Ilija T.

Radakovi: BESMISLENA YU-RATOVANJA 1991-1995

http://www.znaci.net/00001/23.htm

Postao/la Fair Life dana 12/05/2008 03:08

I SADRAJ
II ZATO PISATI O BESMISLENOM RATU RATOVIMA?
III ZLOUPOTREBA JNA I ORUANIH SNAGA SFRJ:
- O emu se govori, ta se izostavlja i zaobilazi u knjizi V. Kadijevia Moje vienje raspada
vojska bez drave
- Spoljna ugroenost i njen uticaj na bezbjednost SFRJ
- O Ustavu iz 1974, drutvenom sistemu i nacionalnom sukobljavanju
- Sutina i smisao napada na koncepciju optenarodne odbrane
- Dva ili pet perioda razvoja OS SFRJ
- Od najave do ratova (1989-1992)
- Informacija Politike uprave SSNO (1991)
IV RATOVI U SLOVENIJI, HRVATSKOJ I BiH, SRBIJA, CRNA GORA I SRJ U
RATOVIMA
* RAT U SLOVENIJI (1991)
- Prve vijesti o ratu u Sloveniji
- Rat u Sloveniji u knjizi Veljka Kadijevia
- Koncepcija ONO, TO i odnosi JNA i Slovenije
- Slovenaki generali pred rat i u ratu
- Hrvatsko-slovenaki sporazum i proglas taba Vrhovne komande
- ta o JNA i njenoj ulozi pie general Stane Potoar?
- Naelnik kabineta Veljka Kadijevia general Vuk Obradovi o vojnoj akciji u Sloveniji
- Zakljuna razmatranja o ratu u Sloveniji
* RAT U HRVATSKOJ (1990-1995)
- Stanje u Hrvatskoj 1990.
- Politika SDP Hrvatske 1990.
- Rezultati izbora (1990)
- Najave krvavih zbivanja na obe strane
- ta je prethodilo ratu?
- Preko ivih i mrtvih
- General V. Kadijevi poglavlje Rat u Hrvatskoj
- Kratak pregled vojnih dejstava
- Sa lica mjesta iz Like
- Nekoliko pitanja i zakljuaka
* RAT RATOVI U BOSNI I HERCEGOVINI (1991-1995)
- BiH pred rat u Sloveniji i Hrvatskoj

- Podjela BiH
- BiH operativna osnovica za rat u Hrvatskoj i neposredne pripreme za rat u Bosni
- Neuspio pu u Sarajevu
- Pokuaj demokratskih snaga da sprijee rat
- Operativne namjere i tok dejstava
- Borbe u dolini Drine
- Opsada Sarajeva
- Ruenje Mostara
- Otvaranje koridora
- Borbe u Bosanskoj krajini
- O prvoj fazi rata u BiH (1991-1993)
- Partizanski generali sa narodom
* SRBIJA, CRNA GORA I SRJ U RATOVIMA
- Rat krenuo od (sa) dva Kosova
- Srbija i Crna Gora nezvanino u ratu
- Podudarnost ili revitalizacija projekta Homogena Srbija
- Srpska pravoslavna crkva na politikoj sceni
- Otvoreno pismo Slobodanu Miloeviu
- Crna Gora na hercegovako dubrovakom ratitu
- Vukovar i Dubrovnik pobjede koje predstavljaju poraz
- Put u bespue
V INTELIGENCIJA, KONFESIJE I PARAMILITANTNE SNAGE - BOJOVNICI
BESMISLENOG RATOVANJA
- Zakuvano u glavama kvazi-intelektualaca
- Vjerska buenja ili vjerski ratovi
- Paramilitantne snage
VI RAT KAO NAJGORI IZBOR ODGOVORNOST TABA VRHOVNE KOMANDE
VII BILJEKE (1983-1995)
- Razgovor sa Petrom Graaninom (1983)
- Osvrt na reorganizaciju OS (1984-1985)
- Generali sa Lazarom Mojsovom (1986)
- Pismo Peri imiu (1988)
- Slovenaki penzionisani generali i SSNO (1988-1990)
- O Kninskoj krajini i Tromei (1989-1991)
- Akademiku Dr Jovanu Rakoviu (1991)
- O odnosu prema SIV-u Ante Markovia (1989-1991)
- Dva intervjua Petra Graanina (1991-1993)
- Porast moi armijskog vrha
VIII VANIJI DOGAAJI I DATUMI OD 1981. do 1995. (izbor i komentari autora)
IX VOJNIKO RAZMILJANJE O UNAPRED IZGUBLJENOM RATU RATOVIMA
- ta je trebalo, a ta nije trebalo da se ini?
- Neke karakteristike besmislenog ratovanja

- Katastrofalne posljedice
- Imenujmo glavne aktere i linosti apsurdnih ratova
X NISMO UTALI
- Tri upozorenja Koe Popovia (1989)
- Protiv sijaa zla (1990)
- Za stranku demokratskih promjena (1990)
- Zato je izvidan general, narodni heroj i akademik dr Gojko Nikoli? (1990)
- Opinskim odborima SUBNOR-a Like (1990)
- Povjerenje, mir, sloboda i demokratija nasuna su potreba apel 55 generala (1990)
- Graanima i partizanima Like (1990)
- Za mir i ljudski razgovor (1990)
- Tri protesta antifaista (1991)
- Dva jubileja bez prave proslave (1991-1996)
- Odgovor tzv. Koordinacionom odboru (1991)
- Povodom akcije za povratak etnikog vojvode M. ujia (1991)
- Mir jedina alternativa (1991)
- Poruka armiji za pedeseti roendan (1991)
- U ime prozvanih (1991)
- Poslije dogovora u enevi (1991)
- Tito naa i svjetska linost (1992)
- Apel za mir i zajedniki ivot naroda BiH (1992)
- Dozvolite da se ne slaemo, g. generale (1993)
- Na pedeset prvoj godinjici VI like proleterske divizije Nikola Tesla (1993)
- In memoriam Milorad Mievi (1996)
XI O AUTORU I KNJIZI
* BELEKA O AUTORU
- Summary
- Iz recenzija
- Skraenice
- RECENZIJA
____________________________________________________
Nacija je najvee zlo za naciju, jer je organizovana
sebinost koja se nuno zatvara u nepodnoljivo drutvo.
Nacionalizam kopa grob vlastitioj naciji.
(Indijski nobelovac Rabindranat Tagore)
Neija jednonacionalna istina, samim tim to je takva,
ne moe biti istina. Ona suzbija razboritost slobodnih graana.
(General-pukovnik Koa Popovi)
Za mene je kljuno pitanje definisanje politike koja je dovela
do ratova u Jugoslaviji i koja je, kao glavni instrument, imala
zloine prema civilima, etnika ienja, logore, silovanja i ubijanja.
Stvaranje etnike drave postavljeno je kao cilj, a etniki nacionalizam

proizveo je ideologiju koja je u svemu drugom i u svemu drugaijem

videla direktnu smetnju protiv koje je primenjivala silu. To je bila
neka vrsta totalnog rata, ne samo vojnog nego i propagandnog,
ideolokog, psiholokog i medijskog.
(Istoriar Latinka Perovi)
Na raskid sa svetom, na rat sa svetom (jer nije to bio rat sa Muslimanima
i Hrvatima, nego rat sa svetom), ta je to drugo nego ludilo, i koja bi druga
sila mogla taj rat da vodi, ako ne sila ludila?
(Knjievnik Radomir Konstatinovi)

Fair Life
Postovi: 15398
Pridruen/a: 02/03/2004 01:00
Rat su u nekadanjoj dobroj zemlji poveli oni koji nisu mogli da ive zajedno.
(Knjievnik Radomir Kostantinovid)
Zato rat? Moe da se postavi i pitanje zato je rat izgubljen, ali oni ak i ne
raunaju da su izgubili rat. Ja sam uvek mislio da priznanja poraza u jednom
ratu ratovima koji je nepravian deluje jako spasonosno na psihu nacije.
(Arhitekta Bogdan Bogdanovid)
_____________________________________________________________________
II ZATO PISATI O BESMISLENOM RATU RATOVIMA?
Ima li smisla analizirati jedan besmisleni rat ratove? ta se mora redi o uzrocima i faktorima razbijanja
SFRJ, o ulozi Vrhovne komande i njenog vojnog djela? ta redi o ulozi JNA? ta o stavovima generala
Veljka Kadijevida (sekretara za narodnu odbranu i naelnika taba Vrhovne komande 1988 1992),
izloenim u knjizi Moje vienje raspada vojska bez drave? (Politika, juni 1993).
S obzirom da je ovaj dovreni (ili nedovreni) rat izazvao katastrofalne posljedice, pred tom tragedijom
niko nema pravo da duti. Analiza rata kojim su razorene i SFRJ i JNA, potrebna je, u prvom redu radi
mira, da bi se to prije uspostavio, realizovao i dugotrajno obezbjedio.
Vie od etiri decenije (od 1941. do 1985) bio sam vojnik. Aktivnu slubu zavrio sam kao generalpukovnik, obavljajudi razne vojne funkcije u Generaltabu i Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu i
imam osjedaj da i ovaj rat mogu da sagledam, barem u globalu, razlikujudi uzroke od posljedica,
spontano i stihijsko od unapred smiljenog, pripremanog i organizovanog. Poznajem mnoge vojne i
civilne linosti aktere ratnih dogaaja i onih koji su im neposredno prethodili. Vjerujem da mogu da
procjenjujem ta je bilo nuno, a ta se moglo izbjedi, ta je sa vojnog, politikog, drutvenog stanovita

racionalno i opravdano, a ta ne.

Od 1988. javljao sam se kao supotpisnik ili potpisnik mnogih apela, poruka, zahtjeva ili sam javno istupao
s ciljem da se zaustavi hod ka ratu. Bez obzira to je to esto djelovalo donkihotski, uvjek sam vjerovao
da se ratnoj opciji mora suprotstavljati otvoreno. Tragedija koju smo doivjeli mora da skine sve tabue (a
sve se vie i skidaju) da bi se dolo do potpune istine, do objektivnih analiza i objanjenja a tako i do
suoavanja sa odgovornodu svih njenih sada vidljivih i prepoznatljivih, ali i skrivenih aktera. Jer, niko
nema pravo da bude zatiden ni jednom predutanom injenicom, niti obzirom bilo koje vrste.
Svoje stavove, pojedinano ili u manjoj ili vedoj grupi istomiljenika saboraca iz NOB-a, od trenutka
kada su upaljeni prvi fitilji nemira i na scenu stupili politika i praksa stvaranja kriznih arita, psiholokog
rata za prekrajanje SFRJ, pa sve dok se to moglo initi predoavao sam (predoavali smo) u pojedinim
beogradskim, zagrebakim i likim listovima. Izlagao sam ih na skupovima boraca VI like i XIX
sjevernodalmatinske divizije, borake organizacije optine Savski venac, u Drutvu za istinu o NOB-u
(1941 - 1945).
Imam, dakle, moralno pravo da i sada analiziram posljedice bezumlja na koje smo ukazivali kada se zlo
jo moglo izbjedi ili bar uiniti neuporedivo manjim. A poto sam i danas uvjeren da se sunovrat, kako je
jo 1989. godine nadolazedu jugoslovensku tragediju nazvao Koa Popovid mogao izbjedi, osjedam i
obavezu da to uvjerenje objasnim, jer je i sada mnogo onih koji istiu da je sve ba tako moralo da se
desi, da se tragedija nije mogla mimoidi. Jedni to ine da bi sebe opravdali, da bi i line odgovornosti
podveli pod pojam objektivne nunosti, a mnogo vie je onih koji nisu svjesni svojih nacionalistikih
zabluda i iluzija.
Istina, bilo je potrebno da se SFRJ, pa i JNA, transformiu i reorganizuju, ali nije postojao ni jedan
opravdan razlog za najbrutalniji rat ratove, za opti sunovrat. ak i da je bilo neizbjeno razdruiti se,
jer razidi se na istom geografskom prostoru ne moemo moglo je to da bude bez krvi, kako se i
dogodilo u nekim dravama. Nije bio nuan raspad na tako krvav i tako tragian nain. Za to nema
opravdanja.
U traginom vremenu, dio dravnog armijskog i politikog vrha i vrhova iz perioda 1988 1992. nije
mogao da prevazie ranija opteredenja kada se naao u prilici da donosi ili sprovodi sudbonosne odluke,
ne mogavi da sagleda ni emu slui to odluivanje ni kakve de posljedice izazvati. Armijski vrh (Veljko
Kadijevid i ostali) pomogli su, najblae reeno, da JNA izgubi svoja bitna obiljeja, doivi slom i nestane sa
istorijske scene, jer je JNA, kao i SFRJ, poraena iznutra kada je poela da negira i naputa samu sebe,
osnove na kojima je formirana, funkciju koja joj je davala i snagu i smisao, pa je tako politiki i moralno
razoruana, postala lak plijen, u prvom redu, velikosrpske, a potom i drugih nacionalistikih politika.
Svako ko poznaje dio kadrova u vojnom i civilnom vrhu (vrhovima) iz perioda 1988 1993. nije bio
iznenaen objanjenjima izloenim u knjizi Veljka Kadijevida, njegovim esto subjektivnim, dogmatskim i
jednostranim tumaenjima zbivanja u jugoslovenskom drutvu i oruanim snagama.

Najvedu odgovornost vojnog vrha i Veljka Kadijevida posebno predstavlja to to su prihvatili rat kao
sredstvo vojnog rjeavanja jugoslovenske krize, pogotovo kad se ima u vidu da su oni bili
najkompetentniji da ocjene ta se ratom moe (odnosno, ne moe) dobiti i kakve sve mogu biti
posljedice ratne opcije. Samim tim to je procjena taba Vrhovne komande (VK) vodila ratu i poto tu
nije bilo otpora ratnoj opciji, iako su je drugi nametali, vojni vrh je prihvatio i ponio dio odgovornosti za
rat i sve njegove posljedice.
Veljko Kadijevid je u toj knjizi pokuao da opravda sebe i svoj armijski vrh pred odgovornodu za
pokretanje i uede u oruanom obraunu na tlu Jugoslavije, za razbijanje SFRJ i JNA. Taj utisak provjerio
sam i u razmjeni miljenja sa prijateljima, penzionisanim generalima i pukovnicima Bracom eridem,
Ahmetom onlagidem, Rahmijom Kadenidem, Aleksandrom Krajaevidem, Veljkom Miladinovidem,
Jovom Ninkovidem, Svetozarom Orom, Savom Popovidem, Stipom Sikavicom, Mirkom Tomidem i
drugima. Tada je, krajem 1993, i dolo do ideje i saglasnosti da se pie o ovom ratu ratovima.
I ovom prilikom im se zahvaljujem na sugestijama i doprinosu, bez kojih bi moja kazivanja bila
nepotpuna.
Prvu kritiku reakciju na Kadijevidev prikaz rata od strane vice-admirala Ivana Veselinovida (1993)
pozdravio sam, ali istovremeno zakljuio da taj kurani i otvoreni istup treba da bude samo poetak.
Smatrao sam da treba da mu se pridrui i neko iz starije ratne generacije, kao i neko iz generacije vojnih
starjeina poslije Drugog svjetskog rata. Jer, ako se ne reaguje, ako se ova analiza rata, sa kojim se i prije
njegovog poetka nismo saglaavali, ne iskoristi kao povod da se rat objektivno prikae i koliko je sada
mogude objasni, ostade sramota na obrazu i stare i mlae generacije vojnih rukovodilaca, i moralna, i
profesionalna.
Istupi i upozorenja generala Koe Popovida i Gojka Nikolia na svoj nain su me podsticali, a suptilne
analize Mirka Tepavca, dr Jovana Mirida, Slobodana Inida i drugih, su mi pomogle da, uvaavajudi njihova
stanovita, pokuam da lake sagledam i vojnu stranu dogaaja.
Uvjeren sam da najvedi dio pripadnika JNA (od vojnika do generala), aktivnih i rezervnih, sve do njenog
formalnog nestanka (27. aprila 1992) stvaranjem SRJ i VJ - smatraju da put kojim je prola JNA u jo
nerazmrenom zapletu na tlu bive SFRJ nije morao da bude takav. Uvjeren sam da je JNA (da je armijski
vrh to htio i elio) mogla izbjedi udes da od znaajnog faktora jedinstva jugoslovenske drave postane
jedan od znaajnih faktora (ili sredstvo) njenog raspada.
To sam zakljuio i iz razgovora koje sam vodio, u kratkim susretima, sa generalima i pukovnicima koji su
penzionisani u toku ovog rata Mladenkom Maksimovidem, Ilijom Boridem, Vladanom ljividem, Cirilom
Zabretom, Danom Ajdukovidem, dr Nikolom Popovidem, Aleksandrom Spirkovskim i vedim brojem
neposrednih uesnika rata sa podruja Like (Simo, Mane, uro, Dane, Smiljan, Duan, Duja, Milan i Pajo),
Sjeverne Dalmacije (Jovica, Veljko i Milan), Banije (Milan, Momilo i Mirko), Korduna (Milan i Stevo),
Zapadne Slavonije (Gojko i Milan), Podunavlja (Ilija, Nenad i Sran), Bosanske Krajine (Ilija, Desimir i
uro) i Dragan sa jednog prelaza na Drini.

Moda Kadijevid i njegova knjiga sami po sebi i ne zasluuju toliku panju, ali injenica da je autor bio
krunski uesnik i da su pitanja kojima se bavi prevazila i njegovu linost i djelo, danas i u bududnosti, to
de biti predmet politikih, vojnih, sociolokih, istorijskih, pa i psihopatolokih analiza.
Da li je presudila istorijska neminovnost ili snage gluposti? Snage gluposti, nerazuma, nekompetentnosti
i istorijskih zabluda. O svemu su u odreenom periodu (kao to inae biva u istoriji) odluivali ljudi i sve
to se dogodilo dolazilo je iz njihovih glava. Da li su Slobodan Miloevid, Franjo Tuman, Alija
Izetbegovid, Dobrica Dosid, Borisav Jovid, Stipe Mesid, Branko Kostid, Momir Bulatovid, Veljko Kadijevid i
drugi svi na vlasti u odreenom periodu, jedine i jednako odgovorne linosti za nau tragediju? Da li su
oni ideolozi ili uenici, da li su glavne arhitekte rata? Nesporno je da su bili na vlasti u tom periodu i da je
njihova uloga glavna. Srbija je htjela Miloevida i Dosida i dobila ih je. Hrvatska Franju i dobila ga je.
Kostida je delegirala Crna Gora. A Predsjednitvo SFRJ, armijski vrh, rukovodstvo Srbije i Hrvatske i neki
drugi, htjeli su 1988. Veljka Kadijevida i dobili su ga. Ko je kome i koliko pomogao, drugo je pitanje.
Znaajna je i postaje sve prepoznatljivija njihova uzajamnost mada sa razlikama.
Prije ili kasnije, narodi de shvatiti (i sve vie shvataju) da je rat bio nepotreban, uzaludan, da se mora
ivjeti zajedno, ali da punog mira nede biti dok ne izgore, dok se ne potroe i zaustave razorne energije,
prije svega, srpske i hrvatske nacionalistike mitomanije, a one se jo dre. I, na kraju, dok se cio prostor
ne demilitarizira, oslobodi oruja i orua kojega sada ima neto manje nego kad je poeo rat, a potom
doe i do demokratizacije drutva, mir se nede potpuno ostvariti.
Armijski vrh nije bio dorastao promjenama koje su se pojavile s razliitim intenzitetom po cjeloj SFRJ.
Teko se prilagoavao novim odnosima. Mnoga upozorenja da je neophodno drugaije ponaanje
dio ljudi iz armijskog vrha nije prihvatao, nego je ak samouvjereno i cinino uzvradao u stilu da se
promjene u drutvu i ponaanje JNA pogreno razumiju i tumae.
Istorija de nepristrasno ocijeniti ulogu svih onih koji su bili akteri odluujudih i traginih zbivanja. Njen
sud bio je i bide najmjerodavnija ocjena.
Da li JNA treba osuditi za rat ratove? Ne, ved politike, vojne, kulturne i konfesijske vrhove i
ekstremiste, koji su JNA sa do tada neospornim ugledom vani i u zemlji, zloupotrebili. Vrhovna komanda
i armijski vrh (VK) su krivi to se toj zloupotrebi nisu suprotstavili, to su prihvatili i podrali
ekspanzionistike i hegemonistike namjere i u nekim fazama bili u prvom redu njihovog ostvarivanja.
Takva politika i njeni ciljevi bez neposredne podrke JNA, ne bi mogli napraviti taj stravini ceh koji su
platili svi, a meu njima posebno Bonjaci Muslimani i Srbi van Srbije i Crne Gore.
Neoprostiva greka armijskog vrha je to je dozvolio da JNA, kao zajednika snaga svih naroda i
narodnosti, bude uvuena u rat. Ponavljam, mogla je ostati neutralna. Nije se trebalo i smjelo zaratiti
nigdje ni u Sloveniji, ni u Hrvatskoj (bez obzira na narastajudi secesionizam), ni u Bosni. Srbija i Crna
Gora nisu smjele da uu u rat. I zato JNA (u narodu) predstavlja najvede razoarenje u cjeloj katastrofi.

Teko je nadi i jedan strategijski, krupan, realan razlog (bez obzira i na neke povode) koji bi uslovljavao
da se izabere najgore rjeenje, da se besmislenim ratom ponite krupni strateki i nacionalni interesi i
neprocjenjiva generacijska ostvarenja svih jugoslovenskih naroda.
Tekst koji se nudi itaocu nije samo rasprava o sadraju knjige Veljka Kadijevida (knjiga je jedan od
povoda), ved se iznose gledanja na neke dogaaje i pojave i prije ovog rata, razlike u miljenjima i
stavovima armijskog vrha, razlike koje su se ispoljile u raspravama sa Veljkom Kadijevidem, Brankom
Mamulom i Petrom Graaninom. U to vrijeme bio sam pomodnik, odnosno zamjenik saveznog sekretara
za narodnu odbranu, kada su na elu SSNO bili Nikola Ljubiid, odnosno Branko Mamula, i kada je Petar
Graanin bio naelnik Generaltaba, a Veljko Kadijevid pomodnik saveznog sekretara. Sa njima sam
saraivao do juna 1985. Najznaajnije razlike odnosile su se na obim, strukturu i organizaciju oruanih
snaga SFRJ, JNA i TO, na sistem rukovoenja i komandovanja i neka druga pitanja ciljeva i politike razvoja
oruanih snaga. Te razlike su poznate njima, a i vedini tadanjih lanova Predsjednitva SFRJ, mnogim
generalima u SSNO-u, Generaltabu, komandama armija i tabovima Teritorijalne odbrane republika pokrajina. Svoje stavove iznosio sam na uim skupovima kolegija, Savjeta za narodnu odbranu, pismeno
ih formulisao u osvrtima na razne analize i predloge Generaltaba i drugih sektora SSNO-a. O
reorganizaciji oruanih snaga, koja se tada pripremala, ispoljile su se najvede razlike. O tome su me
konsultovali (i posle penzionisanja) lanovi tadanjeg Predsjednitva SFRJ (Nikola Ljubiid, Raif
Dizdarevid, Veselin uranovid, Josip Vrhovec i Stane Dolanc), i to na njihovu inicijativu. Lazaru Mojsovu
su, takoe, moja gledanja bila poznata i posebno izloena u Domu garde, na skupu aktivnih i djela
penzionisanih generala. Svi su oni jedno vrijeme bili rezervisani, manje ili vie su sumnjali ili ak bili
protiv predstojede reorganizacije oruanih snaga. Neki od njih su pojedine predloge kvalifikovali i kao
reviziju koncepcije optenarodne odbrane, ali su reorganizaciju na kraju odobrili, i tu je njihova
najveda odgovornost.
Bio sam, dakle, protiv radikalne reorganizacije JNA, protiv ukidanja armija i divizija. Bio sam za manje i
jevtinije oruane snage - JNA i TO. Bio sam za federaciju, ali sa vedim kompetencijama republika i,
naroito, opdina. Bio sam kasnije, ako tako nije mogude, i za konfederaciju ili savez drava i za savez
republikih SKJ. Za sve, samo ne za rat.
Bio sam za to da poslije generala Ljubiida i admirala Mamule, savezni sekretar za narodnu odbranu
bude civil jugoslovenske orijentacije. Bilo je govora da to bude Vidoje arkovid (Crna Gora), Branko
Mikulid (BiH), ili neki Slovenac ili Makedonac, jer do tada, na dunosti sekretara za narodnu odbranu nisu
bili ljudi iz BiH, Makedonije, Slovenije i Crne Gore. Da je to uraeno, uvjeren sam da bi se stvari drugaije
odvijale.
Ni u snu nisam mislio da de dodi vrijeme da se na naem jugoprostoru, uprkos krizama i napetostima, javi
toliko neprijateljstava do stepena meusobnog unitavanja pred oima domade i svjetske javnosti.
Nisam vjerovao da de proraditi bure baruta. Nekada sam sa osjedajem bola sluao aluzije da smo
Balkanci, ali sam se uvjerio da jesmo - previe osjetljivi, sa malo razuma, iskljuivi i nerealni. Nisam
vjerovao da demo se toliko zatvarati u svoja dvorita i da demo ratom rjeavati aktuelne probleme.

Dakle, osjedao sam potrebu da neto kaem o djelu vremena i prije ovog rata, a prvenstveno o ovom
ratu ratovima, koji traju skoro kao i II svjetski rat i koji kako god se zavrili, to je ved sada potpuno
jasno, zavrili su se potpunim porazom.
Moja kazivanja (biljeenja) baziraju se teino na vojnom aspektu, proteu se uglavnom do kraja 1993. i
samo su djelimino rekonstrukcija borbenih dejstava operacija, u bilo kojem od ovih ratova, jer za to
ne postoje potpuniji objektivni uslovi. Nije mi bila pristupana dokumentacija ratujudih strana ako ona
uopte postoji. Ako ne bude unitena ili unitavana, sigurno je da jo dugo nede biti dostupna, a posebno
ne za objektivne kritike analitiare.
Sve u svemu, knjigu sam bio duan da napiem, najvie zbog drugih i za druge, a i zbog sebe i najbliih
lanova porodice.
U inu njenog nastajanja, mnogo toga se preplitalo. Moje partizansko iskustvo proeto borbom da se
konkretnim inom, i u najteim iskuenjima II svjetskog rata i poslije njega, promovie ideja bratstva i
jedinstva i moje sapatnitvo u danima kada se sve to bjesomuno ruilo operacionalizacijom besmislene
tvrdnje da se ne moe ivjeti zajedno, mada se uprkos svemu, zajedno ivjeti mora. Preplitala se moja
privrenost Jugoslovenskoj narodnoj armiji sa osjedanjem povreenosti i srdbe to je ona kratkom
pamedu prepotentnih i ambicioznih politiara i vojskovoa zloupotrebljena, poniena, zbrisana, iako
to nije zasluila. Preprela se i potreba da istovremeno postavim i pitanja na koja su drugi duni da
odgovore, jer raspolau mnogim, jo skrivenim informacijama do kojih se i dalje samo posredno ili samo
djelimino dolazi. Time sam elio da doprinesem da se bre doe i do onih odgovora koji se ne smiju
odlagati ako se eli da se svi na ovim prostorima izvlaimo iz gliba, ako se eli da se otvore perspektive za
mlade generacije, ne samo materijalne, ved i moralne, kulturne, politike. Jer, nema prave perspektive
ako ostanu lai, prevare, obmane, iluzije, poluinformacije, ako se zloinci kite oreolima heroja, ako
narode vode politiki diletanti, a vojske neodgovorni sijai nasilja i razaranja.
Svemu to se dogodilo treba dati pravo ime i prezime. Koji to ciljevi mogu da opravdaju stotine hiljada
izgubljenih ivota, patnje bezbroj moralno i fiziki osakadenih ljudi, toliko razorenih domova i
materijalnih dobara? Da li su milioni ojaenih, prognanih i izbjeglih ljudi, a posebno oni kojima sada lea
okredu i voe koje su ih zvale u rat, manipuliudi njihovim navodnim interesima a ostvarujudi etnika
idenja najbrutalnijim sredstvima taj uzvieni cilj koji opravdava rat ratove na jugoslovenskom
prostoru? Odgovor je bio poznat mnogima i prije nego to se zapucalo, ali su sada duni da ga daju, i to
bez ostatka, svi koji su taj rat ratove proizveli. To to su u meuvremenu orlovsku dud prekrili golubijim
perjem nikoga nede zavarati, jer se toliko zlo ne moe ni zaboraviti, ni predutati, ni ostaviti
nekanjenim.
I, kao to je ved pomenuto, ukazala se i potreba da neposredno odgovorimo na knjigu Veljka Kadijevida i
neminovnost da se tim povodom kae barem dio onoga to potpunije osvjetljava neobjanjive odluke
koje su imale sudbonosno znaenje za jednu dravu i vojsku, za sve narode te drave i sve pripadnike te
vojske. Zbog niza oteavajudih okolnosti izvorna graa nije mi bila dostupna, niti su moja istraivanja u
vrijeme ratnog zanosa bila rado viena sve se to nije moglo dovesti do kraja, niti su svi aspekti u

potpunosti sagledani. No, vano je da se ostave pisani tragovi. Uostalom, ved sada, lake je objektivno
predstavljati i zakljuivati, jer su se, dodue znatno poslije Kadijevida, pojavile i knjige takozvanih
vrhovnih komandanata od 1989. do 1995. godine: J. Drnoveka, B. Jovida, S. Mesida, B. Kostida, D.
Dosida i intervjui R. Dizdarevida, B. Bogidevida, kojima ovom prilikom nisam stigao da se pozabavim.
Uz zahvalnost koju dugujem velikom broju istomiljenika, koji su mi itavo vrijeme bili moralna podrka i
pomod, duan sam da kaem da ovu knjigu, najavljenu izlaganjem Besmisleni rat na Okruglom stolu
Stvaranje i razbijanje avnojevske Jugoslavije, u organizaciji Drutva za istinu o narodnooslobodilakoj
borbi 1941-1945, odranom u Beogradu 5, 6. i 7. decembra 1995. godine smatram i zajednikim
poduhvatom. Isticanje zajednitva, meutim, ne umanjuje, ved upravo ini vedom, linu odgovornost za
izloene stavove i ocjene.
Javnost je polagala nadu u Jugoslovensku armiju i raunala da de podjednako da titi
interese svih naroda. Ali tako nisu mislili najodgovorniji inioci u vrhu, ni prve linosti u
armiji. Oni su stali na stranu jedne nacije i jedne nacionalne politike. Sve nade u vojsku
tada su bile iznevjerene. Da bi se stvar dovela do nivoa bizarnosti, vojska je uzela pod svoju
komandu i opremala ratnim materijalom i oruane paravojne formacije najekstremnijih
politikih organizacija u Srbiji i Crnoj Gori
(Akademik Branko Pavidevid)
_______
U zakulisnoj igri Beograda i Zagreba i velikoj zavjeri, iji su glavni scenaristi u
vojnom vrhu i krnjoj Vrhovnoj komandi pod pokroviteljstvom Borisava Jovida i
Branka Kostida, tajni planovi su dugo skrivani od jedinica i starjeinskog kadra.
(General-pukovnik Stane Potoar)
III ZLOUPOTREBA JNA I ORUANIH SNAGA SFRJ:
O EMU SE GOVORI, TA SE IZOSTAVLJA I ZAOBILAZI U KNJIZI VELJKA KADIJEVIDA MOJE VIENJE
RASPADA VOJSKA BEZ DRAVE
Iitavanjem knjige Moje vienje raspada, naelnika taba Vrhovne komande, lako se uoavaju njene
slabosti.
Autor zaobilazi razvoj dogaaja u Srbiji sa pokrajinama (Kosovom i Vojvodinom), Crnoj Gori i Makedoniji,
kao da one ne uestvuju ili ih nema u procesu raspada SFRJ i JNA, iji su sastavni djelovi. A evidentno je
da su Srbija i Crna Gora, a kasnije i SRJ, posredno i neposredno uestvovale u ratu. Iz Makedonije se
povukla jedna operativno-strategijska grupacija koja je, manje ili vie, bila angaovana za potrebe ratita.
Ratu u Bosni i Hercegovini, najstranijem od svih ratova na tlu SFRJ, ratu za razbijanje Jugoslavije u
malom - centru naeg geostrategijskog prostora - autor posveduje svega etiri stranice knjige (od 144.
do 148). Da li to ini zbog toga to je otiao u penziju neto prije nego to su se dogaaji u toj republici

odvijali onako kako su se odvijali i rasplamsali u uasan rat u proljede 1992, ili je u pitanju umanjivanje ili
skidanje sopstvene odgovornosti i za taj rat?
Meutim, valja naglasiti da njegova knjiga izlazi iz tampe 1993, dakle, poslije etrnaest mjeseci velikih
rtava i razaranja u BiH, poslije etnikih idenja, logora i programirane opte destrukcije u kojoj
uestvuje i JNA. ak i da se nije nalazio na vojno-politikoj osmatranici, na kojoj je bio kao vojnopolitiki strateg koji o sebi namede utisak da posjeduje sposobnosti da stvari sagledava daleko unapred,
autor je, prije odlaska u penziju, raspolagao sa dovoljno elemenata za procjenu mogudih zbivanja u BiH.
Uostalom, Kadijevid to i priznaje, tvrdedi da je mnoge dogaaje predvidio. Bilo je, zato, za oekivati (a da
li se moglo oekivati?) da de autor vidjeti i opisati osnovne inioce dogaaja i faktore rata u BiH, ije se
pripreme i agresija na taj dio SFRJ vode pod ifrom RAM, a prije svega, ulogu JNA. Gdje je tu barem dio
odgovornosti aktuelne nacional-ovinistike politike reima u Srbiji i Hrvatskoj i vedine opozicionih
nacionalistikih stranaka u Srbiji, Hrvatskoj i Bosni? Kako je u prvoj fazi dolo do tihe okupacije BiH,
koja se izvodi kao manevar snaga u jesen 1991. i zimu 1991/92, to dovodi do otvorene agresije, koja
simbolino poinje u Sarajevu februara (ili marta) 1992. U knjizi nema ni rjei o tehnologiji tog rata (koja
se ispoljila dok Kadijevid priprema knjigu), a koja je proistekla iz nacional-ovinizma i osvajake prirode
subjekata agresije i njenih nosilaca. ta je sa odlukom da se ostatak JNA povue iz Slovenije i Hrvatske u
BiH (Kadijevid je tada bio naelnik taba Vrhovne komande) kada su Alija Izetbegosid, Radovan Karadid,
Momilo Krajinik i Biljana Plavid, koji su tada dominirali u novoj vlasti BiH, vedinu prihvatili kao
prijateljske jedinice koje su se povukle iz zapadnog djela zemlje? Koliko je tu bilo ive sile, a naroito
tehnike? Kadijevid je preskoio odgovornost Tumanove i Bobanove vlasti za bosansku tragediju. Nita
o pogledima Tumana i Miloevida o podjeli BiH i njihovim davno ispoljenim politikim filozofijama
svi Srbi u jednoj dravi i konaan istorijski sporazum meu Hrvatima i Srbima. Autoru je morala biti
poznata ideja obojice lidera o podjeli BiH na tri drave, na kojoj je, izgleda, i izrastao Vens-Ovenov plan
za BiH (koji je odbijen). U knjizi se ne govori ni o srpsko-hrvatskoj agresiji na jednu federalnu jedinicu
SFRJ a ni o ratu izmeu Hrvata i Muslimana od jula 92. do jula 93, za Mostar, u dolini Neretve i u
centralnoj Bosni, kao sastavnom djelu obe strategije i najvedem uspjehu (privremenom) velikosrpskih i
velikohrvatskih ambicija - u sutini, separatistikih.
Stanju u JNA i oruanim snagama i ratovima na teritoriji SFRJ autor posveduje 65 strana, a 101 stranu
drugim pitanjima. S obzirom na funkciju i vojno-strune kvalifikacije autora, ovaj odnos ne izgleda
logian. Mogla se, naime, oekivati opirnija vojno-struna analiza.
Periferno se govori o hegemonizmu, nacional-ovinizmu, razliito ispoljenom u svim sredinama, a iji
su produkt paravojne snage - formacije. Govori se usput, samo na jednom mjestu, o ustaama i
srpskim ustanicima u Hrvatskoj. Da li se konstatacija (na 157. stranici) ustaama i nekim iz SRJ gazda
je isti, odnosi i na etnike i neoetnike? Ni slova nema o naredbi onovremenog polupredsjednitva SFRJ
iz jula 1991. (objavljenog oktobra 1991), kojom je izjednaen status dobrovoljaca i vojnih lica.
Javnost je obavjetena da je Kadijevid primao estitke povodom unapreenja u in generala armije od
etnikog vojvode Vojislava eelja, Milana Babida (iz Knina) i Davida Rastovida (iz Donjeg Lapca) i da su
pojedini generali dobili zlatne ogrlice od eljka Ranatovida - Arkana. Poznato je da se general ivota
Panid srdano rukovao i slikao sa Vojislavom eeljem u toku rata.

 Nita o mitinzima, koji su predstavljali demonstraciju snage i populizma, potencijalnu i stvarnu armiju
nadolazedih militantnih snaga i prethodnicu rata.
U knjizi se pominje 14 inostranih linosti sa pozitivnom ili negativnom konotacijom, koje su na posredan
ili neposredan nain bile u vezi sa dogaajima. Gorbaov, Cimerman, Iglberger, ejn, Gener, Van den
Bruk, Jakovljev i Klinton na autora ostavljaju negativan utisak. Pozitivan utisak ostavljaju Vens, Karington,
Gadafi, Kosiga, Golding i Jazov. Sa podruja Jugoslavije, autor pominje 24 linosti (akteri u raznim fazama
zbivanja i razbijanja SFRJ). Pozitivnu ocjenu dao je etvorici: Slobodanu Miloevidu, Borislavu Jovidu,
Petru Graaninu i, naravno, sebi. Titu odaje priznanja i ima zamjeranja. Ostali: Vladimir Bakarid, Josip
Vrhovec, Milka Planinc, Ante Markovid, Stipe Mesid, Budimir Lonar i Josip Marendid (iz Hrvatske),
Edvard Kardelj, Janez Drnovek, Milan Kuan i ivko Pregl (iz Slovenije), Branko Mikulid, Alija Izetbegovid
i Bogid Bogidevid (iz Bosne) i Kiro Gligorov, Vasil Tupurkovski i Vlado Kambovski (iz Makedonije) nisu
dobili prolaznu ocjenu.
Od vojnih linosti govori samo o sebi i Graaninu, bivem naelniku Generaltaba kao ministru
unutranjih poslova SFRJ. Kako se moe pisati o raspadu i transformisanju SFRJ i JNA, o Vrhovnoj
komandi i njenom tabu, o vojnoj organizaciji, grupacijama oruanih snaga, o vojitima i ratitima, o
uspjesima i porazima (vie o uspjesima), o transformiranju JNA u tri srpske vojske, a da nema ni rijei ni o
jednoj vojnoj linosti? Nema ni jednog imena, poev od saradnika iz taba Vrhovne komande pa do
potinjenih, koji u talasima bivaju penzionisani, prije Kadijevida, zajedno s njim i poslije njega. Ne
pominje se ni jedan od vojnika - Kadijevidevih protivnika.
Ni rjei o snagama unutranjih poslova koje su znatne, koje narastaju u ovom ratu i u njemu uestvuju
igrajudi i svoje posebne uloge.
U ovom radu (tako autor naziva svoju knjigu), nailazimo na est fusnota koje su vie objanjenja nego
navoenje izvora, literature ili dokumenata (strane 15, 17, 92, 102, 108. i 120). U knjizi su data pisma
Cimermana (6. marta 1992), Karingtona (4. februara 1992), Sajrusa Vensa (14. februara 1992),
Kadijevidu, uglavnom kurtoazna i dospjela poslije njegovog penzionisanja, kao i Kadijevidevo pismo
Vensu (17. februara 1992).
U knjizi nema ni jedne mape (a one se nikada nisu vie spominjale), karte specijalke, eme,
strategijsko-operativnih i taktikih strelica na karti, nema ni podataka o gubicima (a ogromni su), nema
ni jednog plana dejstva sa efektima, ni jednog originalnog dokumenta - direktive i zapovijesti - ime se,
obino, ilustruju ovakve strune' knjige, a takvih podataka, strelica i efekata, bila je puna domada i
strana tampa.
Ne pominje se XIV kongres SKJ (20-23. januar 1990) i uloga 68 delegata JNA, koji predstavljaju 75.000
komunista. Gotovo nita o promociji SK PJ u centru Sava (19. novembar 1990), gdje uestvuju ministar
odbrane i mnogi generali, da bi 8. oktobra 1991. godine potpisali naredbu kojom se najstroije
zabranjuje svaki oblik politiko-partijskog i stranakog djelovanja u komandama, tabovima, jedinicama i

ustanovama JNA (Narodna armija, 12. oktobar 1991).

Bilo kako bilo, knjiga Veljka Kadijevida je dokaz, iz prve ruke, o ulozi bive JNA u ovom ratu - ratovima - o
napadu na Sloveniju, Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu, o koncepciji te agresije i ciljevima vojno-politikog
vrha. Knjiga ostavlja utisak pravdanja politike velikosrpskog hegemonizma i birokratskog centralizma, pa
i sebe. Ovom knjigom pozicija autora postala je jo jasnija. Odigrao je svoju ulogu i u toj odigranoj ulozi
se via nita ne moe promjeniti.
Uprkos manjkavostima, knjiga naelnika taba Vrhovne komande podstie na razmiljanje i analize i
zasluuje panju iz vie razloga. Dogaaji o kojima se u knjizi govori, sudbonosni i tragini, uzdrmali su ne
samo jugoslovensko podruje, ved i Evropu, pa i itav svijet, a njihove posljedice u mnogim domenima
jo su nesagledive. O njima govori linost koja je svijedok i, to je vanije, istaknuti uesnik tih dogaaja,
koji ne samo da se u presudnim trenucima nalazio u epicentru zbivanja, ved se sa dosta razloga vjeruje
da je mogao da te dogaaje usmjeri i drugim pravcima.
Ova knjiga jeste i prvi pokuaj (kako sam autor kae) da se sagledaju i ocjene mjesto i uloga oruanih
snaga Jugoslavije, posebno JNA, u procesima koji su doveli do raspada SFRJ i stvaranja SRJ.
Zbog svega toga, ne izgleda logino (ili je logino) to je knjigu Veljka Kadijevida, od njenog izlaska,
propratilo malo komentara, odnosno da je malobrojnost objavljenih reagovanja u neskladu sa
interesovanjem koje je izazvala. Ako knjiga nije imala ozbiljnijeg odjeka, onda to govori i o kvalitetu
knjige. Godinu i po dana je bilo potrebno autoru da sredi i sistematizuje razmiljanja o dogaajima u
kojima je neposredno uestvovao, pri emu su mu svi relevantni dokumenti bili pri ruci, ili je bez vedih
tekoda mogao da ih pribavi, oslanjajudi se na irok krug saradnika i institucija koje su mu bile otvorene.
Za razliku od autora, za sve druge analitiare, tekode da se doe do informacija su neuporedivo vede, a
neke su, u ovom trenutku, i nepremostive. O ovom ratu-ratovima, nema u javnosti presudnih
dokumenata, ali postoji masa informacija, meu njima mnogo onih koje su u sutini imale za cilj
propagandno djelovanje radi nametanja sopstvenog, po pravilu iskrivljenog i jednostranog, vienja
rata, pa se u tim izvorima injenice prikrivaju ili falsifikuju. Mnogi potencijalni kvalifikovani kritiari ovog
rata suoavaju se i sa preprekama zbog kojih javno izlaganje svog suda o knjizi i pitanjima koja ona
pokrede odlau za pogodnija vremena.
Uprkos svemu tome, uzroci koji su doveli do raspadanja Jugoslavije i JNA, do rata, kao i sam taj rat i svi
njegovi aspekti - moraju se analizirati. U tom smislu, knjiga Kadijevida dobar je povod, ak i podsticaj,
iako je ona u mnogo emu ostala nedoreena, protivrjena, sa mnogim namjernim ili nenamjernim
prazninama. Od autora (i njegovih saradnika) mnogi su oekivali (i oekuju) dublju analizu, a posebno
potpuniji odgovor i na ona pitanja za koja je on (i oni) najpozvaniji, a u nekim sluajevima i jedini
pozvani, s obzirom na funkcije koje je (koje su) u datom trenutku obavljao (i obavljali), odluke koje je
donosio ili morao da donosi, kao i na onaj dio odgovornosti koju ne moe i nema (nemaju) sa bilo kim
drugim da djeli (djele).
A da bi drugima dao mogudnost ili da ga podre i njegove stavove prodube, ili da ga kritikuju, pa i

ospore, kao analitiar kome je stalo do to potpunijeg i objektivnijeg sagledavanja i ocjenjivanja,

morao bi da prihvati ak i metode publicistikog a ne samo naunog saoptavanja, argumentisanja i
dokazivanja.
U knjizi se, naime, vrlo malo navode izvori, ne objanjava se dovoljno sopstvena pozicija na osnovu
koje se ulazi u osporavanje drugih, izbjegava se da se navede vrijeme za koje se vezuju pojedine ocjene,
a krupne ocjene ne argumentuju se dovoljno ubjedljivim dokazima. U tom pogledu, dosta ga
dopunjavaju knjige B. Jovida Posljednji dani SFRJ (1995) i J. Drnoveka Moja resnica(1996).
Drugim rjeima, ambicija globalno-politikog analitiara ne moe se ostvarivati rutinskim propagandnim
rijenikom, niti se, vojniki reeno, o neijem djelu i pogledu moe pouzdano raspravljati ako sam autor
nije jasno utvrdio sopstvene orijentire, a pogotovu ako se u meuvremenu ustanovilo da su neki
orijentiri za koje je vjerovao ili se vjerovalo da su stabilni - to prestali da budu.
Pri oreivanju Kadijevideve stajne take i orijentira, pomodu kojih se kretao, prvenstveno se mora
sagledati kako on vidi Jugoslaviju, gdje uoava saveznike na meunarodnom planu, ta je - po njemu uloga vojske u nastojanjima da se Jugoslavija sauva i kakav je njegov lini udio u tome. Ali se,
istovremeno, ne mogu zaobidi ni neki detalji koji bi mogli da budu i sasvim privatni, da se, u njegovom
sluaju, nisu uzdigli do inicijatora odreenih krupnih odluka i opredjeljenja.
Jedno od rijetkih mjesta gde se poziva na izvor i, istovremeno, odreuje vremenske okvire, jeste
navoenje sopstvenih rijei (kao kooptiranog lana CK SKJ), sa 17. sjednice CK SKJ, da Jugoslavija moe
biti samo federativna drava ili je nede biti. Uz naknadnu tvrdnju da se to pokazalo tanim. Na osnovu
ovoga, moglo bi se zakljuiti da je Kadijevid, koji se predstavlja kao opredjeljeni federalista, smatrao da
su ravnopravnost svih djelova zajednice, kao i zajedniki dogovor kako se kuda gradi i odrava, bez
nadreenosti i podredenosti - osnova na kojoj ta drava poiva i prema kojoj se moraju ravnati sve njene
kljune institucije.
Ovakvom rezonovanju u prilog idu i Kadijevideve rjei (strana 60): Slobodno, nesmetano i ravnopravno
njegovanje i razvijanje onoga to je zajedniko, jugoslavensko, kao i onog ta je posebno, nacionalno,
bez favorizovanja jednog na tetu drugoga. Takva politika se simbolizovala u paroli bratstvo, jedinstvo,
ravnopravnost. Kao to je poznato, to je bila osnovna poluga pobjede u oslobodilakom ratu.
Ispostavide se, meutim, da su Kadijevidev federalizam i ravnopravnost naroda bive Jugoslavije neto
drugo. Bududi da je istovremeno i veoma otar kritiar Ustava iz 1974, za koji je imao (ili nije imao) neka
rjeenja koja je eventualno trebalo mjenjati u novonastalim okolnostima, bilo bi ne samo interesantno,
nego i bitno za utvrivanje Kadijevideve pozicije da je detaljnije objasnio kakva je to konkretna ustavna
rjeenja imao u vidu, koja bi ouvala ravnopravnost i povjerenje, ojaala efikasnost, ali i racionalnost
savezne drave i u interesu efikasnosti, povjerenja, ali i razgranienja i konkretizacije odgovornosti svih
subjekata dravne zajednice, jasno definisala specifine interese i izvela iste raune.
Bez toga, na krupne, moda i pogrene, zakljuke moe da navede njegova uzgredna konstatacija (strana
110), da je Jugoslavija ka svom raspadu vrtoglavo jurila ved preko dve i po decenije, stalno povedavajudi

tu brzinu, naroito u poslednjoj deceniji. Prostim odbijanjem tih 25 godina, dolazi se do 1966. godine,
kao do nekog razvoa od koga kola idu nizbrdo. Nije li, moda, rjeenja da se izbjegne katastrofa
sagledavao s one druge strane, prije 1966?
Postavlja se pitanje: gdje je tu Kadijevid? Da li je on dobrovoljni saveznik, tavie, i jedan od kreatora
politikog koncepta kojemu je sluio? Ili mu se samo morao (privremeno) pridruiti iz ovih ili onih razloga
na koje je mogao (ili nije) da utie? A kakav je to koncept u koga je Kadijevid imao povjerenje, jasno se
vidi iz njegovih rjei (na strani 106): Ja sam smatrao da se sa pozicija borbe za jedinstvo Jugoslavije
moe uspjeno boriti i za jedinstvo Srbije i njezin stvarno ravnopravni poloaj sa ostalim jugoslavenskim
republikama. Verovao sam da bi Miloevid sa politikim autoritetom koga je ved stvorio, sa
sposobnostima koje je ved dokazao, osobito sa sposobnodu da jednostavno reava sloene probleme
koje je inae komplikovani jugoslovenski sistem neminovno proizvodio, sa podrkom svih koji su za
Jugoslaviju, sa ovladenjima koje je imao SIV ili ih je mogao jo izboriti, mogao napraviti preokret u
daljem toku dogaaja i to najpre zaustaviti dalji proces destrukcije i razbijanja, a potom zaista pokrenuti i
neophodne celovite reforme drutva i drave. Tu je savezni sekretar za odbranu jasan. Vjerovao je u
autoritet i sposobnost S. Miloevida. Takvo opredjeljenje je njegova vlastita idejna, politika i vojna
opcija.
Analizi zbivanja na meunarodnom planu, a posebno njihovom uticaju na raspad Jugoslavije, autor
posveduje skoro tredinu knjige, te na taj nain skrede panju na toboe dominantan uticaj tog faktora.
Sugerie se zakljuak da se s nae strane sve tano predvialo i ocjenjivalo, ali ostaje nedoumica zato
se ne govori i o odgovorima koji su morali da se trae u skladu sa tim ocjenama i predvianjima.
Ako bi se i prihvatilo Kadijevidevo tumaenje da je haos, kao posljedica ustavnih rjeenja iz 1974,
dezorijentisao dravno-politiki vrh, ta je sa institucijom na ijem se elu on nalazio: kako je Armija
usmjeravana i ta je zapravo htjela u tim izmjenjenim meunarodnim okolnostima? Ako je, na primjer,
kako on tvrdi, bila oigledna namjera da se prva ozbiljna i sveobuhvatna kriza komunizma iskoristi za
njegov potpuni i definitivni poraz, kako je procjenjivana mogudnost da se komunizam od toga
odbrani? S obzirom na to da se u knjizi govori o krupnim promaajima i sistema realsocijalizma i
meudravnih odnosa zasnovanih na lagerskim principima kao i o neophodnosti reformi, bilo bi
razumljivo da blie naznai za koje se zapravo reforme on zalae. Po njemu, Gorbaovljeva lutanja
dovela su do raspada i sistema i SSSR-a kao drave, u svim bivim socijalistikim zemljama Evrope dolo
je do klasine restauracije kapitalizma, i za sada je samo Kina uspjela da se odupre takvom istom
pokuaju, te nastavlja reforme socijalizma. Po Kadijevidu ispada da nisu valjale ni nagovjetene reforme
Ante Markovida u Jugoslaviji, ni ono to je pokuao Gorbaov, a ni ono to se u SSSR-u deava sa
Jeljcinom. Pozitivna je samo Kina i neto u bivem SSSR-u to nije ni Jeljcin ni Gorbaov. Da li je u tom
prostoru, izmeu Gorbaova i Jeljcina, sagledavao i traio podrku za JNA, na ijem se elu nalazio, kao i
stimulans za reforme realsocijalizma, pa i za vradanje Jugoslavije na put sa koga je skrenula prije dvije i
po decenije, ostaje nejasno. Ili, drugim rjeima, sa vojno-politike scene u bivem SSSR-u nestale su one
snage na koje se raunalo. A ako je ved tako, jasno je da ne stoji ni teza o tanim i blagovremenim
procjenama o mogudim saveznicima i njihovoj realnoj snazi. Samouvjerenost i ubjeenost da se dri
prava karta u rukama, te da ne treba ni pomiljati a kamoli povlaiti drugu viestruko se osvetila.

Kadijevid je u pravu kada tvrdi da je Jugoslavija i ranije, zapravo uvjek, bila pod snanim uticajem
razliitih meunarodnih interesa, a esto i pod direktnim i snanim spoljnim pritiscima. U periodu poslije
Drugog svjetskog rata, svojom politikom proizvodila je snane efekte na druge, ne dozvoljavajudi da se
nae u pasivnom poloaju. injeno je to na bazi realne procjene odnosa u svjetu koji su nekad za nju bili
povoljniji, a nekad manje povoljni. Nikada, meutim, nije bila u poziciji da ostane usamljena, jer joj je
saveznike stvarala njena principijelna politika. Zbog toga se, pri analizi meunarodnih okolnosti i
njihovog uticaja na raspad SFRJ, do prave ocjene ne moe dodi ako se sagledavaju samo interesi drugih,
a zapostavi injenica da je i promjena politike i ponaanja na jugoslovenskom tlu uticala na druge da
mjenjaju svoju politiku i ponaanje. Nisu samo meunarodni faktori uticali na faktiko stanje u
Jugoslaviji, nego je i to stanje uticalo i utie na ponaanje meunarodnih faktora prema njoj.
Opasnost od spoljne agresije iskonstruisana je da bi se, pod
maskom spasavanja Jugoslavije, zemlja prekomponovala u Srboslaviju.
(General-potpukovnik Svetozar Oro)
_____________
SPOLJNA UGROENOST I NJEN UTICAJ NA BEZBJEDNOST JUGOSLAVIJE
1. Kada se ocjenjuje period hladnog rata i njegove reakcije na nau zemlju, imam u vidu i prilaz koji je
bio prisutan u Generaltabu JNA, naroito u periodu 1975 - 1985. Pri ruci mi je jedna takva analiza, ali
nemam pretenzija da rekonstruiem njene detalje. U njoj je naglaeno sljedede: Poslije pobjede
antifaistike koalicije u Drugom svjetskom ratu, dolo je do niza oslobodilakih pokreta i ruenja
kolonijalnih vlasti. U Evropi je poeo hladni rat, a vie lokalnih ratova van Evrope. Dva vojna bloka na
nekim prostorima (van Evrope) provjeravaju sopstvenu i suparniku mod, odmjeravaju odnos snaga.
Izmeu blokova nastaje pokret nesvrstanih kao protivtea blokovskoj podjeli.
Iako pritisnute hladnoratovskom atmosferom, Evropa i Jugoslavija ive u miru i brzo se tehnoloki
razvijaju, uz svojevrsne procese integracije. Kapitalistiki zapad je socijalistikom (komunistikom)
istoku nametnuo skupu trku u naoruavanju. Zapad je odustao od agresivnog rata, shvativi da se silom,
pa i atomskim orujem, ne mogu postidi eljeni ciljevi. U hladnom ratu vojna sila dobija i drugi znaaj pretnje, demonstracije ruilakih mogudnosti i nastojanja da se svjetsko trite sve vie osvaja
politizacijom trgovinskih odnosa i propagandom preko modnih medija. Kapital, rukovoen logikom
profita, favorizuje vojnu silu koja postaje najznaajniji faktor tehnolokog razvoja. U vojne poslove se
ulae kapital, a znanje i tehnoloke inovacije se ugrauju u rakete, satelite i druge sisteme i za vojne i za
civilne namjene, a najede se finansiraju preko vojnih budeta. To se deava na obe strane. Vojna sila,
sljededi svoje potrebe, pomae razvoj nauke i tehnologije. Tako je bilo i u JNA, koja je u najduem
periodu razvoja SFRJ bila znaajan nosilac tehnolokog progresa. Za to su izdvajana znatna sredstva, ali
da li su uvjek bila dovoljna, drugo je pitanje.
Paralelno sa ovim, iao je i proces transformacije tzv. klasine vojne sile. Gomilanje atomskog oruja (na
obe strane) dovelo je do saznanja da bi njegova upotreba imala za posljedicu obostranu, tanije, optu

kataklizmu. Izgleda protivurjeno, ali je tano da je atomsko oruje samo sebe ograniilo i postalo
(vremenom) faktor spreavanja globalnog rata. Iako su podruja pod atomskim kiobranom bila
najvie krizna (Amerika, Zapadna Evropa i SSSR), ipak su se najvie razvijala i integrisala. Sve armije
mijenjale su se i demokratizovale onoliko koliko su se mjenjale i demokratizovale drave i drutva. U
socijalistikom drutvu, neki od tih procesa ili su neto drugaije.
Dugo se govorilo o ugroenosti od komunizma, s jedne, i od kapitalizma, s druge strane, a u naem
sluaju, o ugroenosti od oba bloka. Zbog toga smo morali imati i dvije varijante odbrane sa
promjenljivim stepenom ugroenosti. To je kod nas, opravdano, dovelo do razvijanja koncepcije
optenarodne odbrane i relativno jakih, posebno ratnih oruanih snaga.
U trci naoruavanja, privrede socijalistikih zemalja bile su vie opteredene. Ovakve procjene bile su
stalno predmet rasprave u SSNO-u i JNA. Poznato mi je da su naelnici Generaltaba JNA Viktor Bubanj i
Stane Potoar (bio sam njihov zamjenik), sumnjali da bi se dvije glavne koalicione sile iz antifaistikog
rata mogle meusobno potudi ratom u Evropi. To do sada i nisu uinile, ved, kako vidimo, po mnogim
pitanjima zajedniki nastupaju. Tano je da je nestalo bipolarnosti (Kadijevid to oznaava kao raspad
bipolarne strukture Evrope). Prelaz iz raspale bipolarnosti je vrlo teak i prolazi kroz mnoge krize, od
kojih su neke i regionalne, zbog ega evropski integracioni procesi, koji po svemu sudedi nemaju
alternative, moraju obuzdavati jednostrane nacionalne orijentacije.
Ko je pobjedio u dugom hladnom ratu? Da li je to Zapad? - kako mnogi misle, naroito na Zapadu! Da li je
umjesto stare blokovske podjele koju je inila Zapadna i Istona vojna sila (a mi izmeu njih), izrasla nova
granica - granica razliite razvijenosti? - to je problem i Zapada. Razrjeavanje ovog stanja moe da
dovede do unutranjih problema, bez obzira to je Zapad ostvario svoj strategijsko-politiki cilj
(raspadom tzv. komunistikog ureenja), jer se nije oslobodio mnogih svojih problema, pri emu se
Evropa naroito promjenila i izmjeala. Bipolarnost je relativno naglo nestala, pa se danas govori o
Novoj Evropi i novom svjetskom poretku. Meutim, istovremeno se postavlja pitanje da li su
kulturne, civilizacijske i socijalne osnove dovoljne za brzu demokratizaciju svijeta. injenica je da se
nekadanje socijalistike drave vradaju trinoj privredi i ele da se pridrue Evropskoj uniji. Meutim,
za taj novi model bide potrebno dosta vremena, tolerancije i kapitala. Neophodno je, izgleda, prihvatiti
svojevrsne principe zajednike suverenosti (unije naroda) i prilagoditi tradicionalne poglede na
dravnu suverenost novonastaloj stvarnosti. Nacionalna bezbjednost se postavlja drukije. Odbrambeno
i politiko partnerstvo je na dnevnom redu.
Evropski i svjetski mir se grade na saradnji meu narodima, regijama i na obezbjeenju manjinskih
prava. I NATO je izgleda prisiljen da postepeno naputa svoju preivjelu politiku i vojnu ulogu.
Sve ovo sam pomenuo da bismo postavili pitanje - da li su se osnovni elementi ovakvih procjena i
razmiljanja imali dovoljno u vidu kod nas i u JNA, a naroito u periodu od 1985, ili ak neto ranije? Ili se
saveznika trailo vie na jednoj strani i na taj nain poelo naputati neke principe optenarodne
odbrane (naroito 1987, 1988, 1989. i kasnije) i to u vrijeme kada je stepen spoljne vojne ugroenosti
SFRJ bio na najniem nivou poslije Drugog svjetskog rata. Ovim se ne tvrdi da su nestali uvjek prisutni

interesi spoljnih faktora ali mnoge savjete koji bi doveli do drugaijeg i realnijeg ocjenjivanja stanja u
svijetu i oko nas, tada neke aktuelne politike i vojne linosti nisu prihvatale, ili su to inile vrlo teko, i
meu njima su u tom pogledu postojale razlike (pa i u naem armijskom vrhu prije 1986. godine).
Dakle, nikada nismo bili bez stranog mjeanja. Nekad je ono bilo manje, nekada vede, ali nikada u SFRJ
stepen spoljne vojne ugroenosti nije bio tako nizak kao u posljednjih deset godina. U ovom (sadanjem)
ratu, mjeanje razliitih spoljnih inilaca je oigledno. Ali, ovaj problem treba posmatrati i iz ugla opteg
razvoja prilika u Evropi i svijetu, ne samo sa stanovita ranije ispoljenih interesa, ved i kao posljedicu
injenice da je u najvedoj mjeri i prvenstveno do mjeanja dolo pod pritiskom dogaaja unutar SFRJ.
Bez stvarnih razloga, uplaili smo se Vatikana, Njemake i Amerike. Sva glavna pitanja su se mogla i
morala rjeavati (i rjeavade se) unutar Jugoslavije i od toga bi zavisili stepen i oblici uplitanja tzv. stranog
faktora. Uostalom, aktuelni politiari, civili i vojnici, pregovarali su sa stranim faktorima koje su,
proglasivi ih prethodno glavnim krivcem, pozvali u pomod.
U globalnoj politici i Zapad i Istok su prihvatili princip nemjeanja i nemjenjanja granica u Evropi (KEBS i
Pariska povelja). Oni su to potovali dok u SFRJ nije poeo rat, a umjeali su se kada su bili pozvani, s tim
to ni tada nisu napustili princip nepromjenljivosti republikih granica.
2. Pogledajmo detaljnije procjene te ugroenosti u knjizi Veljka Kadijevida (na stranama 34 - 36), gde
stoji da je Vatikan imao i ima vrlo znaajnu ulogu u zbivanjima u Jugoslaviji i da je Vatikan radio
intenzivno sa omladinom do 17 godina starosti, te da je obezbjedivao finansijska sredstva za
naoruanje hrvatske vojske (gdje su podaci?). Poslije Vatikana, ocjenjuje se da su se kod Turske i
Austrije pojavili stari imperijalni prohtjevi. A zato Austrija to nije iskoristila poslije naputanja
Slovenije od strane JNA? Italija esto mjenja stav prema Jugoslaviji, kae Kadijevid, ali njene pretenzije
na djelove jugoslovenske teritorije nemaju (zbog Njemake) nikakvih izgleda na uspjeh i da stavovi
Italije do sada nisu bili ekstremni. A zato Italija ne koristi rat u Sloveniji i Hrvatskoj da ue u Istru i
Slovenako primorje, ili barem u zonu B? Albanija ima neskriven cilj da djelove jugoslovenske
teritorije pripoji sebi. Maarska igra dvolinu ulogu, a Rumunija je jedina koja stalno odrava
korektne odnose. Bugarska se popravila, a ima promenljive stavove. Kako to da ni Maarska ni
Bugarska ne ostvaruju svoje teritorijalne pretenzije u Makedoniji i Vojvodini, naroito poslije povlaenja
Trede vojne oblasti iz Skoplja? Grka zasluuje posebnu panju ili Grka i Srbija su uvijek bile u
saveznikim a nikada u neprijateljskim odnosima. (Mnogi od nas se sjedaju sukoba na grkoj granici,
kada smo grke oruane snage kao djelove NATO-snaga poraavali i istjerivali sa teritorije Makedonije na
mnogim tabnim i netabnim vjebama. To isto smo inili i prema NATO-snagama iz Austrije i Italije.)
Nije se razmiljalo o posljedicama kidanja diplomatskih veza sa Zapadom i svijetom, o reagovanju Zapada
na odnose unutar zemlje, odnose sa Kosovom, o ugledu eelja, Arkana i slinih u Evropi - Interpolu.
Spoljni faktor nije bio glavni faktor razbijanja SFRJ. Taj faktor je, uglavnom, insistirao na jedinstvenoj
Jugoslaviji, bez obzira to je njegovo djelovanje bilo nijansirano sa stanovita razliitih interesa.
Djelovanje tog faktora je postepeno postajalo kompleksno i snanije, mada usporeno. Ali, vrsto stoji
injenica da je unutranji faktor bio glavni i odluujudi i da je kod nas bilo pameti i dogovora, svaku,

dogovorom uspostavljenu Jugoslaviju, spoljni faktor bi bez zaziranja prihvatio i podrao. Negativnu ulogu
meunarodnog faktora Kadijevid je preuveliao da bi prikrio razornu politiku domadih faktora.
Dakle, takvo je bilo okruenje prema ocjeni naelnika taba Vrhovne komande, pa se ponovo pitamo
gdje je tu zapravo spoljna vojna ugroenost i zato te snage, od kojih su etiri lanice NATO pakta (Italija,
Grka, Turska i na svoj nain Austrija) i Vatikan sa vajcarskom gardom, Bugari, Maari i Albanci, ne
iskoristie ansu da uzmu dijelove teritorije i da realizuju svoje pretenzije u fazi unutranjeg razbijanja
SFRJ i JNA. Meutim, ta se faktiki dogaa - Italiju pozivaju srpski nacionalisti u Istru i Slovenako
primorje (Dobrica Dosid), a drugi joj nude Zadar i neke otoke (Milan Martid i drugi), a tredi prihvataju
sugestije Grka da se sadanja Makedonija naziva Biva jugoslovenska republika Makedonija. I zato i
sada govorimo o ratnom okruenju krnje Jugoslavije (SRJ) koja ni sa jedne strane, ni u ovom raturatovima, nije bila i nije ni sada ugroena agresijom spolja, ved ratom na prostoru nekadanje SFR
Jugoslavije, u kojem i Savezna Republika Jugoslavija (SRJ) uestvuje. Stranci (UNPROFOR) nisu doli silom
nego i na na poziv, uz nau dozvolu i potpise Slobodana Miloevida, Franje Tumana i Veljka Kadijevida,
poto su propala sva etanja i sastanci na kojima se oni i drugi nisu uspjeli dogovoriti. A IFOR i SFOR
dolaze sa pet puta jaim snagama uz dozvolu i potpise S. Miloevida, F. Tumana i A. Izetbegovida.
3. Godine 1991, kada se ved ratuje, ponuen je i Karingtonov plan. U pregovorima u kojima su
uestvovali i predstavnici JNA, bilo je govora o Jugoslaviji kao novoj asocijaciji, imajudi u vidu objektivne
potrebe, interese i zahtjeve koji su stizali iz baze, a koji su trebali da omogude narodima iz svih republika
da ive u skladu sa modernim uslovima razvoja. Karingtonov plan nije nudio raspad Jugoslavije. Nudio je
konture nove (a najmanje krnje) Jugoslavije, a rjeenja je trebalo nadi sporazumom i novim Ustavom.
Predlozi sadrani u tom planu bili su u skladu sa obavezama SFRJ prema meunarodnim konvencijama za
koje se SFRJ ne samo vatreno borila, ved puno i uinila, a posebno u oblasti razoruanja. Sve je to palo u
vodu, pa su ak Karingtonovi prijedlozi okvalifikovani kao protivni meunarodnom pravu i Povelji UN,
to, oigledno, nije tano, jer su njegovi prijedlozi zadovoljavali zahtjeve pojedinih djelova zemlje,
predviali ak i nove autonomne regije u Hrvatskoj, podrazumjevali osnivanje i postojanje niza organa
koji bi regulisali osnove zajednikog ivota. Oni koji su odbacili model iz Ustava 1974. godine, traili su da
se prihvati model tzv. vrste federacije, to se pokazalo kao nerealno, jer je sam ivot zahtjevao nova
rjeenja. to u Karingtonovom planu nije pomenuta JNA, moe se shvatiti i kao ustupak njoj, kao elja da
se to pitanje ostavi otvoreno i da se JNA (i drugim faktorima) prui mogudnost da se u daljnjim
pregovorima utvrdi kakva de ona biti i u kojoj mjeri Armija treba da uestvuje u rjeavanju tih pitanja.
Meutim, Jugoslavija se oktobra 1991. godine nala u situaciji u kojoj su, na mnogim mjestima, glavna
mjerila civilizovanog ivota zaboravljena.
Za to objektivnije procjenjivanje spoljnjeg faktora, nuno je imati u vidu jo jednu istinu - da nijedna
inostrana sila nije izvrila agresiju, niti je za odbranu bilo kojeg djela zemlje od tako pretpostavljene
spoljne ugroenosti i agresije upotrebljen i jedan vojnik JNA i TO.
Dakle, kada se situacija razvila do besmislenosti, rat nije bilo mogude prekinuti bez uestvovanja
meunarodnog faktora, u stvari, bez trede strane. Ni ratne rane svih u Jugoslaviji se, na alost, ne
mogu rjeiti ni lijeiti bez uestvovanja tog faktora.

Ajmo stvoriti konfederaciju, inae demo propasti.

(Edvard Kardelj, 12. i 13. XI 1965.)
Kritikom Ustava iz 1974. i samoupravnog socijalizma, Kadijevid se deklarie
kao zastupnik etatistikog centralizma i sa tog stanovita pokuava da objasni
jugoslavensku krizu i faktore njenog katastrofalnog finala.
(Pukovnik Radoslav (Braco) erid)
_____________________
O USTAVU IZ 1974, DRUTVENOM SISTEMU I NACIONALNOM SUKOBLJAVANJU
1. Kadijevid manipulie Ustavom SFRJ iz 1974. godine (str. 71-77), ali prije toga, obara se na
Kardeljevsku koncepciju o vojsci, jer smatra da je njen dobar dio... uao u Ustav iz 1974. On to ini na
sljededi nain: Teorijsku osnovu Kardeljeve koncepcije inila je kvazi-teorija o naoruanom narodu.
Osnovna poruka te teorije u Kardeljevom izdanju bila je da samoupravnom socijalistikom drutvu ne
odgovara tip vojske kao to je JNA, da je prevazien ostatak stajadih profesionalnih vojski, ostatak
birokratskog centralistikog dravnog ureenja i da nju treba zamijeniti naoruanim narodom. Nita
slino, meutim, ne moe se nadi u Kardeljevim spisima. Autoru to ne smeta i on, jednostavno, hode da
mu vjerujemo na rje, i iz jedne konstrukcije mirno izvlai drugu, u vidu udnog zakljuka: Jedino to je
bilo vano jeste da se razbije JNA iz istih onih razloga iz kojih je razbijena i federalna jugoslovenska
drava (Kadijevid, str. 72.)
Po logici da se iz jednog iskonstruisanog podatka mogu konstruisati sve novi i novi (prividno tani,
ukoliko se prenebregne nezasnovanost polazne pozicije), Kadijevid dalje rea iskaze, meu kojima je
najuoljivije njegovo odricanje od Kardeljevog koncepta naoruanog naroda i izjanjavanje za vojsku
sposobnu da vodi kombinovani oblik oruane borbe, a to znai visoko profesionalno obuenu i
uvjebanu, sa manjim profesionalnim dijelom aktivnih stareina i vojnika, ali i sa dobro obuenim i
uvjebanim rezervnim sastavom Armije, koja de biti sposobna da vodi najmoderniji rat na frontu, ali i da
efikasno moe voditi i partizanski rat u pozadini neprijatelja - (str. 72). Stvara se utisak da su ideja
naoruanog naroda, optenarodne odbrane, podrutvljavanja odbrane (razliiti nazivi za istu sutinu)
Kardeljeva izmiljotina i kvazi teorija. I italac ponovo treba da autoru vjeruje na rje.
Slian sistem odbrane - kakav je bio jugoslovenski - imale su vedska i vajcarska. Mi smo koristili
njihova, a oni naa iskustva. Principe nae koncepcije ONO koristile su i pojedine nesvrstane zemlje.
Osvrdudi se na segmente koncepcije ONO, zacrtane u Ustavu SFRJ, Kadijevid pie:
Na prvom mestu to je generalna teza o takozvanom podrutvljavanju odbrane, prema kojoj poslove
odbrane treba da vode ne neka struna tijela, jo manje vojska, ved cijelo drutvo - (str. 72).
Pogledajmo ta o tome stvarno pie u Ustavu.
Optenarodna odbrana u Socijalistikoj Federativnoj Republici Jugoslaviji je jedinstven sistem

organizovanja, pripremanja i ueda federacije, republika, autonomnih pokrajina, optina, organizacija

udruenog rada, mesnih zajednica, samoupravnih interesnih zajednica i drugih samoupravnih
organizacija i zajednica, drutveno-politikih i drugih drutvenih organizacija, radnih ljudi i graana u
oruanoj borbi i svim drugim oblicima otpora i u vrenju drugih zadataka od interesa za odbranu zemlje
(Ustav SFRJ - Slubeni list - Beograd, str. 20). Federacija preko saveznih organa... ureuje osnove
sistema narodne odbrane i stara se o njegovom sprovoenju... utvruje osnove planova i pripremnih
mera za odbranu zemlje... (Ustav SFRJ, str. 117-119). Predsjednitvo SFRJ, u ostvarivanju optenarodne
odbrane, utvruje osnove planova i pripremnih mera za odbranu zemlje, daje smernice za preduzimanje
mera priprema i mobilisanje izvora i snaga zemlje za odbranu i za usklaivanje planova i mera
drutveno-politikih zajednica, organizacija i zajednica, utvruje postojanje neposredne ratne opasnosti,
nareuje optu i deliminu mobilizaciju... Predsednitvo SFRJ utvruje plan upotrebe oruanih snaga
Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije za sluaj rata i nareuje upotrebu oruanih snaga u
miru... (Ustav SFRJ, str. 135).
Dakle, tvrdnja da prema Ustavu, poslove odbrane treba da vodi cijelo drutvo proizvoljna je i logiki
nakazna konstrukcija koja u dokumentu na koji se poziva nema potvrde. Odbrana je, kako smo vidjeli u
Ustavu, jedinstven sistem sa jasno odreenim nadlenostima. To, meutim, ne smeta Kadijevidu i on iz
jedne konstrukcije lako i logino izvlai drugu: U praksi to je znailo uvoenje samoupravne anarhije i
u poslove odbrane u cjelini, pa i u isto vojno-strune poslove (Moje vienje raspada, str. 72).
Sljededa misao koja, takoe, po autorovom shvatanju, proizlazi iz Ustava, bila bi: Stvaranje dviju
ravnopravnih komponenti oruanih snaga - JNA i Teritorijalne odbrane - znailo je da se na
najautoritativniji nain praktiki cijepa jedinstvo oruanih snaga. Teritorijalna odbrana postaje vojska
republikih i pokrajinskih drava (str. 73). Ostaje nejasno kako se postojanjem dviju ravnopravnih
komponenti u okviru jedinstvene cjeline moe ugroavati i cijepati ta cjelina. Ustav tu ne ostavlja
nikakvu priliku za dvoumljenje. Oruane snage Socijalistike Federativne Republike JugosIavije tite
nezavisnost, suverenitet, teritorijalnu celovitost i ovim Ustavom utvreno drutveno ureenje
Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije i ine jedinstvenu celinu i sastoje se od Jugoslovenske
narodne armije, kao zajednike oruane sile svih naroda i narodnosti i svih radnih ljudi i graana, i od
Teritorijalne odbrane, kao najireg oblika organizovanog oruanog optenarodnog otpora (Ustav SFRJ,
str. 101).
Poturajudi, dakle, stav koji se na Ustavu ne zasniva, opet svojom logikom zakljuuje: Posle takve
krupne strategijske pobede koncepta razbijanja oruanih snaga, razbijaima Jugoslavije je ostalo da svoje
aktivnosti dalje skoncentriu na razbijanje same JNA, to oni vrlo organizovano, uporno i dosljedno ine
(str. 73).
Slededi krupan udar na jedinstvo oruanih snaga - nastavlja autor - Ustav iz 1974. uinio je u
najvanijem elementu funkcionisanja vojske - komandovanju i rukovoenju. Dao je pravo republikama i
pokrajinama da rukovode Teritorijalnom odbranom, a tabove teritorijalne odbrane stavio u dvojnu
potinjenost - pretpostavljenim komandama oruanih snaga i rukovodstvima republika, pokrajina i
optina (str. 73). Provjerimo, moda ovoga puta tako neto, ipak, postoji u Ustavu? Vrhovno

rukovoenje i komandovanje oruanim snagama obezbeuje jedinstvo i nedeljivost oruane borbe

(Ustav SFRJ, str. 20). Oruane snage SFRJ ine jedinstvenu celinu i sastoje se od Jugoslovenske narodne
armije... i od Teritorijalne odbrane (str. 101). Predsednitivo SFRJ je najvii organ rukovoenja i
komandovanja oruanim snagama SFRJ u ratu i miru (Ustav SFRJ, str. 135). Predsednik Republike je
Vrhovni komandant oruanih snaga Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije (Ustav SFRJ, str.
141), i Predsednik Republike, kao vrhovni komandant oruanih snaga Socijalistike Federativne
Republike Jugoslavije, rukovodi i komanduje oruanim snagama Socijalistike Federativne Republike
Jugoslavije i utvruje osnove planova i pripremnih mera za odbranu zemlje; utvruje Plan upotrebe
oruanih snaga Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije za sluaj rata i nareuje upotrebu
oruanih snaga u miru... (Ustav SFRJ, str. 142).
Kadijevid nas, dakle, jo jednom (neistinito) obavjetava i iz Ustava izvlai tumaenja koja tamo ne
postoje. Raunajudi da de neobavjeteni italac povjerovati u izvedenu obmanu, on ga iznova ubjeuje:
Takvo rjeenje predstavlja izvanrednu podlogu za paralisanje komandovanja, pa i vie od toga. I to se
rjeenje u praksi pokazalo kao dobro odabran potez u funkciji razbijanja i slabljenja u svakom pogledu i
posebno kao vjet manevar za nacionalistiki orijentisane stareine u oruanim snagama.(str. 73).
U knjizi ima, meutim, i jedan taan podatak, a to je - da je finansiranje JNA dato u nadlenost
federacije, a finansiranje TO u nadlenost republika, pokrajina, optina i radnih organizacija. Ali, ta
injenica liena je vanog podatka da u Ustavu postoje i sljedede odredbe: Kad je to neophodno radi
spreavanja i otklanjanja vedih poremedaja u privredi ili kad to zahtevaju interesi narodne odbrane ili
druge vanredne potrebe zemlje, saveznim zakonom mogu se propisati granice u kojima drutvenopolitike zajednice obrazuju rezervna drutvena sredstva: privremena zabrana raspolaganja delom
drutvenih sredstava... od strane... drutveno-politikih zajednica; nain raspolaganja vikovima prihoda
budeta drutveno-politikih zajednica... (Ustav SFRJ, str. 279), ... sredstva za finansiranje narodne
odbrane obezbeuju se u budetu federacije prema srednjoronom planu razvoja, izgradnje i opremanja
Jugoslovenske narodne armije i srednjoronom planu zadataka organa federacije u oblasti narodne
odbrane, utvrenih u skladu s drutvenim planom Jugoslavije... Za potrebe narodne odbrane... Skuptina
SFRJ moe... samostalno utvrditi izvore sredstava, odnosno preuzeti i kreditne ili druge obaveze radi
obezbeenja tih potreba, ako se te potrebe ne mogu obezbediti iz budeta federacije (Ustav SFRJ, str.
111-116, l. 267. i 279). Bez tog dodatka koji govori o presudnom uticaju federacije i kad je u pitanju
finansiranje narodne odbrane, pomenuti podatak djeluje kao poluistina, a autoru se ta ne-cjela istina
uinila pogodnom da iz nje izvede novu konstrukciju: Tako je u stvari utvrena materijalna
pretpostavka nejedinstva OS... (Moje vienje raspada, str. 74).
2. Kadijevid dalje tvrdi da svakom normalnom ovjeku koji voli svoju zemlju i svoj narod, suoenom sa
opasnodu raspada zemlje putem graanskog rata, moraju ideoloka i politika uvjerenja biti u drugom
planu (Moje vienje raspada str. 2. i 19.)
Ova pretpostavka data je u kontekstu iz koga bi trebalo da proizlazi da je ona bila credo Kadijevida i
vojnog vrha, od koga su polazili u svom opredjeljenju u jugoslovenskoj krizi i tragediji. Meutim, gotovo
svakom stranicom knjige, autor to demantuje. Kritikom samoupravnog socijalizma on se deklarie kao

zastupnik etatistikog centralizma i sa tog stanovita pokuava da objasni jugoslovensku krizu, faktore
njenog katastrofalnog finala i svoje opredjeljenje u procesu razaranja zemlje. Na etrdesetak stranica
teksta autor pokazuje ne samo da nije imao razumjevanje za demokratski razvoj socijalizma i reforme,
ved da mu je ideoloki protivan (str. 53-68). Nevano je da li se radi o konverziji ideja ili o idejama koje su
intimno sakrivane godinama pa su sada dobile ansu da se reafirmiu. Bitno je neto drugo, a to je da je
njegova kritika traenja novih demokratskih puteva razvoja socijalizma u funkciji opravdavanja politike
nacionalistikog populizma.
Iz ugla njegovog vienja unutranjih faktora raspada, jedino se ta politika ocrtava kao mogudi spasilac
Jugoslavije. Samo za nju on nema ni rjei kritike. On joj se priklanja i preporuuje je (navedeno str. 106),
a snagom funkcije nastoji da se ona ostvari bilo kao dominirajuda snaga SFRJ, bilo kao dominirajuda
snaga neke nove drave - makar ona bila i manja i drugaija.
Teze - da se osnovni uzroci nestajanja SFRJ nalaze u protivrjenostima, u utopiji i nepravednostima
njenog drutvenog bida, u antijugoslovenstvu i izdaji svih ostalih nacija osim srpske; u jugoslovenstvu
kao velikoj greci i zavjeri protiv srpskog naroda, u tome da se Jugoslavija kao vjetaka tvorevina morala
raspasti, pogotovo to je to bio strategijski cilj svjetske zavjere itd. - samo su paravan kojim se pokriva i
iskrivljava sutina traginih zbivanja i zamagljuje politika glavnih krivaca. I ovog puta ponavljam Jugoslavija se nije morala raspasti, a ako je do razlaza ili drugaijeg organizovanja samostalnih
nacionalnih drava moralo dodi, mogude je bilo to uiniti bez bratoubilakog rata, bez obzira na izraen
stepen unutranje krize.
Osnovna uloga oruanih snaga SFRJ, po Ustavu, bila je, kao to smo to konstatovali, zatita i odbrana
dravnog suvereniteta i teritorijalnog integriteta zemlje i zatita ustavnog poretka. Prvi zadatak OS SFRJ
obavile su uspjeno. Kao efikasna odbrambena sila, bile su jedan od odluujudih faktora odvradanja u
nekoliko kritinih situacija (Trdanska kriza, oruani pritisak IB zemalja, trdanska kriza povodom zone
B, u vrijeme tzv. maarskih dogaaja i za vrijeme ehoslovake krize). JNA je bila znaajan, ali ne jedini
faktor bezbjednosti zemlje i oslonac nesvrstane spoljne politike SFRJ.
Zatita ustavnog poretka podrazumjevala je dvije obaveze. Prva: JNA i drugi elementi OS razvijali su se u
skladu sa razvojem socijalistikog drutvenog sistema koji im je bio osnov i izvor odbrambenog
motivacionog interesa i jedinstva. U skladu sa tim, izgraivala se koncepcija ONO i adekvatna joj vojna
organizacija. Pretpostavka odbrambenog interesa bio je drutveni poloaj radnog ovjeka i graanina. U
takvoj drutvenoj poziciji graanin ne bi mogao biti uskraden ni u emu, pa ni u nacionalnim potrebama i
osjedanjima. Nacionalna prava obezbjeivana su njegovim socijalnim poloajem i inila ga ravnopravnim
sa pripadnicima drugih naroda i narodnosti. Sljedstveno tome, neminovna je bila politika ravnopravnost
socijalistikih narodnih republika. OS SFRJ i u organizacionom, i u kadrovskom pogledu morale su trajno
polaziti od ovih principa kako bi dosljedne tekovinama NOB-a bile sigurna odbrana ravnopravnosti
naroda i narodnosti i njihovih republika. Druga obaveza bila je da OS budu uvjek oslonac onih politikih
snaga koje djeluju u skladu sa Ustavom i da im budu oslonac u borbi protiv njegovog naruavanja ocjenjuje A. Krajaevid (Stvaranje i razaranje Jugoslavije, Zbornik, Beograd, 1996).

Ustavi nisu vjeni, razvoj je traio njihove promjene. U odnosu na OS to je znailo da u tom sluaju one
moraju biti oslonac onih jugoslovenskih politikih snaga koje bi bile nosilac legitimnog mjenjanja ili
dograivanja Ustava. OS SFRJ ni jednim sastavnim djelom, pa i najvanijim (JNA), po Ustavu i drutvenopolitikom poretku nisu mogle biti samostalni politiki subjekt ili arbitar. Za njih, a to znai u prvom redu
za armijski vrh, kriterijumi su bili odreeni ustavnom ulogom OS. Tragina politika zbivanja pokazuju da
vojni vrh nije bio dorastao svojoj ustavnoj obavezi. Prihvatajudi postepeno, a onda sve bre, projekciju
trede Jugoslavije po modelu politikih snaga koje su svoju platformu gradile na negaciji postojedeg
Ustava, osnovnih tekovina NOB-a i demokratske socijalistike izgradnje, vojni vrh je - Kadijevideva knjiga
to potvrduje - arbitrirao u njihovu korist i Armiju faktiki doveo u funkciju njihovog odluujudeg
instrumenta. Postojanje dezintegrativnih snaga u nekim djelovima SFRJ ovome nisu mogli i ne mogu biti
opravdanje.
Tano je da je izgradnja socijalizma u SFRJ bila opteredena objektivnim i subjektivnim tekodama, pa i
promaajima. Istorijske hipoteke, velike ekonomske razlike, este nepovoljne meunarodne prilike,
birokratizam, tekode i problemi koji su izrastali u traenju vlastitih drutveno-razvojnih puteva, inili su
razvoj neravnomjernim i oscilatornim, vodili nastajanju razliitih interesa i njihovim slabijim ili jaim
sukobima. injenica je, meutim, da je on (u cjelini) bio na uzlaznoj liniji i da je Jugoslaviju od zaostale
doveo u red srednje razvijenih zemalja. Takve razvojne probleme i tekode, pa i razlike u gledanjima na
dalji razvitak, utoliko prije je trebalo rjeavati putem meusobnog uvaavanja i dijaloga, u procesu
unapreivanja i ostvarivanja politike i ekonomske demokratije. To se nije dogodilo, preovladale su
snage njene negacije.
Znaajna karakteristika drutveno-politikih kretanja u SFRJ bio je permanentan, nekad otvoreniji a
nekad prikriveniji, sukob izmeu birokratizma i samoupravljanja. I pored borbe protiv birokratizma,
birokratizam nije savladan, uspjevao je da se odri, pa i da ojaa. Po metodama i vedoj demokratinosti,
on se razlikovao od birokratizma u zemljama istono-evropskog lagera. To je bio rezultat uticaja
samoupravnog socijalizma i nastojanja da se on ostvari. Kroz samoupravne drutvene odnose, ma koliko
da su bili (u poetnoj fazi) opteredeni lutanjima i grekama - a i pritiskom birokratsko-tehnokratske
prakse, probijao se talas demokratskih zahtjeva neposrednih i irih interesa radnih ljudi i udruenog
rada. Preplitanje samoupravnog i birokratskog ispoljavalo se u koncentraciji odluivanja u centrima
politike modi i realnim interesima odredenih drutvenih struktura. Drutveni poloaj, ugled i
mogudnosti ostvarivanja linih materijalnih interesa, zavisili su od poloaja u hijerarhiji tih struktura. To
je postalo modna interesna baza i korjen ilavosti birokratizma, pa je decentralizacija u federaciji i nie,
iako je predstavljala udar po birokratizmu (iz navedenih razloga), ipak ostavljala mogudnost da se on
utvrdi (i to razliito) u republikama i pokrajinama. Centru je ostala arbitraa, razvojno-usmjeravaka,
spoljno-politika i odbrambena funkcija. Radilo se o dva koncepta prevazilaenja pluralizma realnih
drutvenih interesa u prelaznom periodu. Demokratski zahtjevi nisu imali alternativu. Da li je armijski vrh
to mogao da shvati i intimno prihvati? Tehnokratska svijest je odnose u neposrednoj proizvodnji,
odreene tehnologijom, vidjela i nudila kao model drutvenih odnosa. Otuda i osnova za spregu
dogmatizma, autokratije, birokratije i tehnokratije. Moda u tom svjetlu treba traiti i razloge
opredjeljenja armijskog vrha u jugoslovenskoj krizi.

Samoupravni socijalizam je svojom vizijom ozbiljno nagrizao drutvene osnove birokratije.

Samoupravljanje je trailo svoju univerzalnost na cjelom jugoslovenskom prostoru. Postavljajudi interes i
slobodu radnog ovjeka kao osnovni kriterijum, ono je zahtjevalo odreeni demokratizam u svim
pravcima i na svim nivoima. Birokratizam se opirao i nastojao da razvojne tokove samoupravljanja uspori
i zadri pod svojom kontrolom. Samoupravljanje je trebalo ideoloki zaustaviti, trebalo ga je potisnuti iz
svijesti radnih ljudi i birokratizam demokratskog predznaka predstaviti kao sistemski izraz ostvarivanja
njihovih interesa.
3. Bujanje nacionalizma na tlu Jugoslavije nije samo posljedica oivljavanja nekih priguenih
nacionalistikih arita, ved i rezultat akcija i prakse nacionalnih birokratizama. Prekrivena mitovima
tradicije i istorije, nacionalna ideologija bila je pogodno sredstvo za manipulisanje narodom. U
vienacionalnoj zemlji (kakva je bila naa), nacionalizmi se meusobno podstiu, iskljuivi su i
antagonistiki. Meutim, nacionalizam u najvedoj naciji ili u dvije nacije ima najrazorniju mod.
Nacionalistike ambicije u nekim vodedim politikim krugovima republika bivale su unekoliko suzbijene i
usporene, a negdje su se i razbuktavale, posebno u najvedoj naciji. Iako je nacionalizam u Srbiji bio pod
odreenom kritikom, ona nije u istom smislu zahvatala i vodede politike strukture. Otrica kritike bila je
usmjerena na snage demokratskije opcije, a nacionalistike tenzije u vodedim politikim snagama manjevie ostale su neuzdrmane. Utoliko lake se onda ostvarivala simbioza nacionalistikih ambicija sa
socijalnim. Prihvatanje nacionalne ideologije neminovno je vodilo i usvajanju njenih politikih ciljeva, a
to su bili ciljevi drutvenih snaga koje su i oformile nacionalnu ideologiju. O tome svjedoi slinost, pa i
podudarnost, dananjeg programa ostvarivanja nacionalnih interesa srpskog naroda (ako se to moe
nazvati programom) sa Moljevidevim srpskim nacionalnim programom (iz 1941. godine). Radikalni kurs
oznaila je tzv. istorijska sednica 1987. godine. Antibirokratska revolucija bila je, u stvari, birokratska
kontrarevolucija, koja svoju platformu gradi na velikosrpskom hegemonizmu i etnocentrizmu. Pomenuti
kurs ubrzo je pokazao svoje pravo lice. Napadaju se AVNOJ, bratstvo i jedinstvo, samoupravljanje, zakon
o udruenom radu, a prije svega, Ustav SFRJ. Otvara se tzv. srpsko nacionalno pitanje, podstiu pokreti
Srba u drugim republikama, trae se promjene u unutranjoj teritorijalnoj podjeli, eli se politika
majorizacija u federaciji. Svim sredstvima se podjaruje nacionalistika histerija, potpiruje nacionalna
mrnja, uvode se ekonomske sankcije prema drugim republikama, pripremaju se nacionalistiki pohodi
na tzv. mitinge istine u drugim republikama. Legalizacija nacionalizma u Srbiji i njegovo podizanje na
nivo dravotvorne ideoloke osnove unitarne drave (srpskog naroda) imalo je katastrofalne posljedice i
za srpski narod i za druge narode. Za ulazak na politiku scenu Srbije otvorila su se vrata
antisocijalistikim, nacionalistikim snagama iz zemlje i inostranstva. One postaju saveznik
velikosrpskom birokratskom hegemonizmu u politici preureenja Jugoslavije. Njihovi ciljevi su
identini. Cjena toga je rehabilitacija etnitva, monarhizma, negiranje onoga to je stvoreno poslije
Drugog svijetskog rata, najbezobzirnije bladenje NOB-a, ruenje potvrenih drutveno-politikih i
moralnih vrijednosti, procvat korupcije, profiterstva i kriminala, grabe drutvene imovine, osiromaenje
i - ono najgore - duhovno opustoenje i mrnja.
Insistiranje na novoj tredoj Jugoslaviji, koja bi se izgradila na supstituciji avnojevskih principa, nije
moglo biti prihvatljivo ni jednom drugom konstitutivnom subjektu federacije. To je moralo biti jasno.

Meutim, kako se, u sutini, radilo o sukobu sa velikosrpskom koncepcijom rekompozicije SFRJ, koja je
imala i rezervnu varijantu velikosrpske secesije, rasprave ubrzo prevazilaze ustavno-pravne okvire i
poprimaju karakter meunacionalno-republikih sve dubljih razilaenja i otvorenih politikih sukoba. I sa
time se moralo raunati. Ni druge republike nisu bile imune od vlastite birokratsko-nacionalistike
infekcije. Ona je utoliko bre jaala ukoliko je nalazila opravdanje u sve arogantnijem hegemonistikom
nastupu rukovodstva najvede nacije. Agresivni nastup velikosrpskog hegemonizma nacionalistike snage
u drugim republikama iroko koriste za napade na vodede politike strukture u svojim republikama.
Optuuju ih za nemod, neodlunost, kapitulanstvo pred velikosrpskim pritiskom i izdaju. Sa finansijskom i
drugom pomodi djela emigracije i katolike crkve, one, isto tako vjerskom i nacionalnom mitomanijom,
razvijaju kampanju reafirmacije svojih nacionalno-unitaristikih i separatistikih programa i ciljeva.
Politike akcije srbijanskog rukovodstva su im u tom pogledu direktno ile na ruku: teze da disperzija
srpskog elementa na najvedem djelu jugoslovenskog prostora ini Srbe prirodnim integrativnim
faktorom Jugoslavije; da su Srbi stvarali obe Jugoslavije i da su po toj istorijskoj ulozi i jedini njeni pravi
branioci i vodeda i najjugoslovenskija nacija, Pijemont drave i njena osnovna snaga, da treba da imaju
daleko vidniju ulogu i prava u svim republikama kako bi se oslobodili ponienja kojima su bili izloeni u
SFRJ; da srpska nacionalna svijest treba da postane neka protivtea drugim nacionalizmima koji nisu
jugoslovenski i dravotvorni - na emu se, izmeu ostalog, gradila velikosrpska varijanta rjeavanja
jugoslovenske krize - nisu mogle da ostanu bez tekog negativnog odjeka u drugim republikama. One su
prihvadene kao hegemonistika opasnost pod geslom o srboslaviji i to ne samo u redovima desnih,
nacionalistikih i ovinistikih snaga. Iako to ne moe biti isprika za mnoge greke politikih rukovodstava
drugih republika, glavni sponzor pobjede nacionalistikih snaga svih boja na viestranakim izborima u
drugim republikama bio je objektivno velikosrpski hegemonizam.
Jugoslavija je tako, prvo postepeno a onda konano, ula u vrzino kolo meunacionalnih sukoba, u
kojima se jedan nacionalizam hranio drugim, a svi zajedno onim najvedim i najmasovnijim. Nacionalne
drave i nacionalni interes postaju jedini kriterijum politikog ivota. Tok zbivanja danas pokazuje da je
vrijeme jo mogudeg pravovremenog reagovanja bilo vrijeme Osme sjednice, a to je proputeno.
Kadijevid ne objanjava kako je jedna politika, inaugurisana na toj sednici, puna sebe, nametljiva i
odbojna prema svemu to se sa njom ne slae - posebno prema principima na kojima je do tada
zasnivano zajednitvo zemlje i jedinstvo OS, mogla da postane zamjena za dotadanju politiku razvoja.
4. Krizni procesi u Jugoslaviji se nisu mogli deavati a da ne ostave traga i na oruane snage. Dogaanja
su uznemiravala sastav JNA i izazivala nedoumice. Unutranja stabilnost bila je pretpostavka i faktor
odbrambene sposobnosti zemlje. Bilo je oigledno da se one dovode u pitanje, a time i meunarodni
poloaj zemlje. U uslovima razlaza u istonoevropskom lageru, ujedinjenja Njemake, sloma drutvenopolitikih sistema u istono-evropskim zemljama, raspada i slabljenja SSSR-a, moralo je biti jasno da de
se i u Jugoslaviji aktivirati inostrani strategijski interesi. U takvoj situaciji pokretati srpsko nacionalno
pitanje, a time neizbjeno i druga nacionalna pitanja, bilo je porazno.
Velikosrpski hegemonizam je srpske nacionalne pokrete u drugim republikama planski podsticao i svim
sredstvima pomagao. Bez toga, njih ne bi ni bilo. elnici tih pokreta su to javno potvrivali i odavali

zahvalnost matici. Ovi pokreti nastali su prije izbornih pobjeda nacionalista, to svjedoi da se nisu javili
spontano i samo kao opravdana politika reakcija na dravno-sistemski antisrpski kurs, posebno u
Hrvatskoj, do kojeg je dolo - poto su ekstremno nacionalistike snage preuzele vlast. tavie,
nacionalistike snage su oformljenu politiku fizionomiju uzimale kao argumenat odbrane sopstvenog
etnosa kroz inauguraciju nove ovinistike dravne politike, to se onda i na drugoj strani koristilo za
nastajanja i namjene tih pokreta kao modnog i odluujudeg instrumenta velikosrpskog hegemonizma u
mjenjanju politikog uredenja SFRJ. Nacionalne pokrete nije bilo mogude razviti na pitanjima socijalnog
poloaja pripadnika srpskog naroda u drugim republikama, koji je, uglavnom, bio na nivou odgovarajudih
sredina, a vedi ili manji meunacionalni problemi do kojih je dolazilo, mogli su se rjeavati politikim
putem. Nastupilo se i sa pitanjima vjere kao sutine nacionalnog bida i sa podsjedanjima na vjerskonacionalne genocide domadih faistikih - u prvom redu, ustako-kvislingkih organizacija u Drugom
svjetskom ratu. To se onda poklapalo sa isto tako militantnom komponentom religije ekstremno
nacionalistikih snaga u drugim republikama. Mrnja i elja za odmazdom, podignute su na nivo
nacionalno-teistike vrline.
U vrijeme kada su, s obzirom na zbivanja u svijetu, jedinstvo i zajednitvo bili - ne samo neophodni, ved i
jedina ansa jugoslovenskim narodima, pa i srpskom, njegovo rukovodstvo je inilo sve da se unutranje
stanje do kraja destabilizuje. Nevjerovatno je da armijski vrh u svojim procjenama to nije uoio. Po
Kadijevidu, kljuni inilac razbijanja Jugoslavije bio je inostrani faktor, u iju slubu su se bili stavili svi
nacionalizmi (sem srpskog) i antijugoslovenski zavjerenici. Apsurdnost te logike je i u tome to Kadijevid
meu ruitelje Jugoslavije svrstava i neke istorijske linosti, koje su, po njemu, stvarale i razvijale
avnojevsku Jugoslaviju samo zato da bi je mogle razbiti.
Prema velikom otkridu Kadijevida, onda presudnu funkciju preuzima psiholoki rat koji se iz inostranih
centara vodi protiv SFRJ i Srbije, kao jedine jo preostale kohezione snage zemlje. On svjesno zaboravlja
da taj psiholoki rat nije bio nita novo, da se sa vedim ili manjim intenzitetom uvek vodio protiv SFRJ, pa
ipak nije uspjevao.
5. ak i onda kada je dolo do faktikog ruenja drutveno-politikog sistema u SFRJ i slabljenja
federacije, bilo je izlaza koji bi bili u interesu svih naroda. Izlaz se mogao nadi u labavoj federaciji, u
formuli 4 + 2, u konfederaciji, u savezu drava - u svakom, svima prihvatljivom obliku, koji bi odrao
odreenu cjelinu zemlje. Odluujuda prepreka da se Jugoslavija zadri u bilo kom od pomenutih oblika
dravne cjeline bio je stav aktuelne vlasti i vedine opozicije u Srbiji, koji su tvrdoglavo i bez pogovora
traili da se prihvati njihov model nekakve nove federacije, u kojoj bi, u stvari, fiziki i teritorijalni
majorizam posluio kao osnova hegemonije velikosrpske politike. To ne samo da nije moglo biti
prihvatljivo za druge, ved je i dolijevalo ulje na vatru ekstremno nacionalistikog partikularizma i
secesionizma kod drugih. Niz besplodnih sastanaka predsjednika republika, koji su putovali iz mjesta u
mjesto, jasno je pokazivao da ta politika vodi zemlju razlazu. Ali, kakvom? Odbojnost srpskog
rukovodstva prema svakom kompromisu nije dozvoljavala bilo kakvu alternativu. Ta odbojnost nosila je
u sebi i neskrivene predznake spremnosti da se jedna ili druga varijacija sopstvenog vienja jedinstva
federacije nametne i drugim sredstvima kojima se politika produavala silom.

Pogreno procjenjujudi meunarodni ambijent i strategijski momenat, srpsko rukovodstvo je zakljuilo

da ima dovoljno modi za ostvarivanje svoje politike. Zahvaljujudi politikim puevima, raunalo je da je
obezbjedilo dominantan uticaj u vrhu federacije. Nacionalistika histerija je pothranjivala iluziju o
politikoj snazi u masama. Neadekvatna procjena kretanja i interesa u nekim republikama, vodila je
zakljuku da de ozbiljniji politiki otpori biti djelom blokirani, djelom brzo ugueni; otpadanje pojedinih
djelova se ak smatralo poeljnim - otpori novoj federaciji bi bili manji i lake prebrodivi.
6. Velikosrpski hegemonizam je u svojim unutar jugoslovenskim obraunima raunao i sa JNA. Ona je
bila organ federacije i imala bi da sljedi njene zahtjeve, zahtjeve Vrhovne komande, pa makar vedina te
komande bila i velikosrpski orijentisana; krnje Predsjednitvo je u tom smislu bilo veoma povoljna
solucija. Samo po sebi, to jo ne bi moralo biti odluujude za Armiju, pogotovo to je njen poloaj u
Vrhovnoj komandi bio jak i uticajan, to potvruje i Kadijevid u pojedinim djelovima svoje knjige. Kobno
je, meutim, to je tu opciju, i pored izvjesnih kolebanja, prihvatio i vrh JNA.
Za armijski vrh, po svemu sudedi, hegemonistiki centralizam srpske politike poklapao se sa njegovim
vienjem nekog modernijeg etatistikog centralizma kao modela za rjeavanje unutar jugoslovenskih
suprotnosti i tu je, izgleda, bila odluujuda spona. Ali, tu je onda i poetak konanog kraja JNA kao armije
naroda i narodnosti Jugoslavije i okosnice optenarodne odbrane.
Sve to se kasnije dogaalo: sukobi vojnog vrha sa nekim republikim rukovodstvima; nesporazumi i
razmimoilaenja sa Saveznom vladom; razilaenja, pa i sukobi sa pojedinim djelovima TO i naini kojima
su se oni pokuavali rjeavati; nacionalistike borbe za TO i cjepanja u TO; nedoumice, pukotine, pa i
razlazi u samoj JNA; uspjesi i neuspjesi JNA u tzv. razdvajanju meunacionalno sukobljenih strana;
izdaje i izdaje; ovakva ili onakva upotreba efektiva JNA, iza kojih su ostali loi rezultati, samo su
posljedica osnovnog idejnog i politikog opredjeljenja Kadijevida, tadanjeg vojnog vrha i njegovih
politikih mentora.
Rasformiranje armija, uvoenje korpusa nije bila strateka i organizacijska potreba;
to je napravljeno planski da bi se razbio raniji sistem u kojem je svaka republika, pored
zajednike jugoslovenske, imala i svoju vojsku. Takvu reorganizaciju razumjeli smo kao
potpunu reviziju sistema optenarodne odbrane.
(General-pukovnik Stane Potoar)
_________________
SUTINA I SMISAO NAPADA NA KONCEPCIJU OPTENARODNE ODBRANE
1. Koncepcija ONO i organizacija OS
U knjizi Moje vienje raspada, Kadijevid je kao inioce raspada SFRJ, oznaio koncepciju ONO i
neadekvatnu organizaciju oruanih snaga.
Po njemu, glavni razlog za takvu organizaciju i nepripremljenost OS SFRJ, a time i nesnalaenje u

nastaloj kriznoj, odnosno ratnoj situaciji, lei u injenici da je izgradnja JNA i TO bila utemeljena na
zahtjevima koncepcije optenarodne odbrane: Ogroman hendikep za efikasnu upotrebu oruanih snaga
bio je u injenici da su se one cijeli poslijeratni period pripremale za rat po koncepciji optenarodne
odbrane, koja je suta suprotnost uslovima i nainu upotrebe do koje je zaista dolo (Kadijevid, Moje
vienje raspada, str. 95).
Neodrivost ovih teza je oigledna, jer se za neprimjerenu upotrebu OS optuuje koncepcija ONO - iroka
drutveno-politika i vojno-strategijska zamisao o pripremi drave i drutva za odbranu i voenje rata u
strategijski najnepovoljnijim uslovima, tj. u sluaju agresije jednog od dva ili oba tada postojeda vojna
saveza (NATO ili VU), ili kako se to u zvaninim dokumentima oznaavalo, u sluaju tzv. agresije sa
radikalnim ciljem. Cilj koji se ovom kritikom eli postidi nije naelna teorijska rasprava, a jo manje je
rije o analizi iskustava i saznanja poslednjeg rata, re je o neemu drugom. Da li je u pitanju providan
pokuaj pravdanja nekih nerazumljivih i nedopustivih postupaka JNA (Slovenija, Vukovar, Dubrovnik) i
pogrenih odluka vojnog vrha, ili je u pitanju strah od odgovornosti za posljedice koje su nastale
raspadom oruanih snaga SFRJ i JNA?
Iako de potpunije analize pokazati cjelinu ovog rata, ved u ovom asu se pouzdano moe potkrepiti
nizom dokaza (a posebno saznanja steenih u praksi) da koncepcija odbrane (do 1986. i 1987), vojna
organizacija drutva i organizacija OS nisu mogli biti bilo kakav oslonac, a jo manje razlog za ovakvu
ulogu i upotrebu JNA (ranije zajednike oruane sile svih jugoslovenskih naroda) u posljednjem
bezumnom ratu.
Ili, drugim rjeima, strategijska upotreba JNA, zadaci koje je dobijala, i nekad odabirala i nain njihovog
realizovanja, nisu bili diktirani zahtjevima i postavkama koncepcije odbrane, ved politikim i vojnim
ciljevima i odlukama aktuelnog dravnog i vojnog rukovodstva i drugih politikih faktora, posebno Srbije i
Crne Gore.
U dokazivanju tvrdnje po kojoj je koncepcija ONO bila inilac raspada drave i uzrok neadekvatne
organizacije i nepripremljenosti OS autor koristi argumente koji su problematini.
Jedan od takvih je i konstatacija (navedeno, str. 71), da se razvoj OS od polovine ezdesetih godina do
raspada SFRJ, odvijao kroz sukob dvije dijametralno suprotne linije. Jedne, koju je, kako tvrdi Kadijevid,
zastupala vedina armijskih starjeina, a ija je sutina bila zalaganje za koncept jedinstvenih OS, i druge,
koja je dolazila iz drutva, iji su nosioci bili Kardelj i Bakarid i po kojoj je navodna Kardeljeva teorija o
naoruanom narodu i milicijskom tipu organizacije OS bila osnova i najiri teorijski okvir takvog
koncepta. Indikativna je i konstatacija da se Tito (kao ef drave, odnosno kao Vrhovni komandant OS) u
svojim stavovima o izgradnji jugoslovenskih OS stalno kolebao izmeu te dvije koncepcije, da bi se
kako je vrijeme odmicalo, sve vie priklanjao Kardeljevoj ideji ustrojstva OS i doktrini njihove upotrebe.
Stav autora o dvije dijametralno suprotstavljene koncepcije u politici razvoja i izgradnje jugoslovenskih
oruanih snaga vie se zasniva na preuveliavanju obima i znaaja odreenih razlika koje su se u razvoju
OS pojavljivale, posebno u procesu teorijskog osmiljavanja i operacionalizacije u domenu vojne
organizacije drutva i ustrojstva OS. Istina, u razliitim fazama bilo je i drukijih miljenja o ustrojstvu i

razvoju OS. Meutim, u najvanijim zakonskim normativnim aktima (Ustav, Zakon o narodnoj odbrani,
Strategija oruane borbe, Strategija ONO i DSZ i dr.) nema ni pomena o milicijskom tipu vojne
organizacije, pa ni kad je u pitanju TO, odnosno tzv. prostorna struktura kao najiri oblik vojnog
organizovanja. Naprotiv, u tim dokumentima oruane snage se definiu kao jedinstvena oruana sila,
organizovana po savremenim principima i kriterijumima i u skladu sa zahtevima koncepcije i doktrine,
potrebama i objektivnim mogudnostima zemlje (Oruane snage SFRJ, glava IV, str. 11-156. Strategija
1983. godine.)
Apsurdna je i tvrdnja o Titovom kolebanju i priklanjanju nekoj Kardeljevoj koncepciji razvoja
jugoslovenskih OS, tim prije ako se zna da se kontinuirano zalagao za jedinstvene i moderno
organizovane OS, a posebno za savremeno opremljenu JNA. U razgovoru sa delegacijom OS (u kojoj sam
uestvovao), 21. decembra 1979, u Karaorevu, Tito je rekao: Nastavite rad na daljem usavravanju i
jaanju nae Armije. Sredstva koja su za to potrebna na narod rado daje... Armija je jedna od garancija
da niko nede smeti da posegne na nau slobodu i nezavisnost (Vojna dela, knjiga VI, str. 384, VIZ,
Beograd, 1981.)
Takva optuba Tita je jo udnija ako se ima u vidu da je Kadijevid, ne tako davno, podravao Titov
koncept razvoja OS, ocjenjujudi ga kao primjer stvaralake primjene Marksove teorije o naoruanom
narodu na konkretne jugoslovenske uslove i potrebe. U lanku Marksizam i vojna organizacija za
odbranu, polemiudi sa nekim neadekvatnim interpretacijama Marksove teorije o naoruanom narodu i
mogudnosti njene primjene na jugoslovensku stvarnost, Kadijevid zastupa tezu da je jugoslovensko
rjeenje, oivotvoreno u koncepciji ONO i na njoj zasnovanoj vojnoj organizaciji, najdoslednija
stvaralaka primjena Marksove teorije, pri emu je Titov doprinos bio odluujudi. Tito je oigledno
pitanju izgradnje oruanih snaga prilazio stvaralaki i sluedi se marksistikom metodom, rjeenja
pronalazio u skladu sa postojedom praksom... Realizacija ideje o naoruanom narodu i u savremenim
uslovima nije vezana za primjenu samo jednog vojnog sistema, bilo da se radi o milicijskom tipu vojne
organizacije, ili regularnoj armiji... JNA i TO su dva osnovna oblika organizovanja radnih ljudi, naroda i
narodnosti Jugoslavije za borbu. To su konkretni oblici, primjene Marksove ideje o naoruanom narodu
na dananjem stepenu razvitka naeg socijalistikog drutva i u okviru postojedih meunarodnih
odnosa - pie Kadijevid, i zakljuuje da je osnovna linija razvoja cjeline OS ostala jo uvjek sauvana,
zahvaljujudi, prije svega, Titu i njegovim uvjek jasnim stavovima o tom sudbonosnom pitanju nae
odbrane (Vojno delo, 6/1983.) Zbog toga se (za mnoge), s razlogom namede pitanje otkud takva
metamorfoza u odnosu na politiku koju je branio i podravao u duem vremenskom periodu (a da li
je?). Da li se uzroci Kadijevideve metamorfoze mogu traiti i u kontekstu prepoznatljivih napada koji se
vode protiv Tita i protiv svega to je na bilo koji nain vezano za Titovo ime, a naroito njegovu ulogu u
NOB-u, u stvaranju Jugoslavije i njenih OS? Mora se redi da je u realizaciji politike razvoja oruanih snaga
bilo razliitih prilaza, kolebanja i nedosljednosti (predimenzioniranost obadvije komponente OS,
elemenata unificiranosti i paralelizma u razvoju JNA i TO, nekonzistentnosti u sistemu komandovanja i
dr), ali da nikada nije bio doveden u pitanje koncept izgradnje jedinstvenih, savremeno organizovanih i
opremljenih OS, u emu je Titova uloga bila odluujuda.
Kadijevid se obraunava i sa strategijskim rjeenjem o stvaranju dvije komponente (JNA i TO) u strukturi

OS, tvrdedi da je to rjeenje bilo direktan udar na njihovo jedinstvo, jer, kako kae, TO je sve vie
postajala vojska republikih i pokrajinskih drava, a samim tim, i opasan presedan za jedinstvenu
organizaciju i funkcionisanje oruanih snaga, to je on, dodue, i ranije tvrdio (intervju M. Lazanskom
1990), rekavi: TO, takva kakva je, stvorena krajem ezdesetih i poetkom sedamdesetih, objektivno je
velika podvala (Narodna armija, Beograd, 6. decembar 1990).
Ne ulazedi u analizu razloga i ciljeva koji su odluujude uticali na prihvatanje dvokomponentne strukture
jugoslovenskih oruanih snaga, niti principa na kojima se temeljila organizacija jedne i druge
komponente, odnosno njihove uloge i naela upotrebe u eventualnom ratu, potrebno je istadi da je
odluka o dvokomponentnom ustrojstvu jugoslovenskih OS proizlazila iz koncepcije odbrane, tradicije,
karaktera i naina voenja rata, koji bi se mogao eventualno voditi na jugoslovenskom ratitu, sa
osloncem na demografske, ekonomske i druge mogudnosti zemlje i na druge inioce jugoslovenske
stvarnosti, zbog ega je bila i prihvadena kao optimalan odgovor na agresiju i ugroavanje bezbjednosti
zemlje. Za prihvatanje takve strukture OS, znaajan uticaj imala su vrlo bogata iskustva i saznanja iz NOBa 1941-1945, iskustva iz nekih drugih ratova (Kina, Vijetnam, Alir), kao i onih drava (vedska,
vajcarska), koje su se u politici razvoja i strukturiranja svojih snaga orijentisale na slina rjeenja.
Drugo je pitanje opravdanosti ili neopravdanosti kritike nekih tendencija da se TO po organizaciji,
opremanju, nainu upotrebe i drugim karakteristikama izjednai sa JNA ili joj se maksimalno priblii
(Srbija i BiH), kao i tendencija da jo vie postane elemenat republikih dravnosti (Slovenija, Makedonija
i Crna Gora). Meutim, vie je nego oigledno da kritika dvokomponentne strukture, odnosno TO kao
djela OS SFRJ, kod Kadijevida ima drugu konotaciju i predstavlja pokuaj da se u nekim objektivnim
razvojnim i organizacijskim slabostima OS pronae opravdanje za njihovu neprimjerenu upotrebu u
nastaloj kriznoj situaciji, za podrku unitaristikoj Jugoslaviji i ratu.
Kritika koncepta dvokomponentne strukture OS zanimljiva je i kad se razmatra sa stanovita ranijih
teorijskih gledanja i zalaganja Kadijevida u nekim lancima u kojima je podravao ba takvo rjeenje. U
pomenutom lanku Marksizam i vojno organizovanje za odbranu, on pie: Bitni faktori, ako ne i jedini
koji opredeljuju oblik organizacije oruanih snaga jesu karakter i osobito oblik oruane borbe. Koncepcija
optenarodne odbrane je utvrdila da se mi pripremamo za sva tri oblika oruane borbe, kombinovani,
frontalni i partizanski, s tim to kombinovani oblik, prema naoj doktrini, zauzima dominantno mesto.
Primena kombinovanog oblika oruane borbe pretpostavlja postojanje dveju komponenti oruanih
snaga, jedne, namenjene za voenje dejstva preteno na frontu, i druge, osposobljene za voenje borbe
u pozadini neprijateljevih snaga koje deluju na frontu, uz sposobnost prelaenja manjih ili vedih delova
jedne u drugu komponentu (Vojno delo, 6/1983). Uporeenjem onoga to je o dvokomponentnoj
strukturi OS Kadijevid pisao ranije, sa onim to pie u svojoj knjizi, namede se pitanje koje je - od dva
dijametralno suprotna stanovita - njegovo istinsko ubjeenje?
Oblikovanje koncepcije, doktrine i strategije ONO, njeno ustavno i zakonsko uredenje i, konano, njeno
ostvarivanje nije ilo bez tekoda, ak i sporenja izmeu konzervativnih, dogmatskih, klasinih miljenja i
savremenih rezona u politikom i vojnom vrhu. Suprotnosti su premodavane prvenstveno Titovim
autoritetom, no, i pored toga, ne sve i ne uvjek. (U ekoj krizi 1968. sekretar za narodnu odbranu

Gonjak je morao napustiti poloaj sekretara NO SFRJ). Bilo je bitno i znaajno sauvati jedinstvo zemlje i
jedinstvo armijskog - vojnog vrha. Nekada je preovlaivalo jedno, a nekad drugo miljenje, ali su due
vremena bila snanija ona nedogmatska. I pored svega, u tako razliitim pogledima i konceptima skrivali
su se i zameci ideja koje su, poslije Titove smrti, poele oivljavati i jaati, jer su u armijskom vrhu sve
vie jaala dogmatska shvatanja (tim snagama je pripadao i Kadijevid), koja su dovela zemlju do krvavog
zapleta upravo u vrijeme kada je armijski vrh ostao bez partizanskih kadrova i koridenja njihovog
neposrednog iskustva u Drugom svjetskom ratu i poslije njega.
Osuda dvokomponentne strukture i oznaavanje tog koncepcijsko-doktrinarnog rjeenja kao faktora
slabljenja njihovog jedinstva i funkcionalne osposobljenosti, problematina je i kad se posmatra sa
stanovita nekih iskustava steenih u ratu - ratovima 1990-1995. Nezavisno od toga za koje je politike
ciljeve koridena (kako je i zato dolazilo do tih ciljeva - pitanje je za posebnu raspravu), teritorijalna
odbrana se pokazala kao efikasna, a posebno u sluajevima kada je imala podrku naroda. TO je bila
okosnica za formiranje oruanih snaga ne samo u tzv. secesionistikim republikama (Slovenija, Hrvatska,
Makedonija), i u BiH, gde je TO proglaena (aprila 1992) OS republike BiH, ved i u tzv. Republici Srpskoj,
Republici Srpskoj Krajini. U nekim operacijama JNA u Hrvatskoj i BiH, TO je bila ne samo osnovni izvor
popune njenih jedinica (koja je bila oteana poremedajem u mobilizacijskom i regrutnom sistemu), ved je
u brojnim sluajevima sadejstvovala jedinicama JNA.
Tvrdnja po kojoj je neadekvatna organizacija sistema rukovoenja i komandovanja bila dobro odabran
potez u funkciji slabljenja OS i njihovog onesposobljavanja za uspjeno izvrenje svojih zadataka u
novonastaloj kriznoj situaciji (Moje vienje.., str. 73) je neargumentovana, tim prije ako se zna da
postojedi sistem nije bio ni u organizacijskom ni u tehnikom pogledu prepreka i limitirajudi faktor
uspjenog komandovanja na bilo kom nivou vojne organizacije OS. Neki problemi, ako bi se tako mogli
nazvati (dvojna nadlenost u komandovanju TO, neprecizno regulisana prava i nadlenosti odreenih
dravnih organa, komiteti za ONO i DSZ, tehnike razlike u sredstvima veze u JNA i TO i dr), bili su jo
prije ovog rata razreeni (ukinuti su komiteti ONO i DSZ, snage TO republika - operativno su potinjene
komandama novoformiranih vojita), a neki su bili u procesu rjeavanja (unifikacija sredstava veze), tako
da to nije bila prepreka funkcionisanju sistema rukovoenja i komandovanja.
Kritici je izloeno i rjeenje o vojno-teritorijalnoj podjeli jugo-prostora, a naroito navodno podudaranje
armijskih i republikih administrativnih granica, to je, kako kae Kadijevid na strani 76, imalo vrlo jasan
cilj, tj. da se definitivno razbije JNA kao jedinstvena oruana sila savezne drave i u njenim okvirima
praktino stvore vojske republikih, odnosno pokrajinskih drava. Nekorektnost nije samo u tome to se
jednom strategijskom i vojno-strunom rjeenju pripisuju neprimjerene politike kvalifikacije, ved i u
tome to se netano interpretiraju i navode neke znaajne materijalne injenice. Poznato je (a Kadijevid
to vrlo dobro zna), da se u traenju najcjelishodnijeg rjeenja za vojno-teritorijalnu podjelu
jugoslovenskog prostora, odnosno pri odreivanju armijskih granica, moralo polaziti od sloenog
kriterijuma, pri emu su operativno-strategijski zahtjevi i potrebe bili odluujudi. Povrna analiza tzv.
zona odgovornosti (armijskih granica) pokazuje da su se, pri njihovom utvrdivanju, pored operativnostrategijskih, morali uvaavati i drugi inioci (geografske karakteristike, politiko-administrativna podjela,
ekonomski i demografski potencijali, tradicija i dr), to se vidi i po konkretnim rjeenjima koja su bila na

snazi prije ukidanja armija. ak i kada bi bilo tano Kadijevidevo miljenje da postojede armijske granice
nisu bile najbolje utvrene, ne moe se prihvatiti tvrdnja da je to mogao biti razlog za nedovoljnu
pripremljenost JNA i tekode koje su se pojavile u procesu njenog angaovanja, tim prije ako se ima u
vidu injenica da su armije (u njegovo vrijeme i na njegov predlog) bile ukinute prije poetka rata.
2. Kritika kadrovske politike
Apsolutna kritika kadrovske politike, a posebno pretjerane koncentracije stareina JNA u garnizonima
svoje republike, sporna je zbog toga to su primjeri takve koncentracije bili karakteristiniji za raniji
period (poetak osamdesetih), i zbog toga to je to bila jedna od mjera kojom se elilo poboljati
materijalno stanje stareina koji su odlazili u penziju. Meutim, takva politika bila je u velikoj mjeri
naputena (u Kadijevidevo vrijeme), to se moglo vidjeti iz injenice da se poetkom rata 1992. veliki broj
stareina JNA, porijeklom iz jedne, nalazio u garnizonima drugih republika.
Nije tano da su komandanti armijskih oblasti i korpusa, koji su pokrivali teritoriju jedne republike, po
pravilu bile stareine iz te republike, iako je ova pojava u ranijem periodu bila dosta karakteristina. To
se vidi iz injenice da prije, a pogotovo neposredno pred izbijanje rata, nijedan komandant oblasti nije
bio iz republike iju je teritoriju pokrivala njegova armija, ili su mnogi zamjenjeni zbog nepovjerenja.
Posljednji komandant IX (ljubljanske) armije bio je Srbin, Svetozar Vinjid, V (zagrebake) vojne oblasti
ivota Avramovid, Srbin, a prije njega Konrad Kolek - Slovenac, VII (sarajevske) armije Hrvat, Ante
Lukeid (pre rasformiranja), odnosno Milutin Kukanjac, Srbin, nakon ponovnog formiranja. Komandant III
(skopske) oblasti bio je ivota Avramovid. Komandant I (beogradske) oblasti bio je Makedonac
Aleksandar Spirkovski, komandant vojno-pomorske oblasti Srbin Mile Kandid, a komandant Ratnog
vazduhoplovstva i PVO Hrvat Zvonko Jurjevid. Zbog toga i nije bilo neoekivano to su neki od njih (u
tekoj i komplikovanoj situaciji) ispoljili nesnalaljivost, nesposobnost ili bili izmanipulisani, pa su svi
ranije, ili zajedno sa Kadijevidem, penzionisani 1992. godine. Dovodedi u pitanje opravdanost politike da
se pri postavljanju starjeina na dunosti komandanta armije - oblasti - moralo voditi rauna i o
nacionalnoj i republikoj pripadnosti, autor, sluajno ili namjerno, prenebjegava injenicu da je SFRJ i
multietnika zajednica, a JNA oruana sila svih jugoslovenskih naroda i narodnosti i da se to moralo imati
u vidu kada su se rjeavali problemi i u sferi kadrovske politike. Drugim rjeima, da bi JNA bila istinska
oruana sila svih naih naroda, morala se obezbjediti i odgovarajuda nacionalna struktura starjeinskog
sastava, posebno na najviim komandnim poloajima i funkcijama u Saveznom sekretarijatu i
Generaltabu OS.
Koliko taj momenat moe biti znaajan, pokazuju npr. dogaanja u ranijoj VII armiji koja je ukinuta i
ponovo formirana, kao II sarajevska armija. U razgovoru koji je Kadijevid vodio sa rukovodstvom BiH
(koncem 1991), kao sporno nametalo se pitanje nacionalne strukture starjeinskog sastava na
komandnim poloajima (komanda armije i komande korpusa), jer je upravo takav sastav dovodio do
nepovjerenja i podozrivosti kod aktuelnog dravnog i politikog rukovodstva BiH. Komandant armije
(sada ved druge) bio je general Milutin Kukanjac, Srbin (doao iz Skoplja), naelnik taba general
Dobrain Praevid, Crnogorac (prije toga u Zagrebu), komandant 17. tuzlanskog korpusa general Savo
Jankovid, Crnogorac, 4. sarajevskog general Vojislav urevac, Crnogorac, a komandant 5. banjalukog

korpusa Srbin, Nikola Uzelac. Poslije povlaenja JNA iz Slovenije i Hrvatske na teritoriju BiH, komandanti
novih korpusa bili su iz drugih republika (Periid i Vukovid iz Srbije, Nikovid iz Crne Gore), tvrdi general J.
Ninkovid. Dakle, niko iz BiH. Ali i ovo je bilo planirano.
U lanku Armija mora ouvati svoj narodni i jugoslovenski karakter (Vojno delo, 3/88), Kadijevid pie:
Armija mora ouvati i dalje razvijati svoj narodni i jugoslovenski karakter. Samo tako ona moe biti ono
to je uvek bila - zajednika oruana sila svih naroda i narodnosti Jugoslavije. Da bi se ta dva svojstva
sauvala i dalje razvijala, neophodni su koordinirani napori ne samo njenog sastava, nego i svih
progresivnih snaga naega drutva... Vaspitanje u duhu jugoslovenskog socijalistikog patriotizma,
bratstvo, jedinstvo, ravnopravnost, borba protiv nacionalizma svih vrsta - bitni su zadaci koji su u funkciji
daljeg razvoja pomenutih istorijskih svojstava JNA. Ako je zalaganje za ouvanje i razvijanje pomenutih
svojstava JNA bilo iskreno, onda je teko razumjeti da se nekoliko godina kasnije tako obraunava sa
onom politikom i praktinim rjeenjima koji su obezbjeivali ostvarenje takve ideje. Zbog toga nestvarno
zvui euforina Kadijevideva konstatacija da su od bive JNA stvorene tri vojske - vojska SRJ, vojska
Republike Srpske i vojska Republike Srpske Krajine, to potpuno odudara od zalaganja da JNA mora biti
zajednika oruana sila svih naroda i narodnosti Jugoslavije.
Poslije kritike koncepcije ONO i nekih (po njemu) neprimjerenih rjeenja u organizaciji, sistemu
rukovoenja i komandovanja, kadrovskoj politici i finansiranju, naelnik taba Vrhovne komande
elaborira mjere koje je preduzelo najvie vojno rukovodstvo, a kojima je, kako kae, trebalo ublaiti
negativno razarajude dejstvo koncepta oruanih snaga sadranog u Ustavu iz 1974.
Ne ulazedi u ocjenu korektnosti orijentacije vojnog vrha koji nastoji da se u donoenju i provoenju
planiranih mjera zaobiu i izigraju vaede ustavne i druge zakonske odredbe, odnosno, kako to, ne bez
ironije, kae Kadijevid, da se odgovarajudim strunim rjeenjima doskoi i maksimalno neutraliu ona
rjeenja koja su proizlazila iz postojedeg ustavnog koncepta. Treba redi da su te mjere vojnog vrha (sa
malim izuzecima), posmatrane sa politikog i vojno-strunog aspekta, bile ishitrene, kontroverzne i
kontraproduktivne, pogotovo u tako sloenoj unutranjoj politikoj situaciji. Ukidanje armija i divizija kao
i formiranje vojita (AO) sa korpusima i druge promjene koje su iz toga proizlazile - nije provjeravano i u
praksi nije do kraja ni provedeno. Meutim, te mjere su nametnute i izazvale su od poetka otre
reakcije u relevantnim armijskim krugovima i u nekim republikama. Ni jedna od mjera iz ovog kompleksa
nije ocjenjivana kao racionalna, a pogotovo primjerena aktuelnoj situaciji u drutvu i OS. Sutina brojnih i
otrih primjedaba i zamjerki takvom rjeenju svodila se na ocjenu da takvo rjeenje oigledno nije bilo
diktirano nekim operativno-strategijskim potrebama i razlozima, ved, prvenstveno, odreenim politikim
planovima i ciljevima. Trebalo je, po svemu sudedi, da njihovo provoenje maksimalno suzi, ako ne i
onemogudi uticaj republikih dravnih i politikih rukovodstava na politiku razvoja OS SFRJ, koncept
organizovanja, pripremanja i upotrebe, pa i kad je u pitanju TO kao njihova znaajna komponenta i
integralni deo, u odnosu na koju su, po Ustavu i drugim propisima, republike imale znaajne ingerencije.
I povran osvrt na kompleks ovih mjera upuduje na zakljuak da upravo zbog toga to su bile diktirane
prvenstveno nekim politikim ciljevima (militantni hegemonizam) i potrebama, te mjere, u vojnostrunom smislu, nisu mogle biti optimalne i racionalne.

