ph
in t thng c m t tri ra trn 24 bc ln tn s v bc sng, nhng thc
s khng c gii hn trn hay gii hn di no i vi bc sng v tn s ca s
phn b lin tc ny ca bc x.

11

LNG TNH SNG-HT CA NH SNG

Bn cht ch thc ca nh sng kh kin l mt b n lm lng tng loi ngi
trong nhiu th k. Cc nh khoa hc Hy Lp thuc trng phi Pythagore c i cho
rng mi mt vt kh kin pht ra mt dng ht u n, cn Aristotle kt lun rng
nh sng truyn i theo kiu ging nh sng trn i dng. Mc d nhng tng
ny tri qua hng lot ci tin v thu c tin b ng k trong th k 20 va qua,
nhng iu ct li ca cuc tranh lun do cc nh trit hc Hy Lp t ra vn ko di
cho ti ngy nay.

Hnh 1. nh sng l sng v l ht

Mt quan im nhn nhn nh sng ging nh sng trong t nhin, chng to ra

nng lng v truyn trong khng gian theo kiu tng t nh cc gn sng lan dn ra
trn b mt ca mt ao nc phng lng sau khi b mt hn ri xung lm nhiu
ng. Quan im i lp cho rng nh sng gm dng cc ht u n, rt ging vi
nhng git nc nh xu phun ra t mt vi ti vn. Trong vi th k qua, mi quan
im ch c nht tr trong mt khong thi gian no , ri li b lt bi bng
chng cho quan im kia. Ch trong thp k u tin ca th k 20 cng l bng chng
sc thuyt phc mang ti cu tr li ton din, v trc s ngc nhin ca nhiu
ngi, ha ra c hai l thuyt u chnh xc, t nht l trong tng b phn.
Vo u th k 19, ch v bn cht nh sng y cng ng khoa hc ti
ch chia phe dng tri chin u kch lit bo v cho gi tr ca nhng l thuyt a
chung ca h. Mt nhm nh khoa hc, nhng ngi tn thnh thuyt sng, tp trung
bn lun v nhng khm ph ca nh khoa hc ngi H Lan Christiaan Huygens. Cn
tri bn kia th trch dn th nghim lng knh ca ngi Isaac Newton, xem l bng
chng cho thy nh sng truyn i di dng mt trn ma ht, mi ht i theo ng
thng cho ti khi n b khc x, hp th, phn x, nhiu x theo mt s kiu khc. Mc
d chnh Newton hnh nh cng c mt s nghi ng vi thuyt tiu th ca ng v bn
cht nh sng, nhng uy tn ca ng trong cng ng khoa hc c sc nng qu ln
nn nhng k ng h ng b qua tt c nhng bng chng khc trong cuc chin
u khc lit ca mnh.
L thuyt khc x nh sng ca Huygens, da trn khi nim bn cht ging nh
sng ca nh sng, cho rng vn tc nh sng trong mt cht bt k t l nghch vi
chit sut ca n. Ni cch khc, Huygens cho rng nh sng cng b b cong, hay
khc x, khi i vo mt cht, th n cng chm khi truyn qua cht . Nhng ngi
ng h ng kt lun rng nu nh sng l mt dng ht, th s xy ra kt qu ngc li,
v nh sng i vo mi trng m c hn s b cc phn t mi trng ht v vn
tc s tng ln, ch khng gim xung. Mc d li ha gii cho cuc ci v ny l o

12

vn tc nh sng trong cc cht khc nhau, khng kh v thy tinh chng hn, nhng
trong thi k , dng c dng lm vic ny cha ra i. Thm na, nh sng hnh
nh chuyn ng vi cng mt vn tc, bt chp mi trng m n i qua. Phi hn
150 nm sau, vn tc ca nh sng mi c o vi chnh xc cao chng minh
thuyt Huygens l ng.

Hnh 2. Nhng nh tin phong trong ngnh vt l nghin cu nh sng kh kin

Bt chp danh cao vng trng ca ngi Isaac Newton, s nh khoa hc c danh
ting vo u nhng nm 1700 khng tn thnh thuyt tiu th ca ng. Mt s ngi
tranh lun rng nu nh sng l cc ht, th khi hai chm sng ct ngang nhau, mt s
ht s va chm ln nhau gy ra s chch hng trong chm sng. R rng iu ny
khng xy ra, nn h kt lun nh sng khng th l tp hp nhng ht ri rc c.
Huygens, vi trc gic ca mnh, xut trong chuyn lun nm 1690 ca ng
rng, sng nh sng truyn trong khng gian qua trung gian te, mt cht b n khng
trng lng, tn ti nh mt thc th v hnh trong khng kh v khng gian. Cng
cuc sn lng te ngn mt lng ng k ti nguyn trong th k 19 trc khi cui
cng phi dng li. Thuyt te tn ti t nht l cho ti cui nhng nm 1800, bng
chng l m hnh do Charles Wheatstone xut, chng minh te mang sng nh sng
bng cch dao ng theo hng vung gc vi hng truyn sng, v m hnh chi tit
ca James Clerk Maxwell m t vic xy dng cht v hnh ny. Huygens tin rng te
dao ng cng hng vi nh sng, v t hnh thnh mt sng nh th l n mang
sng nh sng. Trong tp sch xut bn sau, nguyn l Huygens, ng m t ti tnh
cch m mi im trn sng c th to ra mt sng ring ca n, v ri hp li thnh
u sng. Huygens dng tng ny sng to ra mt l thuyt chi tit cho hin tng
khc x, v cng gii thch ti sao cc tia sng khng ph hy nhau khi ng truyn
ca chng ct nhau.
Khi mt chm nh sng truyn gia hai mi trng c chit sut khc nhau th
chm tia b khc x v i hng khi truyn t mi trng th nht vo mi trng
th hai. xc nh xem chm tia sng l ht hay sng, ngi ta phi ngh ra mi m
hnh cho mi trng phi gii thch hin tng (hnh 3). Theo thuyt sng ca
Huygens, mt phn nh ca mi u sng gc phi chm n mi trng th hai trc
khi phn cn li ca u sng tin n mt phn gii. Phn ny s bt u i qua mi
trng th hai trong khi phn cn li ca sng vn cn truyn trong mi trng th
nht, nhng s chuyn ng chm hn do chit sut ca mi trng th hai cao hn.
Do mt sng lc ny truyn hai tc khc nhau, nn n s un cong vo mi
trng th hai, do lm thay i hng truyn. Tri li, thuyt ht c lc hi kh gii

13

thch ti sao cc ht nh sng phi i hng khi chng truyn t mi trng ny sang
mi trng khc. Nhng ngi xng thuyt ht cho rng mt lc c bit, hng
vung gc vi mt phn gii, tc ng n s thay i vn tc ca cc ht khi chng i
vo mi trng th hai. Bn cht ch thc ca lc ny khng c nghin cu v
khng c bng chng no c thu thp chng minh cho l thuyt.

Hnh 3. S khc x ca ht v sng

Mt so snh th v khc ca hai l thuyt lin quan ti nhng khc bit xy ra

khi nh sng b phn x t mt b mt nhn, lung linh, nh mt gng chng hn.
Thuyt sng xem ngun sng pht ra cc sng nh sng tri ra theo mi hng. Khi
chm ln gng, cc sng b phn x theo gc ti, nhng vi mi sng phn hi tr li
to ra mt nh o ngc (hnh 4). Hnh dng ca sng ti ph thuc nhiu vo
khong cch t ngun sng ti gng. nh sng pht ra t mt ngun gn vn gi
c mt sng hnh cu, c cong cao, cn nh sng pht ra t mt ngun xa s
tri rng hn v cc mt sng gn nh l phng.

Hnh 4. Ht v sng phn x bi gng

Trng hp bn cht ht ca nh sng i vi hin tng phn x c sc thuyt

phc hn nhiu so vi hin tng khc x. nh sng pht ra t mt ngun, d gn
hay xa, i ti b mt gng di dng mt dng ht, chng b ny ln, hay l b phn
x bi b mt nhn mn. Do cc ht rt nh, v c mt lng rt ln ht trong chm
nh sng lan truyn, nn chng s chuyn ng st cnh vi nhau. Khi chm ln mt
gng, cc ht b ny ln t nhng im khc nhau, nn trt t ca chng trong chm
sng b o ngc li to ra mt hnh o ngc, nh c minh ha trn hnh 4. C
thuyt ht v thuyt sng u gii thch tha ng s phn x bi mt b mt phng.
Tuy nhin, thuyt ht cng cho rng nu b mt qu g gh, th cc ht b ny ln
nhiu gc khc nhau, kt qu l lm tn x nh sng. Thuyt ny rt ph hp vi
nhng quan st thc nghim.

14

Ht v sng cng s hnh x khc nhau khi chng chm phi ra ca mt vt v

to nn bng (hnh 5). Newton sm ch ra trong cun Opticks xut bn nm 1704
ca ng rng: nh sng khng bao gi truyn i theo ng cong hay b b cong
thnh bng . Khi nim ny ph hp vi thuyt ht cho rng nh sng lun lun
truyn i theo ng thng. Nu cc ht chm phi ra ca mt ro chn th chng s
khng to ra bng v cc ht khng b ro chn ngn cn tip tc chuyn ng theo
ng thng v khng tri qua pha sau ra chn. phm vi v m, quan st ny hu
nh l chnh xc, nhng n khng ph hp vi kt qu ca th nghim nhiu x nh
sng xy ra kch thc nh hn nhiu.

Hnh 5. Nhiu x ca ht v sng

Khi nh sng truyn qua mt khe hp, chm tia tri ra v tr nn rng hn
mong i. Quan st quan trng c tnh c s ny mang li nhiu tin cy cho thuyt
sng nh sng. Ging nh sng nc, sng nh sng chm phi ra ca mt vt th un
cong quanh ra v i vo vng bng hnh hc ca n, l vng khng c ri sng
trc tip bng chm tia sng. Hnh trng ny tng t nh sng nc cun quanh phn
cui ca b ni, thay v phn x ra xa.
Gn 100 nm sau khi Newton v Huygens xut l thuyt ca h, mt nh vt
l ngi Anh tn l Thomas Young thc hin mt th nghim cng c mnh m bn
cht ging sng ca nh sng. V ng tin rng nh sng l gm cc sng, Young gii
thch c mt s loi tng tc xy ra khi hai sng nh sng gp nhau. kim tra
gi thuyt ny, ng dng mt mn cha mt khe hp to ra chm nh sng kt hp
(gm cc sng truyn cng pha vi nhau) t ngun nh sng Mt Tri. Khi cc tia
sng Mt Tri chm ti khe, chng tri rng ra, hay nhiu x, to ra mt mt sng.
Nu nh mt sng ny c cho ri ti mt mn th hai c hai khe t rt gn nhau,
th hai ngun nh sng kt hp na, hon ton ng b vi nhau, c to ra (hnh 6).
nh sng t mi khe truyn ti mt im nm gia hai khe phi hon ton ng b vi
nhau. Tuy nhin, nu xt mt im no nm v mt pha so vi im chnh gia, th
nh sng t mt khe s truyn ti im qua mt on ng di hn so vi nh
sng truyn t khe pha bn kia. nh sng t khe gn hn s truyn ti im th hai
ny trc so vi nh sng t khe xa, nn hai sng khng cn ng b vi nhau, v c
th hy nhau to nn bng ti.
ng nh ng nghi ng, Young pht hin thy khi cc sng nh sng t b khe
th hai b tri ra (hay nhiu x), chng gp nhau v chng chp ln nhau. Trong mt s
trng hp, s chng chp kt hp ng b chnh xc vi nhau. Tuy nhin, trong mt

15

s trng hp khc, cc sng nh sng kt hp hon ton khng ng b vi nhau

hoc ch ng b mt phn. Young nhn thy khi cc sng gp nhau ng b, chng
cng gp vi nhau bng mt qu trnh gi l giao thoa tng cng. Cc sng gp nhau
khng ng b s hy ln nhau, hin tng ny gi l giao thoa trit tiu. gia hai
thi cc ny, nhng mc khc nhau ca giao thoa tng cng v trit tiu xy ra
lm to ra sng c ph bin rng. Young cng c th quan st thy cc hiu ng
giao thoa trn mn hnh t mt khong cch nht nh pha sau hai khe. Sau khi
nhiu x, nh sng ti kt hp bng giao thoa to ra di vn sng v ti dc theo chiu
di ca mn hnh.

Hnh 6. Th nghim hai khe Young

Mc d c v quan trng, nhng kt lun ca Young khng c chp nhn

rng ri vo lc , ch yu do bi nim tin qu mnh lit vo thuyt ht. Ngoi quan
st s giao thoa nh sng, Young cn cho rng nh sng c cc mu khc nhau gm
cc sng c chiu di khc nhau, mt khi nim c s c cng nhn rng ri hin
nay. Tri li, thuyt ht ch trng rng mu sc nh sng khc nhau l do cc ht c
khi lng khc nhau hoc truyn i vi vn tc khc nhau.
Hiu ng giao thoa khng ch gii hn c nh sng. Cc sng to ra trn mt h,
hoc ao, s tri ra theo mi hng v chu s hnh x tng t. Khi hai sng gp nhau
ng b, chng s cng gp vi nhau to ra mt sng hn bng giao thoa tng cng.
Cc sng chm nhau khng ng b s hy nhau qua giao thoa trit tiu v to ra b
mt phng trn nc.
Thm mt bng chng na cho bn cht ging sng ca nh sng c pht
hin khi hnh trng ca chm sng gia cc knh phn cc t cho nhau c nghin
cu t m (hnh 7). Knh phn cc c cu trc phn t c nht v nh ch cho php nh
sng c mt nh hng no truyn qua chng. Ni cch khc, knh phn cc c th
c xem nh mt loi mn che Venice c bit c cc hng thanh nh xu nh theo
mt hng bn trong cht phn cc. Nu cho mt chm sng ti p vo knh phn
cc, ch c nhng tia sng nh hng song song vi hng phn cc mi c th
truyn qua knh. Nu t mt knh phn cc th hai pha sau knh th nht v nh

16

hng ging nh knh th nht, th nh sng truyn qua c knh th nht cng s
truyn qua c knh th hai.
Tuy nhin, nu quay knh phn cc th hai i mt gc nh, th lng nh sng
truyn qua n s gim xung. Khi quay knh phn cc th hai n v tr nh hng
vung gc vi knh th nht, th khng c nh sng no truyn qua c knh th
nht s truyn qua c knh th hai. Kt qu ny d dng gii thch c vi thuyt
sng, cn vic vn dng thuyt ht khng th gii thch c nh sng b chn li nh
th no bi knh th hai. Tht vy, thuyt ht cng khng th gii thch tha ng hin
tng giao thoa v nhiu x, nhng hiu ng m sau ny ngi ta xem l thuc cng
mt hin tng.
Kt qu quan st vi nh sng phn cc pht trin khi nim nh sng
gm cc sng ngang c cc thnh phn vung gc vi hng truyn sng. Mi thnh
phn ngang phi c mt nh hng c bit cho php n truyn qua hoc l b chn
li bi mt knh phn cc. Ch nhng sng c thnh phn ngang song song vi b lc
phn cc mi truyn qua c, cn nhng sng khc u b chn li.

Hnh 7. Ht v sng i qua cc knh phn cc t vung gc

Vo gia nhng nm 1800, cc nh khoa hc khng ngng b thuyt phc trc

c trng ging sng ca nh sng, nhng vn cn mt ch hng ln cha c lp.
l nh sng tht ra l g ? Mt t ph c thc hin bi nh vt l ngi Anh
James Clerk Maxwell khi ng pht hin thy tt c cc dng bc x in t u c ph
lin tc v truyn qua chn khng vi cng mt tc : 186000 dm mt giy. Khm
ph ca Maxwell tht s ng inh quan ti cho thuyt ht, v vo bui bnh minh
ca th k 20, hnh nh nhng cu hi c bn v nh sng v l thuyt quang hc cui
cng c tr li.
Mt tai ha ln p n vi thuyt sng vo cui thp nin 1880, khi cc nh
khoa hc ln u tin pht hin thy, di nhng iu kin nht nh, nh sng c th
nh ui cc electron ra khi nguyn t ca mt vi kim loi (hnh 8). Mc d lc u
ch l mt hin tng hiu k v khng gii thch ni, nhng ngi ta nhanh chng
pht hin thy nh sng cc tm c th lm bt ra electron t nguyn t ca nhiu kim

17

loi, lm cho chng tch in dng. Nh vt l ngi c Phillip Lenard tr nn b li

cun vo nhng quan st ny, v ng t tn cho n l hiu ng quang in. Lenard
dng mt lng knh tch nh sng trng thnh cc thnh phn mu ca n, v ri
cho hi t c chn lc mi mu ln mt a kim loi tng kh cc electron ra khi
n.
Ci Lenard pht hin c lm ng bi ri v ngc nhin. i vi mt bc
sng nh sng c th (chng hn nh sng xanh dng), cc electron to ra mt th
khng i, hay mt lng nng lng n nh. Vic gim hoc tng lng nh sng
to ra s tng hoc gim tng ng s electron c gii phng, nhng mi electron
vn c nng lng nh c. Ni cch khc, cc electron thot khi lin kt nguyn t c
nng lng ph thuc vo bc sng nh sng, ch khng phi cng nh sng.
iu ny tri vi ci m thuyt sng mong i. Lenard cng khm ph ra mi lin h
gia bc sng v nng lng: cc bc sng cng ngn lm pht sinh cc electron c
nng lng cng ln.

Hnh 8. Hiu ng quang in

Vic thit lp mi quan h gia nh sng v cc nguyn t c c vo u

thp nin 1800 khi William Hyde Wollaston khm ph thy ph ca Mt Tri khng
phi l mt di sng lin tc m cha hng trm bc sng b thiu. Trn 500 vch hp
ng vi cc bc sng b thiu c lp biu bi nh vt l ngi c Joseph
von Fraunhofer, ngi t cc k hiu ch ci cho cc khe h ln nht. Sau ny, ngi
ta pht hin thy cc khe h sinh ra do s hp th nhng bc sng c th bi cc
nguyn t trong lp bn ngoi Mt Tri. Nhng quan trc ny l mt s lin h u
tin gia cc nguyn t v nh sng, mc d tc dng c bn ca n khng c hiu
r vo lc y.
Nm 1905, Albert Einstein xut rng nh sng thc ra c mt s c trng
ht, bt chp nhng bng chng trn ngp cho bn cht ging sng ca nh sng.
Trong khi pht trin thuyt lng t ca ng, Einstein xut v mt ton hc rng
cc electron gn lin vi cc nguyn t trong kim loi c th hp th mt s lng nh
sng nht nh (ban u t tn l lng t, nhng v sau i tn l photon), v nh
th n c nng lng thot ra ngoi. ng cng cho rng nu nng lng ca photon
t l nghch vi bc sng th cc bc sng cng ngn s to ra nhng electron c
nng lng cng ln, mt gi thuyt c hnh thnh trn c s nhng kt qu nghin
cu ca Lenard.
L thuyt ca Einstein c cng c trong thp nin 1920 bi cc th nghim
ca nh vt l ngi M Arthur H. Compton, ngi chng minh c photon c xung

18

lng, mt yu cu cn thit cng c l thuyt vt cht v nng lng c th hon

i cho nhau. Cng vo khong thi gian , nh khoa hc ngi Php Louis Victorde Broglie cho rng tt c vt cht v bc x u c nhng tnh cht va ging sng
va ging ht. Di s ch dn ca Max Planck, de Broglie ngoi suy cng thc ni
ting ca Einstein lin h khi lng vi nng lng cha lun hng s Planck:
E = mc2 = h
trong E l nng lng ca ht, m l khi lng, c l vn tc nh sng, h l
hng s Planck v l tn s. Cng trnh ca de Broglie, lin h tn s ca mt sng
vi nng lng v khi lng ca mt ht, mang tnh c s trong s pht trin ca mt
lnh vc mi cui cng s c dng gii thch bn cht va ging sng va ging
ht ca nh sng. C hc lng t ra i t nghin cu ca Einstein, Planck, de
Broglie, Niels Bohr, Erwin Schrodinger, v nhng ngi n lc gii thch bc x in
t bng thut ng lng tnh, hay l hnh trng va ging sng va ging ht. C khi
nh sng hnh x nh ht, v i khi li nh sng. c trng lng tnh ca hnh
trng ca nh sng c th dng m t tt c cc c im bit c quan st thy
bng thc nghim, t s khc x, phn x, giao thoa, v nhiu x cho ti cc hiu ng
phn cc nh sng v hiu ng quang in. Hai c trng ca nh sng sng ha thun
cng nhau v cho php chng ta khm ph nhng nt p ca v tr.

19

NGUN PHT NH SNG KH KIN

nh sng kh kin bao gm ch mt phn rt nh ca ton b ph bc x in
t, nhng n cha vng tn s duy nht m cc t bo hnh que v hnh nn ca mt
ngi phn ng c. Bc sng m con ngi bnh thng c th nhn thy c
nm trong mt vng rt hp, khong chng gia 400 v 700 nanomt. Con ngi c
th quan st v phn ng li s kch thch to ra bi nh sng kh kin l do mt ngi
c nhng u dy thn kinh c bit nhy vi vng tn s ny. Tuy nhin, phn cn li
ca ph in t th khng nhn thy c.

Hnh 1. Ph nh sng kh kin

C rt nhiu ngun pht ra bc x in t, v ngi ta thng phn loi theo

ph bc sng m cc ngun pht ra. Cc sng v tuyn tng i di c to ra bi
dng in chy trong cc nten pht thanh truyn hnh khng l, cn sng nh sng
kh kin ngn hn nhiu c to ra bi nhng xo trn trng thi nng lng ca cc
electron tch in m bn trong nguyn t. Dng ngn nht ca bc x in t, sng
gamma, l kt qu ca s phn r cc thnh phn ht nhn tm nguyn t. nh sng
m con ngi c th nhn thy (hnh 1) thng l tp hp nhiu bc sng c thnh
phn thay i ty theo ngun pht.
Trong cuc sng hng ngy, chng ta b oanh tc d di bi ph bc x in
t, ch mt phn nh ca n chng ta mi thc s nhn thy di dng nh sng kh
kin. Khi mo him bc ra ngoi tri th mt lng khng khip nh sng kh kin
p vo ngi chng ta c pht ra t Mt Tri; Mt Tri cng to ra nhiu tn s
bc x khc khng ri vo vng kh kin. Cn khi trong nh, chng ta li tm mnh
trong nh sng kh kin pht ra t cc ngun sng nhn to, ch yu l bng n
volfram nng sng v n hunh quang.
Ban m, nh sng t nhin c to ra bi cc thin th, nh Mt Trng, cc
hnh tinh v cc sao, ngoi ra cn c cc quang nh k (nh sng phng Bc), v
thnh thong c sao chi hoc sao bng. Nhng ngun sng t nhin khc gm c tia
chp, ni la, la chy rng, cng vi mt s ngun pht sng ha sinh (pht quang
sinh hc). Cc ngun sng sinh hc gm c nh chp lp le ca om m qu i
quen thuc, v lung linh huyn o trn bin c cc loi pht quang sinh hc nh mt s
vi khun, to, trng roi, sa, v mt s loi c.
Bng 1. Bc sng nh sng kh kin v mu sc nhn c
Bc sng
(nanomet)

Mu sc nhn c

340-400

T ngoi gn (khng nhn thy)

400-430

Tm

430-500

Lam

500-570

Lc

570-620

Vng - Cam

620-670

chi

670-750

sm

Trn 750

Hng ngoi gn (khng nhn thy)

20

Bng 1 lit k s phn b mu sc rch ri c nhn ra bi con ngi i vi

mt s di bc sng hp trong ph nh sng kh kin. Vic lin h cc mu nht nh
vi vng bc sng cho php phn bit gia cc sc thi, mu sc v bng ti. C th
nhiu s phn b ph khc nhau cng to ra cm gic mu ging nhau (mt hin tng
c bit vi ci tn ng phn d v). V d, cm gic mu vng c th gy ra bi mt
bc sng nh sng, chng hn 590nm, hoc c th l kt qu ca vic nhn hai lng
nh sng bng nhau c bc sng ring, v d 580nm v 600nm. Cng c th xem mu
vng l mt phn b hp gm ton b cc bc sng nm gia 580nm v 600nm. i
vi h th gic ca con ngi, bc sng gi vai tr cho mi mu sc trong ph kh
kin. Nhng nghin cu gn y cho thy mt s loi (nht l chim chc) c th phn
bit gia cc mu nhn c ging nh con ngi.
Cc ngun nng sng
Loi ngi bui u khng c cc ngun sng chc chn sut nhng m
trng, nhng h thnh thong c th tm thy v thu thp nhng thanh g ang chy
t nhng ng la trong bi rm v ri gi la chy rc trong mt tri la trong mt
thi gian ngn. Theo tri thc tin b th loi ngi pht hin thy tia la in, v
sau l la c th pht ra bng cch c xt nhng loi nht nh ln nhau (v d
nh la v st pirit) hoc bng cch ch xt linh hot g vi g. Mt khi lm ch
c cc k thut ny, ngi ta c th to ra bt c khi no ngi ta mun.
Khi la chy, nng lng ha hc c gii phng di dng nhit v nh sng.
Nhin liu chy, hoc l c, g, du, hoc l mt s cht d bt la khc, pht ra cht
kh b un nng bi nng lng ha hc khng l pht sinh trong qu trnh chy, lm
cho cc nguyn t trong cht kh rc ln hoc nng sng. Cc electron trong nguyn t
cht kh nhy ln mc nng lng cao bi kch thch nhit, v nh sng c gii
phng di dng photon khi cc electron ri xung trng thi c bn ca chng. Mu
ca ngn la l mt du hiu ca nhit v lng nng lng c gii phng. Ngn
la mu vng c th lnh hn nhiu so vi ngn la mu xanh chi, nhng thm ch
ngn la lnh nht th vn cn rt nng (chng 350 C).

Hnh 2. Cc ngun sng s khai

Mc d nha thuc l v gi rch c dng to ra nhng b uc s khai, nhng

bc tin thit thc u tin trong vic iu khin la ch xut hin khi n du c pht

21

minh. Nhng ngn n s khai hn 15.000 nm tui (hnh 2) c pht hin, lm t v

mai ng vt, chng t chy m ng vt v du thc vt. Trc khi n kh c pht
minh, c mt nhu cu khng khip v du ng vt. Ngun cp ch yu loi du ny l m
ng vt khai thc t vic nu si cc m cht bo ly t ng vt bin, v d nh c voi v
hi cu. n du sau cng tin ha thnh nhng ngn nn, ch to bng cch c m ng vt
hoc sp ong ng cng, nh minh ha trong hnh 2. Nhng ngn nn bui u pht ra mt
cht khi, nhng khng sng lm. Cui cng, ngi ta pht hin thy sp parafin, khi
khun thch hp vi mt bc vi d thm, sinh ra ngn la tng i sng m khng c lng
khi ng k.
Trong th k 19, vic thp n kh thin nhin tr nn ph bin nhiu th chnh ti
chu u, chu v M. Nhng ngn n kh bui u hot ng bng cch to ra mt dng
kh chy (mt vic lm kh nguy him), cn cc mu n sau ny c lp thm mng sng,
hoc mt mng vi mn qua x l ha hc, chng lm phn tn ngn la v pht ra nh
sng sng hn nhiu.
Cc nh hin vi hc bui u s dng nn, n du, v nh sng Mt Tri t nhin
cung cp s chiu sng cho cc h quang c tng i th trong knh hin vi ca h. Cc
ngun sng ban s ny chiu sng khng u, khi lp le, khi bng pht rc r, v thng
tim n mi nguy him v la. Ngy nay, cc bng n nng sng cng cao bng
volfram l ngun sng ch yu dng trong knh hin vi hin i v chim a s trong cc h
thng chiu sng gia nh.

Hnh 3. Ph thu c t mt s ngun sng ph bin

Hnh 3 biu din cc ng cong phn b ph biu th nng lng tng i theo
bc sng i vi mt vi ngun khc nhau pht ra nh sng trng (l s pha trn ca tt c
hay a s mu trong ph kh kin). ng cong mu biu din nng lng tng i ca
nh sng n volfram trn ton b ph kh kin. Nh c ch r trong hnh, nng lng
nh sng n volfram tng khi bc sng tng. Kt qu ny nh hng n nhit mu
trung bnh ca nh sng thu c, c bit khi so snh vi nhit mu trung bnh ca nh
sng Mt Tri v nh sng hunh quang (n hi thy ngn). ng cong ph mu vng m
t s phn b nh sng kh kin t ph nh sng Mt Tri t nhin phn x bi Mt Trng.
Di nhng iu kin bnh thng, nh sng Mt Tri cha nhiu nng lng nht, nhng
ng cong minh ha trong hnh 3 c lm cho bnh thng vi ph n volfram tin
so snh. ng cong mu xanh m c trng cho n hi thy ngn, v biu hin mt vi
chnh lch ng k vi ph nh sng Mt Tri t nhin v n volfram. Mt s cc i nng
lng c mt trong ph n hi phng in xut hin l kt qu ca tng ng ph chng
ln nhau pht sinh t hi thy ngn.

22

Ph nh sng kh kin to ra bi mt diode pht quang (LED) pht ra nh sng trng

c biu din bng ng cong mu xanh l trong hnh 3. Diode pht quang l dng c vn
d n sc, vi mu sc c xc nh bi di khe gia cc cht liu bn dn khc nhau dng
ch to nn diode. Diode pht sng , xanh l, vng v xanh dng l ph bin, v c s
dng rng ri lm nh sng ch bo cho my tnh v cc thit b in t tiu dng khc, nh
my thu radio, my thu truyn hnh, my ht a compact, my ghi a, v my ht a k thut
s. LED pht nh sng trng c ch to t diode xanh gallium nitride bng cch ph ngoi
cht bn dn lp cht phtpho, cht ny pht ra mt phm vi rng bc sng kh kin khi b
kch thch bi nh sng pht ta t diode xanh. Ph laser, thu c t laser diode hoc laser
kh, rt hp, thng bao gm ch mt hoc vi ba bc sng nht nh. V d minh ha trong
hnh 3 (ng cong mu xanh l m) l cho laser diode bn dn dng in thp c ch trong
nhiu ng dng a dng, nh c m vch v kim tra d liu a quang.
Ngun sng volfram thng c gi l nng sng, v chng pht ra nh sng khi b
un nng bi nng lng in. Dy tc ca cc bng n hin i thng lm bng volfram,
mt kim loi c hiu sut pht sng tng i hiu qu khi b un nng in tr bng dng
in. Cc n nng sng hin i c ngun gc t n h quang carbon do Humphry Davy
pht minh, chng to ra nh sng bng s phng in h quang gia hai que than (hoc cc
in cc dy tc) khi thit t mt hiu in th gia cc in cc. Rt cuc, n h quang
carbon mang ti nhng chic n u tin s dng dy tc carbon cha trong mt v bao
thy tinh hn kn. Dy tc volfram, c s dng trc tin vo nm 1910 bi William David
Coolidge, bc hi chm hn nhiu so vi si carbon c ngun gc cotton khi b nung nng
trong chn khng ca v thy tinh. Dy tc hot ng nh mt in tr n gin, v pht ra
mt lng ng k nh sng, ngoi nng lng nhit pht sinh bi dng in.
n volfram nng sng l vt bc x nhit pht ra ph nh sng lin tc tri rng t
khong 300nm, trong vng t ngoi, ti gn 1400nm, trong vng hng ngoi. Cu trc, vic
ch to v hot ng ca chng rt n gin, v c rt nhiu chng loi n ny c dng
lm ngun nng sng. Loi n tiu biu gm mt bng thy tinh hn kn (xem hnh 4), bn
trong cha y mt cht kh tr, v mt si dy tc bng volfram hot ng mnh m khi c
dng in i qua. Bng n to ra mt lng rt ln nh sng v nhit, nhng nh sng ch
chim c 5 n 10% tng nng lng m chng pht ra.
n volfram c xu hng km tin li, v d nh cng ca n gim theo tui th
v n lm en v ng bn trong do volfram bc hi chm lng tr li thy tinh. Nhit
mu v chi ca n volfram bin thin theo hiu in th p dng, nhng gi tr trung
bnh cho nhit mu bin thin trong khong t 2200K n 3400K. Nhit b mt ca dy
tc volfram lc hot ng rt cao, thng trung bnh khong 2550 C i vi mt bng n
thng mi chun 100 watt. i khi bn trong bng n volfram cha cc cht kh qu tc
nh krypton hoc xenon (cht kh tr), chng l mt s chn la nhm to ra chn khng
bo v dy tc volfram nng bng. Cc cht kh ny lm tng hiu sut ca n nng sng v
chng lm gim lng volfram bc hi ri lng xung bn trong bng thy tinh bao ngoi.
Cc n halogen, phin bn hiu sut cao ca n volfram nng sng, thng cha
mt t iode hoc brom trong cht kh bn trong mang volfram bc hi quay tr li dy tc
hiu qu hn nhiu so vi nhng chic n s dng cht kh khc. n volfram-halogen, c
pht trin u tin bi cng ty General Electronic vo nhng nm 1950 dnh cho vic thp
sng cc u mt cnh my bay phn lc siu m, c kh nng to ra nh sng rt u trong
sut qung tui th ca n. Ngoi ra, n halogen nh hn v hiu sut cao hn so vi n
volfram c cng tng ng. Tui th ca mt bng n volfram-halogen c th ln ti 10
nm, di nhng iu kin l tng nht.

23

Hnh 4. Mt s kiu n volfram v halogen

Dy tc ca n volfram-halogen thng l nhng si xon rt cht gn trong mt v

bao thy tinh borosilicate-halide (thng gi l thch anh nu chy). Nhit cao lc hot
ng gii hn vic s dng bng n volfram-halogen cho cc n chiu sng trong nh
c thng hi tt c nhit hnh cnh qut loi bt lng nhit khng l pht sinh bi
nhng bng n ny. Nhiu n thp sng trong nh c trang b l n volfram-halogen 300
500 watt, v to ra mt lng ln nh sng trn ngp cn phng tt hn nhiu cc bn sao
volfram ca chng pht sng yu hn. Khi ghp vi ng dn sng si quang, b lc hp th
hoc b lc lng sc, cc n volfram-halogen chiu sng trong nh mang li cng ri
cao cho nhiu ng dng hin vi quang hc a dng, nhng iu bt tin ch yu l chng to
ra mt lng ln nh sng hng ngoi di dng bc x nhit c th d dng lm suy thoi
mu vt nghin cu.
Ngun sng hunh quang
C nhiu ngun pht sng kh kin khng nng sng dng cho vic thp sng trong
nh v ngoi ng, cng nh c nhng ng dng quan trng trong knh hin vi quang hc.
a s cc ngun sng ny hot ng trn c s phng in qua cht kh nh thy ngn, hoc
cc kh tr neon, argon v xenon. S pht sinh nh sng kh kin trong n phng in kh
da trn s va chm gia cc nguyn t v ion trong cht kh vi dng in truyn qua gia
mt cp in cc t hai u bng n.
ng thy tinh ca n hunh quang thng thng c ph mt lp phosphor mt
bn trong v ng cha y hi thy ngn p sut rt thp (xem hnh 5). Dng in c
thit lp gia cc in cc t hai u ng, to ra dng electron chy t in cc ny ti
in cc kia. Khi cc electron trong dng va chm vi cc nguyn t hi thy ngn, chng
kch thch electron trong cc nguyn t ny ln trng thi nng lng cao. Nng lng ny
c gii phng di dng bc x t ngoi khi cc electron trong nguyn t thy ngn ri tr
li trng thi c bn. Bc x t ngoi sau tip thm sinh lc cho lp phosphor ph bn
trong, lm cho n pht ra nh sng trng rng r m chng ta nhn thy t n hunh quang.
n hunh quang c hiu sut pht nh sng kh kin gp khong 2 n 4 ln, to ra t hao
ph nhit hn, v c tui th gp 10 n 20 ln so vi cc n nng sng.

Hnh 5. n hunh quang hi thy ngn

Mt c trng v song ca ngun sng hunh quang l chng pht ra mt lot bc

sng thng tp trung trong nhng di hp gi l ph vch. Kt qu l cc ngun sng ny
khng to ra ph chiu sng lin tc c trng ca cc ngun nng sng. Mt v d tiu biu
cho ngun pht nh sng kh kin khng nng sng n bc sng l n hi natri thng

24

dng chiu sng ng ph. Nhng bng n loi ny pht ra nh sng mu vng rt
mnh, vi hn 95% nh sng pht x gm nh sng 589nm v hu nh khng c bc sng
no khc na. C th ch to cc n phng in kh pht ra ph gn nh lin tc, ngoi ph
vch c hu ca cc n thuc loi ny. Gii php k thut ph bin nht l ph ln b mt
bn trong ng cc ht phosphor, chng s hp th bc x do dng kh pht ra v bin i n
thnh ph nh sng kh kin rng, tri t lam ti .
Di nhng iu kin bnh thng, a s c nhn khng th no phn bit c s
khc bit gia ph vch v ph lin tc ca cc bc sng. Tuy nhin, mt s vt th li phn
x mu sc c bit trong nh sng pht ra t mt ngun khng lin tc, nht l di s thp
sng hunh quang. y l l do v sao m vi vc, cng mt s hng ha d bt mu khc, treo
trong ca hng thp sng bng n hunh quang li trng c mu hi khc cht xu so vi khi
nhn di nh sng Mt Tri hoc ri sng bng n volfram lin tc.
Trong k thut hin vi ni nh sng phn x, c bit khi kho st cc mu nghim
nhy nhit, n hunh quang thng dng l bng n volfram, do hiu sut cao v cng sut
nhit thp ca chng. n hunh quang hin i c th cu hnh cho ng thng hoc n chiu
sng vng mang n cho cc nh hin vi hc nh sng cng mnh, khuch tn. Ngun
nh sng trng nhn to ny cnh tranh c vi nh sng Mt Tri (khng c nhit i km)
nhit mu, v loi b c tnh bp bng in hnh ca cc ng hunh quang thng mi. So
vi n volfram, volfram-halogen, hoc n h quang, th n hunh quang chiu sng knh
hin vi c th cho khong thi gian phc v cht lng cao tng i lu (khong 7000 gi).
L ngun nh sng khuch tn, n hunh quang to ra trng ri sng ng u m khng c
cc im nng kh chu, hoc nh chi. K thut ri sng tia catt lnh mi ha hn s l mt
ngun sng chuyn dng dng trong k thut hin vi quang hc, nht l cho nhng s kin c
thi gian sng ngn c lm tng thm bng s kch thch hunh quang, v cho nhng ng
dng m nhit hao ph hoc thi gian si m trong ngun sng c th lm cn tr mu vt
hoc vic quan st.
Mt phng php thch hp chp nh cc mu vt ang chuyn ng, c bit c
ch trong knh hin vi ri sng yu, l s dng cc h thng flash chp nh in t. Cc n v
flash in t hot ng nh s in ha trong ng thy tinh cha kh xenon c iu khin bi
s phng in ca t in ln. Xung in th cao, thi gian sng ngn pht ra t my bin th
lm cho kh xenon ion ha, cho php t phng in qua cht kh lc ny dn in. Mt s
bng pht nh sng rc r t ngt xut hin, sau khi kh xenon nhanh chng ri tr li trng
thi khng dn in, v t in np in. ng n flash cho ri 5500K trong s bng ln
tc thi c th ghi nhn mt lng ng k chi tit vt th, thch hp dng trong k thut chp
nh, ghi hnh k thut s, v chp nh hin vi.

Hnh 6. n phng in h quang

n phng in h quang, bn trong cha cc cht kh nh hi thy ngn v xenon,

thng c dng lm ngun ri sng cho mt s dng chuyn dng ca knh hin vi hunh
quang. Mt n h quang tiu biu sng gp 10 n 100 ln bn sao volfram ca n, v c th

25

mang li s ri sng n sc rc r khi kt hp vi cc b lc giao thoa lng sc ph bn

ngoi c bit. Khng ging nh n volfram, n volfram-halogen, n h quang khng c
dy tc, nhng li ph thuc vo s ion ha cht hi, mc d s phng in h quang nng
lng cao gia hai in cc sinh ra nh sng cng mnh ca chng. Ni chung, n h
quang c thi gian sng trung bnh 100-200 gi, v a s cc ngun cung cp ngoi c
trang b mt my bm gi cho php cc nh hin vi hc gim st bao nhiu thi gian tri qua.
n h quang thy ngn (thng gi l m n, xem n thy ngn v xenon minh ha trong
hnh 6) c cng sut t 50 n 200 watt v thng gm hai in cc hn kn di p sut hi
thy ngn cao bn trong ng thy tinh thch anh.
n h quang thy ngn v xenon khng cho cng ri ng u trong ton b ph
bc sng t t ngoi ti hng ngoi. Phn ln sc mnh ca n h quang thy ngn tiu
hao trong ph t ngoi gn v xanh lam, vi a s cc i cng cao xut hin trong
ngng 300-450nm, tr mt vi cc i c bc sng cao hn nm trong vng ph xanh lc.
Tri li, n h quang xenon c sn lng rng hn v ng u hn trong ph kh kin, v
khng biu hin cc cc i cng ph rt cao c trng nh n h quang thy ngn. Tuy
nhin, n xenon li km hiu qu trong vng t ngoi, v tiu hao mt lng ln sc mnh
ca chng trong vng hng ngoi, nn i hi phi iu chnh cn thn v phi loi tr tnh
trng qu nhit nu s dng cc n ny.

Hnh 7. Cu to ca diode pht nh sng trng

Thi k s dng diode pht quang lm ngun chiu sng k thut bt u vo th k 21,
v diode l phn b l tng cho s hp nht cng ngh bn dn v hin vi quang hc. S tiu
th nng lng tng i thp (1 n 3 volt, 10 n 100 miliampe) v thi gian hot ng lu
di ca diode pht quang khin cho nhng dng c ny tr thnh ngun sng hon ho khi ch
yu cu cng chiu nh sng trng mc trung bnh. Cc knh hin vi ni vi my tnh
giao tip qua cng USB, hoc c cp ngun bng pin, c th s dng LED lm ngun sng
bn trong nh gn, t tn hao nhit, cng sut thp v gi thnh r, dng cho vic quan st
bng mt hoc ghi nh k thut s. Mt s knh hin vi dng trong hc tp v nghin cu hin
ang diode pht nh sng trng bn trong, cng cao lm ngun sng s cp.
Diode pht quang hin nay c kim tra v thng mi ha trong nhiu ng dng
a dng, nh lm tn hiu giao thng, mt hiu, n flash, v n chiu sng kiu vng gn
ngoi cho knh hin vi. nh sng do n LED trng pht ra c ph nhit mu tng t vi
n hi thy ngn, loi n thuc danh mc chiu sng ban ngy. Ph pht x ca n LED
trng c biu din trong hnh 3, cc i pht ti 460nm l do nh sng xanh lam pht ra bi
diode bn dn gallium nitride, cn vng pht sng rng cng cao nm gia 550 v 650nm
l do nh sng th cp pht ra bi phosphor ph bn trong lp v polymer. S tng hp cc
bc sng to ra nh sng trng c nhit mu tng i cao, l vng bc sng thch
hp cho vic chp nh v quan st knh hin vi quang hc.

26

Ngun sng laser

Mt ngun pht nh sng kh kin na ang c tm quan trng ngy cng cao trong
cuc sng hng ngy ca chng ta, l laser. Laser l tn vit tt t Light Amplification

by the Stimulated Emission of Radiation (Khuch i nh sng bng s pht bc x

cng bc). Mt trong nhng c im v song ca laser l chng pht ra chm nh
sng lin tc gm mt bc sng ring bit (hoc i khi l mt vi bc sng), cng
pha, ng nht, gi l nh sng kt hp. Bc sng nh sng do laser pht ra ph thuc
vo loi cht cu to nn laser l tinh th, diode hay cht kh. Laser c sn xut a
dng v hnh dng v kch thc, t nhng chic laser diode b xu nh lp kht
vo l kim, cho ti nhng thit b qun s v nghin cu chim y c mt ta nh.

Hnh 8. Cu trc laser kh Argon-Ion

Laser c s dng lm ngun sng trong nhiu ng dng, t cc u c a

compact cho ti cc thit b o c v dng c phu thut. nh sng quen thuc ca
laser helium-neon (thng vit tt l He-Ne) c dng qut m vch hng ha,
nhng cng ng vai tr quan trng trong nhiu h thng hin vi qut laser ng tiu.
ng dng laser trong knh hin vi quang hc cng ngy cng tr nn quan trng, va
l ngun sng duy nht, va l ngun sng kt hp vi cc ngun sng hunh quang
v/hoc ngun nng sng. Mc d gi thnh tng i cao, nhng laser cng tm thy
ng dng rng ri trong k thut hunh quang, chiu sng n sc, v trong cc lnh
vc ang pht trin nhanh chng nh k thut qut laser ng tiu, phn x ni ton
phn, truyn nng lng cng hng hunh quang, v knh hin vi nhn quang.
Laser argon-ion (hnh 8) to ra ph pht x mnh m 488 v 514nm, cn laser
kh krypton biu hin cc cc i ln ti bc sng 647,1 v 752,5nm. C hai loi
laser ny thng c dng lm ngun kch thch trong knh hin vi laser qut ng
tiu. Laser xung mode kha tinh th sapphire pha tp cht titan c dng lm ngun
kch thch nhn quang do cng cc i cao ca chng, nhng chng cng bc l
cng sut trung bnh thp v chu k cng sut ngn. L ngun sng c a chung
hn dng cho knh hin vi nhn quang, laser xung t hn nhiu v kh hot ng hn
so vi cc laser nh, lm ngui bng khng kh dng trong knh hin vi ng tiu.
Cng ngh laser mi gm cc diode laser nn bn dn v laser gn trn chip,
lm gim kch thc v yu cu cng sut i vi ngun sng. Diode laser, v d nh

27

neodymium:yttrium lithium fluoride (Nd:YLF) v neodymium:yttrium vanadate

(Nd:YVO(4)), thng p ng nhanh hn nhiu so vi LED, nhng cng tng i
nh v yu cu cng sut thp. Bt li ca vic s dng laser trong knh hin vi gm
gi thnh thm vo cho ngun sng, s ri ro gy thit hi t tin, lm tng gi thnh
lin i vi thu knh v gng ph ngoi, ph hy mu vt, v c th lm hng vng
mc ca nh hin vi hc nu nh quy trnh bo v v k thut iu khin b xem nh.
Tm li, mc d c nhiu ngun chiu sng a dng hin c sn, nhng chng
ta thng ch s dng vi ngun sng trong cuc sng hng ngy. Vo ban ngy, Mt
Tri ng vai tr l ngun chiu sng ch yu ca chng ta ngoi tri, cn thng
th chng ta s dng n hunh quang v n volfram thp sng trong nh v vo
ban m. Nh ni phn trn, ba ngun sng c bn ny c tnh cht v c trng
ph khc nhau, nhng cng cc i ca chng u ri vo vng nh sng kh
kin. No ngi t ng iu chnh trc cc ngun sng khc nhau, v chng ta cm
nhn c mu sc ca a s cc vt xung quanh mnh khi chng c nhn di
nhng iu kin chiu sng khc nhau.

28

TC NH SNG
mt ni trong khng gian ngoi kia, cch Tri t hng t nm nh sng,
nh sng nguyn thy lin quan ti V n Ln ca v tr ang chiu sng nhng vng
t mi khi n tip tc truyn i ra xa. Tri ngc li hon ton, mt dng khc ca
bc x in t pht sinh trn Tri t, cc sng v tuyn pht i t mt chng trnh
truyn hnh no cng ang lan truyn ra khng gian su thm ngoi kia, mc d
cng ca n yu hn nhiu.

Hnh 1. Thin h xon c NGC 4603

Khi nim c bn n sau c hai s kin trn c lin quan ti tc ca nh sng

(v tt c nhng dng khc ca bc x in t), c cc nh khoa hc xc nh
mt cch k lng, v ngy nay c biu din di dng mt gi tr khng i c mt
trong cc phng trnh vi k hiu c. Khng hn l mt hng s, ng hn l tc
cc i trong chn khng, tc ca nh sng, gn 300.000 km/giy, c th iu chnh
bng cch lm thay i mi trng hoc vi s giao thoa lng t.
nh sng truyn trong mt cht, hay mi trng, ng cht theo ng thng,
vi tc gn nh khng i, tr khi n b khc x, phn x, nhiu x hoc b nhiu
lon theo mt s cch khc. Thc t khoa hc c hiu r ny khng phi l sn
phm ca k nguyn Nguyn t hay thi k Phc hng, m c xc tin khi u
bi nh bc hc Hi Lp c i, Euclid, khong 350 nm trc Cng nguyn, trong
chuyn lun mang tnh bc ngoc ca ng, Optica. Tuy nhin, cng ca nh sng
(v cc bc x in t khc) t l nghch vi bnh phng ca khong cch truyn i.
Nh vy, sau khi nh sng truyn i c hai ln mt khong cch cho trc th cng
ca n gim i bn ln.
Khi nh sng truyn trong khng kh i vo mt mi trng khc, chng hn
nh thy tinh hoc nc, tc v bc sng ca nh sng gim i (xem hnh 2), mc
d tn s vn gi nguyn khng i. nh sng truyn i xp x 300.000 km trn giy
trong chn khng, mi trng c chit sut bng 1,0, nhng vn tc s gim xung cn
225.000 km/giy trong nc (chit sut 1,3, xem hnh 2), v 200.000 km/giy trong
thy tinh (chit sut 1,5). Trong kim cng, vi chit hi cao 2,4, tc ca nh sng
gim i kh nhiu (125.000 km/giy), ch cn khong 60% tc ca n trong chn
khng.
Do hnh trnh khng l m nh sng truyn i trong khng gian bn ngoi gia
cc thin h (xem hnh 1) v bn trong Di Ngn h, nn s gin n ca cc sao c th
o c khng ch bng km, m cn bng nm nh sng, qung ng m nh sng i

29

c trong mt nm. Mt nm nh sng bng 9,5 nghn t km, hoc khong 5,9 nghn
t dm. Khong cch t Tri t ti ngi sao gn nht ngoi h Mt Tri ca chng ta,
Proxima Centauri, xp x 4,24 nm nh sng. C th so snh nh th ny, Di Ngn h
c ng knh c tnh chng 150.000 nm nh sng, v khong cch n thin h
Andromeda l chng 2,21 triu nm nh sng. iu ny c ngha l nh sng ri thin
h Andromeda 2,21 triu nm v trc mi ti c Tri t, tr khi trn ng i n
chm phi cc thin th phn x hoc cc mnh v khc x.

Hnh 2. Tc ca nh sng

Khi cc nh thin vn ngm nhn bu tri m l lc h ang quan st mt hn

hp thi gian thc, qu kh qua, v lch s thi c i. V d, trong thi k m cc
nh tin phong ngi Babilon, cc nh chim tinh ngi A Rp, cc nh thin vn Hi
Lp m t cc chm sao, th Scorpius (Scorpio i vi cc nh chim tinh hc) vn c
hnh dng con b cp. Sao ui v cc sao khc trong chm sao ny xut hin di
dng sao siu mi trn bu tri khong gia nm 500 v 1000 trc Cng nguyn,
nhng khng cn nhn thy na i vi cc nh nghin cu ngy nay. Mc d mt s
sao quan st thy trn bu tri m trn Tri t cht t lu, nhng sng nh sng
mang hnh nh ca chng vn cn chm ti mt ngi v knh vin vng. Trong thc
t, nh sng t s hy dit ca chng (v bng ti ca s vng mt ca chng) cha i
ht khong cch khng l trong khng gian su thm v cha thi gian.
Empedocles thuc vng Acragas, ngi sng vo khong nm 450 trc Cng
nguyn, l mt trong nhng trit gia u tin c ghi nhn nhn nh rng nh
sng truyn i vi mt vn tc gii hn. Gn mt thin nin k sau ny, khong chng
nm 525 sau Cng nguyn, nh bc hc v nh ton hc ngi La M Anicius
Boethius th dn chng bng ti liu tc ca nh sng, nhng sau khi b buc ti
phn quc v lm ma thut, ng b chm u v n lc mang tnh khoa hc ca
mnh. K t nhng ng dng sm nht ca loi bt en dng lm pho hoa v tn hiu
bi ngi Trung Hoa, ngi ta t hi v tc ca nh sng. Vi le sng v mu
sc trc khi c ting n chng vi giy, tht chng i hi phi c mt tnh ton g
gh gm nhn ra rng tc ca nh sng hin nhin vt qu tc ca m thanh.

30

B mt n sau cc v n ca ngi Trung Hoa dn ng cho h ti phng

Ty trong gia th k 19, v cng vi h, mang theo nhng nghi vn v tc ca
nh sng. Trc thi gian ny, cc nh nghin cu phi xem le sng ca tia chp theo
sau l ting sm rn, thng xut hin trong nhng m ma to sm d, nhng khng
a ra c bt c li gii thch khoa hc no hp l v s chm tr . Nh bc hc
ngi A Rp Alhazen l nh khoa hc nghin cu quang hc nghim tc u tin cho
rng (vo khong nm 1000 sau Cng nguyn) nh sng c mt tc hu hn, v vo
nm 1250, nh quang hc tin phong ngi Anh Roger Bacon vit rng tc ca
nh sng l hu hn, mc d rt nhanh. Tuy nhin, a s cc nh khoa hc trong thi k
ny vn gi quan im cho rng tc ca nh sng l v hn v khng th no o
c.
Nm 1572, nh thin vn hc ni ting ngi an Mch Tycho Brahe l ngi
u tin m t sao siu mi, xut hin trong chm sao Cassiopeia. Sau khi quan st
mt ngi sao mi t ngt xut hin trn nn tri, cng sng ca n gim dn,
v ri bin mt dn khi tm nhn trong thi gian 18 thng, nh thin vn cm thy bi
ri, nhng li kch thch tr t m. Nhng quan trc cc thin th mi l ny khin cho
Brahe v nhng ngi ng thi vi ng i ti ch nghi vn v khi nim ph bin
cho rng v tr hon ho v khng thay i c tc nh sng v hn. Nim tin cho
rng nh sng c tc v hn kh b thay th, mc d mt vi nh khoa hc bt
u nghi vn v tc ca nh sng vo th k th 16. Mi ti nm 1604, nh vt l
ngi c Johannes Kepler chng minh rng tc ca nh sng l tc thi. ng b
sung thm ghi ch cho cng trnh cng b ca ng rng khong chn khng trng rng
khng h lm chm tc ca nh sng, lm cn tr, vi mt mc hu hn, cuc
truy tm ca nhng ngi ng thi ca ng tm kim cht te c cho l lp y
khng gian v mang nh sng i.

Hnh 3. Hnh v s che khut v tinh Io ca sao Mc ca Roemer

Khng lu sau khi pht minh v mt s ci tin tng i th i vi knh thin

vn, nh thin vn ngi an Mch Ole Roemer (nm 1676) l nh khoa hc u tin
thc hin mt c gng nghim khc c tnh tc ca nh sng. Bng cch nghin
cu v tinh Io ca sao Mc v nhng che khut thng xuyn ca n, Roemer c th
tin on c tnh tun hon ca chu k che khut i vi v tinh ny (hnh 3). Tuy
nhin, sau mt vi thng, ng lu rng nhng tin on ca ng tr nn km chnh
xc trc nhng khong thi gian tng i lu, tin ti sai s cc i khong 22 pht
(mt s chnh lch tng i ln, nht l khi xem xt qung ng m nh sng i
c trong khong thi gian ny). Ri sau , ng l k quc, nhng tin on ca
ng li tr nn chnh xc hn trong mt vi thng, vi chu k t lp li. Lm vic ti

31

i thin vn Paris, Roemer sm nhn ra rng nhng sai lch quan st thy l do s
thay i khong cch gia Tri t v sao Mc, do qu o ca cc hnh tinh ny. Khi
sao Mc i xa khi Tri t, nh sng phi truyn mt khong cch xa hn, nn cn
nhiu thi gian hn ti c Tri t. p dng nhng tnh ton tng i khng
chnh xc cho khong cch gia Tri t v sao Mc c bit vo thi k , Roemer
c th c tnh tc ca nh sng chng 137.000 nghn dm (hoc 220.000 km) trn
giy. Hnh 3 minh ha m phng hnh v nguyn thy ca Roemer phc ha phng
php ca ng dng xc nh tc nh sng.
Cng trnh ca Roemer lm xn xao cng ng khoa hc, v nhiu nh nghin
cu bt u xem xt li cc lun c ca h v tc v hn ca nh sng. Chng hn,
ngi Isaac Newton vit trong mt chuyn lun mang tnh bc ngoc ca ng vo
nm 1687, Philosophiae Naturalis Prinicipia Mathematica (Cc nguyn l ton hc ca trit hc t
nhin), By gi c th khng nh t hin tng cc v tinh ca Mc tinh, c xc
nhn bi quan trc ca cc nh thin vn khc, rng nh sng truyn i lin tc v cn
khong 7 hoc 8 pht truyn t Mt Tri ti Tri t, y tht s l mt c tnh
rt gn vi tc chnh xc ca nh sng. Quan im ng knh v danh ting rng ri
ca Newton l phng tin khi ng cuc cch mng khoa hc, v gip khi
xng cc nghin cu mi bi cc nh khoa hc tn thnh rng tc ca nh sng l
hu hn.
Ngi tip theo mang ti mt c tnh hu ch cho tc ca nh sng l nh
vt l ngi Anh James Bradley. Nm 1728, mt nm sau khi Newton qua i, Bradley
c tnh tc nh sng trong chn khng xp x 301.000 km/giy, s dng
phng php quang sai ca cc sao. Nhng hin tng ny l hin nhin bi cc thay
i biu kin v tr ca cc sao do chuyn ng ca Tri t xung quanh Mt Tri.
Mc quang sai ca cc sao c th xc nh t t s ca tc qu o ca Tri t
v tc ca nh sng. Bng cch o gc quang sai sao v p dng d liu v tc
qu o ca Tri t, Bradley c th i ti mt c tnh c bit chnh xc.
Nm 1834, Charles Wheatstones, nh nghin cu knh vn hoa v l nh tin
phong trong khoa m hc, th o tc ca dng in. Wheatstones pht minh ra
mt dng c s dng gng xoay v s phng in qua chai Leyden lm pht ra v
o thi gian chuyn ng ca tia la in qua gn nh tm dm dy dn. Tht khng
may, cc tnh ton ca ng (v c l l do dng c ca ng) c sai st nn Wheatstones
c tnh vn tc ca dng in l 288.000 dm/giy, mt sai lm dn ng ti ch tin
rng dng in truyn nhanh hn nh sng. Nghin cu ca Wheatstones sau ny c
m rng bi nh khoa hc ngi Php Dominique Francis Jean Arago. Mc d tht bi
khi c gng hon thnh cng trnh ca mnh trc khi b hng th lc vo nm 1850,
nhng Arago nhn nh ng n rng nh sng truyn trong nc chm hn so vi
trong khng kh.
Trong khi , Php, cc nh khoa hc knh ch nhau l Armand Fizeau v
Jean-Bernard-Leon Foucault c lp nhau c gng o tc nh sng, khng da
trn cc s kin thin th, m khai thc nhng thun li ca khm ph ca Arago v
m rng thit k gng xoay ca Wheatstones. Nm 1849, Fizeau ch to c mt
dng c lm le ra mt chm nh sng qua mt bnh xe rng ca (thay cho gng
xoay) v ri i ti mt gng c nh t cch y 5,5 dm. Bng cch quay bnh xe
tc nhanh, ng c th li chm tia qua khe nm gia hai rng ca trn hnh trnh i

32

ra xa v bt ly tia phn x trong khe ln cn trn hnh trnh quay tr li. Vi tc

quay ca bnh xe v khong cch truyn bi xung nh sng bit, Fizeau c th tnh
c tc nh sng. ng cng pht hin thy nh sng truyn trong khng kh nhanh
hn trong nc (xc nhn gi thuyt ca Arago), mt thc t m ngi ng hng l
Foucault sau xc minh c bng thc nghim.

Hnh 4. Dng c gng xoay ca Foucault

Foucault dng mt gng xoay nhanh iu khin bng tuabin kh nn o tc

nh sng. Trong thit b ca ng (xem hnh 4), mt chm nh sng hp truyn qua
mt k h v ri truyn qua mt ca s thy tinh (ng vai tr b tch chm tia) c
mt chia tinh vi trc khi chm ti gng ang xoay nhanh. nh sng phn x t
gng xoay hng qua mt b gng c nh theo ng zigzag tng chiu di
ng i ca thit b ln khong 20m m khng phi tng tng ng kch thc ca
dng c. Trong khong thi gian cn thit nh sng phn x qua dy gng v quay
tr li gng xoay, mt s lch nh ca v tr gng xoay xy ra. Ri sau , nh
sng phn x t v tr b lch ca gng xoay i theo mt hnh trnh mi tr li ngun
pht v i vo knh hin vi gn trn thit b. S lch nh ca nh sng c th nhn thy
qua knh hin vi v ghi li. Bng vic phn tch d liu thu thp t th nghim ca ng,
Foucault c th tnh c tc nh sng l 298.000 km/giy (xp x 185.000
dm/giy).
ng i ca nh sng trong dng c ca Foucault ngn dng trong cc
php o tc nh sng trong cc mi trng khc ngoi khng kh. ng pht hin
thy tc nh sng trong nc hoc trong thy tinh ch khong 2/3 gi tr ca n
trong khng kh, v ng cng kt lun rng tc nh sng qua mt mi trng cho
trc t l nghch vi chit sut. Kt qu ng ch ny ph hp vi nhng tin on
v hnh trng nh sng c pht trin hng trm nm trc t l thuyt sng
ca s truyn nh sng.
Di s ch dn ca Foucault, nh vt l ngi M gc Ba Lan tn l Albert M.
Michelson n lc gia tng chnh xc ca phng php , v thnh cng
trong vic o tc nh sng vo nm 1878 vi mu thit b phc tp hn t dc theo
bc tng di 2000 foot nm trn i b sng Severn Maryland. u t cc thu
knh v gng cht lng cao hi t v phn x chm nh sng trn qung ng
di hn nhiu so vi trong th nghim ca Foucault, Michelson tnh c kt qu cui
cng l 186.355 dm/giy (299.909 km/giy), cho php sai s trong khong 30
dm/giy. Do phc tp tng ln trong thit k th nghim ca ng, nn chnh xc

33

ca phng php Michelson cng cao gp hn 20 ln so vi phng php ca

Foucault.

Hnh 5. Giao thoa k Michelson-Morley

Vo cui nhng nm 1800, a s cc nh khoa hc vn tin rng nh sng truyn

qua khng gian bng mt mi trng trung chuyn gi l te. Michelson hp sc
vi nh khoa hc Edward Morley vo nm 1887 ngh ra mt phng php thc
nghim tm kim te bng cch quan st s thay i tng i tc ca nh sng khi
Tri t hon thnh vng quay ca n xung quanh Mt Tri. thc hin mc tiu
ny, h thit k mt chic giao thoa k tch mt chm nh sng v li gi mi chm
tia i theo hai ng khc nhau, mi ng di 10m, bng mt dy gng b tr phc
tp. Michelson v Morley gii thch rng nu nh Tri t chuyn ng qua mi
trng te th chm tia phn x ti lui vung gc vi dng te s phi truyn i xa hn
so vi chm tia phn x song song vi dng te. Kt qu s l s tr mt trong hai
chm tia c th pht hin khi hai chm tia ti kt hp qua hin tng giao thoa.
Thit b th nghim do Michelson v Morley xy dng tht khng l (hnh 5).
t trn mt phin ang quay t t rng khong 5 feet vung v dy 14 inch, thit
b c bo v thm bi mt h thy ngn bn di ng vai tr b gim sc khng c
ma st loi b cc dao ng nh hng t pha Tri t. Mt khi phin c a
vo chuyn ng, thu c tc ln nht l 10 vng/gi, mt ti hng gi mi c
tm dng ln na. nh sng truyn qua b tch chm, v phn x bi h thng gng,
c xc nh vi mt chic knh hin vi quan st vn giao thoa, nhng c hai nh
khoa hc u khng quan st thy g. Tuy nhin, Michelson s dng giao thoa k
ca ng xc nh chnh xc tc ca nh sng l 186.320 dm/giy (299.853
km/giy), mt gi tr vn c xem l chun trong vng 25 nm tip sau . Tht bi
trong vic pht hin s thay i tc nh sng bi th nghim Michelson-Morley
t du chm ht cho cuc tranh lun v te, cui cng a ti l thuyt ca Albert
Einstein vo u th k 20.
Nm 1905, Einstein cng b thuyt tng i c bit ca ng, sau l thuyt
tng i tng qut vo nm 1915. L thuyt th nht cp ti s chuyn ng ca

34

cc vt th vn tc khng i tng i vi nhau, cn l thuyt th hai tp trung vo

gia tc v mi lin h ca n vi hp dn. Do chng thch thc nhng gi thuyt
tn ti t lu, v d nh cc nh lut chuyn ng ca Isaac Newton, nn l thuyt ca
Einstein l mt lc lng cch mng trong vt l hc. tng v tnh tng i th
hin qua khi nim cho rng vn tc ca mt vt ch c th c xc nh tng i
vi v tr ca nh quan st. Ly v d, mt ngi n ng ang i bn trong mt chic
my bay dn dng c ln c v ang i tc khong 1 dm/gi i vi h quy
chiu l chic my bay (cn chnh chic my bay ang chuyn ng vi vn tc 600
dm/gi). Tuy nhin, i vi mt nh quan st mt t, ngi n ng ang
chuyn ng vn tc 601 dm/gi.
Einstein gi s trong cc tnh ton ca ng rng tc ca nh sng truyn
gia hai h quy chiu vn gi nguyn khng i i vi cc nh quan st c hai ni.
Do nh quan st h quy chiu ny s dng nh sng xc nh v tr v vn tc ca
cc vt trong h quy chiu kia, nn iu ny lm thay i cch m nh quan st c th
lin h v tr v vn tc ca cc vt. Einstein s dng khi nim ny tm ra mt vi
cng thc quan trng m t cch cc vt th trong mt h quy chiu xut hin khi nhn
t h quy chiu kia ang chuyn ng u tng i vi h quy chiu th nht. Kt
qu ca ng a ti mt s kt qu khc thng, mc d hiu ng ch tr nn ng k
khi vn tc tng i ca vt t gn ti tc nh sng. Tm li, hm chnh ca
nhng l thuyt c bn ca Einstein v phng trnh tng i tnh thng c trch
dn ca ng
E= mc2
c th tm tt nh sau:
Chiu di ca mt vt gim, tng i i vi nh quan st, khi vn tc ca
vt tng.
Khi mt h quy chiu ang chuyn ng, cc khong thi gian tr nn ngn
hn. Ni cch khc, mt nh du hnh v tr chuyn ng vi tc nh
sng hoc gn tc nh sng c th ri Tri t trong nhiu nm v quay
tr li tri qua khong thi gian mt c vi ba thng.
Khi lng ca mt vt ang chuyn ng tng theo vn tc ca n, v khi
vn tc t ti tc nh sng th khi lng tin ti v cng. V l do ny
nn ngi ta gi nim tin rng chuyn ng nhanh hn tc nh sng l
khng th c c, bi v gia tc n khi lng v hn cn mt lng
nng lng v hn.
Mc d l thuyt ca Einstein nh hng n ton b th gii vt l, nhng n
c nhng quan h c bit quan trng i vi nhng nh khoa hc ang nghin cu
nh sng. L thuyt gii thch c ti sao th nghim Michelson-Morley tht bi trong
vic to ra nhng kt qu nh mong i, thc y cc nghin cu khoa hc nghim tc
hn v bn cht ca te xem l mi trng trung chuyn nh sng. N cng chng
minh c rng khng g c th chuyn ng nhanh hn tc nh sng trong chn
khng, v tc ny l mt hng s v c gi tr khng thay i. Trong khi , cc
nh khoa hc thc nghim tip tc s dng cc thit b ngy cng phc tp o gi
tr chnh xc ca tc nh sng v gim sai s trong cc php o ny.

35

Cc php o vn tc nh sng
Gi tr c tnh
km/giy

Nm

Nh nghin cu

Phng php

1667

Galileo Galilei

n lng c mi che

333,5

1676

Ole Roemer

V tinh ca sao Mc

220.000

1726

James Bradley

Hin tng quang sai

301.000

1834

Charles Wheatstone

Gng quay

402.336

1838

Francis Arago

Gng quay

1849

Armand Fizeau

Bnh xe quay

315.000

1862

Leon Foucault

Gng quay

298.000

1868

James Clerk Maxwell

Tnh ton l thuyt

284.000

1875

Marie-Alfred Cornu

Gng quay

299.990

1879

Albert Michelson

Gng quay

299.910

1888

Heinrich Rudolf Hertz

Bc x in t

300.000

1889

Edward Bennett Rosa

Php o in

300.000

1890s

Henry Rowland

Quang ph k

301.800

1907

Edward Bennett Rosa v Noah Dorsey

Php o in

299.788

1923

Andre Mercier

Php o in

299.795

1926

Albert Michelson

Gng quay (giao thoa k)

299.798

1928

August Karolus v Otto Mittelstaedt

L chn Kerr

299.778

1932 - 1935

Michelson v Pease

Gng quay (giao thoa k)

299.774

1947

Louis Essen

Hp cng hng

299.792

1949

Carl I. Aslakson

Radar Shoran

299.792,4

1951

Keith Davy Froome

Giao thoa k v tuyn

299.792,75

1973

Kenneth M. Evenson

Laser

299.792,457

1978

Peter Woods v Colleagues

Laser

299.792,4588

Vo cui th k 19, nhng tin b t c trong cng ngh v tuyn v vi sng

mang li phng php mi l cho vic o tc nh sng. Nm 1888, hn 200 nm
sau nhng quan trc thin th tin phong ca Roemer, nh vt l ngi c Heinrich
Rudolf Hertz o c tc ca sng v tuyn. Hertz thu c gi tr gn 300.000
km/giy, xc nhn l thuyt ca James Clerk Maxwell cho rng sng v tuyn v nh
sng u l cc dng ca bc x in t. Mt bng chng na thu thp trong nhng
nm 1940 v 1950, khi nh vt l ngi Anh Keith Davy Froome s dng sng v
tuyn v Louis Essen s dng vi sng tin hnh o c chnh xc hn tc ca bc
x in t.
Maxwell cng c ghi nhn vi vic nh ngha tc nh sng v cc dng
khc ca bc x in t, khng phi bng php o, m bng suy lun ton hc. Trong
nghin cu ca ng c gng tm kim mi lin h gia in v t, Maxwell l thuyt
ha rng mt in trng bin thin s to ra t trng bin thin, mt iu ngc li
vi nh lut Faraday. ng xut rng sng in t bao gm cc sng dao ng in
v t kt hp, v tnh c vn tc ca nhng sng ny truyn trong khng gian nh
sau:
Vn tc (v) = 1/ ( . )1/2
trong l hng s in mi, v l t thm ca khng gian t do, hai hng s
ny c th o c vi mc chnh xc tng i cao. Kt qu l mt gi tr rt gn
vi tc nh sng o c.
Nm 1891, tip tc nhng nghin cu ca ng v tc nh sng v thin vn
hc, Michelson ch to mt giao thoa k c ln s dng knh thin vn khc x ti i
quan st Lick California. Nhng quan trc ca ng da trn s tr thi gian ti ca

36

nh sng khi quan st cc vt th xa, v d nh cc sao, c th phn tch nh lng

o c c kch thc ca thin th v tc nh sng. Gn 30 nm sau, Michelson
di chuyn th nghim ca ng ti i quan st ni Wilson, v p dng cng k thut
trn vi knh thin vn 100 inch, knh thin vn ln nht th gii lc by gi.
Bng cch hp nht thm mt gng xoay hnh bt gic vo thit k th nghim
ca ng, Michelson t ti gi tr 299.845 km/giy cho tc nh sng. Mc d
Michelson cht trc khi hon tt th nghim ca ng, nhng ngi cng s ca ng
ti ni Wilson, Francis G. Pease, tip tc s dng k thut c tnh sng kin ch o
nghin cu trong nhng nm 1930. S dng mt giao thoa k ci tin, Pease thc hin
hng lot php o trong vi nm v cui cng xc nh c gi tr chnh xc cho
tc nh sng l 299.774 km/giy, php o chnh xc nht thu c tnh n thi
im . Vi nm sau, vo nm 1941, cng ng khoa hc t ra mt chun cho tc
nh sng. Gi tr ny, 299.773 km/giy, da trn mt ti liu bin son t nhng
php o chnh xc nht ca thi k . Hnh 6 biu din nhng php o tc nh sng
trong vng 200 nm qua.

Hnh 6. Nhng php o tc nh sng (1878 1983)

Vo cui thp nin 1960, laser tr thnh cng c nghin cu n nh vi tn s

v bc sng c tnh xc nh cao. Mt iu nhanh chng tr nn hin nhin l mt
php o ng thi c tn s v bc sng s mang li gi tr rt chnh xc cho tc
nh sng, tng t nh phng php thc nghim c tin hnh bi Keith Davy
Froome bng vi sng vo nm 1958. Mt vi nhm nghin cu M v mt s nc
khc o tn s ca vch 633 nanomt t laser helium-neon v thu c kt qu
chnh xc cao. Nm 1972, Vin Tiu chun v Cng ngh quc gia (M) dng k
thut laser o c tc 299.792.458 m/s (186.282 dm/giy), kt qu cui cng
trong vic nh ngha li n v mt qua mt c tnh chnh xc cao cho tc nh
sng.
Khi u vi nhng c gng mang tnh t ph vo nm 1676 ca Roemer, tc
nh sng c o t nht l 163 ln bng nhiu k thut a dng bi hn 100 nh
nghin cu (xem bng trn). Khi cc phng php v dng c khoa hc c ci
tin, gii hn sai s ca s c tnh c thu hp, mc d tc nh sng khng thay
i ng k k t nhng tnh ton hi th k th 17 ca Roemer. Cui cng, vo nm
1983, hn 300 nm sau c gng o c nghim tc u tin, tc nh sng c nh
ngha l 299.792,458 km/s bi i hi ton th ln th 17 v Cn nng v o lng.

37

Nh vy, mt c nh ngha l khong cch m nh sng truyn i c trong chn

khng trong khong thi gian 1/299.792.458 giy. Tuy nhin, ni chung (c trong
nhiu tnh ton khoa hc), tc nh sng c lm trn l 300.000 km (hoc 186.000
dm) trn giy. Vic t c mt gi tr chun cho tc nh sng c tm quan trng
i vi vic thit lp mt h n v quc t cho php cc nh khoa hc t khp ni trn
th gii so snh d liu v tnh ton ca h vi nhau.
C mt cuc tranh lun n ha v bng chng tn ti cho thy tc nh sng
ang gim i k t thi Big Bang, lc n c th di chuyn nhanh hn nhiu, nh mt
s nh nghin cu xut. Mc d cc lun c c a ra v phn i ko di
cuc tranh lun ny, nhng a s cc nh khoa hc vn oan chc rng tc nh sng
l mt hng s. Cc nh vt l cho rng tc nh sng thc s nh o c bi
Roemer v nhng ngi tip sau ng khng c s thay i ng k, m ch c mt lot
ci tin trong cc thit b khoa hc lin quan ti vic lm tng chnh xc ca php
o dng thit lp tc nh sng. Ngy nay, khong cch gia Mc tinh v Tri
t c bit vi chnh xc cao, cng nh ng knh ca h Mt Tri v ng i
qu o ca cc hnh tinh. Khi cc nh nghin cu p dng d liu ny lm vic li
vi nhng tnh ton c thc hin trong vi th k qua, h thu c gi tr cho tc
nh sng c th so snh c vi gi tr thu c vi nhng thit b hin i v
phc tp hn.

38

K THUT HIN VI HUNH QUANG

Khi cc mu vt, sng hay khng sng, hu c hoc v c, hp th ri ti pht
x nh sng, qu trnh c gi l hin tng pht sng quang ha. Nu s pht x nh
sng vn ko di ti vi giy sau khi nng lng (nh sng) kch thch thi tc dng,
th hin tng c gi l ln quang. Cn hin tng hunh quang m t s pht x
nh sng ch tip tc din ra khi ang hp th nh sng kch thch. Khong thi gian
gia lc hp th nh sng kch thch v lc ti pht x nh sng trong hin tng
hunh quang l cc k ngn, thng di mt phn triu giy.

Hnh 1. Quan st ca Stoke

Hin tng hunh quang c bit n vo gia th k 19. Nh khoa hc ngi

Anh George G. Stoke ln u tin quan st thy khong vt fluorite biu hin hunh
quang khi c ri bng nh sng t ngoi, v ng t ra t hunh quang. Stoke
nhn thy nh sng hunh quang c bc sng di hn nh sng kch thch, mt hin
tng tr nn ni ting di ci tn s lch Stoke. Trong hnh 1, mt photon bc x t
ngoi (mu tm) va chm vi mt electron trong mt nguyn t, kch thch v a
electron ln mc nng lng cao hn. Sau , electron kch thch ri xung mc thp
hn v pht ra nh sng di dng mt photon nng lng thp hn (mu ) trong
vng nh sng kh kin. Hnh 2 l biu biu din vng nh sng kh kin ca bc
x in t, vi bc sng tri rng t xp x 400 n 700 nanomt. Bao quanh vng
kh kin l nh sng t ngoi c nng lng cao hn v nh sng hng ngoi c nng
lng thp hn.

Hnh 2. Ph nh sng trng

Hin vi hunh quang l mt phng php tin tin nghin cu vt cht c th

lm cho pht hunh quang, hoc di dng t nhin (gi l s t pht hunh quang,
hoc hunh quang s cp), hoc sau khi x l vi cc ha cht c kh nng hunh
quang (gi l hunh quang th cp). Hin vi hunh quang l sng ch vo u th k
19 ca August Kor, Carl Reichert, v Heinrich Lehmann, v nhiu ngi khc. Tuy
nhin, tim nng ca thit b ny khng c nhn ra trong nhiu thp k, v knh hin

39

vi hunh quang hin nay l mt cng c quan trng (c l l khng th thiu) trong
ngnh sinh hc t bo.
Nhng nghin cu ban u cho thy nhiu mu vt, gm cc vi khong vt, tinh
th, nha thng, thuc th, b, cht dip lc, vitamin, v cc hp cht v c, biu hin
hunh quang t pht khi c chiu sng bng nh sng t ngoi. Tuy nhin, mi cho
n nhng nm 1930 th nh nghin cu ngi o Max Haitinger v cc nh khoa hc
khc mi pht trin c k thut hunh quang th cp, s dng phm mu
fluorochrome nhum cc thnh phn m c bit, vi khun, v nhng mm bnh khc
khng th pht hunh quang t pht. Cc phm mu fluorochrome ny, gn vi cc
mc tiu ha sinh c bit, khch l vic s dng knh hin vi hunh quang. Gi tr
ca thit b ny c nng cao ng k vo nhng nm 1950 khi Albert Coons v
Nathan Kaplan chng minh c s nh v ca khng nguyn trong m phn ng vi
khng th gn fluorescein.
Cng vic chnh ca hin vi hunh quang l cho php nh sng kch thch chiu
sng mu vt, v ri tch nh sng hunh quang pht x yu hn nhiu ra khi nh
sng kch thch mnh hn. Nh vy, ch c nh sng pht ra t mu vt i ti mt hoc
mt my d khc no (thng l mt camera k thut s hoc camera phim thng
thng). Nhng vng hunh quang thu c chiu sng rc r trn nn ti vi
tng phn pht hin c. Phng nn pha sau cht khng hunh quang cng
ti th thit b cng c hiu qu.
Hnh 3 biu din mt hnh dung c tnh hnh hc v s kin xy ra khi mt mu
vt hunh quang c quan st bng mt knh hin vi hunh quang. nh sng t ngoi
c bc sng hoc tp hp bc sng nht nh c to ra bng cch cho nh sng
pht ra t ngun pht t ngoi i qua b lc kch thch. nh sng t ngoi c lc s
chiu sng mu vt, trong trng hp ny l tinh th fluorite, cht s pht ra nh sng
hunh quang khi c ri sng bng nh sng t ngoi. nh sng kh kin pht ra t
mu vt, c mu trong hnh 3, sau c lc qua mt tm lc chn khng cho nh
sng t ngoi phn x i qua. Cn ch rng y l phng thc hin vi duy nht
trong mu vt, sau khi b kch thch, to ra nh sng ring ca n. nh sng pht x
ta ra theo mi hng (gc 360 ), khng cn bit n hng ca nh sng kch
thch.

Hnh 3. Nguyn l kch thch v pht x

40

Hin vi hunh quang l cng c nghin cu v gi v ph bin nhanh chng.

Li th ca n da trn nhng thuc tnh m cc cng ngh hin vi quang khc khng
d g c c. Vic s dng fluorochrome khin n c th nhn dng c cc t bo
v cc thnh phn t bo h hin vi v nhng thc th khc c mc c trng cao
nm gia vt cht khng hunh quang. Hn na, hin vi hunh quang c th pht hin
s c mt ca cht hunh quang vi nhy tinh vi. Mt s lng rt nh phn t
hunh quang (c 500 phn t trn micro mt khi) c th c pht hin. Trong mt
mu vt cho trc, qua vic s dng phm nhum bi, cc u d khc nhau s pht
hin s c mt ca tng phn t mc tiu mt. Mc d knh hin vi hunh quang
khng cho phn gii khng gian di gii hn nhiu x ca mu vt tng ng,
nhng s c mt ca cc phn t hunh quang di gii hn vn c th nhn thy
r rt.
K thut hin vi hunh quang c th p dng cho cht hu c, cht sng (sinh
vt) thu xa, hoc cho cc cht sng (vi vic s dng hunh quang trong ng
nghim hoc trong c th sng) hoc cho cht v c (c bit trong vic nghin cu
cc cht gy nhim trong bnh xp bn dn). Cng c mt s nghin cu ang tng
trin s dng u d hunh quang ghi li s thay i nhanh chng s tp trung ion
sinh l, nh calcium v magnesium, v pH trong t bo sng.
Nhiu m thc vt v ng vt, cng nh cc mu vt cht, vn hunh quang
khi b ri sng bng nh sng bc sng ngn (hunh quang t pht hay s cp). S
hunh quang t pht cng tm thy ng dng trong nghin cu thc vt, ha thch than
, thch hc trm tch, v trong cng nghip bn dn. Trong nghin cu m ng
vt hoc mm bnh, hunh quang t pht t c tc dng. C ch li nhiu hn l cc
mu vt fluorochrome ngoi lai (cn gi l fluorophore) c kch thch bng cch ri
sng, v lng nh sng pht ra c cng mnh hn. S hunh quanh nh vy gi
l hunh quang th cp.
Fluorochrome l phm mu, t gn chng vi vt cht hu c nhn thy hoc
di ngng nhn thy. Cc cht fluorochrome ny, c kh nng hp th v ri ti pht
x nh sng, thng c li ln trong t s hp th - pht x (mt khi nim c gi
l li lng t). iu ny khin cho fluorochrome cc k c gi tr trong cc ng
dng sinh vt hc. Vic tng cng s dng hin vi hunh quang lin quan cht ch
vi s pht trin hng trm cht fluorochrome c ng cong cng kch thch (hp
th) v pht x bit v cc mc tiu cu trc sinh hc c hiu r.
Minh ha trong hnh 4 l hai loi cht fluorochrome c s dng ph bin nht
trong hin vi hunh quang. Acid nucleic nhum 4',6-diamidino-2-phenylindole
(DAPI), phn t pha bn tri trong hnh 4, l mt dn xut indole c hai na
nucleophilic amidino cao, thng dng nh du hunh quang cho acid nucleic, v
c s dng rng ri trong php phn tch hunh quang nhm nhn dng nhanh mm
bnh. Ban u c tng hp di dng cht chng trypanosomal tim nng, DAPI
thng thch gn n vi cc vng cp baz adenosine v thymidine (A-T) trong DNA
v c kch thch bng nh sng t ngoi vi hp th cc i bc sng 355nm.
Phm nhum ny pht hunh quang trong vng xanh lam ca ph nh sng kh kin.
Phn t DAPI pha bn phi (hnh 4) l mt loi fluorochrome khc, Texas Red, c
tnh cht hunh quang kt hp c nghin cu k lng. Loi fluorochrome ny
c pht trin cho vic nh du kp trong mt ng dng gi l dng cytometry,

41

nhng c dng rng ri ni c rhodamine (mt loi cht fluorochrome khc) d

tm khng th trong hin vi hunh quang.
Trong nhiu trng hp, Texas Red c dng chung vi DAPI v fluorescein
isothiocyanate (FITC) nhum cc mu vt c th quan st c do s pht hunh
quang , lam v lc ca thuc nhum. Khi quyt nh chn loi nhn s dng cho
hin vi hunh quang, cn phi ghi nh rng fluorochrome c chn phi rt c th
hp th v kch thch nh sng v vn phi gn vi phn t mc tiu. Fluorochrome
cng phi c kh nng cho lng nh sng hunh quang pht x tha ng.

Hnh 4. Cc cht fluorofore ph bin

Mt trong nhng ng dng quan trng nht ca hin vi hunh quang l trong
lnh vc hunh quang min dch. Mt sinh vt sng to ra v s khng th c s
dng cng vi cc t bo bch cu lm trung ha cc c th ngoi lai xm nhp vo
nh virus, vi khun, v cc protein ngoi lai, cha hoc sinh ra khng nguyn. Phn
ng khng nguyn - khng th rt c trng, thng c th hnh dung nh mi quan h
gia cha kha v kha. Hunh quang min dch c s thnh cng trong vic kt hp
hi ha gia nhy ca knh hin vi quang hc v mc c trng cao biu hin
bi min dch hc.
Trong k thut hunh quang min dch trc tip, mt khng th no c
nh du bng cch gn ha cht fluorochrome to ra mt ci gi l mt tip hp,
sau pht ln bn knh ca knh hin vi nghi ng c mt mt khng nguyn no ,
gi l kch thch vic sn sinh khng th. Nu khng nguyn c mt, th tip hp khng
th c nh du s kt hp vi khng nguyn v vn gn cht trong mu vt sau khi
ra sch. S c mt ca tip hp hunh quang c gn bng ha cht v khng
nguyn c chng minh khi fluorochrome b kch thch ti cc i kch thch ca n,
v sau cng pht x cc bc sng khc nhau c th quan st c bng mt
hoc ghi li bng mt h my d (camera k thut s hoc camera truyn thng).
Mt k thut cng c s dng ph bin na gi l hunh quang min dch
gin tip, trong huyt thanh c kh nng cha khng th cha nh du v khng
nguyn lin quan ca n, nhng cha r, chung vi nhau. Cho fluorochrome tip hp
vi khng th chng li c th ngi (nu s dng mu vt ca con ngi) ri t ln
bn knh cha khng th - khng nguyn cha c nh du. Nu thc l nh vy th
s c phn ng khng nguyn khng th, khng th chng li c th ngi c nh
du bng fluorochrome t gn n vi phc hp hnh thnh bi khng nguyn v khng
th. Sau , s to nhm ca khng nguyn, khng th nh du, v khng th chng
li c th ngi c nh du fluorochrome c kch thch bc sng cc i sao
cho fluorochrome v bt c s pht x no cng u quan st c. K thut hunh

42

quang min dch gin tip lm gim nhu cu phi gi trong kho d tr mt s lng
ln khng th nh du, v cng thng thu c cng hunh quang mnh hn.
Mt lnh vc nghin cu hunh quang quan trng na c lin quan ti vic
nhum m ha hc v ha hc t bo. Fluorochrome c dng nhn dng nhim
sc th, DNA, protein, cu trc t bo, hocmn v vitamin. Hin vi hunh quang l
cng c mnh m trong nhng nghin cu do nhy tinh vi ca cht
fluorochrome c chn v nt c trng ca chng i vi nhng i lng cc k
ngn trong mu vt. Tht vy, mc d knh hin vi hunh quang b gii hn phn
gii trong khng gian ca n theo cc quy lut thng thng chi phi bi gii hn
nhiu x v khu , nhng cc u d hunh quang c th, thng qua nh sng pht
x, pht hin s c mt ca cht hunh quang bng cch lm cho nhng cht tr
nn nhn thy c thm ch c khi chng ch c mt di phn gii ca knh
(chng hn ch vi ba phn t).
Mt nhm ng dng ang c trin khai ca k thut hin vi hunh quang l
vic s dng cc u d hunh quang (fluorochrome) i vi vt cht sng, c trong
ng nghim v trong c th sng. Kh khn nhn ln i vi cc u d ny l do
chng c th c tnh c. Ngoi ra cng phi ch nhiu n cc khong thi gian tri
qua do bn cht thay i khng ngng ca cc qu trnh sng v s di chuyn cu trc
ni bo. Nghin cu hunh quang c ng dng lm thay i s tp trung ion, lin
kt v khng lin kt, i vi cc ion sinh hc quan trng nh hydrogen (pH), calcium
v magnesium.
Ni ting nht l cc nghin cu v calcium ni bo s dng u d hunh
quang ph bin Fura-2. i vi phm nhum ny, s kch thch kp bc sng
khong 340 v 380 nanomt (bng cng tc nh sng v b lc kch thch kp) c th
ghi li mt bc sng pht x, bc sng ny c o c lp i vi mi di kch
thch. Mt my tnh ch iu khin knh hin vi c dng tnh ton t l gii hn
calcium ni bo t do qua s thay i cng pht x hunh quang. Li th ca
phng php t l nm ch l v c bn tt c cc yu t c gi khng i, tr khi
cc bc sng kch thch kp t ngoi gn, mi bc sng to ra s pht x trong phn
lc ca ph nh sng kh kin. Mt loi chp nh t s tng t c thc hin vi
u d c tn l Indo-1. i vi cht fluorochrome ny, cng dng xc nh
calcium lin kt hoc khng lin kt ni bo, ngi ta s dng mt bc sng kch
thch, nhng s pht x o c c hai bc sng phn bit calcium lin kt v
calcium khng lin kt.

43

S PHN X NH SNG
S phn x nh sng (v cc dng khc ca bc x in t) xy ra khi sng
chm phi mt b mt hoc mt ranh gii khc khng hp th nng lng bc x v
lm bt sng ra khi b mt . Th d phn x nh sng n gin nht l b mt ca
mt h nc phng lng, nh sng ti b phn x theo kiu c trt t, to ra nh r
rng ca quang cnh xung quanh h. Nm mt hn xung h (xem hnh 1), v nc
b nhiu lon hnh thnh sng, lm ph v s phn x bi lm tn x cc tia sng phn
x theo mi hng.

Hnh 1. S phn x t mt nc

Mt s li gii thch sm nht cho s phn x nh sng xut pht t nh ton

hc Hy Lp c i Euclid, ngi dn ra mt lot th nghim vo khong nm 300
trc Cng nguyn, v c v c mt s hiu bit tt v cch nh sng b phn x.
Tuy nhin, phi mt hn mt thin nin k v 5 th k na th nh khoa hc ngi Arab
Alhazen mi ra c mt nh lut m t chnh xc iu xy ra vi tia sng khi n
chm phi mt b mt phng v ri bt tr li vo khng gian.
Sng nh sng n gi l sng ti, v sng bt khi b mt gi l sng phn x.
nh sng trng kh kin c hng i n b mt gng mt gc (ti) b phn x tr
li vo khng gian bi mt gng mt gc khc (gc phn x) bng vi gc ti, nh
biu din trn hnh 2 cho hot ng ca chm tia sng pht ra t n flash tc dng ln
b mt gng phng, nhn. Nh vy, gc ti bng vi gc phn x i vi nh sng
kh kin cng nh mi bc sng khc thuc ph bc x in t. tng ny thng
c gi l nh lut phn x. iu quan trng cn lu l nh sng khng tch thnh
cc mu thnh phn ca n do n khng b b cong hoc b khc x, v mi bc
sng u b phn x gc bng nhau. B mt phn x nh sng tt nht phi rt nhn,
v d nh gng thy tinh hoc mt kim loi lng bng, mc d tt c mi b mt u
phn x nh sng mc no .
Do nh sng hnh x trong mt s kiu ging nh sng v trong mt s kiu
khc li ging nh ht, nn mt vi l thuyt phn x nh sng c lp nhau ra i.
Theo thuyt sng, sng nh sng tri ra t ngun pht theo mi hng, v va chm ln
gng, b phn x gc c xc nh bi gc m nh sng i ti. Qu trnh phn x
lm o ngc sng sau ra trc, l l do ti sao ngi ta li nhn thy nh ln
ngc. Hnh dng ca sng nh sng ph thuc vo kch thc ca ngun sng v
khong cch m nh sng truyn i chm ti gng. Mt sng pht ra t mt ngun

44

 gn gng s b cong nhiu, cn mt sng pht ra t mt ngun xa s gn nh l

thng, nhn t s nh hng ti gc phn x.

Hnh 2. Gc phn x bng gc ti

Theo thuyt ht, khc bit vi tng sng mt vi chi tit quan trng, th
nh sng i n gng di dng mt dng ht nh xu, gi l photon, chng bt khi
b mt gng khi chm phi. V cc ht qu nh, chng truyn i rt gn nhau (hu
nh lin tc) v ny tr li t nhng im khc nhau, nn trt t ca chng b o
ngc li, to ra nh gng. Tuy nhin, d cho nh sng l sng hay l ht th kt qu
ca s phn x u nh nhau. nh sng phn x to ra nh gng.
Lng nh sng b phn x bi mt vt, v cch thc n b phn x, ph thuc
nhiu vo mc nhn hoc kt cu ca b mt vt. Khi cc khim khuyt b mt nh
hn bc sng ca nh sng ti (nh trng hp gng), th hu nh tt c nh sng b
phn x ging nhau. Tuy nhin, trong th gii thc, a s cc vt c b mt g gh
biu hin s phn x khuch tn, vi nh sng ti b phn x theo mi hng. Nhiu
vt m chng ta nhn thy ngu nhin trong cuc sng hng ngy (con ngi, xe hi,
nh ca, ng vt, cy ci,...) t chng khng pht ra nh sng kh kin m phn x
nh sng Mt Tri t nhin v nh sng nhn to i ti chng. Th d, mt qu to
trng c mu chi v n c b mt tng i nhn phn x nh sng v hp th
cc bc sng khng phi mu (nh mu xanh l cy, xanh dng, v vng) ca
nh sng. S phn x nh sng c th phn loi th thnh hai loi phn x. S phn x
phn chiu c nh ngha l nh sng phn x t mt b mt nhn mc gc xc
nh, cn s phn x khuch tn c to ra bi nhng b mt g gh c xu hng
phn x nh sng theo mi hng (nh minh ha trong hnh 3). Trong mi trng sng
hng ngy ca chng ta, s phn x khuch tn xy ra nhiu hn so vi phn x phn
chiu.
hnh dung s khc nhau gia phn x phn chiu v phn x khuch tn, hy
xt hai b mt rt khc nhau, mt ci gng nhn bng v mt b mt hi g gh.
Ci gng phn x mi thnh phn ca nh sng trng (nh cc bc sng , lc,
lam) hu nh ging nhau, v nh sng phn x phn chiu i theo l trnh c cng gc
bnh thng nh nh sng ti. Tuy nhin, b mt mu g gh th khng phn x ht
mi bc sng, do n hp th ht a phn thnh phn lc v lam, v phn x nh sng
. nh sng khuch tn phn x t nhng b mt g gh cng b tn x ra theo mi
hng.

45

Hnh 3. Phn x phn chiu v phn x khuch tn

C l th d tt nht ca s phn x phn chiu, m chng ta bt gp trong cuc

sng hng ngy, l nh gng to bi mt ci gng trong nh m ai cng tng
nhiu ln ng trc n soi ngm dung nhan mnh. B mt thy tinh phn chiu nhn
bng ca gng to ra mt nh o ca ngi quan st do nh sng phn x i thng tr
li vo mt. nh ny c gi l o do n khng tht s tn ti (khng c nh sng
c to ra) v xut hin pha sau mt phng gng do gi nh m no ngi vn d
gy ra. Cch thc n gin nht thy xut hin nh ny l hy hnh dung khi nhn s
phn x ca mt vt t nm v mt pha ca ngi quan st, sao cho nh sng i t
vt chm ti gng mt gc no v b phn x mt gc bng nh vy ti mt
ca ngi quan st. Khi mt nhn c cc tia phn x, no ngi gi nh rng nh
sng i ti mt theo l trnh ng thng trc tip. Ln ngc theo cc tia sng i v
pha gng, no thu c mt nh nm pha sau gng. c im th v ca s phn
x ny l nh ca vt c quan st thy pha sau mt phng gng, nm cch gng
mt khong bng vi khong cch t gng ti vt tht nm pha trc gng.
Loi phn x nhn thy trong gng ph thuc vo hnh dng ca gng v,
trong mt s trng hp, cn ph thuc vo khong cch t vt ti gng. Cc gng
khng phi lc no cng phng v c th to ra nhiu hnh th a dng mang li nhng
c trng phn x l th v hu ch. Cc gng lm, thng thy trong nhng chic
knh thin vn quang hc c ln, c dng thu thp nh sng yu t pht ra t
nhng ngi sao rt xa xi. B mt cong ca gng tp trung cc tia sng song song n
t khong cch ln vo mt im cho cng cao. Thit k gng ny cng thng
thy gng co hoc gng trang im, ni nh sng phn x to ra nh phng to
ca khun mt. Phn bn trong ca mt ci tha sng bng l v d ph bin ca b mt
gng lm, v c th c dng chng minh mt s tnh cht ca loi gng ny.
Nu phn bn trong ca ci tha c gi gn mt, s nhn thy mt nh phng to
trc din ca mt (trong trng hp ny, mt gn vi tiu im ca gng hn). Nu
ci tha c mang ra xa, s nhn thy mt nh thu nh ln ngc ca ton b gng
mt. y, nh b ln ngc do n hnh thnh sau khi cc tia phn x i qua tiu im
ca b mt gng.
Mt loi gng c b mt cong khc, gng li, thng dng lm knh chiu
hu cho t, xe my, b mt gng un cong ra pha ngoi to ra tm nhn cnh tng
pha sau nh hn, ton cnh hn. Khi cc tia sng song song chm ti b mt gng
li, sng nh sng b phn x ra ngoi sao cho chng phn k. Khi no ln theo du vt
tia sng, chng c v n t pha sau gng, ni chng s phn k, to ra nh thng
ng nh hn (nh thng ng v nh o c hnh thnh trc khi cc tia sng i qua
tiu im). Gng li cng c s dng lm gng gc nhn rng t cc hnh lang

46

v ni bun bn v mc ch bo mt v an ton. ng dng vui v nht ca gng li

l nhng chic gng k l tm thy cc hi ch, hi h, v nh ci. Nhng chic
gng ny thng l kt hp cc b mt li v lm hn hp, hoc cc b mt thay i
cong cht t, to ra s phn x k qui, mo m khi ngi ta nhn vo hnh ca
chnh mnh.

Hnh 4. S phn x cc b mt lm v li

Nhng chic tha c th dng m phng gng li v gng lm, nh minh

ha trong hnh 4 cho s phn x ca mt ngi ph n tr ng bn cnh mt hng ro
g. Khi hnh ngi ph n v hng ro b phn x t b mt hnh bt bn ngoi (li)
ca ci tha, th nh l thng ng, nhng b mo m cnh ngoi do cong ci tha
thay i. Tri li, khi lt ngc ci tha (b mt hnh bt bn trong, hay b mt lm)
phn x quang cnh th nh ca ngi ph n v hng ro b ln ngc.
Hnh nh phn x thu c t hai loi gng li v gng lm c biu din
trong hnh 5. Gng lm c b mt phn x cong vo trong, ging nh phn bn trong
ca mt hnh cu. Khi nh sng song song vi trc chnh, hoc trc quang, b phn x
bi b mt gng lm (trong trng hp ny, nh sng i t chn ca con c mo),
chng hi t ti tiu im (im mu ) nm pha trc gng. Khong cch t b
mt phn x n tiu im c gi l tiu c ca gng. Kch thc ca nh ph
thuc vo khong cch t vt n gng v v tr ca n i vi gng. Trong trng
hp, con c mo t nm ngoi tm cu v nh phn x b ln ngc v nm gia tm
cu ca gng v tiu im ca n.

Hnh 5. S phn x ca mt gng lm v gng li

Gng li c b mt phn x cong ra pha ngoi, ging nh phn pha ngoi ca

hnh cu. Tia sng song song vi trc chnh b phn x khi b mt theo hng phn k

47

khi tiu im nm pha sau gng (hnh 5). nh hnh thnh vi gng li lun lun
cng chiu vi vt v kch thc nh li. Nhng nh ny cng c gi l nh o, v
chng xut hin ni cc tia phn x c v phn k t tiu im nm pha sau gng.
Phng php ct qu l mt trong nhng ng dng quan trng v mt thm
m v vui thch ca nguyn l phn x nh sng. c bit trong trng hp kim cng,
v p v gi tr kinh t ca tng vin ny ch yu c xc nh bi tng quan
hnh hc cc mt ngoi ca . Cc mt c ct vo vin kim cng sao cho a
phn nh sng ri vo mt trc ca vin u phn x tr li pha ngi quan st
(hnh 6). Mt phn nh sng b phn x trc tip t nhng mt bn ngoi pha trn, cn
mt s i vo kim cng, sau khi phn x ni, li b phn x ra khi vin t nhng
b mt bn trong ca cc mt pha sau. Nhng l trnh tia sng ni ny v s phn x
bi l nguyn nhn gy ra v lp lnh ca kim cng, thng c gi l la ca n.
Mt h qu th v ca mt vin c ct hon ho l n s cho s phn x rc r
khi nhn t pha trc, nhng trng n s ti hn hoc m i nu nhn t pha sau, nh
minh ha trong hnh 6.

Hnh 6. S phn x ca cc mt vin kim cng

Cc tia sng phn x khi gng theo mi gc m t chng ti. Tuy nhin,
trong mt s trng hp nht nh, nh sng ch c th phn x t mt s gc ch
khng theo nhng gc khc, a n mt hin tng gi l s phn x ni ton phn.
Hin tng ny c th c minh ha bi mt tnh hung trong mt ngi th ln
ang lm vic pha di mt nc hon ton m m chiu mt le sng trc tip
thng ln b mt nc. Nu nh sng chm vung gc vi b mt nc, n s tip tc
i ra khi nc theo phng thng ng vo khng kh. Nu chm nh sng i ti b
mt vi mt gc nh, sao cho n chm ti b mt mt gc xin, th chm tia s l ra
khi nc, nhng s b b cong bi s khc x v pha mt phng nc. Gc hp gia
chm tia l v mt nc s nh hn gc hp gia chm nh sng v b mt di nc.
Nu ngi th ln tip tc iu chnh gc nh sng st qua b mt nc, th
chm tia i ra khi nc ngy cng gn b mt hn, cho n mt s im n s song
song vi b mt. V nh sng b b cong do khc x, nn chm tia l s tr nn song
song vi b mt trc khi nh sng pha di nc chm ti cng mt gc . im
m chm tia l tr nn song song vi b mt xut hin gi l gc ti hn i vi
nc. Nu nh sng c chiu gc nh hn na th khng c tia no l ra c. Thay v
khc x, ton b nh sng s phn x mt nc tr li nc ging nh s phn x
mt gng.
Nguyn l phn x ni ton phn l c s cho s truyn nh sng trong si
quang mang li cc th tc y khoa nh php ni soi, truyn tn hiu in thoi m ha
di dng xung nh sng, v nhng dng c nh cc loi n ri sng si quang dng
rng ri trong knh hin vi v nhng cng vic khc yu cu hiu ng chiu sng chnh

48

xc. Lng knh c dng trong ng nhm v camera phn x mt thu knh cng s
dng s phn x ni ton phn hng nh qua vi gc 90 v i vo mt ngi s
dng. Trong trng hp truyn tin si quang, nh sng i vo mt u si b phn x
ni v s ln t thnh si theo ng zic zc ti u bn kia, khng c nh sng no
thot ra khi thnh si mng mnh c. Phng php thi nh sng ny c th duy tr
trn nhng khong cch xa vi v s im un dc theo ng dn si quang.
S phn x ni ton phn ch c th xy ra di nhng iu kin nht nh. nh
sng phi truyn trong mi trng c chit sut tng i cao, v gi tr ny phi cao
hn gi tr chit sut ca mi trng bao quanh. Nc, thy tinh, v nhiu cht plastic,
do , c th c s dng khi chng c bao quang bi khng kh. Nu chn cht
thch hp, s phn x ca nh sng bn trong si hay ng quang s xy ra gc cn so
vi b mt bn trong (xem hnh 7), v tt c nh sng s c gi ton b bn trong
ng cho ti khi n i ra khi u pha bn kia. Tuy nhin, u vo si quang, nh
sng phi chm ti gc ti ln truyn qua lp bao v i vo si.

Hnh 7. S phn x ni ton phn trong si quang

Nguyn l phn x c khai thc li ch to ln trong nhiu thit b v dng c

quang hc v thng gm p dng nhiu c ch khc nhau lm gim s phn x
khi b mt tham gia vo s to nh. C s ca cng ngh chng phn x l iu khin
nh sng s dng trong dng c quang theo kiu sao cho cc tia sng phn x khi b
mt ni n c mong i v c li, v khng phn x khi b mt ni c nh hng
c hi ln nh quan st c. Mt trong nhng tin b ni bt nht trong vic ch to
thu knh hin i, dng trong knh hin vi, camera hoc nhng dng c quang khc, l
thnh tu ca cng ngh ph chng phn x.
Nhng lp ph mng loi vt liu nht nh, khi p dng vi b mt thu knh,
c th gip lm gim s phn x khng mong mun t b mt c kh nng xy ra khi
nh sng truyn qua h thu knh. Nhng thu knh hin i c hiu chnh cao i
vi s quang sai, ni chung c nhiu thu knh ring r, hoc cc n v thu knh, v
thng c gi ng hn l h thu knh hoc h quang c. Mi mt phn gii khng
kh-thy tinh trong mt h nh vy, nu khng c ph cht lm gim s phn x, c
th phn x t 4 n 5% chm nh sng ti thng thng khi b mt, kt qu l gi tr
truyn ch t 95 n 96% s ti bnh thng. ng dng ca lp ph chng phn x
dy 1/4 bc sng c chit sut c bit c chn c th lm tng gi tr truyn thm
3 ti 4%.

49

Vt knh hin i dng cho knh hin vi, cng nh dng cho camera v cc
quang c khc, ngy cng tr nn phc tp v tinh vi hn, v c th gm 15 hoc nhiu
hn n v thu knh ghp li vi nhiu mt phn gii thy tinh-khng kh. Nu khng
c n v no c ph cht, s tht thot do phn x trong thu knh khi tia trc s
lm gim gi tr truyn i khong 50%. Trc y, nhng lp ph n l c s
dng lm gim nh chi v lm tng s truyn sng, nhng nhng lp ny dn b
thay th bi nhng lp ph nhiu lp c th mang li gi tr truyn trn 99,9% i vi
nh sng kh kin.

Hnh 8. Cu trc ca thu knh c lp ph chng phn x

Hnh 8 l gin m t sng nh sng phn x t mt n v thu knh c hai

lp ph chng phn x. Sng ti chm phi lp th nht (lp A trong hnh 8) ti mt
gc, kt qu l mt phn nh sng b phn x (R0) v mt phn truyn qua lp th
nht. Khi i vo lp chng phn x th hai (lp B), mt phn khc ca nh sng (R 1)
b phn x theo gc nh c v giao thoa vi nh sng phn x t lp th nht. Mt s
nh sng cn li tip tc i ti mt thy tinh, chng li b phn x mt phn v
mt phn truyn qua. nh sng phn x khi mt thy tinh (R2) giao thoa (c tng
cng v trit tiu) vi nh sng phn x t cc lp chng phn x. Chit sut ca cc
lp chng phn x khc vi chit sut ca thy tinh v mi trng bao quanh (khng
kh), v c la chn cn thn theo thnh phn ca thy tinh dng trong n v thu
knh nht nh to ra gc khc x mong mun. Khi sng nh sng truyn qua cc
lp ph chng phn x v mt thu knh thy tinh, gn nh ton b nh sng (ph
thuc vo gc ti) cui cng c truyn qua n v thu knh v hi t to nn
nh.
Magnesium fluoride l mt trong nhiu cht c dng lm lp ph mng
chng phn x quang, mc d a s cc nh ch to knh hin vi v thu knh hin nay
c cng thc cht ph c quyn ring ca h. Kt qu ni chung ca nhng lp ph
chng phn x ny l n ci thin su sc cht lng nh trong cc quang c do n lm
tng s truyn bc sng kh kin, lm gim nh chi t s phn x khng mong
mun, v loi tr s giao thoa t nhng bc sng khng mong i nm ngoi vng
ph nh sng kh kin.
S phn x ca nh sng kh kin l mt tnh cht hnh x ca nh sng ng
vai tr nn tng trong chc nng ca mi knh hin vi hin i. nh sng thng b

50

phn x bi mt hoc nhiu gng phng trong knh hin vi hng ng i nh sng
qua thu knh hnh thnh nn nh o m chng ta nhn thy trong mt (th knh). Knh
hin vi cng s dng cc b tch chm tia cho php mt s nh sng phn x, ng
thi truyn qua mt phn nh sng n nhng phn khc ca h quang c. Nhng
thnh phn quang khc trong knh hin vi, nh cc lng knh c ch to c bit, cc
b lc, v nhng lp ph thu knh, cng thc hin chc nng ca chng trong vic to
nh trn c s hin tng phn x nh sng.

51

S KHC X NH SNG
Khi bc x in t, di dng nh sng kh kin, truyn t mt cht hoc mi
trng ny sang mi trng khc, sng nh sng c th tri qua mt hin tng gi l
khc x, biu l bi s b cong hoc thay i hng truyn nh sng. Khc x xy ra
khi nh sng i t mi trng ny sang mi trng khc ch khi no c s chnh lch
chit sut gia hai cht . Hiu ng khc x l nguyn nhn gy ra nhiu hin tng
quen thuc a dng, nh s un cong r rng ca mt vt chm mt phn trong nc
v o nh nhn thy trn sa mc ct, nng bng. S khc x sng nh sng kh kin
cng l mt c trng quan trng ca thu knh, cho php chng hi t chm tia sng
vo mt im.

Hnh 1. T sng khc x ca ngi th thu

Hi u th k 19, nhng ngi th thu s dng nhng bnh cu thy tinh

cha nc hi t hoc tp trung nh sng ngn nn ln khu vc lm vic nh ca
h, gip h nhn thy nhng chi tit tinh t r rng hn. Hnh 1 minh ha ci t sng
ca ngi th thu hi nhng nm 1800, gm mt vi bnh cu thy tinh sp xp thnh
hnh trn xung quanh mt ngn nn dng ng, cho php nh sng pht ra t ngn nn
hi t hoc tp trung vo mt vi m sng. B mt cong ca bnh cu thy tinh ng
vai tr lm b mt thu thp cc tia sng, sau chng khc x v pha mt tiu im
chnh theo kiu tng t nh thu knh li. Thu knh hi t hoc tp trung cng c
s dng trong knh hin vi hin i v nhng quang c khc tp trung nh sng, da
trn nguyn l khc x ging nh hot ng ca ci t sng ca nhng ngi th thu
bui u.
Khi nh sng truyn t cht ny sang cht khc, n s truyn thng i m khng
c s thay i hng khi n trc giao vi ranh gii gia hai cht (tc l vung gc,
gc ti 90 ). Tuy nhin, nu nh sng chm ti ranh gii ny nhng gc khc, n
s b b cong, hoc khc x, vi khc x cng tng khi chm tia nghing mt gc
cng ln so vi mt phn gii. Th d, mt chm nh sng chm ti mt nc theo
phng thng ng s khng b khc x, nhng nu chm tia i vo nc mt gc
nh, n s b khc x mc nh. Nu gc ca chm tia tng ln th nh sng s
khc x vi gc ln hn. Cc nh khoa hc sm nhn thy rng t s gia gc m
nh sng ct qua mt phn gii mi trng v gc to ra sau khi khc x l mt c
trng rt chnh xc ca cht liu to ra hiu ng khc x.

52

Trong nhiu th k, ngi ta lu ti mt s tht kh k quc, nhng li hin

nhin. Khi mt thanh hoc mt que thng ngp mt phn trong nc, thanh khng cn
thng na, m nghing i mt gc hoc mt hng khc (xem hnh 2 minh ha hin
tng ny vi ng ht dng trong mt ly nc). nh sng b khc x khi n i ra khi
nc, mang li o gic l cc vt trong nc hnh nh va mo m va trng gn hn
so vi thc t. ng ht trong hnh 2 trng to hn v hi b mo do s khc x ca sng
nh sng phn x t b mt ng ht. Trc tin sng phi truyn qua nc, ri truyn
qua mt phn gii thy tinh-nc v cui cng truyn vo khng kh. Sng nh sng
n t cc mt (trc v sau) ca ng b lch mc nhiu hn so vi sng n t
chnh gia ng, khin n trng c v ln hn thc t.
Ngay t th k th nht (sau Cng nguyn), nh thin vn v a l Hy Lp c
i Ptolemy c gng gii thch bng ton hc lng b cong (khc x) xy ra,
nhng quy lut m ng xut sau ny c xc nh l khng xc thc. Trong nhng
nm 1600, nh ton hc ngi H Lan Willebrord Snell thnh cng trong vic pht
trin mt quy lut nh ngha mt gi tr lin h vi t s ca gc ti v gc khc x,
sau ny c gi l sc b cong hay chit sut ca cht. Trong thc t, mt cht cng
c kh nng b cong hay lm khc x nh sng, ngi ta ni n c chit sut cng ln.
Ci que trong nc trng c v b b cong v cc tia sng xut pht t que b b cong
t ngt ti mt phn gii nc-khng kh trc khi i ti mt chng ta. Vi tm trng
chn ngn, Snell cha bao gi pht hin c nguyn nhn cho hiu ng khc x ny.

Hnh 2. S khc x nh sng bi ly nc

Nm 1678, mt nh khoa hc ngi H Lan, Christian Huygens, nu ra mt

mi quan h ton hc gii thch cc quan trc ca Snell v cho rng chit sut ca
mt cht lin quan ti tc ca nh sng truyn qua cht . Huygens xc nh c
t s lin h gia gc ca cc ng i nh sng trong hai cht c chit sut khc nhau
phi bng vi t s vn tc nh sng khi truyn qua mi cht . Nh vy, ng cho
rng nh sng truyn i chm hn trong cht c chit sut ln hn. Pht biu cch
khc, vn tc nh sng qua mt mi trng t l nghch vi chit sut ca n. Mc d
quan im ny c xc nhn bng thc nghim k t thi , nhng n khng
hin nhin ngay i vi a s cc nh nghin cu th k 17 v 18, nhng ngi khng
c phng tin o vn tc nh sng. i vi nhng nh khoa hc ny, nh sng
hnh nh truyn i cng mt tc , khng k vt cht m n truyn trong l g.

53

Hn 150 nm sau khi Huygens qua i, tc nh sng mi c o chnh xc

khng nh l thuyt ca ng l ng.
M rng nhng tng c trc y, chit sut ca mt cht hoc mt vt liu
trong sut c nh ngha l tng quan tc nh sng truyn qua cht so vi tc
ca n trong chn khng. Bng quy c, ngi ta nh ngha chit sut ca chn
khng c gi tr 1, ng vai tr l mt gi tr tham chiu c chp nhn rng ri.
Chit sut ca nhng vt liu trong sut khc, thng c k hiu l n, c nh
ngha qua phng trnh:
n = c/v
trong c l tc nh sng trong chn khng, v l vn tc nh sng trong cht liu.
Do chit sut ca chn khng c nh ngha l 1 v nh sng t c tc cc i
ca n trong chn khng (mt iu khng xy ra trong bt c cht liu no khc), nn
chit sut ca tt c cc cht liu trong sut khc u ln hn 1 v c th c o bng
mt s k thut. Trong a s mc ch thc t nht, chit sut ca khng kh (1,0003)
gn vi chit sut ca chn khng, nn n c th c dng tnh chit sut ca
nhng cht liu cha bit. Chit sut o c ca mt vi cht liu trong sut ph bin
c cho trong bng 1. Cc cht c chit sut cao lm chm nh sng nhiu hn so vi
nhng cht c chit sut thp. Trong thc t, ngi ta ni nhng cht ny c tnh khc
x hn, v chng biu l mt gc khc x ln hn i vi cc tia sng ti truyn qua
mt phn gii khng kh.
Bng 1. Chit sut ca mt s mi trng
Cht
Khng kh
Nc
Glycerin
Du ngm
Thy tinh (Crown)
Thy tinh (Flint)
Zircon
Kim cng
Ch Sulfide

Chit sut
1.0003
1.333
1.473
1.515
1.520
1.656
1.920
2.417
3.910

Khi sng nh sng truyn t mt mi trng khc x km (nh khng kh) sang
mi trng khc x hn (nh nc), vn tc sng gim i. Ngc li, khi nh sng
truyn t mi trng khc x hn (nc) sang mi trng khc x km (khng kh),
vn tc sng tng ln. Php tuyn c nh ngha l ng thng vung gc vi ranh
gii, hay mt phn gii, gia hai cht. Gc ti trong mi trng th nht, so vi php
tuyn, v gc khc x trong mi trng th hai (cng so vi php tuyn) s khc nhau
theo t l vi s chnh lch chit sut gia hai cht. Nu nh sng truyn t mi trng
chit sut thp sang mi trng chit sut cao, n b b cong v pha php tuyn. Tuy
nhin, nu sng truyn t mi trng chit sut cao sang mi trng chit sut thp, n
b b cong ra xa php tuyn. nh lut Snell m t mi quan h gia gc ca hai sng
nh sng v chit sut ca hai cht liu c dng:
n1 x sin(1) = n2 x sin(2)

54

Trong phng trnh Snell, n1 l chit sut ca mi trng m tia sng ti, cn n2
l chit sut ca mi trng m tia khc x truyn. 1 l gc (so vi php tuyn) m tia
ti chm mt phn cch, 2 l gc tia khc x i ra.
C mt s im quan trng c th thu c t phng trnh Snell. Khi
n1 < n2 th gc khc x lun lun nh hn gc ti (b cong v pha php tuyn). Ngc
li, khi n2 < n1 th gc khc x lun lun ln hn gc ti (b cong ra xa php tuyn).
Khi hai chit sut bng nhau (n1 = n2) th hai gc cng phi bng nhau, cho php nh
sng truyn qua m khng khc x.

Hnh 3. nh lut Snell v hin tng khc x

Hnh 3 minh ha hai trng hp n1 > n2 v n1 < n2 vi gc ti ty bng 45 .

Mi trng gm khng kh v nc ln lt c chit sut l 1,000 v 1,333. bn tri
hnh 3, sng nh sng truyn qua khng kh ti mt nc gc 45 , v b khc x
vo nc gc 32 so vi php tuyn. Khi tnh hung o ngc li, tia sng c
cng gc ti trong nc b khc x gc 70 khi truyn qua khng kh.
Sp xp li theo mt dng khc, nh lut Snell chng t t s ca sin gc ti v
sin gc khc x bng mt hng s, n, l t s ca vn tc nh sng (hay chit sut)
trong hai mi trng. T s ny, n2/n1 c gi l chit sut t i ca hai cht:
chit sut t i = sin(1)/sin(2) = nr = n2/n1
Mt kha cnh khc ca khi nim chit sut c minh ha bn di (hnh 4) cho
trng hp chm tia sng truyn t khng kh qua c thy tinh v nc v l ra tr li
vo khng kh. Ch rng c hai chm tia i vo cht khc x hn qua gc ti nh
nhau so vi php tuyn (60 ), s khc x trong thy tinh ln hn chng 6 so vi
trong nc do thy tinh c chit sut cao hn.

Hnh 4. S khc x nh sng qua thy tinh v nc

55

Chm tia b khc x lc i vo, v li khc x lc i ra khi cht chit sut cao,
khc x theo hng ngc li vi hng i vo. C hai chm nh sng u i ra vi
cng gc nh khi chng i vo, nhng im i ra lch nhau dc theo mt phn gii v
gc truyn ca hai chm tia khc nhau khi mi tia truyn trong cht liu c chit sut
cao. Hiu ng khc x ny rt quan trng trong vic ch to thu knh dng iu khin
im hi t chnh xc ca cc tia sng to nh.
Khc x nh sng l mt c im vt l quan trng ca thu knh, c bit lin
quan ti vic ch to mt thu knh n l hoc mt h thu knh. mt thu knh li
n gin, sng nh sng phn x t vt th c thu gom bi thu knh v khc x v
pha trc chnh hi t vo tiu im pha sau (hnh 5). V tr tng i ca vt so
vi tiu im pha trc ca thu knh xc nh cch vt c to nh. Nu vt nm
pha ngoi khong cch hai ln tiu c tnh t thu knh ra th n trng nh hn v b
ln ngc v phi c to nh bng mt thu knh na phng to kch thc. Tuy
nhin, khi vt gn thu knh hn so vi tiu im pha trc, th nh xut hin thng
ng v ln hn, nh c th d dng chng minh bng mt ci knh lp n gin.

Hnh 5. S to nh thu knh li

Mt s hin tng c nguyn nhn t s khc x nh sng thng gp trong

cuc sng hng ngy. Mt trong nhng hin tng ph bin nht l kinh nghim m
nhiu ngi tng tri qua khi c gng tin st ti v chm tay vo mt vt g
chm trong nc. Vt nm trong nc lun trng c v c chiu su khc vi chiu su
tht s ca n, do s khc x nh sng khi chng truyn t nc vo khng kh. Mt
v no ngi ln theo cc tia sng tr li nc nh th chng khng b khc x, m
truyn n t mt vt nm trn ng thng, to ra nh o ca vt nm chiu su cn
hn.
Hin tng ny c minh ha t m bi o gic, to ra bng hiu ng khc x,
v chiu su thc s ca mt con c nm trong nc nng khi nhn t b h hoc b c
(hnh 6). Khi chng ta nhn xuyn qua nc quan st c li xung quanh b, chng
hnh nh gn mt nc hn so vi thc t. Mt khc, t im nhn ca con c, th
gii xut hin b mo m v b nn li pha trn mt nc do nh o to ra bi s khc
x ca nh sng phn x v truyn qua i ti mt c. Trong thc t, v khc x nn
ngi i cu trn b h trng s xa hn so vi c (t im nhn ca c) so vi
khong cch thc t.

56

Hnh 6. nh o quan st thy do khc x

Hin tng ny c th dng xc nh chit sut ca cht lng bng knh hin
vi quang hc. Mt l phng c kh nng gi cht lng c nh du (hoc chia ) t
trn b mt thy tinh bn trong c ch to (hoc mua) dng cho th nghim ny. Mt
trong cc th knh ca knh hin vi phi c mt k nh du nm gia mt phng nh
chnh dng o b rng ng nh du trong l phng. Trc khi cho cht lng c
chit sut cha bit vo trong l, knh hin vi tp trung vo ch nh du ti y l v
o v tr nh du trn mt k c lu . Tip theo, cho mt lng nh cht lng
vo l v knh hin vi tp trung vo ni nh du (qua cht lng) v tin hnh mt
php o mi. Sau cng, knh hin vi tp trung ln mt cht lng, v c gi tr th ba
bng cch o v tr im nh du trn mt k . Chit sut ca cht lng cha bit c
th c tnh bng phng trnh sau:
chit sut (n) = D (o c) / D (biu kin)
trong D(o c) l chiu su o c (t b mt cht lng ti v tr nh du trn
l trng, khng cht lng) bng knh hin vi, v D(kh kin) l chiu su o khi c v
khng c cht lng.
Mc d ni chung th nh sng truyn t mt cht ny sang cht khc phi chu
s khc x, nhng c nhng tnh hung m nhng nhiu lon, nh gradient nhit, c
th to ra s dao ng ln v chit sut trong mt mi trng pht sinh hiu ng
khc x. Nu chng c nhit chnh lch ng k, th cc lp khng kh chng cht
trong kh quyn l nguyn nhn gy ra ci thng c gi l o nh, hin tng trong
nh o ca mt vt c nhn thy nm pha trn hoc pha di ca vt tht.
S phn thnh lp khng kh nng v lnh c bit ph bin khu vc sa mc,
i dng, v mt ng tri nha. Hiu ng o nh thc t c mng tng ph
thuc vo lp khng kh lnh nm trn lp khng kh nng, hoc ngc li (hnh 7a).
Mt loi o nh xut hin di dng nh o ln ngc nm ngay pha di vt tht v
xy ra khi lp khng kh nng gn mt t hoc mt nc b chn li bi lp khng
kh lnh, m c hn nm pha trn. nh sng t vt truyn xung lp khng kh
nng gn k mt t (hoc mt nc) b khc x tr ln pha ng chn tri. Ti mt
s im, nh sng t ti gc ti hn i vi khng kh nng, v b b cong tr ln bi
s phn x ni ton phn, kt qu l nh o xut hin pha bn di vt.

57

Hnh 7. o nh v nh bng m

Mt dng o nh khc, gi l bng m, xy ra khi khng kh nng nm trn lp

khng kh lnh, v thng xut hin vi nhng i tng kch thc ln trn mt nc
c th vn cn tng i lnh khi khng kh pha trn nc b nung nng vo ban ngy
(hnh 7b). Cc tia sng i t vt, nh con tu trn mt nc, truyn ln trn qua khng
kh lnh i vo khng kh nng b khc x tr xung hng v ngang tm nhn ca
ngi quan st. Khi cc tia c v xut pht t mt vt pha trn v hnh nh ni
l m pha trn v tr thc ca n. Thng th nhng con tu trn bin gn ng
chn tri nhn c v tri ni pha trn mt nc.
S tn sc ca nh sng kh kin
Mc d thng c xem l chun v c gi tr khng i, nhng nhng php
o cn thn cho thy chit sut ca mt cht bin thin theo tn s (v bc sng) ca
bc x, hoc mu sc ca nh sng nhn thy. Ni cch khc, mt cht c nhiu chit
sut c th khc nhau nhiu, hay mc ng k, khi mu sc hoc bc sng ca
nh sng thay i. S bin thin ny xy ra vi hu ht cc mi trng trong sut v
c gi l s tn sc. Mc tn sc biu hin bi mt cht nht nh ph thuc vo
mc thay i theo bc sng ca chit sut. Vi mt cht bt k, khi bc sng nh
sng tng th chit sut (hay s b cong nh sng) gim. Ni cch khc, nh sng mu
xanh dng, gm vng bc sng ngn nht trong nh sng kh kin, b khc x gc
ln hn ng k so vi nh sng mu , loi nh sng c bc sng di nht. S tn
sc nh sng bi thy tinh thng l nguyn nhn gy ra s tch nh sng thnh cc
thnh phn mu ca n bi lng knh.
Vo cui th k 17, Isaac Newton tin hnh mt lot th nghim a ti khm
ph ca ng v ph nh sng kh kin, v chng minh c rng nh sng trng l hn
hp ca mt di mu sc c trt t bt u vi mu lam mt pha, v tin trin qua
mu lc, vng, v cam, cui cng kt thc vi nh sng u bn kia. Lm vic
trong phng ti, Newton t mt lng knh thy tinh trc mt chm tia sng Mt
Tri l ra t l khoan trn mn chn ca s. Khi nh sng Mt Tri truyn qua lng
knh, ph mu sc c trt t c chiu ln mn hng t pha sau lng knh.

58

T th nghim ny, Newton kt lun rng nh sng trng to ra t hn hp nhiu

mu sc, v lng knh lm tri ra hoc lm tn sc nh sng trng bng vic khc x
mi mu sc gc khc nhau sao cho chng tch ra d dng (hnh 8). Newton khng
th no chia nh hn na tng mu ring r, mc d ng cho truyn mt mu ca
nh sng tn sc qua mt lng knh th hai. Tuy nhin, khi ng t mt lng knh th
hai rt gn vi ci th nht, sao cho tt c nh sng tn sc i vo lng knh th hai,
Newton nhn thy mu sc kt hp li to ra nh sng trng tr li. Kt qu ny mang
n bng chng thuyt phc cho thy nh sng trng l hn hp ph mu sc c th d
dng tch ra v hp nht tr li.

Hnh 8. Lng knh tn sc u

Hin tng tn sc nh sng ng vai tr quan trng trong nhiu quan trc a
dng. Cu vng xut hin khi nh sng Mt Tri b khc x bi cc git nc ma
ang ri qua bu kh quyn, to ra s hin th p ngon mc ca ph mu sc, nhi li
ging ht iu chng minh vi lng knh. Ngoi ra, mu sc lp lnh to ra bi
nhng vin qu c gia cng sc so, v d nh kim cng, l do nh sng trng
b khc x v tn sc bi cc mt c gc nh v chnh xc.
Khi o chit sut ca mt cht trong sut, bc sng nht nh s dng trong
php o phi n nht. V s tn sc l hin tng ph thuc bc sng, v chit sut
o c s ph thuc vo bc sng ca nh sng dng o. Bng 2 phn loi s tn
sc ca nh sng kh kin trong nhng mi trng khc nhau, nh c ch r bi
s bin thin chit sut i vi ba bc sng (ba mu) nh sng khc nhau.
Bng 2. S ph thuc ca chit sut vo bc sng
Cht
Thy tinh Crown
Thy tinh Flint
Nc
Du Cargille
Carbon Disulfide

Xanh dng
(486.1 nm)
1.524
1.639
1.337
1.530
1.652

Vng
(589.3 nm)
1.517
1.627
1.333
1.520
1.628

(656.3 nm)
1.515
1.622
1.331
1.516
1.618

Bc sng c s dng ph bin nht o gi tr chit sut c pht ra bi

n natri, t thnh mt cp rt gn nhau, c bc sng trung bnh 589,3nm. nh sng
ny c gi l ph vch D, v i din cho nh sng mu vng lit k trong bng 2.
Tng t nh vy, ph vch F v vch C tng ng vi bc sng nh sng xanh
dng v (trong bng 2) pht ra bi hydrogen. i vi cc gi tr cho trong bng, r
rng l vic tng bc sng nh sng t 486,1nm (mu xanh hoc vch F) ln 656,3nm
(mu , hay vch C) to ra s gim chit sut ca mi trng nht nh. tn sc c

59

th nh ngha mt cch nh lng, bng ba bc sng nh sng vng, xanh dng, v

, nh sau:
tn sc = = (n(D) 1)/(n(F) n(C))
trong n l chit sut ca cht ti bc sng nht nh xc nh bi D, F v C, biu
th cc vch ph natri v hydrogen nh ni trn (xem bng 2). Nhiu yu t gi
vai tr then cht trong gi tr tn sc ca cc cht liu khc nhau, bao gm thnh phn
c bn v phn t, v hnh thi hc mng tinh th. Mt s cht rn v c c tn sc
cao khc thng, gm cc hp cht cromate, dicromate, cyanide, vanadate, v halide.
Cc cht hu c cng c th ng gp cho gi tr tn sc cao khi c hp nht vo
nhng cht liu nht nh.
Tn sc cng l nguyn nhn gy ra s sc sai, hin tng pht sinh t s thay
i chit sut theo bc sng. Khi nh sng trng truyn qua mt thu knh li n l,
mt vi tiu im pht sinh rt gn nhau, ng vi s chnh lch chit sut khng ln
lm ca cc bc sng thnh phn. Hiu ng ny c xu hng to ra qung mu (
hoc xanh, ph thuc vo tiu im) bao quanh nh ca vt. Vic hiu chnh hin
tng sc sai ny c thc hin bng vic kt hp hai hoc nhiu thnh phn thu
knh cu to t loi vt liu c tnh cht tn sc khc nhau. Mt th d tt l h thu
knh kp tiu sc ch to t hai thnh phn ring r bng c thy tinh crown v thy
tinh flint.
Gc phn x ti hn
Mt khi nim quan trng trong knh hin vi quang hc l gc phn x ti hn,
yu t cn thit xem xt khi no th chn dng vt knh kh, khi no th chn dng
vt knh ngm trong du, quan st mu vt phng i cao. Lc truyn qua mi
trng c chit sut cao i vo mi trng c chit sut thp, ng i ca sng nh
sng c xc nh bi gc ti so vi ranh gii gia hai mi trng. Nu gc ti tng
vt qu mt gi tr no (ph thuc vo chit sut ca hai mi trng), n s t ti
mt im m gc l ln sao cho khng c nh sng no b khc x vo mi
trng c chit sut thp, nh minh ha trong hnh 9. Trong hnh ny, tng tia sng
c biu din bng mi tn mu hoc mu vng i t mi trng c chit sut cao
(n2) sang mi trng c chit sut thp (n1). Gc ti i vi tng tia sng c k hiu
l i, v gc khc x c k hiu l r. Bn tia sng mu vng c gc ti (i) nh nn
cho php chng truyn qua mt phn gii gia hai mi trng. Tuy nhin, hai tia sng
mu c gc ti vt qu gc phn x ti hn (khong 41 , i vi v d nc v
khng kh) v b phn x hoc theo ranh gii gia hai mi trng hoc quay tr li mi
trng c chit sut cao.
Hin tng gc ti hn xy ra khi gc khc x (gc r trong hnh 9) tr nn bng
90 v nh lut Snell suy bin thnh
sin() = n1/n2
trong by gi gi l gc ti hn (trong hnh k hiu l c). Nu nh mi trng c
chit sut thp l khng kh (n = 1,00) th phng trnh suy bin thnh
sin c = 1/n2

60

Hnh 9. S phn x gc ti hn

Khi gc ti hn b vt qu i vi mt sng nh sng nht nh, n biu hin

s phn x ni ton phn tr li mi trng . Thng thng th mi trng chit sut
cao c xem l mi trng bn trong, v khng kh (c chit sut bng 1,0) trong a
s trng hp l mi trng bao xung quanh, hay mi trng bn ngoi. Khi nim
ny c bit quan trng i vi knh hin vi quang hc khi c gng to nh mu vt
vi mi trng khng phi khng kh nm gia knh bc ngoi v vt knh pha trc.
Mi trng ngm thng dng nht (ngoi khng kh) l loi du chuyn dng c chit
sut bng vi chit sut ca thy tinh dng lm vt knh v knh bao ngoi.
Cc quang c khc nhau, t knh hin vi, knh thin vn, cho ti camera, dng
c tch in kp, my chiu video, v c mt ngi, u hot ng da trn c s l
nh sng c th b hi t, khc x v phn x. S khc x nh sng to ra nhiu hin
tng a dng, nh o nh, cu vng, v nhng s chiu sng k l nh lm cho con c
c v nh ang bi trong nc cn hn trong thc t. S khc x cng lm cho ming
chai bia thnh mng trng c v y hn thc t, v di gt chng ta thy rng Mt
Tri ln mun hn mt vi pht so vi thc t n ln. Hng triu con ngi v
ang s dng h s khc x hiu chnh th lc khim khuyt bng knh keo mt v
knh tip xc, cho php h nhn thy th gii r rng hn. Bng vic tm hiu nhng
tnh cht ny ca nh sng, v cch thc iu khin chng, chng ta c th quan st
c nhng chi tit khng th nhn thy bng mt trn, cho d l chng c t trn
bn soi hin vi hay trn mt thin h xa xi no .

61

S GIAO THOA NH SNG

S to nh trong knh hin vi ph thuc vo s tc ng qua li phc tp gia
hai hin tng quang hc quan trng: nhiu x v giao thoa. nh sng truyn qua mu
vt b tn x v nhiu x thnh cc sng phn k bi nhng chi tit v c trng nh
xu c mt trong mu vt. Mt s nh sng khuch tn b tn x bi mu vt c mc
tiu bt ly v hi t ln mt phng nh gia, ni cc sng nh sng chng chp
s ti kt hp hoc cng dn qua qu trnh giao thoa to ra nh phng to ca mu
vt.