3. Reorganizacija OS
Nova vojno-teritorijalna podjela (formiranja etiri vojita izvrena 1988/89), imala je ozbiljnih
manjkavosti kad su u pitanju veliina, granice i druge karakteristike novoformiranih vojita. To se
najbolje vidi na primjeru tzv. centralnog ili sjevernog vojita (sjedite u Beogradu), koje je obuhvatalo
najvedi dio teritorije Srbije, gotovo cjelokupnu teritoriju BiH i dio teritorije Hrvatske. Ako se ovo
posmatra sa operativno-strategijskog (kao prioritetnog) stanovita, zaista je teko pronadi racionalne
razloge za njegovo prihvatanje, pogotovo ako se imaju u vidu ranija rjeenja koja se odnose na ureenje
teritorije, komandovanje, saradnju sa organima vlasti i dr. Ukidanje armija kao najviih operativnostrategijskih grupacija kopnene vojske je bilo problematino i neracionalno rjeenje, ne samo zbog nekih
tradicionalnih i istorijskih razloga (armije su postojale u srpskoj vojsci, u vojsci Kraljevine Jugoslavije, u
NOV i POJ i u JNA u poslijeratnom periodu), ved i zato to su armije, s obzirom na sastav i jainu,
strategijski raspored na jugoslovenskom prostoru, karakter i pripremljenost teritorije koju su pokrivale i
druge faktore, bile za jugoslovenske uslove racionalnije i cjelishodnije organizacijsko i operativnostrategijsko rjeenje. (Armije se ukidaju 1988/89, a formiraju se 1991. godine, kada je Kadijevid na elu
OS i JNA.)
Odluka o prepotinjavanju tabova TO republika novoformiranim komandama AO - vojitima, a tabova
zona TO komandama korpusa je jedan segment globalnog rjeenja reorganizacije komandovanja na
operativno-strategijskom nivou, ime se iskljuuju republika i pokrajinska rukovodstva iz politike
razvoja, pripreme i materijalno-tehnikog obezbeenja OS. Dakle, u pitanju su, prije svega, razlozi
politike prirode, a ne neke urgentne operativno-strategijske potrebe. To se vidi iz injenice da je
problem objedinjavanja snaga na odredenom vojitu, njihova upotreba i komandovanje ved bio na
korektan nain razrjeen (Strategija oruane borbe 1983, str. 149) i otuda nije bilo potrebe da se takva
odluka donese.
Rasformiranje i reorganizacija TO Kosova, kao jedna od znaajnih mjera koju je donijelo najvie
dravno i vojno rukovodstvo, mora se cjeniti u kontekstu politike koja se vodila i koja se jo vodi prema
toj pokrajini, odnosno u povezanosti sa drugim mjerama i postupcima koji proizlaze iz takve politike, a
ne samo kao neko primarno vojno-struno rjeenje. ak uz pretpostavku da se TO Kosova, u jednoj
nepovoljnoj situaciji mogla koristiti i za meunacionalne obraune, nain na koji je ova odluka
provedena, a pogotovo obrazloenje koje daje Kadijevid, s pravom izazivaju sumnju u opravdanost
njenog ukidanja. Koliko su te sumnje i nedoumice bile opravdane, vidi se iz obrazloenja odluke
(navedeno str. 78), gdje se kae: .. da je posle rasformiranja postojede TO Kosova otpoelo stvaranje
mnogo manje TO Kosova od jugoslovenski orijentisanih ljudi, ime je i sam na jasan nain ukazao na
pravi smisao i cilj njenog donoenja. Kadijevidu ne smeta TO kao oblik vojne organizacije (koju
prethodno napada i osporava), pod uslovom da je sainjavaju pripadnici jugoslovenski (unitaristiki - I.
R.) orijentisanih naroda i da se njena funkcija i djelovanje uklapaju u jedan, ved smiljen koncept tzv.
transformacije postojedih OS i njihove maksimalne politike instrumentalizacije.
To potvruje i odluka o oduzimanju oruja od TO (maja 1990) i na drugim podrujima Jugoslavije. Naime,
ako su za donoenje ovakve odluke i postojali neki razlozi (zaotravanje meunacionalnih i

meurepublikih odnosa, formiranje stranakih i drugih paravojnih formacija, disperzija i nedovoljna

obczbedenost TO), njeno provoenje moralo je izazvati ozbiljnu sumnju u njen pravi smisao i cilj, i to ne
samo kod republikih rukovodstava i tabova TO, ved i kod vedine objektivnih i nepristrasnih ljudi,
ukljuujudi i najvedi broj stareina JNA.
Veljko Kadijevid (navedeno str. 78) ocjenjuje da je oduzimanje oruja teritorijalnoj odbrani jedna od
najznaajnijih mera paralisanja pogubnog ustavnog koncepta. Zato se ovom najznaajnijom merom
autor nije vie pozabavio? Kada bi se problem razoruanja TO dublje analizirao, moralo bi se
konstatovati da oruje nije oduzeto teritorijalnoj odbrani Srbije i Crne Gore, da je ta odluka najvie
pogodila Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu, da se nije uspjelo oduzeti oruje 1/3 teritorijalne odbrane
Slovenije i mnogim jedinicama teritorijalne odbrane Zapadne Hercegovine, a da je teritorijalna odbrana
Srbije i Crne Gore, poslije ueda mnogih jedinica u ratu, preko Drine, Dunava i Prevlake, rasformirana
stvaranjem Vojske Jugoslavije.
U provoenju ove mjere dravnog i vojnog rukovodstva, dolo je do jedne ne samo indikativne, ved i
zabrinjavajude pojave, odnosno do razliitog odnosa prema jedinicama TO u republikama, pa i primjene
etnikog kao osnovnog kriterijuma u njenoj realizaciji. Praksa je pokazala da se oruje oduzimalo samo
od nesrpskih jedinica TO (Kosovo, Slovenija, Hrvatska, BiH), to je izazvalo proteste, ozbiljan otpor, pa i
oruano suprotstavljanje. Poznato je da su neke jedinice TO u Hrvatskoj i BiH, preteno srpskog sastava,
dobijale u toku provoenja ove mjere i dodatne koliine naoruanja, kao i to da je velika koliina oruja i
vojne opreme podjeljena i onim graanima srpske nacionalnosti koji ak i nisu bili vojni obveznici.
Rezultati takve politike su poznati. To oruje, zajedno sa onim to je JNA planski ostavljala prilikom
povlaenja iz nekih republika, posluilo je ne samo za stvaranje vojske novoformiranih tzv. srpskih drava
(RS i RSK), ved i brojnih paravojnih formacija.
Analiza nekih mjera koje je preduzeo vojni vrh, vjerovatno uz saglasnost dravnog rukovodstva, ili
njegovog djela, a kojima je, kako kae Veljko Kadijevid, trebalo ublaiti negativno razarajude dejstvo
koncepta oruanih snaga sadranog u Ustavu iz 1974, pokazuje, pored ostalog, da ni one mjere koje su
u datoj situaciji izgledale opravdane (kontrola nad naoruanjem TO), zbog nedosljednosti i pokuaja
politikog manipulisanja nisu dale oekivane rezultate. tavie, bilo je oigledno da u napetoj situaciji,
kakva je na prostoru Jugoslavije bila u vrijeme njihovog donoenja i provoenja, one nisu mogle biti
svrsishodne i produktivne. Naprotiv, moe se tvrditi da je njihovo donoenje i provoenje dovelo do
vedeg zaotravanja odnosa izmeu saveznog dravnog vrha i republikih rukovodstava, a posebno
izmeu tih rukovodstava i JNA, to bi se moglo oznaiti kao poetak eskaliranja krize, pa i oruanih
sukoba koji su se ubrzo razbuktali.
Zauuje (ali, ne previe) nekritian odnos koji Kadijevid ima prema sopstvenoj ulozi i doprinosu politici
razvoja OS, pa i usvajanju onih rjeenja koja u knjizi kritikuje i osporava, odriudi pri tom svaku linu i
funkcionalnu odgovornost. To se eksplicitno pokazuje u sljededem stavu: U vreme kada se odluivalo o
temeljnim postavkama koncepta, odnosno izmeu 1965. i 1974. godine, nisam bio na dunostima sa
kojih se moglo znaajnije uticati na odluke toga nivoa, pa prema tome, mogu biti manje pristrasan u
zakljuivanjima (navedeno str. 81). Nekorektnost ove ograde nije samo u tome to je Kadijevid i do

1974. obavljao znaajne dunosti, ved u prvom redu, zbog toga to ne pominje period (od 1974. do
1992), kada je obavljao visoke vojne dunosti, ukljuujudi i dunost saveznog sekretara za narodnu
odbranu, sa kojih je mogao i odluujude uticati na globalnu politiku i konkretna rjeenja. Od 1968. pa do
1988. Kadijevid je bio naelnik odelenja u I upravi G, naelnik IV (nastavne) uprave G, pomodnik
naelnika G za KOV, pomodnik saveznog sekretara za vojno-privredni sektor i zamjenik saveznog
sekretara za narodnu odbranu. Po prirodi tih funkcija i nadlenosti, on se bavio (ili se morao baviti) ne
samo pitanjima vojne politike, doktrine, organizacije OS, obuke i opremanja JNA, TO i dr, ved je morao i
direktnije uestvovati u donoenju i provoenju (barem vedine) najvanijih odluka i rjeenja.
Treba li uopte isticati ta je u politikoj, dravnoj i vojnoj hijerarhiji predstavljala funkcija saveznog
sekretara za narodnu odbranu, koju je obavljao od 1988. do 1992. godine? Dovoljno je redi da su
njegove (zakonski utvrene) nadlenosti u domenu vojne politike, odbrambenih priprema drutva,
organizacije i opremanja OS bile velike, a u nekim aspektima i neograniene, to mu je omogudavalo ne
samo da bitno, ved i presudno utie na globalnu politiku i konkretna rjeenja. Zbog toga je (u najmanju
ruku) udno da neko ko je obavljao istaknute tabne i na kraju komandne funkcije u periodu kada se
razraivala i usvajala koncepcija ONO, moe tu isti koncepciju optuivati, skidajudi sa sebe bilo kakvu
odgovornost. Kadijevid je, dakle, bio u prilici da ukae na eventualne neutemeljenosti koncepcije,
doktrine i ratne vetine, kao i na nedostatke u praktinim rjeenjima koja sada kritikuje, odnosno da
iznese vlastite poglede i predloge. iroj armijskoj javnosti, pa i djelu ljudi (ne svima) koji su sa njim
saradivali, nije poznato da se suprotstavljao koncepciji ONO i na njoj zasnovanoj politici razvoja OS, koju
sada kritikuje. Naprotiv, iz onoga to je objavljivao u raznim publikacijama, a posebno u strunim
asopisima, moe se zakljuiti suprotno. Od vie lanaka objavljenih u Vojnom delu, polovina je
posvedena problemima teorijske razrade kocepcije ONO, doktrine i ratne vjetine i nekim pitanjima
organizacije OS. Da pomenemo samo neke: O metodu materijalistike dijalektike u vojnoj teoriji
(Vojno delo, 2/56), Uloga ratnih iskustava u izgradnji teorije ratne vetine (Vojno delo, 11/58),
Optenarodni oblik rata, borbeni moral armije i naroda - meusobni uticaj i zavisnost (Vojno delo, 12/61), O nekim osnovnim pitanjima nae strategije i doktrine oruane borbe (Vojno delo, 3/72),
Tito tvorac nae savremene koncepcije optenarodne odbrane (Vojno delo, 6/80), Marksizam i
vojna organizacija za odbranu (Vojno delo, 6/83), Branko Mamula je bitno doprineo ouvanju
kontinuiteta Titove koncepcije odbrane (Vojno delo, 6/89) i dr. Iz navedenih naslova i stavova koje
zastupa u tretiranju pojedinih pitanja, proizlazi zakljuak da se autor trudio da neke postavke ONO
potvrdi i objasni. Zbog toga se neki itaoci njegove knjige s pravom pitaju otkud takav i tako radikalan
zaokret u njegovim pogledima na isti problem? Namede se i pitanje ta su, zapravo, njegovi pravi stavovi
i opredjeljenja, oni raniji ili sadanji i da li je samo u pitanju pokuaj prilagoavanja, odbacivanja line,
politike i svake druge odgovornosti za sunovrat jugoslovenskog drutva.
4. TO kao podvala i vojska bez drave
Ranije je bilo govora o tome da u knjizi Moje vienje raspada i nekim ranijim intervjuima, Veljko
Kadijevid Teritorijalnu odbranu naziva podvalom, pa ak u tome vidi i djelo neprijatelja. Da li je Kadijevid,
savezni sekretar za NO, ovjek obnove nekih stanovita o klasinoj vojsci? ta o toj njegovoj definiciji, o
podvali misle njegovi prethodnici, savezni sekretari za narodnu odbranu Nikola Ljubiid i Branko

Mamula, ta naelnici Generaltaba Stane Potoar, Branko Mamula, Petar Graanin, Zorko anadi,
Stevan Mirkovid i Blagoje Adid? ta o tome misle komandanti armija, vojita i komandanti republikih
tabova Teritorijalne odbrane? Dakle, ta o tome misle ljudi sa kojima je saraivao i gradio tu
komponentu oruanih snaga? ta o tome misle lanovi Predsjednitva SFRJ, kojima je bio potinjen, a ta
predsjednici republika sa kojima je saradivao, a koji su manje-vie svi doprinjeli da Veljko Kadijevid
postane po inu i poloaju to to je postao? Najzad, ta o tome misle njegovi ondanji pomodnici generali i doktori nauka Mido Duid, Simeon Bunid, Ramiz Abduli, Sveto Popovid, Aleksandar Stamatovid
i Nikola ubra?
Pravo je pitanje zato Kadijevid sada smatra da je ta koncepcija podvala. Da li se (izmeu ostalog) on za
takav stav opredjelio i iz pragmatinih razloga, kada su na izborima u Sloveniji i Hrvatskoj i, djelom, u
BiH, pobjedile snage koje su (objektivno) bile protivnici politikog vrha Srbije, i dole u priliku da, na
osnovu politike pozicije koju su zadobile, kontroliu cjelu (u Sloveniji), ili vedi dio snaga svojih TO (u
Hrvatskoj i Bosni)?
Veljko Kadijevid naglaeno govori o ulozi i uincima taba Vrhovne komande (VK) kao nosioca procjene.
Tako, na primjer (navedeno str. 35. i 36), pie i to da je VK (1989) pune dvije godine (od 1987) ukazivao
da se velikom brzinom pribliava vreme kada de upravljanje zbivanjima u Jugoslaviji dominantno
preuzeti strani faktori. Ako je tako zaista bilo, postavlja se pitanje: kako je VK tada (u toj funkciji)
djelovao i ta je VK (iji je savezni sekretar admiral Branko Mamula, Veljko Kadijevid, njegov zamjenik, a
Stevan Mirkovid naelnik Generaltaba) poduzeo? Da li tada, ili u martu 1991. sazrijeva ideja o tabu
Vrhovne komande kao surogatu vrhovnog komandovanja, kada je armijski vrh zakljuio da
Predsjednitvo SFRJ (Jovid, Zelenovid, Mesid, Budin, Drnovek i Bogidevid) ne mogu funkcionisati kao
Vrhovna komanda Oruanih snaga? Kada i po ijoj odluci ili sugestiji Kadijevid sebe stavlja u centar
zbivanja? O tome ko ini tab VK i kakav je sutinski odnos izmeu Vrhovne komande i VK Kadijevid nije
dao precizniji odgovor.
Veljko Kadijevid pie o JNA kao vojsci bez drave. A kako je i zato tako dugo ostao i napredovao u
takvoj vojsci? Kako je u toj vojsci od 1974. godine, kada je po njemu JNA postala vojska bez drave, do
1992. godine (to znai za 18 godina) bivao unapreivan u najvie inove? I, na kraju, kako je uestvovao i
komandovao snagama za odbranu od razbijanja SFRJ, koje, kako on kae, nije ni bilo? Po njemu SFRJ i
JNA razaraju nepremostive krize ved 30 godina! ak od 1962. godine! A sam raspad SFRJ i JNA traje 18
godina. Zato se prihvata da vodi vojsku bez drave? I zato, barem on i dio armijskog rukovodstva,
nisu podnijeli ostavku maja 1991. godine, kada Predsjednitvo SFRJ, zajedno sa predsjednicima
republika, nije prihvatilo njegov stav o meanju meunarodnih institucija u unutranje stvari nae
zemlje i kada kakva-takva Vrhovna komanda, tj. Predsjednitvo drave nije prihvatilo njegove predloge
i konkretne mere?
5. Vojita - umjesto armija
Na strani 77, Kadijevid govori o formiranju tri vojita umjesto est armija kopnene vojske i o tome kako
se organizacija JNA poklapala sa administrativnim granicama republika - to nije tano. Prva i Druga

armija (beogradska i nika), osim nekoliko garnizona na jugu Srbije, pokrivale su teritoriju Srbije sa
Kosovom i Vojvodinom. Titogradski korpus teritoriju Crne Gore. Treda armija (Skopje), pored
Makedonije, dri i dio june Srbije. Peta armija (Zagreb) pokriva dio Slovenije (pravac Trst-Rijeka). Sedma
armija (Sarajevo), pored Bosne, dio hrvatske (istonu Slavoniju do linije Naice-Slavonski Brod vinkovaku depresiju). Deveta armija (Ljubljana) je na teritoriji Slovenije. Vojno-pomorska oblast
pokrivala je cjelu akvatoriju i deo kopnene teritorije etiri republike. RV i PVO (to je bilo logino),
locirane su na cjeloj teritoriji. Na teritoriji Hrvatske preklapale su se zagrebaka armija i jo tri
operativno-strategijske organizacije - grupacije.
JNA je do 1988/89. u svom sastavu imala armije i vojno-pomorsku oblast koje su (skoro sve) nosile
tradiciju ratnih armija. (Slovenija je 1968. godine dobila ljubljansku - Devetu armiju sa tradicijom
Devetog slovenakog korpusa). Komande armija su rukovodile divizijama i brigadama sa tradicijama iz
NOB-a. Novom organizacijom ukinute su armije i vedina divizija, a vojita rukovode novouvedenim
korpusima. Oekivalo se da Kadijevid obrazloi reorganizaciju komandovanja i ustrojstva operativnostrategijskih grupacija i Teritorijalne odbrane. O kojoj reorganizaciji se radi? Od est armija stvaraju se
etiri vojita i to:
Tzv. sjeverno ili centralno vojite spaja Prvu (Beograd) i Sedmu armiju (Sarajevo) i njihove snage se
stavljaju pod komandu vojita sa sjeditem u Beogradu. Zapadna granica vojita je Naice, Slavonski
Brod, Sava-Una i bosansko-hrvatska granica od Bosanskog Grahova do Crne Gore. Prema tome, Prva
armijska oblast ili vojite dri najvedi dio Srbije, cjelu BiH i istonu Slavoniju. Korpusi Sedme armije iz
Banja Luke, Tuzle, Sarajeva idu pod Beograd. Koliko je to imalo veze sa novom organizacijom Jugoslavije
- u najmanju ruku je indikativno?
Tzv. sjeverozapadno vojite (Zagreb) spaja Devetu (Ljubljana) i Petu armiju (Zagreb). Ukidanjem
ljubljanske armije (i Kraljevina Jugoslavija je u Sloveniji imala svoju - Sedmu armiju), Deveta armija
transformisana je u dva korpusa pod komandom Zagreba.
Tzv. jugoistono vojite (Skopje) ukida Drugu (Ni) i Tredu armiju (Skopje) i pokriva prostor
Makedonije, dio june Srbije, Kosovo i Crnu Goru.
Tzv. jadransko-pomorsko, kao etvrto i specifino vojite (Split), ine efektivi Ratne mornarice, pri emu
je Kninski korpus bio najjaa snaga kopnene vojske ovog vojita.
Veljko Kadijevid ocjenjuje da su toj reorganizaciji najvie otpora pruale Slovenija (koja ide pod Zagreb)
i Bosna i Hercegovina (koja ide pod Beograd), a velike prigovore iskazali su Kosovo i Crna Gora, koji su
potinjeni Skoplju. Otpori su bili jo vedi i zbog stavljanja tabova Teritorijalne odbrane republika i
pokrajina i zonskih tabova (ne samo u operativnom pogledu) pod komande vojita i korpusa. Nosioci
otpora (naroito u Sloveniji i Bosni) su reorganizaciju JNA smatrali revizijom koncepcije optenarodne
odbrane u oblasti komandovanja i organizacije jedinica. Reagovanja na ovu reorganizaciju JNA bila su
opravdana, jer su mnogi smatrali (ukljuujudi i veliki broj generala) da ona u sutini razbija jedinstvo
oruanih snaga i destabilizuje odnose izmeu saveznog centra i republika. Pri tome, treba imati u vidu da

je odluka o transformaciji Teritorijalne odbrane Kosova donesena ranije i to zbog toga, kako tvrdi
Kadijevid, to je bila sastavljena od separatistikih snaga, pa je njeno novo komponovanje primjenjeno
u korist jugoslovenski orijentisanih ljudi.
U kojoj mjeri je ova i ovakva reorganizacija OS usklaena sa ponaanjima JNA u godinama 1988-89. i
dalje? - pitanje je koje trai analizu i odgovor, ali injenica je da se ta reorganizacija izvodi pred rat (a
svaka reorganizacija je stanovit period i dezorganizacija) i da se novi sistem komandovanja sruio za 2-3
godine i doveo, mada ne samo on, do razbijanja JNA, tj. zajednikih oruanih snaga Jugoslavije. Nestale
su u ratu sve komande vojita i sve se svelo na Vojsku SRJ sa tri srpske armije (Prva u Beogradu, Druga
u Podgorici i Treda u Niu), a od formacija teritorijalnih odbrana nastale su vojske u Bosni i Hercegovini
(tri), u Hrvatskoj (dvije vojske), u Sloveniji i Makedoniji (po jedna). Teritorijalne odbrane Srbije i Crne
Gore su oficijelno rasformirane 1994. godine.
Razloge za neprimjerenu upotrebu i ukupno ponaanje JNA i njen raspad ne treba traiti u koncepciji,
doktrini ili organizaciji, ved u pogrenoj politici najvieg dravnog i armijskog vrha i nekih republikih
rukovodstava posljednjih godina, iji je sastavni dio bila i zloupotreba JNA, kojoj je dodjeljena uloga koja
za nju nikada nije bila predviena.
Rukovodstvo JNA se jula 1988. poinje vezivati za
velikosrpsku nacionalistiku politiku i u odsudnom
trenutku jugoslovenske drame ono je stalo na stranu
srpskog nacionalizma u bezumnom bratoubilakom ratu
(Kontra-admiral Vidoje arkovid)
_______________________________
DVA ILI PET PERIODA RAZVOJA OS SFRJ
Piudi o razvoju oruanih snaga (str. 68. i dalje), Kadijevid korektno govori o ratnom periodu (1941-1945),
bez obzira na to to ne spominje partizane, zaboravlja pun naziv naeg rata (isputajudi atribut
narodni), izbjegava da kae da smo NOR dobili preko nacionalnih partizanskih snaga predvoenih
glavnim tabovima, koje su istovremeno bile i zajednike jugoslovenske oruane snage.
Mirnodopski (posljeratni) period djeli na dva djela 1945-1960. i 1960. i dalje. Meutim, u kojoj mjeri je
ova periodizacija subjektivan i neutemeljen prilaz prilagoen njegovim vienjima ostaje da se vidi i
uporedi sa napisanom periodizacijom.
etvorogodinji ratni razvoj (1941-1945) je period stvaranja i razvitka narodnooslobodilake vojske i
partizanskih odreda, sa Vrhovnim tabom i glavnim tabovima republika, kao i njihove transformacije u
JA pred kraj rata. To je ujedno i vreme organizovanja Vrhovnog taba u toku oslobodilake antifaistike
borbe na bazi zajednikih opdejugoslovenskih i specifinih rjeenja. Ovaj period je nauno i struno
obraen u hiljadama tomova i radova, a istorijske institucije raspolau svim to se moglo sauvati i
obraditi o pobjednosnoj borbi svih naroda Jugoslavije. Prema tome, mi smo, u stvari,

narodnooslobodilaki rat dobili preko nacionalnih armija koje su istovremeno bile i zajednike jugoslovenske.
etrdesetogodinji poslijeratni (mirnodopski) period (obraen u ediciji od 24 obimne monografije) je
uslovljen razvojem SFRJ od dravnog organizovanja s ideolokim usmjeravanjem, do podrutvljavanja
odbrane, U ediciji se razvoj oruanih snaga SFRJ djeli na tri perioda (Monografija I, str. 12, 13. i 14).
Prvi period (1945. do 1958) - obiljeava slavljenje pobjede, zatim analiza rezultata, pregrupacija
jedinica, demobilizacija i poetak mirnodopskog organizacijskog i doktrinarnog procesa. Javila se i
odreena opasnost sa Zapada (erilove pretnje, povlaenje iz Trsta, dela Istre i Koruke, Andersonove
jedinice u Italiji). Organizacija JNA je bivala sve vie centralizovana, posebno u oblasti komandovanja i po
mnogo emu su se kopirala iskustva Crvene armije (uglavnom bez pravog opravdanja) - sve do 1948.
Tada je zaprijetila nova opasnost sa Istoka, uslovljena otporom Staljinovoj hegemoniji, i ona je uslovila
promjene u oruanim snagama i vradanje na sopstvena iskustva iz Narodnooslobodilake borbe.
Oruane snage su postepeno prestajale da budu jedini nosilac funkcija odbrane, ali su ostale njen
najvaniji dio.
Drugi period (1958-1969) - predstavljao je normativno, doktrinarno i organizaciono ureenje odbrane i
oruanih snaga. Na bazi Ustava iz 1963. odbrana zemlje nije vie bila samo dunost, ved i pravo stvaraoca
i realizatora odbrambene politike, da bi 1968. u osnovi bio oblikovan koncept optenarodne odbrane, pa
su se oruane snage Jugoslavije sastojale od JNA i Teritorijalne odbrane. Federalnu armiju je
organizovala i finansirala federacija, a Teritorijalnu odbranu, kao drugu komponentu oruanih snaga,
optine, pokrajine i republike meusobno usklaenim planovima razvoja i upotrebe.
Tredi period (1969-1985) - predstavlja nastavak dogradnje optenarodne odbrane, posebno
Teritorijalne odbrane i provjeru cjelokupnog sistema sa proirenjem na ONO i drutvenu samozatitu.
Ustav iz 1974. detaljnje je definisao prava i obaveze odbrambenih subjekata. Sve je to pradeno i
raspravama, promjenama, pa i razliitim gledanjima. Ovaj period prate pisane rasprave i struni
elaborati, odnosno planovi, a posebno je znaajna studija Strategija oruane borbe 1976 i njena
dopuna iz 1983.
Za ratni i tri posljeratna perioda razvoja, NOV i POJ i JNA nemaju ega da se stide. Uinile su sve za
narode Jugoslavije, oslobodile su zemlju, odvratile su agresiju s obe strane i obezbjedile miran
etrdesetpetogodinji razvoj zemlje.
Period od 1986. do formalnog nestanka JNA, aprila 1992, nije jo obraen. Predstoji njegova istorijska
analiza u kojoj nede modi da se izbjegnu ocjene o najvedoj centralizaciji odbrane i najvedoj posljeratnoj
reorganizaciji oruanih snaga (protiv ega su bili mnogi i u Armiji, i u republikama). Reorganizacija je
izvedena neposredno pred ovaj rat i nije bila zavrena. Nede modi da se izbjegnu ocjene o tome da je
JNA postepeno poela (pred ovaj rat i tokom njega) da prolazi kroz svojevrstan negativan preobraaj. Od
zatitnice nezavisnosti i suvereniteta Jugoslavije, vie od 45 godina, iako joj se danas s mnogih strana to
osporava, kada je postala VJ, ona je jednostrano branila interese jednog ili dva naroda i time prestala da

bude jugoslovenska i narodna. Tano je da su Jugoslavija i JNA bile u tekoj situaciji. Napravljena je
sudbonosna greka kada se JNA od branitelja Jugoslavije i svih njenih naroda preobratila u zatitnicu
samo jednog etnosa i jedne nove drave. I, opet, pitanje: zar je za stvaranje tzv. trede Jugoslavije, to
jest SRJ i vojske te drave, trebalo proliti toliko krvi? Naravno da nije. Da su prije ovog rata srpsko i
crnogorsko politiko rukovodstvo, pa i armijski vrh odmah krenuli (a ne poslije izgubljenog rata) ka
stvaranju ovakve drave, uz priznanje drugih drava - nekadanjih republika koje su postojale i bile
meunarodno priznate u svojim ranijim granicama, rat i sve to se dogodilo bilo je mogude izbjedi.
Poetak raspada Jugoslavije neki (pa i Kadijevid) pomjeraju vremenski unazad. Tano je da je postojala
od ranije tzv. jugoslovenska kriza. Ali se SFRJ i JNA nisu raspale. Zbog slabosti u SK Jugoslavije na scenu
su postepeno stupali nacionalisti, antikomunisti, kako oni iz redova SK, tako i iz redova ekstremne
desnice. Pogodovala im je tzv. antibirokratska revolucija, s tezama o ugroenosti nacije, koja je
poela neobuzdano da rui zajednitvo jugoslovenskih naroda i stvara nove meunacionalne odnose po
mjeri interesa istorijskog naroda. Tako su jedni, uglavnom militantni nacionalisti, zagovarali
centralistiku, unitarnu dravu, okrivljujudi Ustav iz 1974, koji je, navodno, dao previe prava
republikama i pokrajinama, dok su drugi bili za konfederaciju, tj. savez drava uz prethodno
meurepubliko razdruivanje. Dakle, umjesto borbe za demokratizaciju jugoslovenskog drutva, poela
je bitka za prevlast nacionalista.
Prvi su nastupili srpski nacional-ovinisti sa neobjavljenim Memorandumom SANU, koji je postao
podloga za populistiko-nacionalistiku politiku aktuelne vlasti i vedine opozicije. Psiholoke pripreme za
to poele su ranije. Vojni vrh tada nije polemisao sa tvorcima Memoranduma, mada je dao do znanja
(koliko je meni poznato), da se s tim ne slae. O Osmoj sednici CK SKS vojni vrh je samo razmiljao,
dvoumedi se da li da reaguje ili ne, ali do toga nije dolo. Takva politika u Srbiji tjerala je vodu na mlin
svih drugih nacionalizama. Politiku velike Srbije slijedile su politika velike Hrvatske i politike drugih
nacija, usmjerene ka samostalnim dravama.
JNA se due vrijeme drala Jugoslavije, ali, kada je sve krenulo nizbrdo, u vojnom vrhu se 1988.
procjenjuje da su Srbija i Slobodan Miloevid jedini branitelji SFRJ. Da li je armijski vrh tada vidio (ili nije)
da je to politika nacionalnog hegemonizma vodede nacije? U izbornim kampanjama (1990) i poslije njih,
stvari su se zaotravale, a ulje na vatru doliveno je odlukom SSNO (maja 1990) o razoruanju
Teritorijalne odbrane nekih republika. Poslije viestranakih izbora, JNA je imala sve manje kontakta sa
republikama, naroito sa onima u kojima je pobjedila opozicija, i to ju je dalje orijentisalo ka Srbiji. I
kadrovskom strukturom postajala je sve blia srpskoj strani. Opozicione stranke nisu ni htjele da
pridobiju JNA (ved su je iskoristile) i radile su na stvaranju sopstvenih oruanih snaga - paravojnih
formacija. U takvim okolnostima JNA se nije snala. Ona nije ustrajala na razoruanju paravojnih snaga
kao glavnoj opasnosti za meunacionalne oruane sukobe, a sve to se deavalo u uslovima narastajudeg
haosa kada niko ne potuje Ustav, pravni poredak, a jo manje meusobne onovremene dogovore.
Izlaz je bio u promjeni principa zajednikog ivota, ali ne nasiljem i ratom, nego koncenzusom naroda i
narodnosti. JNA, kao jugoslovenska oruana sila, nestaje poslije povlaenja iz Slovenije, mijenja svoje
ime, simbole, doktrinu, strategiju, politiko usmjerenje i zadatke. Ukratko, to je sada druga vojska i od

njenih ostataka stvorene su Vojska Krajine u Hrvatskoj, srpska vojska u BiH i Vojska Jugoslavije. Sve tri
zajedno, i ni jedna posebno, nemaju nita zajedniko sa bivom JNA.
Stalno se postavlja pitanje da li se JNA mogla drugaije ponaati? Odgovor je potvrdan. JNA se morala
drati politike zatite demokratskog razvoja, privrednog i politikog preobraaja Jugoslavije i, posebno,
zatite ravnopravnosti njenih naroda! Tvrdnjom da je do rata moralo dodi, da je rat nametnut spolja i od
secesionista - opravdavaju se krivci za rat. Tano je da je Jugoslavija bila u izuzetno tekoj situaciji, ali u
najmanju ruku, JNA je mogla smanjiti rtve. Armijski vrh je napravio sudbonosnu greku, jer se JNA od
branitelja Jugoslavije i svih njenih naroda preobratila u zatitnicu samo jednog naroda i jedne drave.
Kompromis se nije mogao postidi jer je ved otprije
postojao plan da se silom rjei jugoslovenska kriza.
Odluka o ratu ved je bila donijeta.
Cijela pria o vojnom udaru kojim bi se stavila taka
na avnojevsku Jugoslaviju bila je koordinirana
u trouglu Miloevid-Jovid-Kadijevid.
(lan Predsjednitva SFRJ Bogid Bogidevid)
_________________________
OD NAJAVE DO RATOVA (1989-1992)
Ako se u vezi sa raspadom SFRJ i JNA apostrofiraju neki vremenski intervali iz ugla vojno-strune
analitike, onda su to godine od 1989. do 1992. - od najave do rata-ratova.
1. Godina 1989. istorijski je znaajna (ak presudna) za itavu jednu epohu. To je godina raspada
jednopartijske drave i vrhunac nacionalistike euforije, naroito u Srbiji i Hrvatskoj.
U Srbiji se deavaju Slobodan Miloevid i antibirokratska revolucija (privlanog li imena). Tu su
svojevrsne aneksije pokrajina. Uveden je viepartijski sistem, poela bitka za veliku Srbiju. Zaela se
balvan revolucija. Sve policije, posebno one u Srbiji i Hrvatskoj, uskoile su u velike uloge. Miting u
Beogradu (28. februara 1989.) bio je najvedi i najruilakiji od svih mitinga tzv. antibirokratske revolucije.
Dan ranije, kninskim mitingom poinje tzv. ustanak Srba, uz prethodno veliko angaovanje brojnih
intelektualaca iz Srbije (tzv. kulturni desant), koji obezbjeuje paravojna grupa iz Vojvodine. Osniva se
i HDZ u Drutvu knjievnika Hrvatske, to je, po Tumanu, poetak preporoda - Hrvatske. U Beogradu
je Slobodan Miloevid, u Kninu Milan Babid i Jovan Rakovid, uz svestranu pomod lanova SANU, posebno
Matije Bedkovida, Antonija Isakovida, Dobrice Dosida i drugih, poput Brane Crnevida... U Zagrebu je
Franjo Tuman. Tada je jasno zacrtan tok bududih dogaaja.
Beogradski studenti (upotrebljeni kao sredstvo manipulacije) organizuju protestne zborove, njih oko
5.000 ide ka Skuptini SFRJ. Kolonu predvode Slobodan Unkovid (Hercegovac) i Petar kundrid (iz
Slavonije). Prvi je rektor Univerziteta (a kasnije predsjednik Skuptine Srbije), a drugi je predsjednik

Univerzitetske konferencije SKJ (a kasnije generalni sekretar SPS-a). Ujutru im se prikljuuju radnici iz
Rakovice. Istog dana se dri sjednica Predsjednitva SFRJ o tome kako smiriti ovaj miting i donosi se
odluka da im se obrati Raif Dizdarevid, predsjednik Predsjednitva SFRJ.
U isto vrijeme oko 2.000 radnika TVIK-a idu pred zgradu Kniske opdine. Oko podne, pred Skuptinom
SFRJ pojavljuje se Dragan Tomid, predsjednik Gradskog odbora Socijalistikog saveza Beograda (a danas
predsjednik Skuptine Srbije), koji trai preispitivanje odgovornosti Stipe uvara i tefana Koroeca,
elnika CK SKJ. Raif Dizdarevid trai Stipu uvara da idu zajedno na miting, i oko 14,00 asova obrada se
masi pred Narodnom skuptinom, ali biva ispraden povicima; Nita nisi rekao. U isto vrijeme u Klubu
knjievnika Hrvatske, Franjo Tuman govori o osnivanju Inicijativnog odbora HDZ-a. U 22,30 asova
Slobodan Miloevid poruuje - da de svi krivci za stanje na Kosovu biti kanjeni i uhapeni. Sutradan,
uhapen je Azem Vlasi, omladinski pa zatim partijski funkcioner sa Kosova. U ponod istoga dana Franjo
Tuman slavi poetak preporoda Hrvatske. Tuman i Miloevid objektivno postaju prieljkivani
partneri.
Neki kau da je u Beogradu, ispred Skuptine SFRJ, umrla avnojevska Jugoslavija. U svakom sluaju, tada
su u jo vladajudoj partiji postojala dva gledanja o Jugoslaviji koja su uveliko uzdrmala njene temelje.
Jugoslavija se poinje opredjeljivati za i protiv Slobodana Miloevida, a i Slobodan Miloevid za i protiv
drugih. To je raspad po nacionalnoj crti - srpsko-albanskoj i srpsko-hrvatskoj. Slovenci 27. februara 1989.
iz Cankarjevog doma (Ljubljana) poruuju da se u Starom trgu na Kosovu brani avnojevska Jugoslavija, a
miting u Beogradu optuuje ove snage za razbijanje zajednike drave. Jugoslavija se posvaala oko
Kosova, to je bio samo povod, ali ne i glavni uzrok. Javlja se admiral Petar imid i u ime SKJ u JNA
napada Slovence, a u stvari, interpretira stavove rukovodstva JNA, solidariudi se sa Slobodanom
Miloevidem. Slobodan Miloevid, osokoljen istupanjem JNA, saoptava da ne treba poputati pritiscima
albanskih demonstranata.
Godinu 1989. obiljeava rasprava o zategnutim odnosima Srbije i Slovenije i Slovenije i JNA. U pitanju su
dogmatsko-centralistika politika Srba i razbijaka antisrpska politika Slovenaca. To je godina napora
i razgovora da se stanje popravi i ne dozvoli promjena Ustava Slovenije i V. Kadijevid istie da nede ni
pod koju cjenu to dozvoliti. To je godina vanrednih mjera na Kosovu. Godina priprema za promjenu
Ustava SFRJ, akcija protiv A. Markovida i poruka S. Miloevida pre de Srbija sruiti njega nego on Srbiju.
Te godine Petar Graanin kao sekretar za unutranje poslove SFRJ kae Borisavu Jovidu: Pita se Veljko
kako moe Drnovek da mu bude vrhovni komandant.
U Kuparima, vojnom odmaralitu kod Dubrovnika, od 1. do 12. avgusta zajedno se odmaraju S.
Miloevid, V. Kadijevid, B. Jovid i B. Trifunovid, a prema izjavi B. Jovida: Veljko ima iste stavove kao
Srbija, to nas jako zbliava s Armijom (B. Jovid, navedeno str. 45).
Oktobra 1989. savezni sekretar za narodnu odbranu predlae da je neophodno pojaati planove
odbrane i izraditi Plan kontraobavetajnog obezbeenja na razotkrivanju neprijateljskog delovanja u
Sloveniji. To je godina otrih polarizacija na sjednicama Predsjednitva SFRJ o meunacionalnim
odnosima. Odnos je 4:4; na jednoj strani su Srbija i Crna Gora i dve pokrajine, a na drugoj Slovenija,

Hrvatska, BiH i Makedonija. Naelnik taba Vrhovne komande dobiva in generala armije. Stipe uvar je
bio protiv i smatra da prvo treba unaprediti Kou Popovida i Peku Dapevida. Tu je Proglas SSRN Srbije o
prekidu ekonomskih odnosa sa Slovenijom i bez Jovidevog znanja.
Od maja 1989. do maja 1990 predsjedavajudi u SFRJ je J. Drnovek - teka godina, ali bez rata.
2. Godina 1990. oznaava nastavak napada na komunjare, barikade, poetak borbe u Hrvatskoj i prve
rtve. Godina izbora u svim republikama. Tu su i poetni elementi ekonomskog rata (prisvajanje
primarne emisije i blokada roba iz Slovenije).
Poinju pripreme da se na 14. kongresu SKJ (20. januar 1990) odigra glavna bitka; da Slovenci ostanu
sami, a Armija prihvata da nosi barjak. Mi demo ih podrati, da ne budemo na elu, jer bi djelovalo
odbojno za Hrvate i Makedonce (B. Jovid, navedeno str. 88). Na 14. kongresu delegati JNA su dutedi
podrali S. Miloevida. Sa 14. kongresom prestaje da funkcionie SKJ, glavna poluga SFRJ.
Tu su demonstracije na Kosovu (13. februar 1990), ijim povodom S. Miloevid izjavljuje: Bide rata, boga
mi. U prisustvu Kadijevida je jo odreeniji: Pred graanskim ratom smo i moramo ga spreiti. Na
pitanje Stipe uvara da li de Vojska pucati, njegov zemljak Kadijevid iz Imotskog odgovara: Hode.
Odrani su tajni razgovori (26. april 1990) izmeu V. Kadijevica i B. Jovida. Kadijevid smatra da nigdje ne
moe da iznese to eli, a Jovid ocjenjuje da Kadijevid eli pomalo da prebacuje odgovornost na
drugoga. Kadijevid tom prilikom predlae da JNA treba da Teritorijalnu odbranu maksimalno stavi pod
svoju kontrolu, posebno u Sloveniji i Hrvatskoj, da bi 17. maja pala odluka o njenom razoruavanju.
Kadijevid je razoaran odlukom rukovodstva Srbije da 8. juna 1990. formira Socijalistiku partiju i to
smatra definitivnim raspadom Jugoslavije. 27. juna, B. Jovid u prisustvu P. Graanina saoptava da bi ih
(Sloveniju i Hrvatsku) najradije isterao silom iz Jugoslavije, jednostavnim presjecanjem granice i
proglaavanjem da su se svojim odlukama sami doveli u tu situaciju, ali ne znam ta da radim sa Srbima
u Hrvatskoj (B. Jovid, Poslednji dani SFRJ, str. 160).
Dan kasnije, 28. juna 1990. (na Vidovdan), S. Miloevid se saglaava sa idejom o izbacivanju Slovenije i
Hrvatske iz Jugoslavije, rekavi da de i bez njih Jugoslavija imati 17 miliona stanovnika, to treba da
znai da de Jugoslaviju initi BiH, Srbija, Crna Gora i Makedonija.
Tu je vjeba Romanija, u kojoj opozicione snage u Sloveniji i Hrvatskoj igraju ulogu neprijatelja.
Avgusta 1990. na krstarenju oko Mljeta nalazi se isto drutvo kao i prethodne godine (Kadijevid,
Miloevid, Trifunovid, Jovid). Za njih je A. Markovid neprihvatljiv, direktan eksponent SAD, igra
najprljaviju izdajniku igru, a po Kadijevidu je ak i kurvin sin (kakve niske i primitivne diskvalifikacije).
Pobuna Srba u Hrvatskoj zapoela je 17. avgusta 1990. U Kninu je proglaeno ratno stanje.
Kadijevid predlae: Mora se biti spreman i na upotrebu Vojske u Sloveniji ved u septembru 1990, a u
Hrvatskoj u oktobru. Jovid se udi novim prilazima gorudim problemima i novoj taktici Kadijevida. 11.
septembra radi se etnika karta (uestvuje i D. Dosid) srpskog prostora u BiH i Hrvatskoj, od ibenika,

preko Like, Bosanske Krajine, pored Save do Bjeljine (Srbi u vedini) i to je bududi prostor Srbije. U centru
Bosne su Muslimani.
Oktobra 1990. V. Kadijevid daje B. Jovidu ideju da treba maknuti samo 100 ljudi i sve de biti u redu (B.
Jovid, navedeno str. 201), a JNA sprema takve planove.
Istog mjeseca se donosi pegeljev plan odbrane Hrvatske (u dogovoru sa Slovencima), s ocjenom da bi
napad na Sloveniju i Hrvatsku bio prevelik zalogaj i da je JNA nemodna. 22. novembra dogovorena je
razrada vojnih planova (Jovid, Kadijevid, Brovet i Adid).
Godina 1990. je godina u kojoj se ne postavlja pitanje da se sauva Jugoslavija, nego kako da se izbjegne
rat. Te godine na izborima su pala sva stara rukovodstva osim u Srbiji i Crnoj Gori. Slovenija je
samostalna, Srbija bez pokrajina, Srbi u Hrvatskoj i BiH su uz Srbiju i to postaje najvedi dogaaj i glavno
pitanje. Albanski separatisti su udutali i bez ustanka.
Od maja 1990. do maja 1991. B. Jovid je predsjedavajudi Predsjednitva SFRJ. Te godine, poelo se pucati
i ratovati u Hrvatskoj.
3. Godina 1991. je prokleta godina, godina ratova u Sloveniji i Hrvatskoj. Pomenino jo neke glavne
dogaaje - prvenstveno one koji su znaajni sa vojnog aspekta. U januaru 1991. dolazi do upada Srbije u
monetarni sistem Jugoslavije i naredbe Predsjednitva SFRJ da se rasformiraju paravojne snage (to je
trebalo uiniti ranije jer su mnoge od ovih snaga formirane od 1987. do 1991. - I. R.), koja se ne realizuje.
Milicija Krajine (Knin) odvaja se od SUP-a Hrvatske to predstavlja jedan od poetaka ireg sukoba.
Dolazi do raskola izmeu nacionalistikih stranaka u BiH. Tumanova HDZ stvara svoje paravojne
formacije.
U februaru 1991. manja grupa ena Beograda trai ostavku Mesida i Markovida. Grupa od 150 milicajaca
Hrvatske upada na Plitvice (Lika). Tu JNA sprovodi novi razmjetaj jedinica u zapadnim djelovima zemlje i
izdaje poznatu informaciju Politike uprave. TV Beograd prikazuje film o M. pegelju, kojeg V. Kadijevid i
B. Adid najprije pokazuju B. Jovidu.
U martu iste godine, intervenie general D. Praevid (naelnik taba V vojne oblasti iz Zagreba) u
Pakracu (Zapadna Slavonija) po nalogu Borisava Jovida. Ovo je akcija (fitilj) na desnom krilu u tzv. dubini.
Tenkovi na ulicama Beograda 9. marta. Ostavka Borisava Jovida, jer Predsjednitvo nije prihvatilo
predloge taba Vrhovne komande o mjerama borbene gotovosti. Srbija 25. marta saoptava da ne
priznaje ni jednu odluku Predsjednitva SFRJ. Tuman i Miloevid izjavljuju poslije sastanka u
Karadorevu da de reiti probleme za dva mjeseca. Formiran je srpski nacionalni savjet - Matija
Bedkovid, Dobrica Dosid, Jovan Rakovid, Mihajlo Markovid, Dragoljub Midunovid i Slobodan Rakitid. Na
Plitvicama se pojavljuje Vojislav eelj, to pali novu varnicu - poetak ireg sukoba u centru (Lika).
U aprilu 1991. se donosi odluka o prisajedinjenju Krajine Srbiji. Knin i Kijevo su novo arite ireg
sukoba na levom krilu. JNA ide u Istonu Slavoniju. Oruje kod Gorada za Knin. B. Kostid lan

Predsjednitva SFRJ i izjava Borisava Jovida o graanskom ratu.

Maj 1991. obiljeavaju Borovo Selo i novi predznak za iri sukob - na granici Srbije i Hrvatske, blokada
kasarni JNA u Osijeku i Gospidu. Raspad Predsjednitva SFRJ, promocija hrvatske vojske i protest u
Sloveniji zbog vojne vjebe Bedem 91. U junu 1991. su sukobi u Glini u centru (Banija). Istog mjeseca,
dolazi do rata u Sloveniji sa 65 mrtvih i preko 330 ranjenih, a 18. jula 1991. je odluka o premjetanju JNA
iz Slovenije.
To je godina mapa S. Miloevida i B. Jovida (5. juli 1991) i dve varijante mapa V. Kadijevida (11. juli 1991.)
- poslije rata u Sloveniji (Nova Borba, 21. mart 1996). U Istonoj Slavoniji je ved poginulo oko 90 ljudi.
Mirovni mitinzi u Sarajevu. Oruje u Baru.
U avgustu 1991. dolazi do aktiviranja Kostajnice, Dvora na Uni (granica Hrvatske sa Bosnom) i Dalja
(Slavonija). U septembru dolazi do blokade i napada na garnizone JNA u Hrvatskoj, napada na Konavlje i
Dubrovnik.
Nestaju Titovi gradovi - Uice, Kosovska Mitrovica i Vrbas. Borbe u Okuanima u Zapadnoj Slavoniji. Vojni
pu u Moskvi. Ruenje i zauzimanje Vukovara - 18. novembra 1991. godine.
Za sve ovo okrivljen je davno nestali Tredi Rajh, a rat u Jugoslaviji, po izjavama Marka Njegovanovida i
Vojislava eelja u Skuptini Srbije, proglaava se oslobodilakim.
Rekapitulacijom poetnih oruanih sukoba 1990. i 1991. dolazi se do sljededeg - prve rtve su pale oko
Obrovca, Benkovca i Kijeva kod Knina (Sjeverna Dalmacija), Plitvica (Lika), Pakraca (Zapadna Slavonija),
Gline (Banija) - sve na tzv. prednjem kraju, koji se skoro poklapa sa linijom Virovitica-Karlovac-Karlobag
(Moljevideva i eeljeva crta). A potom dolaze Borovo Selo-Mirkovci-Kostajnica ili na liniji Dunav (granica
izmeu Srbije i Hrvatske) i oko Une (granica izmeu Hrvatske i Bosne). Juna 1990. vode se poetne borbe
u Hrvatskoj, a juna 1991. rat u Sloveniji. Do tada ni jedan Srbin u Sloveniji i Hrvatskoj nije bio ubijen (od
strane Slovenaca i Hrvata) i oigledno da se nije radilo o samoorganizovanju i novom genocidu, ved o
opciji prodora na zapadne djelove zemlje s ciljem iskljuenja Slovenije i stvaranja velike Srbije ili vie
srpskih zemalja.
Drugu polovinu 1991. oznaava veliki rat u Hrvatskoj. Ide se na isturenu liniju Virovitica-KarlovacKarlobag i uzimanje Slavonije do linije Osijek-Vinkovci.
Predsjedavajudi Predsjednitva SFRJ od maja 1991. je Stipe Mesid. Primirje u Sloveniji i ratovi u Hrvatskoj
i BiH.
4. Od proljeda 1992. i formalno nema SFRJ i vodi se najvedi od svih ratova rat u Bosni i Hercegovini.
Pretvaranje JNA u Vojsku Jugoslavije dogodilo se 27. aprila 1992. godine. Najtea godina ratovi u
Hrvatskoj i BiH.

- Januara 1992. je sklopljen Sarajevski sporazum oko prekida neprijateljstava (privremen) izmeu
predstavnika JNA i Hrvatske vojske, u situaciji kada je etvrtina teritorije Hrvatske pod kontrolom JNA i
Srba.
estog januara 1992. dolazi do povlaenja V. Kadijevida sa dunosti u SSNO, s objanjenjem u jednoj
reenici presudilo je moje zdravstveno stanje. Dakle, povlaenje poslije poraza u Sloveniji i
nepostignutih ciljeva u Hrvatskoj.
Sa naelnikom taba Vrhovne komande, od januara do maja 1992. penzionisano je po raznim osnovama
vie desetina generala.
Oktobra 1992. godine srpska milicija je na silu uzela federalni Sekretarijat za unutranje poslove. To je
uradio Pavle Bulatovid, koji kasnije postaje ministar odbrane.
Krajem godine, poslije susreta Dosida i Tumana, JNA se povukla od Dubrovnika i sa otoka koje je do
tada drala. UNPROFOR je u Hrvatskoj i na Prevlaci. Ratovi u Bosni se sve vie razbuktavaju.
Od aprila 1992. do juna 1993. predsjednik SRJ je Dobrica Dosid i prvi civil ministar odbrane je uveeni
Milan Panid.
5. U periodu 1989-1992. godine armijski vrh je vodio i partijsku politiku, suprotstavljajudi se uvoenju
viestranakog pluralizma, jer u sadanjoj etapi drutvenog razvitka neprihvatljiv je bilo koji oblik
institucionalizacije politikog pluralizma (VPI, br. 1, str. 25, Beograd, 1990). Polazedi od ocjene da
pored svetske antisocijalistike zavere, ipak postoje realni izgledi za ouvanje zemlje kao federativne i
socijalistike zajednice (Borba, 31. januara 1991), rukovodedi generali JNA postaju glavni faktor
konstituisanja Saveza komunista - pokreta za Jugoslaviju (SK PJ). U vojnom vrhu uslijedila je serija
normativnih preimenovanja organizacijskih struktura JNA i njenih ustanova, odnosno njihovog
prilagoavanja situaciji u zemlji: Politika uprava preimenovana je u Upravu za moral, a Zakon o ONO i
Pravilo slube u JNA su zamjenjeni drugim, osloboenim ideolokih premisa, moralno vaspitanje je
usmjereno ka patriotizmu i nacionalnoj svesti, vojnicima je dozvoljena posjeta bogomoljama u
odreeno vrijeme itd.
Uporedo sa ovim nebitnim mjerama i u procesu reorganizacije OS, vrh JNA je jugoslovensku krizu
doekao kao nerjeiv problem - ne nalazedi odgovor da li Jugoslaviju valja braniti svim sredstvima i da
li je upotrebom sile mogude istu sauvati i hode li politika odbrane zajednike drave imati podrku od
znaajnih unutranjih i meunarodnih faktora. Da ironija bude veda, vojni vrh nije imao razraen ni
jedan elemenat za tu akciju (varijante), pa su konfuzija i rezignacija dominirale ne samo u VK, ved i u
niim komandama i tabovima.
U istom periodu (1989-1992), u javnosti se kao parola istie odbrana Jugoslavije, ali postaje sve jasnije
da se ne moe prikriti stvarni cilj - stvaranje vede srpske drave. Sve se odvija prema sljededoj dinamici:

 Jugoslavija bez Slovenije, jer demo lake bez njih sa Hrvatima (21. mart 1990);
BiH nede modi da opstane kao drava, a bitka oko teritorija teko je zamisliva (26. mart 1990);
dvadesetsedmog juna 1990. ved se govori da se iz Jugoslavije Slovenci i Hrvati isteraju silom.
Godine 1989. i 1990. su godine razmiljanja i pripreme za upotrebu vojske, oduzimanje oruja od TO
Slovenije, Hrvatske i dijela Bosne i poetka vojnih akcija u Hrvatskoj.
Godine 1990. i 1991. mape crtaju svi - najprije neki intelektualci, pa politiari, pa tek na kraju generali.
Prva mapa je delo Dobrice Dosida (11. septembra 1990), prema kojoj je bududi prostor Srbije do
ibenika, obuhvata dio Like, Bosanske krajine, pa Savom do Bjeljine. Mapa je izraena mjesec dana
poslije ustanka u Kninskoj krajini. Druga mapa je Miloevideva i Jovideva (5. jula 1991), po kojoj granice
velike Srbije idu linijom Karlovac-Plitvice (zapad) - Baranja-Osijek-Vinkovci (istok) - Neretva (jug). Mapa je
nacrtana poslije rata u Sloveniji. Tredu mapu (u dvije varijante) crta V. Kadijevid (11. jula 1991.) - est
dana poslije Miloevideve i Jovideve mape. Prva varijanta - Srbija, Crna Gora, BiH, Srbi van Srbije i
eventualno Makedonija su jedna dravna zajednica, a po drugoj varijanti - Srbija, Crna Gora, Srbi van
Srbije i eventualno jo poneto - takoe jedna drava (B. Jovid, Poslednji dani SFRJ).
Da li ova etiri crtaa Srbije (Dobrica, Sloba, Bora i Veljko) - tri iz Srbije i jedan preko Drine, uviaju da su
pravili raun bez krmara - crtajudi nerealne mape? 1991. dolazi do upotrebe JNA oko Pakraca, Kijeva
(Knin), Plitvica, na ulicama Beograda i u ratovima u Sloveniji i Hrvatskoj. I pored konstatacije B. Jovida (5.
aprila 1991.) preli smo Rubikon i izjave D. Dosida (26. jula 1991.) nisam vie siguran da znam pravi
put u spokojniju bududnost svog naroda, ide se dalje glavom u zid - u ratove. Godinu dana kasnije (8.
jula 1992), D. Dosid kao predsjednik SRJ zahtjeva: Miloevid mora da se ukloni.
I na tu temu dr Olivera Milosavljevid, doktor istorijskih nauka, daje svoju analizu knjige B. Jovida
Poslednji dani SFRJ, pod naslovom Sloba, Veljko i ja (Borba, 20-21. marta 1996), zakljuuje: Oni
drugi, koji 1989. i 1990. pamte kao godine masovne histerije, a 1991/1992. kao godine smrti i srama,
itajudi (knjigu B. J.) prodi de jo jedanput kroz uas slepila, ravnodunosti i umiljene veliine, i na kraju:
Ako se poslednji predsednik, Hrvat (S. Mesid), pohvalio da je sruio Jugoslaviju, ako je pretposlednji,
Srbin (B. Jovid), to inio pre izbora na tu funkciju (26. marta 1990), moe se slobodno postaviti za mnoge
bogohulno pitanje: Da li je Slovenac (J. Drnovek) bio poslednji predsednik koji je stvarno eleo da
sauva Jugoslaviju?
6. Mnogo puta se i na vie mesta govorilo i pisalo o puevima, o vojnim i dravnim udarima, o smislu tih
udara.
Klasinih udara nije ni bilo ili ih nije bilo mogude zamisliti, a kamoli sve izvesti. U bivoj SFRJ, koja se
sastojala od devet centara modi (jedan savezni, est republikih i dva manja pokrajinska), teko je bilo
organizovati klasian opti vojni udar. Bez obzira na to to su jugoslovenske republike (po Ustavu iz
1974, a i od ranije) bile drave s ogranienim suverenitetom, one su, ipak, bile drave. Izvesti tzv. opti

vojni udar u takvoj situaciji znailo bi istovremeno ugasiti sedam, odnosno devet centara modi. O takvim,
ili slinim potezima. u procesu razbijanja SFRJ, mnogo se pekulisalo i pisalo u mnogim publikacijama.
Jula 1991. Kadijevid je izjavio da se u JNA razmiljalo o dravnom udaru i daleke 1962. ali to nije
objanjavao.
Ipak, dozvolimo i razmiljanja o tome da se u SFRJ dogodilo vie udara, od kojih su neki bili uspjeni.
Prvi uspjean udar bio je partijski udar u Jugoslaviji i dravi Srbiji, izveden na uvenoj 8. sednici CK
Srbije. Pitanje je da li su ovom udaru pruali podrku neki bivi i tadanji vojni funkcioneri - otvoreno ili
predutno? Bilo je i jednih i drugih. Po mnogim analitiarima sljedila su dva udara, kada su se kombinacijom upotrebe antibirokratskog talasa i policije - protivustavno ugasile male republike
Kosovo i Vojvodina. To nije ilo naglo, a pasivnim ponaanjem skoro svih drugih republika, JNA i
jugoslovenskog vrha, olakan je posao izvriocima ovog poteza, u kome je bilo i rtava.
Udar u Crnoj Gori izveden je po principu ruimo vladu danas u Novom Sadu, a sutra u Titogradu. I tu je
bilo krvi i tue.
Paralelno sa ovim potezima tekao je i ved zapoeti proces razbijanja CK SKJ i Predsjednitva SFRJ
metodom osvajanja iznutra. Svuda se u to vrijeme govorilo i pisalo o poetku raspada avnojevske
Jugoslavije.
Ostale republike nisu doivjele udare (u drugoj polovini 1989. godine) antibirokratskog tipa zbog vie
spoljnih i drugih faktora, prvenstveno zbog pada Berlinskog zida, zbog izbora i samoodbrambenih
poteza u tim republikama. Poto je shvatila da se avnojevska Jugoslavija poinje raspadati, Slovenija je
donijela odluku da se razdrui od SFRJ i uspjeva da se izvue iz dravnog udara po recepturi onih koji
su ved izvedeni. Poslije toga, ako ne i ranije, kreatori udara poeli su se pripremati na osvajanje silom
nekih drava ili djelova drava SFRJ.
Bilans navedenih udara je - od devet centara modi bila su osvojena etiri - dva velika (Srbija i Crna Gora) i
dva mala (Vojvodina i Kosovo). Ostalo ih je jo pet. Da li je Makedonija ostavljena za kraj i da li se
raunalo da de Bosna i Hercegovina da padne apatom? Na redu su bile republike Hrvatska i Slovenija.
istim vojnim udarom moe se smatrati i razoruanje republikih teritorijalnih odbrana (izvedeno svuda
osim u Srbiji i Crnoj Gori). JNA, kao okosnica i dio oruanih snaga SFRJ, razoruava drugu ravnopravnu
komponentu? Da li se to moe nazvati i pripremom za otvorenu vojnu akciju na dvije republike? Svakako
da moe. Poslije duih priprema, dolazi (avgusta 1990.) do prvih balvana oko Knina, to predstavlja novi
(iri od lokalnog) ist vojni udar, izveden serijom lokalnih prepada i udara (u obliku ustanka) protiv
nove hrvatske vlasti. Koliko su sa ovim povezane Srbija i Crna Gora? Pokazalo se da su umijeane. Ovaj
nain ruenja Hrvatske (tada lanice SFRJ) je specifian i predstavlja kombinaciju tzv. tredeg srpskog
ustanka, srpskog separatizma u Hrvatskoj iznutra i napadom spolja, to se jedno vrijeme prikrivalo i
negiralo. Pogrena - ubitana Tumanova politika prema Srbima i protiv demokratije u Hrvatskoj i Bosni,
ovome je znaajno doprinijela.

U Predsjednitvu SFRJ pokuaj saveznog dravnog udara preti sve vrijeme Jovidevog predsjednikovanja, a
posehno 25. januara i poetkom marta 1991. Ta nastojanja se ele provesti kroz ovladenja koja se daju
nelegalnom tabu Vrhovne komande da uvede vanredno stanje, to polovino uspjeva. Armija
djelimino izlazi iz kasarni i neke njene akcije su esto ispod kontrole ustavne vlasti (kninsko Kosovo
Polje, Plitvice, Pakrac i Borovo Selo). Borisav Jovid u tredem pokuaju (15. maja 1991.) uspjeva da ugasi
svoja ustavna ovladenja kao efa drave. Sve prenosi na tab Vrhovne komande, koji od tada mjesec i
po dana, praktino, vlada Jugoslavijom - dravom bez efa. Mesidevo ustolienje obavljeno je tek kada se
ovaj dravni udar formalno uvrduje dolaskom Sejde Bajramovida, Jugoslava Kostida iz Vojvodine i
pristankom Hrvatske.
tab Vrhovne komande samostalno, i uz svojevrsno uede SIV-a, izvodi vojni napad na Sloveniju sa
viestrukim ciljevima.
Sve to vrijeme u centru panje je najvaniji dogaaj - tzv. kninizacija Hrvatske, koja traje i raste, te
postaje sve jasnije da je to dio ostvarivanja vojne akcije na Hrvatsku. Poslije Deklaracije o suverenitetu
Srba u Hrvatskoj (Glina), moe se govoriti i o agresiji na Hrvatsku iz Srbije i Crne Gore, i o agresiji JNA
(koja vie i nije JNA), uz uede pripadnika srpske, crnogorske i vojvoanske TO, dobrovoljaca iz Srbije i
Crne Gore i lokalnih snaga Srba u Hrvatskoj. Za analizu je i angaovanje novog SK-PJ u ovom ratu u
krajinama, o emu Kadijevid nije napisao ni jednu re, a jedan je od organizatora SK-PJ. Svi pomenuti
udari su specifini, formalno nisu objavljeni, a obino se i ne objavljuju.
Rat u Bosni i Hercegovini 1992. godine ini jo direktniju kombinovanu srpsko-crnogorsku i hrvatsku
agresiju za razbijanje BiH. U svemu ovome uestvuje JNA. Koje je to koordinaciono tjelo rukovodilo svim
ovim udarima i ratovima, ko je sve ovo planirao, sinhronizovao i rukovodio? Koje su to linosti koje ne
mogu biti zaobiene a nisu samo u Armiji i nisu samo aktivni vojnici?
Svojevrsnim udarom smjenjeni su kasnije i predsjednik SRJ i vrhovni komandant Dobrica Dosid i
predsjednik Vlade i ministar odbrane Milan Panid. Smjenjen sam dravnim udarom koji je preko
Parlamenta izvrio S. Miloevid, izjavio je predsjednik SRJ 2. juna 1993. godine (Borba, 3. juna 1993).
Generali bive JNA upotrebom Armije za ciljeve
srpskog reima traumatizovali su, fiziki i psiholoki,
sve nesrpske narode druge Jugoslavije.
(Pukovnik Miroslav Hadid)
_____________________________
INFORMACIJA POLITIKE UPRAVE SSNO (1991)*)
*) Delo i Vjesnik od 31. januara 1991. Tekst se navodi u cjelini, jer je to za sad, jedan od rijetkih
objavljenih dokumenata direktiva, neposredno pred rat u Sloveniji. (Str. pov. br. 70-1).

U ovoj Informaciji ukazujemo na vanije karakteristike najnovijih zbivanja u svetu i naoj zemlji i na
teine zadatke JNA u 1991. godini, posebno na one koji neposredno predstoje.
Osnovni zakljuak iz sadanje procene situacije jeste da je zavrena jedna faza razvoja i jugoslovenskog
drutva i odnosa u meunarodnoj zajednici. Kraj devedesetih oznauje poetak jedne nove faze koja de
se bitnije razlikovati od prethodne. Naravno, tu se ne misli na neke krute podele, nego na bitnu kvalitetu
i sadraj onoga to se dogaalo, to je sada i to je na pomolu. Nema dileme, meunarodnu scenu
karakteriziraju mnogi procesi i pojave, od kojih de neke gotovo sigurno imati znatan, pa i bitan uticaj na
zbivanja u naoj zemlji.
Iako bududi razvoj situacije u SSSR-u nije mogude pouzdano predvidjeti, u ovom trenutku se pouzdano
moe redi da je usporen proces dezintegracije te velike zemlje. Sovjeti su se poeli pribirati i uviati da
put kojim su krenuli ne vodi uspjehu reforme, ved u propast. Reafirmiraju se i narastaju snage koje su za
ouvanje savezne drave i njezinih institucija. Ovih dana poduzimaju se odlune mjere da bi se zaustavile
separatistike tendencije u pojedinim delovima zemlje. ine to na nain koji je ponegdje vrlo
problematian, uz velike otpore u zemlji i pritiske iz vana. Angairana je i sovjetska armija. Takav razvoj
situacije u SSSR-u, bez obzira na to u to de se izroditi, sputava slobodu akcije Zapada i domet njegovih
utjecaja na svjetska zbivanja.
Ni u Jugoslaviji socijalizam nije dokrajen i baen na koljena. Jugoslavija je, dodue uz visoku cijenu,
odolela prvom udaru i valu antikomunistike histerije. Zadrani su realni izgledi za ouvanje zemlje kao
federativne i socijalistike zajednice.
Dogaaji u Perzijskom zaljevu nisu tekli prema poetnim procjenama i oekivanjima SAD i Zapada.
Amerika je na izvorima jeftine energije gradila svoju cjelokupnu civilizaciju. To je bitan razlog njihovog
dolaska u Perzijski zaljev i otpoinjanja rata. U vrijeme slanja ove informacije, rat poprima velike
razmjere s nesagledivim posljedicama i potpunom neizvjesnosti u pogledu njegova daljnjeg toka. U
pojedinim, dojueranjim, tzv. socijalistikim zemljama Istone Evrope, situacija se u toj mjeri
komplicirala da, objektivno, izmie kontroli onih koji su je izvana usmjeravali.
U realizaciji svojega osnovnog strategijskog opredeljenja - ruenje ideje komunizma i socijalistike opcije
- scenaristi sa Zapada su ostvarili znaajne rezultate, ali ne i krajnji cilj. Ruenje komunizma nije im
uspjelo, ni u jednoj zemlji u kojoj je revolucija bila autohtona. Zbog toga su stratezi antisocijalistikog
pohoda prisiljeni na pregrupiranje snaga i traenje novih pravaca i modaliteta napada. U odnosu na
svojega glavnog suparnika, Sovjetski Savez - verovatno de nastaviti sa podrkom dezintegrativnim
tendencijama. Dat de stanovitu ekonomsku pomod, prvenstveno zbog straha od problema koji bi nastali
u sluaju kolapsa ili raspada tako velike zemlje, na nain koji bi mogao izazvati svetsku katastrofu. Inae,
injenica da se jedan narod ija je zemlja bila do juer velesila i imala ulogu giganta u meunarodnim
odnosima, danas suoava s tolikom bijedom i nematinom, govore same za sebe.
U pogledu nae zemlje, na Zapadu su shvatili da ideja jugoslovenstva i opredeljenje za socijalizam imaju
mnogo dublje korene nego su procenjivali, te da ruenje socijalizma u Jugoslaviji nije isto kao u nekim

drugim zemljama. Zato se moe oekivati da de donekle promeniti metodu delovanja i krenuti u jo
snaniji napad. Za njih bi vrlo vano bilo da u Jugoslaviji postignu potpun uspeh. Naeli bi jednu zemlju
gde je pobedila autohtona revolucija. Daljnje aktivnosti de se verovatno izraziti na dvije fronte i s dva
osnovna cilja. U prvom de se nastojati sruiti komuniste koji su se odrali na vlasti bilo u pojedinim
republikama ili na razini federacije. Tako de se pokuati oteati provedbe ekonomskih reformi ili de se
utjecati na to da nain njihove provedbe izazove socijalne nemire, pa onda, po istom receptu kao u
Bugarskoj, u Rumunjskoj, aktualiziraju stalno ponavljanje izbora, sve dok njihovi tidenici ne preuzmu
vlast. Druga fronta je razbijanje Jugoslavije, pradeno optuivanjem komunista. Takva opredeljenja
potvruju vie izraenih aktivnosti. O tome govori i poznato saopdenje CIA-e da de se Jugoslavija
raspasti za osamnaest mjeseci. Poznato je s kakvim ciljem se daju takva saopdenja i da ona uvjek imaju
jasnu funkciju. To se odnosi i na izjavu State Departmenta od 25. prosinca 1990. godine, koja sadri
prijetnju da de se SAD snano suprotstaviti svakoj upotrebi sile ili pritiscima kojima bi se zaustavili
demokratski procesi ili uspostavilo nedemokratsko jedinstvo Jugoslavije. Bit te poruke je sasvim jasna sruiti socijalizam u Jugoslaviji, ak i po cjenu njezina razbijanja. Istodobno, poruka je upozorenje i armiji
da ne spreava taj proces.
Zauzimanje nekih krugova Zapada za demokraciju je prozirna demagogija, jer je za njih demokracija
samo ono to odgovara njihovim ciljevima i interesima. Pod demokracijom u naim prilikama
podrazumevaju, u prvom redu, ono to je antisocijalistiko.
Glavna aktivnost prema Jugoslaviji i dalje de biti usmjerena preko Maarske, jer je ona, na vie naina,
ved upletena u igru prema Jugoslaviji.
Protekla godina (1990), bila je za nau zemlju uistinu dramatina. Antijugoslovenstvo i antisocijalizam bili
su u punom zamahu. Sve je izgledalo bez perspektive. Ova de godina (1991) biti tea, ali za razliku od
prethodne, sada je perspektiva vidljiva. Vidljivi su izlazi do kojih treba dodi. To de, u prvom redu, zavisiti
od angairanja snaga drutva u rjeavanju triju najvanijih zadataka.
Prvo - potrebno je osigurati dosljednu provedbu programa privredne reforme na nain koji de spreiti
privredni kolaps i takve socijalne potrese koji bi mogli izazvati nepredvidiva i nekontrolisana ponaanja.
U tom smislu, moraju se pronadi i sigurna i stabilna rjeenja finansiranja federacije, posebno JNA. To je
nuno uiniti i stoga to postoji koncept ruenja federacije i na taj nain da se njezinim organima
oduzmu sredstva i potpuno onemogudi njihov rad. To se ne moe dopustiti. Nastavak reforme
podrazumeva mijenjanje svega to nije bilo dobro. To treba initi postupno a ne lomovima.
Drugo - mora se osigurati funkcioniranje federalne drave kao pretpostavke za dogovor o bududem
uredenju Jugoslavije. Ako bi se i dalje primenjivala politika svrenog ina, zaista bi bilo teko izbedi
krvoprolide, a to se nipoto ne smije dogoditi.
Svaki predlog za budude reenje treba razmatrati na miran i racionalan nain. Uvjet za to je potovanje
pravnog poretka zemlje. Samo u okviru njega mogude je traiti rjeenja za bududnost Jugoslavije. U
traenju tih rjeenja svi mogu iznositi svoje argumente, ali na normalan, demokratski i civiliziran nain. U

raspravi o bududnosti Jugoslavije treba sudjelovati i stalni sastav Armije i kao institucija i kao graani ove
zemlje. Kad je o tome rije, sva naa iskustva govore da Jugoslavija moe postojati jedino kao drava.
Ako nije drava, nije Jugoslavija, onda je neto drugo. Ono to neki nude u Jugoslaviji kao konfederaciju,
to faktiki nije drava, niti moe biti. Drava moe biti ili unitarna ili federalna. Unitarna drava nema
nikakve anse u Jugoslaviji i nede biti prihvadena, jer je pala na povjesnom ispitu. Jugoslavija moe biti
samo federalna zajednica s nekim izvornim pravima i funkcijama federacije. Moe se i treba raspraviti o
vrsti i opsegu tih prava. Pri tom bi bilo dobro uvaavati reenja koja imaju mnoge savezne drave
federalnog tipa.
Trede - treba uiniti sve da Savez komunista - pokret za Jugoslaviju u idudih pet-est mjeseci postane
glavna politika snaga na jugoslovenskom prostoru i stoer okupljanja svih lijevo orijentisanih politikih
partija, stranaka, udruenja i organizacija. To je u ovom asu jedina jugoslovenska politika snaga. Bilo bi
izuzetno dobro da na politikoj sceni ima vie partija jugoslovenske orijentacije.
Pripadnici Armije imaju svoje obaveze na sva tri glavna zadatka. U rjeavanju prvog zadatka mi demo
sudjelovati u njegovu totalitetu, a posebno u onom dijelu koji se na nas neposredno odnosi. U rjeavanju
drugog i tredeg zadatka oekuju nas mnoge konkretne obaveze. To su naa dva glavna zadatka, pri emu
je tredi moda i najvaniji.
Na osnovni zadatak mora biti stvaranje pretpostavki za funkcionisanje federalne drave. To najprije
znai likvidirati proboje koji su izvreni u podruju jedinstva oruanih snaga; realizirati zadatke
razoruanja i likvidirati paravojne organizacije u Jugoslaviji. Realiziranjem tog zadatka stvaraju se osnovni
uvjeti za miran rasplet krize i demokratski preobraaj jugoslovenskog drutva. Istodobno, time se nanosi
snaan poraz nacionalistiko-separatistikoj politici i praksi i ohrabruju snage koje se zauzimaju za
ouvanje i razvoj Jugoslavije na socijalistikim osnovama.
Donoenjem Naredbe Predsjednitva SFRJ izvrenje tog zadatka poelo je povoljno, posebno sa stajalita
afirmacije drutvenog ugleda JNA. Javnost se na najkonkretniji nain time upoznaje s naim vrstim
opredeljenjima da se ostvari ono to je utvreno. Prihvadenim rijeenjem potvrena je i naa
opredjeljenost da djelujemo strogo u skladu s Ustavom i zakonima, onako kako je u datim uvjetima
politiki najprihvatljivije. Ako se Naredba ne provede onako kako glasi, tada de stupiti na scenu
pravosudni i drugi organi sa svim konsekvencama koje nuno prate njihovo djelovanje. Nadleni organi
raspolau nepobitnim dokazima o potpuno nezakonitom nainu formiranja i naoruavanja paravojnih
oruanih sastava i njihovom pripremanju za izvoenje diverzantsko-teroristikih i drugih nasilnih akcija.
Ako se Naredba Predsjednitva SFRJ ne izvri, te de porazne injenice biti javno objelodanjene u okviru
postupka protiv poinitelja tih tekih krivinih dela. Svatko na koga se Naredba odnosi treba imati u vidu
da de nelegalni oruani sastavi biti rasformirani i razoruani, bilo na nain i u roku koji su utvreni
Naredbom ili primjenom sankcija propisanih Zakonom.
Sada posebno treba paziti na osiguranje visokog stupnja borbene spremnosti jedinica i funkcionalnosti i
sigurnosti sistema rukovoenja i komandovanja. Osobito je vano osigurati maksimaini stupanj
sigurnosti u jedinicama, jer su oni koji gube glavu, spremni na oajnike korake, kao oruane nasrtaje na

kasarne, skladita i druge vojne objekte, na izvoenje klasinih diverzantsko-teroristikih akcija, na

organiziranje atentata, likvidaciju lanova obitelji i drugo. U prethodnoj informaciji upozoreno je na
injenice koje govore o sasvim konkretnim pripremama za takve aktivnosti. Zbog toga, osiguranje ljudi,
objekata, jedinica nikad nije bilo vanije nego sada.
Do kraja de se osigurati provedba stavova o TO Slovenije i upudivanju regruta na odsluenje vojnog roka.
Te dvije obaveze do sada nisu bile u prvom planu, jer su glavni napori bili usredotoeni na razoruavanje
paravojnih organizacija.
U vezi s regrutima, odmah de biti poduzete neke mjere iz nae nadlenosti. Dio regruta iz Hrvatske i
Slovenije, rasporeen u Petoj vojnoj oblasti, bit de prebaen u druge vojne oblasti i u Ratno
vazduhoplovstvo i u Protivvazdunu odbranu. Utvrdit de se odgovornost za samovoljno mijenjanje
planova upudivanja regruta, dobivenih od Generaltaba i poduzimati mjere koje de osigurati efikasniju
provedbu toga zadatka. Ved je pokrenut postupak za promjenu zakona kojima se predvia ponovno
vradanje tih poslova u nadlenost JNA na cijelom prostoru SFRJ.
Poznato je da se nalazimo u vrlo tekoj finansijskoj situaciji. Zato moramo krajnje paljivo i vrlo
racionalno postupati u troenju novanih sredstava. Naredbu u vezi s prioritetom pladanja treba shvatiti
najozbiljnije i najdoslednije je provoditi. U SIV-u je razgovarano o toj temi i dolo se do nekih rjeenja. Do
kraja ovog mjeseca morat de se pronadi rjeenja za stabilno finansiranje JNA.
Svi pripadnici Armije, posebno starjeine moraju shvatiti da se u narednom vremenu treba krajnje
uporno boriti za integritet i jedinstvo armijskog kadra. To je pretpostavka izvrenja ustavne uloge Armije,
ali i pretpostavka da se sve promjene u drutvu ostvare na miran i demokratski nain. Armija mora ostati
vrsta i ustrajati u izvravanju svojih obaveza.
Vrlo je vano da se ljudi navikavaju i razmiljaju kako da se u hodu prilagoavaju novim uvjetima i
situacijama. Ponegde se ak i u krupnim pitanjima radi rutinski, kao da se u poslednje dvije godine nita
u drutvu nije dogodilo i promjenilo. U odgojnom radu treba razvijati sposobnost i naviku razmiljanja o
svakom konkretnom zadatku i o tome kako da se postupi u novim uvjetima - kada ne postoje uvijek
propisane metode. U naim Pravilima nije sve regulirano, a mnogo je i onoga to se mora mijenjati. To de
se raditi planski i postupno. Osim rjeavanja tih krupnih zadataka, ni za trenutak se ne smije zanemariti
tekudi ivot i obaveze jedinica i ustanova. Briga o ljudima, obuci, redu i disciplini mora biti stalna
preokupacija. To je garancija uspjeha Armije u izvravanju svojih obaveza i u ovim sloenim i tekim
vremenima.
Usporedo se svi moramo zalagati u konstituiranju i osposobljavanju Saveza komunista - pokreta za
Jugoslaviju. Postojanje jedne takve partije socijalistike orijentacije, uvjet je opstanka federalne
Jugoslavije i pretpostavka jedinstva i integriteta nae Armije. Otuda i toliko znaenje zadatka o kome je
re.
Na ideji jugoslovenstva, nacionalne ravnopravnosti, bratstva i jedinstva, slobode i socijalne pravde,

Partija je ostvarila pobjedu u ratu 1941-1945. S tom idejom Savez komunista - pokret za Jugoslaviju
pobjedide i sada. Armija moe osigurati uvjete za miran rasplet krize, ali ne moe rijeiti pitanje
Jugoslavije. To moe postidi samo jaka politika organizacija, iji program prihvataju i podravaju najiri
slojevi stanovnitva. Znaju to dobro svi oni koji rade protiv nae zemlje. Zato su se i okomili na Savez
komunista - pokret za Jugoslaviju. Htjeli bi ga i zabraniti, bojedi se njegove narastajude snage i utjecaja u
drutvu. Ako je komunizam mrtav, kao to kau, zato se plae te organizacije?
Ljudima treba strpljivo objanjavati smisao i znaenje postojanja Saveza komunista - pokreta za
Jugoslaviju. Pri tome, nikoga ne treba prisiljavati da postane njegov lan. To mora biti stav koji proizlazi iz
osobnog opredeljenja i uvjerenja. U pitanju je i najneposredniji, egzistencijalni interes ljudi.
Vrlo je vano sprijeiti uvlaenje pete kolone u redove Saveza komunista-pokreta za Jugoslaviju. U SKPJ trebaju biti i ljudi koji drugaije misle. Oni su uvjek dobro doli. Ali ne smije se dopustiti ponavljanje
greaka kakvih je bilo u djelovanju SKJ, kojega je razbila peta kolona. Onima koji hode da ga iznutra
razbiju - nema mjesta u ovoj organizaciji.
Najvanije je da se Partija okrene mladima. Ne samo zato to je omladina iznijela rat i revoluciju i to
predstavlja bududnost svakog drutva, ved i zato to su osnovne ideje Saveza komunista - pokreta za
Jugoslaviju bliske mladim ljudima. Patriotizam i socijalistika ideja imaju najvrde uporite upravo u
mladoj generaciji,
Politika uprava
Saveznog sekretarijata
za narodnu odbranu
itajudi Informaciju (februara 1991), zabiljeio sam:
Zato se vojni vrh (odnosno, Komitet SK za JNA) nije vie angaovao da sprei raspad SKJ na XIV
kongresu, pa ne bi imao potrebu da formira novi SKJ? Da li je ova Informacija dio (prilog) neke vojne
Direktive?
Da li je i ovo neki oblik dravnog (vojnog) udara i kuda vodi ovakvo (politiko) uplitanje Armije?
Sjetio sam se razgovora sa Brankom Mamulom kada je grupi penzionisanih generala predoavao
mogudnost formiranja nove partije i kada smo mu drugarski skrenuli posebnu panju na realnost ideja
koje je iznosio i povezanost toga sa Socijalistikom partijom Srbije i Srbijom. Branko nam je tada rekao
da je tu naen graninik.
A neto kasnije, zabiljeio sam sljedede:
Informacija Politike uprave SSNO je vojni dokumenat (direktiva ili okrunica), saoptena starjeinskom
sastavu JNA 24/25. januara 1991.

U Informaciji su u stvari stavovi vojnog rukovodstva JNA dati pod potpisom Politike uprave. Pri njenoj
analizi treba imati u vidu da je izala u vrijeme kada su ved pali socijalistiki reimi u istono-evropskim
zemljama, ukljuujudi i SSSR; poto su odrani viestranaki izbori u svim republikama SFRJ i poznati
njihovi rezultati; da izlazi neposredno poslije osnivake konferencije Saveza komunista - pokreta za
Jugoslaviju (21. decembra 1990), iji je glavni organizator tadanje rukovodstvo JNA; da je pisana dok su
postojali i kako-tako funkcionisali glavni ustavni organi Federacije (Predsjednitvo, Skuptina, Vlada), u
vrijeme kada je JNA trebalo da realizuje Naredbu Predsjednitva SFRJ o razoruanju paravojnih
formacija, a izala je dan prije prikazivanja filma SSNO o dogaajima u Hrvatskoj.
U pogledu osnovnih stavova rukovodstva JNA u odnosu na krizu u Jugoslaviji i ulogu JNA u njenom
razreavanju, iz Informacije je vidljivo:
Osnovna teza u Informaciji o sutini i uzrocima krize u SFRJ je ista kao ona koju V. Kadijevid obrazlae u
svom Vienju..., to jest, da nju izaziva strani faktor (Zapad, a pre svega SAD), sa ciljem ruenja
komunizma u Jugoslaviji.
O drutvenim reformama govori se uopteno, pa se kae da njima ... treba menjati sve to nije bilo
dobro. Kae se da ... treba osigurati dosljedno sprovoenje privredne reforme..., ali na nain koji de
spreiti privredni kolaps i socijalne potrese.... Pri tome se posebno naglaava da se ... moraju pronadi i
sigurna i stabilna reenja za finansiranje federacije, posebno JNA.
O kljunom pitanju mogudeg preureenja jugoslovenske zajednice, koje je tada dominiralo u sporu
meu republikim rukovodstvima, vojni vrh SFRJ je kategorian: Jugoslavija moe biti samo federalna
zajednica s nekim izvornim pravima i funkcijama federacije. Iz ovog stava jasno je za raun kojih
republika i rukovodstava de se angaovati JNA u kasnijem oruanom razrjeavanju jugoslovenske krize.
U skladu sa osnovnom tezom da je glavni uzrok krize u SFRJ djelovanje stranog taktora sa ciljem ruenja
komunizma, u Informaciji dominira stav da je prevashodni zadatak JNA da brani postojedi drutveni
sistem, a ne dravu. Takvo opredjeljenje vojnog vrha SFRJ zasniva se na konstatacijama:
da ... opredeljenje za socijalizam u Jugoslaviji ima mnogo dublje korene nego su (na Zapadu)
procenjivali, te da ruenje socijalizma u Jugoslaviji nije isto kao u nekim drugim zemljama;
da ni u Jugoslaviji socijalizam nije dokrajen i baen na koljena. A zatim: Zadrani su realni izgledi za
ouvanje zemlje kao federativne i socijalistike zajednice;
da ruenje socijalizma nije (Zapadu) uspelo ni u jednoj zemlji u kojoj je revolucija bila autohtona.
(Oigledno se misli na Kinu, Vijetnam, Kubu, S. Koreju.)
da je u SSSR usporen proces dezintegracije, ... da su se sovjeti poeli pribirati i uviati da put kojim su
krenuli ne vodi uspehu reforme, ved u propast. Takav razvoj situacije u SSSR, bez obzira u ta de se
izroditi (!), sputava slobodu akcije Zapada i domet njegovih uticaja na svetska zbivanja.

U Informaciji se meu tri najvanija zadatka navodi i ovaj: Treba uiniti sve da Savez komunista pokret za Jugoslaviju u idudih pet-est meseci postane glavna politika snaga na jugoslovenskom
prostoru i stoer okupljanja svih levo orijentisanih politikih partija, stranaka, udruenja i organizacija.
Naknadno se kae da je od tri navedena zadatka - ovaj najvaniji.
Upudivanje ove Informacije, trenutak u kome je to uinjeno i stavovi u njoj, pokazuju da je
rukovodstvo JNA imalo pretenzije da nastupa kao poseban politiki faktor (sedma republika) i arbitar u
razrjeavanju jugoslovenske krize. Informacija se nigdje ne poziva na stavove rukovodstva drave Predsjednitva, Skuptine, Vlade ili bilo kog kompetentnog ustavnog organa SFRJ, a u njoj se izriito
kae:
U raspravi o bududnosti Jugoslavije treba da sudjeluje i stalni sastav Armije i kao institucija i kao graani
ove zemlje. Dogaaji koji su usljedili samo nekoliko mjeseci nakon ove Informacije pokazali su sa
kakvim ciljevima, sredstvima i posljedicama je JNA arbitrirala u jugoslovenskoj krizi.
Dokument Politike uprave nedvosmisleno govori o ambicijama vojnog vrha, da zadri ulogu politikog
faktora u politikom ivotu Jugoslavije i u suprotnosti je sa nekim izjavama o depolitizaciji JNA.
Predsjednitva Republike Slovenije i Hrvatske su zahtjevala da Predsjednitvo SFRJ zauzme stav o
Informaciji i obavijesti javnost. Kasniji dogaaji pokazali su, takoe, da je najvedi dio procjena
rukovodstva JNA, datih u Informaciji, bio neutemeljen, pogrean i promaen. Naravno, i odluke koje su
donoene na bazi takvih procjena morale su biti pogrene, a i za sudbinu same JNA pogubne.
Apsurdno je to je ba Srbija, u kojoj itava tredina stanovnika nisu Srbi,
koja je bila i ostala najizrazitija multietnika drava na Balkanu i u Evropi,
svoje pitanje postavila kao zahtev za teritorijalnim okupljanjem svih Srba u
jednoj dravi. Velikosrpska ideja zato, kao i svaka nacionalna ideja,
podrazumevala je agresiju, preseljenja i etnika idenja. Na alost, taj
tuni i runi primer sledili su kasnije i drugi.
(Mirko Tepavac)
______________________________
IV - RATOVI U SLOVENIJI, HRVATSKOJ I BiH, SRBIJA, CRNA GORA I SRJ U RATOVIMA
RAT U SLOVENIJI BEDEM ILI OPKOP (juni juli 1991)
Ne ugroavamo nikoga. Zbog toga nije potrebno slati avione
nad nae gradove i tenkove na nae ulice. Silu pokazuje onaj
kome fale argumenti i trezveno rasuivanje
(Predsjednik Slovenije Milan Kuan)
Nedemo se sloiti sa onima da bi Jugoslavija na kraju

XX stoljeda postala mrana oaza politikog despotizma

i privredne nesposobnosti.
(14.04.1989. - Janez Drnovek)

PRVE VIJESTI O RATU U SLOVENIJI

Prvu vijest o poetnim sukobima dobio sam od sestre Duanke (koja decenijama ivi u Sloveniji), a dandva prije toga zemljak, funkcioner SUP-a Srbije, mi je rekao: Pala je odluka da JNA i SUP idu na
Sloveniju.
A 1. jula 1991. bivi naelnik Titovog kabineta, ambasador Marko Vrhunec, ratni komesar ljubljanske
brigade, pored ostalog, pie mi: Armija je tenkovima iz Karlovca i Varadina poela prodirati
magistralama da bi navodno osigurala granice. Na putu su bile stavljene blokade sa vozilima, koje je
armija poela sklanjati i dolo je do pukaranja sa slovenakom TO. Poto nisu mogli tenkovima,
nastupila je avijacija da to bombarduje. Bombardovan je aerodrom Brnik, gde je civilnim avionima
nainjena ogromna teta. Iza nae kude u Levstikovoj bio je od TO oboren helikopter koji je nadletao
zgradu Predsjednitva i Skuptine. Ubijen je pilot Slovenac kapetan i njegov saputnik Srbin. Sada su
objavili podatke da je do sada bilo 40 mrtvih, preteno civila, 97 ranjenih, preteno vojnika. Iz JNA je
prebjeglo 782 oficira i vojnika, a 1.277 je zarobljeno. Vrhunec nastavlja: Svi se ovde pitamo ta se to
dogaa, da li je to bilo potrebno za ouvanje Jugoslavije, koju je poela razbijati Srbija sa Kosovom. Kako
je mogude da Narodna armija upotrebljava tenkove protiv svog naroda i napada iz vazduha, a da prije
toga niko ovdje nije digao oruje. Tano je da je proces razdruivanja, koji tee po celoj Jugoslaviji, u
Sloveniji uao u konkretnu fazu novim aktima o samostalnosti. Ali, za to ne treba pucati i bombardovati.
Ko je to naredio? Bilo kakve opasnosti iz vana ne postoje i smena je pretpostavka za posredovanje
armije. Markovid je kazao na televiziji da on nije naredio i da je zaprepaten ta je vidio.
Vrhunec zatim pie: U Sloveniji su se u pogledu Jugoslavije iskristalisale dvije linije - jedna desno
nacionalistika je za otcepljenje (to je i program DEMOS-a), a druga naa, Kuanova, bila je da
napravimo iste raune, da se razdruimo u samostalne drave i napravimo nov sporazum o zajednici
jugoslovenskih drava sa jasno odreenim zajednikim poslovima. Jasno, poslije ovakve brutalne
intervencije Armije, naravno, prvi dobivaju a drugi gube, kao to je bilo i prije dve godine kada se od
strane SKJ na 14. kongresu nastupilo protiv Slovenije i udarilo po Kuanu, predstavniku levih i
progresivnih i projugoslovenskih snaga, pa su se u Sloveniji mogli grupisati njezini protivnici ak i na
pitanju Partije. Sada je tu istu greku napravila Armija i dala argumente u ruke desnici. I na kraju,
Vrhunec zakljuuje: Za mene je glavni krivac nemilosrdna i agresivna Miloevideva politika hegemonije i
unitarizma.
Slovenci, previe se igrate, sada demo vam pokazati.
(General Veljko Kadijevid)
RAT U SLOVENIJI U KNJIZI VELJKA KADIJEVIDA

O oruanom sukobu (ratu) u Sloveniji u knjizi Moje vienje raspada postoji vie konstatacija, koje su,
same po sebi, tane. Meutim, u navedenom kontekstu i u meusobnoj relaciji, bez drugih znaajnih
injenica, one su u najmanju ruku problematine. Zato se namede zakljuak da autor ili nije poznavao
pravo stanje u Sloveniji, ili je bio jednostrano informisan, a postoji mogudnost da pravo stanje nije ni htio
da prikae.
Kad pie o Oruanom napadu Slovenije na JNA..., postavlja se niz pitanja, na koja treba jasnije
odgovoriti.
Poznato je da je na teritoriji Slovenije JNA bila od kraja 1990. do njene oruane intervencije, neprekidno
u manjem ili viem stepenu borbene gotovosti. Stanovnitvo Slovenije se u to vrijeme na plebiscitu sa
98% opredjelilo za samostalnost. Jedinice JNA su na dan proglaenja samostalnosti demonstrirale silu i
zastraivanje, a zatim intervenisale prema granici i aerodromu Brnik. Ko je onda koga napao? Teko je
dokazati ko je opalio prvi metak, a to je u krajnjoj liniji irelevantno.
U nastavku slijedi druga tvrdnja - teza, da je oruani napad Slovenije na JNA predstavljao slijed dogaaja
ukupnog stanja u Jugoslaviji i posebno u Sloveniji, pioniru i nosiocu razbijanja Jugoslavije!? Koliko je ova
hipoteza odriva?
Slovenija je, istina, urila iz Jugoslavije zato to je vidjela da se, zahvaljujudi politici Beograda, kojoj se
armijski vrh priklonio i podredio, zajednika drava ved ozbiljno rasula i da de dodi do upotrebe sile.
Uprkos verbalnom zalaganju za Jugoslaviju, takva politika koja je instrumentalizirala nacionalizam
najbrojnije nacije (stanje na Kosovu, Memorandum SANU. 8. sjednica CK SK Srbije, mitinzi,
antibirokratska revolucija, proslave 600. godinjice Kosovskog boja na Gazimestanu i u Kninu, promjena
Ustava Srbije i ukidanje autonomnih pokrajina, XIV kongres i dr), kod drugih naroda razbuktala je
nacionalizam i dala krila nacionalistikim i separatistikim snagama koje su na prvim viestranakim
izborima dole na vlast. Zato armijski vrh nije htio da potuje volju naroda i prihvati te vlasti kao
legitimne? Zato su tada vueni potez za potezom, koji su sve vie i vie zaotravali situaciju?
General Kadijevid je bio duan da odgovori na pitanje: ko je njemu, VK (i drugima) dao pravo da se
postavljaju jednostrano, kada je JNA po svome karakteru, temeljnom opredjeljenju i sastavu, od svog
zaetka uvijek bila oruana sila svih naroda koji su ivjeli u Jugoslaviji. Godinama se armijski sastav
vaspitavao tako da armija nikada nije bila protiv naroda, kao i da njeni pripadnici ne treba da izvravaju
nareenja kojima bi se inio ratni zloin! A kada se jedinice JNA upotrebe u oruanoj inervenciji protiv
jednog od svojih naroda - JNA gubi svoj narodni karakter. Zapravo, u tom trenutku izgubila je jedan svoj
narod ili, bolje reeno, iznevjerila je najprije slovenaki (jo prije albanski), a zatim jedan za drugim i
ostale narode, da bi na kraju iznevjerila i srpski!
Ustavom, zakonima i doktrinarnim dokumentima, jedinice JNA su se mogle upotrebiti samo po
nareenju Vrhovnog komandanta! A zna se ko je bio Vrhovni komandant, svidjelo se to nekome ili ne!

Legalitet VK kao nekakvog aktera i maglovito pokrivanje odlukama Savezne skuptine (bez slovenakih
delegata) i SIV-a su providni.
Stalno isticanje kako JNA nije imala svoju dravu, ukazuje da je armijski vrh de facto lebdio u vazduhu,
pa nije onda ni udno to je objeruke prihvatio prvu ponudu koja je bila po njegovom ukusu, to jest,
dravu kakvu mu je nudio S. Miloevid.
Indikativno je da autor neprestano govori o razbijanju Jugoslavije, a ne i o njenom preoblikovanju u
savremenu demokratsku i civilizacijsku zajednicu - bilo nekakvu novu federaciju, bilo konfederaciju ili
savez drava, to su nudili i Slovenci. Da se armijski vrh opredelio za drugu opciju, to bi bilo normalno u
odnosu na karakter i tradicije JNA, a ne za to da se prenaglaavanjem i konstruisanjem spoljnjeg i
unutranjeg neprijatelja, armijski sastav priprema za neki rat iji su ciljevi nejasni i zamagljeni, vjerujem
da ne bi dolo do tragedije.
Dakle, armijski vrh se opredjelio (kakvog li apsurda), da utie na drutvena kretanja i diktira kakvu dravu
hode, da bi drava bila po ukusu vojske, a ne obrnuto, da vojsku prilagodi potrebama drutva. Takvo
opredjeljenje armijskog rukovodstva je u sutini generiralo ona shvatanja koja su u primjeni sile vidjela
izlaz. to autor navodi da je Slovenija glavni krivac ze razbijanje Jugoslavije - samo je maska da bi se
prikrio pravi razlog.
Konstatuje se da su jedinice JNA, iako sa relativno malim snagama oko 1.900 ljudi - za 48 asova od 137
objekata na granici zauzele 133 i time praktino izvrile zadatak. Treba, meutim, odgovoriti i na pitanja
- a to je onda bilo? Da li su to bile jedine snage JNA, i koliko je tu tenkova, topova i aviona? Da li je
zadatak stvarno izvren time to se dolo do tih objekata kada se zna da su te jedinice bile odsjeene,
esto bez sigurne veze, bez snabdjevanja, dezorijentisane i potpuno demotivisane, a poznato je ta se
poslije dogodilo? Problematina je i teza da se JNA u Sloveniji nala u nemogudoj situaciji, da su se
prema njoj svi u Sloveniji odnosili kao prema okupatorskoj vojsci... i sve to se iz te teze dalje izvodi. A
zato je to bilo tako? ta je drugo trebalo da oekuje armijsko rukovodstvo kada je jedinice armije
pripremalo za oruanu intervenciju i upotrebom sile iznevjerilo i one Slovence koji su sve do tada
vjerovali da je JNA jo uvjek OS i slovenakog naroda? Da li je trebalo, privoliti Slovence da silom
zavole armiju? Arogantnost VK se vidi i u tome to je naopako procjenila volju Slovenije za otporom
vojnoj intervenciji. U toj samouvjerenosti se ilo dotle da je zavladalo uvjerenje da de se Slovenci uplaiti
sile.
Tvrdnja da je u armiji ved ranije otpoeo proces meu starjeinama da svi koji se ne slau sa politikom
koju sljedi JNA - iz nacionalnih ili drugih razloga - mogu i treba da je napuste, jeste tipina poluistina.
Istina je da su ljudi, koji su htjeli iz armije, to mogli postidi jedino ekscesno i s velikim stresom. U toj
situaciji je bilo najtee to su takve smatrali nacionalistima i izdajnicima. Oni Slovenci koji su vjerovali
rukovodstvu armije ili u njoj ostajali zbog vjernosti svome pozivu, bili su kasnije izigrani i prevareni.
Gurnuti su protiv svoga naroda. isti je cinizam kad autor kae da je VK bio iznenaen ponaanjem
vedeg broja slovenakih starjeina (dodao bih i ne samo slovenakih), koji su se okrenuli protiv JNA i
Jugoslavije, a ne kae protiv kakve JNA i protiv kakve i ije Jugoslavije? Prema ljudima svih nacionalnosti

postupalo se po maniru: iskoristi ovjeka dok ti treba i dok ti vjerno slui, a onda ga odbaci! A dosegli su
moralno dno i zlo u tom prljavom ratu.
Teza da je mobilizacija jedinica JNA bila ometana veoma sinhronizovano i usmjeravano iz jednoga
centra, te da je to bio glavni limitirajudi faktor realizacije svih zamisli i planova upotrebe JNA, samo
potvruje ono to je reeno na poetku: armijsko rukovodstvo je slabo poznavalo i cjenilo situaciju, a jo
gore je ako to nije htjelo vidjeti. No, bilo kako bilo, na osnovu nepotpunih ili pogrenih podataka, ili, jo
gore, onih koji se ele, po staroj i nebrojeno puta provjerenoj vojnikoj logici - procjene su uplje a
odluke pogrene. Dakle, odluka da se ide na upotrebu sile i to ofanzivom jedinica iz tri korpusa sa
teritorije Hrvatske, raunajudi sa snagama koje su bile prije na papiru no faktike - odluka je raspada i
haosa.
U poglavlju Oruani sukob u Sloveniji, ima jo tvrdnji i teza koje se mogu dokazima oboriti. Istina je da
sve napisano i kako je napisano ima neki logiki smisao i tok, ali je nevolja u tome lo je taj tok od samog
poetka generalno usmjeren u pogrenom pravcu.
Ostaje da se do kraja deifruje koje su i kakve bile stvarne namjere u ratu u Sloveniji, bez obzira to je
Kadijevid otkrio te ciljeve sa tri varijante:Prva, vojniki poraziti i napustiti Sloveniju, druga, bez
dovoenja kopnenih snaga upotrebom svih raspoloivih snaga Ratnog vazduhoplovstva nanjeti gubitke
infrastrukturi Slovenije i tako je prisiliti na potivanje odluka saveznih institucija i treda (koja je
prihvadena) postidi ciljeve upotrebom politikih sredstava i pretnjom upotrebe vojne sile, uz stvarnu
upotrebu koju treba dozirati u skladu sa ponaanjem slovenake strane. Uzevi u obzir ovo, pitam se, ko
postavlja ovakve strategijske ciljeve i to u varijantama -od totalnog rata koji trai visoku cijenu, do
povlaenja. Ovakve avanturistike ciljeve, niko i sa manje vojnike pameti ne bi postavio. Da li je u ovim
varijantama bilo i prikrivenih ciljeva? Da li se ovaj rat moe, uslovno, nazvati simulirani rat.
Vrlo je vjerovatno da se ratom u Sloveniji elelo Hrvatsku uvudi u rat ranije, stvoriti uslove za pritisak na
BiH radi stvaranja Velike Srbije sa tri srpske drave i tri srpske vojske. To je Kadijevid u svojoj knjizi i
potvrdio kada je napisao: JNA predstavlja osnovu iz koje su formirane tri srpske vojske. To je uinjeno u
skladu sa datim unutranjim i meunarodnim okolnostima vrlo organizovano.
Najkrade reeno, JNA je u Sloveniji (a i poslije), zloupotrebljena da bi postigla ciljeve za koje nije bila
namjenjena - nije bila organizacijski za to sposobna, niti pripremljena i jo manje motivisana! Zato je
postala rtva svoga rukovodstva - i tako detonator okrutnog i krvavog sopstvenog raspada i raspada
drave koju nije imala! Dakle, stvar nije u taktici, niti u operatici, ved u pogrenoj strategiji, g.
Kadijevidu.
Sva politika i sve odluke nale su se u rukama ljudi koji su u nepravo vreme
bili na nepravim mjestima - u vrhu drave i u vrhu oruanih snaga.
O sudbonosnim stvarima za dravu i njenu vojsku odluivali su nadmeni,
samouvjereni, mentalno nedorasli i politiki ogranieni ljudi, koji su zaetnici
zloinake politike i tragedije u ratu kojeg su izazvali.

(General-pukovnik Ivan Dolniar)

KONCEPCIJA ONO, TO I ODNOSI JNA I SLOVENIJE
Poslije sovjetskog posjedanja ehoslovake 1968. godine poela je radikalnija revizija jugoslovenske
odbrambene doktrine i u tom sklopu je izgraena teritorijalna odbrana. Tada se ustanovilo da se
odbrana nezavisnosti i cjelovitosti Jugoslavije ne moe zasnivati samo na JNA.
Tadanji sekretar za narodnu odbranu, Ivan Gonjak je tvrdio da ne treba vriti promjene u doktrini
odbrane. Tito se odluio za doktrinu svenarodnog otpora (u najirem smislu) i za proirenje uloge i
funkcije Teritorijalne odbrane u republikama i pokrajinama.
U armijskom vrhu je bilo dilema i manji broj rukovodedih ljudi se tada teko sloio sa ustanovljenjem
Teritorijalne odbrane. (U to vrijeme sam, od 1968. do 1970. godine, bio pomodnik komandanta 9. /nove/
armije u Ljubljani.) Na elu Teritorijalne odbrane Slovenije su tada bili general Bojan Polak, komandant i
Albert Jakopi-Kajtimir, politiki komesar Glavnog taba. Sjedam se nekih uobiajenih polemika sa SSNOom i tabom 9. armije oko koncepcije i kasnije oko nabavke oruja za TO. Posebno je bilo rasprava,
naroito kasnije, oko narodne zatite kao sastavnog dela ireg koncepta. Poznata mi je znaajna uloga
Franca Popita oko toga svega. Teritorijalna odbrana Slovenije je od 1968. postepeno postajala najbolje
organizovana republika teritorijalna odbrana i sa puno originalnih rjeenja.
Poslije Titove smrti, zapoele su u vojnom vrhu mnoge polemike i akcije za neke promjene u koncepciji
narodne odbrane, posebno kada je na elo SSNO-a doao admiral Branko Mamula. Meutim, najvie
promjena se dogodilo kada je Mamulu zamjenio Kadijevid. U sutini, Mamula, Kadijevid, Graanin i
anadi su se zauzimali za centralizovanje odbrambene doktrine i za reorganizaciju odbrambenih snaga.
Po toj novoj koncepciji, Slovenija je ostala bez 9. armije i sve oruane snage na njenoj teritoriji bile su
potinjene novoj komandi sjeverozapadnog vojita sa sjeditem u Zagrebu. Predstavnici Slovenije su se
tome opirali, ocjenjujudi predstojede promjene kao napad na jednakopravnost i samostalnost republika,
kao reviziju postojede odbrambene koncepcije i kao podreivanje teritorijalne odbrane armijskom vrhu.
Tadanji predsjedavajudi Predsjednitva SFRJ, Lazar Mojsov je od Slovenaca traio da se sloe sa
uvoenjem komandi vojita, a armijski vrh je, to se tie odbrambenih pitanja, poeo da igra glavnu
ulogu i Predsjednitvo SFRJ je malo-pomalo prestajalo da bude pravi i potpuni komandant oruanih
snaga Jugoslavije. Slovenija je u tom procesu ostala bez 9. armije, formirana su dva korpusa - ljubljanski i
mariborski i potinjeni Zagrebu.
Bilo je jo sporova sa armijskim vrhom, ali sve sporove se lako prevazilazilo, dok nije poela rasprava oko
reorganizacije oruanih snaga. Od tada se sporovi uvedavaju i oko sluenja vojnog roka, oko
demokratizacije odnosa u armiji, oko opremanja armije. I pored svega toga, TO Slovenije je bila
najorganizovanija i najefikasnija organizacija. Dobro je saraivala sa JNA sve do dolaska generala Ivana
Hoevara za njenog komandanta 1988. godine. Miljenja sam da je bilo nelogino da jedan vrsan general
avijacije doe na taj poloaj.

Analiza JNA (na vojnom savetu) iz aprila 1988, u kojoj stoji da je dolo do kontrarevolucije i da se vodi
specijalni rat protiv SFRJ, izaziva nove sukobe. I vjerovatno zbog ovakve procjene (greke) dolazi do
drugih pogrenih poteza.
Kasnije je dolo do sukoba sa JNA i zbog poznatog politikog procesa pred vojnim sudom 1988. protiv
etvorice (Jana, Bortnar, Tasid i Zavrl, svi civili sem zastavnika Bortnara). Slovenaki vrh je traio da se
prekine suenje, da se optueni brane sa slobode. Meutim, armijski vrh i vojno pravosue su ostali
uporni, pa se suenje pretvorilo u bespotreban veliki politiki proces. Okrivljeni su osueni i sve je to
trajalo do jeseni 1989. Armijski vrh je bio tvrd oko suenja etvorici, a na tom pitanju je raslo i
podsticano neraspoloenje protiv federacije i JNA. Posmatrao sam demonstracije pred Komandom 9.
armije i sugerirao generalu Svetorazu Vinjidu, komandantu 9. armije, da Bortnara sudi Armija jer je
vojno lice, a trojicu mulaca da daju Ertlu - ministru unutranjih poslova Slovenije. Rekao sam Vinjidu:
Napravidete od njih nacionalne junake. Slegao je ramenima, rekavi: To je stvar onih gore.
Tu je i sukob sa velikosrpskim nacionalizmom. Miting u Beogradu naglaeno je napao Sloveniju (Mihailo
vabid). Poznate su parole na tom mitingu koje su se odnosile na Slovence, kao: Smole i Orlandid,
separatisti su s vama; Hafneru, uvaj svoj prst; Vrhovec, Vlasi i Smole - sva tri dole; Nedemo
konfederaciju; Amerika ima jednog vie Stanovnika.
Sukob sa Slovencima je nastao i oko trajka 1.300 radnika u Trepi (februara 1989) i to zbog izraene
solidarnosti Ljubljane sa rudarima, zbog odlaska slovenake milicije sa Kosova i mitinga solidarnosti sa
kosovskim Albancima, odranom u Cankarjevom domu (27. februara 1989), gdje je usvojena zajednika
izjava: Protiv uvoenja vanrednog stanja, za mir i suivot na Kosovu.
Mitinzi po Srbiji isticali su parole da je slovenako rukovodstvo zabilo no u lea Srbiji i da je
slovenako rukovodstvo saveznik albanske iredente, koja hode da srui Srbiju i Jugoslaviju.
Pokuaj smirivanja nastale tenzije vlakom bratstva i jedinstva i valcerima Joe Smolea i Radmile
Anelkovid nije uspio.
Odbor Srba i Crnogoraca Bour (Kosovo) se pripremao za miting istine u Ljubljani. Slovenci su
upozoravali na posljedice mitinga koji je planiran za 1. decembar 1989. (dan ujedinjenja Srba, Hrvata i
Slovenaca - 1918). Ocjenili su da je to planirano sa ciljem da se takvim mitingom pokua ostvariti ono to
se uspjelo slinim pohodom na Novi Sad. Ako miting tamo uspije, nede biti problema da se na povratku
neto slino priredi u Karlovcu ili Jasenovcu. Slovenci su ocjenili da se mitingom ele stvoriti uslovi za
uvoenje vanrednog stanja u Sloveniji i dravni udar armije. Takoe su uoavali namjere da se nastavak
obrauna sa Hrvatskom zapone u Sloveniji. Taj miting je proizveo novu napetost i Slovenci poinju da
pripremaju miliciju i TO.
Tih dana Janez Drnovek, predsjednik Predsjednitva SFRJ, je izjavio: Ako bi se slovenaki narod odluio
da srui svoje vostvo, to de uiniti sam. Ne trebaju mu mitingai iz Srbije ili bilo otkud, da bi to uradili
umjesto njega.

Usljedila je nova nepromiljena akcija - poziv srpskim preduzedima da prekinu poslovne veze sa
Slovenijom i objavljivanje ekonomske blokade Slovenije, izvedeno preko Socijalistikog saveza Srbije. U
sutini, bio je to ekonomski rat, s ciljem da se i privrednim sankcijama pritisne Slovenija da kapitulira ili
da ode.
Poslije izbora u Sloveniji 1990, armijske reakcije su bile da su izbori nelegalni, a razoruanje TO (17.
maja 1990) stvara novi konflikt koji znaajno kvari odnose i povedava otpor Slovenaca. Milicija i dio TO
nisu razoruani i TO postaje koordinirajudi organ akcija za otpor. Proglaena je, 25. juna 1991, apsolutna
suverenost, a u Ustavu Slovenije je predvieno da JNA napusti Sloveniju za 3 godine od osamostaljenja,
tj. do 25. juna 1994. Meutim, 26. juna 1991. godine, ujutru, tenkovi su na ulicama i nekim cestama
Slovenije. uje se Slovenci, vi se previe igrate, sada demo vam pokazati.
Zato je dolo do petnaestodnevnog rata u Sloveniji? U igri su bili svi mogudi koncepti, od konfederacije
do vie varijanti federacije. Srbi su za federaciju i trae da JNA (igra sa JNA - I. R.) brani granice u
Hrvatskoj i vedem djelu BiH. Savezna vlada Ante Markovida je izdala nalog (Predsjednitvo SFRJ nije
funkcionisalo - blokirano zbog Mesidevog izbora) da JNA intervenie u Sloveniji. A. Markovid je precjenio
ulogu meunarodnog faktora, koji je istina bio za Jugoslaviju, ali i za priznanje Slovenije i Hrvatske.
Reakcija slovenake TO i milicije, koje su bile dobro organizovane bila je odluna, posebno u blokadi
jedinica JNA i kontroli prostora. Slovenija je dobila i medijski rat protiv JNA. Jedinice JNA u Sloveniji bile
su nacionalno izmjeane i pred pitanjem zato se boriti sa jednim od jugoslovenskih naroda. Ove jedinice
nisu bile motivirane, pa su se pripadnici drugih naroda predavali i izbjegavali zadatke. Raunica da de se
pripadnici JNA - nesrpske narodnosti, boriti za srpske ciljeve - bila je pogrena i to je uljuljkivalo armijski
vrh. Sve je to dovelo do sloma za deset dana.
Osuujemo svaku upotrebu sile pri rjeavanju odnosa u Sloveniji i Jugoslaviji.
(Iz poruke slovenakih generala)

SLOVENAKI GENERALI PRED RAT I U RATU

1. Slovenaki penzionisani generali su se prije rata (28. maja 1991) oglasili Porukom slovenakoj i
jugoslovenskoj javnosti:
Slovenaki generali, lanovi Saveza boraca, zabrinuti i krajnje nezadovoljni zbog sve opasnijih razmirica i
nespremnosti za razumne sporazume meu politikim rukovodstvima jugoslovenskih republika i
pokrajina i nemodi saveznih organa pri reavanju nagomilanih problema i posebno zbog sporova oko
uloge i ponaanja JNA, u kojoj smo zajedniki i dugo godina predano radili, poruujemo javnosti da
odluno osuujemo neodgovorna ponaanja odgovornih ljudi, koji nas vode u sve dublju privrednu,
politiku, kulturnu i nacionalnu provaliju.
Posebno smo zabrinuti za poloaj i bududnost Slovenije. Uvjek smo bili odani sinovi slovenakog naroda,

to smo posebno dokazali u narodnooslobodilakoj borbi, kada je vedina slovenakog naroda bila
svjesna svog nacionalnog identiteta i s orujem se suprotstavila svojim unitivaima i dostojanstveno
stupila u redove demokratskih snaga Evrope i sveta.
Danas podravamo demokratske promjene, uvaavamo parlamentarni sistem i trinu privredu, u
ubjeenju da je to put koji nas moe dovesti u bogatiji ivot. Podupiremo sve one koji se trude da
Slovenija postane demokratska, parlamentarna i socijalna republika, koja se temelji na suverenosti i
vlasti naroda. elimo da Slovenija to prije dobije moderan, demokratski ustav, koji omogudava svestran
privredni, politiki, kulturni i drutveni razvoj i utre put u postindustrijsko drutvo. Takva Slovenija neka
bude otvorena prema svim narodima na prostoru dananje Jugoslavije i prema evropskoj zajednici i do
svih tokova svjetskog kulturnog i privrednog razvoja.
Ne elimo nazadnjako, polufeudalno, klerikalno i zatvoreno drutvo, kakvo nam neki nude, jer bi to bio
najkradi put ka samounitenju slovenakog naroda. Osuujemo svaku upotrebu sile pri rjeavanju
odnosa u Sloveniji i Jugoslaviji. JNA treba da obavlja Ustavom i zakonomima odreene osnovne zadade i
da jaa demokratske promjene, a ne da titi preivjele odnose. Osuujemo sve postupke, kako JNA, tako
i civilnih vlasti, koji lako mogu dovesti do konflikta sa katastrofalnim posljedicama
Ne elimo da bilo ko u Sloveniji ili Jugoslaviji umre zbog nepromiljenog ponaanja jedne ili druge strane.
Mjesto i uloga JNA na podruju Slovenije, odnosno budude oruane sile, treba da se to prije uredi s
novim ustavom Slovenije i odgovarajudim aktom (ustavom, sporazumom) na nivou ureenja bududih
odnosa meu jugoslovenskim republikama. To treba da se ureuje na osnovu osmiljenog strunog i
politikog razmatranja, koje bi obezbjedilo efikasnu odbranu Slovenije i Jugoslavije, odnosno takvoga
kakav de na tom prostoru nastati. Pretnje da de JNA okupirati Sloveniju ili da de Teritorijalna odbrana s
orujem istjerati JNA je kao igra djece sa ibicama: nepromiljeno ponaanje sa unitavajudim
posljedicama.
To ne dozvolimo.
Miljenja smo: da se sve nesaglasnosti i sporovi lako mogu reiti razumnim i strpljivim razgovorima i
dogovorima, utemeljenim analizama i predvianjima.
Usijane glave nisu nikad bile dobar savjetnik.
Ne sluajmo krajnosti i prenapetosti, jer nas one vode u sve dublje sporove i neizbjean konflikt i
propast. Upotrebimo znanje domadih i inostranih strunjaka i ponaajmo se po njihovim savjetima.
Smirimo duhove i ponimo reavati gorude privredne i egzistencijalne probleme ljudi, koji ne ele - po
savjetu sitih vukova - pasti travu, ved uivati plodove svoga rada.
U Ljubljani, 28. maja 1991.
Delo i Dnevnik, 29. maja 1991. i TV-15, 6. juna 1991.

Slovenaki penzionisani generali nekadanji borci i stareine JNA

2. Sljededeg dana, poznati slovenaki generali ponovo se oglaavaju. General-pukovnik Stane Potoar:
alosno je to to se dogaa. Armija de morati prestati. Gradio sam tu armiju ceo ivot, a sada tako....
General-pukovnik Ivan Dolniar: To to sada izjavljuje armijski vrh je zavaravanje javnosti. Njihov cilj nije
zauzimanje graninih prelaza, nego su se odluili na radikalnije poteze, tj. za zauzimanje taaka u
unutranjosti Slovenije. Potezi armije me nisu iznenadili, oekivao sam konflikt, ali da de dodi do takvih
dimenzija, nisam raunao.
General-potpukovnik Bojan Polak: Armija je ila dalje nego to sam oekivao. Za ovo to se dogaa u
Sloveniji odgovoran je, prije svega armijski vrh. Predviam napad na Ljubljanu. JNA je otila daleko.
General-pukovnik Branko Jerki: Svi penzionisani slovenaki generali smo jedinstveni u ocjeni da poteze
armije niko ne odobrava. Ni jedna armija, koja nastupa protiv sopstvenog naroda, ne moe i nede nikada
pobjediti. Slaem se sa predsjednikom Kuanom da de rat u Sloveniji ubrzati njeno povlaenje iz
Slovenije (Delo, 23. juna 1991).
3. estog dana rata pojavila se izjava penzionisanih generala - nekadanjih boraca i stareina JNA
povodom agresije na Republiku Sloveniju (Delo, 5. jula 1991) u kojoj se istie:
Danas smo se na razgovoru o vojnoj situaciji u Republici Sloveniji sastali sa predsjednikom
Predsjednitva Republike Slovenije Milanom Kuanom. Kao bivi borci i generali JNA objavljujemo
sljedede:
Odluno osuujemo poduhvat JNA u Sloveniji kao nelegalan, politiki i moralno neopravdan i
neprihvatljiv in.
JNA je nastala i razvijala se kao oruana sila svih naroda i narodnosti Jugoslavije za odbranu njene
nezavisnosti i teritorijalne cjelovitosti pred spoljnim opasnostima, nikako ne za ograniavanje slobode,
suverenosti i jednakopravnosti naroda i narodnosti Jugoslavije. U ovom sluaju je bila iskoritena protiv
slobodno izraene i legitimne volje slovenakog naroda. Takva zloupotreba armije, koju smo zajedno
stvarali i u nju ugradili sve svoje ivotne snage i sposobnosti nas je duboko uvredila.
Pozivamo sve pripadnike JNA, posebno njeno najvie rukovodstvo, da potuju nove prilike i svojom
aktivnodu doprinesu demokratskoj preobrazbi naeg zajednitva i tako prestanu s nasilnim
ograniavanjem tih procesa.

Ljubljana, 4. jula 1991.

U razgovoru su uestvovali generali: Stane Potoar, Ivan Dolniar, Franc Tavar, Rudolf Hribernik, August
Vrtar, Branko Jerki, Pavle uc, Edvard Pavi, Miha Petri i Mirko Mitri. Uesnici razgovora pozivaju i
druge generale i starjeine da se pridrue izjavi.
Ovoj izjavi pridruili su se (8. jula 1991) generali: Ambroi Lado, Berce Joe, Butara Miha, Cetinjski
Andrej, Cvelbar Viktor, rnugelj Franc, Gabrovec Alojz, Gorki Duan, Hren Alojz, Jaki Joe, Jakin Rado,
Kajin Alojz, Kocijan Lado, Kodri Rudi, Obolt Joe, Peterca Miroslav, Poglajen Franc, Polak Bojan,
Sekirnik Janko, eme Joe, krk Gracijan, vara Duan, Zorc Milovan i okalj Alojz.
4. Interesantna su kazivanja generala Cirila Zabreta, Augusta Vrtara, Konrada Koleka i Ivana Hoevara.
Cirila Zabreta (najvie vremena slubovao u beogradskoj armiji, oenjen Srpkinjom - doktorkom iz
Beograda) je ovaj rat zatekao u Komandi zagrebake oblasti. On (1991) pie: Ostao sam u toj Armiji,
iako ved otpisani general, zato to sam osjedao odgovornost sve do oruane intervencije u Sloveniji. Tada
sam pozvao generala Kadijevida i zahtjevao da me odmah primi i da se prekine sa intervencijom Armije u
Sloveniji. Preko svog efa kabineta mi je poruio da nema vremena da me primi i poruio da
slovenakom rukovodstvu prenesem pretnju - da de Slovenija biti poravnata sa zemljom ako ne prestane
sa borbom protiv JNA.
General-pukovnik August Vrtar (penzionisan kao pomodnik saveznog sekretara za NO za nauni rad) je
prilikom penzionisanja 1987. o razgovoru sa Kadijevidem o nesporazumima sa Slovenijom, napisao: Kad
bude imao mogudnosti razgovarati sa vodedim ljudima iz Slovenije, reci im da smo u istom taboru.
Jednako kao oni elimo privredni i politiki preobraaj, prije svega, trinu privredu i iste raune. Ne
znam da li to Slovenci vide ili nede da vide? Politika Miloevida nema veze sa tim to mi hodemo. Slovenci
nas dre u klinu i tako objektivno slabe svoju borbu za demokratizaciju i nau poziciju protiv
Miloevida. To je tragian nesporazum. Vrtar nastavlja: To je govorio ovjek, koji se kasnije sasvim
priklonio Miloevidu i njegovoj politici. Zato je tako korjenito promjenio svoja stanovita. vjerovatno
samo on zna (Borec, 1992, str. 221)
General Konrad Kolek - komandant 5. armijske oblasti (koja pokriva Hrvatsku i Sloveniju), od septembra
1989. do jula 1991, u jednom intervjuu 1991. izjavljuje da je to oruani sukob izmeu JNA i TO i
slovenake milicije. Nije vjerovao da de do rata dodi i kae da je u kontaktu sa Kuanom dolo do
obostrane elje da se stvar smiri, zbog ega sam iz Beograda bio kritikovan, da je 27. juna 1991.
obavijestio Peterlea da de uzeti granine prelaze i da de svaki otpor biti slomljen (telegram slovenakoj
vladi), da je dokumenat o intervenciji u Sloveniji izraen u Generaltabu JNA i da mu je nareeno da ga
potpie i potpisao ga je.
Kolek govori da je u Generaltabu i 5. armijskoj oblasti bilo ljudi koji su eljeli sukob. U liberalni deo iz
Komande 5. armijske oblasti spadaju (po Koleku) generali Kolek, Tominc, Zabret i pukovnici Stipetid i
Predojevid. Pristae tzv. tvrde linije bili su generali Praevid, Raeta i Milievid. Neposredno pred rat, u
Komandi 5. oblasti boravili su generali Mile Ruinovski, naelnik 1. uprave Generaltaba i Jevrem Cokid.

Naelnik Generaltaba Blagoje Adid je sa ekipom tredeg dana rata u Komandi AO, a od 30. juna naredbe
su ile direktno na Komande korpusa zbog nepovjerenja prema djelu Komande 5. armijske oblasti. Prvog
jula 1991. general Kolek je smenjen, a zamjenio ga general ivota Avramovid.
General Ciril Zabret u intervjuu (Delo, 2. februara 1992.) izjavljuje da je 27. juna 1991. podnio ostavku
generalu Koleku u prisustvu generala Praevida, Raete, Milievida, Ruinovskog i pukovnika Keleevida
i Predojevida i traio da operacije treba obustaviti. Zatraio je to isto od generala Avramovida, ali je
traio i razgovor sa Kadijevidem. Avramovid mu nije dao vezu. Obavio je razgovor sa Kadijevidevim efom
kabineta, Vukom Obradovidem, a ovaj mu je saoptio da slovenakom rukovodstvu prenese sljedede:
Da Armija nije poela, da slovenako rukovodstvo ne potuje savezne zakone; da teritorijalci ubijaju i da
de Slovenija biti sravnjena sa zemljom. Po izjavi Zabreta, Kolek je odbio nareenje o bombardovanju
Ljubljane i drugih objekata.
General-pukovnik avijacije Ivan Hoevar (komandant TO Slovenije od 1988. do 1990) je dao dvije
karakteristine izjave: da je 1990. dobio ukaz vojnog vrha JNA o razoruavanju TO ili premjetanju
djela oruja TO u kasarne JNA. Zbog toga je razrjeen dunosti od strane predsjednika Slovenije.
Slovenija je septembra 1990. Ustavom preuzela komandu nad TO i imenovala novog komandanta.
Specijalci JNA su 4. oktobra 1990. godine uli u tab TO. Preuzimanje zgrade Glavnog taba TO
Slovenije je bilo formalno jer nisu pali drugi tabovi i sistem odbrane.
General Ivan Hoevar je dvije godine kasnije izjavio: Ukaz o razoruanju TO nisam potpisao. Ukaz je
doao sa najvieg mjesta - od Predsjednitva SFRJ i bio sam duan ispuniti ga... Kuan mi je ponudio da
potpiem izjavu o tome da se lino ne slaem sa Naredbom Predsjednitva SFRJ. Jasno, nisam potpisao
izjavu. Rekao sam da tekode s Predsjednitvom SFRJ ne mogu rjeavati preko mojih lea... Bio sam
general koji se u nepravom asu naao na nepravom mjestu. Na ponovno upozorenje, kad smo poeli
realizovati Naredbu, preuzeo sam linu odgovornost za odluku da to oruje titi TO i poslao nareenje
svim tabovima da se osigura oruje od TO, jer je dolo do nesporazuma oko izvravanja Naredbe
Predsjednitva SFRJ. I Kuan je poslao identinu naredbu. Istim ukazom Kuana, razreen sam dunosti.
Razreen je dunosti i general Obolt Drago, naelnik taba TO, nakon ega sam traio razreenje
dunosti i penzionisanje. Predsjednitvo SFRJ je odgovorilo negativno i zahtjevalo da i dalje ostanem
komandant TO Slovenije. Bilo mi je jasno da sam se naao meu dva mlinska kamena u ulozi rtvenog
jagnjeta (Mladina, 26. januara 1993). U istom intervjuu, Hoevar je izjavio: Dana 8. maja 1990. sam
dobio ukaz, a 14. maja 1990. odleteo sa Cerklja u Beograd i do septembra 1992. bio sam zamjenik
naelnika Generaltaba za RV i PVO..., a operacijama je rukovodio Kadijevid, a iz RV i PVO Jurjevid.
HRVATSKO SLOVENAKI SPORAZUM I PROGLAS TABA VRHOVNE KOMANDE
1. Interesantan je taj sporazum koji glasi:
Predsjednitva su se dogovorila da de u sluaju oruane intervencije protiv zakonitih organa vlasti i
dravljana obje republike, Republike Slovenije i Republike Hrvatske, poduzeti mjere:

Proglasiti potpunu samostalnost dviju republika, te opozvati svoje predstavnike iz organa Federacije;
Prekinuti svako finansiranje Federacije;
Obavijestiti Vijede sigurnosti Organizacije ujedinjenih naroda i zahtjevati intervenciju mirovnih snaga;
Pozvati dravljane obiju republika (starjeine, civilne osobe u slubi JNA i vojnike) da napuste JNA;
Zaplijeniti svu imovinu Federacije na svojim teritorijama;
Prekinuti svako snabdijevanje komandi, jedinica i ustanova JNA;
Upotrijebiti sva zakonita sredstva, ukljuujudi tabove, komande, jedinice i ustanove Teritorijalne
odbrane i organe za unutranje poslove, te pozvati dravljane obiju republika na zatitu i odbranu
demokratskog uredenja i suverenosti. Upotreba tih snaga i sredstava je dogovorena i usklaena i
podrazumjeva meusobnu pomod;
Nadleni pravosudni organi u republikama pokrenut de sudski postupak zbog ratnih zloina protiv svih
pripadnika Armije, koji de sudjelovati u nasilnim akcijama protiv organa vlasti i dravljana republika
Slovenije i Hrvatske (Globus, specijalno izdanje, Zagreb, 11. veljae 1991.)
Dokument su 20. sijenja 1991. potpisali ministri Martin pegelj, Josip Boljkovac, Janez Jana i Igor
Bavar.
Uprkos ovom ugovoru, Hrvati juna i jula nisu bili spremni da uu u rat i nijednim potezom nisu
pomogli Sloveniji imali su rat kod kude.
2. Na novonastale dramatine dogaaje u vidu proglasa odgovorio je general Marko Negovanovid, lan
taba Vrhovne komande, tada pomodnik za politiki rad u SSNO.
Evo proglasa u cjelini:
Graani Jugoslavije,
Obradam vam se kao lan taba Vrhovne komande Oruanih snaga SFRJ, koji se ovih dana nalazi u
stalnom zasedanju.
Situacija u zemlji je dramatina. Preti raspad Jugoslavije. Vode se estoki meunarodni sukobi, a na
pomolu su i novi. Na poetku smo graanskog rata.
Jugoslovenska narodna armija ved godinama ukazuje na neminovnosti takvog razvoja dogaaja ako se

ne stane na put politici svrenog ina i jednostranog razgraivanja jugoslovenske drave, bezakonju i
anarhiji. inili smo i inimo sve to je u naoj modi da se obezbede uslovi za miran, demokratski i legalan
rasplet jugoslovenske krize. Na alost, umesto toga, pribeglo se i primeni sile radi ostvarenja
jednostranih odluka kojima se razbijaju teritorijalna celokupnost i suverenitet Jugoslavije.
Protiv jedinica Jugoslovenske narodne armije, koje su na teritoriji Republike Slovenije izvravale svoje
ustavne obaveze u obezbedivanju granice i teritorijalne celokupnosti zemlje, vodi se rat. To se ini na
prljav, surov i podmukao nain.
Dogovoreni prekid vatre se ne potuje. Dok se jedinice JNA uzdravaju od primene sile kojom raspolau,
otvarajudi vatru samo u samoodbrani i krajnjoj nudi, nastavljaju se, uz svakovrsne prevare, ak i najviih
rukovodilaca Republike Stovenije, bezoni napadi na jedinice, vojne objekte, pripadnike Armije i lanove
njihovih porodica.
Istovremeno se na teritoriji Republike Hrvatske privodi kraju opta mobilizacija svih oruanih sastava.
Veeras je tab Vrhovne komande oruanih snaga uputio poslednji zahtev predsedniku i Vladi Republike
Slovenije, ijim ispunjenjem se otvara mogudnost za prekid oruanih sukoba. Ako rukovodstvo Republike
Slovenije ne ispuni postavljene zahteve, ija je sutina u obezbeivanju bezuslovnog prekida vatre i
stvaranju normalnih uslova za ivot i rad Armije, tab Vrhovne komande naredide preduzimanje mera u
skladu sa situacijom u zemlji, ukljuujudi maksimalno podizanje borbene gotovosti i potrebne
mobilizacijske radnje i odlune vojne mere.
tab Vrhovne komande poziva sve graane i patriotske snage da se suprotstave guranju zemlje i naih
naroda u svekoliku katastrofu.
Kasniji dogaaji su pokazali da ni ova pretnja nije spreila svekoliku katastrofu.
Za jugoslavensku dravu armijski vrh snosi veliku odgovornost,
mada je glavni krivac srpsko vostvo sa S. Miloevidem, i F.Tuman
zbog odnosa prema Srbima u Hrvatskoj.
(General-pukovnik Stane Potoar)
TA O JNA I NJENOJ ULOZI PIE GENERAL-PUKOVNIK STANE POTOAR*)
*)Naelnik Generaltaba JNA od 1972-1979.
Iz knjige Zvestoba (Vjernost, Ljubljana, 1994) izabrao sam nekoliko ocjena o JNA, o uzrocima njenog
raspada, sporovima JNA sa Slovenijom, o ratu u Sloveniji, ocjenjujudi da je to to je napisao potena i
iskrena ispovijest.
Potoar u svojoj Vjernosti ne politizira i ne filozofira. Jugoslaviji i JNA bio je vjeran do tada dok je

vjerovao da jedna i druga ive u skladu sa zajednikim dogovorima i zakonima. Potoar je u prvom redu
vojnik. Bio je kaplar u Kraljevoj gardi 1940. i 1941. Partizan, od komesara ete do komandanta 9. korpusa
1941. do 1945, komandant 23. srpske divizije, komandant odreda u zoni B, komandant makedonske
divizije u Kumanovu, naelnik taba skopskog podruja, komandant mariborskog podruja, pomodnik i
komandant VII armije u Sarajevu, komandant IX armije u Ljubljani, da bi bogatu vojniku karijeru zavrio
kao naelnik Generaltaba od 1972. do 1979. U Beogradu je radio, ukljuujudi vojno kolovanje, preko
devet godina.
Ocjenjujudi rat u Sloveniji, on pie (Zvestoba, str. 183): To nije bio pravi rat. Da je JNA djelovala kako
je mogla, ishod konflikta bio bi drugaiji. Ocjenjuje da slovenake odbrambene snage tada nisu bile
dovoljno sposobne da se odupru frontalnom napadu. Zahvalan je svima onima koji su na strani JNA
sabotirali njeno pravo borbeno djelovanje. Ocjenjuje da je svako kod ljudstva JNA brzo opazio
potpuno razoarenje i pad morala. U slovenakoj Teritorijalnoj odbrani bilo je obratno, branila je svoju
zemlju i nezavisnost, na to je psiholoki bila pripremljena. JNA je potcjenjivala nau odlunost i nisu
raunali da demo se suprotstaviti. Tu je iznenaenje i demoralizacija.
O nacionalnim armijama i paravojnim formacijama Potoar pie (str. 186): U republikim
rukovodstvima se nije razmiljalo o uvoenju nacionalne armije i paravojnih formacija. Teritorijalna
odbrana se razvijala u sastavu odbrambenog sistema Jugoslavije. O odnosu Ljubiida, Mamule i
Kadijevida prema Teritorijalnoj odbrani biljei: Kod Ljubiida je bilo nekakve ljubomore u vezi sa
uspjenim razvojem Teritorijalne odbrane, a dolaskom Mamule i Kadijevida je armijski vrh poeo raditi
na smanjivanju samostalnosti Teritorijalne odbrane. Pokuaj neutralizacije Teritorijalne odbrane,
posebno kod oduzimanja oruja je bio prikriven reorganizacijom same JNA. U cjelini, reorganizacija
JNA je snano smanjila uticaj TO. Rasformiranje armija, uvoenje korpusa nije bilo strateka ni
organizacijska potreba. To je napravljeno planski da bi razbili raniji sistem u kojem je svaka republika
imala nekakvu svoju vojsku. Slovenaki generali su bili odluno protiv reorganizacije. O tome su
raspravljali sa Kadijevidem. Razumjeli smo je kao potpunu reviziju sistema optenarodne odbrane.
Slovenako rukovodstvo i Popit, kao lan Predsjednitva Slovenije, se tome neposredno opirao.
O odgovornosti Mamule, Kadijevida i Adida, Potoar pie: Najmanje, to je sigurno, je osuda naroda. Te
su osude gore od osuda pred sudom, kada te odbaci vlastiti narod. Mamula, Kadijevid i Adid su bili
obini zagrienici. Po svemu sudedi, postavljali su se iznad Predsjednitva drave (Potoar, str. 196)
O tri strategije oruane borbe Potoar konstatuje: U prvom izdanju (1976) uloga oruanih snaga
opredjeljena je samo za sluaj spoljne agresije, a po mojem odlasku (1983), izalo je drugo izdanje
strategije - u kojoj je JNA opredeljena za borbu protiv spoljnjeg napadaa, a Teritorijalna odbrana
alternativno i za odravanje javnog reda i mira, po ukazu dravnog Predsjednitva. U tredem izdanju
(1987), u cjelom poglavlju JNA i oruane snage u cjelini opredeljuju se za upotrebu i u kriznim
situacijama, to znai u unutranjem ivotu zemlje. Potoar na kraju izvodi zakljuak: Tu evoluciju
uloge oruanih snaga su izveli oni kojima je smetala Teritorijalna odbrana i koncept optenarodne
odbrane, pa su to eljeli u cjelini podrediti samom armijskom vrhu (Potoar, str. 198)

U nastavku svojih kazivanja, Potoar se vrada na mali-veliki rat u Sloveniji, i sa nekoliko sljededih
konstatacija: JNA nije bila vojniki poraena, nego je doivela moralni rastroj i nacionalno raslojavanje.
Strateki je doslovce iznenaena. Teritorijalna odbrana se branila i to joj je davalo moralnu snagu,
JNA je napadala neto na ta nije imala pravo, a niti je bila struno i politiki pripremljena. Neki kadrovi
u JNA su djelovali defanzivno.
Za Kadijevidevu knjigu Potoar kae: Iz knjige se vidi da je JNA imala u planu zauzimanje Slovenije.
Kuan i Drnovek su odigrali neprocjenjivu ulogu, jer su trezno ocjenili poloaj, uspjeno umirili armijski
vrh da nije realizovao pakleni plan. Teritorijalnoj odbrani i miliciji Slovenije odaje puno priznanje za
odluan otpor. JNA je iz Slovenije odlazila tri mjeseca (od 26. juna do 26. oktobra 1991) i otila je
sporazumno, planski i pod meunarodnom kontrolom (Potoar, str. 200)
Na kraju svog kazivanja, Potoar je jo napisao: Najvanije je da se konflikt s JNA za Sloveniju zavrio
bez teih rtava i posljedica. I jo jedan za Potoara vaan podatak: Tito je bio da 25% regruta slui u
republikama, Ljubiid je to smanjio na 15%, Mamula na 9%, a Kadijevid je htio na 0%.
U armijski vrh su se posljednjih nekoliko godina popeli novi, ambiciozni, nezreli i premalo osposobljeni
ljudi. Armijski vrh nije shvatao promjene u dravi, a morali su se prilagoavati. Da su ili tim putem,
mogli su lako spreiti jugoslovensku dramu i zato armijski vrh snosi za sadanje stanje veliku
odgovornost, mada je glavni krivac srpsko vostvo sa Slobodanom Miloevidem na elu, a Franjo
Tuman ima veliki dio odgovornosti, jer nije smio tako postupati sa Srbima u Hrvatskoj.
Potoar kae: Na sva naa upozorenja JNA je odgovarala cinino i da promjene naopako razumijemo.
Besramnost Kadijevida se otkrila u aljenju to JNA nije bombardovala Sloveniju i bacila je na koljena.
Kad je saznao da je Kadijevid predvien za ministra odbrane, kae: Izrazio sam rezervu, jer on nije imao
karakterne osobine za to mjesto. To isto miljenje sam imao i o B. Mamuli.
NAELNIK KABINETA VELJKA KADIJEVIDA GENERAL DR VUK OBRADOVID O VOJNOJ AKCIJI JNA U
SLOVENIJI
(Danas, juna 1997 ekskluzivno)
Predloio sam da se uputi sledede pismo Predsednitvu SFRJ, Predsedniku Saveznog izvrnog veda,
Predsedniku Predsednitva Republike Slovenije, Predsedniku vlade Republike Slovenije:
tab Vrhovne komande oruanih snaga SFRJ saznao je preko sredstava javnog informisanja da je
rukovodstvo Republike Slovenije odbacilo zahtev taba od 29. juna 1991. godine, iji je osnovni smisao
bio u obezbeivanju bezuslovnog prekida vatre i stvaranju elementarnih uslova za ivot i rad jedinica
Jugoslovenske narodne armije na teritoriji Republike Slovenije. Razmatrajudi nastalu situaciju i mogude
posledice tog krajnje nerazumnog ina, tab Vrhovne komande je odluio:
1. Da jedinice Ratnog vazduhoplovstva i protivvazdune odbrane odmah izvre masovni avio-udar po

ciljevima na teritoriji Republike Slovenije koji imaju vojni karakter, s osnovnim ciljem da se umanje
mogudnosti daljih beskrupuloznih i podmuklih napada na jedinice Jugoslovenske narodne armije.
2. Da se, ukoliko se i posle toga nastavi sa napadima na jedinice Jugoslovenske narodne armije, izvri
masovni avio-udar po vitalnim institucijama Republike Slovenije, ukljuujudi i objekte koje koristi
rukovodstvo Republike Slovenije.
3. Da se, ukoliko se i posle toga ne prihvate zahtevi taba Vrhovne komande od 29. juna 1991. godine, u
odreenim vremenskim intervalima nastavi sa avio-udarima po vojnim i drugim ciljevima od posebnog
znaaja za Republiku Sloveniju.
4. Da se pripreme i na podruje Republike Slovenije upute pojaanja kopnenih snaga radi pruanja
pomodi blokiranim i ugroenim jedinicama Jugoslovenske narodne armije. tab Vrhovne komande
oruanih snaga predoava rukovodstvu Republike Slovenije da de na svaki eventualni in odmazde
prema zarobljenim i drugim pripadnicima Jugoslovenske narodne armije uzvratiti rigoroznim vojnim i
drugim merama slinog karaktera. O ovome de tab Vrhovne komande oruanih snaga obavestiti i
domadu i stranu javnost s uverenjem da de se predviene mere shvatiti kao in iji je iskljuivi cilj da se
zatite ugroeni ivoti ljudi i vinovnici besomunih napada na JNA primoraju na prekid vatre na kome
insistira ne samo jugoslovenska ved i evropska i svetska javnost.
Naelnik taba Vrhovne komande oruanih snaga SFRJ
Savezni sekretar za narodnu odbranu
General armije Veljko Kadijevid

Moj gornji predlog nije prihvaden ali je 2. jula 1991. godine Armija preduzela odlunu akciju u Sloveniji.
Prema svim informacijama kojima smo raspolagali, slovenako rukovodstvo je, prvi put suoeno s
odlunim dejstvom JNA, bilo na putu da prihvati kapitulaciju. Trebalo je samo nastaviti jo sat-dva sa
efikasnim udarima. Oekujudi taj uveliko nagoveteni trenutak (pojedinci u slovenakom rukovodstvu su
govorili: ta de nam samostalnost Slovenije ako nam Ljubljana bude poruena), svi u Kabinetu saveznog
sekretara za narodnu odbranu bili smo na nogama. U kancelariji Kadijevidevog sekretara i autanta
naao se i penzionisani general Perica Vuetid. Sav ozaren, prosto je poskakivao i molio: Samo nastavite,
nastavite, ne verujte njihovim obedanjima i molbama! Mene je upravo tada iz Zagreba pozvao general
Ciril Zabret, ondanji zamenik komandanta Pete vojne oblasti generala Konrada Koleka. Sav uspanien i
bitno povienim tonom, prosto urliudi, traio je da se odmah prestane sa avio-udarima. Neprekidno je
ponavljao: ta to radite, jeste li ludi? A na moje pitanje: Zato Slovenci tako postupaju prema
pripadnicima JNA i zato nas napadaju?, odgovorio je da su oni spremni da odmah prestanu sa
napadima. Bio je to muan razgovor dvojice dotadanjih kolega ije su razlike u gledanjima na dogaaje
tog dana nedvosmisleno ukazivale i na neizleivo produbljivanje raskola u tadanjem armijskom kadru.
Na alost, general Kadijevid je podlegao pritiscima amerikog ambasadora Vorena Zimermana,
predsednika Saveznog izvrnog veda Ante Markovida i drugih koji su toga dana sa njim razgovarali.

Prihvatio je ponueno primirje i tako dozvolio da Armija jo jednom bude prevarena.

U nastavku, objavljujem izjavu koju je general Adid dao 2. jula 1991. godine i u ijoj sam pripremi
neposredno uestvovao. inim to jer je izjava izraavala stanovite najvedeg dela oficirskog kadra koje je,
na nesredu, bilo iznevereno:
Graani Jugoslavije, asni ljudi i patrioti, obradam vam se u ovim izuzetno tekim i dramatinim
trenucima za nau zemlju sa namerom da prenesem nekoliko ocena i poruka taba Vrhovne komande.
Svima je poznato na kakav su zadatak jedinice JNA krenule pre nekoliko dana u Sloveniji. U skladu sa
Ustavom i odlukama najviih organa vlasti ove zemlje, poli smo da uspostavimo, politikom svrenog
ina i jednostranim postupcima, narueni reim na granici Jugoslavije. Tako ogranieni cilj i zadatak, i
pored mnogobrojnih prepreka i otpora, izvrili smo za neto vie od 24 sata. Odmah nakon toga javno
smo saoptili da prekidamo pokrete. To je rukovodstvo Slovenije iskoristilo, prekrilo dogovoreni prekid
vatre i sa 36.000 naoruanih ljudi krenulo u sveopte, besomune i najprljavije napade na sve to je
nosilo uniformu i oznake JNA i to ima bilo kakve veze sa njom. Niko u Armiji nije mogao da shvati da se
sukobljava sa onima koji Jugoslaviju i Jugoslovensku narodnu armiju mrze iz dna due. Decenijama
vaspitavani u duhu jugoslovenstva, nismo mogli da poverujemo da se toliko zla i mrnje moe skupiti na
jednom mestu i ispoljiti u takvim oblicima. Podmukli su i bezobzirni. Postupaju na najbrutalniji nain. Ne
tede nikoga, pa ak ni maloletnu decu, ene i svoje dojueranje susede.
Rukovodstvo Slovenije sluilo se i slui najgnusnijim trikovima i prevarama. Istovremeno su nam savezne
vlasti pravile stalne smetnje traedi da se pregovara dok oni svim sredstvima napadaju. Bilo je izdaje u
naim redovima, najvie meu Slovencima. I to ne male izdaje. Pojedinci su predavali ak i cele jedinice.
Prieljkivali su ponavljanje 1941. godine. Pale su i mnoge rtve. tab Vrhovne komande i svi pripadnici
Armije duboko ale za svojim poginulim drugovima i dele bol njihovih najbliih. Snano nas peku rane
naih saboraca. Nosim i lino tragino iskustvo o tome ta znai gubitak najmilijih. Na alost, nama je
nametnut rat za odbranu zemlje. Prema tome, mi smo rat morali prihvatiti, jer alternativa predaja i
izdaja za nas ne postoji. Poto svaki rat trai rtve, one su i u ovom neizbene. Trudidemo se da rat na
koji smo primorani traje to krade. Teko smo ovo podneli, ali smo se oporavili i prilagodili. Nestale su
mnoge iluzije. Izvrili smo nune kadrovske promene i okrepili svoje snage. Na nove napade danas smo
uzvratili estoko. inimo sve za zatitu ivota i dostojanstvo pripadnika JNA. Primorademo protivnika da
potuje prekid vatre i prestane sa arogantnim nastupanjem. Nadi demo i one koji se sada skrivaju u
svojim jazbinama. Podvalama i mrnjom se ne pobeuje. Ostvaridemo kontrolu i stvari dovesti do kraja.
Uskoro de se javnosti obratiti i naelnik taba Vrhovne komande general - armije Veljko Kadijevid.

Koncept pisma iz 1991, objavljen est godina kasnije, dokument je koji svjedoi o tadanjim namjerama
Veljka Kadijevida, upravo u duhu njegove pretnje: Slovenci, previe se igrate, sada demo vam pokazati!
Logian je, naime, zakljuak da naelnik Kadijevidevog kabineta general Vuk Obradovid poznaje te
namjere te da, u skladu s njima a najvjerovatnije i po direktnom nalogu, pie koncept ovog pisma. Posao
mu je utoliko laki to i sam razmilja u okvirima efove zamisli i opredjeljenja a to potvruje izraavajudi
aljenje to jo sat-dva nije nastavljeno sa efikasnim udarima. Tee je povjerovati da je Obradovid

koncept pisao po svom nahoenju, odnosno da je rije o njegovoj samostalnoj inicijativi. Stvar je suvie
ozbiljna da se, podrazumjevajudi pravila vojnike subordinacije, tako neto predlae bez prethodnog
nareenja ili saglasnosti vieg po inu i funkciji. ak ako se imaju u vidu i kasnije objavljena zapaanja
nekih uesnika u tadanjim aktivnostima taba Vrhovne komande da se Vuk Obradovid nije ponaao
samo kao potinjeni ved i kao zastupnik stavova nekih spoljnih autoriteta.
Nezavisno od toga, teko je, meutim, povjerovati Obradovidevoj tvrdnji da je general Kadijevid
podlegao pritiscima amerikog ambasadora Vorena Zimermana, predsednika Saveznog izvrnog veda
Ante Markovida i drugih koji su toga dana s njim razgovarali. Da je njih uvaavao, ne bi se ni upustio u
ratnu avanturu kojom je faktiki razbijena SFRJ. Presudilo je prvenstveno priklanjanje Miloevidevom (i
Jovidevom) stavu da Sloveniju treba iskljuiti i tako suziti front kako bi se pitanje Jugoslavije razrjeavalo
na nivou srpsko-hrvatskih razgraniavanja, razraunavanja i pogodbi njihovih vrhovnika na raun tredih.
U prilog ovoj pretpostavci idu i Kadijevideve rijei: Neka Slovenija ide, ali Hrvatska i BiH ne mogu i to
JNA nede dozvoliti. Kada ih je izgovorio, ved je bio otpisao Sloveniju, a u pogledu Hrvatske i BiH ispoljio
je svoju poznatu samouvjerenost bez realnog pokrida.
Sve ove raunice, razumije se, bile su apsolutno pogrene i u odnosu na dravu, i u odnosu na JNA. Kao
to bez bilo koje svoje federalne jedinice SFRJ vie nije bila SFRJ, tako je i JNA prestala da bude JNA im
se, voljom svog vrha, opredjelila samo za jedan narod, jednu saveznu jedinicu (Srbija i Crna Gora su tada
bile dva oka u istoj glavi), jednog nacionalnog politikog lidera; odbacivanjem jednog od ravnopravnih
dijelova federacije, to je prestala da bude armija spremna i sposobna da brani interese do tada
zajednike drave.
Ratom u Sloveniji propale su sve teorije da
JNA brani granicu i ustavno ureenje SFRJ
ZAKLJUNA RAZMATRANJA O RATU U SLOVENIJI
Iz analize dogaaja i rata u Sloveniji, moglo bi se izvudi vie zakljuaka:
Mada su prve oruane borbe poele u Hrvatskoj (srpsko-hrvatskim sporom i balvan revolucijom) 1990.
direktnije vojno angaovanje JNA i sukob dvije strane (JNA i TO) poinje u Sloveniji juna 1991. i to
neposredno poslije slovenake deklaracije o nezavisnosti. U ratnom sukobu na jednoj strani su se nale
motomehanizovane jedinice JNA iz Hrvatske, jedinice JNA locirane u Sloveniji, avijacija JNA i snage SUP-a
i carine iz federacije, a na drugoj strani, snage TO Slovenije, milicija Slovenije i unutranji otpor
Slovenaca koji su bili u jedinicama JNA.
Bilo je pokuaja i mjera meunarodnih snaga i domadih akcija, koje su imale za cilj da ne doe do rata,
ali oni nisu uspjeli. Teko je dodi do podataka o pripremama za rat u Sloveniji. Rekonstrukcijom nekih
dogaaja moglo bi se zakljuiti da se maja 1990. godine JNA sprema da sprei procese razdruivanja i da
je ofanzivno usmjerena.

 Sa vojno-strunog aspekta izgleda da je prvi cilj JNA bio dostidi liniju Maribor, Celje, Vrhnika, Seana,
a drugi cilj je bio desant na Trojane, Ljubljansku dolinu i Postojnska vrata, koji de omoguditi uvoenje
drugog eelona i desante na granice.
Za realizaciju ovih ciljeva, JNA angauje snage iz Hrvatske. Na pravcu Varadin-Maribor djelove 32.
varadinskog korpusa, na pravcu Zagreb-Novo Mesto i Karlovac-Metljika djelove 10. zagrebakog
korpusa, a na pravcu Gorski Kotar-Koevje i Rijeka i Ilirska Bistrica-Seana djelove 13. rijekog korpusa.
Prema nekim izvorima, bile su predviene i snage Vojno-pomorskog sektora Pula ka Kopru, II eelon i
rezerva (dva bataljona vazduno-desantne peadije) i snage avijacije za podrku kopnenim jedinicama i
za bombardovanje Nanosa, Krvavca, Boa, Kuma, atea i Dravograda (TV i radio sistemi).
Pored snaga iz V vojne oblasti angaovano je jo 461 milicioner iz brigade saveznog SUP-a i 272 savezna
carinika, tj. ukupno 2.722 ljudi. Angaovano je oko 15% potencijala RV i PVO iz 5. VAK-a. (Ove podatke
biljei pukovnik dr Vaso Predojevid, tada u Komandi 5. VO).
JNA je prela hrvatsko-slovenaku granicu, htjela je da uspostavi kontrolu granice prema Austriji i
Italiji, da odsjee Sloveniju, da uzme aerodrome i uspostavi status kvo.
TO Slovenije je planirala da zajedno sa milicijom ostane na granici, blokira puteve prema graninim
prelazima i gradovima, da sprei nadirude kolone, blokira jedinice JNA u garnizonima u unutranjosti
Slovenije, a potom, da u ovoj fazi povede pregovore da JNA napusti teritoriju Slovenije.
Vie je faktora koji su uticali da G promjeni odluku, a prvi je poraz koji su doivjeli. Kada JNA nije
uspjelo da realizuje svoj cilj, onda su se nametnule dvije mogudnosti - pregovori i spasavanje jedinica ili
produetak sukoba, rtvujudi jedinice u garnizonima prije dolaska pojaanja. U stvari, dolo je do
strategijske paralize u armijskom vrhu kada Generaltab JNA mjenja svoje inicijalne ciljeve i zadovoljava
se s onim to se da sauvati. Izgleda da je Generaltab bio iznenaen otporom i nainom otpora, a bio je
ubjeen da de zatvaranjem granice i demonstracijom vojne sile modi pokoriti Sloveniju.
Ovako planirana i realizovana operacija je, sa stanovita tehnologije izvoenja, velika improvizacija, a
neuspjeh se kasnije opravdavao uzdravanjem od upotrebe teke tehnike, pomanjkanjem logistike
podrke i drugim pokuajima opravdavanja sopstvenih greaka.
Jedinice JNA orijentisane prema Kozini nosile su naziv Savezna Federalna Republika Jugoslavija ime je
zamjenjen naziv Socijalistika (general ad u listu Nacional 19.3.1998).
Politiki, ovaj desetodnevni rat je nastavak tvrdog insistiranja da se Slovenija istjera iz Jugoslavije,
raunajudi i na to da de Slovenci to iskoristiti za razdruivanje. Armijski vrh ili njegov dio rtvuje i dio
jedinica JNA iz Hrvatske za taj cilj, za kompromitovanje SIV-a, za obaranje Kuana i nove vlade, za
stvaranje povoljnijih uslova za nastavak rata u Hrvatskoj i Bosni.
Ratom u Sloveniji JNA se potukla sa TO, milicijom i naoruanim graanima Slovenije, koji su u

koncepciji optenarodne odbrane i drutvene samozatite bili saveznici i dio oruanih snaga SFRJ. Kakva
tragedija, kakvo infantilno ponaanje dela armijskog vrha! Po mnogim informacijama, JNA se kolebala
oko napada na Sloveniju. Bila je u vlastitom procjepu. Logika vojnog vrha se izgleda svodila na to sa
Slovenijom konflikt (mali rat). U redu je ako se to dobro zavri i rjei brzom akcijom, ali se rat irih
razmjera ne isplati, jer Slovenija u cjeloj strategiji prestaje da bude prvi cilj JNA, ved su to Hrvatska i
Bosna, tj. krajevi sa mjeanim stanovnitvom. I im je pruen otpor, pala je odluka o povlaenju.
Upad u Sloveniju predstavlja povredu hrvatsko-slovenake granice, a povlaenje JNA iz Slovenije je de
facto promjena spoljnih granica SFRJ, a kada je do takvih povreda granice dolo, onda su i sve druge
granice nazvane administrativnim i postale nesigurne.
I dok su snage JNA i cjela operacija improvizovane, TO Slovenije i milicija, mada manje po obimu, nisu
bile zanemarljive. Struktura, raspored i volja za otporom bili su takvi da brza pobjeda napadaa, za 7-8
dana, nije bila realno moguda. im je JNA napala, postala je cilj sama sebi i sa veoma ranjivom
infrastrukturom. Nije mogla realizovati ciljeve, a bojala se, opravdano, i partizanskog rata, do ega bi
dolo i da je napala sa vedim snagama i pokrila vedi deo Slovenije. Meunarodni faktor i sada i u drugoj
prilici, bio bi na strani Slovenije.
Jedinice JNA koje su dolazile iz Hrvatske i one u Sloveniji, bile su vienacionalne i kao takve su se po
unutranjoj logici morale raspasti u prvim konfliktima, to se i dogodilo. JNA naputaju Slovenci, a onda i
drugi i tako ona gubi jugoslovenski karakter.
Ratom u Sloveniji propale su sve teorije da JNA brani granice i ustavno ureenje SFRJ. Ovim ratom
Predsjednitvo SFRJ, kao Vrhovna komanda, SIV kao vlada, i SSNO kao tab Vrhovne komande su izgubili
stvarni i svaki smisao. Poslije avanturistikog pohoda armijskom vrhu izgleda da je postalo jasno da je
Predsjednitvo SFRJ paralizovano, da reafirmacija SK PJ nije moguda, da mobilizacija ne uspjeva, da ne
mogu zavesti sami vanredno stanje, jer to nije htjelo ni srpsko ni crnogorsko rukovodstvo, pa se zbog
svega toga odluio na povlaenje, a JNA poinje da igra novu izmjenjenu ulogu, to de pokazati rat u
Hrvatskoj i BiH. Napad na austrijske konjuare i lakeje i alpske Hrvate je propao, ali je okirao vedinu
javnosti u Jugoslaviji i veliki broj vojnika i starjeina JNA, pogotovo kad su vidjeli da nisu napadnuti iz
Austrije i Italije, kako je nekima reeno. okirana je i meunarodna javnost.
U desetodnevnom ratu, prema izvjetaju Crvenog krsta Slovenije, ivote je izgubilo 65 ljudi - od toga 37
pripadnika JNA, 12 pripadnika TO i milicije, 6 civila i 10 stranaca. Ranjenih je bilo 330 - 146 iz JNA, 116 iz
TO i 28 iz milicije. Zarobljenih je bilo 3.230 pripadnika JNA i Savezne policije. Ovo su do sada jedini
prebrojani i javno objavljeni gubici u cjelom besmislenom ratu-ratovima.
JNA u Sloveniji formalno nije bila okupatorska, ali je poetni plan bio paklen. To se vidi iz Kadijevideve
knjige, a najvedi bezobrazluk se otkriva u alosti to JNA nije tukla Sloveniju i spustila je na koljena.
Armijski vrh nije vodio rauna o nekoliko znaajnih injenica - o nacionalnoj samosvijesti homogenog
stanovnitva, o odlunosti vedine politikih stranaka kada je u pitanju nacionalni i strategijski cilj, o

injenici da Slovenija nije imala konflikata sa etiri susjeda (Italija, Austrija, Maarska i Hrvatska) i da je
poslije razoruanja vedeg dela TO Slovenije poelo obrazovanje novih jedinica TO na bazi prostorne
strukture TO, o sauvanoj i dobro organizovanoj miliciji, u kojoj je ak oko desetak procenata bilo
neslovenaca.
Za predstojedi oruani sukob bilo je pripremljeno preko 15.000 pripadnika TO, preko 8.000 milicije, a u
rezervi preko 20.000 iz TO, 2.000 iz milicije i 5.000 lovaca. Nije se vodilo rauna o tome da je moralna
pripremljenost JNA bila slabija od moralne pripremljenosti slovenake TO i milicije.
Poraz u Sloveniji jo vie je zaotrio svakodnevne sukobe nepomirljivih politikih struktura, nastalih
poslije izbornih pobjeda DEMOS-a, HDZ-a, SDA-e i SPS. JNA je, svojim iskljuivim opredjeljenjem za
makar krnji federalizam i monolitni centralizam, odbacila pacifikatorsku i posredniku ulogu, pa je
preuzela na sebe jo neposredniju kontraproduktivnu ulogu, postavi bezrezervni nosilac militantnog
velikosrpskog unitarizma. Upravo zbog toga, tab Vrhovne komande se ne miri sa surovim vojnim,
politikim i strategijskim porazom, pa de i dalje ostati vjeran odbrani tekovina AVNOJ-a, oko kojih ne
moe biti pogaanja (Dokumenta za 9. konferenciju organizacije SKJ u JNA). Zato de ista komanda
donijeti odluku o povlaenju snaga iz Slovenije i izvriti pregrupisavanje trupa u Hrvatskoj i BiH na
srpske teritorije (Miroslav Hadid, nd).
Zato se i gdje se povukla JNA iz Slovenije? Za to ima vie razloga. Nije oekivala takav otpor i razvoj
dogaaja, velik broj vojnika i starjeina se predao, a nemiri u Hrvatskoj i Bosni su se povedavali, pa se
tako irio front njenog angaovanja. I Kadijevid pie o tome da za sve to nema ljudi - ive sile. Djelovi osnovne snage JNA, povuene su: tab i pritapske jedinice 14. korpusa u Doboj, djelovi 1. tenkovske
brigade i PVO brigade u Banja Luku, djelovi planinske brigade u Pljevlja, motorizovana brigada iz
Postojne u Derventu i Doboj, tab 31. korpusa u Tuzlu, PT brigada iz Ptuja u Erdut, motorizovana brigada
iz Maribora u Valjevo. Povlaenje je protumaeno kao premjetaj i taktiki potez, kako bi se dobilo na
vremenu i smanjili gubici. Povlaenje je poelo poslije Brionske deklaracije (7. jula 1991), a zavreno je
15. oktobra 1991. iz Kopra. U Bosni su i nestala oba korpusa - (14 i 31).
Odlazak JNA iz Slovenije sa manje rtava i posebno iz Makedonije (kasnije), pokazuje da je bilo mogude i
nevojniko rjeavanje problema, ak i ako ima konflikata.
Do ovog rata Slovenija je zastupala konfederalnu ideju, a poslije, separacija uz mir postaje
dominirajuda ne samo u Sloveniji, ved i u Hrvatskoj. Dakle, 1990. godina je bila godina u kojoj je nastupio
momenat da se Jugoslavija brzo reorganizuje u organizaciju suverenih republika. Srbija je odbila taj
predlog, a SAD i EZ su pogreile to to nisu vrde podrale. Prije ovog rata, slovenaki interes nije bio da
JNA ode iz Slovenije. Prvi interes je bio suverena i samostalna drava u okviru konfederalne Jugoslavije.
Slovenija je bila potcjenjena od aktuelne jugoslovenske vojne i dravne srpske politike. Oekivali su da
de Slovenci pristati na svako rjeenje. Potcjenili su Kuana i Stanovnika, Drnoveka i druge tadanje
lidere, uprkos njihovoj fleksibilnosti i smislu za saradnju.

 Poetne pregovore za prekid borbi iz Federacije vode A. Markovid i generali Stane Brovet i Mido Duid.
Nema nikog iz Predsjednitva SFRJ, ni V. Kadijevida ni B. Adida. Poto ne ide sve po planu, 29. juna
Kadijevid trai kapitulaciju, a 30. juna A. Markovid izjavljuje da nema uticaja na Kadijevida i Graanina i
priznaje da je JNA dobila formalno pokride za rat u Sloveniji.
Meunarodni pritisak na obe strane je jak i 7. jula 1991. Mesid, Jovid, Markovid, Lonar i Kostid, a iz VK
samo Brovet, s jedne strane, a Kuan, Rupel, Buar i Peterle, s druge strane, potpisuju Brionski
sporazum. Od meunarodnog faktora tu je Van den Bruk. Sporazum je verificirala Skuptina Slovenije.
Slovenija se relativno dugo psiholoki pripremala za razlaz. Poto je vidjela i ocjenila ta se sprema, i sa
tog stanovita, bila je u najpovoljnijem poloaju. Ali, Jugoslavija se nije raspala samo zbog Slovenije i
pored razlika i suprotnosti. Jugoslaviju, ak, nije razorio ni pad sistema. Jugoslaviju su razruili
revanistiki nacionalizmi, od kojih su srpski i hrvatski bili najagresivniji. U politikom smislu, demontaa
SFRJ poinje onog asa kad je reeno da svi Srbi treba da ive u jednoj dravi.
injenica je da je za razreavanje jugoslavenske krize nuena konfederacija, najpre od Slovenije i
Makedonije, pa i od Hrvata. To je odbio Slobodan Miloevid, govoredi ak da je ta ponuda lana. Da su
Srbi to prihvatili, ne bi dolo do rata ratova. Da nije bilo Tumanovog projekta - najprije ignorisanja
Srba u Hrvatskoj - izbacivanja iz Ustava, teorije o manjini itd, moda bi katastrofa bila izbjegnuta ili bar
smanjena.
Zato de Srbi i dalje optuivati Sloveniju i Hrvatsku zbog tzv. secesije, tvrdedi da su one uzrok ratu. A
Slovenci su postavljali pitanje zato poetna agresija JNA a faktiki agresija srpske vojske nije odmah
shvadena kao prava agresija. Poslije toga, osuuju se i Muslimani za raspad SFRJ. Po svemu sudedi,
Miloevid je raunao da de, ostane li Bosna u Jugoslaviji, ostati i Makedonija, a u toj varijanti Hrvatska bi
bila stavljena pred svren in. Kada je propala ta kombinacija (raunica), sav bijes stutio se na Bosnu.
Zar je onda mogude pronadi i rije opravdanja za usvojenu iroku matricu specijalnog rata, usmjerenu
prema kolektivnom unutranjem neprijatelju - bivim bratskim narodima? Plansko i uporno negativno
oslikavanje prolosti i bududnosti Slovenaca, Hrvata i Muslimana, sa kojima je srpski narod imao
uglavnom negativna, najede tragina iskustva (Politika, 13. decembra 1991), artikulisalo je, s jedne,
medijski rasprostranjeno miljenje o satanskim (Slovenci, Hrvati, Muslimani i Albanci), i sa druge
strane, o nebeskim narodima (Srbima i Crnogorcima). Na udaru satanizacije i obezvreivanja i prolosti
i sadanjosti naroda nesrpske koalicije, nale su se sve njihove vrijednosti, posebno
narodnooslobodilaki rat i odluke AVNOJ-a.
Slovenija je u ovom ratu djelovala organizovano, a njena TO i milicija su djelovale vjeto. Slovenaki
informativni rat je pobjedio, tenkovi JNA su bili bez dovoljne zatite, a blokirani garnizoni u Sloveniji se
nisu koristili ili su bili tako blokirani da ne mogu biti koriteni. U Sloveniji se esto traio odgovor na
pitanje zato je JNA 1991. godine ruila barikade u Sloveniji, a to nije inila sa barikadama oko Knina
godinu dana ranije. Vedina graana Slovenije, ukljuujudi i preko 100.000 neslovenaca koji u njoj ive,
radovala se konanom raspletu, a isto tako, to je doivljeno kao bolan rastanak federalne vojske i TO

Slovenije, koje su dobro saradivale skoro 50 godina i inile dve komponente oruanih snaga SFRJ. To to
se vladalo vazdunim prostorom i morem nije nita znailo za takav poduhvat. Ni za ovaj rat, a ni za
druge ratove, operativna osnovica nije bila sreena (sukobi u Hrvatskoj, priprema Hrvata protiv JNA,
nespremnost naroda da ratuju jedni protiv drugih itd).
Bila je to bruka za vojskovoe, pa onda i JNA, sa vojnog stanovita, zato to je rat u Sloveniji voen na
principu blickrige, to je voen u krivo vrijeme, na krivom mjestu i na krivi nain. JNA nije dobila
udarac samo od TO Slovenije, ved i od srpskih majki u zagrebakom Domu JNA, gdje je general .
Avramovid izloen psovkama i otrim zahtjevima da im vrati djecu.
Da li se htjelo zavoenje vojne uprave? Pitanje trai odgovor! Napad na Sloveniju je vie doprineo
njenom osamostaljenju i meunarodnom priznanju, nego to je Slovenija to, u prvo vrijeme, i traila.
Neuspjeh je logina posljedica takvog ratovanja, a traenje uzroka u nacionalno nepouzdanim
kadrovima je tanak argument.
Stavovi XI kongresa SK Slovenije - (nije prihvatljiva zamisao o Jugoslaviji kao proirenoj Srbiji,
nunost politikog pluralizma, zato nas optuuju za kontrarevoluciju?, Evropa zdaj, protiv
nametanja vanrednog stanja i logike antibirokratske revolucije, ideja demokratskog socijalizma itd.)
nisu uzimani u obzir. Nije se imala u vidu ni injenica da je Slovenija istorijski, objektivno, bila vie
okrenuta ka Zapadu, ali i da je puno uinila za stvaranje Kraljevine Jugoslavije i naroito Socijalistike
Federativne Jugoslavije od 1941. do 1991.
Pojava nekih novih politikih lidera desne orijentacije (Punik, Buar, Jana i drugi) i rezultati prvih
izbora u Sloveniji 1990. - DEMOS-ova privremena minimalna pobjeda za slovenaki parlament - nije
ozbiljno shvadena. ta vie, novopojavljeni lideri su manje napadani od ranijih - lijeve orijentacije
(Kuana, Drnoveka, Ribiida, Stanovnika i dr). Dogaaji su pokazali da Slovenija nije ono to iskazuju
njeni lideri, naroito ne oni poput Punika, Jane, Peterlea i njima slinih. Ni Hrvatska nije ono to govore
Tuman, Vukojevid, eks i dr. Kao to ni Srbija nije S. Miloevid, V. Drakovid, eelj i slini. Ni Bosna nije
Izetbegovid, Karadid. Boban... Nepriznavanje ili zakanjeno priznavanje nekih drutvenih realnosti
dovelo je JNA, ne uvjek njenom grekom, u poloaj da se koleba, stoji na mjestu i da se armijski vrh, u
odreenoj situaciji, osloni na pogrenu stranu.
Svjedok sam da je u Sloveniji NOR 1941-1945. i danas potovan, da se njeguju, potuju i slave tradicije
najsvjetlije stranice slovenake istorije uopde i posebno sa vojnog aspekta - kada su u antifaistikom
ratu stvoreni, u vrlo tekim uslovima, NOV i PO Slovenije pod glavnim tabom, korpusima, divizijama i
brigadama, ija se ratna obiljeja sredu i dananjih dana na prostorima diljem republike Slovenije.
Slovenaki komunisti su cjenili da se progres i njihova vodeda uloga moraju temeljiti na osvajanju novih
vrijednosti, to je dobro, a moda su prenaglaeno polazili od svojih, slovenakih uslova. Polazili su od
toga da je Slovenija razvijenija od drugih dijelova zemlje i da se na toj injenici kod njih razvilo trojako
javno miljenje o poziciji Slovenije u Jugoslaviji. Po jednim, Slovenija bi najbolje materijalno prolazila ako
bi bila samostalna drava; po drugima, ako ne bi uspjela izboriti dravnu samostalnost da bi onda bilo

poeljno da Slovenija bude konfederalna drava, jer joj i to obezbeuje visok stepen samostalnosti, i po
tredim, da je za Sloveniju najbolje da bude u jugoslovenskoj federaciji, ali da federacija bude moderno
ureena, po mjeri najrazvijenije Slovenije. Ovaj tredi stav slovenakih komunista de u procesu odbrane
od velikosrpskog hegemonizma evoluirati u zalaganje za konfederaciju, ime se elelo da se pored
ekonomskih prednosti, dobije i ustavno-zatitna funkcija od bilo kog i bilo ijeg hegemonizma. Zato
armijski vrh JNA nije uzimao u obzir bar jedno od tri javna miljenja o poziciji Slovenije u Jugoslaviji?
JNA nije smjela da sa Slovenijom zarati ak ni u sluaju da su Slovenci prihvatili secesiju pod geslom:
Nedemo s Jugoslavijom. Rat koji su odabrali Srbija i JNA odluio je, jednostavno reeno, da je za
Slovence Jugoslavija ostala istorijska prolost. Zato je JNA negirala plebiscitnu volju Slovenaca? Zato su
zaboravili ulogu Slovenije u narodno-oslobodilakom ratu 1941-1945? Zato su zaboravili da je istog
dana kada je Hitler posjetio Maribor, osnovana Osvobodilna fronta (28. aprila 1941)?
Da li rat u Sloveniji treba nazvati velikim ili malim, nije vano, ali se zna da je bio besmislen, i po redu druga drama u raspadu SFRJ. JNA je precjenila vlastite mogudnosti, zbog pogrene procjene nisu
oekivali otpor, a to znai potcjenili su narod. Tada se armijski vrh istrgao ispod kakve-takve civilne
kontrole Predsjednitva, SIV-a i Skuptine. To je izrazit primjer vojnike prepotencije koja se nije
pokazala samo ovdje.
Slovenci su pregovarali sa SSNO-om 28. juna 1991. (Kuan i Brovet), prije dolaska Evropske
pregovarake trojke u Zagreb, a Bavar i Jana razgovarali su sa Andrijom Raetom o tehnikoj realizaciji
primirja. Stipe Mesid, novi predsjedavajudi SFRJ, zahtjeva vradanje jedinica JNA u kasarne i nareuje
istragu o odgovornosti vojnog vrha. General Raeta izjavljuje da priznaje Mesida kao vrhovnog
komandanta oruanih snaga.
U isto vrijeme, Franjo Tuman smjenjuje Martina pegelja i 3. jula 1991. imenuje Dodana za ministra
vojske. Na pitanje: Zato Hrvati nisu zaustavljali kolone koje su ile u Sloveniju?, Dodan odgovara: Pa
mi ved godinu dana ratujemo s etnicima, a Tuman se ograduje izjavom da on nita ne moe, bez
obzira na hrvatsko-slovenaki sporazum o odbrani.
ta se dogodilo sa organizacijom oruanih snaga, sa tradicijom jedinica iz NOB-a i kakvu sudbinu su
doivjeli sjeverozapadno vojite i korpusi? Reorganizacijom JNA do 1990. godine rasformirana je
komanda 9. armije u Ljubljani, koja je nosila tradicije 9. slovenakog korpusa. Ukinute su divizije, meu
kojima i 14. proleterska divizija Boris Kidri. Formirana su dva korpusa, 14. u Ljubljani i 31. u Mariboru,
i stavljeni pod komandu Zagreba. U toj reorganizaciji nisu zadrane ni numeracije 7. i 9. slovenakog
korpusa iz NOR-a. Komandanti korpusa (etvorica) su po nacionalnosti Srbi. Ostaci 14. i 31. korpusa,
poslije rata u Sloveniji, Brionskim dogovorom povueni su u Bosnu, istonu Slavoniju i Srbiju, gdje su vrlo
brzo i definitivno nestali. U Sloveniji je ostala TO Slovenije, kasnije preimenovana u Slovenaku vojsku.
Pripisivanje krivice Sloveniji za rat ratove u Jugoslaviji je, najblae reeno, neosnovano. Rat u Sloveniji
je predstavljao sveopti otpor slovenake odlunosti i jedinstva borake organizacije, spretnu
kombinaciju oruanog otpora, politike volje, pregovaranja i meunarodnog pritiska, primjer otpora

jedne male zemlje koja je odluila da brani svoju samostalnost. Tu je primjenjena koncepcija ONO, koju
su dobro poznavali i zastupali slovenaki generali i politiari, pa zbog svega toga i sklopljenog primirja na
Brionima tu nije dolo do rata kakav je nastavljen poslije Slovenije.
________________________
Neka Slovenija ide, ali Hrvatska i BiH ne moe
i to JNA nede dozvoliti. Ako bi se to dogodilo, nas
generale bi trebalo objesiti, jer nam nije uspjelo to spreiti.
(General Veljko Kadijevid, januara 1991.)
Klju opstanka ili unitenja druge Jugoslavije nalazio se u Hrvatskoj.
To je i Miloevid znao. Slovenija u njegovim planovima nije bila
geostrateki interesantna, ali je zato bila nuna u homogenizaciji
srpskog javnog mnjenja. Da bi destabilizovao Hrvatsku, Miloevid je
morao da posvaa Srbe i Hrvate u Hrvatskoj i tako ih zajedno ubaci u
ved napisani scenario.
(Publicista Predrag Tasid)
RAT U HRVATSKOJ (1990 1995)
Vojnu intervenciju (rat) Srbije i JNA sve do Kupe
smatram zaista samoubistvom Srbije i JNA
(General-pukovnik akademik dr Gojko Nikoli)
Nacionalizam je svojevrsna religija, to je jajace
iz kojeg se izlegu ratovi.
Francuski knjievnik Gi de Mopasan
STANJE U HRVATSKOJ 1990. GODINE
Hrvatskoj je, suprotno istorijskom interesu i stepenu civilizacijske integracije u jugoslovensku zajednicu,
nametnuto da traga za svojim interesom i mjestom - bilo u Jugoslaviji (federalnoj ili konfederalnoj), ili
van nje (u samostalnoj dravi).
Hrvatska je, sa oba svoja naroda, dovedena u vrlo teko stanje. Ponovo je dolo do snanih
meunacionalnih tenzija.
Najuoljiviji rezultati toga stanja bili su potiskivanje lijevih snaga vlasti u dravi i vedini opdina i dolazak
na politiku scenu velikohrvatskog nacionalizma sa dr Franjom Tumanom na elu, odnosno velikosrpske
ekspoziture sa Srpskom demokratskom strankom (SDS) i dr Jovanom Rakovidem na elu. Ono to im je
obema zajedniko jesu antikomunizam, nacionalna iskljuivost i tenja da osvoje apsolutnu vlast u
svom nacionu, a i ire. Porastom nacionalizma i revanistikog antikomunizma, kriza se sve vie

zaotravala. To je dovelo do potiskivanja sa politike scene lijevih snaga, jer SKJ nije nalazio odgovore za
razreavanje sve izraenije krize.
Na jugoslovenskoj politikoj sceni, 1987/88. pojavila su se tri koncepta u okviru Saveza komunista
Jugoslavije. Prvi je bio jugoslovenski (po mjeri svih), drugi srbijanski (po mjeri najbrojnije nacije) i tredi
slovenaki (po mjeri najrazvijenije nacije). Na prvoj konferenciji SKJ 1987. delegati su usvojili program za
izlazak iz krize u skladu sa zahtjevima vremena. Meutim, njegova realizacija u CK SKJ naila je na
pritiske osporavanja, u prvom redu od protagonista srbijanskog koncepta. Tim pritiscima nije pruan
dovoljan otpor od strane vedine u SKJ, kao da se raunalo da de vrijeme urazumiti one koji se bore za
nacionalne koncepte. Sukobi su jo vie uzdrmali zemlju, a naroito SK Jugoslavije, koji je prelazio u
defanzivu. U poremedenim meunacionalnim odnosima i u uslovima sveukupne krize (ekonomske,
politike, dravne i upravne) zapoela je reforma Ante Markovida, predsjednika Saveznog izvrnog vijeda.
Njegov program je poeo da ostvaruje dobre rezultate, a uspjehom na privrednom polju ostvaren je i
politiki presti, koji je pobudio nadu u prosperitet. Ovim programom, zajedniki jugoslovenski interes i
ideja nacionalne uzajamnosti ponovo su poeli preuzimati inicijativu, koja de, vjerovalo se, bez obzira to
joj se odupiru separatistiki nacionalizmi i antikomunistiki revanizam, ipak pobijediti.
Srbijansko - osmaki koncept (nazvan po osmoj sjednici CK SKS - imao je tri cilja: prvi je bio - urediti
Jugoslaviju po sopstvenoj lidersko-hegemonistikoj mjeri; drugi, ako se prvi ne ostvari - stvoriti veliku ili
proirenu Srbiju, i tredi, ako se ni jedan od prva dva ne ostvare - urediti Srbiju u postojedim ili proirenim
okvirima na centralistikoj osnovi. Oslonac i podrka nisu traeni u pozitivnom nasljeu, ved u srpskom
militantnom nacionalizmu, pravoslavnoj crkvi, nacionalnoj mitologiji i inteligenciji velikosrpske
orijentacije.
U politiko-akcionu realizaciju tog koncepta krenulo se homogenizacijom, podsticanjem nezadovoljstva
zbog nepovoljno reenog ustavnog poloaja Srbije i terora albanskih nacionalista nad Srbima i
Crnogorcima na Kosovu, uz pozive: Srbi na okup! Bilo je lako zapaliti mase u smislu: Oslobodimo se
vazalstva, Krenimo u boj za povratak dostojanstva Srbije, jer su je svi poniavali i svi se protiv nje
udruivali, naroito antisrpska koalicija. Na toj platformi nali su se i vodedi komunisti i antikomunisti,
dobronamjerni (i zavedeni), kao i revanistiki raspoloeni ljudi, poev od etnika, do ibeovaca i
disidenata. Za spas Srbije nastupalo se i pod petokrakom i pod ocilima, i sa krstom, i sa slikama
Njegoa, Vuka, starog i novog Voda, sa kokardama na ajkaama i ubarama. U takvom drutvu, za
Tita i partizane bilo je sve manje mjesta, jer se na njih, direktno ili indirektno, upiralo prstom kao na
krivce koji su Srbe doveli u poniavajudi poloaj, radi ega treba sve urazumiti - i one u CK SKJ, i one
preko Dunava sve do Triglava. U tom saoptavanju istine o Kosovu i Srbiji trebalo je da im poslue,
kao produena ruka i ugroeni Srbi u zapadnim krajevima preko dijela boraca odseljenih i
koncentrisanih, prije svega, u Beogradu i Vojvodini.
Krenulo se na promjenu odnosa snaga u SKJ. S jedne strane, diskreditovani su oni politiari koji su se
suprotstavljali plimi antibirokratske revolucije (nacionalistika homogenizacija kroz dogaanja
naroda i mitinge) a, s druge, insistiralo se na vanrednom kongresu radi pretvaranja SKJ u ideoloku
batinu, pomodu koje de se ureivati SKJ i Jugoslavija.

Rezultati tih agresivnih pohoda su poznati: dobijene su Vojvodina i Crna Gora, Kosovo je postalo jo
tea rak-rana, oduprla se Makedonija, poljuljana je Bosna i Hercegovina, Hrvatska je, u velikoj mjeri,
podijeljena na Hrvate i Srbe sa elnicima desne orijentacije, Slovenija, desna i lijeva, zaokupila se sobom i
izolacijom, a ne vie konfederacijom. Doivjela je krah i sama svrha sazivanja 14. vanrednog kongresa
SKJ, pa su Kongres i SKJ dovedeni do raspada, dok se inicijatori sazivanja Kongresa nastoje spasiti
presvlaenjem u Socijalistiku partiju Srbije. Atake antibirokratske revolucije protiv lijevih snaga u
Sloveniji i Hrvatskoj, iskoristile su desne snage i preuzele vlast, i pored jake opozicije, pa stoga mogu biti
zahvalni vostvu i efektima antibirokratske revolucije.
Antibirokratska revolucija je uzdrmala i gurnula Jugoslaviju u ponor. Ali ne samo nju, ved i samu sebe.
itav poduhvat pretvorio se u svoju suprotnost, pa se od bitke za Jugoslaviju dolo u poloaj da se
spasava Srbija.
U okviru ovakvog razvoja dogaaja, Hrvatska ima svoje specifinosti. Prije izbora 1990. godine, Savez
komunista Hrvatske bio je pod pritiskom SK Srbije, preko javnih medija i srpskog nacionalizma u
Hrvatskoj i van nje, s ciljem da SKH prihvati zahtjeve antibirokratske revolucije. SKH tome nije dao
adekvatan otpor iz dva razloga: prvo, komunisti iz srpske sredine bili su blokirani srpskom privrenodu
i nisu pruali energian otpor ili su bili pasivni prema pritiscima iz Beograda, zato to ih se odmah
proglaavalo izdajnicima srpskog naroda, i drugo, komunisti iz hrvatske sredine nisu smjeli pozvati na
otpor hrvatski narod, jer bi se to, htjeli ne htjeli, preobratilo u nacionalistiku hemogenizaciju oba
entiteta, lo bi vodilo u cjepanje SKH na hrvatsku i srpsku grupaciju.
Tako je izgubljena inicijativa koju su zatim preuzele desne snage i pretvorile je od funkcije otpora u
borbu za vlast. HDZ je pod vidom odbrane ugroenih hrvatskih interesa na parolu Srbi na okup,
odgovorila sa hrvatska strojnica na hrvatsko rame, a SDS nastupa pod geslom odbrane ugroenih
srpskih interesa u Hrvatskoj. Napad na SKH, homogenizacija oko HDZ i homogenizacija djela Srba oko
SDS ili su na tetu ljevice u Hrvatskoj.
SKH je zaao u proces sopstvenog prestrojavanja, da bi se izborio za odreene pozicije u nastupajudoj
viestranakoj demokratizaciji Hrvatske, jer je ocijenio da je to bolje (i po cjenu gubitka vlasti), nego da
to ini pod pritiskom i pod inicijativom desnih snaga.
Da li je to bila najbolja odluka SKH - SKP? Mislim da nije bil konzervativna; inicirali su i davali ton
viestranakim demokratskim procesima. Da to nijesu uinili, ti procesi bi, ipak, bili otvoreni, ali pod
pritiskom, to bi za SKH bio dvostruk gubitak - izgubio bi legat nosioca demokratskih procesa, dobio bi
peat konzervativizma i ubjedljivije izgubio vlast.
Kad se ocjenjuju izborni rezultati iz 1990. ne moe se redi da je SKH izgubio, a HDZ dobio povjerenje
birakog tijela. Realnije je redi (iako je HDZ dobio trenutanu vlast u Hrvatskoj), da SKH i druge ljeve
snage nisu izgubile Hrvatsku, niti su HDZ i druge desne snage dobile Hrvatsku, jer je jedna tredina
birakog tijela ostala po strani i motrila na rasplet odnosa snaga. Na tetu komunista, najnegativniju

ulogu imala je velikosrpska aktivnost u Hrvatskoj, jer je odvajala Srbe od SKH, ime je eljela da SKH
pretvori u jednonacionalnu partiju i time slomi hrvatsko-srpsko zajednitvo, koje je jedino bilo i bide u
stanju da slomi hrvatske i srpske snage desnice.
Zbog toga se 1990. cijenilo da je u SKH - SDP najvanije sauvati i ojaati jedinstvo izmeu Hrvata i Srba
(da ih se ne podijeli) i ono krilo u SKH koje se oslobaa prevazienog i tei novim vrijednostima.
Poslije izbora bilo je jasno da de HDZ teiti da uvrsti svoju vlast i politiki presti da de kadrovski pokriti
najvanije punktove vlasti i drutvenog uticaja. Neki su mislili da de joj biti najtee da suzbiju ekstremiste
u svojim redovima (eks i dr), koji ele etniki istu Hrvatsku, ali ne samo pomodu ustakih metoda
istrebljivanja, ved stvaranjem klime line nesigurnosti za sve nepoeljne, tako da oni sami ponu
odlaziti - doktrinom tihog progona ili kosovizacije Hrvatske na civilizacijski nain. Neki su smatrali da
de Tuman teiti da se oslobodi proustakog krila, ako ga ono ne preduhitri. HDZ je imala dosta i drugih
problema, ali ih SKH - SDP ne moe (u punoj mjeri) koristiti, jer je optereden svojim problemima
(unutranje frakcije, osipanje lanstva i poljuljano povjerenje kod dijela birakog tijela, naroito u nekim
krajevima Hrvatske).
Cijenilo se da u SKH (SDP) djeluju tri frakcije:
Prva je prosrpska (sa Borislavom Mikelidem na elu) i podrana spolja. Ona tei da oko sebe i srpskih
komunista okupi srpski narod u Hrvatskoj. Zbog toga se distancirala od Raanove reformske struje, a u
borbi za pridobijanje Srba nala se u defanzivi u odnosu na SDS sa Rakovidem na elu. Moram redi da
politikim ponaanjem Borislava Mikelida nisam bio iznenaen kad je formirao Socijalistiku partiju
Hrvatske, ali sam bio iznenaen kada je kasnije otiao u Knin za predsjednika vlade. U svojim prvim
potezima bio je podran od djela armijskog vrha.
Druga frakcija je po sastavu i hrvatska i srpska, a djeluje u pozadini. Zna se da je na njenom elu
Mika piljak i da on vue glavne poteze, ukljuujudi i kolaboriranje sa srpskom frakcijom i
opozicijom, ali i sa Tumanom. Nijesam iznenaen takvim ponaanjem piljaka i slinih.
Tredu, ili glavnu cjelinu (to nije frakcija) ine reformske snage SKH - SDP. Raan i njegovi istomiljenici
ispoljavali su izvjesne rezerve prema dijelu borake mase Hrvatske koja ivi van republike, posebno u
Beogradu i Vojvodini, jer se znatan dio iskazivao prema Hrvatskoj kao produena ruka velikosrpske
politike.
Cjenilo se da ne moe biti stabilne Hrvatske ni sa jednom strankom desne orijentacije, jer - HDZ suava
prava Srba, a SDS Hrvata. Izlaz je za Hrvatsku uvijek bio u stranci (partiji), tj. ljevici koja okuplja kao svoje
- i Srbe i Hrvate i druge, jer samo takva politika snaga moe potisnuti svaku desnu opoziciju, kao to ih
je uspjeno potisnula u ratu (ustae i etnike).
POLITIKA SDP (STRANKE DEMOKRATSKIH PROMJENA) HRVATSKE 1990. GODINE

U proglasu Stavovi i prijedlozi SDPH za razrjeenje politike krize definisana je politika SDP:
S dubokom zabrinutodu konstatiramo da napori SDP-a i drugih politikih snaga da se demokratski i
miroljubivo rijei jugoslavenska dravna kriza ne daju rezultate. Kao i stihija doveli su nas na rub
graanskog rata. To je, prije svega, rezultat one agresivne politike koja preureuje Jugoslaviju prema
velikosrpskim interesima.
Na djelu je ostvarivanje velikosrpske parole da svi Srbi treba da ive u jednoj dravi. Takva
nedemokratska politika ne ugroava samo druge narode i republike, ved i sam srpski narod: izolira ga i
svaa sa drugim narodima.
Osuujemo pokuaj otcjepljenja tzv. SAO Krajine od Hrvatske. Nasilno prekrajanje unutranjih granica,
kao i podravanje tog ina od srbijanskog rukovodstva su napad na Hrvatsku i gotovo poetak
graanskog rata u Jugoslaviji. Time je istovremeno zadan i teak udarac mogudnosti da se pregovorima
razrjeava jugoslavenska kriza.
U ovom tekom trenutku u kojem je ugroena opstojnost i teritorijalna cjelovitost Republike Hrvatske,
obradamo se svim graanima Hrvatske, Hrvatima, Srbima i pripadnicima drugih naroda i narodnosti, da
vrsto ustanu u odbranu svoje domovine i da se suprotstave svakom pokuaju njezina razbijanja ma od
koga dolazila. Republika Hrvatska je drava svih njezinih graana i ugroavanje njezinog opstanka i
integriteta znai ujedno i ugroavanje interesa svakog njezina graanina.
Traimo od svih graana Republike Hrvatske da budu na visini povijesnog trenutka, da pokau trezvenost
i mirotvorstvo, te da se uzrdre od svake primjene nasilja u rjeavanju meusobnih sporova i razmirica.
Neprijatelji Republike Hrvatske ba raunaju na nae meusobne svae i krvoprolide kao izgovor da
nametnu svoju vlast.
Posebno se obradamo dijelu srpskog naroda u Hrvatskoj, kojega velikosrpska hegemonistika politika eli
koristiti kao svoj instrument. Hrvatska je i vaa domovina, vaa kuda i nemojte nikom dozvoliti da je rui.
Ako se u svemu ne slaete s nainom kako se tom kudom upravlja, postoji mirni demokratski put da se ta
uprava pobolja ili promjeni. Nita se ne postie pobunom i ruenjem, jer nam valja i dalje ivjeti
zajedno. Oni koji vas sada potiu na ruenje vlastite kude, brzo de vam okrenuti lea i ostaviti vas da
ivotarite na razvalinama.
Pozivamo Predsjednitvo SFRJ, kao poglavara drave, da onemogudi nasilno prekrajanje unutranjih
granica i ugroavanje teritorijalnog integriteta Republike Hrvatske. Traimo da osudi otcjepljenje tzv.
SAO Krajine kao protuustavni i nasilni in kojim se udara na temelje dravnog ureenja Hrvatske i
Jugoslavije. Samo takvom odlukom, savezno de Predsjednitvo ponovo zadobiti povjerenje graana
Hrvatske i izvriti svoju ustavnu dunost.
Traimo da se nastavi s pregovorima za mirno i demokratsko razrjeavanje jugoslavenske dravne krize,
to podrazumijeva:

 sporazumno donoenje odluka meu suverenim republikama i posredniku ulogu saveznih tijela;
priznavanje pune ravnopravnosti svih sudionika dogovaranja, te potivanje postojedih unutranjih
granica - da se odredbe Helsinke deklaracije primjene i na granice jugoslavenskih republika;
uzdravanje od svih postupaka koji oteavaju sporazum (blokada, ekonomskih sankcija, nasilnog
otcjepljenja, prijetnji i sl.);
iskljuivanje vojnog faktora kao politikog subjekta dogovaranja, kao arbitra u politikim sporovima i
kao oslonca nasilne promjene unutranjih granica;
onemogudavanje dogovora u ime naroda, a mimo javnosti, te osobito dogovora na tetu drugih
republika ili naroda, ili na raun SIV-a, ija je uloga u ovom prelaznom razdoblju nezamjenjiva;
formuliranje prijedloga bez ultimativnih zahtjeva o izgledu budude zajednice;
postizavanje sporazuma korak po korak, jer se konfrontacijom globalnih koncepcija sporazm ne moe
postidi;
ratifikacija svakog konkretnog sporazuma u republikim parlamentima.
Od Skuptine SFRJ zahtijevamo da omogudi Saveznom izvrnom vijedu obavljanje njegovih ustavnih
dunosti u voenju ekonomske politike zemlje, kako bi se sprijeilo daljnje ekonomsko nazadovanje i
prijetedi kolaps privrednog sistema.
U Hrvatskoj je potrebno ujediniti sve snage u odbrani slobode, demokratizacije, teritorijalne cjelovitosti i
suverenosti Hrvatske. Ulazimo u razdoblje u kojem nijedna stranka, koliko god imala veliku podrku
naroda, ne moe sama snositi odgovornost za odluke koje se moraju donijeti.
Stoga se obradamo Saboru i predsjedniku Republike Hrvatske s prijedlogom da formiraju vladu koja bi,
svojim sastavom i politikom, mogla zadobiti povjerenje to vedeg broja graana Hrvatske, te koja bi to
uspjenije promicala dugorone nacionalne interese hrvatskog naroda, te srpskog i drugih naroda u
Hrvatskoj. Predlaemo predsjedniku Republike da na istim naelima formira Predsjedniko vijede.
Traimo od hrvatske vlasti da se maksimalno uzdri od primjene sile i represije u rjeavanju
meunacionalnih sukoba u Republici.
Zahtijevamo od vrhovnitva Hrvatske da nastavi sa svojim sudjelovanjem u pregovorima za zakljuivanje
novog povijesnog dogovora o bududoj jugoslavenskoj zajednici (Vjesnik, 1990.)

Gornjim stavovima - 55 penzionisanih generala iz Like i Dalmacije dalo je podrku (Vidi poglavlje Nismo
dutali)
Zna to, s tim Francekom Tumanom ne bi
uao ni u isti tramvaj, a kamoli u istu stranku.
(General Ivan ibl)
REZULTATI IZBORA 1990.
U Saboru od 348 poslanika su: 156 iz HDZ, 115 poslanika ljevice i 77 koalicije. Najvie poslanikih mjesta
dobila je ljevica u Vedu udruenog rada, gde su brojno najjai, i predsjednik toga vijeda je poslanik SKH.
SKH je pobjedio u 38, ostala opozicija u jo 6 opdina, tj. opozicija je pobjedila u 44 od 115 opdina. U
Saboru je tada bilo 48 Srba poslanika (43 na listi SKH i 5 iz SDS).
Ljevica je pobjedila u 13 opdina u Istri, Rijeci (sa Hrvatskim primorjem i Gorskim Kotarom), u osam
opdina na Kordunu, Baniji, Lici, u 8 opdina Osijekog regiona, nekim opdinama u brdskom dijelu
Slavonije, u 10 opdina Dalmacije (Makarsko i Neretvljansko primorje, otoci Korula, Vis, Lastovo), 50
odsto u Splitu. U Zagrebu - u opdini Trnje. A kasnije (1994), opozicija je pobijedila u Zagrebu.
Prema zvaninom izvjetaju Republike izborne komisije, sumarno, u oba kruga i za sva tri vijeda,
kandidati HDZ (Tuman) dobili su 4.791.000 glasova, a kandidati Saveza komunista i socijalista 4.232.000
glasova. Meutim, izborni sistem je dao prednost HDZ, a po broju glasova odnos snaga nije u velikoj
prednosti za HDZ. to se tie 1.200.000 graana, koji nisu izali na izbore, pitanje je iji su to glasovi.
Od 336 odbornika i poslanika iz Like, od optine do Sabora, SKH - SDP dobila je 126 odbornika ili 43
odsto; SDS 79 odbornika ili 24 odsto; nezavisni kandidati 64 ili 19 odsto i HDZ 60 odbornika ili 17 odsto.
Koalicija je dobila 5 odbornikih mjesta.
To znai da je po broju odbornikih mjesta HDZ u Lici na etvrtom mjestu, a ako se uzme da meu
nezavisnim kandidatimaa ima vie od 70 odsto onih koji su uz SKH SDP, onda je, to se broja odbornika
tie, SKH pobjedio. Od 9 poslanika iz Like u Saboru, etvorica su iz SKH, dvojica iz SDS, dvojica iz HSS i
jedan iz HDZ. Najvedi broj poslanika SKH ima u vijedima udruenog rada. U opdinama Korenica i Otoac
pobjedio je SKH, u D. Lapcu i Graacu SDS i u Gospidu HDZ, sa sljededim odnosom: Donji Lapac 32 - 31
poslanik za SDS; Graac 35 - 30 poslanika za ljevicu, ali je kao stranka pobjedio SDS; Otoac - SKH i
nezavisni kandidati 53 odsto za drutveno-politiko vijede, 60 odsto za Vijede mijesnih zajednica, a SKH i
nezavisni kandidati dobili su preko 75 odsto za Vijede udruenug rada. Kao najvedi izborni poraz
ocjenjuje se pobjeda SDS u bivoj opdini Srb i u bivoj opdini Graac. Poslanici u Saboru Hrvatske i Like su
(pet Srba i etiri Hrvata), i to: Simo Rajid (etiri opdine), kandiat SKH-SDP u Drutveno-politikom vijedu;
Branka Kupreanin - SKH-SDP (dvije opdine) u Vijedu udruenog rada; Anelko Kruievid (Otoac), SKHSDP, istovremeno poslanik u Saveznoj skuptini; Duan Ergarac (Donji Lapac), SDS; Miroslav Petri
(Gospid), HSS; Jure onje (Gospid), HSS; Ratko Liina (Graac), SDS; Draen Bobinac (Otoac), HDZ, i Stevo
Kalember (Titova Korenica), SKH-SDP. Poznajem Rajida, Kruievida i Kalembera kao estite ljude. Sa

Rajidem sam se vrlo esto viao i razgovarao - u Lici i Zagrebu. Osjedam potrebu da o Simi Rajidu, tada
potpredsedniku Hrvatskog sabora sa liste SKH-SDP (to je bilo namijenjeno SDS), kaem: dobio je
povjerenje u etiri opdine. I Srbi i Hrvati su mu dali povjerenje. Simo Rajid je bio za Jugoslaviju na
demokratskim osnovama, za ravnopravnost Srba u Hrvatskoj, za autonomiju Srba u Hrvatskoj, ali i za
graanski suverenitet Hrvatske, protiv nametnute kroatizacije, za evropski tip regionalizma; bio je protiv
avanturistike politike Jovana Rakovida, SDS i tutorisanja Knina drugim opdinama, a njegov posljednji
istup u Saboru i ostavka, pokazali su da je pravi ovjek (Liki vjesnik, br.9, od 15. maja 1990)
Poslije izbora, Sabor je donio odluku da se pristupi raspravi o promjeni Ustava. Radilo se o korekcijama
Ustava sa glavnim prijedlozima: da se SR Hrvatska zove Republika Hrvatska; da se uzme hrvatski povjesni
- ahovnica grb od 25 crvenih i bijelih polja; da se skloni crvena zvjezda sa zastave, da se slubena
upotreba dirilice regulie zakonom, a da latinica ostane jedina u slubenoj upotrebi. Stavovi Saveza
komunista Hrvatske - SDP o ovim pitanjima izneeni su na sjednicama Sabora kroz nastupe Raana i 30
poslanika. Njihovi stavovi su bili: nijedna stranka ne moe istupati u ime naroda, pa ni HDZ ni SDS; ne
podrava se uklanjanje petokrake zvjezde iz grba i zastave, jer zvijezda je, u prvom redu, u naim i
svjetskim razmjerama simbol slobode i borbe protiv faizma, pod tim znakom su prisajedinjeni Istra i
hrvatski krajevi matici zemlji. Mora se u Ustavu garantirati i pravo na slubenu upotrebu dirilice, protiv
su formiranja srpskih i hrvatskih pokrajina u Hrvatskoj. Takoe, protiv su jednostranakog diktata koji se
manifestira poslije izbora. U Ustavu mora da ostane postojeda formulacija da je Hrvatska drava
hrvatskog, srpskog i ostalih naroda i narodnosti.
Na istom zasjedanju, pet poslanika SDS-a je uzelo ueda u raspravi. Oni su izjavili da SDS ne treba
ubrajati u lijevi blok, jer je to samostalna stranka. Dio delegata SDS-a saglasio se sa stavovima Kluba
zastupnika lijevog bloka, upozoravajudi da de se, ako se Srbima ne priznaju sva prava, srpski narod u
Hrvatskoj morati ponaati u posebnim prilikama (Zelenbaba iz Knina); da su protiv konfederativnog
sistema (Ergarac iz Lapca); da se srpski narod u Hrvatskoj nede pomiriti sa tretmanom nacionalne
manjine (Tanjga iz Knina).
Nova hrvatska vlast Srbe u Hrvatskoj brutalno
je politiki desubjektivizirala, a srpska politika
ih jo brutalnije gurnula u rat protiv Hrvatske.
(Dr Jovo Mirid)
NAJAVE KRVAVIH ZBIVANJA NA OBJE STRANE
U kanadskom listu Glob end meil, krajem 1996, pod naslovom Balkanski podlaci, Markus Gi dao je
jezgrovitu ocjenu o pozadini krvavih zbivanja na podruju nekadanje Jugoslavije.
Istiudi da su se Slobodan Miloevid i Franjo Tuman na tajnom sastanku u martu 1991. prvi put
dogovarali o komadanju Jugoslavije, ili, tanije reeno, o podjeli Bosne, ovaj kanadski novinar (kako je
citirano u Naoj borbi od 4. i 5. januara 1997), istie da su za jugoslovenske ratove, koji su usljedili
nakon toga, uobiajeno okrivljivane prastara mrnja i neizbjena erupcija vjekovima starog rivalstva

Srba, Hrvata i Muslimana. U stvari, zakljuak je Markusa Gija, ratovi su bili direktan rezultat planiranja
ova dva ovjeka. Jer, iako su esto bili na suprotnim stranama u ratu, njihovi ciljevi su komplementarni.
Miloevid, koji je od komuniste postao nacionalista sa ubjeenjem, elio je, istie dalje Markus Gi, da
oblikuje veliku Srbiju za Srbe; Tuman, nacionalni fanatik, elio je veliku Hrvatsku za sve Hrvate. Obojica
su vjerovali da Bosna i Hercegovina nema pravo na nezavisnost i da treba da je podjele meu sobom.
Otuda rat, po Gijovom uvjerenju, nije izbio zato to su Jugosloveni iznenada postali krvoedni, ved to se
Miloevid i Tuman nisu sloili gdje bi trebalo da budu granice velike Srbije i velike Hrvatske.
I jedan i drugi do postavljenih ciljeva mogli su stidi samo rasturanjem Jugoslavije kao zajednice koja se
zasnivala na ravnopravnosti konstitutivnih naroda. Prema tome, samo im je retorika bila dijametralno
razliita. Tuman je otvoreno iao na razbijanje Jugoslavije putem separatizma, da bi doao do izdvojene
hrvatske drave, dok je Miloevid faktiki razbijao Jugoslaviju, zagovarajudi njeno ouvanje nametanjem
koncepta koji nije bio prihvatljiv za vedinu njenih federalnih jedinica i naroda, da bi se na kraju kao
katastrofa sruio na glavu naroda u ije je ime zastupan. Ako se do sada najava rata, s pravom, vie
pripisivala Miloevidu i njegovom poznatom vidovdanskom govoru na Gazimestanu, juna 1989. godine,
neto kasnije, meutim, izbija na vidjelo da mu Tuman osporava i ovaj prioritet i da su i u nagovjetaju
krvavog raspleta balkanski podlaci, kako ih naziva pomenuti Kanaanin, i u tom pogledu ravnopravni.
ovjek koji je kao diplomata dosta vremena proveo na Balkanu, sadanji direktor Instituta za
prouavanje spoljne politike World Affairs iz San Franciska, Dejvid Fier govoredi na promociji knjige
Poreklo katastrofe, iji je autor bivi ambasador SAD u SFRJ Voren Cimerman, rekao je, izmeu
ostalog: Sjedam se konferencije diplomatskog kora u Nemakoj 1989. godine, na kojoj je bio prisutan i
bududi hrvatski predsjednik Franjo Tuman i koji je tom prilikom istakao da kad on bude - ne ako bude
postao predsednik Hrvatske - da de tlo u Krajini postati crveno od srpske krvi
lstom prilikom, Cimerman je (vidjeti: Jasmina Bojid, Nacionalisti se kuvaju u sopstvenom sosu, Naa
borba, 4. i 5. januar 1997), naglasio da se jedna od pogrenih teorija jugoslovenske katastrofe zasniva
na tvrdnjama da su narodi u bivoj Jugoslaviji ivjeli vjekovima u meusobnim etnikim sukobima i
mrnji i da se tu ne moe nita promjeniti. Po Vorenu Cimermanu, glavni razlog raspada vezan je za
svjesnu akciju ekstremnih nacionalista.
A za bliskost sa ekstremnim nacionalizmima, strani komentatori u vezi sa zbivanjima na kraju 1996.
godine, direktno optuuju i kler svih glavnih vjeroispovijesti na jugoslovenskom tlu. Pariski Figaro tako
konstatuje da zakasnelo svrstavanje uz demokratski pokret na beogradskim ulicama nije, ipak, navelo
Crkvu da se odrekne svog nacionalistikog kreda, dok briselski Soar smatra da je Srpska pravoslavna
crkva oduvjek bila vatreni branilac pan-srpskog nacionalizma i metoda kojima je on (Miloevid)
pokuavao da po svaku cenu uspostavi svoju dominaciju u bivoj Jugoslaviji... a ne (branilac) ljudskih
prava, naroito ne ako su ti ljudi bili muslimani ili katolici, Bonjaci ili Hrvati.
Novinar Pol Matil u komentaru Jevanelje i nacionalizam, takoe podsjeda da se Srpska pravoslavna
crkva prvi put jasno distancirala od Slobodana Miloevida kada je avgusta 1994. prekinuo veze sa

bosanskim Srbima, a ne kada je, dvije godine ranije, slao preko Drine paravojne snage odgovorne za
etniko idenje i ratne zloine. Pol Matil rijei otre kritike upuduje, meutim, i drugim crkvama. Po
njemu ni jedna se nije istakla u odbrani demokratije i ljudskih prava: Pojedini apeli Srpske pravoslavne
crkve su doprinosili da rat u Bosni povremeno poprima karakter krstakog pohoda... Hrvatska katolika
hijerarhija, koja je tokom Drugog svetskog rata podrala stvaranje nacistike drave u Zagrebu, nije
nikada, nakon raspada jugoslovenske federacije, kritikovala zloine hrvatskih nacionalista, a poglavari
Muslimanske verske zajednice su preuzeli na sebe ciljeve i akcije Izetbegovideve partije bonjakog
nacionalizma.
Sa Tumanom, koji jo 1989. obedava krv, i s katolikom crkvom tradicionalno boledivom prema
hrvatskom nacionalizumu, ved za izborne potrebe HDZ-a formulisana je politika koja je, pored
antikomunizma i antijugoslovenstva, u borbi za vlast od samog poetka igrala i na antisrpsku kartu. Bez
obzira to joj je Miloevid (kao i ona njemu, uostalom) davao alibi i podsticaje, takva politika je u temelju
bila loa i za srpski, ali i za hrvatski narod, a kako kae prof. dr Jovan Mirid, u logici je loe politike da
postaje sve gora: Bivati sve gorom - to je nain njenog opstojanja. Loa se politika ne da popraviti,
poboljati. Jedini nain njezina popravljanja jest njezino ruenje.
Dogaaji su, na alost, potvrdili stavove ovog poznatog zagrebakog sociologa, koji je i prije masovnog
egzodusa Srba iz Hrvatske u avgustu 1995. godine, analizirao elemente i posljedice te politike. Njegove
teze, izloene u feljtonu Hrvatska demokracija i srpsko pitanje (Novosti, Zagreb, 7. do 19. lipnja
1994), posebno objanjavaju one uzroke i podsticaje rata u Hrvatskoj, koji su tu i nastali, te ih treba
navesti, kako bi se, uz ved pomenute uzroke i podsticaje sadrane u Miloevidevoj odbrani Jugoslavije,
ukazalo na sva bitna izvorita traginih zbivanja i rata u Hrvatskoj.
Da je bilo mudrosti, smatra dr Mirid, a s njim su u tom pogledu saglasni i mnogi srpski i hrvatski
intelektualci, hrvatska politika i nova hrvatska vlast bi nastojale da, pri konstituisanju hrvatske drave,
imaju uz sebe i Srbe iz Hrvatske, kao dio njene prolosti i sadanjosti, kao dio njene kulture i ukupnog
bida. Taj ispit nije, meutim, poloen na tom najznaajnijem i najdelikatnijem pitanju. Umjesto da Srbe u
Hrvatskoj bez rezerve i u svemu tretira kao svoje graane, a srpsko pitanje kao politiko pitanje svoje
dravotvorne konstitucije i svoje demokratske opstojnosti, da ih smatra za svoje politiko dobro, ta
politika ih je tretirala kao nuno zlo i uinila sve da ih ne samo konfrontira protiv sebe, nego da ih preda
na milost i nemilost majstorima politikih manipulacija, to de nanjeti mnogo zla i hrvatskom i srpskom
narodu.
Nova hrvatska vlast, istie dr Mirid, Srbe u Hrvatskoj brutalno je politiki desubjektivirala, a srpska
politika ih jo brutalnije gurnula u rat protiv Hrvatske. Jer, oni nisu znali politiki da odgovore na
hrvatsku politiku dekonstitucionalizacije, politike desubjektivizacije i diskriminacije. Odgovorili su pobunom, nasiljem i terorom, pa na taj nain i sami uinili legitimnom represivnost nove hrvatske vlasti.
Te pobune u takvom oruanom obliku najvjerovatnije ne bi bilo da srpska manjina u Hrvatskoj nije imala
iza lea starijeg brata, ali je sasvim sigurno da u Srbima u Hrvatskoj ni Srbija (Miloevid, eelj,
Drakovid, ni Armija) ne bi imali uporite da su oni u Hrvatskoj imali demokratsku vlast i dravu koju bi
osjedali svojom.

Ta antisrpska politika u Hrvatskoj mogla je privremeno da bude produktivna sa stanovita isfrustriranih

politiara, ali ne i sposobnih dravnika, koji gledaju dalje od trenutnih interesa. to vrijeme odmie, ta
politika se neminovno sve vie ispoljava i kao antihrvatska, ako se pod trajnim i sutinskim interesima
hrvatskog naroda podrazumjevaju demokratija i ljudska prava kao tekovine moderne civilizacije i kao
znak pripadnosti savremenoj meunarodnoj zajednici i progresivnom ovjeanstvu. Jo 1867. godine,
navedeno je u Izjavi hrvatskog sabora: Sabor Trojedne kraljevine izjavljuje sveano da Trojedna
kraljevina priznaje narod srpski, koji u njemu stanuje, kao narod s hrvatskim narodom istovijetan i
ravnopravan.
Od tada, pa do 1990, Srbi su u itavoj novoj povijesti hrvatske dravnosti bili, uz Hrvate, posebno isticani
kao konstitucionalno-politiki inilac. Zato sasvim netano, a krajnje licemjerno, zvui tvrdnja u
izvorinim osnovama Ustava Republike Hrvatske da se uvaavaju povijesne injenice. Jer, 31. svibnja
(maja) 1990. Srbi su jednostavno pristupnim govorom voe HDZ-a i predsjednika Republike Hrvatske
izbrisani iz hrvatske prolosti i sadanjosti, istie dr Jovan Mirid, i dodaje: Ne samo da je nova hrvatska
vlast ukinula srpski narod u Hrvatskoj kao konstitutivni element hrvatske dravnosti, nego je Srbe kao
graane diskriminirala, a kao dravljane razdravila, dijeledi ili uskradujudi domovnice (dravljanstvo) kao
indulgencije.
Srbi u Hrvatskoj su, dakle, imali ne jedan, ved vie razloga za osjedanje opte ugroenosti. Javna i preteda
rehabilitacija ustake NDH zapoela je ved prvom konvencijom HDZ-a, a posebno izjavom Franje
Tumana: NDH nije bila samo faistika tvorevina, nego i izraz stoljetne tenje hrvatskog naroda za
samostalnom dravom. To su uinila jo uvjerljivijim uestala pojavljivanja bivih ustaa u medijima
(Crljen, Korsky, Peninik, Marica Pavelid), koji ne samo da nisu krili svoja opredjeljenja, nego su o
mnogim dogaajima bezono lagali.
Sve je bilo propradeno bezbrojnim konkretnim oblicima pretnji i ucjena, diskriminacije, nasilja i terora,
to je viestruko ugroavalo sve aspekte ivota Srba, pa i sam ivot. Utoliko je gore to hrvatska drava
ne goni i ne kanjava poinitelje nasilja, terora, oiglednih krivinih djela, te tako i sama preuzima
odgovornost za zloine. Oko deset hiljada srpskih kuda minirano je na podruju to ga kontrolira
hrvatska vlast, a nema ni istrage, ni poinitelja zloina, izjavio je, na primjer, 30. septembra 1993.
godine na tribini Zagrebakog sveuilita ameriki ambasador u Hrvatskoj, Piter Galbrajt (Novi list, 1.
oktobra 1990). U mjesto pretnje srpskom narodu, pretvorio se i hrvatski Sabor, a toj su atmosferi uveliko
doprinosili i zvanini mediji.
Zato dr Jovan Mirid, sa pravom, zakljuuje: Tamo gdje je nasilje ozakonjeno ili gdje se selektivno,
ciljano primjenjuje, tamo je na djelu dravni terorizam. Za prosudbu dravnog terorizma nije bitno tko
faktiki terorizam vri, nego kako se drava spram toga odnosi. Ako su na djelu prijetnje, ucjene,
protjerivanje s posla, promjena nacionalnosti i religijske pripadnosti, miniranje kuda, automobila i
gospodarskih objekata, a drava ne poduzima nita, ili samo fingira da neto ini, onda se sigurno radi o
teroru drave. Uz to ide i oznaavanje uzrono-posljedine veze: Nije, u pravilu, teror i totalitarizam
drave posljedica nego uzrok pobune i grupnog terorizma.

Kada se sve sabere i oduzme, nisu male zasluge aktuelne hrvatske politike u stvaranju najvedeg jaza u
istoriji izmeu Srba i Hrvata, u pretvaranju Srba u protivnike i neprijatelje ne samo te politike, nego i
drave kojom je ta politika voena. Bez pretenzija da se umanje pogubni efekti isto tako loe politike
Tumanovog pandana u Srbiji, to, ipak, znai da oruanu pobunu Srba u Hrvatskoj nisu izazvali samo
izvanjski manipulatori, ved je ova pobuna izazvana i subjektivnim osjedanjem ugroenosti velikog broja
Srba u Hrvatskoj, kako tvrdi Darko Bekid (Vjesnik, 23. srpnja 1991). Spoljni manipulatori su to
osjedanje ugroenosti iskoristili i zloupotrebili, ba kao to je i Tuman njih koristio da svoje vuje lice
zagrde koom jagnjeta uvjek kada su drugi, Miloevid prije svega, bez ustruavanja preuzimali svoje
razorne uloge.
Vukovi i bojovnici su ispred sebe isturali i rtvovali svoje narode poto, kako istie dr Jovan Mirid, ne
proizvode ratovi totalilarne sisteme, nego totalitarni sistemi proizvode ratove i neprijatelje,
nedemokratski totalitarni sistemi ive od neprijatelja, pa ih stoga moraju stalno proizvoditi; ako to nisu
idovi, masoni, separatisti, Srbi, buruji, onda de biti izdajnici, petokolonai, truli liberali, komunjare....
Pri tome, svojom logikom rat moe staviti ljude i narode u neprijateljske relacije, moe stvoriti
neprijatelje postrojavajudi ljude jedne protiv drugih. Ali svaki rat se i okona. Uvijek ostaju ljudi i njihovi
meusobni odnosi.
Samim tim, i poslije besmislenog rata ostaju pitanja koja se ratom i ne mogu razrjeiti, jer su stvar
dogovora i sporazumjevanja, jer se ni dobijenim ratovima ne mogu savladati narodi ni ukinuti nasuna
potreba za demokratijom i elementarnim ljudskim slobodama. Prije ili kasnije, a bolje to prije, sidi de sa
politike scene ekstremisti i nerazumnici sa svih strana i svih stranaka: Ostaju ljudi i narodi kojima je
ivjeti zajedno...
A polo se katastrofalna politika ne moe poboljali, ved samo ukinuti, odnosno korjenito izmjeniti,
svialo se to nekome ili ne, predstoji vradanje na raskrde od koga se stranputicom rata krenulo pravo u
ambis, da bi se dalje ilo boljim putem kojim se, da je bilo razuma, dijaloga-kompromisa, moglo krenuti i
bez pladanja krvave cestarine-putarine.
Specijalni rat obino prethodi
oruanoj agresiji i njen je sastavni dio.
TA JE PRETHODILO PRAVOM RATU?
Koliko sam bio u mogudnosti, pratio sam odnose Srbije i Hrvatske i srpsko-hrvatski rat i na tom primjeru
sam pokuao sagledati metode specijalnog rata, koji je bio prethodnica oruanim sukobima. U strunoj,
posebno vojnoj literaturi, specijalni rat se definie kao primjena niza planiranih i usklaenih politikih,
ekonomskih, psiholoko-propagandnih i vojnih mera i postupaka prema nekoj zemlji, radi njene
destabilizacije, uz mogudnost ruenja postojedeg drutvenog sistema i dovoenja drave u odnos
zavisnosti ili potinjenosti. Specijalni rat obino prethodi oruanoj agresiji i njen je sastavni deo.

Iako su odnosi Beograda i Zagreba bili zategnuti i u vrijeme vlasti SK, kada je dravnu upravu preuzela
HDZ, razmirice i sukobi narastali su iz dana u dan. Ipak, u poetku nisam vjerovao da de se oni pretvoriti
u rat. Nadao sam se da stari problemi u odnosima (a takvih problema ima i izmeu drugih drava) nede
dovesti do najgoreg. Ali, relativno brzo, promjenio sam miljenje ustolienjem Miloevida i kasnije
Tumana. Dolaskom na vlast ovog prvog, osjetilo se da se radi na ostvarenju ideje o velikoj Srbiji, a
kasnije, kod ovog drugog o ideji o velikoj Hrvatskoj. Najprije su angaovani pojedini akademici i vedi
broj intelektualaca koji su te teorije razraivali. Onda se metodama antibirokratske revolucije i
mitinzima (dogodio se narod) angauju narodne mase. Proces se nastavlja uklanjanjem politikih
neistomiljenika. Da li su u nekom posebnom tabu, ili pri tabu, radili strunjaci (meu njima i vojnici,
penzionisani ili aktivni) za specijalno ratovanje i subverzije i planirali ono to de se kasnije deavati na
Kosovu, u Sloveniji i Hrvatskoj? Postepeno sam se sve vie uvjeravao da su takvi bili angaovani i to vrlo
profesionalno.
Poznate teze o ugroenosti Srba u Hrvatskoj koridene su s ciljem da se obnove meunacionalne
zategnutosti, optue komunistiki lideri iz Hrvatske to se ne suprotstavljaju slovenakom separatizmu i
to su i oni, u Hrvatskoj, separatisti. Poslije 8. sjednice napadaju se i tadanji rukovodedi Srbi iz Hrvatske
(Milutin Baltid i Duan Dragosavac), ali i Hrvati, posebno Josip Vrhovec, Jure Bilid, Ante Markovid,
Budimir Lonar i drugi. Uestali su i napisi po novinama o ustakim zloinima u Drugom svjetskom ratu;
optuuju se Raan i drugi i, na kraju, Tito koji je izmislio avnojevsku Jugoslaviju. Silaskom SK Hrvatske
sa politike scene izgledalo je da je okonana ta prva faza specijalnog rata protiv SKH i hrvatske
republike.
Dolaskom Tumana na vlast stvar se nastavlja i intenzivira. U beogradskoj tampi se pie o dogovorima
Raanove SDP i Tumanove HDZ, istie se zahtjev za autonomijom Srba u Hrvatskoj, a SDP Hrvatske se
(pored Slovenije) optuuje za razbijanje SKJ i Jugoslavije.
Maja 1990. dolazi do prvog vedeg incindenta u Benkovcu (sluaj Miroslava Mlinara, aktiviste SDS), koji se
masovno koristi u medijima, s ciljem da se produbljavaju nacionalne mrnje i izaziva nasilje, pod parolom
vradaju se ustae.
Poznat je ponovni napad na Raana kad je posjetio neke like organizacije SDP-a u kojima je partijsko
lanstvo bilo u vedini srpske nacionalnosti. Poznate su i etnje srpskih akademika, nekih publicista i
penzionisanih oficira, koji sve glasnije postavljaju pitanje unutranjih granica u Jugoslaviji. U ovoj fazi bio
sam u Lici i razgovarao sa Nikolom Petrovidem, Manom Kovaevidem, Nadom Ilid, Milanom Buljom,
Nikicom Ivezidem, Pajom Zdunidem, rukovodiocima u graakoj optini. Razgovarao sam sa Nikolom
Lapovim, Simom Rajidem i kasnije, sa Vojom Lukidem (SDS), sa uiteljima i drugima na Otridu i Zrmanji, sa
borcima NOR-a i mlaim ljudima. Bio sam u Srbu, Kaldrmi, Joanu, Udbini, Ploi i Lovincu. Primjetio sam
uticaje iz Beograda i Zagreba, s tim to su bili aktivniji ovi iz Beograda. Na licu mjesta uo sam nedemo
ahovnicu (kao da je do tada nije bilo) i druge parole, koje su vie dolazile sa strane nego od ljudi u
Graacu, Korenici i D. Lapcu. Osjetio sam i uticaje nekih ratnih drugova koji su se poeli presvlaiti i igrati
nacionalistiku ulogu. Iao sam u Plou da vidim ustae i nisam ih naao, u Lovincu takoe, iao sam u
Gubavevo polje da vidim transportere, ali ih 1990. nisam naao. U Gubavevom polju sreo sam mladi

par Francuza, razapeli ator kraj spaeka. Proao sam preko Prijeboja a nisam vidio hrvatske
padobrance. uo sam za politiku aktivnost nekih Srba sa strane, Srba iz inostranstva, posebno za
nekog Brkljaa iz Australije, koji je razruio spomen-plou NOB-a na malovanskoj eljeznikoj stanici
(posvedenu etvorici poginulih Srba 29. jula 1941, iz 9. gerilskog odreda).
17. avgust 1990. je datum kada je poela balvan revolucija. Tih dana Borisav Jovid odreuje strategiju
treba spreiti graanski rat. Je li to nova faza specijalnog rata, koji se poklapa sa pripremom za srpski
referendum? Tih dana itam u beogradskim novinama: Sprema se napad na Knin, Vojna hunta u
Hrvatskoj, Specijalci protiv Srba.
Od avgusta 1990. do maja 1991. ima oruanih sukoba... i dosta rtava na obje strane. Da li je to znak
poetka nove faze specijalnog rata izazivanje sukoba sa teroristikim akcijama uz prve ekonomske
mjere za slabljenje Slovenije i Hrvatske?
Bilo je mnogo sluajeva podmetanja eksploziva u stambenim prostorima, na prugama, ugostiteljskim
objektima cestama, kioscima i spomenicima NOR-a. Najvie ovakvih sluajeva je bilo u kninskoj, a potom
u gospidkoj, obrovakoj i graakoj opdini, pa i u Trogiru. Znai, terorizam je poeo 1990. kao logian
nastavak propagandno-psiholokog rata.
JNA se u Hrvatskoj sprema na izlazak iz garnizona, druga strana de pokuati da to sprijei. U toj fazi je
prikazan i film o pegelju, koji (ne ulazedi u to kako je stvoren, ta je istina a ta je montaa) ostavlja
dojam (i ne samo dojam) da se Hrvatska sprema za napad na JNA, pa je nuna njena odbrana.
Objavljena je i tajna informacija SSNO-a koja daje ideoloko-politiko obrazloenje za armijsku
intervenciju. Franjo Tuman upozorava Antu Markovida o dokumentu kojim se najavljuje hapenje u
Virovitici, hapenja Josipa Manolida, Josipa Boljkovca, Stipe Mesida i drugih. U spisku za hapenje,
interesantno, nema Franje Tumana, Stipe Dodana, Vice Vukojevida, Vladimira eksa i drugih
najekstremnijih hrvatskih nacionalista.
Februara i marta 1991. vedina beogradskih novina prepuna je optubi protiv hrvatske vlasti (posebno
protiv pegelja) za ustatvo, za pripremanje oruane pobune, za pokuaj likvidacije Srba itd. Da li se i
kroz to stvara klima koja bi trebalo da poslui kao povod za vojnu intervenciju? Martideva
reorganizovana milicija uzima glavnu rije i izaziva seriju sukoba kako bi pokrenuli JNA, odnosno dobili
pokride za intervenciju, to u ovoj fazi nije dalo eljene rezultate u tom dijelu Krajine.Teite terorizma se
prebacuje u Baranju i istonu Slavoniju, s ciljem da se srpski dio stanovnitva tog regiona uvue u zlo - u
oruani sukob. Taj region se granii sa Srbijom, strateki je pogodniji, lake mogu dolaziti razni emisari i
pripadnici ved formiranih paravojnih snaga. Upadi su esti, brzo se postavljaju barikade, sve se vie puca
i brzo se izvlai. Kada je ovo podruje aktivirano, onda i podruje Knina dobiva novi znaaj i odatle se
krede i van granica SAO Krajine. Odluka da se uzmu Plitvice sraunata je i to se ini zbog ubjeenja da de
Hrvatska ozbiljnije reagirati. I kada su Martidevci protjerani, dolazi JNA i komanda 5. oblasti sa .
Avramovidem se premjeta u rejon poligona Slunj da sprei meunacionalne sukobe.
Produbljivanje sukoba se vie nije moglo izbjedi. Ko je izazvao sve ove sukobe? Detaljna analiza bi

vjerovatno potvrdila da su najvedi dio sukoba izazvali i izreirali srpski ekstremisti i da se vedina
incidenata dogodila u graninim rejonima zamiljene granice budude drave. A hrvatski ekstremisti su ih
pratili i izazivali incidente.
Politiki pritisci i razni udari, kao komponenta specijalnog rata, realizuju se preko djela Predsjednitva
SFRJ, koji sa djelom armijskog vrha manipulie i sa Predsjednitvom SFRJ i sa JNA. Dakle, sve je ovo
trajalo mjesecima; specijalni rat bio je uporan i razvio se s obje strane. Rat je zapoeo za vrijeme
komunista i nastavljen za vrijeme vlasti HDZ-a, s ciljem da se ta nova vlast lijepe naesrui pomodu
specijalnog rata i subverzija, a ako to ne da eljene rezultate, da se to pokua ostvariti pravim ratom, do
koga je, na alost, dolo.
JNA je nastojala da utie na rezultate izbora u Sloveniji i Hrvatskoj. Avgusta 1990. ona je direktno
angaovana u spreavanju leta helikoptera MUP-a Hrvatske ka Kninu zbog pobune opdinske milicije.
Pobuna u Kninu, objektivno pod zatitom JNA, proirila se na cijelu sjevernu Dalmaciju. Dogaaji u
Pakracu i Plitvicama su pokazali da je JNA, ak i kada se radilo o namjerama da sprijei meunacionalne
sukobe, znaila podrku pobunjenicima. JNA nije titila narod od krajinske milicije, niti sprijeila
etnike dobrovoljce koji su dolazili sa strane ili su se poeli formirati tamo na tromei. JNA je bila
posmatra sukoba u Borovu Selu. Sve je to kod hrvatskog stanovnitva i djela Srba izazvalo okretanje
protiv takve politike i pasivnosti JNA. Preko pokuaja da JNA politiki arbitrira u Sloveniji i u cjeloj
Jugoslaviji, otvara se velik broj kriznih arita koje ak ni fiziki nije mogla drati pod kontrolom.
Dakle, uplitanje (intervencija) JNA od Kosova do Slovenije nije proizvjela smanjivanje ved produbljivanje
krize. Dio armijskog vrha iz ovih dogaaja nije umio, ili nije htio, da izvue zakljuak kuda sve to vodi. JNA
se u propagandi slubene Srbije predstavljala kao sredstvo zatite naroda, ali praksa je pokazala da, kad
se i gdjegod se uplela JNA, i pored toga to je nekad i negdje bilo dobrih namjera, stvari su se razvijale
jo gore.
Dio armijskog vrha je posljednjih godina baratao pojmom intervencija silom u zatiti mira. Nije se
razmiljalo o tome da sve intervencije silom u vienacionalnoj dravi imaju negativne posljedice: u ime
ije naredbe i ideologije bi vienacionalna armija izvravala naredbe o represiji prema bilo kojem narodu
u Jugoslaviji? Zar se nije razmiljalo o tome da intervencije orujem mogu okrenuti to oruje protiv
nosilaca i naredbodavaca takvih intervencija? A to se upravo dogodilo.
Takozvana balvan revolucija oznaila je
poetak otrog suprotstavljanja srpskog i
hrvatskog ratobornog nacionalizma.
Pukovnik dr Duan Plena
PREKO IVIH I MRTVIH
Poslije preuzimanja vlasti, politike stranke (HDZ, HSP) proglaavaju srpsko civilno puanstvo gmazom
idiosinkrazije (Dalibor Brozovid, potpredsjednik HDZ), zakrljalo u vizantijskoj umalosti (dr Slavko

Letica, savjetnik Franje Tumana) iji eventualni prodor u Evropu treba zadrati na katolikocivilizacijskom hrvatskom bedemu.
Tako je hrvatsko vrhovnitvo na samom startu proglasilo Srbe drugorazrednim graanima, pa je
izbacivanjem iz Ustava, kako kae profesor dr Jovan Mirid, sprovedeno apolitiko desubjektiviranje
srpskog naroda (Novi list, 19. juna 1994). Od 25. maja do 15. decembra 1990, preko 30.000 Srba ostalo
je bez posla a njihove porodice bez elementarnih uslova za ivot. Kadrovsko idenje prate policijski
informativni razgovori, odnosno odreeni krivini postupci nad vie hiljada graana srpske narodnosti.
Formirani su sigurnosni logori u Ninu , Pagu i Brinju.
Srpske nacionalistike voe, svjesne da izborna pobjeda HDZ i inauguracija Tumanovog poretka nisu
bile mogude bez njihove ovinistike konflagracije (mitinzi na Petrovoj gori, na dalmatinskom Kosovu,
Ravnim kotarima, proklamacija Kninskog teksta o RSK 1989. itd), doekali su ih sa izrazitim
zadovoljstvom, iskazanim i u izjavi SDS-a da srpski narod podrava i podupire politiku dr Franje
Tumana o stvaranju neovisne domovine Hrvatske, pod uslovom da i Srbi Krajine imaju, takoer, pravo
na potpunu nacionalnu samostalnost....
Tako su militantni nacionalisti obe strane oglasili svoje strategijske planove koje je mogude ostvariti
gaenjem preko mrtvih i ivih. U isto vrijeme, bila je to javno izreena saglasnost o ruenju i razaranju
Jugoslavije svim dozvoljenim sredstvima. I nemiri su plamtjeli Hrvatskom. Na vijest o pokretu
Tumanovih specijalaca prema Kninu, sa zadatkom da razoruaju prekobrojne milicionare srpske
narodnosti i kninsku stanicu javne sigurnosti bezuvjetno potine ibenskoj policijskoj upravi
(Slobodna Dalmacija, 20. kolovoza 1990), Skuptina opdine Knin (pod vladu SDS) odgovorila je
djelominom mobilizacijom rezervnog milicijskog sastava i podizanjem barikada. U takozvani kninski
incident ukljuila se i JNA, spreivi upotrebu helikopterskih policijskih snaga MUP Hrvatske u likvidaciji
balvan revolucije.
Meutim, tzv. balvan revolucija oznaila je poetak otrog meusobnog suprotstavljanja srpskog i
hrvatskog ratobornog nacionalizma. Nemiri, pradeni oruanim sukobima, zahvatili su sjevernu Dalmaciju,
Liku, Kordun, Baniju, Slavoniju, Baranju i dijelove zapadnog Srijema. MUP Hrvatske je bezuspjeno
pokuavao da uspostavi narueni red i mir. Upad specijalaca u Baranju i njihov pokuaj da
upotrebom sile razoruaju jugo-srpske pobunjenike i povrate autoritet uzdrmanog poretka vlasti,
srpski nacionalisti su proglasili za Bartolomejsku nod potomaka jasenovakih rtava (Slobodna
Dalmacija, 2. oktobra 1990). Panika je zavladala srpskim stanovnitvom Petrinje, koje je potrailo
zatitu (oko 2.000 lica) u kasarni JNA Narodni heroj Vasilj Gadea.
Pobunila su se mnoga sela srpskog stanovnitva u Dalmaciji, koja su se nala pod opsadom redarstvenika
(Pavasovidi, Bratikovci, Otiid). Kninska milicija je reagovala tako to je objavila da MUP Hrvatske,
njegove ovladene organe i podrune jedinice ne smatra nadlenim za unutranje poslove Kninske
krajine, tako to je 10 stanica javne sigurnosti prikljuila SAO Krajini, a prometnice koje povezuju
Dalmaciju sa Hrvatskom stavila pod svoju kontrolu, i to je u Titovoj Korenici stacionirala (14. februara
1991) 150 milicionara (Borba, 16. februara 1991). Tako su upotreba sile i nasilja, kao vid meusobne

komunikacije, postali metodom odmjeravanja snaga i ponaanja saveznih (JNA), republikih i regionalnih
nosilaca modi.
Mrnja i defetizam postali su sastavni dio meusobnih odnosa, pogubni za oba entiteta, kao i oruane
arke, pljake, ikaniranja, obmane i lai. Grupe reinkarniranih ustaa i etnika razornim udarcima
svakodnevno su ruili mir i irom otvarali vrata uasima rata (Nedjelja, februara 1991). Koncem
februara 1991. Srpsko nacionalno vijede i Izvrni odbor donijeli su rezoluciju o razdruenju SAO Krajine
od Republike Hrvatske. U rezoluciji je naglaeno da SAO Krajina ostaje u Jugoslaviji, odnosno u
zajednikoj dravi sa Republikom Srbijom i Crnom Gorom. Srpska demokratska stranka je objavila
saopdenje da sva slubena i neslubena lica u Republici Hrvatskoj, nenajavljena i u nevrijeme, ne dolaze
pred vrata srpskog domadinstva, jer u nastaloj uznemirenosti i nepovjerenju, Srbi mogu pribjedi
samoodbrani (Borba, 3. januara 1992).
I dravno rukovodstvo Hrvatske je uporno u svojoj strategiji secesionizma. Najprije predutno odbacuje
naredbu Predsjednitva SFRJ (9. januara 1991.) da se u roku od deset dana rasformiraju svi neregularni
oruani sastavi, a na prijetnje SSNO o intervenciji JNA na svakom mestu gde su ugroeni mir i ivoti
pripadnika JNA, odgovara pojaanom nabavkom naoruanja u inostranstvu, blokadama kasarni JNA u
Varadinu, Bjelovaru, Osijeku, Karlovcu, Zadru, ibeniku, Splitu itd. Prema tome, rat se nije mogao vie
obuzdati, jer nema vie nikakve sumnje da je Tuman vedinu Srba u Hrvatskoj okrenuo protiv sebe.
Istovremeno, velik broj Hrvata, podlegao je uvjerenju da su Srbi u Hrvatskoj paranoini pobunjenici koje
treba urazumiti, ili im - ako druga sredstva ne pomau - irom otvoriti vrata za seobu preko Drine
(sarajevsko Osloboenje, 4. marta 1991).
Oruani sukob (1. marta 1991) u Pakracu, kada su redarstvenici MUP-a Hrvatske zauzeli centar grada sa
Opdinskom skuptinom, a jedinice JNA ih svojom intervencijom natjerale na povlaenje (Novosti, 4.
marta 1991), primile su razliito obe strane, srpska kao objavu rata srpskom narodu i poetak novog
genocida (dr Jovan Rakovid), a Hrvatska kao dio boljeviko-unitaristikog i velikosrpskohegemonistikog scenarija protiv demokratske vlasti u Hrvatskoj (dr Franjo Tuman). Provokacije i
demonstracije oruane sile prenijele su se preko Plakog na Plitvice, gdje su (31. marta 1991) u
oruanom sukobu hrvatskih redarstvenika i Srba, poginula dvojica, a ranjena dvadesetorica na obe
strane i gdje je zarobljen bududi predsjednik Republike Srpske Krajine G. Hadid. Sutradan, na Plitvice
stiu tenkovi JNA sa zadatkom da obezbede prekid vatre. Meutim, JNA se nije drala neutralno, ona
je omogudila SAO Krajini da organizuje mar mira 2. maja 1991. i Nacionalni park Plitvice proglasi
integralnim dijelom suverene Republike Srpske Krajine.
Sastanak jugoslovenske estorice na Brdu kod Kranja, aprila 1991, donio je i saglasnost da se na
referendumu po republikama, do kraja maja donese odluka o bududnosti Jugoslavije. Meutim,
dogovor na Brdu kod Kranja bio je korak u prazno. Zato de se na graninom podruju Srbije i Hrvatske
sastati (15. aprila 1991) Tuman i Miloevid na tajnom razgovoru, koji de, prema dananjim saznanjima i
istorijskim injenicama, imati sudbonosni znaaj za bududnost Jugoslavije, zahvadene poetim ratom i
sigurnim raspadom drave kao zajednice njenih naroda.

Nekoliko dana kasnije, odnosno 18. aprila 1991, ponovo je odran samit estorice u Ohridu. Potvren
je dogovor na Brdu kod Kranja, sa izriitom napomenom da se do kraja maja raspie referendum o
bududnosti Jugoslavije. Od aprila do juna 1991. dolo je do velikih nemira u Kninskoj krajini i zapadnoj
Slavoniji. U Kninskoj krajini plamte eksplozije, naprije u ugostiteljskim objektima iji su vlasnici Hrvati, a
zatim dolazi do estih maltretiranja stanovnika hrvatske narodnosti. Hrvati odgovaraju istom mjerom u
Plakom, gdje su demolirane trgovake i ugostiteljske radnje - vlasnitvo Srba. Nemirima stanovnitva
obuhvaden je i osjeki kotar, a gradonaelnik ovog grada saopdava da je od aprila do jula 1991. poginulo
90 ljudi. Diverzije i sabotae na svim saobradajnim komunikacijama koje povezuju jug i istok Hrvatske
dovode do potpunog prekida prometa sa Dalmacijom i istonom Hrvatskom (Vjesnik, 4. avgusta
1991). Borbe se vode u slavonskim selima (Dalj - 2. avgusta) i zapadnom Sremu (Mirkovci, 22. jula 1991).
U ovim sukobima je poginulo 12 osoba.
Upad pripadnika MUP-a Republike Hrvatske u Borovo Selo (2. maja 1991) donio je drugi znaajniji
oruani sukob, pladen sa 17 mrtvih policajaca i 20 civila (Vjesnik, 3. svibnja 1991). Sahrana poginulih
redarstvenika pretvorena je u ratni zov na osvetu. U Splitu, 6. maja, su demonstracije pred komandom
Vojno-pomorske oblasti, u kojima uestvuje oko 40.000 graana. Demonstranti su napali i vojne objekte,
pa je tom prilikom ubijen vojnik Sao Geovski, a fotografija davljenja jednog vojnika obila je cijeli
svijet. Vukovar i Borovo zahvadeni su estokom vatrom nepoznatih napadaa (Politika, 7. maja
1991). Hrvatska se sve intenzivnije sprema na odbranu svog nacionalnog integriteta. Smotrom Zbora
narodne garde (ZNG) na stadionu u zagrebakoj Kranjevidevoj ulici (28. maja 1991), a pred 10.000
posmatraa, promovisana je Hrvatska vojska. Dva dana kasnije (30. maja 1991), Franjo Tuman na
sveanoj sjednici Sabora izjavljuje: Savez suverenih jugoslovenskih drava ili razdruenje i potpuno
osamostaljenje Hrvatske (Veernji list, 31. maja 1991).
Borbe se vode u Kostajnici 7. avgusta. Svijestan da su diverzije, ikaniranja, djelomini oruani sukobi i
prepadi, nezaobilazan uvod u rat irokih razmjera, Milan Martid obedava da de stidi oruje i vojna pomod
iz Srbije i uz sadejstvo sa JNA vri napade na redarstvene stanice u Kijevu i Obrovcu. U Graacu je
minirana zgrada Srednjokolskog centra, a kninska milicija je u hrvatskim selima Potkonje i Vrpolje.
Hrvatska televizija (7. oktobra) saopdava da su pogoeni Banski dvori, rezidencija predsjednika
Tumana, a Sabor Hrvatske donosi odluku o suverenosti i samostalnosti drave i o raskidu dravnopravnih odnosa sa dosadanjom SFRJ (Vjesnik, 9. oktobra 1991).
Aktivnost pobunjenika i ubaenih grupa, JNA je na mnogo mjesta mirno posmatrala. Mogla je barem
sprijeiti Plitvice, Borovo Selo i Kijevo, sprijeiti dolazak paravojnih jedinica preko Dunava. Mogla je
sprijeiti prekid eljeznikog saobradaja izmeu Zagreba i Splita.
Meunarodni forumi, a prije svega Evropska zajednica, ulau velike napore da se besmisleni rat u
Jugoslaviji obuzda. Dana 17. aprila 1991, zamrznut je prijem Jugoslavije u OECD, kao poslijednja
opomena da se obuzda rat. Sredinom maja, delegacija efova diplomatije EZ posjeduje Zagreb i Beograd,
prua i otvorenu podrku snagama dijaloga u Jugoslaviji. Uzalud. Ved 4. avgusta odbaen je prijedlog da
ministarska trojka EZ nadzire razvoj dogaaja u Hrvatskoj. Pa, ipak, predstavnik EZ Van den Bruk je 10.
oktobra 1991. saoptio da je postignut dogovor o povlaenju JNA iz Hrvatske. To je otvorilo vrata lordu

Karingtonu i Sajrusu Vensu, specijalnim izaslanicima generalnog sekretara UN, da vode zajedniku
akciju iznalaenja mirnog rjeenja za jugoslovenski sukob.
Biva vojska, u kojoj sam bio vojnik
i general, napala je moju Hrvatsku.
General-pukovnik Bruno Vuletid
GLAVLJE RAT U HRVATSKOJ
Ved pri letiminom itanju tog poglavlja od 19 strana (od 125 do 144) uoljivo je slijedede:
Sporna je tvrdnja: U pokuajima ostvarenja toga dijela cilja, stavljanja u bezuslovnu pokornost srpskog
naroda u Hrvatskoj - hrvatska vlast se sluila svim poznatim ustakim metodama iz vremena faistike
NDH. Iako je vlast HDZ, sa Tumanom na elu, stupila na politiku scenu veoma arogantno, iako je u
tom nastupu pokazivala i neke znake koji su asocirali na ustatvo i koji su mogli da izazovu strah meu
Srbima - to tada nisu bili argumenti na osnovu kojih bi se mogao izvesti zakljuak kakav nam je Kadijevid
ponudio. Ostavljam po strani kasnije dogaaje, u centru posmatranja su oni dogaaji u Hrvatskoj (19901991), kojima se bavi Kadijevideva knjiga.
Ved 1990. godine, a naroito 1991, u Hrvatskoj je na djelu realizacija projekta Slobodana Miloevida odvajanje iz Hrvatske onih krajeva u kojima su Srbi inili ne samo apsolutnu, nego i relativnu vedinu. O
tome svjedoi niz dogaaja meu kojima se istie stvaranje tzv. srpskih autonomnih oblasti. Spski
populistiki pokret pobunjivao je i Srbe u Hrvatskoj onim tempom kojim je tekla antibirokratska
revolucija u Srbiji i Crnoj Gori; naroito poslije ved pomenutih proslava 600. godinjice Kosovskog boja i
sline proslave u Kninskoj krajini 1989. Kao simbol srpskog suvereniteta, na kninskoj tvravi je 3.
januara 1991. istaknuta srpska zastava, kada je donet i Ustav, tj. Statut SAO Krajine. Jedan od elnika
SAO Krajine, Jovan Opaid (2. februara 1991) poruuje da se na srpskim etnikim teritorijama moe
stvarati samo srpska drava.
Hrvatska vlast, nakon svog ustolienja, objektivno nije bila u poziciji da se slui ustakim metodama iz
vremena faistike NDH, kako zbog unutranjih faktora i vlastite nestabilnosti, tako i zbog spoljnih
faktora, jer ta vlast jo nije bila meunarodno priznata. Tuman, u to vrijeme, (koliko iskreno?) nudio je
Srbima u Hrvatskoj kulturnu autonomiju, za kojom de zaaliti mnogi Srbi i Hrvati iz Hrvatske i izvan nje,
tek kada se iza propagandne mainerije otkrije teka prevara srpskog naroda u Hrvatskoj i kada se
ustanove dimenzije tragedije toga naroda.
Prema tome, ne moe se govoriti ni o kakvoj Tumanovoj strategiji i taktici u ostvarivanju toga cilja,
kada, rekosmo, Kadijevid ne navodi ni jedan argument kojim bi potvrdio da je takav cilj, u to vrijeme,
javno publikovan. Ako je to, meutim, Kadijevidu bilo dostupno, trebalo je da navede izvor i time
preduhitri svaku eventualnu sumnju. Dakle, pitanje je da li je Tuman tokom 1990. i sve tamo do ljeta
1991. pomiljao da ue u samoubilaki rat protiv JNA?

Otuda teko moe biti govora o nekakvom grupisanju oruanih formacija Hrvatske oko Srpske krajine
1990. i poetkom 1991, o emu pie Kadijevid. Oigledno je da je tadanji savezni sekretar za narodnu
odbranu izazivao zabunu: legalno i legitimno nastojanje vrha hrvatske vlasti - da uvede i lokalnu upravu
u duhu rezultata viestranakih izbora u Hrvatskoj, kao i kontrolu u stanicama MUP-a - on je preinaio i
prekvalifikovao u agresiju na srpski narod u Hrvatskoj.
Za diskusiju je i tvrdnja da je Hrvatska sredinom ljeta 1991. mogla imati armiju od 300 hiljada vojnika i
starjeina. Te oruane snage nisu imale jasnu fizionomiju sve do kraja one faze rata kada je i JNA
ukljuena u rat protiv Hrvatske. U poetku su to bile jedinice vladajude partije (Zbor narodne garde ZNG) i deo jedinica MUP-a, koje su prvi put predstavljene javnosti 28. maja 1991. na stadionu NK
Zagreb. Istina, u isto vrijeme poela je da se formira i Narodna zatita.
Sve do jeseni 1991. Hrvatska nije bila u stanju da sprovede optu mobilizaciju na valjan nain. Iako je
poetkom avgusta 1991. Vlada Republike Hrvatske najavila da de uskoro formirati vrhovno
zapovjednitvo oruanih snaga, ta je vrhovna komanda poela da funkcionie negdje u septembru
1991, to znai da nije bilo efikasnog komandovanja i po principima stroge subordinacije. Hrvatska
vojska je organizovana, uglavnom, u taktike jedinice koje u prvo vrijeme djeluju manje-vie samostalno.
Po mjesnim zajednicama, optinama i regijama bili su formirani tzv. krizni tabovi, koji su patili od
nesnalaenja i nedovoljne sposobnosti, jer su se formirali po principu politike pripadnosti.
Hrvatska vojska bila je, u ljeto 1991. relativno slabo naoruana. Prvo, zato to je oruje najvedim djelom
bilo oduzeto jedinicama TO i smjeteno u skladitima JNA (to Kadijevid esto istie kao jedan od velikih
uspjeha); drugo, to je oruje kasnije nabavljano na razne naine i raznim kanalima, najvedim djelom
ilegalno (afere pegelj i Kika).
Slabosti na strani hrvatske vojske objektivno su ile na ruku JNA i ostalim formacijama koje su joj se
nale kao saveznici. Jedino to je hrvatska vojska u to vrijeme bila vie motivisana nego protivnik, ona
je, dakle, imala premod u borbenom moralu, o emu Kadijevid ne govori.
Apsurdna je tvrdnja da je JNA zatitila srpski narod u Hrvatskoj u prvoj fazi rata i da mu je pomogla
da se vojniki, pa i politiki pripremi za dogaaje koji de slijediti, kako tvrdi Kadijevid (n.d. str. 128).
Naprotiv, tzv. tab VK ovakvom pomodi gurnuo je srpski narod u totalnu propast i tako pomogao
Tumanu, to su vrlo jasno pokazali kasniji dogaaji.
V. Kadijevid govori o drugoj, tj. odluujudoj fazi rata, upotrebljavajudi terminologiju koja je u funkciji
njegovog vienja, odnosno u funkciji opravdavanja njegovih promaaja. Tako, na primjer, on se slui
sintagmom agresija Hrvatske u prvoj fazi, to je, sa stanovita objektivnog posmatranja problema,
netano. Pri tom, istie se vlastita taktika - da se hrvatska strana isprovocira, pa da se onda odgovori
estoko. U stvari, Kadijevid i njegov tab, ne ulazedi u moralnu dimenziju toga ina (koja je takoe
porazna) - ratovali su veoma amaterski.
Sva nagaanja oko strategije za napad na Hrvatsku otkriva V. Kadijevid na str. 135. svoje knjige:

Strategijski zadatak izvesti u dvije faze. U prvoj, preteno protivudarima taktikog znaaja na vie
pravaca dok se Hrvatska jae ne ukljui (napad na kasarne), uz pojaano organizovanje i pripremu
srpskih pobunjenika, a u drugoj, jedinstvenom strategijskom napadnom operacijom poraziti hrvatsku
vojsku.
Zamisao manevra snaga:
Potpuno blokirati Hrvatsku iz vazduha i mora.
Pravce napada glavnih snaga direktnije vezati za oslobaanje srpskih krajeva u Hrvatskoj i garnizona JNA
u dubini hrvatske teritorije. U tom cilju ispresjecati Hrvatsku na pravcima Gradika-Virovitica, BihadKarlovac-Zagreb, Knin-Zadar i Mostar-Split (znai, sve do slovenake granice).
Najjaom grupacijom oklopno-mehanizovanih snaga zauzeti istonu Slavoniju, a zatim nastaviti dejstvo
na zapad, spojiti se sa snagama u zapadnoj Slavoniji i produiti prema Zagrebu. Istovremeno, jakim
snagama iz Herceg-Novog i Trebinja blokirati Dubrovnik, s kopna izbiti u dolinu Neretve i na taj nain
sadejstvovati snagama koje nastupaju sa pravca Mostar-Split.
Nakon dostizanja odreenih objekata, osigurati i drati granicu Srpske krajine u Hrvatskoj, izvudi
preostale djelove JNA iz Slovenije i poslije toga pomodi JNA iz Hrvatske.
Za pripremu i dovoenje snaga na planirane pravce upotrebe potrebno je 10-15 dana!
Da li je ovaj plan ostvaren?
Po Kadijevidevom miljenju - glavni zadaci modifikovanog plana su ostvareni - to je uglavnom tano.
etvrtina Hrvatske, gdje je srpsko stanovnitvo u vedini je osloboeno, stvorena je vojska Krajine, koju
je JNA opremila naoruanjem i ratnom tehnikom, JNA je povukla svoje glavne efektive iz Slovenije i
Hrvatske i razmjestila ih prema bududim zadacima - najvie u BiH.
Meutim, Kadijevidev strategijski cilj poraziti Hrvatsku vojsku i izbiti na slovenaku granicu nije
ostvaren ni u jednoj fazi.
Strategija hrvatske strane se sastojala u tome to je ekala, jaala svoje OS, dobijala na vremenu,
raunala na raspad JNA po nacionalnoj osnovi, nije napala kasarne JNA onda kada je Kadijevid raunao. I
ovu fazu rata dobila je hrvatska strategija.
Za analizu je Kadijevidev zakljuak o tome da je Hrvatska prihvatila Vensov plan zbog toga to je izgubila
rat.
Kadijevid je interesantan i na 129. strani svoje knjige, kada pie: Raznim povodima, Tuman je u
nekoliko navrata rekao kako su od njega traili i predlagali mu da napadne JNA za cijenu oruanog

sukoba u Sloveniji i kako je on to odbio. Ja nisam ni jednom te njegove izjave komentirao, ali sam
smatrao i onda i sada, da bi za nas bilo bolje da nas je tada napao nego kasnije, jer je bilo oigledno da
do sukoba mora dodi, a vrijeme vie radi protiv nas nego za nas, kao i da mi, iz razloga koje sam
detaljnije izloio u povodu obrazloenja osnovne zamisli upotrebe JNA u ovoj fazi sukoba, moramo
saekati napad.
Dogaaji su potvrdili da u ovako pripremljenu ali naivnu zamku Hrvatska nije upala, ved je i to iskoristila
da se spremi za druge faze rata.
V. Kadijevid zapravo i pie onako kako je radio. A sve to je inio pod Miloevidevim patronatom i u
njegovu korist - bilo je lano, pa stoga i nije moglo drugaije da zavri nego - optim krahom. Laan cilj
rata u Hrvatskoj raa lanu ideju o upotrebi jedinica, naopaku taktiku i komandovanje. JNA je imala
neuporedivo preimudstvo u ratnoj tehnici, apsolutnu prevlast u vazduhu i na moru, ali ta preimudstva u
lanoj konstelaciji opte ideje mogla su da urode samo - lanim plodovima, kao to se i dogodilo.
O grupisanju snaga JNA u drugoj fazi rata u Hrvatskoj, o ideji manevra, o operativnim pravcima i
sl. (str. 135), jedva da se moe voditi bilo kakva rasprava. Sve to je o tome u knjizi reeno (kao i drugo
to se odnosi na rat u Hrvatskoj) - pada pred katastrofalnim rezultatima rata u Hrvatskoj, u reiji JNA dobrovoljci - paravojne formacije iz Srbije i Crne Gore - naoruani narod Krajine. Sve pada; naroito
pred ruenjima Konavlja, Vukovara, Osijeka, Karlovca, Gospida, Zadra, i mnogo drugih naselja i, iznad
svega - pred Vukovarom, koji ne samo da de ostati kao svjedoanstvo zla i spomenik ljudskim patnjama,
nego istovremeno i kao spomenik vojnom neznanju zloupotrebljenih elitnih sastava i njihovih
komandanata, elementarnih stvari taktike i operatike.
A kada se ved u prvim oruanim sukobima u Hrvatskoj
JNA otvoreno stavila na jednu (srpsku) stranu, a pogotovo
kasnije kada je svoje ljudske, materijalno-tehnike i druge
potencijale stavila na raspolaganje za formiranje vojske
RSK i RS, bilo je oigledno da JNA odlazi sa istorijske scene!
(General-potpukovnik Jovo Ninkovid)
KRATAK PREGLED VOJNIH DEJSTAVA
Stvaranje hrvatske vojske poinje maja 1990. godine, poslije razoruanja Teritorijalne odbrane SR
Hrvatske, i to najprije u okviru SUP-a (MUP-a), u vrijeme i kada se u Hrvatskoj stvorilo uvjerenje da se
JNA stavila u slubu jedne (srpske) strane, da JNA ne predstavlja siguran tampon izmeu hrvatskih snaga
i pobunjenih Srba i poslije rasidavanja od milicionera srpske narodnosti.*)
*) U ratnoj miliciji bilo je od 1989. do1991. godine 19 odsto Srba, a u mirnodopskoj vie od toga. U
gospidkoj upravi 65 odsto, sisakoj 33 odsto, rijekoj 26 odsto, u Zagrebu i ibeniku 24 odsto, u Osijeku
23 odsto i u Zadru 22 odsto. Ispod 20 odsto u Bjelovaru, Karlovcu, Puli i Slavonskom Brodu. Za posebnu
je analizu ta se dogodilo sa ovim brojem vojnika-milicionara Srba, od kojih su mnogi bili i na

komandirskim i drugim dunostima u SUP-u. Vedina je postepeno nestala iz MUP-a Hrvatske bilo da je
otputena iz slube, prela u Miliciju Krajine, MUP Srbije ili penzionisana.
Jezgro ZNG ini 1.700 policajaca (400 u Zagrebu, 300 u Lici i Kordunu, 300 u istonoj Slavoniji i 300 za
antiteroristike jedinice).
Najprije su stvorene etiri brigade Zbora narodne garde (ZNG), dvije u Zagrebu, po jedna u Osijeku i
Splitu. Smotra je izvrena 28. maja 1991. i to se smatra danom formiranja HOS, to je uzeto i kao Dan
dravnosti Republike Hrvatske. Na elu komande ZNG su generali Martin pegelj (bivi komandant 5. VO
i komandant RTO) i Imre Agotid.
Ilegalno se formiraju i paravojne snage, koje oficijelno egzistiraju do jeseni 1991.
Franjo Tuman 21. septembra 1991. smjenjuje pegelja i formira Glavni stoer hrvatske vojske sa
generalom Antonom Tusom (bivim komandantom RV i PVO) na elu. Hrvatska vojska je tada
organizirana u est operativnih zona: Zagreb, Bjelovar, Osijek, Karlovac, Rijeka i Split i dva pomorska
sektora - Zadar i Dubrovnik. Ocjenjuje se da je do septembra 1991. HV narasla na 24 brigade i ostale
jedinice, a u pripremi je bilo formiranje jo nekoliko brigada. Sa ovim snagama i jedinicama unutranjih
poslova, ocjenjuje se da je (krajem 1991) zaustavljena JNA na frontu od preko hiljadu kilometara - od
Dunava do Dubrovnika. Bilo je i informacija da je prvo primirje (2. januara 1992.) hrvatska vojska
doekala sa preko 200.000 ljudi i 40.000 iz snaga MUP-a.
-Ako bi pokuali srpsko-hrvatski, odnosno hrvatsko-srpski rat na teritoriji Hrvatske djeliti na operacije
ili periode, mogudi su razliiti prilazi i kriteriji.
Prvi period, koji traje od 1990. do ljeta 1991. obiljeavaju ustanak Srba i barikade, obostrane akcije oko
barikada i uspostave policijske vlasti jedne i druge strane na i oko pobunjenog podruja. To je period
formiranja hrvatske vojske i milicije Krajine.
Drugi perid (kada je ved uzdrmana JNA na zapadnom djelu zemlje, kada se povukla iz Slovemje) poinje
septembra 1991. kad JNA i pobunjeni Srbi preduzimaju operacije u Hrvatskoj, a hrvatska strana blokira
kasarne i zauzima skladita. Prvo razoruanje je u Slavonskoj Poegi, Slavonskom Brodu, akovu,
Vinkovcima, Naicama i Delnicama.
- JNA je napala istonu Slavoniju, Vukovar, Baranju, Osijek, dejstvuje se u Baniji, napada na Gospid, a
napadi slijede prema ibeniku, Zadru i Dubrovniku. U ovoj fazi, hrvatska strana nastoji da onemogudi
razvoj 5 vojne oblasti, Ratne mornarice i 5. korpusa RV PVO. Od septembra do decembra 1991. srpska
strana je zauzela Baranju i Podunavlje i izbila na liniju Osijek-upanja, Petrinja-Plaki-Gospid-Masleniki
most, sve do ispred Karlovca, Gospida, Zadra, ibenika, Sinja i Dubrovnika. Hrvatska strana je razbila
varadinski a neutralisala zagrebaki i rijeki korpus i manje djelove RM i RV i PVO, vratila dio naoruanja
TO i dobila relativno dosta tenkova i artiljerije, prvenstveno iz varadinskog korpusa. Sprijeen je prodor
ka Zagrebu i uvrdena odbrana na Kupi. U ovoj fazi, obe strane imale su dosta gubitaka, posebno

jedinice Novosadskog korpusa i gardijske divizije.

Koncem 1991. srpska strana uvrduje pozicije u djelu zapadne Slavonije, a hrvatska strana vrada gornji
dio zapadne Slavonije i obezbjeuje podravsku vezu sa istonom Slavonijom. Izgleda da je sarajevsko
primirje (2. januara 1992.) prekinulo akciju idenja zapadne Slavonije do Save. Posmatrano sa strane i
prema oskudnim intormacijama, JNA je, zbog nemogudnosti da mobilie nove regrute i zbog pretrpljenih
poraza, pristala na soluciju da dri to je postignuto i da prihvati dolazak meunarodnih mirovnih snaga,
to je odgovaralo i hrvatskoj strani.
U novinama se pominju mnoga imena, meni poznatih pripadnika JNA. Na jednoj strani su generali
ivota Avramovid, Andrija Raeta, Zvonko Jurjevid, Nikola Kandid, Dobrain Praevid, Mladen Bratid,
Andrija Biorevid, ivota Panid, Nikola Uzelac, Ratko Mladid, Milan Vukovid, Pavle Strugar i piro Nikovid.
Na drugoj strani generali i pukovnici Martin pegelj, Anton Tus, Sveto Letica, Janko Bobetko, oba
Stipetida, Imre Agotid, Feldi, Domazet, Pecotid, Tonkovid i Gorinek. (Poznavao sam sve osim Vukovida i
Mladida.) Nikada nisam pomislio i sada mi, do kraja, nije sasvim jasno da su se meusobno potukli, jer
vedina od njih nije bila ekstremno nacionalistiki orijentisana, mada je meu pomenutima bilo
pojedinaca na obe strane koji i ranije nisu raistili sa nacionalnim pitanjem.
Kod Vukovara i Dubrovnika je vojnostrategijski i politiki izgubljen rat. Nastupalo se prepotentno. Da li
se mjesec dana borilo za Vukovar radi prestia?
Zato se odustalo od planova prema Zagrebu, Ploama i Splitu? Da li se to dogodilo zbog poraza kod
Vukovara i zaustavljanja na Neretvi ili iz drugih razloga? Na to pitanje mogu odgovoriti oni koji su tu
ratovali po planovima Sablja, No i Paunov skok, s jedne strane, i oni sa drugim planovima, sa
druge strane.
Poslije potpisivanja primirja, rat je prenet u BiH, jer se dva rata (uz raniji u Sloveniji), istodobno ne mogu
voditi.
Pod zatitu UN 1991-1992. stavljaju se sljededa podruja u Hrvatskoj:
Istona Slavonija (Beli Manastir, istono od Osijeka, Vukovar, Vinkovci - krajnji istok), koje ini 49%
Hrvata, 30,4% Srba i 20,5% ostalih (Hrvati i ostali u vedini). To je prostor od 2.153 m2.
Zapadna Slavonija (Grubino Polje, Daruvar, Pakrac, Nova Gradika - zapadni dio, Novska - istoni dio),
koje ini 43,3% Hrvata, 35,4% Srba i 21,3 ostalih (Srbi su u vedini u Pakracu). To je prostor od 2.112 m2.
Krajina (Kostajnica, Petrinja, Dvor na Uni, Glina, Vrgin Most, Vojnid, Slunj, TitovaKorenica, Donji Lapac,
Graac, Obrovac, Benkovac i Knin), koje ini 66,7% Srba, 28% Hrvata i 5,3% ostalih. Srbi su u vedini u
Dvoru na Uni (85%), Glini (60%), Vrgin Mostu (70%), Vojnidu (91%), Korenici (76%), Donjem Lapcu
(97,5%), Graacu (82%), Obrovcu (66%), Benkovcu (57%) i Kninu (88%). Hrvati su u vedini u opdinama
Petrinja (56%) i Slunj (72%). To je prostor od 8.262 m2.

Ukupno u sve tri UNPA zone Srbi ine 48,2%, Hrvati 38,2%, a 13,6% su ostali. Prostorno, to je 12.554 m2.
Vojska Srpske Krajine formirana je od JNA, krajike milicije i paravojnih snaga. JNA se povukla u Bosnu.
Relativno primirje u Hrvatskoj traje do ljeta 1992, a tada poinju parcijalne ofanzive i operacije za
vradanje june Dalmacije (rejon Dubrovnika)*) i pomod hrvatskim snagama u Hercegovini i Posavini. Ova
operacija se zavrila odbacivanjem snaga sa Neretve, deblokadom Dubrovnika i sporazumom na fregati
Avenger (24. septembra 1992), koji su potpisali general Pavle Strugar, komandant 2. armije, koju ine
Podgoriki, Uiki i Hercegovaki korpus, i general Zbora narodne garde Janko Bobetko, komandant tzv.
junog vojita.
*) Hrvatska tampa ove operacije biljei kao agalj (borbe za Neretvu, Mostar i Stolac) i Tigar (borbe
za deblokadu Dubrovnika).
U toj situaciji bilo je evidentno da su viemjesene borbe u Slavoniji i istonoj Hercegovini i Vens-Ovenov
plan (3. januara 1992), iskoridene od hrvatske strane za predah i dobitak na vremenu.
Januara 1993. poinje operacija - vradanje Maslenikog mosta i zadarskog aerodroma, uz dosta
gubitaka s obje strane. Ova operacija je za hrvatsku stranu bila od strategijskog znaaja zbog spajanja
sjeverne Hrvatske sa Dalmacijom.
Operacija Medak ili Medaki dep (septembra 1993), mada manja po obimu, znaila je deblokadu i
totalno unitenje nekoliko srpskih sela i to je bila druga tragedija Srba iz okoline Gospida. Te tri operacije
su za hrvatsku stranu znaile stvaranje povoljnih uslova za budude akcije, a medaka akcija je bila dio tzv.
strategije spaljene zemlje. Ove i sljedede vojne akcije od strane Hrvatske vojske, meunarodni faktori
(UNPROFOR) nisu mogli ili nisu htjeli sprijeiti. Prostor Krajine u toj fazi brane 7. i 15. korpus.
Maestral 1994 i Ljeto 94 su borbe za Livanjsko polje, Grahovo, Glamo i Dinaru. Operacija je
strategijskog znaaja, jer su Krajina i Knin ostavljeni na cjedilu, iskompromitovana je odbrana Krajine i
stvoreni preduslovi za Oluju. Gdje su Dinarski korpus i Karadideve snage na tom prostoru? Vie su
bjeali nego to su se borili.
Operacija Bljesak, snimana TV kamerama, poela je 1. maja 1995. idenjem zapadne Slavonije, a
zavrena je vrlo brzo egzodusom i istjerivanjem Srba preko Save u BiH, deblokadom djela autoputa
Zagreb-Beograd i razbijanjem 18. srpskog korpusa. U ovoj operaciji prvi put se predao vedi broj vojnika
(oko 1.000) 18. srpskog korpusa.
Operacija Oluja (4. avgusta 1995), je cjelovita operacija strategijskog znaaja, sa glavninom hrvatske
vojske i policije, koordinirana sa prethodnim operacijama Maestral i akcijama 5. korpusa armije BiH.
Trajala je 84 sata, a izvedena je sa 30 pravaca. Prema novinskim informacijama, plan Oluja se sastojao
iz etiri dijela. Oluja 1 je napad na Baniju, koju brani 39. korpus vojske RSK, i spajanje sa 5.

muslimanskim korpusom. Ovaj dio Oluje zavren je izvlaenjem glavnine 39. korpusa. Sa hrvatske
strane operaciju izvode snage Zagrebakog zbornog podruja.
Oluja 2 je napad na Kordun, koji izvode snage Karlovakog zbornog podruja. Kordun brani 21. srpski
korpus, koji biva okruen i koji se glavninom, poslije pregovora, predao sa generalom Bunidem na elu.
Oluja 3 je napad na Liku, koju brani 15. liki korpus. Napad vodi Gospidko zborno podruje. Operacija
je zavrena idenjem Like, spajanjem hrvatskih snaga sa 5. korpusom armije BiH i povlaenjem 15.
korpusa preko Lapca i Srba u Bosansku krajinu.
Oluja 4 je napad na sjevernu Dalmaciju i Knin, kojeg je branio 7. (kninski) korpus. Tu je i sjedite
Generaltaba vojske Republike SK. Operaciju sa hrvatske strane izvodi Splitsko zborno podruje.
Posle 47 mjeseci, nestala je Srpska Krajina, njena vojska i vojska Fikreta Abdida. Oluja je bila genocid
nad srpskim narodom. Dogaaji su pokazali da Vojska Jugoslavije i Vojska Republike Srpske nisu pruile
obedavanu pomod vojsci Kninske krajine.
- Poslije Oluje, izvedena je operacija Una - borbe u Bosanskoj krajini (Drvar, Petrovac i Prijedor). Jo
nije razjanjeno, iako se o tome u tampi raspravljalo i na srpskoj i na hrvatskoj strani, zato su hrvatske
snage ile preko Une, odnosno - zato to podruje Srbi nisu upornije i uspjenije branili...
Oluja je zavrila operacijom Una i to tamo (Drvar, Glamo, Livno) odakle je krenuo hrvatski kralj
Tomislav. I nije sluajno da se tuda planira cesta Zagreb-Dubrovnik. Tuman hode da se tu vrati. On se
poslije Oluje hvali da je uspio otcjepiti hrvatsku dravu. To je uinio kada su Miloevid i JNA gurnuli
Hrvatsku iz Jugoslavije. Kome on pripisuje zasluge za hrvatsku samostalnost? On je osloboditelj
zemlje koja je manje slobodna nego to je bila. On je sprovoditelj etnikog idenja. Da, za vrijeme
njegove vlasti je prognano vie Srba nego pod NDH. Jedni to ocjenjuju kao uspjeh, a drugi kao osudu. U
pravu su ovi drugi.
Svaka od pomenutih operacija ima svoje krakteristike. Do Bljeska i Oluje sve sam mogao da pratim
samo na osnovu novinskih informacija i pretpostavki, te mogu da izvlaim samo opte zakljuke bez
konkretnije analize, to i nije svrha mog biljeenja.
Poelo je 10. januara 1991. upadom naoruanih Srba u nacionalni park Plitvice.
SA LICA MJESTA IZ LIKE
Iz pisma prijatelja iz Korenice - aprila 1991: Poelo je 10. januara 1991, kada je grupa naoruanih,
meu njima i dosta nepoznatih sa strane, upala u zgradu Nacionalnog parka na Plitvicama i orujem
prisilila direktora Nikolu Lapova na ostavku, koji je i lan Predsjednilva SK Hrvatske. Dana 16. januara
1991. Lapov je sa preko 85% dobio povjerenje. U martu 1991. je miting istine pred Domom 6. divizije,
sa zahtjevom da se Nacionalni park pripoji SAO Krajini. Dana 26. marta 1991. promjenjena Skuptina

opdine Titova Korenica donosi odluku o pripajanju SAO Krajini. Zagreb ponitava tu odluku, a 28. marta
dolazi MUP Hrvatske. U sukobu su dva mrtva i oko 20 ranjenih. Prvog aprila dolaze tenkovi JNA od Slunja
i spreavaju sukobe. MUP obrazuje svoju milicijsku stanicu. Dana 13. aprila je neviena pljaka, to
Plitvice nikad nisu doivjele. Da li JNA uva Plitvice? Poslije tih sukoba, neki predstavnik JNA izjavljuje:
Mi smo tu u ulozi mirotvorca, a ne da se bavimo umskim kradljivcima i krivolovcima. Na kraju pisma,
prijatelj rezimira: Razoaran sam.
Prvog aprila 1991. na sjednici Odbora Skuptine grada Beograda za optenarodnu odbranu i drutvenu
samozatitu, usvojeni su, pored ostalog, sljededi stavovi:
Graani Beograda smatraju da je ovo poslednja opomena svim organima u federaciji i republikama da
se preduzmu mere kako bi se izbegli bratoubilatvo i graanski rat.
Do mirnog reenja mogude je dodi optenarodnim referendumom u Jugoslaviji, na kome de se svi narodi
ravnopravno i dobrovoljno izjasniti u kakvoj dravi ele da ive. Rezultati referenduma treba da
predstavljaju osnov za izradu dokumenta o ustrojstvu Jugoslavije.
Oekuje se od nadlenih organa da sa podruja Plitvikih jezera i Titove Korenice povuku sve policijske
snage, koje su na ovo podruje dole sa strane. Upuduje se poziv privrednim organizacijama, drutvenim
ustanovama i drugim beogradskim institucijama da organizovano unapreuju saradnju i pomod srpskom
narodu u Krajini.
Organi Skuptine grada de koordinirati sa republikim organima, preduzeti potrebne mere da se
obezbedi potpuna informisanost o dogaajima u Krajini, ostvaruje saradnja i pomod srpskom narodu sa
podruja Krajine. Time de doprineti i poseta delegacije Beograda ovim krajevima.
Delegacija Beograda nije dola na Plitvice.
Aktivni oficir - Lianin (iz 5. armijske oblasti) sredinom 1991. izjavljuje: Neki kapetan Dragan je na
Udbini s orujem. Niko ga ne dira. General Avramovid, koji je doao iz Skoplja, otiao je i okruio se
policijskim bataljonom na poligonu Slunj. General Praevid, naelnik taba, je glavni planer i u tu svrhu
je doao iz Novosadskog korpusa i njegova je akcija, po odobrenju B. Jovida, u Pakracu. General Raeta je
spremao Srbe i davao im je oruje. Poznajem Mladida, Torbicu i Periida - nacionalisti su. Nacionalista je i
Cokid, kojeg je zamjenio Trifunovid, koji nije nacionalista.
Mar mira na Plitvice (2. maja 1991) je u organizaciji SDS-a iz Knina. Od Korenice do Prijeboja ide se
vozilima, a odatle pjeke do Jezerca, gdje je tribina.
Prvi govori zubar dr M. Babid, koji zahtjeva da Nacionalni park ostane deo krajinske drave i da se
povue posada MUP-a Hrvatske. Zamjera JNA da je inertna i spora i zahtjeva da protjera hrvatsku
vojsku preko Koranskog mosta. Drugi govori drugi zubar, dr B. Boanid, predsjednik opdinske skuptine i
trai da se dragulj Krajine pripoji srpskoj zemlji. Tredi je prof. P. tikovac (iz Srba), koji poziva JNA da

topovske cjevi okrene na neprijatelje Jugoslavije. etvrti je penzionisani potpukovnik Jovo Korenica
(moda je to Korica), koji govori o neophodnosti sloge. Peti govori dr V. eelj, koji je doao iz
Beograda i izjavio da de Skuptina Srbije morati da prihvati odluku srpskog naroda da se Krajina
prisajedini Srbiji... Vi ste na najisturenijoj fronti odbrane srpstva. Uveravam vas da nikada nedete biti
usamljeni, vama osim SDS-a druge partije nisu potrebne... Obedavam vam da nedete biti ni izdati ni
prodati. Nemamo nita protiv da ustaki poglavnik F. Tuman formira novu Hrvatsku, ali samo zapadno
od linije Karlovac-Ogulin-Virovitica. Dakle, od pet govornika samo je jedan iz Like. Poslije nekoliko
kilometara pjeaenja dio ljudi doao je kod Spomen-doma VI divizije, gdje su naili na kordon
transportera JNA. Tu su dr M. Babid, dr V. eelj, dr B. Boanid i Lj. olaja.
Aprila i maja 1991. su ponovo i paralelno planule Kninska krajina i zapadna Slavonija. U Kninskoj krajini
su eksplozije u kafidima Hrvata, miting na kojem Milan Martid obedava da de stidi oruje iz Srbije, Hrvati
demoliraju srpske kafide, sukobi u Plakom, miniranje pruge, protest radi formiranja hrvatske milicijske
stanice u Kijevu. Martid najavljuje intervenciju JNA u Kijevu, Obrovcu i Bukovici. U Slavoniji je tua u
Borovu Selu, razoruanje patrole MUP-a zbog hapenja G. Hadida, vojni transporteri u Vinkovcima, u
Lipiku eksplozija i pucnjava izmeu Dalja i Borova Sela. Trai se intervencija JNA u Vukovaru, a
meustranako vjede narodne odbrane Hrvatske trai da se osnivaju dobrovoljaki odredi. Na drugoj
strani je srpska sloga zatite, razgovori da se stanje smiri, Boljkovac i Degoricija su u Vukovaru. Traju
sukobi oko Dalja i drugdje., pie Lianin iz Zagreba.
Sve ovo to se dogodilo 1990. kada je poeo oruani ustanak i u proljede 1991. znailo je da se ne moe
oekivati dobro i da ni jedna strana nije dorasla sporazumu. Jedni gree, jer diu ustanak, a drugi, jer
otro i policijski ele da rijee pitanje Srba u Hrvatskoj, a obe strane su izabrale silu.
To to se dogodilo u Kninu 1990. i to to se dogodilo u Borovu Selu 1991, jasno je pokazalo da smo na
ivici provalije, koja se ne moe izbjedi. Borovo Selo je izabrano vjerovatno zato jer je blizu Srbije. Umjesto
razgovora na djelu je nasilje, smiljeno stvaranje haosa i politika izvanrednog stanja.
Sastanak republikih lidera u Splitu 1991. jo jasnije pokazuje ciljeve. Tu je S. Miloevid dao izjavu:
Gospodin Babid je predsednik naroda i graana koji tamo ive i on, siguran sam, izraava njihove
interese i njihovu volju. Slobodan Miloevid ne odstupa od svoje politike priznanja SAO Krajine i Babida.
Septembra 1991. sin ratnog druga pie: Milicija Krajine i drugi (ima i vojske i grupa sa strane) uzimaju
Ljubovo i Liki Osik. ujemo da se od Graaca ide ka Gospidu. Izgleda da iz Radua sve ide. Napadnut je i
Otoac topovima. Pria se da su u Gospidu Hrvati formirali ete dobrovoljaca (Brkljaid, imid,
Tomljenovid i jedan pop). Minobacaima je gaan Peruid. Artiljerija je gaala Gospid 30-31. avgusta, a
poslije toga je usljedio napad na JNA (iznutra) u Gospidu. Napad na Gospid je iao iz pravca Metka.
Zarobljen je general Kostevski (ili Krstevski), avioni su tukli Gospid. Tu je, pria se, izgubio glavu i neki
voa etnika iz Beograda - Gika. Gospidka kasarna je zauzeta od Hrvata sredinom septembra, a napad
od Bilaja odbaen je.
Prijatelj iz Korenice januara 1992. pria: Na Plitvicama je sve demolirano i opljakano, a najouvaniji je

hotel u kome je bio MUP Hrvatske, u kojem su vedina milicionari iz Istre, a meu njima je bilo i nekoliko
Srba. Mi Koreniani smo naoruavani od TO, JNA, SDS i SK PJ. Najvie oruja smo dobili iz eljave
(garnizon nedaleko od Bihada). Oruja ima dosta, pojedinci imaju ak i po tri komada. Na Poljanak i dalje
prema Saborskom ilo se ovako - PA mitraljez plai i puca preko sela, dva aviona lete iznad, dolazi
nekoliko tenkova sa poligona Slunj i ide se dalje. Tu su kapetan Pavlovid i major Fida (tako ih zovu).
Ispaljeno je preko 900 zrna. Poslije su doli divizion iz Gnjilana i brigada iz Zrenjanina i mi iz TO Korenica.
Na Poljanku je (13.11.1991) ubijeno 15-17 civila - Hrvata. Ostali su izbjegli, kako ujemo, u Crikvenicu.
Od Likog Petrovog Sela prema Vagancu, Dreniku i Slunju ila je neka brigada iz Bosne i stigli su do
Veljuna. Poslije ova dva idenja, ili smo na smjene prema Dabru, Zalunici i Ramljanima. eelj,
Boanid, olaja i jo neki upalili su sve. Strah nas je od vlasti iz Knina. Govori se o srpskoj dravi preko
Bosne do Beograda.
- Prijatelj iz Udbine, aprila 1992, u Beogradu pria o Lici: Privredna i moralna katastrofa - dutanje,
ubijeno je 25 Srba (koji su bili protiv Knina) poslije dolaska UNPROFOR-a, oko 300 ranjenih i oko 100
mrtvih Koreniana i Udbinjana. Opdina Korenica je proirena i dobila Saborski, Drenik, Vrhovine i Liki
Osik. Podlapaa je jedina svijetla taka - nije spaljena. Opdina se smanjila za oko 1.400 ljudi. Strah nas je
od milicije i etnika. Nikada Hrvati nisu prvi zapucali. ume na periferiji Plitvikih jezera se tamane a
graa se odvozi. Ljuti smo na Kninjane. Hadid je bez uticaja, a Martid je hrabar. U Drvaru je uasno
stanje, otuda su dolazili i ratovali u Lici. Izbor Mesida (ujem da su njegovi porijeklom Liani) je
nerazumljiv potez, jer se Jugoslavija ved poela raspadati. Pria se da je Mesid htio izbjedi teke sukobe i
odbraniti Hrvatsku od onoga to joj se dogodilo. Srbi su pristali da ga biraju jer su ocjenili da je nemodan
i rekli neka se pod njim raspada i zato su pristali da doe poslije B. Jovida.
Srbija je oistila Hrvatsku od Srba. Sama Hrvatska, ako je i elela,
to ne bi smela ni mogla da uini da Srbija nije podigla Srbe protiv
njihove hrvatske domovine... Hrvatska ne moe jedina odgovarati za taj
greh Srbije, ali moe i mora ispraviti vlastite grehe prema Srbima.
(Mirko Tepavac)
NEKOLIKO PITANJA I ZAKLJUAKA
Da li je mirnim putem bilo mogude rjeiti aktuelna pitanja? Na ovo pitanje, odgovor je potvrdan. Status
Srba u Hrvatskoj mogao se rjeiti maksimalnom garancijom prava Srba. Tumanova vlast nije smjela, i ne
moe ni u bududnosti, negirati prava Srba, a Srbi nisu smjeli da negiraju suverenost Hrvatske. Tuman i
Rakovid (HDZ i SDS) su zajedniki ruili demokratske snage u Hrvatskoj, pa poto se nisu usaglasili na
vrijeme, rasli su ekstremizmi na obe strane i onda su se problemi poeli rjeavati silom. Prenoenjem
rata u BiH, bez obzira na trenutni prekid u Hrvatskoj, sve se vie oteavao opti poloaj Srba u Hrvatskoj.
Ekstremni Srbi u Hrvatskoj nisu ili samo na to da odbrane krajeve sa vedinskim srpskim ivljem, ved su
ofanzivom, i uz pomod JNA u jednoj fazi rata, htJeli da uzmu to vie teritorija. U rat sa svim snagama ilo
se onda kada su se Srbija i JNA uvjerile da samo ustankom Srba, kao oblikom rata, ne mogu razbiti
Hrvatsku.

 Vojna strategija srpske strane, u prvoj fazi rata, bila je da se ustankom i stvaranjem srpske drave u
Hrvatskoj, prvenstveno uz pomod JNA, zauzmu Baranja i dio istone Slavonije - taj najbogatiji dio zemlje i
stavi pod kontrolu cio tok Dunava i da se izbije na Neretvu. Uporedo se vrilo i etniko idenje i ruenje,
to je predstavljalo osnovu strategije i taj cilj je, posmatrano sa srpske strane, ispunjen. Hrvatska strana
je pokuala to da odbrani i zaustavila je rat, ne na Dunavu, nego na liniji ispred Osijeka, Vinkovaca i
upanje i na Neretvi.
Srpska strana nije uspjela presjedi Hrvatsku na liniji Okuani-Pakrac-Virovitica.
Srpska strana, podrana od JNA, uspjela je izbiti, najgrublje reeno, na donji tok Kupe, ali bez Sunje,
Siska, Karlovca, Ogulina i do Gospida i tu liniju hrvatska strana je poela da uvrduje.
Crnogorsko-srpska strana sa JNA, uzela je Konavlje i dola do Dubrovnika; bila je nadmodna, a hrvatska
strana se povlaila.
Krajem novembra 1991. cilj JNA i paramilitarnih snaga je i dalje linija Virovitica-Karlovac-Karlobag,
zauzeti Osijek, Sisak (preko Kutine), Karlovac, Zadar-Dubrovnik. Za takav cilj je postavljen odgovarajudi
raspored snaga, ali nije realizovan.
Karakteristika ove faze rata 1990. i 1991. su ofanziva JNA i djela Srba iz Hrvatske i defanziva hrvatske
vojske, sa zauzimanjem garnizona JNA. Stvoren je irok front, koji je, s obzirom na odnos snaga,
strategijski bio mnogo nepovoljniji za srpsku stranu, pogotovu kada je, bez vedeg prisustva jedinica JNA,
srpska strana praktino obrazovala samo jednu liniju odbrane, sa malom dubinom i pauinastim
rasporedom. Takav strategijski poloaj nije bio jednostavan ni za hrvatsku stranu. Decembra 1991.
penzionisani general moje generacije kae: Dobijen je rat za Srbiju od Timoka do Kupe. Rat je opravdan,
mada osvajaki. Na pitanje ta ja mislim - rekao sam: Da li je dostignut stategijski cilj i da li je rat
zavren. Brzo demo se uvjeriti da de rat u Hrvatskoj biti izgubljen.
Od samog poetka bilo je jasno da se Krajina i njena vojska (najprije operativne zone, pa korpusi) ne
moe odrati, jer je bila neprirodno stvorena, nejaka i teritorijalno rastegnuta, izuzev u istonoj
Slavoniji, koja je direktno naslonjena na Srbiju. Od 1991. do 1995. Srbi u Krajini postepeno su
zaboravljani i preputani sami sebi, to je povedavalo demoralizaciju tamonjeg stanovnitva. Pokazale
su se nesposobnost i nevoljnost trupa Ujedinjenih nacija da ostvare zatitu. Porazno su djelovali
ignorancija Beograda i Pala, koji su izmanipulisali Srbe u Hrvatskoj, i strah od rata u Srbiji.
Sve je to na kraju omogudilo Oluju (avgusta 1995), koja predstavlja laku vojniku pobjedu HV-a,
poraz Vojske Krajine, ali i najvedi politiki poraz Srba i poraz Hrvatske. Bilo je to potpuno etniko
idenje, koje je obavila Hrvatska uz pomod ekstremnih Srba. Zajedno su tako zadovoljili elju F.
Tumana, koji je egzodus velikoduno pomagao, a pri tom licemjerno pozivao Srbe da ostanu.
Prestonica Krajine (Knin) je prva pala, i to ne samo zbog tako postavljenog cilja hrvatske strane. Oko
11.000 m2 vradeno je u sastav Hrvatske drave. Krajina je gotovo ostala bez Srba, a od onoga to je

ostalo, mnogo je poubijano. Broj ubijenih poslije Oluje izgleda da je priblian broju poginulih u borbi.
Rat u Hrvatskoj, uprkos svemu to se dogodilo, nije bio sukob srpskog i hrvatskog naroda. HDZ i SDS su
bile i ostale nacionalistike stranke, a SDS je kao takva i nestala. Bilo im je zajedniko to to ele da srue
komuniste, a nacionalistiki nastup bio je karakteristian za obe strane. Retorika SDS i Rakovida ila je
od kulturne na politiku autonomiju, zajednicu est opdina, do formiranja dravotvornog nacionalnog
vjeda. Dogaaji su se brzo odvijali: prvo, HDZ spreava referendum Srba koji je pravno neupotrebljiv,
zatim SDS organizuje otimanje oruja i formira naoruane grupe, a Hrvatska organizira zapljenu oruja
rezervne milicije i kupuje oruje vani. Svaka akcija i postupak s jedne strane izazivao je reakciju na drugoj
i koristio se kao povod za pojaanu propagandu i irenje straha. Najjednostavnije reeno, za ovo su krive
voe HDZ-a i SDS-a i njihovi sufleri. Kada se ispucala sva municija srbovanjem i hrvatovanjem, dolazi do
nasilne homogenizacije svi Srbi u jednoj dravi i hrvatski suverenitet na cjelokupnoj teritoriji. Raste
strah, to razbuktava mrnju jednih prema drugima. Poinje terorizam - teroristi i provokatori angauju
se na obe strane.
Da li su svi Hrvati neprijatelji Srba i svi Srbi neprijatelji Hrvata? Nisu. Oko pobune djela Srba u Hrvatskoj
nema dvojbe. Tvorci i oevi pobune su van Knina i Srba u Hrvatskoj.
Mnogi se spore oko datuma poetka pobune. Jedni smatraju da je sve poelo 17. avgusta 1990.
barikadama oko Knina, drugi da je to maj 1990. kada je bio tzv. Sabor Srba u Srbu, tredi piu da je to 24.
mart 1990. - miting na Petrovoj gori, (gdje glavna zvjezda, penzionisani general Duan Pekid, ostavlja
utisak da eli da diriguje iz taba pobune). Neki misle da je to prvi miting u Kninu februara 1990, pobuna
TVIK-a i Kistanjska Zora, a neki opet smatraju da je to 4. juli 1989. kod Lazarice na Kosovu Polju. Rat
poinje kada se ozbiljnije puca (a to se dogodilo 1990), i ne poinje odmah, ved uz krade ili due
pripreme.
Dakle, nesporno je da je raspad SFRJ u Hrvatskoj poeo ratom u Kninskoj krajini po velikosrpskom
konceptu. Odatle se proirio na nacionalno izmjeana podruja i sve drugo, pa i kasnije stvorena osovina
Beograd-Knin-Pale, predstavlja samo njegov nastavak.
Tumanov reim je tvrdom nacionalistikom linijom i isprovocirao i stvorio uslove za pobunu Srba u
djelovima Hrvatske. Ustavni poredak Hrvatske je bio ugroen na najgrublji populistiki nain.
Razrada generalne ideje, njeno prizemljenje na konkretno tlo i realizacija, povjereni su krajinskom
ideologu, dr Jovanu Rakovidu, koji de povezati Knin i zvanini Beograd. Za politiku i vojnu operativu
naeni su ljudi odgovarajudeg profila i odreene faze su povjerene Milanu Babidu. Goranu Hadidu,
Milanu Martidu, Miletu Mrkidu i drugima, pri emu se, u vedini sluajeva, bez obzira koliko oni
pokuavali da se nametnu i da djeluju kao nezavisne voe, na njih raunalo na ogranien rok i to uz uslov
apsolutne poslunosti. Logikom jedne nerazumne politike, svi su se oni, prije ili kasnije, nali u
makazama prvobitnih i u novonastalim okolnostima isforsiranih direktiva, to ih je inilo nepodobnim,
bududi da im je rok upotrebe brzo isticao.