Hnh 1. Hnh nh giao thoa ca mng x phng

Mi quan h c v gn gi gia nhiu x v giao thoa xy ra do chng tht ra l

biu hin ca cng mt qu trnh vt l v nh hng qua li ln nhau. a s chng ta
u nhn thy mt s loi giao thoa quang hu nh mi ngy, nhng khng nhn ra s
kin xy ra ng sau s biu hin thng rt huyn o ca mu sc sinh ra khi cc
sng nh sng giao thoa vi nhau. Mt trong nhng th d tt nht ca hin tng giao
thoa biu hin bi nh sng phn x t mt mng du ni trn mt nc. Mt th d
na l mng mng ca bt x phng (minh ha trong hnh 1), n phn chiu ph mu
sc tuyt p khi c ri sng bng ngun sng t nhin hoc nhn to.
C ch tc ng qua li ca mu sc bt x phng do s phn x ng thi
nh sng t c mt bn trong ln mt bn ngoi ca mng x phng cc k mng. Hai
b mt li rt gn nhau (cch nhau ch vi micr mt) v nh sng phn x t mt bn
trong va giao thoa tng cng va giao thoa trit tiu vi nh sng phn x t mt
bn ngoi. Hiu ng giao thoa quan st thy l do nh sng phn x t mt bn trong
ca bt phi truyn i qung ng xa hn nh sng phn x t mt bn ngoi, v
chiu dy khc nhau ca mng x phng to ra s chnh lch tng ng v khong
cch m cc sng nh sng phi truyn ti c mt ngi.
Khi cc sng phn x t mt bn trong v mt bn ngoi ca mng x phng ti
kt hp, chng s giao thoa vi nhau hoc l trit tiu hoc l tng cng mt s
bc sng ca nh sng trng bng s giao thoa trit tiu hoc giao thoa tng cng
(nh minh ha trong hnh 2). Kt qu l s biu hin mu sc rc r c v xoay
chuyn theo b mt ca bt khi n gin ra hoc co li theo lung gi thi. Tht d dng
iu chnh bt x phng, hoc a n li gn hoc ra xa, lm cho mu sc thay i,
hay thm ch lm bin mt hon ton mu sc. Nu nh khong cch tng thm truyn
i bi sng nh sng phn x t mt bn trong chnh xc bng vi bc sng ca sng
phn x t mt bn ngoi, th cc sng nh sng s ti kt hp tng cng nhau, hnh
thnh nn mu sng. Trong nhng khu vc m sng khng ng b vi nhau, c ch

62

mt s phn nh bc sng, hiu ng giao thoa trit tiu s xy ra, lm suy yu hoc
hy mt nh sng phn x (v mu sc).

Hnh 2. ng i ca nh sng phn x qua bt x phng

Nhng ngi say m m nhc, phim nh v my tnh cng thng gp hin

tng giao thoa mi khi h ti mt a compact vo my ht audio hoc a CD-ROM.
Cc rnh ghi xon trn c rt gn nhau trn a compact hoc a video k thut s
gm mt lot h v phn phng c s dng m ha hin trng dng s ca chui
audio v/hoc video trn a. S nh v rt gn nhau ca cc rnh ghi ny bt chc
cc ng siu tinh t c mt trn cch t nhiu x nhm to ra hiu ng mu sc p
mt ging nh cu vng khi nh sng trng thng thng b phn x bi b mt .
Ging nh bt x phng, mu sc tuyt p c nguyn nhn do s giao thoa gia cc
sng nh sng phn x bt khi cc rnh ln cn nhau trn a.
Giao thoa l nguyn nhn gy ra mu sc ng nh, rc r ca chim rui, nhiu
loi b cnh cng v nhng loi cn trng khc c cnh trng rc r nh kim loi, v
mt s loi bm p lng ly. V d, cnh ca con b kim cng ph mt lp cch t
nhiu x vi m c chng 2000 vch trn mt inch. nh sng trng phn x t cnh ca
con b biu hin hnh nh giao thoa lng ly ging nh trng hp phn x t b mt
ca a compact. Hiu ng tng t cng c to ra bi con b ra, cnh ca chng
gm nhiu lp kitin, lm cho chng ng nh nhiu mu sc phn x. iu th v l loi
cn trng ny c kh nng lm thay i m ca mng mng to ra s khng
ng u chiu dy, lm bin i mu giao thoa phn x ni bt t mu vng cho ti
mu ng.
Mt th d hp dn na v hin tng giao thoa xy ra trong t nhin l loi
bm Morpho didius pht trin mnh vng rng rm Amazon, v biu hin mt
trong nhng dng ng snh p nht m ngi ta tng thy trong th gii cn trng.
Mu cnh xanh m l h qu ca cu trc sinh mu gn cht vi cc vy nm xp lp
bn di cnh bm. Mi vy gm c hai phin cc k mng, mt trn v mt
di, cch nhau mt khoang rng vi cc que ng. Phin mng mang trn n mt
mng li cn nh hn na ca cc gn hnh cy thng Noel gm cc nhnh hay cnh
nh ra mn bn t thn gia. Cc nhnh gn tng dn t lp mng kitin ngn cch
nhau bng khong khng kh khong cch bng mt na bc sng nh sng mu
xanh, bt chc mt cch t nhiu x t nhin. Cc gn sng pht trin cch nhau mt
khong khng gian chnh xc sao cho sng nh sng phn x t cc nhnh chu s giao
thoa tng cng hoc trit tiu. Kt qu l mu xanh sc s bao ph gn ht ton b
cu trc cnh, mc d khng c nh sng mu xanh tht s phn x t cc phin cnh.

63

Hnh 3. Cu trc giao thoa cnh bm

Phng php c in m t hin tng giao thoa l a ra miu t ha s ti

kt hp ca hai hay nhiu hn hai sng nh sng dng sin trong th bin , bc
sng v lch pha tng i. Trong thc t, khi hai sng cng gp vi nhau, sng
thu c c gi tr bin hoc l tng ln qua giao thoa tng cng, hoc l gim bt
qua giao thoa trit tiu. minh ha hiu ng, xt mt cp sng nh sng xut pht t
cng ngun kt hp (c mi quan h pha nh nhau) v truyn song song vi nhau
(biu din trong phn bn tri hnh 4).
Nu cc dao ng to ra bi vect in trng (vung gc vi hng truyn) t
mi sng song song vi nhau (trong thc t, cc vect in trng dao ng trong
cng mt phng) th sng nh sng c th kt hp v chu s giao thoa. Nu cc vect
khng nm trong cng mt phng, v dao ng mt s gc t 90 n 180 i
vi nhau, th sng khng th giao thoa vi nhau. Sng nh sng minh ha trong hnh 4
u c xem l c vect in trng dao ng trong mt phng trang giy. Ngoi ra,
cc sng ny u c cng bc sng, v l kt hp, nhng khc nhau v bin . Cc
sng trong phn bn phi hnh 4 c lch pha 180 i vi nhau.
Gi s tt c cc tiu chun lit k trn u c, th sng c th giao thoa hoc
l tng cng, hoc l trit tiu to ra sng tng hp c bin hoc l tng thm
hoc l gim bt. Nu nh cc i ca sng ny trng vi cc i ca sng kia th bin
tng hp c xc nh bng cch ly tng s hc bin hai sng ban u. V d,
nu bin ca hai sng bng nhau, th bin tng hp tng gp i. Trong hnh 4,
sng nh sng A c th giao thoa tng cng vi sng nh sng B, v hai sng kt hp
c cng pha, ch khc nhau v bin . Lu rng cng nh sng bin thin t l
vi bnh phng ca bin . Nh vy, nu bin tng gp i th cng tng gp
bn ln. S giao thoa cng gp nh vy c gi l giao thoa tng cng v kt qu l
mt sng mi c bin tng ln.
Nu nh cc i ca sng ny trng vi cc tiu ca sng kia (trong thc t, cc
sng lch pha nhau 180 , hoc l na bc sng) th bin tng hp gim bt,
hoc thm ch b trit tiu hon ton, nh minh ha vi sng A v sng C bn phi

64

hnh 4. y l s giao thoa trit tiu, v kt qu thng l s gim bin (hoc

cng ). Trong trng hp bin bng nhau, nhng lch pha nhau 180 , cc
sng s kh nhau, to ra s thiu ht mu sc, hay l mt mu en hon ton. Cc v
d trong hnh 4 u miu t cc sng truyn cng hng, nhng trong nhiu trng
hp, cc sng nh sng truyn theo nhng hng khc nhau c th gp nhau trong
khong thi gian ngn v chu s giao thoa. Tuy nhin, sau khi cc sng i qua nhau,
chng s tip tc cuc hnh trnh ban u ca mnh, c bin , bc sng v pha y
nh lc trc khi chng gp nhau.

Hnh 4. Giao thoa gia cc sng nh sng trng khp

Hin tng giao thoa trong th gii thc t khng c xc nh r rng nh

trng hp n gin miu t hnh 4. V d, ph nhiu mu sc biu hin bi bt x
phng l do c giao thoa tng cng v giao thoa trit tiu ca cc sng nh sng khc
nhau v bin , bc sng v lch pha tng i. Mt kt hp ca cc sng c
bin xp x bng nhau, nhng c bc sng v pha khc nhau, c th to ra nhiu
ph mu sc v bin tng hp. Hn na, khi hai sng c cng bin v bc sng
lch pha nhau 180 (na bc sng) gp nhau, chng khng tht s b ph hy, nh
biu din trn hnh 4. Mi nng lng photon c mt trong nhng sng ny v l do
no phi ly li hay l phn b li mt hng mi, theo nh lut bo ton nng
lng (photon khng c kh nng t hy). Cho nn, khi gp nhau, cc photon s c
phn phi li cc vng cho php gia thoa tng cng, do kt qu phi c xem l
s phn b li sng nh sng v nng lng photon ch khng phi s tng cng
hoc trit tiu t pht ca nh sng. V vy, nhng biu n gin, theo kiu nh
hnh 4, ch nn xem l cng c h tr vic tnh ton nng lng nh sng truyn theo
mt hng no .
Th nghim khe i ca Thomas Young
Mt trong s nhng ngi tin phong ca nn vt l bui u l nh khoa hc
ngi Anh hi th k 19 tn l Thomas Young, ngi chng minh c ht sc
thuyt phc bn cht ging sng ca nh sng qua hin tng giao thoa bng k thut
nhiu x. Th nghim ca Young cho bng chng tri ngc vi quan im khoa hc
ph bin lc by gi, xy dng trn thuyt tiu th (ht) ca Newton v bn cht nh
sng. Thm na, ng cng l ngi kt lun rng mu sc khc nhau ca nh sng l

65

do cc sng c chiu di khc nhau, v bt c mu no cng c th thu c t vic

pha trn cc i lng khc nhau ca nh sng t ba mu c s: , lc v lam.
Nm 1801, Young tin hnh th nghim khe i kinh in v thng c trch
dn, mang n bng chng quan trng cho thy nh sng kh kin c nhng tnh cht
sng. Th nghim ca ng da trn gi thuyt cho rng nu nh sng l sng trong t
nhin, th n phi hnh x theo kiu ging nh cc gn hay sng trn ao nc. Ni hai
sng nc i din gp nhau, chng phi phn ng theo kiu ring hoc l tng
cng hoc l trit tiu ln nhau. Nu hai sng ng b (cc cc i gp nhau) th
chng s kt hp to ra sng ln hn. Ngc li, khi hai sng gp nhau khng ng
b (cc i ca sng ny gp cc tiu ca sng kia), hai sng s hy nhau v to ra b
mt phng lng ti khu vc .
kim tra gi thuyt ca ng, Young ngh ra mt th nghim ti tnh. S
dng nh sng Mt Tri nhiu x qua mt khe nh lm ngun chiu sng bn kt hp,
ng chiu tia sng pht ra t khe ln mt mn chn khc cha hai khe t song
song nhau. nh sng truyn qua cc khe sau c cho ri vo mt mn chn th ba
(mn hng). Young quan st thy khi cc khe ln, t xa nhau v gn mn hng, th
hai mng nh sng chng ln nhau thu c trn mn hng. Tuy nhin, khi ng gim
kch thc cc khe v mang chng n gn nhau hn, th nh sng truyn qua cc khe
v ri vo mn hng to ra nhng di mu ring bit phn cch nhau bi nhng vng
ti theo mt trt t nht nh. Young t ra thut ng vn giao thoa m t cc di
sng v nhn thy rng nhng di mu ny ch c th c to ra nu nh nh sng x
s ging nh sng.

Hnh 5. Th nghim khe i ca Thomas Young

B tr c bn ca th nghim khe i c minh ha trn hnh 5. nh sng mu

lc ra t nh sng Mt Tri ban u i qua mt khe thu c trng thi bn kt
hp. Sng nh sng i vo khe th nht sau i ti mt cp khe t gn nhau trn
mn chn th hai. Mn hng t trong vng pha sau cc khe thu ly cc tia sng
chng cht truyn qua khe kp, v hnh nh ca di vn giao thoa sng v ti c th
nhn thy trn mn hng. Vn ch yu vi loi th nghim ny l s kt hp ln
nhau ca nh sng nhiu x t hai khe trn mn chn. Mc d Young thu c s

66

kt hp ny qua s nhiu x ca nh sng Mt Tri t khe th nht, nhng bt k

ngun sng kt hp no (laser chng hn) u c th thay th cho nh sng truyn qua
mt khe n.
Mt u sng kt hp ca nh sng chm ti khe i th tch thnh hai mt u
sng mi hon ton ng b vi nhau. Sng nh sng t mi khe phi truyn i qung
ng bng nhau chm ti im A trn mn hng nh minh ha trong hnh 5, v
phi chm ti im ng b hoc c cng lch pha. Do hai sng nh sng chm
ti im A tha mn yu cu cn thit i vi s giao thoa tng cng, nn chng
cng gp vi nhau to ra vn giao thoa sng trn mn hng.
Tri li, c hai im B trn mn hng t khong cch khng bng nhau tnh
t hai khe, nn nh sng t khe ny phi truyn i qung ng xa hn so vi nh sng
truyn t khe kia. Sng nh sng pht ra t khe gn im B hn (v d nh vi cc khe
v im B pha bn tri ca hnh 5) khng phi truyn i qung ng xa ti mc
tiu nh sng pht ra t khe kia. Kt qu l sng pht ra t khe gn hn s ti im B
hi sm hn sng pht ra t khe xa hn. Do cc sng ny khng ti im B ng pha
(hoc ng b vi nhau) nn chng s chu s giao thoa trit tiu to ra vng ti (vn
giao thoa) trn mn hng. Hnh nh vn giao thoa khng hn ch vi cc th nghim c
cu hnh khe i m cn c th to ra vi bt k s kin no c kt qu l s phn tch
nh sng thnh cc sng c th hy nhau hoc cng gp vi nhau.
Thnh cng ca th nghim Young l bng chng mnh m ng h cho thuyt
sng, nhng khng c chp nhn ngay bi nhng ngi ng thi vi ng.
Nguyn nhn gy ra cc hin tng nh mu sc cu vng thu c bt x phng v
vng Newton (s tho lun trong phn sau) mc d gii thch c bng cng trnh
ny, nhng n khng hin nhin ngay i vi nhng nh khoa hc c nim tin vng
chc cho rng nh sng truyn i di dng mt dng ht. Nhng loi th nghim khc
sau ny c ngh ra v dn chng cho bn cht sng ca nh sng v hiu ng giao
thoa. ng ch nht l th nghim gng n ca Humphry Lloyd v th nghim
gng i v th nghim ba lng knh do Augustin Fresnel ngh ra cho nh sng phn
cc trong cc tinh th c mt trc. Fresnel kt lun rng s giao thoa gia cc chm
nh sng phn cc ch c th thu c vi cc chm c cng hng phn cc. Trong
thc t, cc sng nh sng phn cc c phng dao ng ca chng nh hng song
song nhau c th kt hp to ra giao thoa, trong khi cc sng nh sng phn cc
nh hng vung gc nhau th khng giao thoa.
Isaac Newton, nh ton hc v nh vt l hc ngi Anh ni ting ca th k 19,
l mt trong nhng nh khoa hc u tin nghin cu hin tng giao thoa. ng b
hiu k trc s hin th mu sc sc s trn b mt ca bong bng x phng, c bit
l khi xem cc bong bng c to thnh t dung mi x phng khng mu. Newton
suy lun chnh xc rng mu sc c th l do s qu gn nhau ca b mt bn trong
v bn ngoi ca bong bng, v ngh ra mt phng php thc nghim tin hnh
nhi li hnh nh mu sc quan st c. Trong th nghim vng Newton ni ting ca
ng (xem hnh 6), Newton t mt thu knh li c bn knh cong ln trn mt a thy
tinh phng v thit t p lc thng qua b khung bng ng gi thu knh v a
vi nhau, nhng vn cch nhau mt khong trng rt mng cha y khng kh v c
cng nh hng nh nh sng nhn thy. Khi ng quan st a bng nh sng phn x,
ng nhn thy mt di ng tm c cc vng mu sng v ti.

67

Hnh 6. Th nghim vng Newton

S pht trin c trt t ca cc vng khin Newton ngc nhin. Gn tm ca

im tip xc, cc vng rng hn v hnh nh mu sc c trt t bt u vi mu en,
ri pht trin yu dn sang xanh dng, trng, cam, , hng, xanh dng, xanh l cy
v vng. Di vn c cng ln hn v dy hn vng tm, chng mng hn khi
pht trin ra pha ngoi, v cui cng th tri theo ra ca khung bng ng. Newton
cng nhn thy nu nh ng ri sng thy tinh bng nh sng , th mu sc s thay
i to ra cc vch v en xen k. Mt cch tng t, nh sng xanh dng to
ra cc vng xanh dng v en, cn nh sng xanh l cy to ra cc vng xanh l cy
v en. Ngoi ra, Newton cng nhn thy khong cch gia cc vng ph thuc vo
mu sc nh sng. Cc vng mu xanh dng gn nhau hn so vi cc vng mu
xanh l cy, cc vng mu xanh l cy li gn nhau hn so vi cc vng mu (kt
qu quan st ging ht nh khong cch vn giao thoa trong th nghim khe i nu s
dng cc b lc mu khc nhau).
Newton nhn thy cc vng biu hin s c mt ca mt s mc tun hon,
nhng vn khng hiu ni kt qu th nghim. Tht vy, c s vt l cho s hnh thnh
cc vng tr thnh mt b n tn ti trn 75 nm sau khi Newton qua i. Mi cho
n khi Young a ra th nghim khe i th cc nh khoa hc mi nhn ra rng nh
sng phn x t mt bn trn v mt bn di ca thy tinh tr nn chng cht, hoc
kt hp li, v to ra hnh nh giao thoa xut hin di dng cc vng mu. Ngy nay,
nguyn l c bn ny c ngi ta p dng trong cc xng ch to knh kim tra
mc ng u ca cc b mt bng lng ln.
S phn b vn giao thoa (nh trong th nghim khe i ca Young hoc dng
c th nghim vng Newton) c cng bin i khi chng hin ra trn mt nn
khng i. kh kin ca cng (V) c nh ngha bi Albert Michelson, nh
vt l u th k 19, l chnh lch gia cng cc i v cc tiu ca mt vn
chia cho tng ca chng:
kh kin (V) = (I(max) I(min))/(I(max) + I(min))
trong I(max) l cng cc i o c v I(min) l cng cc tiu tng
ng. Trong phng trnh ny, cng vn l tng ha lun nm gia zero v 1,
nhng trong thc t cng vn ph thuc vo thit k hnh hc ca th nghim v
vng ph c s dng.
B lc giao thoa

68

S pht trin vt bc ca k thut hin vi hunh quang, s dng cc quan st

tm nhn rng quen thuc hoc dng kt hp vi k thut laser qut ng tiu v nhn
quang, a ti s pht trin nhanh chng ca cng ngh lc mi cho php cc nh
hin vi hc kch thch c chn lc cc cht fluorophore v quan st s hunh quang th
cp vi s nhiu nn nh nht. V nhng ng dng ny m cc b lc c nhiu lp ph
mng cht lng cc in, thng c gi l b lc giao thoa, tr thnh c cu c
chn cho vic chn lc bc sng.
Ni chung, cc b lc giao thoa cu to t bn thy tinh quang hc ph vt liu
lng cc in thnh lp dy hoc mt phn hai hoc mt phn t bc sng, chng
ng vai tr ngn cn v/hoc tng cng c chn lc s truyn cc di bc sng c
bit qua s kt hp ca giao thoa tng cng v trit tiu (minh ha trong hnh 7). Cc
b lc c thit k cho truyn qua mt phm vi c gii hn bc sng c tng
thm sc mnh bi s giao thoa tng cng gia sng nh sng truyn qua v sng
nh sng phn x. Cc bc sng khng c chn bi b lc khng tng cng ln
nhau, v b loi b bi s giao thoa trit tiu hoc b phn x ra xa b lc.

Hnh 7. Nguyn l lc giao thoa

Vt liu lng cc in thng dng trong cc b lc giao thoa l cc mui kim

loi khng dn in v kim loi nguyn cht c gi tr chit sut nht nh. Cc mui
nh km sunfit, natri nhm florit, v magi florit, cng nh cc kim loi, v d nh
nhm, v mt vi vt liu chn lc khc c s dng cho vic thit k v ch to
nhng b lc thuc loi ny. Cc b lc giao thoa, rt ging vi cu trc kitin mng
trong cn trng lng lnh ng sc hoc mng x phng mng ni phn trn, da
vo nhng c tnh vt l tn ti mt phn gii gia hai lp vt liu lng cc in
rt mng c chit sut khc nhau phn x, cho truyn qua, v xc tin s giao thoa
gia cc sng nh sng ti. Vic chn lc bc sng ph thuc vo chiu dy lp
lng cc in v chit sut ca lp mng ph bn ngoi dng ch to nn b lc.
Cc lp ph ngoi b lc giao thoa c ch to theo tng n v gi l khoang,
mi khoang cha bn hoc nm lp mui lng cc xen k, cc khoang phn cch
nhau bi lp phn cch. S lng khoang xc nh chnh xc ton th ca vic chn
lc bc sng. Hiu sut lc v chn lc bc sng c th lm tng t ngt bng cch
tng s lng khoang, v d nh b lc hiu sut cao hin nay c ti 10-15 khoang v
c th to ra di thng ca mt bc sng. Nhng b lc c tnh chn lc cao ny
kch thch nghin cu truy tm nhng loi thuc thuc nhum fluorophore mi, v t

69

ngt y mnh vic tm kim cc bin th t bin ca protein hot tnh sinh hc ph
bin hunh quang mu xanh l cy (GFP).
To nh ni ba chiu bng s giao thoa
Nguyn l v l thuyt to nh o ba chiu (hologram) bng phng php giao
thoa c phc tho bi Dennis Gabor t nhng nm 1940, nhng ng khng c
trong tay cc ngun laser kt hp tinh vi to ra nhng hnh nh o ba chiu ny.
Laser ra i vo nm 1960 v hai nm sau , hai chng sinh vin tt nghip trng
i hc Michigan l Juris Upatnieks v Emmet Leith thnh cng trong vic to ra
hologram u tin. Hologram v c bn l cc bn ghi nh c ch to vi hai b
sng nh sng kt hp. Mt b sng phn x ln phim nh bi vt th c ghi hnh
(tng t nh c ch chp hnh thng thng), cn b sng kia i ti phim m khng
phn x, hoc truyn qua, vt th. Khi hai b sng laser cui cng gp nhau trn mt
phng phim, chng to ra hnh nh giao thoa (vn) c ghi li di dng nh ba
chiu.

Hnh 8. ng i ca tia sng trong k thut to nh o ba chiu

Trong k thut hologram phn x, c chm laser ri vt th v chm laser tham

chiu (thng l laser heli-neon) u phn x trn mt mng mng t cc pha ngc
nhau. Nhng chm giao thoa vi trng nh sng v cc vng ti ny tng tc nhau
to ra mt hnh nh ba chiu. K thut hologram phn x tm thy ngy cng nhiu ng
dng nh lm vt nhn dng bng li xe, th tn dng, du hiu nhn dng, v chng
gi mo. Thng th chng hin th hnh mu ca logo, s nhn dng, hoc hnh nh
nht nh to ra bng nh sng laser c ba mu s cp. Mi laser to ra mt hnh nh
giao thoa c nht v nh, v cc nh s chng gp ln nhau to nn nh cui cng. Do
chng hu nh khng th no sao chp c nn hologram phn x l dng c bo mt
c gi tr cao.
K thut hologram truyn qua s dng c chm laser tham chiu v laser ri vt
th cng pha ca mng to ra hiu ng tng t nh hologram phn x (hnh 8).
Mt b sng laser dng ri sng vt th c ghi hnh, n phn x sng v tn x
chng theo cch tng t nh vic ri sng thng thng. Ngoi ra, mt chm laser
tham chiu phn cc c p vo theo hng song song vi mt phng phim
hologram. Sng nh sng tn x (phn x) chm ti phim nh tng ng thi vi

70

sng tham chiu, ti chng giao thoa nhau to nn hnh nh vn giao thoa.
Hologram truyn qua c mt s ng dng, nhng mt trong nhng ng dng th v
nht l bn hin th trc mt ngi phi cng. Trong bung li my bay thng thng,
ngi phi cng phi ln tc thay i s ch ca anh ta gia ca s v bn iu
khin. Vi k thut hin th hologram, mt hnh nh ni ba chiu ca bn iu khin
my bay phn x trn mt ci a t gn mt ca phi cng, nn ngi phi cng c th
ng thi quan st bn iu khin v chn tri.
Kt lun
Ngoi cc bong bng x phng, nhng con cn trng lng lnh ng sc tuyt
p, v nhiu th d khc ni ti trn, hin tng giao thoa nh sng kh kin xy
ra kh thng xuyn trong t nhin v thng c dng trong nhiu ng dng a
dng ca con ngi. V d, ph mu sc ging nh cu vng quan st thy bn trong
v bo ng (hnh 9) pht sinh bi nhng nhng lp khong cng rt mng gi l x c
hay m ca ngc trai. nh sng phn x t cc lp lin tip chu s giao thoa, to ra s
hin th mu sc theo kiu tng t vi hin tng quan st thy t nhiu lp kitin trn
b xng ngoi ca mt vi loi cn trng cnh cng. Tng t nh vy, lp vy ng
nh nh bc trn mt s loi c to ra hnh nh giao thoa nhiu mu sc do nhiu lp
c b dy khc nhau.
Con mt ng nh ca lng con cng l mt v d khc cho hin tng giao thoa
(hnh 9). Cu trc hnh que nh xu cu to nn protein sc t melanin sp xp theo
kiu trt t to ra mu sc giao thoa k l khi quan st t nhng gc khc nhau.
Trong th gii khong vt, ngc mt mo ng sc cu to t nhng qu cu silicat vi
m sp xp thnh tng lp u n. Mi qu cu phn x nh sng ti chng chp vi
nh sng phn x t nhng qu cu ln cn to ra di mu cc p thay i mi khi
ngi ta xoay hn ngc.

Hnh 9. Mt s v d v giao thoa trong t nhin

ng dng ng k v rt hu dng ca hiu ng giao thoa l o c nhng

khong cch ln vi thit b laser chnh xc. Cc h laser c th c s dng o
nhng khong cch rt nh trong phm vi nhiu dm, mt cng vic c hon thnh
bng cch tch chm tia laser v phn x n tr li t nhng b mt lin k rt gn
nhau. Trn c s kt hp li cc chm laser phn tch, vic phn tch cc vn giao thoa
thu c s mang li mt tnh ton chnh xc c bit v khong cch gia hai b mt.
K thut ny cng c s dng ph bin trong cc h ch dn laser c thit k cho
vic iu khin ng bay ca my bay c ngi li v khng c ngi li, ca tn la
v bom.
S giao thoa cng xut hin trong nhng lnh vc khc nh sng m (trong
khng kh) v cc gn sng ln tn trn mt h phng lng. Mt th nghim giao thoa

71

rt gn v d thc hin c th tin hnh nh bng chu ng y nc v hai hn bi.

Trc tin, hy mt nc tr nn phng lng, ri ng thi th hai hn bi vo nc
(cch nhau chng 10-14 inch) t cao khong 1 foot. Ging ht nh sng nh sng,
hai hn bi s sinh ra mt lot sng trong nc truyn i theo mi hng. Cc sng nm
trong khu vc gia hai im ni hai hn bi ri vo nc s va chm vi nhau. Ni
chng va chm ng b, chng s tng cng cng gp vi nhau to ra sng ln hn,
v ni chng va chm khng ng b vi nhau, chng s trit tiu ln nhau.
Giao thoa xut hin nhiu dng nh hng ti nhng iu chng ta nhn thy
trong cuc sng hng ngy. S tng tc gia cc sng nh sng rt gn nhau xy ra
kh thng xuyn nn hin tng thng khng c ti v c mc nhin chp
nhn. Tuy nhin, t nhng ng gp c bn ca n cho l thuyt vt l to nh v v s
loi cn trng bin hnh k l, cho n mu sc tuyt diu ca cc vng v ho quang
trong bu kh quyn, s giao thoa ca sng nh sng gip mang ti s a dng v
mu sc cho th gii xung quanh chng ta.

72

S NHIU X NH SNG
Trong chuyn lun nm 1704 ca ng v l thuyt ca cc hin tng quang
hc, Isaac Newton vit: nh sng khng bao gi i theo ng quanh co hoc b
cong thnh bng . ng gii thch quan trc ny bng vic m t cc ht nh sng
lun lun i theo ng thng nh th no, v cc vt nm trong ng i ca cc ht
nh sng to ra bng nh th no do cc ht khng th tri ra pha sau vt.

Hnh 1. Nhiu x nh sng bi cch t

quy m ln, gi thuyt ny c cng c bi cc cnh c v sc nhn ca

bng gy ra bi cc tia sng Mt Tri. Tuy nhin, quy m nh hn nhiu, khi nh
sng truyn qua gn mt ro chn, chng c xu hng un cong xung quanh ro chn
v tri ra theo gc xin. Hin tng ny gi l s nhiu x nh sng, v xy ra khi sng
nh sng truyn rt gn mp ca mt vt hoc qua mt l nh, v d mt khe hoc mt
l nh. nh sng truyn qua l mt phn l do tng tc vi cc mp ca vt. Mt v
d nhiu x nh sng biu th trong hnh 1 cho nh sng laser kt hp truyn qua
mt cch t vch rt nh gm mt di vch trn mt knh hin vi thy tinh. Cc vch
lm nhiu x nh sng laser thnh cc chm sng chi cch nhau u n c th nhn
thy trn hnh. Nhiu x l hin tng tng t vi tn sc, nhng khng lin quan n
s bin i bc sng nh sng.
Nhng di sng thng nhn thy nm trong mp ca bng hnh hc l kt qu
ca s nhiu x. Khi sng nh sng truyn t mt im sng xa chm phi mt vt
khng trong sut, chng c xu hng un cong xung quanh cc mp, un cong c vo
vng bng v quay tr li qua ng i ca nh sng khc xut pht t cng ngun.
Cc sng un cong ra pha sau vt to ra mt vch sng, ni bng thng thng bt
u, nhng sng cng ny tr li vo ng i ca sng nh sng chng cht pht ra t
cng ngun, to ra hnh nh giao thoa nh sng v di ti xung quanh mp ca vt
(xem hnh 2). Nhiu x thng c gii thch bng nguyn l Huygens, pht biu rng
mi im trn mt u sng c th xem l mt ngun pht sng mi.
Ph thuc vo trng hp xy ra hin tng, nhiu x c th c nhn thy
nhiu kiu khc nhau. Cc nh khoa hc kho lo s dng s nhiu x ca neutron
v tia X lm sng t s sp xp ca cc nguyn t bn trong nhng tinh th ion nh,
cc phn t, v c nhng cu trc phn t v m ln nh th, nh protein v acid
nucleic. Nhiu x electron thng c s dng xc nh cc cu trc tun t ca
virus, mng, v nhng c th sinh vt khc, cng nh cc vt liu c sn trong t nhin
v vt liu tng hp nhn to. Khng c loi ng knh c sn no s hi t neutron v
tia X thnh hnh nh, nn cc nh nghin cu phi khi phc hnh nh phn t v
protein t c trng nhiu x bng php phn tch ton hc phc tp. May thay, thu
knh t c kh nng hi t electron nhiu x trong knh hin vi in t, v thu knh

73

thy tinh rt c ch cho vic tp trung nh sng nhiu x to thnh hnh nh quang hc
c th d dng nhn thy.
Mt minh chng rt n gin ca s nhiu x nh sng c th kim tra bng
cch a mt cnh tay ra pha trc mt ngun sng mnh v t t khp hai ngn tay
li gn nhau trong khi quan st nh sng truyn qua gia chng. Khi cc ngn tay tin
ti gn nhau rt st nhau (gn nh tip xc), ngi ta c th bt u nhn thy mt
di vch ti song song vi cc ngn tay. Cc vch ti song song cng vi khu vc sng
gia chng tht ra l hnh nh nhiu x. Hiu ng ny c chng minh r rng
trong hnh 2, cho cc vng nhiu x xut hin xung quanh cc mp sc nhn ca mt
li dao co khi n c chiu sng vi ngun nh sng xanh mnh pht ra t mt
ngun laser.

Hnh 2. S nhiu x nh sng bi li dao co

Mt v d n gin khc, nhng rt ph bin, ca s nhiu x xy ra khi nh

sng tn x hoc b b cong bi cc ht nh c kch thc vt l cng bc ln vi
bc sng nh sng. Mt v d tt l s tri rng ra ca chm nh sng n pha t
bi sng m hoc cc ht bi mn. Lng tn x v gc m rng ca chm sng ph
thuc vo kch thc v mt cc ht gy ra s nhiu x. S tn x nh sng, mt
hnh thc nhiu x, cng l nguyn nhn to ra mu xanh ca bu tri v cnh bnh
minh v hong hn thng rc r c th thy pha chn tri. Nu nh Tri t
khng c bu kh quyn (khng c khng kh, nc, bi v cc mnh vn) th bu tri
s c mu en, k c vo ban ngy. Khi nh sng t Mt Tri truyn qua bu kh
quyn ca Tri t, nhng khi phn t khng kh ring bit c mt bin thin, do
cc dao ng nhit v s c mt ca hi nc, s lm tn x nh sng. Nhng bc
sng ngn nht (tm v xanh dng) b tn x nhiu nht, lm cho bu tri c mu
xanh thm. Khi c mt lng ng k bi hoc hi m trong khng kh, th cc bc
sng di (ch yu l mu ) cng b tn x cng vi bc sng xanh dng, lm cho
bu tri xanh trong c v trng hn.
Khi Mt Tri trn cao (khong gia tra) trong bu kh quyn kh, trong tro,
a s nh sng kh kin truyn qua bu kh quyn khng b tn x ng k, v Mt
Tri c v nh trng trn nn tri xanh thm. Khi Mt Tri bt u ln, sng nh sng
phi truyn qua lng nhiu hn ca bu kh quyn, thng cha mt s lng ln cc
ht bi l lng v hi m. Di nhng iu kin ny, nhng bc sng di hn ca
nh sng tr nn b tn x v nhng mu khc bt u ln t mu ca Mt Tri, bin
i t vng sang cam, cui cng chuyn sang trc khi n ln khut di ng
chn tri.

74

Chng ta c th thng thy nhng sc thi xanh dng, hng, ta v xanh l

cc m my, pht sinh bi s kt hp ca cc hiu ng khi nh sng b khc x v
nhiu x t nhng git nc trong cc m my . Lng nhiu x ph thuc vo
bc sng nh sng, bc sng cng ngn b nhiu x gc cng ln so vi bc sng
di (trong thc t, nh sng xanh dng v tm b nhiu x gc ln hn so vi nh
sng ). Thut ng nhiu x v tn x cng thng c dng hon i nhau v c
th xem gn nh l tng ng trong nhiu trng hp. S nhiu x m t mt
trng hp c bit ca s tn x nh sng trong mt vt c cc c trng lp li
u n (v d nh vt c cu trc tun hon hoc cch t nhiu x) to ra hnh nh
nhiu x c trt t. Trong th gii thc, a s cc vt c hnh dng rt phc tp v phi
c xem l gm nhiu c trng nhiu x ring r c th cng to ra mt s tn x
nh sng ngu nhin.
Trong knh hin vi, s tn x hoc nhiu x nh sng c th xy ra ti mt
phng t mu vt do tng tc ca nh sng vi cc ht hoc c trng nh, v ti ra
ca vt knh hoc ti mp ca l trn trong hoc gn pha sau vt knh. S nhiu
x, hay s tri rng nh sng ny cho php ngi ta quan st c hnh nh phng to
ca mu vt trong knh hin vi, tuy nhin, s nhiu x cng gii hn kch thc ca vt
th c th phn gii c. Nu nh sng truyn qua mt mu vt v n khng b hp
th hoc nhiu x th mu vt s khng nhn thy c khi xem qua th knh. Cch
thc nh c to ra trong knh hin vi ph thuc s nhiu x nh sng thnh cc sng
phn k, ri chng ti kt hp thnh hnh nh phng i qua s giao thoa tng cng v
trit tiu.
Khi chng ta quan st mu vt, trc tip hoc vi knh hin vi, knh thin vn,
hay thit b quang no khc, hnh nh chng ta nhn thy gm v s im sng chng
cht ta ra t b mt ca mu vt . Do , s xut hin v tnh ton vn ca hnh nh
t mt im sng no gi mt vai tr quan trng i vi s to nh ton th. Do cc
tia sng to nh b nhiu x, nn mt im sng tht s cha bao gi c thy l mt
im trong knh hin vi, m l mt hnh nh nhiu x gm mt a hoc mt m sng
gia c ng knh hn ch v bao quanh l cc vng nht dn. H qu l nh ca
mu vt cha bao gi l hin thn chnh xc ca mu vt, v t ra gii hn di v
nhng chi tit nh nht trong mu vt c th c phn gii. Nng sut phn gii l
kh nng ca mt thit b quang hc to ra hnh nh tch bit nhau r rt ca hai im
gn k nhau. Tnh n im m s nhiu x lm cho phn gii b gii hn,
th cht lng ca thu knh v gng trong thit b, cng nh tnh cht ca mi
trng xung quanh (thng l khng kh) xc nh phn gii cui cng.
Mt vi th nghim c in v c bn nht gip gii thch s nhiu x nh sng
c nu ra ln u tin gia cui th k 17 v u th k 19 bi nh khoa hc ngi
Italia Francesco Grimaldi, nh khoa hc ngi Php Augustin Fresnel, nh vt l ngi
Anh Thomas Young, v mt vi nh nghin cu khc. Nhng th nghim ny bao hm
s truyn sng nh sng qua mt khe (l) rt nh, v chng minh rng khi nh sng
truyn qua khe, kch thc vt l ca khe xc nh cch thc khe tng tc vi nh
sng. Nu bc sng nh sng nh hn nhiu so vi b rng l hoc khe, th sng nh
sng n gin l truyn ti trc theo ng thng sau khi i qua nh th khng c l
(nh biu din trong hnh 3). Tuy nhin, khi bc sng vt qu kch thc ca
khe, s nhiu nh sng xut hin, lm hnh thnh hnh nh nhiu x gm mt phn
sng gia (cc i chnh), bao quanh hai pha l di cc i th cp cch nhau bi

75

nhng vng ti (cc tiu, xem hnh 4). Cc i v cc tiu c to ra bi s giao thoa
ca sng nh sng nhiu x. Mi di sng k tip tr nn km sng hn di pha trc,
tnh t cc i trung tm ra. rng ca phn sng trung tm v khong cch gia cc
di sng tng ng, ph thuc vo kch thc ca l (khe) v bc sng nh sng. Mi
quan h ny c th m t bng ton hc v chng minh rng ca cc i trung tm
gim khi bc sng gim v chiu rng l tng, nhng c th cha bao gi gim n
kch thc ca ngun sng im.

Hnh 3. Nhiu x nh sng qua mt l nh

S phn b cng nh sng nhiu x bi th nghim khe n c biu din

trn hnh 3 v 4. Gi s c hai chm nh sng trong hnh 3 l gm cc sng nh sng
kt hp, n sc pht ra t mt ngun im cch khe xa cc mt u sng c th
xem l nhng ng thng song song nhau. nh sng truyn qua l d trong phn bn
phi ca hnh c bc sng ln hn l v b nhiu x vi chm sng ti ch yu ti
im P v cc i th cp u tin xut hin ti im Q. Nh ch r trong phn bn
tri ca hnh 3, khi bc sng nh hn nhiu so vi b rng l (d) th sng truyn n
gin qua l theo ng thng nh th mt ht hoc khng c l . Tuy nhin, khi
bc sng vt qu kch thc ca l, n b nhiu x, to ra cc i trung tm cha a
s cng nh sng, cng vi cc i th cp bc cao v cc tiu cng chi phi
theo phng trnh
sin () = m/d
trong l gc gia hng truyn ti trung tm v cc tiu u tin ca hnh nh
nhiu x, v m biu th dy s cc i bc cao. Cng nh sng cc i ti bng 0
, v gim n cc tiu (cng bng 0) ti gc chi phi bi phng trnh trn.
Th nghim to ra mt cc i sng trung tm, bao quanh hai pha l cc cc i th
cp, vi cng ca mi cc i th cp gim khi khong cch tnh t trung tm
tng ln. Hnh 4 minh ha nguyn l ny vi th cng chm i vi bn knh
nhiu x. Lu rng cc cc tiu xut hin gia cc cc i th cp nm v tr bi
ca pi ().

76

Hnh 4. S phn b cng ca nh sng nhiu x

C hai th nghim m t trn, v chng minh s nhiu x bng nh sng

truyn gia cc ngn tay, u s dng khe hp hoc l nh to ra hnh nh nhiu x.
Tt c cc thit b quang hc, k c knh hin vi, u s dng cc thu knh trn v l
nh, ging nh cu to ca mt con ngi vy. L trn to ra hin tng nhiu x
tng t, mc d c s i xng tm (thay v hnh hc tuyn tnh, nh trng hp cc
khe). V vy, hnh nh nhiu x ca mt ngun sng im, nu phng i, s c thy
l gm mt a sng trung tm bao quanh bi di vng nhiu x (cc i th cp v
cc tiu). Khi mt thu knh, nh vt knh ca knh hin vi, l hon ton hi t, th
cng sng ti cc tiu gia cc vng sng trong hnh nh nhiu x l bng khng.
Bt k mc hon ho ca thu knh, cc i nhiu x th cp khng th b loi tr
cng nh khng th lm gim m sng trung tm thnh mt im sng (tr khi thu
knh c ch to c ng knh v hn).
m hay a nhiu x trung tm c gi l a Airy, t theo tn George Airy,
ngi m t nhiu kha cnh ca khi nim nhiu x trong th k 19. Hnh nh a
Airy (minh ha trong hnh 5) l kt qu trc tip ca s nhiu x, v chng minh s
bin i cc im sng to nn hnh nh bng thit b quang, nh knh hin vi chng
hn. Theo cch tng t nh s nhiu x bi mt khe, kch thc ca a trung tm to
ra bi thu knh trn lin quan ti bc sng ca nh sng v ng knh hoc khu
ca thu knh. Trong trng hp camera hoc knh vin vng, thu knh nhn nh sng
t mt vt khong cch xa (v hn) nn khu ph thuc vo t s tiu f/D, trong
D l ng knh ca thu knh, v f l tiu c. T s tiu thng c nhc ti trong
nhip nh l s f ca thu knh. Khu c th c xem l ng knh gc ca thu
knh, o t mt im tham chiu ti l thu knh n mt im trong mt phng nh
t cch thu knh mt khong bng tiu cc (f). Bn knh ca a nhiu x (d) cho bi
cng thc sau:
d = 1,22 . (f/D)
Vi vt knh dng trong knh hin vi, khi nim khu s (NA) c dng
thay cho khu gc. nh ngha khu s bao gm chit sut ca mi trng nm
gia pha trc ca thu knh v bn knh t mu vt ca knh hin vi, v na gc m
thu knh c th thu nhn nh sng t mu vt gn t ti khong cch tiu. S dng

77

bin n ch chit sut, v l na khu gc, khu s ca vt knh knh hin vi

c nh ngha l
NA = n . sin ()
Bn knh ca m nhiu x (r) i vi mt im sng trong mt phng nh
(xem hnh 4) cho bi
r = 1,22 . (2NA)
Hnh nh a Airy, cng vi cc hm ri im, ba phn gii gi thuyt,
biu din trong hnh 5. Hm ri im l mt biu din ba chiu ca hnh nh nhiu x
xut hin dc theo trc quang ca knh hin vi. Khi phn gii tng, kch thc a
Airy gim v hm ri im tng ng thu hp li. iu ny c th chng minh khi
quan st hnh bng cch so snh a Airy v hm ri im hnh (a), biu din phn
gii thp nht, vi hnh (c), c phn gii cao nht trong nhm. V mt thc nghim,
c th lm tng phn gii bng cch gim bc sng nh sng s dng to nh
mu vt (v d, t nh sng trng sang nh sng xanh dng), hoc tng khu s
ca vt knh v s kt hp t sng. Di a s trng hp, vic chn mt vt knh c
khu s cao lm tng phn gii nh to bi knh hin vi th d dng v thc t
hn nhiu.

Hnh 5. Hnh nh a Airy v PFS t nhiu x

Cho d nh c to bi knh hin vi hoc bt c thit b quang no khc, th

kch thc ca m sng nhiu x tr nn nh hn khi bc sng gim hoc khu
s tng, nhng lun lun cn li mt ci a ln hn im sng pht ra t mu vt
(hoc i tng khc) c ghi nh. Trong vic nh gi phn gii kh d vi knh
hin vi, nu nh kch thc ca tng m sng l nhn t gii hn (ch khng phi s
quang sai ca thu knh hay cc bin khc), th nh thu c c gi l nhiu x gii
hn. V vy, i vi bt k thit b quang no, kh nng tp trung nh sng c gi c
nh bi gc m hay khu s, v phn gii thu c c iu khin bi s thay
i nhng gi tr ny v bc sng ca nh sng dng cho vic ghi nh thu c
kch thc a nhiu x nh nht c th c vi thit b . Ch khi no nhng chi tit
ca mu vt nhn trong nh ln hn kch thc a gii hn ny, th ngi ta mi c
th kt lun v kch thc, hnh dng, v s sp xp c trng ca chng.

78

S PHN CC NH SNG
nh sng Mt Tri v hu nh mi dng ngun chiu sng t nhin v nhn to
khc u to ra sng nh sng c vect in trng dao ng trong mi mt phng
vung gc vi hng truyn sng. Nu nh vect in trng hn ch dao ng trong
mt mt phng bi s lc chm tia vi nhng cht liu c bit, th nh sng c xem
l phn cc phng, hay phn cc thng i vi hng truyn, v tt c sng dao ng
trong mt mt phng c gi l mt phng song song, hay mt phng phn cc.

Hnh 1. S phn cc ca sng nh sng

Mt ngi khng c kh nng phn bit gia nh sng nh hng ngu nhin
v nh sng phn cc, v nh sng phn cc phng ch c th pht hin qua cng
hoc hiu ng mu, v d nh s gim chi khi mang knh rm. Trong thc t, con
ngi khng th no phn bit gia nh sng thc tng phn cao nhn thy trong
knh hin vi nh sng phn cc v hnh nh tng t ca cng mu vt ghi bng k
thut s (hoc trn phim) v ri chiu ln mn hng vi nh sng khng phn cc.
nim c bn ca s phn cc nh sng c minh ha trn hnh 1 i vi mt chm
nh sng khng phn cc i ti hai bn phn cc thng. Vect in trng v trong
chm nh sng ti di dng sng sin dao ng theo mi hng (360 , mc d ch
c 6 sng, cch nhau 60 c v trong hnh). Trong thc t, vect in trng ca
nh sng ti dao ng vung gc vi hng truyn vi s phn b u trong mi mt
phng trc khi chm phi bn phn cc th nht.
Cc bn phn cc minh ha trong hnh 1 thc ra l nhng b lc gm cc phn
t polymer chui di nh theo mt hng. Ch c nh sng ti dao ng trong cng
mt phng vi cc phn t polymer nh hng b hp th, cn nh sng dao ng
vung gc vi mt phng polymer th truyn qua b lc phn cc th nht. Hng
phn cc ca bn phn cc th nht l thng ng nn chm tia ti s ch truyn qua
c nhng sng c vect in trng thng ng. Sng truyn qua bn phn cc th
nht sau b chn li bi bn phn cc th hai, do bn phn cc ny nh hng
ngang i vi vect in trng trong sng nh sng. tng s dng hai bn phn
cc nh hng vung gc vi nhau thng c gi l s phn cc cho v l c s
cho tng v knh hin vi nh sng phn cc.
Manh mi u tin cho s tn ti ca nh sng phn cc xut hin vo khong
nm 1669 khi Erasmus Bartholin pht hin thy tinh th khong cht spar Iceland (loi
cht canxit trong sut, khng mu) to ra mt nh kp khi cc vt c nhn qua tinh
th trong nh sng truyn qua. Trong th nghim ca ng, Bartholin cng quan st thy
mt hin tng kh l thng. Khi tinh th canxit quay xung quanh mt trc nht nh,
mt trong hai nh cng chuyn ng trn xung quanh nh kia, mang li bng chng

79

mnh m cho thy tinh th bng cch no tch nh sng thnh hai chm tia khc
nhau.

Hnh 2. S khc x kp trong tinh th canxit

Hn mt th k sau , nh vt l ngi Php Etienne Malus xc nh c

nh to ra vi nh sng phn x qua tinh th canxit v lu rng, di nhng iu kin
nht nh, mt trong cc nh s bin mt. ng nhn nh khng chnh xc rng nh
sng ban ngy thng thng gm hai dng nh sng khc nhau truyn qua tinh th
canxit theo cc ng i c lp nhau. Sau , ngi ta xc nh c s khc bit
xy ra do s phn cc ca nh sng truyn qua tinh th. nh sng ban ngy gm
nhng nh sng dao ng trong mi mt phng, trong khi nh sng phn x thng
gii hn trong mt mt phng song song vi b mt m t nh sng b phn x.
nh sng phn cc c th c to ra t nhng qu trnh vt l ph bin lm
lch hng chm tia sng, nh s hp th, khc x, phn x, nhiu x (hoc tn x) v
qu trnh gi l lng chit (c im ca s khc x kp). nh sng phn x t b
mt phng ca mt cht lng cc in (hoc cch in) thng b phn cc mt phn,
vi vect in ca nh sng phn x dao ng trong mt phng song song vi b mt
ca vt liu. V d thng gp v nhng b mt phn x nh sng phn cc l mt
nc yn tnh, thy tinh, bn plastic, v ng xa l. Trong nhng th d ny, sng nh
sng c vect in trng song song vi b mt cht b phn x mc cao hn so
vi sng nh sng c nhng nh hng khc. Tnh cht quang hc ca b mt cch
in xc nh lng chnh xc nh sng phn x b phn cc. Nhng chic gng
khng phi l bn phn cc tt, mc d nhiu cht liu trong sut trong vai tr bn
phn cc rt tt, nhng ch khi gc nh sng ti nm trong mt gii hn nht nh no
. Mt tnh cht quan trng ca nh sng phn cc phn x l phn cc ph thuc
vo gc ti ca nh sng, vi lng phn cc tng c quan st thy khi gc ti
gim.
Khi xt s tc ng ca nh sng khng phn cc ln mt b mt cch in
phng, c mt gc duy nht m ti sng nh sng phn x b phn cc hon ton
vo mt mt phng. Gc ny thng c gi l gc Brewster, v c th d dng tnh
c bng phng trnh sau i vi chm nh sng truyn qua khng kh:
n = sin(i)/sin(r) = sin(i)/sin(90-i) = tan(i)
trong n l chit sut ca mi trng m t nh sng b phn x, (i) l gc ti,
(r) l gc khc x. Bng vic gii phng trnh, ngi ta c th thy r rng chit sut
ca mt cht cha bit c th xc nh c t gc Brewster. c im ny c bit
hu ch trong trng hp cht m c c h s hp th cao i vi nh sng truyn
qua, khng th p dng c cng thc ca nh lut Snew quen thuc. Vic xc nh

80

lng phn cc bng k thut phn x cng lm du i cuc tm kim trc phn cc
trn bn phim phn cc khng c nh du.

Hnh 3. Gc Brewster

Nguyn l ca gc Brewster c minh ha trong hnh 3 i vi mt tia sng

phn x t mt b mt phng ca mt mi trng trong sut c chit sut ln hn
khng kh. Tia ti c v vi ch hai mt phng dao ng vect in, nhng n dng
miu t nh sng c cc dao ng trong mi mt phng vung gc vi hng
truyn. Khi chm tia i ti b mt gc ti hn (gc Brewster, k hiu trong hnh 3),
th phn cc ca tia phn x l 100%, vi s nh hng ca cc vect in nm
vung gc vi mt phng ti v song song vi b mt phn x. Mt phng ti c
nh ngha bi sng ti, sng khc x, v sng phn x. Tia khc x hp mt gc 90
vi tia phn x v ch b phn cc mt phn.
i vi nc (chit sut 1,333), thy tinh (chit sut 1,515) v kim cng (chit
sut 2,417), gc ti hn (Brewster) tng ng l 53, 57 v 67,5 . nh sng phn x
t b mt ng xa l gc Brewster thng to ra nh chi kh chu v lm ngi li
xe xao lng, c th chng minh mt cch kh d dng bng cch quan st phn xa
ca xa l hoc mt nc h bi vo mt ngy nng nng. Cc laser hin i thng
khai thc li th ca gc Brewster to ra nh sng phn cc thng t s phn x
cc b mt gng t hai u hp laser.
Nh ni phn trn, s phn x rc r xut pht t nhng b mt nm
ngang, v d nh xa l hoc nc trong h, b phn cc mt phn vi cc vect in
trng dao ng theo mt hng song song vi mt t. nh sng ny c th b chn
li bi cc b lc phn cc nh theo hng thng ng, nh minh ha trong hnh 4,
vi cp knh rm phn cc. Cc thu knh ca cp knh c nhng b lc phn cc nh
theo hng thng ng i vi cu trc knh. Trong hnh, sng nh sng mu xanh c
vect in trng ca chng nh theo cng hng nh cc thu knh phn cc v, v
vy, c truyn qua. Tri li, sng nh sng mu nh hng dao ng vung gc
vi nh hng ca b lc v b chn li bi thu knh. Knh rm phn cc rt c ch
khi li xe di ci nng chi chang hoc i b bin khi nh sng Mt Tri b phn x
t b mt ng hoc mt nc, dn ti nh chi c th lm ta gn nh khng thy g
na. Cc b lc phn cc cng kh c ch trong nhip nh, chng c th c gn
pha trc thu knh camera lm gim nh chi v lm tng tng phn nh ton
th trong hnh chp hoc nh k thut s. Cc bn phn cc dng trn camera thng

81

c thit k c mt vng lp cho php chng quay khi s dng thu c hiu ng
mong i di nhng iu kin chiu sng khc nhau.

Hnh 4. Hot ng ca knh rm phn cc

Mt trong nhng b lc phn cc u tin c ch to vo u th k 19 bi

nh khoa hc ngi Php Francis Arago, nh nghin cu tch cc tm hiu bn cht
ca nh sng phn cc. Arago nghin cu s phn cc ca nh sng pht ra t
nhng ngun khc nhau trn bu tri v nu ra mt l thuyt tin on rng vn tc nh
sng phi gim khi n truyn vo mt mi trng m c hn. ng cng lm vic vi
Augustin Fresnel nghin cu s giao thoa trong nh sng phn cc v pht hin thy
hai chm nh sng phn cc vi s nh hng dao ng ca chng vung gc nhau s
khng chu s giao thoa. Cc b lc phn cc ca Arago, c thit k v ch to
trong nm 1812, ch to t nhiu bn thy tinh p st vo nhau.
a phn cht phn cc c s dng ngy nay c ngun gc t nhng mng
tng hp do tin s Erwin H.Land pht minh ra nm 1932, sm vt qua tt c cc cht
khc lm mi trng c chn dng to ra nh sng phn cc phng. ch to
nhng mng ny, cc tinh th iodoquinine sulfate nh xu, nh theo cng mt hng,
c gn vo mt mng trng hp trong sut ngn chn s di tr v nh hng li
ca tinh th. Land ch to cc bn cha mng phn cc c thng mi ha di
ci tn Polaroid (tn thng phm c ng k), tr thnh mt thut ng c
chp nhn rng ri i vi cc bn ny. Bt c dng c no c kh nng lc nh sng
phn cc phng t nh sng trng t nhin (khng phn cc) ngy nay u c gi l
bn phn cc, ci tn c a ra ln u tin vo nm 1948 bi A.F. Hallimond. V
nhng b lc ny c kh nng truyn chn lc cc tia sng, ph thuc vo s nh
hng ca chng i vi trc bn phn cc, nn chng biu hin mt dng lng sc,
v thng c gi l b lc lng sc.
Knh hin vi nh sng phn cc ln u tin c nu ra vo th k 19, nhng
thay v s dng cht phn cc truyn qua, nh sng c phn cc bng s phn x t
mt chng a thy tinh t hp mt gc 57 so vi mt phng ti. Sau , nhng
thit b tin tin hn da trn tinh th cht khc x kp (nh canxit) ct theo kiu c
bit v hn vi nhau to thnh lng knh. Mt chm nh sng trng khng phn cc i
vo tinh th loi ny b tch thnh hai thnh phn phn cc theo hng vung gc vi
nhau (trc giao).
Mt trong hai tia sng l ra khi tinh th lng chit c gi l tia thng, cn
tia kia gi l tia bt thng. Tia thng b khc x mc cao hn bi lc tnh in
trong tinh th v chm ti b mt hn gc ti hn ca s phn x ni ton phn. Kt
qu l tia ny b phn x ra khi lng knh v b loi tr bi s hp th mp thit b.

82

Tia bt thng truyn qua lng knh v l ra di dng chm nh sng phn cc thng
truyn thng ti t sng hoc mu vt (t trn bn soi hin vi).
Mt s mu dng c phn cc trn c s lng knh c by bn rng ri v
chng thng c t theo tn nh ch to ra chng. Lng knh phn cc ph bin
nht (minh ha trong hnh 5) t theo tn William Nicol, ngi u tin ch v hn hai
tinh th spar Iceland vi nhau bng nha Canada vo nm 1829. Lng knh Nicol ln
u tin c s dng o gc phn cc ca hn hp lng chit, mang n nhng
pht trin mi trong vic tm hiu s tng tc gia nh sng phn cc v cc cht kt
tinh.

Hnh 5. Lng knh phn cc Nicol

Hnh 5 minh ha cu trc ca mt lng knh Nicol in hnh. Mt tinh th cht

khc x kp (lng chit), thng l canxit, c ct dc theo mt phng nh du ab-c-d v hai na sau hn li vi nhau, to ra hnh dng tinh th ban u. Mt chm
nh sng trng khng phn cc i vo tinh th t pha bn tri v tch thnh hai thnh
phn b phn cc theo hng vung gc vi nhau. Mt trong hai chm ny (gi l tia
thng) b khc x mc ln hn v chm ti ranh gii hn mt gc m kt qu
l b phn x ton b khi lng knh qua mt tinh th trn cng. Cn chm kia (tia
bt thng) b khc x mc t hn v truyn qua lng knh, i ra ngoi di dng
chm nh sng phn cc phng.
Nhng c cu lng knh khc c xut v ch to trong th k 19 v u th
k 20, nhng hin nay chng khng cn c s dng to ra nh sng phn cc
trong nhng ng dng hin i. Lng knh Nicol rt t v knh cng, v c khu
rt hn ch, nn cng dng ca chng gii hn nhng s phng i cao. Thay v vy,
ngy nay nh sng phn cc c to ra ph bin nht bng s hp th nh sng c tp
hp hng dao ng nht nh trong mi trng lc (v d nh bn phn cc), trong
trc truyn ca b lc vung gc vi s nh hng ca polymer tuyn tnh v tinh
th c cha cht phn cc.
Trong nhng bn phn cc hin i, cc sng nh sng ti c dao ng vect
in trng song song vi trc tinh th ca bn phn cc b hp th. Nhiu sng trong
s cc sng ti s c s nh hng vect xin gc, nhng khng vung gc vi trc
tinh th, v s ch b hp th mt phn. Mc hp th i vi cc sng nh sng xin
ph thuc vo gc dao ng m chng chm ti bn phn cc. Nhng tia no c gc
gn song song vi trc tinh th s b hp th nhiu hn so vi nhng tia c gc gn

83

vung gc. Cc b lc Palaroid ph bin nht (gi l sri H) truyn qua ch khong
25% chm nh sng ti, nhng mc phn cc ca tia truyn qua vt trn 99%.
Mt s ng dng, nht l knh hin vi nh sng phn cc, da trn cc bn phn
cc vung gc xc nh cht khc x kp hoc lng chit. Khi hai bn phn cc
t vung gc nhau, trc truyn ca chng nh hng vung gc nhau v nh sng
truyn qua bn phn cc th nht hon ton b dp tt, hoc b hp th, bi bn phn
cc th hai, bn ny thng c gi l bn phn tch. Lng nh sng hp th ca b
lc phn cc lng sc xc nh chnh xc bao nhiu nh sng ngu nhin b dp tt
khi bn phn cc c dng trong bn cp bt cho, v thng c gi l h s dp
tt ca bn phn cc. V mt nh lng, h s dp tt c xc nh bi t s ca nh
sng truyn qua bi cp phn cc khi trc truyn ca chng nh hng song song v
lng nh sng truyn qua khi t chng vung gc vi nhau. Ni chung, h s dp tt
t 10.000 n 100.000 to ra nn en thm v mu vt lng chit d quan st nht
(v tng phn) trong knh hin vi quang hc phn cc.

Hnh 6. S truyn nh sng phn cc qua bn phn tch

Lng nh sng truyn qua cp bn phn cc cht lng cao bt cho c xc

nh bng s nh hng ca bn phn tch i vi bn phn cc. Khi cc bn phn
cc nh hng vung gc nhau, chng biu hin mt mc dp tt cc i. Tuy nhin,
nhng gc khc, mc dp tt thay i nh minh ha bi biu vect trong hnh
6. Bn phn tch c dng iu chnh lng nh sng truyn qua cp bt cho, v
c th quay trong ng i tia sng cho cc bin khc nhau ca nh sng phn
cc truyn qua. Trong hnh 6a, bn phn cc v bn phn tch c trc truyn song song
nhau v vect in ca nh sng truyn qua bn phn cc v bn phn tch c ln
bng nhau v song song vi nhau.
Quay trc truyn bn phn tch i 30 so vi trc truyn ca bn phn cc
lm gim bin ca sng nh sng truyn qua cp bn, nh minh ha trong hnh 6b.
Trong trng hp ny, nh sng phn cc truyn qua bn phn cc c th phn tch
thnh nhng thnh phn nm ngang v thng ng bng ton hc vect xc nh
bin ca nh sng phn cc c th truyn qua bn phn tch. Bin ca tia truyn
qua bn phn tch bng vi thnh phn vect ng (minh ha l mi tn mu vng
trong hnh 6b).

84

Tip tc quay trc truyn bn phn tch n gc 60 so vi trc truyn bn phn

cc, lm gim hn na bin ca thnh phn vect truyn qua bn phn tch (hnh
6c). Khi bn phn tch v bn phn cc hon ton cho gc (gc 90 ) th thnh phn
thng ng tr nn khng ng k (hnh 6d) v cc bn phn cc thu c gi tr dp
tt cc i ca chng.
Lng nh sng truyn qua cp bn phn cc c th c m t nh lng
bng cch p dng nh lut bnh phng cosin Malus, l hm ca gc gia cc trc
truyn bn phn cc:
I = I (o) cos2
trong I l cng nh sng truyn qua bn phn tch (v ton b lng nh sng
truyn qua cp bn phn cc cho gc), I(o) l cng nh sng ti trn bn phn
cc, v l gc gia trc truyn ca bn phn cc v bn phn tch. Bng vic gii
phng trnh, c th xc nh khi hai bn phn cc cho gc ( = 90 ) th cng
bng khng. Trong trng hp ny, nh sng truyn qua bi bn phn cc b dp tt
hon ton bi bn phn tch. Khi cc bn phn cc xin gc 30 v 60 , nh sng
truyn qua bi bn phn tch gim i tng ng l 25% v 75%.
S phn cc ca nh sng tn x
Cc phn t cht kh v nc trong bu kh quyn lm tn x nh sng t Mt
Tri theo mi hng, hiu ng gy ra bu tri xanh, nhng m my trng, hong hn
rc, v hin tng gi l s phn cc kh quyn. Lng nh sng tn x (gi l tn
x Rayleigh) ph thuc vo kch thc ca cc phn t (hydrogen, oxygen, nc) v
bc sng nh sng, nh c chng minh bi hun tc Rayleigh hi nm 1871.
Nhng bc sng di, nh , cam, vng khng b tn x nhiu nh cc bc sng
ngn, nh tm v xanh dng.

Hnh 7. S phn cc ca nh sng Mt Tri tn x

S phn cc kh quyn l kt qu trc tip ca s tn x Rayleigh ca nh sng

Mt Tri bi cc phn t trong kh quyn. Lc va chm gia photon n t Mt Tri
v phn t cht kh, in trng t photon gim dao ng v ri ti bc x nh sng
phn cc t phn t (minh ha trong hnh 7). nh sng pht x b tn x theo
hng vung gc vi hng truyn nh sng Mt Tri, v b phn cc hoc dc, hoc
ngang, ph thuc vo hng tn x. a phn nh sng phn cc chm n Tri t b

85

phn cc ngang (trn 50%), mt s tht c th xc nhn bng cch quan st bu tri
qua mt b lc Polaroid.
C nhng bn bo co cho bit mt s loi cn trng v ng vt nht nh c
kh nng pht hin nh sng phn cc, gm cc loi kin, rui, v mt s loi c, danh
sch cc loi tht ra cn di hn nhiu. V d, mt s loi cn trng (ch yu l ong
mt) c cho l s dng nh sng phn cc nh v mc tiu ca chng. Nhiu
ngi cng tin rng c mt s c nhn nhy cm vi nh sng phn cc v c th quan
st thy mt ng chn tri mu vng chng ln nn tri xanh khi nhn chm chm
theo hng vung gc vi hng ca Mt Tri (mt hin tng gi l chi Haidinger).
Cc protein sc t vng, gi l macula lutea, l nhng tinh th lng sc c tr trong
h mt ngi, c bit l cho php ngi ta nhn thy nh sng phn cc.
nh sng phn cc elip v phn cc trn
Trong nh sng phn cc thng, vect in trng dao ng theo hng vung
gc vi hng truyn sng, nh ni trn. Cc ngun sng t nhin, nh nh sng
Mt Tri, v cc ngun sng nhn to, gm nh sng n nng sng v n hunh
quang, u pht ra nh sng c vect in nh hng ngu nhin trong khng gian v
thi gian. nh sng thuc loi ny gi l khng phn cc. Ngoi ra, cng tn ti mt
vi trng thi nh sng phn cc elip nm gia phn cc thng v khng phn cc,
trong vect in trng c hnh dng elip trong mi mt phng vung gc vi
hng truyn sng nh sng.
S phn cc elip, khng ging nh nh sng phn cc phng v khng phn
cc, c cm gic quay theo hng quay vect in xung quanh trc truyn (ti) ca
chm tia sng. Khi nhn t pha sau li, hng phn cc c th l xoay sang tri hoc
xoay sang phi, mt tnh cht gi l c khuynh ca s phn cc elip. S qut vect
xoay theo chiu kim ng h c cho l phn cc phi (thun), v s qut vect xoay
ngc chiu kim ng h l phn cc tri (nghch).
Trong trng hp m trc chnh v trc vect ph ca elip phn cc bng nhau,
th sng nh sng ri vo loi nh sng phn cc trn, v c th phn cc tri hoc
phi. Mt trng hp na thng xy ra trong trc chnh ca thnh phn vect in
trong nh sng phn cc elip tin ti khng, v nh sng tr nn phn cc thng. Mc
d mi kiu phn cc c th thu c trong phng th nghim vi thit b quang hc
thch hp, chng cng xy ra trong nh sng t nhin khng phn cc.
Sng nh sng thng v bt thng pht ra khi chm nh sng truyn qua tinh
th lng chit c vect in phn cc phng vung gc vi nhau. Ngoi ra, do s
giao thoa trong tng tc in t m mi thnh phn tri qua trong hnh trnh ca n i
qua tinh th, thng xut hin mt s lch pha gia hai sng. Mc d sng thng v
sng bt thng i theo qu o c lp nhau v tch xa nhau trong tihn th canxit
m t phn trn, nhng y khng phi l trng hp ph bin i vi nhng cht
kt tinh c mt trc quang vung gc vi mt phng chiu sng ti.