 JNA je, pravedi planove da uhapsi generala pegelja, snimila i film o njemu januara 1991. Tano je da je
pegelj pravio planove, naoruavao i uvozio oruje, da mu je Tuman dao povjerenje, da je formirao
ZNG kao embrion hrvatske vojske. Ali je tano i to da je taj isti i takav pegelj relativno brzo zamjenjen.
JNA je pomogla njegovu smjenu. Poslije pegelja dolazi dr Stipe Dodan, koji je zbog nacionalovinizma
bio u zatvoru est godina i 1971. postao hrvatski muenik. Tuman ga imenuje za ministra odbrane u
vrijeme rata u Sloveniji, ime je najavio ta eli da radi. Njegove parole u predizbornoj kampanji 1990.
obedavaju hrvatsku lisnicu u hrvatskom depu, hrvatsku strojnicu na hrvatskom ramenu i Hrvatsku
do Zemuna. Skupljao je novac po Americi, Kanadi, Njemakoj i kupovao oruje. Dakle, Dodan je u ljeto
1991. ministar na elu odbrane Hrvatske. Dodan i njegovi saradnici opravdali su povjerenje vie nego
pegelj i Boljkovac.
Strategija JNA u tzv. ratu niske intenzivnosti propala je zbog tenje da srui novostvorene vlasti, a
homogenizirala je Hrvatsku. Rat dobija karakter osvajakeog rata za teritorije, a za Hrvatsku postaje
odbrambeni i narodni - domovinski. Tim ratom JNA je uvrstila Tumana i postala nepoeljna.
Hrvatska politika je napravila dosta greaka, a najvede je poinila zato to nije bila u stanju da predvidi
agresivne strategije i to je potcjenjivala znaaj srpskog pitanja u Hrvatskoj.
Mirovni plan Z-4 iz septembra 1994. (Zagreb + Amerika + Rusija + Evropska unija + Ujedinjene nacije preko ambasadora), ili Nacrt sporazuma o Krajini, Slavoniji, junoj Baranji i zapadnom Sremu
predviao je autonomiju za 11 opdina oko Knina i Gline sa dosta elemenata dravnosti u okviru
Republike Hrvatske. Predviao je i demilitarizaciju Krajine u roku od tri do pet godina, ali sa svojom
policijom, prema etnikom sastavu stanovnitva iz 1991. godine. Na istoku (Slavonija, zapadna i istona)
predviao je lokalnu samoupravu pod hrvatskom upravom. Tu bi upravljale snage Ujedinjenih nacija do
pet godina, uz demilitarizaciju tog podruja za tri mjeseca.
Kod rukovodstva Krajine plan je naiao na odbojnost, ak su odbili da prime i kopiju tog plana, a
Slobodan Miloevid je odbio da primi tvorce plana Z-4 rjeima da nede da intervenie u dijalogu Knina i
Zagreba, jer nije kljuni elemenat u pregovorima. Tadanji predsjednik Krajine Milan Martid je izjavio:
Republika Srpska Krajina nije ni razmatrala plan Z-4, niti je meni poznato ta sve sadri... RSK se nede
vratiti u Hrvatsku. Imamo snaga da sve ovo privedemo kraju i da se suprotstavimo i jaem neprijatelju
nego to je Tumanova Hrvatska, da bismo jednog dana ivjeli u zajednikoj dravi svih Srba. Ovu izjavu
je dao kada je bio u drutvu sa Radovanom Karadidem. Kasnije su plan Z-4 odbili: Borislav Mikelid,
Udruenje Srba iz Hrvatske u Beogradu, Mihajlo Markovid u ime SPS-a, Vojislav eelj, Vojislav Kotunica,
Patrijarh Pavle i Zoran inid u neto blaoj formi.
Plan Z-4 podrali su i izjavili da ga treba prihvatiti: Graanski savez Srbije i Srpski pokret obnove,
izjavama arka Korada i Vojislava Vukevida. Ovakav odnos prema planu Z-4 iskoristio je Franjo Tuman i
1. maja 1995. zauzeo zapadnu Slavoniju, a kasnije iao i dalje. Plan Z-4 nije bio antisrpski plan i, da je bilo
pameti, trebalo ga je prihvatiti, jer bi mirno reenje zasnovano na njemu donjelo daleko manje bolne
posljedice za Srbe u Hrvatskoj.
Kakva je bila sudbina 5. zagrebake armijske oblasti i Vojno-pomorske oblasti u Splitu? Operativni dio

komande 5. armijske oblasti, pod generalom Avramovidem, seli se iz Zagreba na poligon Slunj, odatle na
Kozaru, a potom se dio te komande uklapa u komandu 2. armije u Sarajevu. Za naelnika taba te armije
postavljen je general Dobrain Praevid, a za pomodnika za politiki rad ranije zarobljeni general Milan
Aksentijevid. Slinu sudbinu doivljava 5. vazduhoplovni korpus koji se seli iz Zagreba u Bihad, a potom u
Bosnu. Djelovi 32, 10. i 13. korpusa uestvuju u ratu u Sloveniji, povlae se u Hrvatsku, a potom djelovi
13. korpusa u istonu Hercegovinu; 32. korpus biva blokiran i zarobljen, a 10. je nestao negde na
Kordunu i Baniji.
Organizacija Vojno-pomorske oblasti se takoer rasula. Postepeno su nestajali vojno-pomorski sektori
Pula i ibenik i Kninski korpus. Taj korpus koji je kasnije sluio kao osnova za formiranje Vojske Krajine,
samostalno djeluje u ratu u Hrvatskoj i Bosni, ali i on konano nestaje. Nestaju i svi kasnije formirani
operativni zonski tabovi i, na kraju, 7. sjeverno-dalmatinski, 15. liki, 18. zapadno-slavonski, 21.
kordunaki, i 39. banijski korpus i 11. baranjsko-sremski korpus Vojske Krajine sa komandantom
Milanom Martidem i naelnikom G generalom Miletom Mrkidem.
Ako se prihvati sentenca da nam je istorija uiteljica, za traginu sudbinu Srba i Krajine nije teko
pronadi primjere u prolosti. Svetozar Pribidevid, koji je jedno vrijeme bio sa Paidevim radikalima i
srpskom dinastijom, kada je pao u nemilost kralja Aleksandra, rekao je: Bili smo ludi i nismo slutili kuda
idemo! Voa hrvatske opozicije Stjepan Radid je razumio kraljeve metode i zato je ubijen 1928.
Pribidevid se 1925. raziao sa kraljem, a 1927. odbio unitarizam, da bi 1929. bio konfiniran u Brus (Srbija).
Masarik je intervenisao i Pribidevid je iz Brusa stigao u Prag. Sreo se sa Ivanom Metrovidem, Preihovim
Vorancom i Miroslavom Krleom.
Nikola Paid je osudio Svetozara Pribidevida zbog unitarizma i Stjepana Radida za zalaganje za
samostalnost Hrvatske u okviru Jugoslavije. Svetozar Pribidevid je u knjizi Dictature du Roi Alexandre
1933. osudio diktaturu. U pomenutoj knjizi, pored ostalog, rekao je: Pomagao sam im stvarati veliku
Srbiju, a oni su me odbacili. Ponaaju se kao Mrnjavevidi u srpskoj narodnoj pjesmi - gradili su grad na
Bojani; to to su po danu napravili (vila im je to) po nodi poruila. To da u temelje zidaju ljudske glave ne
pomae im.
O metodama srpskih ideologa i politiara iz Beograda mogu, ako hode, da govore Srbi iz Hrvatske, koji su
sa njima saraivali: Milan Martid, Milan Babid, Borislav Mikelid, Mile Mrkid, Goran Hadid, Duan Pekid i
drugi. Svi su oni iskorideni, pa zatim konfinirani, bez anse da odu u Prag, sa mogudnodu da se nau u
Hagu. Niko od njih ni po emu nije pribidevidevskog kova; moda je Tuman pojavom dr Rakovida slutio
mogudnost da jo jednom moe da se dogodi Pribidevid, ali to se, sticajem okolnosti, nije ostvarilo.
Isto tako, niz ratobornih hrvatskih nacionalista, ni malo dostojnih Stjepana Radida, meu kojima su
Franjo Tuman, Vice Vukojevid, Dalibor Brozovid, Gojko uak, ime Dodan, Vladimir eks, Merep,
Mate Boban i drugi, ukljuujudi i neke vojskovoe, zasluuju da se u Hagu pridrue generalu Blakidu,
koga su moda tamo i poslali da sami tamo ne bi ili, ali teko da de ova rtva biti dovoljna.
Najprije, 1991/92. Hrvatsku, odnosno Republiku Srpsku krajinu je napustila JNA, a kasnije su pobjegle i

paravojne snage dr eelja, Arkana i drugih - najvatreniji zagovornici Velike Srbije, i ostavili na cjedilu
Martidevu i Mrkidevu vojsku, koja je nestala 1995. godine, kada je hrvatska vojska poela oslobaati
taj dio Hrvatske.
Franjo Tuman je dvolian, a to su i ekstremni Srbi. Nestali su Srbi iz Hrvatske (a zna se da je meu
njima mali broj etnika, kao to je i mali broj Hrvata ustaa). Nestade i F. Tuman, ne samo zbog
Oluje, nego i zbog oduzimanja imena Trgu rtava faizma u Zagrebu, zbog poistovjedivanja Srba sa SDS,
zbog svog djela odgovornosti za rat, zbog dogovora oko podjele Bosne i Krajine, zbog dovoenja ustaa
na znaajna mjesta u Hrvatskoj, zbog Merepa i slinih, zbog masakra Srba kod Gospida i drugdje.
Nestade zbog svog cinizma prije Oluje, kada je tvrdio da srpskom stanovnitvu garantuje sva prava. Da
li su djelovi Like, Korduna, sjeverne Dalmacije i Banije rtvovani nagodbom bezobzirnih politiara za
komad Podunavlja i uski pojas Podrinja?
Politiari i vojnici iz tzv. Srpske Krajine su nestali i snose dio odgovornosti. Izgon i samoizgon Srba iz
Hrvatske je gori od svih seoba i egzodusa Srba u istoriji. Sudbina tih krajeva, koji su sada mrtvi, jeste i
bide dugo zasebna tema. Pitanje Srba u Hrvatskoj ostaje i dalje jedno od najvanijih pitanja Hrvatske.
Zato su se digli, zato su podnjeli velike rtve, zato su istjerani ili napustili Hrvatsku, zato je to jedan
od najvedih gubitaka ovog rata? Ostalo je jo od 150 do 180.000 Srba (3% od ranijih 12%), malo se, do
sada, vratilo, a koliko de se jo vratiti? Sukob Srba i Hrvata 1990-1995. je najtei meunacionalni sukob u
istoriji, neuporedivo tei nego onaj iz II svjetskog rata.
U Oluji su nestale dvije paradrave - RSK i Republika Zapadna Bosna, koju je Fikret Abdid proglasio u
vrijeme srpskih ofanziva. To je radikalno promjenilo geostrategijski izgled Hrvatske i BiH.
SRJ i Srbija za poraz krive RSK, jer nije prihvatila plan Z-4, a onda Karadida, koji nije pomagao RSK i nije
pristao na podjelu 51:49%. Druga strana, RSK i RS optuuju Srbiju i SRJ to nisu poslale pomod. Srbi iz
Hrvatske s pravom optuuju i Miloevida i Karadida. Razbijenoj vojsci RSK je reeno da de se
reorganizovati u Bosanskoj krajini. Od toga nije ostalo nita - ona se jednostavno raspala i pretvorila u
izbjeglice. Slab otpor te vojske i povlaenje su u prvom redu posljedica strategijske odluke da se ona
povue.
Olujom je zatvoren krug - najprije su Srbi progonili (1990-1992) Hrvate, a onda Hrvati Srbe 1995. Taj
dio Hrvatske ostaje kao spomenik suludom projektu etnikog idenja.
Dalja dejstva Hrvatske vojske i vojske u BiH 1995. zaustavljena su Dejtonskim sporazumom, a da toga
nije bilo, poraz bi bio jo vedi.
Za Tumana se esto govori da je Titov general, mada je dobro poznato da je to davno prestao da
bude, da je po Titovom nalogu poslat na raspored Vladimiru Bakaridu, da je u Titovo vrijeme bio
osuivan. A kada je doao na vlast, samo je potvrdio da je upravo estoki protivnik osnovnih postavki
Titove koncepcije i njegovog djela. Ruedi ono to je Tito stvarao, Tuman i aktuelna hrvatska vlast ive u
pogrenom uvjerenju da je lijepa naa ojaala, a ona je oslabila. Grei Tuman kad smatra da je

Hrvatska jaa bez Srba, grei kad sam sebe uvjerava, pokuavajudi i druge da uvjeri, kako su iz Hrvatske
pobjegli ili otjerani etnici. Na ovaj ili onaj nain, Hrvatsku je napustio najvedi dio Srba, partizana i
njihovih potomaka, ba onih koji su se u Drugom svjetskom ratu borili, a poslije njega zalagali za jaku
Hrvatsku i predstavljali most za integracije na irim prostorima, prirodno i istorijski upudenim na
zajednitvo.
Jer, sada ispranjeni srpski krajevi u Hrvatskoj (Liko Kamensko, Petrova Gora, amarica, Bukovica,
Papuk...) bili su centar antifaistike borbe, koja je i Hrvatskoj i hrvatskom narodu znaajno pomogla da
opere obraz od ustatva kojem se Tuman danas klanja. Teko je zato povjerovati da de on ikada obidi
opustoene partizanske krajeve Hrvatske i kleknuti na stara i nova groblja Srba i Hrvata, kao to je to
uinio Brant. Njemu su od moralnog ina znaajnije zastave, crveni tepisi, arene uniforme i medalje.
Samo poslije Oluje odjednom je podjelio 168.487 odlikovanja. Vie medalja zakaio je i sam sebi. Svoja
nova odlija, meutim, ne bi trebalo da mjea sa onim starim, partizanskim, bio bi to pravi sarkazam a
ne samo paradiranje karikature od linosti i morala, koju on zapravo predstavlja.
U petogodinjem ratu (1990-1995) u Hrvatskoj, stotine hiljada ljudi primorani su da napuste svoje
kude. U Lici je takvih bilo s obje strane. Najprije su 1990. i 1991. otili Hrvati iz Riica, Lovinca,
Podlapae, oko Plitvica do Plakog i deo Srba iz okoline Gospida i Otoca. A kasnije, 1995. godine, gotovo
svi Srbi iz Plakog, preko Dabra, kara, Likog Osika, Divosela, Metka, sa tzv. prve proklete linije crte do
izvornih djelova Zrmanje, Butunice, Krke, Cetine, Une, Drenovae i Likog Petrovog Sela. Posljedice su
vie nego strane i stalno natjeruju na razmiljanje o uzrocima i likvidaciji posljedica. Uzroci ovako
dramatinog egzila su u strategiji etnikog idenja s obe strane. Totalno je naruena etnika slika nae
Like. Zaokupljeni smo pitanjem o povratku izbjeglica, tog uslova svih uslova da Hrvatska bude pravna i
prava drava a ona to sada nije. Lika bez Srba nije Lika. Ratne rane nisu zacijeljene. Vjerujem u neke
promjene i povratak barem 50% jednih i drugih. Koliko bududnost Like i Srba zavisi od njih samih, koliko
od vlasti u Hrvatskoj, a koliko od meunarodne zajednice? Od sva tri faktora, a prvenstveno od prva dva
(samih Srba i Hrvata), jer su oni i tim redom krivi i odgovorni za takav svoj poloaj, koji nikad nije bio tei,
bez obzira to su hrvatsko-srpski unutranji sukobi u Hrvatskoj imali izvorite spolja.
Povratak Srba i Hrvata i pomirenje su nuni sa stanovita obostranih interesa.
Nede li Velika Srbija sruiti sumnjivu ravnoteu
izmeu Srba, Hrvata i Muslimana u BiH.
(Sociolog Veljko Rus)
Dvije su bitne karakteristike svih ratova osvajanje teritorija i primjena najteih
oblika nasilja, u sutini genocida
(Pukovnik Ahmed onlagid)

RAT RATOVI U BOSNI I HERCEGOVINI (1991

1995)
Sve smo mogli mi Ali, i tada i danas, smatram da bi
pravovremena intervencija rezultirala boljim reenjem
nego to je Dejton i ne bi dolo do tragedije do koje je dolo.
(Riard Holbruk)
Srpski i hrvatski nacionalistiki lideri mogu,
istina, pokuati da dou do kompromisa ali,
uglavnom, na raun tredih. Ne iskljuujem
mogudnost da Bosna plati ceh!
(General-pukovnik Koa Popovid)
BIH PRED RAT U SLOVENIJI I HRVATSKOJ
Poslije izbora, novembra 1990, nacionalne stranke u BiH bile su vie preokupirane konstituisanjem
tropartijske vlasti nego problemima koje je nametala jugoslovenska kriza. Raspodjelile su elne
republike funkcije i resorne poloaje u vladi, odnosno njenim institucijama. Sporili su se oko funkcije
Bogida Bogidevida, lana Predsjednitva SFRJ, jer je Karadid nastojao da ona pripadne nekom iz SDS, to
nije prihvadeno.
Ljudi, koji su u vedini vjerovali obedanjima nacionalnih stranaka, osjetivi se prevarenim, pokrenuli su u
poetku 1991. talas trajkova, ali je taj socijalni bunt priguen meustranakim sukobima.
Politikom scenom poelo je da preovladava (tro)nacionalno jednoumlje, proeto mitovima i obojeno
klerikalnim sadrajima sve tri konfesije koje se pojavljuju kao politiki faktori. Takvo stanje ispoljilo se i u
funkcionisanju Skuptine. Iako su na izborima ukupno osvojile samo 44% glasova, nacionalne stranke su
pretendovale na to da predstavljaju volju svojih naroda. Napustile su graansku opciju, koja je bila dio
izbornih obedanja. Njihovi poslanici su se pojavljivali kao predstavnici Srba, Muslimana ili Hrvata. Poto
ni jedna stranka u Skuptini nije imala apsolutnu vedinu, zbog oprenih globalnih ciljeva nisu pristajale na
kompromise, a istovremeno su bile protiv preglasavanja u Skuptini, koja je imala multietniki i
viestranaki sastav. Shvativi da u takvoj Skuptini nede modi imati podrku za svoju politiku, protiv
parlamentarnog (vedinskog) odluivanja prva se pobunila Srpska demokratska stranka (SDS). Blokirala je
rad Skuptine i negirala legitimnost odluka koje nisu odgovarale njenim ciljevima i politici (ija je sutina
bila da svi Srbi moraju da ive u jednoj dravi).
Socioloka istraivanja su pokazivala da se vedina stanovnitva BiH opirala eskalaciji nacionalistikih
raskola. Ali, kako su mediji iz Beograda i Zagreba dominirali BiH prostorom i indukovali sve vie onoga
to je bilo negativno i ovinizmom natopljeno u srpsko-hrvatskim odnosima, koji su bili vorite
jugoslovenske krize i sudbonosni za BiH, situacija se poela mjenjati u negativnom smislu.

Iako iroka javnost jo nije shvatala opasnosti koje je po nju nosila opcija o podjeli BiH, u vrhovima sve tri
nacionalne stranke ona je postajala osnova njihove politike. U SDS i HDZ BiH ta politika se poela
provoditi u ostvarivanju dva povezana zadatka: ilegalnog formiranja paravojnih formacija i politikom
teritorijalizovanja pretenzija na dijelove BiH. U te sukobe se ukljuivala i SDA i to na takav nain to se
prikazivala neutralnom, mada je u praksi naginjala na stranu HDZ. Poelo je rastakanje BiH i opta
paraliza njenih institucija, a nacionalizam je poeo da gospodari ivotom.
Sredinom 1991. Predsjednitvo i Vlada BiH su bili nemodni da se odupru procesima koji su paralisali i
najosjetljivije poluge vlasti. O tome govori izjava ministra unutranjih poslova (Delimustafida), koji je na
sjednici Vlade (8. juna) izjavio da je republiki MUP totalno blokiran stranakim i nacionalnim
podjelama, te da uveliko lii na libanonsku policiju. Okrivio je Izetbegovida, Karadida i Kljujida, da su
povezani sa (kriminalnim) podzemljem.
Bosna i Hecegovina je bila dezorganizovana, sistem vlasti paralisan, meunacionalni sukobi u porastu, a
privreda u kolapsu.
Nacionalne stranke su imale razliit odnos prema BiH kao multietnikoj zajednici. SDS je imala negativan
stav. Jaka struja u HDZ (tzv. hercegovako krilo) imala je slian odnos, dok su se drugi dijelovi te stranke
kolebali izmeu te i bosanske opcije, koja je bila za jedinstvenu BiH. SDA je teila da se BiH sauva i
osigura njen ravnopravni poloaj s drugim jugoslovenskim republikama.
Gledajudi ire regionalne prostore, nijedna od nacionalnih grupa u BiH u njima nije imala apsolutnu
vedinu.
Tako, na primjer, u Hercegovini od oko 456.000 stanovnika, 47,8% su Hrvati, 26,3% Bonjaci (Muslimani),
20,4% Srbi, a 4% su Jugosloveni. Imajudi u vidu te injenice, HDZ je mogudnost da zagospodari
Hercegovinom vidjela u povezivanju zapadne Hercegovine i okolnih optina u kojima je hrvatsko
stanovnitvo vedinsko. Od 755.895 graana hrvatske nacionalnosti u BiH, u optinama koje ine zapadnu
Hercegovinu bilo ih je 138.819 (18,3%)*), a kada se njima prikljue Hrvati iz Livna, Prozora, Mostara,
Stoca i Neuma, onda na tom prostoru hrvatski etnos dobija vedinu (od 63,3%), to je omogudavalo toj
stranci da osigura dominaciju na vedem dijelu Hercegovine, tj. stvaranje - tzv. Hrvatske zajednice HercegBosna i njeno povezivanje sa Hrvatskom.
*) Statistiki podaci su iz popisa stanovnitva marta 1991.
Regionalno i republiko rukovodstvo SDS je na stanovitu da se granica izmeu srpskih i hrvatskih
teritorija u Hercegovini uspostavi na Neretvi. Od oko 93.000 Srba, istono od Neretve ivjelo je oko
85.000. SDS je oivjela ideju o tzv. staroj Hercegovini i nastojala da se u nju ukljue Kalinovik, Foa,
Gorade, ajnie i Rudo. Tako uobliena oblast imala bi 182.607 stanovnika, od toga 101.104 (55,3%)
Srba. Ovim povezivanjem eliminisala bi se bonjaka vedina (od 55,4%) u gornjem Podrinju i ostvarile
teritorijalne veze sa Romanijom i Glasincem, gdje je srpsko stanovnitvo bilo vedinsko.

U 29 krajikih i srednjebosanskih optina ivjelo je 1.263.482 stanovnika, od toga 126.794 (10,0%)

graana hrvatske, 473.378 (37,4%) bonjake i 566.269 (44,9%) srpske nacionalnosti, a 59.553 (4,7%)
Jugoslovena. Imajudi u vidu takvu meunacionalnu situaciju, krajiko i republiko rukovodstvo SDS rjeilo
je da postojedu stvarnost izmjeni, regionalno da povee (u srpsku autonomnu oblast) oko 20 optina u
kojima je ostvarena politika dominacija, da stvara uslove za integraciju najvedeg djela Bosanske krajine
sa onim podrujima Hrvatske gdje su Srbi vedinsko stanovnitvo, i da prikljui srpskim prostorima i ue
srpske cjeline i pojedina naselja iz optina gdje Srbi nisu vedinsko stanovnitvo. To djeljenje i spajanje
vrilo se bezobzirno i trajalo je do kraja rata.
U istonoj Bosni, bonjako stanovnitvo je ostalo u vedini (iznad 50,1%). Imajudi u vidu tu injenicu,
rukovodstvo SDS je regionalizaciju u toj oblasti vrilo na uim podrujima, objedinjavanjem dvije ili tri
optine. Na toj osnovi od proljeda 1991. poelo je stvaranje tri srpske autonomne oblasti: romanijske,
semberijsko-majevike i biranske.
Izmeu Sarajeva i Vlasenice srpsko stanovnitvo je vedinsko u optinama Sokolac i Han Pijesak. Da bi se
od njih stvorila srpska autonomna oblast (SAO), u maju 1991. izdvojena je iz Sarajeva - paljanska optina
i prikljuena SAO Romanija koja je tada imala 37.489 stanovnika, od toga 25.149 (67,0%) Srba, 11.386
(30,0%) Bonjaka i 799 (2,1%) ostalih. U SAO Semberije i Majevice ukljuene su optine (Bijeljina, Lopare
i Ugljevik) sa 154.837 stanovnika, od toga 89.940 (58,0%) Srba, 52.941 (34,4%) Bonjaka, 1.861 (1,2%)
Hrvata, 5.090 (3,3%) Jugoslovena i 5.007 (3,2%) ostalih.
Reorganizacija, koju su vrila rukovodstva SDS I HDZ, obuhvatila je 50 od 109 optina u BiH. U njima je
vreno i paravojno organizovanje. Rukovodstva tih stranaka nisu krila da se sve to radi da bi se ti regioni
BiH ukljuili u Srbiju i Crnu Goru, odnosno Hrvatsku, kada se za to stvore uslovi.
U junu 1991. je Tomislav ipovac, lan Glavnog odbora SDS izjavio: Za nas BiH kao suverena,
samostalna, posebno antisrpska dravna tvorevina u kojoj bi Srbi bili manjina, ne dolazi u obzir. Mi smo
za federalnu, jedinstvenu BiH u Federativnoj Jugoslaviji. Svaki drugi model za nas je neprihvatljiv. Izmeu
Srba u BiH i drugih dijelova jedinstvenog srpskog naroda ne moe biti dravnih granica i nede ih biti. U
sluaju ruenja Jugoslavije i stvaranja nezavisne bosanske drave mimo nae volje, dola bi u pitanje
cjelovitost Bosne. Bosanska krajina, koja obuhvata vie od dvadeset optina, pripojila bi se SAO Krajini i,
preko Slavonije, vezala se sa Srbijom. Istona Hercegovina sa romanijskom regijom ila bi sa Crnom
Gorom. Uspostavljene bi bile i druge regije, tj. kantoni, kao to su dobojski, semberijski, ozrenski... Ali
smatram da (bi) te podjele, posebno u naznaenim granicama, bilo nemogude izvesti mirnim putem.
Nastavljajudi te zloslutne misli, ipovac se upitao: Kako, na primjer, podjeliti Sarajevo, i odgovorio:
Ono je dobrim dijelom u romanijskoj regiji. Ukoliko, pak, doe do podjele putem graanskog rata, te
granice bi bile iracionalne. Ne bi vailo samo etniko pravilo, postavilo bi se i istorijsko, a posebno pravo
jaeg! Ali pozivanje na takvu vrstu rjeenja moe pasti na um samo ljudima van pameti. Srpski narod je,
ponavljam, prije svega za BiH u dananjim granicama u Federativnoj Jugoslaviji (D. iid, NIN, br. 228,
jun 1991.)

U vrijeme kada su nacionalistiki sukobi narasli, a vostva nacionalnih stranaka ostala ukopana iza
suprotstavljenih ciljeva, u raspravama oko poloaja BiH i njenog preureenja po nacionalnoj osnovi,
voa SDS, R. Karadid je zaprijetio ratom u kome de Muslimani vjerovatno nestati sa lica zemlje (M.
Tomid, Nedjelja, 20. oktobar 1991.) I u tim okolnostima su SDA i HDZ ostale na zahtjevu da BiH mora
imati ravnopravan poloaj sa Srbijom i Hrvatskom i da mora biti suverena i nezavisna. Konferencija u
Hagu je insistirala da se BiH izjasni o svojoj sudbini. Politikoj javnosti bilo je jasno da Muslimani ne
mogu prihvatiti cjepanje BiH, Srbi dozvoliti da ih tredina ivi van matice u dvije drave (BiH i Hrvatska),
a Hrvati, naroito oni iz Bosne, da ih vedi dio ostane van Hrvatske. Analizirajudi te dileme, komentator je
zabiljeio: Pa tako svaka hladna analiza nuno dolazi do avnojevskih principa kao zasad jedino mogude
polazne take za zajedniko rjeenje. Nita bolje, naprosto nije pronaeno (T. Loza, Nedjelja, 20.
oktobar 1991.) Tih dana je u Skuptini BiH izglasana opcija za nezavisnost i suverenost BiH.
Na proglaavanje BiH za nezavisnu i suverenu dravu, rukovodstvo SDS je reagovalo povlaenjem
poslanika iz Skuptine (prije glasanja o nezavisnosti), organizovanjem referenduma o opstanku srpskog
naroda u Jugoslaviji (novembar 1991) i predlogom vostvima SDA i HDZ da te stranke ponu pregovore
kako bi se kriza rjeila politikim sredstvima i izbjegao graanski rat, i obrazovanjem Skuptine srpskog
naroda BiH od poslanika SDS koji su napustili Skuptinu BiH.
Predloge za pregovore SDA je uslovila time da se ne moe pregovarati o tome da su Muslimani narod i
da je BiH suverena ni gram vie ni gram manje od Srbije i Hrvatske. HDZ je poziv za razgovor shvatila
kao ultimatum, pa je njen bosanski lider Stjepan Kljujid, traio da SDS ispuni dva uslova: da se njeni
poslanici vrate u republiki parlament i da se distancira od vojnog odluivanja (E. tikovac, Vreme,
16. decembar 1991). Na te zahtjeve SDS je odgovorila Rezolucijom novoformirane Skuptine o
formiranju Republike srpskog naroda BiH (9. januara 1992).
To je uveni tzv. plan RAM. Cilj je bio da se BiH
oisti od muslimanskog naroda i da se podjeli linijom
bive podjele rimskog carstva.
(Knjievnik Vladimir Srebrov)
PODJELA BIH
Rat u BiH se mora posmatrati povezano s ratom u Hrvatskoj. Ratne ciljeve, i u ovom sluaju, odredile su
one snage koje su razbile jugoslovensku dravu, a poetak see u vrijeme prije raspada SFRJ i otvaranja
jugoslovenske krize, koja se zaotrila poslije izbora u Sloveniji i Hrvatskoj 1990, kada se aktueliziralo
pitanje preureenja jugoslovenske dravne zajednice po dvije opcije: federalna ili konfederalna.
Prije slovenakog zahtjeva za razdruivanjem, vladajuda oligarhija u Srbiji je odustala od cjelovitosti
jugoslovenske drave. Te politike snage su ocjenile da ne mogu ostvariti dominaciju nad SFRJ, posebno
nad Slovenijom i Hrvatskom, pa su se opredjelile da dopuste izlazak Slovenije iz SFRJ i da stvore srpsku
dravu, ije de se zapadne granice protezati linijom Virovitica-Karlovac-Karlobag. Ekspanzija na zapad
nije bila cilj samo nacionalistikih srpskih stranaka, nego je kao nacionalni program i vladajudih i

opozicionih snaga pretoena u operativne planove JNA, o kojima pie Veljko Kadijevid u knjizi Moje
vienje raspada (str. 125-136).
iroki sloj vladajudih i opozicionih pobornika nacionalne drave u kojoj de ivjeti svi Srbi, bio je svijestan
da se ona moe ostvariti samo ratom. Ljudi iz tih krugova, ranije, a posebno u proljede 1991, govorili su
u odajama Patrijarije, ponavljajudi procjene memoranduma akademika, da rat za Veliku Srbiju nede
odnijeti vie od 70 hiljada srpskih ivota (Dragan Veselinov, Borba, 20-21. avgust 1993)
U okviru tog ratnog cilja, podrazumjevalo se ukljuivanje (uramljivanje po planu RAM) Bosne i
Hercegovine u novu srpsku dravu, koja bi teritorijalno liila na onu iz programa etnikog pokreta iz
1941, koju je pokuao da ostvari u Drugom svjetskom ratu (Zbornik dokumenata i podataka o
narodnooslobodilakom ratu jugoslovenskih naroda, tom XIV/l, dok. br. 6 i br. 34).
Nacionalistiko vostvo Hrvatske (na vlasti od aprila 1990), imalo je u vidu ne samo samostalnu hrvatsku
dravu, izdvojenu iz SFRJ, nego i aspiracije prema Bosni i Hercegovini. Ono je kao minimum trailo da
Hrvatska dobije ono to je sporazumom Cvetkovid-Maek 1939. dobila Banovina Hrvatska, u koju je
ukljueno trinaest bosansko-hercegovakih srezova (Dragan ii, NIN, 28. juna 1991).
Glavni razbijai SFRJ pokuali su da te oprene ciljeve pomire. Na sastanku predsjednika Srbije
Slobodana Miloevida i predsjednika Hrvatske Franje Tumana, 25. marta i u aprilu 1991. u Karaorevu
i Belju, koliko je do sada poznato, glavne teme razgovora bile su podjela Bosne izmeu Srbije i Hrvatske i
obaranje Ante Markovida sa ela SIV-a. Od proljeda 1991. do danas, u tampi je objavljeno vie
nagaanja o tome ta se dogodilo u Karaordevu i Belju. Prvi nagovjetaj o tome da je dogovarano o
podjeli BiH dao je Tuman u londonskom Tajmsu, kada je izjavio da bi, radi rjeavanja jugoslovenske
krize, najbolje bilo podijeliti tu jugoslovensku republiku. Poznato je, meutim, da je ta izjava - im je
naila na negativne reakcije u javnosti - pripisana jednom od njegovih savjetnika. lanke i komentare,
ak i mape o podjeli BiH donijeli su juna 1991. zagrebaki listovi Globus i Danas.
Sa dogovorom u Karaorevu i Belju bila je upoznata i nova vladajuda vrhuka u Sarajevu. Njeni srpski i
hrvatski eksponenti stajali su iza mentora iz Beograda i Zagreba, a oni iz muslimanskih redova su se
opirali tim namjerama. Povodom te srpsko-hrvatske nagodbe, Alija Izetbegovid je izjavio: ... Hrvatska i
srpska strana su se u svojim iskljuivostima toliko zaplele da se izlaz skoro ne vidi. Ipak, klju rata ili mira
dri Miloevid, i dalje: ... Uostalom, nama je nuena nekakva muslimanska drava i mi smo to odbili.
Na pitanje novinara (Dragice Puonjid): Ko Vam je nudio?, Izetbegovid je odgovorio: Bili su to djelioci
Bosne i Hercegovine, a djelioci su - zna se - Miloevid i Tuman. Mi smo tada jasno i nedvosmisleno
odgovorili: hodemo graansku republiku BiH, jer, da se razumijemo, to je jedino realno i mogude
(Borba, 16. avgusta 1991)
O razgovorima u Karaorevu oglaavao se i dr Duan Bilandid, zvanini savjetnik Tumana i uesnik u
radu grupe eksperata, nadlene da ponudi rjeenje srpsko-hrvatskog spora (Osloboenje, 22.
septembar 1991). U zagrebakom Slobodnom tjedniku (septembra 1991), pod naslovom S
Miloevidem sam dogovarao o podjeli Bosne, Bilandid je naveo i sljedede: Srbija je hrvatskoj strani

otvoreno rekla da cijela BiH, osim zapadne Hercegovine, mora pripasti Srbiji. Na pitanje ta je sa
rezultatima Drugog svjetskog rata, koji je stvorio sve republike, pa i BiH, Srbi su rekli da oni ni pod kojim
uvjetima ne priznaju pravo graanima BiH da oni mogu imati svoju dravu. Reeno je i sljedede:ak
kada bi Jugoslavija ostala kao federacija, mi Srbi ne priznajemo avnojevske granice. Hrvatska strana,
iznenaena rigidnim memorandumskim stavovima srpske delegacije, prekida razgovor... U nastavku
teksta se govori da je hrvatska strana u te pregovore ula sa eljom da se izbjegne rat zbog BiH i da se
postigne neki sporazum koji bi i Srbiji i Hrvatskoj omogudio da mirnim putem ostvare svoje nacionalne
drave....
Dobar poznavalac jugoslovenskih prilika, dr Bogdan Denid, na pitanje novinara: Verujete li u ono to
tvrdi Ivan Zvonimir iak, da postoji sporazum Tumana i Miloevida o podjeli Bosne?, odgovorio je:
Taj dogovor postoji, ali nije formalizovan ni u kakvim dokumentima. To je jedan od razloga zbog ega on
ne tima bolje nego to tima. timovao bi i bolje da su se konkretnije dogovorili. Tuman je mnogo
manje vet politiar od Miloevida i on ne uje ono to ne eli da uje... (Dragan Bisenid, Borba, 9. jul
1993).
Tumanovi saradnici, Stipe Mesid i Josip Manolid, oglasili su se (kada su se razili sa Tumanom), o
dogovaranju u Karaorevu. Mesid je izjavio da je on predloio Borisavu Jovidu da se odri razgovor
izmeu njega i Tumana, na jednoj, i Jovida i Miloevida, na drugoj strani, kako bi se izbjegao rat.
Miloevid je prihvatio tu inicijativu, pa se sastao sam sa Tumanom u Karaorevu. Mesid tvrdi da ne
zna ta su se dogovarali, ali se vidjelo kako su se procesi odvijali i kako je rat eskalirao (Paripovid,
Borba, 14-15. maj 1994). U pismu Tumanu (16. aprila 1994), Manolid je odreen i kae: od
poetka ste ili na podjelu Bosne i Hercegovine sa Srbijom. Nalijepili ste se na Miloevidev lijepak u
Karaorevu i na tome do kraja nastojali... (Politika, Beograd, 20. april 1994).
Dogovor o djeljenju BiH naao se i u izvjetaju Helsinkog odbora za ljudska prava. U njemu se kae:
Postoje podaci da je deoba po principu 70:30 odsto u korist Srbije dogovorena na Belju i u Karaorevu,
pre otpoinjanja oruanih sukoba, uz jasno izraenu viziju srpskih strunjaka da na toj teritoriji vie nede
biti Muslimana (Naa borba, 4. april 1995)
Iako su dogovori o podjeli Bosne poeli u Karaorevu, uz obezbeenje i druge usluge vojne ustanove,
general Kadijevid o njima nije rekao ni jednu rije. On je glavne protagoniste razbijanja Jugoslavije
(svijesno) ostavio u tami. Ta zaboravnost ili omaka nije bila posljedica neznanja i neobavijetenosti,
nego promiljen in prikrivanja glavnih aktera jugoslovenske tragedije.
Ima osnova da se vjeruje da je srpska strana odustala od daljeg dogovaranja poslije razgovora u Belju, jer
je prihvatila opciju da dopusti izlazak Slovenije iz SFRJ, a da vojno porazi novu vlast u Hrvatskoj i
uspostavi nove granice na pomenutoj liniji Virovitica-Karlovac-Karlobag. Ved tada je u srpskom
establimentu, u onom kako oko vladajudih struktura, tako i u onom koji je pripadao opoziciji
(izuzimajudi uski krug demokratski orijentisanih pojedinaca i grupa), dogovorno ili predutno prihvaden
konsenzus o srpskim nacionalnim ciljevima i o ratu kao sredstvu da se oni ostvare.

Ratom u Hrvatskoj dio projekta o Velikoj Srbiji privremeno je ostvaren do kraja 1991. Prihvatanjem
Vensovog plana, reim u Srbiji stvorio je pretpostavke da realizuje maksimalistike ciljeve. Meutim,
priznavanjem Hrvatske i Slovenije (januara 1992), ta izvjesnost je dovedena u pitanje. Cijenedi novu
realnost i teedi da uvrsti svoje pozicije preko Drine, vladajudi krugovi u Srbiji rijeili su da obnove
pregovore o podjeli BiH. Ima osnova da se tvrdi da je inicijativa potekla sa hrvatske strane. Uoi Nove
1992. Tuman je izjavio da srpske nacionalne pretenzije treba zadovoljiti podjelom BiH, pa de i pritisak
za proirenje Velike Srbije na hrvatsku teritoriju biti oslabljen (R. Arsenid, Politika, 10. januar 1992).
To je bio signal za nova dogovaranja. U Zagrebu su se sastali dr Nikola Koljevid i Franjo Boras (SDS i HDZ
iz BiH) sa Tumanom i saradnicima. Prema onom to je procurilo u javnost, saglasili su se da nestane
turska imperijalna tvorevina i da se, kako je izjavio Tuman, u BiH osnujenekoliko srpskih, nekoliko
hrvatskih i vie od jednog, ali nikako manje od dva, kantona za svojeglave i neposlune Muslimane...
(Tihomir Loza, Nedelja, Sarajevo, 26. januar 1992). Sudedi po stavovima koje su zauzimale delegacije
SDS i HDZ BiH, moe se zakljuiti da je naelan dogovor postignut, a poto nisu usaglaena teritorijalna
pitanja, obje strane su se zbog toga sastajale u Gracu (Austrija).
Poslije uspostavljanja primirja u Hrvatskoj, Evropa je, pratedi aktivnost glavnih protagonista rata, zapazila
i u javnost pustila informaciju o poluasovnoj zajednikoj etnji Miloevida i Tumana (9. februara 1992),
u parku briselske palate Egmon (poslije IX sjednice Karingtonove konferencije o Jugoslaviji), vezujudi to
daskanje za nastavak dogovora o podjeli Bosne, koji su poeli u Karaorevu (M. Klarin, Borba, 8. april
1992).
Februara 1992. u Gracu su se (tajno)sastali Josip Manolid i Radovan Karaid. Taj susret je zabiljeen u
javnosti (Vreme, Beograd, 9. mart 1992. i Nedjelja, 15. mart 1992). Zapadne diplomate su dole do
mape podjele BiH, nacrtane u Gracu, to je podstaklo njihovu odluku da ubrzaju priznavanje BiH,
vjerujudi da de time sprijeiti njenu podjelu i rat (Milena Draid, intervju s Horstom Grabertom, Borba,
20-21. mart 1993). Izgleda da se pregovarai nisu dogovorili oko nekih regiona u dolini Save (tzv. koridor)
i Kupreke visoravni, pa je oko tih podruja dolo do oruanih sudara snaga Republike Hrvatske i
Hrvatskog vijede odbrane (HVO), na jednoj, i jedinica JNA, na drugoj strani. Poeli su 20. marta, kada je,
u stvari, i poeo rat u Bosni i Hercegovini.
Slijededi susret oko podjele Bosne imao je Karadid u Gracu (5. maja 1992), sa Matom Bobanom
(Borba, 6. i 15. maja 1992). Tada su regulisana neka tekuda pitanja (razgranienje u Hercegovini i
uspostavljanje primirja) i stvarane su osnove za kasnije koordinirano djelovanje SDS i HDZ na diobi BiH.
U Jugoslaviji Narodna armija je u toku itave
1991. godine radila na ruenju Republike BiH uz
oslonac na srpski narod i Srpsku demokratsku stranku za BiH.
(Pukovnik dr Mehmedalija Bojid)
BOSNA I HERCEGOVINA - OPERATIVNA OSNOVICA ZA RAT U HRVATSKOJ I NEPOSREDNE PRIPREME ZA
RAT

Procesi u BiH u mnogom su zavisili od raspleta jugoslovenske krize, ali i od znaaja koji je svaka od
sukobljenih strana davala bosansko-hercegovakom prostoru u operativnim planovima. To se moe
zakljuiti i iz onoga to je saoptio i V. Kadijevid. On pie: Glavne ideje iz osnovne zamisli na kojim su
razraeni planovi upotrebe JNA na cijelom jugoslovenskom prostoru su bile: poraziti hrvatsku vojsku
potpuno, ako situacija dozvoli, obavezno u mjeri koja de omoguditi izvrenje postavljenih ciljeva; ostvariti
puno sadejstvo sa srpskim ustanicima u Srpskoj Krajini; omoguditi dovrenje izvlaenja preostalih
dijelova iz Slovenije; posebno voditi rauna da de uloga srpskog naroda u BiH biti kljuna za bududnost
srpskog naroda u cjelini. Tome prilagoditi lociranje snaga JNA (V. Kadijevid, n.d. str. 134).
Pribliavanjem rata u Sloveniji i nastavka rata u Hrvatskoj, intenzivirao se SDS u Bosanskoj krajini i
istonoj Hercegovini, jer su ti prostori dobijali sve vedi znaaj za projektovane operacije JNA u Slavoniji,
ka Zagrebu, Splitu i Dubrovniku. Dolo je do jo tjenjeg povezivanja komandi JNA i rukovodstava SDS u
BiH.
Jedna od znaajnijih akcija bio je upad milicijskih i drugih formacija iz Knina u Titov Drvar, kao i smotra
pred funkcionerima SDS i narodom (28. juna 1991). Time se (opet na Vidovdan) manifestovalo
povezivanje Kninske i Bosanske krajine u vrijeme kada je poinjao rat u Sloveniji U istoj funkciji je bila i
promocija akademika dr J. Rakovida za predsjednika banjalukog Srpskog demokratskog saveza
Otadbinski front i vidovdanska skuptina u Bosanskom Grahovu, na kojoj je usvojena Deklaracija o
ujedinjenju Kninske i Bosanske krajine.
Tim aktima, uz saglasnost Beograda, eljelo se politiki povezati te prostore, koji su bili vana operativna
osnovica za rat u Hrvatskoj, i prisiliti SDA da se opredjeli za opciju tzv. krnje Jugoslavije, koja je tih dana
plasirana u javnost. Pojavila se i tzv. beogradska inicijativa o istorijskom sporazumu Srba i Muslimana, a
splasnula je tek kada su se SDA, HDZ BiH i vedina opozicionih stranaka, opredjelile za suverenu i
nezavisnu BiH.
Ratna histerija je zahvatila cio jugoslovenski prostor. U Srbiji i Crnoj Gori je (poetkom jula 1991)
izvedena djelimina mobilizacija. Desniarske opozicione stranke (SRS, SPO, SNO) ubrzano su formirale
paravojne formacije, same ili u saradnji sa JNA i SUP-om Srbije (SRS je tada od JNA dobila vie od 30.000
automata). Isto su inile i vladajude partije u Srbiji i Crnoj Gori, prikriveno ili preko paravojnih
organizacija. Djelovi tih formacija su krenuli preko BiH na ratita u Hrvatskoj ili su se zadrali u nekim
krajevima BiH.
Ratne pripreme zahvatile su vedi dio BiH. U istonoj Hercegovini su (srpske) paravojne formacije
preuzele kontrolu saobradaja, a uz podrku organa unutranjih poslova pod kontrolom SDS. Isto su inile
(hrvatske) paravojne jedinice u zapadnoj Hercegovini. S obe strane Neretve preduzeta je mobilizacija.
Poetkom jula dolazi do djelimine mobilizacije i u Bosanskoj krajini.
Predsjednitvo BiH (muslimanski i hrvatski dio), imalo je rezervisan ili negativan stav prema vojnim
pripremama i upotrebi JNA sa teritorije BiH u ratu u Hrvatskoj. Trailo se da se odgodi slanje regruta u
JNA. Oko toga su se zaotravali odnosi izmeu nacionalistikih stranaka, naroito izmeu SDS i HDZ. U

BiH se javio snaan otpor njihovoj ratnoj politici (antiratni miting u Sarajevu, upad graana u Skuptinu u
toku zasjedanja i pohodi velikih grupa graana iz Sarajeva, Zenice, Jajca, Doboja, Brkog i drugih mjesta u
Beograd.)
Armijski vrh je u antiratnim akcijama vidio prepreke koje su mu kvarile operativne zamisli, jer
nepopunjene jedinice nije mogao upotrebiti u skladu sa planovima. Zato se obruio na proteste
roditelja, majki, sestara, mirotvoraca, pacifista itd. irom Jugoslavije, ukazujudi da takvih akcija nije
bilo u Hrvatskoj protiv hrvatske vojske, iako je ona izvrila optu mobilizacju (V Kadijevid, str 136).
Od jula 1991. irili su se ratni sukobi u Hrvatskoj, gdje je srpsko stanovnitvo bilo vedinsko. Oni su se
prenosili i na bosanske pogranine krajeve u dolini Une (Bosanski Novi i Bosanska Kostajnica).
Umnoavali su se i incidenti (Vlasenica, Teslid, Modria, Gradaac, Velika Kladua i dr) izmeu JNA i
milicije i lokalnih organa vlasti.
Grupisanje JNA za operativne poduhvate iz BiH na pravcima Bosanska Gradika-Virovitica, BihadKarlovac-Zagreb, Mostar-Split i iz Herceg Novog i Trebinja ka Dubrovniku i dolini Neretve, izazivali su
usijavanje meunacionalnih i meuljudskih odnosa u BiH, ali i u Srbiji i Crnoj Gori. Za planirane operacije
bilo je nuno dovesti nove jedinice JNA ili postojede popuniti rezervistima iz Srbije i Crne Gore ili iz
krajeva BiH, gdje ih se moglo mobilisati i motivisati za rat u Hrvatskoj.
U takvim okolnostima, Predsjednitvo BiH zauzelo je antiratni stav i oduprlo se mobilizaciji i upudivanju
regruta iz drugih republika u jedinice JNA na teritoriji BiH, s im se nisu saglasili Nikola Koljevid i Biljana
Plavid. Isticano je da BiH, sa 32.000 milicionara i 100.000 rezervista i TO, moe obezbjediti mir na svojoj
teritoriji. Generaltab JNA se nije obazirao na stav Predsjednitva BiH, ved je rjeio da se jedinice JNA u
BiH popune dijelom rezervista iz Srbije i Crne Gore, koje su u BiH poele pristizati od sredine septembra
1991. Dio tih rezervista je bio agresivan i izazivao incidente, a slino su se ponaali pojedinci iz jedinica
Uikog i Titogradskog (Podgorikog) korpusa, koji su (u septembru 1991) izbili u istonu Hercegovinu.
To je nailo na osudu dela javnosti. Mirovnjaci iz Titograda ocjenili su da slanje crnogorskih rezervista
van Crne Gore i nedolino ponaanje u Hercegovini znai uvlaenje ove republike u graanski rat i da je
time crnogorski reim od ratnohukakog postao i stvarno ratni... (Borba, 25. septembra 1991).
Ratom u Hrvatskoj, pogranini krajevi BiH se susredu s prvim talasom izbjeglica: u dolini Une stanovnici
srpskih naselja sklanjaju se u susjedne bosanske krajeve; ispred jedinica JNA u istonoj Hercegovini u
izbjeglitvo kredu mjetani iz muslimanskih i hrvatskih sela ka Mostaru, Splitu i Dubrovniku. Poetkom
oktobra, jedinice Titogradskog korpusa poruile su selo Ravno. U isto vrijeme, ispred paravojnih
formacija HVO poinje egzodus srpskog stanovnitva iz Mostara i apljine ka istonoj Hercegovini.
U Bosanskoj krajini, ratni problemi rjeavaju se - sa stanovita potreba JNA i politikih snaga kojima ona
slui - uspjenije nego i u jednom kraju BiH. Dvanaestog septembra je opta mobilizacija, na koju se
srpsko stanovnitvo odaziva. Peti korpus JNA (Banja Luka) izrasta u najsnaniju operativnu jedinicu i u
jesen 1991. postie zapaene rezultate u Zapadnoj Slavoniji.

U tom periodu rata u Hrvatskoj, u BiH vlada haos na svim nivoima. Vlada se ne slua, milicija se ustee
da razorua pripadnike paravojnih formacija, koji sve vie postaju paralelni uvari reda. Septembra
1991. republiki MUP saoptava da je Republika puna oruja, koje je podjeljeno po nacionalnoj osnovi,
navodedi mjesta lokacije srpskih i muslimanskih paravojnih odreda i istiudi kako hrvatske paravojne
jedinice stiu iskustva na ratitima u Hrvatskoj i blokiraju saobradajnice oko Travnika da bi sprijeili
odvoenje naoruanja iz tamonjih fabrika u jedinice JNA.
Ta konfuzna situacija, u vrijeme kada operacije u Hrvatskoj, ukljuivi i one oko Dubrovnika, sve do uda
Neretve, zapinju i nailaze na otpor hrvatskih snaga, prisilila je Generaltab JNA da, zbog nedostatka
snaga, odustane od prodora iz Mostara prema Splitu.
Radi svih ovih problema, u Sarajevu je (15. oktobra 1991), odran sastanak izmeu Predsjednitva i
Vlade BiH (B. Plavid, N. Koljevid i drugi). S bosanske strane izraavano je uvjeravanje da se nita nede
uraditi protiv JNA, a Kadijevid je obedao da de sve uiniti da se ratni sukobi ne prenesu na BiH. U
saoptenju s tog sastanka navedeno je da de JNA obezbjediti meunacionalni mir u BiH i razoruati
paravojne formacije. Kadijevid je taj sastanak i njegove rezultate preutio u svojoj knjizi.
etniki vojvoda V. eelj, doao je novembra 1991. u Trebinje da izvri smotru jedinica JNA. Taj prividno
marginalni sluaj pokazivao je koliko je odmakla saradnja vladajudeg reima u Srbiji i armijskog vrha sa
jednom pronacistikom strankom. Poto je bilo izvjesno da Republika srpskog naroda BiH (kasnije
Republika Srpska) nede modi da se mirnim putem izdvoji iz BiH, srpski (i armijski) politiki vrh je raunao
sa vojnom opcijom. Ona se zasnivala na superiornom poloaju JNA, posebno na BiH prostoru, u odnosu
na mogude protivnike, to jest, oruane snage i paravojne formacije Hrvatske, kao i na one snage TO,
milicijske jedinice i paravojne sastave u BiH, koje u vrijeme poetka ratnih operacija mogu biti pod
kontrolom politikih snaga koje de se suprotstaviti izdvajanju srpskog dijela iz BiH. Ranije je pomenuto
da je vojni vrh predviao kljunu ulogu srpskog naroda u BiH za bududnost srpskog naroda i odgovarajudi
raspored snaga JNA radi osiguranja te uloge.
Poslije poraza i naputanja Slovenije i djela Hrvatske, Generaltab JNA je zakljuio da u BiH treba imati
jake snage radi svake sigurnosti i radi podrke snagama u Srpskoj Krajini. Krajem 1991. odlueno je da se
snage na teritoriji BiH, zapadne Slavonije, Baranje, Korduna, Like i Kninske krajine objedine pod
komandom novoformirane 2. armije, za ijeg je komandanta postavljen general Milutin Kukanjac. U to
vrijeme, ved je bila rasformirana komanda 5. vojne oblasti (Zagreb), a iz Slovenije i Hrvatske stigli su
djelovi 13. korpusa (iz Rijeke) u Hercegovinu, 10. zagrebakog korpusa - u Bihad i 14. ljubljanskog u
Zenicu i Doboj. Operativno podruje 9. kninskog korpusa je proireno na june djelove Bosanske krajine
do linije Bosansko Grahovo-Livno-Kupres. Iz Hrvatske je prebaziran 5. korpus RV i PVO u Bihad i Banja
Luku. Tako se januara 1992. na teritoriji BiH prikupilo osam korpusa JNA (sarajevski, tuzlanski, banjaluki,
bihadki, hercegovaki, uiki, titogradski i 5. korpus RV i PVO).
Iz rata u Hrvatskoj JNA je izala pod tekom moralnom hipotekom zbog saradnje s paravojnim
formacijama s etnikim obiljejima, razraunavanja s civilima, unitavanja naselja (Vukovar, Dubrovnik,
Konavle i dr), istorijskih spomenika, bogomolja i drugih objekata. Pod uticajem HDZ-a, a vie zbog

nedjela koje su poinile pojedine njene jedinice na prostorima Hrvatske, zbog razaranja i svojatanja
Dubrovnika kao prestonice srpske Hercegovine i Crne Gore i ponaanja u Hercegovini, vedina Hrvata u
BiH doivljavala je JNA kao okupatorsku vojsku (S. Cerovid, Vreme, 9. decembra 1991).
U demokratskoj javnosti vladao je, takoe, nelagodan osjedaj zbog nedolinog ponaanja pojedinih
jedinica JNA. Zaokret je nastao svrstavanjem vrha JNA iza politike i ciljeva populistikog reima u Srbiji.
To je od JNA udaljavalo i mnoge komuniste koji su bili u redovima SDP BiH, reformiste i druge
demokratske stranke BiH, ali je, takoe, odvajalo komandne strukture JNA od onih koji se nisu svrstavali
iza SDS BiH. U armijskim jedinicama se tada jo uvijek nalazio veliki broj starjeina vezanih za Savez
komunista - Pokret za Jugoslaviju - kojima je bio blii SDS i, posebno, reim u Srbiji, od lijevih
demokratskih snaga u BiH. Sve je to uticalo da se u JNA otvori proces diferencijacije po nacionalnoj
osnovi. Iz njenih redova su se osipali starjeine i vojnici hrvatske i muslimanske nacionalnosti, jer je ved
bilo jasno da se JNA nacionalno odredila i stavila u slubu samo jedne politike stranke i zastupa njene
interese, a rasporeena je na one teritorije koje je ved od ranije kao srpske odredio R. Karadid (N.
Sara, Nedjelja, 1. marta 1992).
Pored JNA, u BiH je postojala i druga, vana strategijska komponenta vojne modi: snani kapaciteti vojne
industrije i infrastrukture za rat, a snage koje su gospodarile tim potencijalima imale su veliku prednost.
U Novom Travniku nalazila se fabrika (evropskih mogudnosti) za proizvodnju artiljerijskog naoruanja, u
Vogodi (kod Sarajeva), Goradu, Konjicu i Bugojnu - preduzeda za proizvodnju municije i minskoeksplozivnih sredstava; u Vitezu - proizvodnja eksploziva, u Sarajevu - fabrike za proizvodnju sklopova za
tenkove, transportere, optike i druge instrumente; u Mostaru - fabrika kolskih i borbenih aviona i
helikoptera. U Banja Luci - fabrika za izradu elektronskih ureaja i instrumenata. U Hadidima (kod
Sarajeva), Travniku i Banja Luci bili su remontni zavodi za odravanje i opravku raznih vrsta borbenih
sredstava, a u Rajlovcu (kod Sarajeva) - Zavod za potrebe RV i PVO. Iako su u 1991. iz nekih od tih fabrika
u Srbiju i Crnu Goru izmjetene vitalne instalacije, postrojenja i tehnika dokumentacija, u BiH su ostali
snani vojnoindustrijski potencijali. Otuda de dranje ili preotimanje Gorada, Konjica, Viteza, Bugojna,
Novog Travnika ili Vogode, najede imati cilj da se ostvari kontrola nad proizvodnjom vojnih fabrika.
JNA je u BiH izgradila komandnu infrastrukturu, sposobnu da djeluje i u uslovima nuklearnog rata. Na
podruju Sarajeva je postojalo komandno mjesto za operativno-strategijsko komandovanje, a oko Han
Pijeska (ispod planine epe) komandno mjesto za strategijsko-operativnu komandu. U Foi i Konjicu
podignuti su pod zemljom objekti za rad vojnih ili saveznih institucija. U rejonu Bjelanice izgraen je
centar veze velikih mogudnosti, povezan sa manjim centrima i TV relejima i repetitorima. Izgraena je
mrea aerodroma sa radarskim i drugim instalacijama - aerodromi kod Bihada (sa podzemnim
hangarima), Tuzle, Mostara i Banja Luke i aerodrom za civilno vazduhoplovstvo kod Sarajeva. Za oruanu
borbu bile su od znaaja velike ratne rezerve opreme na tlu BiH.
Poseban vojni inilac u BiH bile su paravojne formacije pod kontrolom tri nacionalne stranke, odnosno
njihovih mentora iz Srbije i Hrvatske. Te neregularne jedinice imale su, zbog specifinog karaktera rata,
vedi znaaj i ulogu nego to je bila njihova snaga. Njihova namjena je bila da podstiu, poinju,
rasplamsavaju oruane sukobe i da izvravaju prljave zadatke (masakri stanovnitva, druge vrste

nasilja i etniko idenje regiona od stanovnitva protivnikih strana). Na muslimanskoj strani, njihov
zadatak je bio da budu jezgro otpora i da slue za organizovanje Armije Republike BiH. Neke od
muslimanskih paravojnih jedinica takoe su vrile nasilja. O organizaciji, brojnosti i naoruanju
paravojnih jedinica, koje su formirane u BiH, ili su pristigle iz Srbije, Crne Gore i Hrvatske, nedostaju
potpuniji podaci, jer su formirane prikriveno, najede u saradnji sa policijskim organima i komandama
JNA, Hrvatske vojske ili organa bezbjednosti, koji su bili u slubi nacionalnih stranaka.
Koncem 1991. u BiH je legalizovana trgovina orujem, koje je doturano mnogim kanalima i iz raznih
izvora: iz skladita JNA, preko ratnog plijena sukobljenih strana u Hrvatskoj, iz Srbije, Crne Gore i
inostranstva. Javno se govorilo i pisalo o tome da se naoruanje paravojnih formacija vri po stranakoj
osnovi. Pristalice SDS su oruje i opremu dobijali od JNA, iz Srbije i Crne Gore. Oruje za oruane snage
HDZ stizalo je iz inostranstva i od jedinica hrvatske vojske. Privrenici SDA, oruje su dobijali iz islamskih
zemalja preko Turske i Sandaka. U 1991. je milicija u Sarajevu (na Bistriku) etiri puta otkrivala rakete u
civilnim kamionima (umjesto banana), koje su iz Bara (Crna Gora) stizale u BiH! Poznavaoci trgovine
orujem tvrde da glavni akteri, koji su po pravilu ostajali u sjeni, nisu imali nikakvih nacionalnih
predrasuda. Oni iz muslimanske sredine, prodavali su oruje i srpskim i hrvatskim paravojnim
formacijama. Srpski patrioti su naoruavali muslimansku Patriotsku ligu i Paragine hosovce.
U okviru neposrednih ratnih priprema - fortifikacijske radove su izvodile jedinice JNA i paravojne
formacije HVO i HOS-a i u zapadnoj Hercegovini i u srednjoj Bosni. Najvie podozrenja izazvalo je
utvrivanje topografskih taaka oko Sarajeva, posebno ureivanje vatrenih poloaja za artiljeriju i
raketne sisteme oko Crepoljskog i Bukovika. General urevac, komandant sarajevskog korpusa, je
tvrdio da su ti radovi u funkciji potreba protivvazdune odbrane. Ali, to nije moglo obmanuti ni domadu,
a jo manje evropsku javnost. Dogaaji koji de usljediti od aprila 1992. pa nadalje, razotkrili su i ovu
vojnu tajnu.
U martu 1992. godine, mjesec dana pre srpskog napada,
ekstremna srpska partija Radovana Karadida, SDS,
pokuala je da izvede pu u Sarajevu.
(Mark Tompson)
NEUSPIO PU U SARAJEVU
Uporedo sa vojnim pripremama besmislenog rata, sve strane su intenzivirale politike pripreme za ratni
sukob. U to se umjeala i meunarodna zajednica, pokuavajudi da ga sprijei kompromisom. U
decembru 1991. je Predsjednitvo BiH podnijelo Evropskoj zajednici (EZ) zahtjev da i BiH prizna kao
nezavisnu i suverenu dravu. Tim povodom je Alija Izetbegovid izjavio: Morali smo izabrati izmeu tog
da budemo nezavisna drava ili da postanemo dio neke velike Srbije, a 31. decembra rekao je da BiH
daje prednost nekom obliku labave konfederacije kao rjeenju za Jugoslaviju (Ratni zloini u BiH,
Centar za mir, nenasilje i ljudska prava, Zagreb, rujan 1993).
U beogradskim opozicionim krugovima tada su postojale snage za koje je bilo prihvatljivo konfederalno

preureenje. S tom idejom je, 11. januara 1992, doao u Sarajevo i Vuk Drakovid i predloio Radovanu
Karadidu da potpie ugovor, po kome bi Srbija, Crna Gora, Makedonija i Bosna i Hercegovina obrazovale
konfederaciju junobalkanskih drava, u kojoj de svaka lanica biti suverena, ali de i konfederacija,
takoe, biti suverena: Karadid je taj predlog odbio, jer, po miljenju Drakovida, ti su ljudi bili reili da
pone rat po svaku cenu, jer je to veliki rec zla iz Beograda zahtevao i plan je ved ranije bio sklopljen
(Srpska re, Beograd, 10. maj 1993).
Rukovodstvo Republike Srpske i njegovi pokrovitelji u Beogradu vie nisu bili spremni ni na kakav
kompromis. Dr Jovan Rakovid je, na YUTEL-u i u sarajevskom Osloboenju izaao sa stavom da Srbi u
BiH nemaju ega da se boje u eventualno nezavisnoj Bosni i da ak imaju interes da podravaju
nezavisnost BiH (T. Loza, Nedjelja, 26. januar 1992). U Bosanskoj krajini pojavile su se kritike
postupaka R. Karadida, a dr N. Koljevid je tih dana iskoio iz monolitnog srpskog stroja, nazvavi
proglaenje Republike Srpske neustavnim potezom. To je bio izraz kratkotrajnog kolebanja.
Rukovodstvo SDS je nastavilo akcije na dezintegraciji BiH, a Beograd je, blokadom na isporuke hrane i
prekidom platnog prometa pojaavao pritisak na BiH sa ciljem da ista ostane u tzv. krnjoj Jugoslaviji. U
rastakanju BiH, SDS je glavne napore prenijela na dezintegraciju Sarajeva, kao administrativnog i
politikog centra Republike, koji je imao deset opdina, od kojih etiri prigradske (Pale, Trnovo, Hadidi i
Ilija). U Sarajevu je ivjelo, prema popisu stanovnitva marta 1991. godine, 525.980 stanovnika (6,6%
Hrvata, 49,3% Muslimana, 29,9% Srba, 10,7% Jugoslovena i 3,5% ostalih). Proces razbijanja ove
multietnike zajednice poeo je pobjedom nacionalnih stranaka na izborima. Prvi korak uinjen je (maja
1991), kada je Skuptina opdine Pale odluila da se otcjepi od grada i prikljui tzv. SAO Romanija, a 3.
januara 1992. i optina Ilida (10,3% Hrvati, 42,2% Muslimani, 37,2% Srbi, 7,6% Jugosloveni i 1,9% ostali).
Kasnije je to uinila i opdina Ilija (6,8% Hrvata, 42,2% Muslimana, 45,1% Srba, 4,6% Jugoslovena i 1,3%
ostalih). Odbornici SDS izglasali su izlazak tih opdina iz dotadanjih drutveno-politikih zajednica i
prikljuenje SAO Romaniji.
Razbijanje BiH po nacionalnim kriterijima se pravdalo i ekonomskim motivima. U sarajevskom sluaju,
meutim, nisu se krili pravi, politiki ciljevi. Njih je, u jednom napisu (Naa borba, 24. mart 1995), o
susretu sa R. Karadidem i dr N. Koljevidem, tim jezivim parom, profesorom engleske knjievnosti i
psihijatrom, sljededim rijeima opisao V. Zimerman: Karadid je razgovor poeo tiradom kritika na
raun Evropljana... i alopojkama na to to su SAD tako slijepe, pa naputaju tradicionalne saveznike
Srbe. Onda je... krenuo da pravda sve to radi. Morate da razumijete Srbe - rekao je Zimermanu. Oni
su vekovima bili rtve izdaje. Danas oni ne mogu da ive s drugim narodima.Karadid je izjavio da de
prestonica Srpske Republike biti Sarajevo, koje de biti podjeljeno na muslimanski, srpski i hrvatski dio,
pa ni jedna etnika grupa nede morati da ivi ili radi zajedno sa drugima. Takvu su sudbinu namjenili
Sarajevu protagonisti velikosrpskog projekta u bududoj jugoslovenskoj dravi.
Meutim, dok su bile u toku pripreme da se definitivno dovri - milom ili silom - podjela BiH izmeu
upravljaa u Beogradu i Zagrebu, problemi su se javili zbog bosanske HDZ, ali i zbog stava meunarodne
zajednice prema podjeli BiH. Dio rukovodstva HDZ oko Stjepana Kljujida, bio je protiv podjele BiH.
Tumanu i istomiljenicima iz proustakog krila HDZ BiH smetala je bosanska struja u stranci, naroito
kada se zaloila za referendum o nezavisnosti BiH. Zbog toga de Kljujid biti zaobien u razgovorima sa

SDS (u Zagrebu) februara 1992. U HDZ BiH pobjedila je manjina, vezana uz Tumana i snage koje su
radile na podjeli BiH.
Na zahtjev Predsjednitva BiH o priznavanju BiH za nezavisnu i suverenu dravu, meunarodna
Badinterova arbitrana komisija dala je pozitivni odgovor ukoliko graani Republike na referendumu
potvrde takvo opredjeljenje. Stav arbitrane komisije su podrale SAD, Francuska, Velika Britanija,
Njemaka, Italija, Turska i nekoliko drugih zemalja. Prihvatajudi meunarodnu podrku, Skuptina BiH je
(bez poslanika SDS-a) donijela odluku da se na referendumu izvri izjanjavanje o nezavisnosti i
suverenitetu BiH. Protiv su bili SDS (i njeni mentori iz Beograda) i vrhovnitvo HDZ, u Zagrebu i Grudama
(stvarno sjedite BiH HDZ), jer su i jedni i drugi bili svjesni da de se vedina graana BiH izjasniti protiv
velikosrpskog i velikohrvatskog projekta. Oko referendumskog izjanjavanja je izbio sukob u HDZ BiH.
Zagreb i njegovi tidenici u BiH su pokuali da u tekst ukljue i nacionalistiki obojena pitanja i da mu na
taj nain izmjene smisao i svrhu. Meutim, pod pritiskom katolike crkve i demokratskih snaga iz
hrvatskog nacionalnog korpusa, taj je manevar propao. SDS je bojkotovala referendum, jer nije bila
spremna da se sukobi sa voljom svoje birake baze pod meunarodnom kontrolom, zbog koje su
mogudnosti manipulisanja bile ograniene. Na referendumu (29. februara i 1. marta 1992), glasalo je
63,44% graana, od kojih su 99,4% podrali opredjeljenje za suverenu i nezavisnu BiH. SDS nije priznala
referendum.
Da bi obesnaili rezultate referenduma i proveli svoje ciljeve, vrh Srbije i njihova ekspozitura na Palama
rjeili su da BiH, prije nego to dobije meunarodno priznanje na osnovu rezultata referenduma, stave
pod svoju kontrolu na taj nain to de puem oboriti Predsjednitvo i Vladu BiH. Do sada su se pojavila u
javnosti tri strana izvora s komentarima o tom puu. Dr Paulo Shoupa pie: Nije jasno kakvu je ulogu
Karadid igrao u dogaajima u martu 1992. koji su doveli do izbijanja i irenja graanskog rata. Nema
sumnje, pokuaj udara u Sarajevu bio je njegovo maslo... Taj autor konstatuje: Paradoksalno je da se
JNA pokazala kao ozbiljna prepreka za ostvarenje plana koji su Miloevid i Karadid smislili da bi sruili
Vladu u Sarajevu, poetkom marta 1992. U lanku Zarobljeni um, Tompson tvrdi: ... U martu 1992,
mesec dana pre srpskog napada, ekstremno srpska partija R. Karadida, SDS, pokuala je da izvede pu u
Sarajevu... (Naa borba, februar 1995). Kasnije, V. Zimerman u feljtonu (Partneri u zloinu), svjedoi
da su Miloevid i Karadid pokuali 2. marta 1992. da izvre pu u Sarajevu (Naa borba, 13. marta
1995).
Na drugi dan referenduma (1. marta), na Baariji, ubijen je jedan svat (barjaktar) i ranjen pravoslavni
svetenik. Izvrioci su, iako poznati, ostali van dohvata pravde. Poslije tog ubistva, ... grad se u kratkom
roku ispraznio, da bi potom, po sarajevskim ulicama, kako de redi Velibor Ostojid, iz rukovodstva SDS,
spontano nikle barikade, prvo srpske, a potom i muslimanske. Prvi rafali su poeli zasjecati nod...,
a u Skuptini BiH se za to vrijeme odravao koktel. U toku nodi mobilizirali su se svi koji su na ovaj ili
onaj nain doli do naoruanja... Paralelno sa ovim aktivnostima u Sarajevu, irom BiH, takoe,
spontano, postavljene su barikade, a u Bosanskom Brodu stvar su malo ubrzali, pa se uskoro otvorio
pravi rat, sa nekoliko rtava... R. Karadid se neoekivano javio iz Beograda. Rekao je da je mnogo
greaka uinjeno, a da su naroito grijeili EZ i A. Izetbegovid. Sada ljudi ive pod pritiskom i mislim da ne
moemo izbjedi meuetniki i religiozni rat... (Zehrudin Isakovid, Vreme, 9. mart 1992).

Komandant 2. armije, general Milutin Kukanjac, tim povodom je izjavio: ... Poznati referendum u reiji
A. Izetbegovida, zavren je 1. marta 1992. On je izazvao spontane reakcije Srba, koji su iz straha od
napada Muslimana u nodi 1. i 2. marta podigli barikade na ulicama Sarajeva. Meutim, naa komanda je
uspjela da sprijei oruani sukob... (M. Miovid, Borba, 23. novembar 1993).
Drugog marta SDS i SDA demonstracijama su odmjeravale snagu u blokiranom gradu. U taj sukob
umjeali su se graani, spontano ili organizovano, koji su pokuali da rasture neke barikade. Meutim,
doekani su vatrom, od koje su ranjena etiri lica. To je zaustavilo demonstrante, ali graani su iz
zapadnog Sarajeva krenuli ka centru. Poput bujice, kolona se uvedavala. Tkala se sarajevska pliana
revolucija. Kada je savladana najveda prepreka na Pofalidima, put je bio otvoren prema centru grada,
pa tako i za uspjeh akcije. Te nodi se tiho aputalo da Predsjednitvo, Vlada i ostali organi vlasti moraju
pasti. Ipak, neko je ljude te nodi neprimjetno i bezglasno poveo, prvo pored zgrade Skuptine, pa potom
i Predsjednitva, ostavljajudi tako za neka druga vremena da se uradi ono to se ba te nodi moda
moralo uraditi (Vreme, 9. mart 1992)
Dva glavna rivala, sarajevske dogaaje su objasnila sa svojih pozicija. Vostvo SDA - koje se, ishodom
referenduma osjedalo ojaanim - podizanje barikada je povezalo sa izjanjavanjem za nezavisnu BiH, a
ubistvo na Baariji je osudilo i ocjenilo kao provokaciju. Portparol te stranke, Irfan Ajanovid, izjavio je:
... Mi smo ljubavlju, slogom, zajednitvom pobjedili silu. Mladost Sarajlija je to dokazala kada je vie od
deset hiljada Sarajlija sruilo barikade. To je sruilo barikade a ne dogovor koji je postignut u
Predsjednitvu BiH. Na kraju krajeva, bilo je mnogo nacionalno izmjeanih barikada... U Dobrinji,
Vogodi, ujem i na Kozjoj dupriji. Tamo su i Srbi, i Muslimani, i Hrvati bili na barikadama da Sarajevo
uvaju od etnika V. eelja... Mi smo zadovoljni ponaanjem Armije (Vreme, 9. mart 1992.)
Rukovodstvo SDS bilo je nezadovoljno ishodom pua. U glasilu Javnost iznijeta je hronologija dogaaja.
U pretposlednjem pasusu stoji: 19,30 h. Naredba ljudima sa svih gradskih barikada da se mirno povuku.
Do vienja, bezimeni heroji, srpska brado, junaci. Dovienja u sljededem ratu! Bide toga, znamo mi njih,
ali neka znaju i oni nas! (Nedjelja, 15. mart 1992)
Narodi BiH, ujedinite se protiv rata, nemojte pucati!
(Komitet nacionalnog spasa)
POKUAJ DEMOKRATSKIH SNAGA DA SPRIJEE RAT
Poslije neuspjelog pua u Sarajevu, irom BiH su se umnoavali oruani incidenti. Protagonisti rata su ih
izazivali kako bi stvorili uslove za upotrebu vojne sile. Tim povodom je Stranka demokratskih promena
(23. marta 1992), na konferenciji za tampu (dr Zlatko Lagumdija), ukazala da se smiljeno i
koordinirano potpaljuje ratni poar po dobro poznatom scenariju, a republika Skuptina se ne sastaje,
Vlada je nemodna, a MUP paralisan. To je alosna slika stvarnosti i jo jedna pogubna posljedica politike
nacionalnih stranaka, koje djeluju po principu to gore to bolje - njihov jedini politiki program, mrnja
- jedina im je ideologija, a sila oruja - jedini politiki argumenat. Dr Lagumdija je pozvao demokratske

snage da se okupe oko graanskog fronta (bloka), istakavi da tu inicijativu podravaju i mnogi
vanstranaki orijentisani graani; da je programu bloka ouvanje cijelovite BiH, formiranje nove prelazne
vlade, raspisivanje prijevremenih izbora i razoruavanje nacionalnih i drugih paravojnih formacija On je
tom prilikom osudio umjeanost Hrvatske i Srbije u sukobe u BiH i zatraio od JNA da sarauje i sa
republikim vlastima (Borba, mart 1992).
Narednih dana, opozicione stranke se jo odlunije angauju protiv uvlaenja BiH u ratnu katastrofu.
Ukazivale su na nedosljednost nacionalnih stranaka, na kontradiktornu poziciju SDA u zalaganju za
graansku republiku, konfuziju u redovima HDZ, koja je u poetku bila kljuni Karadidev adut za
etniku kartografiju, na destruktivno ponaanje SDS i na to da u BiH ne vladaju nacionalne stranke, ved
da su pravi gospodari Miloevid, Tuman, JNA i meunarodna zajednica. Ratni protagonisti nisu
odustajali od svog cilja. Tek obrazovana Vlada Republike Srpske stavila je, na prostorima koje je
kontrolisala, miliciju i organe bezbjednosti pod svoju kontrolu, odstranjujudi pripadnike nesrpske
nacionalnosti. Smotra novoformiranih (srpskih) milicijskih jedinica izvrena je, uz intoniranje Boe
pravde, marta na Sokolcu, a aprila u Trebinju. U Sarajevu je odran protestni skup (4.000 do 5.000)
milicionera protiv nacionalnih podjela u BiH i u samom MUP-u. Borba je (2. aprila) objavila: Strah od
opteg krvoprolida poprimio je jue meu Bosancima i Hercegovcima gotovo panine razmjere. Jue u
Sarajevu, panino su se pakovali koferi sa najnunijim stvarima i bjealo - neko u matini nacionalni kraj,
neko - po istoj logici - u sigurniji kvart. Sarajevski fakulteti su bukvalno opustjeli, kafane takoe... I dalje:
Stranako - nacionalne vojske su uglavnom na poloajima i u gradovima i u selima, pripravne da
zapucaju
Oglasili su se Narodni front i Centar za antiratnu akciju, a ponovo se (3. aprila), graanima obratila SDP
BiH, sa porukom: Ne preostaje nam nita drugo nego da, udrueni oko demokratskih snaga u svim
mjestima i gdje god to moemo, oborimo optinske vlade i druge raznorazne institucije i umjesto njih
izaberemo privremene, svenarodne organe vlasti - jer je - na Bosnu i Hercegovinu izvrena klasina
spoljna i unutranja agresija (Borba, 4-5. april 1992)
Iako se ratni poar irio u mnogim krajevima, Sarajevo je postajalo najvaniji centar oruanih sukoba.
Poslije proglasa SDP, Predsjednitvo BiH je objavilo mobilizaciju TO (zbog upada paravojnih formacija u
Bijeljinu i zloina koje su poinile u tom gradu), s ime se nisu saglasili B. Plavid i N. Koljevid i zatrailo od
JNA da TO vrati naoruanje i vojnu opremu. Alija Izetbegovid je uputio poziv graanima da ne idu u rat
(niko vas ne moe naterati da dignete ruku na komiju), pripadnicima JNA da budu lojalni BiH i da
znaju da de se ona odnositi prema njima onako kako se oni u ovim tekim trenucima budu odnosili
prema njoj, a porodicama rtava koje su pale u Bijeljini izrazio je sauede. Biljana Plavid je poruila da
je jedina briga Predsjednitva BiH da se sauva mir, dok se ne nae politiko rjeenje..., a muslimanskim
vjernicima je estitala Bajram (Borba, 4. april 1992.) Rukovodstvo SDS i general M. Kukanjac nisu
vjerovali u miran rasplet sukoba, a RS je izdala nareenje da se u sredinama zahvadenim nemirima
aktiviraju krizni tabovi TO, CZ i rezervne milicije srpskog naroda (Politika, 5. aprila 1992).
U nodi izmeu 4. i 5. aprila, specijalne milicijske jedinice i formacije tzv. zelenih beretki zaposjele su
republiki MUP, nekoliko milicijskih stanica i vitalne objekte u Sarajevu. Ministarstvo odbrane BiH

naredilo je starjeinama TO da se potine starjeinama javne bezbjednosti, a Vlada BiH je obavijestila UN

i vie vlada stranih drava o vojnim mjerama koje je preduzela. Obratila se i vladama Srbije, Crne Gore i
Hrvatske, sa zahtjevima da se uzdre od politikih i drugih aktivnosti. Pozvala je graane da se BiH brani
kao naa zajednika domovina. Poelo je okupljanje graana pred Skuptinom BiH. Na jednu od kolona
koja se kretala na to zborite, otvorena je vatra sa Grbavice. Upravo kada je na trgu pred Skuptinom BiH
poinjao protest, kilometar-dva dalje od tog mjesta, oko 17 asova, specijalci iz milicije, jedinice TO i 2-3
tenka (imala ih je samo JNA) pod kontrolom Republike Srpske, napali su na Vracama kolu MUP-a,
ovladali ovim lokalitetom i najvanijim topografskim objektom na junoj ivici Sarajeva. Taj prvi ratni
okraj bio je dobro proraunat, jer se sa Vraca titi i kontrolie put Pale-Trebevid-Lukavica (gdje su se
nalazile oklopne i jedinice PVO sarajevskog korpusa), a u isto vrijeme se iz tog rejona moe prodrijeti ka
Vogodi i izvriti presjecanje grada. U vrijeme borbe na Vracama i dok je trajao miting pred Skuptinom
BiH, nad Sarajevom su se pojavili migovi Jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva. Te dogaaje
prenosila je televizija. Okupljenim graanima pred Skuptinom BiH tada su se obratili glumci Rade
erbedija i Josip Pejakovid, profesor dr Zdravko Grebo i drugi. Obrazovan je Koordinacioni odbor
graanskog otpora, a dio graana je zaposio zgradu Skuptine. Formulisan je zahtjev da Skuptina
izglasa nepovjerenje aktuelnoj Vladi, da se obrazuje Vlada nacionalnog spasa i prekine rat. Toj akciji
pridruili su se reformisti Srbije, Beogradski krug, Centar za antiratnu akciju, Republikanski krug, UJDI i
Civilni centar otpora (svi iz Beograda).
Dok se to dogaalo ispred i unutar Skuptine, u TV studiju su okupljeni lideri tri nacionalne stranke,
komandant 2. armije i ef misije EZ za BiH. Iznuena je saglasnost da ne prekidaju pregovore dok ne
postignu dogovor. Tu je stigao i general S. Nambijar, komandant UNPROFOR-a, i uputio apel graanima
da sauvaju mir, odloe oruje i pomognu da se obnovi mirovni proces.
Meutim, te poruke nisu uticale na dalji tok dogaaja. Pucalo se na sarajevskim ulicama, a ne samo na
Vracama. Tanjug je emitovao, a Politika prenijela da su tog dana, prema podacima iz sarajevskih
medicinskih ustanova, u neredima i pukaranju, kada se kolona nenaoruanih graana sukobila sa
naoruanim ekstremistima, 4 osobe izgubile ivot, a 21 lice je tee i lake povreeno.
Rasplet dramatinih zbivanja Mostar i Jajce pokuali su 5. aprila razrjeiti manifestacijama mira. Mostarci
su izrazili bunt protiv protagonista politikih odluka kojima im se namjesto bolje bududnosti nude
bratoubilaki rat i ratna stradanja. Jajce se oglasilo pjevajudi pjesmu Jugoslavijo i kliudi nedemo
podjele, hodemo mir, ne daj se Bosno i ostavke, ostavke, a ulicama tog grada veeras se krede kolona
graana na ijem se elu nosi fotografija Josipa Broza Tita... (Politika, 6. aprila 1992). Nod izmeu 5. i
6. aprila u Mostaru i Jajcu protekla je bez oruanih sukoba, u Sarajevu su zaradene strane teile da stvore
to bolje uslove da narednih dana zagospodare gradom. O akcijama JNA u tim aprilskim danima u
Sarajevu podatke je dao general Kukanjac: Blokadom Sarajeva, koja je poetkom aprila izvrena po
mom nareenju, i stavljanjem aerodroma Butmir pod nau komandu, eljeli smo: da sprijeimo ulazak
ustakih, HOS-ovskih i drugih hrvatskih bandi iz Mostara i muslimanskih ekstremista iz Zenice i Tuzle u
Sarajevo, jer smo dobili pouzdano obavjetenje da te snage pripremaju pokret na Sarajevo... (M.
Miovid, Borba, 19. novembra 1993).

U atmosferi neizvjesnosti, Sarajevo je doekalo 6. april, dan na koji je 1945. osloboeno od faizma.
Borbe su utihnule, a od jutra poele su pristizati mase graana na trg ispred Skuptine BiH. Prikljuivale
su se i kolone koje su dolazile iz drugih gradova, probijajudi blokadu oko grada. Masa se pretvorila u
svenarodni parlament i traila smjenu vlasti nacionalistikih stranaka i obrazovanje Vlade narodnog
spasa.
U Tuzli je demonstriralo oko trideset hiljada ljudi, u Doboju oko deset hiljada, u Travniku - vie hiljada, u
Modrii - preko pet hiljada, a u Bihadu - oko dvanaest hiljada. Na svim skupovima su bile jugoslovenske i
BiH zastave, slike Josipa Broza Tita i zahtjevi da se zabrane nacionalne stranke, da njihove vlasti podnesu
ostavke, da se obrazuje Narodna vlada - za zajedniki ivot, a protiv nacionalnih podjela i za jedinstvenu
BiH.
U ratnom ambijentu, kada su pred auditorijem od oko ezdeset hiljada ljudi izgovarane poruke mira,
iznenadno je na goloruke graane otvorena snajperska vatra iz hotela Holidej in, gdje se, u prethodna
dva mjeseca, nalazio Krizni tab SDS BiH. ...Strah i panika neoekivano se pretvaraju u odlunost
bespomodnih da goloruki krenu prema Holidej inu. Stigli su tamo, a onda je poeo okraj specijalne
jedinice MUP BiH sa teritorijalcima. Nakon 15 minuta javljeno je da je 8 terorista uhvadeno, da ih u
hotelu ima jo i da se po hodnicima i sobama vodi pravi rat... (Borba, 7. aprila 1992.) Kasnije su
objavljena imena terorista, a meu njima su bili i tjelohranitelji Karadida i Koljevida. Poslije te borbe, na
trgu je uspostavljena ranija atmosfera, a u zgradi Skuptine je obrazovan Komitet nacionalnog spasa u
koji su delegirane 22 linosti raznih nacionalnosti i politikih opredjeljenja. RTV Sarajevo je poelo da
emituje program sa natpisom na ekranu: NARODI BiH UJEDINITE SE PROTIV RATA, NEMOJTE PUCATI!
U javnosti se pojavio i proglas Saveza rezervnih stareina za BiH, koji je potpisao dr Nenad Kecmanovid,
sa zahtjevom da JNA stupi u odbranu Sarajeva ili da podjeli oruje graanima da brane grad, da ostavke
podnesu i Vlada i Predsjednitvo BiH, a da na elo Vlade narodnog spasa doe Fikret Abdid.
Uspostavljena je veza izmeu Izetbegovida i generala Kukanjca. Prvi je tvrdio da se na grad vatra otvara
sa pet stotina mjesta, a drugi - da JNA nema nikakve veze s tim. Predsjednitvo BiH je naredilo prekid
vatre, s tim da posebna komisija utvrdi ko je pucao, da se u Sarajevu zavede vanredno stanje i policijski
as i prihvatilo zahtjev za prijevremenim izborima u BiH.
U proglasu SDA tog dana se isticalo da su u odbranu grada ustali branioci Sarajeva. To su dobrovoljci mladost Sarajeva - koji pod komandom Kriznog taba i Patriotske lige BiH brane svaki pedalj napadnutog
grada. Dok su trajali estoki okraji za odbranu Sarajeva, tzv. Savezna skuptina na Marindvoru vjetom
manipulacijom pred TV kamerama, itavu nod i dan, izjednaava heroje i zloince. Televizija Sarajevo je
malom broju vjetih manipulatora dala veliki prostor: Zajedniki cilj je jasan - ostaviti BiH bez Vlade i
Parlamenta na dan kada treba biti meunarodno priznata... Osim toga, u tom proglasu se kae:
...samozvani parlament ulice zloupotrebio (je) opravdani bunt naroda i pred oima miliona graana BiH
zapoeo ruenje legaliteta i ustavnosti BiH (Srpski teroristi napali Sarajevo, Borba, 7. aprila 1992.)
Izetbegovid je (6. aprila 1992), na TV Sarajevu izrazio aljenje to se dogaanje graana pretvorilo u
agitaciju za jednu stranku i jednu ideologiju.

Sud o sarajevskim dogaajima dao je 6. aprila i Radovan Karadid, ali preko Radio Beograda. Optuio je
Izetbegovida i njegovu stranku i podsjetio na njihovu prijetnju da de - ako se ponove martovske barikade
- u odbranu Sarajeva pozvati 200 do 300 hiljada ljudi. Karadid je proteste protiv rata nazvao haosom koji
je izazvan da bi se prisilila Evropska zajednica da prizna Bosnu i Hercegovinu (Borba, 7. aprila 1992).
Sutradan je EZ (8. aprila 1992) priznala BiH, teedi da zaustavi rat. Iako nije postigla cilj, ta odluka je bitno
uticala na okonavanje politike akcije koju su pokrenule i vodile opozicione stranke radi sprijeavanja
rata.
U Jugoslaviji i Bosni se vodio rat prevarenih nacija.
OPERATIVNE NAMJERE I TOK DEJSTAVA
Tok rata u BiH pratili su procesi meunarodnog pregovaranja, ali i politikih, ekonomskih i vojnih mjera
UN (SB) i EZ (EU), uz unutranje politika sukobljavanja i prestrukturiranje u svakoj od sukobljenih strana
i diktate mentora u Beogradu i Zagrebu. Prije kratkog osvrta na borbena dejstva, dajem (prema svom
saznanju), saet prikaz sukobljenih strana. to se tie JNA, ona je predstavljala glavnu vojnu snagu u BiH,
mada je armijsko rukovodstvo tvrdilo da nije umjeana u oruane sukobe. Pored 2. armije, u ijem je
sastavu bilo pet korpusa, na prostoru Hercegovine nalazili su se biledki (do 1. aprila uiki) i djelovi
(Druga operativna grupa) podgorikog (Titogradskog) korpusa u operativnoj ingerenciji G JNA. Od 13.
aprila u istonoj Bosni su angaovani djelovi 37. uikog korpusa. General Kukanjac tvrdi da su Srbi u
BiH dobili gotovo cjelokupno naoruanje, municiju... i druga sredstva koja su imali korpusi na teritoriji
BiH i da je JNA vie od 90 odsto naoruanja, ubojnih sredstava svih vrsta i druge opreme izmjestila na
sigurne prostore i da je sve to predato Republici Srpskoj, koja je time naoruavala svoju vojsku (M.
Miovid, Borba, 24. novembra 1993.)
JNA je uvala naoruanje i vojnu opremu TO BiH za oko 130.000 do 150.000 vojnika (ranije uzeto od TO i
predato u armijska skladita). Komande JNA u BiH su obezbjedile da oko 70% tog naoruanja doe u
ruke Vojske Republike Srpske. Na taj nain je toj vojsci osigurana viestruka nadmodnost i strateka
prednost u odnosu na protivnike. to ta i takva prednost nije iskoridena za ostvarenje bre vojne
pobjede, za posebnu je analizu.
Moda je general Kadijevid u pravu kada tvrdi: Komande i jedinice JNA su inile kimu vojske Republike
Srpske sa kompletnim naoruanjem i vojnom opremom. Meutim, njegove analize u tekstu koji sljedi
treba odmjeriti prema rezultatima i posljedicama tog rata, koje se mogu u najvanijim elementima
realno procjenjivati ili bar sa dosta vjerovatnode oekivati. Kadijevid konstatuje: Ta vojska (JNA I. R.) je,
uz puni oslonac na srpski narod i njegovu svestranu podrku, kao to svaki savremeni rat trai, zatitila
srpski narod i stvorila vojnike pretpostavke za adekvatno politiko rjeenje koje de odgovarati njegovim
nacionalnim interesima i ciljevima, razumije se, u mjeri u kojoj to sadanje meunarodne okolnosti
dozvoljavaju (Moje vienje..., str. 48).
JNA u BiH je bila srpska (djelimino i crnogorska) vojska i glavni oslonac (u poetku 1991) srpskim
autonomijama, a kasnije Republici Srpskoj. Za transformaciju 2. armije u Vojsku srpsku trebalo je malo

organizacionih napora (radilo se o izmjeni vojnikih simbola i zastava), pa je sve zavreno do kraja aprila.
U Banja Luci je (30. aprila) general Blagoje Adid sasluao izvjetaje o situaciji od generala Momira Talida,
komandanta (banjalukog), Ratka Mladida (kninskog) i pire Nikovida (bihadkog korpusa) i dogovorio se
oko obrazovanja nove vojske srpske BiH.... Adid je izbjegao da bilo ta kae o tome, ali su to uradili
lokalni politiari (Radoslav Branin). Oni su saoptili: Mi moramo ovdje odmah angaovati krajiko
stanovnitvo radi obrazovanja jedinstvenih oruanih snaga za zatitu Kninske krajine, Like, Korduna,
Banije, zapadne Slavonije i Bosanske krajine..., a u sastavu vojske nale bi se snage kninskog, bihadkog,
banjalukog, tuzlanskog, sarajevskog, biledkog i petog korpusa RV i PVO, ija bi organizacijska struktura
bila prilagoena konkretnim uslovima... Tih dana se ved znalo ko je predvien za komandanta te vojske
(B. Mitrovid, Borba, 7. maja 1992).
Bilo je aktuelno pitanje tzv. povlaenja JNA iz BiH. Politiki vrh SDS (tj. Republike Srpske) tim povodom
obratio se javnosti. Tomislav ipovac je na konferenciji za tampu (6. maja na Ilidi) izjavio da je
povlaenje JNA iz BiH poetak ostvarenja odluke srpskog naroda o izmjetanju jedinica JNA na srpske
prostore, tj. Jugoslovenska narodna armija se ne seli, ne premjeta, ved se ona izmjeta na srpsku
teritoriju. Ostaje vojska koja je i do sada, najvedim dijelom, bila srpska (i) ova odluka u isto vrijeme znai
formiranje srpske armije (Borba, 8. maja 1992). Skuptina Republike Srpske (12. maja) usvojila je
Zakon o preuzimanju JNA, a general Ratko Mladid je imenovan za komandanta.
Transformacija JNA u Vojsku srpsku ili njeno formalno presvlaenje, najmanje je uticalo na Hrvatsko
vjede odbrane, jer je u to vrijeme u JNA bilo malo pripadnika hrvatske nacionalnosti. Ranije su se u BiH
obrazovali frontovi izmeu snaga JNA i srpskih teritorijalaca, na jednoj, i Hrvatske vojske i formacija
HVO, na drugoj strani, u dolini Neretve, oko Kupresa i u bosanskoj Posavini. Obavjetajna sluba JNA
cijenila je (aprila), da u zapadnoj Hercegovini ima 12 do 15.000, u rejonu Travnik-Bugojno 3.000, na
prostoru Bosanski Brod-Derventa 10 do 12.000 i u Bihadu do 2.000 pripadnika HVO i HOS-a. Te snage su
se smatrale pripadnicima Herceg-Bosne i nisu pristajale da se stave pod komandu taba TO BiH. U aprilu
1992. Hrvatska vojska Republike Hrvatske imala je na teritoriji BiH est brigada, od ega je pet brigada
(sa oko 70 tenkova) bilo na prostoru Bosanski Brod-Derventa.
Republika Bosna i Hercegovina, koju su 6. aprila 1992. priznale EZ, SAD i vie drugih drava, nije imala
armiju. Postojale su paravojne formacije pod kontrolom SDA (tzv. zelene beretke i Patriotska liga). One
su se od poetka srpsko-hrvatskog sukoba u Hercegovini, oko Kupresa i u bosanskoj Posavini svrstale na
stranu Hrvatske vojske. Kada se poetkom aprila rat proirio na Sarajevo, najbolje organizovana snaga,
koja je stala uz legalnu vlast, bile su jedinice milicije. One su prihvatile udare JNA, srpske TO i paravojnih
formacija, a centri slube bezbjednosti i krizni tabovi postali su vojne komande.
Rukovodstvo Republike BiH je (8. aprila) proglasilo neposrednu ratnu opasnost, preformiralo dotadanji
republiki tab TO (komandant - general D. Vukosavljevid, a naelnik taba - general F. Jakid) i imenovalo
novi (komandant pukovnik H. Efendid, naelnik taba - pukovnik S. iber), a za privremeni amblem u
jedinice TO uvelo stari bosanski grb (tit sa ljiljanima). Izdata je naredba da se do 15. aprila sve oruane
grupe stave pod komandu tabova TO. Pod uticajem svega to se prethodnih mjeseci dogaalo u BiH,
naroito zloina nad Muslimanima u Bijeljini, Zvorniku i drugim mjestima, kao i granatiranja Sarajeva, iz

JNA je otpoelo masovno osipanje starjeina i vojnika muslimanske nacionalnosti. Do sredine aprila
1992. godine je na stranu TO Republike BiH prelo u Sarajevu 230, a na prostoru cijele Republike oko
hiljadu oficira, meu kojima i manji broj vojnika srpske nacionalnosti.
Nema pouzdanih podataka o broju pripadnika u TO BiH (aprila 1992), od koje je obrazovana Armija
Republike BiH. General ivota Panid je u Skuptini Jugoslavije iznio podatak da su te snage imale oko 50
hiljada, a obavetajna sluba JNA cjenila je da u sjevernoistonoj Bosni ima 10 do 15.000, u Cazinskoj
krajini 8-10.000, u gornjem Podrinju 8.000, a na ostalim podrujima 4-6.000 vojnika. Republiki tab TO
BiH obavijestio je da se u jedinice pod njegovom komandom prijavilo nekoliko desetina hiljada, da ima
primjera da se prijavljuju i srpski teritorijalci, ali jo uvijek skromno i da Sarajevo brani blizu 20.000
naoruanih ljudi (M. Luid, Branidemo se - partizanski, Borba, 16. aprila 1992.) Obavjetajna sluba
JNA cjenila je da u okviru TO BiH ima 48 optinskih kriznih i osam regionalnih tabova (za Sarajevo,
Doboj, Cazin, Prijedor, Livno, Mostar, Viegrad i Tuzlu).
Do nestanka JNA sa ratne pozornice u BiH, tri ratujude strane vrile su mobilizaciju. Poto su ranijim
popunama (april-maj 1992) mogudnosti prikupljanja novog ljudstva bile iscrpljene na teritoriji Republike
Srpske, vrena je mobilizacija izbjeglica u Srbiji i Crnoj Gori. Za neodazivanje na vojni poziv prijetilo se
sankcijama. Glavni oblik popunjavanja jedinica TO BiH u sarajevskom i tuzlanskom regionu, gdje su
voene i najtee borbe, bio je na dobrovoljnoj osnovi. To su omogudili zloini koje su izvrile
nacionalistike, u prvom redu, srpske paravojne jedinice pod komandom tabova JNA. Kriminalistiki
delikti i genocidne radnje jasno su pokazivali da ratni cilj nije osvajanje vlasti, ved unitenje
muslimanskog naroda i zaposjedanje njihove teritorije.
O naoruanju Armije BiH (april-maj 1992), takoe, nema pouzdanih podataka. U prvo vrijeme,
raspolagala je lakim naoruanjem, nabavljenim 1991. i 1992. za tzv. zelene beretke i formacije Patriotske
lige, i naoruanjem koje je ostalo iza jedinica JNA u Sarajevu, Zenici, Tuzli, Bihadu i Konjicu. Opremljenost
samo lakim naoruanjem, prisilila je Armiju BiH da koristi partizansku taktiku, modifikovanu time to su
njene jedinice izvodile aktivnu odbranu - radi zatite stanovnitva - uz primjenu masovne fortifikacije
poloaja. Za rekonstrukciju borbenih dejstava nedostupna je operativna dokumentacija sukobljenih
strana i dokumenata iz kojih se mogu utvrditi namjere i aktivnosti. Imajudi u vidu to ogranienje,
sekundarni izvori (tampa i literatura) daju mogudnost da se koliko-toliko ocrta globalna slika onoga to
se dogodilo. Zbog toga de se globalni planovi i definisani ciljevi iznijeti kao hipoteza oslonjena na ono to
se zbivalo u poetnom periodu rata.
Na osnovu do sada zabiljeenog, moe se dosta pouzdano tvrditi da su politiki vrh Srbije, najvie
komandovanje JNA i druge snage koje je neposredno i posredno kontrolisao reim u Srbiji, pripreme za
rat poeli u februaru 1992. Raunalo se da de rat kratko trajati. Tu ocjenu potvruje i izjava V. Drakovida
da su mu Karadid i Krajinik izjavili - kada se (u januaru 1992) sastao s njima da ih odvrati od ratne opcije
- kako je sve dogovoreno i kako de rat biti kratak (Vreme, 29. avgusta 1994.) Mnoge poznate
injenice navode na zakljuak da je Republika Srpska (ili politiki vrh Srbije) zaista smatrala da de vrlo
brzo, upotrebom nadmodne vojne sile, ostvariti vojne i politike ciljeve u BiH. U poetku rata vojni ciljevi
(po razvoju dogaaja) vjerovatno su bili: ovladati dolinom Drine, zauzeti Sarajevo, otvoriti iroki koridor

preko bosanske Posavine i sjevernog dijela srednje Bosne do Bosanske krajine, zaposjesti lijevu obalu
Neretve i, pri kraju tog operativnog ciklusa ili moda i ranije, izolovati muslimanske enklave u dolinama
Sane i Une i uspostaviti sigurne veze sa srpskim oblastima zapadno od Une.
Za ostvarenje ovih ciljeva najvaniju ulogu je imala JNA, mada su se njene komande, politiko
rukovodstvo Srbije i ostali faktori trudili da tu ulogu prikriju. ak im je u tome - izjavama da nema dokaza
o direktnom mjeanju Armije na strani napadaa - na izvijestan nain pomagao i A. Izetbegovid (Borba,
11-12. aprila 1992.)
Strana koju oliava Herceg Bosna (u kojoj je glavni faktor vrhovnitvo Hrvatske) imala je namjeru da
odri bosansku Posavinu, da preko Kupresa osigura komunikaciju sa srednjom Bosnom i zagospodari
dolinom Lave, Mostarom (kao novim sjeditem) i podrujem na lijevoj obali Neretve, od Stoca do
Neuma.
Muslimanska strana, koja je politiki dominirala onim to se tada podrazumjevalo pod Republikom BiH,
vjerovatno nije imala, niti je mogla imati operativnih planova za poetni period rata. Bilo joj je najvanije
da se odri, prisiljena na defanzivu, dok su druge dvije strane, naroito Republika Srpska, u poetnom
periodu rata imale punu inicijativu.
Teko je prihvatiti tvrdnju generala M. Kukanjca da je A. Izetbegovid imao plan da izazove nerede u
dolini Drine (udarom Muslimana na Srbe), da se to meunarodnoj javnosti prikae kao agresija Srbije na
suverenu dravu Bosnu i Hercegovinu... i da je cilj toga bio definitivna islamizacija doline Drine... (M.
Miovid, Borba, 22. novembra 1993.)
Pokuademo dati najoptiji tok i rezultate dejstava, s napomenom da, je za mnoge pojedinosti teko dodi
do istorijske istine, jer su jako ograniene mogudnosti kritikog procjenjivanja raspoloive grae, pa su i
mogude greke posljedica tih ogranienja.
Bio sam veoma ogoren to su Srbi, pod ovakvom
politikom i vojnom komandom, inili zloine.
(Vladika Atanasije Jeftid)
BORBE U DOLINI DRINE
Operacije zaposjedanja prostora u dolini Drine (na granici BiH - Srbija) bile su taktiki odvojene ali
vremenski usklaene i trajale su od poetka aprila do sredine maja 1992. Poinjale su incidentima i
pojedinanim zloinima, a zavravale zaposjedanjem najvanijih gradova. U njima su uestvovali djelovi
tuzlanskog, uikog i sarajevskog korpusa, lokalne jedinice TO pod kontrolom SDS i paravojne formacije,
lokalne i iz Srbije i Crne Gore, na jednioj, i TO i paravojne formacije Republike BiH, na drugoj strani. Prvo
je zauzeta Bijeljina (2. aprila 1992). Napadu Srpske nacionalne garde SAO Semberije i Majevice i Srpske
dobrovoljake garde eljka Ranatovida-Arkana (koju je tab novosadskog korpusa prebacio u rejon
Badovinaca u Mavi), prethodio je bombaki napad na gradski kafid (30. marta), u kome se okupljala

muslimanska omladina. Na ovaj gnusan zloin tzv. dobrovoljake garde reagovalo se samo beskorisnom
intervencijom (4. aprila) funkcionera iz dravnog vrha BiH (F. Abdid i B. Plavid, lanovi Predsjednitva,
Miodrag Simovid, potpredsjednik Vlade BiH, Jerko Doko, ministar odbrane, i general Dobrain Praevid,
naelnik taba 2. armije), koji su vie deklarativno pokuali da zaustave rat. Njihovi sagovornici
(komandant tuzlanskog korpusa, general Savo Jankovid, vladika tuzlansko-zvorniki Vasilije i predsjednik
Republike Srpske Krajine, koji se naao u Bijeljini), bili su u sjenci Ranatovida. General Kukanjac je na TV
Sarajevo (4. aprila) tvrdio da JNA ne sarauje sa Arkanom, a novembra 1993. izjavio: Kad sam doznao
kako se Arkan ponaao u Bijeljini i posebno kako je maltretirao Fikreta Abdida... naredio sam generalu
Praevidu da mu saopti da u roku od 24 sata napusti teritoriju BiH (M. Miovid, Borba, 16.
novembra 1993). Tako je skrivanjem sopstvenog lica pred sudom ovjenosti, zapoela ova gnusna era
pobjednike ratne istorije u BiH.
Poto je obavila posao u Bijeljini, Srpska dobrovoljaka garda je krenula na Zvornik. Rukovodstva SDS i
SDA mobilisala su svoje pristalice, a Forum graana se (8. aprila) obratio apelom do neba javnosti,
Republici Srbiji, BiH i JNA, da se potedi nevino stanovnitvo od predstojede katastrofe oruanih
sukoba... (Borba, 9. aprila).
Uz podrku tenkova i artiljerije, Dobrovoljaka garda je 8. aprila ovladala Zvornikom i izvrila masovni
pogrom nad stanovnitvom muslimanske nacionalnosti. Starjeinstvo islamske zajednice BiH je optuilo
Ranatovida. Izetbegovid je preko TV Sarajeva zahtjevao od Miloevida da naredi povlaenje paravojnih
formacija, a od komandanta 2. armije i tuzlanskog korpusa - da zatite graane Zvornika. Na te apele
oglasilo se Ministarstvo za informisanje Srbije saoptenjem u kome se negira postojanje paravojnih
formacija u Srbiji, a za meunacionalne oruane sukobe i krvoprolide u BiH se optuuju paravojne
formacije SDA i HDZ. Sluba SSNO za informisanje obavjestila je da je ovladena da, zbog neistinitog i
tendencioznog interpretiranja dogaaja i stanja u Zvorniku, saopti: Nakon to su ustae i
muslimanske paravojne formacije izazvale oruane sukobe u rejonu Zvornika i blokirale komunikaciju
koja povezuje Srbiju i BiH, jedinice JNA i TO ule su u Zvornik, proterale paravojne formacije van grada,
uspostavile red i obezbedile komunikaciju (Borba, 11-12. aprila 1992).
Tamnu zavjesu oko zloina u Zvorniku otkrinuo je vladika Atanasije Jevtid (4. maja 1992), izjavom da je
bio veoma ogoren to su Srbi, pod ovakvom politikom i vojnom komandom inili zloine. Koliko je
poznato, u Zvorniku je pobijeno oko 400 Muslimana, a uje se da je i u Foi bilo toga.... U Zvorniku se
naao Hose Marija Mendelude, predstavnik Visokog komesara UN za izbjeglice u Jugoslaviji. On je svoje
svjedoenje o zloinu u Zvorniku iznio na stranicama beogradske Borbe (M. Klarin, Borba, 29-30.
oktobra 1994). Tako je objavljena istina o zloinima, stravinija nego to se pretpostavljalo. Iz Bijeljine i
Zvornika izbjegla je masa muslimanskog stanovnitva. Ona je pod zatitom tzv. zelenih beretki i
Patriotske lige poela da se organizuje i uspostavlja odbranu iznad Zvornika.
Borbe oko Bratunca i Srebrenice su poele 20. aprila. Bratunac su zauzele jedinice JNA, zarobile ili
uhapsile oko 400 Muslimana i otjerale ih na Pale. U Srebrenicu su upale srpske paravojne formacije (9.
maja), ali su izbaene. Vlasenicu su zauzele jedinice Tuzlanskog korpusa JNA (21. aprila), da bi sprijeile
mogudi meunacionalni sukob i vlast prepustile organima Republike Srpske. Zauzimanjem Vlasenice i

doline Drine do uda Srebrenice, otvorena su dva vana komunikacijska pravca: od Bijeljine ka Brkom i
od Bratunca ka Vlasenici i prema Sarajevu, a RS se geopolitiki i prostorno vrsto povezala sa Srbijom.
Planinski (besputan) prostor od Srebrenice do Viegrada, zakljuno sa epom, na kojem se nalo mnogo
izbjeglica iz Vlasenice, Bratunca, Rogatice i Viegrada, ostao je pod kontrolom Armije BiH. Iako izolovan,
bio je od znaaja za obje strane u naporima za kontrolu okolnih komunikacija i za razvoj situacije u
srednjem toku Drine.
Oko Viegrada, borbe su poele 7. aprila, kada su jedinice TO pod kontrolom SDS i tzv. belih orlova
napale Dobrun, a grupa tzv. zelenih beretki (Murat abanovid) zaposjela hidrocentralu Viegrad i
zaprijetila da de je minirati ukoliko srpske snage napadnu Viegrad i ne prekinu napade na Fou i Zvornik.
Poto su lokalne snage srpske TO i paravojnih formacija naile na neoekivani otpor, JNA je izvrila
helikopterski desant na Viegradsku banju i uvela poeku brigadu uikog korpusa. Te jedinice su (14.
aprila) zaposjele hidrocentralu i mostove na Drini, okruile Viegrad, u kome se nalazilo oko 2.000
zelenih beretki i drugih muslimanskih paravojnih formacija. Komandant korpusa, pukovnik Ojdanid,
izjavio je da je cilj angaovanja njegovih jedinica u Viegradu i okolini da obezbedi i sauva mir i sprei
krvoprolide izmeu srpskog i muslimanskog naroda (Borba, 16. aprila 1992). Okruene snage su se
probile ka epi i Goradu (16. aprila), a Viegrad je zaposjela poeka brigada. Sutradan su u Viegrad
stigle Biljana Plavid i princeza Linda Karaorevid.
Brigada sarajevskog korpusa JNA je zauzela Rogaticu (sredinom aprila) i produila ka Ustiprai, radi
sadejstva sa uikim korpusom u otvaranju pravaca od Viegrada ka Sarajevu, Goradu i Foi, a 18. aprila
je od Viegrada u Rogaticu izbila velika kolona vojnih vozila u kojima su se nalazili ljudi sa raznim
oznakama i simbolima... (Borba, 18-19. aprila 1992.) Ona je produila ka Sarajevu, u kome su se
vodile borbe.
Borbe u Foi i okolini poinjale su u vrijeme kada se zavravala tragedija u Zvorniku i trajale do 18. aprila.
Voene su izmeu paravojnih formacija - SDS i SDA - i jedinica TO. Srpska strana je zagospodarila
okolinom i junim djelom grada, a 12. i 13. aprila spaljeno je jezgro grada (staro 500 godina). Pripadnici
muslimanskih formacija zapalili su desetine kuda i stanova iji su stanari bili graani srpske nacionalnosti.
Iz grada i okolnih sela krenula je rijeka muslimanskih izbjeglica prema Goradu i Konjicu. Preostalo
muslimansko stanovnitvo u Foi i drugim varoicama u dolini Drine - stavljeno je van zakona i izloeno
nasilju. Pod udar srpskih nacionalista palo je i nekoliko desetina Srba koji su se suprotstavili progonu
komija i roaka - muslimana (Borba, 12. maja 1992).
Poetkom maja, jedan stranac iz misije UNHCER-a, koji je boravio u tom gradu, izjavljuje: U Foi nema
normalnih znakova ivota Ulice su puste, sukobi su natjerali 15.000 stanovnika da napuste domove...
(Borba, 9. maja 1992).
U prvoj polovini aprila, srpska TO sa paravojnim formacijama stavile su pod kontrolu optine ajnie i
Rudo i izvrile masakre nad muslimanskim stanovnitvom. Iz tih mjesta, kao i iz Viegrada, Rogatice i
Foe, izbjeglo je trideset do etrdeset hiljada Muslimana u Gorade. Gorade i okolina postali su

podruje za koje su se muslimanska i srpska strana (od maja 1992. do kraja rata) borile na ivot i smrt, u
prvom redu, radi zatvaranja, odnosno otvaranja pravca koji povezuje Srbiju (preko Gorada) sa istonom
Hercegovinom.
Borbe u istonoj Bosni od poetka do kraja rata pokazale su da je taj dio Bosne za Srbiju bio strateki
znaajan, a dolina Drine od vitalnog znaaja. I zato su u tom podruju izvrene najvede operacije
etnikog idenja
Ostati u Sarajevu u ova vremena i izdrati
sve tamonje oluje, i jo ostati svjetla
obraza - to je svojevrstan podvig.
(General-pukovnik Rade Hamovid)
OPSADA SARAJEVA
Jedinice sarajevskog korpusa JNA su prvih dana aprila blokirale Sarajevo, zaposjele aerodrom Butmir i
uspostavile 14 punktova koji su kontrolisali ulazak u grad. Mase graana pokuavale su da se izvuku iz
grada koji je upadao u ratnu tragediju. Gradom je zavladao kriminal svih vrsta - vlast je bila u paralizi.
Utisak je da tu haotinu situaciju srpska strana nije mogla ili nije znala da iskoristi i da zauzme Sarajevo.
Teko je utvrditi ta je najvie uticalo na takvo stanje: brza mobilizacija i snaan otpor branilaca,
neadekvatno odmjerene snage napadaa, neshvatanje da je Sarajevo najvaniji strateki objekt u
vojnom rjeenju rata u BiH, ili predvianje da de se predati iznurivanjem, ili nepredvianje da de se
mogudi uticaj meunarodnog faktora na tok rata u BiH upravo najjae ispoljavati u vezi sa Sarajevom,
kao stratekim sreditem BiH. Teko je utvrditi da li su i u kojoj mjeri planeri agresije, posebno operacije
za zauzimanje Sarajeva, shvatili znaaj tih operativno-strategijskih injenica.
Jaina borbi oko Sarajeva bila je promjenljiva i vezana za pokuaje napadaa da zauzmu grad ili za
napore branilaca da probiju opsadu, za intervencije Ujedinjenih nacija i Evropske unije i dolaske svjetskih
dravnika i predstavnika meunarodnih organizacija. Meunarodni faktori su, u tim prilikama, nametali
primirja, koja su, po pravilu, zaradene strane krile, pogotovo ako im nisu odgovarala u operativnom
smislu.
U gradu je do poetka maja bila komanda 2. armije. Ona je predstavljana kao faktor koji trai mirno
rjeenje, a u stvari je bila koordinator opsade i pokuaja zauzimanja grada. Kada je (27. aprila 1992)
proglaen Ustav Savezne Republike Jugoslavije i odlueno da se JNA povue iz BiH, u BiH je bilo primirje i
poinjala je smjena jedinica JNA na poloajima oko Sarajeva. Zatije je kratko trajalo. U vrijeme
konferencije u Lisabonu (1. maja), borbe su obnovljene, pa je konferencija prekinuta. Komanda 2. armije
je iskoristila povratak bosanske delegacije, pa je na aerodromu uhapsila Izetbegovida. Uz angaovanje
posrednika EZ i UNPROFOR-a dogovoren je prekid vatre, oslobaanje Izetbegovida i evakuacija taba ka
Lukavici. Jedinice TO su kod Skenderije pripremale zasjedu i 2. maja dio kolone zarobile ili unitile. U
Lukavicu je stiglo 11 vozila JNA sa generalom Kukanjcem. O ovom dogaaju svaka strana je dala svoju

verziju. Zarobljenici JNA (oko 230) su osloboeni, a borbe nastavljene.

Prekidi i intenziviranja borbi de se smjenjivati tokom cjelog rata jer ni jedna strana nije imala snage da
protivnikoj namjetne rjeenje. Sarajevo je do kraja rata ostalo opkoljeno i izolovano od drugih djelova
BiH.
Opsadu Sarajeva je vrio 4. sarajevski korpus JNA (od polovine maja sarajevsko-romanijski korpus Vojske
srpske), sa dosta artiljerije kojom su dezorganizovani vitalni gradski sistemi i kod stanovnitva lomljena
volja za otporom. Fenomen opsade Sarajeva privukao je panju svjetske javnosti. Eksperti UN, koji su
istraivali ratne zloine u Jugoslaviji, prikupili su dokumentaciju o borbama i opsadi Sarajeva (od 5. aprila
1992. do 30. septembra 1993), koja je posluila kao osnova za studiju o tom problemu (Borba, od 29.
jula i 1. avgusta 1994). U toj studiji je navedeno: Jedinice Vojske srpske granatirale su Sarajevo sa 600 do
1.100 orua, ne raunajudi tenkovske topove. Svakodnevno je ispaljivano tokom mirnih dana od 200
do 300 granata, a tokom borbeno aktivnijih dana 800 do 1.000 granata. Hronologija dogaaja,
utvrena na osnovu tih podataka, pokazala je da je grad za sedamnaest mjeseci nemilosrdno granatiran i
da je na stanovnitvo u prosjeku dnevno padalo po 311 granata. Najtee granatiranje grad je doiveo 22.
jula 1993, kada je ispaljeno 3.777 granata. Posebno je indikativno to su se pogibije, ranjavanja i
razaranja deavala u raznim dijelovima grada i... poznatim civilnim okruenjima, kao to su kole, ulice,
parkovi, fudbalski i sportski tereni, groblja, bolnice, pa ak i u redovima za hljeb i vodu i u slubi
humanitarne pomodi u gradu. Analitiari su utvrdili korelaciju izmeu estine granatiranja i vremenskih
intervala pred i za vrijeme meunarodnih konferencija i ukazali na to da su granatiranja imala politiki
cilj. Naveli su dan kada je na grad palo najvie granata (3.777) i povezali to sa najavom SAD da se
iskljuuje mogudnost direktne vojne intervencije u BiH. U pomenutoj studiji UN se tvrdi: da kada su
meunarodni faktori vrili na RS pritisak da prestane granatiranje - artiljerijski napadi bili su znatno nieg
intenziteta. Opsada Sarajeva je postala glavno ratno poprite i trajala je do kraja rata. Obje strane su
istrajavale u svojim namjerama i vjerovatno teile da tu izbore ishod rata. Ali, kako nijedna u tome nije
uspjela, Sarajevo je osloboeno opsade tek poslije zakljuenja ugovora u Dejtonu i Parizu. Tako je
prestao - ili prekinut najkrvavi i najsvirepiji rat ako ne ovog stoljeda, ono njegove druge polovine.
Siimo u gradove da bijemo gadove...
(Stih iz pesme Radovana Karadida)
Gradomrzitelji i gradoruitelji su odavno meu nama,
samo ih mi nismo registrovali, sve dok nisu postali ivi fantomi.
(Arhitekta Bogdan Bogdanovid)
RUENJE MOSTARA
Za rat u Hrvatskoj JNA je u istonoj Hercegovini obrazovala dvije grupacije mostarsku i trebinjskohercegovaku U sadejstvu sa kninskim korpusom, u jesen 1991, trebalo je da one ovladaju Splitom i
srednjom Dalmacijom. Mobilizacijske i druge tekode onemogudile su te namjere, pa su obje grupe
doekale poetak rata u BiH u istonoj Hercegovini. Prvu grupaciju je inio uiki korpus (preimenovan u

biledki, a kasnije u hercegovaki), koji je u rejonu Mostara i apljine imao dodir sa HVO. Pod svojom
komandom imao je jedinice TO i paravojne formacije raznih naziva i etnikih oznaka. Drugu grupaciju je
inila Druga operativna grupa podgorikog korpusa na Popovu polju, prema Neumu, Stonu i Dubrovniku
- u dodiru sa hrvatskom vojskom.
JNA se u istonoj Hercegovini nije ponaala neutralno, a imala je zadatak razdvajanja srpskih
teritorijalaca od hrvatskih formacija. Ona je HVO i HOS smatrala neprijateljem.
Prema procjenama JNA, u zapadnoj Hercegovini bilo je 12.000 do 15.000 pripadnika snaga HVO-a i HOSa, koje su preimenovane u TO zapadne Hercegovine (kada je Predsjednitvo BiH proglasilo TO za oruane
snage Republike BiH), ali su ostale samostalne u odnosu na tab TO BiH. Dejstvovale su prema
planovima vojnog vrha Hrvatske. Imale su i zadatak da obezbjede granice SAO Hercegovine na Neretvi, a
hrvatske snage da ofanzivnim dejstvima zaposjednu Mostar, apljinu i Stolac i da se poveu sa Neumom.
Prve planske borbe su poele 1. aprila, kada su jedinice HOS-a zaposjele Stolac, iz koga je izbjeglo gotovo
svo srpsko stanovnitvo. Poto formacije HVO nisu bile dovoljno jake da potisnu JNA iz Mostara i
apljine, pribjegli su taktici diverzija i prepada. Jedinice HVO su (6. aprila 1992) napale mostarski
aerodrom i artiljerijom tukle kasarne. Komandant biledkog korpusa, general Momilo Periid, odgovorio
je napadom avijacije na iroki Brijeg i itluk (7 aprila). Povodom toga napada, A. Izetbegovid je uputio
protest generalu Blagoju Adidu, naelniku Generaltaba JNA, to je izvren napad na hrvatski narod,
traedi da se obustave operacije u Hercegovini. Narednih dana borbe su eskalirale, a jedinice HVO su
pokuavale da zauzmu juni dio Mostara. JNA je odgovorila artiljerijskom vatrom, avijacijskim
bombardovanjem i raketiranjem irokog Brijega i Gruda.
Na inicijativu Kluba intelektualaca iz Mostara (7. aprila), postignut je dogovor o prekidu sukoba.
Stanovnitvo u taj mir nije vjerovalo, pa je u sve vedem broju naputalo grad. Jedinice JNA su izbacile
hosovce iz Stoca 10. aprila, a HVO je zaposeo skladite u Gabeli. U Mostaru su barikade. Ponovo je
general Periid zaprijetio da de Mostar i apljinu staviti pod artiljerijsku vatru ako se ne uklone barikade i
ne puste zarobljenici. Prijetnja je ostvarena (13. i 14. aprila). Pomenuti general je preko Radio-Mostara
zaprijetio da de artiljerijom udariti po vitalnim objektima u gradu ako se ne puste dvojica zarobljenih
JRV-pilota. Artiljerijska odmazda je trajala etiri i po sata. M. Anelid, u lanku Privatni generalov rat, o
tom granatiranju pie Niandije generala Periida nisu birale ciljeve. Mete njihovih napada su bili... na
alost, stambeni objekti... Od postupaka generala Periida ogradili su se mnogi elni ljudi iz krugova JNA
u Mostaru... (Borba, 20-21. april 1992). Mostar je (20. aprila) granatiran osam asova. Ta tragedija
okupila je najuglednije ljude svih nacionalnosti, koji su bili saglasni: Mostar mora ostati nedeljiv!, emu
su se protivili hrvatski i srpski nacionalisti. Glas razuma - da se sauva multietniki i istorijski grad, u
kome je svaka etvrta porodica imala majke i oeve razliitog nacionalnog porijekla, nije dopirao do onih
u ijim je rukama bila ratna mod. Nastavljeno je granatiranje koje je trajalo esnaest asova i nanijelo
stravina razaranja. Kratkotrajna smirivanja smjenjivala su sve otrija sukobljavanja, a u prva tri majska
dana Armija je prestala da bira ciljeve. ... Sa mostarskih i okolnih poloaja... svim raspoloivim
sredstvima tue po gradu i sistematski ga, dio po dio, razara... Najvie stradaju civilni objekti. Za divno
udo, ponos Mostara - Stari most iz 1566. godine jo uvijek je itav ali i u njegovoj neposrednoj blizini
padale su granate. Godinu i po dana kasnije (9. novembra 1993), svijet je gledao topovske udare u luk

mosta, sve dotle dok to graditeljsko remek djelo nije palo u plavo-zelene vode Neretve. Bilo je to jo
jedno ljudsko posrtanje, rezultat naredbe hrvatskog generala Praljka, koji je u nemodi da oslobodi
Mostar, postupio kao vandal. Kada je taj udesni most, tiden samo automobilskim gumama, sruen,
Mostar je bio podjeljen. Ono to je bilo na desnoj obali Neretve, kontrolisao je HVO sa HOS-om, dio na
lijevoj obali bio je pod kontrolom tzv. zelenih beretki, a ostalo je bilo u rukama JNA, srpskih teritorijalaca
i tzv. bijelih orlova.
Karadid i Boban nisu uspjeli da se dogovore (u Gracu) o podjeli Hercegovine. Srpska strana je smatrala
da i Mostar treba podijeliti tako da granica bude Neretva, a hrvatska je traila cio grad. Borbe su
nastavljene. JNA je 10. maja uvela tenkove i padobransku jedinicu i ovladala centrom grada. Tog dana je
otedeno ili porueno vie javnih objekata: Stari most, pravoslavna Saborna crkva, katolika crkva,
franjevaki manastir u Potocima i dr. Ruenje grada je nastavljeno do 19. maja i dio Mostara na lijevoj
obali Neretve stavljen je pod kontrolu JNA. Takvo stanje je ostalo do 23. juna, kada su hrvatske snage
ovladale Mostarom, a poetkom jula Herceg-Bosna se konstituisala kao hrvatska drava u BiH. Takav
razvoj dogaaja u Hercegovini bio je dio dogovora u Gracu. Srpska i hrvatska strana su ratovale i
pregovarale, a dio onoga o emu su u osnovi bile saglasne, realizovale su na terenu. Dok se vrilo
razgranienje izmeu hrvatske i srpske strane u Hercegovini, u istonom dijelu je SDS rjeavala svoj
odnos sa Muslimanima. U jednom broju pristalica te stranke, prodrlo je uvjerenje da je nemogud
zajedniki ivot sa Muslimanima (Borba, 21. aprila 1992). Uestali su ozbiljni incidenti, pa su (2. i 4.
maja) organizovani sastanci SDS i SDA sa funkcionerima srpske vlade SAO Hercegovine. Prvom
sastanku je prisustvovao general Periid, a drugom predstavnici podgorikog korpusa. Pokrenuti proces
nacionalne netolerancije nije se zaustavljao. Umnoavala su se nasilja nad Muslimanima. To je bio povod
da se posmatrai EZ 11. maja sastanu u Trebinju sa predstavnicima nacionalnih stranaka. Njihovi
predstavnici i svedenici obiju konfesija, zalagali su se za meunacionalnu toleranciju, ali se talas nasilja i
istjerivanja Muslimana nije zaustavio. Surovu sudbinu doivjeli su u februaru 1993. i Muslimani (jedan
bataljon) u hercegovakom korpusu Vojske srpske. Tada je taj dio Hercegovine postao etniki homogen,
srpski.
Bosno moja poharana,
zemljo moja neorana,
et'ri ljeta nesijana.
(Iz narodne pjesme)
OTVARANJE KORIDORA
Uspostavljanje koridora izmeu Semberije i Bosanske krajine bio je jedan od vanih ciljeva vrha SDS BiH i
reima u Srbiji. To se najlake moglo postidi preko bosanske Posavine, iako je srpsko stanovnitvo u
vedini optina toga djela Bosne relativna manjina.
Ovi planovi naili su na otpor vrhovnitva u Zagrebu i tidenika u BiH, jer su namjeravali da na tom
prostoru organizuju hrvatski kanton. Iako je u Gracu postignut globalni dogovor da se BiH podjeli izmeu
SDS (Srbije) i HDZ (Hrvatske), izgleda da je podruje bosanske Posavine ostalo sporno. Zato je (u martu

1992) dolo do borbi izmeu JNA, srpskih teritorijalaca i paravojnih formacija sa Hrvatskom vojskom,
HOS i tzv. zelenim beretkama oko Bosanskog Broda i Dervente. U vrijeme zaposjedanja doline Drine (u
aprilu), borbe za ta mjesta su nastavljene i u drugim krajevima Posavine i u dolini Spree. Oekivalo se da
bi se pregovorima moglo uticati na to da se tuzlanski region ukljui u SR Jugoslaviju ili u Republiku
Srpsku, to bi, da je ostvareno, imalo dalekosene posljedice po poloaj BiH u ratu.
Tuzlanski korpus je imao garnizone u Bijeljini, Zvorniku, Tuzli, Brkom, Derventi, Doboju i Pelagidevu.
Obavjetajna sluba JNA je cjenila da na prostoru Bosanskog Broda i Dervente ima 10.000 do 12.000
pripadnika HVO i HOS. Lokalne hrvatske i srpske (teritorijalne i paravojne) jedinice drale su sela i
dejstvovale u okviru poduhvata JNA, odnosno hrvatske vojske.
Poslije viednevnih sukoba od 20. marta, u Derventi je sklopljeno primirje koje nije potovano. Tuzlanski
korpus rijeio je da zauzme Bosanski amac i pomjeri se ka Derventi i Bosanskom Brodu. JNA je
privremeno zaposjela Modriu i, ojaana lokalnim teritorijalcima, (18. aprila) Bosanski amac.
Poetkom maja 1992. Derventa je liila na porueni Vukovar. Hrvatska strana je ulagala velike napore da
ovlada tim prostorom i prisilila je mjetane srpskih sela oko Bosanskog Broda na izbjeglitvo. Borbe za
Derventu okonane su u julu angaovanjem banjalukog (1. krajikog) korpusa, kada su se hrvatske
jedinice povukle ka Bosanskom Brodu. Oko tog grada su borbe nastavljene do oktobra 1992, kada su se
hrvatske snage prebacile u Slavonski Brod. Karadid je (7. oktobra) izjavio da je sklopljeno primirje
izmeu Srba i Hrvata na itavoj teritoriji BiH.
Takvom razvoju situacije doprineo je tuzlanski korpus, koji je prenio teite dejstava u rejon Doboja i na
Posavinu. Teio je da zaposjedanjem Doboja zatvori dolinu rijeke Bosne i izoluje tuzlansku regiju od
srednje Bosne i Sarajeva. Zato su napadi na Brko, Doboj i Modriu izvedeni istovremeno, poetkom
maja.
Brko je jedno od rjetkih mjesta gdje je na novembarskim izborima 1990. pobjedila SDP. Sve do kraja
aprila, u gradu i okolini bilo je relativno mirno. Pred napad na taj grad, komanda garnizona JNA se
izmjestila u okolinu, a 30. aprila minirani su mostovi preko Save. Jedinice JNA su 1. maja razoruale
mjesnu miliciju i uz pomod srpskih teritorijalaca i dobrovoljake garde pokuale da zaposjednu grad.
Naile su na neoekivani otpor muslimanskih teritorijalaca i milicionera. Srpska strana je u borbu uvela i
tenkove, pa je grad pretvoren u pravi pakao. Jedinice TO BiH su i dalje pruale otpor iz naselja na
periferiji grada, pa su borbe nastavljene i narednih dana. Iz Brkog je izbjeglo oko 25.000 graana ka
Srebreniku i Tuzli. Angaovane su i jedinice Vojske srpske, koje su do juna ovladale gradom i osigurale
saobradaj kroz sueni prolaz. Pod kontrolom HVO ostao je mostobran (15 do 20 km po irini i 5 do 6 km
po dubini) u rejonu Oraja, koji se odrao tokom cjelog rata.
Napad na Modriu je poeo 1. maja, a borbe su bile teke i dugotrajne i u operativnoj vezi sa dejstvima u
Derventi i Bosanskom Brodu. Snage Vojske sprske iz tog rejona bile su nedovoljne da savladaju taj otpor,
pa su 20. maja dole jedinice l. krajikog korpusa i omogudile da se zauzme Modria i otvori komunikacija
prema Derventi.

U Doboju je bilo mirno do 2. maja. Tada su krizni tab SDS (gradski SUP, jedinice JNA i funkcioneri SDS)
postavili ultimatum muslimanskom stanovnitvu da preda oruje. Prije njegovog isteka, poele su borbe
izmeu JNA, srpske milicije i TO BiH. TO BiH je pruala otpor pet dana i povukla se jugozapadno od
Doboja, gdje je obrazovan front koji se nije pomjerao tokom cjelog rata. U toku zauzimanja Doboja,
izveden je napad (sa Ozrena) na muslimanska i hrvatska sela izmeu Maglaja i Doboja, u kojima su
izvreni masakri ili izgoni stanovnitva, koje je prikupljeno u logor u Doboju ili je protjerano prema Tuzli i
Tenju. Zauzimanjem Doboja i aktiviranjem TO na Ozrenu (trokut Bosna, Sprea i linije ZavidovidiPuraid), vojska Republike Srpske je postigla velik operativni uspjeh jer je pod kontrolu stavila doline
Bosne i Spree i prekinula veze tuzlanske regije s ostalim dijelovima BiH.
U Tuzli i okolini vladao je mir do sredine maja. Tuzlanska politika rukovodstva, demokratskih
stremljenja, koja su u tom gradu odnijela izbornu pobjedu (novembra 1990), borila su se da sauvaju
dobre meunacionalne odnose. Te njihove napore komande tuzlanskog korpusa i aerodroma Dubrava
(kod Tuzle) su podravale do mjere koja je odgovarala kratkoronim interesima srpske strane. Njen
glavni cilj, prije nego to se JNA evakuie iz Tuzle ka Bijeljini, bio je da se formacije TO BiH (armije RBiH)
sprijee da dou do oruja i opreme iz vojnih skladita.
Tuzlanske vlasti su, i pored opozicionog odnosa prema dravnom vrhu i nacionalnim strankama, bile
lojalne dravi BiH. Na proglas mobilizacije, Skuptina optine pozvala je (4. aprila) graane koji imaju
oruje da se prikljue lokalnoj policiji. Odazvalo se oko 2.500 ljudi. Jedinice TO su bile bez oruja dok nije
zauzeto vojno skladite sa oko 10.000 komada oruja, kojim su naoruani i teritorijalci u Lukavcu i
Srebreniku. Pripadnici TO su nosili grb grada Tuzle, a formirana partizanska jedinica imala je i crvenu
petokraku. Milicijske i teritorijalne jedinice su bile multinacionalnog sastava.
U ivinicama i Kalesiji su poetkom maja poeli oruani sukobi. Parlamentarne stranke u gradu su
potpisale deklaraciju Sve za mir - mir ni za to!, a zajednike patrole milicije i vojne policije su brinule
za bezbjednost. Kada su izbili sukobi u pomenutim mjestima, tuzlanski gradonaelnik (Selim Belagid) bio
je posrednik u sklapanju primirja.
U tim okolnostima, preko Tuzle su jo kretale kolone JNA ka Bijeljini, a 13. maja je u tom pravcu otila i
kolona izbjeglih Srba iz Bosanskog Broda. Komanda garnizona iz Tuzlanskog korpusa (iji je tab ved bio u
Ugljeviku) uvjeravala je tuzlanske vlasti da se jedinice JNA dodatno ne naoruavaju i obmanjivala ih da
su na Ozrenu i okolini smjetene jedinice koje su u prolazu i koje imaju predah (Politika, 15. maja
1993).
Dogovoren je 14. i 15. maja miran razlaz preostalih jedinica tuzlanskog korpusa iz grada u kome su
ivjele. Kolona JNA je 15. maja zaustavljena, vradena u kasarnu, jer je utvreno da odvozi oruje koje je
pripadalo TO grada. Tu primjedbu su prihvatili predstavnici JNA i, kada je ta kolona izlazila iz grada
prema Bijeljini, u jedno mirno predvee, kada je Tuzla bila puna etaa, a ivot u gradu tekao sasvim
normalno, dolo je do sukoba te kolone JNA i tuzlanskih teritorijalaca i milicionera, koji se zavrio
velikim brojem poginulih i ranjenih vojnika (H. Muharemagid, Politika, 16. maja 1992.) Kako je dolo do

tog sukoba postoje dvije oprene verzije. Po jednoj, sukob su izazvali pripadnici JNA, a po drugoj - TO
Tuzle. Bilo kako bilo, ved narednog dana i u tuzlanskoj regiji poeo je da se rasplamsava ratni poar. U
tom ratnom meteu je 17. maja Tuzlom prola posljednja vojna kolona JNA sa aerodroma Dubrave ka
Bijeljini, a narednih dana otvoreni su frontovi na Majevici i u dolini Spree, ispred Kalesije prema
Zvorniku i prema Ozrenu.
Bombardovanje Kozarca trajalo je vie od 24 sata,
a Prijedor oiden od svih nesrba i sravnjen sa zemljom.
BORBE U BOSANSKOJ KRAJINI
Banjaluki, bihadki i kninski korpus JNA su kontrolisali Bosansku krajinu i srednju Bosnu do iznad dolina
Bosne, Lave i gornjeg toka Vrbasa. Kada su snage HVO 4. aprila zauzele Kupres, gdje su srpski
teritorijalci pruili slab otpor, G JNA uputio je djelove kninskog i banjalukog korpusa, pod komandom
generala Ratka Mladida, da zaposjednu kupreku visoravan. Ta borbena grupa, u kojoj je bilo i
dobrovoljakih jedinica, je od 5. do 12. aprila razbila jedinice hrvatske vojske i odbacila ih prema Duvnu
(Tomislavgradu). Stabilizujudi front na kuprekoj visoravni, jedinice JNA su, sa lokalnim teritorijalcima i
dobrovoljcima, koji su pristizali iz Srbije, pokuale (od 13. do 22. aprila) da na pojedinim mjestima u
Livanjskom polju poboljaju poloaje. Tom borbom obiljeavala se granica izmeu SAO Bosanske krajine
i tzv. Herceg-Bosne.
U aprilu 1992. na ostalim podrujima Bosanske krajine desio se oruani sukob kod Jajca, kada je poginulo
7 vojnika. Novonastala opta situacija potakla je politike snage da 20. aprila osnuju Forum graana, koji
je Jajce proglasio za otvoreni grad i zatraio od lokalnih vlasti i komande garnizona JNA da to prihvate i
podre.
U Banja Luci je postojao interes da se ne aktiviraju borbe oko Jajca, Donjeg Vakufa i Travnika dok se ne
raisti situacija u dolinama Sane i Une, gdje su egzistirale jake muslimanske enklave - vojniki slabo
pripremljene. Da bi se Prijedor i Sanski Most odvojili od Bihada i Cazinske krajine, rjeeno je da se prvo
zauzme Bosanska Krupa. Napadu na taj grad prethodilo je ubistvo dvojice srpskih mladida od strane
njihovih vrnjaka Muslimana, to je zaotrilo meunacionalne odnose, pa je u Bosansku Krupu upuden
Fikret Abdid. Otiao je sa ubjeenjem da su tenzije splasnule. Meutim, nodu izmeu 20. i 21. aprila
uslijedio je napad srpskih teritorijalaca, s jednim etnikim odredom, na Bosansku Krupu, koju su branili
muslimanski teritorijalci i mjesna milicija. Intervenisao je komandant bihadkog korpusa, general piro
Nikovid, pa su lokalni stranaki prvaci sklopili primirje, koje je brzo prekreno. Srpske snage su zauzele
dio grada na desnoj obali, a muslimanske su ostale na lijevoj obali Une. Za stiavanje sukoba oko
Bosanske Krupe svi su bili zainteresovani. JNA zbog evakuacije kopnenih i vazduhoplovnih sastava iz
Bihada; SDS, jer se pripremala da preuzme vlast u Prijedoru i Sanskom Mostu; SDA, a prije svega, SDP iz
Bihada i Cazinske krajine, jer su bile protiv oruanih sukoba.
U tim okolnostima, vojni izvori su tvrdili da TO BiH dri Bihad u blokadi i priprema likvidaciju Srba u
okolnim selima, a SDS je traila da se (do 9. maja) bihadka optina podjeli po nacionalnoj osnovi.

Iseljavanje JNA je dolo u prvi plan. Predsjednik optine obratio se 6. ili 7. maja pripadnicima JNA i
graanima da se mirno rastanu, rekavi: Bihad i njegovi graani niim nisu doprinijeli stvaranju ludila i
haosa, koje je zahvatilo itavu BiH, traedi od graana da ne uine nita da nas po zlu armija zapamti,
vjerujudi da ni armija nede uiniti nita da i mi nju po zlu zapamtimo. Pripadnicima armije je poruio:
Nemojte ruiti ono to ste i vi zajedno sa nama, graanima Bihada, gradili. Dio vaeg ivota i vi ste
ugradili u Bihad (Borba, 8. maja 1992). Meutim, ni ova poruka ni djelovanje mirovnog pokreta u
gradu, niti obradanje svetenika sve tri konfesije, nisu mogli zaustaviti nepovjerenje. Na ulicama su se
podizale barikade, u selima gdje je srpsko stanovnitvo bilo vedinsko, milicija i ved formirane jedinice
Vojske srpske su preuzele vlast, pa je 13. maja izbio oruani sukob oko vojnih skladita.
Kada je zavrena evakuacija, aerodrom je predat pod kontrolu specijalaca milicije RSK, a 16. maja je, po
nalogu komande iz Zemuna, razoren. Posljednja jedinica JNA je bez incidenata napustila Bihad (18.
maja), grad koji je prije pedeset godina oslobodila i koji je bio jedan od simbola njenog stasavanja u
vojsku velikih ratnikih vrijednosti i jo vedih oslobodilakih antifaistikih tradicija. I na krajikim
prostorima je nestala JNA, njene jedinice su se presvlaile u drugu vojsku, pod drugim zastavama i
amblemima, ali su sa dotadanjim komandama - krenule u obraun sa muslimanskim i hrvatskim
stanovnitvom u dolinama Sane i Une. Rukovodstvo SAO Bosanske krajine rjeilo je da se sva vlast stavi
pod njihovu kontrolu. Pripreme za tu akciju su poele u novembru i decembru 1991. U Prijedoru su
poetkom maja, bez ispaljenog metka, preuzeli vlast u optini, a funkcionerima koji nisu pripadali SDS-u
postavljen je ultimatum da prihvate novo stanje pod prijetnjom linih i kolektivnih represalija. Na slian
nain je postupljeno u Sanskom Mostu i Kljuu (Kozarski vjesnik, 9. aprila 1993) Tada su organizovani
koncentracioni logori na Manjai, u Omarskoj, Trnopolju i drugdje, za muslimansko i hrvatsko
stanovnitvo.
Za represivne akcije, vojne komande i lokalne vlasti koristile su brojne incidente. Poslije ubistva vojnika u
selu Hambarine (kod Prijedora), tom selu je postavljen ultimatum da izrui policajca koji je iveo tamo
gdje se desilo ubistvo. Poto tome nije udovoljeno, Hambarine su 23. maja podvrgnute vieasovnom
artiljerijskom bombardovanju i kada je ono prestalo, selo je 24. maja zaposjela pjeadija JNA i
paravojne jedinice. Sutradan, izvrena je drastina odmazda nad stanovnitvom Kozarca. Oko 27.000
stanovnika muslimanske nacionalnosti stavljeno je pod koncentrinu vatru artiljerije, tenkova i drugog
naoruanja. Bombardovanje je trajalo vie od 24 asa prije nego to su Kozarac i okolinu zaposjele
pjeadija i paravojne grupe, traedi ljude u svakoj kudi... (Borba, 28. jula 1994). Slinu sudbinu
doivjelo je stanovnitvo u Prijedoru - (30. maja) paravojna jedinica zelenih beretki je poraena, a
Stari grad je sravnjen sa zemljom i u centralnim djelovima Prijedora svi nesrbi su bili prisiljeni da
napuste svoje domove. Nesrbima je preko radija naloeno da istaknu komad bele tkanine na svojim
kudama i tako oznae predaju (Borba, jula 1994). Na taj nain je vostvo SDS i Republike Srpske
eliminisalo nesrpsko stanovnitvo u krajevima Bosanske krajine i srednje Bosne, koji su bili pod
kontrolom JNA, odnosno Vojske srpske, koja je tim zloinima obiljeavala svoje nastajanje.
Raidavajudi pozadinu svirepim obraunom sa Muslimanima i Hrvatima, Vojska RS je krajem maja
uspostavila frontove prema Jajcu i Travniku, a Bihad je, sa Cazinskom krajinom, ostao izolovan od
Republike BiH tokom cjelog rata. Snage banjalukog i bihadkog korpusa (koji su od maja preimenovani u
1. i 2. krajiki), bile su orjentisane za dejstva u srednjoj i istonoj Bosni.

Rat u BiH je prvi rat u modernoj istoriji koji je

nemogude voditi u tajnostiVojskovoe i politiari
moraju da shvate da njihove ratove danas moe
vidjeti bilo ko. I ne moe biti nikakvih tajnih
strategija; to je, dakle, lekcija za bududnost.
(Don Palmer)
O PRVOJ FAZI RATA U BIH (1991-1993)
Rat u BiH svaka strana objanjava i opravdava sa stanovita svojih politikih interesa. U naunoj i
demokratskoj javnosti preovlauje miljenje da je cilj strana koje su izvrile agresiju na BiH bio ne samo
osvajanje teritorija, nego i fiziko unitavanje i izgon stanovnitva koje nije poeljno za stranu koja
pretenduje na odreene teritorije. Tako je genocid postao i cilj i glavno obiljeje rata u BiH. Sve tri strane
su tokom cijelog rata to stalno pokazivale.
Republika Hrvatska je i u 1995. to inila nad Srbima na svojim prostorima tokom i poslije operacija
Bljesak i Oluja, ali i u djelovima Bosanske krajine, koje su zauzele njene trupe. Republika Srpska je to
pokazala u svirepom masakru muslimanskog stanovnitva Srebrenice i epe, jula 1995. Postoje razliiti
podaci o posljedicama genocida po bonjaki, hrvatski i srpski narod. Treba izbjedi kvantifikaciju tog
fenomena i to najvie zbog toga to se nijedan zbirni podatak, ni za ua niti za ira podruja, ne moe
kritiki provjeriti i prihvatiti kao pouzdan.
Genocid kao pojava odgovarajude kategorije ratnog zloina na tzv. jugo-prostorima, definisan je kao
pojam ETNIKO IDENJE, koji sadri i odrednicu prikrivanja njegovog zloinakog karaktera. Po inerciji,
taj je termin odomaden i u sredstvima informisanja. U svijetu i na jugo-prostorima postoji mnogo napisa
i prikupljene grae o tzv. etnikom idenju u Jugoslaviji i posebno na prostoru BiH. Dr P. Jevremovid je o
tome objavio izvorni nauni rad, na engleskom i srpskom jeziku. Jevremovid pie: Etniko idenje nije
posledica, ved cilj graanskih ratova na prostoru bive Jugoslavije, posledica tenji za stvaranjem drava
sa nacionalno homogenim stanovnitvom. Nasilje i progoni stanovnitva na nacionalnoj osnovi imaju i
dodatni cilj da trajno razore i onemogude, za vie generacija u bududnosti, osnove zajednikog ivota
junoslovenskih naroda... (Dr P. Jevremovid: Etniko idenje nije posledica, ved cilj graanskih ratova
na prostoru bive Jugoslavije, Meunarodni problemi XLVI, Beograd, str. 71)
Komisija eksperata UN izuavala je fenomen entikog idenja i konstatovala da se ono u BiH sprovodi u
stratekim podrujima koja povezuju Srbiju sa oblastima u Bosni i Hercegovini u kojima ive Srbi. Taj
strateki faktor prilino doprinosi da se zakljui da ta praksa, etnikog idenja, nije bila sluajna,
sporadina ili sprovoena od neorganizovanih grupa ili bandi civila, koje rukovodstvo bosanskih Srba nije
moglo da stavi pod kontrolu. Zaista, obrasci ponaanja, nain na koji su ti akti izvravani, duina vremena
tokom kojeg su se oni deavali i oblasti u kojima su se deavali - sve to zajedno ukazuje na postojanje
namjere, sistematinosti i odreenog planiranja i koordinacije kod najviih organa vlasti... (Borba, 26.
juli 1994).

Komisija UN je utvrdila i sljedede: Praksa etnikog idenja, koju su sprovodili Hrvati iz BiH i uz pomod
Republike Hrvatske protiv bosansko-hercegovakih Muslimana u Hercegovini, povezana je sa politikim
faktorima, tj pitanjem etnike homogenizacije tzv. Republike Herceg-Bosne (Borba, 27. jula 1994).
Mogude je pretpostaviti zato je Komisija UN u to vrijeme izvjela ocenu da ne postoji politika ili plan
hrvatskog etnikog idenja BiH, jer septembra 1993. nije imala podatke o zloinima koje je tokom 1993.
izvrila hrvatska strana u BiH.
U materijalima Komisije UN za ratne zloine, Republika BiH - njena armija i drugi organi - ne optuuju se
za ratne zloine koji imaju genocidni karakter u odnosu na srpski i hrvatski narod. Ali, zna se da i ta
strana, u toku ratnih dejstava i van njih, nije bila imuna od zloinakih postupaka, ubistava i nasilja.
Meutim, za ocjenu tih nedjela nuno je prouiti i pojave koje su se javile u toku ofanzivnih dejstava
njene armije (u 1993), kada su Hrvati masovno napustili rejone Travnika, Bugojna, Kaknja i Varea i
tokom 1994. i 1995, kada se javio egzodus srpskog stanovnitva iz dijelova Bosanske krajine, srednje
Bosne i sa podruja Ozrena.
Zapad je optuio muslimansku stranu za ratne zloine poinjene nad srpskim i hrvatskim stanovnitvom
u BiH. Tako je Helsinki vo u ovoj fazi rata obznanio da zelene beretke protjeruju srpsko stanovnitvo
sa mnogih podruja (Bradina, Donje Selo, Konjic, Tarin itd) i da su preko 3.000 srpskih civila otpremili
u logor Gradina kod Sarajeva (Helsinki watch, New York, 1992.) General Mekenzi, komandant
mirovnih snaga UN u Sarajevu, bio je odreeniji, istiudi da i srpske i muslimanske strane kre ratne
konvencije. En Vargur, predsjednik misije EZ za ispitivanje zloina silovanja u BiH, tvrdi da to rade sve
zaradene strane (Borba, 21. decembra 1992.) I Meunarodni sud u Hagu vodio je i vodi istragu protiv
muslimanskih ratnih zloinaca (Hamiz Delid, Esad Lando, Zajnel Delelid). I poinjena nedjela ratnog
zloina od strane Izetbegovideve armije u vrijeme njene ofanzive 1993. na podruju Travnika, Bugojna,
Kaknja i Varea, ne mogu biti zaboravljena ili predutkivana.
U zakljunom djelu izvjetaja pomenute Komisije UN za ratne zloine Republike BiH, kae se da je ona
okirana ogromnim brojem rtava i nainom na koji su poinjeni zloini; to isto vai i za pripadnike svih
strana u sukobu. Razlika je u tome to svaka strana vidi samo sopstvene rtve, ali ne i ono to je uradila
drugima (Borba, 12. avgusta 1994). Tom zakljuku treba dodati injenicu da postoje velike razlike u
broju civilnih rtava koje su pale kao posljedica ostvarivanja ratnih ciljeva svake od sukobljenih strana. I
ti razliiti kvantitativni odnosi u broju rtava rata na svojevrstan nain pokazuju ko je i gdje vrio genocid
nad narodima Bosne i Hercegovine. Ali je za sada jedno sigurno - da je takvih rtava bilo najvie na
muslimanskoj strani.
Sasvim je jasno da su srpsko-hrvatski nacionalni interesi (koncept velike Srbije i velike Hrvatske) bili
odluujudi za rat ne samo u BiH, nego i Jugoslaviji. Taj rat Bonjaci i deo Srba i Hrvata iz BiH nisu eljeli, a
nisu ga mogli izbjedi.
Pretpostavke da je BiH djeljena izmeu Miloevida i Tumana provjerene su i potvrene realnim
posljedicama njihove politike i ratom. Kao nauka, istorija je nezaustavljiva i deifrovade do kraja sve o

trgovini oko BiH (razgovori u Karaorevu, Belju, Splitu, Zagrebu, Gracu i drugim mjestima) i dati
odgovor na pitanje o varijantama podjele, kao to su:
a) Hrvatskoj - zapadna Hercegovina do Neretve i dio zapadne Bosne;
b) Srbiji - istona Bosna, Semberija, Bosanska krajina i sjeverna Bosna uz rijeku Savu;
c) Crnoj Gori - istona Hercegovina do Neretve;
d) Srpski krajevi u Hrvatskoj - Hrvatskoj, a ui pojas oko Dunava Srbiji;
e) Tri drave, od kojih Karadideva (Republika Srpska) sa sjeditem u Novom Sarajevu ili Banja Luci,
Bobanova (Herceg-Bosna) sa sjeditem u Mostaru i Izetbegovideva (muslimanska) sa sjeditem u
Sarajevu ili Tuzli;
f) U igri su bile tzv. Miideve granice, odnosno podjela izmeu Srbije i Hrvatske na liniji BaranjaVinkovci-Podrinje-istona Hercegovina-Prevlaka;
g) Jedinstvena Bosna.
ta se do sada dogodilo? Nestale su sve srpske SAO u BiH, rastae se Herceg-Bosna (iz poetne faze), a
od Srpske Krajine u Hrvatskoj nije ostalo nita. Nema Srbije na Bosni i Neretvi, a ni Hrvatske na istoj liniji.
Kakvu ansu daje Dejtonski sporazum Bosni i Hercegovini kao dravi, pokazade bududnost.
Da li se politika podjele i dalje vodi? Izgleda da nije iezla bojazan da srpsko-hrvatska politika ne ide u
pravcu fiksiranja dvije ili tri drave. Da li je, u tom sluaju, rat zavren ili samo prekinut?
Rat u BiH je pripremljen najmanje osam mjeseci prije njegovog poetka i priznavanja BiH. R. Karadid
ide daleko u prolost, rekavi da je rat u BiH poeo 1804, a po D. Dosidu Karadid reava tu fazu. JNA
je u ratu na strani Srba. Ona je pripremana i angaovana na planu formiranja nove drave i na osiguranju
njenih granica. Njena uloga bila je sutinska i okuraila je i pomagala najprije Srbe u Hrvatskoj i onda i
Srbe u BiH.
U BiH je ratovalo vie od deset vojski raznih naziva (TO BiH, Patriotska liga, zelene beretke, HVO, HOS,
JNA, Vojska RS, jedinice iz Srbije i Crne Gore, razne paravojne snage sa sve tri strane i falange iz
inostranstva), da bi se na kraju svele na tri nacionalne vojske.
Bosna je bila potpuno opkoljena vojnim snagama: sa zapada vojskom Republike Srpske Krajine,
hrvatskom vojskom od Save sa sjevera i juga, snagama Srbije i Crne Gore sa istoka.
Od preuzimanja vlasti, nacionalne stranke nisu pokazale dobru volju za oblikovanje zajednikih stavova
i do kraja rata su ostale dosljedne u svojoj nacionalistikoj iskljuivosti. Karadideva SDS je tvrdoglavo

isticala pravo na 65% teritorije BiH i da je JNA na njenoj strani. Izetbegovideva SDA je uporno isticala da
kao predstavnica najbrojnijeg naroda ima pravo na dravotvornost cijele BiH, u emu je imala podrku EZ
i SAD. HDZ je vjerovala da Hrvatskoj pripada velik dio etniki iste teritorije BiH.
Spoljni faktor (velesile i meunarodna zajednica) je suvie dugo dozvolio da se iz Beograda i Zagreba
vodi takva agresivna politika u BiH. Bili su esto neodluni i ravnoduni. Svi mirovni planovi (Lisabonski,
Vens-Ovenov i drugi, a na kraju Dejtonski) predviali su podjelu BiH. Meunarodna zajednica je u
poetku stajala na kvalifikaciji da je rat u BiH graanski rat, sukob tri nacionalne zajednice - izazvan
agresijom susjednih drava. Da, ima elemenata graanskog rata, ali su oni samo posljedica agresije.
To je bio rat za teritorije, koji se vodio protiv suverene i samostalne drave, koja je kao takva egzistirala
i bila poznata 50 godina.
Faktori razbijanja BiH nisu imali u vidu (ili su potcjenili) i dvije injenice iz novije istorije BiH - ulogu BiH
u antifaistikom ratu 1941-1945. i injenicu da je to bila drava sa preko 4,5 miliona stanovnika (1991.
godine), od ega 44% Bonjaka, 31% Srba, 17% Hrvata i 9% ostalih, sa preko 25% mjeanih brakova
(1981. godine).
Rat u BiH je bio agresorski. Postojao je agresor i rtva agresije. Najbrojniji meu rtvama su Bonjaci.
Zato je BiH tako divljaki napadnuta? Jugoslavija se mogla definitivno rasturiti, ako se razbije BiH. Srce
takve BiH su bili Sarajevo, Mostar, Banja Luka i Tuzla. Da bi realizovali svoj velikosrpski i velikohrvatski
koncept napadnuta su tri punkta - razaranje Sarajeva i Mostara (to su ruili Srbi i Hrvati), Banja Luku i
Kozaru su etniki istili i ruili Srbi. Tuzla se nije dala.
Rat u BiH je bio rat svih. Tukli su se Srbi i Muslimani, Srbi i Hrvati, Hrvati i Muslimani, Crnogorci sa
Muslimanima i Hrvatima. Muslimani meusobno. Na tlu BiH tukle su se etiri republike - Srbija i Bosna,
Crna Gora i Bosna, Crna Gora i Hrvatska, Hrvatska i Bosna. Bio je to specifian rat, voen radi etnikog
idenja; koje je prvo planirano da bude izvreno za 90 dana, a izvoeno je tokom cjelog rata, pa i poslije
njega. Rat u Bosni je pokazao da nijedan narod nije mogude unititi. Tokom vremena, motivacija za
borbu kod Bonjaka i drugih demokratski orijentisanih graana je rasla, a motivacija razbijaa BiH
opadala.
Sedma (Sarajevska) armija bila je ukinuta 1989/90, a njeni korpusi potpali su pod 1. AO (Beograd), koja
je komandovala svim snagama u istonoj Slavoniji, cjeloj BiH do Une i Grahova. Republika TO je, takoe,
bila stavljena pod 1. AO i SSNO i djelimino razoruana. Ta greka se htjela ispraviti formiranjem 2.
armije (1991). JNA je do marta 1992. strateki pokrila BiH snagama iz BiH, djelom snaga koje su
povuene iz Slovenije i Hrvatske, djelom snaga iz Srbije i Crne Gore i paravojnim jedinicama iz Srbije, s
ciljem da se BiH urami u granice jedne udne Jugoslavije, a ako to ne uspije - da se pocjepa.
Kakva je bila sudbina JNA u BiH? Nestaje i 7. i 2. armija, nestaju njihovi 5. banjaluki, 4. sarajevski i 17.
tuzlanski korpus - jedinice koje su nosile tradicije poznatih krajikih, istonobosanskih partizanskih
divizija. Korpusi 2. armije (koja je neslavno prola), preimenovani su u srpske korpuse.

 Mjenjaju se imena i ostalih korpusa (27. maja 1992). Pripadnici srpskih korpusa stavljaju Miideve
apke. Muslimani formiraju svoje korpuse sa ljiljanima, a hrvatski korpusi su sa novom ahovnicom.
Sve apke izrauju se u Beogradu i Zagrebu. U ratu u BiH, iz Srbije i Crne Gore uestvuju podgoriki,
uiki i djelovi drugih korpusa i jedinica JNA i VJ i sve vrste paravojnih snaga. U borbama za koridor,
Kupres, Bihad, uestvuju i djelovi korpusa iz Srpske krajine (poslije Vensovog plana). Na srpskoj strani
ima kozaka, na muslimanskoj mudahedina, a ustaa na hrvatskoj strani.
Vojniki gledano, rat u BiH odluile su bitke za Bihad, Sarajevo, Gorade i Brko.
U ovom ratu najvie su stradali : Sarajevo, Foa, Gorade, Zvornik, Rudo, ajnie, Sutjeska, Neretva,
Drvar, Kozara, Grme, Jajce, Mostar, Bihad - istorijska mjesta vezana za narodnooslobodilaku borbu
1941-1945.
Ratovi u BiH su dio politike strategije Slobodana Miloevida i Franje Tumana. BiH je bila i ostala
centralno strategijsko pitanje ovog prostora i pored toga to dubl Miloevid-Tuman nije ostvario svoje
ratne ciljeve.
injenica je da se ratovima u BiH nije uspjela uspostaviti ni jedna planirana granica, na Uni, na Neretvi i
na Drini.
Iako nikome vie nije do rata - mir, posebno u BiH, je varljiv. Da li nacionalistiki lideri sve etiri strane
(SDS, HDZ, SDA i SPS) mjenjaju samo dlaku? Za mir i cjelovitost BiH nuni su politiki, a ako treba, i vojni
pritisci.
Nikad Bosna nije imala sredu da je modni susjedi ostave na miru.
Od dalekih bogumila, koji predstavljaju pravo neortodoksno lice
Bosne, ove ljude su proklinjali, palili, unitavali pape, carevi,
kraljevi (a u ovom ratu nacionalistiki lideri I. R.) a preivjeli
su se uvijek vradali svom prkosu.
(Knjievnik Meo Selimovid)
PARTIZANSKI GENERALI SA NARODOM PROTIV RATA I ZA JEDINSTVENU BOSNU I HERCEGOVINU *)
*) Ovaj tekst pisan je na osnovu podataka Demila arca i dr Fadila Ademovida izvoda iz saoptenja
pripremljenog za okrugli sto beogradskog Drutva za istinu o antifaistikoj narodnooslobodilakoj
borbi u Jugoslaviji 1941-1945U ratnom vremenu, kada je Sarajevo tri i po godine bilo u prstenu opsade
i, danonodno, sa svih strana zasipano artiljerijskim salvama, kad snajperisti i mitraljesci nisu birali
ciljeve, grupa pensionisanih generala bive JNA bila je sa narodom, sa dravom i Armijom BiH. Ostali
su sa sugraanima u ratnoj kataklizmi, toj najvedoj ljudskoj nevolji.
Znali su i vidjeli: Sarajevo se brani golim rukama, pukom i ostajanjem na licu mjesta a ne bjeanjem iz

ratnog pakla.
Kao osvjedoeni antifaisti, doskoranji visoki vojni funkcioneri, komandanti armijskih oblasti, strunjaci
za operatiku i strategiju odbrane zemlje, za socio-psiholoke inioce rata, eksperti za pojedine rodove i
vidove vojske i ratne vjetine, okupili su se im je poelo stezanje obrua oko Sarajeva. Na sastanku 8.
aprila 1992. godine, brzo su doli do jedinstvenih ocjena i stavova. Prve upade paravojnih formacija i
vojske iz Srbije preko Drine u Bosnu nazvali su pravim imenom agresijom na Bosnu i Hercegovinu,
agresijom snaga nacionalizma i neofaizma.
Saoptenje za javnost tada su formulisali i potpisali: Milan Aid, Milenko Anelid, Idriz ejvan, ing. Adolf
Danevid, Abaz Deronja, Ahmed Dubo, Ahmet Hodid, Demal Muminagid, Sakib Pozderac, Demil
arac, Mirko Vranid, Milan Vukovid i Anton Lukeid. Ovo saoptenje trinaestorice generala objavila su
javna glasila u BiH i SFRJ a nemali publicitet dobilo je i u meunarodnoj javnosti. inu potpisivanja izjave
pridruili su se antifaisti: Novak Anelid, Stojan Bjelajac, Dragutin-Braco Kosovac, Vaso Radid i Cvjetko
Kaar. Iz Zagreba se prikljuio nekadanji komandant RV i PVO Enver Demalovid, a iz Herceg-Novog i
general Ekrem Durid. Iz Mostara su se oglasili general Asim Pervan, knjievnik Jakov Juriid i narodni
heroj Duan Grk.
U toj izjavi napadi na Bosnu i Hercegovinu okarakterisani su kao put u besmisleno produbljivanje
mrnje, raskola i samoubistva nae zajednice. Klanjamo se rtvama palim na obalama Miljacke i irom
BiH - rekli su potpisnici osuujudi ubice nevinih ljudi Muslimana, Hrvata i Srba u Bijeljini, Kupresu,
Bosanskom Brodu i drugim mjestima. Iskazali su odlunost u zahtjevu da se zaustavi vojna i politika
intervencija iz Srbije i Hrvatske.
Oglasili su se i pismom 3. juna 1992. i upozorili da samo mir i demokratski rasplet krize mogu sprijeiti
rat bez granica katastrofalne ljudske i materijalne gubitke, egzodus stanovnitva, izbijanja na javnu
scenu u sve vedoj mjeri intelektualnog, politikog i moralnog drutvenog karta. Osudili su etniko
idenje i stvaranje koncentracionih logora za nesrpski ivalj istiudi da inspiratori i nosioci genocida
moraju da odgovaraju i da budu kanjeni. To pismo potpisali su i generali Fikret Jakid, Muharem
Fetahagid i Ante Karanuid. Njima se pridruila i grupa uglednih pukovnika bive JNA Sahib
Osmanbegovid, Milan Inid i Boko Milutinovid. Meu potpisnicima, na alost, nije bilo generala Nikole
Prodanovida, Slobodana Kezunovida i Nikole Avramovida koji su otili iz Sarajeva odmah na poetku rata.
Svi koji su ostali dijelili su sa narodom dobro i zlo. U haosu koji je nastao, sagledavali su izlaze i javno ih
saoptavali. U oba javna istupanja iskazali su vlastito uvjerenje da su i oni borci u istom frontu.
Posle generala, svjetskoj javnosti obratili su se i bivi ambasadori SFRJ iz BiH. Oni su, 15. aprila 1992,
uputili poruku generalnom sekretaru i Savjetu bezbjednosti, Evropskoj zajednici i Sajrusu Vensu. U tom
obradanju rekli su da je na suverenu Bosnu i Hercegovinu izvrena brutalna agresija sa genocidom,
naglasili da se ugroavaju osnovna ljudska prava, pri emu se ovom agresijom gasi ono najvede pravo
na ivot, rue se gradovi i sela. Pred nasiljem agresora, kolone naroda u najvedem egzodusu koji pamti
ova zemlja kredu u prognaniku neizvjesnost. Ne potuju se osnovni principi Povelje Ujedinjenih nacija,

Helsinke deklaracije i Pariske povelje, odluke Savjeta bezbjednosti i KEBS-a o razrijeenju krize u BiH i
Jugoslaviji.
U trenutku kada su pisali ovo upozorenje, Sarajevo, Bosanski Brod, Zvornik, Bijeljina, Kupres, Foa,
Viegrad, apljina i druga mjesta bila su izloena pokoljima i razaranjima. Velikodravnim
nacionalistikim politikama Beograda i Zagreba oigledan je cilj da se podijeli BiH. Zato su nekadanji
ambasadori zahtjevali da meunarodni faktori utiu da se sa teritorije BiH odmah povuku sve formacije
iz Srbije, Crne Gore i Hrvatske. Traili su upudivanje mirovnih snaga UN. Apel su potpisali: Tarik Ajanovid,
Danilo Bilanovid, Muhedin Begid, Esad Cerid, Osman ikid, Feliks Gorski, Muhamed Hadid, Ana
Jovanovid, Mido Rakid, Safet erifovid, Redo Terzid... Ovaj dokument podrali su i ambasadori iz BiH koji
ive u Beogradu: Ljubo Babid, Dimitrije Bajalica, Cvijetin Mijatovid, Augustin Papid, Mara Radid, Ismet
Redid, Nusret Seferovid i Alija Vejzagid. Apel je podrao i Raif Dizdarevid, bivi savezni sekretar za
inostrane poslove i predsjednik Predsjednitva SFRJ. Bilo je i ambasadora koji nisu htjeli da stave potpis
ispod ovog apela (Mirko Ostojid) sa obrazloenjem da nisu saglasni da se ovaj osvajaki pohod smatra
agresijom na BiH.
Sarajevski generali su se stavili na raspolaganje tabu TO, kasnije Glavnom tabu Armije Republike Bosne
i Hercegovine. Stavili su na raspolaganje svoje znanje, iskustva i praktinu spremnost da se angauju u
mjeri u kojoj je to neophodno dravi. Sa vojnim organima dogovorili su se o vidovima saradnje i
zajednikog djelovanja na odbrani zemlje i oslobaanju od agresora. Izvijestan broj oficira JNA mlaih od
60 godina ukljuio se u aktivnu slubu. Naelnik G Armije Republike BiH general Rasim Delid i svi
komandanti korpusa au bivi oficiri JNA. Na najodgovornijim dunostima bili su i generali Sefer Halilovid,
Jovan Divjak, Stjepan iber, Ivan Brigid. Generali Milan Aid, Demil arac i Mirko Vranid imenovani su
juna 1992. za lanove Vojnog savjeta pri Vrhovnoj komandi.
Temeljni odnos potpisnika svih ovih apela prema surovoj ratnoj zbilji je patriotski i antifaistiki.
Angaovali su se u borbi protiv agresora, protiv velikodravnih koncepcija usmjerenih na podjelu BiH,
protiv svih vidova ovinizma i neofaizma, a sve na osnovama Platforme Predsjednitva RBiH od 26. juna
1992. godine.
Stari partizanski ratnici cijelo ratno vrijeme djeluju u organizaciji SUBNOR-a BiH. Njih osamdesetorica
osudili su plebiscit u SDS-reiji i podrali ideju o referendumu za nezavisnu Republiku BiH.
Poznat je Ed-memoar G OS i Predsednitva Republike o obliku rata i ratnoj vjetini u odbrani BiH. U
dokumentu se preporuuje najpogodniji i realan oblik ratovanja kombinacijom partizanskih i frontalnih
dejstava uz koridenje iskustava NOR-a 1941-1945. Ukazuje se na manevarski rat iji nosioci mogu da
budu ne samo snage sa fronta nego, u velikoj mjeri, jake i dobro voene partizanske snage na
takozvanoj privremeno zauzetoj teritoriji.
Iz sredine penzionisanih generala bive JNA u Sarajevu upudeno je pismo komandantima OS Republike
Hrvatske im su otpoele oruane arke izmeu HVO i Armije RBiH. Rije je o pismu Demila arca Janku
Bobetku i Antonu Tusu, a sva trojica su generali bive JNA. Mislim da stvari idu pogrenim putem -

pisao je Demil arac. To svoje pismo nazvao je kradim tekstom, skromnim krokijem na temu hrvatskobosanskohercegovakih odnosa. Zamolio ih je da razmisle o nekim bitnim injenicama prema kojima
osnovnu odgovornost snose rukovodedi ljudi u Zagrebu. U pismu, koje je integralno objavljeno u knjizi
JNA beznae zla dr Fadila Ademovida, naglaava se da BiH nije planirala i dijelila Republiku Hrvatsku
sa reimom u Beogradu dok rukovodedi faktori Republike Hrvatske i neki njihovi sljedbenici u BiH to ine
sa teritorijom BiH. Takoe se podsjeda na odluke AVNOJ-a i istie da u rjeavanju nacionalnog pitanja
od Titove formule do danas nije otkrivena bolja...
Jula 1992. godine osueno je rjeenje kojom paljanska skuptina i SDS ponitavaju odluke ZAVNOBIH-a o
dravnosti BiH.
Poznato je da su ratni veterani uspostavili uspjenu saradnju sa Meunarodnom federacijom starih
boraca i sa pojedinim srodnim organizacijama koje podravaju BiH. Posebno je zapaena saradnja sa
borcima NOB-a Slovenije, Makedonije i Hrvatske. Izuzetno je razvijena saradnja sa Drutvom za istinu o
antifaistikoj narodnooslobodilakoj borbi u Jugoslaviji 1941-1945. i Meunacionalnim udruenjem
Bosanaca i Hercegovaca u Beogradu. lanovi obe ove organizacije od njihovog osnivanja su i
penzionisani generali i pukovnici iz BiH koji ive u Beogradu: Rahmija Kadenid, Svetozar Oro, Savo
Popovid, Mirko Tomid, Demal Fejzo, Jovo Ninkovid, Ivica Milievid, arko Milievid, Mile Trkulja, Ahmed
onlagid, dr Mehmedalija Bojid, Sead Hadovid, Danilo Stojid, Omer Pezo, dr Mensur Ibrahimpaid, ivko
Rodid, Izudin auevid, Hasan etid, Ismet Dilberovid, Mujo Dizdar, edo ukid, Damil Kazazovid, Danilo
Kijac, Jovo Kljajid, Moric Levi, Rajko Radetid, Esad Redid, Josip Rukavina, Stanko Salcberger, Uzeir
Zubovid, Milan Vasid i Vojislav iljegovid.
Njihova imena nalaze se ispod poznatog Apela za mir i zajedniki ivot naroda BiH od 25. aprila 1992.
godine koji je potpisalo 75 uglednih antifaista iz BiH koji ive u Beogradu.
Za vedinu pomenutih generala i pukovnika bive JNA prestali su penzionerski dani im se poelo ratovati.
Svoje aktivnosti, bez obzira gdje su bili, usmjerili su protiv rata, a svoje sposobnosti stavili na
raspolaganje za odbranu BiH. Osjetivi se iznevjerenim od armijskog vrha i armije u koju su ugradili itav
svoj radni vijek, bili su protiv zloupotrebe JNA, protiv ratne politike njenog vrha. U toku rata osuivali su
a i danas osuuju prevaru tadanjeg vrha JNA koji se stavio u slubu Slobodana Miloevida i, samim tim,
prihvatio logiku besmislenih ratova na prostorima nekadanje zajednike drave sa najtraginijim
posljedicama.
Srbija je vodila rat sa svetom, a ne samo sa Muslimanima
i Hrvatima Rat je vodila sila ludila, koja je dovela do
paranoidne samoizolacije Srbije i do fatalnog poraza Srbije,
to je i najvedi poraz u srpskoj istoriji.
(Knjievnik Radomir Konstantinovid)

SRBIJA, CRNA GORA I SRJ U RATOVIMA

Patriotizam kao iskreno osedanje u nama i ovaj drugi,
oko nas, koji se lansira jezikom graanskog rata i koristi
kao politika batina, to su dva pojma meu kojima
razlika moe biti nepremostiva.
(Novinar Aleksandar Nenadovid)
Da srpski nacionalizam nije raunao na takvu podrku JNA,
vjerovatno ne bi onako silovito krenuo u ostvarivanje svojih
ciljeva. Crnoj Gori je dato posebno mjesto u velikosrpskoj
strategiji iz vie razloga, a jedan je izlazak Srbije na more.
(Kontra-admiral Vidoje arkovid)
RAT JE KRENUO OD (SA) DVA KOSOVA
Uzbuenje u javnosti, izazvano Memorandumom SANU, nije se ni stialo, a na politiku pozornicu stupio
je sukob koncepcija Slobodana Miloevida i Ivana Stambolida. Na jednoj strani je (tako ih doivljavam)
poteni, ali neoprezni Ivan Stambolid, tada jo uvjeren da ima vedu podrku politikih struktura u
vrhovima Srbije, a na drugoj, Slobodan Miloevid, koji eli da bude voa, demagog, sklon da preti. Ivan
smeta Nikoli Ljubiidu i Duanu krebidu, pa se u njihovoj sjenci vodi taj sukob. Ljubiid eli da bude
otac nacije i lukav je, a kada se krebid smeje otri zube, otri tri, a ne jedan no, ocjenjuje jedan
od ljudi iz tadanjeg srpskog rukovodstva. Oni su protiv Ivana Stambolid a, jer raunaju da im je Slobodan
Miloevid manja konkurencija. Njima se prikljuuju B. Jovid, P. Graanin, A. Bakoevid (koji je na Osmu
sjednicu doao sa dva govora u depu), B. Trifunovid i drugi. Miloevid posjeduje taktiko manevarske
sposobnosti, boji se drugih republika, ne voli pokrajinska rukovodstva, jer ako su ona tu, on je manji
takoe je ocjena iz sredine tadanjeg rukovodstva Srbije.
Slobodan Miloevid se boji djela inteligencije, a strane su mu filozofija i politike zamisli D. Tucovida, K.
Popovida, M. Nikezida i B. Bogdanovida. Ne odgovaraju mu ni neki Srbi porjeklom van Srbije V.
Milinevid, . Galovid, M. Baljak, . Olbina i mnogi iz Vojvodine, jer realnije sagledavaju srpsko pitanje.
S. Miloevid je ulagao velike napore kako bi se preko Ljubiida, Graanina, Mamule i Kadijevida
nametnuo vojnom vrhu i ovladao Armijom i SUP-om. On je mase digao na noge, vjeto koristedi tekode
Srbije, njene nacionalne mitove i talas agresivnog nacionalizma koji je, na alost, zahvatio vedi dio
srpskog drutva. Zapoelo je dogaanjem naroda i prelilo se van Srbije. Tu euforiju on spretno koristi i
usmjerava, iako je jednom rekao: Kad se podignu, mi demo ih udariti po glavi.

Antibirokratska ili mitingaka revolucija krenula je 1987/88. sa Kosova, liderskom promocijom: Narod
ne sme niko da bije! Svi mitinzi se planiraju u Beogradu, a realizacija krede sa Kosova gdje i poinje
vrtoglavi uspon S. Miloevida. Planski, to zatim prelazi na Vojvodinu, druge djelove Srbije, Crnu Goru, a
djelom u BiH i Hrvatsku. U poetku se sve to povezuje sa problemima Srba i Crnogoraca na Kosovu, ali
pravi cilj sijanje razdora radi ostvarenja velikosrpske politike povremeno izbija na vidjelo. Prvoborci
te revolucije (M. olevid, K. Bulatovid, Kecman, Sparavalo, Budimirovid, M. Bedkovid, J. ivkovid, P.
Bulatovid, Boriid, N. Kilibarda, M. Dorovid, P. Perunovid, J. Vlahovid, D. Milievid, Z. Aranelkovid, M.
Kertes, P. kundrid, . depanevid, M. Vukid, M. Zeevid, S. Dubajid, V. Radakovid i drugi) su idejno
usmjeravani iz Francuske 7, Udruenja knjievnika Srbije. Dogaaje propagandno razrauju najsnaniji
mediji, posebno RTV i izdanja Politike, prethodno kadrovski pripremljeni za ovu namjenu. Televizija,
poev od D. Mitevida, preko M. Vuelida do D. Milanovida, Politika od . Minovida, S. Jovanovida, do
Hadi Dragana Antida, pri emu su se izmjenjala i mnoga udarna pera vulgarne nacionalistike
propagande (M. tula, K. Bijelid, S. Gruba, S. Ignjatovid, A. Prlja, M. Baletid i mnogi drugi). Karijera
vedine prvoboraca bila je kratka. Due su na sceni ostali dva Bulatovida, M. ukanovid (koji danas
nastupa reformatorski) i M. Kertes. tampa je u tom periodu puna ovih i drugih imena. Pisalo se da je
tab u Beogradu ujedno i tab za Crnu Goru.
Antibirokratska revolucija u Srbiji je pobjedila 1988. i uvrstila Slobodana Miloevida. Crnogorci su
poetkom 1989, prihvatajudi parolu pobjedio je narod, s politike scene odstranjivali projugoslovenski
orijentisane politike linosti, koje su se zalagale za ravnopravnost svih naroda u SFRJ. Prevrat je uspio i
doveo M. Bulatovida i M. ukanovida vjerne, u to vrijeme, Slobodanu Miloevidu. Bour sa Kosova,
Solidarnost i dio Srba iz Hrvatske postali su jurini odredi Slobodana Miloevida.
Tokom 1989. godine na sceni su dva kosovska skupa Gazimestan na Kosovu (juni) i dalmatinsko Kosovo
kod Knina (juli) oba po mnogo emu slini. Na Gazimestanu, glavni govornik je ef srpske drave, koji
jasno i naglaeno pokazuje ambicije da utie na ivot u jugoslovenskoj zajednici i toj proslavi daje
formalno i jugoslovenski znaaj. U tu svrhu, tu su Janez Drnovek, predsjedavajudi SFRJ, predsjednik
Skuptine SFRJ, Predsjednik SIV-a Ante Markovid, ministar odbrane V. Kadijevid, predstavnici SKJ,
predstavnici socijalistikih republika i diplomatski kor, ali bez amerikog ambasadora Vorena
Zimermana. Poslije govora na Gazimestanu, nije bilo oekivanih slubenih stavova jugoslovenske
javnosti, ni odgovora na osnovne poruke jedinog govornika.
Ovaj govor doivljen je od mnogih kao ratniki govor efa srpske drave. Vrijeme je brzo pokazalo da su
greili oni koji te Miloevideve rijei nisu shvatili u najbukvalnijem znaenju. Due vremena nije bilo
reakcija na sve to je tu reeno, ni na nivou federacije ni iz drugih jugoslovenskih rukovodstava, niti od
strane JNA. Ikonografija je na Gazimestanu bila razliita, preteno ona sa nacionalnim mitskim
obiljejem.
Ako je Srbija nakon 600 godina povratila svoj dravni, nacionalni i duhovni suverenitet, ko joj je to
osporavao u 50 godina avnojevske Jugoslavije? Ako je nesloga i izdaja na Kosovu pratila srpski narod
kao zla kob, ko sada srpski narod uvodi u novi rat? Zato S. Miloevid tom prilikom nije govorio o NOBu 1941 1945? Ko su i iji vazali bili srpski rukovodioci i ko ih je na to prisilio? Zar je srpski narod tek

tada postao svijestan svoje uloge. Miloevid tvrdi da ni oruane bitke jo nisu iskljuene.
Na kninskom Kosovu, na Dan borca 4. jula iste godine, slina je slika. Drugi su samo govornici, a gosti su
nieg nivoa. Iz Srbije, tu je Radmila Anelkovid, predsjednica SSRN Srbije. Parole su: Oj Srbijo, Knin te
voli, Ovo je Srbija, Slobo, ekamo te, Ne damo te zemljo Obilida, ne damo te bez krvoprolida itd.
Ikonografija je jo bogatija. O detaljima te proslave uo sam od prijatelja iz Otrida, Knina, Pribudida i
Graaca, od jednih koji su ili da vide, i od nekih koji su ved zapjenuili.
U to vrijeme, neka pitanja mi ne izlaze iz glave da li je ovo to se dogaa na oba Kosova kraj avnojevske
Jugoslavije? Da li se poslije takvih manifestacija moe sauvati stabilnost u zemlji? Zato jugoslovenski
vrh i JNA ne reaguju? Razmjenjujem miljenje sa mnogima i zakljuujemo da su na oba Kosova ljeta
1989. izbile dvije najjae bujice koje su poele razarati postojedu strukturu jugoslovenske zajednice. Te
bujice su potekle planiranim izlivom srpske mitomanije i slute zlo slute rat. Oba Kosova predstavljaju
najavu rata-ratova.
U toku 1989. godine pojavljuju se novi lideri i vojskovoe: D. Dosid J. Rakovid, M. Ekmeid, V. Krestid, M.
Bedkovid, V. Drakovid, R. Karadid, A. Isakovid, D. Popovid i drugi koji su pozvani da zamole Slobodana
Miloevida da u sudbonosnom trenutku srpske istorije preuzme vostvo svog naroda. Poslije
Gazimestana, Dobrica Dosid kae: Mlad, hrabar, odluan, inteligentan. Dobro govori. Ima izuzetnu
sposobnost komunikacije s masama, on je najsposobnija linost koju je srpski narod imao u XX vijeku.
Uli smo u jedan agresorski, osvajaki i
nepravian rat i pokazali se, kao vojnici,
prilino mizerno, dobili batine, moramo da priznamo.
(Arhitekta Bogdan Bogdanovid)
SRBIJA I CRNA GORA NEZVANINO U RATU
I po Veljku Kadijevidu, Srbija i Crna Gora nisu uestvovale u ratu.
Jednostranost u prikazivanju raspada SFRJ u knjizi V. Kadijevida proistie iz njegove osnovne teze da je
raspad SFRJ prvenstveno rezultat planskog i organizovanog djelovanja inostranih faktora na razbijanju
Jugoslavije. Unutranje politike snage koje su razbijale Jugoslaviju, po toj tezi, samo su instrument u
slubi stranih faktora i njihovih interesa.
Zbog takvog prilaza, izostala je objektivna i uporedna analiza politike i ponaanja rukovodstava
jugoslovenskih republika.
Raspadom SFRJ, etiri njene republike (Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina i Makedonija) postale su
samostalne i meunarodno priznate drave, a ostale dvije (Srbija i Crna Gora) stvorile su novu dravu
(SRJ). Ova injenica govori da su centri odluivanja bili i u republikama i da je od politike i ponaanja
njihovih rukovodstava zavisilo da li de Jugoslavija kao zajednica opstati, pod kojim uslovima i u kakvom

obliku, ili de se raspasti.

U svojoj analizi (i to djelimino, a u skladu sa svojom osnovnom tezom), Kadijevid pie o secesionistikoj
politici i postupcima rukovodstava Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine. Makedoniju i ne pominje. O
Crnoj Gori, a posebno o Srbiji, govori kao objektima meunarodne zavere. Kadijevidevom
rekonstrukcijom i interpretacijom dogaaja itaocu se situacija predstavlja tako kao da Srbija, Crna Gora
i JNA predstavljaju SFRJ. Kao da Srbija i Crna Gora nemaju nikakvu posebnu politiku u procesu raspada
SFRJ. Iz prikaza rata, kakav je dat u knjizi, proizilazi da taj rat vode, s jedne strane, Slovenija, odnosno
Hrvatska, odnosno Bosna i Hercegovina, a da druga ratujuda strana JNA kao vojska bez drave, Srbija
i Crna Gora u tom ratu ne uestvuju. Ovakvo tretiranje rata i njegovih aktera podudara se ne sluajno
sa tezom koju je zastupala i zastupa zvanina politika i propaganda u Srbiji, odnosno u SRJ. Upravo iz
tih razloga, potrebno je posebno razmotriti razvoj dogaaja i dati odgovore na sljededa pitanja:
Kakvi su odnosi uspostavljeni izmeu JNA i Srbije i Crne Gore u periodu kulminacije jugoslovenske krize
i u oruanoj fazi njenog raspleta?
Da li su Srbija i Crna Gora uesnici rata u Jugoslaviji i na koji nain?
Koji su motivi i uzroci uinili JNA instrumentom ostvarivanja jedne nacionalistike politike?
Kada i kako je JNA postala de facto vojska Srbije i Crne Gore?
Kakvi su rezultati i posljedice ueda u ratu za Srbiju i Crnu Goru, odnosno za srpski narod?
Odgovore na postavljena pitanja daje sam Kadijevid rekonstrukcijom stavova vojnog vrha prema
uzrocima krize u SFRJ, pravcima izlaska iz nje i pojedinim dogaajima u toku njenog produbljivanja.
Naime, vidljivo je da su ti stavovi bliski ili identini stavovima koje je u tom periodu imalo rukovodstvo
Srbije, a pod njegovim uticajem i rukovodstvo Crne Gore. Uoljivo je da se idejna i politika povezanost
vojnog vrha i rukovodstava ove dvije republike pojaavala uporedo sa zaotravanjem krize, polarizacijom
stavova meu republikama i istovremenim slabljenjem svih federalnih institucija, a posebno onih koje su
za JNA bile najvanije (Predsjednitvo SFRJ, SIV, Skuptina, CK SKJ). Kao prelomni trenutak u procesu
stavljanja JNA u slubu ostvarivanja samo jedne nacionalne politike moe se - i prema navodima autora,
oznaiti situacija nastala nakon zajednike sjednice Predsjednitva SFRJ i taba Vrhovne komande
odrane 12, 14. i 15. marta 1991. Poto na toj sjednici, sazvanoj na zahtjev VK, Predsjednitvo nije
prihvatilo prijedlog taba o uvoenju vanrednog stanja u zemlji i mjerama u vezi s tim, vojni vrh je
procjenio situaciju i zakljuio da za JNA postoje dvije opcije. Jedna od njih je bila da cio tab ili samo
savezni sekretar podnesu ostavke, ali je zakljueno da bi to ilo na ruku razbijaima Jugoslavije, pa je ta
varijanta odbaena. tab Vrhovne komande usvojio je opciju: ... da vojska, osloncem na politike snage
u federaciji i republikama koje predstavljaju one narode koji hode da ive u Jugoslaviji, uz miran razlaz sa
onima koji hode da idu iz nje, nastavi da obezbjeduje takvu politiku. To je, prevedeno na praktini jezik
tadanje aktuelne politike situacije, znailo zatitu i odbranu srpskog naroda van Srbije i prikupljanje
JNA u granice budude Jugoslavije, s tim to je drugi dio zadatka - prikupljanje JNA - operativno i

vremenski prilagoen izvrenju prvog djela zadatka. Uz uede odgovarajudih politikih linosti koje su
stajale na takvom politikom kursu raspleta politike krize, ova opcija je prihvadena i to od svih, bez
ijednog izuzetka (Kadijevid, na str. 114.)
Kadijevid ne navodi koje su to politike snage u federaciji i republikama na koje JNA treba da se osloni,
ni koje su to odgovarajude politike linosti koje su predloenu opciju prihvatile bez ijednog izuzetka.
Meutim, iole upudenom itaocu i svjedoku kasnijih zbivanja jasno je da se radi o rukovodstvima Srbije i
Crne Gore i njihovim predstavnicima u federaciji.
Autor ne spominje vrijeme tog istorijskog sastanka, ali je oigledno da se ono priblino podudara sa
podnetom (16. marta 1991), pa povuenom, ostavkom Borisava Jovida i Nenada Budina na funkcije
lanova Predsjednitva SFRJ, i sa dramatinim obradanjem S. Miloevida javnosti Srbije posredstvom TV,
u kome, izmeu ostalog, kae da se ubudude nede potovati nikakve odluke Predsjednitva SFRJ i da ono
za Srbiju vie ne postoji. Neto kasnije (u martu ili aprilu 1991), S. Miloevid de na zatvorenom sastanku
sa predsjednicima optina iz Srbije, izjaviti: Ako treba da se tuemo, bogami demo da se tuemo. Jer,
ako ne umemo dobro da radimo i privreujemo, bar demo znati dobro da se tuemo. A to se tie
Armije, pa evo ovde je general Armije... Uzgred reeno, ovu procjenu predsjednika Srbije da de Srbi
rado idi u vojnike, kasnije ponaanje ogromnog broja vojnih obveznika u Srbiji nije potvrdilo.
Vano je zapaziti da je navedeni sastanak, na kome je - kako Kadijevid tvrdi, modifikovana zadada JNA odran u vrijeme dok jo postoje i djeluju u punom sastavu Predsjednitvo SFRJ, SIV i Savezna skuptina.
Tako, Predsjednitvo SFRJ odrava (22. marta 1991) proirenu sjednicu uz uede predsjednika svih
republika, i na toj sjednici se odluuje da se u toku narednih sedmica odre sastanci predsjednika
republika naizmenino u svakoj republici, da bi se eventualno postigao neki dogovor o kljunim
pitanjima opstanka Jugoslavije. Poznato je da su na tim sastancima razmatrane razne varijante
preureenja Jugoslavije: moderna i efikasna federacija, asimetrina federacija, konfederacija, labava
konfederacija, inicijativa Gligorov - Izetbegovid, model 2 + 2 + 2 + JNA i druge, i da nijedna od tih
varijanti nije dobila podrku svih. Karakteristino je da vojni vrh i odgovarajude politike linosti uesnici navedenih sastanaka - nisu ekali ishod ovih pregovora, ved je zadatak JNA utvren nezavisno
od tog ishoda. S razlogom se moe pretpostaviti da je ta, unapred doneta odluka rukovodstva Srbije,
Crne Gore i JNA, uinila bespredmetnim pregovore estorice i onemogudila prihvatanje bilo koje
solucije osim one za koju su se zalagale Srbija i Crna Gora. Takoe, treba imati u vidu da je navedena
odluka o ulozi i angaovanosti JNA doneta tri mjeseca prije poetka rata u Sloveniji.
U svakom sluaju (u martu 1991), uporedo sa postojanjem kompletnog i legalnog Predsjednitva SFRJ,
stvorena je paralelna grupa koja od tada faktiki rukovodi Armijom. Vrhovna komanda od tog trenutka
djeluje u sastavu: B. Jovid, J. Kostid i S. Bajramovid (Srbija), B. Kostid (Crna Gora) i V. Kadijevid (JNA).
Armija je, dakle, stavljena pod komandu dvije republike, Srbije i Crne Gore i angauje se kao njihova
oruana sila. Tako je i JNA dobila svoju dravu. Ovu injenicu naelnik taba Vrhovne komande
Kadijevid, konstatuje na sljededi nain: Zbog poznatog stanja u Predsjednitvu SFRJ, u to vrijeme,
posebno injenice da su pojedini njegovi lanovi aktivno radili na razbijanju Jugoslavije i bili veliki
neprijatelji JNA, tab Vrhovne komande je morao imati i imao je dvojnu komunikaciju sa

Predsjednitvom SFRJ. Dio prijedloga smo iznosili pred cijelim Predsjednitvom, a dio samo pred onim
njegovim lanovima koji su radili za Jugoslaviju. To je bila izuzetno sloena situacija za vojsku, ali drugog
izbora nismo imali (Kadijevid, str. 120).
Od zajednike oruane sile svih naroda i narodnosti Jugoslavije - kako je to bilo definisano Ustavom
SFRJ - JNA je od marta 1991. postala oruana sila Srbije i Crne Gore (kasnije SRJ), pa se njena dejstva u
ratu u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini moraju tretirati kao glavni vid oruanog ueda Srbije i
Crne Gore u tom ratu-ratovima.
Razlog zato ovu injenicu zvanina vlast u Srbiji nikad nije priznala, objasnio je D. Dragojlovid, ministar u
Vladi Srbije, u svom istupanju pred predstavnicima optina u Valjevu: Mi ne moemo da kaemo zbog
svetskog javnog mnjenja da je Srbija u ratu sa Hrvatskom, jer bi onda Srbija bila agresor. Zbog toga Srbija
ne moe da ima svoju vojsku, pa ima vojsku u JNA. A ministar odbrane Srbije, Marko Negovanovid,
istovremeno kae: Srbija se praktino brani u srpskim krajevima.
Meunarodna zajednica (UN i Savjet bezbjednosti) nisu prihvatali objanjenja da taj rat vodi sama JNA,
kao vojska bez drave, za neke svoje interese i ciljeve, a da s tim ratom Srbija i Crna Gora nemaju veze,
pa je protiv ove dvije republike (SRJ) uvela sankcije. (Kako je JNA pretvorena u instrument za
ostvarivanje ciljeva i politike rukovodstva Srbije i Crne Gore, kako je praktino angaovana, kako je
dejstvovala, s kim je saraivala, govori se u prethodnim poglavljima).
Zbog dileme stvorene u vedem djelu javnosti SRJ o nepravednim i niim izazvanim sankcijama,
potrebno je da se objasne neki vidovi ueda Srbije i Crne Gore u ratu, jer se to angaovanje nije
ograniilo samo na oruana dejstva JNA i paravojnih snaga. Proces u kome je JNA (i po sastavu) sve vie
postajala srpsko-crnogorska vojska poeo je nekoliko mjeseci prije izbijanja rata i ubrzao se njegovim
pribliavanjem, odnosno zaotravanjem meurepublikih sukoba. Neposredno uoi upotrebe oruja, a
pogotovo kada je poeo rat, Srbija i Crna Gora - pored krajeva u Hrvatskoj i BiH sa vedinskim srpskim
stanovnitvom - postaju jedini izvor za popunu JNA ljudstvom. Mirnodopski sastav JNA - koji, uz aktivne
starjeine i graanska lica ine i vojnici na odsluenju kadrovskog roka - bio je nedovoljan za realizaciju
planova taba Vrhovne komande. Zato je angaovan i rezervni sastav da bi se popunile postojede i
formirale nove jedinice potrebne za planirane operacije.
U toj situaciji, rukovodstva Srbije i Crne Gore i tab Vrhovne komande su se nali pred dvije vrste
problema. Jedni su proisticali iz ustavnih i zakonskih ogranienja, zbog kojih se - bez proglaenja ratnog
stanja i opte mobilizacije - ni vojnici na odsluenju roka ni rezervisti nisu mogli zadravati preko
odreenog roka u Armiji, a ratno stanje i opta mobilizacija nisu se mogli proglasiti, jer bi to bilo
priznanje da su Srbija i Crna Gora u ratu. Kako su organi JNA i organi vlasti rjeavali ove probleme Kadijevid ne objanjava. A rjeavali su ih predutnim zaobilaenjem zakona, duim zadravanjem vojnika
na odsluenju roka, produavanjem boravka rezervista na vebi, proglaavanjem mobilisanih za
dobrovolje i na sline naine. Meutim, zbog slabog odziva vojnih obveznika, neke jedinice nisu mogle
biti popunjene odreenim specijalnostima iz kontingenta rezervista predvienog za popunu JNA, pa su
oni koji su ved imali ratni raspored u TO prebacivani u ratni sastav JNA i slino.

Drugi, jo sloeniji problem - koji autor Vienja tretira kao glavni razlog za odustajanje od ciljeva nekih
operacija i za njihov neuspjeh - bio je slab odziv vojnih obveznika u Srbiji i Crnoj Gori, njihova
nemotivisanost i nespremnost da idu u rat van teritorije svojih republika i za ciljeve koji im nisu bili jasni i
prihvatljivi. Koliki je bio stvarni broj vojnih obveznika koji se nisu odazvali na poziv, nikad nisu objavili ni
organi vlasti u Srbiji i Crnoj Gori, ni organi JNA, odnosno VJ. Prema nekim procjenama i napisima u
tampi, taj broj, ukljuujudi i one koji su - ne ekajudi pozive napustili zemlju i otili u inostranstvo,
dostie vie od stotinu hiljada. Da je takvo ponaanje bilo masovno, potvruje i injenica da su i JNA i
organi vlasti odustali od sudskih i drugih kaznenih mjera prema vojnim obveznicima koji se nisu odazvali
regrutaciji. Ista pojava - mada u manjim razmjerama - manifestovala se i meu vojnim obveznicima u
krajevima Hrvatske i Bosne i Hercegovine sa preteno srpskim ivljem. Znatan broj vojnih obveznika iz tih
podruja, koji nije elio da se angauje u ratu, napustio je te krajeve i otiao u inostranstvo ili kao
izbjeglice u Srbiju i Crnu Goru. Javni pozivi vlasti da se ovi vojni obveznici vrate i ukljue u borbu, apeli na
patriotsku svijest i dunost, ali i pretnje represalijama (zabrana povratka nakon rata, oduzimanje kuda,
stanova, zemlje i slino), dali su slabe rezultate.
Poseban vid ispoljavanja nemotivisanosti za udede u ratu predstavljalo je dezertiranje obveznika koji su
se ved nali u jedinicama ili na frontu, pojedinanim a jo ede grupnim odbijanjem da idu na front ili
njegovim naputanjem kad su se tamo ved nali.
Sve ovo dogaalo se uprkos intenzivnoj propagandi u svim sredstvima javnog informisanja i linom
angaovanju na terenu vojnih i civilnih funkcionera svih nivoa. Zbog toga se kao objanjenje ove
pojave ne moe prihvatiti ono koje V. Kadijevid svodi na djelovanje roditelja, majki, sestara,
mirotvoraca, pacifista itd, kao i aktivista nekih opozicionih politikih partija u Srbiji. Treba se podsjetiti
da su se gotovo sve politike stranke (sa malim izuzecima) i tada, i kasnije, nadmetale u svom
patriotizmu i zalaganju za ujedinjenje svih srpskih zemalja po svaku cjenu. Oigledno je da su uzroci
slabog odziva u rat bili dublji, da za veliki broj graana Srbije nije bila ubjedljiva parola da se Srbija brani
kod Knina, da im nije bilo jasno koji to nacionalni, odnosno njihovi interesi treba da budu ostvareni
ratom, za koju i kakvu Jugoslaviju treba da se bore, gdje su njene dravne granice itd.
Naelnik taba Vrhovne komande, Veljko Kadijevid priznaje da su ovako slab odziv i nedovoljna
motivisanost vojnih obveznika za rat van teritorije Srbije i Crne Gore predstavljali iznenaenje i za njega
lino i za tab Vrhovne komande. Ovo priznanje dovodi u pitanje brojne konstatacije i ocjene u knjizi, po
kojima je njegov tab uvjek sve dobro i nepogreivo procjenjivao, predviao i postupao u skladu s tim.
O borbenom moralu jedinica koje su uestvovale u operacijama, autor ne govori, sem to pominje ved
navedene pojave dezerterstva, ali bez konkretnih podataka. Na dva mjesta uzgred se pominje da su neki
rezervisti pravili izvesne probleme. S obzirom na to da je cio sastav JNA, a posebno starjeinski kadar,
za cjelo vrijeme postojanja JNA, dosljedno vaspitavan u jugoslovenskom duhu i na stavu da je JNA
zajednika oruana sila svih naroda i narodnosti SFRJ, italac bi oekivao i odgovor na pitanje: da li, kako
i u kojoj mjeri je rukovodstvo JNA uspjelo da izmjeni takvu svijest i prilagodi je injenici da je JNA
prestala da bude to i postala vojska dvije nacije (republike). Takvim analizama Kadijevid se ne bavi.

Meutim, iz nekih stavova njegove knjige, kao i iz javne i unutararmijske propagande, moglo bi se
zakljuiti da se sa jugoslovenskom svjedu armijskog kadra manipulisalo tako da mu se borba JNA u
ovom ratu prikazuje kao borba za ouvanje i odbranu Jugoslavije. U knjizi nema ni osvrta na to da li su i
koliko problemi borbenog morala, tanije nedovoljne motivisanosti, uticali na nain upotrebe i dejstva
jedinica JNA. injenica da se najvedi dio tih dejstava ispoljavao u upotrebi avijacije, oklopnih sastava i
artiljerije, odnosno upotrebi tehnike i vatre, a mnogo manje angaovanjem ive sile, simptomatina je u
ovom smislu. Primjeri Vukovara, Mostara, Dubrovnika i drugi to najbolje potvruju.
Poseban vid neposrednog vojnog angaovanja Srbije i Crne Gore u ratu, bila je upotreba jedinica
Teritorijalne odbrane u operacijama na teritoriji Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Pojedinane sluajeve
angaovanja ovih jedinica registrovala je i tampa, ali su potpuniji i konkretniji podaci o tome, naravno,
nedostupni, a ne iznosi ih ni autor.
Za ilustraciju ovog vida angaovanja moe se navesti izjava Momira Bulatovida, predsjednika Crne Gore,
decembra 1992. u predizbornom TV duelu sa protivkandidatom Brankom Kostidem: Predsjednitvo
SFRJ poslalo je 1.031 rezervistu Crne Gore na Baniju. Oko povratka ovih boraca (to je odobrilo
Predsjednitvo CG), Vrhovna komanda nije pravila probleme zato to je bila svjesna da su oni tamo
upudeni mimo zakona i Ustava CG (kao pripadnici TO).
Crna Gora je slala rezerviste u Hercegovinu radi odbijanja ustakih snaga od teritorije Crne Gore, ali i
zauzimanja i kontrole taaka strateki znaajnih za bezbjednost CG... Tako su stavljeni pod kontrolu
aerodromi u Mostaru i Dilipima, presjeene komunikacije kojima bi se mogle skoncentrisati snage za
ugroavanje bezbjednosti CG i - to je posebno vano - evakuisana su znaajna skladita sa municijom,
gorivom i orujem, koje nije smjelo pasti u ruke neprijatelju koji se nalazio u dolini Neretve... Crna Gora
je zduno, itavim bidem podrala JNA u odbrani teritorija koje pripadaju Crnoj Gori. U ratnim
operacijama uestvovao je veliki broj jedinica TO Crne Gore, koje su, po tada vaedem zakonodavstvu,
bile pod komandom CG, odnosno njenog Predsjednitva. Uprkos nedovoljnoj obuenosti i slaboj
materijalno - tehnikoj opremljenosti ovih jedinica, Predsjednitvo CG uvijek je davalo saglasnost a time,
da budemo iskreni, krilo Ustav SFRJ, da se ove jedinice ne angauju van teritorije Crne Gore (Vreme,
15. jula 1992).
Tridesetog septembra 1991. godine 35.000 pripadnika JNA i TO krenulo je van Crne Gore ka Dubrovniku
da se jednom za svagda razgranie sa Hrvatima (Milo Dukanovid, u Skuptini Crne Gore). Smotru
rezervista vrio je i etniki vojvoda Vojislav eelj. Ministar odbrane Crne Gore, pukovnik Boidar Babid,
tvrdi da je poginulo 165 Crnogoraca van Crne Gore, nekoliko stotina je ranjeno. Unitili su 75%
industrijskih kapaciteta, zapalili 2.500 kuda, a preko 5.000 otetili. Na Dubrovnik je ispaljeno 2.000 raznih
projektila (Monitor, od 11. oktobra 1995).
Crna Gora je uestvovala i u borbama oko Knina, u Hercegovini, na podruju Bosne i Banije. Izgubila je
rat, borila se za tue interese i tue teritorije. (Prevlaka jo nije crnogorska, izgubila je svoju TO, vojnog
ministra i u Podgorici je sada tab armije koja nosi tradicije ranije Stepine, a kasnije Kukanjeve II
armije.) Ministar odbrane Crne Gore, pukovnik Boidar Babid, je taj agresivni in pokuao opravdati pa je

izjavio da su stalne provokacije i sve otvorenije ispoljavanje teritorijalnih pretenzija ustakih vlasti...,
osnovni razlozi podrke tabu Vrhovne komande. Meutim, Predsjednitvo Jugoslavije je jo odreenije:
Zar nije granica Crne Gore tamo gdje je na vojnik? (Borisav Jovid, Posljednji dani SFRJ).
I na ovom mjestu treba podsjetiti da je sva TO u SFRJ razoruana jo 1990, ali to nije vailo za TO Srbije i
Crne Gore.
Rat u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini posebno je obiljeilo uede paravojnih formacija iz Srbije i Crne
Gore. Autor Vienja govori o paravojnim formacijama ali pominje samo one u Sloveniji i u Hrvatskoj i
zahtjeve VK da se one razoruaju. On navodi da je VK o tim formacijama dostavio posebnu informaciju
(u januaru 1991), ali ne daje nikakve podatke iz te informacije. Zvanini organi Republike Srbije i SRJ vie
puta su demantovali i samo postojanje takvih formacija u Srbiji, da bi kasnije od tih demantija odustali.
Dobrica Dosid, kao predsjednik SRJ, na zajednikoj sjednici oba doma Savezne skuptine, 14. jula 1992.
godine kae: to se tie paravojnih formacija, one su van nae kontrole i ne moemo odgovarati za
njihovu delatnost.
O ovim formacijama opirno je pisala tampa u Srbiji. Publicitet im je davala i dravna televizija, a njihovi
organizatori i pripadnici sami su javno svjedoili o svom uedu u ratu u Hrvatskoj i BiH. Zna se da su
takve formacije organizovale pojedine politike stranke: SPO (Srpska garda), Srpska narodna obnova
(Beli orlovi, odred Duan Silni), Srpska radikalna stranka (etniki odredi, Avalski korpus), zatim
Arkanovi tigrovi, kapetan-Draganove kninde, Milika - eko Daevid iz Crne Gore i drugi. Broj i
veliinu tih formacija teko je bilo ustanoviti. Bez obzira da li su organizatori i pripadnici tih formacija u
svojim nastupima u javnosti preuveliavali i svoju brojnost i svoj doprinos osloboenju srpskih zemalja
i odbrani srpskog naroda od genocida, nesporno je da su te formacije uestvovale u borbama u
Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini zajedno sa jedinicama JNA, odnosno Vojske RS i Vojske RSK. Vedina
ovih sastava stvarana je, uvjebavana i naoruavana prije poetka rata u Sloveniji (juni-juli 1991).
Znaajno je da su se ove formacije, ne sluajno, pojavljivale kao inicijatori i izazivai lokalnih sukoba
(Knin, Obrovac, Plitvice, Borovo Selo, Zvornik, Bijeljina i dr), koji su dalje eskalirali u sukobe irih
razmjera. Njima se pripisuju i najtei oblici terora, pljake i ratnih zloina nad hrvatskim i muslimanskim
ivljem na teritorijama gdje su se pojavljivale. Mnogi strunjaci za meunarodno krivino pravo, kao to
su dr Paul Williams, savjetnik SAD za pravnu problematiku Evrope, dr Norman Ciger, vojno-politiki
analitiar u Pentagonu, i drugi, smatraju da su upravo paravojne formacije glavni poinioci ratnog
genocida na prostorima nekadanje Jugoslavije (The Balkan Institut, Vaington, 1996).
injenica je da su te formacije organizovane na teritoriji Srbije i Crne Gore, sa znanjem organa vlasti, da
su slobodno i legalno obuavane, esto i u centrima za obuku jedinica JNA i TO, da su naoruavane ili
nesmetanim vercom oruja iz inostranstva ili neposredno iz magacina JNA, TO i MUP-a, da ih organi
MUP nisu spreavali, a nekad su im i pomagali da se iz Srbije prebace na teritoriju Hrvatske ili BiH. Za
odnos organa vlasti prema ovim dobrovoljcima karakteristino je, na primjer, da je kapetan Dragan
jedno vrijeme bio na radu u Ministarstvu odbrane Srbije, kao referent za obuku dobrovoljaca.
Odnos JNA prema navedenim paravojnim formacijama bio je slian kao i odnos organa vlasti Srbije.

Komande JNA na frontu, primale su ih u svoj sastav i pod svoju komandu ili su sa njima tjesno saraivale.
O meusobnim odnosima JNA i nekih od navedenih paravojnih formacija govore i primjeri da je
vojvoda eelj prevoen helikopterima JNA da bi obilazio svoje borce na frontu u BiH. Isto tako
gledaoci RTS imali su priliku da vide pomenutog vojvodu kako prima raport i vri smotru regularne
jedinice JNA u istonoj Hercegovini, a tampa je objavila da su dva generala JNA primila specijalne
medalje od eljka Ranatovida - Arkana.
(O saradnji eeljevih i drugih paravojnih formacija sa JNA i MUP-om Srbije vidi poglavlje V Paramilitarne formacije i besmisleni rat).
Podaci o broju graana Srbije i Crne Gore koji su u sastavu JNA, TO, paravojnih formacija i na drugi nain
uestvovali u ratu u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini nisu zvanino saopteni. Dodue, na
osnivakoj skuptini Udruenja boraca rata od 1990, reeno je: Delegati iz Srbije i Crne Gore na ovoj
skuptini zastupaju oko 160.000 boraca posljednjeg rata, dve i po hiljade porodica poginulih ratnika, tri
hiljade dece koja su ostala bez roditelja i oko 8.500 invalida rata (Politika, 16. aprila 1994). Mogude je
da se u navedenim brojevima nalazi i izvijestan, svakako mali, procenat onih koji su porijeklom iz RSK i
RS, ali su iznete brojke vie nego impozantne.
Uz navedene podatke treba dodati i one koji se odnose na broj ranjenih: Na VMA u proteklom periodu
zbrinuto je oko 6.000 ranjenika, to je jedna tredina povreenih koji su leeni u naoj zemlji (Vojska,
br. 79, od 25. novembra 1993).
Politika podrka ratnim dejstvima JNA iz Srbije i Crne Gore bila je intenzivna. i svestrana. Na front i u
osloboena podruja odlazili su lanovi Vrhovne komande, ministri republikih vlada, poslanici
republikih skuptina, predsjednici optina, lideri politikih stranaka, predstavnici Srpske pravoslavne
crkve i drugi.
Za medijsku i propagandnu podrku bila su angaovana sva sredstva javnog informisanja, a posebno
televizija. Da bi RTS i RTCG osigurale maksimalnu vidljivost svojih programa na to vedem prostoru bive
SFRJ - JNA je, zajedno sa lokalnim snagama organizovanim u RSK i RS, zaposjela sve TV-predajnike do
kojih je mogla dodi na teritoriji Hrvatske i Bosne i Heregovine (Delavac, Pljeevica. Kozara, Vlaid,
Majevica i druge), bez obzira na ijem su etnikom prostoru. U planovima vojnih operacija, ovi objekti
imali su strateki znaaj. Svi predajnici podeeni su da primaju i prenose programe RTS i RTCG. Kasnije
su, angaovanjem dravne RTS i uz njenu tehniku i kadrove, organizovani novi TV-studiji u RS i RSK (Pale,
Knin, Banja Luka, Beli Manastir). Svi vidovi angaovanja Srbije i Crne Gore, odnosno SRJ, u ratu - izuzev
angaovanja JNA, koja je zato novostvorene srpske vojske u RSK i RS obilno snabdjevala naoruanjem i
kadrovima - nastavljeni su i nakon prihvatanja Vensovog plana - za Hrvatsku i formalnog povlaenja JNA
sa teritorije Bosne i Hercegovine. Obim, sadraj i praktini postupci u ovom angaovanju prilagoavani
su novim uslovima, a prije svega, onim nastalim primjenom Vensovog plana, rasporedom snaga
UNPROFOR-a na teritoriji Hrvatske i BiH; uvedenim sankcijama prema SRJ; proglaenjem otvorenog
neba nad BiH; smanjenim ekonomskim mogudnostima Srbije i Crne Gore itd. Sve ovo dogaa se i poslije
odlaska V. Kadijevida sa funkcije saveznog sekretara (januar 1992), kao nastavak prakse iz perioda dok je

bio na funkciji. Izvan takvog angaovanja nije potpuno ostala ni transformisana Vojska Jugoslavije.
Konkretni podaci o tome ne publikuju se javno i takve tvrdnje se zvanino demantuju, ali je - prema
svjedoenjima upudenih, pa i nekim napisima u tampi - vojna pomod iz SRJ obuhvatala: slanje kadrova,
snabdjevanje vojske RS i RSK naoruanjem, municijom, rezervnim djelovima, gorivom i drugim vojnim
potrebama. Za ilustraciju ove prakse moe posluiti kazivanje B. Vuurovida, predsjednika optine u
Trebinju. On je zajedno sa Gojkom ogom, predsjednikom Udruenja Srba iz BiH u Beogradu, posjetio
predsjednika SRJ Dobricu Dosida i traio vojnu pomod. Taj susret i njegov rezultat Vuurovid prikazuje
ovako: Dosid dobro zna ta nama treba... Ja sam mu izloio na poloaj i nakon to nas je sasluao,
pozvao je generala ivotu Panida (tada naelnika G VJ) i strogo mu zapovjedio: Vuurevid je ovdje, daj
mu sve to moe. Ovaj se oito neto bunio, pa mu je Dosid ozbiljno ponovio: Daj mu sve to treba,
Vuurovid je srpski patriota! Od Dosida idemo do Panida... Puca se, stiglo je za sad dovoljno. Posluao je
(Duga, april 1993).
Neki strani i domadi izvjetai i oevici tvrdili su da su se i djelovi VJ neposredno angaovali u
operacijama u Bosni, posebno u graninom podruju na Drini; da je bilo preletanja borbenih aviona VJ,
prelaska tenkova VJ u Bosnu kod Bratunca, artiljerijske podrke sa desne obale Drine jedinicama vojske
RS u njihovim operacijama i sl. Tako Vreme od 25. oktobra 1993. godine, pozivajudi se na svjedoenje
mjetana Ljubovije, pie: Snage operativne grupe Drina s ove strane reke iz Uzovnice i sa desetak
drugih taaka, danima su iz topova i VBR tukli onu stranu reke. Ljubovija je bila bez sna.
Svakom analitiaru raspada Jugoslavije i uloge koju je u oruanoj fazi tog raspada odigrala JNA, postavlja
se, pored ostalih, i pitanje: zato je rukovodstvo JNA - ako ved nije moglo ili nije htjelo da Armiju odri
izvan meurepublikih sukoba, a posebno izvan rata - stalo na stranu Srbije i Crne Gore i uinilo JNA
instrumentom ostvarivanja njihove politike oruanom silom? Meu onima koji u tampi i publicistici
pokuavaju na to da odgovore, mogu se najede uti sljededi razlozi i motivi koji su uticali na
opredjeljenje vojnog vrha:
Bliskost ili podudarnost ideolokih opredjeljenja i politikih koncepata vojnog vrha, s jedne, i
rukovodstva Srbije i Crne Gore, s druge strane, o tome ta i kako u Jugoslaviji treba mjenjati i kakvo
treba ubudude da bude njeno ureenje;
Preteno srpsko-crnogorski sastav starjeinskog kadra u JNA, a posebno njenog rukovodedeg sastava;
Interes i cilj Armije da u uslovima oitog raspada SFRJ, zatiti sopstveni opstanak i staleke interese,
odnosno da sebi obezbjedi teritoriju na kojoj de opstati i dravu koja de je izdravati.
Analitiaru kome nisu dostupni primarni izvori o raspravama koje su, svakako, prethodile odlukama o
angaovanju JNA i argumentacija koja je iznoena u tim raspravama, nije mogude da daje siguran
odgovor na pitanje koliko su svaki od navedenih, a eventualno i drugi momenti i motivi uticali na
konanu odluku. Sva tri navedena motiva - mada ne svi podjednako, uticali su na opredjeljenje vojnog
vrha za politiku opciju koju de podrati. Ipak, iz sadraja knjige V. Kadijevida i njegovih stavova, namede
se zakljudak da je presudno bilo isto ili slino gledanje rukovodstva Srbije i vojnog vrha na karakter i

uzroke krize u SFRJ, sadraj i pravce mjenjanja njene budude fizionomije. Ako se uporede stavovi koje su
u duem periodu zastupali predstavnici Srbije, a izloeni su u raznim dokumentima i javnim istupanjima i
stavovi najodgovornijih predstavnika JNA, ukljuujudi i stavove V. Kadijevida, nije teko uoiti da su
veoma slini ili podudarni, a naroito u sljededem:
U cjelom posljeratnom periodu, rukovodstvo Jugoslavije je vodilo politiku na tetu Srbije i srpskog
naroda, to treba ispraviti, ili - Ustav SFRJ iz 1974. treba u cjelini odbaciti, ili - Jugoslaviju treba preurediti
da postane moderna i efikasna federacija, sa izvornim suverenitetom, sa skuptinom koja de se birati
na principu jedan graanin - jedan glas i gdje de se odluivati bez konsenzusa, sa ovladenjima
federacije kakva je imala prije ezdesetih;
Granice izmeu republika su samo administrativne i utvrene su na tetu Srba i Srbije;
Rukovodstvo Srbije i JNA najdue su zadrali negativan stav prema uvoenju viepartijskog sistema;
U programskoj platformi SK (PJ) iz novembra 1990. pledira se za organizovanje Jugoslavije po
regionima umjesto po republikama i zalae za dominantnu ulogu drutvene svojine, to je i stav SPS;
Sve do XIV kongresa SKJ, a i na samom kongresu, i rukovodstvo SKS i predstavnici SK iz Armije zalau se
za strogi demokratski centralizam u SKJ;
Podudarne su ocjene uzroka zbivanja na Kosovu 1981, stanja poslije tih dogaaja i naina rjeavanja
problema Kosova;
Zajedniki je negativan stav i odnos prema Vladi Ante Markovida i njegovom konceptu reformi;
Kriza u SFRJ prvenstveno je posljedica djelovanja inostranih faktora (Njemaka, Vatikan, SAD), a glavni
objekat i cilj meunarodne zavere je Srbija i srpski narod. Ta lista neprijatelja srpskog naroda mogla
bi se proiriti, a to je lako dokumentovati navoenjem niza javnih istupanja.
Sumirajudi rezultate angaovanja JNA u ratu u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, Kadijevid konstatuje da su
glavni rezultati u tome to je JNA:
u Hrvatskoj, zajedno sa srpskim narodom, oslobodila Srpsku Krajinu i natjerala Hrvatsku da prihvati
Vensov mirovni plan;
u Bosni i Hercegovini bitno pomogla da - u poetku JNA, a potom Vojska Republike Srpske, koju je JNA
stavila na noge - oslobodi srpske teritorije, zatiti srpski narod i stvori povoljne vojnike preduslove za
ostvarivanje interesa i prava srpskog naroda u BiH politikim sredstvima u mjeri i uslovima koje to
meunarodne okolnosti budu dozvoljavale, i
odbranila pravo Srbije i Crne Gore da ive u zajednikoj dravi.

Kad je u pitanju srpski narod u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, s razlogom se ved tada moglo postaviti
pitanje koliko su ti rezultati stvoreni ratom konani i kakvu politiku i ivotnu perspektivu na osnovu
tih rezultata ima srpski narod. Sada je odgovor porazan. Autor izbjegava odgovor na pitanje - kojom
cjenom je srpski narod platio te rezultate? Ako su rezultati rata vie nego prepolovljeno srpsko
stanovnitvo na tim teritorijama, gotovo sasvim unitena privreda i elementarni uslovi normalnog ivota
i privreivanja, onemoguden zajedniki ivot sa pripadnicima drugih naroda itd. - oita je nesrazmjera
izmeu rezultata i njihove cjene, a odgovor na pitanje da li je rat kao sredstvo politike smio biti
alternativa odreenim kompromisima, namede se sam po sebi.
Posebno je pitanje - o kome autor takoe ne govori - kakve ciljeve i interese su svojim uedem u ratu
ostvarile Srbija i Crna Gora, odnosno kakve su posljedice angaovanja u ratu po njih same.
Konstatacija da su Srbija i Crna Gora, zajedno sa JNA, odbranile svoja prava da ive u zajednikoj dravi
djeluje, u najmanju ruku, neozbiljno, jer to njihovo pravo nije nikad osporavala ni meunarodna
zajednica, niti bilo koja jugoslovenska republika. Ali, zato su, uz ljudske gubitke, materijalne, politike,
moralne i druge posljedice njihovog ueda u ratu izuzetno teke i dugotrajne. Danas su ved, u pogledu
karaktera i razmjera tih posljedica, manje-vie saglasne i partije na vlasti i one u opoziciji, politiari,
diplomati, ekonomisti i drugi strunjaci, kao i obini graani. Razliito se - u zavisnosti od politikih
opredjeljenja - tretiraju njihovi uzroci i odgovornost za njih. Iako su te posljedice sada ved optepoznate i
vidljive svakom graaninu, treba podsjetiti na najvanije od njih, da bi se uporedile sa navedenim
pozitivnim rezultatima:
Srbija i Crna Gora (SRJ) su jo meunarodno nepriznate drave, odsutne iz meunarodnih organizacija,
u politikoj i diplomatskoj izolaciji;
Savjet bezbjednosti UN uveo je protiv Srbije i Crne Gore najstranije ekonomske i druge sankcije koje
jo u potpunosti nisu skinute;
zbog trokova voenja rata - koje neki ekonomisti procjenjuju na 10-20% drutvenog proizvoda
godinje - kao i zbog meunarodnih sankcija, ukupna proizvodnja privrede pala je na neto vie od jedne
etvrtine one predratne;
nezaposlenost je dostigla 50% radno sposobnog stanovnitva, a i dalje se povedava; drastino je opao i
nivo zdravstva, obrazovanja, kulture, sporta i drugih oblasti drutvenog ivota;
desetine hiljada mladih, visokoobrazovanih i strunih ljudi, napustilo je i dalje naputa zemlju.
Po nekim procjenama, privrede Srbije i Crne Gore (SRJ) mogu dostidi nivo iz 1990. tek za 20 godina po
ukidanju sankcija. Ako se svemu ovom dodaju i velike i nepotrebne ljudske rtve (koje Srbija i Crna Gora
jo nisu objavile), onda je vie nego oigledno koliko je opredjeljenje za ratnu opciju u rjeavanju
jugoslovenske krize bilo, zapravo, protiv sutinskih interesa Srbije i Crne Gore, odnosno srpskog naroda u

cjelini, kao i ostalih jugoslovenskih naroda - ocjenjuje general Mirko Tomid.

Za sve vrijeme u kome je JNA i VJ - pod rukovodstvom Vrhovne komande, sastavljene od predstavnika
Srbije i Crne Gore - bila angaovana u ratu u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini - teritorija ove dvije
republike bila je njena strategijska osnovica i pozadina sa kompletnom logistikom podrkom i na tom su
se angaovale vlade i drugi organi tih republika. JNA je u tom periodu finansirana iz njihovih sredstava.
Njeno materijalno obezbjeenje ilo je iz njihovih resursa (gorivo, ishrana i drugo). Za njene potrebe
radila je vojna industrija na njihovoj teritoriji. Sanitetsko zbrinjavanje JNA oslanjalo se - pored vojnih
bolnica, na zdravstvene kapacitete ovih republika. O svim ovim vidovima angaovanja nikakvi
kvantitativni podaci nisu dostupni javnosti, niti ih ima u knjizi Moje vienje raspada.
Doktrina srpskog jedinstva, kojom se ulo u rat
i u ije ime je taj rat voen proizvela je srpsko
nejedinstvo u dosadanjoj istoriji nezabiljeenih razmjera.
(Vidoje arkovid)
PODUDARNOSTI ILI REVITALIZACIJA PROJEKTA HOMOGENA SRBIJA
Srpski kulturni klub, na elu sa profesorom beogradskog Pravnog fakulteta, dr Slobodanom Jovanovidem,
izradio je 1937. program, u kojem trai da se Banovine Vardarska (Skopje), Drinska (Sarajevo), Dunavska
(Novi Sad), Zetska (Podgorica) i Vrbaska (Banja Luka), spoje u jedno pod zajednikim imenom Srpske
zemlje, ije je sedite u Skoplju (Srpske zemlje, nekada, sada i u bududnosti, 1940, str. 42). Ova
politika srpskog militantnog nacionalizma ponovo de oivjeti u vrijeme Drugog svjetskog rata kao
program Ravnogorskog etnikog pokreta, koga de rekonstruisati i obznaniti 30. juna 1941. godine
banjaluki advokat, dr Stevan Moljevid, pod nazivom Homogena Srbija.
U uvodnom djelu projekta, Stevan Moljevid upozorava da se Srbima namede danas prva i osnovna
dunost da stvore i organizuju homogenu Srbiju, koja ima da obuhvati celo etniko podruje na kome
ive Srbi i da joj osiguraju potrebne strateke i saobradajne linije i vorove... i da se izvri preseljavanje i
izmjena iteljstva, naroito Hrvata sa srpskog i Srba sa hrvatskog podruja, jedini je put da se izvri
razgranienje... (Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilakom ratu jugoslovenskih naroda,
tom XIV, Beograd, 1981).
U pomenutom elaboratu, Moljevid naroitu panju obrada teritorijalnim pitanjima i granicama
Homogene Srbije:
Na istoku i jugoistoku Srbija i Juna Srbija.
Na jugu Crna Gora i Hercegovina, tj. da se u tzv. jugozapadnu srpsku oblast ukljue:
sva istona Hercegovina sa prugom od Konjica do Ploa (sa Mostarom gradom), severni deo Albanije,
ukoliko Albanija ne bi dobila autonomiju.

Da u zapadnu srpsku oblast uu, pored Vrbaske banovine, sjeverna Dalmacija, srpski deo Like, Korduna,
Banije i deo Slavonije, tako da toj oblasti pripada lika eljeznika pruga od Plakog do ibenika i
eljeznika pruga od Okuana preko Sunje do Kostajnice. U tu oblast ule bi od sreza ibenikog optine:
ibenik i Skradin, optina Knin i srpski deo optine Drni, eventualno srpski deo optine Vrljika, ceo
Benkovaki srez, ceo Biogradski srez, srez Preko - ceo, tako da granica zapadne srpske oblasti ide
Velebitskim kanalom i obuhvata Zadar sa svim otocima pred njim, od sreza Gospidkog, optine Gospid,
Liki Osik i Medak, istoni deo Peruidkog sreza. Od Otoakog sreza opdine Dabar, kare i Vrhovine. Od
sreza Ogulinskog optine Drenica, Gomirje, Gornje Dubrave i Plaki. Srez Vojnidki, osim optine
Barilovid, i srez Vrgin Most ceo. Srez Glinski osim optina Buica i Stankovac. Od sreza Petrinjskog
optine Blinja, Gradusa, Jabukovac i Sunja, srez Kostajniki ceo, osim optine Bobovac. Od sreza Novska
optina Jasenovac i Vanjska Novska, ali ove optine valja poruiti tako da eljeznika pruga ostane na
teritoriji ovih dveju optina, srez Okuanski ceo, srez Pakraki osim optina Antunovac, Gaj i Poljana, srez
Daruvar, Grubino Polje i Slatina, zatim srezovi Derventa i Gradaac i, razumije se, svi srezovi unutar
navedenih granica. Za ovu zapadnu srpsku oblast, koja bi imala 46 srezova sa 1,5 milion dua, s celim
ipadovim preduzedem, rudnikom Ljubija i prugom Valjevo-Banja Luka-ibenik, valjalo bi obezbjediti
Zadar i otoke radi njenog izlaska na more.
Severnoj srpskoj oblasti valja dati uz teritoriju Dunavske banovine, srezove Vukovar, id, Ilok i od
Vinkovakog sreza optine Vinkovci, Laze, Mirkovci i Novi Jankovci, srez i grad Osijek ceo. Ovoj oblasti
valja obezbjediti Baranju sa Peujem i istoni Banat sa Temivarom i Reicama.
Moljevid trai da se sredinoj srpskoj oblasti - Drinskoj banovini imaju povratiti bosanski srezovi Brko,
Travnik i Fojnica, dok Dalmacija koja bi obuhvatala jadransku obalu od Ploa pa do ispod ibenika, te od
bosanskih srezova: Prozor, Ljubuki, Duvno, zapadne delove mostarskog i livanjskog sreza, te delove
Kninskog i ibenskog sreza na severu ima da ue u sastav Srbije i da dobije zaseban autonoman poloaj.
I na kraju (u obliku zakljuka), Moljevid pie: U prvom asu i bez iijeg pitanja, stvoriti homogenu Srbiju
u granicama kako su napred oznaene, pa tek onda sa te osnovice, kao svrenog ina, pristupiti ureenju
svih ostalih pitanja i sa Hrvatima i sa Slovencima. I dalje: Kad se svi srpski krajevi poveu u jednu
homogenu celinu, onda pomiljati na ue zbliavanje s Bugarima... Srbi moraju imati hegemoniju na
Balkanu, a da imaju hegemoniju na Balkanu, moraju prethodno imati hegemoniju u Jugoslaviji.
Dr Stevan Moljevid, roen 1883. u Rudom, bio je advokat, lan SDS-a, osniva francuskog i engleskog
kluba, predsjednik Srpskog kulturnog kluba u Banja Luci, a kasnije i predsjednik Izvrnog odbora
Centralnog nacionalnog komiteta. Maja 1942. dolazi u tab etnike Vrhovne komande jugoslavenske
vojske u otadbini, a 1943. preuzima ulogu prvog ovjeka politikog rukovodstva etnikog pokreta
Drae Mihailovida. Januara 1944. organizuje etniki kongres u selu Ba (Valjevo). U Vrhovnoj komandi
JVNO ostaje do razbijanja etnikih jedinica od strane NOV i POJ aprila 1945.
Da li se moe govoriti o podudarnosti i revitalizaciji njegovog koncepta sa ovim ratom, sa vizijama voa
srpskog naroda i potezima koje su oni vukli? Podudarnost je oigledna bez obzira to se istorijske

okolnosti iz 1918, 1937, 1941. i 1990. bitno razlikuju. Pomenutu podudarnost posmatrademo
prvenstveno sa vojnog aspekta, pri emu najprije pada u oi dio Moljevidevog koncepta pod nazivom
Granice.
U prvoj fazi rata (1990-1995), u tzv. junu srpsku oblast nije ula cjela istona Hercegovina sa prugom
Konjic-Ploe. Istina, 1991. JNA je krenula ka Dubrovniku i dolini Neretve, ali su te regije tokom rata
izgubljene za koncept Velike Srbije.
U tzv. zapadnoj srpskoj oblasti, najprije je 1991-1992. zauzet najvedi dio bive Vrbaske banovine, dio
sjeverne Dalmacije (bez ibenika, Zadra i Biograda), kao i srpski dio Like, Korduna i Banije i dio zapadne
Slavonije. U Republici Srpskoj Krajini nale su se pruga od Plakog do Drnia (ali ne do ibenika) i pruga
Okuani Kostajnica, bez Sunje, koje nisu radile. Nisu zauzete ibenska, Biogradska i Zadarska opdina.
Nije zaposjednuta cijela Gospidka i Likoosika opdina, opdine u Gorskom Kotaru, i sve to je zamiljeno u
Baniji i zapadnoj Slavoniji ostalo je van domaaja srpskih oruanih formacija. Stiglo se do linije ViroviticaKarlovac-Karlobag, ali bez etiri vana cilja: Gospida, Zadra sa otocima, Biograda na moru i ibenika. Na
more se izbilo samo kod sela Karina. Prema tome, nije potpuno dostignuta zapadna granica
Moljevidevog koncepta. I sve to je bilo privremeno, da bi u fazama od 1993. do 1995. sve bilo izgubljeno,
pri emu su ta podruja ostala bez Srba, ali u velikoj mjeri i bez Hrvata. U rukama Republike Srpske ostao
je preteno dio Bosanske krajine i srednje Bosne, koji je uskim koridorom preko Brkog povezan sa
Semberijom i Srbijom.
U tzv. sjevernoj srpskoj oblasti bili su zaposjednuti Vukovar, Ilok, Mirkovci i Baranja bez Peuja. Osijek i
Vinkovci nisu zauzeti. I to je sada podruje ponovo vradeno u sastav Hrvatske.
U tzv. sredinjoj srpskoj oblasti (Drinskoj banovini) nisu zauzeti srezovi Travnik i Fojnica, a izgubljena je
okolina Sarajeva i Gorada. Vojska Republike Srpske dri etniki odideno podruje Podrinja.
Populistikom politikom dogodio se narod, ukinuta je autonomija Kosovu, ali, zbog nepovoljnog
razvoja dogaaja, nije dirana Makedonija, to znai da se ovdje gotovo u startu odustalo od
Moljevidevog projekta.
Dakle, od realizacije plana homogena Srbija u oznaenim granica i hegemona u Jugoslaviji i potom na
Balkanu - za sada nita. Sudbina Bosne, djela Slavonije i Baranje su otvorena pitanja aktuelnog projekta
iz ovog rata. Moljevidev projekat su mnogi analitiari identifikovali sa pojmom velika Srbija. Bitno je
konstatovati da je ovim ratom toak istorije pokrenut sa izvjesnim modifikacijama programa i, kao
iracionalan, pretrpio totalni vojno-politiki neuspjeh.
Vedina vojnih rukovodilaca, siguran sam, malo je znala o Moljevidevom projektu, pa nije ni pomiljala da
se vojni potezi u ovom ratu podudaraju sa Moljevidevim etnikim vizijama Velike Srbije. Meutim,
neki od generala koji su poeli rat i najdue istrajavali na realizaciji velikosrpske politike, dobro su znali te
etnike ciljeve iz 1941. godine i bili svjesni da na kraju XX vjeka vojuju po Moljevidevim mapama.

Ovaj kratak prilog moda de biti zanimljiv mnogima iz bive JNA i sadanje Vojske Jugoslavije, koji su pod
pazuhom drali homogenu Srbiju. Jer, bilo da su naivno izmanipulisani ili ne, priznali to ili ne, zalagali
su se za koncept koji je dva puta propao, prvi put (u ratu 1941-1945), stvaranjem SFRJ, i drugi put, u ratu
(1990-1995), razbijanjem Jugoslavije.
A ta de ostati od nekih privremeno realizovanih ciljeva: Republika Srpska, Srbija bez pokrajina i sa
mnogim jo otvorenim pitanjima, kao to su jedinstvena ili djeljiva Bosna, Sandak i drugo. Da li je ovo
prekid strategijski izgubljenog rata ili samo primirje - ostaje da saekamo. Ali, jedno je sasvim jasno.
Nema ni homogene, ni hegemone, ni velike Srbije. Uprkos bezgraninom zalaganju SANU, SPC, D.
Dosida, J. Rakovida, M. Ekmedida, Vuka Drakovida, B. Crnevida, V. Krestida, R. Smiljanida, M.
Bedkovida, V. uretida, S. Rakitida, M. Komnenida, M. Kapora, G. oga, R. Noga, N. Kilibarde i, naravno,
S. Miloevida, M. Bulatovida, R. Karadida, N. Koljevida, B. Plavid, M. Krajinika, V. eelja, M. Jovida, G.
Hadida, M. Babida, M. Martida i mnogih drugih aktuelnih politiara i podravalaca ovog velikosrpskog
projekta, ukljuujudi i one vojne starjeine koji su bili lino, direktno ili indirektno, angaovani u njegovoj
realizaciji.
Kad god sluam ultra-patriote kako se
busaju u grudi, meni doe da kaem
(makar dobio po glavi) da su velikosrbi
napravili Srbiju ovako malom.
(Novinar Predrag Milojevid)
Nede nas spasiti ni savez sa savremenim pravoslavljem.
Dananje pravoslavlje sve vie klizi u politiku stranku i klerikalizam.
(General dr Gojko Nikoli)
SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA NA POLITIKOJ SCENI*)
*) O ulozi svih konfesija u besmislenom ratu, vidi poglavlje V Vjerska buenja ili vjerski ratovi
Srpska pravoslavna crkva (SPC) je stupila na politiku scenu veoma angaovano, istiuci da su Srbi
kanjeni zbog nesloge, zato to su napustili pravoslavlje, zaboravili svoju prolost, kulturu i pismo, pa ne
umeju prepoznati neprijatelja - zmiju kojoj treba nogom stati na glavu. U poetku (1988-1991), u
crkvenoj tampi objavljuju se tekstovi pravoslavnih visokodostojanstvenika i liberalne nacionalne
inteligencije (Bedkovid, Komnenid, urid, Drakovid, Enriko, Popovid, Simonovid, Rakitid itd.) o
najugroenijem i patolokom mrnjom okruenom srpskom narodu, o obespravljenosti,
eksploataciji, teroru, asimilaciji i o vekovima dugom genocidu nad srpskim narodom, pa se zato
ima smatrati nunim otkrivanje stratita i grobova novomuenika i novosvetitelja (Uskrnja poruka
patrijarha Pavla 1991).
Tokom 1991-1994. patrijarijski dvor postaje centrom okupljanja prvaka srpskih nacionalnih stranaka iz
Srbije i onih preko Drine. SPC (posebno jedan deo teologa kao Mija, Medid, Terzid i drugi), odnosno

neki njeni dostojanstvenici (Jovid, Kaavenda, Radovid itd), prihvataju rat kao kaznu boju za
ovozemaljske grehe i smatraju da je pir smrti sasvim opravdan ako se pretvara u odbrambeni rat
(Pravoslavlje, br. 613, od 15. marta 1992).
Politika revitalizacija SPC, prvenstveno na problemima konanog reenja nacionalnog pitanja
ujedinjenjem celog srpskog naroda na svim prostorima na kojima ivi, imala je znaajnu ulogu u
homogenizaciji militantnog hegemonizma.
SPC je podupirala srpske aspiracije u Hrvatskoj i BiH i bila je znaajan politiki subjekat, koji se odredio
ne samo u odnosu na politiku u Srbiji, nego i na cjelom jugoslovenskom prostoru.
Uloga rukovodstva SPC u ratu u Hrvatskoj i BiH i na podruju bive Jugoslavije je, na alost, sve prije nego
pozitivna. Od 1987. ona snano podrava politiku opciju koja ima svoje korjene i u Memorandumu
SANU iz 1986, tj. SPC se zauzima za politiku koja bi dovela do ostvarivanja cilja o udruivanju svih Srba u
jednoj dravi, prodirudi preko Drine (u skladu sa Garaaninovim Naertanijem iz 1844).
Svoju pravu prirodu SPC pokazuje otvorenom podrkom rukovodstvu bosanskih Srba, posebno onda
kada je Slobodan Miloevid, radi odbijanja mirovnog sporazuma avgusta 1994. zatvorio granicu na Drini,
optuujudi predsjednika Srbije da raspiruje neprijateljstvo meu Srbima. U tadanjoj poruci SPC je
zapisano vie otrih napada na meunarodnu javnost, protiv mirovnog plana. SPC nije nikad osudila
Karadidevu genocidnu politiku, niti angaovanje paravojnih snaga iz Srbije i Crne Gore u zloinima u BiH.
Zato na rukovodstvu SPC stoji, teka istorijska krivica, koje se nede modi otresti iako de jo dugo
propovjedati da Srbi brane Evropu od prodora islamskog fundamentalizma.
SPC je odigrala veliku ulogu u homogenizaciji Srba. To isto su uinile i druge crkve - katolika i islamska.
Dolo je do tijesnog spoja crkava i nacionalnih drava. SPC, govori o nekoj nebeskoj Srbiji (iznad
zemaljske), koja mora biti uzor savremenoj Srbiji: naglaavaju se tradicionalizam, mitologizacija,
revitalizacija mita Svetog Save, razvijaju se prie o tome da je boljevizmom najvie stradalo i trpilo
pravoslavlje i da padom komunizma treba da nastupi procvat pravoslavlja. Nije teko zakljuiti da je
rije o ofanzivnoj religioznoj instituciji, koja je u znaajnoj mjeri suodgovorna za rat, posebno u Bosni.
ta znae rijei patrijarha Pavla na Palama Doli smo u misiju ko Sv. Sava da mirimo bradu. to nije
kazao prestanite tudi Sarajevo. Ili, ta znai njegova poruka prije Oluje kad je doao u Krajinu kada je
rekao: Doli smo da ohrabrimo borce. Kumanovo je osvetilo Kosovo. Ovo nije poziv za mir nego
hukanje na rat.
Srpske nacionalistike stranke su se zaklele patrijarhu na slogu i odbranu srpstva a to vrada est stoljeda
unazad pred Samodreu crkvu, gdje se knez Lazar priestio i zakleo uoi Kosovskog boja. Ovo posljednje
nije zaklinjanje pred boj sa Turcima, ved i pred boj sa hridanskom bradom.
SPC u Hrvatskoj se vrlo neodgovorno ponaala prema vlastitom narodu, tj. prema srpskom pitanju.

Najprije je govorila o proganjanju Srba, uvela veliki dio ljudi u velikosrpsko kolo, pa u rat, a onda ga
ostavila na cjedilu i tako pomogla da srpskog naroda u nekim djelovima Hrvatske praktino vie nema.
Prvi su pobjegli Jovan i Lukijan i vedina glavara SPC. Jovan je ak u ovom ratu postao i episkop Srba u
Italiji i stolovao u Trstu umjesto u Zagrebu ili Ljubljani. Umjesto da se zaloi za Karingtonov plan i Plan Z4, SPC je savjetovala naputanje vlastitih kuda.
Naune, prosvjetne i kulturne institucije i asocijacije (Srpska akademija nauka i umetnosti - SANU, Srpski
nacionalni savet - SNS, Srpski sabor - SS, Udruenje knjievnika Srbije - UKS, PEN klub Srbije, itd), pred
strahom da de biti potroeno istorijsko vreme ocjenjuju SFRJ kao dravu u kojoj je prisutna dugorona
diskriminirajuda politika prema Srbiji, pa bez rezerve pruaju (1988-1991) punu podrku novoj vlasti u
Srbiji i golorukom srpskom narodu Krajine, Bosne i Hercegovine, uz gromoglasno tamburanje o
tredem, oslobodilakom domadem ratu za zaokruenje jedinstvene nacionalne drave.
Nesigurna u svoju politiku snagu i u uticaj obznanjenog programa, duhovna elita identifikuje svoju
politiku usmjerenost sa programom nove vlasti u Srbiji, prije svega, sa osudom pogubnog
jugoslovenstva, federalne dravne zajednice (antisrpske koalicije) i sa razaranjem privrednih reformi
Ante Markovida. Tako su nedvosmisleno izjednaeni hegemonistiko-unitaristiki program Slobodana
Miloevida sa projektom srpske graanske bududnosti demokratske opozicije na eksplicitnom
trojstvu narod-voa-elita.
OTVORENO PISMO SLOBODANU MILOEVIDU*)
*) Osmica, str. 8. Politika iz pozadine.
ak da sam Va magarac, vrijeme je da se distanciram,
jer nas vodite u provaliju vojne diktature. Zbog ega su
Vas se odrekli olevid, Bulatovid, Budimirovid i mnogi
drugi iz prvog ealona antibirokratskog pokreta. Traio
sam vojniki red i disciplinu, dok je mjerilo rada elnih
ljudi SDS i Milana Babida samo verc."
(Simo Dubajid)
Potovani gospodine Predsjednie!
Niko ne moe da ospori Vae zasluge na obaranju Pere Konja i njegove mafije.
Politiki zenit dostigli ste na Gazimestanu 28. juna 1989, ali niste znali koliko je to visoko, pa niste mogli
da sauvate novo. Ljetovanje u Kuparima u drutvu Veljka Kadijevida bilo je pogubno za nae realne
poglede na bududnost Jugoslavije. Privredna integracija srpske drave uz pomod vrhovne komande i
oruanih snaga JNA uinila Vam se stabilnom i zavrenom.
Po sugestijama okorjelog dogmatiara i preprodavatelja istorije KPJ, pristali ste da ostanete u savezu sa

korumpiranim ostatkom militantnog partizanskog titoizma u Srbiji, na ijem elu se naao Petar Graanin
u ulozi ministra unutranjih poslova Markovideve vlade, a u zakulisnoj igri Mihailo vabid, Duan Pekid,
Stevan Mirkovid i Vaa ena Mirjana Markovid, nezasito zinuli na dodatne zasluge i slavu.
Opaajudi greke koje inite, obratio sam Vam se sa tri pisma iskreno zabrinut za Va renome, uvjeren da
ste ba takav ovjek u kojemu su neprijatelji srpskog naroda prepoznali novog VODA i da dete uvaiti
neko od mojih nekomunistikih miljenja. Izgleda da ste Vi takve stavove i nadanja odanih ljudi izvan
jednoumlja smatrali manje vanim ili neprijateljskim. Danas, poslije dvije i po godine (znai od 1988. - I.
R.) bezrezervnog opredjeljenja za Vas kao oca porodice velikog srpskog naroda, sa aljenjem moram da
priznam da niste opravdali povjerenje najbliih saboraca iz vremena antibirokratskog pokreta kojeg ste
hrabro poveli. ak da sam Va magarac, vrijeme je da se distanciram, jer dobro poznajem put kojim nas
vodite TRAEDI I ZAHTIJEVAJUDI da Vas posluniki slijedimo u provaliju VOJNE DIKTATURE, koja
implicira upotrebu tenkova i na ulicama najdraeg BEOGRADA, a ja sam u ratu bio tenkovski komandant
i savladao taj strani zanat.
Nastojanja da naem opravdanje za promaaje koje ste nizali od onog dana kada ste prihvatili
kompromitujudi poloaj efa SPS, otkrila su mi da se ponaam kao profesionalni vojnik i VAZAL. Na
Vidovdan prolog ljeta u Pritini molio sam ivorada Igida da Vam predloi ime i program novoj partiji po
uzoru na zapadnoevropske socijalne demokratije, jer ste ved bili izjavili da Srbiji elite ekonomski
prosperitet vedske.
Kao nacionalista i pristaa parlamentarne monarhije, pretpostavljao sam, da tako implicitno
dozvoljavate mogudnost povratka kralja u legalnoj proceduri referenduma, kao to se to dogodilo u
paniji i da dete se odredi Tita, a sa nacionalne zastave i iznad srpskog grba skinuti Lenjinov simbol,
crvenu petokraku zvjezdu. Za te dobronamjerne ispovijesti Vi niste imali sluha.
Od tada kao vjeran konj oekivao sam zob, naoruanje, za odbranu Krajine i sa savjetima Narodnog
otpora protiv nasilja nad Srbima, kopitama spreavao SDS da izae na izbore protiv Vas.
Uskoro, nakon Vae izborne pobjede, krajem decembra, pozvao me Jovica Staniid da mi saopti
preporuku, ne znam iju i u ime koga, da izaem iz igre. Ne poznavajudi stil nove vlasti, mislio sam da
se radi o nekoj intrigi iz Knina, pa sam odbio savjet sa odlunim obrazloenjem da sam u tu igru ved
mnogo toga uloio a dosta izgubio. Na osnovu izjave pukovnika Filipovida da Hrvatska nije preuzela i
platila narueno naoruanje, pa de on da ih tui sudu, zahtjevao sam da se naem tritu proda tih
30.000 automatskih i poluautomatskih puaka. Odbili su nas svi, ukljuujudi i Zelenovida i Vas, a da ne
kaem koliko me ignorisao kundrid.
Kao utopljenik za slamku, uhvatio sam se za sastanak zakazan kod Cvijana 18. marta, gdje je trebalo da
se naemo Karadid, Veselinovid, Vojvodid i ja. Kako i zato je zaboravljeno da me se obavijesti da
sastanak nede biti, ne znam. Ali sam u meuvremenu saznao da su u igru uli profesionalni verceri, a
ja iskoriden koliko je trebalo. Taj argon policije i podzemlja nikad nisam podnosio bez uvrede, pa to
nedu uiniti ni danas. Osjedam se SLOBODAN kao prije mitinga 28. februara 1989. godine, kojega Vi niste

umjeli da cijenite.
Moje mjesto u Savjetu ostavljam nakon punih est mjeseci bezuspjenog nastojanja da se profesionalno
organizuje odbrana Krajine osloncem na sopstvene snage, uz saradnju srpskih policajaca, koji otkazuju
poslunost Hrvatskoj, sa orujem otetim iz milicijskih stanica. Traio sam vojniki red i disciplinu, a sa
materijalnim rezervama koje su stizale iz Srbije kao pomod, knjigovodstveno rukovanje. Nita nije
potovano. Samo verc je bio mjerilo rada i zalaganja elnih ljudi SDS i Milana Babida, odbrana svedena
na lepranje jugoslovenskih zastava i nadu da de Armija braniti srpski narod kad preda oruje, to ste
preporuivali Vi i Jovid. Meni je preostalo da se obratim opoziciji i stavim joj na raspolaganje ono to sam
postigao i to jo mogu da uinim u Krajini u interesu srpskog naroda, a u granicama mojih vojnih znanja
i mogudnosti.
Konano mi je postalo sasvim razumljivo zbog ega su se odrekli Vas, svog i mog Voda, moji i Vai
nekadanji prijatelji: Miroslav olevid, Kosta Bulatovid, Boko Budimirovid, Ilija ivkovid, Mio Skulid,
Milica Rajid i mnogi drugi iz prvog ealona polibirokratskog pokreta u Srbiji, kojega ste Vi neosporno
vodili uspjeno do proslave 600-godinjice boja na Kosovu, a neuspjeno i sa sve vedim zakanjenjem od
tada do ovog trenutka.
Po skupoj cijeni uvanja i hranjenja komunistikog predsjednitva Jugoslavije i Savezne vlade i Armije.
Sa Vaom infantilnom nadom da de vojska modi da se upotrebi za ouvanje Vae fiksne ideje o federaciji,
koju su Vam sugerisali Dobrica Dosid i SANU, po sovjetskom ablonu. Kau da je Dosid imao utjecaja na
Vae politike koncepte. To vjerujem, jer sve pogrene poteze Vi vuete sve bre, taman tako kako bi Vas
opozicija saekala u zasjedi, dok Dobrica u inostranstvu ne pripremi novi otrovni koktel za odbranu
Jugoslavije. Ne shvatajudi da je jedina mogudnost razgovora o bilo kakvom zajednitvu sukobljenih
nacionalnih interesa konfederativni koncept kojega predlaem od 1967, a koji su prihvatili svi osim Vas i
Bulatovida.
Uzorci progresa na principima strogog potovanja tradicije za mene su bili i ostali engleska konzervativna
politika, u smislu elegantnog obilaenja socijalnih potresa, te Japan, vedska, Belgija i u posljednjoj etapi
panija, kao parlamentarne monarhije. O tome jasno govori program SRP, koju sam osnovao prije 14
mjeseci i rasturio kada je predsjednik Kulain predloio da uemo u koaliciju sa opozicijom, protiv Vas,
Slobodana Miloevida. Danas mi je jasno da je Kulain imao pravo, a da sam ja pogreio. Sada znam da
sam Vas ja zamiljao onakvim kakvog elim da slijedim. Na alost, to se pokazalo iluzorno.
A ja sam se lino, hodajudi za Vama sa iracionalnim povjerenjem, naao na mjestu sa koga sam pobjegao
u slobodu prije 41 godinu. Daleko, daleko od Graanina, Kadijevida, Pekida, vabida i njemu slinih
Titovih lakeja. Pokazalo se da nije bilo dovoljno to ja elim da Vi budete ono za ta Vas Bog nije stvorio.
Ved sam vie puta govorio o velikim promaajima i fatalnom snobizmu kada se radi o SANU i njenim
devijacijama od 1945. do danas. Ta institucija morala je obavezno da izvri radikalnu revalorizaciju
akademskih titula i reverifikaciju akademskih radova svojih lanova. Treba imati na umu da je

intelektualni sloj pravih intelektualaca Srba vrlo tanak i deficitaran. Za 50 godina komunizma kolovan je
debeo i suficitaran sloj poluintelektualaca, posredovanjem kolskog sistema, narodnih univerziteta,
upravnih i politikih kola sumnjivog kvaliteta. Sa odgovarajudim katedrama ONO i DSZ, prisutnih skoro u
svakoj vioj koli, akademiji i fakultetu.
U tom pogledu naroito je invalidna armija i policija. Hipertrofiran je generalitet Armije niskog
obrazovanja opte vrijednosti, a superhipertrofiran broj i kompromitovan pojam profesora i doktora
nauka, naroito onih sa crvenim partijskim knjiicama, sa kojima se hvali vlada Vaih izabranika. Zbog
toga, Vi imate transparentnu Vladu i Partiju, ali bez kvaliteta. Vae posljednje obradanje Srbiji povodom
Jovideve ostavke, nedvosmisleno govori o Vama kao ovjeku velikih ambicija, nesrazmjernih Vaem
dravnikom obrazovanju i sposobnostima. Pored svega toga, Vi ste ipak simpatian sluaj posljednjeg
komunistikog autarha.
Drago mi je to sam bio oprezniji poslije Vaeg stereotipnog govora, odranog na posljednjem kongresu
Vaih komunista i to sam Vam napisao ono pismo 9. decembra 1989.
Blagodaredi Vaoj sporosti, kao posljedici imitiranja Gorbaova, usporen je ritam pljake u procesu
privatizacije takozvane drutvene imovine, kao i modernizacija Armije. Na optu radost bogatijeg sloja
komunistike aristokracije. Sve to sam u ivotu uinio i napravio, posljedica je mog optimistikog
entuzijazma, srede i vjere u Boga. Koliko uvreda ovjek takve kondicije moe da izdri za etrdeset i kusur
godina, to sam Gospod zna.
Provokatorski sabori komunistikih vampira na Udu prevrili su mjeru poniavanja, pljuvanjem u lice
Srbiji, njenom Parlamentu, Vladi i itavom svijetu nakon neopravdanog sudara Vae policije i jurinika
Vuka Drakovida, sa tenkovskim epilogom tipa Tjen An Men, a u reiji Jovida i Kadijevida.
S obzirom na socijalne potrebe koje slijede kao posljedica krivo voene politike SFRJ i ekonomskog
sistema opustoene Srbije, ved ove godine mora pasti vlast socijalistike ljevice koju je ustoliila i do sada
drala samo Vaa lina slava i imid.
Posljednji je as da se ponovo naete na elu srpske omladine i studenata, da naoruate srpski narod a i
pruite mu ansu za uspenu odbranu pred agresijom ustatva i fundamentalizma, ili da se povuete iz
politike u banku, odakle ste podobno krenuli u godine raspleta.
17. marta 1991.
S potovanjem Simo Dubajid

Pismo je objavljeno marta 1991. u poslednjem broju Osmice (Novosti osam). Ratnog druga Simu
Dubajida odavno znam. Bili smo 1941. i poetkom 1942. u istom bataljonu, stupivi u partizane iz
kolskih klupa. Godine 1943. i 1944. bili smo u 19. diviziji. Poslije rata, bili smo u Tenkovskoj armiji.
Inteligentan je, pismen, ali i, najblae reeno, kontroverzna linost za koju se nikada ne zna gde de

osvanuti, jer preko nodi moe da napusti ono to jo danas radi sa velikom voljom i strasno. Zbog toga je
u vrijeme Informbiroa izvuen iz armije (bio je potpukovnik) da bi bio zatiden upravo od svoje
nepredvidive naravi.
Petokraku je davno zamjenio drvenim krstom, koji je nosio oko vrata, napasajudi i toredi ovce sjevernom
Dalmacijom i junom Likom, iako je, na bazi ratnih zasluga, od socijalizma dosta dobio, o emu ne govori.
Pismo estite starine, kako su ga beogradski mediji zvali u vrijeme prvih dogaaja u Kninu, izvlaedi na
TV snimcima i navodima brkatog Simu u prvi plan, karakteristino je za obe strane i za pisca i za
adresanta. Dubajid shvata da ne treba vie da bude magarac S. Miloevida tek poto mu je saopteno da
izae iz igre. I na ovom primjeru uoljiv je metod prihvatanja i odbacivanja saradnika. Dobra je i takva
kontroverzna linost dok moe da poslui, a, potom, obino uz pristojnu nagradu, upuduje se u zapedak.
Dubajid ovom prilikom, ne tededi druge, nije progovorio o svojim djelima i nedjelima iz magaredih
godina, slubovanja Vodu antibirokratske revolucije. A bilo bi interesantno da kae da li je luk jeo ili
samo mirisao u prvim zasjedama kojima su paljeni fitilji za eksploziju tragedije srpskog naroda u
Hrvatskoj. Ljut je na, kako kae, profesionalne vercere, eledi, vjerovatno, da istakne svoju
principijelnost. Upudeniji meutim, slute da je u pitanju gnjev amaterskog vercera koji je prodavao
oruje dobijeno da ga besplatno podjeli. U pismu, za koje vjerujem da je iskrena ispovijest, velebitski
vojvoda, nekadanji ljuti protivnik etnika popa ujida, mogao je jo mnogo toga da kae, kako je i kada
u Dalmaciji i Lici dizao bunu kojoj se i ujid divio, da kae s kim se sve povezivao, od koga je sve dobijao
direktive i kako ih je izvravao. Dobro je, meutim, to je makar i djelomino progovorio da se
odgovornost prvoodgovornih elnika ne bi svaljivala samo na kontroverzne linosti i zakanjele
magarede godine manje ili vie znaajnih epizodista.
Kunem vas Svetim Vasilijem i Svetim Petrom,
zaustavite izvedenu vojsku, ne uvodite je u
strano krvoprolide, ne dajte da se lomi i razvaljuje
Dubrovnik, ne okupajte kamenje zaludnom krvlju,
ne pustite grijeh toliki na ovo vrijeme.
(crnogorski knjievnik Vojislav Vulanovid
Monitor, 25.X 1991.)
CRNA GORA NA HERCEGOVAKO DUBROVAKOM RATITU
Kako je konkretno izgledalo ratovanje Crne Gore podrobno je opisao jedan od mnogobrojnih nevoljnih
uesnika ovih neslavnih ratovanja novinar Veseljko Koprivica u feljtonu Sve je bilo meta zapisi sa
dubrovako hercegovakog ratita, koji je u beogradskom listu Danas izlazio gotovo dva mjeseca,
poev od 13. marta 1998. godine.
Zbog upeatljive autentinosti i neposredne dokumentarnosti, korisno je makar fragmentarno naznaiti
akcente ovih zapisa jer uvjerljivo potvruju tezu o besmislenosti YU-ratovanja i opisuju kako Crna Gora

nije bila u ratu u kome je uestvovala.

Mobilisan da bi bio kurir u tabu bataljona crnogorske brigade Veljko Vlahovid, Koprivica, izmeu
ostalog biljei:
Rezervisti kredu u boj, uzvikujudi idemo na ustae, davno je trebalo da idemo u pomod srpskoj
bradi, dajte nam municiju
Tako se brigada zaklinjala na vjernost srpstvu i S. Miloevidu.
Na politikoj nastavi bilo je govora da de F. Tuman napasti Crnu Goru i da planira da se izmeu Bara i
Ulcinja spoji sa vojskom Albanije. Bilo je nesrednika koji su u to vjerovali.
Na Demovskom polju Momir Bulatovid je izjavio: Ko nije spreman da ide na ratite, neka istupi est
koraka napred, a general JNA je, pred pokret, odrao govor.
Ni Bulatovid ni general nisu rekli gdje se ide. Crnogorska tampa bila je prilagoena dogaajima u
Jugoslaviji iz ugla veliko - srpske politike, otcjepljenja Slovenaca i Hrvata, meunarodna urota,
nepobjediva JNA itd.
Iz feljtona se vidi da su septembra 1991. na poloajima prema Neretvi jedinice Uikog i Titogradskog
korpusa, i da je Tumanova vojska sa dvije strane Neretve i da dejstva na tom ratitu objedinjava
general Jevrem Cokid lan taba Vrhovne komande, a jedinice JNA na ovom podruju nazivaju
Crnogorska vojska.
Psovka na dezertere: prije pokreta na ratite bilo je polaganja oruja i psovki na dezertere. Pominje se
52% rezervista iz Crne Gore koji nede da idu u rat.
Od Titograda do Trebinja, gdje je brigada stigla u oktobru, stalno se govorilo o svjetskoj zavjeri protiv
Jugoslavije i Srbije, o zvjerstvima koje ustae i balije prave nad nevinim Srbima u Hrvatskoj i Bosni, o
naem Slobi kojem cio svjet nita ne moe, o pravoslavlju i bradi Rusima koji nas nikad nede ostaviti
itd. Na politikim asovima isto kao i na TV i novinama.
U Trebinje, uz pjesmu i pucnjavu, ilo se kamionima i autobusima. Ceste iz Crne Gore ka Dubrovniku i
Trebinju zakrene su vojskom i topovima. Stiglo se u Trebinje, pa onda prema tromei Crne Gore, BiH i
Hrvatske, ruenje i pljaka u Jablanovom dolu i Dubravci iako niko ne prua otpor. Brigada Veljko
Vlahovid zavrila je operaciju idenja u Hercegovini negdje u Ljutoj Dubravci. Kod sela Ravno stigli su
Nikidku brigadu, koja je tu ratovala.
Preko Konavlja ka Dubrovniku ila je brigada Sava Kovaevid, koja je kod Slanog (epikuda) imala
desetinu mrtvih i preko 100 ranjenih (upala je u zasjedu) zbog ega se okrivljivalo srpskog generala
Torbicu, koji ih je gurnuo u smrt rekavi da je pred njima sve slobodno.

 Da li smo u ratu? Pitaju borci poslije vijesti Radio Titograda da je odrana sjednica Predsjednitva i
Vlade Crne Gore koja zakljuuje da Crna Gora nije u ratu jer crnogorske jedinice ratuju u sastavu JNA,
koja je u nadlenosti Federacije. Kakva ocjena?
Crnogorski premijer Milo ukanovid je izjavio: da demo dobiti nametnuti rat, samo ovog puta demo ih
pobjediti i zavriti zajedniki ivot sa njima nadam se za sva vremena. Otkuda toliko mrnje u ovom
mladom ovjeku, koji nametnuti rat ratuje tuim ivotima pita se jedan broj rezervista ove brigade.
Kako je Momir Bulatovid objasnio napad na Konavlje, operaciju na Dubrovnik i prema Neretvi? Ovako:
Mjesecima su gomilane hrvatske trupe na naoj granici Ni jedan od naih zahtjeva da se povuku nije
urodio plodom
U borbama oko Dubrovnika poginuo je komandant VPS Boka Krsto urovid, u helikopteru, izgleda
pogoen snajperom iz crnogorske brigade (Pobjeda 2. X). urovid je preko Radio Titograda ovako
objanjavao cilj borbi prema Dubrovniku:
Na kopnu, ima da obezbjede razmetanje paravojnih formacija na prostoru Vitaljine, da obezbjede da
sa kopna ne moe biti ugroen Bokokotorski bazen i Prevlaka.
Na moru ima da blokiraju Dubrovnik i pomorske komunikacije
U Konavljama (kod Dilipa) Nikidani su zapalili kudu Tereze Kesovije koja je pjevala svojim dragim
Crnogorcima na posljednjem koncertu u Titogradu. Sela Mihanidi, Popovidi i Drvenik su zapaljeni od
jedinica iz Budve, Bara i Nikida.
U Monitoru Tereza Kesovija kasnije pored ostalog pie: Meni nije stalo do moje kude podno Dilipa,
koju su kompletno unitili. Uniten je cio moj kraj i moj trud Ja sam bezbroj koncerata dala besplatno, a
prije etiri i po mjeseca poklonila sam Titogradu honorar za tamonje kazalite, a oni sada pale i rue,
razaraju i unitavaju
A u Veernjem listu Kesovija izjavljuje: Ne znam da li da mrzim, plaem, to inim? Nedu kazati da su
to ivotinje, jer ne elim uvrijediti ta plemenita bida. Ma, to su sotone, gnjide! Gdje su dobri ljudi, a
meu njima mora biti takvih, zato dute i putaju da se to sve dogaa?
Radio Titograd svakodnevno izvjetava o mudahedinima, Kurdima, iptarima, Crncima koji u
ustakim uniformama kao pladenici ratuju protiv nas. Mi jo nijednog nismo vidjeli pie autor feljtona.
Pobjeda, 2. oktobra pored ostalog pie: U Konavlju jue i sinod poginulo je izmeu pet i sedam stotina
pripadnika arene vojske Franje Tumana. Kupari su sravljeni sa zemljom. Sruen je TV-repetitor na
Sru. Prevazieni su svi laovi ovog svjeta - tvrdi autor feljtona.

 Razorena je farma i kuda Borisa Vukobrata. Sa farme je odvezeno 476 krava u Spu i Nikid navodno
privremeno da preive rat, javlja Radio Titograd, a detalje je ispriao oficir JNA. Poluglasno grupa
rezervista psuje generala Strugara, Torbicu, Eremiju i Kadijevida.
ta je ministar odbrane Crne Gore pukovnik Boidar Babid, na zasjedanju crnogorskog politikog vrha,
rekao:
Stalnim provokacijama i sve otvorenijim ispoljavanjem teritorijalnih pretenzija ustake vlasti,
bezbjednost Crne Gore bila je ugroena. OS Jugoslavije Crna Gora daje punu podrku. JNA je i crnogorska
i jugoslovenska po svom bidu i namjeni Treba konano na silu odgovoriti jo vedom silom i primorati
ustake vrhovnike, poglavnike i stoernike da u svoju suverenost za kojom ude mogu otidi, ali malo
drugaijim nainom nego to su zamislili! Ministar je istom prilikom pripretio obveznicima koji se nisu
odazvali.
Bilo je i drugih miljenja protiv ratne opcije. Tako su poslanici liberalnog saveza i SDP izjavili: Dolazak
Crnogoraca na dubrovako i hercegovako ratite je najveda sramota za Crnu Goru
ta se pjevalo u nekim crnogorskim jedinicama?
To su bili najede hitovi Od Topole pa do Ravne Gore, svud su strae enerala Drae, uriidu mlad
majore, Ko to kae, ko to lae Srbija je mala, Slobodane samo reci, lededemo kao meci, Ne traimo
nita novo, samo carstvo Duanovo, Od Ulcinja pa do Trsta, krstide se sa tri prsta.
Kakav repertoar? Slian je bio i oko Knina, na Drini i u Beogradu.
Kako je Momir Bulatovid na oktobarskoj vanrednoj sjednici Skuptine Crne Gore branio JNA?
Tvrdnja da JNA rui pred sobom ukljuujudi bolnice, kole i crkve potpuno je netana. Ako u svojoj
odbrani armija srui objekat sa kojeg se puca, ne moe joj se tada prigovoriti niti sa vojnog, niti sa
humanitarnog stanovita.
Ko je sve posjetio ratite?
Dr Novak Kilibarda, Amfilohije Radovid SPC, Momir Bulatovid predsjednik Crne Gore, Milo ukanovid
predsjednik Vlade Crne Gore, etniki vojvoda Vojislav eelj, eljko Ranatovid Arkan i generali
Jevrem Cokid (koji je ranjen), Pavle Strugar, Milan Torbica (ije jedinice su potpuno razruile selo Ravno) i
Eremija (koji je primio, poslije unitenja, klju od epikuda).
ta je izjavio ministar inostranih poslova Srbije?
Na pitanje njemakog pigla ta Srbi trae u Zadru, ibeniku i Dubrovniku, Jovanovid je odgovorio: Ne
trae nita, tamonje borbe su stvar Armije!

Ova izjava efa diplomacije Srbije sa crnogorske strane je prokomentarisana: Kad li de Crnogorci shvatiti
da je ovo rat za nita i ta uopte trae na ovom ratitu? Da li je to ved poelo pranje ruku u bratskoj
Srbiji od jedne unapred izgubljene bitke u koju je gurnuta Crna Gora?
U otvorenom pismu Branku Kostidu, Momiru Bulatovidu i Milu ukanovidu prof. dr Milutin Anelid pie
iz Zagreba (23. X 1991), pored ostalog:
Vojna vrhuka nala je neprijatelja u hrvatskom narodu, sutra de ga nadi u vaem i mom narodu.
Gospodo, vi ste suodgovorni za sve to, htjeli to priznati ili ne. I vi jaete konje Apokalipse. Ne ratujete vi,
pred zidinama Dubrovnika, za va i moj narod Vaa smotra osvajaka pred vratima Dubrovnika iskazala
je najapsurdniji sudar barbarstva sa civilizacijom u ovom prljavom ratu
Od kako ste kao heroji antibirokratske revolucije dovedeni na vlast, crnogorskom narodu nudite samo
oruje, mrnju i rat Zato ne shvadate da ste vi samo alibi u ovom prljavom ratu, da ste lutke na koncu
ije krajeve netko drugi vue?
Iz taba Titogradskog korpusa izala je tvrdnja da ukupan broj rezervista iz Crne Gore upuden van
granica Hercegovine ne prelazi 12.000 i da preko 3.000 vojnika iz Srbije uestvuje na hercegovakom
ratitu. Na ovo je Momir Bulatovid rekao Da je kojim sluajem u Srbiji isti procenat mobilizacije kao u
Crnoj Gori, Srbija bi imala 500.000 mobilisanih rezervista.
Iz feljtona se vidi da je Nikidka brigada od poetka u Istonoj Hercegovini i da je ruila selo Ravno.
Jedna brigada jaine 1.051 rezervista iz Crne Gore u Baniji kod Dvora na Uni. Zbog toga to JNA nije
imala na raspolaganju drugih jedinica.
Liberalni savez Crne Gore (Monitor, 8. XI 1991) u otvorenom pismu Veljku Kadijevidu pie: Otkuda
vam, gospodine generale, pravo da manipuliete tradicionalnim patriotskim osjedanjem crnogorskog
ovjeka, vodite cjelokupnu crnogorsku mladost u dananji ratni i moralni pakao u Hrvatskoj? Zar ne
vidite da su Vas svi ostali napustili, prezrevi besmisao ratnih operacija i ciljeva? Ne zaboravite da je broj
rezervista koje ste pokupili iz Crne Gore ravan broju angaovanih vojnih obveznika iz dvije stanovnitvom
znatno brojnije republike. Crnogorski rezervisti ratuju i oko Dubrovnika i u Kninu, i u Dvoru na Uni i
Vukovaru. Otkud ih sada angaujete i u Divuljama kod Splita? Do sada su crnogorske majke u ovom
prljavom ratu doekale vie od 160 sanduka sa svojim mrtvim sinovima. Nedemo govoriti o onima ija
imena, iz taktikih i propagandnih razloga, vai tabovi ne objavljuju.
Crnogorska demokratska javnost dobro zna da je, navodna, direktna opasnost za Crnu Goru izmiljena
kako bi se ona uvukla u rat i svjetsku sramotu u dubrovakoj agresiji.
Glavnu odgovornost za teku sudbinu koju su doiveli
biva Jugoslavija i njeni narodi, meu kojima i jednu od
najteih sudbina i srpski narod, snose one politike snage

koje su tada vladale Srbijom.

(Milo Minid)
VUKOVAR I DUBROVNIK POBJEDE KOJE PREDSTAVLJAJU PORAZ
Za Srbe je Vukovar bio osloboenje, a za Hrvate okupacija. Od grada nije ostalo nita osim imena
koje asocira na osnivaki kongres KPJ 1919. i na Batu, proizvoaa najjeftinije obude.
Za Crnogorce su Konavlje i blokada Dubrovnika najveda sramota nacionalna i civilizacijska. Na Stradunu
je pobrojano 49 artiljerijskih rupa. Dubrovnik u svojoj prolosti gotovo da nije bombardovan.
Vukovarska operacija je faktiki zapoela borbama u Borovom selu (11. maja 1991) angaovanjem
paravojnih odreda Duan Silni, Valjevo i Avalskog etnikog korpusa. Nastavljena je septembra
upotrebom operativne grupe Jug od ida i grupe Sever od Erduta. Snagama komanduje komandant
1. AO general ivota Panid.
Neposredne borbe za Vukovar su poele 6. oktobra 1991, a 18 novembra je Vukovar zauzet poto je
temeljito razruen.
Grupaciju na lijevom krilu prema Dubrovniku i Neretvi ine titogradski, uiki i biledki korpus sa TO i
paravojnim snagama iz Crne Gore i Istone Hercegovine. Snagama komanduju generali Jevrem Cokid i
Pavle Strugar.
Vukovar je najupeatljivija slika ruilakog dejstva, besciljnosti ovog rata i pobjede koja je poraz. Vukovar
su, poslije tromjesene opsade i ruenja oslobodile gardijske jedinice beogradske oblasti sa paravojnim
odredima i samo je varka da je to, po Kadijevidu, najveda pobjeda nad ustaama i poraz glavnine
hrvatske vojske. Taj nepostojedi grad proglaen je bududom prestonicom tog djela Podunavlja, s
jedne strane, a sa druge strane hrvatskim Staljingradom. Potpredsjednik skuptine Srbije Bora
Petrovid, prvi je njegovim oslobodiocima, stojedi kraj jednog tenka gardijske brigade, estitao pobjedu
i novembra 1991. rekao da se Srbija sa ovog mesta vie nikad nede pomadi. Tih dana 1991. godine,
ispod oraha na Bulevaru oktobarske revolucije, posmatram odlazak tenkova na Vukovar. Kasnije se isti
ali razreeni tenkovi vradaju, istim putem koji je promjenio ime u Bulevar mira, okideni tablama
osvojenih vukovarskih ulica. Slino su se kitili tenkovi i topovi (ranije vlasnitvo JNA) Franje Tumana i
Radovana Karadida, kada su oslobaali gradove i opdine u Hrvatskoj i Bosni.
Poslije viemjesenih borbi oko Neretve, deblokadom Dubrovnika, povratka Konavlja sa Dilipima i
izlaskom na crnogorsko-hrvatsku granicu, zavrena je tzv. operacija Janka Bobetka Tigar. Vraden je taj
dio Hrvatske, kojeg su poetkom rata posjedivali naelnik taba Vrhovne komande, predsjednik Crne
Gore, mnogi generali i vojvoda eelj. Tom operacijom hrvatska strana je preuzela strategijsku inicijativu,
to je bilo gotovo presudno za daljnje operacije hrvatske vojske, bez obzira to je posljednja faza ove
ofanzive zavrena pregovorima na fregati Avenger izmeu generala Pavla Strugara i Janka Bobetka,
poslije ega su se Crnogorci povukli kroz porueno Konavlje, uz zatitu i kontrolu UNPROFOR-a.

I za vojnu strategiju i operatiku, kao i za sve druge strategije i djelatnosti, vai osnovno pravilo: da bi se
ostvario uspjeh, moraju se postavljati samo ostvarljivi ciljevi i zadaci. Ako se planira nemogude, ako se
pogreno procjene sopstvene snage a zadaci postave iznad realnih modi sebi se unapred izrie
presuda, a izvijestan je samo neuspjeh. A ako se tako ponaaju vojni stratezi neminovno se gubi rat.
Istorija je to potvrdila bezbroj puta, ali to nae jastrebove niemu nije nauilo. Shodno tome, slomljene
su obe osnovne i najjae krilne grupacije, desno - slavonsko-vukovarska i lijevo - dubrovakohercegovaka
Nijednu od borbi nije dobio (S. Miloevid) ali je zato svaki
put izazivao nove i nove, koje su ved kao takve izgubljene.
Tome je dosta doprinelo i njegovo nikakvo poznavanje srpske
istorije, koju je uio i od Dobrice Dosida.
(Dr Slobodan Inid)
Srbija je izolovana, da izolovanija ne moe biti.
(Istoriar Ivan urid)
Toliko izolovani su danas samo jo Irak i Libija.
(Mirko Tepavac)
PUT U BESPUDE
Pravo na generalnu ocjenu i zakljuak o tome zato je Srbija ula u rat i ta je njime postigla, treba dati
takvim linostima koje su bile aktivni uesnici prethodnih zbivanja i koji poznaju glavne aktere, njihove
motive, kvalitete i mentalitete. Ivan Stambolid je takva, autentina i kvalifikovana linost. U svojoj knjizi
Put u bespude, on istie:
Majstori politikih intriga oko Miloevida su prije svega Ljubiid, krebid, Trifunovid, Vidid i Bakoevid.
Oni koji su u Srbiji rat izazivali i vodili nede vam jasno priznati poraz: to vie, demagoki ga prikazuju
kao pobedu.
Kada je cela stvar s ideolokom odbranom Jugoslavije bila potpuno ogoljena, najvedi je deo armije,
evoluirajudi od komunizma i unitarizma, zavrio u pravoslavlju i velikosrpskom nacionalizmu.
Od poraza peru ruke i oni delovi inteligencije koji su bili elitniji dio ratnog taba.
Duboko verujem u dolazak druge Srbije.
Rat za teritorije, a Srbija je vradena u svoje teritorijalne granice.

Nikad, i ni u jednom ratu u istoriji, nisu sve strane bile, a ni mogle biti podjednako krive. U ovom ratu
mnogo je krivih i tek de povijest ustanoviti koliki je iji udio u krivnji, a poetnu krivnju Ivan Stambolid
pripisao je imperijalistikoj politici srpskog reima i njegovoj ideji velike Srbije. Memorandum SANU
nazvao je ovinistikim proglasom i ratnim manifestom srpske intelektualne elite. Stambolid tvrdi da
SANU nije pronaao S. Miloevida, nego je on pronaao njih. Probleme Kosova su eksploatirali samo
zato da bi kosovizirali srpsko pitanje preko Drine. Jugoslavenski vrh je imao dovoljno snage da se
isprei Miloevidu, ali ga nije zaustavljao ni politiki ni vojni vrh.
Po Stambolidu, general Nikola Ljubiid je doveden iz armije u Srbiju, ali nasuprot oekivanjima bavio
se zatrovavanjem unutranjih odnosa, posebno na relaciji republike pokrajine. On je podrkom
Miloevidu i antibirokratskoj revoluciji uinio sve da Srbija ue u rat protiv ostalih naroda bive
Jugoslavije, i da JNA zavri kao udarna pesnica velikosrpskog nacionalizma.
Srbija i Crna Gora sa S. Miloevidem i M. Bulatovidem na elu ule su u rat isturajudi druge dio lokalnih
Srba u Hrvatskoj i Bosni, sa SDS, JNA, dobrovoljce iz Srbije i Crne Gore. A 1993. godine, kada su se uvjerili
da strategijski gube, poinju da se izvlae iz rata, opet preko drugih, ovog puta prvenstveno preko
stranaca. I to u asu kada se raunica da de Srbija pobjediti i postati velikom silom na Balkanu pokazala
pogrenom.
Srbi u Hrvatskoj su preputeni sami sebi i na bestijalan nain ostavljeni od Srbije i Crne Gore, SRJ, od
Pala, kninskog rukovodstva, inostranog faktora, a o Tumanu da se i ne govori. Srbi su, inae, u vojnom,
politikom, moralnom i svakom drugom pogledu strana koja je najvie poraena. Zato je izgubljen rat?
Zato je voen suludi rat? Izgubljeni su i rat i ratovi, jer nije trebalo ni da budu voeni.
Za S. Miloevida danas neki besmisleno govore da je komunista, da slijedi Tita itd. Meutim, on to nije,
te protivrenosti nisu im smetale kada ih je na Gazimestanu sakupio, kada je najavio rat, ved je banda
crvena ula u propagandnu modu od trenutka kada je postalo jasno da je rat beznadeno izgubljen. I
kao to Miloevieva operacionalizacija memorandumskih opredeljenja nema nikakve veze sa Titom i
temeljima na kojima se zasnivala SFRJ, ni partizanski period i njegovi istinski pripadnici nemaju ama ba
nita zajednikog sa onim to se dogaalo posljednjih desetak, a naroito posljednjih osam godina. Zato
bi oni, kojim je uzvik bando crvena postao svakodnevna parola, koja se koristi za najraznovrsnije
povode, trebalo da razlue kome se zapravo obradaju. Da li time izraavaju razoarenje u jednog i vie
lanih komunista koji su izdali tekovine antifaistike narodnooslobodilake borbe, ako su ih ikada
sutinski i prihvatili, ili pak tim povikom izraavaju i dalje podrku jednoj propaloj, ekstremno
nacionalistikoj politici koja vodi jedino u faizam. Mada, i u jednom i u drugom sluaju, vie govore o
sebi nego o drugima, time nipodatavaju ogromne rtve narodnooslobodilakog rata, vreaju sjene
mrtvih rodoljuba, pozivaju na lin preivjelih uesnika slavne epopeje i sljedbenika uvjek aktuelne ideje o
ravnopravnosti naroda, bratstvu, graanskoj jednakosti i socijalnoj pravdi; moralno degradiraju sebe, a
ne ono to se pred istorijom kao trajna vrjednost ne moe degradirati, niti poricati kao faktika injenica.
Oni ne shvataju da na taj nain vreaju i slavne srpske ratnike sa Deligrada i egra, sa Cera, Kolubare i
Kajmakalana, da preziru i one mislioce sa ovih prostora koji su izrasli u evropske i svjetske veliine
Svetozara Markovida, Dimitrija Tucovida, Nikolu Teslu i druge.