86

Hnh 8. Sng nh sng phn cc elip v phn cc trn

Mt loi cht c bit, gi l a b hoc a tr, kh c ch trong vic to ra

nh sng phn cc elip v phn cc trn cho mt s ng dng, nh knh hin vi quang
hc phn cc. Nhng cht lng chit ny c chn bi v, khi trc quang ca chng
t vung gc vi chm tia sng ti, th cc tia sng thng v bt thng i theo qu
o ging ht nhau v biu hin s lch pha ph thuc vo mc lng chit. V cp
sng trc giao b chng cht, nn c th xem l mt sng c cc thnh phn vect in
vung gc vi nhau cch nhau bi mt s chnh lch nh v pha. Khi cc vect kt
hp bng cch cng li n gin trong khng gian ba chiu, sng thu c tr thnh b
phn cc elip.
tng ny c minh ha trong hnh 8, trong vect in tng hp khng
dao ng trong mt mt phng, m quay dn xung quanh trc truyn sng nh sng,
qut thnh qu o elip xut hin di dng ng xon c khi sng c nhn t mt
gc no . ln ca s lch pha gia sng thng v sng bt thng (c cng bin
) xc nh vect qut thnh elip hay ng trn khi sng c nhn t pha sau ca
hng truyn sng. Nu lch pha l 1/4 hoc 3/4 bc sng, th vect tng hp v
nn xon c trn. Tuy nhin, lch pha l 1/2 hoc nguyn bc sng th to ra nh
sng phn cc thng, v tt c nhng lch pha khc qut nn nhng hnh dng khc
nhau ca elip.
Khi sng thng v sng bt thng i ra khi tinh th lng chit, chng dao
ng trong nhng mt phng vung gc nhau c cng tng hp bng tng cng
thnh phn ca chng. Do sng phn cc c vect in dao ng trong nhng mt
phng vung gc, nn cc sng c kh nng chu s giao thoa. Thc t ny c h qu
l kh nng s dng cht lng chit to ra hnh nh. Giao thoa ch c th xy ra khi
vect in ca hai sng dao ng trong cng mt phng trong sut qu trnh giao nhau
to ra s thay i bin ca sng tng hp (mt yu cu i vi s to nh). Do
, cc vt trong sut lng chit vn khng nhn thy c, tr khi chng c xc
nh gia cc bn phn cc cho nhau, ch truyn qua cc thnh phn sng phn cc
elip v phn cc trn song song vi bn phn cc gn ngi quan st nht. Nhng
thnh phn ny c th to ra cc dao ng bin gy ra tng phn v l ra khi
bn phn cc di dng nh sng phn cc thng.
ng dng ca nh sng phn cc
Mt trong nhng ng dng thng dng v thc t nht ca s phn cc l s
hin th tinh th lng (LCD) dng trong hng lot dng c nh ng h eo tay, mn
hnh my tnh, ng h bm gi, ng h treo tng v nhiu vt dng khc. Cc h

87

hin th ny da trn s tng tc ca cc phn t kt tinh cht lng dng que vi in

trng v sng nh sng phn cc. Pha tinh th lng tn ti trng thi c bn c
gi l cholesteric, trong cc phn t nh hng thnh lp, v mi lp k tip th
hi xon mt cht to ra hnh dng xon c (hnh 9). Khi sng nh sng phn cc
tng tc vi pha tinh th lng, sng b xon li mt gc gn 90 so vi sng
ti. ln chnh xc ca gc ny l hm m ca pha tinh th lng cholesteric, n ph
thuc vo thnh phn ha hc ca cc phn t (c th c iu chnh tinh t bng s
thay i nh trong cu trc phn t).

Hnh 9. Hin th tinh th lng 7 on (LCD)

Mt v d l th v ng dng c bn ca tinh th lng vi cc dng c hin th

c th tm thy trong s hin th s tinh th lng 7 on (minh ha trong hnh 9).
y, pha tinh th lng nm kp gia hai a thy tinh c gn in cc, tng t nh
miu t trong hnh. Trong hnh 9, cc a thy tinh nh hnh vi 7 in cc mu en
c th tch in ring r (nhng in cc ny l trong sut i vi nh sng trong dng
c thc). nh sng truyn qua bn phn cc 1 b phn cc theo chiu ng v, khi
khng c dng in p vo cc in cc, pha tinh th lng gy ra gc xon 90 ca
nh sng cho php n truyn qua bn phn cc th 2, bn 2 b phn cc ngang v nh
hng vung gc vi bn phn cc 1. nh sng ny khi c th to nn mt trong
by on trn mn hin th.
Khi dng in c p vo cc in cc, pha tinh th lng sp thng hng vi
dng in v mt i c trng xon c cholesteric. nh sng truyn qua mt in cc
tch in khng b xon v b chn li bi bn phn cc 2. Bng cch phi hp in th
trn by in cc dng v m, mn hin th c kh nng biu din cc s t 0 n 9.
Trong v d ny, cc in cc pha trn bn phi v pha di bn tri c tch in
v chn nh sng truyn qua chng, cho php to ra s 2 trn mn hin th (nhn
ngc li trong hnh 9).
Hin tng hot tnh quang hc trong nhng cht nht nh c nguyn nhn t
kh nng ca chng lm quay mt phng ca nh sng phn cc. Thuc loi ny l
nhiu loi ng, amino acid, cc sn phm hu c t nhin, cc tinh th nht nh v
mt s cht dng lm thuc ung. quay c o bng cch t mt dung dch ha
cht mc tiu gia hai bn phn cc bt cho trong thit b c tn l my nghim phn
cc. c quan st thy ln u tin vo nm 1811 bi nh vt l ngi Php

88

Dominique Arago, hot tnh quang hc ng vai tr quan trng trong nhiu qu trnh
sinh ha a dng, trong hnh hc cu trc ca phn t chi phi s tng tc ca
chng. Cc ha cht lm quay mt phng dao ng ca nh sng phn cc theo chiu
kim ng h c gi l dextrorotatory levorotatory. Hai ha cht c cng cng thc
phn t nhng khc nhau v tnh cht quang hc c gi l ng phn quang hc,
chng lm quay mt phng ca nh sng phn cc theo nhng hng khc nhau.
Cc tinh th khng i xng c th c dng to ra nh sng phn cc khi
p in trng vo b mt . Mt dng c ph bin s dng tng ny c tn l t
bo Pockels, c th dng chung vi nh sng phn cc lm thay i hng phn cc i
90 . T bo Pockels c th bt v tt rt nhanh bng dng in v thng c dng
lm ca chn nhanh cho php nh sng i qua trong khong thi gian rt ngn (c
nano giy). Hnh 10 biu din s truyn nh sng phn cc qua t bo Pockels (sng
mu vng). nh sng sin mu xanh v pht ra t vng gia ca t bo biu din cho
nh sng phn cc ng hoc ngang. Khi t bo tt, nh sng phn cc khng nh
hng g khi n truyn qua (sng mu xanh), nhng khi t bo hot ng hoc m,
vect in ca chm nh sng lch i 90 (sng mu ). Trong trng hp c in
trng cc ln, cc phn t ca cht lng v cht kh nht nh c th x s nh tinh
th d hng v sp thng hng theo kiu tng t. T bo Kerr, thit k dng cht
lng v cht kh gia dng thay cho cc tinh th, cng hot ng trn c s lm thay i
gc nh sng phn cc.

Hnh 10. Cu trc ca t bo Pockels

Nhng ng dng khc ca nh sng phn cc bao gm nhng chic knh rm

Polaroid ni trn, cng nh vic s dng cc b lc phn cc c bit dng cho
thu knh camera. Nhiu thit b khoa hc a dng s dng nh sng phn cc, hoc
pht ra bi laser, hoc qua s phn cc ca cc ngun nng sng v hunh quang bng
nhiu k thut khc nhau. Cc bn phn cc i khi c s dng trong phng v chiu
sng sn khu lm gim nh chi v tng ri sng, v mang knh cm nhn
chiu su vi nhng b phim ba chiu. Cc bn phn cc bt cho cn c dng
trong b qun o du hnh v tr lm gim t ngt kh nng nh sng pht ra t
Mt Tri i vo mt ca nh du hnh v tr trong lc ng.
S phn cc nh sng rt c ch trong nhiu mt ca knh hin vi quang hc.
Knh hin vi nh sng phn cc c thit k dnh cho quan st v chp nh cc vt
nhn thy c ch yu do c trng bt ng hng v mt quang hc ca chng. Cc
cht d hng c tnh cht quang hc thay i theo hng truyn ca nh sng i qua
chng. hon thnh cng vic ny, knh hin vi phi c trang b c bn phn cc,

89

t trong ng i ca tia sng trc mu vt, v bn phn tch (bn phn cc th hai),
t trong quang trnh gia l sau vt knh v ng quan st hoc cng camera.
S tng phn nh tng ln do s tng tc ca nh sng phn cc phng vi
cht lng chit (hoc khc x kp), to ra hai thnh phn sng ring r phn cc trong
nhng mt phng vung gc vi nhau. Vn tc ca cc thnh phn ny khc nhau v
thay i theo hng truyn nh sng qua vt. Sau khi ra khi vt, cc thnh phn nh
sng lch pha nhau v qut nn mt hnh elip vung gc vi hng truyn, nhng kt
hp li qua s giao thoa tng cng v trit tiu khi chng truyn qua bn phn tch.
Knh hin vi nh sng phn cc l k thut nng cao tng phn ci thin cht lng
nh thu c vi cht lng chit khi so vi nhng k thut khc nh s chiu sng
trng ti v trng sng, tng phn giao thoa vi sai, tng phn pha, tng phn
iu bin Hoffman, v s hunh quang. Ngoi ra, vic s dng phn cc cng cho
php o c nhng tnh cht quang hc ca khong vt v cc cht tng t v c th
gip phn loi v nhn dng cc cht cha bit.

90

THU KNH V QUANG HNH HC

Thu knh l tn gi chung ch thnh phn thy tinh hoc cht liu plastic trong
sut, thng c dng trn, c hai b mt chnh c mi nhn mt cch c bit nhm
to ra s hi t hoc phn k ca nh sng truyn qua cht . Knh hin vi quang hc
hnh thnh nh ca mu vt t trn bn soi bng cch truyn nh sng t n ri qua
dy thu knh thy tinh v tp trung nh sng ny vo th knh, ln mt phng phim
trong h camera thng thng, hoc ln mt ca mt b cm bin k thut s.

Hnh 1. Cc thnh phn quang ca knh hin vi trong phng th nghim

Hot ng ca thu knh n gin, tng t nh nhiu th dng trong knh hin
vi, b chi phi bi nguyn l khc x v phn x v c th hiu c vi s h tr ca
mt vi quy lut n gin v hnh hc lin quan ti vic ln theo vt tia sng i qua
lng knh. tng c bn c khai thc trong bi ny, c ngun gc t Quang hnh
hc, s mang li s hiu bit v qu trnh phng i, cc tnh cht ca nh tht v nh
o, v quang sai hoc khim khuyt ca thu knh.
tm hiu h quang ca mt knh hin vi n gin (v tr ca cc thnh phn
thu knh trong knh hin vi ph bin trong phng th nghim c biu din trong
hnh 1), tnh cht c bn ca thu knh mng c hai mt khc x nh sng v mt trc
quang chnh gia phi c m t trc tin. Mi thu knh c hai mt phng chnh
v hai tiu din c xc nh bng dng hnh hc ca thu knh v mi lin h gia
thu knh v nh hi t. Cc tia sng truyn qua thu knh s ct nhau v cng gp
nhau ti tiu din (xem hnh 2), cn phn ko di ca tia sng i vo thu knh s ct
nhau ti mt phng chnh vi phn ko di ca cc tia sng l ra khi thu knh. Tiu
c ca thu knh c nh ngha l khong cch gia mt phng chnh v tiu din, v
mi thu knh c mt b mt phng ny mi pha (trc v sau).
Cc vt tia sng truyn qua mt thu knh thy tinh mng n gin hai mt li
c biu din trong hnh 2, cng vi nhng thng s hnh hc quan trng khc cn
thit cho vic hnh thnh nh hi t bi cc tia sng. Cc tiu im ca thu knh c
k hiu l F, v c hai tiu im tch ri nhau, mt pha trc thu knh (pha bn tri
trong hnh 2), v mt pha sau thu knh (pha bn phi). Mt phng chnh ca thu
knh (P v P trong hnh 2) c nh du bng ng t nt, khong cch gia mi
mt phng chnh v tiu im tng ng ca n biu din tiu c (f). V thu knh hai

91

mt li minh ha trong hnh 2 l i xng, nn cc mt phng chnh nm khong

cch bng nhau tnh t mt thu knh, v tiu c pha trc v pha sau cng bng
nhau.
Vt (hoc mu vt) c to nh bi thu knh c t ti mt phng vt, quy
c nm pha bn tri thu knh, v c biu din bng mi tn mu dng thng
ng t ng thng chnh gia, hay trc chnh, i qua tm ca thu knh v vung
gc vi mt phng chnh. Cc tia sng qua thu knh (cc mi tn mu vng) pht ra t
vt v i t tri sang phi, i qua thu knh to nn nh tht phng to (mi tn ngc
mu ) trong mt phng nh pha bn phi thu knh. Khong cch gia mt phng
chnh pha trc ca thu knh v mu vt c gi l khong cch vt, v c k
hiu l a trong hnh 2. Tng t, khong cch t mt phng chnh pha sau n nh (k
hiu b trong hnh 2) gi l khong cch nh. Nhng thng s ny l nhng thnh phn
c bn xc nh quang hnh hc ca thu knh n gin v c th dng tnh nhng
tnh cht quan trng ca thu knh, nh tiu c v phng i

Hnh 2. Quang hnh hc ca thu knh mng n gin

Thu knh c th l dng hoc m ty thuc vo chng lm cho cc tia sng

truyn qua hi t vo mt tiu im, hoc phn k ra xa trc chnh v i vo khng
gian. Thu knh dng (minh ha trong hnh 2 v 3) lm hi t cc tia sng ti song
song vi trc chnh v hi t chng ti tiu din, to nn nh tht. Nh ch r trong
hnh 3, thu knh dng c mt hoc hai mt li v gia dy hn ngoi ra. c im
chung ca thu knh dng l chng phng to vt khi chng c t gia vt v mt
ngi. Ngc li, thu knh m lm phn k cc tia sng ti song song v to nn nh
bng cch ko di cc vt tia sng truyn qua thu knh n mt tiu im nm sau
thu knh. Thu knh m c t nht mt mt lm v gia mng hn ngoi ra (xem
hnh 3). Khi thu knh m c t gia vt v mt, n khng to nn nh tht, m lm
gim (hoc thu nh) kch thc biu kin ca vt bng cch to nn nh o.
S phn bit gia nh tht v nh o l mt khi nim quan trng khi ghi nh
mu vt qua thu knh hoc h gng, cho d l h gm mt hay nhiu thnh phn.
Ni chung, nh c xc nh bi vng trong cc tia sng (v phn ko di ca
chng) tr nn hi t l kt qu ca s khc x bi thu knh hoc s phn x bi
gng. Trong trng hp cc tia sng ct nhau ti mt tiu im, nh l tht v c th
xem trn mn hng, ghi ln phim, hoc chiu ln mt b cm bin nh CCD hoc
CMOS t mt phng nh. Khi cc tia sng phn k, nhng chiu phn ko di tng
tng hi t ti mt tiu im, nh l o v khng th xem trn mn hng, ghi ln
phim. c th mng tng c, nh tht phi c hnh thnh trn vng mc ca
mt. Khi nhn mu vt qua th knh ca knh hin vi, nh tht hnh thnh trn vng

92

mc, nhng ci thc s c nhn thc bi nh quan st tn ti di dng nh o nm

khong chng 10 inch (25 cm) pha trc mt.
Cc dng hnh hc thu knh c bn i vi thnh phn thu knh dng minh
ha trong hnh 3 l hai mt li (hnh 3a) v phng-li (hnh 3b, c mt b mt phng).
Ngoi ra, thu knh li-khum (hnh 3c) c c mt li v mt lm c cong tng
ng, nhng gia dy hn ngoi ra. Thu knh hai mt li l thu knh phng i
n gin nht, v c tiu im v phng i ph thuc vo gc cong ca b mt.
Gc cong cng ln th tiu c cng ngn, v sng nh sng b khc x gc ln hn so
vi trc chnh ca thu knh. Bn cht i xng ca thu knh hai mt li lm gim ti
thiu quang sai cu trong nhng ng dng trong nh v vt nm i xng nhau. Khi
mt quang h hai mt li hon ton i xng (trong thc t, phng i l 1:1),
quang sai cu c gi tr cc tiu v coma v mo hnh cng t cc tiu hoc trit tiu.
Ni chung, thu knh hai mt li hot ng vi quang sai cc tiu phng i t
0,2x n 5x. Thu knh li ch yu c dng trong cc ng dng hi t v phng i
nh.
Thu knh phng-li in hnh (hnh 3b) c mt mt li dng v mt mt
phng pha bn kia thu knh. Nhng thnh phn thu knh ny lm hi t cc tia
sng song song vo mt tiu im dng v hnh thnh nh thc c th chiu hoc
iu chnh bng cc b lc khng gian. S khng i xng ca thu knh phng-li
lm ti thiu quang sai cu trong cc ng dng trong vt v nh nm khong cch
khng bng nhau tnh t thu knh. Trng hp tt nht lm gim quang sai xy ra
khi vt nm v cng (trong thc t, cc tia sng song song i vo thu knh) v nh
hi t ti tiu im. Tuy nhin, thu knh phng-li s to ra quang sai cc tiu t s
lin hp ln ti gn 5,1. Khi mt cong ca thu knh phng-li hng v pha vt, s
thu c s hi t sc nt nht c th c. Thu knh phng-li c dng lm chun
trc cc chm tia phn k v thit t tiu im cho quang h phc tp hn.
Thu knh khum dng (hnh 3c) c cu trc khng i xng vi mt mt dng
bn knh li, cn mt kia th hi lm. Thu knh khum thng c dng chung vi
cc thu knh khc to nn quang h c tiu c di hn hoc ngn hn cc thu knh
ban u. V d, thu knh khum dng c th t sau thu knh phng-li lm ngn i
tiu c m khng lm gim hiu sut quang h. Thu knh khum dng c bn knh
cong mt lm ca thu knh ln hn mt li cho kh nng hnh thnh nn nh tht.

Hnh 3. Hnh dng v mt phng chnh ca cc thu knh n gin

Thnh phn thu knh m gm c hai mt lm (hnh 3d), phng-lm (hnh 3e,
c mt b mt phng), v lm-khum (hnh 3f), cng c cc b mt lm v li, nhng
gia mng hn ra. i vi c thu knh khum dng v khum m, khong cch gia
hai b mt v tiu din ca chng l khng bng nhau, nhng tiu c ca chng th

93

bng nhau. ng thng ni gia tm ca cc mt cong thu knh trong hnh 3 c

gi l trc chnh ca thu knh. Thu knh n gin c hnh dng i xng (hai mt li
hoc hai mt lm) c cc mt phng chnh, v bng ng t nt trong hnh 3, cch
u nhau v cch u hai b mt. Bn knh cong ca hai mt li i vi thu knh hai
mt li c ch r bng mi tn mu en trong hnh 3a. S thiu i xng nhng
thu knh khc, v d nh thu knh khum v thu knh phng m v dng, lm cho v
tr ca cc mt phng chnh thay i theo hnh hc thu knh. Thu knh phng-li v
phng-lm c mt mt phng chnh ct trc chnh, ti ra ca mt cong, v mt phng
kia th nm su bn trong thu knh. Cc mt phng chnh i vi thu knh khum nm
bn ngoi b mt thu knh.
Thu knh hai mt lm (hnh 3d) ch yu dng lm phn k cc chm tia sng
v lm gim kch thc nh, cng nh lm tng tiu c quang h v lm chun trc
cc chm tia phn k. Thng c gi l thu knh lm kp, nguyn t quang ny
khc x cc tia sng vo song song sao cho chng phn k khi trc chnh mt ra ca
thu knh, to nn tiu c m pha trc thu knh. Mc d cc tia sng ra khng tht
s ng nht hnh thnh mt tiu im, chng thc s c v phn k t mt nh o
nm pha vt ca thu knh. Thu knh hai mt lm c th ghp chung vi cc thu
knh khc lm gim tiu c quang h.
Thu knh phng-lm trong hnh 3e l thnh phn phn k c tiu c m v to
nn nh o. Khi mt chm tia sng chun trc ti trn mt cong ca thnh phn thu
knh phng-lm, pha ra s hnh thnh nn mt chm tia phn k. Chm ny s c v l
ra t mt ngun im o nh hn nu nh mt thu knh phng hng chm tia chun
trc. Thu knh phng-lm, biu hin quang sai cu cc tiu khi mt lm nm
khong cch lin hp ln nht, c dng m rng chm tia sng hoc lm tng
tiu c quang h c sn.
Cng thng gi l thu knh li-lm, thu knh khum m (phn k) c th c
thit k nhm lm gim hoc loi tr s quang sai cu khc, hay coma, trong quang h
m thu knh ghp vo. Thu knh khum (c dng v m) thng c dng lm
gim tiu c ca h kp (hai thu knh hn vi nhau) hoc thu knh phng-li hot
ng t s lin hp v hn (c ri bi cc tia song song). Tiu c yu cu ca h
cui cng xc nh chiu nht nh v c im ca thu knh khum phi c thm
vo. S kt hp thu knh phng-li/khum cho phn gii ln gp bn ln thu knh
phng-li hot ng ring l.
Thu knh hot ng bng cch lm khc x u sng nh sng ti ti nhng
im ni chng i vo v ra khi b mt thu knh. Gc khc x, v do tiu c, s
ph thuc vo dng hnh hc ca b mt thu knh cng nh cht liu dng ch to
thu knh. Cht c chit sut cao hn s c tiu c ngn hn cht c chit sut thp
hn. V d, thu knh ch to bng polymer tng hp, nh Lucite (chit sut 1,47) c
chit sut nh hn thy tinh (1,51), dn ti tiu c di hn mt cht. May thay, chit
sut ca Lucite v thy tinh qu gn nhau nn Lucite c th dng thay th thy tinh
trong nhiu ng dng thu knh, nh camera phim-trong-hp thng dng m hin nay
ngi tiu dng thch xi ph bin. Thu knh ch to bng kim cng tinh khit (chit
sut 2,42) c tiu c nh hn nhiu so vi thy tinh hoc Lucite, mc d gi thnh cao
ca kim cng tinh khit ngn cn vic s dng n lm thu knh.

94

Nh ni phn trc, tt c cc thu knh u c hai mt phng chnh lin

quan vi mt trc v mt sau ca thu knh. Trong knh hin vi, thu knh thng
c hn vi nhau to nn nhm ln hn (thu knh dy) c v tr kh khc thng cho
mt phng chnh so vi cc b mt thu knh. Tuy nhin, bt k s lng nguyn t
thu knh hoc phc tp ca h thu knh, v tr ca cc mt phng chnh thu
knh dy c th xc nh bng vt tia sng i qua hnh v chnh xc ca thu knh.
Nhng ngi th ch to thu knh hin i v k s quang hc s dng nhng chng
trnh my tnh phc tp lp m hnh, thit k v d theo cc tia sng qua tng thu
knh v h nhiu nguyn t thu knh. Nhng chng trnh phn mm ny c dng
thit k camera, knh thin vn, knh hin vi, v nhng quang c khc da trn thu
knh thy tinh (hoc plastic) to nh.
C ba quy lut tng qut p dng ln theo cc tia sng i qua mt thu knh
n gin (xem hnh 2), khin cho cng vic tng i d. Th nht, mt tia sng v
qua tm thu knh t mt im trn vt n im tng ng trn nh (ng ni cc
u mi tn trong hnh 2). Tia ny khng b thu knh lm lch hng. Th hai, mt tia
pht ra t im trn cng ca vt v song song vi trc chnh v, sau khi b khc x
bi thu knh, s ct v i qua tiu im pha sau. Trong thc t, tt c cc tia sng
truyn song song vi trc chnh sau khi b khc x bi thu knh s truyn qua tiu
im sau. Th ba, mt tia pht ra t vt i qua tiu im pha trc s b thu knh
khc x theo hng song song vi trc chnh v trng vi mt im ging ht trn nh.
S giao nhau ca hai trong s bt k cc tia va m t, thng c gi l tia tiu biu,
s xc nh mt phng nh ca thu knh.
Vic m rng khi nim ng i tng tia sng sang cho mt chm tia sng l
yu cu cn thit m t cc s kin quang xy ra trong knh hin vi. Khi mt chm
tia sng song song truyn qua mt thu knh n gin, cc tia b khc x v tp trung
vo mt m sng hi t ti tiu im (im F trong hnh 2) ca thu knh. Khi nh
sng pht ra t mt ngun im t ti tiu im ca thu knh i vo thu knh, n s
l ra di dng mt chm tia sng song song, gn trc. nh sng t ngun ri sng
knh hin vi c th xem l mt on sng nh sng dao ng cng pha vi nhau. u
sng i cng vi on sng ny nm trong mt mt phng vung gc vi hng truyn
(thng song song vi trc quang ca knh hin vi) v b chuyn thnh sng cu khi
truyn qua mt thu knh hai mt li n gin. Bn knh ca sng cu c tm ti
tiu im ca thu knh v sng nh sng u n ng pha v tri qua s giao thoa
tng cng (cng gp) ln nhau ti tiu im. Nh trng hp ngun sng im, u
sng cu ta ra t tiu im ca mt thu knh n gin b chuyn thnh u sng
phng bi s khc x xy ra khi truyn qua thu knh.
Mt u sng phng truyn qua khng gian thng khng vung gc vi trc
chnh ca thu knh, m n vi mt s gc ti nghing vi trc chnh. Tm ca sng
cu do s truyn sng phng ngoi trc qua thu knh nm mt s im ngoi trc
chnh ca thu knh. Trong mi mc ch thc t, mt sng phng c th xem l sng
cu c bn knh v hn, c th hi t bng mt thu knh thnh mt sng cu khc c
bn knh nh hn nhiu - bng vi tiu c ca thu knh. Nh vy, c th kt lun rng
mt thu knh hai mt li n gin hot ng bng cch bin mt sng cu thnh mt
sng cu khc, thng c bn knh (hoc tiu im) khc. Ngoi ra, tm cong ca sng
cu th hai nm trong tiu din ca thu knh.

95

Hnh 4. Sng xin i qua h hai thu knh song sinh n gin

Nu ngun sng im pht ra sng cu khng nm trong tiu din ca thu knh
(trong thc t, sng nh sng xin gc vi trc chnh), khi thu knh c th c m
t l gm hai thu knh ring bit, nh minh ha trong hnh 4 i vi ngun im n
sc (mt mu) . Mi thu knh c tiu c khc nhau (f(a) cho thu knh gn ngun
im nht trong hnh 4, v f(b) cho thu knh th hai), v sng cu l ra t thu knh
th hai (thu knh b) c tm ti tiu im cng nm ngoi trc chnh ca h thu knh.
Kt qu l sng cu c tm ti im S1 trong hnh 4 b thu knh th nht bin thnh
sng phng xin so vi trc thu knh cng mt gc nh ngun im. Thu knh th
hai bin sng phng l ra t thu knh th nht thnh thnh sng cu c tm bn knh
cong nm ti S2, cng xin cng mt gc nh ngun im. Tm li, thu knh n gin
(l tng hp hai thu knh thnh phn gi nh nh m t trong hnh 4) hi t ngun
im S1 ln im S2, v ngc li. Trong thut ng quang hc, cc im S1 v S2 gi l
cc im lin hp, v c tm quan trng c s cho vic tm hiu cc s kin xy ra
trong b truyn ng quang ca knh hin vi.
M rng thm tng v cc im lin hp, nu im S1 c xem l thuc v
mt tp hp im nm trong mt mt phng vung gc vi trc chnh ca thu knh,
th thu knh s hi t mi im vo mt im lin hp tng t trong mt phng cha
tp hp im S2. Do , bng s o ngc, thu knh cng s hi t mi im trong
mt phng S2 ln mt im tng ng trn tp hp S1 t mt phng ban u. Nhng
mt phng tiu lin h gn gi ny c gi l mt phng lin hp, v hi t ng thi.
Ni chung, mt knh hin vi c hai b mt phng lin hp: mt b cha l iu chnh
lng nh sng truyn qua quang h, v b kia th to nh.
V mt sng nh sng ang lan truyn c th xem l mt on sng, nn mt b
tia c th biu din bng mt vt tia nh hng vung gc vi u sng. Mang iu
ny vo tho lun th h thu knh song sinh ni ti trong hnh 4 c th gin lc s
hnh v ng i tia sng, nh biu din trong hnh 2, p dng cc quy lut hnh
hc xc nh kch thc v v tr nh to bi thu knh. Nh ni phn trn, hai tia
sng tiu biu, mt gn (song song) trc chnh, v mt truyn qua tm ca thu knh l
cn thit xc nh nhng thng s ny.
Khong cch a v b trong hnh 2 (f(a) v f(b) trong hnh 4) v tiu c sau (f) ca
thu knh lin h vi nhau bng phng trnh n gin sau y p dng cho mi thu
knh mng:
1/a + 1/b = 1/f

96

T phng trnh ny, r rng l nu nh tiu c sau v khong cch gia thu
knh v vt c bit, th khong cch gia thu knh v tiu din c th tnh c.
Hn na, chiu cao ca nh to bi thu knh chia cho chiu cao ca vt xc nh
phng i bn (M) ca thu knh:
phng i bn = Chiu cao nh/ Chiu cao vt = b/a
Tt nhin, cc phng trnh va m t l da trn gi thuyt rng h thu knh
b bao quanh bi khng kh c hai pha, nhng y thng khng phi l trng hp
trong knh hin vi quang hc s dng vt knh ngm du, nc, hoc glycerin. Tuy
nhin, a s knh hin vi thng dng c vt knh cng sut trung bnh khng s dng
mi trng to nh no khc ngoi khng kh. Mt trong nhng kt lun c th rt ra
t nhng cng thc ton hc thu knh n gin va nhc ti trn l phng i
(hoc thu nh kch thc) ca mt nh bng vi tiu c ca h thu knh chia cho
khong cch gia mt phng vt v tiu din pha trc (pha vt) ca thu knh. Ngoi
ra, phng i (hoc thu nh) ca nh bng vi khong cch gia mt phng nh v
tiu din pha bn phi ca thu knh chia cho tiu c ca thu knh. Nhng phng
trnh ny thng c s dng tnh phng i hoc thu nh kch thc nh bi
h thu knh c tiu c c nh. Chng cng c dng cho vic xc nh khong cch
nh tnh t mt phng chnh pha bn phi (pha khng gian nh) ca thu knh khi
mu vt c t mt khong cch c nh trong khng gian vt.
Mt yu t quan trng khc trong knh hin vi l phng i dc, hay
phng i trc, c nh ngha l t s ca khong cch gia hai im nh dc theo
trc thu knh vi cc im lin hp tng ng ca chng trn mu vt. Ni chung,
ln ca phng i dc c xc nh bng bnh phng ca phng i bn i
vi nhng khong cch nh trong mt phng nh.
Kt lun
Thu knh n gin c kh nng to nh (ging nh thu knh hai mt li) c
ch trong nhng dng c thit k dnh cho cc ng dng phng i n gin, nh knh
phng to, knh eo mt, camera mt thu knh, knh lp, ng nhm v thu knh tip
xc. B i thu knh n gin nht c tn l h tiu sc, gm hai nguyn t thu knh
hn vi nhau nhm hiu chnh quang sai cu trn trc v quang sai mu. H tiu sc
thng gm mt thu knh hai mt li ghp vi mt thu knh khum dng hoc m,
hoc mt thu knh phng-li. B ba thu knh tiu sc c dng lm b phng i
cng sut cao. c hiu chnh quang sai tt hn b i, b ba thu knh c nh
gi bng k thut thit k my tnh nhm loi tr hu ht s mo hnh. Nhng dng c
phc tp hn thng s dng kt hp nhiu thnh phn thu knh nng cao
phng i v khai thc nhng tnh cht quang khc ca nh. Trong s cc dng c s
dng quang h ghp thuc nhm ny c knh hin vi, knh thin vn, knh vin vng,
camera.
Ngoi nhng dng hnh hc ph bin m t trn, thu knh cng c sn
xut thuc nhiu hnh dng v nh hng khc a dng (xem hnh 5). Thu knh hnh
qu cu biu hin tnh cht nh nhau t mi gc ti, v c tiu c ph thuc vo
ng knh v chit sut. Bng cch iu chnh hai thng s ny, mt ph rng ri tiu
c c th thu c vi thu knh hnh qu cu nhng ng dng ch yu ca chng l
ci thin s ghp tn hiu gia si quang, my pht v my thu dng trong cng nghip

97

vin thng. Thu knh hnh bn cu, c dng na hnh cu, c s dng trong ngnh
quang hc vin thng si quang, php ni soi, knh hin vi, v cc h o lng laser.
Thu knh hnh trng to ra t thu knh hnh qu cu bng k thut mi trc, lm gim
mt phn ng k bn knh thu knh. Nhng thu knh bin ci ny d lp rp v canh
hng trong quang h hn nhiu so vi ngi anh em hnh qu cu ca chng.

Hnh 5. Nhng hnh dng thu knh khng ph bin

Thu knh hnh tr, c sn xut nhiu hnh dng v nh hng, gm mt

phn ca hnh tr dt mt mt lm hi t nh sng vo mt mt phng. V nhng
thu knh ny c kh nng phng i theo mt hng, nn c th s dng chng lm
ko cng hnh. Ngoi ra, thu knh tr c th bin mt ngun sng im thnh nh
thng, khin chng c ch lm my pht laser vch, hoc lm hi t nh sng vo mt
khe. Nhng hnh dng thu knh khc gm hnh nn, hnh que v hnh khng cu.
Thu knh hnh nn c dng cho chiu sng 360 v cc ng dng x l nh. Vi
hiu sut quang tng ng vi thu knh tr, thu knh hnh que s hi t nh sng
chun trc truyn qua ng knh thnh mt vch. Thu knh hnh khng cu, c th
sn xut c nhiu khu s a dng, loi tr quang sai cu v nng cao chnh xc
hi t v chun trc. Nhng thu knh ny thng dng trong cc h chiu sng hiu
sut cao nh thnh phn t sng.
Cc thnh phn quang trong knh hin vi l thu knh ri sng (t sng), thu
knh hi t (vt knh) v th knh. Mc d khng thng khng c m t l thnh
phn to nh, nhng tnh cht to nh ca tng nguyn t thu knh v nhm thu knh
ny c tm quan trng c s trong vic xc nh cht lng cui cng ca nh to bi
knh hin vi.

98

CC LOI GNG
Nhn li qu kh, c l nhng chic gng v nhng thu knh th s l nguyn
t quang hc c nht c con ngi s dng khai thc sc mnh ca nh sng.
Khng nghi ng g na, nhng ngi trong hang ng thi tin s b thi min
bi s phn x ca h trong ao hoc nhng vt cha nc phng lng khc, nhng
nhng chic gng nhn to c nht vn khng c pht hin, mi cho n nhng
to tc hnh kim t thp Ai Cp c nin i khong 1900 nm trc Cng nguyn c
xc nh. Nhng ci gng trong thi k Hy Lp La M v thi Trung i gm cc
kim loi c bng cao, nh ng thic, thic, hoc bc, rp khun trong nhng ci
a hi li, phc v nhn loi hn mt thin nin k.

Hnh 1. Gng trang tr theo kiu Gothic

Mi cho n cui th k th 12 hoc u th k th 13 th vic s dng thy tinh

c mt sau trng kim loi mi c pht trin to ra gng soi, nhng s tinh t ca
k thut ny phi mt thm vi trm nm na. Vo th k 16, nhng ngi th th cng
thnh Venice ch to c nhng chic gng p cu to t mt bn thy tinh
phng ph mt lp mng hn hng thy ngn thic (xem hnh 1). Hn vi trm nm
sau, cc chuyn gia ngi c v Php pht trin vic ch to gng thnh mt
ngh thut tinh t, v nhng chic gng c gia cng sc so trang hong cc i
snh, phng tic, phng lm vic v phng ng ca gii qu tc chu u.
Cui cng, vo gia nhng nm 1800, nh ha hc hu c ngi c Justus
von Liebig ngh ra mt phng php lm lng bc kim loi ln mt mt thy tinh
c khc trc bng cch kh ha hc dung dch bc nitrat. Khm ph ny l mt
tin b ln cho cng ngh dng cho ngnh cng nghip gng trong mt thi gian di
v bo trc mt thi k mi trong cc gng c th c ch to t bt c th g
lm t thy tinh. Nhng chic gng gia dng v thng mi hin i cn ci tin
thm mt bc na, v lun c ch to bng cch thi mt lp mng nhm hoc bc
ln pha sau bn thy tinh trong lc t trong chn khng. Cc dng c khoa hc v
quang hc yu cu cng ngh ch to tinh vi hn, bao gm cho lng chn khng nhiu
lp mng mng cht liu chuyn dng, nh bng n chnh xc cao v c lp ph
chng try xc.
Phn x nh sng l mt tnh cht vn c v c tm quan trng c s ca cc
gng v c nh lng bng t s gia lng nh sng phn x khi b mt v
lng nh sng ti b mt, t s ny gi l h s phn x. Cc gng c cu trc v
thit k khc nhau th h s phn x ca chng cng khc nhau nhiu, t gn 100% i

99

vi cc gng c bng cao ph kim loi phn x cc bc sng kh kin v hng

ngoi, ti gn 0% i vi cc cht liu hp th mnh.
nh hnh thnh bi gng c th l thc hoc o, ph thuc vo v tr tng i
ca vt i vi gng, v c th on trc chnh xc v kch thc v v tr t nhng
php ton da trn c s hnh hc. nh tht hnh thnh khi cc tia ti v tia phn x
giao nhau pha trc gng, cn nh o xut hin ti im m phn ko di ca tia ti
v tia phn x hi t pha sau gng. Gng phng to ra nh o, v im hi t, ni
phn ko di ca tia ti v tia phn x giao nhau, nm pha sau b mt phn x.

Hnh 2. S to nh bi gng phng

mt trc hoc mt sau ca gng phng c th ph mt lp cht phn x

thch hp. Cc gng gia dng ph bin c ph mt sau sao cho mt phn x c
bo v bi thy tinh, nhng cc gng thit k cho nhng ng dng khoa hc quan
trng hoc trong cc h quang c thng c ph mt trc, v c gi l gng
mt trc. Cc c trng nh ca gng phng c th xc nh bng vic tnh v tr v
khong cch ca vt n mt gng (xem hnh 2). i vi tt c gng phng, vt v
nh o nm khong cch bng nhau tnh t mt phn x, v mi tia sng s tun theo
nh lut phn x (tia ti v tia phn x chm ti v hp vi trc quang nhng gc
bng nhau). nh to bi gng phng xut hin bng kch thc vi vt, v thng
ng (cng chiu). Cc nh trang tr ni tht thng s dng cc tnh cht quang hc
ca gng phng to ra s ri sng sao cho cn phng trng rng gp hai ln kch
thc thc ca n.
Nh minh ha trong hnh 2, nh quan st hnh dung mt vt phn x bi gng
nm pha sau gng, v mt ni suy cc tia sng phn x theo ng thng n im
hi t. S thay i duy nht vt, iu hin nhin khi kho st s phn x, l n quay
i 180 xung quanh mt phng gng, mt hiu ng thng c gi l s o nh.
Nh vy, nh gng ca mt vt khng i xng, v d nh bn tay ngi, s b o
ngc (trong thc t, nh gng ca bn tay tri s trng nh bn tay phi). S hon
i t h ta thun sang h ta nghch trong khng gian vt gi l s nghch o,
v nhiu mt phng gng c th c dng to ra s nghch o chn hoc l.
phn x sng nh sng vi hiu sut cao, b mt gng phi hon ton nhn
trong mt phm vi rng, vi cc khim khuyt nh hn nhiu so vi bc sng nh
sng phn x. Yu cu ny p dng i vi mi kiu dng gng, c th khng u
hoc cong, ngoi nhng b mt gng phng thng thy trong gia nh. Gng cong

100

phn loi th thnh hai nhm, lm v li, tn gi ny cng c s dng m t hnh

dng ca cc thu knh mng n gin. i vi gng, b mt cong c xem l lm
hay li ph thuc vo tm cong xut hin pha mt phn x hay pha bn kia.

Hnh 3. Gng hyperbol v gng elip

Mc d a s gng cong c hnh dng b mt l mt phn ca mt cu, nhng

mt gng cng c th l mt tr, parabol, elip, hyperbol (xem hnh 3), hoc mt s
dng khc (c th khng c dng cu). Ni chung, gng cu to ra nh phng to hoc
thu nh, ty thuc vo chng l gng lm hoc li. Ly v d, gng li chiu hu
xe t to ra nh ton cnh c kch thc thu nh, cn gng lm co ru phng to
cc chi tit ca gng mt xung quanh cm. Gng tr phn x tia sng vo mt mt
phng tiu thng nm trn mt trc c cc chiu bn thu nh li, v gng elip, c hai
tiu im v thng c dng lm gng phn x, s hi t nh sng t tiu im ny
n tiu im kia. Tri li, gng parabol c th hi t mt chm tia sng song song
vo mt ngun im, hoc ngc li, trong khi gng hyperbol to ra nh o t vt
nm ti tiu im. Nhng kiu dng gng khc, nh hnh que v hnh nn, c dng
cho chiu sng 360 , b cong ng i nh, hoc dng cho cc ng dng laser.
Nhng gng ny thng c ng knh nh hn, khin chng l tng cho s dng
trong cc dng c c gii hn kch thc, nh ng ni soi v n ni soi. Nhiu loi
gng c hnh dng khng phi hnh cu kh ch to vi dung sai chnh xc v c mc
quang sai ln, thnh ra c gi thnh cao, v do vy, t c ng dng thc t hn.
Gng cu
Gng c b mt phn x hnh cu c kh nng to nh theo kiu tng t vi
thu knh mng hoc mt b mt khc x n gin, nhng khng c sc sai thng i
km vi tn sc thu knh. V l do ny nn i khi gng c dng thay cho thu
knh trong nhng quang c phc tp, nhng chng khng th thay th cc nguyn t
thu knh hon ton bi v nhng quang sai khc ca gng kh hiu chnh hn, nu
khng ni l khng th. M t quang hnh hc ca gng v mt nh lng km phc
tp hn so vi thu knh, v c hai c nhiu c trng chung. Gng cu c bn knh
cong hon ton xc nh ko di t tm ca hnh cu v to mt gc vung vi mi
im trn b mt. Ngoi ra, ng thng v t im chnh gia ca b mt cu i qua
tm cu c nh ngha l trc chnh hay trc quang hc ca gng.

101

Trong trng hp cc tia bn trc ti trn b mt gng cu (truyn song song

vi trc chnh), tt c tia phn x (hoc phn ko di ca chng) s hi t ti mt tiu
im chung, nm pha trc hoc pha sau gng. Khong cch gia tiu im v mt
gng gi l tiu c ca gng. duy tr tnh ng nht vi thut ng dng cho thu
knh, tiu c ca gng lm c gi tr dng, cn tiu c ca gng li c gi tr m.
Nh vy, gng lm hi t cc tia sng c tiu c dng (tng t vi thu knh), v
gng lm phn k cc tia sng c tiu c m. Cng tun theo nhng thut ng dng
cho thu knh, mt phng ngang ct qua tiu im c gi l tiu din, v cc tia song
song phn x mt gc bt k so vi trc chnh s ng quy ti mt s tiu im nm
trn tiu din.
V tr nh to ra bi gng cu c th xc nh bng thc nghim, bng hnh v,
hoc bng cch p dng cng thc hnh hc. K thut hnh v hay k thut ng i tia
sng miu t mt phng php d dng v thng dng xc nh v tr nh hnh thnh
bi gng. Biu din trong hnh 4 l ng i cc tia sng song song cho thy cc tia
ch yu v v tr ca nh to ra bi gng lm (hnh 4a) v li (hnh 4b). Cc tia chnh
thng c dng v chng c th c v ni cc v tr quan trng gia vt, nh, mt
gng, tm cong, v cc tiu im m khng cn ti nhng php o gc chnh xc.
Cc tia sng mu , vng v xanh dng pht ra t im trn cng ca vt (P,
ti nh mi tn mu xanh l cy) u phn x khi mt gng lm trong hnh 4a v i
ti hi t ti im lin hp (P), to ra nh thc, ngc chiu, nh hn vt. Tia sng
mu xanh dng truyn song song vi trc chnh v phn x qua tiu im (F) trc
khi chm ti mt phng lin hp (nh). Tia mu truyn qua tiu im v b gng
phn x theo hng song song vi trc chnh. Tia chnh cn li, tia mu vng, ban u
truyn qua tm cong ca gng v chm ti vung gc vi mt gng ri phn x tr
li theo hng c. Nh trong trng hp biu ng i tia sng ca thu knh mng
n gin, bt k hai trong s ba tia chnh ny c th c dng nh v tr nh, xut
hin ti im hi t. Tia th ba thng c dng xc nhn lc ng i tia
sng.
ng i tia sng i vi gng li c minh ha trong hnh 4b, c cng lc
mu nh hnh 4a. Tia sng pht ra t nh mi tn mu xanh l cy (im P) v
phn x bi mt gng, to ra cc ng ko di phn k t im lin hp (P) hnh
thnh nn nh o, cng chiu pha sau gng. Theo kiu tng t nh biu gng
lm, tia sng mu xanh dng truyn song song vi trc chnh ca gng li, nhng
by gi b phn x ti mt gc phn k nh th n pht ra t tiu im (F). ng ko
di ca tia mu xanh dng xuyn qua gng i qua tiu im . Tng t nh vy,
tia sng mu vng chm ti gng ti gc vung v b phn x tr li theo chnh
hng c, nhng to ra ng ko di ct qua tm cong ca gng. Tia mu , truyn
hp mt gc vi trc chnh trc khi chm ti gng, b phn x song song vi trc
chnh v cng to ra ng ko di i qua tiu im.

102

Hnh 4. ng i tia sng i vi gng cu

Khi xem xt k thut ng i tia sng qua gng, mt tia sng ri vt song
song vi trc chnh b phn x qua tiu im, v tia ngoi trc truyn qua tiu im
chnh b phn x song song vi trc chnh. Ngoi ra, tia chm ti nh gng b phn
x theo hng hp vi trc chnh mt gc bng vi gc ti (khng minh ha), v tia
truyn qua tm cong b phn x tr li nh c. Nh ni phn trn, ch cn hai tia
chnh xc nh cc thng s hnh hc ca nh. Phng trnh gng nhn c bng
cch gii cng thc thu knh tng ng v thc hin mt s gi nh v chit sut v
dy. Phng trnh c bn nht c gi l cng thc gng v c cho bi quan
h sau:
1/d0 + 1/d1 = 1/f
trong d0 l khong cch t vt n mt gng, d1 l khong cch gia nh v
gng, v f l tiu c ca gng. Tng t nh vi thu knh, tiu c l dng i vi
gng hi t (lm) v l m i vi gng phn k (li). Khi hp nht vo cc h
quang hc, hnh dng cu ca gng lm v li cho php chng hot ng nh thu
knh dng v m (tng ng).
Kch thc ca nh hnh thnh bi gng cu li ph thuc vo v tr ca vt
tng quan vi tiu im gng, nhng nh lun lun l o, cng chiu v nh hn
vt. Tri li, mt vt nm pha ngoi tm cong ca gng cu lm to ra nh thc nm
gia tiu im v tm cong. Khi vt di chuyn n trng vi tm cong, gng lm to
ra nh thc bng kch thc vi vt, nhng ngc chiu. Di chuyn vt n gn mt
gng hn, vt to ra nh ngc chiu v ln hn n. Ti im nm chnh gia gng
v tm cong ca n (tiu im ca gng), cc tia sng t vt b phn x tr nn song
song nhau v khng c nh no c hnh thnh (gng cha y mt vt m m
khng nhn ra c). Nu vt tin n gn gng hn na, gia tiu im v mt
gng, cc tia phn x phn k v to ra nh o, cng chiu, ln hn vt. Cui cng,
khi vt nm ngay ti mt gng, th nh mt ln na cng kch thc vi vt.

103

Lc ng i tia sng gng, nh v d biu din trong hnh 4, c v c

bit tun theo cng quy c nh i vi thu knh mng n gin. Chng hn, khong
cch o t tri sang phi l dng, v ngc li. Tia sng ti c v sao cho chng
truyn t tri sang phi, cn tia phn x truyn t phi sang tri. ng thng vung
gc vi trc chnh v tuyn tuyn vi tm ca mt phn x (gi l nh gng) c th
c v lm tham chiu t o nh, vt, tiu im v khong cch cong. Bng
cch tun th cc quy c c bn ny, cc thng s quang hc cho a s gng c th
xc nh c v lin h vi cc thng s ca nguyn t thu knh c th chia s cng
nhim v trong h thng quang hc.
a s cc thit k gng khng c dng cu x s tng t nh cc gng li
v lm n gin khi xt nh sng truyn qua vng bn trc (gn trc chnh). Trong
thc t, nhiu hnh dng gng v c bn c th xem khng khc my vi gng cu
kha cnh ny. Tuy nhin, khi xt cc tia sng truyn xa trc chnh th s lch bt u
xut hin v nhng mi quan h hnh hc mi, phc tp hn, tn ti gia vt, nh v
cc tiu im. Ngoi ra, ln v mc khc nghit ca s quang sai ca gng ny
thng khc vi gng kia, v hin tng ny chc chn phi xy ra khi thit k cc
h thng quang s dng nhng loi gng ny.
Cng ngh ch to v trng gng
H s phn x ca mt b mt khng c trng ph bt k ph thuc vo chit
sut, gc ti, trng thi phn cc ca nh sng ti, v cht lng vt liu b mt c
s dng. Cht l tng dng cho sn xut gng gi thnh thp l pyrex, loi thy tinh
boronsilicate thng mi c h s gin n nhit thp v bin dng quang hc tng
i thp. Silica nng chy l mt cht tng hp, thng dng cho ch to gng laser,
c n nh nhit hp dn, cho truyn ph bc sng rng, v c th nh bng n
rt gn vi dung sai lm gim ti thiu s nhiu u sng v tn x nh sng. Ngoi
ra, thy tinh ceramic pht trin bi Phng th nghim nghin cu Schott, zerodur, c
nhng c im c th xem cht liu ny l ng c vin hp dn cho ch to gng
cht lng cao. Ceramic trong sut, nhng c v hi vng, v biu hin s gin n
nhit cc k thp. Nhng cht liu khc, nh calcium fluoride trong sut vi tia hng
ngoi, thng dng trong vic ch to cc gng quan trng dng cho cc h laser
nng lng cao.
Cht lng ( nhn) v phng ca b mt quang hc l mt nhng nhn t
chnh phi xt n khi thit k gng dng cho nhng ng dng c bit. Khi mt u
sng phng b phn x khi mt gng, s nhiu lon thc s xy ra trong sng c th
bin thin t mt na n hai ln gi tr phng b mt. S lch nn khi mt phng
hon ho thng c biu din di dng c bao nhiu s khng hon ho trong
vng kch thc ca bc sng nh sng kh kin (550nm), hoc t l bc sng, c
th pht hin c i qua b mt. Nhiu ng dng khng quan trng s cho php s
lch ln ca mt hoc nhiu bc sng, cn nhng ng dng cht ch thng yu cu
b mt khng c lch qu mt phn t bc sng hoc thp hn. nhn mt
gng thng c xc nh bng cch o s im nh v lm trn n v din tch v
biu din gi tr ny di dng t s. Nh vy, t s nh/lm 70/40 l ph hp cho
nhng ng dng yu cu thp, cn t s 10/5 l cn thit cho cc h laser hiu sut cao
v cc ng dng ghi nh quang phn tch, ng dng yu cu s nhiu u sng phi
c gi mc ti thiu.

104

Kh nng dn nhit ca gng cng quan trng i vi nhiu ng dng. Cc

nn gng kim loi c th dn nhit khi h thng quang hiu qu hn thy tinh,
nhng chng thng kh ch to hn c hnh dng ph hp v thng lm tng
thm trng lng h thng. Cc kim loi nh, nh berylium, tr nn ph bin vi cc
nh thit k v c th dng trong nhng trng hp quan trng, ni nhit l sn phm
to ra v gng cng c yu cu. Nhiu cht thy tinh mi c h s gin n nhit
hp dn v thch hp cho nhng ng dng khng chu c vn qu nhit.

Hnh 5. Nng sut phn x ca mt s cht kim loi trng gng

Phng php n gin nht v ph bin nht dng ph lp trng gng l

ph mt lp kim loi mng ln nn cht thy tinh nhn bng k thut lng chn khng.
Kim loi c chn s dng (xem hnh 5) gm bc, nhm, ng, vng v rhodium.
Ni chung, mt lp nhm hoc bc 100 nanomt mang li lp ph tuyt vi cho nhiu
ng dng a dng, cn nhng lp ph dy hn thu c nhng b mt nhm hn li
lm tng s tn x nh sng. Nhm c th dng trc tip vi thy tinh, nhng chrome
hoc nhng lp trung gian khc phi dng vi vng hoc cc kim loi khc. Mt lp
trng nhm tt biu hin nng sut phn x khong 90% i vi a s vng ph t
ngoi, kh kin, v hng ngoi gn (hnh 5), cn bc to ra nng sut phn x tng
ng khong 95% trong vng kh kin v hng ngoi, nhng gim t ngt trong vng
t ngoi. Nng sut phn x ca gng kim loi c th tnh theo phng trnh sau:
Nng sut phn x (%) = ((n - 1)2 + k2)/((n + 1)2 + k2) x 100
trong n l chit sut ca kim loi trng v k l h s dp tt phn t gam. Ni
chung, khi gi tr bc sng phn x tng (vo vng hng ngoi) th chit sut v h s
dp tt cng tng, dn ti nng sut phn x tng. Bc l mt trong nhng cht thch
hp nht cho gng phn x nh sng trong vng kh kin, nhng nhm li phn x
hiu qu hn trong vng nh sng t ngoi. Tuy nhin, khi bc sng tng vo vng
hng ngoi, nng sut phn x ca nhm gim xung di 90%, c th lm gim hiu
sut trong h thng quang c mt vi gng. V d, ti gi tr nng sut phn x 80%,
mt h c 6 gng s c nng sut truyn ch 26%. ng v vng ch c dng trong
vng kh kin bc sng di (trn 659nm) v hng ngoi, cn rhodium c th s dng
trong mi vng ph cho cc ng dng khng quan trng, nh cc gng gia dng.
Mt vn nghim trng lp trng gng kim loi xut hin vi s hnh
thnh oxide (xn m) v cc cht tch t khc khi mng mng phi ra trc bu kh

105

quyn, c th lm gim ng k hiu sut ca gng. bo v lp trng gng kim

loi mng manh, b mt gng thng c ph mt lp cht lng cc in cho
php s m v lau chi gng, v ci thin bn, trong khi lm gim s hnh thnh
oxide. Mng nhm c th c bo v bng mt lp silicon monoxide dy na bc
sng, to ra mt tng i chng try xc. Trong mt s trng hp, mt vi lp
lng cc in c gi tr chit sut thay i c lng trn mng nhm ci thin
hn na nng sut phn x v lm tng tnh n hi ca lp ph. Tp hp nhiu gng
ph kim loi thng c gi l b phn x nng cao, v i din cho nhng lp ph
tin tin nht thuc nhm ny. Mng vng v bc cng c ph mt hoc nhiu lp
silicon monoxide lng cc in, mang li kt qu tng t nh i vi nhm.
Cht ph gng lng cc in
Mt chic gng in hnh c lp ph kim loi phn x khong 90% sng nh
sng ti trong vng ph t ngoi, kh kin, v hng ngoi. Nhm ci thin hiu sut
ny, mt vi lp cht lng cc trong sut, v d nh titan dioxide v silicon dioxide
(ln lt c chit sut cao v thp) c th s dng vi mt cht nn nhn to ra ci
gi l gng lng cc in (xem hnh 6). S phn x mt phn nh sng ti xy ra ti
mi mt ranh gii gia cc lp lng cc in, to ra sng nh sng kt hp (cng
pha) c kh nng tng cng nhau bng s giao thoa tng cng. Kt qu l gng
hiu sut cao c th thu c h s phn x gn 100% cho nhng ng dng ghi nh
quan trng v laser. Ngoi ra, lp ph lng cc in cng bn hn so vi cc lp ph
kim loi c bo v khc.

Hnh 6. Cu to ca gng lng cc in

Gng lng cc in c th c iu chnh tt phn x nhng bc sng

c bit bng cch sp xp chiu dy mi lp sao cho tch s ca chiu dy v chit
sut bng mt phn t bc sng mc tiu. Loi ph ny c gi l gng phn x
chng mt phn t bc sng. Trong a s trng hp, lp th nht v lp cui cng
trong chng c lm t cht c chit sut cao hn, v cc lp bn trong c xen k
gia chit sut cao v thp. Vic tng s lp c th lm tng nng sut phn x i vi
nhng bc sng c bit, nhng thng hao ph di thng ph. Mt tr ngi na l
gng lng cc in thng rt nhy vi gc ti v c th to ra nh sng phn cc
phng khng mong mun khi t khng chnh xc.
Vng ph phn x hn ch ca gng lng cc in khin chng thng b
loi b trong nhng ng dng nht nh. Nhim v chung i vi cc gng ny l
phn x mt phn ph nh sng truyn qua h quang, ng thi cho truyn qua mt

106

vng bc sng c chn lc. Gng thuc loi ny c gi l gng lng sc v

chng thc s tch nh sng thnh hai vng ph ring bit. Mt cng dng thng dng
khc cho gng lng cc in l dng phn x cc chm laser, hoc lm mt phn
ca chnh hp laser, hoc l thnh phn quan trng ca b truyn ng li chm tia qua
h thng quang. Gng lng cc in in hnh dnh cho ng dng laser gm 20 n
25 lp mng mng, to ra nng sut phn x cc i trn 99,9%.
Gng lng cc bng rng c th ch to bng cch kt hp hai chng mt
phn t bc sng c vng bc sng truyn qua chng ln nhau. Nhng gng ny
thng c ti 100 lp lng cc in xen k, lm tng ng k gi thnh v kh ch
to. Tuy nhin, hiu sut ca chng tht v song v cc gng lng cc nhiu lp rt
bn c th ch to c nng sut phn x trn 99% trn ton b ph nh sng kh kin.
Gng lng cc nhiu lp ph c kh nng cho truyn qua lc la cc bc
sng kh kin ng thi phn x bc sng hng ngoi c gi l gng nng.
Nhng gng ny, thng c ch to dng a phng hoc gng phn x lm, rt
c ch trong cc h thng chiu v ri sng thng phi chu tnh trng qu nhit do
cc n cng cao. Di bc sng phn x trong vng hng ngoi tng ln i vi
cc gng nng m rng, mt phin bn hiu sut cao ca gng phn x hng ngoi
chun. Bc sng hng ngoi thng b loi tr khi h thng quang trong mt ln
phn x bi gng nng hoc gng nng m rng. Hoc bc sng hng ngoi c
th b lm lch i bi mt gng nng n vng m s tiu hao nhit thun tin hn
(v d nh c qut lm mt hoc l b tn nhit). Cc gng c lin quan c thit k
nhm phn x nh sng kh kin ng thi truyn qua nh sng hng ngoi. c gi
l gng lnh, cc gng phn x lng cc ny c th dng loi tr nhit khi h
quang bng cch truyn n ra khi gng. Gng nng v gng lnh c dng
trong cc t bo Mt Tri v dng trong m chp v knh che mt ca b du hnh
v tr nhm bo v du hnh gia khi bc x hng ngoi ca Mt Tri.
Quang sai gng
Khi tia sng bn trc b phn x khi mt gng cu hoc khng cu, th nh
to ra hi t r nt. Tuy nhin, cc tia sng tp hp t tt c cc im phn b trn vt
v lch nhiu khi trc chnh thng to ra cc tiu im khc nhau (ph thuc vo
hnh dng gng) c nguyn nhn do mt hin tng c ghi nhn k lng l s
quang sai. Hin tng ny c minh ha trong hnh 7 cho a s cc khuyt im ph
bin, s quang sai cu, trong cc tia ti song song khong cch cng xa trc chnh
em li tiu im cng gn mt gng. Khi t mt mn hng nh ti mt phng tiu
bn trc v ri di n v pha gng, th s tm c mt im, ni kch thc nh
hi t n nh nht. Vng ny c gi l vng sai lc t nht.
S quang sai cu c th lm gim hoc loi tr bng cch thay i thit k
gng. Chng hn, gng parabol s to ra mu phn x tng t nh gng cu lm,
nhng hnh hc gng parabol c iu chnh mang tt c cc tia phn x ti mt
tiu im chung. Mt phng php na l ph cht ln mt sau ca thu knh mt
khum cu v s dng s khc x nh sng qua nguyn t thu knh thy tinh lm
gim quang sai cu. Gng hnh elip vn d khng c quang sai cu ti cc tiu im
ca elipsoid, v vi gng hyperbol cng tng t.

107

Hnh 7. Quang sai gng cu lm

S quang sai ngoi trc, chng hn lon th (xem hnh 7) xy ra khi vt nm xa

trc chnh ca gng. Cc tia ti pht ra t vt chm ti gng gc xin v kt qu
l hnh thnh hai ng vung gc nhau thay v l mt nh im. Gng parabol,
khng c quang sai cu, thng chng t mt mc lon th ng k i vi cc nh
nm v tr xa trc. V l do ny nn gng phn x parabol ch hn ch ng dng ca
chng cho nhng dng c, v d knh thin vn v n pha ri, dng chiu ra hoc
thu thp cc tia sng song song.
Ging nh thu knh, gng cu v gng khng cu chu nhng quang sai ph
bin khc, nh coma, cong trng, v mo m, nhng chng khng b quang sai mu,
mt trong nhng nhc im quang nghim trng nht xy ra vi thu knh mng.
Thc t ny c mt s nh ch to khai thc sn xut vt knh ca knh hin vi
ch to t gng hon ton khng b quang sai mu.
ng dng ca gng
Knh hin vi quang hc khai thc cng dng v din tch ca gng phng, c
cho vic li chm tia chiu sng qua ng truyn quang hc v ri ln mu vt, v
chiu nh ln th knh hoc b cm bin nh. Trong s nhng ng dng khc ca
gng phng l hng nh sng qua ng dn trong nhng h quang n gin v
phc tp, v lm nhng cng vic quen thuc nh b lm lch chm tia, rotato nh.
Gng phng elip c trc chnh ko di v c dng cho vic b cong hoc lm gy
khc nh sng gc chnh xc vi s mo u sng t nht.
Gng hnh tr, hi t nh sng vo mt trc, c dng my tri chm tia,
my pht thng, v dng cho vic phng i nh dc theo mt trc. Tri li, gng li
ph bin hn thc t thy mi ni, t nhng vt trang tr cy thng ging sinh cho ti
nhng chic gng an ninh gc nhn rng trong cc ca hng. Gng parabol khng l
dng trong knh thin vn thu thp nh sng t nhng gc xa xi ca v tr, cn nhng
mu nh hn pht nh sng vo trong khng gian di dng n pha. Thit k gng
hyperbol cn c dng my thu nh sng chnh cho Knh thin vn khng gian
Hubble.

108

Hnh 8. S phn x nh sng vt knh knh hin vi

Gn gi hn, gng ng mt vai tr quan trng trong cc h ri sng knh hin

vi trng ti chuyn dng v nh sng phn x. Gng parabol khng cu c s
dng to ra mt nn chiu sng ngc, rng khu s cao cho vic ghi nh vng
ti, cn gng elip c dng hng nh sng t b ri sng dc qua vt knh trong
h nh sng phn x. Cc vt knh chuyn dng, gi l vt phn x (hnh 8), c dng
trong knh hin vi phn x nh sng v c hai thun li c bn so vi ngi anh em
trn c s thu knh ca chng. Vt knh phn x khng b quang sai mu v khng
hp th nhiu nh sng cc tm v hng ngoi. Nhn t th hai trn dn ti s pht
trin vt knh phn x dng cho c knh hin vi cc tm v hng ngoi, ngoi cc ng
dng vi quang ph k.
Mt li th na ca vt knh phn x l chng c th c thit k v ch to
sao cho c khong cch lm vic di hn so vi vt knh khc x c phng i v
khu s tng ng. Ngoi vt knh phn x, gng cn ng vai tr quan trng
trong knh hin vi hunh quang, trong chng hot ng vi vai tr b tch chm tia
lng sc hng bc sng kch thch v pha mu vt, v ri chn lng nh sng
li sau khi n b phn x tr li qua vt knh. Nhng b phn khc ca knh hin vi
cng kt hp vi gng. Cc bng n gia dng phng in h quang v n volramhalogen thng c gng phn x parabol gip tp trung s ri sng qua thu knh gp
v i vo ng truyn quang knh hin vi. Ngoi ra, cc u qut knh hin vi ng
tiu s dng cc gng c b tr cn thn qut chm tia laser qua mu vt v
nhng ng dng tin tin lm cho gng tr thnh mt trong nhng thnh phn quang
quan trng nht trong hp cng c ca cc nh vt l.

109

LNG KNH V B TCH CHM TIA

Lng knh v b phn tch chm tia l nhng thnh phn ch yu b cong, phn
tch, phn x, v un khc tia sng qua ng truyn ca c quang h n gin v
phc tp. c ct v hn vi dung sai c bit v gc chnh xc, lng knh l khi
thy tinh, hoc cht liu trong sut khc, nhn bng, c th dng lm un cong hoc
lm lch hng chm tia sng, lm quay hoc o ngc nh, phn tch cc trng thi
phn cc, hoc lm tn sc nh sng thnh cc bc sng thnh phn ca n. Nhiu
thit k lng knh c th thc hin nhiu chc nng, thng bao gm vic lm thay i
ng nhn v ng thi lm gim quang trnh, do lm gim kch thc ca dng
c quang.