A kada dananja pozicija, koja se ulagivala etnicima i svrstavala ih kao dobrovoljce i na druge naine
pod svoje zastave, i najvedi dio opozicije, koja se sa etnicima poistovjetila, zaklinjudi se u Drau
Mihailovida i monarhiju, ostvare (odvojeno ili zajedno) rezultate bar pribline onima koji su postignuti od
1941. do 1990. godine na prostorima nekadanje Jugoslavije, zasluide da im se oda duno potovanje.
No, prema dosadanjem stanju stvari, vrlo je vjerovatno da jo dugo, dugo nede biti razloga za to. Jer,
mnogo je lake pozivati u rat, manipulisati srpsko - crnogorsko - jugoslovenskom javnodu, redi svi Srbi
u jednoj dravi i na kraju ih iznevjeriti, sijati mrnju, negirati dostignuda prethodnika, ruiti spomenike i
skidati zvjezde, nego ivot u materijalnom i duhovnom pogledu uiniti boljim, bogatijim dostojnim
ovjeka i primjerenim svjetu na razvou dva milenijuma.
Okosnica aktivnosti srpskog rukovodstva koja se, neprikriveno,
preko Jovida i Predsednitva SFRJ, nametala kao aktivnost
jugoslovenskog rukovodstva, prema njegovom svedoenju bila je:
svesno i namensko nipodatavanje drugih republika i njihovih
predstavnika i na republikim i na saveznom nivou i koridenje
ultimatuma kao metoda za uspostavljanje ravnopravnosti odnosa
u federaciji, obaranje reformskog programa SIV-a A. Markovida kao
najvede prepreke sprovoenju unapred zacrtane politike, stvaranje
teritorijalno to vede srpske drave uz izbacivanje Slovenije a
onda i Hrvata iz Jugoslavije, upotreba imena Jugoslavija za sticanje
politike, vojne i moralne prednosti i na kraju, upotreba vojske za
ostvarivanje napred pobrojanog.
(Istoriar dr Olivera Milosavljevid)
(Naa borba 20. 3. 1996. pod naslovom Sloba, Veljko i ja.)

Za katarzu jugoslavenskih naroda mnogi trudbenici nauke

i umjetnosti, mnogi crkveni dostojanstvenici zbog nerazumne
poniznosti pred nacionalnim pravom maapred apokalipsom
besmislenog rata-ratova, daleko su najodgovorniji, krivi moda
i vie od sadanjih i bududih pitomaca Suda u Hagu.
(Pukovnik dr Duan Plena)

V - INTELIGENCIJA, KONFESIJE I PARAMILITANTNE SNAGE BOJOVNICI BESMISLENOG RATOVANJA

Militantno nacionalistike snage vuku korijene iz raznih
politikih pokreta i stranaka koje su, kao saradnici
naci-faistikog okupatora, poraene u ratu 1941 1945. godine.
(Pukovnik Ahmed onlagid)

Ne treba se varati, ovaj rat je zakuvala inteligencija ili mali,

sitni egzekutori, aparatici poput Slobe Miloevida. Posle su to
divno realizovale ove vojne gluperde, ali je sve to zakuvano u
glavama intelektualaca.
(Arhitekta Bogdan Bogdanovid)

ZAKUVANO U GLAVAMA KVAZI-INTELEKTUALACA

Na povrini svakog rata, pa i besmislenih jugoslovenskih ratovanja poev od 1990. godine (ako ne i
ranije, ako se uzmu u obzir njihove najave i pripreme), nalaze se politiki i vojni vrhovi.
Meutim, oni nisu i jedini kljuni faktori. Uvaavajudi pouke narodnog iskustva da je povika na vukove,
a i lisice meso jedu, valja skrenuti panju na to da vrhunskim politiarima i vojskovoama treba
prikljuiti i druge, iji je doprinos izbijanju rata takoer izuzetan, da se ne bi umanjile njihove pogubne
zasluge, a ni odgovornost pripisala iskljuivo onim prvim. Zato, bar sumarno, treba razmotriti i odnos
djela inteligencije i vjerskih konfesija prema ratu, kao i ulogu paramilitantnih formacija u njemu
George Orwel, engleski knjievnik, sudionik panskog graanskog rata i ljeviar, pisao je: Kada se u
funkciji irenja mrnje i lai nau nauka i umjetnost, defetizam duha postaje stvarnost, pa u vrtlogu
konflagracije, ovjek je krvoedna hijena, a narod bijesan opor zvijeri. Na jugoslovenskim prostorima
autoritet nauke, aktivnost intelektualne elite u funkciji javnih medija, stavljeni su, prije svega, u
periodu od 1988. do 1995. u slubu ratne indoktrinacije javnog mnjenja. Neke naune i strune
institucije su nastojale da ideoloke smjernice oeva otadbine predstave kao utemeljenje u
sopstvenom nacionalnom bidu, ija bududnost trai radikalno revidiranje pogleda na meunacionalne
odnose koje je formirao NOP (Srpska akademija nauka i umetnosti - SANU - Memorandum, 12. februara
1991).
Najuglednije nacionalne naune institucije vrlo su brzo odustale od objektivnog posmatranja
jugoslovenskog drutva i dravne zajednice, pa su sopstveni etnos uzdigle na pijedestal boanskog
muenika, neprekidno izloenog torturi nevjernog brata-zlotvora (Dr Mladen Duanid, Akribija ili
fantastika, 1992). Bez obzira da li je rije o onima u Beogradu, Zagrebu ili Sarajevu, brojnim
(avolskim) naunim djelima i publicistikim izmiljanjima i brbljanjima, najprije su znanstveno
rasturili promaaje neprijateljskog jugoslovenskog konstruktivizma, iz kojeg su, kao takvog,
neminovno proizili neravnopravan poloaj, podreenost, zapostavljenost i diskriminacija
sopstvene nacije (republike). Kao nosioce nacionalnog kolonijalizma, gospodarske pljake,
privredne otimaine, asimilacije, terora, ponienja, ovinizma i obespravljenosti, uvijek su
identifikovani oni drugi narodi i njihove politike i vladajude strukture.
U Srbiji, najuglednije naune i strune institucije, udruenja umjetnika, mnoge kulturne ustanove i

prosvjetne asocijacije prihvatile su antibirokratsku revoluciju i dogaanje naroda, uz prepoznavanje i

otkrivanje glavnih nosilaca antisrpske koalicije (Slovenija, Hrvatska, Albanci, nacionalne manjine,
Njemaka, Austrija, EZ, Vatikan, Kominterna, autonomai, titovci, komunisti i, na kraju - cijeli
svijet). Prema miljenju nekih akademika, meunacionalne tolerancije, vjerski ekumenizam, a pogotovo
partizansko, ved u Drugom svjetskom ratu ostvareno, bratstvo i jedinstvo, kojega su promovisali
srbofobi, nanijeli su vie zla srpskom narodu, nego petovjekovno robovanje pod Turcima.
Pa, ipak, uoi i u prvoj fazi besmislenog rata-ratova, najdalje je otila SANU, koja je Srbe proglasila za
najugroeniji i mrnjom okrueni narod, a Jugoslaviju (prvu i drugu) je ocjenila kao dravu srpske
protivurenosti, pri emu neravnopravnost (kao najblie odreenje) nije proisticala samo iz odnosa
politike i ekonomske dominacije pojedinih republika, ved i iz rasprostranjenog psiholokog fenomena antisrpstva, kao trajnog svojstva pripisivanog pojedinim narodima, nacionalnim manjinama, pojedincima
i itavim ideologijama (Dr Olivera Milosavljevid, Upotreba autoriteta nauke, Republika, 1 - 31.
avgusta 1995).
Poslije izjave predsjednika Slobodana Miloevida da za nas konfederacija nije drava (Politika, 16.
januara 1991), naune institucije i intelektualna elita tvrdili su da savez suverenih drava predstavlja
klopku za Srbiju (Politika, 24. avgusta 1991), pa se po svaku cenu mora spreiti konzerviranje
Jugoslavije kao savezne drave (Politika, 30. avgusta 1991). Odbacujudi bilo kakvu mogudnost obnove
Jugoslavije, iji poredak se ne bi temeljio na unitaristiko-centralistikoj osnovi (jedan ovek - jedan
glas), pojedini lanovi SANU, zastupajudi tezu svi Srbi u jednoj dravi, zalagali su se za novu
jugoslovensku dravu u koju de svakako udi Srbija, Crna Gora, Srpska republika Bosna i Hercegovina i
Republika Krajina (Politika, 29. decembra 1991). Razumije se, put do ostvarenja takvog cilja vodio je
preko ruevina zajednike drave i inauguracije prava na nezavisnost svih konstitutivnih naroda,
izraenom u apsolutnoj dravnosti.
Neminovnost rasturanja zajednitva zahtjevala je izbor puta i metoda razrjeenja mnogih problema
(teritorijalnih, vojnih itd.). Osnaene ideje o Velikoj Srbiji sa zapadnim granicama na liniji KarlobagVirovitica i revitalizacija obnove Stare (june) Srbije, koje su zastupale i nauno branile brojne
meritorne institucije, udruenja umjetnika i duhovna elita, s jedne strane, pokrenule su srpsku
ofanzivnu nacionalnu iskljuivost, a s druge, razvile i osnaile odbrambene mehanizme ugroenih
etnosa. Tako su meunacionalne mrnje omogudile mobilizaciju silnog nagona samoodranja,
pretoenu u elju za ratnom pobjedom, koja se ostvaruje svim, pa i nebiranim sredstvima.
Zaokret ka ratnoj opciji, pojedini predstavnici intelektualne elite branili su hipotezom o Srbima kao
najstarijem, najljudskijem i najhumanijem nebeskom narodu, pa prema tome, srpsko pitanje i nije
nita drugo do demokratsko pitanje, nerjeivo bez boanske pomodi. Upravo zbog toga danas
(1991), kao i nekad, izabrati zemaljsko carstvo znai izgubiti sebe dotadanjeg, tj. ubiti samog sebe
(Politika, 28. juna 1989). Zato za srpski narod rat je mir - sloboda ropstvo (Orwel), jer bez borbe
nema opstanka, a u stvari, bez smrti nema vaskrsenja, pa neutralnost danas kada se protiv srpskog
naroda vodi rat, smatram boijim i moralnim kukavilukom - upozorava Dobrica Dosid (Politika, 26.
jula 1991).

Pretendujudi na pravo teritorijalne ekspanzije silom oruja, mnoge kulturne i naune ustanove
nastojale su osporiti valjanost komunistikih (avnojevskih - I. R.) republikih granica (Politika, 16.
oktobra 1991; Avanti, 3. februara 1992), tvrdedi da istorijsko, nasledno, geopolitiko, etniko i
prirodno pravo daje JNA legalitet ostanka, prije svega, u Bosni, a zatim i u srpskim krajevima i
oblastima (Politika, 2. marta, 24. avgusta 1991. i, 8. aprila 1992). Zato de u toku ratnih dejstava
ratoborni akademici i umjetnici bezrezervno podravati borbena dejstva JNA u Hrvatskoj i BiH: JNA
treba da se koncentrie na granici izmeu onih krajeva gde je vedina srpskog naroda i drugih delova
Hrvatske. Zna se koji su to krajevi - Krajina, Slavonija, Baranja i zapadni Srem - upozorava akademik M.
Markovid (Politika. 29. septembra 1991).
Agoniju i rasturanje na prostorima tzv. avnojevske Jugoslavije su podsticale, podupirale i aktivno
pomagale hrvatske naune institucije i apostoli duhovne avangarde. Na temelju paroksizma hrvatskih
rasistikih teoretiara (dr Ante Starevid, dr Domeniko Mandid, dr Krunoslav Draganovid, dr Mladen
Lorkovid, dr Franjo Tuman, dr Dalibor Brozovid), ugraenog u kult drave (po ugledu na nacistiki
volkscher Staat) i njen pravni poredak, Srbi su ponovo proglaeni za najvedeg neprijatelja hrvatskog
naroda (Duan Plena, Reinkarnacija ustakog i etnikog pokreta, Stvaranje i razbijanje Jugoslavije,
Beograd, 1996), da bi u periodu 1990-1995. ponovo brojno zaivjele znanstvene studije o ustakoj
zloinakoj tvorevini NDH kao izrazu povijesnih tenji hrvatskog puanstva za svojom samostalnom
dravom (Nedjeljni vjesnik, Zagreb, 25. februara 1990). U isto vrijeme, neviena zvjerstva Pavelidevih
mastodonata minimizirana su do niskih razmjera (dr Franjo Tuman, Bespude povijesne zbiljnosti,
Zagreb, 1992).
Razumije se, povijesna znanost i domoljubivo pjesnitvo, pored osude balkanskih cigana,
bezgraninim zalaganjem uma, duha i Boje milosti nastoji dokazati (i legalizovati) neprikosnoveno
pravo lijepe nae na teritorijalnu cjelovitost (Veernji list, aprila 1992), koja je podrazumjevala
bezrezervnu reviziju avnojevskih granica: Gospodo, i u zemlji i u inostranstvu, hrvatski narod se ne
moe svesti na ovakve postojede granice, jer te su se granice uspostavile u doba turske najezde, a ostale
su do danas - izjavio je dr Franjo Tuman u proljede 1990 (Spiegel, 28. juna 1990). I besmrtnici
Hrvatske akademije znanosti su se takoer potrudili tumaenjem da je revizija granica domovine, prije
svega, usmjerena prema istoku, jer: Bosna ini geopolitiku cijelinu sa Hrvatskom... i to su prirodne i
istorijske granice Hrvatske... koje su se izmjenile silom turske i srpske penetracije (Borba. 12. aprila
1990).
Razaranje nacionalnih i vjerskih (srpskih, jevrejskih, romskih) individualiteta na osnovama
velikonjemakog i frankovako-ustakog rasizma, NDH je sprovodila ne samo putem teritorijalnog
idenja od svih pripadnika osuenih naroda, ved i primenom genocida u svim oblastima kulture i nauke,
cinino nazvanim drugom revolucijom. Idejno identian, a dravniki prilagoen novim, radikalno
drugaijim, objektivnim i subjektivnim uslovima, Tuman reinkarnaciju ustake druge revolucije
proglaava suvremenim kulturnim preporodom. Re je o inauguraciji strogo kontrolisanog javnog
mnjenja suludom snagom duhovnog terora koji mas-medije pretvara u jazbinu licemerstva, a umetnike i
naunike u marionete (Duan Plena, n.d. str. 168-169).

Vladajuda struktura u Hrvatskoj, uz svestrano angaovanje domoljubivih znanstvenika i umjetnika,

temeljno je oistila biblioteke, pozorita, muzeje, galerije, izdavake kude i kulturne institucije od
prostakih natruha i podrivakih supstituta naih misli i naih pogleda na bududnost hrvatskog doma
(Feral Tribjun, 8. decembra 1995). Strunjaci, poput Zvonka Makovida, zapaenog hrvatskog likovnog
kritiara, natruhama su proglasili tempere, ulja, akvarele, grafike, plastiku i skulpture srpskih slikara i
vajara. Istovjetnu sudbinu doivjela su i najbolja djela jugoslovenskih bizantinaca, nostalgiara i
ortodoksa, dok je dirilica protjerana preko Save i Dunava (Politika, 25. decembra 1995).
Opsjednuti ratom i njegovim necjelovitim, ogranienim i sporodolazedim mirom, uslovljenim pobjedom
ili porazom, bili su i ostali nuni objekti istraivanja i duhovnog oslikavanja, ali kada ta problematika
postane faktorom javne socijalne i nacionalne misli i propulzionom snagom ponaanja vladajudih sila,
nauka i umjetnost, kultura i prosvjeta, postaju daleko odgovornije za formiranje i ponaanje javnog
mnjenja od bilo kojeg dejstvujudeg faktora ili upravljake strukture.
Jer, spregom nauke, umjetnosti, publicistike i javnih medija, oblikovano je javno mnjenje u duhu
ideologije (programa) vladajudih struktura, pa je manipulacija populacijom u pravcu rasturanja
Jugoslavije, poprimila nesludene razmjere. Razumije se, meunacionalna mrnja stvarana je i irena svim
sredstvima: preko tampe, radija, televizije, filma, pozorinih dramoleta, mitinzima, saopdenjima i
deklaracijama, demonstracijama i manifestacijama, raspravama na naunim skupovima, apoteozama
sopstvenog etnosa, prokletstvima i anatemama narodnih izdajnika (mirotvoraca) - sveopdim duhovnim
terorom, od kojega nije bilo zatite. Ved 1990-1991. postalo je sasvim izvjesno da se jugoslovenski
problem nede rijeiti dogovorima i sporazumima, ved krvlju, ognjem i maem nesludenih razmjera tvrde poznate apologete HDZ Georg Reissmller i Carl Stthn (Der Stern, 1992).
Pripremajudi se za besmisleni rat-ratove oblikovanjem javnog mnjenja, vladajude strukture su esto
ukidale one medije koji su ukazivali na neizbjenost nastupajude ratne apokalipse. Demokratska svjetska
javnost, a prije svega, Meunarodni fond medija, polazedi od pretpostavke da su nezavisni i slobodni
mediji temelj demokratije, a ujedno nezamjenjivo upozorenje javnosti da se umjesto ratnog
samounitavanja, kakvu politiku vode zvanini Beograd i Zagreb, mora uspostaviti demokratski sistem i
sloboda svih graana (Marvin L. Stone. Sddeutsche Zeitung,1992), uspjela je u vie navrata da
ponovo oivi zakonskim nasiljem ukinuta sredstva informisanja: u Srbiji - Borba, Radio B92 i Studio
B; u Crnoj Gori Monitor; u Hrvatskoj - Radio 101, Indeks i Feral Tribjun (Slobodna Dalmacija,
8. februara 1993).
Zloupotrebom nauke i usluga intelektualne elite, odbacivanjem svakog smisla za mjeru, izmiljanjima,
detaljno razraenim mehanizmima propagande, komentarima, feljtonima, pismima italaca, prigodnim
napisima i specijalnim tretmanom pojedinih problema, javni mediji, vodili su javno mnjenje
jednosmjerno i jednozvuno, sa nemjerljivim agresivnim pristupom u pravcu ruenja Jugoslavije,
iskljuivo nasiljem, odnosno ratom, utemeljenim na primjeni masovnog genocida. U tom pravcu,
specifian rat protiv svih onih koji su na bilo koji nain osporavali ili osuivali strategiju stvaranja Velike
Srbije ili Velike Hrvatske, vodili su beogradska Politika i zagrebaki Vjesnik. Tako je Politika

unaprijed imala razraene novinarske obrasce: Za Kosovo jedino je istorijski princip bio demokratski, za
Srbe u Hrvatskoj etniki, za Srbe u BiH katastarski, za Dubrovnik argumenti su traeni u kratkoj
pripadnosti Hrvatskoj, za Vojvodinu opet etniki, za Zadar, Karlovac, Vukovar... argumenti nisu ni
traeni (Dr Olivera Milosavljevid, n.d.)
Nije po srijedi vjerski rat u uobiajenom smislu rjei ali u
njemu ima elemenata za koje de vjera biti kriva: na prostoru
smo koje je presjecala krdanska izma.
(Knjievnik Predrag Matvejevid)
Kada je cela stvar s ideolokom odbranom Jugoslavije bila
potpuno ogoljena, najvedi deo Armije, evoluirajudi od komunizma
i unitarizma, zavrio je u pravoslavlju i velikosrpskom nacionalizmu.
(Ivan Stambolid)
VJERSKA BUENJA ILI VJERSKI RATOVI
Politiki misledi ljudi na Zapadu bili su jedinstveni u ocjeni da su krupne promjene u Jugoslaviji vjerske
zajednice doivjele kao blagodat religioznog buenja, ali i kao poetak procesa prenaglaene nacionalnovjerske identifikacije Srbin - pravoslavac, Hrvat - katolik i Bosanac - musliman (Independent, London,
oktobra 1989). Zato ved na poetku tih promjena, vodede konfesije nastoje da se na jugoslovenskoj sceni
nametnu i kao politiki tumai i zatitnici nacionalnih interesa. U pomod su prizvani stari istorijski mitovi
da bi se potvrdila opravdanost pohoda sopstvenog boanskog naroda protiv onih drugih Bogu
neugodnih vjernika.
Meuvjerska netolerancija najprije ukida u civilizovanom svjetu nuni ekumenizam, da bi se veoma brzo
pretvorila u surove sukobe vodedih konfesija. To je potvrdio i beogradski katoliki nadbiskup dr France
Perko: U jugoslovenskom ivotu, naroito izmeu katolika i pravoslavaca, za sada nema ekumenizma
(Die Presse, 23. oktobra 1989). I onovremeni prodekan beogradskog Bogoslovskog fakulteta dr Irinej
Bulovid bio je izriit: Izmeu rimokatolike i Srpske pravoslavne crkve nastupila je izvesna kriza
(Borba, 20. novembra 1989).
Solidarnost Islamske vjerske zajednice sa politikim strankama koje su traile prikljuenje Sandaka BiH,
a pogotovo islamizacija Izetbegovideve SDA, definitivno su ukinuli bilo kakve tolerantne odnose izmeu
dvije znaajne konfesije. A kada je Islamska vjerska zajednica zatraila od vjernika da slijede Poslanikova
miljenika - Aliju Izetbegovida, bilo je sasvim jasno da se vjerska netrpeljivost usmjerava ka vjerskom
ratu. Adil Zulfikarpaid (tadanji potpredsjednik SDA), blagovremeno je, ali uzaludno, uputio javno
upozorenje: U SDA je dominirajuda uloga vjerske frakcije... kao produene ruke idejnog militantnog
islamskog gledanja (Slobodna Dalmacija, 28. novembra 1990). Sukobi su neprekidno narastali, da bi u
jeku rata, kada su na ruevinama svih 10 banjalukih damija osveteni temelji Saborne crkve
(Republika, 1-15. aprila 1995), eskalirali do bezumlja.

Istina, bilo je, manje ili vie, bilateralnih pokuaja da se vjerska mrnja utia. Tako je, nekoliko mjeseci
pred poetak rata u BiH, delegacija Islamske vjerske zajednice, sa Hadi Hamdijom Jusufspahidem,
muftijom beogradskim na elu, posjetila patrijarha Pavla i tom prilikom je upuden apel za mir, protiv
zloupotrebe vjere u nacionalno-politike svrhe (Pravoslavlje, od 1-15. avgusta 1991). Meutim,
meukonfesijska mrnja se jo vie razbuktala poslije objavljivanja Memoranduma o suverenitetu i
nezavisnosti BiH. Sveti arhijerejski sabor SPC je na vanrednom zasjedanju, januara 1992, donio poruku
da niije pogodbe sa nosiocima vlasti u Srbiji, koja nema mandat da istupa u ime itavog srpstva, ili sa
organima jugoslovenske federacije, ili sa komandujudom strukturom jugoslovenske vojske, ne obavezuju
srpski narod (Pravoslavlje, br. 598, januara 1992).
Rimokatolika vjerska zajednica u Hrvatskoj veoma se brzo svrstala na stranu HDZ i njene secesionistike
politike. Tako je Biskupska konferencija, odrana od 9. do 11. oktobra 1990, podrala vrhovnika Franju
Tumana i posebno njegove napore da se hrvatski problem to pre internacionalizuje. Uz pomod
crkve, HDZ je, u sutini, postala nacionalkridanska stranka, veoma pokorna Svetoj stolici, tako da danas
nema dravne zajednice u kridanskom svijetu, gdje se snage vjere projektuju tako agresivno na dravnu
upravu kao u Hrvatskoj (Le Monde Diplomatique. novembra 1991).
Neosporno, zasluge za stvaranje iste katolike hrvatske domovine pripadaju i Vatikanu.
Na saboru, odranom u Zagrebu januara 1992. uz prisustvo 400 pastoralnih djelatnika, raspravljalo se
o primjeni naela katolikog drutvenog nauka, temeljenog na Papinskoj enciliki Centessimus annus o
preporodu i obnovi u Hrvatskoj, pa je sa zadovoljstvom konstatovano da je domovina naih otaca,
naih suza i radosti, postala Katolika sveta zajednica, odavno vjerna tradiciji, nauku i putu Svete stolice
i da je katoliki moral, pogled na svijet, na nauk ivota i smrti, ustrojstva i opstanka puanstva naeg,
jedini i najznaajniji imbenik Hrvatske (Glas Koncila, januara 1992).
Srpski narod je sa strahom pratio politiku aktivnost katolike vjerske zajednice u korist HDZ, prisjedajudi
se sopstvenc tragedije u Drugom svjetskom ratu, utoliko prije to je, promoviudi crkveno-nacionalni
program, pa i onaj dio o dokidanju nacionalnih sloboda srpskom narodu, dr Slaven Letica, savjetnik dr
Franje Tumana, otvoreno izjavio: Prilino je stoga logino to ja o procesu asimilacije Srba u Hrvatskoj
piem kao o civilizacijskom loginom i, neizbjenom procesu (Danas, Zagreb, 12. decembra 1990).
Prema tome, meuvjerski beskompromisni sukobi na samom poetku sveopde juguslovenske krize, imali
su vrlo znaajan uticaj na pokretanje meunacionalnog rata: Na svoj nain i sa specifinim
opteredenjima i ciljevima u jugoslovenski medijski rat i meunacionalne odnose uklopile su se i verske
zajednice. Putem verskih glasila i na druge njima dostupne naine, predstavnici verskih zajednica
podstiu nerazumevanje i sumnje i izazivaju meunacionalnu mrnju - izjavio je mr Radovan Samardid,
sekretar Komisije SIV-a za odnose sa vjerskim zajednicama (Borba, od 27. novembra 1989).
Ukorijenjenost religija u nacionalnim ideologijama Srba, Hrvata i Muslimana, uz tenju da se manifestuje
kao dominantan politiki faktor, brzo je meuvjerske sukobe uinila snanom silom besmislenog rataratova. Upravo zbog toga ine se prihvatljivim teze mnogih naunika-sociologa da je ateizam bio jedina

moguda religija, koja u bivoj Jugoslaviji ne bi djelovala dezintegraciono (Milo Blagojevid. Gradina,
br. 10-12, Ni, 1993). Zato se i ne ini udnim da je upravo u ovome besmislenom ratu 1990-1995. u
Hrvatskoj razoreno 510 rimokatolikih crkava i 243 pravoslavne, a u BiH je uniteno 1.450 damija
(Republika, 1-15. aprila 1995).
Vanrednim zasjedanjem Sabora, decembra 1990, kada je za novog patrijarha izabran Pavle umjesto
obolelog Germana, Srpska pravoslavna crkva stupila je na politiku pozornicu veoma angaovano,
upudujudi sa samog Sabora politiku poruku narodu da glasa za one koji su istinski verni Bogu i rodu
(Pravoslavlje, br. 570, od 15. decembra 1990). Novoimenovani patrijarh Pavle, u jednoj od svojih prvih poruka, objavljenih za Uskrs 1991, trai da se odmah pristupi otkrivanju stratita i grobova
novomuenika i novosvetitelja i da molitvene zajednice sa svetim rtvama nevino postradalih uine
sve da se te rtve nikada ne zaborave ili umanje (Pravoslavlje, br. 576, od 15. marta 1991). Na alost,
taj uzvieni moralni in odavanja dune pote nevinim rtvama ustakog terora na podrujima BiH
(itomislid, Prebilovidi, Trebinje, Majevica, Ljubinje, Banja Luka) tokom 1991. u cjelosti je ispolitiziran,
razumije se, uz svakodnevno angaovanje javnih medija. Takoe, najvii dostojanstvenici SPC koriste
istorijske, mitske i crkvene proslave (Ped, Romanija, Drvar, Dalmatinsko Kosovo itd.) za stvaranje
uzavrelog stanja u BiH, na Kosovu i u Hrvatskoj.
Tokom 1991-1994. patrijarijski dvor postaje centrom okupljanja prvaka politikih stranaka iz Srbije i
srpskih nacionalnih stranaka preko Drine. SPC, posebno njeno radikalno krilo (Mija, Medid, Terzid i
drugi), odnosno njeni dostojanstvenici (Jovid, Kaavenda, Radovid itd.) trai kristalisanje srpskog
nacionalnog pitanja i definitivno omeavanje granica srpske drave... razumom, strpljenjem i
pregovorima, uz to manje rtava i grobova (Glas crkve, br. 4, 1990).
Radikalno krilo prihvata rat kao kaznu boju za ovozemaljske grehe i smatra da je pir smrti sasvim
opravdan ako se pretvara u odbrambeni rat (Pravoslavlje, od 15. marta 1992). A prije ovih
molistvenija sa politikom konotacijom nad nevinim rtvama (Srbima) Drugog svjetskog rata, lslamska
vjerska zajednica je takoer sa kleronaci-predznakom, organizovala klanjanje denese rtvama etnikog
terora. Preko 150.000 islamskih vjernika 25. avgusta 1990. u Foi klicalo je Aliji Izetbegovidu, uzvikujudi i
parole ubidemo etnike (Preporod, Sarajevo, 5. septembra 1990).
Javna glasila SPC eksplicitno zahtjevaju da dravna vlast i najvii predstavnici drave, ako nisu
pravoslavci, tj. ako nemaju duhovne veze sa Srpskom pravoslavnom crkvom, ne dolaze na bogosluenja,
ne prieduju se, ne slave krsnu slavu, ne primaju svetenika radi svetenja vodice, ili ak ako nede da se
prekrste, onda oni ne mogu biti legitimni srpski predstavnici (Pravoslavlje, od 15. jula 1992).
Politika revitalizacija SPC, prvenstveno u vezi sa problemima konanog reenja nacionalnog pitanja
ujedinjenja cjelog srpskog naroda na svim prostorima na kojima ivi, imala je znaajnu i neposrednu
ulogu u homogenizaciji militantnih snaga koje su srpski narod na prostorima Hrvatske i BiH gurnule u rat.
SPC se javno oglasila isticanjem prava na samoopredjeljenje naroda kao prirodnog prava, pa prema
tome, Srbi imaju pravo na odbacivanje nelegalnih avnojevskih granica, pa i Vens-Ovenovog plana o

rjeenju jugoslavenske krize. U tampi SPC, eksplicitno se brane teze o nemogudnosti suivota naroda
nekadanje Jugoslavije, jer Srbi ne mogu i ne ele da ive u Bosni (damahiriji) pod vladu
mudahedina i u Hrvatskoj pod terorom katolikih inkvizitora (Pravoslavlje, od 1. februara 1992).
Polazedi od ocjene o Srbiji ugroenoj od itavog Zapada, a prije svega, od papskih poslunika Italije,
Austrije i Nemake, vrh SPC je bezrezervno podrao ratniku politiku prekodrinskih Srba, a prema
pisanju paroha Dragomira Ubiparipovida iz Sarajeva, crkvene prostorije i crkvene sveanosti slue za
promociju elnih linosti SDS... neuvenim slavopojkama u kojima su tu pred narodom podsjedali da im
je (Karadida, Mladida, Krajinika itd.) sam Bog poslao da spasu srpski narod (Svedenik, br. 1-2, 1993).
Uvjerena u legalitet samoproklamovane uloge vrhovnog sudije u komplikovanoj srpskoj
problematici, SPC je neprekidno slala najodgovornije velikodostojanstvenike u Hrvatsku i BiH, koji su na
licu mjesta podsticali herojsku i pravednu borbu, branili srpsku nevinost ugroenu klevetama
Zapada, ali i od domadih izmedara i blagosiljali RS i RSK u naporima da orujem konano dobiju svoju
etniki istu dravu. Zahvalnost SPC zbog pravedne podrke, iskazade, poetkom 1994. i sam dr
Radovan Karadid: Nae svetenstvo je prisutno u svim naim razmiljanjima i odlukama, a glas Crkve se
slua kao glas najvieg autoriteta (Sion, Sremska Mitrovica, br. 1, 1994).
Istina, u krugovima SPC bilo je golubova i jastrebova. Oni koji su zagovarali mir, veoma esto su
pozivali suprotstavljene strane na pregovore i pronalaenje pravednih reenja, ali su pod pojmom
pravednih reenja podrazumevali samo ono to je ilo u prilog srpske nacije (Crkva i srpsko pitanje,
Republika, 1-13. avgusta 1995). Ratoborci iz SPC uporno su insistirali da se ne skida s uma da su nai
sunarodnici iz Republike Srpske i Republike Srpske Krajine u krvavom ratu za srpski obraz i Otaestvo i
da im niko ne moe nametati mir (Svedenik, br. 29, 1994), pa ni meunarodni faktori. Tako su
episkopi Vasilije, Atanasije i mitropolit Nikolaj Skuptini RS na Palama preneli poruku da Sveti Sinod
smatra nemogudim prihvatiti mirovni plan Kontakt-grupe o BiH, jer se ne moe pristati na desetkovanje
srpskog naroda. A kada je Vlada SRJ odluila da prekine politike i ekonomske odnose sa RS, Sabor i
Patrijarija su otro osudili Beograd, to je izazvalo burno reagovanje javnosti u zemlji i inostranstvu
(Ekumenska zajednica crkava, EZ itd.), pa je SPC osuena zbog javno ispoljenog nacionalizma i
ratnikog duha. Patrijarh Pavle, poznat po zahtjevima da se neprijateljstva obustave, a pregovori o
miru intenziviraju, bezuspjeno je nastojao razrijeiti sloenu i komplikovanu problematiku na
odgovarajudi nain, ne zaboravljajudi pri tom da je SPC znaajan politiki subjekat ne samo u SRJ, ved i na
Balkanu. To potvrduje i injenica da je na inicijativu SPC, marta 1992. odran u Carigradu istorijski
pravoslavni susret na vrhu, na kojem su uestvovali svi poglavari pravoslavnih crkava, osim
makedonske. Ovaj skup je podrao tumaenje SPC o ratu na podruju bive Jugoslavije i otro osudio
katolicizam, Vatikan i papu, ali je odbacio i priznanje autokefalnosti Makedonskoj pravoslavnoj crkvi.
Tako je SPC oformila posebnu politiku nacionalnu ideologiju koja je vie tetila, nego pomagala
razrjeavanju jugoslovenske krize, posebno one u BiH i Hrvatskoj.
SPC se veoma rano pojavljuje kao zatitnica Srba u Hrvatskoj i kada je to bilo nuno i kada je u pitanju
bio nacionalistiki dramolet, kao to je sluaj sa proslavom godinjice Kosovske bitke na Dalmatinskom
Kosovu (prisustvovali su zagrebako-ljubljanski mitropolit Jovan i episkop Stefan Boca) 1989. godine. Ova

proslava je iskoridena, znatno prije sloma SFRJ, za promociju agresivnog nacionalizma i za reafirmaciju
etnikog pokreta vojvode i popa Momila ujida (Sloboda, od 11. jula 1989), odnosno za
anonsiranje Kninskog teksta eksponenata SANU, okupljenih oko dr Jovana Rakovida, u kojem se trai
konstituisanje Republike Srpske Krajine kao este federalne jedinice SFRJ (Sloboda, br. 114, od 19.
avgusta 1989).
Kada su koncem aprila i poetkom maja 1990. na izborima u Hrvatskoj pobjedili HDZ i Franjo Tuman,
SPC najprije izdaje saopdenje o svom poloaju, gorem nego pod okupacionim sistemom
(Pravoslavlje, br. 555, 1990), a potom poziva Srbe na okupljanje u nacionalnim organizacijama i na
organizovanje otpora onima koji ele da nas navedu na zlo, da u nama narue nae iskonsko
svetosavsko dobroljublje, bogoljublje, da nas izgnaju iz Hristovih vinograda i nateraju na opasne poslove
osvete (Glas crkve, br. 1, 2 i 3, 1990). U isto vrijeme, svetenici SPC svoje vjernike upozoravaju na
povampireno ustatvo, nacional-boljevizam, antisrpsku koaliciju i na kominternovsko-vatikansku
zaveru, sa kojima je mogud dijalog jedino preko niana.
Razaranju suivota, dotadanje graanske tolerancije i ljudskog dostojanstva, sijanju nepovjerenja i
mrnje, reinkarnacije ustakih bojovnika, pored rimokatolike vjerske zajednice, doprinijela je i Srpska
pravoslavna crkva. Tragine asove srpskog naroda u Hrvatskoj SPC je pratila sa oitom zabrinutodu, ali i
sa predubjeenjem da je pobeda oruja moguda, pa se ratni napori moraju izdravati, jer se srpski
narod ne moe da se odrekne ni jednog dela svoje teritorije po kojoj su rasute njegove kosti
(Pravoslavlje, od 15. novembra 1993). Odbacujudi sve planove meunaradnih faktora (Karingtonove,
Vens-Ovenove, Z-4 itd.) o autonomiji Srba u Hrvatskoj, a insistirajudi na nepriznavanju Hrvatske i BiH od
strane SRJ, jer bi to znailo naknadno ozakonjenje akta nasilja, secesije izvrene na tetu srpskog
naroda, SPC je i sama gurala svoj narod u bezdan propasti.
Poslije orjentacije na rjeavanje srpskog pitanja u Hrvatskoj ratom, optubi na raun UNPROFOR-a,
NATO, demokratske Evrope i Amerike, dramatina saopdenja SPC i proglaavanje opde alosti povodom
pada, najprije zapadne Slavonije, a zatim cijele Srpske krajine i djelova Bosanske krajine, doimaju se
gotovo nemogudim ili kao pokajanje za sopstvene grijehe. To tim prije, jer je velika vedina pravoslavnih
velikodostojanstvenika (mitropolit Jovan, episkop Lukijan itd.) i svedenika napustila svoje stado u
Hrvatskoj, u istoriji pravoslavne crkve nezapamdenim bjekstvom.
Sve konfesije, neke vie, neke manje, iskoristile su besmislena ratovanja da stvari vrate u vrijeme prije
Drugog svjetskog rata, odnosno u toku ovog rata htjeli su da svima sole pamet, djele ljude na vjernike i
nevjernike, zaboravljajudi pri tome izmjeanost vjera, mjeovite brakove i veliki broj ateista, s namjerom
da kroje istoriju, uskau u kolske sisteme, raspiruju neprijateljstva. ak i nisu svjesni da sami sebi sjeku
granu igrajudi, kao to to esto u istoriji biva, problematinu ulogu.
Kardinal Kuharid i patrijarh Pavle de morati redi zato se nisu zajedno nali u Glini i Jasenovcu, na Ovari,
Pakrakoj poljani, pred poruenom Ferhadijom i na mnogo drugih mjesta da osude poinjene zloine. Ili,
to je jo vanije, da su se nali prije ratova i potsjetile na onu: Tko se lada maa, maem de biti ubijen,
moda se krdani (hridani) ne bi latili maa, a do rata ne bi ni dolo.

Zloupotreba JNA je evidentna a rukovodstvo JNA je dozvolilo

da se napravi ta zloupotreba. Nacionalistike stranke su pridruile
JNA i Vojsci Jugoslavije svoje stranake vojske, paramilitantne
formacije, koje su u obliku patriotskih dobrovoljaca, pravile
zla preko Drine, Dunava, Save, Une i Debelog brega.
(Autor)
PARAMILITANTNE SNAGE
Oblikovanje javnog mnjenja na osnovu ovinistike svijesti, uzrokovalo je veoma otre politike
diferencijacije kod graana koji podlijeu vojnim obavezama. Mladost koja nije prihvatila nasilje i rat kao
metod nacionalne politike potraila je utoite u izbjeglitvu irom svijeta. Na alost, nekritiki
povratak tradiciji, nacionalno-vjerskoj mitologiji i klero-duhovnosti, uzrok su dobrovoljnog svrstavanja
mnogih u paravojne formacije, koje se, inae, obavezno javljaju u vrijeme rastakanja poretka postojede
drave i snanih potresa socijalnih i etnikih suprotnosti (Rojter, 28. avgusta 1992). Upravo to je
uslovilo i ekspanziju mnogobrojnih nacionalistikih paravojnih formacija na jugoslovenskom ratitu:
Srpske garde, Belih orlova, Kninda, etnika, Hrvatske uzdanice, HVO, Prorokovih sinova,
Ljiljana i brojnih ratnih nacionalnih i internacionalnih pladenikih, do zuba naoruanih borbenih
skupina - konstatuje 15. februara 1992. poznati vojni analitiar SAD Artur Werche.
Iako su militantne formacije svih protivnikih strana u besmislenom ratu poinile najgnusnije zloine i
bile nosioci masovnog genocida, bile su pod uticajima i kontrolom vladajudih reima i izdano
potpomognute (regrutovanjem dobrovoljaca) od gotovo svih politikih partija i stranaka. Vladajude
strukture i lideri politikih partija raspolagali su dovoljnim informacijama o tome da su paravojne
formacije poinile mnoge zloine. Zato eksperti meunarodnog prava polaze od injenice da su
vladajude garniture u Srbiji, BiH i Hrvatskoj, pruajudi paravojnim formacijama pomod u logistici, obuci,
obavjetajnoj djelatnosti i planiranju, ukljuujudi i pozamane isporuke tekog i lakog naoruanja,
prevoznih sredstava, goriva, rezervnih dijelova, sirovina, oruja i municije, pomagale, podsticale i na
odreen nain i same uestvovale u poinjavanju ratnih zloina (The Balkan Institute, War Crimes and
Balkan, 1995).
Srbija je odbijala svaki prigovor da se nalazi u ratnom stanju, ali je u isto vrijeme njena vlada sudjelovala
u osnivanju i potpori lokalnih srpskih paravojnih formacija u Hrvatskoj i BiH - tvrdi dr Paul Williams,
savjetnik za pravne poslove u Stejt Departmentu. Njemu daje za pravo i tadanji ministar unutranjih
poslova u vladi Srbije Radmilo Bogdanovid, izjavivi: U meuvremenu je naa Narodna skuptina donela
Zakon o narodnoj odbrani, sa amandmanom po kojem se dobrovoljake jedinice mogu organizovati i
staviti pod komandu JNA ili Teritorijalne odbrane. Tako je poeo Arkan, isprva etrdeset dobrovoljaca,
posle sve vie i vie njih... I drugi dobrovoljci, ne samo Arkan, tako su nastali, to jest, kao komponenta
JNA ili Teritorijalne odbrane (Dr Paul Williams, dr Norman Ciger, War Crimes and individual
Responsibility, 1995).
O saradnji eeljevih i drugih paravojnih formacija sa JNA i MUP-om Srbije opirno je, u intervjuu

Telegrafu 28. septembra 1994. govorio Branislav Vakid, etniki vojvoda i poslanik Srpske radikalne
stranke u Saveznom parlamentu. U Borovu Selu nas je, kae Vakid, pozvao pokojni Vukain okodanin i
tu smo dobijali tomsone od tadanje JNA. Poetkom novembra 1991. mi, srpski etnici, smo na poziv
JNA, preko Negoslavaca uli u Vukovar. Tada smo od majora tadanje JNA Veselina ljivananina dobili
oruje i saraivali sa njim, odnosno Jugoslovenskom vojskom. Ova saradnja se nastavlja. Posle
osloboenja Vukovara, krenuli smo u zapadnu Slavoniju. Tamo su moji dobrovoljci i etnici dobijali
oruje sa znanjem lino komandanta u zapadnoj Slavoniji generala Uzelca.
Kasnije, poetkom 1992, krenuli smo u srpsku Hercegovinu i naoruanje smo dobili od Teritorijalne
odbrane Trebinja, za ta je izdato nareenje od predsednika SAO Hercegovina, gospodina Vuurovida.
Gorivo i uniforme smo dobili od specijalnih jedinica vojne policije, od general-majora Boovida, koje su
kao deo tadanje JNA bile smetene u Kumboru kod Herceg-Novog. Od generala Boovida smo dobijali i
vozila, a ja sam lino dobio jedno. Vie puta sam svojim vozilom, sa etnicima, ulazio u kasarnu Maral
Tito u Podgorici, gde sam saraivao sa stareinama i dobijao benzin. Vozila koja su bila u kvaru slao sam
u Danilovgrad na popravku, za ta imam dokumenta. Takoe, mogu da dokumentujem da smo na tom
delu ratita, dakle, u Hercegovini, saraivali sa jedinicama JNA iz Crne Gore.
Poetkom 1992, od tadanje JNA smo dobili poziv da uputimo nae dobrovoljake jedinice u Krajinu.
Poslao sam veliku grupu dobrovoljaca iz ovog dela Srbije na obuku u kasarnu JNA u Bubanj potoku,
ispred Beograda. U toj kasarni su dobrovoljci dobili i naoruanje.
Marta 1992. smo poslali i veliku grupu dobrovoljaca u beogradsku kasarnu 4. juli, gde su dobili i oruje
i uniforme i bili na obuci. Za tih 6 meseci, dakle, od januara do jula 1992. u ovim beogradskim kasarnama
je bilo stacionirano i obuavano vie od 6.000 naih dobrovoljaca koji su bili upudivani kod Drnia, u
Divoselo i Poitelj.
Poetkom 1993. su poturice, da ih ne astim nazivom Muslimani, krenuli u ofanzivu i tamo (kod
Skelana, Bajina Bata) napali JNA. Ona tada nije reagovala, ved su teritorijalci Skelana pozvali etnike.
Sada nas je, bar na poetku, neto naoruala JNA, a kasnije MUP Srbije. Ali dobrovoljaca je bilo mnogo,
samo sam ja imao 300 ljudi na tom delu ratita. Nije bilo dovoljno oruja i uniformi za sve nas. I potraio
sam pomod lino od generala Momila Periida, sadanjeg naelnika Generaltaba Vojske Jugoslavije,
koji je tada bio komandant III armije u Niu. Iz Skelana sam tri puta odlazio kod njega, obedao mi je i
zaista dao uniforme za 80 boraca, donji i gornji ve, neto hrane, dvogled za nodno osmatranje... Oruje
od njega nisam dobio, ali me je povezao sa general-majorom Ojdanidem komandantom Uikog korpusa,
koji me je kasnije uputio na generala Mileta Mrkida, koji je bio stacioniran u Skelanima. U to vreme smo
bili potrebni Jugoslovenkoj vojsci i saradnja je bila dobra.
U borbama od Skelana do Srebrenice borili smo se zajedno sa specijalnim snagama MUP-a Srbije, pod
komandom Obrada Stevanovida, tredeg oveka u srpskom MUP-u... Od poetka aprila do 25. maja 1993.
smo ratovali zajedno sa specijalcima MUP-a.
Neto kasnije nam je MUP Srbije uputio poziv da se spremamo i, ukoliko, ne daj Boe, zatreba, budemo

zajedno sa njima. Odazvali smo se pozivu i ja sam prikupio ljude. I tokom jula i avgusta prole godine
(1993) smo otili u Centar za obuku na Tari. Ja sam u to vreme kontaktirao i sa Frenkijem iz specijalnih
snaga MUP-a. Onog trenutka kada bi sakupili dovoljan broj dobrovoljaca, on je slao slubeni autobus
MUP-a iz Beograda u Ni. Iz Nia su moji dobrovoljci kretali na obuku na Taru. Sa mnom je u to vreme
bilo oko 400 ljudi iz Nia, Zajeara, Pirota i Kragujevca. Odatle je trebalo da etnici dobrovoljci zajedno sa
specijalcima MUP-a krenu ka Srebrenici ili Goradu, ukoliko bi poturice krenule u vedu ofanzivu.
Pripremali smo se zajedno sa MUP-ovcima, obuka je bila dobra, saradnja izvanredna. Izdata je i
zahvalnica dobrovoljakom odredu Stara Srbija. Dobili smo je, kako na njoj pie, od ratnog taba
jedinice posebne namene MUP-a Srbije, smetenog u Bajinoj Bati i nosi datum 25. maj 1993. Razlog da
nam je dodele je, kako pie: za uspehe i saradnju u toku borbenih dejstava u borbi za slobodu srpskog
naroda u Republici Srpskoj.
Ovo je zabiljeeno u Telegrafu, a da ne bi bilo zabune, pomenuti Vakid o tome je govorio i na sjednici
Narodne skuptine Srbije, branedi se od navodnih optubi da je vercovao oruje. Kako je zabiljeeno u
Naoj borbi od 19. aprila 1995, Vakid je tom prilikom rekao: Ja, gospodo poslanici, nisam imao
nikakve potrebe da vercujem ili nosim oruje bez dozvole, poto sam ga dobijao od ove vlasti, u
koliinama koje su meni i dobrovoljcima bile potrebne na frontu. Oruje i municiju sam takoe dobijao i
ovde, po beogradskim kasarnama, gde sam sa dobrovoljcima i etnicima bio na obuci, a kasnije vojnim
vozilima i helikopterima slat na bojno polje. To mogu da potvrde najvie vojne stareine iz Generaltaba i
MUP-a Srbije, poev od general-majora Boovida, koji je bio stacioniran u Kumboru, generala Ojdanida iz
Uikog korpusa, generala Mrkida sa Skelanskog ratita, generala Periida Momila, tada komandanta
Nike armijske oblasti, sa kojima sam saraivao i organizovao slanje dobrovoljaca na Skelansko ratite.
Sa MUP-om Srbije, vi, gospodo, treba da znate da smo saraivali od poetka 1992. do septembra 1993.
godine. Na Tari smo imali 300 dobrovoljaca, zajedno sa komandantom specijalnih jedinica MUP-a Srbije
Obradom Stevanovidem. Za to imam i pismene dokaze, gospodo. Na slavonskom ratitu, Mihalj Kertes je
naoruavao dobrovoljce i Radovan Stojid Bada, zamenik ministra unutranjih poslova, i general
Biorevid (komandant Novosadskog korpusa). Odlina saradnja sa njim je bila na zapadnoslavonskom
ratitu, izvanredan komandant.
Niko od poslanika ili dravnih funkcionera, prisutnih na sjednici Skuptine, nije osporio navode poslanika
Vakida, kao ni navode u intervjuu koji je prethodne godine dao Telegrafu. Navode Vakida nisu
demantovali ni organi Republike Srbije ni Vojske Jugoslavije.
Prvi naoruani odredi Srpske garde formirani su poetkom marta 1991. da bi se u dva naredna mjeseca
prijavilo oko 40.000 dobrovoljaca, preko 60 posto stranaki neopredeljenih, dok ostatak pripada raznim
strankama - istie tadanji komandant Srpske garde ore Boovid Gika (Borba, 25. maja 1991).
Pola godine kasnije, kada se razbuktala meustranaka borba oko prevlasti nad Srpskom gardom,
odnosno u vrijeme i poslije borbe za srpstvo u Gospidu, Ostrvici i Divoselu (odredi Vuka Drakovida
Karaore, Tanasko Rajid, Draa Mihailovid, Beli i drugi), Zoran orevid, predsjednik
Inicijativnog odbora za formiranje taba srpske garde, eksplicitno konstatuje da se SPO mora brinuti o
svojim ljudima kojih je u Gardi vie od 70 odsto (Borba, 3. januara 1992).

Pored Srpske garde, Vojislav eelj (Srpska radikalna stranka - etnici), eljko Ranatovid (Stranka
srpskog jedinstva - Tigrovi) i Mirko Jovid (Srpska narodna obnova - Beli orlovi) imaju svoje stranake
paravojne formacije. Prema izjavama Vojislava eelja, pukovnika Veselina ljivananina, Daniela
Sendena (Kapetana Dragana) i drugih, i ove paravojne formacije su naoruavali, opremali i za ratna
dejstva pripremali JNA, MUP i Teritorijalna odbrana Srbije. Tako, dr Vojislav eelj tvrdi: Miloevid je bio
voa nacionalista i patriota 1991. i 1992. U to smo vreme blisko saraivali. Kada je 30.000 srpskih
dobrovoljaca bilo poslato na ratite, on ih je snabdeo orujem, municijom i hranom. On je osigurao i
njihov prevoz do ratita (Dr Paul Williams, dr Norman Ciger, War Crimes and individual Responsibility,
(maj 1995).
Pored ueda na ratitima u Hrvatskoj i BiH, paravojne formacije Vojislava eelja i Mirka Jovida
neprimjernim zastraivanjem, nepodnoljivim uznemiravanjima i ikaniranjima podsticali su
nesrbe da napuste svoje domove u Vojvodini (Slankamen, Hrtkovci) i na Kosovu (Janjevo), dok je vlada
Srbije podsticala i posredno legitimizirala takve aktivnosti, javno tvrdedi da nesrbi naputaju Vojvodinu
dobrovoljno (Globus, 6. septembra 1995).
U Republici Srpskoj Krajini i Republici Srpskoj, Kninde, Linde i ute ose (Vojislava Vukovida), a
naroito falange kapetana Dragana, potinjene, podravane i potpomagane od JNA, preteno su
sprovodile etnika idenja u sjevernoj Dalmaciji, Lici i istonoj Hercegovini, ali su, zajedno sa
Arkanovim srpskim dobrovoljcima, vrili i kontrolu mostova preko Save i Drine... gdje su iznuivali
novac od naroda koji je onuda bjeao u Srbiju (Dr Paul Williams, dr Norman Ciger, n.d.) Sline krivine
delikte poinjene od paravojnih formacija, susredemo i na ratitima BiH i na bojitima u Hrvatskoj
(Gospid i Vodin). U oba sluaja, navedene snage, paravojne formacije, pobile su vedi broj civila zbog
nacionalne pripadnosti. Zajedniko je to to su rtve bile tzv. neja, dakle, ene, deca i starije osobe... U
oba sluaja, ratni zloinci su bili iz neredovnih jedinica, hrvatskih u Gospidu i etnikodobrovoljakih u
Vodinu... a njihov osnovni motiv nije bila borba protiv neprijatelja, ved pljaka narodne imovine i
iivljavanje nad nedunim stanovnitvom (Vreme, od 24. februara 1992).
Danas prenapregnuta i ratom usplamtjela Hrvatska, neodoljivo podsjeda na Njemaku poetkom
etvrte decenije ovog vijeka. Tada je komandant odreda Sturmabteilung, kapetan Ernes Bhme, svoje
paravojne formacije smatrao za glavnu oruanu snagu, sposobnu da odbrani zemlju, zavede red i bududi
veliki Rajh oslobodi Jevreja, Roma i Slavena. Dragoslav Paraga, glavnokomandujudi paravojnih jedinica
Hrvatske odbrambene snage (prema njegovoj izjavi, datoj 8. novembra 1990. bekom Standardu),
tvrdi da one raspolau sa preko 15.000 dobro naoruanih ljudi i sposobne su ne samo da odbrane
Hrvatsku od bilo koje agresije, ved da je oiste od nevjernika i pripadnika niih rasa - upozorava ugledni
politikolog Edward Hewit, 19. januara 1991 (RFI, Srpski i hrvatski ratni ciljevi).
Prihvatajudi nacistike idiome krv i zemlja kao osnovno polazite utemeljenja hrvatske politike
strategije, hrvatske paravojne formacije i njihove voe (Mile Dudakovid, Ante Paradik, Ante Dapid,
Tomislav Merep, Damir Horvat i drugi) irom su otvorili vrata nekadanjim ustakim ratnim zloincima i
njihovim sljedbenicima. Tako je Hrvatsko narodno vijede proglasilo domoljubivim asnicima

Ljubomira Dragoju - poznatog teroristu, Stipu Bilandida - ratnog zloinca, Dinka akida - egzekutora u
Jasenovcu, Ivana Kruelja - ustakog bojnika i druge. Liparski mastodonti i pitomci krvavog noa Ljube
Miloa rado su primani i u druge paravojne formacije, kao na primjer, u optini Imotski, gdje je preko
200 naoruanih pripadnika ustakih organizacija HUP primljeno u paravojne formacije (Narodna
armija, od 7. februara 1991). Slian kriterijum u regrutaciji dobrovoljaca imao je i Damir Horvat,
komandant paravojnog odreda Hrvatska uzdanica u Osijeku.
Na inicijativu Hrvatskog dravnotvornog pokreta, 13. oktobra 1990. objedinjene su pod stjeg
domovine nekadanje teroristike grupacije iz Velike Britanije, skandinavskih i ostalih zemalja, koje su
u, vrijeme komunistike strahovlade izvele preko 100 diverzija i sabotaa (Glas puka, br. 1201. od 12.
februara 1991), kao jedinstvena ratoborna paravojna formacija, odluna da totalno devastira srpske
oblasti u Hrvatskoj (Dnevnik, 23. januara 1991). I zaista, paravojne formacije, opravdano nazivane
crnim legijama, poinile su uasne zloine.
Svjetska javnost je osudila zloine hrvatskih paravojnih formacija. Tako je ameriki komitet Helsinki
vo uputio pismeni protest Franji Tumanu zbog toga to paravojne snage Hrvatske sprovode
likvidaciju civila i neboraca po kratkom postupku i time bezono kre meunarodna ratna pravila
Prema meunarodnom pravu, apsolutno je nedopustivo ubijati ljude po kratkom postupku, sakatiti ili
muiti civile ili one koji nisu uestvovali u borbama... Zato Helsinki vo smatra hrvatsku vladu
odgovornom za dela zloina pripadnika njene oruane sile - kae se u saopdenju Helsinki watch-a,
februara 1992.
Hrvatski predsjednik dr Franjo Tuman ne samo da nije prihvatio nalaze amerikog komiteta za zatitu
ljudskih prava, nego je drsko optuio srpske i armijske provokatore i strane obavjetajne slube za
pokuaj kompromitovanja hrvatskih vlasti. Smiljan Reljid, naelnik odjeljenja za kriminoloka
istraivanja u hrvatskoj policiji, podrao je svog predsjednika izjavom da postoji velika vjerovatnoda da
su za zloin odgovorni Srbi, koji su se preobukli u hrvatske uniforme (Borba, od 17. februara 1992).
Meutim, uskoro je svjetska javnost doznala jo jednu istinu o paravojnim forrnacijama na ratitima
nekadanje Jugoslavije. Tako je Rojter 25. avgusta 1992. objavio vijest da je HVO (Hrvatsko vijede
odbrane), glavna neregularna i nezakonita vojska bosanskih Hrvata, oformljena uz podrku Tumana,
koji trai autonomni kanton u etnikoj hrvatskoj Hercegovini, koja granii sa jugozapadnom Hrvatskom. S
tim ciljem, proklamovana je Republika Herceg-Bosna, sa sopstvenim novcem i ahovnicom (Borba,
od 28. avgusta 1992). U isto vrijeme, HVO je, kao paravojna formacija, proglaena (transformirana)
regularnom oruanom silom Republike Herceg-Bosne.
Poslije odluke o suverenitetu BiH i odlaska srpskih poslanika iz sarajevskog parlamenta, dotadanji
aktivni i rezervni sastav milicije (75.000) raspao se po etnikim grupama. Jedinice Teritorijalne odbrane i
MUP-a sa vedinskim sastavom islamskih vjernika, posluile su kao baza, za ratne prilike veoma
usporeno, stvaranje muslimanske regularne vojne sile. Uporedo sa armijom, stvarane su i paravojne
formacije, najede na inicijativu regionalnih rukovodstava SDA. Muslimanske paravojne formacije nosile
su razliite proklamovane ili spontano oglaene nazive: Ljiljani, Prorokovi sinovi, Ebu Bekr itd.

Poetkom 1993. na podruju BiH djeluje 15 do 20 muslimanskih paravojnih odreda, jaine od 8.000 do
10.000 ljudi... Paravojne formacije raspolau lakim naoruanjem, ali imaju i relativno dosta runih i lakih
minobacaa, kao i raketnog oruja (Buenos Aires Herald, 14. februara 1993).
Izetbegovideva SDA uporno je tvrdila da nita nije dalje od istine nego kleveta da je meu
muslimanskim ratnicima Bosne usaena strast persekucije i strahota krvoprolida (Preporod, 19.
marta 1993). Meutim, muslimanske paravojne formacije (kao i srpske, odnosno hrvatske), pod
neposrednom kontrolom dravnog, vojnog, politikog i pravnog Izetbegovidevog dravnog aparata, bile
su nosioci masovnog zioina, a posebno jedinice Ramiza Delalida - Cace i drugih. Teko je dati potpune
podatke i utemeljene analize o zloinima koje su poinile muslimanske paravojne formacije. Meutim,
strunjaci za meunarodno ratno pravo procijenili su da su bosanski islamski fundamentalisti poinili
mnogobrojne ratne zloine, ubijajudi zarobljenike, civile, djecu, ene i starce... sve u interesu genocida,
idenja muslimanskih krajeva od Srba i Hrvata...
Jozef Bondensky, direktor Radne grupe Republikanske stranke Kongresa SAD za borbu protiv svjetskog
terorizma, upozorio je 1994. amerike i meunarodne faktore, da se pod zatitom Izetbegovideve vlasti
u muslimanskom dijelu Bosne nalaze tri veoma razorna islamsko-fundamentalistika centra za obuku
terorista, ali i vie teroristikih grupa, iji su pripadnici, uglavnom, iranski dobrovoljci i pripadnici libijske
teroristike organizacije Hezballah.
Inostrane paravojne i teroristike dobrovoljake falange nisu nale utoite samo u muslimanskom
dijelu BiH. Zapadni mediji su redovno obavjetavali svjetsku javnost da se na strani Hrvata bori na
hiljade stranih pladenika - avanturista, rumunskih emigranata - najede pristalica specijalne bive
policije Sekuritate, pladenih od tredeg svijeta (Afrika, Azija i Bliski istok) od 500 do 700 USA dolara (Der
Welt, 8. novembra 1991). I francuski Liberasion je pisao da je u Zagreb upudena grupa od pedesetak
temeljito obuenih francuskih dobrovoljaca (Borba, 28-29. decembra 1991). S obzirom da su
meunarodni teroristi pod firmom dobrovoljaca i pripadnika paravojnih formacija stizali na
jugoslavensko ratite iz svih drava zapadne Evrope, ved u jesen 1991. njihova brojnost (1.800
legionara u Hrvatskoj), bila je vie nego impozantna (Borba, 22. novembra 1991).
U isto vrijeme na strani Srba u Bosni i Hercegovini bori se oko dve hiljade dobrovoljaca sa Dona,
Ukrajine i Prikarpatja (Novosti, 8. novembra 1992). I Moskovske novosti, koncem 1992. donose
reportau Ljudmile Telenj, svog specijalnog dopisnika iz Beograda, o ruskim dobrovoljcima na ratitima u
Hercegovini, meu kojima su i hudoestvenik Jaroslav Jastrebov, poznat po viednevnom gladovanju u
znak solidarnosti sa srpskom bradom i general Viktor Filatov.
Ovo je samo mali dio podataka o paramilitantnim formacijama.
Stvaranjem paravojnih falangi na nacionalnoj osnovi, sa otvorenom internacionalizacijom preko modnih
konfesija (pravoslavlja, katolianstva i islama), jugoslavensko ratite 1990-1995, postaje pozornica
traginog moralnog, politikog i socijalnog bespuda, sa formom i sutinom koje su veoma bliske
srednjem vijeku, poznatom po besmislenim vjerskim ratovima (kriarskim) i surovim obraunima

(inkvizicije), sa nosiocima ideja naunog progresa i prosperiteta. Mitski patriotizam i uzdizanje drevnih
mitova u svijetle cijelovitosti i nedeljive narodne bududnosti predstavljali su duhovnu silu koju je
vodeda inteligencija kroz ratna nasilja, a pogotovo uz pomod genocida poinjenog od paravojnih
formacija, nametnula patrijarhalnoj masi naroda.
Moramo se sloiti sa Ivanom Supekom kada kae:Sud u Hagu izgubio je mnogo to nije poeo s
optuivanjem zaetnika bezumnog rata. Svaka agresija je najvedi zloin za ovjeanstvo.
Slube dravne bezbednosti snose odgovornost
za stvaranje i postojanje paravojnih formacija
koje su poinile zloine u svojoj zemlji.
(dr Vladimir Krstulovid)

VI - RAT KAO NAJGORI IZBOR ODGOVORNOST TABA

VRHOVNE KOMANDE
Razbijanje Jugoslavije sa svim traginim posledicama po
jugoslovenske narode na njenom tlu, sa njihovom nesumnjivom
odgovornodu, posebno odgovornodu njihovih voa, novonastalih
reima i nacionalistikih pseudoelita dovelo je do razaranja
zajednice naroda koja je postojala vie od sedam decenija.
(Dr Slobodan Inid)
Odluujudu ulogu u ratu, agresiji i genocidu odigrala je izdaja vojnog
vrha sa V. Kadijevidem na elu. Da nije bilo te izdaje, ne bi bili mogudi
nasilje i zloini i sve to je izazvala i uinila politika Miloevida i Srbije.
(lan Predsjednitva SFRJ Raif Dizdarevid)
Prije Kadijevida generali Mamula, Adid i Brovet tajno su obavili
konsultacije u Londonu, Parizu i Moskvi. I to je, takoe, uinjeno
bez znanja Predsjednitva SFRJ. London i Pariz tada su im priopdili
da se nede mjeati u sluaju vojnog pua. Moskva je i preporuivala
da se eka na pad Gorbaova
(lan Predsjednitva SFRJ Bogid Bogidevid)

1. Zato je i kada armijski vrh prihvatio najgore rjeenje - da se otvorena pitanja rjeavaju silom?
Ni jedna republika bive SFRJ, politiki i iznutra, nije bila spremna da ratuje s drugima, pa ak ni onda
kada su bile uvuene u rat. Ogromnu vedinu ljudi nije se uspjelo ubjediti da je rat rjeenje za bilo kakve
nesporazume.

Ciljevi rata u poetku nisu objavljeni, jer ih nisu smjeli objaviti, kasnije se postepeno definiu, ako ne
dokumentima, ono praksom. U Kadijevidevoj knjizi ciljevi se jasno vide i oito je njihovo pretvaranje u
konkretne planove upotrebe JNA. Strategija je raunala da de sve, ili najvedi dio tih ciljeva, realizovati za
kratko vrijeme, prepadima, nekakvim blic-krigom, upotrebom osakadenih i improvizovanih grupacija.
Odmah je bilo jasno, sada posebno, da je to bila u sutini samoubilaka politika. Akteri ovog rata nisu se
sjetili Vijetnama i SAD, Avganistana i Sovjeta, Izraela i Arapa, Iraka i Kuvajta.
Zato se JNA nije na vrijeme distancirala od agresivnih nacionalistikih politika i ukazala na njihovu
odgovornost - i to na odgovornost svih takvih politika? Ratovi na prostorima nekadanje Jugoslavije
pretvorili su se, u sutini, u rat protiv naroda a ne samo borbu za ruenje novoizabranih vlasti. I, im se
to dogodilo, za Sloveniju, Hrvatsku i Bosnu ti ratovi su postali narodni, domovinski i odbrambeni, a JNA
zbog svog ponaanja i zloupotrebe postaje nepoeljna za sve, osim za vlast u Srbiji i Crnoj Gori. Ali, sada
smo svjedoci da se i u ovim sredinama, koje su podravale, koristile i zloupotrebljavale JNA, kritika za rat
poinje prevaljivati i na JNA, da bi se prikrila sopstvena odgovornost.
JNA se u poetku opirala, a na kraju je ipak prihvatila da sarauje ili da pod svoju komandu primi i tzv.
dobrovoljce. Da li je bila svjesna da se radi o paravojnim snagama, koje su se poele formirati od 1987.
godine, a koje su u sutini bile i jesu udarna aka neofaizma. Da je njih spreila, rat ne bi bio toliko
straan. Najvedi dio tih militantnih snaga i danas insistira na ratnoj opciji i pitanje je da li se prema njima
preduzimaju prave mjere.
Rije je o desetinama hiljada pripadnika naoruanih formacija koji su pod kontrolom nacionalistikih
stranaka, a na alost, mnoge su obavljale najprljaviji dio ratnog posla, od ega se JNA u poetku
ograivala, ali ih nije obuzdavala, a moda i nije htjela, ni mogla da ih obuzda. Pucali su na sve i imali su
svoje simbole i nazive. Da li je prekidom rata prestala njihova uloga ili njihova prava uloga tek poinje?
To su vojske stranaka od kojih ni jedna nije demokratska, a sve su proetnike, rojalistike, proustake,
muslimansko-ekstremistike... Prema njima se sprovode neke, ali ne prave, mjere, bez obzira na
insistiranje meunarodne zajednice i domade demokratske javnosti. Kakva je uloga Vojske Jugoslavije i
policije u tome? One se moraju razoruavati po cjenu sukoba na sopstvenim teritorijama. Opta
demilitarizacija svih (pa makar i postepena) je prvi zadatak i jedina garancija mira.
Tano je da se JNA u posljeratnom razvoju nije spremala, niti je trebalo da se sprema, za rat kakav se
vodio na jugoslovenskim prostorima. U susret ratu, JNA je planski gurana da bude vojska Srbije i Crne
Gore, u emu se i uspjelo, jer su neki njeni interesi, stanje u zemlji i u njoj samoj igrom prilika bili najblii
interesima Srbije i vladajudeg reima. Armijski vrh je, posljednjih godina, vrlo loe cjenio politiku i vojnu
situaciju i zbog toga povukao seriju katastrofalnih strategijskih, pa onda i operativno-taktikih poteza.
JNA je vrlo brzo prestala da bude jugoslovenska i narodna, pri emu su rukovodstva JNA i Vojske
Jugoslavije najvedi broj greaka tumaili kao pobjedu.
Stalno se postavlja pitanje: da li je rukovodstvo JNA shvatilo ovo vrijeme i kako se u njemu snalo? Nije
shvatilo vrijeme, nije se snalo u vrijeme ulaska SFRJ u viepartijski sistem. Pogotovo se nije snalazilo

onda kada se kao izlaz iz krize nudila konfederacija i savez suverenih drava. Sve to se dogaalo u bivoj
Jugoslaviji na JNA je djelovalo kao stres i kontrarevolucija. Sporo se prilagodavala i mjenjala da bi se na
kraju, kao to je ved reeno, postepeno priklonila jednoj politici, i to ne samo aktuelnoj politici reima,
nego (objektivno) i nacionalistikoj politici opozicije. Zato JNA nije uspjela da se izvue iz politikih
sukoba, ved je otila na jednu stranu? Da je armijsko rukovodstvo nekoliko godina prije rata drukije
postupalo, mogla se sauvati drava, a i Armija se mogla na drugi nain transformisati. Zato se JNA nije
na vrijeme i postepeno distancirala od svih nacionalistikih politika, ukljuujudi tu i aktuelnu politiku
Srbije? Zbog pogrenih procjena i strategijskih poteza, JNA je ula u najbrutalniji rat na prostoru bive
SFRJ (po mnogo emu brutalniji od Drugog svjetskog rata) i objektivno je postala uesnik u ruenju
zajednike drave, uesnik u unitavanju viedecenijske izgradnje zemlje, uesnik u ekonomskoj
katastrofi svih naroda bive Jugoslavije, u uasnom erupanju Hrvatske i BiH. Zato je dola do toga da sa
sigurnih odstojanja svojim orujem tue i sopstvene garnizone? Tako je morala biti dovedena u situaciju
da, kada to uini, i sama padne na dno.
Ovaj rat je bio nae samoubistvo. Nije nas ubila strana agresija, ved smo ubili sami sebe. Ipak, za kakvutakvu utjehu je da ovaj rat, ipak, nije rat naroda, nije sukob meu njima i ljudima, u najirem smislu,
nego rat stranaka, frakcija, voa, borba za vlast, rat politika hegemonizma i separatizma, sa razliitim
stepenom odgovornosti.
Kadijevid na mnogo mjesta u svojoj knjizi tvrdi da je JNA postupala iskljuivo po nareenju
Predsjednitva, odnosno Vrhovne komande i da je potovala Ustav. Meutim, to nije bilo uvjek tako.
Kada je Vrhovna komanda odbila prijedlog ili pritisak vojnog vrha za uvoenje vanrednog stanja u zemlji
(12. marta 1991), armijski vrh ili neki od njegovih elnika odluili su (da li sami?) da zaigraju po nekim
svojim pravilima. To pokazuje i saoptenje taba Vrhovne komande da de taj organ razmotriti situaciju
poslije odbijanja Predsjednitva da uvede vanredno stanje, te da de na temelju vlastite procjene
preduzeti korake. Odbijanje Kadijevida da u tako dramatinim trenucima za sudbinu SFRJ uestvuje u
radu Predsjednitva, koje je Vrhovni komandant, pokazuje da su naelnik taba Vrhovne komande i dio
vojnog vrha poeli sami (ili nekog sluajudi) planirati nasilnu akciju. Kuda se to zaputio dio vojnog vrha?
Da li su razmiljali da to moe da dovede do raspada JNA? Zar nije bilo jasno da najvedi dio, naroito
mladih ljudi u JNA (aktivnih i rezervnih) nede prihvatiti naredbu da puca u narod koji treba braniti, da de
odbiti da hapsi i puca na sunarodnike? Kadijevid i drugi (ili obratno) povukli su sunovratan potez koji je
postojedu jugoslovensku krizu doveo do bezdana. Morali su se prihvatiti zakljuci vedine lanova
Predsjednitva i u interesu opstanka JNA. Zato takvo ponaanje, autoritarnost i arogancija, vojnika
poluintelektualnost i, na kraju, vojnika nedisciplina prema odluci - stavu (kakve-takve) Vrhovne
komande? Zar i to nije bio pu klasian ili specifian - svejedno? Sa koje platforme JNA uestvuje u
procesima u zemlji? Uestvuje faktiki i najvie direktno, naroito od 1988. godine. Zalae se za
demokratsku, efikasnu, savremenu federaciju, za pravi socijalizam, ili u skladu sa izjavom ved
penzionisanog admirala Mamule, da de OS u sluaju radikalne krize u zemlji intervenisati da zatite
integritet, okomivi se na stvaranje nacionalnih drava i na konfederaciju koju su predlagale Slovenija,
Hrvatska, nova makedonska i bosansko-hercegovaka vlast i mnogi drugi u SFRJ. Izjava je data u Londonu
poetkom 1991, poslije formiranja novog SK-PJ (izjavu je objavio Veer - Skoplje). Da li su takve izjave
bile sluajne? Da li ih je trebalo dati u inostranstvu? Bilo kako bilo, izjave su bile zapanjujude i izazivale su

zabunu. Mnogi u ovoj zemlji pitali su se odakle pravo na takve izjave i u ime Armije? Predsjednitvo SFRJ
i armijski vrh nisu javno reagovali na te izjave, iako su one zadirale u njihove kompetencije. Moda i zbog
toga to je to i izgovoreno u ime Predsjednitva i armijskog vrha.
Oito da istorija nije mogla da nae goreg rukovodioca odnosno
generala da poalje u zaborav i sramotu armiju
koja je pobedonosno zavrila oslobodilaki rat u saveznikoj koaliciji
(Admiral Ivan Veselinovid)
2. Izvjestan osjedaj odgovornosti naveo je Veljka Kadijevida da objanjava i opravdava sopstveno vienje
raspada Jugoslavije.
Kako je obavljao jednu od najznaajnijih dravnih funkcija i raspolagao nesumnjivo velikom modi,
Kadijevid smatra da je uradio sve to je mogao, da je predlagao prava rjeenja, koja legalni organi u
kritinom trenutku nisu prihvatili, to je, po njemu, stvar politike u koju, navodno, nije eleo da se mjea.
Kadijevideva teza o vojsci bez drave nalazi se u istoj razini sa tvrdnjama da rukovodstvo JNA nije
htjelo da preuzima na sebe politiku ulogu spasioca Jugoslavije, jer je smatralo da JNA tu ulogu ne moe
odigrati... pri emu, kako kae, rukovodstvo JNA, dok sam ja bio savezni sekretar, nije donijelo ni jednu
politiku odluku i nametnulo je zemlji. ta vie, nije donijelo ni jednu odluku iz domena oruanih snaga
osobito njihove upotrebe, koja je bila u nadlenosti Predsjednitva SFRJ.
Drugim rijeima, on tvrdi da je Armija strogo potovala Ustav, zakone, kretala se iskljuivo u formalnopravnim okvirima. Za dokaz da stvari ne stoje ba tako, pobrinuo se sam Kadijevid. On, naime, kae;
Jedna od najznaajnijih mjera paralisanja pogubnog ustavnog koncepta o oruanim snagama bila je
odluka o oduzimanju oruja teritorijalnoj odbrani i njegovo stavljanje pod kontrolu JNA. Protiv te odluke
su mnogi ustali, osobito Slovenci (Kadijevid, n.d. str. 78). Znai, sam Kadijevid tvrdi da je ta odluka bila
protivustavna, jer joj je cilj bio da paralie vaedi ustavni koncept. Mada ne navodi ko je tu odluku donio,
oigledno je da ju je JNA sprovela. ak i ako nije donijeta u okviru OS, Armija je nastupila protivustavno,
to je, priznali ili ne, politika odluka.
Da li je Ustav iz 1974. bio dobar ili ne, to u sutini nita ne mjenja sa stanovita problema koje
razmatramo. U praksi je potvreno da JNA ne samo da je imala mogudnosti da se strogo dri ustavnih
odredaba, ved se ona u konkretnom sluaju angaovala tako da se paralie ustavni koncept. Nije tano
da vojni vrh nije donosio politike odluke, nije tano da je vojno rukovodstvo strogo potovalo Ustav, a
ako se u pomenutom sluaju Ustav direktno krio, zar nije mogao slobodnije da se tumai u trenucima
kada su odgovarajude odluke vojnog vrha i ponaanja JNA mogli da ouvaju dravu, sprijee rat,
krvoprolide i materijalna razaranja. Ili je to i injeno (to se predutkuje) samo na osnovu pogrenih
procjena i u funkciji politike koja je faktiki razbijala osnove na kojima je jedino mogla da opstane
Jugoslavija.
Zato je JNA izgubila povjerenje naroda federalnih jedinica, pa je, samim tim, na kraju izgubila i dravu?

Vidi se da je, na primjer, nezadovoljstvo zbog razoruavanja teritorijalne odbrane imalo uporite u
vaedem Ustavu. Dok se ne saopti jasno ko je tu odluku donio, odgovornost lei na vojnom vrhu, a to
vai i za odluke o upotrebi JNA na osnovu politike odluke kojom se jugoslovenski narodi djele na
secesionistike i one druge, a legalno izabrane politike vlasti u pojedinim jugoslovenskim republikama
na prijateljske i neprijateljske. ak i da vojni vrh nije uestvovao u donoenju ovih politikih odluka,
oigledno je da je izdao naredbe o upotrebi JNA u skladu s tim odlukama. Time su pojedini narodi,
republike, pa i itava drava ostali bez vojske kakva im je bila potrebna, pa se prije moe govoriti o
dravi bez vojske, nego o vojsci bez drave, jer Kadijevidevom konceptu armije nije bila potrebna
JNA, koja bi na unutranjem planu branila i odbranila SFRJ kao zajednicu ravnopravnih lanica. Ne bez
ponosa, pozitivnim smatra to su na njenim razvalinama formirane tri srpske vojske. Ako se uspjeh cjeni
po broju vojski koje su formirane kao posljedica razbijanja JNA, doprinos biveg prvog ovjeka JNA vedi je
od njegovog skromnog priznanja. On je morao da zna da se, kao vojska svih jugoslovenskih naroda, JNA
dovodi u pitanje onog trenutka kada postane sredstvo jednog, bilo kog od tih naroda, kada se stavi u
funkciju politike koja je objektivno neprihvatljiva za neke ili vedinu ravnopravnih federalnih jedinica.
Bududi da je pod njegovom komandom Jugoslovenskoj narodnoj armiji namjenjena uloga suprotna
osnovnim preduslovima njenog postojanja, moe se utvrditi kojom je naredbom Kadijevid faktiki
potpisao i smrtnu presudu za JNA. Otuda njemu pripadaju zasluge ne samo za formiranje tri srpske
vojske (i koliko paravojnih), ved i za formiranje slovenake, hrvatske, bosanskih i makedonske vojske.
Zasluge, ili odgovornost, zavisno s koje se strane posmatra, ne mogu nikako da ga mimoiu, bez obzira
na to to samo neke od tih vojski smatra svojim djelom.
Kadijevid se ne smatra odgovornim ni za odbacivanje doktrine u okviru koje je, kao aktivan uesnik,
gradio svoju vojniku karijeru. On je doktrinu optenarodne odbrane odbacio kao glupost ne slutedi da
de, ne dugo poslije njegovog poznatog intervjua Narodnoj armiji, primjenom te doktrine u Sloveniji, a
kasnije i drugdje, biti vojniki i moralno-politiki poraen i ponien, to dosta govori o praktinoj
vrijednosti doktrine, a jo vie o pouzdanosti njegovih shvatanja i procjena.
Komandant ili naelnik taba, koji je kombinacijom visprenog manevra, uz doziranu upotrebu sile,
efikasno neutralisao akcije roditelja, majki, sestara, mirotvoraca, pacifista - prema njima, razumije se, ne
moe da osjeda nikakvu odgovornost, jer ih je svrstao meu neprijatelje JNA. Ako su u pravu oni koji su
se zalagali za mir, protiv slanja u smrt sopstvene djece i brade, a posebno u vrijeme dok je poar mogao
biti izbjegnut, Kadijevid je u najmanju ruku bio duan da objasni ta ga je to objektivno konfrontiralo sa
majkama i sestrama svojih vojnika, sa ljudima koji su htjeli mir, bili protiv proljevanja krvi.
Jasno je da bi od naelnika taba Vrhovne komande bilo apsurdno oekivati da se osjeda odgovornim
prema slovenakim separatistima, s obzirom da su, kako kae, prvi ozbiljni napadi na JNA poeli iz
Slovenije i bili u funkciji ruenja najprije federalne, a potom i svake jugoslovenske drave. To vai i za
Hrvate, poto ga ne udi to ga u Hrvatskoj ne oboavaju, jer su oni isti neprijatelji - ustae i Njemci - sa
kojima sam ratovao u NOR-u kao i u ovome ratu. Poto ga ne pogaa ono to dolazi od separatista,
ustaa, neprijatelja svih boja, Kadijevid je izriit u navoenju onog to ga je za srce ujelo: Ali mene i
jo neke moje kolege iz rukovodstva JNA i ovdje, u SR Jugoslaviji, nazivaju izdajnicima i htjeli bi da nam
sude i pribiju na stub srama, sa potpuno suprotnom argumentacijom od one sa kojom nas optuuju u

Hrvatskoj. Kako to da i neki ovdje kao ustae ele isto...

S tim u tjesnoj vezi, valja napomenuti da Kadijevida pogaa i to to se ponegdje pekulisalo i sa
njegovom nacionalnom pripadnodu. On pie: Moj otac je Srbin, moja majka je Hrvatica. Ja sam, dakle,
po roenju Srbin iz Imotskoga, gdje je Srbin tee biti nego bilo gdje u Jugoslaviji, ali sam isto tako i
Jugosloven po uvjerenju... Ispada da je on Srbin posebnog kova.
Kod Kadijevida, prisutno je omalovaavanje druge strane, bez obzira o kome je rije (o SAD, Evropskoj
zajednici ili Sloveniji, Hrvatskoj, ili o pojedinim linostima). Proizilazi da Kadijevid za sebe rezervie
suprotna (pozitivna) svojstva. Samo je on (mada esto govori u prvom licu mnoine) sve vidio unapred,
sve mu je bilo jasno, vukao je najbolje poteze, predlagao jedino ispravne odluke koje drugi nisu
prihvatili, pa su zbog toga nastupale katastrofalne posljedice. To mu, meutim, nije bio dovoljan razlog
da se povue. Na kraju krajeva, on, ni poslije svega to se desilo, kada je rije o strategijskim potezima
- nita ne bi mjenjao. Bududi da je vukao najispravnije poteze - nikakve ispravke ne dolaze u obzir.
Izuzetan prostor posveduje izlaganju ne ba uvjerljive tvrdnje da je ambasador Zimerman spreio njegov
susret sa sekretarom odbrane SAD ejnom. Isto znaenje pridaje se i injenici to nije data saglasnost za
njegov odlazak u ameriku vojnu bolnicu Wolter Read u Vaingtonu: Trebalo je onemoguditi svaki moj
kontakt sa onim kljunim linostima amerike administracije koje nisu bile potpuno uvjerene da je
politika SAD prema Jugoslaviji, posebno ona koju sprovodi gospodin Zimerman u samoj Jugoslaviji,
ispravna i u interesu SAD, podvlai Kadijevid. Iz toga bi se mogla izvudi dva zakljuka. Po njemu, naime,
ambasador SAD u Jugoslaviji vodi neku posebnu politiku, drukiju od politike drave iji je ambasador,
to je ne samo proizvoljno, nego i naivno uvjerenje. I, drugo, sugerie se itaocu da pomisli kako bi sve
krenulo drugim tokom samo da mu je bilo omogudeno da se sretne sa ejnom i jo nekim kljunim
amerikim linostima.
Dokaze o naivnosti daje i kada govori kako je odbijao da razgovara sa njemakim ministrom Generom,
da ode na prijem kod Jakovljeva. poto nije mogao ili nije htio da ga primi Gorbaov, kako je odbijao
pojedine sastanke koje je predlagao lord Karington kao predsjedavajudi Konferencije o Jugoslaviji.
Da li se, u sudbonosnim situacijama za opstanak sopstvene drave, smije tako sujetno da ponaa linost
kojoj je ta drava povjerila jednu od najodgovornijih funkcija? Sujeta bi bila privatna stvar ministra
odbrane, da se u konkretnom sluaju ne ispoljava i u odlukama od bitnog znaaja za sudbinu Jugoslavije i
JNA. Vojniki poraziti (Sloveniju, Hrvatsku...), pa se potom povudi - samo je krajnja pogubna konsekvenca
te narcisoidnosti. Otuda za nju ne snosi odgovornost samo ministar odbrane, ved i svi oni koji su joj
pruali ansu da se ispoljava u igri sudbinom drave i JNA.
Kadijevid na vie mjesta naglaeno govori o ulozi i uincima tzv. taba Vrhovne komande kao nosioca
procjena. Tako, na primjer (na stranama 35. i 36), pie o procjeni VK krajem 1989, a pie i to da je VK
pune dvije godine (izlazi da je to bilo od 1987), ukazivao da se velikom brzinom pribliava vreme kada
de upravljanje zbivanjima u Jugoslaviji dominantno preuzeti strani faktor. Da li je VK tada (u toj
funkciji) djelovao (tada je savezni sekretar bio Mamula, Kadijevid njegov zamjenik, Mirkovid naelnik

Generaltaba)? Da li tada, ili u martu 1991. sazrijeva ideja o VK kao surogatu vrhovnog komandovanja,
kada je armijski vrh zakljuio da Predsjednitvo SFRJ (Jovid, Zelenovid, Mesid, Budin, Tupurkovski,
Sapundija, Drnovek i Bogidevid) ne moe funkcionisati kao Vrhovna komanda? Kada i po ijoj odluci ili
sugestiji Kadijevid sebe stavlja u centar zbivanja? Nije vano ta, gde i kako se odluuje, kako se djeluje,
vano je kud on ide, sa kim se sastaje, ta razgovara, ta on o sagovornicima misli ili oni o njemu, ta mu
piu?, kae jedan od tadanjih lanova VK. Ko ini tab VK i kakav je sutinski odnos izmeu VK i VK?
Kadijevid nije dao precizniji odgovor. Inae, stie se utisak da je Vrhovna komanda (VK) Veljko Kadijevid
(V. K.), to znai VK = VK, ili je Vrhovna komanda (vrhovni komandant) izvan imenovanih. I ranije, a
posebno sada, postaje jasno da je to Slobodan Miloevid, a Veljko Kadijevid je od 1988. ili 1989. njegov
naelnik taba.
Armija nije bila faktor podrke demokratskim snagama
u traenju izlaza u miru i demokratiji, nije bila faktor
odvradanja reakcionarnih snaga koje su zemlju vukle u
katastrofu. Naprosto, bila je i jeste faktor podstrekivanja
rata, glavna fizika snaga te politike.
(General-pukovnik Demil arac)
3. Znatan dio ministarske i djelatnosti VK otisnut je na stranicama lista Narodna armija.*)
*) Izbijanjem rata, Narodna armija, umjesto sedmino, izlazi svaka dva-tri dana.
Analizom oko 140 brojeva novijeg izdanja lista Narodna armija**), sa reprezentativnom opremom, od
21. decembra 1989. pa do 21. maja 1991, uoljivi su naslovi:
**) Izvodi iz analize pukovnika Stipe Sikavice nekadanjeg urednika ovog lista.
Za stabilnu Jugoslaviju i snanu odbranu (21. decembra 1989. br. 26/32). To je jedan od prvih istupa
ministra odbrane. Od tada pa do 9. januara 1992, kada je siao sa politike pozornice, deset puta se
pojavio na naslovnoj strani, a 46 puta na unutranjim stranicama.
Bide razoruane sve oruane formacije uspostavljene izvan jednostranih i Ustavom SFRJ definisanih
oruanih snaga (6. decembra 1990). Da li je ova poruka izvrena? Nije!
Armija de spreiti promenu dravnog ustrojstva i guranje zemlje u haos bratoubilakog rata (22.
decembra 1990). Da li je izvrena ova poruka? Nije!
Posljednji je as da se stane na put anarhiji i bezakonju (20. juna 1991). Da li je ova poruka ispunjena?
Nije!
Neka se niko ne zanosi iluzijama da de politikom svrenog ina modi da razbije Jugoslaviju (27. juna
1991). Da li je ovo ispunjeno? Nije!

Narodna armija je objavila est Kadijevidevih intervjua (jedan dat Lazanjskom, dva Televiziji Beograd,
jedan amerikoj TV - mrei ITN, jedan britanskoj TV - SKY i jedan glavnom uredniku Armije. Objavljena
su 22 saoptenja taba Vrhovne komande, 13 izjava saveznog sekretara, pet predloga Vrhovnoj
komandi, dva upozorenja vlastima Republike Hrvatske, tri nareenja (od kojih jedno F. Tumanu 22.
septembra 1991. pod naslovom Hitno naredite prekid napada), pet pisama - dva Tumanu, dva
Karingtonu i jedno Van den Bruku.
to rjeju, to slikom, naelnik taba VK se pojavio u novom izdanju Narodne armije 112 puta.
U broju 26/46 (od 29. marta 1990) je fotos sa Slobodanom Miloevidem i zajednika izjava o posjeti Prvoj
armijskoj oblasti Beograd, u kojoj se navodi da su usaglasili znaaj to breg regulisanja, pravila igre, u
vezi sa uvoenjem i funkcionisanjem viestranakog sistema.
Na sjednici Predsjednitva SFRJ (3. aprila 1990), VK je predloio svoje mjere, a jedna od tih je
uspostaviti narueni ustavni poredak zemlje na nain da se suspenduju sva normativna akta i sve radnje
koje su u suprotnosti sa Ustavom SFRJ i saveznim zakonima.
Savezni sekretar za narodnu odbranu je u Zagrebakoj vojnoj oblasti u vrijeme izborne kampanje u
Sloveniji i Hrvatskoj, na to reaguju tamonji mediji.
Prvog novembra 1990. (broj 26/77) kamera biljei Veljka Kadijevida i Borisava Jovida (u uniformi, znai, u
ulozi Vrhovnog komandanta), na poligonu Krivolak u Makedoniji.
Petog decembra 1990. TV Beograd prenosi neuobiajeni intervju Kadijevida vojnopolitikom
komentatoru Lazanjskom, koji, uvodedi itaoce u intervju, kae:
Jo jednom je potvreno da se glas Armije daleko uje i da javnost sa posebnim zanimanjem prati
istupe rukovodedih ljudi JNA - general Kadijevid govori jasno, jezgrovito izlae stavove, ne podie ton.
Hladnokrvan je, fiziki izgleda u dobroj formi, sagovornika prati pronicljivim i prodornim pogledom,
svakim svojim pogledom i svakom reju djeluje kao osoba koja zna ta hode, Tu je napad na TO kao
objektivnu podvalu, a 13. maja 1990. (Narodna armija od 17. maja), povodom Dana slubi i organa
bezbjednosti, Kadijevid kae: Uvjeren sam da dete i nadalje, kao to ste to i u proteklih 46 godina inili,
inspirisani revolucionarnim djelom Josipa Broza Tita...
Uvee, 6. maja 1991, nakon prekida ljeenja (Narodna armija od 9. maja), Kadijevid je prvi put javno
naredio da JNA ima pravo da upotrebi oruje, odnosno da stupi u ratno stanje. U uvodnom djelu
dokumenta pie: Savezni sekretar za NO, general-armije Veljko Kadijevid je 6. maja uvee, nakon
prekida ljeenja (ili odmora), zbog stanja u zemlji, prenio predsjedniku dr Borisavu Jovidu sljedede, u pet
taaka...
Od maja 1990. do kraja mandata, Borisav Jovid gostuje u svakom drugom broju Narodne armije, a

njegov prethodnik, dr Janez Drnovek, nije pomenut ni u jednom od 21 broja Narodne armije.
4. Kolektiviziranje odgovornosti u politikim vrhovima, vrhovnim komandama i njihovim tabovima, u
ovom ratu je neprihvatljivo. Poznato je ko je odgovoran za razbijanje Srbije, Hrvatske, podjelu Bosne, za
razbijanje JNA, za rat-ratove. Tu nema maskiranja i djeljenja odgovornosti. Prikrivanje odgovornosti za
katastrofalnu spoljnu i unutranju politiku, pogrenu vojnu politiku, za rat, ne moe se prihvatiti pod
izgovorom bilo kakvih viih interesa. Za posljedice nisu svi odgovorni, pogotovo ne jednako. To vai i za
lanove Vrhovne komande, za predsjednike republika i za lanove taba Vrhovne komande.
Za ono to se dogodilo do januara 1992, odnosno do Sarajevskog primirja, odgovorni su jedni, a potom
drugi elni ljudi u politici i vojskama - svako u svom periodu vlasti i komandovanja.
Jugoslovenska federacija nastala tokom NOR-a bila je osnovano
koncipirana i dobro komponovana sloena drava, sa pravino etniki,
istorijski i geopolitiki povuenim granicama
(Istoriar dr Dragoljub Petrovid)

VII - BILJEKE (1983 1995)

JNA nije i ne moe biti osnovni kohezioni faktor.

RAZGOVOR SA PETROM GRAANINOM*) (1983)

*) General Graanin je 1982. primio dunost naelnika Generaltaba JNA.
(Teze za razgovor)
Ne dozvoliti naputanje koncepcije ONO, koje se poinje osjedati (moda primjeduje).
Previe naglaavamo opasnost od spoljne agresije.
Fetiiziramo i favorizujemo tehnoloko-tehniki kompleks; uvjek demo tehniki biti inferiorniji od
velikih, ali to smo do sada, pa demo i u budude rekompenzirati koncepcijom i drugim mjerama,
ukljuujudi i odgovarajude sisteme naoruanja.
Dajmo teite Programu stabilizacije i u tom okviru vie i kadrovskoj politici, jer realizacija tog
Programa idi de sporije bez sposobnih kadrova.
Trebamo manje ratne oruane snage (posebno JNA), ali modernije, definisanjem realnije tehnikotehnoloke politike u OS (i ire). Vidjeti koliko su oruane snage opteredene centralizacijom i

administriranjem.
Svaka reorganizacija OS (promjene), mora biti vrena odozgo i odozdo. Kod nas najede ide odozgo.
Vie razgovarati sa ovima dolje, ukljuujudi i civile. Vie razgovarati o opravdanosti i o mogudnostima
realizacije toga o emu se vode rasprave - vojita, korpusi, zato i da li ukidati divizije, o odnosu JNA i TO
itd.
Treba da bolje rijeimo obim rasporeene i nerasporeene rezerve u ivoj sili. Ne treba da ratne OS
apsorbuju sve i najbolje ljude. Ne dozvoliti da nam ekonomska situacija u miru, u kriznim situacijama,
predratnoj i ratnoj situaciji bude slabija od vojne situacije, jer i ova onda nije dobra ili je kratkotrajna.
Raspored ive sile u industriji i na selu je de facto ratni raspored. Mi u pozadini za ovo smo
zainteresovani. Mobilizacijski aparat na svim nivoima mora biti kombinovan - vojno-civilni.
Ekonomske efekte sadanjih i eventualnih bududih rjeenja moramo da imamo, bez obzira o emu se
radi. Ne trebaju nam radikalniji zahvati, jer nema potrebe i vie kotaju.
Obuku u kolama, trupi i van oruanih snaga vie pribliiti koncepciji NOR-a. Pod ovim mislim na
pokretne i krajnje elastine tzv. frontove. Vie naglaavati pokretljivost i ofanzivnost prema statikom
ratovanju. Statiku ne potcjeniti s obzirom na nau veliku naseljenost. Iskustvima iz ratova poslije Drugog
svetskog rata - koji su vojnoj vjetini dali, po nizu pitanja, vie nego prethodni - posvetiti vedu panju.
Velike rezerve imamo za smanjenje oruanih snaga - ukinuti 10% vika. Imamo vie dopunskih i
nastavnih jedinica i previe rezervnih jedinica, pa imamo Teritorijalnu odbranu.
Stabilizaciona komisija u SIV-u je znaajna - i za nas i za pomod SIV-u. Jovid, efer i Pjanid brane svoje
pozicije, a ne sinteze iz Programa. Relativno ograniena sredstva prilagoditi zahtjevima eventualnog rata,
odbrani na cjeloj dubini, dugotrajnom otporu i civilnoj zatiti kao moralnom osloncu odbrane.
Sve koncepcije su napadane. I nau treba braniti od onih u naim redovima i od stvarnih protivnika na
praktinom i teorijskom planu. Brinuti da Teritorijalna odbrana ne bude duplikat JNA (Bosna i Srbija).
Ako su oruane snage zajednike, onda su one i jugoslovenske i republike. Iz neospornosti nacionalnog
suvereniteta proizilazi i specifinost Teritorijalne odbrane. Teritorijalna odbrana je dio oruanih snaga i u
tome ima i svoju samostalnost. Problem odbrane nije samo armijski, ved opti. I otuda dolazi do
sveoptosti optenarodne odbrane, a organizacijom to objediniti, decentralizovati i koordinirati akciju.
Imamo klasiara koji su zagrijani za stara rjeenja, a dio mladih je sklon klasinom. O osnovama
koncepcije ne moe biti razliitih gledita, a ima ih. Naa sposobnost za odvradanje je i dalje prvi cilj izbjedi rat, tj. imati sposobnost da se spoljni i unutranji neprijatelj odrekne svojih pretnji, da odvradanje
ne bude samo rezultat nae materijalne sposobnosti, da ne budemo usamljeni. Bolja organizovanost je
prva orijentacija; ograniiti se samo na oruane snage ili operativnu armiju predstavlja opasnost. Pomod
sa strane demo imati u mjeri koliko smo sposobni i u stanju da drugima pruimo pomod.
Elementi uspjeha su: kvalitet OS, ukljuujudi moralno-politiko stanje, sposobnost da se te snage

iskoriste, novi nain borbe i pobjeda i manjim snagama. Dril iskljuiti svuda, osim u rukovanju orujem.
Optenarodna odbrana je i dalje anti rat - anti sila, a mogudnost odbrane - efikasnost koja se pokazala u
NOR-u je naa originalnost. JNA jeste okosnica, a TO je osnova partizanske borbe. JNA nije i ne moe biti
osnovni kohezioni faktor - ali je vrlo znaajan.

NAPOMENA:
O tezama za razgovor dogovorio sam se sa generalom Asimom Hodidem, podsekretarom u SSNO-u.
Ocjenili smo da P. Graaninu - novom naelniku Generaltaba, koji je doao iz I armije i nije radio u
Generaltabu, treba govoriti o ovim pitanjima, tim prije to su poele rasprave o reorganizaciji OS, to
meu nama ima razlika i to je, po naoj ocjeni, komanda Prve AO imala neke klasinije stavove.
Graanin se nije mnogo izjanjavao, ali se saglasio sa vedim djelom ovih razmiljanja i ocjena. Ispoljio je
neke razlike u stavovima o veliini OS, Teritorijalnoj odbrani, navijajudi za vojita, korpuse, za vie
tenkova i aviona (a mi za vie transportera i helikoptera). Bio je za to da se sauvaju sve poznate divizije
iz naeg rata. Teko mu je bilo da se rasformira njegova II proleterska u Niu i moja VI lika
proleterska divizija Nikola Tesla u Karlovcu. Bio je tvri oko jedinica na i oko Kosova. Kolebao se oko
eventualnog ukidanja Sarajevske armije.
Poslije ovog i slinih razgovora bio sam sve vie ubjeen da de Pero Graanin sluati pretpostavljenog i
svoju republiku. Otili smo zajedno u penziju 1985.
Poslije toga, u najvedoj reorganizaciji Oruanih snaga nestale su i njegova i moja ratna divizija, a njihove
brigade utopile su se u Niki i Zagrebaki korpus, kojima nikada nisu pripadale. Kasnije su i potpuno
nestale, a reorganizacija OS - sprovedena i nedovrena 1988-90. - postala je jedna od velikih uzroka
slabljenja odnosa izmeu SSNO i republika-pokrajina.
U cjelini, reorganizovanje JNA - rasformiranje armija,
uvoenje korpusa nije imalo strateku i organizacijsku potvrdu.
(General-pukovnik Stane Potoar)
OSVRT NA REORGANIZACIJU OS (1984-1985)
U pozadinskom sektoru prouili smo materijal Generaltaba o reorganizaciji OS i materijale koje su (po
konkretnim temama) izradile armije (1984).
1. U analizi gdje se govori o rukovoenju na operativnom nivou (strana 153), mislimo da ima vie logike i
argumenata za stav da su armije i snage TO u republikama, VPO, operativno-strategijska tjela
(operativno-strategijski nivoi), a ne operativni. Argumenti za ovakvu tezu vezani su za koncepciju koja
dozvoljava alternativnost i irinu, razliite dimenzije ovih snaga i ovih tjela i zadatake koje mogu zajedno
i odvojeno imati u razliitim fazama eventualnog rata. Ako se dozvoljava mogudnost da RV i PVO (kao
komanda vida), moe biti operativno-strategijska grupacija, zato se ta mogudnost ne dozvoljava

armijama, republikim tabovima teritorijalne odbrane i VPO (vojno-pomorska oblast), koja, kako smo
uli, predstavlja u naim uslovima komandu vojita - komandu operativno-strategijske grupacije i koja
kao operativni nivo u svom sastavu ima i operativne nivoe - vojno-pomorske sektore i flotu.
U operativni nivo ukljuiti i zonske tabove TO. Imamo takvih zonskih tabova gdje je, zbog geografskih i
terenskih uslova (Vojvodina), a negdje i zbog administrativne podjele, dolo do usitnjavanja. Do
usitnjavanja je dolo i zbog toga to smo se kolebali oko mogudnosti stvaranja partizanskih
(teritorijalnih) divizija i uloge operativnih zona u odgovarajudim situacijama. Zonski tabovi su, naroito u
nekim podrujima, osnova za stvaranje krupnijih snaga u TO i operativnih komandi koje eventualni rat
moe da nametne. Zbog ega, na primjer, zonski tab u istonoj Srbiji (u datoj situaciji) ne moe da
preraste u 14 korpus? Zato da u meurjeju (Sava-Drava) snage ne prerastu ili u partizansku diviziju ili u
6, odnosno 10. korpus? Ili, zato da djelom snaga ili svim snagama u tajerskoj ne moe da komanduje
operativna zona za tajersku, kako je sluaj bio u ratu 1941-45? Zato se sumnja u mogudnost i
sposobnosti republikih tabova da prime vedi dio jedinica JNA? Ako je to zbog toga to oni u miru imaju
relativno malo kadra, to je drugo pitanje, ali ako se uzme u obzir njihova ratna razvijenost i stvarna
uloga, onda ta sumnja nije koncepcijska i nije opravdana. Uzmimo, na primjer, Zapadnu varijantu
(odbrana od NATO), u kojoj prema razvoju situacije predviamo da velik dio snaga JNA ostane na
teritoriji Slovenije (pored TO i sve tzv. lake divizije). Ko u toj situaciji objektivno prima i mora primiti i
tako krupne snage JNA? Ovo moe prihvatiti operativno-strategijska komanda kao to je republiki tab
TO. Prema tome, dozvolimo tu mogudnost i iskljuimo sumnju ovakve vrste.
U materijalu 3. armije (Skopje) stoji logina konstatacija da sadanja rjeenja grupisanja i komandovanja
u zoni odbrane 3. armije i R TO Makedonije ne trae promjenu, da su iskoridene optimalne
mogudnosti i ne predlau korpuse.
Zato 2. armija (Ni) predlae korpuse? Razjasnimo da li ima opravdanja ili nema. Mislim da ima vie
argumenata da ih sada ne stvaramo na toj teritoriji. Varijanta o stvaranju grupe brigada je moguda. To
smo radili i u naem ratu (1941-1945). Moda je loginije, a i Smernice za razvoj TO otvaraju mogudnost
da (bez obzira na izvjesna kolebanja) idemo na stvaranje partizanskih divizija i to tim prije to smo
partizanske divizije pretvorili (bez potrebe) u lake divizije JNA.
Da li je predlog 2. armije (Ni-Kosovo) da se sadanji armijski stepen, armijska komanda, iscrpljuje u
prakticizmu najozbiljniji argument, da se stvara komanda vojita ili fronta? To je sekundaran argument.
Ako bi to podvrgli analizi, vidjeli bismo da postoji niz drugih razloga za ove probleme (naroito u
poslednje vrijeme), a uslovljeni su i vanrednim dogaajima na Kosovu, zbog kojih je ova komanda
napregnutija. U predlogu 2. armije govori se o broju veza za Komandu armije. Blie sam shvatanju da (u
stvari) Komanda armije nema toliki broj veza koliko se navodi, jer se skupljaju sve direktne i indirektne
veze. Ako ponemo samo od toga koliko je jedinica - ustanova vezano za pojedine organe u Komandi
armije, onda je to tako. Ali, ako uzmemo s im stvarno, po liniji komandovanja (zdrueni sastavi i
osnovne snage), rukovodi ta komanda, onda je taj broj veza daleko manji. Ako hodemo da brojem veza
isforsiramo neka pitanja (obezbeenje veza, opravdanje opteredenosti), a ne vidimo organizaciju rada i
indirektnost u rukovoenju, to je drugo pitanje. Tako su 52. korpus (na Kosovu), 21. divizija, 23. divizija,

2. proleterska divizija (ne znam na koji se nain rukovodi 54. divizijom ili rezervnim korpusom), oklopna
brigada, jedinice armijske artiljerije i dr, osnovne veze kojima operativno i stvarno rukovodi Komanda
armije.
Tu i tamo, govori se o komplikovanosti naeg drutvenog i politikog sistema. Stoji ta sloenost i brojnost
veza i faktora - organa koji se bave poslovima narodne odbrane. Meutim, u emu je taj sistem
komplikovaniji od uslova u naem ratu, naroito u zavrnim operacijama? Jasno, to su sada druge
dimenzije, mi smo specifina drava, mi smo se razvili, ali smo, manje-vie, sve te organe i organizacije i
sve te faktore imali u naem ratu (sem SIZ-ova). Prema tome, to ne treba da bude smetnja, niti nae
opteredenje.
Nisam za predlog VPO (Split) da mjenjamo naziv Vojno-pomorske oblasti u RM (ratna mornarica). To nije
formalno pitanje. Predlaem da naziv ostane ili da mu jo dodamo 4. (znai 4. VPO), pa da dri tradicije i
ratne mornarice i 4. armije. U VPO su jake snage KOV-a i TO, a to su u stvari jedinice ratne 4. armije (9.
dalmatinska divizija, eventualno 43. istarska divizija), vie samostalnih brigada iz divizija ratne 4. armije
(mornariko-desantne i druge partizanske brigade). O formiranju operativne grupe u irem rejonu Knina
(gdje je 9. divizija) imam drugo miljenje. Ako treba ukrupnjavati snage na tom prostoru - i za potrebe
obe varijante (odbrana od NATO i od Varavskog pakta), mislim da je bolji izlaz da, pored 9. divizije,
stvorimo, zavisno od konkretnog stanja, jo 1-2 partizanske divizije vezane za VPO, a ne Kninski korpus. A
ako stvaramo korpus, onda neka to bude VIII dalmatinski korpus.
Nedostatak analize RV i PVO (Zemun) je u tome to kau da je sadanje rjeenje dobro, daju samo jednu
varijantu i onda nema mogudnosti za uporeenja. Argumentacija je prilagoena samo jednoj varijanti, a
nije toliko jaka da brani tu varijantu.Treba se zapitati da li se naa avijacija moe uspjeno suprotstavljati
glavnim snagama avijacije protivnika? Malo je govora o odnosu komande operativno-strategijskih tela i
komande vida, sa aspekta podrke. Ta stvar se razrauje kroz jaanje VIKG-a (vazduhoplovna isturena
komandna grupa), a to nije dovoljno. RV i PVO, kao operativno-strategijska grupacija, moe i treba da
bude jedinstvena po organizaciji, kako se predlae. Meutim, po nainu upotrebe treba vie elastinosti
u smislu da operativno-strategijske komande KOV-a i TO budu nosioci upotrebe odgovarajudih snaga,
koje dobivaju za sopstvenu podrku i da ih, u tom smislu (i jedne i druge), treba osposobljavati. Da li je
ceo problem u tome da rukovoenje i komandovanje na tom nivou zavisi od usklaivanja
komandnotabne ratne slube i nekih dokumenata odgovarajudih VIKG? Moda je problem dublji i
zahtjeva iru analizu i izdvojenu raspravu.
Moe li varijanta bez VAK-ova -vazduhopolovnih korpusa? Uzmimo varijantu da imamo vie divizija i
brigada PVO i da nam to bude primarno, a da idemo na grupisanje avijacije po vrstama, krupnije
eskadrile i brigade, i na njihovu direktnu vezu za operativno-strategijsku komandu. Time bi olakali i
upotrebu tih snaga. U toj varijanti nisu potrebni vazduhoplovni korpusi.
Predlozi l. armije (Beograd) zasluuju posebnu raspravu (12. korpus - Vojvodina, njegove kompentencije i
proirenje, korpusi u Pomoravlju). Da li moemo iskljuivo govoriti o zoni armije, ili o zoni odbrane svih
snaga u toj zoni? Navodi se da je opteredenje 10 ili 12 tabova zona. Meutim, tim zonama rukovodi

RTO i, prema tome, to je i rasteredenje za komandu armije. Za diskusiju je teza da su nosilac borbe u
poetnom periodu rata operativne jedinice. Generalno, JNA ima ulogu da stvori uslove da se osposobe
drugi faktori, ali na nekim prostorima, ak i u poetnom periodu rata, nosilac dejstava bide i snage TO.
Da li je modernizacija upravljanja i rukovoenja shvadena kod kadrova kao nunost? Da li je integracija
poslova, pa i organizacija, viena (u svim sluajevima, na svim nivoima i komandama) kao jaanje
mehanizma ili zadravamo klasina rjeenja, pa ne idemo dovoljno na integracije i organa i jedinica?
Aktuelna je i tema da li nii nivoi imaju proirene kompetencije za odluke operativnog karaktera. SSNO
opravdano pokrede pitanje administracije, to je sastavni dio rukovoenja, ali ne samo administracije
(po broju i obimu), nego u kojoj meri ima administrativnog uplitanja sa jednog na drugi nivo.
Nuno je postaviti otriji zahtjev za analitiki rad na svim nivoima i kod svih kadrova. Da li smo na nekim
mjestima kadrovski promaili, pa nam ljudi nisu dovoljno sposobni da se uhvate u kotac sa problemima
koje razvoj OS namede? To je jedno od pitanja iz oblasti rukovoenja. Kako stoji sa rjeavanjem nekih
objektivnih protivrjenosti u komandovanju i rukovoenju? Ne o subordinaciji i komandovanju, kao
nunosti, ved o odnosu izmeu objektivnog i subjektivnog, izmeu stanja i poimanja tog stanja,
organizacione sposobnosti ljudi, sposobnosti za realizaciju, odnos izmeu centralizacije i
decentralizacije, jer mi moramo jaati jedno i drugo. Znamo u kojoj mjeri decentralizovanost smeta
mehanizmu vojne organizacije, a znamo koliko suvina centralizacija ograniava aktivnost niih komandi
i smanjuje odgovornost i inicijativu.
Objektivna je potreba da neke kompetencije sputamo na nie nivoe, jer koncentracija modi ni u OS, u
rukama pojedinih komandanata, nije preporuljiva.
Na predloge komandi 5. (zagrebake), 7. (sarajevske) i 9. (ljubljanske) armije nisam imao bitnijih
primjedbi. Diskutabilni su i manje prihvatljivi predlozi l. i 2. armije.
2. Dileme oko organizacije OS i sistema rukovoenja i komandovanja OS (1984-85). Radi se, u stvari, o
razlikama u odnosu na ponuene predloge SSNO i G. Rasprave oko usavravanja rukovoenja i
komandovanja pokrenule su vie aktuelnih problema. O pojedinim pitanjima ponovidu svoje poglede i
poglede nekih komandanata armija i RTO.
a) O formiranju komandi vojita (oblasti) i njihovoj nadlenosti
U vojnoj teoriji vojite je dio ratita, geografska i operativna cjelina. Prema kriterijumima iz Drugog
svetskog rata, dubine vojita su iznosile 800-1000, a irine 300-600 kilometara. Vojita su promjenjiva i
zavisna od toka operacija. Pojam vojita je prisutan u meunarodnom ratnom pravu. Tu se misli na one
djelove ratita gdje se izvode ratna dejstva. U meunarodnom ratnom pravu ratite je podjeljeno na
djelove gdje se izvode borbena dejstva i djelove koji ine pozadinu teritorije ratita (enevska konvencija
o zatiti graanskih lica za vreme rata - 1949.) I sa stanovita meunarodnog ratnog prava, podjela
ratita na vojita (u naim uslovima) ne bi se mogla prihvatiti, jer de se na cjelom ratitu voditi oruana

borba. Treba imati u vidu i velike domete oruja, dejstva avijacije i raketa eventualnog agresora. Nije
sluajno to ni jedna armija u Evropi nema komandu vojita. Mora se jo jednom preispitati opravdanost
obrazovanja takvih komandi i zbog sljededih razloga:
Komanda vojita se podrazumjeva kao statina vojno-geografska komanda. Pod njenu komandu
morale bi se staviti sve komande, tabovi i jedinice na tom prostoru.
Razliita je uloga pojedinih vojita u varijantama i vrstama agresije - drugaija je uloga sjevernog
vojita u varijanli istok ili zapad.
Komandi vojita se u raspravama daju prava i ovladenja koje ona objektivno ne moe imati. Istie se:
Komandu vojita definisati kao deo Vrhovne komande; kao vojnopolitiku komandu; komanda vojita je
deo Vrhovne komande (na licu mjesta), koja treba da rjeava sva pitanja na tom djelu ratita; lanovi
Predsjednitva SFRJ de biti na vojitima; komande vojita de imati sve prerogative i nadlenost Vrhovne
komande: Vrhovna komanda je u funkciji komande vojita. Ovakve postavke o mjestu i ulozi komande
vojita moraju se analizirati sa sistemskog, pravnog i funkcionalnog stanovita. Komanda vojita ne moe
biti dio Vrhovne komande, ne moe imati prerogative i ovladenja Vrhovne komande. Komanda vojita
ne moe da bude vojnopolitika komanda, jer to bi znailo da ima i vojnu i politiku vlast na vojitu, to
je za na drutveno-politiki sistem nemogude.
Ove komande ne mogu imati atribut strategijskih komandi. Predsjednitvo SFRJ je po Ustavu
strategijsko i jedino ovladeno da odluuje o upotrebi oruanih snaga. Strategijska komanda je onaj nivo
rukovoenja i komandovanja gdje dolazi do jedinstva politike i vojne strategije. Komanda vojita ne
moe biti dio Vrhovne komande, jer se radi o dva stepena komandovanja. Ako bi komanda vojita bila
dio Vrhovne komande, postavlja se pitanje kome je onda za svoj rad odgovorna. Zbog specifine i
osjetljive uloge vojne sile u drutvu, vlasti nad oruanom silom i prava njene upotrebe, sistemski i
pravno su postavljene granice ko i kakvo pravo u tom pogledu ima. Vrhovna komanda je jedna i njena su
najveda prava, a svi drugi stepeni komandovanja i njihova prava i nadlenosti regulisana su zakonom,
odlukama i drugim aktima Predsjednitva SFRJ.
Ustav SFRJ ne daje mogudnost da Predsjednitvo SFRJ svoja ustavna ovladenja iz oblasti rukovoenja i
komandovanja moe prenositi na nie stepene komandovanja.
b) O odnosu komanda vojita - republiki, odnosno pokrajinski tab TO
Sadanja ustavna i zakonska rjeenja ne daju mogudnost da se komandama vojita potine R i PTO
(lan 239. Ustava SFRJ, l. 114. i 115. Zakona o optenarodnoj odbrani). Sva pravna akta (amandmani od
1970, Ustav SFRJ, Zakon o narodnoj odbrani od 1969. i 1974. i Zakon o optenarodnoj odbrani od 1982),
regulisali su dvojnu odgovornost republikih i pokrajinskih tabova TO - republikim i pokrajinskim
rukovodstvima i vrhovnom komandantu, odnosno Predsjednitvu SFRJ, kao najviem organu
rukovoenja i komandovanja OS SFRJ.

Nema dileme da je u pojedinim zonama i pravcima nuno postidi vedi stepen objedinjavanja snaga i
obezbjediti najvii stepen jedinstva oruane borbe. Da li su po koncepciji voenja optenarodnog
odbrambenog rata predviene komande vojita najbolje rjeenje? Bolje je rjeenje da imamo komande
armija (kao i sada), preko kojih se postie jedinstvo oruane borbe, naroito u poetnom periodu rata, a
da se u toku daljih dejstava, kada se pree (i ako se pree) na kombinovani oblik oruane borbe, ostane
kod dosadanjih sistemskih, pravnih i teorijskih rjeenja, to jest, da komande armija objedinjavaju sva
borbena dejstva u zahvatu tzv. fronta, a RTO na privremeno zauzetoj teritoriji. Vrhovna komanda bi ove
dvije cjeline koordinirala i usmjeravala.
Bilo je dosta rjei da jedinstvenom operacijom mora rukovoditi jedna komanda. Mislim da se i pojam
operacije u ONOR-u mora drugaije gledati nego to je to u klasinim teorijama i klasinim vojnim
organizacijama. Ako se radi o kombinovanom obliku oruane borbe, onda u tim uslovima moemo
izvoditi dvije vrste operacija - u zahvatu tzv. fronta i privremeno zauzetoj teritoriji. Karakteristike ovih
operacija se razlikuju. Zbog toga je mogude da operacijama u zahvatu fronta rukovodi komanda armije, a
na PZT RTO, a u vlasti Vrhovne komande je da vri prepotinjavanja jedinica i komandi onom stepenu
koji u datoj operativnoj situaciji rukovodi dejstvima. U tom pogledu, dragocjena su iskustva NOR-a,
posebno u zavrnim operacijama.
c) Na osnovu do sada voenih rasprava, poinju preovladavati stavovi da treba formirati komande
vojita i potiniti im R i PTO, kao i to da partizanskim jedinicama i brigadama TO treba da komanduju
komandni stepeni JNA i kada ove snage dejstvuju na PZT, a da tabovi TO komanduju samo prostornim
snagama TO. Ako se usvoje ovi stavovi, onda se ne radi samo o usavravanju rukovoenja i
komandovanja, ved o radikalnim sistemskim promjenama u koncepciji. Posebno je osjetljivo pitanje
dvojnosti komandovanja snagama na PZT (partizanski eelon u nadlenosti komandi JNA, prostorne
snage u nadlenosti TO). Takva dvojnost u komandovanju na PZT imala bi negativnih posljedica.
Nepotrebno je govoriti koliko je sloeno voenje oruane borbe na PZT. Zato je u ovim uslovima nuna
maksimalna sinhronizacija ne samo snaga koje vode oruanu borbu, ved svih snaga borbe i otpora.
Ukoliko bi se uspostavila dvojnost komandovanja snagama na PZT, dolazilo bi do sukobljavanja,
nedovoljne sinhronizacije borbe i otpora, prebacivanja odgovornosti za neuspjehe jednih na druge i
nedovoljne aktivnosti.
d) Poelo je preovladavati miljenje da se u bududoj organizaciji komandovanja ide na korpusnu
organizaciju brigadnog sastava. I ovo zasluuje potpunije analize u naelu i za svaki korpus. I sada imamo
vie ovih nivoa komandovanja nego bilo koja evropska zemlja, izuzev SSSR-a. Imamo 26 operativnih
komandi. (Italija ima 13, Grka 8, Austrija 4, SRN 8, Francuska 6, Bugarska 5, Rumunija 7 i Maarska 5).
Formiranjem jo 13 komandi korpusa KOV i jedne VAK imali bismo oko 40 komandi i tabova
strategijsko-operativnog i operativnog nivoa.
Zato bi u konanom opredjeljenju gdje formirati korpuse, morali imati sliku rata, zone i pravce korpusa
nakon mjesec ili vie mjeseci rata. Zalaem se za fleksibilniji prilaz. Na osnovu analize pravaca i zona,
treba dodi do zakljuka gdje je korpus a gdje divizija. Nema razloga da idemo na ematsku i tipsku
organizaciju. Zato ne bismo imali manji broj korpusa i vedi broj divizija, a pri tome, razliite sastave

korpusa i divizija.
Bilo je rjei i da se jedan broj korpusa ostavi na PZT, radi objedinjavanja borbenih dejstava. Kod toga
treba imati u vidu dva ozbiljna pitanja: komanda korpusa operativne armije i partizanskog korpusa i
divizije bitno su razliite (korpus operativne armije ima 70-80 ljudi u komandi i sa pritabskim jedinicama
oko 760 ljudi, a komanda partizanskog korpusa sa pritabskim djelovima 100-150 ljudi).
uju se stavovi da brigade TO uu u sastav korpusa. Ispravnija su miljenja da ove brigade budu u
operativnoj potinjenosti korpusa (za datu situaciju), jer ako bi ule u sastav onda bi logino imale
svojstvo jedinica JNA, a i kod operativnog potinjavanja bi bilo potekoda, a najvie iz razloga to
drutveno-politike zajednice i dalje vode brigu i snose trokove organizacije, obuke i opremanja ovih
jedinica, a TO nemaju nikakvih prava oko njihove upotrebe. Pored toga, neke republike su formirale
veliki broj ovih brigada, a druge to nisu uinile, pa bi i sa stanovita opteredenosti pojedinih republika
bilo nejednakosti oko opremanja brigada TO, kada bi se stavile u operativnu potinjenost komandi JNA.
U svim varijantama budude organizacije komandovanja, u centru zemlje (Sarajevu) treba imati komandu
armije. U centralnom djelu zemlje nuno je imati jake snage i jaku komandu, jer demo centralne djelove
zemlje najupornije braniti i pretpostavlja se da bi se na teritoriji Bosne mogli nadi i djelovi drugih armija.
O ovim pitanjima ne treba odluivati bez pune ubjeenosti komandi armija, RTO i republikih politikih
rukovodstava u njihovu opravdanost.
NAPOMENA:
Praksa poslije 1987. nije uvaila ni ova upozorenja. Slina upozorenja iznosili su i generali Mirkovid,
Atanasovski, Dimid, Jerki, Lukeid, pegelj, Pozderac, Petri tadanji komandanti armija i RTO.
U cjelini, reorganizovanje JNA - rasformiranje armija,
uvoenje korpusa nije imalo strateku i organizacijsku potvrdu.
(General-pukovnik Stane Potoar)
OSVRT NA REORGANIZACIJU OS (1984-1985)
GENERALI SA LAZAROM MOJSOVOM (1986)*)
*) Sastanak armijskog vrha, predsjednika drave Lazara Mojsova i penzionisanih vojnih starjeina na
visokim vojnopolitikim dunostima od 1976-1986, odran je od 17 do 20. maja 1986. u Domu garde Topider. Sastankom su rukovodili admiral flote Branko Mamula, savezni sekretar za NO i generalpukovnik Zorko anadi, naelnik G JNA.
Iz svoje diskusije na tom sastanku iznosim sljedede:
Dobro je konsultovati se, a naroito na vrijeme i vie uvaavati razliita i druga miljenja i u tom smislu

shvatam ovaj susret. Nije neprirodno to ima alternativa u raspravi o razvoju oruanih snaga.
Da li su spoljni i unutranji neprijatelji nai glavni problemi? Tih protivnika imali smo uvjek i bide ih.
Ekonomska situacija, strategija razvoja i pasivnost su opasniji. Manje smo se plaili neprijatelja u ratu.
Spoljni neprijatelj nije toliko jak, a mi ga stavljamo u prvi plan. Ako pravimo procjenu neprijatelja, onda
moramo vidjeti i odnos izmeu dogmatskih (birokratskih) kojih je vie i kritizerskih i anarholiberalistikih
snaga.
O obimu ratne JNA i oruanih snaga? Dobro je to je to tema i dananjeg skupa. Slaem se da su nam
ratne oruane snage prevelike. To ima i pozitivan i negativan uticaj na privredu. Ratne oruane snage
nuno je smanjiti. Da li stepen spoljne ugroenosti trai ovolike oruane snage? Eventualni protivnici oko
nas ne dre i ne jaaju oruane snage samo radi Jugoslavije. Rusi to rade i zbog unutranjih problema,
zbog Kine, zbog Varavskog ugovora i zbog Bliskog istoka. Amerikanci to isto rade zbog unutranjih
problema, radi Rusa, radi June Arnerike i irih interesa. I jedni i drugi ne rade to samo radi vojnih
osvajanja, kao to je bilo ranije.
Struktura naih oruanih snaga po strategijskom opredjeljenju mogla bi imati tri komponente:
Federacija treba da ima manju i moderniju JNA, sa divizijama i brigadama. Republike - partizanske snage
(divizije i brigade). Opdine - manje jedinice TO, sa glavnom snagom u drutvenoj samozatiti. Ovim bi
zadovoljili koncepciju optenarodne odbrane i druge principe - mobilnost, borbenu gotovost, tradiciju,
vezanost za prostor, radi organizacije tabova, boljeg pozadinskog obezbjeenja, vojno teritorijalne
organizacije i radi podjele odgovornosti i finansiranja.
Racionalnija organizacija rukovoenja i komandovanja.
a) Vojita (oblasti) ne mislim da su dobra varijanta. Teza da armije nisu strategijske komande je
diskutabilna. Vie se govori o prednostima a manje o nedostacima. Veliki je nedostatak to Slovenija i
BiH ostaju bez komandi armija. Najvedi broj divizija se likvidira, previe je korpusa i ne potuje se
tradicija. Dobro je to umjesto pukova idemo na brigade.
b) Komanda RV i PVO bi mogla idi u Sarajevo (u centar zemlje, i to bi mogla biti nekakva rekompenzacija
ako se ukine 7. armija), jer se ne preseljava u ratu, blizu je i Vrhovne komande, blia je vedini svojih
aerodroma, ima u Bosni dvije svoje kole, blia je vazduhoplovnoj industriji i remontnim zavodima i bolje
je zatidena.
c) U Beogradu moe da ostane ono to je SSNO u irem smislu (to je vezano za Vladu, Skuptinu i
rukovodstvo drave), a i Generaltab bi mogao da pree u Sarajevo. Bilo je i ranije takvih ideja.
NAPOMENA:
1. Pruio sam podrku pravcima djelovanja, tj. ozdravljenju privrede, stabilizaciji unutranjeg stanja
(Kosovo), strpljenju bez velikih promjena, zakonskoj odgovornosti razliitih faktora za bujanje krize, za
promjene kroz Ustav.

2. Sa ovog sastanka otiao sam s uvjerenjem da se ide u zamiljenu reorganizaciju oruanih snaga SFRJ, a
kasnije sam se uvjerio da je SSNO iskoristio ekonomsku i drutvenu krizu da bi se u koncepciji
optenarodne odbrane vratile neke stvari unazad, devalvirala uloga TO, likvidirao partizanski eelon,
ukinule armije i divizije i ostavile dvije republike (Slovenija i BiH) bez operativno-strategijskih komandi.
Daje se prednost avijaciji nad PVO, prednost krupnim sistemima naoruanja i naruava se tradicija iz
NOR-a. Ostao sam u uvjerenju da ako je period od 1968. do 1986. znaio revitalizaciju koncepcije, ovo
to se sada priprema, a to de se realizovati od 1990. je devalvacija koncepcije optenarodne odbrane.
Uostalom, ivot je to pokazao.
3. Tadanjem vojnom vrhu, posebno Mamuli i Kadijevidu, bilo je najvie stalo da se ukine IX ljubljanska
armija. Kasnije sam obavijeten da je predlog o reorganizaciji prihvaden od strane Predsjednitva SFRJ,
poetkom 1987. godine.
PISMO PERI IMIDU (1988)*)
*) Pismo je upudeno P. imidu, predsjedniku SKJ u JNA, nekoliko dana poslije sastanka sa
penzionisanim generalima (1988. godine).

Pero,
Ispunjavam obedanje da Ti neto napiem o skupu sa penzionisanim generalima.
Na skupu ste opravdano govorili o jugoslovenskoj krizi. Mnogo toga vezano je za nacionalne mitologije,
vrstu ruku, unitarizam, separatizam, mnogi bjee u nacionalne okvire. Na alost, imamo dosta kadrova
u civilu, a i u vojsci, koji ne razumiju savremene procese i kojima je nacionalno iskljuiva mjera vrednosti,
postajemo opsjednuti nacijom. Nacionalista ima i u SUBNOR-u i meu penzionisanim generalima.
Savremeni problemi ne mogu se rjeavati silom, a istim sredstvima ne mogu se regulisati odnosi i procesi
ni u socijalizmu.
Moramo braniti pozitivne uinke svih revolucionarnih generacija. Braniti Narodno-oslobodilaki rat
1941-1945, braniti izgradnju zemlje i otpore staljinizmu, braniti nesvrstanu politiku, braniti
samoupravljanje. Dakle, braniti blizu 50 godina mira (jer nikada toliko nismo bili u miru), bez obzira to
nismo bili dovoljno dosljedni u izgradnji demokratije, to nismo bili uvjek u pravoj ekonomskoj politici,
to smo se vie puta kolebali i zbog toga dolazili u povremena stagnantna stanja.
Sistem optenarodne odbrane, OS i u okviru toga JNA, se mora vie osposobljavati za demokratsko
upravljanje. Treba izraziti nau spremnost za promjene bez brzih rjeenja, za promjene kroz Ustav.
Vanredne mjere na Kosovu ne daju dugorone rezultate. U vienacionalnoj zajednici, sa ovoliko vjera i
specifinosti, nema jedinstva prekim putevima. Zar se ne primjeduje politika koja trai drukiju

Jugoslaviju, ne samo na Kosovu, Sloveniji i drugdje? Zar nisu evidentni napadi na Predsjednitvo SKJ,
Predsjednitvo SFRJ i SIV? Zar nisu vidljive neke infiltracije raznih ekipa u Nevesinje, Vukovar, Drvar,
Knin, Petrovu Goru i mnoge srpske opdine u Hrvatskoj? U mojoj opdini (Graac) primjetio sam
organizovanje sumnjivih grupa i hodanje nekih intelektualaca iz raznih krajeva (iz Srbije).
Treba reagovati na sve uestalije napade na Tita. Ti napadi ne dolaze samo s jednog kraja. Prvenstveno
reagovati na one napade gdje se on diskredituje kao vrhovni komandant. I neki generali ga napadaju.
Najgori su oni napadi koji ga optuuju za zavjeru protiv srpskog naroda. Obedao sam Brovetu da demo
braniti Tita jednim napisom u Narodnoj armiji, to smo i uinili. Odbrana revolucije je trajan zadatak.
Ali, Pero, sjeda se naeg razgovora da su napadi na Tita krenuli najprije odavde, iz Beograda. Na ovom
skupu Tita je jedino pomenuo Adid.
O eventualnom protivniku mislim ovako. Spoljni protivnik nikada nije bio slab, ali se on prenaglaava.
Unutranji neprijatelj ili protivnik se sve vie ispoljava. Dobro je da ga vidimo kakav je i koliko ga ima, ali
kakvi smo u Savezu komunista i kako se odnosimo prema sopstvenoj revoluciji i kako gledamo na
bududnost je mnogo vanije. Na najvedi protivnik su ekonomska situacija, povedana nezaposlenost,
nacionalizam, pasivnost, oportunizam i sporost demokratije. U procjeni neprijatelja treba vidjeti i
odnos dogmatskih i birokratskih snaga prema reformskim snagama, kakve su ove snage i kakva su
shvatanja o tome u naim sopstvenim redovima.
Slaem se (sa onim to je reeno na skupu) da treba dati podrku osnovnim pravcima djelovanja, tj.
sprovoenju reforme, stabilizaciji unutranjeg stanja na Kosovu i drugdje, ali treba uzimati u obzir i
injenicu da se nikada ni jedan nacionalizam i separatizam nije pobjedio tuom rukom. Pobjeda protiv
nacionalizma se moe dobiti jedino pomodu snaga unutar nacije u kojoj se javlja. Tudi sve
nacionaloviniste jednako, ali i vidjeti koji su potencijalno najopasniji, a to su srpski ovinistiki
unitarizam i hrvatski ovinistiki separatizam. Slaem se da treba podrati promjene Ustava kroz
kolektivni napor i mjenjati strpljivo sve to je potrebno. To initi i sa reformom Saveza komunista.
Kriza u Jugoslaviji ima refleksija i na sistem odbrane i oruane snage. Kriza je razliita u republikama, a
vjerovatno i u raznim sektorima u JNA. Moda je izrada novog plana razvoja oruanih snaga, koji de
polaziti od novih procjena, prvorazredan posao sa osloncem na plan razvoja 1971-1975. (moda sam tu
subjektivan).
O izlaganjima na skupu: Kadijevid je govorio o procjenama i razvoju oruanih snaga, rekavi da su ti
procesi u toku, da se trebamo ede susretati i sadrajno drugaije. Ali da to ne ostane na obedanju.
Brovet je govorio da kretanja idu u korist Zapada, o porazu komunizma (a gdje je bio?), o pobjedi nad
socijalizmom (kojim?), o integraciji Evrope i dezintegraciji Varavskog ugovora. Rekao je da je na pomolu
modna njemaka drava, da je Sovjetski Savez u defanzivi, da je okruenje Jugoslavije prozapadnjako s
orijentacijom na NATO, da je sjeverozapad orijentisan ka austrougarskom carstvu (a kuda ide jugoistok?)
i da je pogoran na vojnopolitiki poloaj. (Nema mjesta za detaljnu raspravu o ovim ocjenama, ali su
neke od njih i jednostrane.) Brovet je s pravom dodao da je SKJ u povlaenju i da su procesi kod nas isti

kao u istonoj Evropi, a stanje u Sloveniji i Hrvatskoj i drugdje ocjenio je negativno. (Da li samo na
sjeverozapadu?)
Ti si, Pero, koliko se sjedam, govorio o podijeljenim snagama u SKJ, o tome da nismo ranije bili
osposobljeni za ovakvu borbu. Govorio si da su posljedice nesagledive (a vidi li izlaz?) Govorio si o
neiskrenom odnosu Cirila Ribiia i SKS, o platformama i podjelama (na jednoj strani, Slovenija i
Hrvatska, Bosna i Makedonija, a na drugoj, Srbija sa pokrajinama i Crnom Gorom). Pitam se gdje je u toj
situaciji partija u JNA? Hodete li se obratiti lanstvu, hodete li se svaati sa Savezom komunista
republika, hodete li se uvati toga da nekima ne budete naklonjeniji?
Adid je jedini pomenuo Tita u vezi sa odbranom koncepcije. Rekao je da je SAD sada jedina supersila, da
je jedan pakt ostao a drugi propao. (Pa, borili smo se protiv blokova i da li alimo za raspadom jednog od
njih?) Nuno je dograivati koncepciju, ali ne napadati teoriju Oreanina i drugih, traiti racionalniju
organizaciju itd. Sve manje se pominje teritorijalna odbrana. Da li su nam (u kratkom vremenu) trebale
tri strategije oruane borbe? Prva 1976. pod Ljubiidem i sa potpisom Tita, druga 1983. pod Mamulom sa
potpisom Petra Stambolida i sada, izgleda, treda pod Kadijevidem i ne znam sa potpisom kojeg lana
Predsjednitva?
Kadijevid je na kraju sastanka rekao (neto u ovom smislu) da smo pod kiobranom debalansa SSSR-a,
izgubljene bitke, iji je inicijator SSSR, da je Sovjetski Savez sruio Varavski ugovor i time izgubio, da
nema vie sudara izmeu blokova SSSR-a i SAD, ime je ugroena bududnost prvog i da sjedinjena
Njemaka postaje najveda sila u Evropi. ta mu znai pominjanje Sarajeva i da li su svi susjedi natovski?
U izjavama svih koji su govorili na skupu, pominju se sve republike a ne Srbija. Pero, da li je u vazduhu
prosrpsko raspoloenje? Treba li reagovati na stavove onih koji napadaju JNA (Franjo Tuman, Pavle
Jakid, Vuk Drakovid, Vlado Dapevid, Simo Dubajid, Mladina) i druge koji su se pojavili? Moramo bolje
braniti revoluciju i Tita i preko toga braniti i Kou, Mijalka i Peku i sve nas druge, jer su to napadi na sve
nas.
Dobro je da nas okupljate, ali ne samo radi informisanja i promovisanja.
Evo jo dva lina utiska zabiljeena na kraju sastanka. Pored onoga to sam Ti stojedi, u kratkom susretu
rekao, dodajem: Stane ostavlja utisak dobronamjernog ali nesamostalnog, Adida uvati od prevelike
poslunosti, Bunid - pasivan, Negovanovid najblii svojima, Gregorid bez uticaja (a Ti zna da je varijanta
bila da na to mjesto doe Lambe ili neko drugi). Treba vie cjeniti miljenja dr Abdulija i Popovida. A Ti,
Pero, izvini, djeluje najloginije, ali si u procjepu i zbunjen si. Veljko je ovim skupom vie elio promociju
i informaciju odozgo nego razgovor.
Neto o penzionerima s kojima se povremeno sredem. Pekid kao i uvjek nametljiv, nezadovoljan i trai
guvu, smeta vam ali ga primate. Neki poinju da naginju nacionalizmu. udni su rezoni Steve Roglida,
Radojice Nenezida, Milisava Nikida, Dane Petkovskog, Milana Bjelogrlida, Save Trikida, Petra Graanina.
Vedina Crnogoraca i Muslimana, penzionisanih generala, koje sredem, normalno se vladaju. Ne

iznenauju me rezoni Milana Daljevida i jednog broja Tvojih Krajinika i Hercegovaca. Vedina
Dalmatinaca i Liana su kao u NOB-u, zajedno. Slovenci uz svoje, a Srbijanci jo vie uz svoje.
Hoevar je u procjepu - u pauzi sam s njim razgovarao. Admirale bolje poznaje od mene. A pogledaj
uesnike u diskusiji na tom skupu. Ljubu Mraovida zna bolje nego ja, Stevo Roglid tvrdi kurs, Relja Lukid
govorio je o suenju, a Mido Jankovid se previe boji CIA-e. I Dane Petkovski, kojeg i dalje angaujete, na
kraju nas je razveselio povedanjem plata. Sve u svemu, nejaka podrka i govorili su manje-vie bizarno.
Pozdravljam te!
Ilija

NAPOMENA:
Ovo je posljednji skup sa drugovima penzionisanim generalima JNA. Nije mi poznato da je od 1988.
do 1992. odran i jedan takav sastanak.
U Domu garde - Topider, 28. aprila 1994. na poziv naelnika Generaltaba Vojske Jugoslavije generala
Momila Periida, odran je razgovor sa gospodom penzionisanim generalima i admiralima, o temi
Vojna situacija u bivoj Bosni i Hercegovini, njen uticaj na bezbednost SRJ i neka aktuelna pitanja u vezi
sa transformacijom Vojske Jugoslavije. Ovom skupu, koji se bavi zakasnjelim analizama, nisam
prisustvovao (iako sam pozvan) jer nisam gospodin general i zato to je to sada jedna druga armija.
Uzeli ste TO, uzeli Devetu armiju.
Kako ste mogli idi sa specijalcima na RTO?
Ogoren sam i ne prihvatam odluke armijskog vrha...
(General-pukovnik Franc Poglajen)
SLOVENAKI PENZIONISANI GENERALI I SSNO (1988-1990)
Poznato mi je bilo da neki sporovi - rasprave izmeu Slovenije i SSNO nisu poeli 1988 (napadima na JNA
u slovenakoj tampi iz opoziciono orijentisanih sredina). Armijski vrh nije bio bez povremenih sporova i
sa nekim drugim republikim rukovodstvima, ak i sa politikim vrhom drave i, naravno, u svojoj sredini.
Bilo je razlika u miljenjima (to je normalno), od kojih su neka bila i divergentna. Neposredno pred rat,
razgovarao sam sa vie penzionisanih slovenakih generala sa kojima sam radio u 9. armiji i SSNO (Stane
Potoar, Franc Tavar, Franc Poglajen, Branko Jerki, Edo Pavi i Lado Kocijan).
General Kocijan mi je ustupio svoje biljeke o nekim stanovitima slovenakih penzionisanih generala o
jugokrizi i odnosima Slovenija - JNA, iz kojih izdvajam sljedede:
Kako se dogodilo da je JNA postala policijska, sa paravojnim formacijama uz Srbe, koja ignorira svaku
meunarodnu koncepciju?
Kocijan biljei da su Slovenija i njeni generali s pravom eleli i traili da se potuje istorija - Odluka

plenuma Osvobodilne fronte o ukljuivanju slovenakih partizanskih jedinica u NOV i POJ (16.
septembra 1941) i odluke Koevskog zbora (1. oktobra 1943), kao osnovni rezultat dvogodinje borbe
slovenakog naroda i njegove narodnooslobodilake vojske (u prisustvu I. Ribara, S. ujovida, M. ilasa,
V. Zeevida i V. Dedijera i pet predstavnika NOP-a iz Hrvatske).
Kocijan dalje kae da se Slovenci nisu slagali sa odlukom da se NOV i POJ pretvore u JA, a Vrhovni tab u
Generaltab (1. marta 1945), ved su hteli da ostanu stari nazivi i da se nisu slagali sa rasformiranjem i
prelociranjem nekih slovenakih divizija u Hrvatsku i Vojvodinu, jer tako 1945. godine u Sloveniji nije bilo
ni jedne slovenake divizije, sem divizije KNOJ-a. Poznato mi je da su Slovenci 1968. prihvatili novi model
odbrambenog koncepta sa dvije komponente OS-JNA, kao strategijski eelon i TO kao najvii oblik
organizacije naroda i odgovornosti republika. Slovenci su ovo pozdravili jer ih je to vratilo u priliku da
ponovo organizuju vlastiti Glavni tab TO i ratne jedinice sa tradicijama svojih partizanskih divizija i
brigada (sve mi je to poznato jer sam od 1968. do 1970. bio pomodnik komandanta 9. armije).
Poznato mi je da su Slovenci, pa i njihovi generali, bili za vedu samostalnost Slovenije u okviru
Jugoslavije, a ne za ocjepljenje. Bili su protiv toga da se pitanje odnosa rjeava raznim pretnjama,
ukljuujudi i pretnje Armijom. Bili su za to da imaju svoju Teritorijalnu odbranu.
Kocijan dalje biljei - da su 1976. (27. aprila), radi razliitih gledanja na TO, Kardelj i Bakarid otili u
Generaltab. Osnovne njihove teze su bile da Teritorijalna odbrana ne sme biti po svojoj
organizovanosti i konceptu razvoja kopija JNA, a ako bi bila, onda nam TO nije potrebna. U stvari, TO je
kompleksna vojna organizacija cjelog naroda, zasnovana na principu naeg drutvenog ureenja i mora
biti organizaciono, tehniki i manevarski osposobljena za sve zadatke.
Penzionisani slovenaki generali su se gotovo redovno sastajali na inicijativu Predsjednitva republike i
Saveza boraca, sa rukovodstvom JNA i komandama u Ljubljani i Zagrebu. Interesantni su neki od tih
skupova.
Na inicijativu Milana Kuana, tada predsjednika CK SKS, 23. marta 1988. odran je skup na temu
Reakcije JNA na pisanje Mladine. Kocijan o tome biljei: Kuan je u vezi sa JNA rekao da su otvorili
pitanja jezika, vojnog roka i mjesta sluenja, popune vojnih kola itd, ali da od SSNO nema odgovora.
Kuan je izjavio da je Slovenija deo drave Jugoslavije, JNA je naa Armija, ali razliiti pogledi nisu greh.
Upozorio je da se u vrhu JNA primjeduje antislovenako raspoloenje i da se izlazi sa ocjenom da je u
Sloveniji kontrarevolucija. Prisutni generali su se saglasili sa ocjenama predsjednika CK Slovenije, traili
rjeenje postavljenih pitanja i odbili ocjene o kontrarevoluciji.
Novi sastanak sa efom Partije odran je 7. oktobra 1988. Tema razgovora su lanci u Mladini i konflikti
sa JNA oko procesa etvorici i amandmanima o finansiranju JNA. Kuan ih upoznaje da je u razgovoru sa
Kadijevidem (u Predsjednitvu Jugoslavije) Kadijevid imao samo jedno stanovite: Vi elite nacionalnu
armiju da bi razbili JNA, mi demo se tome odupreti svim sredstvima. Kuan je od prisutnih generala
traio da se pokua zatvoriti taj front sa JNA. Data je podrka stavu da se odnosi razjasne i da se
problemi reavaju konstruktivno i bez izazivanja, ega je bilo u Mladini.