Hnh 1. ng quan st knh hin vi vi lng knh v b tch chm

Ging nh tn goi, b tch chm c dng gi tr li mt phn chm tia

sng, ng thi cho php phn cn li tip tc i theo ng thng. B tch chm c
th n gin l mt bn thy tinh hnh vung hoc hnh ch nht trng mt cht phn
x, hoc chng c th tch hp dng lp ph b mt trong nhng c cu quang nhiu
thnh phn phc tp. B tch chm ph bin nht s dng hai lng knh gc vung
trng cnh huyn, to ra mt b mt bn phn x, v ri hn li vi nhau thnh hnh
lp phng. Khi hp nht vo mt quang h, mt phn nh sng truyn qua khi b
lch gc 90 khi chm phi ranh gii trng gng gia hai lng knh hnh nm. Phn
cn li truyn qua khi khng b lch. Ngoi vic c th chia chm tia sng thnh hai
thnh phn, b tch chm cng c th c dng kt hp hai chm tia sng hoc
cc nh tch ri thnh mt.
B tch chm v lng knh khng ch c mt trong nhng thit b quang thng
dng a dng, nh camera, ng nhm, knh hin vi, knh thin vn, knh tim vng, v
thit b phu thut, m cn c mt trong nhiu thit b khoa hc phc tp, nh giao
thoa k, my o nh ph, v hunh quang k. C hai cng c quang quan trng ny
u cn thit cho cc ng dng laser yu cu iu khin cht ch hng chm tia n
dung sai chnh xc, vi lng nh sng b tht thot do tn x v phn x khng mong
mun t nht. Minh ha trong hnh 1 l s cu to ng quan st ca knh hin vi hai
mt nhn in hnh. lm lch nh sng do vt knh thu thp vo c hai th knh,
trc tin phi chia nh sng ra bng b tch chm, ri hng chng qua lng knh
phn x vo ng dn sng hnh tr song song. Nh vy, ng quan st hai mt nhn s

110

dng c k thut lng knh v b tch chm li cc chm tia sng c cng bng
nhau vo cc th knh.
Lng knh c th tm chia thnh ba loi chnh: lng knh phn x, lng knh
phn cc, v lng knh khc x hoc tn sc. Loi th nht c dng gi li chm
tia sng bng s phn x ni ton phn, cn loi th ba c th dng b cong v tch
nh sng thnh cc mu thnh phn ca n. Ngc li, lng knh phn cc l tinh th
lng chit chia nh sng ti cha phn cc thnh cc thnh phn ring bit trc giao
ln nhau. Lng knh ny c dng to ra nh sng phn cc cho cc quang c nh
knh hin vi v my o phn cc.
Gng thng c s dng nhm lm gp khc nh sng qua mt quang h.
Lng knh cng c th ng vai tr tng t, tr khi b mt phn x ni ca lng knh
x s nh cc gng ghp cht vi nhau vi mi mt c s nh hng c nh i vi
nhau. c im ny hp dn cc nh ch to, v mt khi lng knh c ch to, n s
gi c cc thng s nh hng khng b lch v khng yu cu iu chnh thm
trong c cu cui cng, tr khi lng knh t n nh v. Ty theo gc ti ca chm tia
sng, lng knh c th khc x nh sng hoc cho php n i vo khng b lch v chu
s phn x ni ton phn, nu nh chit sut ln v gc ni lng knh c dng hnh
hc thch hp.
Lng knh phn x
Cc thng s gc biu hin bi lng knh rt phong ph dn ti vic m rng
bt ng cng dng ca lng knh nh l nhng thnh phn quang chin lc. Lng
knh phn x thng c thit k t nhng nh hng c bit, trong mt
n v mt ra va vung gc va song song vi trc quang. V d, lng knh gc
vung c hnh hc n gin ca tam gic vung 45 (xem hnh 2) v l mt trong
nhng lng knh c s dng ph bin nht cho vic li nh sng v lm quay nh.
Mt b sng nh sng song song i vo mt trong hai mt nh (hoc chn) ca lng
knh gc vung, b phn x t mt cnh huyn (di nht) v i ra qua chn bn kia.
Nu lng knh c ch to t cht liu c chit sut ln hn cn bc hai ca 2
(khong 1,414), th nh sng s chu s phn x ni ton phn ti ranh gii thy
tinh/khng kh khi i trong lng knh.
c im ny khin lng knh tr thnh vt thay th hp dn cho gng, v
khng yu cu trng kim loi hay cht lng cc ln mt phn x, ng vai tr b
phn x gn nh hon ho. S tn x v tht thot nh sng duy nht xy ra (thng
ch vi phn trm) l do khim khuyt nh ca b mt, s hp th bi cht lm lng
knh, v s phn x ti chn vo v chn ra ca lng knh. S mi nhn t m b mt v
p dng cht ph chng phn x thch hp cho cc chn s lm gim ti thiu nhng
s tht thot nh sng th yu ny. Theo nh hng ny, lng knh gc vung hot
ng nh mt h o nh vi mt trn thc hin nhim v ca gng phng bng cch
to ra nh nghch t nh thun, v ngc li. Ch trong hnh 2a l qu m mu
v u nh hng di quay i, cn mt tri v phi vn v tr c.
nh hng li lng knh gc vung, sao cho by gi nh sng i vo v i ra
qua mt cnh huyn, to thnh gng khng o chiu, nh minh ha trong hnh 2.
Thng c gi l lng knh Porro, chm tia sng trong cu hnh ny chu hai s
phn x ni sau khi n i vo lng knh v b lch 180 khi i ra. Kt qu l nh b

111

ln ngc trn xung di, nhng khng o tri sang phi. Khi lng knh c dng
theo kiu ny, n thng c gi l lng knh lch khng i, v cc tia sng ti v
tia sng l song song nhau, bt k gc nh sng i vo lng knh. Lng knh Porro cng
c s dng trong c cu hai mt nhn truyn thng, trong chng ghp i trc
giao vi nhau trc tin lm ln ngc, ri sau lm o chm tia sng, to ra
nh thng ng, hay cng chiu. B lng knh song sinh ny lm gp khc ng i tia
sng ca quang h v cng lm dch chuyn nh c chiu ngang v chiu dc i na
chiu di cnh huyn theo mi hng. Lng knh hai mt nhn lun c ch to vi
cc gc bu lm gim trng lng v kch thc, v c mt rnh nh ct vo mt
cnh huyn nhm lm cn tr cc tia sng phn x ni nhng gc st qua.

Hnh 2. S o nh v ln ngc nh bi lng knh gc vung

nh hng th ba ca lng knh gc vung so vi chm tia sng ti (hnh 2c)

thng c gi l lng knh b cu, c cng dng lm b quay nh. Lng knh b cu
thng c phn chp hnh tam gic khng cn thit b ct b, va lm gim trng
lng va lm gim s phn x ni sai lc. Mt b tia sng i vo lng knh b cu
song song vi mt cnh huyn, v b khc x xung di ti chn th nht v pha mt
trong di hn. Khi b phn x ni ton phn bi mt cnh huyn, nh sng li b khc
x ln na khi n ra khi lng knh qua chn bn kia v tip tc i theo hng c m
n truyn trc khi i vo lng knh. V lng knh b cu c lon th cao khi nh
sng hi t truyn qua, nn n hu nh dng ring vi nh sng chun trc. Lng knh
b cu khng lm lch hoc lm dch chuyn nh, nhng n c th c dng lm o
hoc ln ngc nh.
Mc d thot nhn th lng knh b cu c v l ng c vin tt i vi s tn
sc (do gc ti ca chm tia sng), nhng s truyn nh sng qua lng knh ny tht s
tng ng vi s truyn qua mt phin thy tinh c mt h tr lm quay nh. Mt
h qu l th ca hnh hc kiu b cu l lng knh b quay theo trc dc. Trong s
nh hng trong hnh 2c, nh sng truyn qua lng knh b cu hnh thnh nh ln
ngc t trn xung di v o t phi sang tri. Tuy nhin, nu lng knh quay i
45o, th nh thu c quay i 90o, v khi lng knh quay i thm 45o na (tc l quay
tng cng 90o, lng knh nm trn mt ca n), lc ny nh quay i 180o. Nh vy,
nh quay nhanh gp hai ln lng knh. Trong thc t, hai lng knh b cu thng hn
vi nhau mt cnh huyn (sau khi t mt mt gng ln nhng mt ny) to thnh
b i thu knh c kh nng lm thay i hng nhn cho knh thin vn, knh vin
vng, v nhng quang c khc.
Lng knh phn x c th miu t nh mt bn hoc khi thy tinh phng song
song c b dy c th xc nh bng cch gp lng knh theo xung quanh cc mt phn
x ca n, nh minh ha trong hnh 3. Lng knh cha gp li c trnh by di

112

dng biu ng ngm, v c b dy bng vi chiu di ca mt ti v mt ra. Trn

c s thng tin ny, b dy biu kin ca lng knh c th xc nh c t chit sut,
biu din bng phng trnh sau:
B dy kh kin = d/n
trong d l b dy knh (xc nh t lng knh cha gp), v n l chit sut. ng i
tia sng qua lng knh cha gp i vi trng hp gc vung n gin, v lng knh
Porro tng ng c biu din trong hnh 3a v 3b. i vi lng knh gc vung, b
dy cha gp bng vi chiu di ca chn ngn (qua nh sng i vo v i ra lng
knh). Vic gp np mt lng knh cng s cho thy kch thc chm tia ln nht c
th truyn qua m khng phn tn qua cc ra ca lng knh. Biu ng hm i
vi lng knh b cu c minh ha trong hnh 3c, v cho thy ng i khng gp
khc ca cc tia sng khc x khi chng truyn qua khi thy tinh nghing so vi gc
nh sng ti. Lu rng cu hnh ny l lng knh duy nht trong hnh 3 chu s khc
x ti mt phn gii vo v ra. Gc tia sng i vo lng knh b cu yu cu chiu cao
ca mt vo b gii hn bi chiu di ca mt (mt cnh huyn, hoc mt di). Vic
m ra cc thnh phn ca quang h thng l phng php tt nht xc nh nh
sng truyn nh th no qua cc l, thu knh, v cc b lm lch gc a dng, v c
th nghin cu k lng nhm ci thin cc thng s thit k v hiu sut.

Hnh 3. Biu ng ngm lng knh gc vung

Thay mt cnh huyn ca lng knh gc vung bng mt vm phn x ni ton

phn gm hai b mt t lch 90 so vi nhau, ta c lng knh Amici (xem hnh 4b).
Vic thm mi vm ngoi nhim v duy tr s o 90o i vi nh thu c vi thu
knh gc vung, cn lm quay nh i 180o xung quanh trc chnh. Ti mt vm, cc tia
sng ti ti gc thng thng cho php chng truyn qua mt cnh huyn giao nhau
bi s phn x ni ton phn qua lng knh. Kt qu l lm tch nh chnh gia v
hon chuyn phn bn tri v bn phi. Lng knh Amici t v kh ch to v gc
vm phi hn n dung sai 2-4 giy cung trnh s hnh thnh nh kp. Ngoi ra,
vic thm thnh phn vm lm gim phn gii gii hn nhiu x i gn nh hai ln
theo hng vung gc vi cnh vm, cho d chnh xc khi ch to l bao nhiu.
Vn ny c th c khc phc mt phn bng cch trng nhiu lp ln b mt.
Mt kiu ph bin khc, lng knh nm mt (hnh 4a), lm lch nh sng qua
gc 90o khng i m khng lm o nh (khng nn nhm lng knh ny vi lng
knh penta s dng trong camera phn chiu mt thu knh, cng dng mt lng knh
vm to ra nh thng ng). Nh minh ha trong hnh 4a, lng knh nm mt lm
phn x nh sng t hai mt bn trong ti nhng gc khng chu s phn x ni
ton phn, do yu cu phi trng gng lp mng mt ngoi. Lng knh nm mt
cng thng c gi l hnh vung quang hc (khi s dng trong thit b trc a), v
tia sng vo b lch gc nh nhau, bt k s nh hng lng knh so vi hng nhn.

113

Lng knh hnh bnh hnh ch to c hnh dng hnh bnh hnh lm dch chuyn chm
tia hoc hng nhn m khng nh hng ti s nh hng nh (hnh 4c). Lng knh
ny c hai mt (chn) phn x song song nh hn b ct gc 45o t vt hnh ch nht
di hn nhiu. Nhng mu thu knh a dng khc c nhng tnh cht c o, ch
yu cho nh thng ng hoc o nh, cho php chng thc hin nhiu chc nng c
bit trong quang h.

Hnh 4. S quay nh, lch nh v dch chuyn nh bi cc lng knh ph bin

Lng knh phn cc

Nh vt l ngi Scotland William Nicol l ngi u tin ngh ra lng knh
phn cc bng cch ct khong vt calcite (spar Iceland) hnh bnh hnh theo ng
cho, trng cc b mt mi ct, ri hn chng li vi nhau bng nha Canada. Kt qu
thu c l mt tinh th lng chit trong sut, gi l lng knh Nicol, phn tch c
hiu qu nh sng phn cc ti ranh gii gia hai na tinh th. Khi i vo lng knh
qua mt chn gc nh (song song vi trc dc ca tinh th), nh sng khng phn cc
b tch thnh hai thnh phn phn cc, gi l sng thng v sng bt thng, truyn
trong tinh th vi tc khc nhau. Hai sng nh sng phn tch cng c hng dao
ng vect in trng hp vi nhau gc 90o. Khi sng nh sng phn tch chm ti
ranh gii gia hai phn tinh th, thnh phn thng b khc x mc nhiu hn v
b hp th bi lp sn en pha mt ngoi ca lng knh. Tri li, tia bt thng truyn
qua ranh gii v l ra khi lng knh hi b dch mt cht, nhng vn truyn theo
hng song song vi nh sng ti. nh sng phn cc phng c th dng ri sng
cc mu vt lng chit trong knh hin vi hoc nhng dng c khc yu cu cung cp
nh sng c dao ng vect in trng gii hn trong mt mt phng.
Nhng bin th ph bin khc ca lng knh Nicol c knh phn cc GlanFoucault (xem hnh 5a), gm hai lng knh calcite ging ht nhau ct sao cho trc
quang song song vi cnh gc, v gn vi mt khe khng kh nh sao cho cc mt tinh
th di song song vi nhau. Lng knh ny trong sut i vi cc bc sng t khong
230nm, trong vng ph t ngoi, ti bc x hng ngoi trn 5000nm. Phm vi truyn
bc sng rng nh vy cho php lng knh Glan-Foucault c s dng trong nhiu
thit b a dng. Ging nh lng knh Nicol, nh sng ti chm ti lng knh GlanFoucault b tch thnh sng thng v sng bt thng dao ng song song hoc
vung gc vi trc quang. Tuy nhin, trong trng hp ny, sng nh sng phn tch
truyn qua lng knh m khng khc x cho ti khi chng chm ti ranh gii thy
tinh/khng kh, ti y tia thng b phn x ni hon ton, nhng tia bt thng
truyn qua ranh gii v ch b lch mt cht.

114

Hnh 5. ng i tia sng qua lng knh phn cc

Nu hai na tinh th dn vi nhau, lng knh khi c gi l knh phn cc

(hay lng knh) Glan-Thompson, v c th chu c bc x cng mnh hn, v
d nh bc x pht ra t mt ngun laser cng cao. Lng knh lng chit th ba
l lng knh Wollaston, thc ra l mt b tch chm phn cc ch to t hai phn
calcite hoc thch anh hn vi nhau vi trc quang nh hng trc giao (hnh 5b).
nh sng phn cc truyn qua lng knh Wollaston b tch thnh cc sng trc giao,
nh m t phn trn i vi cc lng knh phn cc khc. Tuy nhin, khi sng
thng v sng bt thng chm ti lp tip gip hn cho gc, chng trao i nhn
dng, b khc x theo hng khc nhau, v l ra khi lng knh hi dch ra xa nhau.
Gc lch (thng gi l gc bin dng) gia hai sng nh sng i ra c xc nh bi
gc nm ca lng knh, thng thay i t 15 n 45o.
Mt s dng khc ca lng knh kiu Glan c th thu c bng cch thay i
nh hng trc quang calcite hoc thch anh so vi tng na tinh th (nh minh ha
trong hnh 5). Lng knh Rochon (hnh 5c) t cc trc trc giao vi nhau v sp xp
sao cho nh sng khng phn cc ti i vo lng knh song song vi trc quang (v
khng b tch ra). Khi sng nh sng truyn qua lp tip gip trong lng knh Rochon,
chng i vo mt vng mi trong trc quang nh hng vung gc vi sng. Vic
ny khin nh sng b tch thnh cc thnh phn thng v bt thng, vi sng
thng truyn qua khng b lch v sng bt thng b khc x khi theo hng vung
gc. Kch bn ngc li c th thu c vi lng knh Senarmont, cng c trc ca
phn tinh th th nht nh hng song song vi ngun chiu sng ti. Tuy nhin, khi
sng nh sng chm ti ranh gii trong lng knh Senarmont (xem hnh 5d), s nh
hng ca trc quang trong na th hai ca tinh th cho php tia bt thng truyn
qua khng b lch, nhng lm khong cch sng thng. Nhng lng knh ny c th
s dng la chn cc nh hng ring bit ca nh sng phn cc cho nhng ng
dng quang c bit.

115

Lng knh tn sc (lng knh khc x)

Minh chng u tin cho s khc x v tn sc lng knh tam gic c thc
hin bi nh vt l ngi Anh Isaac Newton vo cui nhng nm 1600. Newton ch
r rng nh sng trng c th b tch thnh cc mu thnh phn ca n bi mt lng
knh u c cc mt v cc gc bng nhau. Ni chung, mt lng knh khc x hoc tn
sc c hai hay nhiu b mt phng nh hng theo kiu thch hp sao cho n lm
khc x ch khng phn x chm nh sng ti. Khi tia sng chm ti b mt ca mt
thu knh tn sc, n b khc x khi i vo theo nh lut Snell v ri truyn qua thy
tinh cho n khi chm ti b mt th hai. Mt ln na, tia sng li b khc x v l ra
khi lng knh theo mt ng i mi (xem hnh 6). V lng knh lm thay i hng
truyn ca nh sng, nn cc sng truyn qua lng knh c ni l b lch i mt gc
nht nh, c th c xc nh rt chnh xc bng cch p dng nh lut Snell cho
hnh hc lng knh. Gc lch l nh nht khi sng nh sng i vo lng knh vi gc
cho php chm tia truyn qua thy tinh theo hng song song vi .

Hnh 6. Lng knh tn sc u

lch ca tia sng do lng knh mang li l mt hm ca gc ti, gc chp

(nh) lng knh, v chit sut ca cht cu to nn lng knh. Khi gi tr chit sut lng
knh tng, th gc lch ca tia sng truyn qua lng knh cng tng. Chit sut thng
ph thuc vo bc sng nh sng, bc sng cng ngn (nh sng xanh dng) th b
khc x gc cng ln so vi bc sng di (nh sng ). S bin thin ny ca gc
lch theo bc sng c gi l s tn sc, v l nguyn nhn gy ra hin tng m
Newton quan st thy cch nay 300 nm.
S tn sc c th iu chnh tt bng cch chn loi thy tinh c chit sut thch
hp c trng cho mt ng dng nht nh. Ni chung, c im tn sc ca nhng
loi thy tinh khc nhau c th so snh qua s Abbe, c xc nh bng cch o chit
sut ca nhng bc sng tham chiu nht nh truyn qua loi thy tinh . S Abbe
cho nhng loi thy tinh ph bin dng ch to lng knh c cho trong bng 1. Nh
c th thy r rng t bng 1, s Abbe cng nh cho cng sut tn sc cng cao, tc l
gc m ca cc mu trong ph nh sng l ra cng ln.
Bng 1. S Abbe v chit sut ca thy tinh lm lng knh
Loi thy tinh

Chit sut

Thch anh nu chy

1.4585

S Abbe
67.8

BK 7

1.5168

64.17

Barium Crown nh

1.5411

59.9

Flint nh

1.5725

42.5

Thy tinh Flint c

1.620

36.37

Thy tinh Flint cc c

1.6725

32.20

Thy tinh Flint rt c

1.728

28.41

116

ng dng ch yu ca lng knh tn sc l tch cc bc sng trong lnh vc

quang ph hc, ngnh vt l tp trung nghin cu v phn tch quang ph. Mc d lng
knh tng c chn lm thnh phn quang cho quang ph k v my o nh ph,
nhng hin nay cch t nhiu x m ng vai tr chnh trong nhng thit b ny.
Cch t to ra s tn sc vch ca nh sng trng ch khng phi gc phc tp tun
theo mi quan h bc sng biu hin bi lng knh. Tuy nhin, lng knh tht s c
mt vi tin li so vi cch t, nh kh nng linh ng cao, khng c hin tng nhiu
x bc cao khng mong mun, v nh sng tht thot t hn.
Vt liu v vic ch to lng knh
cho mt lng knh hot ng nhng c im k thut theo yu cu, n
phi c ch to t ng loi thy tinh v khng b ko cng hoc b khim khuyt
bn trong. Tt c cc mt ca lng knh phi hon ton phng v gn vi nhau nhng
gc chnh xc (mc d cc gc ny mt s lng knh th quan trng hn nhiu so vi
nhng lng knh khc) lch khng qu 5 n 10 pht cho nhng cng dng ni chung,
nhng gi n ch vi giy i vi nhng ng dng quan trng, v d nh lng knh
vm. Vt liu tha ti cc gc lun b ct b vic st m v gy v v lm gim ti
thiu trng lng v kch thc ca lng knh. Cc mt bn ngoi phi c gi sch
s n tiu chun quang chnh xc nht, c th thc hin bng cch p dng mt lp
ph sn mi hoc trng bc b mt thch hp. Trong nhiu trng hp, ngi ta khc
kha ln b mt loi tr nh ma to bi s phn x ni sai lc.
Nhng thay i mt thy tinh trong vt liu lm lng knh c th to ra s
mo nh v lm thay i c trng tn sc ca thy tinh. Tng t, cc bt hoc vn
tp cht trong thy tinh c th to ra s nhiu x v lm gim s truyn sng. Thy
tinh c chn cho ch to lng knh c c trng bi chit sut, tn sc, v cc
tnh cht truyn sng ca chng.
B tch chm tia
B tch chm l mt thnh phn quang ph bin cho truyn qua mt phn v
phn x mt phn chm tia sng ti, thng vi t l khng bng nhau. Ngoi nhim
v tch chm tia, b tch chm cn c th dng lm ti kt hp hai chm tia sng hoc
nh phn tch vo mt ng i. Cu hnh n gin nht i vi mt b tch chm l
mt bn thy tinh phng khng trng (nh bn soi knh hin vi) c nng sut phn x
b mt trung bnh khong 4%. Khi t gc 45o, bn s cho truyn qua a phn nh
sng, nhng phn x mt lng nh gc 90o so vi chm tia ti. ng nh tn gi
bn tch chm, bn thy tinh crown quang c thit k trng bc mt phn nhm to
ra t s truyn qua-phn x theo yu cu. T s ny lun bin thin trong khong gia
50:50 v 20:80, ph thuc vo tng ng dng.
Ni chung, mt mng kim loi hay lng cc lng ln mt trc (i din vi
ngun ri sng ti) ca bn tch chm, cn mt lp ph chng phn x c trng ln
mt sau (xem hnh 7). Cht ph chng phn x c chn ph hp vi gc ti ca nh
sng nhm lm gim ti thiu lng nh sng phn x khi mt sau ca bn v lm
gim kh nng to nh ma. Cc cht chng phn x tiu biu ch c h s phn x
khong 0,5% gc ti 45o. Lp ph lng cc cng phi c x l tt nhm mang li
nng sut phn x, cc c im phn cc, v s phn b bc sng thch hp gc
m b tch chm c thit k. V c cht ph lng cc v cht ph chng phn x

117

u c s hp th khng ng k trong vng nh sng kh kin (in hnh l 0,5% i

vi b tch chm 50:50 gc 45o), nn bn tch chm l tng cho nhiu ng dng
rng ri.

Hnh 7. B tch chm dng a lng cc

Mt trong h qu ln nht ca vic s dng cht ph lng cc cho vic ch to

b tch chm l s truyn v phn x khng bng nhau i vi cc thnh phn phn
cc p v s (song song v vung gc) ca chm tia sng ti khng phn cc. Kt qu l
mt s b tch chm lng cc chia nh sng khng bng nhau theo trng thi phn
cc c th gy kh khn trong nhiu ng dng. Khi s dng lp ph lng cc, hin
tng ny thng c th khc phc bng cch thay i s nh hng vect phn cc
ca nh sng ti. Ngoi ra, hiu ng phn cc c th lm gim qua vic s dng lp
ph lng cc mng mng nhiu lp phc tp hn, nhng thng lm tiu hao cc mt
hiu sut khc.
Cc lp ph b tch chm khng phn cc chuyn dng c thit k dnh cho
dng vi nh sng laser phn cc, trong bc x ti phi duy tr hng phn cc ca
n trong c chm truyn qua v chm phn x. Cc lp ph c th thc s mang li s
tch r rng 50/50 nng lng laser, bt k trng thi phn cc ca chm tia ti. L
mt mt li th, nh sng khng phn cc ti trn nhng lp ph ny c c thnh phn
song song ln vung gc truyn qua t l hu nh bng nhau. Cc b tch chm dng
bn cng c th thit k hot ng nh cc b lc cnh sng di v sng ngn (khi
t gc 45o) cho nhng ng dng yu cu vic chn lc bc sng nht nh. Trong
trng hp b lc sng di, cc bc sng di c truyn qua v cc bc sng ngn
b phn x gc 90o so vi chm tia ti. B lc sng ngn hot ng theo kiu ngc
li (cho truyn qua bc sng ngn v phn x bc sng di). Cc b tch chm hot
ng nh b lc cnh thng c gi l gng lng sc.
B tch chm hnh lp phng c ch to bng cch dn hai mt cnh huyn
ca mt cp lng knh gc vung vi nhau, c mng phn x mt phn lng trn mt
ca mt lng knh (hnh 8a). C bn mt ca b tch chm hnh lp phng c x l
mt lp ph chng phn x nhm lm gim ti thiu nh ma. Trong iu kin l tng,
chm nh sng ti phi i vo b tch chm qua lng knh c ph mng phn x sao
cho s phn x xy ra trc khi chm tia chm ti ch hn ni khi lp phng li vi
nhau. B tch chm hnh lp phng chng chn ng c v bin dng c tt hn b
tch chm dng bn, ch yu do b mt phn x c bo v bng cch kp gia cc
lng knh thy tinh.

118

Hnh 8. Cu trc ca nhng b tch chm thng dng

B tch chm dng bn c mt s thun li so vi b tch chm hnh lp

phng ch yu do khng c lp kt dnh quang hc trong vng ln cn mng lng
cc hoc mng kim loi, chng c th hp th nng lng nh sng v lm gim s
truyn qua. H qu l b tch chm dng bn c th chu c mc bc x cao hn
ng k m khng b ph hy. Bn thy tinh cng nh hn v nh hn so vi khi lp
phng lng knh song sinh, v c th d dng lp vo nhng khng gian cht hp
trong nhng c cu quang cht nch.
Cc cht ph tin tin cho b tch chm hnh lp phng gm c mng kim
loi-lng cc lai ghp kt hp li th ca c hai loi vt liu. Kt qu l mt b tch
chm c hiu sut va phi thng c mc hp th khong 10% vi nhy phn cc
rt thp. S hp th lm tht thot hu nh chia u gia chm truyn qua v chm
phn x, v cc thnh phn phn cc nm trong 5 n 10% ln nhau. Cc lp ph bng
rng khc c c trng hp th thp hn, nhng li cc nhy vi s phn cc. Cc lp
ph khng phn cc lng cc c thit k cho hiu sut cao nhng bc sng
nht nh, thng dng cho nhng ng dng laser.
Loi b tch chm quan trng th ba c ch to t mng n hi mnh sc
cng cao (nh nitrocellulose) ko cng ging nh tm vi bt trn mt khung kim loi
phng sn en. c gi l b tch chm mng mng (hnh 8b), chiu dy mng thay
i t 2 n 10 micromt, qu mng nn n hu nh loi tr ht nh ma. Ngoi ra, s
quang sai, nh sc sai, quang sai cu, v lon th, c lm gim ti mc ti thiu
khi so vi b tch chm dng bn v hnh lp phng, m rng bt ng kh nng s
dng c nh sng hi t ln phn k. Cc mng mng khng ph cht cho truyn qua
khong 92% nh sng ti trong vng ph kh kin v hng ngoi gn, nhng thng
biu hin hp th khng th chp nhn c trong vng t ngoi. Trong a s ng
dng, mng mng thng c ph thm mt lp mng lng cc mng ln mt i
din vi chm tia sng ti. Nhng b tch chm ny thng l nn nhn ca hin
tng giao thoa do trng thi qu gn ca cc b mt mng, v chng cng l i
tng cho cc dao ng m. Cc b mt mng mng phi trnh b chm tip xc v c
th lau sch ch bng mt ln gi nh.
B tch chm c l (thng c gi l b tch chm chm polka, xem hnh
8c) c ch to bng cch trng mt cht thy tinh quang vi mt lp nhm mng c
nhng l hnh vung kch thc u n. B mt thu c c din mo chm polka,
ng nh tn gi. Bng cch iu chnh cn thn kch thc l, t s din tch b mt
ph v khng ph cht trong b tch chm c l c th c iu chnh sao cho n

119

tch u chm tia ti thnh cc thnh phn truyn qua v phn x. Sng nh sng
chm ti b mt khng ph cht th truyn qua (mt mt vi phn trm do s phn x
t thy tinh), cn sng chm ti lp nhm trng th b phn x (thng gc 45 o). B
tch chm c l biu hin nhy khng ng k trong mt phm vi gc rng, v c
ch cho vic tch chm tia sng t cc ngun bc x bng rng, phn k, nh n h
quang thy ngn v n volfram-halogen. Ngoi ra, cu trc dng li biu hin s
phn k khng ng k ca chm tia truyn qua do nhiu x v khng chu s phn
cc. Nhng b lc ny cng c ch vi n deuterium v xenon, v tm thy ng dng
trong my o nh ph v nhiu quang h khc.

Hnh 9. S li chm tia qua lng knh hnh nm

Cc lng knh trn c cc b mt phng t hi st qua nhau c gi l nm

quang hc, v lm lch nh sng bng s khc x ch khng phn x. Mc d cc nm
v bn cht l hp bi lng knh, nhng chng c th c iu chnh hot ng
nh b tch chm hoc b li chm tia. Gc m mt nm lm lch nh sng ti ph
thuc vo gc gia mt vo v mt ra v chit sut ca thy tinh ch to nn cc bn
. Gc nm thay i t 2 n 25 v c kh nng chn lc kp tng ng lm lch
chm tia khc x t 2 n 20 cm trn mi mt khong cch tnh t lng knh. Hng
nh sng khc x sau khi i qua nm c th iu khin bng cch quay lng knh trn
(xem hnh 9). Trong nhiu trng hp, hai nm ghp i v ng i nh sng b thay
i n mc cn ln hn na trong phm vi 360 bng cch quay cc nm theo
hng ngc nhau. Lng knh hnh nm hot ng nh b tch chm linh hot ngn
cn nh ma v li chm tia sng qua ng i c th iu chnh trong quang h.
C lng knh v b tch chm u l nhng thnh phn quan trng trong ng
ngm ca knh hin vi, trong chng lm nhim v lm lch nh sng t vt knh ti
th knh hoc cng camera. Trong nhng chic knh hin vi hin i trang b ng ngm
hai mt nhn, lng knh cng c s dng lm thay i ng ngm t thng ng
sang gc 45o tin li hn. Gng tch chm lng sc cng quan trng trong knh hin
vi hunh quang, mang li s ri sng kch thch cho mu vt v cho php hunh quang
th cp i vo th knh, ng thi chn li cc bc sng kch thch b phn x. Nhng
thit b quang khc, nh knh thin vn, knh nh tm, v dng c trc a cng da
trn lng knh v b tch chm thc hin chc nng ca chng.

120

S NHN V CM GIC V MU SC
S nhn mu sc ni ca con ngi l mt qu trnh rt phc tp n nay vn
cha c hiu trn vn, mc d hng trm nm nghin cu v m phng tri qua.
S nhn yu cu s tng tc gn nh tc thi ca hai mt v no thng qua mng li
thn kinh, cc c quan th cm v nhng t bo chuyn bit khc. Bc th nht trong
qu trnh cm gic ny l s kch thch ca c quan cm th nh sng trong mt, bin
kch thch sng hoc hnh nh thnh tn hiu, v truyn tn hiu in cha thng tin
nhn t mi mt n no thng qua dy thn kinh th gic. Thng tin ny c x l
tip trong vi giai on, sau cng th truyn n phn v no c lin quan n th gic.

Hnh 1. Cu to ca mt ngi

Mt ngi c cc thnh phn quang a dng, gm gic mc, mng mt, con
ngi, thy dch v thy tinh dch, mt thy tinh th c tiu c thay i, v vng mc
(nh minh ha trong hnh 1). Nhng thnh phn ny phi hp vi nhau, to nn nh
ca cc vt ri vo tm nhn ca mt. Khi mt vt c quan st, trc tin n hi t
qua thnh phn gic mc li v thy tinh th, hnh thnh nn nh ln ngc trn mt
vng mc, mt mng nhiu lp cha hng triu t bo th gic. n c vng mc,
cc tia sng b hi t bi gic mc phi ln lt i qua thy dch (trong khoang pha
trc), thy tinh th, thy tinh dch sn st, v lp mch mu v dy thn kinh ca
vng mc trc khi chng i n phn nhy sng bn ngoi ca cc t bo hnh nn v
hnh que. Nhng t bo th gic ny nhn din nh v bin n thnh tn hiu in
truyn ln no.
Bt chp mt s quan nim sai lm do c qu nhiu thut ng dng m t
cu to mt, nhng chnh gic mc, ch khng phi thy tinh th, mi chu trch
nhim chnh cho kh nng khc x ton b ca mt. Nhn bng v trong sut nh thy
tinh, mm do v bn nh plastic, phn trong sut, c cong cao, nm pha ngoi ny
ca thnh trc ca nhn cu cho php cc tia sng to nh truyn qua vo phn trong.
Gic mc cng bo v mt bng cch lm mt ro chn vt l che chn phn trong ca
mt khi vi sinh vt, bi bm, cc si nh, cc cht ha hc v nhng cht gy hi
khc. Mc d chiu rng nh hn nhiu so vi thy tinh th, nhng gic mc mang li
khong 65% kh nng khc x ca mt. a phn sc mnh b cong nh sng tp trung
gn chnh gia ca gic mc, ni trn hn v mng hn so vi cc phn ngoi bin ca
m.
Nh cnh ca s iu khin nh sng i vo mt, gic mc (hnh 2) l yu t
cn thit cho s nhn tt v cng ng vai tr l b lc nh sng t ngoi. Gic mc

121

loi tr mt s bc sng t ngoi gy ph hy nht c mt trong nh sng Mt Tri,

do bo v c vng mc d thng tn v thy tinh th khi b ph hoi. Nu gic
mc cong qu nhiu, nh trng hp cn th, cc vt xa s xut hin dng nh m,
do s khc x nh sng cha hon chnh ti vng mc. Trong trng hp lon th, s
khng hon ho hay khng u gic mc gy ra s khc x khng ng u, lm cho
nh chiu ln vng mc b mo dng.

Hnh 2. Cu to ca gic mc

Khng ging nh a s cc m ca c th ngi, gic mc khng c cc mch

mu nui dng hoc bo v chng li s xm nhim. C nhng mao mch nh nht
cng s gy tr ngi cho qu trnh khc x chnh xc. Gic mc nhn nui dng t
nc mt v thy dch, chng chim y khoang nm pha sau cu trc ny. Lp biu
m pha ngoi ca gic mc cha hng nghn u mt dy thn kinh nh, khin cho
gic mc cc k nhy vi s au n khi b ch xt hoc co xc. Chim khong 10%
chiu dy ca m, lp ngoi ca gic mc chn cc i tng l khng cho i vo mt,
ng thi mang li b mt nhn cho s hp th oxy v cht dinh dng. Lp chnh
gia ca gic mc, gi l cht nn, chim khong 90% m, v gm mt mng si
protein bo ha nc mang li sc bn, sc n hi, v hnh dng chng cho biu
m. Cc t bo cp dng chim phn cn li ca lp cht nn. V cht nn c xu
hng hp th nc, nn nhim v chnh ca m mng trong l bm nc d tha
khi cht nn. Khng c hot ng bm ny, cht nn s y nc, tr nn m
sng, v cui cng chuyn thnh gic mc m c, tc l mt b m.
S mt trong sut mt phn hoc ton b do thy tinh th, hoc lp bao ngoi
ca n, gy ra mt chng bnh ph bin gi l c nhn mt. c nhn mt l nguyn
nhn gy m la hng u trn th gii, v l nguyn nhn quan trng ca s suy gim
th lc nc M. S pht trin ca bnh c nhn mt ngi trng thnh lin quan
ti s lo ha bnh thng, s phi sng trc nh sng Mt Tri, ht thuc, thc n
ngho dinh dng, chn thng mt, cc chng bnh nh tiu ng, tng nhn p, v
tc dng ph phin toi do s dng mt s dc phm, nh steroid. Trong giai on
u, ngi b c nhn mt s nhn thy th gii m i hoc khng sc nt na. S
nhn r b cn tr do s suy gim lng nh sng i ti vng mc v s ko my ca
hnh nh (do s nhiu x v tn x nh sng) c nh th l ngi nhn th gii qua
mt mn sng m (xem hnh 3). cha bnh c nhn mt, ngi ta phu thut ct
b phn thy tinh th m c, v thay th bng mt thy tinh th plastic.

122

Hnh 3. Bnh c nhn mt

Chc nng ca vng mc ging nh s kt hp ca mt b cm bin nh k

thut s (nh dng c tch in kp CCD) vi mt b chuyn i tng t sang s,
nh c mt trong cc h camera k thut s hin i. C quan th cm bt ly nh ca
mt, gi l cc t bo hnh nn v hnh que, lin kt vi cc b si dy thn kinh th
gic qua mt lot t bo chuyn bit phi hp truyn tn hiu ln no. Lng nh sng
c php i vo mi mt c iu chnh bi mng mt, mt mng chn trn m
rng mc nh sng thp v ng li nhm bo v con ngi (l) v vng mc mc
ri sng rt cao.
Khi ngun sng thay i, ng knh ca con ngi (nm pha trc thy tinh
th) t iu chnh kch thc gia 2 n 8mm, iu chnh lng nh sng i ti vng
mc. Khi ngun chiu sng rt chi, con ngi thu hp li v cc phn ngoi ca cc
thnh phn khc x b chn khi ng i tia sng. Kt qu l cc tia sng to nh b
quang sai t hn v nh trn vng mc tr nn sc nt hn. Con ngi rt hp (khong
2mm) to ra s nhiu x lm tri rng nh ca mt ngun im ln trn vng mc.
Trong no, cc si dy thn kinh th gic t mi mt ct nhau mt ti ni giao
thoa quang, ni thng tin th gic t c hai phn vng mc truyn song song tng
quan nhau, ging nh vai tr ca my pht ng b thi gian dng trong my ghi
video k thut s. T , thng tin th gic truyn qua ng quang n b phn cong gp
hnh u gi, tn hiu c phn b qua bc x quang ti hai phn v no th gic
nm trn phn pha sau, di ca mi bn cu no. Trong lp v no di, thng
tin t mi mt c duy tr di dng ct vch tri th gic. Khi tn hiu th gic c
truyn ti lp trn ca v no, thng tin t hai mt hp nht vi nhau v s nhn hai
mt c thit lp. Trong nhng trng hp mt khng bnh thng, nh mt xin,
mt lc, s nhn nh ni b ph v. Trong trng hp phu thut mt khng m bo,
th thu knh gn trn knh eo mt c th cha c mt s tt thuc loi ny. Nguyn
nhn gy ra s gin on i vi s hp nht tn hiu t hai mt c th do chn
thng, do bnh c thn kinh, hoc do khuyt tt bm sinh.

123

Hnh 4. S phn b t bo hnh que v hnh nn trn vng mc

H mt gia nm trong khu vc gn chnh gia vng mc, v nm thng dc

theo trc chnh ca mi mt. Cng gi l im vng, h mt nh (di 1mm2),
nhng rt chuyn bit. Nhng vng ny cha cc t bo hnh nn chi cht, mt cao
(trn 200.000 t bo hnh nn/mm2 i vi mt ngi trng thnh, xem hnh 4). H
mt gia l khu vc nhn sc nt nht, v to ra phn gii khng gian, tng
phn v mu sc r nht. Mi mt c chng by triu t bo hnh nn, chng rt mng
(ng knh 3m) v thon di. Mt t bo hnh nn gim bn ngoi h mt do t
l t bo hnh que so vi t bo hnh nn tng dn ln (hnh 4). Ti vng ra ca vng
mc, tng s c hai loi c quan th cm th gic ny u gim v c bn, gy ra s
mt mt su sc nhy th gic ti ra ngoi ca vng mc. iu ny c th b li bi
thc t th ngi ta nhn lin tc cc vt trong tm nhn (do c ng mt nhanh t
nhin), nn nh nhn c c nt ng u. Trong thc t, khi nh b ngn cn
khng cho chuyn ng tng i so vi vng mc (thng qua mt quang c no ),
th mt khng cn cm nhn c cnh sau mt vi giy.
S sp xp ca cc c quan cm gic trong cc phn bn ngoi ca vng mc
mt phn xc nh gii hn phn gii trong nhng vng khc nhau ca mt.
phn gii nh, mt hng c quan th quang t b kch thch phi nm gia hai hng c
quan th quang b kch thch cao. Nu khng th khng th phn bit c s kch
thch xut pht t hai nh nm rt gn nhau hay t mt nh ni n hai hng c quan
th cm. Vi khong cch tm-ni-tm bin thin t 1,5 n 2 m i vi cc t bo
hnh nn trong h mt gia, kch thch quang c phn tch chng 3 n 4 m s to
ra mt b phn gii cng trn vng mc. Ly v d tham kho, bn knh ca cc
tiu th nht i vi hnh nh nhiu x hnh thnh trn vng mc khong chng 4,6
m i vi nh sng 550nm v ng knh con ngi 2mm. Nh vy, s sp xp ca
cc thnh phn cm gic trong vng mc s xc nh phn gii gii hn ca mt.
Mt nhn t khc, gi l sc nt th gic (kh nng ca mt nhn ra nhng vt nh
v phn gii phn tch ca chng), thay i theo nhiu thng s, bao gm nh
ngha ca thut ng v phng php ngi ta o sc nt. Trn vng mc, sc nt
th gic ni chung cao nht h mt gia, h ny m rng ra tm nhn chng 1,4 .
S sp xp khng gian ca cc t bo hnh que v hnh nn cng vi s lin kt
ca chng vi cc dy thn kinh trong vng mc c biu din trong hnh 5. Cc t
bo hnh que, ch cha sc t vng, c nhy cc i vi nh sng xanh dng-xanh
l (bc sng khong 500nm), mc d chng biu hin s phn ng rng i vi ton

124

ph kh kin. Chng l nhng t bo th cm th gic ch yu nht, vi mi mt cha

khong 125-130 triu t bo hnh que. nhy sng ca t bo hnh que gp 1000 ln
so vi t bo hnh nn. Tuy nhin, nh pht sinh ch bi s kch thch t bo hnh que
th tng i khng sc nt v c bng xm pha ngoi, ging nh nh chp en trng.
S nhn hnh que thng c gi l s nhn ti do trong iu kin nh sng yu, hnh
dng v sng ca vt c th phn bit c, nhng mu ca chng th khng. C
ch thch nghi ti ny cho php nhn dng ra con mi v ng vt n tht thng qua
hnh dng v chuyn ng nhiu loi ng vt c xng sng.
H th gic ca con ngi phn ng theo hm m, ch khng tuyn tnh, cho
kh nng nhn mt phm vi sng kh tin n trn 10 bc. Trong nh sng ban ngy,
ngi ta c th nhn dng cc vt di nh sng chi chang t Mt Tri, cn vo ban
m, nhng vt ln c th c nhn ra bi nh sng sao khi Mt Trng ti en.
nhy ngng, mt ngi c th pht hin s c mt ca khong 100-150 photon nh
sng xanh dng-xanh l (500nm) i vo con ngi. i vi by bc sng trn, s
nhn sng chim u th, v s cm quang ch yu do cc t bo hnh nn trn vng
mc mang li. Tri li, i vi bn bc sng thp, c gi l s nhn ti, th cc t
bo hnh que ng vai tr chnh.

Hnh 5. Cu trc hin vi ca vng mc

S thch nghi ca mt cho php s nhn thc hin chc nng di nhng iu
kin sng cc oan nh th. Tuy nhin, trong khong thi gian trc khi s thch
nghi xy ra, mi ngi c th cm nhn mt phm vi sng ch trong khong ba bc.
Mt vi c ch l nguyn nhn lm cho mt thch nghi vi nhng mc sng cao. S
thch nghi c th xy ra trong vi giy (bng phn ng con ngi lc u) hoc c th
mt vi pht (i vi s nhn ti), ty thuc vo mc thay i sng. nhy ca t
bo hon ton hnh nn t chng 5 pht, trong khi phi mt khong 30 pht
thch nghi t s nhy sng va phi sang s nhy ti hon ton bi cc t bo hnh
que.
Khi hon ton thch nghi vi nh sng, mt ngi c phn ng bc sng t
khong 400 n 700nm, vi nhy cc i 555nm (trong vng xanh l cy ca ph
nh sng kh kin). Mt thch nghi ti phn ng vi ph bc sng thp hn, t 380
n 650nm, vi cc i ti 507nm. i vi c s nhn sng ln nhn ti, nhng bc
sng ny l khng tuyt i, m thay i theo cng nh sng. S truyn nh sng
qua mt tr nn thp hn dn nhng bc sng ngn. Trong vng xanh dng-xanh
l (500nm), ch khong 50% nh sng i vo mt ti c im nh trn vng mc.

125

400nm, gi tr gim xung cn va ng 10%, k c mt ngi tr tui. S tn x v

hp th nh sng bi cc thnh phn trong thy tinh th gp phn lm gim thm
nhy mu xanh dng nht.
Cc t bo hnh nn gm c ba loi, mi loi iu khin mt phn ng bc
sng ring c cc i tp trung ti 430, 535, hoc 590nm. C s cho tng cc i l
vic s dng ba sc t quang khc nhau, mi sc t c mt ph hp th nh sng kh
kin c trng. Cc sc t thay i th cu to ca chng khi mt photon c pht
hin, cho php chng phn ng vi transducin khi ng mt t s kin th gic.
Transducin l mt loi protein c mt trong vng mc v c kh nng chuyn ha hiu
qu nng lng nh sng thnh tn hiu in. S lng t bo hnh nn nh hn nhiu
so vi t bo hnh que, vi mi mt cha t 5 ti 7 triu c quan th cm mu sc
thuc loi ny. S nhn mu sc thc do s kch thch ca cc t bo hnh nn mang
li. Cng tng i v s phn b bc sng nh sng i ti mi mt trong ba loi
c quan th cm hnh nn xc nh mu sc nhn c, theo kiu tng t nh mn
hnh video RGB cng mu hoc camera mu CCD.
Mt chm sng cha ch yu l bc x xanh dng bc sng ngn lm kch
thch cc t bo hnh nn phn ng vi nh sng 430nm quy m ln hn nhiu so vi
hai loi t bo hnh nn kia. Chm ny s kch hot sc t mu xanh dng trong
nhng t bo hnh nn nht nh, v nh sng nhn c l mu xanh dng. nh
sng c a s bc sng tp trung khong 550nm c nhn l mu xanh l cy, v
chm tia cha hu ht l bc sng 600nm hoc di hn c trng c mu . Nh
ni phn trn, s nhn thun ty bng t bo hnh nn c gi l s nhn sng, v
n chim u th cc mc sng bnh thng, c trong nh v ngoi ph. a s ng
vt c v l loi nh sc, thng c th ch phn bit c gia cc thnh phn mu hi
lam v hi lc. Tri li, mt s ng vt bc cao (ng ch nht l con ngi) biu
hin s nhn mu tam sc, phn ng ng k vi cc kch thch sng , lc, v lam.
Minh ha trong hnh 6 l ph hp th ca bn sc t th gic ca con ngi,
biu hin cc i trong vng , lc, v lam ca ph nh sng kh kin nh mong i.
Khi c ba loi t bo hnh nn c kch thch nh nhau, th nh sng nhn c s
khng c mu, hoc mu trng. V d, nh sng Mt Tri lc gia tra c v l nh
sng trng i vi con ngi, do n cha cc lng nh sng , lc, v lam hu nh
bng nhau. Mt bng chng khc cho ph mu sc t nh sng Mt Tri l s chn
nh sng bng mt lng knh thy tinh, n lm khc x (hoc b cong) cc bc sng
khc nhau mc khc nhau, lm tri nh sng thnh cc mu thnh phn ca n.
S cm nhn mu sc ca con ngi ph thuc vo tng tc ca tt c cc t bo th
cm vi nh sng, v s kt hp ny mang li s kch thch gn nh tam sc. C s
lch nhy mu sc theo s thay i mc sng, nn mu xanh trng tng i
sng hn trong nh sng l m v mu trng sng hn trong nh sng chi chang.
Hiu ng ny c th quan st bng cch tr mt ngn n flash vo mt bn in mu, s
thy ngay l mu trng sng hn nhiu v m hn.
Trong nhng nm gn y, s quan tm n nhy mu sc th gic ca con
ngi dn n nhng thay i trong thc t lu nay ca vic sn cc xe tnh trng
khn cp, nh xe cha chy v xe cp cu, ton l mu . Mc d mu ny dnh cho
cc xe d nhn thy v trnh n, nhng s phn b bc sng khng d nhn thy
mc nh sng yu v gn nh trng ti en vo ban m. Mt ngi nhy hn nhiu

126

vi mu vng-lc hoc cc mu tng t, c bit vo ban m, v ngy nay a s cc

xe tnh trng khn cp t nht phi c mt phn sn mu xanh hi vng sc s hoc
mu trng, thng vn gi li mt s ch ni bt nht sn mu theo s thch truyn
thng.

Hnh 6. Ph hp th ca cc sc t th gic ca con ngi

Khi ch c mt hoc hai loi t bo hnh nn c kch thch, th ngng mu

sc nhn c c gii hn. V d, nu mt di hp nh sng lc (540-550nm) c
dng kch thch tt c cc t bo hnh nn, th ch c mt loi cha sc t lc s
phn ng li, to ra cm gic nhn thy mu lc. S cm nhn ca th gic con n vi
cc mu tr ch yu, v d nh mu vng, c th tng theo mt hoc hai cch. Nu t
bo hnh nn v lc c kch thch ng thi vi nh sng n sc vng c bc
sng 580nm, th mi c quan th cm t bo hnh nn phn ng li hu nh bng nhau
do s chng ln ph hp th ca chng xp x nh nhau trong vng ny ca ph nh
sng kh kin. Cm gic mu tng t c th thu c bng cch kch thch cc t bo
hnh nn v lc ring r vi hn hp bc sng v lc ring bit chn lc t cc
vng ph hp th ca c quan th cm khng c s chng ln ng k. Kt qu, trong
c hai trng hp, l s kch thch ng thi ca cc t bo hnh nn v lc to ra
cm gic mu vng, mc d kt qu cui cng thu c bng hai c ch khc nhau.
Kh nng nhn c cc mu sc khc i hi phi kch thch mt, hai, hoc c ba loi
t bo hnh nn, n mc khc nhau, vi bng mu bc sng thch hp.
Mc d h th gic ca con ngi c ba loi t bo hnh nn vi cc sc t mu
tng ng ca chng, cng vi cc t bo hnh que cm th nh sng cho s nhn ti,
nhng no ngi b p cho nhng bin i bc sng nh sng v ngun sng trong
s cm nhn mu sc ca n. ng phn d v l cc cp ph nh sng khc nhau c
no ngi nhn ra di dng cng mt mu. Tht th v, cc mu c th nhn thc l
nh nhau hoc tng ng bi con ngi i khi li c phn bit r rng bi
nhng ng vt khc, ng ch nht l chim chc.
Cc neuron trung gian chuyn ch thng tin th gic gia vng mc v no
khng h lin kt n gin mt-ni-mt vi cc t bo cm gic. Mi t bo hnh nn
v hnh que trong h mt gi tn hiu n t nht l ba t bo tam cc, trong khi
nhng vng ngoi vi hn ca vng mc, tn hiu t mt s lng ln t bo hnh que
cng v mt t bo hch trung tm. phn gii khng gian nhng phn ngoi
ca vng mc b tn hi bi c mt s lng ln t bo hnh que ni vi mt rnh,

127

nhng c nhiu t bo cm gic tham gia vo vic bt ly tn hiu yu lm ci thin

ng k nhy ngng ca mt. c im ny ca mt ngi tng t nh s hot
ng ca h camera k thut s CCD qut chm.
Cc t bo cm gic, tam cc, v cc t bo hch trung tm ca vng mc cng
lin kt vi cc neuron khc, to nn mt mng ng dn ngn chn v kch thch
phc tp. Kt qu l tn hiu t 5 n 7 triu t bo hnh nn v 125 triu t bo hnh
que trong vng mc ngi c x l v chuyn ch n phn v no th gic bng ch
khong 1 triu si thn kinh th gic. C mt c kch thch v iu khin bi t bo
hch trung tm trong phn cong gp hnh u gi, ng vai tr nh b iu khin phn
hi gia vng mc v v no th gic.
Mng ng dn kch thch v ngn cn phc tp vng mc sp xp trong ba
lp t bo thn kinh pht sinh t mt vng c bit ca no trong s pht trin thi k
u. Cc mch in v vng phn hi ny mang li s kt hp cc hiu ng to ra s
sc nt cnh, tng cng tng phn, ly tng khng gian, tnh trung bnh nhiu, v
cc dng khc ca vic x l tn hiu, c l bao gm c mt s dng n nay cha
khm ph ra. Trong s nhn ca con ngi, mt mc ng k ca vic x l nh xy
ra trong no, nhng chnh vng mc cng c lin quan quy m rng ca nhim v x
l.
Mt kha cnh khc ca s nhn ca con ngi c gi l bt bin mu, gi tr
mu ca mt vt khng thay i trn mt phm vi chiu sng rng. Nm 1672, Isaac
Newton chng minh c bt bin mu cm gic th gic ca con ngi v mang li
manh mi cho l thuyt c in v s cm nhn mu sc v h thn kinh. Edwin
H.Land, nh sng lp tp on Polaroid, xut l thuyt Retinex ca s nhn mu,
da trn nhng quan st ca ng v bt bin mu. Khi mt mu (hoc mt gi tr xm
xt) c quan st di mt ngn n tng xng, th mng mu s khng thay i
mu sc ca n ngay c khi chi ca quang cnh thay i. Trong trng hp ny,
gradient ca ngun chiu sng quang cnh khng lm thay i mu nhn c hoc
sc thi xm xt ca mng quan st. Nu mc ri sng t n ngng i vi s
nhn ti, th cm gic mu s tan bin. Trong thut ton ca Land, gi tr sng ca cc
khu vc mu c tnh ton, v nng lng ti mt khu vc c bit trong quang cnh
c em so snh vi tt c cc khu vc khc trong quang cnh i vi di sng .
Tnh ton c thc hin ba ln, mt cho mi di sng (sng di, sng ngn, v sng
trung), v b ba gi tr sng thu c xc nh mt v tr i vi khu vc trong
khng gian mu ba chiu c nh ngha bi l thuyt Retinex.
Thut ng m mu l mt t khng chnh xc, thng c s dng trong tr
chuyn hng ngy, m ch bt c s kh khn no trong vic phn bit gia cc
mu. S m mu tht s, hay khng c kh nng nhn thy bt c mu no, th cc k
him, mc d c n 8% nam gii v 0,5% ph n sinh ra c mt s d tt v s nhn
mu (xem bng 1). S khim khuyt di truyn s nhn mu thng l kt qu ca
nhng khuyt tt cc t bo th quang trong vng mc, mt mng thn kinh ng vai
tr mn nh nm pha sau ca mt. Cc khuyt tt v s nhn mu cng c th do
bnh tt, do tc dng ph ca vic dng mt s loi dc phm nht nh, hoc do qu
trnh lo ha t nhin, v nhng khim khuyt ny c l nh hng n cc b phn
ca mt ch khng phi cc t bo th quang.

128

Hnh 7. Php kim tra s m mu Ishihara

Cc t bo hnh nn bnh thng v nhy sc t cho php mt ngi phn

bit tt c cc mu khc nhau cng nh cc hn hp mu tinh vi. Loi nhn mu bnh
thng ny c gi l tam sc v da trn s tng tc qua li t ngng nhy
chng ln ca ba loi t bo hnh nn th quang. Mt tt nhn mu nh xy ra khi sc
t thuc mt trong ba loi t bo hnh nn b mt, v nhy cc i ca n b lch
sang bc sng khc, to ra mt s khim khuyt th gic gi l tam sc d thng,
mt trong ba loi tt nhn mu ph bin. Nh sc, mt dng m mu nng hn, xy ra
khi mt trong cc sc t b nhm mt cch nghim trng trong c trng hp th ca
n, hoc khi mt sc t nht nh khng c to ra. S thiu hon ton cm gic mu,
hay tt n sc, cc k him, cn nhng ngi b m mu ton phn ch nhn thy s
thay i mc sng, v th gii trc mt c mu en, trng v bng xm. Tt ny
ch xy ra vi nhng c nhn tha hng mt gen ri lon t c b ln m.
Ngi b tt nh sc c th phn bit mt s mu, v do t b nh hng n
cuc sng hng ngy hn so vi ngi b tt n sc, nhng h lun lun lo lng rng
h c vn vi s nhn mu ca mnh. Tt nh sc chia nh thnh ba loi: m mu
, m mu lc, v m mu lam (xem hnh 7). Xp x 2% nam gii trn th gii tha
hng mt trong hai loi u, cn loi th ba him thy hn nhiu.
M mu l chng thiu mu -lc, nguyn nhn do mt cm gic mu ,
gy ra s thiu phn bit c th nhn thy c gia mu , cam, vng, v lc. Ngoi
ra, sng ca cc mu , cam, v vng gim t ngt so vi mc bnh thng. Hiu
ng cng suy gim c th lm cho n tn hiu giao thng mu trng ti en
(khng c nh sng), v mu (ni chung) trng en nght hoc xm en. Ngi b
m mu thng hc cch phn bit chnh xc gia mu v mu lc, v mu
t mu vng, ch yu da trn sng biu kin ca chng, ch khng da trn bt k
s khc bit mu sc c th nhn thc c no. Mu lc ni chung thng trng sng
hn mu i vi nhng ngi ny. V nh sng xut hin mt u ca ph kh
kin, nn c mt cht chng ln trong nhy vi hai loi t bo hnh nn kia, v
ngi m mu b mt cm gic r rt vi nh sng pha bc sng di (mu )
ca quang ph. Nhng ngi c khim khuyt v s nhn mu ny c th phn bit
gia mu lam v mu vng, nhng nht hn, mu tm, v mu ta khng th phn bit
t cc bng khc nhau mu lam, do s suy gim thnh phn trong nhng mu ny.

129

Nhng ngi b m mu lc, chng thiu cm gic mu lc, c nhiu vn v

phn bit mu sc tng t nh ngi m mu , nhng c mc nhy kh bnh
thng trong ph kh kin. Do v tr ca nh sng lc nm gia ca ph nh sng
kh kin, v ng cong nhy chng ln ca cc c quan th cm hnh nn, nn c
mt s phn ng ca cc c quan th quang v lam vi cc bc sng lc. Mc d
m mu lc c lin quan vi t nht l mt phn ng sng vi nh sng lc (v t
suy gim cng d thng), nhng nhng ci tn , cam, vng, v lc i vi
ngi m mu lc dng nh l qu nhiu thut ng cho nhng mu trng y ht nhau.
Tng t, cc mu lam, tm, ta, v nhng mu nht hn cng khng th phn bit
c vi nhng ngi mc chng m mu ny.
Bng 1. T l mc phi chng m mu v nguyn nhn
Phn loi
Tam sc d thng
M mu
M mu lc
M mu lam
Nh sc
M mu
M mu lc
M mu lam
n sc que

Nguyn nhn
Sc t cm bin mu bt thng
Sc t cm bin mu lc bt thng
Sc t cm bin mu lam bt thng
Thiu sc t cm bin mu
Thiu sc t cm bin mu lc
Thiu sc t cm bin mu lam
Khng c t bo hnh nn chc nng

T l mc (%)
6.0
1.0
5.0
0.0001
2.1
1.0
1.1
0.001
< 0.0001

M mu lam l s thiu cm gic mu lam, v to ra s thiu mu lam-vng

trong s nhn mu. Nhng ngi b khuyt tt ny khng th phn bit mu lam v
mu vng, nhng tht s c th ghi nhn s khc bit gia mu v mu lc. Chng
ny kh him, v xy ra ngang nga c hai gii. Nhng ngi m mu lam thng
khng c nhiu kh khn trong vic thc hin nhng cng vic hng ngy nh nhng
ngi mc chng nh sc -lc. V cc bc sng lam ch xut hin mt u ca
quang ph, v c mt cht s chng ln nhy vi hai loi t bo hnh nn kia, nn
ton b s mt cm gic trong vng ph c th kh gay gt i vi kiu tt ny.
Khi c mt s mt cm gic mu do mt t bo th cm hnh nn, nhng cc t
bo hnh nn vn hot ng, th s khim khuyt mu sc nhn c xem l tam sc
bt thng, v chng c phn loi tng t nh loi nh sc. S ln xn thng tng
thm do cc chng tt ny li c t tn tng t, nhng c thm hu t d thng.
Nh vy, s m mu d thng v m mu lc d thng mang li cc vn ghi
nhn mu sc tng t nh chng nh sc -lc, mc d khng r rt lm. M mu
d thng c xem l s nhn mu yu mu , vi mu (hoc bt k mu no c
thnh phn ) trng nht hn bnh thng, v mu sc lch v pha mu lc. Ngi b
m mu lc biu hin s yu mu lc, v c nhng kh khn tng t trong vic
phn bit gia nhng dao ng nh trong mu sc ri vo vng , cam, vng, v lc
ca ph kh kin. iu ny xy ra do mu sc trng c v lch v pha . Tri li,
nhng ngi m mu lc khng b mt sng nh ngi m mu . Nhiu ngi c
cc bin th tam sc d thng ny c cht t kh khn trong vic thc hin cng vic
i hi s nhn mu bnh thng, v mt s thm ch cn khng nhn thc c l s
nhn mu ca h b suy yu. M mu lam d thng, hay s yu mu lam, khng c

130

xem l mt khim khuyt di truyn. Trong mt s trng hp s khim khuyt

c ghi nhn, ngi ta cho rng n l do t c ch khng phi di truyn. Mt s bnh
v mt (nh bnh tng nhn p, tn cng cc t bo hnh nn lam) c th gy ra chng
m mu lam. S mt t bo hnh nn mu lam vng ngoi bin l ph bin nht trong
s cc bnh ny.
Khng k cc hn ch, c mt s li th th gic c o i vi bnh m mu,
nh tng kh nng phn bit cc vt ngy trang. ng nt, ch khng phi mu sc,
chu trch nhim ghi nhn hnh nh, v s ci thin tnh trng nhn m c th do
nhng khim khuyt nhn mu nht nh. Trong qun s, nhng ngi lnh bn ta v
ch im m mu c gi tr cao v nhng l do ny. Hi u nhng nm 1900, trong
mt n lc nhm nh gi s nhn mu bt thng ca con ngi, knh nhn Nagel
c pht trin. S dng thit b ny, ngi quan st iu chnh cc nt iu khin
canh chnh hai trng mu cho mu sc v sng. Mt phng php nh gi khc,
php kim tra a Ishihara cho chng m mu, t theo tn tin s Shinobu Ishihara,
phn bit gia s nhn mu sc bnh thng v chng m mu -lc (xem hnh 7).
Mt php kim tra a ra cho s nhn mu bnh thng c th pht hin s khc bit
mu sc gia hnh v nn. Vi nh quan st b khim khuyt mu -lc, cc a trng
cng mt mu, khng c s phn bit gia hnh v hoa vn nn.
L mt phn t nhin ca qu trnh lo ha, mt ngi bt u nhn mu sc
khc i trong nhng nm v sau, nhng khng tr nn m mu nh ngha tht s
ca thut ng. S lo ha lm vng v ti thy tinh th cng gic mc, hiu ng thoi
ha cng i cng vi s co rt kch thc con ngi. Vi s vng ha, cc bc sng
ngn ca nh sng kh kin b hp th, nn mu lam trng ti i. H qu l nhng
ngi gi thng gp kh khn trong vic phn bit gia cc mu sc khc bit c bn
thnh phn lam ca chng, nh mu lam v xm, hoc mu v ta. tui 60, khi
so vi nng lc nhn tui 20, ch c 33% nh sng ti trn gic mc i ti cc t bo
th quang trong vng mc. Gi tr ny gim xung cn khong 12,5% khi tui gia 70.
S iu tit ca mt l hot ng sinh l iu chnh thnh phn thy tinh th
nhm lm thay i h s khc x v mang cc vt gn mt vo im hi t sc nt.
Cc tia sng ban u b khc x ti b mt gic mc s b hi t thm sau khi i qua
thy tinh th. Trong s iu tit, s co c trn lm th gin sc cng trn thy tinh th,
mang li s thay i hnh dng ca m trong sut v mm do , ng thi cng hi
a n ra trc. Kt qu dy chuyn ca s bin i thy tinh th l iu chnh tiu c
ca mt mang nh chnh xc vo tiu im trn lp t bo nhy sng c trn vng
mc. S iu tit cng lm gin sc cng tc dng ln thy tinh th bi cc si zoule,
v cho php mt trc ca thy tinh th tng cong ca n. Mc tng khc x,
cng vi s hi lch v tr ca thy tinh th, mang vt gn mt vo tiu im.
Tiu im trong mt c iu khin bi s kt hp ca cc thnh phn gm
mng mt, thy tinh th, gic mc, v m c, c th lm thay i hnh dng ca thy
tinh th sao cho mt c th hi t c nhng vt gn ln xa. Tuy nhin, trong mt s
trng hp, cc c ny khng hot ng thch ng hoc mt hi b bin i hnh
dng, v tiu im khng ct qua vng mc (mt trng thi thng gi l s nhn hi
t). Khi gi, thy tinh th tr nn cng hn v khng th lm hi t mt cch chnh
xc, dn n s nhn ngho nn. Nu im hi t ri vo pha trc vng mc, trng
thi c gi l cn th, v nhng ngi c tt ny khng th hi t cc vt xa. Trong

131

trng hp m tiu im nm pha sau vng mc, mt s gp rc ri khi hi t nhng

vt gn, to ra mt trng thi gi l vin th. Nhng tt ny ca mt lun c th cha
bng cch eo knh (hnh 8), dng mt thu knh lm cha cn th v mt thu knh
li cha vin th.

Hnh 8. S iu tit ca mt ngi

S nhn hi t khng phi hon ton do sinh l v c th nh hng bng cch

tp luyn, nu nh mt khng b d tt. Nhng bi tp lp i lp li c th c s
dng pht trin s nhn hi t mnh. Cc vn ng vin, v d vn ng vin bng
r, c s nhn hi t tt. Ti mi thi im, hai mt phi phi hp vi nhau duy tr
s nhn hai mt, vi h thng c thn kinh phn ng nhanh v chnh xc thng khng
bit mt mi, iu khin tnh linh ng v s phi hp ca chng. Nhng thay i
t ca mt hoc chuyn ng ca u c xem xt trong nhng tnh ton thc hin
bi h th gic phc tp nhm to ra thng tin thn knh thch hp cho c mt. Mt
chuyn ng 10 ca mt c th hon thnh trong khong 40 mili giy, vi nhng
tnh ton xy ra nhanh hn mt c th t ti mc tiu d nh ca n. Chuyn ng
nh ca mt c gi l git mt, v chuyn ng ln hn t im ny n im khc
c gi l xoay mt.
H th gic ca con ngi khng phi ch pht hin nh sng v mu sc, m
nh trong quang h, n phi c th phn bit r gia cc vt, hoc mt vt v phng
nn ca n. c gi l tng phn sinh l, hoc s nhn thc tng phn, mi
quan h gia sng kh kin ca hai vt nhn ti cng mt thi im (tng phn
ng thi) hoc nhn lin tip (tng phn lin tip) so vi nn, c th, hoc khng th
ging nhau. Vi h th gic ca con ngi, tng phn gim trong mi trng ti
v ngi ta s chu s khim khuyt mu sc ging nh ngi m mu -lc.
tng phn ph thuc vo s nhn hai mt, sc th gic, v vic x l nh bi v no
th gic. Mt vt c tng phn thp, khng th no phn bit c n vi phng
nn tr khi n ang chuyn ng, c gi l ngy trang. Tuy nhin, nhng ngi m
mu thng c kh nng pht hin cc vt ngy trang do tng s nhn bi t bo hnh
que v mt kh nng x l cc mu sai lc. S tng tng phn c ngha l tng
kh kin, v gi tr nh lng cho s tng phn thng c biu din bng phn
trm hoc t s. Di nhng iu kin tt nht, mt trn c th pht hin s c mt ca
2% tng phn.
Vi s nhn ca con ngi, s tng biu kin tng phn nhn c trong
mt vng hp trn mi mt ranh gii gia hai khu vc c sng v/hoc mu sc

132

khc nhau. Vo cui th k 19, nh vt l hc ngi Php Michel E. Chevreul pht

hin thy tng phn ng thi. L mt chc nng c bit ca nhn thc th gic
ca con ngi, phn ra hay ng bin ca vt lun trng ni bt, tch vt ra khi
phng nn ca n v lm du i s nh hng khng gian. Khi t trn mt nn sng
chi, vng ra ca mt vt ti trng nht hn phn cn li ca nn (trong thc t,
tng phn tng ln). Vi hin tng nhn thc ny, mu sc c tng phn
mnh nht, mu b, c to ra (bi no) ti vng ra. V mu sc v phn b ca n
c nhn thc ng thi, nn thu c kt qu l s tng phn ng thi. Khung
vin v cc ng ranh gii khc tch ri khu vc tng phn c xu hng lm gim
hiu ng (hoc s chiu sng) bng vic loi tr s tng phn mp ra. Nhiu dng
knh hin vi quang hc, ng ch nht l knh hin vi ri sng tng phn pha,
khai thc c im ny ca h th gic con ngi. Bng cch lm tng tng phn
vt l ca nh m khng phi lm bin i vt thng qua nhum mu hoc nhng k
thut khc, mu vt tng phn pha c bo v khi b ph hy hoc cht (trong
trng hp mu vt sng).
Phn ng tn s khng gian ca mt ngi c th nh gi bng vic xc nh
kh nng pht hin mt dy vch trong cch t iu bin sin. Cch t kim tra c cc
vng (vch) xen k sng v ti, tng tuyn tnh t tn s cao n tn s thp dc theo
trc ngang, cn tng phn gim theo hm m t trn xung di. Ranh gii gia
cc vch ch c th phn bit bi nhng ngi c s nhn bnh thng t 7 n 10 chu
k/. i vi s nhn khng mu, khi tn s khng gian rt thp (khong cch gia
cc vch rng), yu cu phi c tng phn cao mi pht hin c s bin i
cng theo dng sin. Khi tn s khng gian tng, con ngi c th pht hin nhng
chu k c tng phn thp, t ti cc i khong 8 chu k/ trong trng th gic.
Bn ngoi im , mt ln na phi yu cu c tng phn cao hn na mi c
th pht hin cc vch sin mnh hn.
Vic kim tra hm truyn iu tit ca h th gic con ngi cho thy tng
phn l cn thit pht hin ra s bin i chi cch t dng sin chun ha khi
tng ln gim tn s khng gian. V mt th mt x s hi khc vi mt dng c to
nh n gin (v d nh camera phim hoc b cm bin CCD). Hm truyn iu bin
ca mt h camera hi t, n gin t cc i ti tn s khng gian bng khng, vi
mc iu bin gim xung 0 ti tn s ngng ca camera.
Khi chi ca quang cnh dao ng tun hon vi ln trong mt giy (nh
xy ra vi mn hnh my tnh v tivi), con ngi nhn thc c mt cm gic kch
thch, mc d cc cnh lin tip l tch ri nhau. Khi tn s dao ng tng, s kch
thch cng tng v t ti cc i khong 10 hertz, nht l khi le sng xen k vi
cnh ti. nhng tn s cao hn, cc cnh khng cn xut hin ri rc, v cc vt b
di ch t cnh ny sang cnh khc by gi c nhn thc l ang chuyn ng m
i. Thng c gi l s rung hnh, cm gic dao ng sng kch thch c th duy tr
ln n 50-60 hertz. ngoi mt tn s v chi nht nh, gi l tn s rung hnh
ti hn, s rung mn nh khng cn c nhn thy. y l nguyn nhn ch yu v
sao m vic tng tc lm ti mn hnh my tnh t 60 ln 85-100 hertz to ra s
hin th n nh, khng rung hnh.

133

Hnh 9. Mt chip cm bin th gic nhn to

Nhng tin b trong cng ngh ch to bn dn, c bit l k thut oxit kim
loi b chnh (CMOS) v CMOS lng cc (BiCMOS) a ti mt th h mi ca
cc b cm quang mini c phm vi ng hc khc l v phn ng nhanh. Gn y, dy
chip cm bin CMOS c sp xp m phng hot ng ca vng mc con
ngi. Nhng ci gi l mt chip ny, bng cch kt hp quang hc, s nhn ca con
ngi, v cc b vi x l, ang pht trin khoa mt qua lnh vc mi quang sinh thi
hc. Vng mc b hng do cc chng bnh suy nhc th gic, nh vim mng li
vng mc hoc thoi ha, cng nh s lo ha v cc thng tn n vng mc, cp
i s nhn, ang c cha bng cch cy mt chip. Mt chip silicon cha khong
3500 b d sng mini gn trn cc in cc kim loi bt chc chc nng ca cc t
bo hnh que v hnh nn mt ngi. Cc b d sng hp th nh sng ti khc x
bi gic mc v thy tinh th v to ra mt lng nh in tch kch thch cc neuron
vng mc. C ng knh 2mm (xem hnh 9), vng mc thay th dy phn na mt
mnh giy bnh thng, v c cy vo mt l nm pha di vng mc b hng.
L mt s thay th cho mt chip, vic thay ghp vng mc bng mt b x l tn
hiu s v mt camera gn trn mt cp knh, thu ly v truyn hnh nh ca vt hoc
quang cnh. Khng c dy truyn, nh c gi ti mt chip nhn ghp pha sau lp
vng mc, ni cc xung thn kinh c truyn ln no. Tuy nhin, vng mc nhn to
s khng tr c bnh tng nhn p hoc cc tt nhn hng cc si thn kinh dn ti
dy thn kinh th gic. Khi quang sinh thi hc pht trin, ngi ta c th hiu tt hn
v h th gic phc tp ca con ngi.

134

CC MU C BN
nh sng n t Mt Tri gm mt ph bc x in t gn nh lin tc, vi a
s nng lng tp trung trong vng bc sng nm gia 220 v 3200 nanomt. Khi
chng truyn qua bu kh quyn ca Tri t, a phn sng nh sng trn 2000nm (cc
bc sng hng ngoi) b hp th bi cacbon dioxit, hi nc, v ozon cho nn a s
cha bao gi n c mt t. Cc sng t ngoi ngn hn cng b hp th bi lp
ozon. Hiu ng lc la ny ca bu kh quyn lm gii hn ph nh sng n c mt
t c bc sng gia 320 v 2000nm.

Hnh 1. Cc b cm th quang hnh que v hnh nn trong mt ngi

Mt ngi nhy cm vi mt di hp bc x in t nm trong vng bc sng

gia 400 v 700nm, thng c gi l ph nh sng kh kin, l ngun duy nht
ca mu sc. Khi kt hp vi nhau, tt c cc bc sng c mt trong nh sng kh
kin, khong mt phn ba ton di phn b ph truyn qua c bu kh quyn Tri
t, hnh thnh nn nh sng trng khng mu c th b khc x v tn sc thnh cc
mu thnh phn ca n bng cch s dng lng knh. Cc mu , lc, v lam trc
nay vn c xem l mu c bn v chng l c s cho s nhn ca con ngi.
Mt ngi cha cc c quan th quang t bo hnh nn (xem hnh 1) gn trong
mt h nh chnh gia vng mc c iu chnh nhm phn ng vi cc bc sng
nm trong ba vng ny (, lc, v lam) vi cc protein sc t chuyn bit. Tt c cc
mu ca ph nh sng kh kin, t tm ti , c th c to ra bng cch cng hoc
tr nhng kt hp khc nhau ca ba mu c bn ny. nh sng c con ngi nhn
thc l trng khi c ba loi t bo hnh nn b kch thch ng thi bi lng nh sng
, lc, v lam bng nhau. V cng ba mu ny mang li nh sng trng, nn cc mu
, lc, v lam c gi l cc mu cng c bn.
Khi ch c mt hoc hai loi t bo hnh nn b kch thch, th vng mu sc
cm nhn c b gii hn. V d, nu mt di hp nh sng lc (540 n 550nm)
c dng kch thch tt c cc t bo hnh nn, th ch c t bo no c cha c
quan th quang lc mi phn ng li, to ra cm gic nhn thy mu lc. S cm nhn
cc mu cng khng c bn, v d nh mu vng, c th pht sinh theo mt trong hai
cch. Nu nh cc t bo hnh nn v lc b kch thch ng thi vi nh sng vng
n sc c bc sng 580nm, th mi c quan th quang t bo hnh nn phn ng hu
nh ngang nhau v s chng ln ph hp th ca chng xp x nh nhau trong vng
ny ca ph nh sng kh kin. Cng mt cm gic mu nh vy c th thu c bng
cch kch thch tng t bo hnh nn v lc vi mt hn hp bc sng v lc

135

ring bit chn la t cc vng thuc ph hp th ca c quan th quang khng c s

chng ln ng k. Kt qu, trong c hai trng hp, l s kch thch ng thi ca cc
t bo hnh nn v lc, to ra cm gic mu vng, mc d kt qu cui cng thu
c bi hai c ch khc nhau. Kh nng cm nhn nhng mu sc khc yu cu kch
thch mt, hai, hoc c ba loi t bo hnh nn n mc khc nhau vi b bc sng
thch hp.
Nu nh cc phn bng nhau ca nh sng lc v lam c cng vi nhau, th
mu thu c c gi l mu lc lam. Tng t nh vy, cc phn bng nhau ca nh
sng lc v to ra mu vng, v cc phn bng nhau ca nh sng v lam mang
li mu ti. Cc mu lc lam, ti, v vng thng c gi l mu b, v mi
phn b thuc cc mu c bn trong hn hp nh sng trng. Mu vng ( cng vi
lc) l phn b ca mu lam v khi hai mu ny cng vi nhau th nh sng trng c
to ra. Tng t, mu lc lam (lc cng vi lam) l phn b ca mu , v mu
ti ( cng vi lam) l phn b ca nh sng lc.

Hnh 2. Cc mu c bn

Cc mu b (lc lam, vng, v ti) cng cn c gi l cc mu tr c

bn v mi mu c th hnh thnh bng cch tr i mt trong cc mu cng c bn (,
lc, v lam) t nh sng trng. V d, nh sng vng c quan st thy khi ton b
nh sng lam b tch khi nh sng trng, mu ti c hnh thnh khi mu lc b
ly i, v mu lc lam c to ra khi mu b tch mt. Mu sc quan st thy bng
cch tr i mt mu c bn khi nh sng trng thu c v no cng gp cc mu cn
li to ra phn b hoc mu tr tng ng. Hnh 2 minh ha cc vng mu chng
ln ca c cc mu c bn cng v tr. Nhng vng chng ln cho bit nhng mu
mi c to ra bng cch cng hoc tr nhng kt hp khc nhau s dng su mu c
bn ny, v cng cho thy cc mu cng v tr b nhau nh th no.
Khi bt k hai mu tr c bn no c cng li, chng to ra mt mu cng c
bn. V d, cng mu ti v mu lc lam vi nhau to ra mu lam, cn cng mu
vng v mu ti vi nhau to ra mu . Tng t, cng mu vng vi mu lc
lam to ra mu lc (xem hnh 2). Khi c ba mu tr c bn c cng li, ba mu cng
c bn s b ly khi nh sng trng, li mu en (khng c bt k mu no). Mu
trng khng th to ra bng bt c s kt hp no ca cc mu tr c bn, l l do
ch yu v sao khng c hn hp nc sn hoc mc in no c th dng in mu
trng.
Mt v d hay v s cng mu v tr mu l nhng thay i quan st thy
mu sc nh sng Mt Tri khi Mt Tri mc, truyn trn bu tri, v khi Mt Tri
ln. Mu sc ca nh sng Mt Tri thay i khi n truyn qua bu kh quyn ca Tri
t v s va chm ca cc photon vi nhng mt khc nhau ca cc phn t khng
kh lm loi mt mt s mu. Khi Mt Tri cao trn bu tri vo cui bui sng hoc
u bui chiu, nh sng trng c mu vng. Khi Mt Tri tin n ng chn tri,

136

nh sng phi truyn qua phn khng kh nhiu hn v bt u chuyn sang mu cam
v ri th mu . Hin tng ny xy ra v khng kh hp th mt lng tng dn nh
sng lam t Mt Tri, ch li nhng bc sng di hn trong vng ca ph nh
sng kh kin.

Hnh 3. S thay i mu theo s chiu sng

Lot nh trong hnh 3 l nhng bc cnh chp ca mt qun bi (con ba c),

mt tri t hnh qu chung mu lc, v mt chm nho mu ta-hi xanh t trn nn
ti en. Trong bc nh pha bn tri (hnh 3a), ba vt c ri bng nh sng trng v
trng ging nh chng ta mong i chng xut hin di nh sng t nhin. Trong bc
nh th hai (hnh 3b), cc vt c ri bng nh sng . Ch l qun bi phn x
ton b nh sng chm ti n, ng thi ch c cung chm nho v nhng ch ng
nh trng trn chm nho v qu t phn x nh sng . a phn nh sng i ti
chm nho v qu t u b hp th.
Bc th ba ca lot nh (hnh 3c) biu din cc vt di s ri sng bng nh
sng mu lc. Cc k hiu trn qun bi by gi trng c mu en v thn qun bi
phn x nh sng mu lc. Chm nho phn x mt s nh sng lc, cn qu t trng
bnh thng (nhng ng nh xanh). Bc nh th t (hnh 3d) minh ha cc vt di s
ri sng mu lam. Chm nho trng bnh thng vi nhng ch ni bt mu lam, nhng
cung th chuyn sang en v by gi khng cn nhn thy. Qun bi phn x nh sng
lam c cc k hiu mu en v qu t ch phn x nh sng lam nhng ch ni bt.
Lot nh ny chng t mt vt trng c mu (v d, trong nh sng trng) hp th
cc bc sng lam v lc, nhng phn x cc bc sng trong vng ca quang ph.
Do vt trng c mu .
Mt ngi nhy cm vi nhng s chnh lch rt nh v mu sc v c l c
kh nng phn bit gia 8-12 triu sc thi mu khc nhau. a s mu sc cha mt s
phn ca ton b bc sng trong ph kh kin. Ci thc s thay i t mu ny sang
mu khc l s phn b bc sng trong mt mu cho trc. Bc sng chim u th
xc nh sc thi c bn ca mu sc c th l, v d, mu ta, mu mng kt, mu be,
mu hng hoc mu cam. T s ca bc sng u th v nhng bc sng khc xc
nh bo ha mu ca vt v xem n trng bo ha nht hay m. Cng mu v
h s phn x ca vt c quan st xc nh sng ca mu (v d, mu lam ti
hoc lam nht). iu ny c minh ha th v bn di y bng Cy mu Munsell,
trong mi mu c biu din bng mt v tr ring trn cy (xem hnh 4). Gi tr
mu c biu din bng s sp t trn ng trn, v bo ha c biu din
bng khong cch ngang ca mt mu tnh t trc chnh gia, v sng c biu
din bng v tr ng trn thn cy.

137

Hnh 4. Cy mu Munsell

Phn nhiu trong bi ny tp trung vo tnh cht ca nh sng trng lin quan
n s cng mu v tr mu ca nh sng kh kin truyn i c th hnh dung trn
mn hnh my tnh hoc ti vi. Tuy nhin, a s ci thc s quan st thy l nh sng
phn x t nhng vt xung quanh chng ta, nh nhng ngi khc, nh ca, xe c,
phong cnh, vn vn Nhng vt ny t chng khng to ra nh sng, m pht ra mu
bng mt qu trnh gi l php tr mu, trong nhng bc sng nh sng nht nh
b tr i (hp th) v nhng bc sng khc th phn x li (nh minh ha trong hnh
3). V d, mt chic l mu lc trng c mu ny di nh sng Mt Tri t nhin v
n phn x cc bc sng lc v hp th tt c nhng mu sc khc. Sc thi, sng,
v s bo ha mu ca nh sng mu lc phn x c xc nh bi ph bc sng
chnh xc b phn x.
Cc sc t v thuc nhum chu trch nhim cho a s mu sc chng ta nhn
thy trong th gii thc. Mt, da, v tc c cha cc protein sc t t nhin phn x
mu sc hnh dung nhng ngi xung quanh chng ta (tnh lun c s h tr ca
mu sc trang im mt v nhum tc). Sch v, bo ch, bng hiu v cc bn thng
bo in bng mc mu to ra mu sc thng qua qu trnh tr mu. Tng t nh vy,
xe c, my bay, nh ca v nhng cng trnh xy dng khc c sn lp nc sn
cha nhiu sc t a dng. Khi nim tr mu, nh ni trn, l nguyn nhn gy
ra a s mu sc to ra bi cc vt va m t. Trong nhiu nm tri, nhng ngi ha
s v th in tm kim cc cht cha thuc nhum v sc t c bit tt vic tr
nhng mu nht nh.
Tt c nh mu, v nhng hnh khc c sn hoc chp, c to ra ch bng
bn loi mc mu ti, lc lam, vng (cc mu c bn tr) v mu en (xem hnh
5). Mc trn c nhng mu ny vi t l thay i c th to ra mu sc cn thit cho
vic ti to li hu nh bt k hnh nh hoc mu sc no. Ba mu tr c bn c th (v
l thuyt) dng c lp, tuy nhin cc hn ch ca a s thuc nhum v sc t khin
cn phi thm mu en mi thu c bnh mc mu thc s. Khi mt hnh nh c
chun b in trong mt cun sch hoc tp ch, trc tin n c tch thnh cc thnh
phn mu tr c bn, hoc bng k thut nhip nh hoc vi my tnh nh minh ha
trong hnh 5. Mi thnh phn mu c lp c a vo mt phim dng chun b bn
in cho mu . nh cui cng c to ra bng cch in lin tc tng bn mu, chng
ln nhau, bng mc in thch hp, hnh thnh nn mt hn hp ti to li din mo ban
u. Vic sn cng tng t nh vy. Nhng sc t chnh cha cc mu tr c bn

138

trn ln vi nhau hnh thnh nn nhng mu khc nhau dng bnh nc sn pha ch
sau cng.

Hnh 5. Bn bn in mu ring r

Bi ny bao qut nhiu kha cnh khc nhau ca s cng v tr cc mu c bn.

c dng trong knh hin vi quan st v chp nh mu, khi nim v cc mu c
bn cng v tr rt quan trng. Ngun nh sng cho knh hin vi thng l bng n
volfram-halogen c th pht ra nh sng chi c nhit mu tp trung khong
3200K, hoc n h quang cho knh hin vi hunh quang to ra nhit mu trong
phm vi 5500K. i vi ngi quan st, nhng ngun ny trng nh nh sng trng c
th b hp th, khc x, phn x, phn cc, v/hoc truyn qua bi mt mu vt nm
trn bn soi hin vi. Cc quy lut mu c bn p dng xem mu vt tng tc vi nh
sng knh hin vi nh th no v xc nh mu no c hin th khi mu vt c
hnh dung qua th knh. Nhng quy lut ny cng p dng c cho phim dng trong
my quay phim truyn thng hoc dng c ghi nh k thut s gn trn knh hin vi, c
hai u ph thuc vo mi tng quan gia cc mu c bn ghi nh.

139

QUANG SAI H THU KNH

Knh hin vi v cc thit b quang hc khc thng b nh hng bi cc li
thu knh lm mo nh bi nhiu c ch a dng lin quan ti nhng khim khuyt
(thng c gi l chung l quang sai) c ngun gc t dng hnh cu ca cc b mt
thu knh. C ba ngun gc chnh ca hot ng thu knh khng l tng c quan
st thy knh hin vi.

Hnh 1. Sc sai quanh trc

Trong s ba loi sai st ch yu ca thu knh, hai loi lin quan ti s nh

hng ca u sng v tiu din so vi trc quang ca knh hin vi. Nhng loi sai st
ny bao gm cc li thu knh trn trc nh sc sai v cu sai, v cc l ngoi trc ch
yu biu hin nh coma, lon th, v cong trng. Loi quang sai th ba, thng thy
trong knh hin vi ghi hnh ni c h thu knh phng to/thu nh, l s mo hnh, gm
c mo tang trng v mo gi cm kim.
Ni chung, h qu cui cng ca quang sai trong knh hin vi l n gy ra cc
khim khuyt nhng c trng nh xu v chi tit mu vt ca nh quan st thy
hoc ghi hnh k thut s. Thu knh nhn to c dng ln u tin trong knh hin vi
vo th k th 18 khi nh ch to thit b ngi London John Dollond pht hin thy s
sc sai c th c lm gim hoc loi tr bng vic s dng kt hp hai loi thy tinh
khc nhau ch to thu knh. Vi thp k sau, trong th k 19, cc vt knh tiu sc
(khng b sc sai) c khu s cao c pht trin, mc d vn cn tn ti cc s
mo dng hnh hc vi thu knh. Cc cht thy tinh hin i v cht ph chng phn
x, cng vi k thut mi v ch to tin tin, loi tr a s quang sai khi vt knh
knh hin vi ngy nay. Tuy nhin, vn phi quan tm ti nhng hin tng nhn to
ny, nht l khi kim sot knh hin vi k thut s phng i cao, hoc khi lm vic
vi knh hin vi nh ni c h thu knh phng to/thu nh.
Sc sai
Mt trong nhng khim khuyt ph bin nht quan st thy cc thu knh
dng cu, s sc sai, xy ra v thu knh khc x cc mu khc nhau trong nh sng
trng nhng gc khc nhau theo bc sng (xem hnh 1). nh sng khng b
khc x cng gc nh nh sng lc hoc nh sng lam nn tiu im trn trc chnh
ca thu knh hi lch xa thu knh hn i vi nh sng . Tng t, nh sng lc b
hi t gn thu knh hn nh sng , v nh sng lam b hi t trong mt mt phng
gn thu knh nht. Hin tng ny thng c gi l s tn sc v xy ra mt mc
nht nh i vi tt c cc thu knh c dng cu. S bt lc ca thu knh trong
vic mang tt c mu sc vo mt mt phng tiu chung lm cho kch thc nh v
tiu im i vi mi trong ba bc sng chim u th hi khc i. Kt qu l mt vn

140

mu hay qung ho quang xut hin xung quanh nh, vi mu ca qung ho quang
thay i khi tiu im ca vt knh thay i.
Sc sai thng i km vi s chnh lch phng i nh xut hin nh l mt
h qu ca s thay i mt phng tiu i vi mi nhm mu, mt hiu ng thng
c gi l s lch sc phng i. Quang sai thuc loi ny c th c lm gim ng
k, hoc loi tr, bng cch ch to cc thu knh ghp gm tng nguyn t thu knh
c c im tn sc mu khc nhau. Nhiu loi thu knh quang a dng hin c sn
cho cc nh thit k thu knh. V d, thy tinh crown c tnh cht tn sc cho php n
ghp i trong h i thu knh cng vi nguyn t thu knh thy tihn flint to ra
mt h i thu knh tiu sc lm hi t cc bc sng lam v trong cng mt
phng nh. Mt quang h c cng thc thy tinh v hnh dng cng phc tp, tinh vi,
cng c kh nng lm gim s sc sai.
Cu sai
Mt khim khuyt khc c th gy h qu nghim trng ln nh to bi knh
hin vi, s cu sai, c nguyn nhn do s dng cc thu knh c b mt hnh cu, hin
ti th l phng php thc tin duy nht ch to thu knh. Cu sai xy ra khi
sng nh sng truyn qua vng ngoi ra ca thu knh khng c mang vo hi t
chnh xc vi sng nh sng truyn qua vng chnh gia (xem hnh 2 cho mt v d s
dng nh sng n sc ). Kt qu l mt phng nh rch ri khng tn ti, v mu
vt khng th c hi t chnh xc. Ly v d, mt ngun sng im s xut hin
di dng mt m bao quanh bi qung sng chi hoc di vn nhiu x khi knh
hin vi c mang vo tiu im tt nht ca n. Nhng mu vt phc tp c chiu
dy ng k thng b m i nn khng nhn ra c, nht l ti vng bin ca tm
nhn.

Hnh 2. Cu sai

Vic hiu chnh quang h (nh knh hin vi chng hn) i vi s cu sai
thng c thc hin bng cch s dng kt hp mt nguyn t thu knh dng vi
mt nguyn t thu knh m c b dy khc nhau, chng c dn vi nhau hnh thnh
nn mt nhm thu knh phc hp. Cu sai rt quan trng v mt phn gii ca thu
knh v chng nh hng ti s to nh trng khp ca cc im dc theo trc chnh v
lm gim hiu sut ca thu knh, iu s nh hng nghim trng n sc nt
v r rng ca mu vt. Nhng khim khuyt thu knh ny c th thng xuyn c
gim bt bng cch hn ch phi sng i vi vng ra ca thu knh bng mn chn,
v cng c th s dng cc mt thu knh khng c dng cu bn trong quang h.
Cc vt knh knh hin vi hin i cht lng cao nht s dng s cu sai trong
mt s cch, gm cc k thut mi thu knh c bit, cc cng thc thy tinh ci tin,
v iu khin tt hn ng i ca nh sng. Vt knh c hiu chnh cao i vi s

141

cu sai thng c thit k trong nhng iu kin c bit, nh hn ch cht ch

chiu dy lp thy tinh trng, tm du v dung sai chit sut hp. Cc vng m hiu
chnh c th iu chnh c c sn trn mt s vt knh khng du rt kh l do s
thay i b dy lp thy tinh trng. Ngi iu khin knh hin vi phi nghin cu cn
thn cc yu cu c bn ca vt knh chuyn dng lm cho s cu sai nht nh
khng xy ra do s dng vt knh di nhng iu kin m n khng c thit k
hot ng.
Coma
Tng t vi s cu sai nhiu mt, coma ni chung b gp phi vi cc tia
sng ngoi trc v s gay gt nht khi knh hin vi khng c canh hng thch hp.
Quang sai c t tn do s tng ng mnh m ca n vi hnh dng ca ui sao
chi, v r rng bng mt vt nh sng trng nh pht ra t mt m tp trung ti vng
ra ca tm nhn. Coma thng c xem l quang sai kh gii quyt nht v tnh
khng i xng m n to ra trong nh. V d, vo mt ngy nng p, khi mt knh
phng i c dng hi t nh ca Mt Tri ln va h, quang sai coma c th
nhn thy trong nh khi knh phng i nghing i so vi cc tia ch yu n t Mt
Tri. nh ca Mt Tri, khi chiu ln b tng, s ko di ra thnh mt hnh ging nh
sao chi c trng ca s quang sai coma.

Hnh 3. Quang sai coma

Hnh dng khc bit hin th bi nh chu s quang sai coma l kt qu ca s

chnh lch khc x bi cc tia sng truyn qua cc i thu knh khc nhau khi gc ti
tr nn xin hn (ngoi trc). Tnh khc nghit ca quang sai coma l mt hm ca
hnh dng thu knh mng. mc ln nht, coma lm cho cc tia kinh tuyn truyn
qua ra ca thu knh n ti mt phng nh gn trc chnh hn so vi cc tia sng
truyn qua phn gia ca thu knh (v gn trc chnh hn, nh minh ha trong hnh
3). Trong trng hp ny, cc tia sng vng ra to ra nh nh nht v quang sai coma
c gi l m. Tri li, khi cc tia vng ra hi t xa xung di trc chnh to ra
nh ln hn nhiu, th quang sai c gi l dng. Hnh sao chi c ui ca
n hng v tm ca tm nhn hoc ra xa ty thuc vo quang sai tng ng c gi tr
m hoc dng. Mc quang sai cng ln i vi nhng thu knh c khu cng
rng, v c th c hiu chnh (mt phn) bng cch gim kch thc khu . Cc
nh ch to knh hin vi lun c gng hiu chnh s quang sai coma iu chnh
ng knh ca trng vt cho mt kt hp vt knh v th knh cho trc.

142

Lon th
Quang sai lon th tng t nh coma; tuy nhin, hin tng ny khng nhy
vi kch thc khu v ph thuc nhiu vo gc xin ca chm tia sng. S quang
sai ny biu hin bi nh ngoi trc ca mt vt im xut hin di dng mt on
thng hoc elip thay v l mt im ring bit. Ty thuc vo gc ca chm tia sng
ngoi trc i vo thu knh, nh on thng c th hng theo hai hng khc nhau
(xem hnh 4): kinh tuyn hoc v tuyn. T s cng ca nh n v s gim bt, vi
r nt, chi tit, v tng phn b mt khi khong cch ti tm tng ln.

Hnh 4. Lon th

Trong knh hin vi r tin, lon th thng l kt qu ca cong thu knh

khng i xng do sai st trong ch to hoc gn khng khp ln khung ca n hoc
s nh hng bn trong vt knh hnh tang trng. Li lon th thu knh thng c
hiu chnh bng cch thit k vt knh knh hin vi mang li khong cch chnh xc ca
tng nguyn t thu knh cng nh hnh dng thu knh v chit sut thch hp. S
canh hng v iu chnh cn thn tng nguyn t thu knh c thc hin vi ming
m v ming chn nhm lm gim hoc loi tr nh hng ca lon th.
Cong trng
Cng thng gi l s cong tm nhn, s quang sai ny l kt qu t nhin ca
vic s dng thu knh c cc b mt cong, rt quen thuc vi cc nh hin vi hc c
kinh nghim. Khi nh sng hi t qua mt thu knh cong, th mt phng nh to bi
thu knh s b cong, nh minh ha trong hnh 5. nh c th hi t trn mt vng
nm gia cc im A v B, to ra mt s hi t sc nt hoc ln ra hoc ln vng
chnh gia. c phn loi l nhm quang sai ngoi trc, s cong trng to ra mt
phng nh c hnh dng mt mt cu lm (ging nh mt mt thu knh li) khi nhn
t pha vt knh. Mc d cc i lin tip c th mang vo hi t bng cch tnh tin
vt knh, nhng ton b nh khng th hi t ng thi ln mt mt phng nh mt
phng phim hoc b mt ca b cm bin nh CCD hoc CMOS.

143

Hnh 5. S cong trng

Cc nh ch to quang hc x l s cong trng bng cch thm vo mt

nguyn t thu knh hiu chnh cho vt knh trong nhng vt knh trng-phng c
thit k c bit. Mc d s hiu chnh quang cho s cong trng yu cu phi thm
mt vi thu knh mi, nhng nhng vt knh ny (gi l vt knh phng) l loi ph
bin nht c s dng ngy nay. S cong trng t khi b loi tr hon ton, nhng
ngi ta thng kh pht hin s cong ra vi a s vt knh hiu chnh phng.
Kt qu l nhng mc cong trng rt hn ch khng lm gim gi tr nh chp
hin vi hoc nh k thut s. Hin tng ny din ra gay gt hn phng i thp
v c th l vn nghim trng i vi nh chp hin vi.
Mo hnh
Mo hnh l quang sai quan st thy ph bin knh hin vi nh ni, v n c
biu hin bi s bin i hnh dng ca nh ch khng phi nt hoc ph mu sc.
Hai loi mo hnh thng thy nht, mo hnh dng v m (thng gi l mo hnh
gi cm kim v hnh tang trng) c th thng c mt trong nhng nh rt sc nt
c hiu chnh quang sai tt nh i vi cu sai v sc sai, cng nh coma v lon
th. Khi nh chu s mo hnh, hnh dng tht ca vt khng cn c duy tr trong
nh. Hnh 6 minh ha s mo hnh gi cm kim v mo hnh tang trng trong nh ca
mt mch tch hp vi x l ca my tnh.

Hnh 6. Mo hnh

Mo hnh c th kh pht hin, c bit khi quang sai tng i nh v vt thiu

cu trc tun hon. Loi hin tng ny xy ra gay gt nht nhng vt c cc ng
thng, nh hnh li, hnh vung, hnh ch nht, hoc cc hnh a gic khc sp xp
u n sn sng biu hin s cong c mt do mo hnh. Mo hnh thng tm thy
trong cc thit k quang s dng cc h thu knh phc hp (chp nh xa, mt , v
phng to/thu nh) cha cc thu knh khum, lm, bn cu v thu knh li dy. Cc h
thu knh phc tp, nh ng phng to/thu nh, c th c s mo hnh r rt hn, chng

144

bin i theo tiu c, to ra mo hnh gi cm kim tiu c di v mo hnh tang

trng tiu c ngn. V l do ny nn knh hin vi nh ni phng to/thu nh thng c
mt lng mo hnh ng k c mt v cc nh ch to knh hin vi phi tiu tn nhiu
cng sc lm gim bt s quang sai ny.

145

HIN TNG LNG CHIT

Lng chit c nh ngha chnh thc l s khc x kp trong mt cht trong
sut, phn t c trt t, biu hin bi s tn ti ca s chnh lch chit sut ph thuc
vo nh hng. Nhiu cht rn trong sut c tnh ng hng quang hc, ngha l
chit sut bng nhau theo mi hng trong ton b mng tinh th. V d cho cht rn
ng hng l thy tinh, mui n (NaCl, nh minh ha trong hnh 1(a) ), nhiu
polyme, v nhiu loi hp cht a dng c hu c v v c.

Hnh 1. Cu trc tinh th ca cht ng hng v d hng

Cu trc mng tinh th n gin nht l hnh lp phng, nh minh ha bi m

hnh phn t natri clorit trong hnh 1(a), mt s sp xp trong tt c cc ion natri v
clo b tr c trt t vi khong cch u nhau dc theo ba trc vung gc. Mi ion clo
c bao quang bi (v lin kt tnh in vi) su ion natri ring l v ngc li i
vi ion natri. Cu trc mng trong hnh 1(b) biu din khong vt canxit (canxi
cacbonat) gm mt mng ba chiu hi phc tp, nhng c trt t cao, ca cc ion
canxi v cacbonat. Canxit c cu trc mng tinh th khng ng hng, n tng tc
vi nh sng theo kiu hon ton khc vi cc tinh th ng hng. Polyme minh ha
trong hnh 1(c) l v nh hnh v khng c bt c cu trc tinh th tun hon no c
th nhn ra c. Cc polyme thng c mt s mc trt t tinh th v c th hoc
khng th trong sut v mt quang hc.
Cc tinh th c phn loi l ng hng hoc d hng ty thuc vo hnh
trng quang ca chng v cc trc tinh th ca chng c tng ng vi nhau hay
khng. Tt c cc tinh th ng hng u c cc trc tng ng tng tc vi nh
sng theo kiu ging nhau, bt chp s nh hng tinh th so vi sng nh sng ti.
nh sng i vo tinh th ng hng b khc x mc gc khng i v truyn qua
tinh th mt vn tc m khng b phn cc do tng tc vi cc thnh phn in ca
mng tinh th.
Thut ng d hng dng ch c im phn b khng gian khng u, mang
li nhng gi tr khc nhau c th thu c khi vt c kho st t mt vi hng bn
trong cng cht . Nhng tnh cht quan st thy thng ph thuc vo php kho st
nht nh c s dng v thng thay i ty thuc vo hin tng quan st da trn
cc s kin quang hc, m hc, nhit hc, t hc hay l in hc. Mt khc, nh ni
phn trn, tnh ng hng vn gi c s i xng, bt chp n hng o c,
vi mi loi kho st s cho kt qu bo co ging nhau.
Cc tinh th d hng, nh thch anh, canxit, tuamalin, c cc trc tinh th khc
bit v tng tc vi nh sng bng mt c ch ph thuc vo s nh hng ca mng
tinh th so vi gc nh sng ti. Khi nh sng i vo trc quang ca tinh th d hng,
n x s theo kiu tng t nh tng tc vi tinh th ng hng, v truyn qua vi

146

mt vn tc. Tuy nhin, khi nh sng i vo trc khng tng ng, n b khc x
thnh hai tia, mi tia b phn cc vi hng dao ng nh hng vung gc (trc
giao) vi nhau v truyn i vn tc khc nhau. Hin tng ny c gi l s khc
x kp hoc lng chit v c biu hin mt mc ln hoc nh trong mi tinh
th d hng.
Bc x in t truyn qua khng gian vi dao ng vect in trng v t
trng theo kiu sin vung gc vi nhau v vung gc vi phng truyn sng. V nh
sng kh kin gm c thnh phn in v t, nn vn tc nh sng truyn qua cht mt
phn ph thuc vo dn in ca cht. Sng nh sng truyn qua mt tinh th trong
sut phi tng tc vi cc in trng a phng trong hnh trnh ca chng. Tc
tng i m tn hiu in truyn qua cht thay i theo loi tn hiu v tng tc ca
n vi cu trc in t, v c xc nh bng mt thuc tnh gi l hng s in mi
ca cht. Quan h vect gii hn tng tc gia mt sng nh sng v tinh th m qua
n truyn qua b chi phi bi s nh hng vn c ca cc vect in mng tinh
th v hng ca vect thnh phn in ca sng. Do , vic xem xt k lng cc
tnh cht in ca cht d hng l c s tm hiu cch thc sng nh sng tng
tc vi cht khi n truyn qua.

Hnh 2. ng i ca nh sng qua tinh th canxit

Hin tng khc x kp c c s l cc nh lut in t hc, ln u tin c

xut bi nh ton hc ngi Anh James Clerk Maxwell vo nhng nm 1860. Lot
phng trnh phc tp ca ng chng t rng vn tc nh sng qua mt cht bng vi
tc nh sng trong chn khng (c) chia cho cn bc hai ca tch s ca hng s in
mi () v t thm () ca mi trng. Ni chung, cc cht sinh khi c t thm
rt gn vi 1,0. Hng s in mi ca mt cht, do , lin h vi chit sut ca n qua
phng trnh n gin sau
= n2
trong l hng s in mi, v n l chit sut o c ca mi trng. Phng
trnh ny thu c cho nhng tn s nht nh ca nh sng v b qua s tn sc ca
nh sng a sc khi n truyn qua cht. Cc tinh th d hng gm cc nh hng
mng nguyn t v phn t phc tp c tnh cht in bin thin ph thuc vo hng
m chng c kho st. Kt qu l chit sut cng bin thin theo hng khi nh sng
truyn qua mt tinh th d hng, lm tng vn tc v qu o theo nhng hng nht
nh.

147

C l mt trong nhng bng chng gy n tng su sc nht ca s khc x

kp l hin tng xy ra vi tinh th canxi cacbonat (canxit), nh minh ha trong hnh
2. Khi canxit d tch to ra hai nh khi t n trn vt, v ri nhn vi nh sng phn
x truyn qua tinh th. Mt trong hai nh xut hin di dng bnh thng nh mong
i khi quan st mt vt qua thy tinh trong hoc mt tinh th ng hng, cn nh kia
th hi b dch ch, do bn cht ca nh sng khc x kp. Khi tinh th d hng khc
x nh sng, chng tch tia sng ti thnh hai thnh phn i theo nhng ng khc
nhau trong hnh trnh ca chng qua tinh th v l ra di dng cc tia tch xa nhau.
Hnh trng bt thng ny, nh ni trn, l do s sp xp ca cc nguyn t trong
mng tinh th. V trt t hnh hc chnh xc ca cc nguyn t khng i xng so vi
trc tinh th, nn cc tia sng truyn qua tinh th c th chu nhng chit sut khc
nhau, ty thuc vo hng truyn.
Mt trong hai tia truyn qua tinh th d hng tun theo nh lut khc x bnh
thng, v truyn vi cng vn tc trong mi hng qua tinh th. Tia sng ny c
gi l tia thng. Cn tia kia truyn vi vn tc ph thuc vo hng truyn trong tinh
th, v c gi l tia bt thng. V vy, mi tia sng i vo tinh th b tch thnh
mt tia thng v mt tia bt thng l ra khi u bn kia ca tinh th di dng cc
tia phn cc thng c vect in trng ca chng dao ng trong nhng mt phng
vung gc vi nhau.

Hnh 3. nh hng ca vect in trong tinh th canxit lng chit

Nhng hin tng ny c minh trong cc hnh t 2 n 4. Tinh th canxit

biu din trong hnh 3(b) t trn mt k t A hoa trn t giy trng chng t mt nh
kp nhn qua tinh th. Nu nh tinh th quay chm chm xung quanh k t, mt
trong hai nh ca k t s vn c nh, cn nh kia tin ng trong qu o trong 360
xung quanh nh th nht. nh hng ca mt phng dao ng vect in cho c
tia thng (O) v tia bt thng (E) c ch r bng cc on c mi tn hai u
trong hnh 3(b). Ch l cc trc ny vung gc vi nhau. Trc quang ca tinh th,
hp mt gc bng nhau (103o) vi c ba mt tinh th gn vi nhau ti gc, cng c
ch r phn pha di ca tinh th. Mc lng chit trong canxit qu r rt nn
nh ca k t A hnh thnh bi tia thng v tia bt thng hon ton tch ri nhau.
Mc lng chit cao ny khng quan st thy trong cc cht d hng khc cn li.
Cc bn phn cc lng sc trong sut c th c s dng xc nh hng
vect in cho c tia bt thng v tia thng trong tinh th canxit, nh minh ha
trong hnh 3(a) v hnh 3(c). Khi bn phn cc c nh hng sao cho tt c sng
nh sng c vect in nh hng theo phng ngang truyn qua (hnh 3(a)), cn
sng c vect in thng ng th b hp th, v ngc li (hnh 3(c)). Trong tinh th
canxit biu din trn hnh 3, tia bt thng c gc dao ng vect in thng ng,

148

chng b hp th khi bn phn cc nh hng theo phng ngang (hnh 3(a)). Trong
trng hp ny, ch c nh sng t tia thng truyn qua c bn phn cc v nh
tng ng ca n ca k t A l nh duy nht quan st c. Tri li, khi xoay bn
phn cc sao cho hng truyn dao ng nh thng ng (hnh 3(c)), th tia thng b
chn li v nh ca k t A to ra bi tia bt thng l nh duy nht nhn thy.
Trong hnh 3, cc tia sng ti gy ra tia thng v tia bt thng i vo tinh th
theo hng chch gc so vi trc quang, v l nguyn nhn gy ra k t lng chit
nhn thy. Tuy nhin, hnh x ca tinh th d hng s khc i, nu nh nh sng ti i
vo tinh th theo hng hoc song song hoc vung gc vi trc quang, nh minh ha
trong hnh 4. Khi mt tia ti i vo tinh th vung gc vi trc quang, n b tch thnh
tia thng v tia bt thng nh m t trn, nhng thay v i theo ng khc
nhau, qu o ca chng li trng nhau. Mc d tia thng v tia bt thng l ra khi
tinh th cng mt ni, nhng chng biu hin chiu di quang trnh khc nhau v ri
b lch pha tng i so vi nhau (hnh 4(b)). Hai trng hp va m t c minh
ha trong hnh 4(a), i vi trng hp cho gc (xem hnh 2 v hnh 3), v hnh 4(b)
cho tnh hung trong nh sng ti vung gc vi trc quang ca tinh th lng
chit.
Trong trng hp tia sng ti chm ti tinh th theo hng song song vi trc
quang (hnh 4(c)), chng hnh x nh tia thng v khng b tch thnh tng thnh
phn bi tinh th lng chit d hng. Canxit v nhng tinh th d hng khc hot
ng nh th chng l cht ng hng (nh thy tinh) di nhng tnh hung nh th
ny. Chiu di quang trnh ca cc tia sng l ra khi tinh th l nh nhau, nn khng
c s lch pha tng i.

Hnh 4. S tch sng nh sng bi tinh th lng chit

Mc d ngi ta thng s dng hon i cc thut ng khc x kp v lng

chit ch kh nng ca mt tinh th d hng lm phn tch nh sng ti thnh tia
thng v tia bt thng, nhng nhng hin tng ny tht ra l ch nhng biu hin
khc nhau ca cng mt qu trnh. S phn chia tht s nh sng ti thnh hai phn
nhn thy, mi phn b khc x mt gc khc nhau, l qu trnh khc x kp. Ngc
li, lng chit l ch ngun gc vt l ca s phn tch, l tn ti mt s dao ng
chit sut nhy vi hng trong cht c trt t v mt hnh hc. S chnh lch chit
sut, hay lng chit, gia tia thng v tia bt thng truyn qua mt tinh th d
hng l i lng c th o c, v c th biu din di dng gi tr tuyt i bi
phng trnh sau:

149

 lng chit (B) = | ne no |

trong ne v no tng ng l chit sut m tia bt thng v tia thng chu. Phng
trnh ny ng cho bt k phn no hoc mnh v no ca mt tinh th d hng, vi
ngoi l l trng hp sng nh sng truyn dc theo trc quang ca tinh th. V gi tr
chit sut i vi mi thnh phn c th bin thin, nn gi tr tuyt i ca lch
ny c th xc nh tng lng lng chit, nhng du lng chit s c gi tr m
hoc dng. Vic xc nh du lng chit bng phng php phn tch c s dng
phn cc cht d hng thnh loi, gi l cht lng chit dng hoc cht lng
chit m. lng chit ca vt khng phi l mt gi tr c nh, m n s thay i
theo s nh hng ca tinh th tng i so vi gc ti ca nh sng.
Hiu quang trnh l mt khi nim quang c in lin quan ti lng chit,
v c hai c nh ngha bng s lch pha tng i gia tia thng v tia bt thng
khi chng l khi mt cht d hng. Ni chung, hiu quang trnh c tnh bng cch
nhn chiu dy vt vi chit sut, nhng ch khi mi trng l ng nht v khng
cha s lch hay gradient chit sut ng k. i lng ny, cng nh gi tr lng
chit, thng c biu din bng nanomt v tng ln khi chiu dy vt tng ln. i
vi mt h c hai gi tr chit sut (n1 v n2), th hiu quang trnh () c xc nh
bng phng trnh
Hiu quang trnh () = (n1 n2) t (chiu dy)
xt mi quan h pha v s chnh lch vn tc gia tia thng v tia bt
thng sau khi chng truyn qua mt tinh th lng chit, th thng ngi ta phi xc
nh i lng gi l tr tng i. Nh ni phn trn, hai tia sng nh
hng sao cho chng dao ng vung gc vi nhau. Mi tia s i ti mt mi trng
in (chit sut) hi khc khi n i vo tinh th v iu ny s nh hng ti vn tc
m tia sng truyn qua tinh th. V s chnh lch chit sut, mt tia s truyn qua tinh
th tc chm hn tia kia. Ni cch khc, vn tc ca tia chm hn s b tr so vi
tia nhanh hn. Gi tr tr ny ( tr tng i) c th xc nh nh lng bng
phng trnh sau:
tr () = chiu dy (t) x lng chit (B)
hoc = t | ne no |
Trong l tr nh lng ca cht, t l chiu dy ca tinh th lng chit v B l
lng chit o c, nh nh ngha phn trn. Cc nhn t gp phn vo gi
tr ca tr l ln ca s chnh lch chit sut trong mi trng nhn thy bi tia
thng v tia bt thng, v chiu dy ca vt. R rng l chiu dy hoc chnh
lch chit sut cng ln th mc tr gia cc sng cng ln. Nhng quan st ban u
thc hin trn khong vt canxit cho thy tinh th canxit dy hn gy ra s chnh lch
ln hn trong vic tch cc nh nhn thy qua tinh th, nh hin tng minh ha trong
hnh 3. Quan st ny ph hp vi phng trnh trn, cho thy tr tng ln theo chiu
dy tinh th.
Hnh trng ca tia sng thng trong tinh th lng chit c th m t dng mt
u sng cu trn c s nguyn l Huygens v sng pht ra t mt ngun sng im
trong mi trng ng cht (nh minh ha trong hnh 5). S truyn cc sng ny qua
tinh th ng hng xy ra tc khng i v chit sut m cc sng chu l ng
u theo mi hng (hnh 5(a)). Tri li, u sng m rng ca cc sng bt thng,

150

chng chm ti s dao ng chit sut nh mt hm theo hng (xem hnh 5(b)), c
th m t bng mt mt elipsoid trn xoay.

Hnh 5. S truyn u sng trong tinh th d hng

Gii hn trn v di ca vn tc sng bt thng c xc nh bi trc di v

trc ngn ca elipsoid (hnh 5(c)). u sng t ti vn tc cao nht ca n khi truyn
theo hng song song vi trc di ca elipsoid, trc ny cng thng c gi l trc
nhanh. Mt khc, u sng chm nht xut hin khi sng truyn dc theo trc ngn ca
elipsoid. Trc ny c gi l trc chm. Gia hai thi cc ny, cc u sng truyn
theo hng khc chu mt gradient chit sut, ty thuc vo s nh hng, v truyn
vi vn tc c gi tr trung gian.
Cc cht tinh th trong sut thng c phn lm hai loi nh r bi s trc
quang c mt trong mng phn t. Tinh th mt trc c mt trc quang v gm h
hng ng nht ca cc cht lng chit ph bin, nh canxit, thch anh, v cc cu
trc tng hp hoc sinh hc c trt t. Loi ch yu kia l tinh th hai trc, chng l
nhng cht lng chit c hai trc quang c lp. Cc u sng thng v bt thng
trong tinh th mt trc trng nhau ti trc chm hoc trc nhanh ca elipsoid ty thuc
vo s phn b chit sut bn trong tinh th (minh ha trong hnh 6). Hiu quang trnh
hoc tr tng i gia cc tia ny c xc nh bi s tr ca mt sng pha sau
sng kia trong mt u sng nm dc theo hng truyn.
Trong trng hp m cc u sng thng v bt thng trng nhau ti trc di
hoc trc chnh ca elipsoid, th chit sut m sng bt thng chu ln hn so vi
sng thng (hnh 6(b)). Tnh hung ny c gi l lng chit dng. Tuy nhin,
nu cc u sng thng v bt thng chng ln ti trc chnh ca elipsoid (hnh
6(a)), th xy ra tnh hung ngc li. Trong thc t, chit sut m qua sng thng
truyn vt qu chit sut ca sng bt thng, v cht c gi l lng chit m.
Biu elipsoid lin h s nh hng v ln tng i ca chit sut trong tinh
th c gi l elipsoid chit sut, v nh minh ha trong hnh 5 v 6.

151

Hnh 6. Elipsoid chit sut

Tr li vi tinh th canxit biu din trong hnh 2, tinh th c minh ha c

trc quang nm ti gc trn bn tri. Khi i vo tinh th, sng nh sng thng b khc
x m khng b lch khi gc ti bnh thng nh th n truyn qua mt mi trng
ng hng. Cn sng bt thng b lch sang bn tri v truyn i vi vect in
trng vung gc vi vect in trng ca sng thng. V canxit l tinh th lng
chit m, nn sng thng l sng chm v sng bt thng l sng nhanh.
Cc tinh th lng chit trong knh hin vi quang hc phn cc
Nh cp phn trn, nh sng b khc x kp qua tinh th d hng b
phn cc c hng dao ng vect in trng ca sng thng v sng bt thng
nh hng vung gc vi nhau. Hnh trng ca cc tinh th d hng di s chiu
sng phn cc trc giao trong knh hin vi quang hc by gi c th xc nh c.
Hnh 7 minh ha mt tinh th lng chit (d hng) t gia hai bn phn cc c
hng dao ng vung gc vi nhau (v nm theo hng ch bi mi tn hng ti k
hiu bn phn cc v bn phn tch).
nh sng trng khng phn cc t n ri i vo bn phn cc bn tri v b
phn cc thng v nh hng theo hng ch bi mi tn (st bn k hiu bn phn
cc) v c biu din ty tin bng mt sng nh sng sin mu . Sau , nh sng
phn cc i vo tinh th d hng (gn trn bn soi hin vi), n b khc x v chia
tch thnh hai thnh phn tch bit dao ng song song vi trc tinh th v vung gc
vi nhau. Sng nh sng phn cc sau truyn qua bn phn tch (c hng phn cc
c ch bi mi tn k bn k hiu bn phn tch), ch cho php nhng thnh phn
sng nh sng song song vi trc truyn bn phn tch i qua. tr tng i ca tia
ny so vi tia kia c biu th bng mt phng trnh (chiu dy nhn vi hiu chit
sut) lin quan ti s dao ng tc gia tia thng v tia bt thng b khc x bi
tinh th d hng.
kim tra cht ch hn xem cc tinh th lng chit, d hng tng tc vi
nh sng phn cc trong knh hin vi quang hc nh th no, s phi xt n tnh cht
ca tng tinh th mt. Cht l tinh th lng chit, gi s c hnh bn cnh, c mt
trc quang nh hng theo phng song song vi trc di ca tinh th. S ri sng
trong hnh 8 biu din tinh th nh n s xut hin trong th knh ca knh hin vi di
s ri sng phn cc trc giao khi n quay xung quanh trc quang knh hin vi. Trong
mi khung ca hnh 8, trc ca bn phn cc knh hin vi c ch r bi k t in hoa
P v nh hng ng-Ty (nm ngang). Trc ca bn phn tch knh hin vi c ch
bng k t A nh hng Bc-Nam (thng ng). Cc trc ny vung gc vi nhau v

152

gy ra vng ti hon ton khi quan st qua th knh khng c mu vt no trn bn soi
hin vi.

Hnh 7. Tinh th lng chit gia hai bn phn cc trc giao

Hnh 8(a) minh ha tinh th d hng hnh 4 cnh, lng chit tnh trng nh
hng trong trc (quang) di ca tinh th nm song song vi trc truyn ca bn
phn tch. Trong trng hp ny, nh sng truyn qua bn phn tch, v ri qua tinh
th, dao ng trong mt phng song song vi hng ca bn phn tch. V khng c
nh sng no ti trn tinh th b khc x thnh sng thng v sng bt thng phn
k, nn sng nh sng ng hng truyn qua tinh th khng to ra c dao ng
vect in trong hng chnh xc truyn qua bn phn tch v mang li hiu ng
giao thoa (xem mi tn nm ngang trong hnh 8(a) v phn di y). Kt qu l tinh
th rt ti, hu nh khng nhn thy c trn nn mu en. i vi nhiu kt qu ri
sng, tinh th m t trong hnh 8(a) khng tt hon ton (nh khi n nm gia cc bn
phn cc trc giao) m truyn qua mt phn nh nh sng , cho php ngi c lu
n v tr ca tinh th.
Cc nh hin vi hc kinh in thng gi s nh hng ny l v tr dp tt i
vi tinh th, n ng vai tr quan trng lm mt im tham chiu xc nh chit
sut ca cht d hng bng knh hin vi phn cc. Bng cch g b bn phn tch
trong knh hin vi phn cc trc gao, th mt hng cho php ca dao ng sng
truyn qua bn phn cc tng tc vi ch mt thnh phn in trong tinh th lng
chit. K thut cho php s chia tch ca mt chit sut cho php o. Sau , chit
sut cn li ca cht lng chit c th o bng cch quay bn phn cc i 90 .
Tnh hung rt khc i trong hnh 8(b), trong trc (quang) di ca tinh th
by gi nm mt gc xin () so vi trc truyn ca bn phn cc, mt tnh hung
xy ra qua s quay bn soi knh hin vi. Trong trng hp ny, mt phn nh sng i
ti trn tinh th t bn phn cc c truyn ln bn phn tch. nhn c c tnh
nh lng ca lng nh sng truyn qua bn phn tch, mt php phn tch vect n
gin c th c p dng gii quyt vn ny. Bc th nht l xc nh nhng
ng gp t bn phn cc cho o v e (xem hnh 8(b), cc k hiu i din cho tia
thng (o) v tia bt thng (e), chng c ni ti trong phn trc). Chiu cc
vect xung trc ca bn phn cc, v gi s mt gi tr 1 ty cho c o v e, chng t
l vi cng tht s ca tia thng v tia bt thng. Nhng ng gp t bn phn
cc cho o v e c minh ha bng cc mi tn mu en c k hiu x v y trn trc bn
phn cc (P) trong hnh 8(b). Nhng chiu di ny sau c o ln cc vect o v e

153

(minh ha bng cc mi tn mu biu din cc vect), sau cng li to nn vect

tng hp r. Chiu vect tng ln trc bn phn tch (A) to ra gi tr tuyt i R. Gi
tr ca R trn trc bn phn tch t l vi lng nh sng truyn qua bn phn tch. Kt
qu cho thy mt phn nh sng t bn phn cc truyn qua bn phn tch v tinh th
lng chit biu hin mt s mc sng ngi.

Hnh 8. S nh hng ca tinh th lng chit trong nh sng phn cc

sng cc i i vi cht lng chit quan st thy khi trc (quang) di ca

tinh th nh hng hp gc 45 so vi c bn phn cc v bn phn tch, nh minh
ha trong hnh 8(c). Chiu vect o v e xung trc bn phn cc (P) xc nh nhng
ng gp t bn phn cc cho nhng vect ny. Khi nhng hnh chiu ny c o ln
vect, vect tng c th xc nh bng cch hon chnh mt tam gic n trc ca bn
phn tch (A). K thut va m t s ch hot ng i vi s nh hng ca bt k
tinh th no so vi trc bn phn cc v bn phn tch, v o v e lun lun vung gc
vi nhau, ch c s chnh lch v nh hng ca o v e so vi trc tinh th m thi.
Khi cc tia thng v bt thng l ra khi tinh th lng chit, chng vn dao
ng vung gc vi nhau. Tuy nhin, cc thnh phn ca nhng sng ny truyn qua
bn phn tch ang dao ng trong cng mt mt phng (nh minh ha trong hnh 8).
V sng ny tr so vi sng kia, nn giao thoa (tng cng hoc trit tiu) xy ra gia
cc sng khi chng truyn qua bn phn tch. Kt qu chung cuc l mt s cht lng
chit c c mt ph mu sc khi quan st trong nh sng trng qua cc bn phn cc
trc giao.
Phn tch nh lng mu sc giao thoa quan st thy vt lng chit thng
c thc hin bng cch tham kho biu Michel-Levy ging nh biu minh ha
trong hnh 9. Nh r rng t biu ny, cc mu phn cc c hnh dung trong
knh hin vi v ghi ln phim hoc chp k thut s c th tng quan vi tr thc t,
chiu dy, v lng chit ca vt. Biu tng i d s dng vi cc vt lng
chit nu hai trong s ba bin yu cu c bit. Khi vt c t gia cc bn
phn cc trc giao trong knh hin vi v quay n v tr c sng cc i bng bt k
mt trong s nhiu a tr a dng, th mu sc hnh dung c trong th knh c th
cho bit trc tr tm s chnh lch bc sng gia cc sng thng v bt thng
truyn qua vt. Bng cch o chit sut ca vt d hng v tnh chnh lch (lng
chit) ca chng, th mu sc giao thoa c th c xc nh t cc gi tr lng chit
dc theo phn trn ca biu . Bng cch ngoi suy cc ng xin gc tr li trc
tung, th c th c tnh c chiu dy ca vt.

154

Hnh 9. Biu lng chit Michel-Levy

Phn pha di ca biu Michel-Levy (trc x) nh du cc bc tr theo bi

ca gn 550 nanomt. Khu vc gia 0 v 550nm c gi l bc 1 ca mu sc phn
cc, v mu ti xut hin trong vng 550nm thng c gi l mu bc 1.
Cc mu nm gia 550 v 1000nm c gi l cc mu bc 2, v c th tip tc trong
biu . Mu en ti ni bt u ca biu gi l mu en bc 0. Nhiu biu
Michel-Levy in trong cc sch gio khoa v cc mu bc cao ln ti bc 5 hoc bc 6.
Khu vc nhy cm nht ca biu l mu bc 1 (550nm), v ch mt s
thay i nh trong tr lm cho mu sc lch t ngt ln vng bc sng lc lam
hoc xung mu vng. Nhiu nh ch to knh hin vi khai thc s nhy ny bng
cch cung cp mt a tr ton sng hoc b phn b mu bc 1 vi knh hin vi
phn cc ca h h tr cc nh khoa hc trong vic xc nh cc tnh cht ca cht
lng chit.
Phn loi s lng chit
Mc d lng chit l mt tnh cht c hu ca nhiu tinh th d hng, nh
canxit v thch anh, nhng n cng c th pht sinh t nhng nhn t khc, nh trt t
cu trc, ng sut vt l, s bin dng, s chy qua mt ng dn gii hn, v sc cng.
Lng chit bn cht l thut ng dng m t cc cht xut hin t nhin c s
khng i xng v chit sut ph thuc theo hng. Nhng cht ny bao gm nhiu
tinh th d hng t nhin v tng hp, cc khong vt, v cc ha cht.
Lng chit cu trc l thut ng dng ch nhiu cht d hng, gm cc b
phn phn t v m sinh hc nh nhim sc th, si c, cc vi ng, tinh th lng ADN,
v nhng cu trc protein c th nh si tc. Khng ging nh nhiu dng lng chit
khc, lng chit cu trc thng nhy vi gradient chit sut trong mi trng xung
quanh. Ngoi ra, nhiu cht tng hp cng biu hin s lng chit cu trc, gm cc
loi si, polyme chui di, cht do v composite.
Lng chit ng sut v sc cng xy ra do cc lc bn ngoi v/hoc s bin
dng tc dng ln cht khng lng chit t nhin. V d l cc mng v si b ko
cng, thy tinh bin dng v thu knh plastic, v cc lp polyme b ko cng. Cui
cng, lng chit dng chy c th xy ra do s xp hng ca cht nh polyme khng
i xng tr nn c trt t trong s c mt ca dng cht lng. Cc phn t hnh que
v dng a, v cc c cu phn t v m nh phn t nng ADN v cht ty ra,
thng c dng nh nhng ng c vin cho nghin cu s lng chit dng chy.

155

Tm li, lng chit l mt hin tng biu hin bi s khng i xng ca cc

tnh cht c th l v bn cht quang hc, in hc, c hc, m hc, hoc t hc. Nhiu
cht biu hin mc lng chit khc nhau, nhng iu hp dn nht i vi vi cc
nh hin vi quang hc l nhng vt trong sut v sn sng quan st c bng nh
sng phn cc.

156

NH SNG V NNG LNG

Loi ngi lun lun l thuc vo nng lng t nh sng Mt Tri c trc tip
dng cho si m, hong kh qun o, nu nng, v gin tip mang li thc phm,
nc v c khng kh. Kin thc ca chng ta v gi tr ca cc tia sng Mt Tri suy
i ngh li qun quanh theo kiu m chng ta thu li t ngun nng lng , nhng
c nhng lin h cn c bn hn nhiu xut pht t mi lin quan gia nh sng v
nng lng. D cho loi ngi c ngh ra c nhng c ch ti tnh khai thc nng
lng Mt Tri hay khng th hnh tinh ca chng ta v mi trng lun lun bin i
cha trong n vn b chi phi bi nng lng ca nh sng Mt Tri.

Hnh 1. Biu tng thn Mt Tri thi C i

Chng ta u bit rng nu nh Mt Tri khng mc, th thi tit ca chng ta

s chuyn sang ma ng lnh lo mi mi, ao h v sng sui s ng bng khp ni,
v thc vt v ng vt s nhanh chng b dit vong. Cc ng c s khng hot ng
c, v chng ta khng c cch no chuyn ch thc phm hoc nhin liu, hoc
pht ra in. Vi cht t hn ch to ra la, loi ngi s sm khng cn ngun
thp sng hoc ngun cp nhit. Tuy nhin, vi s hiu bit hin nay ca chng ta v
h Mt Tri, chng ta c th kh chc chn rng Mt Tri s mc ln vo ngy mai,
nh trc nay n vn mc k t khi Tri t ln u tin c c li t mt m my
kh ca cc mnh vn v tr. Trong qu kh cha lu lm, loi ngi khng chc chn
lm v iu ny. H khng th gii thch c ti sao Mt Tri li chuyn ng ngang
qua bu tri, h cng khng bit cch thc n to ra nh sng khc bit gia ngy v
m. Nhiu nn vn minh ghi nhn tm quan trng ca Mt Tri, tn th ngi sao
gn chng ta nht ny lm thn thnh (xem hnh 1) vi nim hi vng l n s khng
bin mt.
Lng nng lng ri ln b mt Tri t n t Mt Tri khong chng 5,6 t
t megajun mi nm. Tnh trung bnh cho ton b b mt Tri t, iu ny c ngha l
mi mt vung nhn c chng 5 kWh mi ngy. Nng lng n t Mt Tri trong
mt ngy c th cung cp nhu cu cho ton b dn c ca Tri t trong ba thp k. R
rng l khng c phng tin no c kh nng (v cng khng cn thit) khai thc ton
b ngun nng lng c sn ny, cng hin nhin l vic nm bt c mt phn nh ca
ngun nng lng c sn ny dng c th s dng c s c gi tr rt ln.
Mc d ton b nng lng chm n bu kh quyn Tri t xut pht t Mt
Tri l tht ng kinh ngc, nhng n khng c mc tp trung rt cao so vi cc
dng nng lng khc m chng ta s dng, v d nh la, cc loi n nng sng v

157

cc l si in. V vy, bt c phng tin no bt ly nng lng Mt Tri cng

phi chim mt din tch tng i ln lm tp trung c hiu qu phn nng lng
cn thit. Ch trong vi thp nin gn y, loi ngi mi bt u tm kim nghim tc
c ch khai thc tim nng khng l ca nng lng Mt Tri. Mi quan tm ln ny
c nguyn do t sc tiu th nng lng lin tc tng ln, lm pht sinh cc vn
mi trng v mi lo ngi v s cn kit khng th trnh khi ca cc ngun nhin
liu ha thch m chng ta ngy cng ph thuc nhiu vo chng.
Cung cp nng lng cho s sng
Nng lng Mt Tri c lin quan mt thit ti s tn ti ca mi sinh vt sng
c mt trn hnh tinh ny v cch thc m cc dng sng bui u pht trin trn Tri
t nguyn thy, sau cng tin ha thnh nhng dng hin ti ca chng. Hin nay,
cc nh khoa hc nhn thy cy ci hp th nc v carbon dioxide t mi trng, v
s dng nng lng t Mt Tri (xem hnh 2) chuyn ha cc cht n gin ny thnh
glucose v oxygen. Vi glucose l vin gch cu trc c bn, cy ci tng hp nn mt
s cht ha sinh phc tp cha carbon sinh trng v duy tr s sng. Qu trnh ny
gi l s quang hp v l c s ca s sng trn Tri t.
Cc nh khoa hc vn cha lm sng t c c ch phc tp m qua s
quang hp xy ra, nhng qu trnh ny tn ti hng triu nm nay ri v s thch
nghi rt sm trong lch s tin ha ca s sng. Nhng sinh vt sng u tin l cc
sinh vt hng ha cht, ln ln bng cch thu nng lng t nhng phn ng ha hc
n gin. T nhng t chc nguyn thy ny, t bo ra i c th thu nng lng cn
thit t s quang hp, to ra sn phm l oxygen. n gin nht trong nhm cc c th
sng ny l cyanobacteria. Sinh vt mt t no cha c nhn tht thuc loi ny l sinh
vt sng ln tui nht trn hnh tinh chng ta, v ngi ta tin rng chng l dng sng
thng tr trn Tri t hn 2 t nm. Cc nh a cht tm thy nhng khi
cyanobacteria ha thch ln, gi l stromatolite, trn ba t nm tui (mt s mu vt
khc c th tm thy vng bin nng duyn hi Australia).

Hnh 2. Hng sng pht trin

Trc khi cc sinh vt quang hp pht trin, c rt t oxygen trong bu kh

quyn Tri t, nhng mt khi qu trnh to oxygen bt u, khi tn ti kh nng
c cc sinh vt tin ha cn oxygen. Do lng nng lng rt ln c sn t Mt Tri,
nn kh nng nhn c cc thnh phn cn thit cho s sng l ngun cung cp Mt
Tri c th thc hin d dng vi nhng dng thc sng phc tp hn nhiu trc khi
qu trnh quang hp tin trin.