Godine 1989. (13. decembra) je susret na inicijativu generala Koleka komandanta 5. armijske oblasti. Na
zdravicu Koleka, u kojoj je naglasak bio na zapletenoj situaciji, odgovorio je general Potoar; Stanje u
Jugoslaviji nije dobro. JNA se treba prilagoditi razvoju u svetu i u Jugoslaviji, a to znai da se mora
pravilno ocjeniti dogaaje. Izrazio je povjerenje mladom kadru, koji je odgovoran za bududi razvoj, a
vidjedemo da li nam daju priliku, da im bude prisutno i ono to mi mislimo o njihovim odlukama. Na
tom sastanku odbaena je informacija SSNO (od marta 1989), o sutini, uzrocima i ocjenama napada na
koncepciju ONO i na JNA.
Petog aprila 1990. je na inicijativu V. Kadijevida - prisutni Stane Brovet i komandant 9. armije Svetozar
Vinjid - odran skup u Ljubljani. Prisutno je bilo 38 penzionisanih generala. Sa tog skupa Kocijan biljei:
Kadijevid je u kratkoj informaciji o etiri strateka zadatka JNA, kao zadatak broj 1 naveo - zatita JNA od
napada. Brovet je detaljnije govorio o tim napadima i sve je to bilo u tonu koji je iritirao, jer smo svi bili
gotovo optueni, ne kao sukrivci, ved kao krivci koji potpisujemo napade. Poslije Broveta je govorio
general B. Jerki: Niko od nas nije proitao materijal. Nain iznoenja je za nas neprihvatljiv, posebno
zajedljiv ton. Zbog nekih lanaka ignoriraju se svi uspjesi na odbrambenom podruju Slovenije, koje su
godinama sve inspekcije ocjenjivale najviim ocjenama.
Kocijan se pitao: Kako je mogude kao strategijski zadatak broj 1 postaviti zatitu JNA od i zbog nekih
lanaka. Poslije izlaganja Kocijana, g. Kadijevid je upitao: Da li jo neko eli rije, ako drugaije misli? I,
poto se niko nije javio, Kadijevid je ustao i sastanak je bio zavren, sa nekim od nas nije se rukovao i za
nekoliko minuta sala je bila prazna.
To je bio (aprila 1990) posljednji sastanak i razlaz slovenakih penzionisanih generala sa armijskim
vrhom, a Kadijevid je u Beogradu govorio o ovom sastanku, zakljuujudi: Na slovenake generale ne
raunam vie.
Osmog oktobra 1990. na inicijativu Koleka je odran sastanak sa Savezom boraca Slovenije, na temu
Situacija u dravi (prisutno 34 generala). Teite je bilo na pripremi javnosti za proglas o
osamostaljenju Slovenije, problemu komandovanja u TO i civilnom sluenju vojnog roka. Po Kocijanu,
radilo se o srpskoj i jugoslovenskoj politici na zapadnom delu drave, koja se sigurno nede zaustaviti na
Kupi.
Desetog oktobra 1990. je sastanak sa 39 penzionisanih generala u prisustvu generala I. Tominca, I.
Hoevara, C. Zabreta iz Pete armijske oblasti i komandanta Ljubljanskog korpusa, generala Dane
Popovida. Raspava je bila buna, a u raspravi sudeluju dvije suprotne strane. General Kolek je u uvodu
rekao: Vlast u Jugoslaviji je naruena, bezbednost je na kritinoj taki, ustavno ureenje je pred
raspadom, politika reformi je blokirana, neposredno sledi graanski rat, a sve nam to daje viestranaki
sistem - u Jugoslaviji je registrovano 140 stranaka, takve drave nema na svetu. Ni jednom
jugoslovenskom narodu nije do raspada i do graanskog rata. Glavnu ulogu u tom igraju Nemaka i SAD,
mada sa razliitim stanovitima. Kosovo je tragedija zbog egzodusa Srba, a slino preti i Srbima u
Hrvatskoj. Neke sile ele u to uplesti i JNA, radi uzurpacije vlasti. Planirano je da se JNA razbije za tri

meseca, moda do kraja ove godine. To nedemo dozvoliti. Stoji problem komandovanja TO Slovenije.
RTO je onemoguden da komunicira sa podreenim tabovima. Naredba o oruju nije jo sprovedena,
jer 16 opdina nije predalo oruje. Danas je u Beogradu na dnevnom redu bududnost Jugoslavije.
Konfederalni model, to je predlog Hrvatske i Slovenije, je sprdaina i lakrdija. To je krhka carinska unija,
ide se na potpunu samostalnost drava. To to je predloeno nije prihvatljivo, zavrio je Kolek.
Prvi uesnik u raspravi je general Franc Poglajen, komandant 7. korpusa iz rata i 9. armije poslije rata:
Dobro je da smo se sastali. Svi smo svjesni problema, ne samo JNA i Predsjednitvo, nego i pojedinci. U
Jugoslaviji postoje dve koncepcije - konzervativna i prenoviteljska (reformska). Prema Sloveniji
primedujem netolerantnost, alarmantno reagiranje na lanke, a ni rijei o krai etiri vagona oruja u
Kninu. ta je opasnije? Ogoren sam kao general i ne mogu da prihvatim sve odluke armijskog vrha...
Stanje u naoj TO je neodrivo. Poeli smo je graditi 1968. Tito je na tome insistirao. On je i imenovao
komandante TO. Danas ste uzeli TO, uzeli joj armiju. Ako se Jugoslavija dogovorila za pluralistiki sistem,
pustimo taj proces. Puno smo napravili za 45 godina, bilo je greaka, ali takvih kakve vi pravite - nikada.
Kako ste mogli idi sa specijalcima na RTO. Nikakvog razgovora, a Kadijevid je mogao pitati nekoga od
nas.
General Branko Jerki je rekao: Ako bi bio iv Maral, to ne bi dozvolio to sada poinjete. to god se
ree, to vam se ne dopada, ocjenjujete kao napad. Mi smo Kadijevidu jasno rekli da su takve ocjene o
Sloveniji neprihvatljive.
General S. Potoar: Ruite ugled JNA. Gledao sam ta se dogaalo pred RTO. Zato nema slovenakih
jedinica u JNA, a imali smo ih za vreme cjelog rata u Sloveniji i van Slovenije. Izazvali ste otpor prema JNA
oko vojnog roka, kad ste uzeli brigade od TO, oduzimanje oruja je nerazumna odluka, a potinjavanje
TO je protivustavno. Proitajte ta pie u Ustavu SFRJ i Zakonu o narodnoj odbrani. Dogovoreno je da
25% Slovenaca slui u Sloveniji, a od zadnje partije regruta nije ostao ni jedan. Izazvali ste, takvim
ponaanjem, nepoverenje. Kakvi su to odnosi u Armiji?
General A. Jukid - bivi komandant TO Hrvatske, koji ivi u Ljubljani, je rekao: Armijski vrh mora
razmisliti o svojim postupcima. Dosta je toga to se ne moe podrati. JNA titi takvu Jugoslaviju koje
vie nema. To svi vide, samo vi ne. Zato otpor depolitizaciji Armije? Kako mislite organizovati OS u
viestranakom sistemu? JNA ne moe spasiti Jugoslaviju bez republika, ved je moe dovesti do
katastrofe. to znai razoruanje TO? Armiju treba zatititi i ne dozvoliti da se uplide u politiku.
General G. krk: Svi komandanti brigada i divizija u mobilizacijskom eelonu su neslovenci. To je strano
nepoverenje. Vi ste generala Hoevara potpuno podredili sebi.
General R. Hamovid (bivi naelnik Generaltaba), koji ivi u Ljubljani, je rekao: U naem ratu vrhovni
komandant je postavljao komandante glavnih tabova, a po predlogu pokrajinskih vostava; 1945. je
ocjenjeno da se pree na novi koncept organizacije. Od tada se mnogo promjenilo. Ne treba uriti,
nuno se dogovoriti. Zato silom ruiti dravu? Treba nam nova koncepcija OS, a ne gledati samo na TO.

to se Jani tako uri?

General J. eme: Teka je situacija u Jugoslaviji i tu smo pred graanskim ratom. Krau oruja u Kninu
razumem kao toleranciju Armije u tom sluaju.
General M. Petri: Ocjena da JNA vodi prosperitetnu politiku za Jugoslaviju nije prihvatljiva, a postupak
ratovanja je sraman.
General Kocijan (bio je naelnik taba TO Slovenije) je rekao: Ocjenu da je stanje kritino imamo svi. Ne
podravam sve zakljuke ni kod nas, ali sam vrlo kritian da JNA izaziva otpor naroda. Razoruanje TO je
razoruanje naroda. Kolek, da li si svijestan da je sva TO Slovenije u eelonu tvoje Armije u sluaju rata?
To to radite je poraavajude za narod. Da li ste razmiljali o dugoronim politikim posljedicama? La je,
to ste slubeno objavili, da titite oruje od krae. Za 21 godinu je iz TO nestala samo jedna puka i
jedan pitolj i naeni su. Zato u Srbiji ne uzimate oruje TO? Komandant TO Beograda o toj naredbi
nita ne zna - lino sam govorio sa njim. Kocijan je zahtjevao da se vrati oruje TO, da se
komandovanje TO uspostavi po zakonu, da se postave i slovenaki kadrovi u rezervni eelon, da se brzo
rei problem sa tabom TO.
General I. Tominc (pomodnik za politiki rad u 5. armijskoj oblasti) je rekao: Politika je armiju gurnula u
teku poziciju. Saglasni smo sa Drnovekom da se ponu razgovori sa Predsjednitvom Slovenije.
Netano je da JNA eli krojiti jugoslovensko drutvo, ona je gurnuta od politike. Od 2. jula je ukinuta
politika nastava, izvodi se samo kao moralni odgoj. Sve teme iz marksizma su suspendirane. Formira se
vlastiti sindikat u JNA. Mi u Armiji ne ocjenjujemo politiku situaciju. Ta ocjena nam se alje odozgo.
General K. Kolek, pored ostalog, kae: Nae aktivne stareine su vrlo kritine prema Predsjednitvu
Jugoslavije i SSNO, ta se eka, zato se ne udara, vojsku je teko drati u rukama. Teko je u Zagrebu. U
Sloveniji su sada dvije vojske. Bavar je sve stavio pod kontrolu.
Komanda 5. armijske oblasti je drugi dan (kako pie Kocijan) objavila da su slovenaki generali podrali
generala Koleka. Ali je general F. Poglajen dao javni demant: Podrali smo stanovite da se problemi
ree.
Dvanaestog decembra 1990. general Kolek je (sa 34 penzionisana generala) razgovarao na temu
Predstojedi plebiscit u Sloveniji. Kolek je rekao: Posljedice mogu pribliiti opasnost rata, stanje u TO
je nepromjenjeno. Slovenija je zabranila regrutaciju. Vojni okruzi su formirani, ali su u Sloveniji
blokirani. to se tie Kadijevidevog intervjua na TV - TO je podvala, Kolek je rekao da Kadijevid nije
pravilno shvaden.
General Tominc je obavijestio da je 1/3 lanova SK kolektivno prela u SK (PJ). Oekuje da de ih se do
50% ukljuiti, 40% u druge stranke, a 10% ni u jednu stranku.
Na pitanje ta je sa konceptom ONO, ako je TO podvala, Kolek je odgovorio da je u kompetenciji

republike samo prostorna struktura. Na ovo je reagirao Poglajen: A to nije podvala.

General E. Pavid je rekao: Ta podvala je nastala sada.
General M. Lah pozdravlja departizaciju i kae: Izgleda da je JNA postala srpska vojska, da ne govorim o
vezi Kadijevid - Miloevid.
General I. Dolniar: U Jugoslaviju smo svi vjerovali, a sada je to ludnica. Ako bi Kadijevid izrazio lino
miljenje, da je TO podvala, je jedna stvar, ali on to govori kao sekretar za NO. To su - to sada govorite pretnje.
General Kocijan je na kraju rekao: JNA je vjerovala u nae narode, a odakle sada takvo nepovjerenje, da
se vojni vrh odluio da razorua dve republike - najprije Albance, a sada Sloveniju i Hrvatsku. Sve je sada
jasno, te naredbe nisu trebale i imade dalekosene posljedice. To to radi Armija nije modernizacija,
nego revizija koncepcije ONO i to nije u kompetenciji Armije. Hodete li razoruati i ostalo i odvesti
cjelokupno naoruanje? Da li razmiljate o stranim posljedicama?
Ovo je bio posljednji sastanak komandanta 5. armijske oblasti K. Koleka i slovenakih penzionisanih
generala, a do susreta sa tenkovima 5. armijske oblasti ostalo je neto vie od 6 mjeseci (27. juna 1991).
JNA je, pored neoetnikih kohorti, prihvatila hegemonistiku strategiju,
okrenula lea svojoj prolosti, krenula u besmisleni rat protiv svih u
Jugoslaviji, a potom i protiv Evrope i svjeta.
(Pukovnik dr Duan Plena)
O KNINSKOJ KRAJINI I TROMEI (1989-1991)
Knin je dobio znaajno mjesto u hrvatsko-srpskim ili srpsko-hrvatskim odnosima i sporovima. Da li se i
preko Tromee ponovo pokuava udruiti Srbe u jednu dravu? Da! Da li je sluajno da se sve ovo
dogaa ba u Kninu i na Tromei? Ne! Neposredno poslije 1945. godine dovrena je kninska pruga; Knin
je spojen prugom sa Zadrom, postao je jak eljezniki vor sa loionicom (koja je premjetena iz Graaca
u Knin); izgraeni su tvornica vijaka (TVIK), tvornica namjetaja i drugi pogoni, nova velika bolnica 8.
korpusa i sve to uz pomod Hrvatske, JNA, Knina i donatora Borisa Vukobrata. Knin je uvjek imao veliki
garnizon sa divizijom ili korpusom. Asfaltirani su putevi koji povezuju sa Bosnom, Likom, Zadrom,
ibenikom i Sinjem; asfalt je uao u gotovo sva sela, napravljene su dvije hidrocentrale itd.
U davnijoj istoriji tu je bila kolijevka hrvatske dravnosti, a kasnije najvedi centar Srba u tom djelu
Dalmacije, june Like i jugozapadne Bosne.
Kada sam 1988, 1989. i 1990. boravio u junoj Lici i sjevernoj Dalmaciji, primjetio sam buenje
agresivnog nacionalizma i mnogima govorio da sve to izrasta u bunt i nije naivno, jer se ne radi o
ugroenosti Srba (bez obzira na narastajudi separatizam u Hrvatskoj), nego o podsticajima

hegemonista izvan Hrvatske. Da li je dr Rakovida, dr Babida i druge linosti novog srpskog ustanka
podstakla samo pojava ustaa? Analizom dogaaja, kasnije sam postavljao pitanje da li i koliko treba
povezati djelovanja Miloevida i Tumana. Da li bi Rakovid i Babid to radili da na vlast u Hrvatskoj nije
doao HDZ? Mislim da bi oni to uinili i da je doao Ivica Raan ili neko drugi.
Prisjedao sam se ranijih odnosa i sporova. Sluao o tome od boljih poznavalaca Kninske krajine (dr
Duana Plene, dr Tode Duruvije, Augustina Jukida i drugih). Pamtim 1939. godinu, kada se u tim
krajevima trailo prikljuenje Vrbaskoj banovini i odvajanje od Banovine Hrvatske, 1941. i 1942. godinu,
kada su Momilo ujid i drugi pokuavali te krajeve izvudi iz kvislinke Hrvatske pomodu Talijana i
Drainih oficira. Da li je to to se pripremalo i dovelo do 17. avgusta 1990, etvrti ili peti pokuaj pua
protiv Zagreba?
Dugo nisam vjerovao u to da se mogu poremetiti hrvatsko-srpski odnosi, rjeeni AVNOJ-em i formulom
bratstva i jedinstva. Ratovao sam na Tromei, bio sam i politiki komesar Kninske brigade (stvorene od
likog partizanskog odreda), koja je tako nazvana kao protutea ujidevim etnicima. Do ljeta 1989.
nisam vjerovao da de se krenuti preko Drine i Dunava, a tada sam se postepeno uvjeravao da se preko
Knina krenulo planski da bi se iskoristio nacionalistiki zanos nadahnut proslavom 600-godinjice
Kosovske bitke 1989. Izrazito srbovanje djela Srba u Kninu i iroj okolini nije mi se dopadalo i
upozoravao sam na to. Nije mi se dopadalo ni esto dolaenje raznih ljudi iz Srbije i Bosne. A kada se
knjievnik Miodrag Bulatovid u mojem Otridu 1990. godine naao pred spomenikom 9. gerilskom odredu
da se divi pravim Srbima, postaje mi jo jasnija srpska politika koja se oslanja na mod Memoranduma.
Akademik Dobrica Dosid, duhovni otac svih Srba, kao i akademik dr Jovan Rakovid, duhovni otac Srba
- preana, postaju sve prepoznatljiviji.
Razgovarao sam i sa dva pravoslavna popa u Graacu i Velikoj Popini. ujem kako se ponaa (i kod ovaca
na Otridu) ratni drug Simo Dubajid. Razmjenjujem miljenja sa opdinskim rukovodstvom u Graacu, sa
uiteljima na Otridu i Zrmanji. Sluam teze da su Srbi najvie dali za obe Jugoslavije i da zato imaju
najvie prava odluivati o njenoj bududoj sudbini. eelj preti Hrvatima, a pukovnik u penziji Vojo
Radakovid poinje da pie o ugroenom srpstvu i pominje poruene crkve i grobove. Vuk Drakovid
(ustanovljujudi SNO januara 1990), zahtjeva sjedinjenje istonih etnikih krajeva i etnikih krajeva u
Boki, Slavoniji, Hercegovini, Lici, Kordunu, Baniji i Kninskoj krajini i da bi zapadne granice Srbije trebalo
odrediti po etnikoj karti od 6. aprila 1941. godine. Sve ovo i mnogo toga drugog uslovljava da tzv.
balvan revolucija tu poinje i da tu srpski ustanici bez vedih tekoda u poetku, uz pasivnost JNA, a
kasnije uz njenu podrku i saradnju, odvajaju sjeverni od junog djela Hrvatske (Obrovac. Masleniki
most i obe pruge).
itajudi Pravoslavlje. uoavam da se i SPC angauje - priprema oko osvajakih pohoda. Svetozar
Duanid pie da je Jugoslavija sastavljena iz dva nespojiva sveta - balkanski, vizantijski, ortodoksni, na
jednoj, i zapadni, rimski, rimokatoliki, na drugoj strani. Komnenid 5. maja 1988. u istom Pravoslavlju
vidi Srbe kao biblijski sveti narod.
Sve postaje jasnije poslije proslave 600-godinjice Kosovske bitke, juna 1989. Poslije Gazimestana dolazi

do proslave na drugom - kninskom Kosovu (8. i 9. jula 1989). Hrvati u selu Biskupiji kod Knina pred
crkvom Svete Marije proslavljaju 900 godina od smrti dobroga kralja Zvonimira. Poslije ove dvije
proslave i oivljavanja jednih i drugih mitova, sporovi su se jo vie rasplamsali, a bilo je jasno da su
poeli kao vjerski i kulturno-historijski. Srpska pravoslavna crkva je sve vie jedna od glavnih perjanica
srpske nacionalne politike. Poetkom 1990. javljaju se dalmatinski vladika Nikolaj, popovi iz Pakraca,
mitropolit zagrebako-ljubljanski Jovan, slavonski episkop Lukijan, sremski Vasilije i gotovo svi redom.
Budia i Raan trae da se ide na komemoraciju u Jasenovac i predlau Tumanu i Rakovidu da idu
zajedno u Glinu i pred jamu Jazovku. Srbi odbijaju taj predlog za pomirenje, rekavi da se Glina i Jazovka
ne mogu uporeivati (Matijaevid, predsjednik glinske opdine), a Rakovid kae da Srbi iz Hrvatske
doivljavaju ideju hrvatskog pomirenja kao recidiv genocida i da de sam idi pred Jazovku, kad se sazna
konana istina.
Tvrdo jezgro SDS-a u Kninu odbija pomirenje sve dok je u Zagrebu na vlasti ustaki reim Franje
Tumana. Rakovid i drugi govore o kroatocentrikoj politici i poinju napadati Srbe koji su sluili
Bakaridevoj politici. Na oruje prvi poziva Zelembaba, rjeima da se sa ustakom garniturom razgovara
samo preko muice na puki. Talasi antibirokratske revolucije su zapljusnuli Hrvatsku, a proslava na
kninskom Kosovu pretvorila se u politiki skup i politiki skandal (hapse Opaida i Dobrijevida radi
nacionalizma i ugroavanja reda). Ikonografija koju smo gledali na mitinzima istine i koju su nosili
olevid i drutvo, ista je i u Kninu. Pojavili su se i etnici - slian scenarij na oba Kosova. Vlast Stojevida
(predsjednik SKH) i Latina (predsjednik Repubiike Hrvatske) nije se snala, mada su upozoravani (sa
Rajidem smo bili kod Latina poslije boravka u Kninu i Graacu). Latin nije do kraja vjerovao, a Stojevid
pogotovo, da Knin ima veze sa Beogradom.
Poele su diobe i u SKH. Oktobra 1989. pojavljuju se frakcije u Opdinskom komitetu Obrovac (meu
Srbima). Razgovarao sam sa Simidem (partijskim sekretarom Obrovca). To sam komentarisao sa mojim
Graanima (u Likim krovovima) i sa sekretarom opdinskog SKH Nadom Ilid u Savezu boraca. Tu u
Graacu je, takoer, poelo cjepanje - za CK SKJ ili CK SKH. Ljudi iz tih krajeva tada su raunali na JNA, a
posebno kada je admiral imid poruio da de Jugoslavija ostati jedinstvena, da de istrajati na Titovom
putu i AVNOJ-evskom konceptu i da je za sve to garant savezna vojska.
U tako mjeanim krajevima kao to su Obrovac, Benkovac i Graac sve to je izazvalo reakcije. Velik dio
ljudi ocjenio je da de te frakcije (Srba) u Partiji Hrvatske podrati Slobodana Miloevida, a Hrvati i dio
Srba stajali su na stanovitu odranja stabilnosti svoje republike. Srbovanje raste 1989. i 1990, a prati
ga sa izvjesnim zakanjenjem i hrvatovanje. Poinju napadi na Raana.
Bio sam u Kninu sa Pepom Babidem i Slobodanom Alagidem u zimu 1989. Razgovarali smo sa
predsjednikom opdine Kablarom i sekretarom komiteta Suom. Nudili su nam da idemo da smirimo TVIK,
iji se trajk od zahtjeva za plate pretvorio u politiki bunt koji je ponovljen februara 1990. TVIK postaje
hrvatski antibirokratski centar, slino Jugoalatu iz Novog Sada ili Radoju Dakidu iz Titograda.
Pratedi, istina neredovno, hrvatsku tampu, zakljuio sam da se srameljivo objavljuju vijesti o
nezadovoljstvu Srba, iako sve vie postaje jasno da u Hrvatskoj dolazi do cjepanja. U Hrvatskoj se

poinje govoriti o granicama na Drini, to sa raspisom izbora bitno mjenja politiko stanje. Tu je i zahtjev
za prikljuenje Hrvatske Evropskoj zajednici. To je Memorandum na hrvatski nain (Vjesnik, 5.
decembra 1989). I u Hrvatskoj su poeli sa mitinzima. Dolazi do nastupa ime Dodana, Veselice i drugih.
U vrijeme hrvatskog proljeda (poetkom 70-tih godina) bili su hapeni radi irenja nacionalizma. Neki
su mislili da je to odgovor na uspostavljanje Miloevideve vlasti u Srbiji.
Korjeni nezadovoljstva sa obe Jugoslavije su postojali, ti korjeni oivljavaju sa mitologijom o
ustanovljenju nezavisne drave. Tzv. hrvatsko dutanje, kojim su se Stojevid i drugi branili od mitinga iz
Srbije, dovodi do jo goreg stanja. Organizatori srpskih mitinga prete mitingom u Ljubljani, a potom u
Zagrebu. Znaajnu ulogu u svemu tome trebalo je da odigraju Srbi i Crnogorci u Zagrebu i Ljubljani.
Propagandne mainerije Beograda i Novog Sada su Ivicu Raana i Franju Tumana proglasile ustaama.
Mitinzi u Karlovcu i Zagrebu nisu se uspjeli organizovati. Srbi trae da se Tuman zatvori i da mu se
oduzme generalski in. Sindikati Brodogradilita Split i Jugoplastike oglaavaju se da u Titovoj
Jugoslaviji desetljedima ivimo u bratskoj slozi i miru i da nede dozvoliti da ih nacionalisti odvuku u
propast. Osjeda se jaanje HDZ-a i SDS-a. Naslanjanje djela Srba iz Hrvatske na ideje koje dolaze iz
Beograda je dovelo, poslije propasti mitinga u Karlovcu, do mitinga na Petrovoj gori (Gvozdu), na koji je
bio pozvan i Miloevid. Dio Srba u Hrvatskoj, poslije rascjepa na 14. kongresu, misli da Srbija zastupa
njihove interese, a ne separatista i izdajica Ivica Raan. Javlja se ideja da hrvatski komunisti iz istone
Slavonije i Baranje, koji se ne slau sa Raanom, preu u SK Vojvodine.
Kosovizacija Dalmacije, koja je poela u Kninu, uticala je na izbore koji su bili zakazani za proljede 1990. i
koji su doveli do novih nacionalnih podjela. Predizborna kampanja je bila vrlo napeta, to sam posebno
osjetio u Graacu i Lapcu. SDS je kao tuma interesa Srba, u tim djelovima planski sve vie potiskivala
ulogu komunista. Dr Jovan Rakovid je zapalio svoje zemljake za novi nacionalni program, u poetku za
kulturnu autonomiju kninskog kraja i izdvajanje tzv. srpskih opdina iz Dalmacije i njihovo meusobno
povezivanje ka Lici i dalje. Tako je poelo, a dogaaji koji su usljedili pokazuju da je cio nacrt briljivo
pripreman i reiran.
Krajem 1989. Predsjednitvo Vojvodine (Jugoslav Kostid) predlae da se u novom Ustavu SFRJ (u koji se
tada gledalo kao na rjeenje jugoslavenske krize) predvidi mogudnost da, pored Srbije, i druge republike
dobiju pokrajine. On je, izgleda, tu prvenstveno mislio na Hrvatsku. Teren za to je, izgleda, pripreman, pa
se ilegalni nacionalni odbor Srba iz sjeverne Dalmacije, Like, Korduna, Slavonije i Baranje (jula 1989),
sastao negdje u Lici i predlagao Srpsku krajinu. Zvanina srpska politika zahtjevala je mogudnost
autonomija u ostalim republikama, to je dokaz da ustanak 17. avgusta 1990. nije izazvao dolazak
ustaa na vlast, ved je za srpsko politiko rukovodstvo i dio opozicije Memorandum SANU bio ideoloki
katehizam. Onaj dio Srba koji je zagovarao antibirokratsku revoluciju iao je za nacionalnim
programom SANU, SPC i Drutvom knjievnika iz Francuske 7 u Beogradu. Stavovima Jugoslava Kostida
identina je izjava Antonija Isakovida, koji, krajem 1990. u reviji Intervju, pie da unutranje
jugoslovenske granice takve kakve su sada, ne odraavaju realno stanje, a Matija Bedkovid je tada
tvrdio da su Srbi u Hrvatskoj ostatak poklanog naroda.

Izborna kampanja u sjevernoj Dalmaciji i junoj Lici protie u znaku verbalnog terorizma s obe strane i
ima sluajeva fizikog obrauna. Incident sa vrlo tekim posljedicama desio se marta 1990. u Benkovcu.
Neki Boko ubrilovid upire pitolj na Tumana, biva razoruan, a zbor Hrvata prekinut.
Nodne strae u srpskim selima od poetka 1990. postaju redovne. Vidio sam ih na nekoliko mjesta u
bivoj zrmanjskoj opdini. Neki Srbi mi govore da dolaze ustae, a neki Hrvati krive nas u Beogradu (a
misle na Miloevida i Drakovida) da smo posijali sjeme razdora. Jovan Rakovid svu krivicu baca na
Tumana (ne pominjudi ga) i izjavu da je NDH izraz stoljetne tenje hrvatskog naroda. Poslije
Benkovca, odnosi Srba i Hrvata rapidno slabe. ubrilovid je uslovno kanjen, a predsjednik benkovake
opdine Duan Starevid ga brani jer se branio od Tumanovih straara i time to je miting HDZ-a
prekinuo Petar ale a ne ubrilovid. Poinju tue po birtijama, pojaane strae i balvani. Srbi
premladuju nekog Beljaka u Lovincu, a Hrvati nekog Radoevida. Srbi ne daju da se vije ahovnica.
Franjo Tuman je sve ovo iskoristio i postepeno dobiva javno mnjenje i u Sinju zahtjeva nezavisnost
Hrvatske. Tu je izrekao i onu mora Hrvat na ramenu nositi hrvatsku strojnicu, a u depu hrvatski dinar.
Od srpskih optubi da eli ustanoviti ustaku dravu - branio se. Voa HDZ-a je obedao da de
pobjednici na izborima potovati nacionalna prava Srba, ali nita vie od toga. U Hrvatskoj nisu bili
ugroeni samo Srbi, ved i dio Hrvata. Poinje pisanje o privilegovanosti Srba, rasprava da li su Srbi narod
ili manjina. Pripreme za izbore su pokazale da de komunisti pobjediti, a nacionalne stranke su, bez
izuzetka, traile punu hrvatsku suverenost. To je govorilo da de Srbi izgubiti prava koja im je garantirao
hrvatski Ustav, u kojem je Hrvatska definisana kao republika hrvatskog i srpskog naroda i narodnosti.
Dr Franjo Tuman se brzo uzdie na obedanjima o hrvatskoj dravi (kao da nije postojala), a dr Rakovid
pali srpski narod. Obojica su sumnjivi doktori i akademici. Nacionalno zaotravanje i dalje raste, a
dogaaji u Srbiji i Hrvatskoj postaju sve burniji. Politika Stojevida je u sutini znaila politiku
neodlunost i nesposobnost i takve okolnosti idu na ruku dvojici nacionalistikih lidera, a pogotovo im je
iao na ruku tok dogaaja poslije raspada 14. kongresa SKJ. Rakovid, kao pravoslavac i antikomunista,
oslanja se na sebi sline i tei da dobije ljude u petnaestak opdina sa srpskom vedinom. Koncem marta
1990. on tvrdi da SDS ne eli drugu srpsku dravu i da bi srpska pokrajina u Hrvatskoj bila nesreda za
srpski narod, jer bi nastala slina situacija kao na Kosovu ako bi nam neko dao prerogative drave, pa
nam ih potom uzeo - bilo bi nam kao Albancima. Ako bi pucali na hrvatsku miliciju, ona bi pucala na nas.
Srpstvo je bilo stranako opredjeljenje Jovana Rakovida, a hrvatstvo opredjeljenje Franje Tumana.
Izjavio je da de se SDS u hrvatskom Saboru boriti za prava Srba. Njegova gledanja su bila umjerenija, ali u
SDS-u je bilo radikalnijih stavova. I deo komunista poinje da nosi slike Slobodana Miloevida, a ni SDS se
nije mogao otresti istog uticaja. Da li Knin i Srbi u Hrvatskoj imaju samostalnu politiku? Izgleda da
nemaju, kao i uvjek. Za to vreme HDZ u Hrvatskoj ne smanjuje ved podie temperaturu i mir biva sve vie
ugroen. Srpske voe naglaeno optuuju Tumana za kroatocentrizam i sve su glasniji zahtjevi za
autonomiju tzv. Krajine. Srbi se sve vie okredu protiv Zagreba, bez obzira na to to Rakovid u Vrgin
Mostu (na Skuptini SDS-a) objavljuje pobjednik je HDZ, a nije pobjedilo ustatvo i nastavlja, ali i mi
demo odluivati o sebi.
Maja 1990. Knin pravi lud potez jer istupa iz Dalmatinske regije i trai da ue u drugu regiju koja bi ila
od Knina do Petrinje. Hrvatska se suprotstavlja, i u najboljem sluaju, dozvoljava kulturnu autonomiju.
Dolazi do dogovora Tuman-Rakovid; pet odbornika SDS-a (tri iz Knina i po jedan iz Donjeg Lapca i

Graaca) u Saboru. Zelenbaba i Tanjga pozivaju na ustanak i mirovna pogaanja su prekinuta. Na

Rakovida se vri pritisak iz Beograda zbog popustljivosti i njegov uticaj u SDS-u Krajine slabi. Mnogi Srbi
su ljuti na savezne organe i JNA koji nisu onemogudili dolazak ustaa. Zelenbaba poziva da se ide s
pukom u ume. Drama se razvija. Opet je tu Benkovac, a rtva mladid Miroslav Mlinar, predsjednik
lokalnog SDS-a. Da li je u pitanju ranjavanje ili samoranjavanje - ostaje zagonetka? Srbi su tvrdili da je
rtva izabrana po etnikom principu, a druga strana da su Mlinaru Srbi skalpelom zarezali vrat.
Incident utie na razvoj dogaaja i opet se pominju teze o genocidnosti hrvatskog naroda. Tu je i
Mlinareva etnja od Zadra u Knin i njegovo pismo: Ako bude potrebno, krenudemo u boj... ali neka
znaju ti, koji nas na to sile, da srpski narod nije nikad izgubio. Padala su carstva, padale kraljevine, a
srpska ajkaa je veno ostala na srpskoj glavi, na glavi pobjednika. U ulici u kojoj ivim, u Beogradu,
vidim plakate sa brojem iro rauna za pomod Mlinaru, itam o njegovoj enidbi i branom putovanju u
Egipat.
U nastavku slijedi prekid odnosa sa Saborom, a Skuptina opdine Knin, gdje je jedino pobjedila i vladala
SDS, prva donosi odluku o uspostavi zajednice opdina sjeverne Dalmacije i Like. Udruuje se est opdina
(Knin, Benkovac, Obrovac, Graac. Donji Lapac i Titova Korenica). Srbi su u tim opdinama u vedini, ali nisu
sami (Knin 85:15%, Benkovac 60:40%, Obrovac 65:35%, Graac 80:20%, Korenica 80:20%, Lapac
90:10%). Na izborima, SDS je pobjedila samo u Kninu. U Benkovcu SDS i HDZ imaju podjednak broj
opdinskih odbornika, u Obrovcu SDS je treda stranka, iza komunista i HDZ-a, u Titovoj Korenici pobjedili
su komunisti, u Donjem Lapcu i Graacu 50:50%, a u Otocu su pobjedili komunisti (podaci iz Likih
novina).
Dr Milan Babid je tada izjavio da ustanovljenje zajednice est opdina nema za cilj i nede ugroavati
suverenost i privredno jedinstvo Hrvatske, nego nasuprot. Rakovid je sredinom juna 1990. govorio da
de to biti zajednica opdina u kojoj demo organizovati svoje kole, kulturne ustanove, pismo, vlastite
asopise, radio i TV.
Ko je prvi predsjednik opdine u Kninu, prvi predsjednik Izvrnog vjeda SAO Krajine i nove drave? Ko je,
kako ga je nazvao dr Duan Plena, car depan kninski Milan Babid? Nikao je u vrijeme klijanja, bujanja
i trkljanja velikih i malih kapetana, vojvoda, kneeva, upana, banova, vodova, desara i imperatora. On
je jedan od novokomponovanih voa nacionalnog etnosa, jedan od tvoraca nove otadbine, SAO Krajine.
Stomatolog Babid odloio je dentistiku i prihvatio politiku tehniku, pa bez anestezije - na ivo - upa iz
ivog tkiva istorijskog pamdenja tekovine narodnooslobodilake borbe na prostorima tromee Like,
Bosne i Dalmacije. Babid de kroz oblake zaborava razvejati injenice da je s podruja dananje kninske,
drnike, benkovake i obrovake optine 17.919 boraca uestvovalo u NOB-u i da je kroz koncentracione
logore prolo 9.816 antifaista. I rtve naroda Kninske krajine su zaista velike: 2.790 poginulih boraca
Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije i 2.142 pogubljenih od strane okupatora, od ega su preko
polovine usmrtili etnici vojvode Momila ujida. Uvjeren da je tvrdoglavost dovoljna za sticanje visoke
ocjene o patriotizmu i za posjedovanje diplome neofite nove demokratije, dr Milan Babid, u svojstvu
predsjednika komisije za izbor i dodjelu imena ulicama Knina, brie sve ono to je bilo posvjedeno
naporima, rtvama, stradanjima i doprinosu naroda Podinarja, Ravnih kotara i Bukovice, pobjedi savijesti
ovjeanstva, pobjedi ljudskog roda u toku Drugog svjetskog rata. Odan maniru i ponaanju

ovovremenih konvertita, dodvorava se, pokorno slua efove. Babid podstie, potpomae i sredstvima
represije (sijanje straha) podrava plebiscit puka u korist povratka na Tromeu - srpske majke - ratnog
zloinca vojvode Momila ujida. Pri tome, za gospodina Babida je beivotna injenica da o ubistvu
preko 1.300 ljudi, ena, staraca i djece, od ega preko 900 osoba srpske nacionalnosti, svjedoi izvorna,
originalna i sauvana dokumentaristika italijanske, nemake, ustake i etnike provinence i preko 100
preivjelih svjedoka sa svojim, pred sudskim organima, slobodno datim iskazima. I sam vojvoda ujid, u
svom izvjetaju Drai Mihailovidu 19. decembra 1943, tvrdi da je za vreme uspene borbe na Velebitu
uhapsio 140 osoba, koje su, sem trojice zaklane i baene u jamu (AVII; 276, 9/1 - knjiga primljenih
radio depea X-II, br. 593.) etniki vojvoda Mane Rokvid izvjetava da je Momilo ujid streljao i
povjeao 500 Srba, meu kojima je bilo ena i djece (AVII; 153. 15/6.)
Navedeni primjeri su samo skromna ilustracija zloina Momila ujida, koje dr Milan Babid brie iz
istorijskog pamdenja i u ime lanog homogenius ethos, neovladeno prata, pie dr Duan Plena.
Kasnija ideja o regiji od Knina do Petrinje je po prvobitnim zamislima od nekih Hrvata bila i prihvadena. U
tih est opdina (5.000 km) ivilo je oko 100.000 Srba i oko 35.000 Hrvata. Na izborima, u cjelini gledano,
pobjedila je SDP, a u Saboru je bilo 5 poslanika SDS-a.
Kartografi u Srbiji poinju crtati granice, vojvodstva i autonomije. SNO (Jovid Mirko) u proljede 1990. djeli
Srbiju na crnogorsko, bosansko i umadijsko vojvodstvo. Zbog tih crtanja, u Hrvatskoj su svaku tenju za
autonomijom shvatali kao veliku opasnost i namjeru Srbije da uzme dio hrvatske teritorije. Hrvatska
vlada je pod nadzorom HDZ-a kninsku zajednicu opdina ocjenila kao neustavnu i kao izraz tenje da se
osnuje srpska drava u Hrvatskoj.
Na Vidovdan, juna 1990, kod crkve Lazarica na Kosovu polju, objavili su imenovanje srpskog autonomnog
podruja Krajina. Predsjednik je Milan Babid, a glavni grad Knin. Pokuaj da se poslanici Srbi u Saboru
(njih oko 48) udrue u Srpsku demokratsku frontu je propao, ukljuujudi i ostavku Sime Rajida.
O formiranju Udruenja Srba iz Hrvatske u Beogradu, dr Mihajlo Markovid je rekao da Srbi imaju pravo
da oblikuju svoju autonomiju, ako bi Hrvatska sa novim ustavnim reenjima bila proglaena
konfederacijom, a ako se Hrvatska odlui za odlazak iz Jugoslavije, onda Hrvatska nema pravo povudi sa
sobom srpsko stanovnitvo. Slino su govorili Slobodan Miloevid i Novak Kilibarda. Zahtjevi za
promjenama tzv. administrativnih granica sve se vie postavljaju od strane srpskih medija i mnogih
politiara. Slobodan Miloevid je 25. juna 1990, govoredi o pripremi novog srpskog Ustava, u Skuptini
SRS rekao da de srpska drava biti sigurna garancija zatite interesa srpskog naroda, koji ivi van Srbije,
a da ne bi bilo dvoumljenja, dodao je: Pitanje srpskih granica je otvoreno politiko pitanje. Ovaj stav
ohrabrio je najvedi dio Srba u Krajini i podstrekao ih da se osamostale. Po novinama i asopisima rat se
ved vodi. Istog dana, 26. juna 1990, hrvatski Sabor prihvata amandmane koje su ranije opovrgli
predstavnici SDS-a u Skuptini (15 opdina sa srpskom vedinom). Istoga dana kada na Markovom trgu
zasjeda hrvatski parlament, u Srbu se objavljuje politika deklaracija sa tzv. ali-ali opcijom. Ako
Hrvatska prihvati jugoslovensku federaciju, srpski narod de traiti kulturnu autonomiju, a ako se Hrvatska
otcjepi, onda de osnovati srpsku enklavu odvojenu od Republike Hrvatske. I formiran je Nacionalni savet.

Hrvati i dio Srba u srpskim opdinama bili su protiv stvaranja srpske drave od Jadrana do Slavonije.
Rakovid u Rijeci najavljuje referendum o autonomiji i, pored ostalog, kae da srpski ma jo nije u
nonici. Raniji dogaaji oko straa, naoruavanje Srba i odlazak grupa van urbanih sredina su najavljivali
vie od politike bure i pobudili strah od rata.
Tih dana 1990. (poslije izbora), bio sam u Graacu, obiao sam sa Vladom Mariidem, Sakanom uicom i
Jokom Jerebom tri mjesne zajednice u bivoj zrmanjskoj opdini. Razgovarao sam sa Manom
Kovaevidem, ranijim predsjednikom Izvrnog vijeda opdine, a sada efom milicije u Graacu.
Novoizabrani predsjednik opdine sa liste SDS-a, ing. Vojo Lukid (iz Velike Popine), eli da doem u zgradu
Opdine. Odbijam, a on pristaje da idemo u na kraj. Zbunjen je. Na putu ka Zrmanji prati nas etvorka
meni poznatih novopeenih SDS-ovaca, sredemo malo ljudi. Neto u birtiji kod Tojage u Zrmanji i na
Otridu kod Gajice. Svi razgovori sa Lukidem svode se na savjet: Ne dajte da se potuete, Vojo, budi
predsjednik svima, a ne samo pristalicama svoje stranke. To podvlaim i Lovinanima. Svradamo u Malu
Popinu kod Sakana i tu sredemo Duana Lukida, predsjednika Mjesne zajednice Otrid. Predsjednik opdine
se odvaja kod pelinjaka, zamiljen i u povratku ka Graacu saoptava gotovo je, kad uju (Rakovid i
Babid - I. R.) da sam bio s tobom, Ilija, odletidu. I tako je bilo, poslije 20-tak dana njega zamjenjuje
Jasminka, profesor. Nikada se kasnije nisam sreo sa predsjednikom opdine i to je bila posljednja posjeta
mojoj opdini. Pojedinani kontakti od 1991. do 1995. odravani su preko ranjenika, pojedinanih posjeta
Beogradu i izbjeglica iz Like.

Okomio si se na komuniste... Nehumano je od Tebe kao lekara-psihijatra

da komunistima ne prizna etiku vrednost... pa se tako pridruuje dananjoj
antkomunistikoj histeriji, koja ne vodi nikakvom i niijem dobru!
(General-pukovnik dr Gojko Nikoli)
AKADEMIKU DR JOVANU RAKOVIU (1991)
Znali smo da ste akademik SANU, da ste naelnik Psihijatrijskog odeljenja u ibenskoj bolnici,
uli smo da ste u svojoj struci verzirani i da ste dobar govornik. Pratili smo Vas sa
interesovanjem kada ste govorili protiv nacionalizma i politike mrnje, kada ste se, citirajui
Nikolu Teslu, izjanjavali o svojim stavovima, govorili da meu nacijama i politikim strankama
ima ovinizma i politike mrnje koja raste. Meutim, poslije izbora u Hrvatskoj sve vie nas
ude neki vai rezoni, profesore Rakoviu.
Da li je tana strategijska teza - Vaa i Vae SDS - o ugroenosti srpstva i Srba u Hrvatskoj? U
poetku ste govorili o djelominoj asimilaciji, o kulturnim institucijama, a onda o uoj, pa onda
iroj zajednici opina, pa na kraju o dravi (integralna srpska drava od Like i Korduna do
Pirota). Sve je to, po naem miljenju, nacionalistiko.
U poetku niste poistovjeivali nacionalno i vjersko, a sada to postaje karakteristika Vaih
nastupa. ta od ovoga ima u programu SDS-a?
S pravom traite (i ne samo Vi) puna prava srpskog naroda u Hrvatskoj, ali ne obrazlaete kakva
je pozicija Hrvata u mjeovitim opinama, ve ih postepeno istite (na razne naine) iz Knina,

Drnia, Bruke, Obrovca, Lovinca, oko Plitvica i drugdje. esto govorite o politikim pritiscima
Saveza komunista na Srbe. To nije istina. Kritikujete like generale. Ne udi nas to M. Rapaji
po nalogu pie opskurni lanak u Dugi, ali nas udi to na pitanje tog Rapajia, Rakovi djeli
packe likim generalima. Ni sa jednim od tih 40 likih generala (penzionisanih) i 12 aktivnih
niste razgovarali. Kaete da smo ispoljili neku aktivnost pred izbore. Da, dali smo podrku SKH,
a da smo bili aktivniji, Rakovi bi slabije proao.
SDS tvrdi da je XI kongres SKH otvorio vrata Tumanu. Da, ali je otvorio vrata i Tumanu i
Rakoviu. SKH je omoguio da se pojavi i SDS, pa su i zbog toga komunisti slabije proli na
izborima. Po kojoj osnovi tvrdite da je lake sa Tumanom. Nama je jedino jasno da ste Vaa
stranka (i Vi lino) nacionalistiki obojeni kao to su obojeni i HDZ i Tuman.
Strano je kad negirate sve i tvrdite da srpski krajevi u Hrvatskoj nisu nita dobili.
U Novom Mestu (u Sloveniji) kaete da nema AVNOJ-a, da nema ZAVNOH-a, da nema
avnojevske Jugoslavije, da je bratstvo-jedinstvo izlizano. Tvrdite da trebaju novi odnosi u
Hrvatskoj i Jugoslaviji. Jasno, odrekli ste se avnojevske Jugoslavije.
Vi ste Rakoviu toboe u opoziciji Tumanu, a loginije bi bilo da ste kao opozicija blii
ljevici, a Vi ste blii HDZ-u - stranci na vlasti. ime ovo objanjavate, ako ne antikomunizmom?
to e tolike rasprave o tome ima li u Hrvatskoj ili nema u Hrvatskoj srpskih krajeva ili hrvatskih
krajeva gde ive Srbi? Da li je teritorijalna autonomija prihvatljiva i za Srbe? Kakvim sukobima
to vodi? Srbi treba da imaju sva prava kao Hrvati - prava na kulturne ustanove, pismo, folklor i
sve to bi uvalo njihov nacionalni i kulturni identitet. To je interes i hrvatskog naroda. Srbi treba
da se osjeaju slobodnim, a i Hrvati u krajevima gdje veinu ine Srbi moraju se osjeati
slobodnim.
Va Opai na dalmatinskom Kosovu kae: Ako drugi odbace ideju o zajednikoj
jugoslovenskoj dravi, Srbija e stvoriti integralnu srpsku dravu od Like, Korduna i Banije do
Pirota i Dimitrovgrada i od Vrca i Subotice do Dubrovnika. Kakav je ovo odnos prema Bosni,
prema Crnoj Gori i Hrvatskoj?
U Politici od 2. jula 1990. Srbiju djelite samo na Brankovie i Obilie i po Vama nema Srbina
koji moe da stoji izmeu tih krajnosti. Otro ste protiv Titovih generala koji su izdali svoj
srpski narod za komadi Tukanca. Najprije ste napali u Beogradu like generale, a sada opet
generale Srbe koji ive u Zagrebu. Napali ste oku Jovania i drugove u Beogradu i
Kupreanina, Bulata i drugove u Zagrebu.
Ko Vam to sugerira?
Na skupu Srba iz Hrvatske koji ive u Beogradu skidate s govornice narodnog heroja generalpukovnika dr Nikolia, jer se s njime ne slaete po nekim pitanjima poloaja Srba u Hrvatskoj, a
on nije ni za teritorijalno-politiku autonomiju. Na tom skupu ste Vi govorili, ali ni Vi, i niko od
prisutnih akademika (Medakovi, osi, Kresti, Markovi) niste zatitili akademika Nikolia.

Izgleda da je za SDS najbitnija vlast. Koliko Vas interesira razvoj i poloaj 40% Hrvata u
Obrovcu, 25% Hrvata u Graacu i 50% Hrvata u Benkovcu itd?
Na sastanku predstavnika 13 opina u Kninu dezinformie se javnost. Ne kae se da je tu
prisustvovalo samo 5 predsjednika opina, da 4 opine nisu dole na sastanak. Govorilo se o
predsjedniku opine Titova Korenica, koji nije bio prisutan. Ne kae se da je tu bilo i
predstavnika opina koji su rekli da SDS ne moe biti jedini predstavnik srpskog naroda u
Hrvatskoj. I ne moe. U ovih pomenutih 13-14 opina samo u tri je pobjedio SDS na izborima,
a u svim ostalim pobjedio je SKH. Va cilj nije Tuman i HDZ, nego da pod firmom okupljanja
Srba, razbijate komuniste.
U Drvaru ste 4. jula opet napali komunistiki sistem i dalje razvili tezu Srbima nigde nije bilo
dobro i tako i u Bosnu ulazi srpski ratoborni nacionalizam uz pomo SDS iz Knina i iz Srba.
Za svoje ciljeve angaujete i Srbe u Srbiji preko Udruenja Srba iz Hrvatske. Mnogi akademici
razjanjavaju poloaj Srba u Hrvatskoj u prolosti, sadanjosti i budunosti. Izabrali ste Beograd,
jer odatle oekujete najvie pomoi, Rakoviu, Vi ne vodite samo nacionalnu politiku mimo
slubene politike Srbije i Crne Gore. Pogledajte govor Miloevia o referendumu 25. juna i
Kilibarde o granicama kao otvorenom pitanju. Va cio program (Rakovia i SDS-a) jeste dio
srpskog nacionalnog programa. Sve vie i sve agresivnije vodite propagandni rat, govorei da su
Srbi ugroeni, da im preti opasnost od Hrvata, koji su kroatocentrini i srbofobino
raspoloeni. Koji procenat Hrvata je ovakav?
U posljednje vrijeme govornici SDS-a razvijaju tezu o otvorenoj konfrontaciji hrvatskog i
srpskog naroda, o rovu meu njima. Uvredljivo tvrdite da u prolosti potkupljena srpska
oligarhija nije nita uradila za Srbe. Najekstremniji govore da su za Srbe nastale posebne
prilike, pa indirektno trae uvoenje vanrednog stanja. Zelenbaba kae da e se Srbi u posebnim
prilikama posebno i ponaati, onako kako dolikuje srpskom narodu. A to ovo znai?
Od 14. do 28. jula 1990. u Kninskoj krajini i okolini proglaen je kulturni festival. U prethodnici
tog festivala su, pored ostalih, dr ureti, Mili od Mave, a dolaze i drugi.
to neto vie ne kaete o genezi ilegalne organizacije koju ste stvarali u Erveniku. Dubokom
dolu i Krupi, o ulozi manastira Krka, o dolasku Rastovia i drugih u te krajeve, o oslanjanju na
Crnevia, Krestia, Smiljania, osia, Brankovia, Rapajia, kapetana Dragana i druge. to
barem neto ne kaete o tome ko Vas snabdjeva orujem u vrijeme kad ste Vi za ustanak bez
oruja. Vaa fotografija, na kojoj Vi i Karadi (dva psihijatra) stojite uz bokove Slobodanu
Miloeviu, pokazuje osovinu velikosrpskog projekta (Beograd-Pale-Knin) i asocira na
objedinjavanje onog to ste planirali uzeti ratom. Slika jasno pokazuje i ko je Srbin broj l.
Na saboru (25. jula 1991), u Srbu, zadovoljni ste deklaracijom o suverenosti i autonomiji srpskog
naroda, o ustanku bez oruja itd. Tu je i eelj i druge komite. Tu su Isakovi, Bulatovi i Cune
Gojkovi. Tu se prodaju etnike novine, viju se zastave sa mrtvakom glavom Sloboda ili
smrt, tu se prodaje knjiga Luda zemlja itd. A sve ste organizovali dva dana prije 27. jula - 50.
godina od partizanskog ustanka, ustanka Srba i Hrvata 1941. protiv faizma - da bi ga
obezvredili i likvidirali, a to ste i uspjeli. Dva dana kasnije, organizovana je skromna partizanska

proslava i izgleda da je to posljednja proslava odrana u sjenci Vae antipartizanske proslave.

ini nam se da e to to postiete sada i ubudue biti kratkog vijeka i na tetu prvenstveno
srpskog naroda u Hrvatskoj.
Ovo pismo Vam upuuju, u ime likih generala, Milorad Mievi iz Vrepca, Ilija Radakovi iz
Joana i Ferdo Toplak iz Graaca. Sva trojica smo ratovali u sjevernoj Dalmaciji, u 19. diviziji, u
kojoj smo bili politkomesari, u Kninskoj brigadi (5. dalmatinska brigada), XIV bukovikoj
brigadi, iji je komandant jedno vrijeme bio i va velebitski vojvoda. Razgovarali smo sa dr D.
Plenom iz Kistanja, dr Pupavcem iz Zagreba, Vojom Lukiem iz Velike Popine, Duanom
Stareviem iz Benkovca i drugima. I po sugestiji nekih od njih, i drugih, pripremili smo i aljemo
ovo pismo preko Prosvete.
Otoec na Krki (Slovenija)
6. septembar 1991
Kadijevid i armijski vrh su, sutinski, prekinuli saradnju sa SIV-om
u jesen 1990, oduzevi SIV-u ustavnu funkciju odbrane zemlje,
to nije samo neustavno ponaanje, nego i odreeni dravni udar.
(Ambasador Jovica Vejnovid)
O ODNOSU PREMA SIV-u ANTE MARKOVIDA (1989-1991)
Ante Markovid je bio predsjednik SIV-a kada je poeo raspad SFRJ. U to vrijeme je JNA, na ijem je elu
savezni sekretar za narodnu odbranu Veljko Kadijevid, znai - njegov ministar, zaratila sa Slovenijom i
Hrvatskom.
Ruenje SFRJ je nezamislivo bez ruenja Markovidevog koncepta reformi i njega lino. Ruenje Ante
Markovida je poelo 1990. godine na inicijativu Srbije, preko Borisava Jovida, Zelenovida i Koste
Mihajlovida, s ocjenom da je reformska politika SIV-a u 1990. godini bila neuspjena, a planirana za
1991. - besperspektivna. Prvi pokuaji napada na SIV su propali na sjednici Predsjednitva SFRJ sa
predsjednicima republika 27. decembra 1990. i na Skuptini SFRJ 28. decembra 1990. na kojima su
planovi SIV-a podrani. Iako je ovo okurailo predsjednika SIV-a - iluzornim se pokazalo njegovo
uvjerenje o MIRNOM PRELASKU iz jednog u drugi sistem. Ponudio je program jedanaest + tri, tzv.
antiinflacioni program. Tada su vladala dva miljenja: prvo, da su taj program oborile republike
(prvenstveno Srbija, Hrvatska i Slovenija) u borbi za sticanje ili zadravanje steene vlasti, i drugo, da
su ga oborile snage inercije sistema koji je nestajao sa istorijske scene. Dio jugoslovenske i vedina
evropske i svjetske javnosti vjerovali su u Markovida kao politiara, smatrajudi ga sposobnim da sprijei
nadolazedi haos. Meutim, stvarnost je bila drugaija - 1990. stari sistem je porazio Markovidevu
reformu, a 1991. Markovid je pao kao politiar novog vremena.
Ante Markovid je ulagao napore da se sprijei rat. Posebno rat izmeu Srba i Hrvata. Vladajuda srpska
elita optuivala ga je da hode da spasi Tumana. Traio je da se razoruaju sve ilegalne i paravojne
formacije. Slovenija je tvrdila da kod njih nema paravojnih, a Hrvati su govorili da ilegalnih formacija

ima samo kod Srba. A bilo ih je kod svih.

Nove vladajude strukture u Hrvatskoj i Sloveniji naoruavale su miliciju i druge, naroito poslije
razoruavanja teritorijalne odbrane tih republika. Komande i razne slube JNA takoe su pripremale i
naoruavale srpske paravojne grupe, po pravilu bez znanja predsjednika jugoslovenske vlade. Da li je
Ante Markovid znao za naoruavanje? Srpski mediji su tvrdili da jeste, zvanini faktori iz Slovenije su ga
optuivali da je protiv te republike poslao tenkove, a oni iz Hrvatske su ga okrivljavali za Dubrovnik. Da li
je JNA dezinformisala Antu Markovida? Da li je savezni SUP radio za Srbiju? Da li je carina prvo
obavjetavala JNA i SUP, pa onda predsjednika Vlade? Izgleda - prije ove prve.
Markovid je tvrdio da je SSNO tek sredinom avgusta 1991. upoznao SIV sa intenzivnim uvoenjem
oruja. S obzirom da je sve to oko oruja stvar njegovih saveznih resora, predsjednik SIV-a je, ipak,
odgovoran to nije bio u kursu i to nije preduzimao odreene mjere po cjenu smjenjivanja efova
resora iz JNA, SUP-a i Carine, koji nisu sprijeili taj uvoz, to su dozvolili da oruje mjesecima ulazi u
Hrvatsku i ak se snima o tome film. Dakle, da li je bio i naivan i neodluan?
Da li je namjerama vladajude elite u Srbiji i najvie odgovaralo ponaanje Tumana? Izgleda da jeste. Ko
je prvi naoruavan u Hrvatskoj? ini se da su to Srbi i to u okviru ratnih priprema, a potom i Hrvati.
Poznato je da se 1991. godine na predsjednika SIV-a okomila propaganda Mitevid-Minovid, optuujudi ga
da se i pored vene ugroenosti Srba opredjelio za Hrvate. Po meni, ova optuba ne stoji.
Kada je poeo da se ostvaruje koncept izazivanja graanskog rata u Hrvatskoj? Ante Markovid je
svojevremeno izjavio: Ne elim niti mogu opravdavati antijugoslovensku histeriju koja je ljeta 1991.
godine zahvatila Hrvatsku, ali isto tako ukazao i na to da bi Miloevid pokrenuo Srbe u Hrvatskoj na
ustanak i da nije na izborima pobjedio Tuman... I dalje, taj koncept izazivanja graanskog rata u
Hrvatskoj pripreman je i u Srbiji intenzivno jo od 1988. U vezi sa filmom o Martinu pegelju (prikazan
na TV 25. januara 1991). Ante Markovid je tvrdio da je deo armijskog vrha planirao da izvede vojnu
intervenciju u Hrvatskoj i da je on pokvario taj plan, uspjevi da na sjednicu Predsjednitva SFRJ
nenadano dovede Tumana. I poslije ovoga, beogradske novine Politika i Ekspres napadaju
Markovida komentarima da li je Markovid gledao film i koga spasava Ante Markovid.
Poetkom 1991. Hrvati i Slovenci su napali Markovida da SIV ne prihvata stvarnost, ved pokuava na
stari nain da rijei nove probleme, a Srbija i Crna Gora zamjeraju SIV-u to nekakvim programom
pokuava da zameni Ustav. Bosna i Hercegovina i Makedonija su podravale Antu Markovida.
SIV je imao obaveze prema JNA (85-90% saveznog budeta i dug iz 1990. godine). Markovid je
bezuspjeno pokuavao da nagovori republikance da dug armije iz 1990. plate u keu. Prva koja nije
ispunjavala obaveze prema JNA bila je Srbija (1. septembra 1990), a potom Slovenija i Hrvatska. Poto
uplate u budet nije bilo, grupa generala je dola poetkom 1991. kod premijera, pretedi mu da de,
ukoliko za nedjelju dana ne plate dugove armiji, predloiti Predsjednitvu SFRJ uvoenje vanrednog
naina finansiranja JNA. Na ovaj pritisak, Markovid je, izgleda, odgovorio primarnom emisijom, iako je
izjavio da je koridenje primarne emisije za finansiranje JNA ravno harikiriju. Dakle, kako izgleda,

drugog izbora predsjednik SIV-a nije imao. Februara 1991, poslije dogovora izmeu F. Tumana i S.
Miloevida u Karaorevu, produilo se sa akcijom za smjenu saveznog premijera.
Srpska opozicija 9. marta 1991. je organizirala demonstracije u Beogradu, s ciljem obaranja aktuelne
vlasti. Na Trgu Republike dolo je do poznatoga sukoba sa milicijom. Stanje je bilo uasno - vlast je bila
uzdrmana. Borisav Jovid, tadanji predsjedavajudi SFRJ (vrhovni komandant oruanih snaga) naredio je
Armiji da izae s tenkovima i transporterima na ulice. Toga nedeljnog dana - Markovid je bio u Zagrebu,
a u kabinetu saveznog ministra policije sastali su se potpredsjednik SIV-a Mitrovid, Petar Graanin,
savezni sekretar za unutranje poslove, Stane Brovet, zamenik ministra odbrane i generalni sekretar SIVa Zoran Mikovid. Saoptenje za javnost poslije ovog skupa glasilo je: SIV je razmotrio aktuelnu
bezbedonosnu situaciju u Beogradu, nastalu povodom zabranjenih demonstracija u centru grada i
njihovog prerastanja u iroko naruavanje reda i mira i poprimanje ruilakog karaktera... SIV trai da se
bez odlaganja uspostavi red i mir, prekinu demonstracije... SIV de u saradnji sa Vladom Srbije pratiti
razvoj dogaaja... Na sjednici Predsjednitva SFRJ, sutradan (10. marta 1991), Ante Markovid se u
polemici sa Borisavom Jovidem, izjasnio protiv izlaska JNA na ulice Beograda i izjavio da nije bio
konsultovan oko upotrebe JNA. Poslije toga, na sjednici SIV-a, admiral Brovet je, pored ostalog, rekao:
JNA je angaovana da sprei vandalizam i ruenje nakon to su pale prve ljudske rlve i kada su snage
milicije bile razbijene... Angaovanje JNA bilo je u skladu sa Ustavom... Jedinice JNA su danas u 17,00
asova povuene sa ulica i nalaze se u pripravnosti u sluaju ponovnog orgijanja i nereda.
Potpredsjednik SIV-a, ivko Pregl je, pored ostalog, rekao da je odluka o pojavljivanju JNA bila
pogrena i da je ta pogrena odluka rezultat dualizma u odreivanju funkcija SSNO-a i konkretnog
angaovanja OS. Taj dualizam (odnos izmeu SIV-a i Predsjednitva SFRJ), nama (SIV-u) oteava posao i
pretvara ga u Sizifov .
Da li je Markovid realno procjenio dio svojih glavnih ministara i rukovodstvo Srbije? Da li su Miloevida i
Srbiju poslije martovskih demonstracija podrali Markovid, Kuan, a kasnije i Tuman? Svaki iz svojih
razloga. Markovid, da bi eventualno dobio Srbiju za reforme, Kuan za odlazak Slovenije iz SFRJ, a
Tuman da izbjegne napad na Hrvatsku. Da li se tu Ante Markovid prevario? Tok dogaaja je to pokazao
- nema podrke reformi, napad na Sloveniju se dogodio, zaratilo se u Hrvatskoj, formirana je krnja
Jugoslavija.
Veljko Kadijevid je 13. marta 1991. bez znanja saveznog premijera iao u Moskvu i vodio razgovore sa
Jazovim, ministrom odbrane Rusije (po nekim ocjenama organizatorom pua protiv Gorbaova). Neki
analitiari smatraju da je to bilo definitivno okretanje SSNO-a protiv SIV-a.
Borisav Jovid, predsjednik Predsjednitva SFRJ, se zalagao (u svojstvu Vrhovnog komandanta), zajedno sa
Nenadom Budinom i Jugoslavom Kostidem, za uvoenje vanrednog stanja u Jugoslaviji, a kada to nisu
podrala ostala petorica, Jovid je 15. marta 1991. dao neopozivu ostavku (to je ocjenjeno kao blokada
Predsjednitva SFRJ). Ostavku daju Nenad Budin (Crna Gora), Jugoslav Kostid (Vojvodina), a Srbija povlai
Rizu Sapundiju (Kosovo). U Predsjednitvu ostaju etvorica - Stipe Mesid (Hrvatska), Janez Drnovek
(Slovenija), Vasil Tupurkovski (Makedonija) i Bogid Bogidevid (Bosna i Hercegovina). Poznata je tadanja

Miloevideva izjava da ne priznaje odluke Predsjednitva SFRJ. Poela je igra na dvije karte. Ili de JNA
izvriti vojni pu, ili de se formirati takvo Predsjedntvo SFRJ, koje poslije (smjena predsjednika u maju)
nede modi da donosi odluke koje su u suprotnosti sa stavovima Srbije.
Da li se spremao vojni udar? Armija je dutala od 16. do 19. marta 1991, jer su se tada u njenom
rukovodstvu izgleda lomila koplja izmeu dvije struje. Jedne, koja je traila vojni pu, i druge, koja je bila
za to da se eka i sljedi odluka Predsjednitva SFRJ. Izgleda da je pobjedila ova druga. Vrhuka Srbije je
vratila Jovida u Predsjednitvo SFRJ i sa Brankom Kostidem (Crna Gora) i Sejdom Bajramovidem (Kosovo)
stvorila novi odnos snaga. Na jednoj strani su Jovid, oba Kostida i Bajramovid, a na drugoj, Mesid,
Drnovek, Tupurkovski i Bogidevid. Time je, izgleda, ideja o vojnom puu bila naputena.
Slovenci su proglasili nezavisnost 25. juna 1991. preuzeli savezne nadlenosti u kontroli leta nad
Slovenijom i savezne carine, pa su sa oko 3.000 carinika, pripadnika milicije i teritorijalne odbrane
preuzeli granicu. Ante Markovid je na ovo reagirao (u razgovoru sa Peterleom) da je to obino nasilje...
upali ste u prostorije Jugoslavije i vi se morate povudi. Kuan je 27. juna 1991. obavijestio Markovida
da tenkovi JNA idu ka slovenakoj granici. Pregl trai da se Kadijevid smjeni, a ako to ne bude, on daje
ostavku. Slovenci su takvo angaovanje JNA proglasili agresijom i dolo je do - desetodnevnog sukoba
jedinica JNA i slovenake teritorijalne odbrane. Ovaj rat dovodi do raspada JNA, raspada SIV-a, stvaranja
uslova za otcjepljenje Slovenije i povlaenja JNA iz Slovenije. Ulazi se u zavrnicu graenja Jugoslavije po
srpskom uzoru. Poslije povlaenja JNA iz Slovenije, Srbija je garantovala SSNO-u materijalno-finansijsku
podrku. U Sloveniji je primjenjena sila, koja nije donijela oekivani pozitivan efekat, ved produbila haos i
anarhiju. Tu je definitivan pad Markovida. Rat u Sloveniji izazvao je paniku kod Markovida i armijskog
vrha. Markovid eli da se to prije prekine sukob, a JNA da se to asnije izvue. Ko je pripremio predlog
odluke da se JNA povue iz Slovenije? Povlaenje JNA iz Slovenije predstavlja prekretnicu u razvoju
jugoslovenske krize. Markovid se jo ne povlai I to je, po nekim analitiarima, greka. Kuan i Drnovek
su u tim trenucima ostvarili ciljeve i svojevrsnu vojniku pobjedu. Izgleda da je odluku o povlaenju
pripremio SSNO, uz konsultaciju sa Jovidem i srpskim blokom. Ovaj predlog nije prihvatio Bogidevid, a
protiv je bio i Mesid. Markovid je rekao da nije pitan za ovu odluku. Slovenija nastavlja sa procesom
otcjepljenja, a JNA i dalje ne slua Markovida. Hrvatska krede ka osamostaljivanju i avgusta 1991. ide u
rat. Juli 1991. je mjesec kada je konano Miloevid objavio dugo uvanu ideju stvaranja krnje
Jugoslavije i u tu svrhu je Skuptina Srbije 8. jula 1991. zatraila od saveznih organa i JNA da tite samo
onaj deo Jugoslavije u kojem se narodi koji ive na tim prostorima izjasne da ele ivjeti zajedno, a 23.
jula 1991. Markovid saoptava, pored ostalog, da ga Graanin i Brovet ne sluaju, da su odbili da idu na
sjednicu Predsjednitva (17. jula) na Brionima i ocjenjuje da su se oni tako solidarisali sa etvorkom iz
Predsjednitva, a protiv Mesida, Drnoveka, Tupurkovskog i Bogidevida, koji su ih zvali na sastanak.
Poslije toga, Ante Markovid izjavljuje da vie nede biti naivan i u SIV-u dri govor, naglaavajudi da ne
smemo dozvoliti da ita ide preko lea SIV-a. Erozija sistema dovedena je do kraja... Niko od nas ne sme
da snosi odgovornost za nove ljudske rtve. Moe se otidi sa scene, ali du otidi poten prema samom
sebi... i bez obzira kako de se ovo sve zavriti, vjerujem u bududnost ove zemlje, jer ona treba svim
jugoslovenskim narodima.... Dakle, Markovid priznaje da je bio i naivan i, izgleda, da je pogreio to nije
javno reagirao na neke dogaaje u SIV-u i Predsjednitvu SFRJ. Pre svega, na odluku o povlaenju JNA iz
Slovenije i to nije napao sve razbijae Jugoslavije. Mnogi su postavljali pitanje zato tada nije dao

ostavku, a ne da doeka kraj 1991. kada nije mogao ni otidi ni ostati. Ante Markovid je pokuao sauvati
SFRJ od rata, pokuao je sprovesti reformu, napravio je mnogo pozitivnih poteza, ali i nekoliko naivnih,
bilo da je pogreno ocjenio situaciju ili bivao ak i iskoriten i zajedno sa SIV-om stavljan na sporedni
kolosek. Ali, o tome neka daju svoj sud bolji poznavaoci uloge i pozicije SIV-a u vrijeme A. Markovida.
Kao progresivan politiar, Ante Markovid - Hrvat jugoslovenske orijentacije - imao je svoju sliku
Jugoslavije, razliitu od one koja se stvorila u SANU i djelu zagrebake inteligencije i vlasti.
Brado Rusi, mi vas ne pozivamo da sa nama delite nau nesredu,
ved da kao velika svetska sila artikuliete svoje trajne strateke interese na Balkanu.
(General-pukovnik Petar Graanin)

DVA INTERVJUA PETRA GRAANINA*)

*) Intervju Borbi, 26. septembra 1991, pod naslovom Pogreni potezi SIV-a i govor u Staljingradu,
objavljen pod naslovom Probudimo se dok nije kasno, Vojska, 6. aprila 1993.
General-pukovnik u penziji, nekadanji naelnik Generaltaba JNA, Petar Graanin, jedan je od onih
ministara u SIV-u Ante Markovida koji ne samo da jedno vrijeme nije sluao premijera, ved ga je i
bojkotovao i direktno radio u prilog koncepta Slobodana Miloevida, a indirektno (nesvjesno) i u korist
Franje Tumana. Neki ministri sistematski su (objektivno) potkopavali i Markovida i temelje na kojima se
zasnivala SFRJ. Nakon knjige Borisava Jovida, to je postalo jasno i onima koji tih sudbonosnih godina u
tako neto nisu eljeli ili mogli da vjeruju. Objektivnim i analitikim pogledima ni tada, posebno 1991.
godine, nije mogla da se prikrije sutina. Kad god bi, meutim, na nju pokuavali da skrenu panju, takvi
ljudi su doekivani na no propagandnog aparata koji je u medijima, i van njih, imao na usluzi i u stalnom
deurstvu obilje poslunika bez savijesti, kojima je i najbjednija nagrada bila prea od savijesti i istine, ali
i mnogo dobrovoljaca motivisanih sljepilom meunacionalne mrnje - pa je guena svaka razumna i
kritika rije.
Da nije bilo tako, ved u ono vrijeme lako se moglo procjeniti ta zapravo znai intervju koji je Petar
Graanin, kao savezni sekretar za unutranje poslove, dao Borbi (26. septembra 1991). Bio je to, u
stvari, jedan od instruktanih intervjua, kojima su se usmjeravale i animirale mase i udutkivali glasovi
razuma.
Nije uobiajeno da ministar osporava politiku vlade iji je lan. Ukoliko postoje neslaganja, a premijer i
njegova koncepcija uivaju podrku vedine i parlamenta, ministar koji se ne slae - podnosi ostavku.
Umjesto tog ina, Graanin se u pomenutom intervjuu suprotstavlja platformi A. Markovida:
Opredeljenje SIV-a da de se sprovoenjem reformi prevazidi kriza u politikoj sferi i otkloniti osnovni
uzroci koji negativno utiu na politiko-bezbjednosnu situaciju - pokazalo se pogrenim. Dogodilo se
sasvim suprotno - dolo je do produbljivanja politike krize i stalnog zaotravanja bezbjednosne situacije,
do eskalacije oruanih meunacionalnih sukoba, to je, u osnovi, ugrozilo i samu reformu - tvrdi

Graanin i verbalno se zalae da se obezbede ustavnost, zakonitost i sprovoenje saveznih propisa na

podruju cele zemlje, pri emu priznaje da teini dio odgovornosti za krenje ustavnosti, zakonitosti i
nesprovoenje saveznih propisa, pa i u oblasti bezbjednosti, i nije na SIV-u ved na organima republika.
Ne pada mu, meutim, na pamet da blie definie krivce u republikama, jer njemu oni i nisu meta ved
Ante Markovid.
Borisav Jovid je u meuvremenu uinio da postane optepoznato da je, uz reformu A. Markovida,
paralelno sa njegovim javnim nastojanjima, tekao i jedan drugi tajni tok, usmjeren ne samo da se blokira
Markovideva reforma, nego i da se u svim znaajnim drutvenim segmentima inaugurie politika koja de,
negirajudi ravopravnost jugoslovenskih naroda i njihovih federalnih jedinica, a kamuflirajudi se verbalnim
tiradama o odbrani Jugoslavije, korak po korak, ruiti njihovu zajedniku dravu, stvarajudi prostor za
oivotvorenje posebnih nacionalnih drava, to je na vienacionalnim prostorima moglo da dovede samo
do traginih posljedica.
Kako se moe ocjeniti Graaninovo zalaganje za ustavnost, zakonitost i sprovoenje saveznih propisa,
ako se ima u vidu ta je on sve znao i morao da zna o razoruavanju Teritorijalne odbrane u republikama,
o upadima u monetarni sistem, o naoruavanju paravojnih formacija svuda, posebno srpskih, u Krajini i
Srbiji? Za razvoj dogaaja je potpuno svejedno da li je to inio i po nalogu sopstvenih uvjerenja ili samo
kao poslunik jedne politike koja ga je iz generalske mirovine povukla da bi, autoritetom narodnog
heroja i generala, zaveo na stranputicu mnoge koji su mu vjerovali. Na njegovoj je savijesti da procjeni
ta ga je to nagnalo da se, kao nekadanji partizan, objektivno nae rame uz rame sa etnicima, protiv
kojih se svojevremeno borio i da sada podupire njihov koncept rjeavanja nacionalnog pitanja.
U to vrijeme (septembar 1991), mogi nisu ni morali da znaju da dva, za bezbjednost kljuna resora odbrana i unutranji poslovi - odbijaju poslunost premijeru. Ali, zato Graanin (koji to dobro zna jer je
na elu jednog od ta dva resora, a u tjesnoj saradnji sa onim drugim), proziva Markovida da uradi neto
to bi ba on, kao ministar unutranjih poslova, morao da uradi. Nije tu u pitanju briga za bezbjednost i
opstanak zemlje, za ustavnost i zakonitost jo manje, to je samo zamagljivanje stvarne situacije da bi se
dobilo u vremenu za promjenu u odnosu snaga, koja de omoguditi i konaan obraun ne samo sa
Markovidem, ved prije svega, sa konceptom avnojevske Jugoslavije, pa i sa njom samom, jer ona, kao
vienacionalna zajednica, mimo tog koncepta nije ni mogla da opstane, to su naredni dogaaji drastino
potvrdili.
Graanin je, razumije se, izbjegao da govori o zadacima koje je dobio kada je vraden iz penzije, ali je i
nehotino potvrdio da je svijestan ta sve moe da se dogodi ako, kako kae, ne bude razuma, pri emu
pominje mogudnost nove tragedije i, kao dobro obavjeten u ono to se sprema, nagovjetava da cjena
ovoga puta moe da bude mnogo veda. Tako njegova pria o miru i demokratskim rjeenjima zvui i kao
pretnja, a poto, govoredi o paravojnim formacijama, oigledno ne zapaa da one postoje i na srpskoj
strani, jasno je koliko je on u tom trenutku savezni ministar policije. Niko mu nede povjerovati da nije
znao za eeljeve, Drakovideve dobrovoljce kao i dobrovoljce Mirka Jovida. Mogao je da zna ko ih je
naoruavao, kao to je morao da zna da pored ilegalnog uvoza oruja preko maarske granice za
Hrvatsku, postoje drugi kanali i za drugu stranu.

U intervjuu Borbi, Graanin potcjenjuje druge, uvjeren da de povjerovati u ono to pria, a da nede
vidjeti za koga i u kom cilju radi. Poslije oruanog pohoda na Sloveniju, poslije opsade i granatiranja
Gospida, Karlovca i drugih hrvatskih gradova, ma kako se to tada u Beogradu predstavljalo, naivnih vie
nije moglo da bude. Naivan je, dodue, ostao Graanin ne shvatajudi da u svom postmirovinskom
mandatu, radedi za jedan mlin, navodi silnu vodu na Tumanovu vodenicu.
Godinu i po dana kasnije (24. i 25. marta 1993), oglaside se Graanin na skupu veterana Drugog svjetskog
rata u Volgogradu (Staljingradu), kao lan delegacije SUBNOR-a ne vie SFRJ, ved SRJ (Vojska, 6. aprila
1993), naslovom Probudimo se dok nije kasno.
U govoru divnim domadinima, Graanin je opet prihvatio ulogu da druge uvjerava u ono to je teko
povjerovati. Srpski narod, kome pripadam (redi de Pero), uvuen je u rat za bioloki opstanak na
dobrom delu bive Jugoslavije. Pero Graanin nede pokuati da objasni kako je do tog rata dolo, ko ga
je (jo 1989) najavio, kako je pripreman i s kojim ciljevima, ali de zato konstatovati da je njegov narod
ugroen od istih neprijatelja protiv kojih se (u julu 1941) masovno digao na ustanak. Uz nemake,
italijanske, maarske i bugarske okupacione jedinice, ovde - kae Graanin - naglaavam ustae.
Ovakva definicija srpskih neprijatelja sporna je i preiroka ak i sa stanovita propagande koja je tih
godina voena iz Beograda. Omaklo mu se, jer su bivi okupatori pobrojani prvenstveno da bi se
naglasile ustae i to sa ciljem da se stvori utisak o tradicionalnoj genocidnosti koja se kod Hrvata i
Muslimana prenosi na sinove i unuke, za razliku od Srba, iji se izrodi ne pominju. Pero, gdje su etnici? I
oni iz Srbije i oni sa Dinare, protiv kojih si se hrabro tukao u II srpskoj proleterskoj brigadi?
Kukajudi nad surovom i bolnom istinom da su ratna saveznitva i prijateljstva prolazna, a trajni ostaju
samo interesi, Graanin upada u protivrjenost sa samim sobom, sa istorijom i sa realnodu. Iako govori
da je srpski i crnogorski narod izgubio sve iluzije o univerzalnoj vrednosti ratnog saveznitva i
prijateljstva, on de, ipak, redi: Brado Rusi, mi vas ne pozivamo da sa nama delite nau nesredu, ved da
kao velika svetska sila artikuliete svoje trajne strateke interese na Balkanu...
Da li je ono to je Kadijevid ugovarao sa Jazovim, Graanin izrekao javno, prikazujudi se kao veliki
pripadnik sveslovenstva a priklanjajudi se Rusima, iako sam kae da trajni ostaju samo interesi. A zna se
koliko je puta u istoriji Srbima i Srbiji Rusija na najgrublji nain stavljala do znanja da su joj sopstveni
interesi najprei. To Graaninu ne smeta da svoj narod jo jednom ponudi na tacni, pri emu ostaje
nejasno da li to izvire iz ponora u koji je zapala politika kojoj pripada, ili je to izraz i njegovih intimnih
uvjerenja.
U svakom sluaju, teko da su Rusi (Graaninovim nastupom) bili uvjereni da bi odbranom tue
besperspektivne politike protiv itavog svjeta (osim pravoslavnih Rusa i Grka) titili vlastite nacionalne
interese na svojim prostorima, ali je sigurno da de, kao i drugi, rado iskoristiti ansu koja im se prua da u
jugoslovenskom komaru, kad god je i koliko god je mogude, ostvare svoj uticaj. No, to je posebna pria,
a ovdje je o Perici rije. I kada je (septembra 1991) davao intervju Borbi i kad je (marta 1993) govorio u

Volgogradu, ahovski reeno, nekadanji tenkista odigrao je ulogu topa, a zna se da figure vue onaj
iznad ahovske table. Kada topovi odigraju dodjeljenu ulogu, manje ili vie uspjeno izvre postavljene
zadatke, zavre van table, a za sljededu partiju - uzimaju se nove figure.
Mamula je Kadijevida proteirao i predloio da ga zamjeni.
On je tvorac i realizator ideje o stvaranju SK(PJ), a zna se
da je to bila i ostala promiloevidevska organizacija.
Pitanje je njegove uloge u izdaji vojnog vrha.
(lan Predsjednitva SFRJ Raif Dizdarevid)
PORAST MODI ARMIJSKOG VRHA
Porast modi armijskog vrha ima svoju istoriju i to je, u stvari, pitanje odnosa armije prema civilnoj vlasti.
Poslije Drugog svjetskog rata, armijski vrhovi, tj. JNA, bili su u osnovi podreeni civilnoj vlasti i SKJ na
nivou federacije. Odnos armijskog vrha i komandi JNA i republika, bio je korektan i ostvarivao se preko
sekretarijata za narodnu odbranu, koje su imale sve republike vlade, a od 1968. i preko republikih
tabova TO.
Poslije Titove smrti poinje se osjedati drukiji odnos prema SIV-u i Skuptini, prema Predsjednitvu SFRJ,
a i odnos ovih prema JNA. Nadzorni mehanizmi drutva nad armijom poinju slabije da funkcioniu, iako
su bili ugraeni u sistem. Poznato je da je u vrijeme Tita Armija po najvanijim pitanjima bila na njegovoj
direktnoj vezi. Postojala je navika da je za Armiju glavni (ako ne i jedini) autoritet Tito, a tek potom i ne
uvjek, CK. Kada se to procnjenilo, Armija se nala u dilemi, pa se poinje pojavljivati kao samostalan
faktor federacije. Na kraju, ona ne prihvata raspad SKJ, a formiranjem SK (PJ) pokuava da vrati staru
partiju i brani sistem koji je postepeno nestajao. U tom burnom vremenu, armijskom vrhu protivnici
postaju i novi drutveni procesi i njihove tenje. Armija poinje postepeno da izraava svoja
opredjeljenja i to ispoljava direktnijim uplitanjem u unutranje odnose u dravi.
Na podruju slube bezbjednosti Jugoslavije prelom je napravljen na 4. plenumu CK SKJ 1966, kojim je
dotadanji sistem bezbjednosti uzdrman, najvie na nivou Saveznog sekretarijata za unutranje poslove.
Sluba bezbjednosti u spoljnim poslovima je bila djelomino pod udarom u kadrovskom pogledu, dok je
Sluba bezbjednosti u Armiji bila gotovo netaknuta. Sluba bezbjednosti u Armiji je bila tih godina
reorganizovana i postavljena vie kao tabska funkcija vezana za komandante od puka na gore.
Vertikalna povezanost je ostala po liniji kontrapijunae na nivou armija. Znai, komandanti su imali
kontrolu. Sluba bezbjednosti na nivou SSNO bila je vezana za saveznog sekretara. Vojnoobavjetajna
sluba (u njoj sam radio od 1954. do 1961) bila je pod naelnikom Generaltaba i naelnicima tabova na
niim nivoima. Poslije ocjene 4. plenuma da je u dravnoj bezbjednosti dolo do zloupotreba, da je bila
izvan kontrole drave, nareeno je da je treba reorganizovati. Kao platforma je uzet model drutvene
samozatite utemeljen na iskustvima NOR-a. Do vedih promjena dolazi poetkom 1972. pod pritiskom
demonstracija na Kosovu i intervencije Varavskog pakta u SSR 1968, cestne afere u Sloveniji, Maspoka
u Hrvatskoj 1970. godine i upada diverzantske grupe Radua 1971. Do tada, Armija nikada nije bila
planirana kao instrument za unutranje intervencije. Njena uloga da intervenie u unutranjim

dogaajima je poela demonstracijama na Kosovu 1968. Poslije ovakve upotrebe, vrile su se analize i
sve daljne odluke su ile na to da se za takve sluajeve osposobljava milicija. Na nivou federacije
formirana je Savezna specijalna brigada milicije, koja se angauje na Kosovu 1981. i u Sloveniji 1991.
Predsjednik Republike je 1968. imenovao specijalnog savjetnika za bezbjedonosna pitanja, sa funkcijom
da za njegove potrebe analitiki obrauje podatke o situaciji u dravi na bazi informacija svih slubi
bezbjednosti. To je u politikom vrhu izazvalo komentare i bilo je optubi vezanih za linost specijalnog
savjetnika, iji kabinet se nalazio u Predsjednitvu drave kao Sluba za bezbjednosne informacije.
Formirana je i Komisija za koordinaciju slubi bezbjednosti, kojoj je predsjedavao Predsjednik Republike,
a zamjenjivao ga je predsjednik Vlade, pa je tako kasnije i ugaena funkcija specijalnog savjetnika. U
Maspoku 1970/71. JNA je pomogla miliciji u posjedanju stratekih taaka i zbog toga nije dolo do
demonstracija u Hrvatskoj. Tada je jedan broj pukovnika i generala Hrvata iz zagrebake i vojnopomorske oblasti bio penzionisan, a Maspok politiki suspendiran u Karaorevu.
Generaltab JNA je 1976. u vrijeme V. Bubnja i S. Potoara, izradio takvu strategiju oruane borbe u kojoj
nije bilo mogudnosti da se JNA upotrebi za rjeavanje unutranjih situacija. Predsjednitvo SFRJ je 1978.
prihvatilo dokument Specijalni rat protiv SFRJ, kojim su definirani zadaci drutvene samozatite, ali ne i
angaovanje JNA. JNA se prvi put angauje 1981, poslije demonstracija na Kosovu, u blokiranju
naoruanja TO Kosova. Zakonom o optenarodnoj odbrani 1982. TO u cjeloj zemlji je funkcionalno
opredjeljena za zadatke drutvene samozatite. Izala je 1983. nova strategija, uvedeni su komiteti
optenarodne odbrane i posebno pogiavlje o ugroavanju SFRJ specijalnim ratom, kao i ceo odbrambeni
model optenarodne odbrane i drutvene samozatite. To predstavlja zaokret po pitanju angaovanja
JNA u unutranjim odnosima. Maja 1987. Predsjednitvo SFRJ prihvata strategiju o ONO i DSZ, kojom je
upotreba JNA definisana za dvije pozicije: najprije, kao demonstracija sile, a onda, putem direktnog
angaovanja preko vanrednih mjera. Na predavanju u partijskoj koli u Kumrovcu, 18. aprila 1988.
tadanji savezni sekretar za narodnu odbranu, admiral Mamula, izloio je osnovne stavove - novi kurs potrebu jaanja odbrane kroz neprestanu modernizaciju u tri kljuna podruja - modernizacija
koordinirajude strukture, tehnika modernizacija i razvoj originalne vojne vjetine i, u tom okviru, prije
svega, modernizacija sistema rukovoenja i komandovanja. Kao elemenat modernizacije koncepcije,
umjesto armija formiraju se komande vojita sa nazivom armijske oblasti, kao isturena komandna mjesta
Vrhovne komande, a republiki tabovi TO postaju podreeni oblastima kao isturenim komandnim
mjestima, to je bilo kritikovano kao protivustavno. RTO nisu vie bili u direktnoj komunikaciji s
Predsjednitvom Jugoslavije, republike su ostale bez manevarske strukture TO, a brigade TO su dobile
nove zadatke. Naraslo politiko nepovjerenje u Vrhovnu komandu kulminira kada se pristupa
razoruanju TO u Sloveniji, Hrvatskoj i BiH. iri teorijski materijal o ovome je objavljen u Vojnom delu
1/89. pod naslovom: Drutvo i odbrana u savremenim uslovima. U tom materijalu su teorijski
oblikovani stavovi oruanih snaga, a dati su i uzroci i ocjene napada na koncepciju ONO i DS. U to
vreme je savezni sekretar bio Veljko Kadijevid.
Poetkom 1990. Generaltab je izdao projekat pravila o TO, kojim su brigade TO po formaciji izjednaene
sa partizanskim brigadama JNA i po zadacima opredjeljene za upotrebu i izvan republika, po odluci
komandi armijskih oblasti.

Od 1989. JNA postaje sve samostalniji faktor u federaciji. I od tada armijski vrh poinje da upotrebljava
formulaciju da su to zadaci koji proizlaze iz Ustava i Zakona. Poznato je da je armijski vrh maja 1990.
izveo novi potez oko razoruavanja TO, ovog puta posebno optereden ocjenom da su pluralistiki izbori u
Sloveniji i Hrvatskoj ak predstavljali restauraciju belogardizma i ustatva. To je bilo samorazoruanje
djela vlastitih oruanih snaga, koje je izazvalo reakciju i ne samo pripadnika TO. Da, probudio se
neobelogardizam i neoustatvo, ali i neoetnitvo.
Najvedu mod armijski vrh dobiva u periodu kada je Veljko Kadijevid savezni sekretar za narodnu odbranu.
Ostaje injenica da nijedan ministar odbrane i nijedan naelnik Generaltaba do tada nije povukao
poteze da JNA uvede u takve odnose sa civilnom vlasti. O potezima Kadijevida i armijskog vrha iz tog
vremena jo se niko nije izjasnio. Knjige J. Drnoveka Moja resnica i B. Jovida Poslednji dani SFRJ, bez
obzira na njihov cilj i karakter, najvie otkrivaju ta se sve dogaalo u procesu uplitanja i ulaenja JNA u
vlast i rat-ratove.
Jovideva je knjiga, zapravo, pokazala da su svi dogovori
koji su, bez Predsjednitva SFRJ, obavljeni na relaciji
Jovid Kadijevid Miloevid.
(lan Predsjednitva SFRJ Bogid Bogidevid)
Godine 1989. i 1990. mogla se preteda katastrofa otkloniti,
a problemi drutvene krize prevazidi privrednim i politikim
reformama i na demokratski nain.
(Prof. dr Radoslav Ratkovid)

VIII - VANIJI DOGAAJI I DATUMI OD 1981. DO 1995.

(izbor i komentari autora)
Ratovi u Jugoslaviji su divljaki, besmisleni, nacionalistiki ratovi
(Engleski publicista Jasper Ridley)
OD 1981. DO 1984. GODINE

Poetkom osamdesetih godina, razrauje se idejna osnova srpskog populizma, emu posebno
doprinose knjige Dobrice Dosida, Danka Popovida, Vuka Drakovida, Matije Bedkovida, Radomira
Samardida, Veselina uretida, tekstovi Brane Crnevida i dr.
To je vreme demonstracija na Kosovu 1981. (aprila). Na osnovu njih i politikog nepovjerenja koje su
izazivale, blokirana je i reorganizovana Teritorijalna odbrana Kosova, odluka o proglaenju vanrednog

stanja i formiranje odreda milicije.

Dobrica Dosid pie o novoj nacionalnoj revoluciji: Osedam, uveren sam, danas, 29. novembra 1982, da
su razlozi za revoluciju vedi no 1941. Izjava je data dvije godine posle smrti Josipa Broza Tita, kome je sa
velikim pohvalama darivao svoja djela. Dobrica Dosid tada nije naznaio ko de dizati i kako de se odvijati
ta nagovjetena revolucija, koja se kasnije jedno vrijeme vodila direktno iz njegovog kabineta (1992-93),
kada je bio predsjednik SRJ i vrhovni komandant vojske te drave. Cilj te revolucije bio je da se rjei
srpsko pitanje ujedinjenjem svih Srba u jednu dravu.
Ni 1982. ni do 1992. godine nije bilo ozbiljnih reakcija aktuelne vlasti, ni JNA, kasnije Vojske Jugoslavije,
na takve stavove Dobrice Dosida i njegovih istomiljenika.
1982. objavljen je apel 21 svetenika SPC, meu kojima su trojica poznatih teologa Atanasije (Jeftid),
Irinej (Bulovid) i Amfilohije (Radovid) o dizanju glasa u zatitu duhovnog i biolokog bida srpskog
naroda.
Godine 1983-84. izlazi nova Strategija oruane borbe, sa poglavljem o specijalnom ratu.
Partizanske divizije pretvorene su u lake, a koncepcija ONO proiruje se i na drutvenu samozatitu.
Poinje rasprava o reorganizaciji Oruanih snaga
Osamdesetih godina F. Tuman je, prema izjavi dr Ivana Supeka, govorio sa proustakim iseljenicima,
kako su Muslimani izmiljena nacija, pa nacionalna hrvatska drava ima povjesno pravo proiriti se u
BiH.
1985, 1986. I 1987. GODINA
Sredinom 1985. Miroslav olevid, Kosta Bulatovid i drugi sa Kosova, trae od SUP-a Kosova dozvolu da
se stvori organizacija za buenje nacionalne svesti. Prvi put ovo formalno nije odobreno, ali aprila
1987. dolazi do povezivanja sa S. Miloevidem i nastaje jezgro Boura, to jest, organizacione i
finansirane mitingake snage, tzv. antibirokratske revolucije i odgovarajudih paravojnih snaga.
Godine 1985. SPC je donijela crkveno - nacionalni program koji podupire talas nacionalizma verbalni
uvod u rat. Interesantno, istovremeno kad i olevidev predlog.
Godine 1986. u javnost je preko Veernjih novosti u irim izvodima dospio nikad zvanino objavljen
tekst (od 74 strane) bez naslova i potpisa, mada se autor pominje na prvoj i posljednjoj stranici. Na prvoj
strani teksta stoji: Srpska akademija nauka i umetnosti smatra se obaveznom da u ovom sudbonosnom
trenutku saopti svoje vienje drutvenog stanja, sa ubeenjem da time doprinosi traenju izlaza iz
sadanjih nedada. Priroda ovog dokumenta, meutim, ne dozvoljava udaljavanje od kljunih pitanja
jugoslovenske stvarnosti. U ta se pitanja, na alost, mora svrstati neodreen i novijim zbivanjima silno
antagonizovan, teak poloaj srpskog naroda. I posljednja reenica (strana 74): Sprska akademija
nauka i umetnosti i ovom prilikom izraava svoju spremnost da se svesrdno i celokupnim svojim
snagama zaloi na ovim sudbonosnim zadacima i istorijskim nalozima nae generacije.

 Pitanju Kosova i poloaju Srba u Hrvatskoj u istom tekstu posvedeno je vie od 10 stranica (52-63), jer
su Srbi ugroeni. O Srbima u BiH samo jedna reenica: estiti i hrabri oslobodilaki napori bosanskohercegovakih Srba i itave jugoslovenske omladine, kojoj je pripadala i Mlada Bosna, doiveli su slinu
sudbinu i pred istorijom bili potisnuti u drugi plan
Aprila (24) Slobodan Miloevid na Kosovu Polju izgovara uvenu reenicu: Niko ne sme da vas bije!.
Maja (19-21) 1986. je odran sastanak armijskog vrha sa Predsjednitvom SFRJ (L. Mojsovom) i grupom
penzionisanih generala. Poslije toga je u izdanju Centra za strategijska istraivanja izala studija koja je
bila prihvadena kao Strategija ONO i DSZ. To je treda strategija prva je bila 1976. sa potpisom Tita,
druga 1983. sa potpisom Petra Stambolida i treda 1987-88. sa potpisom Lazara Mojsova. U tredoj
strategiji upotreba JNA definisana je i kao mogudnost direktnog angaovanja u unutranjim odnosima u
Jugoslaviji.
Septembra 1987, 8. sednica CK SK Srbije uvrduje Slobodana Miloevida obaranjem Ivana
Stambolida.
Septembra 1987. dolazi do ubistva 4 vojnika u Paradinu (2 Muslimana, 1 Srbin i 1 Hrvat).
Slovenaki nacionalni program u Novoj reviji kao odgovor na Memorandum SANU izaziva nove
napetosti. Vojni savet ocjenjuje da su pisanja Mladine kontrarevolucionarna.
D. Dosid 29. novembra 1987. u vedskoj kraljevskoj akademiji izjavljuje: Ne razumejte kao adoraciju
kada kaem: malo je evropskih naroda koje toliko mui istorija, koliko mui srpski narod. Od kada je
nastao kao istorijski subjekat na Balkanskom poluostrvu, tragika njegovog bivstvovanja se ne okonava.
Oduvek sve mu je u pitanju: teritorije i vera, identitet i integritet, prolost i bududnost (Theoria, br. 34, 1987, str.6).
Kasnije je s osloncem na izjavu 1982, Memorandum SANU i ovaj govor, svoje ideje proirivao: Moguda
su planska preseljenja i razmena stanovnitva, to je najtee, najbolnije, ali i to je bolje od ivota u mrnji
i meusobnom ubijanju i dalje: Istorijsko iskustvo nalae srpskom narodu da se za svagda mane
oslobaanja i spasavanja drugih, onih koji tu ulogu smatraju ugnjetavanjem i eksploatacijom Stvaranje
takve srpske dravne zajednice slobodnih i ravnopravnih naroda i graana, bez Slovenaca, Hrvata i onih
koji nede sa Srbima nije samo srpski interes, stvaranje takve drave na istorijskom tlu i meunarodnom
pravnom nasleu kraljevine Srbije i Jugoslavije, trajni je interes svih balkanskih naroda i Evrope, a
kasnije je u Budvi u vrijeme rata u Sloveniji najavio novu Srbiju sa njenom Jugoslavijom i dodao:
Jesmo obmanuti, ali i mi smo obmanjivai (Politika, 26. jula 1991).

1988. I 1989. GODINA

Marta 1988. ocjena (na Vojnom savjetu) o specijalnom ratu u Sloveniji i sastanak Milana Kuana sa

slovenakim penzionisanim generalima.

Dana 18. aprila 1988. na predavanju u partijskoj koli u Kumrovcu, savezni sekretar za narodnu
odbranu, admiral Branko Mamula, izloio je osnovne stavove novi kurs potrebu jaanja odbrane kroz
neprestanu modernizaciju u tri kljuna podruja modernizacija koordinirajude strukture, tehnika
modernizacija i razvoj originalne vojne vjetine i, u tom okviru, prije svega, modernizacija sistema
rukovoenja i komandovanja. Umjesto armija formiraju se komande vojita sa nazivom armijske oblasti i
kao isturena komandna mjesta Vrhovne komande. Republiki tabovi TO postaju podreeni vojnim
oblastima. Republike su ostale bez manevarske strukture TO. Ova koncepcija naila je na kritiku u SR
Sloveniji, Hrvatskoj, BiH i Makedoniji.
Raslo je politiko nepovjerenje u Vrhovnu komandu, koje kulminira kada se pristupa razoruanju TO u
Sloveniji, Hrvatskoj i BiH. Teorijski materijal o ovome je objavljen u Vojnom delu 1-89, pod naslovom
Drutvo i odbrana u savremenim uslovima, u kojem su oblikovani stavovi oruanih snaga, kojima se
faktiki dovodi u pitanje koncepcija ONO i DSZ. U to vrijeme savezni sekretar je ved bio Veljko Kadijevid.
15. maja 1988. penzionisan je savezni sekretar, admiral flote Branko Mamula (67), a zamjenjuje ga, na
njegov predlog, general-pukovnik Veljko Kadijevid (63). Promjenjen je kriterij za penzionisanje, ranije je
vaio zakon da general-pukovnici mogu ostati u aktivnoj slubi do 62. godine starosti.
Maja (31) 1988. dolazi do hapenja etvorice u Ljubljani, i suenja pred vojnim sudom u julu, to
znatno zaotrava odnose Slovenija JNA.
6. jula 1988. S. Miloevid optuuje Vojvodinu zbog separatizma, a 9. jula odrava se miting u Novom
Sadu i srueni su foteljai i autonomai.
9. jula oko 1.000 Srba i Crnogoraca u Novom Sadu protestvuje protiv vojvoanskog rukovodstva.
Ljeto-jesen 1988. karakterie talas mitinga, a 19. novembra se odrava najvedi miting na Udu
(Beograd), nova ofanziva antibirokratske revolucije i pretnje Sloveniji da ide u Filadelfiju. Tu se rodila
krilatica Dogodio se narod.
Sedamnaestog oktobra SKJ pokuava da zaustavi S. Miloevida. Hafner je zapretio prstom: Drue
Slobodane, razmislite dobro o putu koji ste izabrali!.
17. novembra 1988. smjenjeno je kosovsko rukovodstvo (Kadua Jaari i Azem Vlasi).
Koncem 1988. se dre ilegalni sastanci po sjevernoj Dalmaciji i junoj Lici za osnivanje ilegalnih odbora
otpora (ili savjeta). Na tim sastancima, koji su inicirani iz Knina, govori se o manastiru Krka, bazama u
Erveniku, Krupi i Dubokom dolu, o osloncu na ljude u Beogradu, Zemunu i Apatinu, o spontanosti, o
nepominjanju veze sa Srbijom i Crnom Gorom. Govori se o dolasku srpskih intelektualaca (kulturni
desant). Kasnije su stigli neki (kuvari) iz apca. Nagovjetava se miting u Kninu, na kojem treba dati do

znanja da je to istorijski i etniki prostor Srbije itd.

Januara 1989. se prelazi na novu organizaciju Oruanih snaga.
Januara (11) je srueno crnogorsko rukovodstvo, uz veliku pomod mladog i lijepog vostva.
Februara su mitinzi u Beogradu (uhapsite Vlasija) i Kninu. Ustanovljen je HDZ. Cankarjev dom - strasti
su raspaljene.
Marta 1989. je uvedeno vanredno stanje (uhapen Azem Vlasi) na Kosovu i to je uvod u raspad SFRJ.
Marta 1989. Ante Markovid postaje predsjednik SIV-a, a Petar Graanin se sa funkcije predsjednika SR
Srbije preseljava na funkciju saveznog sekretara za unutranje poslove SFRJ.
28. marta 1989. pokrajinama u Srbiji je oduzeta mogudnost veta na ustavne promjene.
Maja 1989. na elo vojne bezbednosti dolazi general Marko Negovanovid, a poslije njega Aleksandar
Vasiljevid. Oba Srbijanci pa mnogi ovo tumae kao vrijeme potpunog priklanjanja vojnog vrha politici
Slobodana Miloevida. Marko Negovanovid je sa ove funkcije otiao za ministra odbrane Republike
Srbije, odakle je penzionisan 1992.
Maja 1989. Slobodan Miloevid predsjednik Srbije.
est stoljeda kasnije, danas, opet smo u bitkama i predbitkama. One nisu oruane, mada i takve nisu
iskljuene (Politika, 29. juna 1989). Ovim rijeima je predsjednik Srbije, povodom 600-godinjice
Kosovske bitke, najavio oruano rjeavanje sporova. To je izjavio sa tribine na kojoj je postrojio (na
Vidovdan) predsjedavajudeg SFRJ (J. Drnoveka), predsjednika SIV-a (A. Markovida), predstavnike drugih
republika i ministra odbrane (V. Kadijevida). Tu je, na Gazimestanu, S. Miloevid dostigao svoj politiki
zenit (28. VI 1989).
Juna raspad SSOJ poslije ostavke Greganovida.
Na Dan borca (4. jula) je proslava iste bitke na dalmatinskom Kosovu. Slian scenarij, sa manje
znaajnim imenima i govornicama. Tu su doli ekstremisti iz Pazove, Boura i drugi. SUBNOR Hrvatske
konstatuje da kokarde ponovo mariraju. U Kistanjima je Zora. U Kninu je prisutna Radmila
Anelkovid predsjednica SSRN Srbije. Izmjeane su ajkae, ubare, bedevi, slike S. Miloevida, pjesma
Ko to kae, ko to lae Srbija je mala. Postaje sve jasnije koliko se vezuju dva Kosova.
Avgusta u Kuparima, odmaraju se S. Miloevid, V. Kadijevid, B. Jovid i B. Trifunovid.
Tih dana Il Tempo pie: Istru je okupirao i dao Hrvatskoj Tito. SUBNOR i drugi ne reagiraju.

 Paket slovenakih ustavnih amandmana zaotrava odnose sa Srbijom i JNA; 27. septembra Slovenija je
proglasila suverenu dravu.
U septembru, predstavnici Zore su u Francuskoj 7, sa predlogom o SAO u Hrvatskoj, u prisustvu
Jovana Opaida, Sime Dubajida, Dobrice Dosida, Antonija Isakovida i Vuka Drakovida.
Dragia Pavlovid je izjavio: Ukupno stanje na Kosovu, koje se ne popravlja, ni potrebnom, ni
poeljnom, ni olako obedanom brzinom, stvara opasnu atmosferu, u kojoj se svaka izgovorena re protiv
srpskog nacionalizma doivljava kao popustljivost prema srpskom nacionalizmu. Zapaljive rei ne donose
nita drugo nego poar dlanovi Srba i Crnogoraca iz aplauza ved prelaze u pesnice, a to je granica preko
koje sve dalje vue u tragian razvoj dogaaja; kome je to danas, za zamiljena ili umiljena reenja,
potrebna krv? Ako se tada moglo dvoumiti na koga se odnose ove aluzije, sada je razjanjeno na
izjave S. Miloevida.
Oktobra, dr Duan Kanazir, predsjednik SANU, izjavljuje: U ovako sloenom trenutku, kada separatisti
Kosova, Slovenije i Hrvatske pokuavaju da destabiliziraju Srbiju, SANU nede ostati ravnoduna.
Nastavljaju se kulturni desanti u organizaciji SANU, preko Drine i Dunava, posebno u sjevernoj
Dalmaciji i Lici.
Novembra, na poziv Radmile Anelkovid, poinje bojkot slovenakih proizvoda, svojevrsna ekonomska
blokada neposlune republike.
Poslije zahtjeva da Armija ispuni svoju dunost koji su se prethodno uli u Beogradu, Novom Sadu i
Kosovu Polju, Titograd je 27. novembra 1989. bio u znaku parola uhapsite Kuana i dajte nam oruje.
1. decembra Bour sa Kosova zakazuje miting u Ljubljani. Slovenako rukovodstvo zabranilo
odravanje mitinga.
1. decembra 1989. Koa Popovid upozorava: Spreiti dalji sunovrat. Stipe uvar, lan Predsjednitva
SFRJ, izjavljuje: Moramo suzbiti hrvatski nacionalizam, ali i suzbiti infiltraciju srpskog nacionalizma, koji
od Srba u Hrvatskoj hode da napravi strategijsku rezervu za neku veliku Srbiju i realizaciju parole Svi na
okup.
Na XI kongresu SK Slovenije nudi se konfederacija republikih partija. Svuda su rasprave oko politikog
pluralizma.
To je godina predloga V. Kadijevida o nephodnosti pojaavanja planova odbrane, angaovanosti
obavetajnih slubi oko izrade kontraobavetajnih planova, godina polarizacije u Predsjednitvu SFRJ na
pitanju meunacionalnih odnosa. S. Miloevid i B. Jovid razgovaraju sa V. Kadijevidem o zamjeni A.
Markovida i o ideji Slobodana Miloevida da Markovida zameni V. Kadijevid.
Krajem 1989. ruenjem Berlinskog zida SFRJ se nala na raskrsnici odbrana partijske drave ili drugo.

 1988 - 1989. ima mrtvih na Kosovu. Zveckalo se orujem i tu je poetak raspada SFRJ.

1990. GODINA
U 1990. godinu ulo se sa puno problema, od kojih su najvaniji: Kosovo, razlaz i sukobi Srbije na jednoj,
a Slovenije i Hrvatske na drugoj strani. 1990. je kobna godina, poele su nodne strae, pucnjave,
pojavljuju se ahovnica bez petokrake i etnike kokarde.
6. januara u Novoj Pazovi (Drakovid, eelj i M. Jovid) osnivaju SNO. U Splitu osnivaki skup HDZ-a.
20 - 24. januara 14. kongres SKJ. Kukavika predaja komunista. To je posljednji kongres SKJ. Ostaju
djelovi republikih partija. Ciril Ribiid kae: Naputamo Kongres, Ivica Raan: Prekinimo Kongres,
Slobodan Miloevid: Nastavimo Kongres (bez Slovenaca i Hrvata). Gdje su delegati Bosne i
Hercegovine, Makedonije i JNA? Na Kongresu komunisti su otvorili vrata onima koji su ruili SFRJ. A
1990. godina je i godina osnivanja novog SK kao pokreta za Jugoslaviju, koji su neki nazvali i
generalskom partijom.
1 - 2. februara Kosovo je na rubu graanskog rata. JNA je na ulicama kosovskih gradova. U sukobima sa
milicijom poginulo je 27, a povreeno 54 demonstranata. Na strani milicije 1 poginuo i 43 povreena.
6. februara slovenaki milicioneri napustili Kosovo.
U februaru je prvi opti sabor HDZ-a, na kojem Franjo Tuman govori: NDH nije bila samo puka
kvislinka tvorevina i faistiki zloin, nego i izraz povjesnih tenji hrvatskog naroda za svojom
samostalnom domovinom. Tuman je slino razmiljao i u vrijeme kada ga je Tito, zbog takvih ideja,
1961. godine poslao Bakaridu na kadrovski raspored.
17. februara u Kninu je obrazovana SDS. Predsjednik za Hrvatsku je dr Jovan Rakovid, a za BiH dr
Radovan Karadid (interesantno istovremeno i oba su psihijatri).
22. februara na komandnom mjestu Vrhovne komande je sastanak o daljoj izgradnji koncepcije ONO
sa razradom pitanja o ulozi Armije u suzbijanju unutranjeg neprijatelja. Vrhovna komanda ili VK
modifikuju zadatak JNA: Odbraniti pravo naroda koji ele da ive u Jugoslaviji i miran razlaz sa onima
koji to ne ele.
4. marta je miting na Petrovoj Gori (Kordun). Zvjezde mitinga su general Duan Pekid, slike S.
Miloevida i neoficijelni J. Opaid iz Knina.
U martu i aprilu su masovne nodne strae u Hrvatskoj i daljnje zaotravanje meunacionalnih odnosa.
8. aprila pobjede M. Kuana i DEMOS-a na izborima u Sloveniji.

 19. aprila ukinuto vanredno stanje na Kosovu.

27. aprila pobjeda HDZ-a u Hrvatskoj sa 42% glasova. Od 115 opdina HDZ pobjedila u 71, a opozicija u
44. U Sabor Hrvatske izabrano je 48 Srba (samo 5 sa liste SDS). Tuman razgovara sa Rakovidem, die
mu ugled i svjesno potcjenjuje 43 poslanika Srba sa liste SKH-SDP.
1. maja izalo je Uputstvo za upotrebu operativno-strategijskih grupacija sa vanodu do 1992.
godine. Interesantno, izdato je paralelno sa Odlukom o razoruanju TO. Da li je vrijeme od 1. maja 1990.
do 1992. godine planirano vrijeme u kojem bi se formirala velika Srbija?
16. maja za predsjedavajudeg SFRJ dolazi B. Jovid, a 17. maja strategijska Odluka nareenje SSNO-a
da Teritorijalna odbrana preda oruje, to vai za sve, ali ne za Srbiju i Crnu Goru.
U maju je masovno naoruavanje Srba u Hrvatskoj i Bosni, odluka da se ratni planovi rade bez TO.
Incident u Benkovcu.
Sabor SPC bira novog patrijarha episkopa rako-prizrenskog, koji je roen u Slavoniji. Prvi patrijarh
roen van Srbije, kao to je papa Pavle prvi papa Sloven. Prva poruka novog patrijarha je o otkrivanju
stratita, grobova, novomuenika i novosvetitelja.
23. i 24. maja sukobi u Mariboru, tzv. sluaj Pekre.
25. maja pred Kudom cvijeda V. eelj probada vampira glogovim kocem. Niko, pa ni VK javno ne
reagira, a sve se odigrava u blizini groba vrhovnog komandanta. Ne reagiraju ni SUBNOR-i Jugoslavije i
Srbije.
30. maja, na brzinu zavren prekinuti 14. kongres SKJ bez delegacija Slovenije, Hrvatske i Makedonije.
U junu je osnovano Udruenje Srba iz Hrvatske u Beogradu. Glavne zvjezde su Jovan Rakovid (SDS),
Stanko Radmilovid (predsjednik vlade Srbije) i Milorad Vuelid (SPS).
U istom mjesecu je ugovor o saradnji Babid-Kupreanin u Banja Luci, to je praktiki dogovor o
integraciji Kninske i Bosanske krajine.
Jula 1990. je pismo kninskih milicionera P. Graaninu u kome kau da nede u redarstvenike. U Strmici
J. Opaid govori: Bolje rat, nego podanitvo. Jovan Rakovid eta po Bosni i osniva SDS. U pitanju su
ire ambicije, a sve ovo emitira Radio-Knin, ija je oprema stigla iz Beograda.
5. jula odlukom Skuptine Srbije rasputeni su svi organi Kosova i uvedene privremene mjere u 250
preduzeda.

 16. jula formirana je Socijalistika partija Srbije.

25. jula na I srpskom saboru (u Srbu) objavljuje se Deklaracija o suverenosti i autonomiji, srpski
ustanak bez oruja, srpsko nacionalno vjede i odluka o referendumu. Uz Jovana Rakovida i Milana
Babida su Antonije Isakovid i Tanasije Mladenovid. Sabor predstavlja strategijsku greku i kolski primjer
velikosrpskog mitinga. Hrvatski Sabor takoe pravi strategijsku greku izbacuje Srbe iz Ustava jo uvjek
Socijalistike Republike Hrvatske.
29. jula Ante Markovid na Kozari osniva Savez reformskih snaga Jugoslavije.
1. avgusta 1990. novine (list) etnikog pokreta Velika Srbija broj 2 Beograd, donosi mapu velike
Srbije koja se sastoji: iz sjeverne Srbije koju ine Srem, Banat, Baka, i Slavonija do Virovitice; Zapadne
Srbije koju ine: Banija, Kordun, Lika, Dalmacija i Bosna i Hercegovina; Stare Srbije koju ine: Kosovo i
Crna Gora; June Srbije koju ini Makedonija i istone Srbije od Dunava do juno od Nia. Na toj mapi je
slogan: Srbine, brate, ne zaboravi, ovo su srpske zemlje.
17. avgusta, ustanak ili pobuna Srba u Hrvatskoj. Poar je ranije upaljen, a sada se samo razbuktava.
Mnogo je dogaaja nodne strae, barikade, ranjavanja, oduzimanje oruja od milicijskih stanica, nude
se i dolaze dobrovoljci iz Pazove i sa Kosova. U Kninu su crnogorske komite. Zelenbaba u Pazovi
objavljuje da je opremljen srpski Dinarski korpus. Izjava generala Vuka Obradovida da Armija nije
ukljuena u tzv. scenarij, kako tvrde Mesid i Tuman.
21. avgusta 1990. dr J. Rakovid saoptava: To je opte ludovanje, od ludosti nema koristi.
11. septembra sukob Muslimana i Srba u Foi.
13. septembra u Kaaniku Ustav Republike Kosovo.
14. septembra komandant Kninskog korpusa general piro Nikovid trai mir u Kninu, premjeten je u
novi Bihadki korpus a na njegovo mjesto, na elo 9. kninskog korpusa, postavljen je povjerljivi pukovnik
Ratko Mladid.
Septembra i oktobra, vode se pregovori, ali i dalje barikade i otimanje oruja. Hrvatski specijalci su u
Petrinji. Blokada svih saobradajnica u Kninskoj krajini. Glina je novo arite. Zato JNA nije osigurala
puteve, eljeznice od onih koji ih zapreavaju pita se ceo svjet?
Oktobra 1990. pegeljev plan odbrane Hrvatske. JNA se sprema da hapsi pegelja i druge. Dogovor
sa Slovencima.
Oktobra Predsjednitvo SFRJ ini odgovornom 5. vojnu oblast da uzme komandu nad Teritorijalnom
odbranom Slovenije. Smjenjen je general I. Hoevar.

 23. novembra ubijen je Goran Alavanja i ranjeni Srbi milicioneri Stevan Bukarica i Jovan Graovac, na
raskrsnici puteva Kruevo egar u sektoru Benkovac. Prije toga su kod Obrovca ranjeni roaci Bubalo iz
Donjeg Lapca. Prema pisanju tampe, u to su bili upleteni G. Veselinovid predsjednik obrovake opdine
i S. Dubajid. Na ovom prostoru nisu u pitanju samo zasjede, ved i formiranje jedinica na granici sjeverne
Dalmacije i Like. Nosilac i organizator je Savjet narodnog otpora Kninske krajine.
Novembra je proglaena SAO Krajina istog dana kada i novi hrvatski Ustav.
29. novembra, sa orujem u Dvoru na Uni uhapena je grupa sa eljkom Ranatovidem-Arkanom na
elu.
12. decembra je posljednji sastanak JNA sa slovenakim penzionisanim generalima. Plebiscit u Sloveniji
88,5% za osamostaljenje.
22. decembra, organizacija SKJ u JNA pristupa SK - pokretu za Jugoslaviju. Unapreenje Veljka
Kadijevida u in generala armije na emu mu, pored zvaninika, estitaju Vojislav eelj, David Rastovid iz
Srba i Milan Babid iz Knina.
26. decembra proglaena samostalnost Slovenije.
U drugoj polovini 1990. je izvreno vie stotina teroristikih akcija, s obje strane, posebno u Kninskoj
krajini.
Godina 1990. je godina poetka oruanih sukoba, rata na tlu SFRJ. Godina definitivnog stavljanja JNA
pod uticaj Srbije i Crne Gore. Godina prijedloga za upotrebu sile barem na odreenim takama. To je
godina raspada jugoslovenskog trita. Oruje je jae progovorilo.

1991. GODINA
Ovo je jo stranija godina. Produenje terorizma, akcije po planovima svih strana. etanje predsjednika
republika. Godina pravih ratova u Sloveniji i Hrvatskoj. Zenit agresije.
4. januara formiranje SUP-a Kninske krajine.
9. januara naredba o rasformiranju paravojnih snaga i poetak ratnih igara.
18. januara je Informacija SSNO-a, koju su rukovodstvu Hrvatske dostavili poverljivi krugovi iz
saveznih institucija, odluka Kadijevida u dogovoru sa Jovidem, da se hapse J. Manolid, S. Boljkovac i
ostali iz Hrvatske i J. Jana i J. Bavar u Sloveniji. Tu je i telegram B. Jovida Tumanu, da de vojni organi
idi do kraja.
13. januara u Kninu i Krajini ponovo uvedena nodna deurstva.

 24. januara dogovor izmeu Slobodana Miloevida i Milana Kuana da se Slovenija otcjepi od
Jugoslavije. Srpsku delegaciju ine: Slobodan Miloevid, Slobodan Unkovid, Stanko Radmilovid i Dragutin
Zelenovid, a slovenaku: Milan Kuan, Franc Buar, Joe Mecinger i Plut.
Deklaracija o suverenosti Makedonije.
25. januara Informacija Politike uprave SSNO-a. Po sadraju, to je politika osnova za udar. Da li
Informacija zamjenjuje i neku vojnu direktivu ili je njen prilog? Tu je film o pegelju u kojem se optuuje
za terorizam, verc orujem i napad na JNA. Dva su pitanja bez odgovora: zato JNA ne sprijeava uvoz
oruja, ved snima film i zato je Hrvatska morala da nabavlja oruje na crnom tritu?
28. februara SAO Krajina donijela odluku da se razdrui od Hrvatske.
U martu 1991. B. Jovid odobrava vojnu akciju u Pakracu; 150 hrvatskih MUP-ovaca na Plitvicama (dva
mrtva i 20 ranjenih). Zarobljen je prvi bududi predsjednik Krajine, Goran Hadid, i pale su prve rtve oko
Borova.
12. marta je sjednica Vrhovne komande, koja odbija predlog VK o zavoenju vanrednog stanja;
13. marta 1991. jedna nod konsultacija Veljka Kadijevida sa Jazovom, a predsjednik SIV-a Ante
Markovid i oficijelni krugovi o tome nita ne znaju. Veljko Kadijevid je otputovao u Moskvu u pauzi
uvene trodnevne sjednice Vrhovne komande. Borisav Jovid belei: Veljko mi je sinod posle sednice
Predsednitva zatraio saglasnost da preko nodi ode u Moskvu na konsultaciju sa Jazovom. eli da pita
da li de nas SSSR zatititi od eventualne intervencije zapada, ako idemo na upotrebu vojske za
sprovoenje naredbi Predsednitva. Sloio sam se. Iao je i vratio se iste nodi. Rusi su rekli da nema
varijante u kojoj zapad rauna sa njihovom intervencijom. O sovjetskoj pomodi su izbjegli razgovor. U
prisustvu Miloevida, Jovida i Adida, Kadijevid je saoptio: Idemo na vojni udar s ciljem da se smeni
Vlada i Predsednitvo, da se ne dozvoli sazivanje Skuptine, republike vlasti ne dirati ukoliko podre
udar. U protivnom i njih. Stanje je zaista dramatino. Trai se zavoenje vanrednog stanja. Presuuje
glas Bogida Bogidevida. Vojni udar je planiran 12. marta. Povezano s ovim Branko Mamula je iao u
London, Blagoje Adid u Pariz, a Stane Brovet u Moskvu prije Kadijevida. Pariz i London, izgleda nede se
mjeati ako bude vojni udar, a Moskva da se saeka pad Gorbaova. Bogid Bogidevid kasnije pie da je
bila predviena vojna uprava u Sloveniji, Hrvatskoj i BiH i promjena rukovodstva u Makedoniji. Paralelno
s ovim hapenje Franje Tumana i Milana Kuana.
16. marta odluka o otcjepljenju SAO Krajine od Hrvatske;
16. marta 1991. Slobodan Miloevid izjavljuje: Jugoslavije vie nema i ne priznajemo savezne organe i
njihove odluke. Do vojnog udara nije dolo, kako kae Blagoje Adid u Intervjuu NIN-u, zbog toga to
niti jedan vojni udar u svetu nije uspeo bez podrke jedne inostrane jake vojne sile. Ovom sjednicom
rat je samo odgoen.

 Marta 1991. razgovori Miloevid - Tuman u Karaorevu o podjeli BiH.

31. marta oruani sukob na Plitvicama.
14 aprila 1991. nastavak razgovora iz Karaoreva u Tikveu Baranja. Na srpskoj strani su S.
Miloevid, S. Avramov, K. Mihajlovid i V. Kutleid. Na hrvatskoj strani su F. Tuman, D. Bilandid, S. Sokol i
Z. Lerotid. Mape su bile prisutne. Nema podataka o tome ko od generala prisustvuje. Da li su bili u
blizini? Meutim, generali Kadijevid, Adid, Spirkovski i Panid, s jedne, a pegelj, Tus i Bobetko, s druge
strane, morade da odgovore gdje su tada bili i ta znaju o pregovorima svojih politikih efova.
Aprila 1991. tzv. etnje predsjednika republika (u Splitu, Beogradu, Brdu kod Kranja, Ohridu, Cetinju).
U maju je pauza, tada se ved puca, a onda, 6. juna sastanak u Stojevcu (Sarajevo). JNA ide u zapadnu
Slavoniju im se zapucalo kod Pakraca. Osniva se ZNG promocija hrvatske vojske. Ratnohukaki miting
(14. aprila) u Borovu Selu (eelj, Paroki i Cvijan ministar u Vladi Srbije).
23. aprila B. Kostid novi lan Predsjednitva SFRJ iz Crne Gore.
29. aprila Kninski korpus i milicija Krajine opkolile su Kijevo i to je novi znak za iri sukob.
2. maja (tj. dvije sedmice poslije Tikvea) izbija sa 17 mrtvih i jo vie ranjenih hrvatskih milicionera u
Borovu Selu najvedi sukob do tada. U Zadru i Splitu su demonstracije: gine prvi vojnik JNA. Poinju
blokade kasarni JNA od strane hrvatske vojske. Vojislav eelj hvali dobrovoljce da su na djelu pokazali
muku srpsku ruku, a Mirko Jovid, lider Srpske narodne odbrane, govori o etnikom idenju.
17. maja - raspad Predsjednitva SFRJ, oruje u Baru za Knin i nova faza rata u Hrvatskoj.
19. maja blokirana tenkovska brigada pred Kupresom.
11. juna general Raeta izvjetava da se narod u Lici sprema u zbjegove, a mukarci za borbu. Iz
Srbije stigla dva tenkovska bataljona, jedan u Pivku a jedan u Petrinju.
24. juna uvedena je puna borbena gotovost u jedinicama 5 VO, prebazirane specijalne jedinice na
aerodrom Cerklje, djelomina mobilizacija u 1. i 3. VO i preuzeta Uprava za kontrolu letenja.
25. juna generalu Koleku izdato usmeno nareenje preuzeti granine prelaze i vrsto ih drati.
Rat u Sloveniji 26. i 27, a 29. juna sporazum izmeu SIV-a i Predsjednitva Slovenije da se prekinu
operacije, a 7. jula Brionski sporazum i dogovor o povlaenju JNA iz Slovenije.
Juna i jula oko Knina okupilo se, pored domadih, oko 7.000 pripadnika raznih paravojnih snaga u
Golubidu je kapetan Dragan, etniki odred majora Teodosijevida je na Kosovu, tu su eeljevi i Jovidevi

etnici. Kneevideva milicija u Civljanima, bourevci i srpski specijalci. Ima rtava u Glini, Kostajnici i
Mirkovcima.
11. jula Uprava za moral SSNO-a nareuje da se iz teksta Sveane obaveze brie SFR i da ostane samo
Jugoslavija, da se brie socijalistiko samoupravljanje i ostane samo domovina. Ove promjene su
zapanjile velik broj ljudi u JNA.
12. jula u Domu garde Beograd, (Borba, 29. jula) Kadijevid izjavljuje: Cilj JNA je da sprei graanski
rat. (Rat je ved tu I. R.) Da onemogudi vojnu intervenciju i da svaki narod koji eli, ode sa to manje
krvi, a isto tako da oni koji ele da ostanu to isto postignu sa to manje krvi. Objanjenje tako
formulisanog cilja JNA, Veljko Kadijevid daje (dvije godine kasnije), kao svjedok na suenju generalu
Trifunovidu, rekavi: Formulacija Predsjednitva, spreavanje meunacionalnih sukoba, znaila je,
zapravo, osloboenje srpskih krajeva u Hrvatskoj, zatim izvlaenje JNA na granice jedne budude
Jugoslavije (Borba, 18. maja 1993).
15. jula na Kolegijumu SSNO-a g. Kadijevid je pored ostalog rekao: Sticajem raznih okolnosti republika
Slovenija je opredjeljena za otcjepljenje u njoj je pronjemaki reim. U Hrvatskoj je mogud sukob
Hrvata i Srba. U Bosni i Hercegovini nacionalne podjele su oigledne, a prisutne su teze o podjeli izmeu
Srbije i Hrvatske. U Makedoniji je komplikovano. U Crnoj Gori su za Jugoslaviju. U Srbiji opozicione snage
koriste situaciju i idu u spor sa Hrvatskom. Tada je i obavijestio da je poginulo oko 300 pripadnika JNA
(pukovnik V. Predojevid U procjepu).
Jula u Hrvatskoj su formirane tri borbene linije tri ratita Kninska krajina, istona Slavonija sa
Baranjom i Kordun.
Jula general pegelj daje ostavku i ilegalno ide preko Slovenije za Njemaku.
13. avgusta izala je naredba broj 745-1 kojom treba da se avionima iz Pule u Beograd preseli admiral
Mamula. Naredbu je potpisao naelnik kabineta Veljka Kadijevida, tada pukovnik, dr Vuk Obradovid. Tih
dana transportnim avionom, preseljene su neke porodice vojnih lica iz Pule, Zadra, Splita i Zagreba. Ovo
preseljavanje je ocjenjeno kao lo predznak.
Avgusta je podjeljena BiH, i to na dva djela srpski i hrvatski. Tih dana Borisav Jovid je rekao Stipi
Mesidu: Sluaj, nas Srbi u Hrvatskoj ne interesuju. Radite s njima ta hodete, nabijte ih na kolac. Nas
interesuje BiH i to 66% teritorije i mi demo to uzeti (Stipe Mesid, 25. aprila 1994).
27. avgusta Deklaracija o Jugoslaviji u Briselu i Srbiji upozorenja.
Septembra nema punog Predsjednitva nema Bogida Bogidevida, Janeza Drnoveka, Stipe Mesida i
Vasila Turpukovskog. Ostaje krnje predsjednitvo Kostid, Jovid, Sejdo i Kostid II.
Od septembra do kraja godine vodi se totalan rat izmeu Srbije i Hrvatske u istonoj i zapadnoj

Slavoniji, oko Dubrovnika, u Hercegovini i na liniji Karlovac-Gospid-ibenik.

7. septembra Haka mirovna konferencija o Jugoslaviji.
17. septembra u Igalu, u prisustvu Karingtona, Tuman, Miloevid i Kadijevid potpisali zajedniku Izjavu
o prekidu vatre.
18. septembra se odrava burna sjednica Saveznog izvrnog vjeda. Politika (od 21. septembra 1991)
objavljuje stenogram, iz koga se vidi da je A Markovid predloio da savezni sekretar za narodnu odbranu
V. Kadijevid i njegov zamjenik S. Brovet, podnesu ostavke. Vedina lanova SIV-a se tome usprotivila.
Hodemo li dopustiti do kraja takav rasplet dogaaja koji de uroditi, moda, i stotinama hiljada mrtvih i
jednom takvom izolacijom nae zemlje, iz koje se nedemo izvudi desetljeda, ili demo imati snage da
stavimo na dnevni red sudionike sukoba i da o njima razgovaramo, otvoreno i jasno i da traimo
konsekvence koje moraju omoguditi rasplet dogaaja zapitao se A. Markovid, procjenjujudi tadanju
situaciju i njene posljedice, ali je oigledno da SIV nije bio u stanju da ga shvati ili to nije elio.
20. septembra Uiki i Podgoriki korpus su u istonoj Hercegovini (koncentracija za splitsku i
dubrovaku operaciju), a Novosadski i Beogradski su u Sremu i istonoj Slavoniji.
20. septembra 1991. general Adid obavjetava o ofanzivi Hrvatske protiv JNA. (Pali su Gospid,
Virovitica, akovo, Ploe, Slavonski Brod,). Na izmaku su snage u Varadinu, Bjelovaru, okrueni su
Zagreb i Jastrebarsko. Raniji plan presjedi Slavoniju na liniji Okuani-Daruvar djelomino je uspio.
Probiti se prema Jadranu na liniji Zadar, ibenik, Split i presjedi Hrvatsku i Hercegovinu na liniji PloeMostar, probiti se od Petrovca do Karlovca, presedi Zagreb sa juga i spojiti se sa jedinicama iz Slovenije
nije ispunjeno, a V Kadijevid deluje izgubljeno vojska de izgubiti rat protiv Hrvatske, ako se ne
osigura motivacija i mobilizacija. B. Jovid pie: Slobodan i ja smo ocjenili da je Veljko izgubljen i da bi se
vrlo rado povukao na kukaviji nain Njegov moral je na nuli. (str. 387 Jovideva knjiga).
28. septembra dolazi do navodnog pua, kojim je grupa oficira pokuala da smjeni Veljka Kadijevida,
koji, po generalu Vasiljevidu (NIN, 24. jula 1992), ne uspjeva. Ovaj pu u svojoj knjizi Kadijevid nije ni
pomenuo.
U jesen, V. Kadijevid je u posjeti Gadafiju (str. 88 njegove knjige), gdje otkriva ideju Gadafija o
obaranju srpskog rukovodstva po sugestiji Izetbegovida i Gligorova. Gadafi je u tom susretu, navodno,
odustao od ideje, a po Kadijevidu, tako su spaena dva glavna stuba odbrane Jugoslavije srpski narod i
JNA.
U jesen 1991. je u Pakrakoj Poljani likvidirana veda grupa civila srpske narodnosti, srpska porodica Zec
u Zagrebu i preko 100 Srba u Lici (kod iroke Kule). Sve je ovo poznato Merepu, Rimcu i Tomljenovidu, a
vjerovatno i Vekidu, uku, eksu, Dodanu i drugima.
Septembar 1991. je karakteristian. Sastanak estorice (poslije prekida vatre) pred evropsku

konferenciju o Jugoslaviji, na kojem V. Kadijevid referie da vojska mora biti spremna za rat Ofanzivan i
visokog intenziteta a za to je potrebna mobilizacija u Srbiji i Crnoj Gori, Srba u Hrvatskoj, BiH i neto
Makedonaca i Muslimana i treba podidi na noge TO u Srbiji i Crnoj Gori i partizanske snage u
Hrvatskoj. VK trai da se u tom smislu donese odluka. Ovakav predlog je primljen k znanju (B. Jovid,
Poslednji dani SFRJ, str. 382-384.)
7. oktobra raketirani Banski dvori u Zagrebu
8. oktobra 1991. sveobuhvatne sankcije prema Srbiji.
11. oktobra u Hagu dogovor izmeu Miloevida, Tumana i Kadijevida da JNA napusti Hrvatsku.
22. oktobra i 7. novembra 1991. V. Kadijevid ponovo trai uvoenje ratnog stanja i optu mobilizaciju
(mada su i jedno i drugo ved u funkciji). Svi zahtjevi i izjave V. Kadijevida su verbalni vojni udari. Tu je
nova procjena V. Kadijevida da je stanje na ratitu povoljno i da se sa jo moda dve brigade, moe
izvriti zadatak (B. Jovid, n.d str. 388-389.)
24. oktobra prekid vatre kod Dubrovnika.
25. oktobra B. Jovid pie o latentnom nepoverenju i skoro sukobu izmeu S. Miloevida i vojske, pre
svega, generala Kadijevida Kadijevid je neraspoloen to Srbija ne daje dovoljno rezervista i faktiki
nas optuuje. S. Miloevid i B. Jovid imaju ozbiljnu zamerku vojsci to nas je dovela u ovakvu situaciju.
B. Jovid priznaje, ak sam bio i podneo ostavku, da joj (JNA) dam prazan prostor za akciju, a S.
Miloevid zazire od Veljka, koji se mnogo trpa u politika pitanja, a vojna ne reava.
27. oktobra VK trai (od B. Kostida, B. Jovida, S. Bajramovida i J. Kostida) 250.000 ljudi pored 100.000
mobilisanih, a 30. oktobra V. Kadijevid saoptava S. Miloevidu da ima namjeru da svim raspoloivim
snagama krene u oslobaanje kasarni u Hrvatskoj (u njima ima 13.000 ljudi) i na ruenje gradova.
Slobodan mu je odgovorio da to nije pametno. Dakle, totalan razlaz (u miljenju) izmeu vrhovnog
komadanta i naelnika taba.
Oktobra 1991. je predloen Karingtonov plan koji ne nudi raspad Jugoslavije.
7. nobembra u 22 h general Marijan ad, komandant 13. korpusa dobio nalog da se tue Rijeka (Izjava
g. ada u Nacionalu 1998).
18. novembra 1991. sravnjen je sa zemljom Vukovar. Tada se dogaaju masovna ubistva Hrvata i
Ovara. Ovo je poznato srpskoj strani, a posebno Panidu, eelju, ljivananinu i Arkanu. Poinju
razgovori o upudivanju plavih ljemova u Krajinu i Hrvatsku.
21. novembra dr Branko Kostid, potpredsjednik Predsjednitva SFRJ uruuje Orden jugoslovenske
zvezde sa lentom generalu Veljku Kadijevidu. Orden se dodeljuje poslije rata u Sloveniji, veoma

intenzivnog rata u Hrvatskoj poslije Vukovara i Dubrovnika i ne za dan Armije (22. decembar) kako se
to uobiajeno radilo.
Do 20. novembra 80% priprema i planova za rat u BiH bilo je gotovo. (Po izjavi Dobrile Gajid Gliid,
efa kabineta generala T. Simovida ministra odbrane u vladi Srbije).
24. novembra u enevi S. Miloevid, F. Tuman i V. Kadijevid postiu 14. sporazum o prekidu vatre.
Decembra 1991. donose se radikalne odluke na nivou Srbije i JNA. Dogovor o povlaenju JNA i podjela
vojne imovine iz Makedonije, povlaenje JNA iz Hrvatske i povlaenje iz JNA u BiH svih graana iz Srbije i
Crne Gore, a vradanje roenih preko Drine na zapad kao strategijski i politiki neophodno. Kada je
naelniku taba Vrhovne komande saoptena ta odluka (5. decembra) izjavio je da to nije u skladu sa
politikom i praksom JNA, ali da de pogledati i uiniti sve to bude mogao (B. Jovid, n.d str. 420), da bi
25. decembra VK dislocirao vojsku u skladu sa odlukom od 5. decembra.
12. decembra Savjet bezbjednosti odobrio Vens-Ovenov plan.
Kraj 1991. je obiljeen usklaivanjem koncepata (S. Miloevid i V. Kadijevid) angaovanja mirovnih
snaga UN u Jugoslaviji, koje je predloio Sajrus Vens da bi se obezbjedio prekid oruanih sukoba na
kriznim aritima.
Decembra 1991. je ostavka A. Markovida, koji savezni budet naziva ratnim.
31. decembra 1991. u kabinetu Branka Kostida (uz prisustvo Jugoslava, Sejde i Bore), uz aicu pida,
Veljko nam kae da je odluio da podnese ostavku iz zdravstvenih razloga. B. Jovid biljei: Vjerujem da
ima i drugih razloga, koje ne eli da pominje (B. Jovid, n.d str. 422).
Godine 1991. pucalo se rafalima svih vrsta u Sloveniji, Hrvatskoj, BiH, Crnoj Gori i Srbiji

1992. GODINA
To je godina nastavka (iako sa prekidima) rata u Hrvatskoj. Rat u Bosni i Hercegovini najstraniji od svih
ratova na prostoru nekadanje SFRJ. Godina nestanka SFRJ i poetak trede Jugoslavije koja je nazvana
Savezna Republika (SRJ). Blokada SRJ od strane meunarodnih faktora. Godina nestanka JNA i ostavka
posljednjeg ministra (generala) odbrane.
2. januara Sajrus Vens, Franjo Tuman, Slobodan Miloevid i Veljko Kadijevid postigli sporazum (nazvan
Vensov plan) demilitarizacija zona i povlaenje JNA iz Hrvatske.
3. januara je Sarajevski sporazum o prekidu neprijateljstava izmeu JNA i Hrvatske vojske, poto je od
1990 do tada teritorije Hrvatske pod kontrolom JNA i Srba. Ali, to je samo privremeni prekid rata u
Hrvatskoj.