158

a s cy ci ln ln trn t, v nu b nh ln, chng s cht. Trong nhiu th

k, loi ngi tin rng cy ci sinh si l nh n t. Nhng php o t m s tng
trng ca cy xanh c thc hin bi nh khoa hc ngi B, Jan Baptista van
Helmont, vo u th k 17. Van Helmont chng minh c mt ci cy ang ln
tng trng nhiu hn lng t b mt, v kt lun rng cy xanh c nui dng
bng mt th g , ngoi t ra. Cui cng, ng kt lun cy ln ln, mt phn. l nh
nc. Hn na th k sau, nh sinh l hc ngi Anh Stephen Hales pht hin thy cy
xanh cng cn c khng kh trng thnh, v, tht ngc nhin, ng nhn thy cy
ci hp th kh carbon dioxide t khng kh.
Nh ha hc ngi Anh Joseph Priestley l nh nghin cu u tin nhn thy
cy xanh gii phng oxygen khi chng khe mnh v tng trng. Th nghim ca ng
chng minh cho qu trnh quang hp, v cho thy h hp v quang hp l nhng qu
trnh c lin quan, nhng hot ng theo chiu ngc nhau. Th nghim ni ting nht
ca Priestley (khong nm 1772) chng minh rng mt cy nn s nhanh chng tt nu
t n trong mt ci bnh hnh chung, nhng n s chy tr li trong cng khng kh
nu nh t mt cy xanh trong vi ngy. ng kt lun cy xanh c th hon
tr phn khng kh b tn hi bi ngn nn chy. Trong nhng th nghim khc,
Priestley chng minh c rng mt con chut t trong bnh s lm tn hi khng
kh theo kiu ging nh cy nn, nhng c th th trong khng kh sau khi hon tr,
dn n quan im cho rng h hp v quang hp l hai qu trnh ngc nhau. Theo
li Priestley th phn khng kh s hoc l lm tt ngn nn, hoc l hon ton bt
tin cho con chut m ti t vo . Priestley pht hin ra mt cht sau ny c
t tn l oxygen, bi nh ha hc ngi Php Antoine Laurent Lavoisier, ngi
nghin cu mi quan h gia s chy v khng kh.
Mt yu t then cht hiu c s quang hp vn cn thiu, mi cho n khi
nh sinh l hc ngi H Lan Jan Ingenhousz xc nh c, vo nm 1778, rng cy
xanh ch hp th carbon dioxide v gii phng oxygen khi no chng phi ra trc nh
sng. Cui cng, nh vt l ngi c, Julius Robert Mayer chnh thc ha tng
cho rng nng lng c chuyn ha t nh sng to ra mt ha cht mi trong
cy xanh ang sinh trng. Mayer tin rng mt qu trnh ha hc thch hp (ngy nay
gi l oxy ha) l ngun nng lng c bn i vi mt c th sng.
Quang hp, c ngha l kt hp vi nhau bng nh sng, l qu trnh m qua
hu nh tt c mi cy xanh, mt s vi khun, v mt vi sinh vt nguyn thy khai
thc nng lng t nh sng Mt Tri to ra ng (v oxygen l sn phm). S
chuyn ha nng lng nh sng thnh nng lng ha hc ph thuc vo mt cht
gi l chlorophyll, sc t mu xanh l cy mang li mu xanh cho chic l. Khng
phi tt c cy ci u c l, nhng chng tht s rt c hiu qu trong vic chuyn
ha quang nng thnh ha nng. Thng th nhng chic l hay c xem l nhng
my thu Mt Tri sinh hc, c trang b hng lot t bo nh xu thc hin quang hp
cp vi m.

159

Hnh 3. Cu trc ca t bo lp lc

Sc t c nh ngha l cht hp th v phn x nh sng kh kin. a phn

sc t l nhng cht c mu, biu hin mu nht nh ph thuc vo s phn b bc
sng nh sng phn x v hp th. Mi sc t c ph hp th c trng ring ca n,
xc nh phn ph trn sc t thu nhn c hiu qu nng lng t nh sng.
Chlorophyll, cht ha sinh ph bin vi mi c th quang hp, phn x bc sng mu
xanh l cy (trung bnh) v hp th cc bc sng xanh-tm v -cam hai u di
ph nh sng kh kin.
Chlorophyll l mt phn t phc hp tn ti vi bin th hoc ng phn
trong cy xanh v cc c th quang hp khc. Tt c sinh vt thc hin quang hp u
cha loi cht gi l chlorophyll a. Nhiu sinh vt khc cng cha cc sc t ph, gm
nhng chlorophyll khc, carotenoid v xanthophyll, hp th nhng bc sng khc
trong ph kh kin. Nh vy, cy xanh c th thch ng vi nhng nhn t mi trng
nht nh tc ng bn cht ca nh sng c sn ln chng theo kiu thch hp. Cc
nhn t nh chiu su v cht lng nc nh hng mnh n bc sng nh sng c
sn trong mi trng sng nc v mi trng bin khc nhau, v ng vai tr to ln
trong nhim v quang hp ca phytoplankon v nhng loi sinh vt nguyn thy khc.
Khi mt sc t hp th nng lng nh sng, nng lng hoc c th tiu tan
di dng nhit, pht ra bc sng di hn di dng hunh quang, hoc n c th
gy ra mt phn ng ha hc. Cc mng v cu trc nht nh trong sinh vt quang
hp ng vai tr n v cu trc ca s quang hp v chlorophyll s ch tham gia v
nhng phn ng ha hc khi phn t tng thch vi protein gn trn mng (v d
nh lc lp, hnh 3). Quang hp l mt qu trnh hai giai on, v trong c th c lc
lp, hai khu vc cu trc khc nhau ny nm trong nhng qu trnh ring. Mt qu
trnh ph thuc nh sng (thng gi l phn ng sng) xy ra trong ht xp cc, trong
khi mt qu trnh ph thuc nh sng th hai (phn ng ti) xy ra ng thi trong
cht nn ca lc lp (hnh 3). Ngi ta cho rng phn ng ti c th xy ra trong s
thiu sng chng no m cc ht mang nng lng pht trin trong phn ng sng c
mt.
Giai on th nht ca s quang hp xy ra khi nng lng t nh sng c s
dng trc tip to ra cc phn t mang nng lng, nh adonesine triphosphate

160

(ATP). Trong giai on ny, nc b tch cc thnh phn ca n, v oxygen c gii

phng di dng sn phm. Cc tc nhn vn chuyn nng lng ha sau c
dng trong qu trnh th hai v l qu trnh c bn nht ca qu trnh quang hp: to ra
cc lin kt carbon-carbon. Giai on th hai khng yu cu ri sng (qu trnh ti) v
chu trch nhim cung cp cht dinh dng c bn cho t bo cy xanh, cng nh tng
hp cht liu cho thnh t bo v cc thnh phn khc. Trong qu trnh ny, carbon
dioxide gn vi hydrogen to thnh carbonhydrate, mt h cht ha sinh cha cng s
nguyn t carbon v phn t nc. Ni chung, qu trnh quang hp khng cho php c
th sng s dng trc tip nng lng nh sng, m yu cu bt nng lng trong giai
on th nht, tip theo sau l giai on th hai ca cc phn ng ha sinh phc tp
chuyn ha nng lng thnh lin kt ha hc.
Hin tng quang in
Mt cu hi c bn pht sinh trong s cc nh khoa hc, vo u nhng nm
1700, l kh nng tc ng ca nh sng ln vt cht, v bn cht v hm ca nhng
tng tc ny. Vo th k 19, cc nh nghin cu xc nh c nh sng c th to
ra ht mang in khi chiu vo b mt nhng kim loi nht nh. Nhng nghin cu
sau a ti khm ph thy rng hin tng ny, ngy nay gi l hiu ng quang
in, lm t do hoc gii phng cc electron lin kt vi cc nguyn t trong kim loi
(hnh 4). Nm 1900, nh vt l ngi c, Phillip Lenard, xc nhn c ngun pht
sinh in tch l s pht x electron, v tm thy mi quan h bt ng gia bc sng
nh sng v nng lng v s electron c gii phng. Bng cch s dng nh sng
c bc sng nht nh (lc bng mt lng knh), Lenard chng minh c rng nng
lng t electron gii phng ch ph thuc vo bc sng nh sng ch khng ph
thuc vo cng sng. nh sng cng thp to ra t electron hn, nhng mi
electron u c nng lng nh nhau, bt chp cng sng. Hn na, Lenard cn
nhn thy nh sng c bc sng ngn gii phng electron c nng lng ln hn
nng lng electron t do c gii phng bng nh sng c bc sng di hn.

Hnh 4. Hiu ng quang in

Lenard kt lun rng cng nh sng xc nh s electron c gii phng

bi hin tng quang in, v bc sng nh sng xc nh lng nng lng ni ti
cha trong mi electron c gii phng. Vo lc y, s tng tc bt thng ny gia
nh sng v vt cht a ra mt nan m nn vt l c in khng th no gii
thch ni. Hiu ng quang in l mt trong s vi vn l thuyt m cc nh vt l
vng phi vo nhng nm 1900 do nim tin rng ri vo thuyt sng nh sng. Mi
cho n khi mt nh vt l c khc, Max Planck, ra mt l thuyt thay th. Planck
cho rng nh sng, v cc dng khc ca bc x in t, khng phi lin tc, m gm

161

nhng gi nng lng (lng t) ri rc. Thuyt lng t ca ng, m vi n ng

nhn gii thng Nobel vt l nm 1918, gii thch cch nh sng c th, trong mt s
trng hp, c xem l ht tng ng vi lng t nng lng, l l thuyt k tha
t tng ca Isaac Newton, ngi cng tin nh sng l ht vo hai trm nm trc .
Albert Einstein da trn cc nguyn l lng t ca Planck gii thch hiu
ng quang in trong mt l thuyt c s s dung ha bn cht sng lin tc ca nh
sng vi hnh trng ht ca n. Lp lun cho li gii thch ca Einstein l nh sng c
bc sng nht nh x s nh th n gm cc ht ri rc, ngy nay gi l photon, tt
c c chung nng lng. Hiu ng quang in xy ra do mi electron b bt ra l kt
qu ca mt va chm gia mt photon t nh sng v mt electron trong kim loi. nh
sng c cng ln hn ch gy ra nhiu photon hn va chm ln kim loi trong mt
n v thi gian, tng ng lm bt ra nhiu electron hn. Nng lng ca mi
electron pht ra ph thuc vo bc sng (tn s) ca nh sng gy ra s pht x, vi
nh sng tn s cao hn s to ra electron c nng lng cao hn. S t l gia nng
lng photon v tn s nh sng c m t bng nh c bn Planck ca thuyt
lng t, l thuyt lin kt thuyt ht v thuyt sng, sau ny c pht trin thnh c
s ca c hc lng t.
Planck ban u a ra mt mi quan h c s gia nng lng v tn s l mt
phn l thuyt ca ng v c ch m cc cht rn pht ra bc x khi b nung nng (bc
x vt en). nh ni ting pht biu rng nng lng (E) ca photon ti bng vi
tn s (f) ca nh sng nhn vi mt hng s (h), ngy nay gi l hng s Planck. Mi
quan h n gin c biu din nh sau:
E = hf
Hiu ng quang in biu hin ba dng: quang in ngoi, quang dn, v
quang in trong, dng th ba l ng k nht i vi s chuyn ha nng lng sng
thnh nng lng in. Hiu ng quang in ngoi xy ra khi nh sng va chm ln
mt b mt kim loi chun b trc, v d cesium, v chuyn ha nng lng lm
bt electron vo khng gian t do gn k b mt . Trong t bo quang in, electron
bt ra b ht bi cc dng, v khi p vo mt hiu in th th mt dng in pht
sinh sau t l tuyn tnh vi cng nh sng ti ln t bo. Hiu ng quang in
ngoi c m t k lng i vi cc vng nng lng cao, v d nh vng ph tia X
v tia gamma, v cc t bo thuc loi ny thng c s dng pht hin v
nghin cu cc hin tng xy ra nhng mc nng lng ny.
Nhiu cht biu hin s thay i ng k dn in khi b ri sng, v tnh
cht quang dn ca chng c th c khai thc ng m cc dng c in, cng
nh nhng ng dng khc. Trong cc cht c dn in cao, nh kim loi, s thay
i dn in c th khng ng k. Tuy nhin, trong cht bn dn, s thay i ny
c th kh ln. V s tng dn in t l vi cng nh sng chm ti cht liu,
nn dng in l mt dng ngoi s tng theo cng nh sng. Loi t bo ny
thng c dng trong nhng b cm bin nh sng thc hin nhng cng vic
nh bt v tt n ng v n chiu sng trong nh.
Hiu ng quang in trong v pin Mt Tri
T bo Mt Tri chuyn ha nng lng nh sng thnh nng lng in, hoc
gin tip bng cch trc tin chuyn n thnh nng lng nhit, hoc qua mt qu

162

trnh trc tip gi l hiu ng quang in trong. Cc loi t bo Mt Tri ph bin nht
da trn hiu ng quang in trong, xy ra khi nh sng ri vo mt cht bn dn hai
lp to ra mt s chnh lch in th, hay hiu in th, gia hai lp. Hiu in th to
ra trong t bo c th iu khin dng in qua mt mch in ngoi c th dng lm
dng c cp in.
Nm 1839, nh vt l Php Edmund Becquerel pht hin thy nh sng chiu
vo hai in cc ging ht nhau t ngp trong mt dung dch dn in yu s to ra
mt hiu in th. Hiu ng ny khng hiu qu lm to ra dng in, v v khng
c ng dng thc t no vo lc , nn n vn ch l mt s hiu k trong nhiu nm.
Vi thp k sau, s quang dn ca selenium c khm ph bi Willoughby Smith
trong lc ng ang kim tra cc cht pht trin cp vin thng di nc. Mt m
t ca t bo quang in selenium u tin c cng b vo nm 1877, v sc hp
dn rt ln thu c t vic hiu ng quang in trong c quan st thy trong cht
rn. Nh pht minh ngi M Charles Fritts ch to c t bo Mt Tri u tin
cu to t bnh xp selenium vo nm 1883, mc d t bo ca ng c hiu chuyn
ha ch khong 1-2%. Cc ng dng thng mi thc dng v cng nghip khng d
dng c mt ngay, v vo u th k 20 (sau pht minh ra bng n in), vic pht
in bng tuabin mi tr nn ph bin. S hng th vi hiu ng quang in trong
nhanh chng b lu m, v a s cc nghin cu trong lnh vc ny tp trung vo vic
iu khin v ng dng dng in.
S hiu bit ton din v hin tng bao hm hiu ng quang in trong khng
c c, mi cho ti khi thuyt lng t c pht trin. Cc ng dng quang in
trong ban u ch yu l cm bin hoc o nh sng, ch khng phi to ra nng lng
in. Tc nhn cn thit cho nghin cu trong lnh vc ny n t m t ca Einstein
v hiu ng quang in v nhng th nghim bui u s dng t bo quang in th
s. T bo Mt Tri thc dng u tin pht sinh t khm ph ra tnh cht quang in
trong cht bn dn silicon pha tp cht. Cc mun Mt Tri ch to bi Phng th
nghim Bell trong nm 1954 c ch to t cc dn xut tng t silicon, v hot
ng hiu sut gn 6%. Vo nm 1960, t bo quang in trong c ci tin t ti
hiu sut 14%, mt gi tr ghi nhn to ra cc dng c hu dng.
Ngy nay, nhng t bo quang in trong thng dng nht u s dng vi lp
silicon pha tp, cng loi cht bn dn c s dng sn xut chip my tnh. Chc
nng ca chng ph thuc vo chuyn ng ca cc thc th mang in gia cc lp
silion xen k. Trong silicon tinh khit, khi nng lng nhn vo (v d, bng cch
lm nng), mt s electron trong cc nguyn t silicon c th thot ra t do khi lin
kt ca chng trong tinh th, li pha sau mt l trng trong cu trc in t ca
nguyn t. Cc electron t do ny chuyn ng ngu nhin qua cht rn tm l trng
khc kt hp v gii phng nng lng tha ca chng. Gi vai tr cc ht mang
in t do, cc electron c kh nng to ra dng in, mc d trong silicon tinh khit
c qu t chng nn mc dng in l khng ng k. Tuy nhin, silicon c th c
ci thin bng cch thm vo nhng tp cht nht nh s lm tng hoc l s lng
electron t do (silicon loi n), hoc l s lng l trng (ch thiu electron, cn gi l
silicon loi p). V c l trng v electrond u lu ng bn trong mng tinh th silicon
c nh nn chng c th kt hp trung ha ln nhau di s tc ng ca mt hiu
in th. Silicon pha tp theo kiu ny c tnh nhy sng s dng trong cc ng
dng quang in trong.

163

Hnh 5. Dng electron v dng in trong t bo Mt Tri

Trong mt t bo quang in trong in hnh, hai lp bn dn silicon pha tp

lin kt st sao vi nhau (xem hnh 5). Mt lp c ci bin c qu s electron t
do (gi l lp n), cn lp kia c iu chnh c qu s l trng (lp p). Khi hai lp
bn dn khc nhau c ghp li ti mt ranh gii chung (gi l tip gip p-n),
electron t do trong lp n i vo lp p nhm lp y cc l trng. S kt hp ca
electron v l trng ti tip gip p-n to ra mt ro cn ngn s electron vt qua tng
thm. Khi s thiu cn bng in t ti iu kin cn bng, mt in trng n nh
c thit lp qua ranh gii phn tch hai lp.
Khi nh sng c bc sng (v nng lng) thch hp chm ti t bo tch lp
v b hp th, electron c t do chuyn ng v mi pha. Nhng electron gn ranh
gii (tip gip p-n) c th bng qua tip gip bi in trng c nh. V electron c
th d dng bng qua ranh gii, nhng khng th quay tr li theo hng khc (chng
li gradient in trng) nn s thu c s bt cn bng in tch gia hai vng cht
bn dn. Nhng electron i vo lp n bi hiu ng khu bit ha ca trng n nh c
xu hng t nhin ri khi lp iu chnh s bt cn bng in tch. Tin v pha
ny, cc electron s i theo ng i khc nu nh c ng i . Bng cch t mt
dng in ngoi m qua cc electron c th quay tr li lp kia, th dng in s
c to ra lin tc chng no m nh sng cn chm ti t bo Mt Tri. Trong cu
trc ca t bo quang in trong, cc lp tip xc kim loi c t vo mt ngoi ca
hai lp bn dn, v cung cp mt ng dn ti mch in ngoi ni hai lp li. Kt
qu cui cng l vic to ra cng sut in thu c trc tip t nng lng nh sng.
Hiu in th to ra bi t bo Mt Tri bin thin theo bc sng ca nh sng
ti, nhng nhng chic t bo tiu biu c ch to s dng ph bc sng rng
ca nh sng ban ngy do Mt Tri cung cp. Lng nng lng to ra bi t bo ph
thuc vo bc sng, vi nhng bc sng di pht ra t in hn nhng bc sng
ngn. V nhng t bo hin c thng thng to ra hiu in th ch khong bng vi
t bo n flash, nn cn phi ghp hng trm, hoc thm ch hng ngn t bo li
to ra in cho nhng ng dng cn thit. Mt s xe t chy bng nng lng Mt
Tri c ch to v hot ng thnh cng tc cao qua vic s dng mt s
lng ln cc t bo Mt Tri. Nm 1981, kh cu Solar Challenger c bc 16.000
t bo Mt Tri, to ra cng sut hn 3000 watt, bay qua eo bin Anh ch iu
khin bng nh sng Mt Tri. Nhng k cng gy hng th nh th ny lm tng
thm vic s dng ngun nng lng Mt Tri. Tuy nhin, vic s dng cc t bo

164

Mt Tri vn cn trong thi k cha chn, v ngun nng lng ny vn ch mi

gii hn trong nhng dng c yu cu cng sut thp.
Cc t bo quang in trong hin nay s dng nhng tin b mi nht trong lnh
vc cht bn dn silicon pha tp chuyn ha trung bnh 18% (t gi tr ln nht vo
khong 25%) nng lng nh sng ti thnh dng in, so vi 6% i vi nhng t
bo sn xut trong thp nin 1950. Ngoi nhng ci tin v hiu sut, ngi ta cng
ngh ra nhng phng php mi sn xut nhng t bo t tn km hn so vi nhng
t bo ch to t silicon n tinh th. Nhng ci tin nh th bao gm cc mng mng
silicon tng trng trn nhng bnh xp silicon a tinh th t t hn nhiu. Silicon
khng kt tinh cng c th vi mt s thnh cng, khi cho bc hi cc mng silicon
mng ln cht nn thy tinh. Nhng cht khc ngoi silicon, nh gallium arsenide,
cadmium telluride, v ng indium diselenide, ang c nghin cu v nhng tim
nng ca chng cho cc ng dng t bo Mt Tri. Gn y, cc mng mng titanium
dioxide c pht trin cho vic ch to t bo quang in trong tim nng. Nhng
mng trong sut ny c bit hp dn v chng cng c th thc thi nhim v kp nh
nhng cnh ca s.
Nng lng Mt Tri th ng v nng lng Mt Tri ch ng
Mc d cc t bo Mt Tri chuyn ha trc tip nh sng thnh nng lng
in, nhng nhng phng tin gin tip cng c th s dng nh sng to ra nng
lng di dng nhit. Nhng c cu ny c th chia thnh hai loi: cc h nng lng
Mt Tri th ng v ch ng. Cc h th ng ph thuc vo s hp th nhit m
khng lin quan ti chuyn ng c hc. Ly v d, l Mt Tri khng g hn l mt
ci hp cch nhit vi thy tinh bao ngoi v bn trong mu en, c th t ti nhit
qu 100 C di nh sng Mt Tri mnh, trc tip. Nhit ny c th dng un
nu thc n, v nhng nc ang pht trin hoc nhng khu vc c ngun nhin liu
hn ch, y l mt cng c n gin c th mang li s ci thin ng k cho cht
lng cuc sng.
Cc h nng lng Mt Tri ch ng thng da trn vic s dng nh sng
Mt Tri un nng mt cht lng, sau dn dng cht lng nng ti mt khu vc
khc cn n n. Nhng h nc nng quy m nh p ng c nhu cu nc tm v
git gi mt ni trn th gii. Nhng dng c n gin cu to gm ng dn nc
mu en kp gia cc a thy tinh, v c cch nhit gom gp cng nhiu nhit
cng tt. Cc h ch ng quy m ln s dng cc tia gng hi t nh sng vo
mt my thu trung tm, c th l mt ni un to ra hi nc lm quay tuabin. Nhng
trm pht in Mt Tri s dng vi trm, hoc vi ngn chic gng parabol c th
to ra hi nc t dng nc bm qua my thu pht ra hng chc megawatt in
trong hng gi lin vo ban ngy c nng.
S chuyn ha nng lng Mt Tri thnh nhin liu chy Hydrogen
Mc d nng lng Mt Tri tn ti thuc dng ngun v tn, c sn, khng
phi mua bn (v khng c), nhng s chuyn ha nng lng nh sng t Mt Tri
c lin quan ti hng lot vn gii hn kht khe nhng ng dng c hiu qu.
Trng hp ng thm mun nht s l vic ngh ra mt c ch chuyn ha nng
lng Mt Tri thnh dng chc chn v di ng c th d dng truyn ti i ti nhng
ni xa. Nhiu n lc nghin cu ang nhm ti vic s dng nng lng Mt Tri tp

165

trung thu c nhit cao cn thit iu khin cc phn ng ha hc khc nhau,

thng s dng cht xc tc ha hc to ra nhng kt hp khc nhau ca nhin liu
kh c th d dng tch tr v chuyn ch. Mt s kh nng hin ang ha hn, nhng
a s cc nh chuyn mn trong lnh vc chuyn ha nng lng u ng rng
nhin liu cui cng ly t s chuyn ha nng lng Mt Tri chnh l hydrogen.
Nhu cu s dng hydrogen lm nhin liu hin ang trn ngp. Hydrogen phn
t cu to t nguyn t nh nht trong v tr, v c th d dng tch tr v vn chuyn.
Hn na, hydrogen c th ly t nc vi oxygen l sn phm duy nht. Khi hydrogen
chy, n kt hp vi oxygen trong khng kh to ra nc tr li, do c th ti to
ngun vt liu. iu quan trng nht l trong sut chu trnh gii phng nng lng
dng c th s dng c, khng c bc trung gian no sinh ra nhng cht c ng
k. Cng nh Mt Tri tip tc to ra nng lng nh sng ca n, ngun hydrogen l
v tn. Hin nay, hydrogen c s dng ch yu l nhin liu tn la (di dng cc
t bo nhin liu xc tc nh minh ha trong hnh 6) v l thnh phn ca mt s qu
trnh cng ngh ha hc. Tuy nhin, vi nhng ci tin thu c gn y, nguyn t
nh nht ny c th s p ng mi nhu cu v in v vn chuyn ca loi ngi.

Hnh 6. T bo nhin liu hydrogen

Mc d hydrogen c th sn xut trc tip t nc, nhng yu cu phi cp

mt s nng lng vo thc hin vic tch n khi oxygen. Mt phng php iu
khin phn ng l s dng dng in trong mt qu trnh gi l in phn, v nh
sng Mt Tri c th c s dng pht ra dng in cho s chuyn ha . S
in phn bao hm mt phn ng oxy ha kh, trong dng in truyn qua mt cp
in cc trong nc, sinh ra cht kh hydrogen v oxygen hai in cc. Mt hng
kh d khc cho vic sn xut hydrogen l tp trung nh sng Mt Tri nhit
cao gy ra s phn li nhit ca nc thnh cc thnh phn oxygen v hydrogen ca
n, sau c th tch chng ra.
Cui cng, mt phng php tch nc tinh vi hn na lm pht sinh phn t
hydrogen tht ng thm kht. Mt k thut m t s phn tch thu c l khai thc
nng lng Mt Tri qua cc phn ng ha hc theo kiu tng t nh qu trnh
quang hp s dng bi cy xanh v vi khun. Khi chng phi ra trc nh sng Mt
Tri, thc vt cha chlorophyll mu xanh lin tc tch cc phn t nc, gii phng
oxygen v kt hp hydrogen vi carbon dioxide to ra ng. Nu phn u ca qu

166

trnh ny, hoc mt qu trnh tng t, c th m phng li, th s thu c ngun

cung cp hydrogen v tn, iu khin bng ngun nng lng Mt Tri.
Mt c gng quan trng na l tp trung pht trin s quang hp nhn to,
mc c bn, c th m t l s phn tch in tch kh quang ti mt phn cch gii
hn phn t. Mt trong nhng mc tiu nhiu tham vng nht ca nghin cu ny l
pht trin cc enzym iu khin bng nh sng, v c in t hc quy m phn t,
bao gm s chuyn ti cc ht mang in p ng li nh sng v hot ng ha hc.
Mt i tng khc ca nghin cu ny l vic sn xut cc cht theo cng ngh sinh
hc, nh cc enzym v sc t. Trong nhng nm gn y, vi khun v cc sinh vt
tng t lm thoi ha du c s dng khc phc cc v trn du. Hin nay,
cc nh khoa hc ang c gng hon thin phng php s dng sinh vt sng v sinh
trng nh nng lng Mt Tri cho nhng mc ch a dng thuc cng ngh sinh
hc, v d nh ty sch cc ngun cp nc b nhim.
Di nhng iu kin nht nh, to c th b kh mt chui quang hp bnh
thng ca chng mt giai on nht nh v sn sinh mt lng ln hydrogen.
Bng cch ngn cn cc t bo khi nhin liu tr cho s chy lc thng thng, to c
th b buc phi kch hot mt l trnh trao i cht khc mang n kt qu l vic sn
sinh ra lng ng k hydrogen. Khm ph ny lm tng thm hi vng rng mt ngy
no nhin liu hydrogen c th sn xut t nh sng Mt Tri v nc thng qua
qu trnh quang hp bng cc phc hp quang ha quy m ln. Nhng nghin cu gn
y cho thy vi khun i dng cha sc t hp th nh sng proteorhodopsin, cho
php chng chuyn ha nh sng Mt Tri thnh nng lng t bo m khng ph
thuc chlorophyll. Khm ph ny lm tng thm kh nng s dng cc vi khun d
thao tc, nh E.coli, trong my pht nng lng iu khin bng nh sng c hng lot
ng dng trong c vt l hc v khoa hc v s sng.
ng dng chp nh quang in t:
S chuyn ha nh sng thnh tn hiu in
Mt trong nhng ng dng thng dng nht ca hiu ng quang in l trong
cc dng c dng pht hin photon mang thng tin v hnh nh trong camera, knh
hin vi, knh thin vn v nhng dng c ghi nh khc. Vi s pht trin ca cng
ngh ghi nh k thut s, s tin b nhanh chng xut hin trong cng ngh dng
chuyn ha nh sng thnh tn hiu in c ngha. Mt vi loi detector nh sng
ang c s dng ph bin. Mt s thu nhn cc tn hiu c thng tin hnh nh m
khng phn bit khng gian, cn mt s khc l nhng detector cc b bt ly hnh
nh trc tip hn vi thng tin khng gian v cng kt hp. Cc detector nh sng
da trn hiu ng quang in gm cc ng nhn quang, cc diode quang thc, dng c
tch in kp, b phn khuch i hnh nh, v cc b cm bin quang bn dn oxide
kim loi b chnh (CMOS). Trong s ny, dng c tch in kp c dng rng ri
nht cho cng vic ghi nh v pht hin, v do c s dng ph bin nht. Nguyn
tc hot ng ca n cng l c s cho nhim v ca cc loi detector khc.
Dng c tch in kp (CCD) l mch tch hp trn nn silicon gm mt ma
trn, hay mt dy, dy c cc diode quang hot ng bng cch chuyn ha nng
lng nh sng di dng photon thnh in tch. Mi diode quang trong dy hot
ng theo nguyn tc tng t nh t bo quang in trong, nhng trong CCD, cc
electron pht ra bi tng tc ca photon vi nguyn t silicon c lu tr trong mt

167

ging th v sau c th truyn qua chip, qua thanh ghi, ri i ra ngoi ti b phn
khuch i. Hnh 7 minh ha cu trc ca mt CCD in hnh.

Hnh 7. Cu to ca dng c tch in kp

CCD c pht minh vo cui thp nin 1960 bi nh khoa hc nghin cu ti

Phng th nghim Bell, ngi lc u mang tng v mt loi mch in nh mi
dng cho my tnh. Nhng nghin cu sau cho thy rng dng c , v kh nng
truyn in tch ca n v phn ng in ca n vi nh sng, cng s c ch cho
nhng ng dng khc nh x l tn hiu v ghi nh. Nim hi vng ban u v mt dng
c nh mi hon ton tan bin, nhng CCD ni ln l mt trong nhng ng c vin
hng u cho cc detector ghi nh in t dng cho mi mc ch, c kh nng thay
th phim trong lnh vc ghi nh k thut s, c cho mc ch ph dng ln trong cc
lnh vc chuyn mn nh k thut chp nh hin vi k thut s.
Ch to trn cht nn silicon ging ht nh cc mch tch hp khc, CCD c
x l trong mt chui in nh lit phc tp gm khc acid, cy ion, lng mng mng,
kim loi ha v th ng ha vch r cc nhim v khc nhau bn trong dng c.
Cht nn silicon c pha tp in hnh thnh silicon loi p, mt cht trong ht
mang in ch yu l cc l trng tch in dng. Khi mt photon t ngoi, kh kin,
hoc hng ngoi va chm vi mt nguyn t silicon nm trong hoc gn diode quang
CCD, n s lun to ra mt electron t do v mt l trng gy ra bi s vng mt
tm thi ca electron trong mng tinh th silicon. Electron t do sau c gom vo
mt ging th (nm su bn trong silicon, trong mt khu vc gi l lp suy vong), cn
l trng buc phi ri khi ging v cui cng b chim ch trong cht nn silicon.
Tng diode quang cch in vi cc lng ging ca chng bng mt rnh dng, hnh
thnh bng cch cho khuch tn cc ion boron qua mt mt lc vo cht nn silicon
loi p.
c im kin trc ch yu ca CCD l mt dy ln chui thanh ghi lch ch
to c lp polysilicon pha tp dn in xp theo chiu thng ng phn tch vi cht
nn bn dn silicon bng mt mng mng cch in silicon dioxide. Sau khi electron
c thu gom vo mi diode quang ca dy, mt in th c p vo lp in cc
polysilicon (gi l cc cng) lm thay i th tnh in ca silion nm bn di. Cht
nn silicon nm ngay di in cc cng khi tr thnh mt ging th c kh nng

168

thu gom cc electron pht ra cc b do nh sng ti gy ra. Cc cng ln cn gip giam

gi electron trong ging th bng cch hnh thnh vng th cao, gi l hng ro th,
bao quanh ging. Bng cch iu chnh hiu in th t vo cng polysilicon, chng
c th c xu hng hoc l hnh thnh mt ging th, hoc l hng ro th in tch
tch hp c thu thp bi diode quang.
Sau khi c ri sng bng photon ti trong thi k gi l s tch hp, ging th
trong dy diode quang CCD tr nn y electron to ra trong lp suy vong ca cht
nn silicon. in tch tr trong mi ging phi c c li theo mt phng php c
h thng. Nhng php o in tch lu tr ny c hon thnh bng s kt hp di
chuyn chui v song song ca in tch tch gp n mt nt ra ti ra chp, ni n kt
ni vi b khuch i ngoi. Tc truyn in tch song song thng hon
thnh trong thi gian tch hp in tch cho hnh nh tip theo.
Sau khi thu gom vo ging th, electron di ch song song, mi ln mt hng,
bng mt tn hiu pht ra t ng h thanh ghi dch ng. ng h thanh ghi dch
ng hot ng theo chu k, lm thay i in th trn cc in cc xen k ca cng
thng ng lm di chuyn in tch tch gp qua CCD. Sau khi i qua dy cng
thanh ghi dch song song, cui cng in tch chm ti mt hng cng c bit gi l
chui thanh ghi lch. Ti y, cc gi electron biu din mi pixel b dch ngang trong
chui, di s iu khin ca ng h thanh ghi dch ngang, v pha b khuch i
ngoi v ra khi chip. Mt CCD tiu biu ch c mt b khuch i c li nm gc
ca ton b dy diode quang. Trong b khuch i ra, cc gi electron ghi nhn lng
in tch to ra bi cc diode quang lin tip t tri sang phi trong mt hng bt u
vi hng th nht v tip tc cho ti ht. iu ny to ra mt s qut mnh tng t
ca in tch quang pht t ton b dy hai chiu ca cc nguyn t cm bin diode
quang.
S chuyn ha nng lng thnh nh sng
V ln v tnh rng khp ca nh sng v nng lng Mt Tri chm ti Tri
t, nn s chuyn ha ngc li t cc dng nng lng khc thnh nh sng dng
nh l khng quan trng. Tuy nhin, nhng bc hnh chp mi y t phi thuyn v v
tinh ca Tri t vo ban m cho thy nhng khu vc dn c ng c, loi ngi
thnh cng trong vic to ra mt lng ng k nh sng bng cch chuyn ha
ngun nng lng in (hnh 8). Nhng qu trnh t nhin khc cng xy ra lm pht
sinh nh sng, thng i cng vi nhit. D cho xy ra t nhin hay l c s h tr
kho lo ca con ngi, nh sng c th pht ra t cc c ch chuyn ha nng lng
c hc, ha hc, v in hc. Hnh 8 l mt nh ghp t hng trm tm nh chp Tri
t t v tinh. nh sng t cc ngun nhn to m t r rng cc trung tm dn c
chnh Bc M v Ty u, nh minh ha trong hnh.

169

Hnh 8. nh chp Tri t ban m nhn t v tinh

Ti mt s thi im trong qu kh xa xi, loi ngi hc c cch s

dng la theo kiu c li. Nhng ngn la pht sng c kh nng mang li ngun sng
nhn to u tin, v nhng ngn la t nhin ny vn c duy tr lm ti sn qu
trong thi gian di. Nu mt ngn la tt, th mt ngun la mi phi c tm thy
bng cch sn tm v thu thp. Thnh cng sm nht trong vic c to ra la l kt
qu ca vic sn sinh nhit v than hng t ma st khi c cc que ci vo nhau, hoc
le tia la in bng cch c nhng hn hoc khong vt nht nh vi nhau,
chng lm bc chy mt s cht liu d bt la t gn . Ngi La M bit cch
s dng uc tm nha lm ngun sng di ng t hn 2000 nm trc. La khng
phi ch c ch, m cn c ngha biu trng to ln trong nhiu nn vn ha s khai v
trong thn thoi ca h. Bt u t truyn thng Hy Lp c i, cc k th vn hi
Olympic ngy nay vn gi tinh thn mang la t Hy Lp ti a im t chc s
kin.
Loi ngi s dng s chy ca mt s dng nhin liu kt hp vi oxygen
trong khng kh cung cp la (cng nh nhit) trong hng nghn nm tri, v mt
hng tin b khng th trnh c sau l vic tm kim nhng ci tin c v chc
nng v an ton. Sau khi ngi ta bit rng m ng vt v du thc vt chy vi
ngn la mu vng chi, c nhu cu ln v nhng loi du ny, v phn nhiu trong
s c ly t ng vt bin, v d nh c voi v hi cu. Vic t chy du kh
kim sot, v phi thm bc vo n iu khin tc chy v ngn cn nguy him
v ngn la chy bng ln. n du c bit l s dng hn 10.000 nm. Nn l
mt m phng ca n du, cung cp nhin liu dng rn, tin li hn. Nhng cy
nn sm nht s dng m ng vt hoc sp ong, cn nhng cy nn hin i ch yu
cu to t parafin chit t du m. S pht trin hn na trong vic s dng la mang
li nh sng xy ra trong th k 19, khi nhng ngn n kh tr nn c s dng rng
ri cc thnh ph v th.
Dim c s dng t chy cc cht d bt la khc s dng phn ng ha
hc to ra la. Que dim thng ph hp cht phosphore bt la trong s c mt
ca oxygen khi chng c lm nng bng ma st qua vic c xt ln mt mt mi
mn. Ci gi l dim an ton phi thp sng bng cch c xt ln mt b mt c bit,
v s khng bt la khi v tnh c xt vi cc b mt khc. Hp cht ha hc trong u
dim v b mt c xt kt hp to ra tia la in lc u khi ng mt phn ng ha
hc dn ti s chy ca que dim.

170

S chuyn ha nng lng in thnh nh sng bt u tr thnh thc t trong

nhng nm 1800 vi s pht trin n h quang. Nhng n ny hot ng bng cch
to ra mt dng in phng qua mt khe gia hai que than, to ra mt cung sng chi
duy tr lin tc. Mc d chng c kh nng pht ra nhiu nh sng hn nhng ngn nn
c k hoc phng php n kh, nhng n h quang yu cu duy tr lin tc v l
ngn la nhiu ri ro. Nm 1879, c Joseph Swan Anh, v Thomas Edison M, u
chng minh c n in s dng dy tc carbon nung nng bng dng in hn kn
trong bng thy tinh ht chn khng mt phn. V bng thy tinh ca nhng ngn
n ny c bm ti trng thi chn khng mt phn, v cha rt t oxygen, nn dy
tc s khng bt la, nhng s rt nng v sng rc r.
n in hin i s dng ba qu trnh khc nhau to ra nh sng t nng
lng in cung cp cho chng. n nng sng chun, ly trc tip t cc mu ban
u ca nhng nm 1800, ngy nay ch yu s dng dy tc volfram trong mt cht
kh tr, v pht ra nh sng bng hiu ng in tr lm cho dy tc nng ln khi c
dng in chy qua. n hunh quang l loi nng lng hiu qu hn pht ra nh
sng t s ri sng hunh quang ca phosphor ph b mt bn trong ca ng thy
tinh. Lp ph phosphor b kch thch pht hunh quang bng bc x cc tm pht ra
khi dng in truyn qua cht kh trong ng. Loi n th ba c dng ph bin l
n hi, chng hp nht cc cht kh nh thy ngn hoc natri pht ra nh sng kh
kin khi dng in chy qua th tch kh. Nhng n ny c th c p sut cao hoc
thp a dng, v pht ra nh sng c c trng ph ph thuc vo cht kh v nhng
cht khc hp nht trong n.

Hnh 9. Pht in bng nhit hch

C l qu trnh c bn nht chuyn ha nng lng thnh nh sng tng t

nh ngun nhit v nh sng ca Mt Tri, l qu trnh nhit hch ht nhn. Cc
nh khoa hc c th to ra phn ng nhit hch ch trong khong chng na th k nay,
nhng nhng phn ng nh th v ang xy ra lin tc trong v tr hng t nm
nay. Nhit hch l qu trnh trong hai ht nhn nguyn t nh va chm nhau hnh
thnh nn mt ht nhn nng hn (xem hnh 9). Ht nhn thu c c khi lng nh
hn tng khi lng ca hai ht nhn hp nhn, v khi lng b mt chuyn ha

171

thnh nng lng, ph hp vi phng trnh tng ng khi lng/nng lng ca

Einstein. Phn ng nhit hch l ngun pht nng lng ca a s cc sao, k c Mt
Tri ca chng ta. Nh vy, s m p ca Mt Tri v nh sng ca n l sn phm
ca s nhit hch ht nhn, hnh thnh nn c s cho tt c s sng trn Tri t.
Khi mi hnh thnh, mt ngi sao cha hydrogen v helium c th c to ra
trong v tr nguyn thy. Ht nhn hydrogen tip tc va chm, to nn ht nhn
helium, ri chng li va chm to nn nhng ht nhn nng hn, v c th, trong chui
phn ng tng hp ht nhn. S hp nhn ca cc ng v hydrogen khc nhau thnh
ng v helium to ra nng lng gp hng triu ln mt phn ng ha hc thng
thng. Phn ng c bn ny khin Mt Tri s tip tc soi sng mi cho n khi
ngun hydrogen gn nh cn kit v Mt Tri tin ha thnh mt sao knh , tng
kch thc nhn chm Tri t v cc hnh tinh nhm trong.
Nhng th nghim u tin ca con ngi vi s nhit hch ht nhn a ti s
pht trin bom khinh kh. Nghin cu ang c tin hnh hin nay c th mang li
nhng ng dng c ch hn cho vic s dng phn ng nhit hch kim sot c lm
ngun pht in sch, khng t tin. Nhng tnh ton v tc m Mt Tri s dng
ngun hydrogen ban u ca n cho thy chng ta c th ch cn c khong 5 t nm
na tha hng ngun nng lng ny v nghin cu s nhit hch. Hi vng rng
khong thi gian ny l di.

172

TNG QUAN V LASER

Trong nhng b phim khoa hc vin tng ni ting hi thp nin 1950, cc
con qui vt thng c miu t c kh nng pht ra nhng tia sng gy cht ngi t
i mt ca chng (xem hnh 1), nhng cho ti khi pht minh ra laser th cc chm
nng lng mnh lit v tp trung nh th cng ch l tng tng m thi. Ngy nay,
ngi ta c th sa i, thm d, hay ph hy vt cht bng cch s dng cc bc x
tp trung cao pht ra t cc ngun nng lng gi l laser. Hu nh tt c nh sng m
chng ta nhn thy hng ngy, t nh sng Mt Tri, cc v sao, cc bng n nng
sng v n hunh quang, cho n cc b ti vi, u xy ra t pht khi cc nguyn t v
phn t t gii phng nng lng tha ca chng.

Hnh 1. Qui vt mt laser ca thp nin 1950

nh sng t nhin v nh sng nhn to thng thng c pht ra bi s thay

i nng lng cc mc nguyn t v phn t xy ra m khng cn c s can thip
t bn ngoi. Tuy nhin, loi nh sng th hai tn ti v xy ra khi nguyn t hay phn
t vn gi nng lng d tha ca n cho n khi b cng bc phi pht ra nng
lng di dng nh sng. Laser c ch to to ra v khuch i dng nh sng
cng bc ny thnh cc chm cng mnh v tp trung. Laser l t vit tt ca
Light Amplification by the Stimulated Emission of Radiation (Khuch i nh sng
bng s pht bc x cng bc). Tnh cht c bit ca nh sng laser khin cho k
thut laser tr thnh mt cng c thit yu trong hu nh mi mt i sng hng ngy,
nh vin thng, gii tr, sn xut v y khoa.
Albert Einstein tnh c t bc u tin trong s pht trin laser vi vic
nhn thy c kh nng c hai loi pht x. Trong mt bi bo cng b nm 1917, ng
l ngi u tin xut s tn ti ca pht x cng bc. Trong nhiu nm, cc nh
vt l cho rng s pht x t pht ca nh sng l hnh thc kh d v tri nht, v bt
c s pht x cng bc no cng u phi yu hn nhiu ln. Mi n sau Th chin
th hai, ngi ta mi bt u tm kim nhng iu kin cn thit cho s pht x cng
bc chim u th, v lm cho mt nguyn t hay phn t kch thch nguyn t hay
phn t khc, to ra hiu ng khuch i nh sng pht x.
Mt nh khoa hc ti trng i hc Columbia, Charles H. Townes, l ngi
u tin thnh cng trong vic khuch i bc x cng bc hi u thp nin 1950,
nhng nghin cu ca ng tp trung vo cc sng viba (c bc sng di hn nhiu so
vi bc sng nh sng kh kin), v ng t tn cho dng c ca mnh l maser. Cc

173

nh khoa hc khc theo chn ng ch to maser thnh cng, v mt lng ng k cc

n lc tp trung vo c gng to ra bc x cng bc cc bc sng ngn hn.
Nhiu khi nim c s cho s ra i ca laser c pht trin cng khong thi gian
, cui thp nin 1950, bi Townes v Arthur Schawlow (thuc Phng th nghim
Bell) v bi Gordon Gould trng i hc Columbia. Gould i thng ti vic ng k
bng sng ch ch khng cng b tng ca mnh, v mc d ng c cng nhn l
ngi t ra t laser, nhng cng phi mt gn 30 nm sau ng mi nhn c mt
vi bng sng ch. Vn c s bt ng v ngi xng ng c cng nhn cho khi
nim laser. Hai ngi X Vit, Nikolai Basov v Aleksander Prokhorov, cng chia gii
Nobel vt l nm 1964 vi Townes cho nghin cu tin phong ca h v cc nguyn l
nn tng cho maser v laser. Schawlow th chia gii Nobel vt l nm 1981 cho nghin
cu ca ng v laser.
Vic cng b cng trnh ca Schawlow v Townes kch thch mt n lc to ln
nhm ch to mt h laser hot ng c. Thng 5/1960, Theodore Maiman, lm vic
ti Phng nghin cu Hughes, ch to c mt dng c bng thi ruby tng hp,
c cng nhn l laser u tin. Laser ruby ca Maiman pht ra cc xung nh sng
kt hp cng mnh c bc sng 694 nanomet, trong mt chm hp c mc
tp trung cao, kh tiu biu cho nhng c tnh biu hin bi nhiu laser hin nay.
Laser u tin dng mt thi ruby nh c hai u m bc phn x nh sng, bao
quanh bi mt n flash xon c, v nh cm trong tay. iu th v l nh nhip
nh c Phng th nghim Hughes y quyn qung co pht minh mi cho rng
laser thc t qu nh v chp Maiman trong t th vi laser ln hn mi n sau ny
vn khng hot ng c. Bc nh chp Maiman cng vi laser honh trng hn
vn c lu truyn v s dng trong nhiu n phm.
Mc d laser pht ra nh sng kh kin l ph bin nht, nhng cc nguyn l c
bn c th p dng c cho nhiu vng ph in t. S pht x cng bc u tin
thu c trong vng vi ba ca ph in t, nhng hin nay laser c mt trn th trng
cn pht ra nh sng cc tm v hng ngoi, v tin b ang c thc hin theo
hng to ra laser trong vng ph tia X. Cc laser thc t c s dng hin nay c
cng sut pht t di 1 miliwatt cho n nhiu kilowatt, v mt s to ra c nghn t
watt trong nhng xung cc ngn. Hnh 2 cho thy mt s loi laser in hnh, c kch
thc c v ng dng rng ri. Cc phng th nghim thuc qun i v phng th
nghim khc ch to c nhng thit b laser chim c mt ta nh, trong khi
nhng laser ph bin nht s dng dng c bn dn kch thc bng mt ht ct.
hiu c cc nguyn l c bn ca laser, iu cn thit l phi gii thch
cch thc bc x cng bc c to ra v khuch i. Nguyn l u tin trong s cc
nguyn l ny l cn thit, bi v laser vn d l mt dng c c lng t v bn cht
lng t ca nng lng phi c k n gii thch hot ng ca laser. Vt l c
in cho rng nng lng c th bin thin lin tc v u n, v cc nguyn t v
phn t c th c bt k lng nng lng no. Cng trnh nghin cu ca Einstein, ci
tr thnh cha kha cho s pht trin ca c hc lng t, cho rng nng lng tn ti
trong tng n v gin on, hay lng t, v cc nguyn t v phn t (v do l
mi i tng khc) b hn ch ch c nhng lng nng lng gin on nht nh.

174

Hnh 2. Mt s loi laser thng dng

Thm mt vi khi nim na cng cn thit hiu c hot ng laser, bt
u l photon v mc nguyn t v xut pht t nguyn tc lng t ha:
S lng t ha nng lng trong nguyn t lm cho nguyn t c cc mc
nng lng gin on.
S chuyn t mc nng lng ny sang mc nng lng khc phi xy ra
cng vi s pht x nh sng.
Mt s loi chuyn trng thi xy ra v nh hng n lng nng lng
trong s chuyn .
S pht x t pht v cng bc c th xy ra do s chuyn mc nng
lng.
o ln mt gia cc mc nng lng phi thu c khuch i s
pht bc x cng bc.
Nu nh nguyn t hay phn t nm mt trng thi nng lng cao hn trng
thi thp nht, hay trng thi c bn, n c th t pht ri xung mc nng lng thp
hn m khng cn kch thch t bn ngoi. Mt kt qu c th xy ra ca s ri lm
gim trng thi nng lng l gii phng nng lng d tha (bng vi s chnh lch
gia hai mc nng lng) di dng mt photon nh sng. Nguyn t hay phn t kch
thch c mt thi gian pht x c trng, l thi gian trung bnh m chng vn gi
c trng thi nng lng kch thch cao hn trc khi ri xung mc nng lng
thp hn v pht ra photon. Thi gian pht x l mt nhn t quan trng trong vic to
ra pht x cng bc, loi pht x th hai m Einstein nu ra.
Cn trng thi kch thch, nu nguyn t c ri vi photon n c cng
nng lng chnh xc nh nng lng m s chuyn trng thi c th xy ra t pht,
nguyn t c th b cng bc bng photon n quay tr li trng thi nng lng
thp hn v ng thi pht ra mt photon c cng nng lng chuyn trng thi. Mt
photon ring l tng tc vi mt nguyn t b kch thch do c th to ra hai
photon pht x. Nu cc photon pht x c xem l sng, th s pht x cng bc s
dao ng cng tn s vi nh sng ti, v cng pha (kt hp), kt qu l lm khuch

175

i cng ca nh sng ban u. Hnh 3 minh ha s pht x t pht (a) v cng

bc (b) vi hai sng kt hp nh trng hp th hai trn.

Hnh 3. Cc qu trnh t pht v cng bc

Vn quan trng nht trong vic thu c pht x laser cng bc l di
nhng iu kin cn bng nhit ng lc hc bnh thng, mt , hay s nguyn t
hoc phn t mi mc nng lng, khng thun li cho s pht x cng bc. Do
cc nguyn t v phn t c xu hng t ri xung cc mc nng lng thp hn nn
s nguyn t hay phn t mi mc s gim khi nng lng tng. Tht vy, di
nhng iu kin bnh thng, i vi mt s chuyn mc nng lng ng vi mt
bc sng quang in hnh (vo bc 1 electron-volt), t s ca s nguyn t hay phn
t trng thi nng lng cao hn v s nguyn t hay phn t trng thi c bn
thp hn c l l 1017. Ni cch khc, hu nh tt c cc nguyn t hay phn t vo
trng thi c bn i vi s chuyn mc nng lng nh sng kh kin.
Mt l do khin s pht x cng bc kh thu c tr nn hin nhin khi xem
xt cc s kin c kh nng xy ra quanh s phn hy ca mt electron t mt trng
thi kch thch vi s pht x nh sng sau v t pht. nh sng pht x c th d
dng kch thch s pht x t cc nguyn t b kch thch khc, nhng mt s c th
gp phi nguyn t trng thi c bn v b hp th ch khng gy ra pht x (hnh
3c). Do s nguyn t trng thi kch thch t hn nhiu so vi s nguyn t trng
thi c bn nn photon pht x c kh nng b hp th nhiu hn, b li th s pht x
cng bc cng khng ng k so vi pht x t pht ( trng thi cn bng nhit
ng lc hc).
C ch lm cho pht x cng bc c th ln t l phi c s nguyn t trng
thi kch thch nhiu hn s nguyn t trng thi nng lng thp hn, sao cho cc
photon pht x c kh nng gy kch thch pht x nhiu hn l b hp th. Do iu
kin ny l nghch o trng thi cn bng ban u nn n c gi l s o ln mt
. Min l c nhiu nguyn t trng thi nng lng cao hn so vi trng thi
nng lng thp hn, th pht x cng bc s ln t v ta thu c dng thc photon.
Photon pht x ban u s kch thch s pht x ca nhiu photon hn, nhng photon
ny sau li kch thch s pht x ra nhiu photon hn na, v c th tip din. Kt
qu l dng thc photon tng ln, nh sng pht x c khuch i. Nu s o ln

176

mt chm dt (dn c trng thi c bn tr nn ln t) th pht x t pht s tr li

l qu trnh ch yu.
Vo khong thi gian Einstein xut tng, a s cc nh vt l tin rng bt
c iu kin no khng phi trng thi cn bng nhit ng lc hc u khng bn
v khng th c duy tr lin tc. Mi n sau Th chin th hai, ngi ta mi xem
xt n cc phng php to ra s o ln mt cn thit duy tr pht x cng
bc. Cc nguyn t v phn t c th chim gi nhiu mc nng lng, v mc d mt
s s chuyn trng thi c kh nng xy ra hn so vi mt s s chuyn trng thi
khc (do cc quy lut ca c hc lng t v v nhng l do khc), nhng s chuyn
trng thi c th xy ra gia bt k hai mc nng lng no. Yu cu ti thiu cho s
pht x cng bc v khuch i, hay hot ng laser, l t nht phi c mt trng thi
nng lng cao hn c dn c nhiu hn mt trng thi nng lng thp hn.
S o ln mt c th c to ra qua hai c ch c bn: hoc l to ra d
tha s nguyn t hay phn t mt trng thi nng lng cao, hoc l lm gim dn
s mt trng thi nng lng thp. Cng c th chn mt h khng bn mc nng
lng thp, nhng i vi hot ng laser lin tc, phi ch va lm tng dn c
mc cao va lm gim dn c mc thp. Nu qu nhiu nguyn t hay phn t tch
t mc nng lng thp th s o ln mt s khng cn v hot ng laser dng
li.
Phng php thng dng nht to ra s o ln mt trong mi trng laser l
cp thm nng lng cho h kch thch cc nguyn t hay phn t ln mc nng
lng cao. Cch cp nng lng n gin bng cch dng nhit khuy ng mi
trng khng (di iu kin cn bng nhit ng lc hc) to ra s o ln mt
, do nhit ch lm tng nng lng trung bnh ca cc ht, ch khng lm tng s
loi trng thi kch thch tng i so vi trng thi thp. T s ca s nguyn t hai
mc nng lng (1 v 2) di trng thi cn bng nhit ng lc hc c cho bi
phng trnh sau:
N2/N1 = exp[- (E2 - E1) / kT]
trong N1 v N2 tng ng l s nguyn t mc 1 v mc 2, E1 v E2 l nng
lng ca hai mc, k l hng s Boltzmann, T l nhit kelvin. Nh c ch r
trong phng trnh, trng thi cn bng nhit ng lc hc, N2 ch c th ln N1 nu
nh nhit l mt s m. Trc khi nghin cu m t hot ng maser v laser c
cng b, cc nh vt l thng xem s o ln mt l nhit m, l t ch
nhng iu kin khng trng thi cn bng nhit ng lc hc khng c mong i
l s c duy tr lin tc.
to ra s o ln mt cn thit cho hot ng laser, cc nguyn t hay
phn t phi b kch thch c chn lc ln nhng mc nng lng c bit. nh sng
v dng in l c ch kch thch c chn ca a s laser. nh sng hoc cc
electron c th cung cp nng lng cn thit kch thch cc nguyn t hay phn t
ln cc mc nng lng cao c chn, v s truyn nng lng khng i hi a
cc electron trc tip ln mc nng lng cao no ca s chuyn trng thi laser.
Mt s phng php khc c th phc tp hn, nhng chng thng to ra hot ng
laser tt hn. Mt phng php thng c s dng l kch thch nguyn t hay phn
t ln mc nng lng cao hn cn thit, sau n s ri xung mc laser cao. Kiu
kch thch gin tip c th c s dng kch thch cc nguyn t trong hn hp kh

177

xung quanh, sau chng s truyn nng lng ca chng cho cc nguyn t hay phn
t m nhn vic to ra hot ng laser.

Hnh 4. Biu nng lng laser ba mc v bn mc

Nh ni ti phn trc, lng thi gian m mt nguyn t hay phn t tri

qua mt trng thi kch thch l yu t quyt nh trong vic xc nh xem n s b
cng bc pht x v tham gia vo dng thc photon, hay l s mt i nng lng qua
vic pht x t pht. Cc trng thi kch thch thng c thi gian sng ch vi nano
giy trc khi chng gii phng nng lng ca mnh bng pht x t pht, mt
khong thi gian khng lu c th chu s kch thch bi mt photon khc. Do
, yu cu ti cn thit cho hot ng laser l mc nng lng cao phi c thi gian
sng lu hn. Cc trng thi nh vy tht s tn ti trong nhng cht nht nh, v
thng c gi l trng thi siu bn (xem hnh 4). Thi gian sng trung bnh trc
khi pht x t pht xy ra i vi trng thi siu bn l vo bc micro giy n mili
giy, mt khong thi gian kh di th gii nguyn t. Vi thi gian sng lu ny,
cc nguyn t v phn t b kch thch c th to ra mt lng ng k pht x cng
bc. Hot ng laser ch xy ra nu nh dn c mc cao c to ra nhanh hn s
phn hy ca n, duy tr c dn c mc cao nhiu hn mc thp. Thi gian sng
ca pht x t pht cng lu th nguyn t hay phn t cng thch hp cho cc ng
dng laser.
Maser m Charles Townes chng minh trong bc tin ti laser u tin tht c
ngha, v n yu cu to ra s nghch o dn c hot ng, v do chng minh
vi nhiu nh vt l cn hoi nghi rng s o ln mt nh vy l c th thc hin
c. H ca ng l maser hai mc, ch s dng cc mc cao v thp. Townes tin
hnh mt phng php mi l trong h nguyn t amoniac ca ng to ra s o
ln mt k thut chm phn t tch cc phn t amoniac b kch thch khi cc
phn t trng thi c bn. Cc phn t trng thi c bn b loi b, v cc phn t
b kch thch c tch ra thit lp s o ln mt cn thit. Cc phng php khc,
hiu qu hn, hin nay c pht trin cho maser v laser thc t, yu cu s dng ba,
bn mc nng lng hoc nhiu hn.
Cu trc mc nng lng thit thc n gin nht i vi hot ng laser l h
ba mc, c minh ha trong hnh 4a. Trong h ny, trng thi c bn l mc laser
thp, v s o ln mt c th c to ra gia mc ny v mt trng thi siu bn
nng lng cao hn. a s cc nguyn t hay phn t ban u b kch thch ln trng

178

thi nng lng cao c thi gian sng ngn nhiu hn ln mc siu bn. T trng thi
ny, chng nhanh chng phn hy sang mc siu bn trung gian, mc c thi gian
sng di hn nhiu so vi trng thi nng lng cao (thng di hn c 1000 ln). Do
thi gian c tr ca mi nguyn t trng thi siu bn tng i lu, nn dn s c
xu hng tng v a n s o ln mt gia trng thi siu bn v trng thi c
bn thp hn (dn s gim lin tc i vi mc cao nht). Pht x cng bc thu c
t thc t s nguyn t c sn trng thi b kch thch (siu bn) nhiu hn so vi
trng thi thp, trng thi m s hp th nh sng c kh nng xy ra nht.
Mc d laser ba mc hot ng i vi mi mc ch thc t, nh c
minh chng bng laser u tin ca Maiman, nhng c mt s vn hn ch hiu
qu ca phng php ny. Vn trng tm xut hin do mc laser thp l mc c
bn, l trng thi bnh thng i vi a s cc nguyn t hay phn t. to ra s
o ln mt , phn ln electron trng thi c bn phi c a ln mc nng
lng b kch thch cao, i hi phi cung cp ng k nng lng t bn ngoi. Ngoi
ra, s o ln mt kh c th duy tr trong mt khong thi gian ng k, v do ,
laser ba mc hot ng theo kiu xung ch khng lin tc.
Laser s dng bn mc nng lng hay nhiu hn trnh c mt s vn
cp trn, v do c s dng ph bin hn. Hnh 4b minh ha kch bn bn mc
nng lng. Cu trc mc nng lng tng t nh trong h ba mc, tr vn sau
khi nguyn t ri t mc cao nht xung trng thi cao siu bn, chng khng ri ht
xung trng thi c bn qua mt bc. Do s o ln mt khng c to ra gia
trng thi c bn v mc cao, nn s nguyn t hay phn t phi c a ln t ngt
gim xung trong m hnh ny. Trong mt h laser bn mc in hnh, nu ch 1 hoc
2% s nguyn t hay phn t c tr mc laser thp (mc nm trn trng thi c bn)
th ch cn kch thch 2 n 4% trong tng s nguyn t hay phn t ln mc cao l s
thu c s o ln mt cn thit. Mt thun li na ca vic tch mc laser thp
khi mc c bn l cc nguyn t mc thp s t ng ri xung trng thi c bn.
Nu nh mc laser thp c thi gian sng ngn hn nhiu so vi mc cao th cc
nguyn t s phn hy sang mc c bn tc trnh vic tch t mc laser
thp. Nhiu laser c thit k di nhng rng buc ny c th hot ng theo mode
lin tc to ra chm tia khng t qung.

Hnh 5. Pht hin maser v tr

Cc laser hot ng thc t thng phc tp hn m hnh m t trn. Mc

laser cao thng khng phi l mt mc n, m l mt nhm mc nng lng cho
php nng lng kch thch cn thit bin i trong mt phm vi rng trong khi hot

179

ng. Mc thp cng gm nhiu mc, v nu mi mc cao gn nhau phn hy sang

mt mc thp khc, mt laser c th hot ng nhiu s chuyn trng thi, to ra
nhiu hn mt bc sng. V d, laser helium-neon c dng ph bin nht pht
ra bc sng , nhng n cng c th hot ng nhng s chuyn trng thi khc
pht ra bc x cam, vng, xanh l v hng ngoi. Nhiu nhn t khc tn ti trong
vic thit k laser thc t, nh bn cht ca mi trng hot tnh. Hn hp kh hay
nhng kt hp khc ca cc loi phn t thng c dng ci thin hiu qu bt
v truyn nng lng, hoc h tr s gim dn s mc laser thp.
Trc khi c bng chng mang tnh bc ngot chng t maser v laser thc s
c th to ra c, cc nh khoa hc thy thc t l maser xut hin trong t nhin
tn ti trong khng gian v tr bn ngoi (hnh 5). Ngay c sau khi Einstein tin on
s pht x cng bc, a s cc nh vt l vn tin rng vic to ra s o ln mt l
qu kh nn n khng th xy ra trong t nhin. Thc ra m ni th hnh nh cc nh
khoa hc khng xem xt ng n liu vt cht c tn ti trong t nhin trng thi
khc, ngoi trng thi cn bng nhit ng lc hc hay khng. Ci gi l maser v tr
gm cc ngun nh cc lp v kh bao bc quanh cc sao knh , sao chi, tn d
ca sao siu mi, v nhng m my phn t ang hnh thnh sao khc. Trong m
my kh bao quanh mt ngi sao nng, bc x pht ra t ngi sao c th kch thch cc
phn t kh ln cc mc nng lng cao, ri phn hy xung trng thi siu bn. Ch
cn tn ti mc laser thp thch hp, s o ln mt c th xy ra v s thu c
hot ng laser. Mc d qu trnh khng ging vi cc maser v laser nhn to, v
mt lng ln nng lng c th c pht ra, nhng s pht x ca nng lng maser
hoc laser sao khng b gii hn trong mt chm. Bc x pht ra bi maser v tr
truyn i xa theo mi hng ging nh nng lng pht ra t m my kh nng ging
sao no khc.
Ngoi vic to ra s o ln mt , cng cn mt vi nhn t khc na
khuch i v tp trung nh sng thnh mt chm. nh sng pht ra t s pht x
cng bc c to ra trong mi trng laser thng c mt bc sng ring, nhng
phi c trch ra c hiu qu t mi trng bng mt s c ch bao gm s khuch
i. Cng vic ny c hon thnh trong mt hp cng hng, n phn x mt s nh
sng pht x tr li mi trng laser, v qua nhiu ln tng tc, hnh thnh hay
khuch i cng nh sng. V d, sau s pht x cng bc ban u, hai photon c
cng nng lng v cng pha mi ht c th bt gp cc nguyn t b kch thch, ri th
s pht ra nhiu photon hn c cng nng lng v cng pha. S photon c to ra
bi pht x cng bc tng ln nhanh chng, v s tng ny t l trc tip vi khong
cch m nh sng truyn trong mi trng laser.
Hnh 6 minh ha s thu li, hay khuch i, xy ra vi chiu di ng truyn
tng ln trong hp cng hng do cc gng t hai u mang li. Hnh 6a cho thy
s bt u ca pht x cng bc, nh sng c khuch i trong hnh 6b n hnh 6g
khi n b phn x t cc gng t hai u hp. Mt phn nh sng truyn xuyn qua
gng phn x mt phn pha bn phi ca hp trong mi ln truyn (hnh 6b, d v
f). Cui cng, trng thi cn bng (hnh 6h), hp bo ha bc x cng bc.
Mc khuch i thu c trong mt laser, biu din bng thut ng li,
ch lng pht x cng bc m mt photon c th to ra khi n truyn i mt khong
cch cho trc. V d, li 1,5 /cm ngha l mt photon sinh ra thm 1,5 photon na

180

trn mi cm m n truyn i. H s khuch i ny tng ln theo chiu di ng

truyn ca hp laser. li thc t phc tp hn nhiu, v ngoi nhng nhn t khc,
n ph thuc vo nhng dao ng trong s phn b dn c gia cc mc nng lng
laser cao v thp. iu quan trng l lng khuch i tng r rt vi khong cch
truyn trong mi trng laser.

Hnh 6. S pht x cng bc trong hp laser

Trong laser c hp cng hng dc, nh thi ruby hay ng cha y kh, nh
sng truyn dc theo chiu di ca mi trng laser lm pht sinh nhiu pht x cng
bc hn nh sng truyn vung gc vi trc ca hp cng hng. Do , s pht x
nh sng tp trung dc theo chiu di ca hp, ngay c khi khng dng gng gii
hn ng truyn ca n theo hng dc. Vic t cc gng hai u ca hp laser
cho php chm tia truyn ti lui, lm tng thm s khuch i do ng truyn qua
mi trng di hn. S phn x nhiu ln cng to ra chm tp trung cao (mt c
trng quan trng ca laser), do ch c nhng photon truyn song song vi thnh hp l
b phn x bi hai gng. S xp xp ny c gi l dao ng t, v n cn thit, v
a s vt liu laser c li rt thp v s khuch i y ch c th thu c vi
ng truyn di qua mi trng.
a s laser hin nay c thit k c cc gng c hai u ca hp cng
hng lm tng qung ng nh sng truyn trong mi trng laser. Cng
pht x tng ln theo mi lt truyn ca nh sng cho ti khi n t ti mc cn bng,
mc ny do cu to hp v gng thit t. Mt gng ca hp phn x gn nh ton
b nh sng ti, cn gng kia (gng ra) phn x mt s nh sng v truyn mt
phn ra ngoi di dng chm laser. Trong mt laser c li thp, gng ra c
chn sao cho ch truyn mt phn nh nh sng ra ngoi (c l ch vi phn trm) v
phn x a phn nh sng tr li hp. trng thi cn bng, cng sut laser trong
hp cao hn bn ngoi, v thay i theo phn trm nh sng truyn qua gng ra.
Bng cch lm tng h s truyn ca gng ra, s chnh lch cng sut gia bn trong
v bn ngoi hp c th c lm gim xung. Tuy nhin, ch cn gng ra phn x
mt s phn nh sng tr li hp, cng sut bn trong vn cao hn bn ngoi trong
chm tia xut hin.

181

Mt nhn thc sai lm v laser l tng cho rng tt c nh sng pht x b

phn x ti lui trong hp cho ti khi cng ca n t ti gii hn, ri th mt s
thot ra ngoi qua gng ra di dng chm tia. Trong thc t, gng ra lun lun
truyn mt phn khng i nh sng di dng chm, phn x phn cn li tr vo
hp. Chc nng ny quan trng trong vic cho php laser t ti trng thi cn bng,
vi cc mc cng sut laser c bn trong ln bn ngoi u tr nn khng i.
V trong thc t nh sng dao ng ti lui trong hp laser, nn hin tng cng
hng tr thnh mt nhn t nh hng ti vic khuch i cng laser. Ph thuc
vo bc sng ca bc x cng bc v chiu di hp, sng phn x t cc gng s
hoc l giao thoa tng cng v c khuch i mnh, hoc l giao thoa trit tiu v
xa b hot ng laser. V cc sng trong hp l kt hp hon ton cng pha, chng s
vn l cng pha khi phn x t mt gng. Cc sng cng s cng pha khi chm ti
gng i din, vi iu kin l chiu di hp bng mt s nguyn ln bc sng. Nh
vy, sau khi thc hin mt dao ng hon chnh trong hp, sng nh sng truyn
c qung ng bng hai ln chiu di hp. Nu khong cch l mt bi s
nguyn ca bc sng, th cc sng s tng thm bin bi s giao thoa tng cng.
Khi chiu di hp khng chnh xc l bi s nguyn ca bc sng, giao thoa trit tiu
s xy ra, ph hy hot ng laser. Phng trnh sau y xc nh iu kin cng
hng phi c s khuch i mnh xy ra trong hp laser:
N = 2 L (chiu di hp)
trong N l mt s nguyn, v l bc sng. iu kin cng hng tht ra khng
quan trng v nhng s chuyn trng thi laser thc t trong hp phn b trong mt
phm vi bc sng, gi l di thng li. Bc sng ca nh sng cc k nh so vi
chiu di ca mt hp laser in hnh, v ni chung mt qung ng truyn hon
chnh trong hp s tng ng vi vi trm ngn bc sng nh sng c khuch
i. Cng hng c th xy ra mi s gia bc sng nguyn (v d 200 000, 200
001, 200 002,...), v do bc sng tng ng rt gn nhau, chng ri trong di thng
li ca laser. Hnh 7 minh ha mt v d in hnh, trong mt vi gi tr cng
hng ca N, thng c gi l mode dc ca laser, va kht trong di thng li.

Hnh 7. Mode cng hng hp v di thng li

Cc chm laser c nhng c im chung nht nh, nhng cng khc nhau
mc rng cc kha cnh nh kch thc, s phn k, v s phn b nh sng qua
ng knh chm tia. Nhng c im ny ph thuc nhiu vo vic thit k hp laser
(hp cng hng), v h thng quang hc iu khin chm tia, c bn trong ln bn
ngoi hp. Mc d laser c th to ra mt m sng khng i khi chiu ln mt b
mt, nhng nu o cng sng ti nhng im khc nhau trong tit din ngang ca
chm, th s thy s khc nhau v cng . Vic thit k hp cng hng cng nh

182

hng ti phn k chm tia, s o mc tri rng ca chm tia khi khong cch
ti laser tng ln. Gc phn k ca chm tia l mt nhn t quan trng trong vic tnh
ton ng knh ca chm tia ti mt khong cch cho trc.
Trong nhiu phn tho lun trc, chng ta gi nh cc gng ti hai u
ca hp cng hng laser l gng hai chiu, hay gng phng. V mt khi nim th
y l mt cu hnh n gin nht, nhng trong thc t n c th rt kh c thc
hin. Nu hai gng khng thng hng chnh xc vi nhau, th s mt nh sng d
tha s xy ra, lm cho laser ngng hot ng. Ngay c khi s khng thng hng ch
mc nh, sau mt vi phn x lin tip, kt qu c th l s tht thot ng k nh
sng t cc mt ca hp. Nu mt hoc c hai gng c b mt cu, th s tht thot
nh sng do s khng thng hng c th gim bt hoc b loi tr. Do tnh hi t ca
gng cu, nh sng b gii hn trong hp ngay c khi cc gng khng chnh xc
thng hng vi nhau, hoc nu nh sng khng c pht ra chnh xc dc theo trc
ca hp. C mt s bin tu thit k s dng kt hp c gng phng v gng cu
m bo nh sng lun lun hi t tr li pha gng i din. Mt cu hnh thuc loi
ny c tn l hp cng hng bn, do nh sng phn x t mt gng i ti gng kia
s tip tc dao ng mi mi nu nh khng c nh sng no b tht thot.
Trong mi trng laser c li thp, hp cng hng rt quan trng trong
vic ti a ha vic s dng bc x cng bc. Trong laser li cao, s mt mt mc
thp t cc mt ca hp khng c tnh quyt nh. Tht ra, cc thit k hp cng hng
khng bn c th c a chung hn v chng thng d thu nng lng t mt th
tch ln hn trong mi trng laser, mc d chng cho php nh sng tht thot. Cc
gng trong laser li cao thng thng trong sut hn cc gng trong laser c
li thp hn, cho nn mt tia sng cho trc ch c th truyn mt ln qua hp trc
khi xut hin trong chm tia. Do , s sp thng hng ca cc gng khng c tnh
quyt nh nh trong laser li thp, ni m h s phn x ca gng ra lm cho nh
sng phn x nhiu ln trc khi xut hin ra ngoi.
Chiu di hp laser v bc sng nh sng tc ng ln nhau to ra mode
dc ca s phn b nng lng trong chm tia, cn thit k hp cng hng l mt
nhn t then cht trong vic xc nh s phn b cng theo chiu rng ca chm
tia, v t l m chm tia phn k. Cng ct ngang chm tia c xc nh bng
mode ngang ca chm. Nhng phn b c kh nng trong cng chm tia c
gii hn bi ci gi l cc iu kin bin nht nh, nhng thng th mt chm tia
biu hin mt, hai, hoc hn hai nh gia, vi cng khng cc ra ngoi. Cc
mode khc nhau ny c gi l mode TEM(mn), vit tt ca cc t mode ngang
(Tranverse), mode in (Electric) v mode t (Magnetic), trong m v n l cc s
nguyn. Cc s nguyn cho bit s cc tiu, hay s im cng bng khng, gia
cc ra ca chm theo hai hng vung gc nhau (m cho mode E v n cho mode M).
Mt chm laser in hnh sng nht ti trung tm v gim dn cng v pha
ngoi ra. y l mode bc nht n gin nht, k hiu l TEM(00) v c cng ct
ngang chm tun theo hm Gauss. Hnh 8 minh ha mt vi trong s nhiu mode
TEM(mn) kh d. Mc d mt s laser hp cng hng bn, c bit l nhng laser
c thit k cho cng sut ra cc i, hot ng mt hoc nhiu mode bc cao,
nhng ngi ta thng mun loi b nhng dao ng ny. Mode bc nht c th thu
c d dng trong cc laser li thp hp cng hng bn, v l mode c a

183

chung v chm tia tri rng do s nhiu x c th tin n mt gi tr cc tiu l

thuyt.

Hnh 8. Mode ngang ca chm laser

Nhiu x ng mt vai tr quan trng trong vic xc nh kch thc ca m

laser c th chiu ti mt khong cch cho trc. Dao ng ca chm tia trong hp
cng hng to ra mt chm hp sau phn k mt s gc ph thuc vo thit k
hp cng hng, kch thc ca l h ra, v gy ra cc hiu ng nhiu x trn chm
tia. S nhiu x thng c m t l hiu ng tri rng chm tia, hnh thnh nn cc
vng nhiu x (gi l vng Airy) bao quanh chm tia khi sng nh sng truyn qua
mt l nh. Hin tng nhiu x ny t ra gii hn v ng knh ti thiu ca m
sng sau khi truyn qua mt h quang hc. i vi laser, chm tri rng t gng ra
c th c xem l qua mt l nh, v hiu ng nhiu x trn chm tia do gng gy
ra s gii hn phn k ti thiu v kch thc m sng ca chm. i vi cc chm
mode TEM(00), nhiu x thng l nhn t gii hn s phn k ca chm. Gi tr danh
ngha ca s phn k chm tia c cho bi mi quan h n gin sau:
phn k (radian) = Hng s . Bc sng / ng knh chm tia
Nu chm tia laser truyn qua mt h quang hc, gi tr ng knh thch hp
trong phng trnh trn l ng knh ca thnh phn cui m chm tia truyn qua.
Hng s trong phng trnh ph thuc vo s phn b cng trong chm, v c gi
tr rt gn thng nht vi nhau. Mi quan h r rng cho thy phn k chm tia tng
theo bc sng, v gim khi ng knh chm (hoc thu knh ra) tng. Ni cch khc,
ng knh chm cng nh th chm cng b phn k nhiu v cng tri rng ra theo
khong cch so vi chm ln.
Gi tr ca phn k chm tia i vi mt laser cho trc c th c ngha
thc hnh rt ln. Laser helium-neon v laser bn dn tr thnh nhng cng c chun
trong lnh vc trc a. Ngi ta gi mt xung laser nhanh ti mt gng phn x gc
t ti ni cn lp bn , v tr ca xung laser phn x li c th c o chnh
xc thu c khong cch ti ni t laser. Trn nhng khong cch ngn thng
thng, phn k chm tia khng phi l vn quan trng, nhng i vi nhng
php o khong cch xa, s phn k qu mc c th lm gim cng chm tia phn
x, v cn tr vic o c. Cc nh du hnh ngi M trn s mnh Apollo 11 v
Apollo 14 t mt ci gng phn x gc trn Mt Trng, n s phn x nh sng

184

t mt laser ruby xung cng sut ln t ti i quan st MacDonald, Texas. Mc d

chm tia tri ra trong bn knh 3km trn b mt Mt Trng, nh sng phn x vn c
cng mnh thu nhn c trn Tri t. Khong cch t Mt Trng n i
quan st Texas c o vi chnh xc 15cm trong th nghim ny, nhng k t thp
nin 1980, nhng tin b k thut tng chnh xc ln di 2cm. Nhng c gng
hin nay ang c thc hin s dng cc knh thin vn cng sut ln truyn v
nhn cc xung nh sng t mt vi gng phn x t trn Mt Trng lm gim hn
na sai s o, c th ch khong 1mm.
Do c ch to ra hot ng laser lin quan ti vic lm tng s nguyn t hay
phn t ln trng thi kch thch cao nhm to ra s o ln mt cn thit, nn hin
nhin mt s dng nng lng phi c a vo h laser. Cc photon c th c p
dng cung cp nng lng cn thit trong mt qu trnh gi l bm quang hc.
Bng cch chiu sng vt liu laser vi nh sng c bc sng thch hp, nguyn t
hay phn t pht x c th c a ln mc nng lng cao, t n ri xung mc
siu bn, v ri b cng bc pht x ra nh sng. Tht may mn, trong a s laser, nh
sng dng bm khng nht thit phi c bc sng c bit, ch yu do laser c th
c nhiu mc cao c th phn hy hon ton xung mc siu bn. Do , mt ngun
nh sng khng t tin pht ra mt ngng rng bc sng, nh n nng sng hay
n flash, thng c th c dng lm bm quang hc cho laser. Mt nhn t quan
trng gii hn hiu sut laser l photon ca nh sng bm phi c nng lng cao (hay
c bc sng ngn hn) so vi nh sng laser.
Bm in l mt c ch kch thch khc thng c dng trong laser kh v
laser bn dn. Trong laser kh, dng in truyn qua cht kh kch thch cc nguyn t
v phn t vo mc nng lng cao cn thit bt u phn hy, hoc phn hy mt
lot, to ra pht x laser. Mt s laser kh dn mt dng khng i qua cht kh to
s pht ra laser lin tc, cn nhng laser dng xung in th to nh sng laser ra dng
xung. Mt s laser cng sut ln cn s dng chm electron a trc tip vo cht kh
kch thch.
Laser bn dn hot ng theo kiu rt khc, nhng cng da trn dng in
to ra s o ln mt cn thit. Trong nhng dng c ny, s nghch o c to
ra gia dn c ca cc ht mang in (electron v cp electron-l trng) trong mt
phng tip gip gia cc vng cht bn dn khc nhau. S pht x nh sng trong laser
bn dn tp trung trong mt phng tip gip bi s phn hi t cc u ch ca tinh th
(hnh 9). Vt liu lt mng c h s phn x cao, v phn x nh sng tr li tinh
th thu c li. B mt ch cng c th c nh bng iu chnh h s
phn x. u ch in hnh ca tinh th c ph mt vt liu phn x sao cho s pht
x ch c th xy ra mt u, nh c minh ha trn hnh 9. in th v dng in
cn thit trong laser bn dn thp hn nhiu so vi laser kh.

185

Hnh 9. Diode laser bn dn

Cc dng truyn nng lng khc t c s dng hn to ra s chuyn trng

thi laser mnh. Cc phn ng ht nhn v ha hc c th c dng to ra s kch
thch trong mt s loi laser. Cc laser kh c th dng nhng hn hp kh khc nhau
thc hin qu trnh laser. Trong laser helium-neon, cc nguyn t helium bt nng
lng t s phng in kh do mt dng in vo gy ra, ri truyn sang cc mc nng
lng rt gn nhau tn ti trong kh neon. Sau s chuyn trng thi laser xy ra
trong kh neon to ra pht x laser.
Laser vn d khng hiu qu. Nng lng phi c cung cp cho laser, v mt
s b tht thot trong qu trnh bin i sang loi nng lng c trt t cao hn l dng
nh sng laser. Nh ni phn trn, i vi laser bm quang hc, nh sng laser ra
lun lun c bc sng di hn bc sng nh sng bm. Nhng mt mt nng lng
khc xy ra trong cc qu trnh chuyn mc nng lng xy ra trong laser ba mc v
bn mc. Sau kch thch ban u ln mc cao, s chuyn trng thi laser t n ch c
th gii phng mt phn nng lng , ng ni l phn cn li b mt trong nhng
qu trnh khc. Trong mt s h thng, vi s chuyn trng thi laser nng lng cao,
a phn nng lng c dng ch a cc loi laser ln mc thch hp, nm trn
trng thi c bn. Qu trnh kch thch, d bng phng php in hay phng php
quang, khng c hiu sut 100% - v nng lng cha bao gi c hp th hon ton
bi mi trng laser. Tt c nhng nhn t chnh ny, v mt s nhn t th yu khng
ni n y, tht s gii hn hiu sut tng th ca laser. Mc d nhng laser bn
dn hiu qu nht v mt s laser kh c th bin i gn 10% nng lng vo thnh
nh sng laser, nhng laser in hnh c hiu sut ch c 1% hoc thp hn.
Trong vi thp k k t thp nin 1960, laser khng cn l mt tng khoa
hc vin tng, mt vt him trong phng nghin cu, mt th t tin na, m l mt
cng c qu gi trong nhng ng dng khoa hc nht nh, n tr thnh mt vt thit
yu trong cng vic hng ngy, v thng dng n mc c th mua nhng ca hng
tp ha, c ngi dng n o kch thc phng dn giy ln tng. Bt k danh
sch no im li nhng thnh tu cng ngh ch yu ca th k 20 cng c tn laser
nm phn trn u. S thm nhp ca laser vo mi mt i sng hin nay c th
c nh gi ng nht bng phm vi ng dng ca cng ngh laser. mt pha
ngon mc ca phm vi ny l nhng ng dng trong qun s, k c vic s dng laser
lm v kh chng li s tn cng bng tn la. mt phm vi khc l nhng hot ng
thng nht nh nghe nhc trn a CD, v in n hoc in sao cc vn bn giy. Cc
thanh laser c bn hng trm la mi thanh c xem l nhng mn ph tng

186

khng t tin, c ngi th mc cng s dng laser, v nhng dng c o c n

gin cng c gn laser.
Va k l va bnh d, laser c s dng rng ri trong iu tr y khoa v phu
thut, v trong vic ct v hn cc gin khung bng thp, cao su, v plastic dng trong
xng ch to t v dng c. Nhit t laser c dng hn im cc kim loi, v
trong cc th thut y khoa tinh vi nh dn li vng mc sau khi m tch ra trong k
thut phu thut mt ngi. Nhng th thut y khoa chnh xc cao khc nh sa cha
cc mch mu hng, ct v t chy m, thng s dng laser. Phn ln mng vin
thng trn th gii c truyn dn bng vic gi nhng tn hiu laser dng xung i
hng dm ng trong cc si cp quang, v nhng to tc mang ngha vn ha,
nh nhng bc tranh thi c i, thng c thm nh s rn nt, hng hc v phc
hi vi s h tr ca laser. Cng vi my tnh in t, mch tch hp, v v tinh nhn
to, cng ngh laser pht trin ngy cng tr nn quan trng trong cuc sng hng
ngy ca chng ta, bin nhng gic m nhiu nm trc y ca loi ngi thnh s
tht.

187

K THUT AN TON LASER

Khi laser ln u tin bt u c mt trong cc phng th nghim, c dng c v
ng dng ca chng u qu chuyn dng nn hot ng laser an ton l mt vn
gp phi bi mt nhm rt hn ch cc nh nghin cu v k s, v khng phi l mt
ti hng th ni chung. Vi s pht trin nh v bo trong vic ng dng laser
trong nhng hot ng hng ngy, cng nh cng dng thng nht ca chng trong
cc phng th nghim khoa hc v mi trng cng nghip, ngy cng c nhiu nh
nghin cu phi cn thit i mt vi vn an ton laser. Laser tr thnh b phn
khng th thiu ca nhiu k thut hin vi quang hin nay, v khi kt hp vi nhng
quang h phc tp, chng c th cu thnh mt s ri ro ln nu nh cc th tc an
ton khng c tun th cht ch.

Hnh 1. Cu to ca mt ngi

Hai mi quan tm chnh trong hot ng laser an ton l vic phi ra trc
chm tia v ri ro in i km vi in th cao bn trong laser v ngun cp in ca
n. Trong khi khng c trng hp c bit no trong chm laser gp phn dn
ti ci cht ca con ngi, nhng c mt vi trng hp t vong c th quy cho l do
tip xc vi cc b phn in th cao c lin quan ti laser. Chm tia c cng sut
cao c th lm t chy da, hoc trong mt s trng hp, chng to ra s ri ro bi
vic t chy hoc ph hy cc cht khc, nhng mi quan tm ch yu i vi chm
tia laser l kh nng lm hng mt, b phn c th nhy vi nh sng nht. Mt s c
quan chnh ph v nhng t chc khc pht trin cc tiu chun an ton laser, mt
s trong c th thc thi v mt php l, cn mt s n thun ch l nhng khuyn
co mi ngi t nguyn chp thun. a s cc tiu chun yu cu php l gn vi
cc nh ch to thit b laser, mc d nhng ngi dng cui ca laser c mi quan
tm ln nht n s hot ng an ton nhm ngn nga s thng tn suy nhc c
th hoc thm ch dn ti ci cht.
Vic ph hng xy ra ngay tc th, v s phng phi c quan tm hn
ch ti a ri ro, v vic trnh xa vo thi im cui l khng th. Pht x laser ging
nh s phi nh sng Mt Tri trc tip ch nh sng i vo mt theo cc chm tia
song song, chng c hi t rt hiu qu trn vng mc, vng b mt sau ca mt rt
nhy vi nh sng. Cu to tng qut ca mt ngi c minh ha trong hnh 1, trong
nhn mnh cc cu trc d b ph hy do hp th bc x cng cao. Ri ro tim
tng cho mt ph thuc vo bc sng nh sng laser, cng chm tia, khong cch

188

n laser, v cng sut laser (c cng sut trung bnh trong mt khong thi gian di
v cng sut cc i to ra trong mt xung). Bc sng ca nh sng laser l quan
trng, v ch c nh sng nm trong vng bc sng t gn 400 n 1400nm mi c
th thm nhp vo mt hiu qu ph hy vng mc. nh sng t ngoi gn c bc
sng nht nh c th lm ph hy cc lp b mt pha sau mt, v c th gp phn lm
c thy tinh th, nht l nhng ngi tr tui, nhng ngi c m mt c trong
sut cao trong vng bc sng ny. nh sng hng ngoi gn cng c th gy ra s
ph hy b mt, mc d khng gy nghim trng nh nh sng t ngoi.
Phn ng vt l ca mt ngi khc nhau i vi nh sng c bc sng khc
nhau, v iu ny dn ti s ph hy tim tng c th xy ra v mt vi l do s c
ni ti trong phn sau. Laser xung c s ri ro khc vi laser to ra chm lin tc.
Trong thc t, laser hot ng dng xung ni chung c cng sut cao hn, v mt
xung laser miligiy hiu qu c th gy ph hy mi mi nu n i vo mt, cn mt
chm lin tc cng sut thp hn ch c th gy ri ro nu nh phi sng lu. Vng
ph gy lo lng nht cu thnh nn vng nguy him cho vng mc, tri rng t khong
400nm (mu tm) n 1400nm (hng ngoi gn), gm ton b phn nhn thy ca ph
bc x in t. Mi nguy him c mt bi nhng bc sng ny tng thm do thc t
l mt c kh nng hi t chng, v nh sng chun trc thuc vng ny c mt lm
hi t ln mt m rt nh trn vng mc, tp trung cng sut ca n n mt cao.
Phn loi laser
Trong s nhiu tiu chun an ton do cc c quan chnh ph v t chc khc
pht trin, a s ngi ta hay da trn lot tiu chun Z136 ca Vin Tiu chun quc
gia Hoa K. Chun an ton laser ANSI Z136 l c s cho cc d lut cng ngh An
ton ngh nghip v Bo v sc khe (OSHA) dng nh gi vic laser gy hi cho
m, v cng l c s tham chiu cho cc d lut an ton ngh nghip ca nhiu bang,
nc khc gn lin vi vc s dng laser. Tt c cc sn phm laser bn M t nm
1976 u yu cu phi c chng nhn ca nh sn xut l p ng cc tiu chun an
ton danh ngha ca sn phm i vi loi sn phm ch nh ca h, v chng phi
c dn nhn loi ca chng. Nhng kt qu nghin cu cng vi s hiu bit tch
ly v s nguy him ca nh sng Mt Tri v cc ngun sng khc dn ti vic
thit lp cc gii hn phi sng an ton danh ngha c tnh cho a s loi bc x
laser. Mt h thng phn loi mc nguy him laser, da trn s phi sng ti a chp
nhn c bit v kinh nghim thu c t nhiu nm s dng laser, c pht
trin n gin ha vic p dng cc th tc an ton nhm lm gim thiu hoc ngn
nga tai nn. Nh ch to laser phi chng nhn sn phm laser thuc mt trong cc
loi, hoc cc nhm nguy him, v dn nhn cho ph hp. Bn loi laser ch yu c
tm lc trong danh sch di y. Cng cn nhn mnh rng y l mt bn tm tt
thi, v n khng phi l s trnh by y v cc quy tc phn loi laser ca bt k
t chc no.
Laser loi I c xem l an ton, da trn nhng hiu bit hin nay, di
bt k iu kin phi sng no vn c trong thit k ca sn phm. Cc dng
c cng sut ngun thp (0,4 mW ti bc sng kh kin) s dng laser
thuc loi ny bao gm cc my in laser, my ht a CD, v thit b trc
a, v chng khng c php pht ra cc mc bc x quang trn gii hn
phi sng i vi mt. Mt laser ri ro hn c th c bao bn trong mt

189

sn phm laser loi I, nhng khng c bt k bc x nguy him no c

php thot ra ngoi trong khi hot ng hoc duy tr. Khng c yu cu an
ton no c ghi r khi s dng loi laser ny.
Loi IA l thit k chuyn dng cho cc laser khng c khuynh hng nhn,
v d nh my qut laser m vch siu th. c php c cng sut cao
hn laser loi I (khng qu 4 mW), nhng khng c vt qu gii hn
loi I trong khong thi gian pht x hn qu 1000 giy.
Loi II l cc laser cng sut thp phi pht ra mt chm tia nhn thy.
sng ca chm tia da trn c s ngn cn vic nhn chm chm vo chm
tia trong mt thi gian lu lm cho mt b hng. Nhng laser ny b
gii hn cng sut pht di 1mW, thp hn phi sng ln nht c
php i vi s phi sng nht thi 0,25 giy hoc t hn. Phn ng kh
chu t nhin i vi nh sng kh kin c sng ny gip bo v mt khi
b ph hy, nhng bt c s c nhn qu thi gian no cng s u dn ti
hng mt. Mt s v d laser thuc loi ny l cc laser thuyt trnh dng
trong lp hc, cc con tr laser, v nhng dng c o xa.
Laser loi IIIA l nhng dng c pht sng lin tc cng sut trung bnh (15 mW), c ng dng tng t nh laser loi II, gm cc my qut laser v
con tr laser. Chng c xem an ton khi nhn trong chc lt (di 0,25
giy), nhng khng nn nhn trc din hoc nhn qua bt k dng c quang
phng i no.
Laser loi IIIB c cng sut trung bnh (sng lin tc 5-500 mW, hoc 10
J/cm2 trong laser xung), v khng an ton khi nhn trc din hoc nhn qua
s phn x phn chiu. Nhng o c an ton c bit c khuyn ngh
trong tiu chun iu khin s ri ro ca laser thuc loi ny. V d ng
dng ca laser thuc loi ny l quang ph k, knh hin vi ng tiu v cc
s din nh sng gii tr.
Laser loi IV pht ra cng sut cao, vt qu gii hn dnh cho dng c
IIIB, v yu cu phi iu khin nghim ngt loi tr nguy him trong lc
s dng chng. C chm tia trc tip ln chm tia phn x khuch tn t
laser loi ny u lm hng mt v da, v c kh nng gy chy ty thuc
vo cht liu m chng chm ti. a s tn thng cho mt v laser l do s
phn x ca nh sng laser loi IV, v v vy mi b mt phn x phi gi ra
xa chm tia v phi eo knh bo v mt thch hp mi lc khi lm vic vi
cc laser ny. Laser thuc loi ny c dng cho phu thut, ct, khoan, vi
gia cng ct gt, v hn.
Mc d chun ANSI Z136 phn loi laser ra lm loi I n loi IV, nhng mt
k hoch phn loi mc nguy him laser mi rt c th phi a vo bn sa i mi
ca chun ANSI, mt n lc nhm mang li s hi ha vi chun quc t nh chun
c cng nhn bi y ban K thut in quc t (IEC) v chun va mi c thng
qua bi C quan qun l Dc phm v Thc phm ca M. S thay i cc chun ch
yu nhm p ng s pht trin nhanh ca cc con tr laser v nhng dng c
tng t rt c th c s dng bi nhng ngi khng quen thuc vi s phng
nga an ton laser, v nhng c im c bit ca cc ngun hi t cao nh doide

190

laser. nh hng cc cc thay i tng i nh, v ni chung l tip tc ni lng cc

quy tc xut hin cng vi s tch ly d liu v kinh nghim k t cc tiu chun ban
u rt thn trng c pht trin trong nhng nm 1970.

Hnh 2. c trng truyn sng ca mt ngi

K hoch phn loi mi vn gi li bn loi laser ch yu, loi 1 n 4, nhng

a ra thm bn m rng ca cc loi 1, 2 v 3 vi yu cu t nghim ngt hn v cc
loi con c bit ca mi loi l: 1M, 2M v 3R. Ni chung, cc loi mi thng c
m t nh sau: Loi 1M gm cc laser khng c kh nng ph hng mt ngi tr khi
nhn vi cc thit b quang. Loi 2M l cc laser pht ra nh sng kh kin, chng an
ton khi nhn, khng c s dng trong cc thit b quang, ln ti 0,25 giy. Trong
khong thi gian , phn ng kh chu t nhin i vi nh sng chi, cng vi phn
x chp mt, bo v mt khi b ph hng vng mc. Loi 3R gm cc laser km an
ton khi nhn trc din, v cho php c cng sut gp ti 5 ln cng sut laser loi 1
hoc loi 2. Nhng o c khc phi c tin hnh nhm ngn cn s i trc tip vo
mt, nht l vi nhng bc sng khng nhn thy.
Tn hi cho mt
Cn lu rng cnh bo chung cho a s cc loi laser l trnh nhn chm tia
qua bt c dng c quang phng i no. Nguy him ch yu cho mt ngi v laser l
do bn thn mt chnh l mt dng c quang hi t mt cch chnh xc v hiu qu nh
sng trong mt vng bc sng nht nh. S dng laser kt hp vi knh hin vi
quang hc ch lm tng thm mi nguy hi tim tng cho mt. Thng thng th cc
phng th nghim quang hc cha nhiu loi laser, va lm cc thnh phn tch hp
ca h thng nh knh hin vi hunh quang, va lm ngun sng cho bn quang m.
Nguy him chnh do nhng laser m ny mang li l kh nng ph hy mt t cc
chm nm ngang b tn lc ti chiu cao bn, cc chm tia phn x khi mt bn, v s
phn x t cc b phn quang v cc mt phn x bn ngoi, nh kha tht lng, ng
h, trang sc v bt k mt phn x no trong phng. Thm ch ch cn hng mt
phn nh ca chm sng laser cng c th lm thng tn vnh vin v mt th
lc.
Kh nng pht x laser lm thng tn cc cu trc khc nhau ca mt ph
thuc vo cu trc no hp th nng lng chm tia. c trng hp th ca cc m
mt khc nhau, v bc sng v cng ca nh sng laser xc nh s nguy him

191

xy ra cho gic mc, thy tinh th, hay vng mc. Cc bc sng lt vo vng mc
mt pha sau mt c xc nh bi c trng truyn sng tng th ca mt. Hnh 2
minh ha truyn sng ca mt l mt hm ca bc sng bc x trn vng ph c
lin quan. Gic mc, thy tinh th, v thy tinh dch ca mt cho truyn qua bc x
in t trong vng bc sng xp x 400 n 1400nm, gi l vng t ca mt. nh
sng trong vng ny c hi t ln vng mc, mt cm gic to ra tn hiu truyn
ln no bng dy thn kinh th gic. Vic nhn trc tip mt ngun sng im, nh tnh
hung thc s c to ra trong khi nhn trc din mt chm tia laser chun trc cao,
to ra mt m hi t rt nh trn vng mc, gy ra mt cng sut tng ln rt ln
v kh nng gy nguy him cao . S nguy him xy ra tng t nh khi nhn trc
tip nh sng Mt Tri, mc d cng sng laser th cao hn nhiu.
li quang hc ca mt ngi th gin i vi mt chm tia chun trc cao,
l t s ca din tch con ngi ca mt v din tch nh (hi t) trn vng mc, l vo
bc 100.000. Con s ny tng ng vi 5 bc ln chiu sng tng t mt gic mc
ti vng mc. Cho php quang sai trong h thy tinh th - gic mc, v nhiu x ti
mng mt, mt con mt hiu chnh tt c kh nng hi t mt m sng 20 micr mt
ln vng mc. ngha ca tnh hiu qu ny ca mt l ngay c mt chm laser cng
sut thp, nu n chm ti mt, cng c th c hi t ln vng mc v nhanh chng
t chy mt l trong m, lm ph hng vnh vin dy thn kinh th gic. Trong
trng hp chm laser i vo mt trc tip (nhn trc din), mt chm 1 mW to ra gi
tr ri vng mc vo bc 100 W/cm2. Hy so snh, vic nhn trc tip Mt Tri to
ra ri ti vng mc xp x 10 W/cm2.
Hnh 3 minh ha kt qu hi t trong mt i vi mt ngun tri rng, nh mt
bng n thy tinh thng thng, so vi chm laser chun trc cao c tnh cht tht s
ca mt ngun im. Do s khc bit bn cht ca cc ngun sng, nn mt cng
sut ti vng mc i vi mt chm laser 1 mW hi t c th ln hn 1 triu ln so vi
mt bng n 100W chun. Gi s mt chm laser Gauss hon ho, trc tip i vo
mt con mt khng c quang sai, th kch thc m gii hn nhiu x c ng knh
2m ti vng mc l kh d, so vi m hi t kch thc vi trm m i vi ngun
tri rng. Gi tr ri (mt cng sut) tng ng ti vng mc, nh ch r trong
hnh 3, xp x 108 v 102 W/m2.
C th ngh rng mt m chy trn vng mc o c thm ch 20m s
khng nh sng ng k n th lc, v vng mc cha hng triu t bo hnh nn. Tuy
nhin, cc thng tn vng mc thc t thng ln hn m hi t c bn do cc hiu
ng m v nhit th cp, v ty thuc vo v tr, thm ch mt thng tn cc k nh
i vi vng mc cng c th gy nguy him nghim trng cho th lc. Trong trng
hp phi sng t hi nht, vi con mt th gin (hi t ti v cng) v chm laser i
vo mt trc tip hoc t mt s phn x phn chiu, th chm tia c hi t n kch
thc m nh nht ca n trn vng mc. Nu s ph hy xy ra ti ni dy thn kinh
th gic i vo mt th kt qu s l s mt hon ton th lc. S chy vng mc rt
thng xy ra ti khu vc nhn chnh gia, tc im vng, c kch thc ngang chng
2mm v dc 0,8mm. Vng chnh gia ca im vng, gi l hc gia, c ng knh
ch khong 150 m v mang li s nhn sc nt cao v cm gic mu sc. Cc vng
vng mc nm ngoi khu vc nh xu ny cm nhn nh sng v pht hin chuyn
ng, cu thnh s nhn ngoi bin, nhng khng gp phn cho s nhn chi tit. Do ,

192

s ph hy im vng, mc d cu trc ny ch chim khong 3-4% din tch vng

mc, c th lm mt tc thi s nhn tt.

Hnh 3. Mt cng sut ngun tri rng v ngun im ti vng mc

Di bc sng truyn qua cc cu trc bn ngoi ca mt v i ti vng mc

gm ton b ph nh sng kh kin t mu lam (400nm) ti mu (700nm) v vng
hng ngoi gn c bc sng 700-1400nm (IR-A). V vng mc khng phn ng vi
bc x nm ngoi ph kh kin, nn khng c cm gic no sinh ra trong mt khi phi
ra trc nh sng hng ngoi gn, kt qu l mang li s ri ro ln hn nhiu i vi
cc laser hot ng trong vng pht x ny. Mc d khng nhn thy, nhng chm tia
vn hi t ln vng mc. Nh cp trn, v tnh hi t hiu qu ca mt, nn mt
lng tng i nh bc x laser cng c th lm thng tn vng mc, v trong mt
s trng hp cn gy ra hu qu th lc nghim trng. Laser dng xung pht ra cng
cao c th gy ra s xut huyt khi hi t trong mt, v s ph hy c th m rng
ra khong cch ln tnh t khu vc hi t. Thng tn vng mc th khng lnh, v ni
chung l khng cha c.
S hp th trong cc b phn khc ca mt, ch yu l gic mc v thy tinh
th, lm hn ch s phi sng cho vng mc i vi vng bc sng t ca mt,
cng c th xem l vng gy nguy him cho vng mc. Trong qu trnh hp th, cc
cu trc hp th t chng tr thnh i tng b ph hy. Ch m no hp th bc x,
v nhng m ln cn tc thi xung quanh n, l i tng b thng tn v a s
trng hp ph hy gay gt l do phi ra trc bc x laser bn ngoi vng bc sng
400-1400nm khng c cc hiu ng tn ti lu. Gic mc x s ging nh da ch n
chu s bi tip lin tc, v ch mt s ph hy hi gay gt lm d n cng c th c
mt s nh hng n th lc. a s nguy him cho gic mc l do bc x laser trong
vng ph hng ngoi xa v t ngoi.
V mc hi t cao xy ra bn trong mt, nn vic phi sng trc mt chm
laser kt hp tng i yu c th gy ra s ph hy vnh vin, tc thi. Bi vy, khi
s dng mt laser mnh, mt s phn x phn chiu (nhm duy tr chm tia kt hp)
ch vi phn trm, trong mt phn nh ca giy, c kh nng gy ra tn hi cho mt.
Tri li, khi chm tia laser b tn x bi s phn x t mt b mt g gh, hoc thm
ch t bi bm trong khng kh, th tia phn x khuch tn i vo mt gc ln hn.

193

Vi nng lng chm tia tri ra trong mt phm vi rng hn, nn tia phn x c c
trng ca mt ngun tri rng, v to ra nh ln hn trn vng mc, so vi s hi t
tp trung to ra bi mt ngun im (xem hnh 3). S khuch tn ca chm tia theo
kiu ny lm gim nguy c ph hng mt, khng ch bng vic lm tng kch thc
ngun v lm gim mt cng sut, m cn ph v s kt hp ca chm tia kh tt.
Bng 1. nh hng sinh hc ca bc x laser
Min ph quang sinh hc
(Di CIE)

nh hng n mt

nh hng n da

T ngoi C
(200-280 nm)

Quang sng ha

Ban (chy nng)

Ung th da

T ngoi B
(280-315 nm)

Quang sng ha

Ban (chy nng)

Tng lo ha da, sm da

T ngoi A
(315-400 nm)

Quang ha t ngoi
c nhn mt

Sm en
Chy da

Kh kin
(400-780 nm)

Thng tn vng mc do nhit

v quang ha
Gim th lc mu sc v nhn m

Chy da
Phn ng nhy sng

Hng ngoi A
(780-1400 nm)

Chy vng mc
c nhn mt

Chy da

Hng ngoi B
(1400-3.000 nm)

Chy gic mc
Te thy dch
c nhn hng ngoi

Chy da

Hng ngoi C
(3.000-1.000.000 nm)

Chy gic mc

Chy da

Kh nng ph hng mt c th phn loi i vi bc sng laser v cu trc

mt b nh hng, vi nhng thng tn ln nht cho vng mc v gy ra bi bc x
trong vng ph kh kin v hng ngoi gn. S chy nhit, s ph hy m hc, hoc
s bin i quang ha c kh nng xy ra ty thuc vo nng lng hp th. Cc hiu
ng sinh hc tc ng ln m mt, biu hin trong nhng di bc sng khc nhau,
c tm lc nh sau, v c k trong bng 1.
T ngoi B v C (200-315nm): B mt gic mc hp th mi nh sng t ngoi
trong vng ny, ngn cn nhng bc sng ny i ti vng mc. Mt dng sng ha
(cng cn gi l chp sng ca th hn) c th li qua mt qu trnh quang ha lm
bin tnh cc protein trong gic mc. Ngoi cng sut laser, bc x trong vng ny cn
c th pht sinh t nh sng bm laser, hoc mt thnh phn nh sng lam t mt
tng tc mc tiu, i hi phi cnh bo thm ngoi cc cnh bo bi chun ANSI,
chun ch xem xt cng sut laser. Loi tn thng mt ny thng khng tn ti lu
do s ti sinh nhanh chng ca cc m gic mc.
T ngoi A (315-400nm): Gic mc v thy dch cho truyn qua vng bc
sng ny, sau chng ch yu b hp th bi thy tinh th ca mt. S bin tnh
quang ha ca cc protein c th dn ti bnh c nhn mt.
nh sng kh kin v hng ngoi A (400-1400nm): Vng ph ny thng c
gi l vng gy nguy him cho vng mc, do trong thc t gic mc, thy tinh th v
thy tinh dch ca mt l trong sut i vi nhng bc sng ny, v nng lng nh
sng b hp th trong vng mc. S ph hy vng mc c th xy ra qua qu trnh
nhit hoc quang ha. S ph hy quang ha i vi cc t bo cm quang ca vng
mc c th lm gim lng nh sng hoc cm gic mu, v cc bc sng hng ngoi
c th gy ra bnh c nhn mt thy tinh th. Thng tn c kh nng nht khi
nng lng laser b hp th l mt b chy nhit, trong s hp th nh sng bi

194

cc ht melanin v cc biu m sc t chuyn ha thnh nhit. S hi t bc x laser

bi gic mc v thy tinh th trong di bc sng ny lm khuch i ri ln chng
100.000 ln ti vng mc. i vi laser nh sng kh kin cng sut tng i thp,
kh nng thng tn s gim bt do phn x kh chu (mt chng 0,25 giy) lm trnh
c chm tia sng chi. Tuy nhin, nu nng lng laser gy ra ph hy ngn hn
0,25 giy, th c ch phng v t nhin ny khng hiu qu, hoc khng mang li bt
c s bo v no cho di hng ngoi gn khng nhn thy c bc sng gia 700 v
1400nm. Laser hot ng dng xung cn c ri ro khc na do kh nng pht sng
gy sc m trong m vng mc. Cc xung laser c thi gian di 10 micro giy gy ra
cc sng gy sc lm v m. Loi thng tn ny l vnh vin v c th gay gt hn s
chy nhit, v s ph hy m thng nh hng ti mt vng rng hn ca vng mc,
v yu cu nng lng to ra hiu ng thp hn. Bi vy, phi sng cc i c
php trong cc chun iu chnh phi gim xung i vi laser xung ngn.
Hng ngoi B v hng ngoi C (1.400 1.000.000nm): nhng bc sng di
hn 1400nm, gic mc hp th nng lng do thnh phn nc ca m v mng nc
mt t nhin, v s tng nhit thu c gy ra s bin tnh ca cc protein nm gn
b mt. Chiu su xm nhp tng ln nhng bc sng di hn, v cc nh hng
nhit ln protein thy tinh th, nhit ti hn khng cao lm so vi nhit c th
bnh thng, c th dn n s ko my, thng gi l c nhn mt hng ngoi.
Ngoi vic hnh thnh bnh c nhn v chy gic mc, bc x hng ngoi cn c th
lm te thy dch, trong mi trng thy dch trong sut bnh thng ca khoang
pha trc b tn hi v cc mch mu b v.
Ni chung, bc x laser t ngoi v hng ngoi gn b hp th ti gic mc hoc
thy tinh th, v kt qu ca n ph thuc vo cng v thi gian phi sng.
cng cao, s chy nhit tc thi xy ra, cn s phi sng thp hn c th dn n
bnh c nhn mt trong thi gian nhiu nm. Cc m mng kt ca mt cng c th
b thng tn do phi sng laser, mc d s ph hy cc m mng kt v mng sng
thng xy ra cc mc cng sut cao hn so vi thng tn vng mc. V thng
tn vng mc to ra nhng kt qu tc th nghim trng hn, nn s tn hi mng sng
thng ch c xem l mt mi quan tm nghim trng i vi cc laser hot ng
nhng bc sng khng ti c vng mc (v c bn l hng ngoi xa v t ngoi).
Nguy him cho da
Mi nguy him laser i vi s phi sng da thng c xem l km quan
trng hn mi nguy hi cho mt, mc d cng vi s tng cng s dng cc h laser
cng sut ngy cng cao, nht l cc b pht t ngoi, th lp da khng c bo v c
th phi ra trc mc bc x cc k nguy him trong nhng h khng c ng
kn hon ton. V da l c quan rng nht ca c th, nn n c s ri ro ln nht i
vi vic phi sng trc chm laser, v ng thi bo v c hiu qu a s cc c quan
khc khi b phi sng (vi ngoi l l mt). iu quan trng l hy xt nhiu laser
c thit k cho mc ch lm bin i vt liu, nh ct hoc khoan cc vt liu c
sc chu ng ln hn da rt nhiu. Bn tay, cnh tay v u l cc b phn ca c th
rt d b phi sng tnh c trc chm tia laser khi canh chnh hoc iu chnh nhng
thit b thc nghim khc ang hot ng, v nu chm tia c cng mnh, th
s chy nhit, ph hy quang ha, v thng tn m c th xy ra.

195

Nguy him ln nht cho da n t mt cng sut cao ca chm tia laser v
bc sng ca bc x xc nh mc su ca da b ph hy v loi thng tn do n
mang li. Chiu su xm nhp ca bc x laser vo da l ln nht trong vng bc
sng chng 300-3000nm, t ti cc i trong vng ph hng ngoi A ti khong
1000nm. Nu laser c kh nng gy ph hy da c s dng, th nhng phng nga
tng xng phi c thc hin nhm bo v da, v nh mc o tay di v mang gng
tay lm t cht liu chu la thch hp. Trong nhiu trng hp, cng sut laser thp
hn c th c s dng cho th tc canh chnh c yu cu trong nhng th nghim
d tnh trc.
Mi nguy v in
Mi nguy him i cng vi cc b phn in hoc ngun cp in cho laser v
c bn l ging nhau cho hu ht cc loi, v s phng nga an ton ring cho mi cu
hnh hoc mi loi laser l khng cn thit. Trong s cc loi laser thit thc ch yu,
nh laser kh, laser cht rn, laser cht nhum, v laser cht bn dn, tr cc loi laser
bn dn ra th tt c u yu cu hiu in th cao, v thng l dng in cao, to
ra chm tia. Cho d l in th cao c p trc tip vo mi trng laser chnh hay
vo n bm hoc laser bm, th n vn c mt ti mt s im trong h thng. Tnh
hung c bit nguy him c to ra trong laser l n vn c th tch in th cao
trong cc t in hoc nhng b phn khc mt thi gian lu di sau khi laser tt.
Tnh hung ny c bit ph bin laser xung, v phi lun lun cn thn khi m lp
v bc thit b b tho ra v l do g . Phng php an ton nht l lun lun gi
nh rng mt mi him ha gy sc ang c mt, cho ti khi tnh trng khc c xc
nh. Nhiu laser s dng in th cao ch cho n khi pht x laser c thit lp, v
ri hot ng mc in th tng ng vi cc dng c in gia dng, nhng y
khng phi l s bin h cho s thiu phng thch hp cho bt c dng c in no.
An ton laser i vi laser dng trong knh hin vi thng dng
Laser v cc h thit b hon chnh c cha laser phi p ng nhng tiu chun
an ton nht nh. Ty thuc vo loi nguy him ca chng, laser c yu cu phi c
mn chn, kha chuyn iu khin, hoc nhng dng c khc ngn nga tn hi.
Cc k hiu cnh bo c s dng ti mi ni trong phng c laser c kh nng gy
tn hi, v ti nhng v tr gn laser, ni c mc nguy hi cao (mt s v d minh
ha trong hnh 4). Trong nhng dng c cha chm tia sao cho ngi khng th i ti
mt ngi s dng, nh my in laser v my ht a CD, s phng nga l khng cn
thit.
Nhiu laser trong phng th nghim c tnh cht tng t nh laser cng sut
cao dng trong cc t hp cng nghip pht ra cng bc sng, v c th yu cu che
chn nhm bo v ngi iu khin. Bc sng pht ca mt s laser c s dng
ph bin c tm lc trong bng 2. Trong tnh hung lm vic trong khng th
loi tr tuyt i vic phi sng mt trc chm laser, th phi mang knh bo h. V
c bn th knh bo h c thit k nhm chn li nh sng ti nhng bc sng c
bit pht ra bi laser ang s dng, cn nh sng truyn qua nhng bc sng khc
cho php s nhn thch ng. iu quan trng l phi c mt b lc laser cho mi loi
laser khng c loi knh bo h chung no s dng c ht cho ht thy loi laser
hoc cho ht tt c cc vch pht x c th ca laser a bc sng. V nh sng laser

196

c th i n t bt c gc no, trc tip hoc bi s phn x t cc b mt, nn knh

bo h phi chn c tt c cc ng i c th ti mt.

Hnh 4. K hiu cnh bo s nguy him ca laser

Laser sapphire titanium pha tp (thng gi l laser Ti:sapphire) l mt v d

linh hot ca loi laser cht rn c th iu hng c. Loi laser ny yu cu bm
quang hc bng mt n flash bn trong hoc mt laser khc, c th gn bn trong
hoc bn ngoi h laser chnh. V nhng cu hnh khc nhau ca h laser Ti:sapphire,
nn vic thit t mt chun phng nga an ton khng th thc hin c. Nhng
laser ny hot ng bc sng lin tc hoc dng xung, v ty thuc vo h cung cp
bm quang hc, cc yu cu in v mi nguy him in thay i ng k. Bc sng
iu hng ca laser sapphire titanium pha tp thng bin thin t xp x 700 ti
1000nm, v do cc tiu chun phng nga an ton i vi nhng laser pht ra bc
x c kh nng i ti vng mc (ngn hn 1400nm) phi c tun th. V bc sng
pht bin thin, nn i hi phi c nhiu hn mt loi knh bo h, v ngi dng
phi chc chn rng dng c chn chm tia phi thch hp vi (nhng) bc sng c
pht ra. Mt xung ngn cng sut cao pht ra trong hot ng dng xung c th lm
hng mt vnh vin, v s phng nga phi c thc hin m bo rng mi ng i
kh d ti mt u b chn, c ng i trc tip v ngoi bin.
iu quan trng l phi nhn thy rng s pht x tn lc t laser bm trong
mt s cu hnh laser Ti:sapphire cn nguy him hn chm laser chnh, v nu c kh
nng nh sng ny i ti khu vc lm vic, th phi s dng phng tin bo v mt
chn li bc sng laser bm. Nu laser bm c dng l ring bit vi laser m, th
phi yu cu phng nga thm nhm loi tr s phi sng c th xy ra vi nh sng
tn lc do vic ghp i hai laser. Trong h bm bng n flash, in th cao p vo
n c th vn cn v t tch in trong b ngun c khi n v tt, v s phng
nga l cn thit nhm ngn chn s sc in khi tin hnh bo dng laser. Cc bc
sng hng ngoi gn pht ra bi loi laser ny c th c bit nguy him, bi v mc
d chm tia l khng nhn thy hoc c th nhn thy m nht gn u 700nm ca
di pht x, nhng mt lng ln nh sng hng ngoi s hi t trn vng mc.
Vic pha tp crm ca nhng cht trng thi rn khc nhau cho thy trin vng
to ln trong s pht trin ca cc laser iu hng mi, v khi nhng laser ny ngy
cng dng ph bin hn, th nhng th tc an ton i vi mi loi phi c xt n.
Crm pha tp liti stronti nhm florit (Cr: LiSAF) ha hn s l cht hot tnh laser bm
doide, v c dng thay th cho laser Ti:sapphire trong mt s ng dng hin vi nhn
quang. Vi bc sng pht x iu hng trong vng hng ngoi, yu cu phng nga
an ton tng t nh i vi laser Ti:sapphire. Tuy nhin, v laser pha tp crm l sn
phm mi c pht trin tng i gn y, nn ngi dng cn e ngi rng cc b

197

lc v knh bo h c th khng sn sng i vi nhng bc sng pht x c bit ca

chng.
Laser argon-ion, v laser krypton-ion t thng dng hn, to ra bc x nhng
bc sng bi c khai thc rng ri trong cc cng ngh quang nh knh hin vi
ng tiu. Laser argon thng c phn vo loi IIIB hoc loi IV di m an ton
ANSI, v cn phi trnh phi sng trc tip trc chm tia ny. Cc tia lam-lc t mt
chm laser argon-ion kt hp cao c th lt vo mt ti vng mc, gy ra s ph hy
vnh vin. Knh bo h an ton c sn mang li s hp th mnh cc vch pht x
chnh, v s bo v mt khi b tn hi. Laser krypton-ion to ra bc sng di hn
mt cht so vi laser argon-ion, v cng sut thp hn, mt phn do chng pht ra
cc vch bc sng kh kin bi phn b rng trong quang ph. S phn b nng
lng rng ri a n vn l cc knh lc bo h c thit k nhm hp th ton
b pht x laser s chn a s nh sng kh kin, lm hn ch tnh thc tin ca vic s
dng chng. Yu cu phi cn thn ht sc nhng ni c lin quan ti laser kryptonion, nhm trnh phi sng mt trc pht x vch bi. Laser s dng hn hp kryptonargon tr nn ph bin trong knh hin vi hunh quang dng cho cc nghin cu hunh
quang bi yu cu s pht x bn vng mt vi bc sng, v phi thn trng bo v
mt khi ton b pht x c th i vo vng mc. Ngoi ra, nhng laser phng in kh
ny to ra bc sng t ngoi b hp th mnh bi thy tinh th ca mt, v v mi
nguy him ca s pht x sng lin tc trong vng ph ny c bit rt t, nn cn
phi mang knh bo h hp th t ngoi. Laser krypton-ion pht ra mt vi bc
sng trong vng hng ngoi gn hu nh khng nhn thy, nhng c th gy ra s tn
hi vng mc gay gt, bt chp hnh thc kh hnh dung ca chng. Mi nguy him
in c mt do vic p dng in th cao kch hot s phng in laser, v dng
in tng i cao do yu cu duy tr s pht x.
Laser s dng hn hp helium-neon c s dng rt rng ri trong nhng
dng c nh my qut m vch siu th v thit b o c, v chng c cng sut
chng vi mili watt hoc thp hn, nn mc nguy hi tng ng vi nh sng Mt
Tri trc tip. Mt s nhn thong qua tnh c trong chc lt ti mt chm cng sut
thp khng lm hng mt, nhng nh sng kt hp cao t laser He-Ne c th hi t ln
mt m rt nh trn vng mc, v s phi sng lin tc c th lm thng tn lu di.
Vch pht x He-Ne c bn ti 632nm, nhng khc nhau bc sng pht ra t nh
sng lc cho n nh sng hng ngoi thng c sn trn th trng. Cc phin bn
cng sut cao hn ca laser He-Ne c mc nguy him ln hn nhiu, v phi s
dng tht thn trng. Khng c cch d on mc phi sng s to ra mc thng
tn cho mt nht nh. Quy nh an ton ch yu c tun th i vi loa laser ny
trnh ht mi th, tr vic nht thi nhn qua chm tia, v quan st cc cnh bo
thng dng lin quan ti in th cao c mt trong b cp ngun.
Mt loi laser phng in kh khc, da trn h heli-cadmi, c s dng rng
ri trong knh hin vi qut ng tiu, khai thc cc vch pht x tm-lam v t ngoi ti
442nm v 325nm. Nguy him ch yu i vi mt do vch lam l lm ph hy vng
mc, c xem l d b thng tn hn nhng mc phi sng thp ti bc sng ny
so vi cc bc sng kh kin di hn. Do , c mc cng sut thp, laser He-Cd
vn phi m bo cn thn cc th tc an ton. Rt t bc x t ngoi 325nm c kh
nng i ti vng mc do b hp th mnh bi thy tinh th, v s phi sng lu di c
th gp phn lm c thy tinh th. Vic eo knh bo h an ton thch hp c th bo

198

v chng li mi nguy hi tim tng ny. Mt vn kh c mt trong nhng bin th

mi y hn ca lase He-Cd l chng pht ra ng thi cc bc sng , lc v lam.
Bt c n lc no mun lc c ba bc sng ny bng knh bo h u lm chn li
phn nhiu ph kh kin nn ngi dng khng th nhn trn vn tin hnh nhng
cng vic cn thit. Nu ch c hai trong s cc vch pht x b lc, th s ri ro cn li
t bc sng th ba, yu cu phi o c cn thn trnh phi sng.
Laser nitrogen pht ra vch t ngoi ti 337,1nm v c dng lm ngun dng
xung cho mt s knh hin vi v ng dng quang ph k. Nhng laser ny thng
c dng bm cc phn t cht nhum nhm to ra thm nhng vch c bc
sng di hn trong nhng k thut ghi nh nht nh. Laser nitrogen c kh nng pht
ra cng sut cao tc lp xung cc k cao. S tn hi mng sng c th do phi
sng trc chm tia , v mc d s hp th trong thy tinh th bo v vng mc khi
cc bc sng t ngoi gn n mt chng mc no , nhng khng chc chn y
c ngn nga s thng tn vng mc t cc xung cng sut cao hay khng.
Cch thc an ton nht l phi m bo bo v mt trn vn khi loi laser ny c s
dng. Ngoi ra, in th cao cn thit iu khin laser nitrogen, v s phng l
cn thit nhm m bo s phng in ca tt c cc b phn cp ngun trc khi tip
xc vi chng.
Laser trng thi rn ph bin nht ch to t neodymium ion ha pha tp mc
khng tinh khit trong tinh th ch. Cht ch c s dng rng ri nht cho pha
tp neodymium l ngc hng lu yttrium nhm, mt tinh th nhn to hnh thnh nn
c s laser Nd:YAG. Laser neodymium ni chung c sn rt a dng, pht ra trong
mt vng rng cng sut c dng chm lin tc v dng xung. Chng c th c bm
quang hc bng mt laser bn dn, bng n flash dng xung, hoc bng n h quang,
v c trng ca chng thay i rng ty thuc vo thit k v mc ch ch to. V c
phm vi ng dng rng ri, nn chng c nhng nguy hi nht nh, laser neodymium
c kh nng gy thng tn cho mt hn bt k loi no khc.
Laser neodymium YAG pht ra nh sng hng ngoi gn 1064nm c th lm
thng tn gay gt cho vng mc, v v n khng nhn thy nn kh nng thng tn
l do cc chm phn x tng ln. a s laser loi ny s dng trong knh hin vi c
bm bng doide v pht ra cc xung cc ngn, c th lm tn thng ngay c khi ch
mt xung phn x i vo mt. Do , vic bo v mt chn li mi ng i c th ti
mt phi s dng knh bo h chn hng ngoi c th c thit k cho truyn qua a
s nh sng kh kin, tr nhng ng dng trong cc ha m bc cao c s dng.
Nhn i tn s c th to ra ha m th hai ti 532nm (nh sng kh kin lc), bc
sng ny cng truyn qua i ti vng mc, v khi vch pht x ny c s dng th
vic thm b lc lm tt dn nh sng lc l cn thit. Nhn ba v nhn t tn s
thng c p dng vi laser Nd:YAG to ra ha m th ba v th t ti 355 v
266nm, chng c nhng nguy hi khc, v yu cu knh bo h an ton chn t ngoi,
v c kh nng bo v da phng cc thng tn do chy. Vi nhng laser pht ra
cng sut chng vi watt trong vng hng ngoi, cng sut hng trm mili watt c th
thu c ti cc bc sng ha m th hai, ba, t.

199

Bng 2. Bc sng pht ca cc laser thng dng

Loi laser
(Vng ph)
Argon Fluoride Excimer (T ngoi)
Krypton Chloride Excimer (T ngoi)
Krypton Fluoride Excimer (T ngoi)
Xenon Chloride Excimer (T ngoi)
Xenon Fluoride Excimer (T ngoi)
Helium Cadmium (T ngoi, Kh kin)
Nitrogen (T ngoi)
Krypton (Kh kin)
Argon (Kh kin)
Hi ng (Kh kin)
Nd:YAG tn s i (Kh kin)
Helium Neon (Kh kin, hng ngoi gn)
Gold Vapor (Kh kin)
Rhodamine cht nhum 6G (Kh kin, Tunable)
Ruby (Kh kin)
Bn dn diode (Kh kin, hng ngoi gn)
Ti:Sapphire (Kh kin, hng ngoi gn)
Nd:YAG (Hng ngoi gn)
Erbium (Hng ngoi gn)
Hydrogen Fluoride (Hng ngoi gn)
Carbon Dioxide (Hng ngoi xa)

Bc sng
(nanomt)
193
222
248
308
351
325, 442
337
476, 528, 568, 647
488, 514
510, 578
532
543, 594, 612, 633, 1150, 3390
628
570-650
694
630-1600
680-1130
1064
1540
2600-3000
9600, 10600

Mc d mt s laser neodymium bm bng diode pht ra cng sut tng i

thp (nht l ti cc ha m bc cao, khi hot ng mode lin tc), nhng a s pht
ra cng sut gy ra thng tn, v phi eo knh bo v mt khi lm vic vi bt
k laser no thuc loi ny. Mt kh khn i vi bt k laser no pht ra bc sng
bi l vic s dng knh bo h thch hp lm suy gim tt c cc vch pht x nguy
him. Khi cc ha m bc cao c s dng, khng nn cho rng nh sng tn s c
s bc sng di hn khng c mt, v nhiu laser thng mi c mt hoc nhiu c
ch c bit loi tr nhng bc x quang khng mong mun. Mi nguy him v in
c mt trong cc laser neodymium n bm thay cho diode, v s c mt ca in th
cao cp ngun.
Mt s lng ln nghin cu ang c trin khai nhn ra cc cht ch tinh
th khc cho pha tp neodymium, v khi cc cht khc c mt trong cc laser thng
mi, cn phi xem xt iu kin cho hot ng an ton. Khi nhng loi laser mi c
a ra, th nhng dng c an ton tng xng c th ban u cha c. Hin nay, cht
thay th c s dng rng ri nht cho ngc thch lu yttrium nhm l yttrium
lithium fluoride (k hiu l YLF), v c sn trn th trng c laser Nd:YLF dng xung
v dng lin tc. Mc d nhiu kha cnh l tng t vi laser neodymium YAG,
nhng vic s dng Nd:YLF pht ra ti mt bc sng c s hi khc (1047nm) v
iu ny phi c xt n khi nh gi hiu sut ca cc b lc an ton nh knh bo
h i vi ph hp th cc bc sng c s v ha m bc cao ca chng.
Laser diode bn dn i din cho mt cng ngh tng i mi ang m rng
nhanh chng tnh a dng. c trng hiu sut ca laser diode ph thuc vo mt s
nhn t, gm tnh cht in ca cht bn dn, qu trnh nui cy c s dng trong

200

khi ch to n, v tp cht c s dng. Bc sng pht ra bi mi trng laser l

mt hm ca rng khe ca cht liu v cc tnh cht khc, ph thuc vo thnh phn
cht bn dn. S pht trin lin tc ha hn m rng phm vi bc sng c th dng
c trong cc diode laser thng mi. Hin nay, laser diode bn dn c bc sng
trn 1100 nm c s dng ch yu trong cc ng dng vin thng si quang. a s
cc laser thuc loi ny da trn lp hot tnh ca hp cht iridium-gallium-arsenicphosphorus (InGaAsP) c t l khc nhau, v ch yu pht ra ti 1300 hoc 1550 nm.
Mt phn trm nh ca pht x 1300 nm c truyn ti vng mc ca mt, cn
bc sng di hn 1400 nm, gic mc l i tng b tn hi. S thng tn mt ng
k khng c kh nng xy ra, ngoi tr cc mc cng sut kh cao. a s laser diode
pht x trong vng 1300 nm c cng sut thp v khng c s nguy hi nghim trng
tr khi chm tia trc tip i vo mt trong thi gian di. Cc chm laser diode khng
chun trc v cc chm l ra khi si quang b phn k nhanh chng, mang li mt
mc an ton. Knh bo h an ton phi c dng vi chm laser cng sut cao nu
nh pht x khng hon ton c cha bn trong si quang. lm thng hng chm
tia hng ngoi gn trong quang c trong lc eo knh bo h kha hng ngoi, th mn
hnh hunh quang hoc cc dng c xem hng ngoi khc phi c s dng. Laser
diode hot ng in th v dng in thp, v v vy thng khng c mi him
ha v in.
Cc laser diode pht x ti bc sng danh ngha di 1100 nm ch yu da
trn hp cht gallium arsenide, v s pht trin lin tc ca cc cht liu mi v qu
trnh ch to ang m rng dn phm vi cng sut pht x n nhng bc sng ngy
cng ngn. Vi nhng ngoi l nht nh, diode laser v c bn yu cu cng mc
phng nh cc loi laser khc hot ng trong vng bc sng tng ng v ti
mc cng sut tng ng. Nh ni phn trc, mt nhn t lm hn ch mi
nguy hi tim tng trong mt s trng hp l s phn k cao ca chm laser diode,
lm phn b cng sut chm tia trn mt din tch rng trong vng mt c li ngn tnh
t mt pht x ca cht bn dn. Tuy nhin, khi mt ng dng yu cu thm s hi t
quang, hoc mt s phng php chun trc khc, th nhn t ny b ph nhn. Laser
diode da trn h indium-gallium-nhm-phosphorus (InGaAlP) ang c s dng,
pht ra bc x 635 nm mc mili watt, v nhng laser ny yu cu phng an ton
tng t nh i vi laser helium-neon c cng cng sut. Nhng bin th laser khc
da trn nhng thnh phn diode tng t pht x ti bc sng 660 hoc 670 nm, v
mc d phn ng kh chu t nhin ca mt mang li mt s s bo v, nhng mt hu
nh khng nhy vi nhng bc sng ny nh i vi bc x 635 nm, v vic s dng
knh bo h an ton l cn thit. Phi thn trng nhm m bo s hp th trn vn
nhng bc sng thch hp, v knh bo h c thit k bo v mt ti nhng bc
sng di hn c th khng hiu qu ti 660 hoc 670 nm.
Cc kt cu gallium-nhm-arsenide (GaAlAs) a dng c s dng ch to
laser diode c bc sng pht x t 750 n gn 900 nm. V nhy hn ch ca mt
ti 750 nm (mt nhy yu vi nh sng l c th), v hon ton thiu cm gic
ti nhng bc sng di hn, nn nhng laser c mc nguy hi cho mt ln hn cc
laser nh sng kh kin. Cng sut ln hn nhiu s dng trong diode laser pht x
trong vng ny (ln ti vi watt trong dy diode) c th lm tn hi mt sau mt s
phi sng ngn ngi. V chm tia khng nhn thy, nn phn ng kh chu ca mt
khng xy ra, v knh bo h phi c s dng, nht l vi laser cng sut cao. Li

201

cn s pht x bc sng di hn (980 nm) bi laser indium-gallium-arsenide

(InGaAs), v knh bo h c chng nhn lm suy yu bc x 980 nm c dng, th
mt ln na do s nguy him ca bc x khng nhn thy tnh c c php i vo
mt.
Tm li, cc nguy hi chnh lin quan ti vic s dng laser trong bt k ng
dng no l s ri ro gy thng tn cho mt v da do tip xc vi chm tia, v mi
him ha v in c mt bi in th cao trong laser. Vic o c l cn thit trnh
phi sng trc chm tia (c bit l mt), v khng c g m bo c nn vic eo
knh bo v mt l cn thit. Bn nhn t quan trng trong vic la chn knh bo h
hoc cc b lc chn chm tia khc, l: bc sng laser, chm tia dng xung hay
lin tc, loi mi trng laser (cht kh, cht bn dn,), v cng sut pht laser.
C nhng him ha khc ngoi chm tia laser trong vic s dng laser, mt s
trong c lin quan ti nhng ng dng hin vi, v nhng nguy hi khc khng chn
chn s c. Trong nhiu ng dng cng nghip, laser c dng thc hin tin trnh
ct v hn, v un nng c th lm pht ra hi khi c hi, chng phi c loi b
an ton khi mi trng lm vic. Loi nguy him ny c vi laser dng trong knh
hin vi quang hc, nhng cc vn an ton khc phi c xt ti. Trong h bm
bng n flash, him ha n tim tng c mt do vic thit lp p sut cao bn trong
ng flash. Thit b bc ngoi phi c thit k v duy tr cha cc mnh ca n
nu loi n ny xy ra. Cc cht kh ng c, nh nitrogen lng hoc helium lng, c
th c dng lm lnh laser (v d laser ruby hoc tinh th neodymium) v da trn l
i tng b tn thng chy nu nh tip xc vi cht lng lnh. Nu nh lng ng
k cht kh ng c thng vo mt phng kn hoc mt khng gian gii hn khc,
chng c kh nng chim ch khng kh trong phng v to ra bu khng kh thiu
oxygen. Mi nguy hi v in i cng vi thit b laser c tho lun trn,
nhng khng th khng nhn mnh mt ln na, v thc t l cc v bao thit b,
thng bo v ngi dng khi dng in, lm khi c tho d trong khi lp t,
canh chnh, bo dng v gi gn laser. Mt s loi laser (nht l loi IV) c mi nguy
hi v la nu nh chm tia tip xc vi cc cht d chy, v cc cht chng chy phi
c s dng nhng ni no m chm tia c kh nng ri ti.
Trong a s cc phng th nghim thuc trng i hc v chnh ph, cng nh
trong cc mi trng cng nghip v on hi khc, mt khun kh chnh thc tn ti
trong vic qun l cc th tc an ton phi c tun th trong cc hot ng c kh
nng gy nguy him, bao gm c vic s dng laser. Nguyn tc chung vch ra trong
bi ny khng phi l c nh thay th nhng yu cu c bit cho c nhn an ton
trong tnh hung lm vic ring l. Thng thng th mt vn phng an ton mi
trng a phng s chun b cng b cc th tc c tun th di s ch o ca
mt vin chc an ton laser, hoc mt ngi chu trch nhim o to v thc thi cc
th tc an ton thch hp trong c quan c thit b , v bt k ngi dng laser no
cng phi chc chn rng cc th tc an ton c tun th. y l iu mu cht,
khng ch ngn nga s thng tn khng c kh nng hi phc cho ngi dng laser,
m cn bo v khch kha hoc nhng ngi khc c th tnh c tr thnh i tng
b tn hi bi thit b laser.

202