 6. januara V. Kadijevid se povlai sa dunosti saveznog sekretara, s objanjenjem presudilo je moje

zdravstveno stanje. Na 154. strani svoje knjige, ire govori o faktorima koji su uslovili njegovo
povlaenje, tj. da nova transformacija vojske trai mlade ljude, koji nisu uesnici NOR-a. Takoe, kae:
kao posljednji uesnik NOR-a u JNA nisam se mogao prihvatiti uloge politikog kameleona, valjda u
vezi sa skidanjem petokrake zvjezde, jer odluci o tome na sjednici Predsjednitva nije prisustvovao, ved
poslao jednog svog saradnika. Ovo ini poslednji general JNA iz NOR-a, kada se skida i ukida simbol
borbe za slobodu protiv faizma. Taj simbol crvenu petokraku skinuo je sebi i ranije, a ne formalnim
neprisustvovanjem sjednici.
7. januara JNA je oborila helikopter OUN kod Novog Marofa 5 mrtvih Francuza.
Armijski vrh je januara 1992. odbio da uestvuje u obiljeavanju 100-godinjice roenja vrhovnog
komandanta, obrazlaudi da JNA ne bi mogla u tome uestvovati.
15. januara meunarodno priznanje Slovenije i Hrvatske.
Januara i februara se u Panorami na Palama odmaraju R. Karadid, N. Koljevid, B. Plavid, G. ogo,
V. Ostojid i drugi. Artiljerijska orua se izmetaju iz Sarajeva. Tu je tih dana i V. eelj, a govori se o
20.000 napadaa oko Sarajeva.
21. januara odluka za UNPROFOR u Hrvatskoj u skladu sa Vensovim planom
9. februara Skuptina RSK u Glini prihvatila Vensov mirovni plan.
14. februara u Sarajevu Meunarodna konferencija o BiH, a 18. februara u Lisabonu usvojena
Deklaracija o Jugoslaviji
Referendum o nezavisnosti i suverenosti BiH. 62,8% glasalo je za suverenu i nezavisnu BiH.
22. februara rukovodstvo Republike Srpske Krajine prihvatilo je Vensov plan. S. Miloevid je prekinuo
saradnju sa Milanom Babidem. Dolazi Milan Martid, koji se sloio sa mirovnom operacijom. Prethodnica
je tzv. sabor srpskih zemalja (50 Srba u sali Beograd palata federacije), kojim je rukovodio Branko
Kostid, tada predsjedavajudi u Predsjednitvu.
24. februara u Banja Luci proglaena Srpska Republika ime se de facto djeli BiH.
Mart obiljeavaju referendum u BiH, ubijanje svata na srpskoj svadbi na Baariji.
26. marta je objavljena poruka D. Dosida (na Kongresu srpskih intelektualaca u Sarajevu) o to
pravednijoj diobi i razgraniavanju.

 Povlaenje JNA iz Makedonije.

Aprila je BiH priznata od Savjeta bezbjednosti i postavljen zahtjev da se JNA povue iz BiH, iako je
general ivota Panid izjavio da se nede povudi za 5 7 godina, Umjesto generala Milana Vukovida
dolazi general Ratko Mladid. Srbi u BiH su dobili svoju vojsku. Vode se borbe oko Holiday inn-a, ukida
se Republiki tab TO i obrazuje novi. U Bosni je est brigada hrvatske vojske.
6. aprila 1992, na dan napada faista na Jugoslaviju (1941), na dan osloboenja Sarajeva (1945)
poslije zavrenih priprema na Palama, SDS BiH i Karadideva milicija zapoinju pravi rat u BiH. Tog dana i
priznanje BiH.
Od aprila do sredine maja, vode se borbe u dolini Drine. Padaju redom: Bijeljina, Zvornik, Viegrad,
Foa, ajnie i Rudo.
Sarajevo je pod opsadom od 5. aprila 1992. do 30. septembra 1993, kada su i najede borbe i najvede
ruenje grada. Padaju Modria, Derventa (Bosanski Vukovar), amac, Doboj i Kupres. Velike borbe se
vode oko Tuzle i Bihada. Miniran je aerodrom Bihad (po naredbi iz Zemuna), a 18. maja Bihad je
naputen.
U aprilu je ruenje Mostara i borbe u Hercegovini od 10. aprila do 19. novembra 1992.
27. aprila stvorena je SRJ dvolana federacija Srbije i Crne Gore, na bazi brzo napisanog abljakog
ustava i stvorena Vojska Jugoslavije, koja de, po generalu Duanu Dozetu (iz rukovodstva SPS), biti
kvalitetno potpuno drugaija. Istog dana, odbijen je Karingtonov plan o savezu suverenih
jugoslovenskih drava-republika. To je znailo i nastavak rata u BiH i Hrvatskoj stranijeg od onog koji
se vodio do tada. To je sada rat SRJ, na ijem elu je Dobrica Dosid sa tri srpske vojske pod
Generaltabom Vojske Jugoslavije (naelnici su generali Blagoje Adid, ivota Panid i Momilo Periid). A
u stvarnosti, iza toga odavno stoji S. Miloevid, to je jedinstven primjer u istoriji i praksi federalizma. Da
li ovo znai da bi S. Miloevid mogao postati i formalno predsjednik SRJ i komandant njene vojske, bez
Dosideve i Lilideve protokolarne uloge vidjede se.
Za predsjednika Savezne Republike Jugoslavije izabran je Dobrica Dosid. Tada je iz aktuelnog vrha Srbije
objavljeno: Srbi ga poznaju i oboavaju, jer je slavan pisac i veliki inteklektualni autoritet a neto
kasnije kada je Dobrica pokuao ruiti Miloevida potpisao je svoju politiku smrtnu osudu. Naredbu za
likvidaciju srpskog Tolstoja Slobodan Miloevid povjerio je Vojislavu eelju, narodnom poslaniku i
etnikom vojvodi kojeg je Dobrica Dosid svojevremeno izdano pomagao.
Od januara do maja 1992. penzionisano je po raznim osnovima 58 generala, a prije toga otili su
Slovenci, Hrvati i Muslimani. Za prvo penzionisanje Borisav Jovid pie da je ono usaglaeno sa vojnim
rukovodstvom, za drugo kae da je spiskove pravio Branko Kostid, a Veljko Kadijevid ih je korigovao i
sloio se. S. Miloevid je jedino brinuo to je penzionisan ministar odbrane Srbije M. Negovanovid. Jedan
od tada penzionisanih komandanata jednog od vanih sektora, rekao je: Tek koncem 1991. sam shvatio

da je ovo niiji rat i da Kadijevid nije usvojio moj predlog o rasformiranju paravojnih snaga.
Od aprila do oktobra 1992, u punom jeku su srpsko bonjaki rat i srpsko hrvatski rat u BiH. U
Hrvatskoj u ovom periodu najznaajnije su operacije agalj i Tigar borbe oko Neretve i Dubrovnika.
1. maja je Deklaracija KEBS-a kojom se rat u BiH ocjenjuje kao agresija.
2. maja zarobljen je Alija Izetbegovid, Komanda SA napustila Sarajevo, a 3. maja Sarajevo je u obruu.
5. maja je povlaenje JNA iz BiH sa rokom od 15 dana.
6. maja prvi razgovori Karadid Boban u Gracu (Austrija).
7. maja Sabor Hrvatske objavio da je u ratu u toj republici poginulo 5.000, nestalo 6.000, 3100
zarobljeno i ranjeno 20.000 ljudi.
8. maja ostavka NG VJ generala Blagoja Adida (roen u BiH) i postavljanje ivote Panida (roen u
Srbiji). Na elu odbrane su Srbijanci oba Panida Milan Panid ministar odbrane i ivota Panid naelnik
G.
10 maja Krizni tab BiH je objavio da je za 44 dana rata poginulo 1.320 ljudi, ranjeno 6.700, nestalo
1.900, a 350.000 izbjeglo van republike, a 320.000 unutar republike.
12. maja u Banja Luci izabrano Predsjednitvo Srpske Republike BiH, formirana srpska vojska sa g.
Mladidem na elu.
15. maja u Tuzli poginulo 49 pripadnika JNA.
30. maja je krvava eliminacija muslimanskog stanovnitva iz Prijedora i okoline.
6. juna saoptenje da JNA nije vie u BiH to je i svojevrsni manevar da bi se svijet ubjedio da SRJ
nije vie ukljuena u rat u BiH. Oko 50 % ljudstva i oruja ostalo je u BiH, a general R. Mladid je u
dnevnom kontaktu sa Beogradom i VJ.
7. juna artiljerijski napad na Tuzlu.
3. jula proglaena je Herceg-Bosna
4. jula Badinterova komisija saoptava: SFRJ vie ne postoji.
5. jula srpska ofanziva u Posavini i sjevernoj Bosni.

 14. jula premijer Milan Panid postaje i ministar odbrane.

Jula D. Dosid i M. Panid trae uklanjanje S. Miloevida. To je B. Jovidu saoptio Dobrica Dosid rekavi.
Slobodan Miloevid mora da ide sa funkcije, jer je to interes Srbije i srpskog naroda (B. Jovid, n.d).
17. jula premijer SRJ poeo svoju mirovnu misiju, najprije u Sarajevu.
12. avgusta Helsinki Vo predloio istragu protiv B. Adida, D. Bokana, M. Jovida, R. Karadida, S.
Miloevida, R. Mladida, . Panida, . Ranatovida i V. eelja.
Od 26 - 28. avgusta je meunarodna konferencija (400 delegata). Srbija je osuena kao glavni krivac za
rat u BiH. Umjesto lorda Karingtona dolazi lord Oven.
Obnovljeni sukobi u BiH kod Bosanskog Broda, Doboja, Maglaja i Gradaca, na Tjentitu i Milidima.
30. septembra je u enevi Deklaracija o saradnji (Dobrica Dosid i Franjo Tuman) i uspostava
diplomatskih odnosa.
Oktobra 1992. rat izmeu Muslimana i Hrvata i izmeu Muslimana u Cazinskoj krajini. Ovaj rat traje do
oktobra 1993, odnosno do 1995. Franjo Tuman u hrvatsko-muslimanskom ratu vidi rat izmeu
islamskog i krdanskog naroda.
9. oktobra je palo Jajce dosta porueno i egzodus oko 40.000 Muslimana i Hrvata.
29. oktobra generali J. Bobetko i P. Strugar na brodu Avenger potpisali sporazum o povlaenju vojske
SRJ iz Konavlja.
Oktobra srpska policija je preuzela federalno ministarstvo unutranjih poslova. To je uradio (predao)
Pavle Bulatovid koji je kasnije postao ministar odbrane, poslije puem skinutog, a prije toga uvezenog i
uz saglasnost Slobodana Miloevida, Amerikanca srpskog porijekla, Milana Panida.
Medicinski centar u Sarajevu iznio podatke: da je u ratu u BiH poginulo 14.364 ljudi (1.447 djece). Kao
nestali vodi se 57.000, od ega 8.550 djece.
Oktobra Meunarodni crveni krst objavio postojanje 52 logora u BiH (24 srpska, 19 muslimanskih i 9
hrvatskih).
Novembra je odluka o zabrani letova nad BiH i kontrola Jadrana i Dunava.
Novembra i decembra, a poslije susreta D. Dosida i Tumana povukli se od Dubrovnika i sa otoka Vis i
Lastovo. UNPROFOR je na Prevlaci.

 Decembra je upudivanje snaga UN u Makedoniju i rezolucija da se zatvore svi logori u BiH odluka o
logorima kasnila je najmanje godinu i po.
U Srbiji velika aktivnost za smjenu D. Dosida i M. Panida. VJ podrava tu akciju.
1993. GODINA
Rat u Bosni i Hercegovini se estoko nastavlja. Hrvatska vojska narasla na preko 200.000 prema 50.000
vojske Republike Srpske Krajine na frontu od oko 700 km.
2. januara Vens-Ovenov mirovni plan kojeg odbijaju Srbi.
3. januara sastanak u enevi tri zaradene strane. Prisutni D. Dosid, F. Tuman, R. Karadid, M. Boban i
A. Izetbegovid.
Januara operacija Maslenica tj. borbe oko Zadra. Hrvatska vojska zauzela Masleniki most, Perudu i
Aerodrom Zemunik i tako je spojena sjeverna Hrvatska sa Dalmacijom. Borbe oko Travnika i Gornjeg
Vakufa.
6. januara M. Panid ambasador mira.
18. februara pronaene masovne grobnice oko Zvornika.
22. februara uspostava meunarodnog Hakog suda.
Opta mobilizacija obveznika RSK na podruju SRJ
22. februara nareeno je da se Arkan povue iz RSK.
3. marta A. Izetbegovid potpisao tzv. vojni dio sporazuma o BiH.
25. marta viemjeseni pregovori o sudbini BiH zavreni neuspjehom. R. Karadid odbio da potpie
mirovni plan.
28. marta sporazum izmeu Hrvatske i BiH o oruanim snagama BiH (HVO i Armija BiH).
Otmica 47 muslimana na granici Srbije i BiH (trpci).
U BiH je otkriveno 55 logora.
6. aprila prekinuti razgovori trojice komandanata u BiH
12. aprila otpoelo patroliranje nad vazdunim prostorom BiH.

 14. aprila HVO je etniki oistila Ahmide i Lavansku dolinu.

17. aprila primirje u zoni Srebrenice, ali zakratko.
23. aprila Skuptina RS u Novom gradu odbila Vens-Ovenov plan, da bi ga definitivno odbili 26. aprila.
Odbijanje tog plana izazvalo je burna reagovanja u zemlji i svijetu i pootren reim sankcija.
U aprilu 1993. na teritoriji bive SFRJ ima vie od 26.000 vojnika UNPROFOR-a, od ega oko 500
Amerikanaca. Glavne snage su u Hrvatskoj i BiH.
U Hrvatskoj su: glavna komanda u Zagrebu, na tzv. sektoru Zapad (Daruvar) su etiri bataljona, na
sektoru Krajina-sever (Topusko) su tri bataljona, na tzv. sektoru Krajina-jug (Knin) su etiri bataljona,
a na sektoru Istok (Erdut) nalaze se dva bataljona, - ukupno trinaest bataljona pripadnika stranih
trupa.
U Bosni su: komanda za BiH u Kiseljaku, bataljon Francuza u Velikoj Kladui, bataljon Britanaca u
Visokom, bataljon panaca u Ploama i Mostaru, tri bataljona u Sarajevu (Ukrajinci, Egipdani i Francuzi).
U Makedoniji je Nordijski bataljon sastavljen od veana, Norveana i Finaca. U Crnoj Gori na Prevlaci su
posmatrai.
U Srbiji je dio komande UNPROFOR-a, francuski pozadinski bataljon i patrole na Dunavu. Pomorska
blokada je na Jadranu. Pokriveni su svi aerodromi posmatraima i vazduhoplovnim snagama nosaa
aviona i baza NATO u Italiji.
Tzv. ruiaste zone se nalaze na Kordunu, Baniji, Lici i sjevernoj Dalmaciji. Karakteristike ovog
rasporeda su: ukupno najvie snaga u Bosni, a u Hrvatskoj najvie iz nesvrstanih zemalja. U Bosni su
snage iz Zapadne Evrope i Kanade. Rusi su na granici prema Srbiji, a Skadinavci u Makedoniji. Najmanje
je Amerikanaca. Nema Italijana i Njemaca. Najmanje snage su oko Drine i prema Crnoj Gori.
Rasplamsavanjem rata i naroito poslije Dejtona, dolazi IFOR sa duplo vedim snagama, u kojima su i
brojni pripadnici amerike vojske.
6. maja 1993. Sarajevo, Tuzla, Gorade, epa, Srebrenica i Bihad sigurnosne zone.
18. maja 1993. V. Kadijevid, na suenju generalu Trifunovidu, izjavljuje: Spreavanje meunacionalnih
sukoba znailo je zapravo oslobaanje srpskih krajeva u Hrvatskoj, zatim izvlaenje JNA na granice
budude drave. Istog dana je izjavio: Da nije potpisan Vensov plan, ili bismo i u Zagreb.
Juna 1993. je izala knjiga V. Kadijevida Moje vienje raspada vojska bez drave, u izdanju
Politike. Interesantno je da nije objavljena u izdanju Vojno-izdavakog zavoda. To je prva oficijelna
analiza djela rata od strane jednog visokog vojnog rukovodioca, sada ved penzionisanog naelnika taba

Vrhovne komande.
Juna NATO ovladao vazdunim prostorom iznad Hrvatske i BiH.
1. juna D. Dosid razreen dunosti predsjednika SRJ (75 za 34 protiv).
4. juna odluka da 5.000 novih pripadnika UNPROFOR-a tite 6 zona bezbjednosti (Sarajevo, Tuzlu,
Bihad, Gorade, epu i Srebrenicu).
11. juna u Atini zasjedanje NATO (16 zemalja NATO i 22 istone zemlje) i odluka da NATO obezbjedi
vazdunu zatitu snagama UNPROFOR-a na poziv UN: Apel Srbima, Hrvatima i Muslimanima da okonaju
rat u BiH
19. juna kontrola Dunava sa 180 policajaca.
23. juna zavren drugi krug pregovora za zaustavljanje rata u BiH.
24. juna predsjednik Slovenije M. Kuan optuio Srbe za genocid u Bosni, da se rat vodi iz Beograda i u
posljednje vrijeme iz Zagreba
U ljeto 1993. je sastanak u enevi o trojnoj podjeli BiH, svaa oko granica i distanciranje od VensOvenovog plana. Srbi idu na Igman. Zapad preti vazdunim udarima. F. Abdid proglaava AP Zapadna
Bosna. Rat izmeu Muslimana u Cazinskoj krajini.
3. jula otkazano gostoprimstvo posmatrakoj misiji KEBS-a za Kosovo, Sandak i Vojvodinu. Patrijarh
Pavle prvi put u RS. Poruene su damije u Banja Luci.
9. jula S. Ogata, visoki komesar za izbjeglice upozorava: da se 300.000 ljudi u Sarajevu nalazi na ivici
katastrofe, optuujudi bosanske Srbe.
16. jula u Erdutu sporazum izmeu Hrvatske i RSK da se do 31. jula povuku hrvatske trupe iz zauzetih
prostora (Kotari, Zemunik, Peruda i Miljevaki plato) u zamjenu za otvaranje Maslenikog mosta i
aerodroma Zadar i da taj prostor kontrolira UNPROFOR
26. jula u Sarajevu Srbi tukli bazu UNPROFOR-a Francuze.
30. jula u enevi postignut sporazum o ustavnom ureenju BiH kao saveza SR, Herceg-Bosne i
Republike Bosne, a 31 jula poeli razgovori o mapama.
31. jula Erdutski sporazum. Zapadna Hercegovina pripojena Hrvatskoj, a srednja BiH etniki istoj
dravi Bonjaka.

 1. avgusta palo Bugojno 3.000 izbjeglica.

3. avgusta razrada planova za vazdune udare, koje je 7. avgusta usvojio Vojni komitet NATO
(koncentracija oko 200 lovaca-bombardera).
Do 1. avgusta poginulo 54, a ranjeno 502 pripadnika UN u BiH.
11. avgusta R. Mladid, R. Delid i M. Petkovid potpisali vojni sporazum o miru u BiH.
14. avgusta srpske snage se povukle sa Igmana i Bjelanice.
18. avgusta u enevi postignut sporazum o Sarajevu kao eksteritorijalnom, demilitarizovanom gradu.
Prva vojna veba NATO iznad Bihada.
Avgusta (23. i 25.) Vrhovni savjet (nema vie Vrhovne komande ni njenog taba), kojeg ine
predsjednik SRJ, predsjednici Srbije i Crne Gore, naelnik Generaltaba Vojske Jugoslavije i ministar
odbrane tri Srbina i dva Crnogorca etiri civila i jedan vojnik, donosi odluku o penzionisanju jo 42
generala ratnika, meu kojima su i naelnik Generaltaba . Panid, njegov zamjenik D. Simonovid,
komandant RV i PVO B. Stevanovid, komandant 2. armije P. Strugar, komandant 1. armije V. Stojanovid i
naelnik Centra visokih vojnih kola N. Uzelac.
Novi naelnik Generaltaba Vojske Jugoslavije, general-pukovnik Momilo Periid, bivi komandant 3.
armije je tom prilikom izjavio da je penzionisanje normalno i zbog podmlaivanja, da je povezano sa
tranformacijom VJ. Zahvalio se . Panidu i obedao da de nastaviti ono to je on zapoeo. List Vojske
Jugoslavije (Vojska, 2. septembra 1993), je povodom dolaska novog naelnika Generaltaba objavio
njegovu izjavu: JNA je do sada uspela ostvariti mnoge istorijske uloge zatitila je prostor i narod,
osposobila taj narod i u Republici Srpskoj i u Republici Srpskoj Krajini, da se bore protiv Hrvata i
Muslimana, a rekao bih, i protiv celog sveta Zahvaljujudi tome to je pripremila narod za borbu, taj se
narod herojski borio i uspio da ostvari svoje ciljeve. U istom broju Vojske Periid pominje gerijatrijsko
rukovodstvo Armije, koje svojevremeno nije razumelo ni svoju ulogu u dravi, ni nadlenost drave
povodom odbrane zemlje, ni sutinu debakla u Sloveniji, ni katastrofalnu razliku izmeu uspenog
politiziranja i neuspenog ratovanja.
U septembru je vojno nagrizanje Krajine likvidacija tzv. Medakog depa u Lici, sa totalnim
paljenjem i genocidom nad stanovnitvom vie srpskih sela. Operacija Sprena zemlja. Ubijeno 86
Srba, a tri sela spaljena do temelja. Spaljeno je 160 kuda i 190 staja.
1. septembra borbe izmeu Hrvata i Muslimana u G. Vakufu i Mostaru.
11. septembra kao odgovor za Medak, granatiran Karlovac (7 mrtvih i 20 ranjenih), Jastrebarsko, Sisak i
Zagreb (luna 17).

 21. septembra se sastali na britanskom brodu Invincible S. Miloevid, M. Bulatovid i F. Tuman.

3. oktobra poele borbe i prve rtve izmeu V korpusa Armije BiH i pristalica F. Abdida.
UNPROFOR (6. oktobra) podjeljen na UNPROFOR iz Hrvatske, BiH i Makedonije. Uvedene tzv.
ljubiaste zone.
22. oktobra, na poziv S. Miloevida, R. Karadid i F. Avdid potpisali Deklaraciju o trajnom miru.
2. novembra nova inicijativa o sporazumu sa Srbima u Hrvatskoj nudi se lokalna i kulturna
autonomija sa policijom u Kninu i Glini.
3. novembra muslimanske snage zauzele Vare. Izbjeglo 15.000 Hrvata. Osnovana Stranka srpskog
jedinstva iji je predsjednik . Ranatovid - Arkan.
9. novembra sa brda ekrk iz tenka HVO sruen stari most u Mostaru: hrvatski zloin nad spomenikom
kulture.
29. novembra u enevi obnovljeni pregovori o BiH.
16. decembra priznata Makedonija.
28. decembra Vojska Jugoslavije izabrala kao svoj praznik 16. jun kada je 1876. u Veneciji sklopljen
vojni savez izmeu Srbije i Crne Gore.
Armija Republike BiH oformila je pet korpusa (Sarajevski, Mostarski, Tuzlanski, Srednjebosanski i
Bihadki).
Rat u BiH i Hrvatskoj ne prestaje, SRJ je u ratu, a vode ga novopostavljeni i mladi generali na svim
stranama, koji su nekada sjedili u istim vojnim akademijama i u istim tabovima JNA. Vedina su bili
lanovi nekadanjeg SKJ, a sada su na elu vie suprotstavljenih nacionalnih armija. Najvedi broj njih su
artiljerci i tenkisti. Mnoge sam poznavao kad su bili kapetani, majori i potpukovnici 1984-85, a u ovom
besmislenom ratu postali su generali.
Gospodo generali, na poetku rata 1990. i 1991. vedina to niste bili, ali ste uestvovali u ratu i u njemu
napredovali, vjerovatno bre nego to ste se nadali. Iako tada niste bili na elu JNA i u viim komandama,
poloili ste zakletvu i SFRJ i JNA. Zato snosite pred istorijom i narodima dio odgovornosti za
dezintegraciju zemlje i Armije. Brzo ste se presvukli, zamjenili simbole, stavili se u slubu
etnonacionalistikih ideologija i slijepo sluali aktuelna politika rukovodstva glavne krivce za krvavu
tragediju.

1994. GODINA
Ratovi u BiH se nastavljaju. Hrvatska, koristedi ranije parcijalne vojne uspjehe i slabosti Republike Srpke
Krajine, uz pomod dogovora Tumana i Miloevida i Amerikanaca, priprema obraun sa Srbima u
zapadnoj Slavoniji, Baniji, Kordunu, Lici i sjevernoj Dalmaciji.
4. januara u Beu poeli pregovori bosanskih Hrvata i Muslimana o podjeli BiH. Hrvatski ministar na
Palama, a Krajinik u podjeljenom Mostaru.
10. januara saglasnost NATO-u da se izvedu napadi iz vazduha kako bi se sprijeilo guenje Sarajeva.
5. februara masakr na pijaci Markale (69 mrtvih i oko 200 ranjenih). Svi demantuju odgovornost za
najefikasniji pogodak, od preko pola miliona granata sruenih na Sarajevo za 23 mjeseca.
Avioni NATO patroliraju iznad BiH i djela Hrvatske.
Borbe u centralnoj Bosni izmeu Muslimana i Hrvata i kod Olova izmeu Srba i Muslimana.
Velika diplomatska aktivnost. Oven, Rouz, Stoltenberg, Verner, Kozirjev, Durkin s jedne i Karadid,
Izetbegovid, Mladid s druge strane. Ruski bataljon na Palama. Skidanje opsade Sarajeva i topovi su
privremeno zadutali.
Vojska Republike Srpske proglasila optu mobilizaciju.
Postignut je Vaingtonski sporazum u situaciji kada Srbi dre 70% teritorija BiH, kada je u BiH 30.000
hrvatskih vojnika, kada je proglaena Muslimansko-hrvatska federacija i tako velik deo muslimanskih
snaga osloboen za borbu protiv Mladideve vojske.
Poelo je povlaenje i predaja tekog naoruanja u okolini Sarajeva (bosanski Srbi predali 225 a
Muslimani 43 topa).
Komandanta glavnog taba RSK generala Novakovida zamjenio general eleketid.
Martid i Abdid u Beogradu potpisali Sporazum o miru na linijama dodira. Posredovao Slobodan
Miloevid.
28. februara kod Banja Luke ameriki F-16 oborili 4 aviona Galeb.
Marta mirovne snage preuzele tuzlanski aerodrom; znatno pojaane snage UN u BiH.
22 - 29. marta pregovori i parafiran Ugovor o razgranienju vojnih snaga u Hrvatskoj na 6 od 35
sektora.

 Slovenaka vlada smjenila ministra odbrane Janeza Janu, koji od tada postaje najekstremniji
opozicionar.
Marta poinje najavljena muslimanska proljedna ofanziva.
U aprilu velike borbe na istono-bosanskom trouglu ajnie-Foa-Gorade. Ofanziva Muslimana u
cjeloj BiH i napadi hrvatske vojske u Posavini.
Evakuacija tekog naoruanja u dubinu 10-20 km du linija dodira na 1600 km dugom frontu krajikohrvatskom.
Kontraofanziva srpskih snaga i bombardovanje srpskih poloaja oko Gorada. U Goradu poginulo vie
od 700, a ranjeno 2.000 ljudi.
Posebno je estoka bitka za Gorade bezbjedosnu zonu strategijski znaajnu na Drini gdje se
presjeca put koji vodi ka Crnoj Gori i istonoj Hercegovini. Tri opkoljene enklave Gorade, Srebrenica i
epa su se uspjeno branile tokom rata.
Reakcija NATO vazdunim udarima ali bez vedih efekata. Oko 388 talaca pripadnika UN. Butros Gali
trai upotrebu vazdunih snaga NATO. Oklijevanje Akaija i pocjepanost u NATO-savezu. Pogoranje
odnosa izmeu Miloevida i Karadida. Gorade se odralo kao jedino mjesto na Drini.
Helsinki odbor javio da je od 1991. do maja 1994. oko 40.000 Maara napustilo Vojvodinu.
Uspjena muslimanska ofanziva na Vlaid, Kupres, Ozren i Doboj.
Juna-avgusta dolazi do raskola meu Srbima, tj. godinu dana poslije Karadidevog odbijanja mirovnog
plana. Izjava Lilida: Deset miliona graana Jugoslavije ne mogu biti taoci nijednog lidera sa teritorije
Jugoslavije, ni Republike Srpske, niti Republike Srpske Krajine. Optuba Karadida za 19 Muslimana u
trpcima. Kontakt-grupa nudi 51% teritorije sa Sarajevom federaciji, a 49% Srbima (koji ovim gube 21%
od onoga to su zauzeli).
Karadid odbacuje mape, a Miloevid je uz Kontakt-grupu. Sastanak u Dobanovcima. Karadid se opet
ne slae i u enevi izjavljuje: Plan je katastrofalan. Rusi su angaovani da i preko generala Graova
ubjede Pale. Paljanska skuptina po tredi put (3. avgusta) odbija mirovni plan, a 4. avgusta je blokada
Karadida. Posmatrai du granica Srbija-Crna Gora sa BiH. Za takav potez skinut je dio sankcija prema
Srbiji. Raskol meu Srbima se nastavlja.
Fikret Abdid proglaava AP Zapadna Bosna. Rat izmeu Muslimana u Cazinskoj Krajini.
NATO snage su izvrile preko 3.400 letova sa 750 napada na oko 60 ciljeva.

 8. juna okonani u enevi pregovori o BiH.

I pored toga nastavljene borbe u tzv. Bihadkom depu i etniko idenje oko 50.000 Muslimana i
37.000 Hrvata u Bosanskoj Krajini.
Indipendent objavio da su u Hrvatskoj sruene 33 katolike crkve, Srbi prijavili ruenje 243 religijska
objekta, a u BiH je srueno 900 damija i 550 otedeno.
4. jula sporazum da je zavren rat izmeu Muslimana i Hrvata u BiH. Meutim u Bihadu i Cazinskoj
krajini su nastavljene borbe.
Od 1994. u Hrvatskoj boravi ameriki general R. B. Griffits.
Ocjenjuje se da avgusta 1994. armija BiH broji 110.000, bosanski Srbi 80.000, bosanski Hrvati 45.000,
hrvatska vojska 100.000 i Srbi iz Krajine 50.000. Ili ukupno odnos je 255.000 : 130.000 u korist Hrvata i
Muslimana.
5. korpus armije BiH zauzeo Veliku Kladuu iz koje je u Hrvatsku izbjeglo preko 20.000 Muslimana.
Avgusta A. Izetbegovid sarajevskom Osloboenju daje intervju da su na putu da formiraju vojsku od
200.000 ljudi.
Septembra Komesarijat za izbjeglice UN (Rod Redmond) iznosi sljedede podatke: 955.400 stanovnika
BiH je moralo da napusti svoje domove. Na teritorijama pod srpskom kontrolom od 837.000 Muslimana i
Hrvata ostalo je samo 80.000. Najvede etniko idenje u Bijeljini i regionu Banja Luke. Na teritoriji
federacije od 235.000 Srba, sada ih ima 49.000. Najvede etniko idenje Srba je zapadna Hercegovina,
gdje je ostalo samo 5.000.
Oktobra 1994. ofanziva V korpusa armije BiH u regionu Bihada i to je (po generalu Rouzu) promjena
strateke ravnotee na tetu vojske bosanskih Srba.
Novembra 1994. pala je u ruke muslimanskih i hrvatskih snaga kupreka visoravan i sam grad Kupres.
To je poetak operacije Maestral (odsjecanje Knina uzimanjem Dinare i Bosanskog Grahova). Kupres
napustilo 2.500 Srba.
Na Igmanu zaustavljena muslimanska ofanziva.
R. Karadid nagovijestio zavoenje ratnog stanja rekavi Rat se mora zavriti! Udi demo u odluujudu
bitku protiv neprijatelja kojeg demo poraziti vojniki, iako to do sada nismo eleli. Kakva
samouvjerenost?
pigl ocjenjuje da je armija BiH u stratekoj prednosti. Ona ima 120.000 boraca, a Srbi 80.000, od

kojih 2/3 nije spremno da stavlja ivote na kocku zbog ideje o velikosrpskom carstvu
Srbi izvrili napad na Bihad sa Udbine.
17. novembra u Sarajevu je raketirana zgrada Predsjednitva BiH.
21. novembra avijacija NATO sa 39 bombardera napala aerodrom Udbinu po odobrenju generalnog
sekretara UN Butrosa Galija. Najveda avio-akcija NATO-a od formiranja. Istovremeno su izvedena dva
napada na srpske poloaje u reonu Bihada.
30. novembra R. Karadid nije doao u Sarajevo na kontakt sa B. Galijem.
U Zagrebu i Kninu decembra potpisan sporazum o ekonomskoj saradnji Republike Hrvatske i RSK.
Smanjenje tenzije u istonoj Slavoniji.
Napad hrvatskih snaga prema Grahovu i Glamou se nastavlja.
19. decembra Karter u BiH (devet sati razgovora sa Karadidem). S. Miloevid izrazio podrku njegovim
naporima.
Vojni sud u Beogradu osudio generala Trifunovida i grupu oficira na 11 godina zatvora. Javnost se pita,
a gdje su glavni krivci, pretpostavljeni generalu Trifunovidu.
31. decembra bosanski Srbi na Palama i Muslimani u Sarajevu potpisali sporazum o prekidu
neprijateljstava. Poslije toga borbe su nastavljene i 1995. godine.

1995. GODINA
Rascjep meu Srbima i stvaranje jakih hrvatskih i bosanskih oruanih snaga doveli su ove godine do
najvedeg preokreta u petogodinjim ratovima. Srbi naglo gube. Vie teritorija prelo je iz jednih u druge
ruke nego u bilo kojem ranijem periodu. Amerikanci, naroito poslije tragine Srebrenice, preuzimaju
glavnu ulogu prekretnica u amerikoj politici prema ratovima u Jugoslaviji.
Krajem 1994. i poetkom 1995. izvodi se operacija Maestral na Glamo, Grahovo i Dinaru radi
odsjecanja Knina. To je uvod u plan Bljesak i Oluju maja i avgusta 1995.
Januara lanovi Kontakt-grupe su u Beogradu, na Palama, u Sarajevu i Zagrebu radi ubrzanja mirovnog
procesa. Prekid rada Kontakt-grupe, jer bosanski Srbi odbijaju da prihvate mirovni plan. Poetkom
godine sukobi u BiH ne prestaju uprkos etvoromjesenom primirju.
Nacrt plana Z 4 pod nazivom Nacrt sporazuma o Krajini, Slavoniji, junoj Baranji i zapadnom

Sremu, predvia autonomnu oblast Srpska Krajina. RSK odbija Plan koji joj nudi vladu, policijske snage,
novac, porez, dirilicu i javne slube, tj. sve osim spoljnih poslova, odbrane i dravljanstva.
Reakcije zapada od maslenike i drugih ogranienih operacija u Hrvatskoj do 1995. bile su slabe.
16. februara dogovor izmeu Martida i Karadida (na Otrelju) o zajednikim vojnim akcijama.
18. februara i hrvatska vlada odbija Plan Z 4.
5. marta ministar odbrane Hrvatske Gojko uak tvrdi da je hrvatska vojska dovoljno snana da slomi
otpor Srba prije nego to Vojska Jugoslavije pritekne u pomod. Hrvatska i Federacija BiH osnovale su
zajedniku vojnu komandu na ijem elu je general zbora Janko Bobetko. To su pripreme za Bljesak i
Oluju.
Prekid etvoromesenog primirja i velike borbe istono od Tuzle i oko Vlaida. Egzodus preko 4.000
Srba.
U prolede 1995. predstavnica Srpskog graanskog vjeda iz Tuzle Nada Mladina iznijela je podatke o
bilansu rata u BiH: Ubijeno je preko 200.000 ljudi, 17.000 nestalih civila, srueno je 1.200 damija, 171
katolika i 10 pravoslavnih crkava. Ranjeno je oko 34.000 djece, od toga 15.000 u Sarajevu. 65.000 djece
je u izbjeglitvu, a protjerano je iz svojih domova preko 2.000.000 ljudi.
31. marta uveden je UNPREDEP u Makedoniji, a UNPROFOR u Hrvatskoj preimenovan je u UNCRO.
9. aprila Srbi ponovo granatirali Sarajevo, a 14. aprila Skuptina Republike Srpske u Sanskom Mostu
sasluava kritiki osvrt generala R. Mladida na aktivnost politikog vrha Republike Srpske. Ali, ovo nije
razlaz Mladida i Karadida.
Do aprila 1995. mirovne snage UN izgubile su 156 pripadnika. Najvie je poginulo Francuza 57. U
bivoj Jugoslaviji aprila 1995. nalazi se 43.990 pripadnika stranih trupa od ega 23.600 u BiH.
U aprilu su borbe oko Brkog, a Butros Gali preti da de povudi snage iz BiH.
24. aprila Haki sud pokrede istragu protiv Radovana Karaida, Ratka Mladida i uesnika u idenju
Lavanske doline 1992.
Patrijarh Pavle je na Palama gdje dri liturgiju, rekavi: da odgovornosti treba utvrivati posle rata.
Zar ovo nije podrka Karadidu, a kontra Hakom sudu?
Maja 1995. krajiki Srbi su neposredno pred katastrofom, a napad orkanima na Zagreb (7 mrtvih i 40
ranjenih) ubrzava ovaj proces.

 1. maja 1995. je operacija Bljesak napad na zapadnu Slavoniju iz Novske, Pakraca i Nove Gradike.
Oko 5.000 Srba krenulo je u Bosnu zajedno sa djelom jedinica 18. korpusa. U tampi pie da je poginulo
oko 400 a da se predalo oko 700 Srba. 22. maja 6 projektila pada ponovo na Zagreb kao odgovor na
Bljesak. Izvren je jo jedan napad i po pisanju tampe u ta dva napada poginulo je 5 a ranjeno oko 60
ljudi.
Smanjene su teritorijalne ambicije Srbije, a sva obedanja od 1991. i 1992. godine da de najprije JNA a
poslije i Vojska Jugoslavije braniti Krajinu nisu ispunjena. Ni u Bljesku ni u Oluji Beograd i Pale nisu
preduzeli nita. Obe ove operacije nisu imale samo vojni cilj nego i prvenstveno idenje Krajine od Srba
a i planirane su na pretpostavci da Srbi van Krajine nede reagirati. Za Slobodana Miloevida sankcije su
bile jedino i centralno pitanje.
Zagrebaka Panorama objavljuje podatke o snagama Republike Hrvatske i RSK. Hrvatska ima 114.000
aktivnih, 490.000 rezervnih i 38.000 policijskih snaga, tj. ukupno oko 650.000. RSK ima 38.000 aktivnih,
15.500 rezervnih i 4.100 policijskih snaga, tj. ukupno oko 57.000.
U maju je novo aktiviranje srpske dobrovoljake garde pod komandom Arkana i etnika Vojislava
eelja, koji su autobusima prebacivani u Republiku Srpska Krajina.
Granatiranje Sarajeva ne prestaje.
16. maja komandant vojske RSK general eleketid (ranije komandant 18. korpusa) podnosi ostavku, a
imenuje se novi komandant general Mile Mrkid, zamjenik naelnika generaltaba Vojske Jugoslavije.
U toku maja su borbe oko Sarajeva i bombardovanje srpskih objekata oko Pala. Na ovo Srbi reaguju
granatiranjem est zona: Tuzla, Gorade, Srebrenica, epa i Sarajevo. U Tuzli je poginulo 70, a ranjeno
oko 150 ljudi. Srbi poinju hvatati taoce, a OUN reaguje bombardovanjem Pala.
26. maja Sabor SPC apeluje da se ne priznaju drave Hrvatska i BiH.
Koncem maja Srbi kao taoce dre 388 vojnika i 32 posmatraa iz OUN. U Jadran stie 2.000 specijalaca
amerike pjeadije. Ofanziva Muslimana na Ozren. Izbjeglo preko 4.000 Srba. Borbe na cesti SarajevoFoa.
Poetkom juna prebaeno je u Bosnu preko Splita oko 10.000 vojnika OUN.
6. juna hrvatske snage zauzele su ator i artiljerijom pokrivaju Glamo, Drvar i Grahovo.
Fondacija Borisa Vukobrata u Parizu objavljuje da je poginulo preko 150.000, ranjeno 350.000 i
raseljeno oko 2.500.000 ljudi.
Borbe oko Sarajeva, Gorada i Doboja. Priprema muslimanskih snaga da deblokiraju Sarajevo i akcije

na Majevici.
20. juna poziv svim obveznicima koji ive u SRJ da se do 5. jula jave u svoje jedinice pod pretnjom
krivinog postupka.
Borbe u Cazinskoj krajini se nastavljaju.
12. jula pala je Srebrenica. "Plavi lemovi" predali su generalu Mladidu oko 37 hiljada stanovnika, a o
sudbini jo oko deset hiljada mladida i mukaraca nita se ne zna. Zapravo, pod formulacijom "nestali",
krilo se ono najgore. Fotografije generala Mladida i pukovnika Karamana, komandanta plavih lemova,
kako jedan drugome nazdravljaju, obila je svijet. "Drinski vukovi" su poslije Srebrenice zauzeli i epu.
Srebrenica i epa, iako "bezbjednosne zone", najcrnje su take Srba i meunarodne zajednice.
21. jula Tuman je obavijestio amerikog ambasadora P. Galbrajta da 1. avgusta ide u ofanzivu. Stejt
department preporuuje da amerika strana ne preduzima nita. Zapad je tako praktino dozvolio
Tumanu da operacijama Bljesaki Oluja preseli humano preko 300.000 Srba iz Krajine.
Jula je Slobodan Miloevid u Trepi (Kosovo te voli) gdje izjavljuje: "Kosovo de postati podruje
meusobnog razumevanja i zajednikog ivota". A ta se dogodilo u 1998? Pravi rat na Kosovu na
teritoriji Republike Srbije i SRJ.
Novi naelnik generaltaba u Hrvatskoj (umjesto Janka Bobetka) Zvonimir ervenko je izjavio:
"Hrvatska de ratovati i postoje ratni planovi slini operaciji Bljesak". Nagovijestio je Oluju.
16. jula je sukob na liniji razdvajanja kod Osijeka. U toku je upotreba snaga SFOR-a za brza dejstva,
naroito oko Sarajeva.
26. jula u Kladui je proglaena Republika Zapadna Bosna, nastala od AP Zapadne Bosne.
28. jula pali su Grahovo i Glamo. 5.000 izbjeglica krede ka Drvaru. U Republici SK proglaeno je ratno
stanje.
30. jula su estoke borbe oko Bihada, a vojnici RSK su se povukli iz bihadke enklave. Patrijarh Pavle je u
Glini i Kninu a hercegovaki korpus tue plae oko Dubrovnika.
Glavni tab Vojske Republike Srpske preimenuje se u generaltab. Komandant je Karadid, a general
Mladid je savjetnik vrhovnog komandanta.
4. avgusta u 5,00 poinje Oluja.
5. avgusta u 12,30 hrvatska vojska ula je u Knin. Avioni sa Udbine prebaeni su u Banja Luku, a 11.
slavonsko-baranjski korpus artiljerijom napada Osijek i Vinkovce.

 6. avgusta pali su Petrinja, Udbina, Korenica, Teslin-grad, Plitvika jezera, Slunj i Otrid. Tuman je u
Kninu.
8. avgusta zavrena je Oluja. Po prvim izvjetajima, na hrvatskoj strani bilo je 118 mrtvih i 620
ranjenih.
16. avgusta napredovanje prema Drvaru, a 19. avgusta patrijarh Pavle je u Trebinju.
26. avgusta Tumanov vlak slobode od Zagreba kroz Liku i preko Knina, ide do Splita. Sva panja
okrede se prema Vukovaru i istonoj Slavoniji s pretnjom ako ne milom ono silom. U Oluji je spaljeno
75% srpskih kuda, ubijeno 242 osobe, od toga 156 vojnika i 107 civila, obavjetava Feral tribjun.
30. avgusta je sastanak na kojem prisustvuju: Slobodan Miloevid, Momir Bulatovid, Radoje Kontid,
Zoran Lilid, Pavle Bulatovid, Momilo Periid, Radovan Karadid, Nikola Koljevid, Biljana Plavid, Momilo
Krajinik, Ratko Mladid, Milan Gvero, ore ukid, Zdravko Tolimir i Duan Kozid, kada potpisuju
Sporazum o bududoj saradnji i pregovorima. Svjedoci na ovom skupu su: patrijarh Pavle i episkop Irinej
Bulovid.
30. i 31. avgusta je najmasovnija akcija vazdunih snaga NATO sa preko 60 aviona oko Sarajeva, Tuzle,
Gorada i Mostara radi upozorenja bosanskim Srbima da ne idu dalje. Aktiviran je Holbruk. Teino
zbog Sarajeva i zaustavljanja ofanzive u BiH.
4. septembra je povlaenje tekog oruja oko Sarajeva, a 5. i 6. septembra bombardovanje Lukavice,
Majevice, Jahorine i Pala. Prekinute su sve telefonske veze RS sa svijetom.
14. septembra povlaenje artiljerije i drugog tekog oruja od Sarajeva.
5. korpus vojske BiH zauzeo je Bosanski Petrovac i ide prema Kljuu i Mrkonjid Gradu. Cilj je zauzimanje
puta AVNOJ-a Bihad-Jajce.
17. septembra armija BiH zauzima Sanski Most i Bosansku Krupu, a Radovan Karadid izjavljuje:
Izgubili smo gradove i teritorije, koje su vekovima pripadale srpskom narodu.
27. septembra Franjo Tuman podjelio je 168.487 medalja za tri operacije: Bljesak (zapadna
Slavonija), Oluja (Kninska krajina) i Ljeto (Bosanska krajina).
Poetkom oktobra muslimanska ofanziva oko Sarajeva, a 11. novembra sve tri zaradene strane u BiH
postigle su sporazum o primirju, koje treba da traje 60 dana.
15. oktobra predstavnici Ujedinjenih nacija u Kninu izjavili su da su poslije Oluje poginula 128 civila,
da se u zatvorima nalazi oko 700 Srba, da je spaljeno 22.000 kuda i 320 zaselaka i da je od oko 135.000

Srba ostalo samo 3.000.

23. oktobra Radovan Karadid je izvrio smotru oko 600 pripadnika srpske dobrovoljake garde
povodom zavretka uspjene misije.
31. oktobra delegacija Srba (Miloevid, Milutinovid, Bulatovid, Koljevid, Krajinik i Buha) odletela u
Dejton, a 1. novembra poeli su pregovori o miru u BiH.
12. novembra je Erdutski sporazum znaajan korak u pravcu mira u sremsko-baranjskoj oblasti.
Ceo novembar su velike aktivnosti oko dolaska snaga UN koje treba da obezbjede primirje.
21. novembra Klinton objavljuje da su u Dejtonu predsjednici Hrvatske, Srbije i BiH postigli sporazum
da se okona rat u Bosni, a 22. novembra suspendovane su sankcije koje su trajale 1253 dana.
Interesantne su izjave trojice vladara. Slobodan Miloevid: Cilj naeg puta bio je mir i taj cilj je uspeno
postignut. Franjo Tuman: Dobili smo sve to se moglo, ali ne i cjelu Bosansku posavinu. A Alija
Izetbegovid: 80% i 90% onoga to smo traili u Dejtonu.
1. decembra Savjet NATO odluuje da u BiH alje 2.600 strunjaka i vojnika.
Dejtonski sporazum (novembar-decembar 1995) i njegova ceremonija u Parizu (14. decembra)
predstavlja kraj jednom iscrpljujudem, najgorem vojnom konfliktu ratovima u Evropi poslije II svjetskog
rata. Dolazi IFOR sa preko 60.000 vojnika pod NATO-komandom, da uspostavi i obezbjedi mir, a protiv
nasilne upotrebe sile za stvaranje etniki istih drava.
Snage IFOR-a su rasporeene po sljededem:
Sektor sjever sjedite u Tuzli (20.000 Amerikanaca, 2.000 Rusa, 2.700 Skandinavaca i manje snage iz
pribaltikih drava biveg SSSR-a i Poljske);
Sektor jugozapad sjedite u Gornjem Vakufu (13.000 Britanaca, 3.000 Pakistanaca, 1.200 Holanana,
1.000 Kanaana, 1.600 Malezijaca, 1.200 Marokanaca i 850 eha);
Sektor jugoistok sjedite u Sarajevu (8.000 Francuza, 2.300 Italijana, 1.200 panaca, 900 Portugalaca,
Belgijanaca i Luksemburana).
Pored ovih snaga, tu su jo vojnici iz Austrije, Bangladea, Bugarske, Egipta, Grke, Maarske, Rumunije i
najmanje Njemaca. Ovo su samo kopnene snage i na teritoriji BiH, a u Sredozemlju i po Evropi je podrka
i rezerve sa svih kontinenata osim Australije.
9. decembra u Londonu zavrena je Konferencija o primjeni Dejtonskog sporazuma (43 zemlje).
Domadin Don Mejdor je tada izjavio: Rat u BiH odneo je vie od 200.000 ivota. Bio je jedan od

najstavinijih ratova u posljednjih pola vjeka i daleko najozbiljniji oruani sukob poslije II svjetskog rata.
14. decembra predsjednici Hrvatske, BiH i Srbije potpisali su u Parizu Mirovni sporazum o Bosni i
Hercegovini, a 15. decembra UNPROFOR se preimenuje u IFOR.
21. decembra komandant IFOR-a general Smit sa naelnicima generaltabova muslimanskih, srpskih i
hrvatskih snaga dogovara povlaenje na linije razgranienja.
Pred istorijom krivicu i odgovornost za rat moraju da snose,
a prije ili kasnije do toga de dodi, oni koji su formulisali politiku
sile i donosili odluke o upotrebi oruja. To su oni koji su pokuali
uvjeriti svijet da Srbija nije u ratu.
(Autor)

IX - VOJNIKO RAZMILJANJE O UNAPRED IZGUBLJENOM RATU

RATOVIMA
Psiholoki efekti besmislenih ratovanja su na mnogo mjesta dublji,
nego oni na vojnom polju.
(Pukovnik dr Duan Plena)
Srbija je najvie bila protiv reformi, ukinula je pokrajine (autonomije),
prekinula veze sa drugim delovima Jugoslavije i Evrope, vodila ratnu politiku
i rezultat svega toga bio je rat. Srpski nacionalni rat je izgubljen, jer ga nije
trebalo ni voditi.
(Mirko Tepavac)
TA JE TREBALO, A TA NIJE TREBALO DA SE INI ?
ta je trebalo, a ta nije trebalo (smjeo) da ini armijski vrh, sam ili sa svojom Vrhovnom komandom,
prije izbijanja rata? Po mojem saznanju i uvjerenju, to bi se moglo saeti u vie pretpostavki i odgovora:
Prije ovog rata nije trebalo idi na svojevrsnu radikalnu reviziju koncepcije odbrane, planova razvoja i
sistema komandovanja u oruanim snagama. Trebalo je idi na manji obim ratnih oruanih snaga - na
manju JNA i manju Teritorijalnu odbranu. Ne stvarati krupne sisteme naoruanja, ved lake i jevtinije vie transportera a manje tenkova, vie lakih a manje krupnih artiljerijskih orua, vie helikoptera a
manje supersoninih aviona.
Nije trebalo ulaziti u najvedu reorganizaciju oruanih snaga u picu jugoslovenske krize (1987-1990) i
tako reorganizovani biti faktiki dezorganizovani, pogotovo onda kada je vedina republika i veliki broj
kadrova u oruanim snagama bio protiv te i takve reorganizacije. Takoe, nije trebalo ukidati divizije i na

taj nain ruiti tradicije jedinica iz NOR-a, niti uvoditi korpuse sa istorijski neosnovanom numeracijom.
Nije trebalo stvarati komande (oblasti) vojita ved ostaviti armije. Nije bilo potrebno ukidanje 7.
(sarajevske) i 9. (ljubljanske) armije i potinjavanje jedinica u Sloveniji Zagrebu, a jedinica u Bosni
Beogradu. Teritorijalnu odbranu nije trebalo potcjenjivati, ved je smanjivati i vie razvijati u skladu sa
specifinostima republika. Takve radikalne promjene nije smjelo odobriti Predsjednitvo SFRJ.
Oekivalo se da de savezni sekretar za NO, poslije admirala Branka Mamule, kome je za dvije godine
produen mandat, biti civil, demokratske i jugoslovenske orijentacije. Bilo je govora o tome da bi to
mogao biti neko iz Slovenije, Bosne i Crne Gore. Bilo je to i ranije predlagano. Veljko Kadijevid nije
ispunjavao osnovne uslove vaedih kriterija za funkciju saveznog sekretara. Kada je postao savezni
sekretar (1988) imao je 63 godine i, po tadanjim propisima, trebalo je da ide u penziju 1987. (sa 62
godine). Njemu rukovodstvo drave produava mandat do 67 godina starosti. To je greka
Predsjednitva SFRJ, Predsjednitva SKJ i onih republikih i armijskih rukovodilaca koji su mu pruili
podrku i predlagali ga za ovu funkciju. Najvii in, generala armije, nije trebalo da dobije ni Veljko
Kadijevid, kada taj in ved nisu imali Koa Popovid, Peko Dapevid, dr Mihailo Apostolski, Rade Hamovid i
Stane Potoar.
Armijski vrh (SSNO, Generaltab i komandne oblasti) morali su se ranije izdidi iznad republikih i
pojedinih nacionalnih interesa kategorikim izjanjavanjem za mirno rjeenje svih problema, a naroito u
fazi pregovaranja i etanja republikih lidera od Ohrida do Brda. Uz stav da se priznaju i odbrane raniji i
novi suvereniteti republika.
Na rastude nacionalizme u zemlji, JNA je s pravom upozoravala, ali jednostrano. Ipak su neki
nacionalizmi bili i ostali agresivniji (srpski i hrvatski), a i tradicionalno su drugaiji. Jedni se (slovenaki i
makedonski) zadravaju unutar svojih nacija i na manjem prostoru, a drugi prelaze okvire svojih drava i
opasniji su za jedinstvo i meunacionalne odnose - to je pokazao i ovaj besmisleni rat i stanje poslije
njega.
Dio armijskog vrha je posljednjih godina situaciju vidio suvie crno, bez obzira na stanje jugoslavenske
krize. Takvu sliku prenosio je u ire armijske redove, na Predsjednitvo SFRJ i SIV. U promjenama koje su
bile nune, vidio je, u prvom redu, samo raspad sistema - bojao se ili nije imao dovoljno vjere u
demokratiju.
Pred rat, sve vie se sredemo sa pojedinanim, povrnim i zlobnim ocjenama o NOV i POJ i o JNA.
Poelo se obezvrjeivati dostignuda jedne i druge. Tu su bili sve glasniji nekadanji domadi pripadnici ili
potovaoci kvislinkih vojski, koji su pokuali svoju izdaju opravdati bladenjem partizana. Javljaju se i
pojedinci iz redova JNA, koji su ranije bili kanjeni ili su u procesu razvoja oruanih snaga imali neka
svoja vienja. Napadi na narodnooslobodilaku borbu i Vrhovnog komandanta su rasli. Armijski vrh i
dravna rukovodstva su neenergino reagirali na te napade.
Ponaanje SSNO-a prema SIV-u u Saveznoj skuptini trebalo je biti drukije. SIV Ante Markovida imao je
oponente u saveznom sekretaru za narodnu odbranu i saveznom sekretaru za unutranje poslove. Oba

ova ministra (generale) izabrao je pri konstituisanju svog kabineta Ante Markovid, ili je morao da
pristane na njihov izbor. Obojica su, u jednom trenutku, preli u ekipu Predsjednitva SFRJ, iji je kapiten
bio Borisav Jovid. Da li su pomenuta dvojica igraa od poetka igrala i za timove van SIV-a, to znaju oni i
kapiteni timova u SIV-u, Skuptini SFRJ i Predsjednitvu SFRJ. Pokazalo se da su imali kapitene i van ovih
saveznih institucija. Najvjerovatnije je da tada Savezna vlada gubi ingerencije po vojnim pitanjima, iako
su formalno u njenom sastavu oba sekretarijata. Dakle, odnosi na relaciji SIV-JNA i SIV-Predsjednitvo
SFRJ su konano uzdrmani s ciljem da se obori Ante Markovid i dobiju Armija i SUP.
Sve vie naglaavanoj, glupoj i anahronoj tezi da ne mogu ivjeti zajedno Srbi i Hrvati i Muslimani,
armijski vrh se nije najenergidnije suprotstavljao. Armijska propaganda se nije dovoljno borila protiv
ovakvih shvatanja, protiv svih nacionalistikih ideologija, homogenizacija i hegemonija.
Prisjetimo se Gazimestana (1989), gdje su postrojeni J. Drnovek, V. Kadijevid i A. Markovid - vrhovni
komandant, naelnik taba i premijer. U sredini je S. Miloevid. Ni jedan od njih nije trebalo da bude
tamo.
Nije trebalo (1990) oduzimati oruje Teritorijalnoj odbrani vedine republika i pokrajina. Trebalo je
istrajati u spreavanju, zabrani i razoruanju, u saradnji sa milicijom, svih paravojnih snaga u svim
djelovima zemlje.
Ako armijsko rukovodstvo nije (1990) podralo Savez komunista u Sloveniji, Hrvatskoj, Bosni i
Makedoniji, onda to nije trebalo uiniti ni u odnosu na Savez komunista u Srbiji i Crnoj Gori.
JNA se trebala vie osloniti i podrati antinacionalistiku i antiklerikalnu inteligenciju.
U oblasti privrede, nije se razmiljalo o vezama meu republikama, o gubicima odnosa sa Zapadom i
nesvrstanim zemljama, o nafti, o izvozu sopstvene energije, o injenici da glavne eljeznike i druge veze
sa Evropom i svijetom idu preko Hrvatske, Slovenije i preko Jadrana, o znaajnim sirovinama u Bosni, o
blokadi Dunava i brzim prugama preko Bea i prema Italiji, o meuzavisnosti industrija, posebno vojne
(namenske) industrije.
U spoljnopolitikim odnosima zaboravljena je procjena da se u Evropi ne moe nita rjeavati silom.
Najveda i neoprostiva greka armijskog vrha je to to su u rat uvuene oruane snage, koje su kao
zajednika sila svih naroda i narodnosti, mogle ostati neutralne. Nije trebalo zaratiti u Sloveniji,
Hrvatskoj i Bosni. Nije trebalo da u rat uu Srbija i Crna Gora. Vedina generala koji su ratovali u ovom
besmislenom ratu nisu ni znali ta je rat ili su ga tek tada upoznali. Da li su toga bili svjesni i da li su to
sada?
Treba otvoreno priznati sutinu konflikata u bivoj Jugoslaviji, posebno priznati sutinu i besmislenost
ratova u nizu od Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine i, na kraju, na Kosovu (u Srbiji). Kad se i ako
se to prizna, bide olakan proces pomirenja do kojeg kad-tad mora dodi.

Silom se nita ne moe dobiti na dugi rok i zato

neka stigne kazna sve ideologe, organizatore i
realizatore besmislenih Yu-ratova.
(Autor)
NEKE KARAKTERISTIKE BESMISLENOG RATOVANJA
Ranije akcije na Kosovu, kratkotrajni rat u Sloveniji, katastrofalni rat u Hrvatskoj, a naroito u BiH
pretvorili su se u rat protiv naroda a ne samo u ruenje novoizabranih vlasti. Ponaanje JNA dovelo je do
toga da je ona postepeno postala nepoeljna za sve, osim, u datoj situaciji, za vlast u Srbiji i Crnoj Gori.
Na kraju, svjedoci smo da se i u sredinama koje su podravale JNA, kritike zbog izbijanja rata prevaljuju i
na JNA da bi se izbjegla sopstvena odgovornost. Poto se sistematski raspadala, pod uticajem mnogih
faktora, JNA je gubila svoju politiku teinu i na kraju se pretvorila u jednonacionalnu vojsku nove SRJ.
Odlukom armijskog vrha i drugih da se ue u rat u Slovenijl i da se pitanje bududnosti SFRJ rjeava
silom - JNA je politiki, moralno i profesionalno doivjela debakl.
Zarativi u Hrvatskoj, JNA doivljava i definitivni fijasko, raspada se po nacionalnoj osnovi i redukuje na
srpsko-crnogorsku vojsku. Od toga trenutka, ako ne i neto prije, njena se doktrina izjednauje sa
pogledima SANU, u kojoj je roen i osmiljen srpski nacionalni program. Vukovar i Dubrovnik su srpskohrvatski rat.
Bosna je napadnuta spolja i iznutra. Federalna armija stavlja se na stranu srpskih ovinista. U istonoj
Bosni poeli su masakri na etniki i ustaki nain. Rat u ovoj republici predstavlja najprljaviji dio rata koji
jo upeatljivije otkriva inspiratore, naredbodavce i izvrioce. Otkriva se to areno drutvo sastavljeno od
politiara, kvazi-intelektualaca, vojnika i policajaca, novinara i pladenih pasa rata. Srpska aktuelna
politika, politika vedine opozicije, Karadid i njegov SDS i politika HDZ-a i Tumana nisu htjeli da Bosnu
ostave na miru i napravili su veliko zlo za sve. Aktuelna srpska i hrvatska politika bile su i ostale fatalne za
rasplet jugoslovenske krize.
Srueno je preko 50 najvaniih mostova - vijadukta. Najprije su rueni mostovi na Neretvi, na
planiranoj granici izmeu Velike Srbije i Velike Hrvatske. Tu je i stari najljepi most na svijetu u
Mostaru. Ostale mostove na Neretvi sruili su Srbi, a ovaj Hrvati. Srueno je est glavnih mostova preko
Save (kod Jasenovca, Gradike, Slavonskog i Bosanskog Broda, amca, Oraja i Brkog), koji su povezivali
Hrvatsku sa Bosnom. Ruenje ovih mostova je bilo u skladu sa politikom. Nisu rueni mostovi na Dunavu
i Drini, opet u skladu sa politikom. BiH je na ovaj nain odsjeena od susjeda i svjeta. Sruen je ranije i
Masleniki most, opet u skladu sa politikom cjepanja Hrvatske. JNA je uestvovala u gradnji svih ovih
mostova, a sada ih je ruila ili su rueni njenim eksplozivom.
Pored mostova, porueni su ili jako otedeni aerodromi Bihad, Mostar, Zadar, Udbina i Dubrovnik.
Onesposobljeni su Tuzla, Banja Luka i Osijek. Ved osam i vie godina nema avioveza Srbije i Crne Gore sa
Hrvatskom, Slovenijom i BiH. Ne rade glavne horizontalne magistralne veze - Vojvodina-dravska

magistrala, autoput Beograd-Zagreb, magistrala juno od Save, pruga Zagreb-Split (unska), jadranska
magistrala i brodske veze Crna Gora i Hrvatska. Od vertikalnih veza ne rade veze dolinom Bosne,
dolinom Vrbasa, dolinom Une. Nema brodskog saobradaja Savom do Siska. Ne radi mnogo toga to je
zajedniko, bez ega nema ivota i mira.
U ovom ratu-ratovima jedni su ili na osvajanje, drugi su se branili i obratno, a svuda je tuena
Jugoslavija. Sve vojne akcije ili tzv. operacije su na kraju propadale i zato to su oni koji su ih planirali i
izvodili - ivjeli u uvjerenju da se sve moe postidi samo orujem i da nema razlike izmeu dejstvovanja
po agresoru i vlastitom narodu. JNA je doivjela moralni slom, jer su njeno vostvo postepeno i sve vie
preuzimali vojni ekstremisti, militantni dio koji ine nevojnici i politiki diletanti koji su svoje ponaanje
bazirali na pogrenoj procjeni unutranje i meunarodne situacije.
Vojni vrh je mogao da izdvoji svoje miljenje i da javno - pred licem nae i svjetske javnosti - kae:
gospodo ili drugovi politiari, vi se ponaate tako i tako, to moe da proizvede te i takve posljedice, JNA u
tome nede uestvovati, spoljne granice branidemo rigorozno (mada ih nije trebalo braniti, jer nisu ni bile
ugroene), unutranje granice meu republikama ne smiju se dirati. Energino je trebalo reagirati na
tezu da su unutranje granice administrativne. JNA je mogla ostati u Sloveniji, Hrvatskoj, Makedoniji i
Bosni bez rata i, da je ostala, rata ne bi ni bilo.
Bilo je neophodno da i politiari i vojnici obuzdaju paravojne snage angaovane za nacionalne
interese, da obuzdaju razne misionare koji su hodali po raznim krajevima i palili fitilje. Kreatori rata se
nalaze u Jugoslaviji i to je domadi rat, kojeg nisu proizveli drugi ved agresivna politika iz koje je nikla
agresivna vojna sila.
Tvrdnje da je vjekovna mrnja uinila rat neizbjenim - najobinija su la. Svim sredstvima irili su ih
najekstremniji nacionalisti a njihovoj zloinakoj realizaciji mnogo su doprinijeli i oni strani inioci koji su
oklijevali da pomognu da se sprei rat, izbjegnu stravine ljudske rtve i ogromna materijalna razaranja,
to je cjelokupan ivot na ovim prostorima vratilo vie decenija unazad.
Evropa i druge snage nisu na vrijeme pomogle demokratske snage, planirane i mogude reforme. Da su
svjetske sile vodile odluniju politiku, mogle su spreiti, ili skratiti ratove. SAD i Evropa su pogreile to
1991. godine nisu Beogradu zaprijetile da de vojniki odgovoriti na svaki napad na Sloveniju, Hrvatsku i
BiH. To isto je trebalo uiniti i prema Zagrebu prije Bljeska i Oluje. Akcija NATO, a kasnije i Dejton,
doli su sa zakanjenjem.
Umjesto da se iz najdemokratinijeg realsocijalizma Jugoslavija, najblia Evropi, na putu
demokratizacije, prilagodi novim uslovima - otilo se nazad u XIX vijek.
Ovaj rat je, s jedne strane, srpska agresija, a u jednoj fazi srpska i hrvatska agresija na Bosnu, osvajaki
sa etnikim idenjem kao organizovanim i neorganizovanim terorom, sa masovnim pljakama, sa puno
revanizma. To je rat prevarenih nacija, pri emu su posebno prevarene srpska i hrvatska nacija.

 Rat-ratovi (1990-1995) su javno i organizovano revitalizirali etnike i ustake snage, a i druge

saradnike okupatora u Drugom svjetskom ratu.
Rat je na najvie mjesta taktiki poinjala milicija ili razne grupe poslije djeljenja milicijskih stanica po
nacionalnoj liniji. To je bio prvi i najvaniji eelon meunacionalnog rata - avangarda etnikog rata. A
onda dolaze dobrovoljci i specijalne snage, kao kompenzacija za nedostatak pjeadije.
Obiljeje ovog rata ine i klasine dugotrajne opsade gradova i naseljenih mjesta (sline
srednjovjekovnim, ali sa vedom razarujudom tehnikom) - Sarajevo, Gorade, Bihad i Mostar, koji nisu
pali. Vukovar, Srebrenica, Jajce i epa, koji su pali, poluopsade Zadra, Gospida, Osijeka i Dubrovnika, koji
nisu pali, ali su rueni. Za analizu je zanimljiva i koncentracija tehnike na kilometar fronta kod ovih
opsada i poluopsada. Da li su prevaziena iskustva Staljingrada i Berlina?
Armijski vrh nije smio da prihvati ved da sprei najbrutalniji rat u kojem je sruena zajednika drava i
unitena viedecenijska izgradnja. Ovaj besmisleni rat je istorijski primjer uasa i gluposti i za to veliku
odgovornost snose Vrhovna komanda i tab Vrhovne komande.
Ovaj rat-ratovi su doveli i do pravnog nepotovanja pravila ratovanja (sredstava i naina) regulisanih
rezolucijama i konvencijama meunarodnog ratnog prava. Armijski vrh je objektivno dozvolio (bez
obzira na ulogu policije) da se oforme paravojne formacije, a bio je obavezan da obezbjedi potovanje
pravila meunarodnog ratnog prava. JNA i SUP nisu, na mnogim mjestima, spreili njihovo formiranje,
neovjena djela, etniko idenje i druga nasilja. Armijski vrh ne moe da sa sebe skine odgovornost to
je orujem, koje je JNA ostavila drugima, ubijeno i ranjeno na stotine hiljada ljudi i to je tim orujem
srueno niz gradova i sela i istorijskih spomenika najvedeg stepena meunarodne zatite.
Ko je do sada poraen?
Jugoslavija je vojno poraena iznutra. Armijski vrh je razbio JNA. Uloga svih, a naroito onih u
Predsjednitvu SFRJ, SRJ i Vrhovnoj komandi mora biti ocjenjena samo negativno.
Poraeni su svi, a najvie Srbija i JNA. Izgubljen je rat u Sloveniji; JNA je izala iz Makedonije. Iz ovih
republika ispradena je i dogovorom i oficijelno. Povukla se poslije rata u Hrvatskoj, a poslije tekih
razaranja. Snage JNA i TO iz Crne Gore uvuene su u rat za Dubrovnik i povukle su se na poetne pozicije.
Nestala je iz Bosne formiravi Vojsku Republike Srpske i svela se na Prvu armiju u Beogradu, Drugu
armiju u Podgorici i Tredu armiju u Niu - srpske armije iz Prvog svjetskog rata, to jest, na srpskocrnogorsku vojsku. JNA predstavlja najvede razoarenje u cjeloj jugoslovenskoj katastrofi. Armijski vrh je
prevaren ili je prevario i izdao JNA. JNA je izmanipulisana i zloupotrebljena, nasjela je politici srpskog
primitivizma i hrvatskog jezuitizma, koji su glavni uzroci i sutina jugoslavenske tragedije.
Armijski vrh, naroito u poetku, nije realno ocjenio antiratno raspoloenje, koje je bilo vrlo izraeno;
mnogi su pobjegli, mnogi su se krili da ne idu u rat, mnogi su dezertirali i mobilizacija je doivjela
neuspjeh, pa se naknadno ovim pojavama pravdao neuspjeh realizacije ciljeva.

 JNA se velikim djelom transformie u tzv. Vojsku RSK i Vojsku Republike Srpske, sa velikim koliinama
naoruanja, da bi te vojske izvravale zadatke ruilakog nacionalizma i reafirmisanog etnitva. Ne
amnestirajudi Predsjednitvo SFRJ kao Vrhovnu komandu i druge faktore od odgovornosti, i za ovo velik
dio odgovornosti pada na duu armijskog vrha. Da nije bilo takve transformacije JNA u Hrvatskoj i BiH,
vjerovatno bi se izbjegla ili smanjila katastrofa. Interesantno je objanjenje Kadijevida o toj
transformaciji: Sa ovim planom nije bilo upoznato Predsjednitvo SFRJ, jer su pred njega iznoene samo
poetne i djelimine ideje, a nareenja komandantima korpusa davana su iskljuivo usmeno, da za njih
ne bi saznao neprijatelj (Borba, 18. maja 1993). Za ova usmena nareenja odgovornost se, dakle, ne
moe podjeliti ni sa Predsjednitvom SFRJ.
Razbijanje SFRJ poelo je na Kosovu 1986/87, a potom u Vojvodini 1988. protivustavnim aneksijama
pokrajina, i Crnoj Gori 1989. Nastavljeno je srpsko-hrvatskim sukobom i prvim oruanim akcijama 1990.
u Kninskoj krajini i kasnije ratom izmeu ustanika i hrvatske milicije u vie krajeva Hrvatske. Prva
specifina faza rata u Hrvatskoj traje od avgusta 1990. do aprila 1991. Zatim, desetodnevnim ratom
izmeu JNA i TO Slovenije juna i jula 1991, koji je zavren definitivnim odlaskom ostatka JNA (10.
oktobra 1991) iz Kopra.
Druga faza rata u Hrvatskoj od aprila 1991. do januara 1992. zavrava se zakljuenjem Vens-Ovenovog
plana, dolaskom UNPROFOR-a i povlaenjem JNA iz Hrvatske. Treda faza rata je rat izmeu vojske
Republike Srpske Krajine i hrvatske vojske do avgusta 1995, kada je vojniki poraena Vojska RSK, a
politiki poraena i jedna i druga strana - srpska i hrvatska.
Rat u BiH traje od marta 1992. do oktobra 1995. Prekinut je Dejtonskim sporazumom. Imao je dvije
faze - prva je ukljuivala direktno angaovanje JNA, a u drugoj rat se vodi izmeu nacionalistikih jedinica
sve tri strane.
Nije se jedino ratovalo u Makedoniji koju je JNA sporazumno napustila, to potvruje, kao i dogovor o
odlasku JNA iz Slovenije, da je bilo mogude izbjedi rat i prihvatiti mirno rjeavanje kontlikata.
Izgleda da je samo jedna strana - JNA, Srbija i Crna Gora - preciznije znala kada de poeti koji od
oruanih sukoba - ratova. Politika i dravna strategija Srbije i Crne Gore, a kasnije i SRJ, svoje ciljeve, uz
modifikacije, odreivala je prema eljama, a ne prema realnim mogudnostima drave i dijela Srba van
drave. Prvi nagovjetaj svih aktivnosti vojnog vrha postao je jasniji kada je naelnik taba Vrhovne
komande na sjednici Predsjednitva SFRJ (3. aprila 1990), izjavio: Oruane snage SFRJ imaju zadatak da
brane ustavno uredenje drave i, obavetavam, da su sposobne i pripremljene da taj zadatak izvre.
Oruane snage ne smiju i nede dozvoliti da bi bile u izvravanju te svoje ustavne uloge na bilo kakav
nain izigrane.
Scenario poetka oruanih sukoba i ratova, priblino je svuda isti, s izuzetkom Slovenije, gde takav
scenario nije bio mogud, jer nije bilo oslonca na srpsku manjinu. Psiholoki rat (pripreme) prvenstveno
obavljaju politike stranke sa nacionalnim prefiksom, saoptenjima preko svih medija o ugroenosti

Srba. Ratno-hukaka propaganda stvara atmosferu i priprema javno mnjenje za rat. Paralelno s ovim,
dogaaju se razni incidenti na odabranim takama i podrujima - barikade zbog kamuflae i straha od
druge strane. Na barikadama su i poetni oruani sukobi i prve rtve. JNA se upuduje na mjesta sukoba
kao tampon da razvaa zavaene strane i postepeno se na mnogim mjestima stavlja na stranu ljudi na
barikadama. Taj scenario je najklasinije primjenjen u Hrvatskoj, pa zatim i u BiH.
U sve ratove armijski vrh je uao jer se nije snaao ili nije eleo da shvati nove procese u svjetu i kod
nas. Smatrao je da je JNA istorijski odgovorna za ouvanje SFRJ, to je dogmatska samoobmana. Izabrati
rat protiv bilo kojeg od svojih naroda da bi se postigao iracionalan cilj, vie je nego krupna greka kojom
je armijski vrh direktno doprinio raspadu drave koju brani i armije kojom komanduje. Da su Srbija i
JNA do 1990. prihvatile konfederaciju ili savez drava, Jugoslavija bi se odrala. Hrvatska i Slovenija ne bi
htjele, ne bi mogle i ne bi smjele da idu na otcjepljenje. Bosna i Hercegovina je bila za ouvanje
Jugoslavije, Crna Gora takoe, a Makedonija sigurno. Rastrojavanje SFRJ na republike koje su se iz
lanica federacije transformirale u samostalne drave, odvijalo se postepeno, to znai da je armijski vrh
imao dosta vremena da preispita svoju poziciju i da se prilagodi novim okolnostima. Meutim, armijski
vrh se opredelio (prikljuio) onim lanicama SFRJ koje su samo formalno bile za odbranu imena
nekadanje drave i nekadanje JNA. Armijski vrh se, na alost, 1990. odluio za tzv. preventivni potez razoruanje Teritorijalne odbrane vedine lanica federacije i poslije zaratio sa njihovim teritorijalnim
odbranama i milicijom, koje su po konceptu optenarodne odbrane bile saveznici i dio oruanih snaga
SFRJ.
Poslije izgubljenog rata u Sloveniji, armijski vrh mjenja, u odreenoj mjeri, svoj stav, povlai JNA iz
Slovenije i nastavlja da je upotrebljava kao tampon, izmeu srpskih ustanika i novostvorene narastajude
vojne snage u Hrvatskoj, s ciljem da sauva ved suenu Jugoslaviju, da Hrvatsku pocjepa na tri djela i da
je prisili da prije ili kasnije popusti. Armijski vrh je omogudio naoruavanje djela srpskog stanovnitva i
stao na stranu ekstremista, posebno u drugoj polovini 1991. ofanzivama na Vukovar, Dubrovnik, Zadar,
prema Kupi i Virovitici. Poslije proglaenja nezavisnosti Hrvatske i prekida borbi dolaskom UNPROFOR-a,
JNA se povlai u Bosnu. Dio ljudstva i oruja ostaje u Krajini, koja stvara svoju vojsku. Iz mnogih izjava
vojnih rukovodilaca vidjelo se da je povlaenje iz Slovenije, najvedeg djela Hrvatske i Makedonije, toboe
bilo planirano. O povlaenju iz BiH tada nije bilo govora zbog stratekog znaaja za odbranu srpskocrnogorske federacije.
Kada se poetkom 1992. rasplamsao rat u BiH, armijski vrh se priklonio politici da BiH zadri u sastavu
srpsko-crnogorske federacije. Zbog toga je odluio da od jedinica u BiH i djela jedinica povuenih iz
Slovenije i Hrvatske, formira Drugu armiju u Sarajevu. Kada nije uspjelo konsolidovanje Druge armije, bili
su prisiljeni da se izvuku i formiraju komandu Druge armije u Crnoj Gori. Mobilizirali su Srbe u BiH i
ostavljajudi velik dio tehnike i kadrova, stvorili srpsku vojsku u Bosni. Obe srpske vojske preko Dunava,
Drine i Une od tada dobivaju logistiku i drugu podrku, najpre iz SFRJ, a onda iz SRJ.
Vojni vrh JNA i VJ se, uprkos ustavnom ogranienju, oslonio na paravojne i druge patriotske snage,
koje su bile spremne da ratuju van Srbije i Crne Gore. Uestvovao je u njihovom organiziranju i
upudivanju preko Drine, Dunava i Une. JNA i VJ su bile osnova, borbena i logistika, bez kojih vojske

preko Drine i Dunava ne bi uspjele uiniti to to su uinile u zacrtavanju zapadnih granica nove drave.
Martideva i Karadideva vojska su bile djelovi jedne cjeline, a Vojska Jugoslavije strateki kiobran i
oslonac za ove dvije vojske.
Rat u Hrvatskoj i BiH su ratovi za teritorije, za srpske drave koje su neprirodno i improvizovano
stvorene, a onda postepeno izgubljene. Nestala je centralistika Jugoslavija po srpskom uzoru. Nestala je
Jugoslavija bez Slovenije, a onda bez Hrvatske i Makedonije. Nestale su desetine SAO oblasti u Hrvatskoj
i Bosni. Nestala je Jugoslavija do linije Virovitica-Karlovac-Karlobag. Nema Jugoslavije na Uni sa ili bez
Fikretove Zapadne Bosne. Nema vie mnogih podvarijanti podjele BiH. Nema drave Srba unutar
Hrvatske - Krajina je ostala bez Srba. Nestale su ili postepeno nestaju sve nakazne, novostvorene drave.
Politika bitka za liniju Podunavlje, Podrinje i za istonu Hercegovinu i Prevlaku jo traje. Nestala je sa
ekrana i meteoroloka karta TV Srbije. Ta mapa je godinama, u stvari, pokazivala velikosrpski projekat
teritorijalnog objedinjavanja srpskog etnikog prostora. Ta mapa, osim djelova centralne BiH i
Makedonije, gotovo do detalja se podudarala sa kartom Moljevideve Srbije. Svim normalnim ljudima je
bilo jasno da ova mapa nije iscrtana i pokazivana samo radi meteo-izvjetaja, ved zbog usaivanja svijesti
o postojanju kvazidravne tvorevine. Jedno vrijeme je i Abdideva SP ZB, poslije susreta Miloevida i
Fikreta, bila dio ove mape. Na alost, mapa je obnovljena, ali suena. Sudbinu svih nakaznih tvorevina
podjelile su i njihove vojske oformljene u korpuse. Istorija de pokazati daljnu sudbinu Hrvatske bez Srba i
nekih teritorija BiH kao jedinstvene ili drave sastavljene od 2-3 drave i sudbinu manje ali bolje SRJ i
njihovih vojski.
Vojni konflikti i ratovi na prostoru bive SFRJ su ratovi na Balkanu. I sve to izmeu nas i meu nama,
bez prisustva Turaka, Austro-Ugara, Njemaca ili Italijana. Upotrebom oruja vri se dezintegracija SFRJ i
ratuje na prostoru etiri njene drave, a uestvuje pet bivih republika. To su i posebni ratovi ali se
analitiki mogu tretirati i kao jedan rat, prvenstveno zbog toga to su to ratovi u nizu za razbijanje
Jugoslavije, sa elementima meudravnih ratova i graanskog rata.
Znaajnu i esto autonomnu ulogu u svemu ovome je igralo rukovodstvo JNA ili tzv. tab Vrhovne
komande. Mada je u poetku subjektivno bilo uvjereno da spasava Jugoslaviju, deo profesionalnih
vojnika objektivno je pojaao eksploziv za razaranje multinacionalne drave. Armijski vrh nije elio da se
Slovenija, Hrvatska i Bosna mirno izvuku iz zajednike federalne drave, pa je dolo do angaovanja
federalne armije i milicije i srpskih paravojnih formacija. Ilo se na ofanzivne operacije, a glavni cilj je bio
zadrati to iru kontrolu teritorije, spasiti JNA i centralistiku dravu, a kada ovi ciljevi nisu uspjeli, JNA
je otvoreno podrala Srbiju i Crnu Goru u teritorijalnim zahtjevima na raun drugih.
Armija je pobjeena jer se sudarila sa realnodu, koje dio armijskog vrha, zajedno sa krutim federalnim
i srpskim saveznitvom, nisu moda ni sada svjesni. Sama sebe je porazila ma koliko to teko padalo
nekim generalima, pojedinim lanovima taba Vrhovne komande i Vrhovnoj komandi. Kriviti nekog za
izdaju ili dio sopstvene odgovornosti prebacivati na druge je ak naivno i obmanjujude. Nije prva greka
armijskog vrha u tome to se nije blagovremeno depolitizirao (pojavom viestranaja), nego je najveda
greka to se nije distancirao od politike S. Miloevida, pa je Armija tako postala sila u rukama jednog
naciona, odnosno njegove velikodravne politike. tab Vrhovne komande i Vrhovna komanda su poslije

svega toga postali, zajedno sa ekstremnim nacionalistima, najvedi generator rata.

Od 1991. do 1993. penzionisana je u talasima vedina generala JNA i VJ, gotovo svi koji su ratovali.
Penzionisanje ovolikog broja generala zavrna je operacija raspada JNA. To nije bio normalan odlazak u
penziju. To je sjea generala JNA. Politiari nisu doivjeli takvu sjeu. Otili su svi oni, ukljuujudi i V.
Kadijevida, koji je meu njima bio jedini uesnik NOR-a (od 1943), koji su obedavali da de odbraniti
Jugoslaviju, njenu slobodu i sve narode i narodnosti, samo je pitanje od koga. Branili su se tezom da su
se spremali za rat sa spoljnim neprijateljem, a ne protiv unutranjeg. Uli su bezglavo i amaterski u
mnoge vojne i politike akcije.
Ko je ako ne i oni, odgovoran to je JNA poraena - nestala? Oni su vodili improvizovane bojeve, crtali
mape i eme udara (koje nikom nisu pokazivali radi ouvanja tajne), krojili su granice. Dogaaji su
potvrdili da su bili nezreli da nose zadatak svog vremena, a garnitura koja je (privremeno) dola iza njih u
tri srpske vojske jo je slabanija. Generali su otili, a politiari, koji su ih zloupotrebili, aplaudirali im,
djelili im ubrzano inove za pobjede, nekima i po dva tri ina za godinu, ostali su, pa je red da i oni odu.
Jer, sramota je i za dravu, odgovornost iskljuivo prebacivati na generale i oficire, meu kojima je
znaajan dio bio projugoslovenski orijentisan. Pred istorijom krivicu i odgovornost za rat moraju da
snose, a prije ili kasnije do toga de dodi, oni koji su formulisali politiku sile i donosili odluke o upotrebi
oruja.
JNA je gurnuta u avanturu, koja je znaila njen kraj. S njom su, u vedini sluajeva, u bezizgledan rat
gurnuti i njeni generali; a njihovo isforsirano penzionisanje, pored ostalog, je i pokuaj da se stvori utisak
da je taj rat bilo mogude dobiti.
Druga, avnojevska Jugoslavija, ustanovljena narodnooslobodilakom borbom 1941-1945. egzistirala je
oko 50 godina. Osnovana je kao dobrovoljna asocijacija svih juno-slovenskih nacija, na bazi bratstva i
jedinstva. Druga Jugoslavija je 80-ih godina ula u krizu, 1989. u vrhunac krize, a 1990. i 1991. u ratratove. SFRJ je i formalno nestala 27. aprila 1992. godine.
Ratovi od 1990. do 1995. na tlu bive Jugoslavije su se razvijali stepenasto i postajali sve uasniji. To je
najveda tragedija, ne samo naa, nego Evrope i svijeta u novijoj istoriji. Do ratova su, najire gledano,
doveli nesposobnost i nehtjenje da se suprotnosti izmeu daljnje modernizacije drutva i
konzervativizma, razree mirom i evolucijom. Nacionalne i vjerske strasti, koje su tinjale, posluile su za
homogenizaciju oko velikodravnih ciljeva srpske i hrvatske strane. To je najbolje iskazao Mirko Tepavac,
suptilni analitiar ovih dogaaja, koji u jednoj od svojih analiza pie: Socijalizam u SFRJ bio je manje
dogmatian, uivao je veliku podrku, bili smo se pribliili Evropi i zbog toga to smo bili blie njoj,
aktivirane su konzervativne snage, podignute nacionalne zastave i svi mogudi simboli, iscrtane etnike
mape (i prije rata), obnovljene nacionalistike mitologije, pokrenuta tzv. antibirokratska revolucija i
postavljene separatistike barikade. I dalje: Reformistike snage i Ante Markovid nisu oborene zbog
antisrpstva, nego zbog reformi. Srbija je najvie bila protiv reformi, ukinula je pokrajine (autonomije),
prekinula veze sa drugim djelovima Jugoslavije i Evrope, vodila ratnu politiku; i rezultat svega toga bio je
rat. Srpski nacionalni rat je izgubljen, jer ga nije trebalo, ni voditi.

 Ni jedan od pomenutih ratova nije zavren voljom i neposrednim sporazumom sukobljenih strana nego meunarodnim pritiskom. Nacionalisti su stalno pozivali strane vojske i tutore.
Zajednika drava je razbijena, izgraivani gradovi i mostovi porueni,
socijalizam ukinut, bratstvo i jedinstvo poniteno, nacionalizam ustanovljen.
Za osnovu politike i nauke, pacifizam identifikovan sa izdajom, umesto klasnih
obeleeni su samo nacionalni neprijatelji, umesto svetle bududnosti
ustanovljena je samo svetla prolost.
(Dr Olivera Milosavljevid)
KATASTROFALNE POSLJEDICE
Privredni, moralni, unutar-politiki i vojniki gubici su ogromni. Bilans jo nije potpuno poznat.
Besmisleni rat-ratovi na jugoslovenskim prostorima 1990-1995. (iako jo bez pravog bilansa), obiljeen je
stotinama hiljada mrtvih, invalida, ratnih siroadi, unitenim materijalnim dobrima i u zgarita
pretvorenim podrujima sa kojih su protjerani nedravotvorni narodi, a oni drugi, poteeni na
svojim ognjitima i u otadbini koja nije ratovala, ostavljeni da bitiu u mraku ekonomske
dezorganizacije, socijalne katastrofe, u privrednom haosu i na vjetrometini moralnog bespuda. Upravo
zbog toga, besmisleno ratovanje posebno zahtijeva osvrt na ratna stradanja i na doprinos oruane sile
tragediji srpskog, hrvatskog i muslimanskog naroda.
Cijena besmislenih ratova iskazuje se u traginim razmjerama, pa de ljudi, sasvim sigurno, na drugi
nain gledati na svoje ratnike ideje, kada spoznaju njihovu stvarnu cenu - tvrdi dr Ivan Ahel, ekspert za
teoriju sistema i upravljanje, i nastavlja: Bitno je shvatiti da postoji tesna veza izmeu politike,
ekonomije, socijale i ratnih razaranja. Sve to se dogodilo delo je politike i njenih usmjeravanja. Nita se
nije dogodilo bez njenog dejstva (Naa borba, 1-2. oktobra 1994).
Postsocijalistika vladajuda struktura Srbije i Crne Gore, preuzevi nacionalizam kao idejnu osnovu svoje
vlasti, odluujude je pokrenula tok dogaaja u pravcu konanog razbijanja Jugoslavije (Milenko
Markovid, Pogledi na uzroke raspada Jugoslavije, Stvaranje i razbijanje Jugoslavije, str. 25). Insistirajudi
na prekompoziciji Jugoslavije na osnovama srpskog nacionalnog unitarizma, a bez uvaavanja
nacionalnih interesa drugih naroda i ne vodedi rauna o osjetljivosti mjeovitih nacionalnih sredina,
politika Beograda je nastojala da svoj program o dravi svih Srba beskompromisno realizuje, ni malo
ne zazirudi od ratne opcije i mogudnosti pretvaranja srpskog pitanja u meunarodno ratno pitanje.
Razumije se, iza strategije stvaranja drave svih Srba stajala je i procjena o neizbjenoj upotrebi
oruane sile, jer su dva glavna stuba odbrane Jugoslavije - srpski narod i JNA (Veljko Kadijevid, n.d.).
Propagandne oblande da su Jugoslaviju razorile secesionistike republike, izdano potpomognute od
meunarodne antisrpske zavere, razobliili su neposrednim svjedoenjima glavni stratezi besmislenog
rata (Veljko Kadijevid, Moje vienje raspada, Borisav Jovid, Poslednji dani SFRJ) i nauna istraivanja

(Alet Litl, Sunovrat Jugoslavije, Drutvo za istinu o NOB, Stvaranje i razaranje Jugoslavije itd.).
Strategijske ideje militantnih nacionalista da se srpsko pitanje moe iskljuivo rjeiti na unitarnim
premisama ili kroz konstituisanje Velike Srbije u okviru Jugoslavije ili kao nezavisne drave, bile su u
suprotnosti sa stvarnodu iskazanoj u kulturnom i etnikom pluralizmu koji su podrazumjevali zajedniki
ivot bez prisile. Stoga je programsko opredjeljenje za realizaciju pomenutih strategijskih ciljeva otvaralo
mnoge probleme (reviziju meurepublikih granica, meurepubliku podjelu - razduenje - zajedniki
steene jugoslovenske imovine, unitarno-pravno naslee SFRJ itd.). Istraivanja vrena neposredno pred
poetak besmislenog rata-ratova, ukazivala su na injenice da stepen meunacionalne tolerancije nije
bio ni izbliza takav - da bi se smatrao uzrokom ratnog nasilja. No, upravo, iskljuivost nacionalnog
unitarizma, izraenog u zahtijevu sve ili nita (Svi Srbi u jednoj dravi), rezultirali su ratom za reviziju
postojedih (avnojevskih) meurepublikih granica, pradenom radikalnim etnikim idenjem
pripadnika onih nacija koje su se istorijski konstituisale na zapadno-evropskim ili blisko-istonim
civilizacijskim tekovinama (Dr Milan Morid, Ideje, 1994, str. 96).
U trusno vrijeme, koje je ved nagovjetavalo raspad Jugoslavije, problem revizije postojedih
meurepublikih granica i teritorijalnih razgranienja izmeu nastupajudih nezavisnih drava, ozbiljno je
nagovijestio da de se umjesto pregovorima, taj opasan problem pokuati razrjeiti ratom. Subjekti u
sporu obznanili su svoje neopozive pretenzije na nove teritorije kao glavno strategijsko pitanje
samostalne drave: Glavni adut Srbije u jugoslovenskim pregovorima su, dakle, unutranje granice.
Budu li o opstanku odluivali narodi, sadanje republike granice ne bi mogle ostati iste. Dovoljno je, u
prilog toj tezi, podsjetiti samo na stav - koji je zajedniki i srpskoj poziciji i opoziciji - da Srbi ele da ive
zajedno u jednoj dravi (Borba; 17-18. februara 1991). Predsjednik Republike Srbije Slobodan
Miloevid je jo odreeniji: Granice, kao to znate, uvek diktiraju jaki, nikada ne diktiraju slabi. Prema
tome, osnovno je da moramo biti jaki. Mi jednostavno smatramo da je legitimno pravo i interes srpskog
naroda da ivi u jednoj dravi. To je poetak i kraj... Uostalom, to de im ti Srbi koji im toliko smetaju po
Kninu, po Petrinji, Glini, Baniji, Kordunu, Baranji, ako je taj problem toliki (Slavoljub ukid, Kako nam se
dogodio voa, str. 187).
Zajednika, jedinstvena drava Srbija treba da sebe trai na prostorima od Bea do Konstantinopolja,
jer Bosna je bila i ostala srpska zemlja, Dubrovnik je bio i mora ponovo postati samostalna republika,
Severna Dalmacija, Lika, Kordun i Banija su srpske zemlje i to de ponovo biti, Makedonsko pitanje...
kao juna Srbija reeno je balkanskim ratovima, Makedonija ne sme da bude jabuka razdora meu
Srbima, Grcima i Bugarima itd (Novosti, 27. oktobra 1990; Borba, 11. aprila i 25. juna 1990;
Vjesnik, 4. februara 1990).
Vrhovnici Hrvatske, politike institucije i dravnici, s jedne, zduno su branili republike komunistike
granice, a s druge strane, snano ispoljavali pretenzije prema Bosni i Hercegovini. U vrijeme
predizborne kampanje, dr Franjo Tuman je upozorio da de odmah po preuzimanju vlasti, pokrenuti s
mrtve take problem ivotnog prostora puanstva, jer se hrvatski narod ne svodi samo na granice SR
Hrvatske, nego postoje problemi povijesnih i prirodnih granica (Vjesnik, 25. februara 1990).

Da ne bi bilo zabune o kojima se ivotnim prostorima radi, Tuman de pokrenuto pitanje

pojednostaviti: Ne mora se biti istoriar da bi se spoznalo da Bosna ini geopolitiku cjelinu sa
Hrvatskom (Spiegel, 18. juna 1990). Tajnik HDZ, Neven Jurica je precizno objasnio strategijske ideje
teritorijalnih aspiracija predsjednika Tumana: Proirit demo Hrvatsku, i ved je irimo, na Bosnu i
Hercegovinu, jer je ona drava i hrvatskog naroda (Borba, 17. aprila 1990). Dr ime Dodan i
Dobroslav Paraga (lider HSP) su, takoer, pobornici raspada postojede dravne zajednice jugoslavenskih
naroda i zagovornici stvaranja Velike Hrvatske: Dananja Jugoslavija raspast de se bre od one
predratne, a hrvatske granice de biti na Drini, jer Bosna nikad nede pasti apatom, niti de velikosrbin
predi Drinu (Ekspres politika i Borba, 15. februara 1991). Zagrebaki pobornici Velike Hrvatske
smatrali su da je bosanska enklava (zaliv Klek-Neum) rana na hrvatskom ivom tkivu, koja je prekinula
teritorijalni kontinuitet Hrvatske koji se protee du jadranske obale sve do rta Otro u Boki Kotorskoj,
odnosno ak do zaliva Spi, do rijeice eljeznice pred samim Barom, pa kao takovu, potrebno ju je
to prije kirurkim rezom ukloniti (Novosti, 14. marta 1991).
Teritorijalne pretenzije prema susjednim republikama u vrijeme raspada dotadanje federacije,
pokrenule su u vrlo otroj formi dezintegracione procese u Srbiji, Hrvatskoj i BiH. U Srbiji, uprkos novim
Ustavom proklamovanog teritorijalnog monoliteta, na tzv. Kaanikoj skuptini, objelodanjena je
Deklaracija o proglaenju Republike Kosovo. I u Sandaku muslimanska partija Demokratske akcije za
Srbiju (lider dr Sulejman Ugljanin) zatraila je celovitu autonomiju sa pravom, u sluaju raspada SFRJ,
ujedinjenja sa Bosnom (Novosti, 9. januara 1990).
Istovjetni dezintegracioni procesi potresali su i Hrvatsku. Tako je SAO Krajina, kao to smo izloili,
donijela odluku o definitivnom razdruenju, odnosno izdvajanju iz Republike Hrvatske. Nacionalno
vijede Istre, kao koordinaciono tijelo svih opdina ovog najvedeg jadranskog poluotoka, donosi
proklamaciju o integraciji istarske regije u EZ (Novosti, 6. decembra 1990).
Polazedi od injenice da su granice ili mee demarkacione linije i ograde, ostvarene dogovorom ili
nametnute silom (Wilcox Agarad, Limit, New York, 1994), srpski i hrvatski militantni nacionalisti
(pozicije i opozicije) opredjelili su se za reviziju postojedih meurepublikih granica upotrebom sile ratom. Kako je na prostorima tek osloboenih teritorija bitisanje pripadnika neprijateljskih naroda
smatrano veoma opasnim i destruktivnim (petom kolonom), pristupilo se nevienom progonu
osuenog stranog etnosa. Progon je podrazumjevao masovnu primjenu ratnog zloina u njegovoj
najbrutalnijoj formi iji de konani rezultati doneti apsolutno nacionalno istu dravnu zajednicu (The
Nation, 29. januara 1991).
U sutini, rat za prisvajanje novih teritorija, za reviziju avnojevskih republikih granica bio je
teroristiki rat - praktino, to je bio rat vojski i paravojski protiv nezatidenog naroda - tvrdi dr Ivan
Ahel (Naa borba, 1-2. oktobra 1994). Uostalom, to potvruju njegovi katastrofalni rezultati. Veoma je
teko sumirati globalne pokazatelje koji bi sa sigurnodu pruili odgovor na pitanje kolike je ljudske rtve
i materijalnu tetu proizveo besmisleni rat. To je i razumljivo, kada se ima u vidu da svaka strana u ratu
preuveliava svoje rtve, optuujudi suprotnu stranu. To spada u sredstva podsticaja mrnje i ratnog
raspoloenja u narodu i koristi se u ratnoj propagandi - s pravom tvrdi Milo Minid. Pa, ipak, na ta

sutinska pitanja nuno je dati to objektivniji i faktografski utemeljen odgovor, kako bi se stekla realna
slika u kakvu su katastrofu politike snage uvukle svoje narode i svoje zemlje; u katastrofu, u kojoj su
poniteni rezultati njihovog pedesetogodinjeg razvoja i napretka na svim poljima i bacili ih unazad tri do
etiri decenije (Milo Minid, Plodovi i cena, Odgovor, 5. juna 1997).
Odgovore na pitanje koliku su cijenu platili narodi Jugoslavije, potraili smo i u dostupnim izvorima i
studijama uglednih naunika u zemlji i inostranstvu. Prednost smo dali ljudskom faktoru - rtvama rata.
Objelodanjeni izvori ukazuju na velike razlike ne samo u sumarnim pregledima, ved i u kategorizaciji
rtava rata, odnosno ratnog zloina. Tako dr Ivan Ahel cijeni da je u besmislenom ratu-ratovima izgubilo
ivote oko trista hiljada ljudi, a od toga 90 odsto bili su civili. Dord Kini, ef odjeljenja za Jugoslaviju u
Stejt Departmentu, smatra da je u Bosni poginulo na obe strane 25.000 do 60.000 ljudi, a u Hrvatskoj
od 17.000 do 26.000 lica, vedinom graana (The New York Times Magazine, New York, april 1995).
Zapadni vojni analitiari procjenjuju da je u besmislenom ratu u Bosni poginulo oko 100.000 vojnika, od
ega oko 30.000 pripadnika Armije BiH, oko 50.000 srpskih vojnika i 20.000 do 25.000 vojnika HV
(Odgovor, 29. maja 1997). Meutim, Ministarstvo odbrane Republike Srpske tvrdi da je u trogodinjem
ratu u BiH Vojska RS imala 18.392 poginula i 36.543 ranjena vojnika (MO RS, br. 1-01-1645/96). U
navedeni brojni pregled nisu unijeti gubici dobrovoljaca iz Jugoslavije i drugih pravoslavnih zemalja.
Ured za istraivanje rtava domovinskog rata pri vladi Hrvatske, saopdio je da je tokom rata u Hrvatskoj
bilo 10.668 mrtvih i 2.793 odvedenih i nestalih (Velebit, oktobra 1995).
Obzirom da se u pomenutim pokazateljima ne mogu prepoznati gubici JNA u ljudstvu, kao ni gubici
Vojske SRJ (koji do danas nisu zvanino objelodanjeni - osim jednog internog dokumenta, u kojem se
tvrdi da su armijske jedinice prve godine rata u Hrvatskoj imale 654 mrtvih), zapadni vojni analitiari
procjenjuju da su oruane snage SFRJ i Vojska SRJ, zajedno sa njima potinjenim paravojnim
formacijama, imale oko 7.000 mrtvih (Recent American Foreign Policy - Basic Document 1991-1995).
Gubitke civila u besmislenom ratu, takoer, veoma je teko precizno utvrditi, jer pored nedostatka
cjelovite identifikacije (popisnika) rtava rata ili statistiko-naune obrade tih podataka, broj usmrdenih
graana se ili krajnje mistificira, uz objanjenje da se radi o strogo povjerljivim informacijama, ili se
olako izriu brojevi usmrdenih prema propagandnim potrebama. U Bosni i Hercegovini u toku rata
ubijeno je preko 200.000 ljudi (Odgovor, 29. maja 1997). Zato se i dalje broj graanskih lica rtava
rata, sakriva od javnosti. Istina, vie institucija i ustanova u Beogradu, Sarajevu i Zagrebu, bave se ovom
problematikom, ali se prema njihovim nalazima i zakljucima jo uvjek moramo odnositi rezervisano.
Federalni zavod za statistiku u Sarajevu objavio je (29. januara 1996), podatke da je tokom rata u 61
opdini pod kontrolom vlasti BiH (nisu ukljuene opdine bihadke regije) ukupan broj ubijenih i nestalih
166.824 lica (Slobodna Bosna, Sarajevo, 1996). Vijede Kongresa bonjakih intelektualaca tvrdi da je
samo na podruju unsko-sanske regije agresor likvidirao 35.000 do 40.000 civila, u Prijedoru 25.000
civila, Kozarcu 11.000. (Vijede Kongresa bonjakih intelektualaca, Agresija na BiH i Bosansku krajinu,
Sarajevo, 1996).

Zapadni vojni analitiari procjenjuju da je za vrijeme rata u BiH poginulo izmeu 20 i 25 hiljada vojnika
HVO-a, mada ovu brojku, koliko je poznato, niko nije potvrdio niti demantovao. Ministarstvo odbrane
Herceg-Bosne podatke o graanskim rtvama besmislenog rata progasilo je dravnom tajnom.
U Republici Srpskoj, popisnik civilnih rtava rata jo nije kompletiran, jer se u njihovom sluaju vodi
upravno-pravni postupak da bi se ustanovilo da li su oni zaista rtva rata, te da im bi se odredila visina
penzije i ranjenim procenat invaliditeta. Iako rukovodstvo RS, iz njemu razumljivih razloga, ne eli
upoznati javnost o stvarnim gubicima civila - njihovih graana - s vremena na vrijeme Pale obznane
brojke o stradanjima Srba. Tako je, nakon povlaenja iz okoline Sarajeva, srpska strana baratala ciframa
od 12 do 15 hiljada mrtvih sugraana, a u vrijeme meunarodne arbitrae oko Brkog, dato je
saopdenje da je Vojska RS bila prinuena osloboditi ovaj grad u kojem je ubijeno 3.153, a ranjeno 7.400
lica, odnosno graana srpske narodnosti (Odgovor, 29. maja 1997).
Savezna vlada SRJ je (19. marta 1996), usvojila izvjetaj o krenjima meunarodnog ratnog i
humanitarnog prava na teritoriji bive SFRJ, u kojem se konstatuje da su utvreni podaci za 5.362
ubijena lica srpske narodnosti i da su se najtei zloini deavali na vie lokacija u Bosni i Hercegovini,
kao na primjer, u zatvorima Celovine u Mostaru, Kazana i Dobrinje u Sarajevu, sluajevi u Zadru, Tenji,
Dugom Selu, Visokom (Politika, 20. marta 1996).
U ratne gubitke civilnog stanovnitva, uraunat je i broj nestalih za koje se sa sigurnodu ne moe tvrditi
da li je nad njima izvrena egzekucija ili su jo zatoeni po raznim kazamatima. Meutim, Meunarodni
komitet Crvenog krsta raspolae podacima da se 28.316 lica iz BiH i Hrvatske vode kao nestala.
Porodice nestalih sa podruja bosansko-hrvatske federacije podnijele su zahtjev da se utvrdi pravo
stanje 19.133 lica, a od toga su 13.426 osobe zatoene ili ubijene od strane organa Republike Srpske
(MKCK, Bileten, aprila 1997).
Broj ranjenih i obogaljenih je, takoer, jo uvjek diskutabilan. Dr Ivan Ahel smatra da je tee ili lake
ranjeno oko milion ljudi - graana nekadanje SFRJ. Republiki tab za zdravstvenu i socijalnu sigurnost
BiH raspolae podacima o 39.106 ranjenika rata 1991-1995, ali se ne daju podaci da li je rije o
invalidima ili i o ranjenicima bez invalidskih posljedica. U SRJ i Hrvatskoj po metodama uvanja dravnih
tajni, nisu ozvanieni podaci o kategorijama osakadenih u besmislenom ratu, a na osnovu pokazatelja
objavljenih u medijima, taj broj se krede od 17.600 do 26.000 lica. Takoer, u rtve besmislenog rata
treba ubrojiti i 73.407 djece bez jednog ili oba roditelja (International Federation For Human Rights,
Helsinki No I-10, 12/512).
Etniko idenje sprovedeno je na najbrutalniji nain u mnogim oblastima u kojima je ivjelo nacionalno
mjeovito stanovnitvo i tokom idenja uniteno je sve to podsjeda na etnos prognanog stanovnitva
(imovina, groblja, kulturni spomenici i dobra, religiozne i druge institucije)... Mrnja izmeu ljudi
kataklizmikih razmera pogodila je sve etnike zajednice, a najvie Srbe (Milo Minid, nn.) Podaci o ovoj
apokalipsi naroda druge Jugoslavije, takoer su nesaglasni. Prema podacima meunarodnih institucija,
pokazatelji izbjeglica iz Srbije, BiH i Hrvatske nisu aurni. Dr Ivan Ahel navodi da je oko etiri miliona
lica svih uzrasta i oba pola protjerano sa svojih ognjita, pa danas lutaju svetom po naim i tuim

krajevima, koji su za njih u istoj meri neprijateljski i ne obedavaju im, u bududnosti, nita dobro (dr Ivan
Ahel, n.d.). Naalost, razmjere egzodusa, kako po svom karakteru (izbjeglice zbog opravdanog straha od
progona i protjerana lica inom genocida) tako i po svojoj sveukupnosti, nije mogude pouzdano utvrditi.
Zato i ne treba zamjerati institucijama ili pojedincima zbog izriitih neslaganja njihovih sumarnih
zakljuaka o razmjerama egzodusa, ne samo zbog stalne promjenljivosti izbjeglikog korpusa
(raseljavanjem irom svijeta, strahom protjeranih od legalizacije svog izbjeglikog statusa, minornim
povratkom svojim kudama itd), ved i zbog neujednaene primjene meunarodne Konvencije (1951) i
meunarodnog Protokola (1967) o statusu izbjeglih lica.
Prema podacima meunarodnih humanitarnih organizacija, sa podruja nekadanje SFRJ registrovano je
3.600.000 raseljenih lica, koja su pola u izbjeglitvo pod prisilom ili iz straha da de biti proganjani zbog
svoje vjere, nacionalnosti, pripadnosti socijalnoj grupi ili politikog miljenja (UN, Konvencija 1951).
Mladen Kovaevid, strunjak za analitiku statistikih podataka, smatra da su ove cifre pretjerane,
pogotovo procjene UN iz 1992. u kojima se barata sa podacima od 2.500.000 izbjeglica bive SFRJ
(Borba, 20-21. maja 1995).
Danas broj izbjeglica iz nekadanjih jugoslovenskih republika prua sljededu sliku: Van BiH se nalazi 1,2
miliona izbjeglica, iz Hrvatske 407.100, iz Republike Srpske 620.000, iz Srbije 170.000 i Crne Gore
21.000 (UNCCR; B-49/95). Prema podacima Komesarijata za izbjeglice Republike Srbije, na teritoriji
Srbije i Crne Gore nalazi se vie od 600.000 izbjeglica iz Hrvatske i BiH (Borba, 16. oktobra 1995).
Zagrebake vlasti tvrde da se na podruju Hrvatske nalazi 519.000 izbjeglica. Meutim, najvedi broj
izbjeglica je, ipak, sa podruja BiH, a prema podacima meunarodnih institucija, najvie je raseljenih lica:
Bonjaka 610.000, Hrvata - 307.000, Srba - 243.000 i 23.000 ostalih (Odgovor, 29. maja 1997).
Pouzdano moe se tvrditi da je stradanjima i enormnoj ekspanziji ratnih zloina, izvrenim nad
Bosancima, doprinjela i podjela Bosne, dogovorena izmeu Slobodana Miloevida i Franje Tumana.
Prema tvrenju Vorena Zimermana, posljednjeg amerikog ambasadora u Jugoslaviji, ovim tajnim
sporazumom o podjeli Bosne protiv volje Muslimana meuetniki i meuvjerski rat poprimio je
nesludene razmjere kako po svojoj surovosti, tako i po svojoj rasprostranjenosti (Voren Zimerman,
Poreklo jedne katastrofe - Jugoslavija i njeni ruitelji, Beograd, 1997). I zaista, najsurovije borbe
rasplamsale su se oko Mostara izmeu HVO i bonjake armije, a izmeu Vojske RS i bonjake armije u
istonoj Bosni i Bosanskoj krajini.
Strahote ljudske tragedije u besmislenom ratu-ratovima, pratili su, pored vojnike smrti, i bezoni
zloini nad civilnim osobama, silovanja (u tampi se pominje broj od oko 14.000 ena i djevojaka),
masakriranja djece, spaljivanje ljudskih bida, muenja stanovnitva, bombardovanja i razaranja gradova
(Sarajeva, Vukovara, Gorada, Dubrovnika, Mostara, Dervente, Zadra, Bihada itd), ostavljenih bez hrane,
vode, struje, ljeenja i u neprekidnom strahu od snajperskog i artiljerijskog ubijanja.
U bezumlju razaranja, a prema podacima Ujedinjenih nacija, unitena su 2.360 sela, 29 gradskih naselja
i oko 130.000 kuda (Stvaranje i razaranje Jugoslavije, str. 175). Kao nigdje i nikada u svijetu, na
podruju Hrvatske i BiH zapaljeno je i porueno 817 bogomolja (sakralnih objekata), 2.037 kola, 116

zdravstvenih ustanova, 408 biblioteka i itaonica, 392 bioskopa i preko 3.000 kulturno-istorijskih
spomenika (WEU, Cuard 1996 T - 12).
Ljudske rtve, izazvane masovnim ubistvima ili bezonodu progona onih naroda sa kojima se ne moe
ivjeti zajedno i ratna razaranja, bili su i ostali logika, strategijski cilj onih politikih koncepata koji su
podsticali patoloku mrnju i nacionalistiko-ovinistiku ksenofobiju, sve pod lanom krinkom povratka
na istorijsku scenu svog boanskog, nebeskog i muenikog naroda. U sutini, bila je to
revitalizacija filozofije i politike doktrine naci-faistikog duhovnog mranjatva. Uostalom, to javno
priznaje i dr Biljana Plavid, predsjednica Republike Srpske, smatrajudi da su Srbi u Bosni etniki-rasno
superiorniji ne samo od Muslimana, nego i od Srba u Srbiji, pa je upravo zbog toga i opravdana
privrenost hipotezi etniko-rasne superiornosti. Plavidka se zalae za potpuno idenje istone Bosne
od Muslimana... jer genetski to je kvaran materijal (Republika, 16-31. oktobra 1993). Nacionalistiki
instinkti lako se pale rasistikom iskljuivodu koja potencira mitomanijske tajne i podstie potrebu za
osvetom, svejedno da li je rije o Kosovu ili Jasenovcu, teroristikom aktu u Narodnoj skuptini (1928) ili
o masakru u ahovidima i Pivinu polju (Muslimana 1924), a rasne, odnosno nacionalistiko-ovinistike
osvete, rue sve pred sobom i oko sebe: ivot zajednice, materijalna dobra, moral i duu ovjeka.
Besmisleni rat je unazadio sve ljudske i drutvene djelatnosti: privredu, materijalnu osnovu, drutvenopravnu sigurnost (sistem), funkcije vlasti, autoritet i djelatnost dravnih, komunalnih i strunih institucija
i asocijacija, socijalnu zatitu, prosvjetu, kulturu, zdravstvo, penzijsku egzistenciju, linu sigurnost i SVE!
Materijalna dobra i posebno proizvodnja privrede, gotovo su potpuno uniteni. Tako je proizvodnja
gvoa pala od 4,3 miliona tona na 200 hiljada tona, a elika sa 4,5 miliona tona na 900 hiljada tona, dok
su poljoprivreda i stoarstvo umanjili proizvodnju za 27 odsto u odnosu na predratnu.
Nema sumnje, besmisleni rat-ratovi su, uz pomod kvazi - nauke, stekli legalitet za drutvenu patologiju
mrnje ukopane u nacionalistiki delirijum i etniko ludilo. Tako ista Srbija - novi eugenetiki
praktikum, izdava Vojno etnohigijenski zavod i IP Srpsko bide, istie da je eugenetika (nauka o rasnoj
i etnikoj higijeni) postala duhovnim uiteljem ali i praktinim prirunikom za prepoznavanje stranaca
- etnikih tuinaca, meanaca i inovjernika na ulici, na radnom mjestu i u domu, a pogotovo ratnika na
bojitima za praiskonsku srpsku krv (Borba, 18-19. jula 1991).
- Pored nemjerljivog materijalnog razaranja, ubijanja i fizikog sakadenja ljudi, besmisleni rat je razarao i
ljudsku psihu. Zbog cenzure nema valjanih naunih podataka o ratnim posljedicama po zdravlje naroda.
Dodue, savezni ministar za rad, zdravstvenu i socijalnu politiku, Miroslav Ivanievid, je izjavio da su
sankcije ubile oko 80.000 stanovnika SRJ (Slobodanka Ast, Srbija u depresiji, Helsinka povelja,
Beograd, jun 1997). Ostali zdravstveni strunjaci govore o epidemiji psihijatrijskih oboljenja, o
dramatinom porastu samoubojstava (za 70 odsto), o porastu kardiovaskularnih oboljenja (za 40 odsto),
o povienom ederu u krvi (za 5 odsto), uvedanoj pojavi infarkta (za 81 odsto) i apopleksije (za 68 odsto)
(Dr Milisav S. Bogdanovid, Populacija i rat, 1995). Rat i poratne godine (drastino osiromaenje
izazvano ratnom katastrofom) najvie su pogodili one koji su najmanje krivi - djecu, ene i izbjeglice.
U periodu 1991-1994. znatno je povedana smrtnost odojadi, a ak 80 odsto djece ima anemiju. Od oko

310.000 dece izbeglica, 110.000 bilo je izloeno ratnim stresovima (Slobodanka Ast, n.d.). Zdravstveno
stanje izbjeglica je katastrofalno. Uprkos strahota koje su preivjeli tokom rata, 39 odsto protjeranih
nijednom, od kada su doli u novu sredinu, nisu osjetili patronanu dunost zdravstvenih ustanova.
Neke zdravstvene institucije koje su se bavile istraivanjem zdravstvenog stanja kod raseljenih lica tvrde
da u ovoj populaciji 14 odsto ima povien eder u krvi, 11 odsto kardiovaskularne probleme i 38 odsto
neuro-psiholoka otedenja, analizira dr D. Plena.
Prema tome, besmisleni rat nije samo meusobni sudar neprijatelja, ved, prije svega strahovita poast
za sve narode i narodnosti na podruju nekadanje Jugoslavije. Meunarodne zdravstvene i
humanitarne institucije prognoziraju da de se mentalno zdravlje srpske, hrvatske i bonjake populacije
dovesti u prihvatljive, po svjetskim mjerilima, minimalne zdravstvene standarde, tek za dvadeset
godina, tj. kroz bioloku izmjenu dvije generacije. Upravo zbog toga nema i ne moe biti oprosta za
nosioce ratne politike i ustrajne aktere unitavanja ovjeka, opravdavanja interesom nacije i pravom
njenih (izabranih ili samoproglaenih) voa da upotrebom sile razrjeavaju izmiljena ili opravdana
vitalna pitanja svog besmrtnog naroda.
Druge rezultate, osim totalne katastrofe, besmisleni rat, kao proizvod avanturistike politike, nije mogao
donijeti. Uniteno je sve, a ruenjem meunarodnog poloaja Jugoslavije, uvedeni smo u istoriji
nezapamdenu svjetsku izolaciju. Jer, jugoslovensko samoupravljanje, koliko god nesavreno i
neefikasno, ipak je imalo karakter trita i, u dananjoj terminologiji govoredi, mi smo bili u dugotrajnoj
tranziciji. ta vie, bili smo lanovi ili bar u pridruenom lanstvu vedine organizacija za koje se
istonoevropske zemlje i dan danas bore da se ulane. Na samom poetku raspada Jugoslavije, nueni
su nam jo povoljniji aranmani. Sve je to odbijeno... i mi smo postali ISTOK, kada je ISTOK ukinut, i
izolovani u rezervat, kada ceo svet dnevno pojaava svoju meusobnu komunikaciju (Nadeda Gade,
Tragine posledice savrene prolosti, Danas, Beograd, 18. juna 1997).
Ne priznaju li se zloini do kraja, u svoj teini,
ne kae li se sve o rtvama i zlodjelima raznih vrsta,
ako se to ne prizna, vudi de se za nama sjene smrti.
Priznati i za to nadi smjelosti.
(Knjievnik Predrag Matvejevid)
Nadajmo se da su sa ovim traginim ratom, dakako uz visoku cenu,
konano pokopane dve velike istorijske zablude o srpskom
jugoslovenstvu i velikoj Srbiji, koje su srpski narod odvele na stranputicu istorije.
(Publicista Milenko Markovid)
IMENUJMO GLAVNE AKTERE I LINOSTI APSURDNIH RATOVA
Vojniko razmiljanje o unapred izgubljenom ratu, zavridu kao i izlaganje na Okruglom stolu Drutva za
istinu o antifaistikoj narodnooslobodilakoj borbi u Jugoslaviji (1941-1945), odranom od 5. do 7.
decembra 1995. u Beogradu.

SFRJ je vojno poraena iznutra. JNA je razbila sama sebe. Uloga Vrhovne komande i VK ne moe da
bude drugaije ocjenjena nego negativno. Uzroka razaranja SFRJ je vie, ali, kada se stvar svede na
glavne uzroke, moglo bi se redi da je to:
- odstupanje Srbije od osnova ravnopravnosti, demokratije i nunog strpljenja u meusobnim odnosima,
a to odstupanje je postepeno sazrevalo od pojave Memoranduma SANU, kao idejno-politike platforme;
- fatalna politika Beograda i Zagreba oko podjele Bosne, i
- odstupanje armijskog vrha od koncepcije optenarodne odbrane i principa na kojima je graena.
A kada su se idejno i planirano spojili - kada je ratna politika nala agresivnu silu, poela je ofanziva psiholoko-propagandni rat, poetni oruani sukobi kao prethodnica i priprema ratova. Agresivnost nije
mogla a da ne izazove reakcije u drugim djelovima SFRJ, specifine od sredine do sredine, koje su, zatim,
u toku rata, i same mjenjale svoj karakter, pri emu se deavalo da prvobitni branioci postanu agresori,
uz obilje ratnih zloina na svim stranama (Stvaranje i razaranje Jugoslavije, str. 191).
Bilo je vie prekida i obnavljanja ratnih dejstava od 1990. do 1995, kada je naen spas u miru i protiv
svih onih snaga na Balkanu koje mogu da ugroze druge. Prije ili kasnije, neizbjeni su demilitarizacija
svih, povratak izgnanih, granice bez pasoa, garancije manjinskih prava, ugovori izmeu bivih
jugoslovenskih drava o ratnoj odteti, abolicija uesnika i kanjavanje svih ratnih zloinaca. A ko,
eventualno, ispolji silu, na njega treba idi svim demokratskim snagama kod nas i uz pomod svijeta.
Glavne linosti apsurdnih ratova (S. Miloevid, F. Tuman i A. Izetbegovid) bili su tri sedmice zatvoreni,
uhapeni i ugodeni u vonjoj bazi Rajt-Peterson, gdje je okonano najvede ubijanje poslije Drugog
svetskog rata. To se dogodilo u vrijeme kada su ratovi izgubljeni i poto je izvreno oko 3.500 vazdunih
akcija NATO i drugih snaga po Bosni i Hrvatskoj - u vrijeme kada je broj NATO napada bio priblino
jednak broju najvie ispaljenih projektila na Sarajevo u jednom danu i kada je izmjenjen opti odnos
snaga.
I tu su sva trojica na mirovnoj konferenciji u Dejtonu poloili oruje i doivjeli poraz 21. novembra
1995. Dobro bi bilo da su ostali u Ohaju ili negdje drugde Na listi poznatijih politiara i vojskovoa,
koji snose najvedu krivicu, su R. Karadid, R. Mladid, M. Martid, V. eelj, D. Kordid i jo neki - za i pred
Hag. A da li je lista kompletna - sa svih strana? Gdje su kreatori i glavni realizatori rata? Gdje su
vojskovoe sa Vukovara, Podrinja, Konavlja i Dubrovnika, Lovinca i Velebita, Zadra, Sarajeva, Mostara,
Jajca, Foe, Bihada, Prijedora, Ahmida, Srebrenice, Medakog depa, izvrioci Bljeska i Oluje, a
posebno sa onih taktiko-operativnih pravaca i punktova gdje je sve opustoeno?
Gdje su politiari koji su vrili smotre pred odlazak u bojeve i ruilake pohode, koji su pozdravljali i
odlikovali i nakon zloina? Gdje su ruioci vie hiljada spomenika velikog antifaistikog rata 1941-1945. iz Uica, Vukovara, Foe, Jajca, Marijinih Prkosa, Titovog Drvara, Srba, Titove Korenice, Likog

Kamenskog, Petrove gore, amarice, Kozarake Mrakovice, Klisa, Sutjeske, Neretve, Sremskog fronta i
hiljade drugih, poruenih po Hrvatskoj i Bosni od strane raznih vojski.
Gdje su svi vrhovni komandanti, ministri odbrana i unutranjih poslova, naelnici generaltabova i
stoera, komandanti armija, korpusa i zbornih podruja? Svi oni treba da budu barem svjedoci onoga to
se dogaalo u njihovo vrijeme i u njihovim zonama odgovornosti.
Bez odgovornosti najodgovornijih - nema pravog i stabilnog mira, nema perspektive i vradanja prirodnim
tokovima saradnje naroda koji moraju da ive zajedno, jer su geografski jedni kraj drugih, kulturnoistorijski povezani, ekonomski meuzavisni. Sve su to kljuna pitanja za novostvorene drave na
jugoslavenskom prostoru, ali i za meunarodnu zajednicu. Na tome se, u stvari, polae najvedi moralni
ispit.
Ako na hakoj klupi i domadim klupama budu sjedili samo izvrioci druge, trede, etvrte komande, poraz
de biti mnogo vedi, posljedice jo trajnije, domaaji irom svjeta nesagledivi, a novom zlu de se irom
otvoriti mnoga nova vrata
Apsurdni YU-ratovi izmjestili su iz leita uobiajene predstave i izmjenili znaenja mnogih pojmova. Oni
koji su sebe smatrali ili jo smatraju pobjednicima, faktiki su gubitnici. Poraeni, zbog toga to su
vjerovali da se takvo zlo ne moe dogoditi, nevinodu svojih stradanja i impozantnodu patnje, uzdizali su
se u moralne pobjednike ak i kada su po svemu bili gubitnici.
U svim vremenima i na svim prostorima, dezerteri su smatrani izdajnicima i kukavicama. U ovom raturatovima oni to nisu, ak su izazivali divljenje, imali podrku poput momka koji je od Vukovara dotjerao
transporter u Beograd i garairao ga pred Saveznom skuptinom. A najtraginiji primjer je mladid koji je,
u moralnoj dilemi ta su zapravo dunost, patriotizam, hrabrost, a ta manipulacija, zloupotreba, zloin,
izdaja, izmeu dva stroja negdje kod ida ispalio metak na sebe. Ti ljudi zasluuju spomenike, a u obnovi
poruene istorije nadi de se valjda na vie strana mjesta i za spomenike nepoznatom dezerteru.
U ovom ratu ili poslije njega, razili su se republiki predsjednici i vladari sa svojim posljednjim
predstavnicima u Predsjednitvu SFRJ. Slobodan sa Borom Jovidem, Franjo sa Stipom Mesidem, Alija sa
Bogidem Bogidevidem, i Momir sa Brankom Kostidem. Istomiljenici ili se nisu razdvajali, ili su ostali
zajedno - Kuan sa Drnovekom i Gligorov sa Tupurkovskim. I meu mnogim vojskovoama je rascjep. A
bilo je i mnogo drugih razvoda brakova, svojevremeno sklopljenih iz velike ljubavi ili koristoljublja...
Knjige svih takozvanih vrhovnih komandanata - knjiga J. Drnoveka Moja resnica, knjiga B. Jovida
Poslednji dani SFRJ, knjige S. Mesida, B. Kostida, D. Dosida i V. Kadijevida, mada su razliite - znaajni su
izvori - dokumenti. U principu, uglavnom, pisane kao opravdanja, predstavljaju, svaka na svoj nain,
optunice za druge ali i za autore, za ono to su uinili, ali i za ono to nisu uinili a bili su duni da uine.
Vrijednost knjiga bivih vrhovnih komandanata i lanova biveg Predsjednitva SFRJ i SRJ je u tome to
iznose (a da li jo sve?) njima poznate injenice o ratu-ratovima na prostoru bive Jugoslavije i o ulozi

lidera republika koje su predstavljali u jugoslovenskom vrhu. Pokazuje se koliko su oni, a koliko drugi
kreirali politiku i planirali rat-ratove.
Malo je bilo onih koji su mogli zamisliti sve to se dogodilo, a dogodilo se najgore.
Imenujmo, i bez okoliavanja, sve koji su to zapoeli i napravili. Slobodan Miloevid i Franjo Tuman su
otili suvie i toliko daleko da ne mogu nazad iako to pokuavaju. Idu i dalje stranputicom, kockaju se,
radi ostajanja na vlasti, sa vitalnim interesima Srbije, Hrvatske, BiH i Crne Gore.
Savremena istorija, i u naem sluaju, pokazuje da se nasiljem nita trajnije ne moe oteti, ni podjeliti
ono to pripada drugom, razdruiti ono to je sutinski zajedniko. Nita se ne moe dobiti silom, na dugi
rok. Neka stigne kazna sve ideologe, organizatore i realizatore, one koji su to zasluili. Narodna mudra
izreka kae - niija sila nije dovijeka.
Rat nije zavren, niti je na povratak u svijet mogud dokle god ne budemo ispunili prihvadene
meunarodne obaveze, a to su:
Cjelovita BiH u okviru ranijih granica.
Saradnja sa Hagom (a ne prkos) i kanjavanje krivaca za rat.
Meusobno priznanje jugoslovenskih republika.
Povratak svih izbjeglica.
Dijalog sa Albancima na Kosovu.
Pravog mira nema dok ne prestane specijalni rat, koji jo traje, dok Srbi u Hrvatskoj, Bonjaci, Srbi i
Hrvati u BiH, Albanci i Maari u Srbiji ne budu pravno i stvarno konstitutivni djelovi u tim republikama.
Dok sa scene ne odu glavni inicijatori i vojskovoe u besmislenim ratovima, dok ne nestane njihova
netolerantnost, nacionalistika dvolinost i tvrdokornost u meusobnim i odnosima sa svjetom, dok ne
odu oni koji su napravili etniki iste regione i drave.
I na kraju, dok ne dou nove, svjee, savremene - trede snage, sposobne da u razliitostima koje treba
potovati, vide zajedniki interes i bududnost, a to su snage demokratske i antifaistike orijentacije.
Smatram da nostalgija za kojom se udi ili kojoj se nadamo,
za idilinom Jugoslavijom pripada svetu mitologije.
Ali ima mesta saradnji na novim osnovama i mi moemo i
moramo da idemo u susret toleranciji, civilizaciji i demokratiji,
jer nam taj put bududnosti diktiraju tekovine NOB-a.
(Profesor Sinan Hasani)

X - NISMO DUTALI
Unositi svetlost istine u dogaaje iz prolosti znai sluiti sadanjosti.
(Nobelovac Ivo Andrid)

Svako zaaurivanje u istu srpsku kulturu smatram tetnim

i besperspektivnim za same Srbe.
(General-pukovnik Dr Gojko Nikoli)

TRI UPOZORENJA KOE POPOVIDA (1989)

Spreiti dalji sunovrat*)
*) Pismo Koe Popovida Borbi 1989.
Potovani direktore i urednitvo,
Molim vas da u vaem listu objavite ovaj moj kratki komentar. Povod neodrani miting istine u
Ljubljani.
1. Nedu se baviti ovde ko je i koliko odgovoran za nesredni tok dogaaja (iako imam svoje miljenje).
2. Potpuno je besmisleno koristiti jedan laan razlog, kakav je miting istine za ovoliku furtutmu. Razlozi
su daleko dublji.
3. Neija jednonacionalna istina, samim tim to je takva, ne moe biti istina. Ona suzbija razboritost
slobodnih graana.
4. U stvorenoj situaciji jedino to preostaje jeste: da se kompetentni predstavnici dveju strana sastanu i
pokuaju pronadi kakav-takav zajedniki jezik, i tako spree zajedniki dalji sunovrat.
1. decembra 1989.
Koa Popovid

Koa Popovid govori za NIN**)

**) Nin, 21. juna 1991.

Pred pripremani miting antibirokratske revolucije u Ljubljani 1989. Koa Popovid je javno govorio o
sunovratu. Dvije godine kasnije, ljetujudi posljednji put (u svojoj 83. godini) u voljenom Dubrovniku,
Koa opet govori, ovog puta ire, ne iskljuuje krv do koljena u Hrvatskoj i u Bosni i na Kosovu, koje
moe biti silom smireno samo privremeno. ta je u ovoj fazi jugoslovenske krize izjavio Koa Popovid?
Mnogi su otili a tek Marko (Nikezid) - praznina za koju nema zamene. Po Koi, Nikezid je bio
racionalniji od njega, a Koa staloeniji i nastavlja: Politika koja nas je bacila u nacionalistika
razraunavanja nije uvezeno zlo, ved je ona nae ogledalo i naa najrazornija ica, jer smo u masi toliko
necivilizovani da manipulisanje pali.
O najuticajnijim nacionalnim liderima Koa kae: Prepoznaju se po tome to veruju u silu i propagandu,
a neistomiljenike teko podnose. Koa pronalazi slinosti izmeu Slobodana Miloevida i Franje
Tumana. On ostaje uvjeren da je nacionalizam negacija demokratije. Na pitanje idemo li u graanski
rat, odgovara: Mogudno je, ali to ne bi bio klasian graanski rat u kome bi se obraunavali delovi i iste
nacije. Oruani sukob naih nacionalizama bio bi graanski rat u okviru Jugoslavije, a ne u republikama.
Govoredi o liderima na srpskoj i hrvatskoj strani, Koa tvrdi: Ne verujem da su lideri toliko isti, pre bih
rekao da su meanci, jedna polovina glave im radi vie ili manje uspeno, a druga, to iziskuje mudrost,
dravniku pronicljivost u odnosu na bududnost - tako redi je na nuli. Na pitanje da li u srpskohrvatskom voru, koji opako stee nacionalistiko samounitavanje, vidi ljude kadre da nau politiko
rjeenje, Koa odgovara: U ovom trenutku ne vidim ni jedan uverljiv razlog da verujem u miran rasplet.
Hrvatski i srpski nacionalistiki lideri mogu, istina, pokuati da dou do kompromisa, ali, uglavnom, na
raun tredih. I konkretnije, ne iskljuujem mogudnost da Bosna plati ceh.
Na pitanje da li iskljuuje mogudnost sporazuma o autonomiji Srba u Hrvatskoj, Koa Popovid je gotovo
kategorian: Ne smatram ga izglednim. Na pitanje ta de napraviti JNA, Koa razmilja: Ne znam ta de
vojska napraviti u meuvremenu. Priaju da ostaje svuda. Ali ta protiv tako ilavih jednoumlja da uradi
bilo koja vojska? Nede li njeni uspesi biti vrlo privremeni, sa toliko negativnih posledica za bududnost, da
to nije nikakvo reenje. Nede li se i vojska sama izloiti opasnosti raspadanja? Kosovo se, moda, moe
okupirati, ali Hrvatska (i Bosna) sasvim sigurno ne moe.
Govoredi o aktivnoj pasivnosti u spreavanju rata svesnim uzdravanjem, Koa daje pozitivnu ocjenu
vojsci, ali zakljuuje: Ne verujem da vojska sama moe neto da postigne, prosto zato to sila, kao
takva, nita ne reava. Koa nastavlja: Ishod zavisi od politikih odnosa snaga, jer glavni centri modi
ostaju u glavnim republikama na osnovama i pod kontrolom nacionalistikih pokreta i programa, a oni
sve vie zavise od jurinika nacio-ovinistikog divljanja, rastudih i uveliko naoruanih proustakih i
proetnikih, na sve spremnih agresivaca, ije je usmerenje u biti faistiko.

Koa Popovid govori za Nedelju

U intervjuu Nedelji (23. juna 1991), Koa Popovid je jo otriji i konkretniji: Ja sam protiv svakog

nacionalizma, jer je nacionalizam najnii oblik drutvene svesti. Koa je ljut to, eto, Bosnu pokuavaju
da raeree, raupaju, vjerujudi i dalje da je Bosna veoma vana taka za bududnost Jugoslavije.
Koa je gnjevan na Dobricu Dosida i kae: Ma, kakav Dosid. Dosid je Srbenda. A ja nisam Srbenda. Ja sam
Srbin po roenju, inae sam Jugosloven. Najinteresantnije je miljenje ovog kosmopolite o nacionalnim
strankama, gdje kae: Nacionalne stranke nisu moj izbor. Ne mislim da se nede, na nesredu, odrati na
vlasti, ali za sebe pouzdano znam da svoju ideologiju nedu graditi ni na opanku ni na ajkai, i nastavlja:
HDZ je pobedio dobrim delom zahvaljujudi Miloevidu. On je glavni zaslunik ili krivac za tu pobedu, jer
je tako bezvezno vodio srpsku politiku da je morao da potakne i natera ove da utoite trae u
nacionalizmu. Govoredi o bududnosti Srbije, Koa kae: Ma kakva bududnost. Bududnost Srbije je
daleka. Srpsko-hrvatski spor je tako dubok da de mu trebati 20 do 50 godina da se zaborave jame... i
njihovo obnavljanje.
Ovo su samo tri reakcije potovanog i cjenjenog partizanskog komandanta, prvog do Tita, intelektualca
meunarodnog nivoa, naelnika Generaltaba JNA, ministra inostranih poslova, potpredsjednika SFRJ.
Dakle, Koa Popovid je kao na skeneru predviao situaciju. Zar se ne treba sloiti sa ovim ocjenama i
predvianjima i zar ih uopte treba komentarisati?
Odbrana, uvanje i razvijanje tekovina NOB-a je trajan
zadatak i ne samo boraca Narodnooslobodilakog rata.
PROTIV SIJAA ZLA (1990)
Na koordinacinom odboru sekcija V, VI i XIV brigade XIX sjeverno-dalmatinske divizije u Beogradu,
razgovaralo se (28. marta 1990), o napadima na vrhovnog komandanta NOV i POJ, marala Jugoslavije
Josipa Broza Tita, a na Predsjednitvu domicila XIX divizije i III pomorskog sektora (6. aprila 1990), u
Zadru, usvojeni su stavovi kojima se eli upoznati javnost. General-pukovnik Ilija Radakovid obratio se
tom prilikom naoj redakciji, pa ovaj tekst objavljujemo u cjelosti (Liki vjesnik, br. 8, od 15. aprila
1990):
U posljednje vrijeme, naroito u nekim sredinama, su u porastu napadi na Tita i manifestiraju se na
razliite naine - negativni napisi u djelu tampe, skidanje i zamjena slika iz slubenih prostorija,
koridenje Titovih slika za kamuflau nacionalizma, napadi na lanove porodice, napadi na JNA, pritisci za
mjenjanje naziva gradova koji nose njegovo ime, nepominjanje njegovog imena i djela i na
manifestacijama vezanim za istorijske dogaaje, izbacivanje iz biblioteka knjiga vezanih za NOB i
Jugoslaviju i pokuaji podizanja sudskih optunica. Ovi napadi izviru i dolaze prvenstveno iz sredina gdje
je ovinizam uzeo maha, gdje je tota podreeno nacionalnoj mitologiji, gdje se bjei u ue okvire i
prostore; izviru iz pogleda i opredjeljenja koja su svojevremeno na scenu izbacili ustae, etnike, baliste,
ljotidevce, belogardejce i sline. Izviru iz ostataka poraenih snaga u ratu, poraenih pojedinaca i grupa
na IV plenumu, maspoku i novokomponiranih nacionalovinista. Najgori su oni napadi koji Tita optuuju
za zavjeru protiv ovog ili onog naroda. Nau revoluciju i Tita treba braniti prvenstveno u sredinama
odakle kredu napadi.

Napadaju se gotovo sva najznaajnija dostignuda vie generacija - borba protiv faizma,
narodnooslobodilaka borba 1941-1945, avnojevska Jugoslavija i njen integritet, otpori staljinizmu 1948,
otpor istonim i zapadnim hegemonistikim aspiracijama, samoupravljanje, nesvrstana politika i naa
uloga u borbi protiv rata i vojnih blokova. Napada se ceo period od 50 godina vlasti partizana i
komunista, bez obzira na injenicu da narodi Jugoslavije nikad due u svojoj istoriji nisu imali 45 godina
zajednikog ivota bez rata.
Te tekovine brane ne samo ratne, ved i sadanje generacije. Uvjereni smo da bi i sadanje generacije u
tadanjim (naim) uslovima i okolnostima bile pod zastavom za slobodu i ravnopravnost, a protiv
ovinizma i bratoubilakog rata. Najprogresivniji iz mlade generacije to i pokazuju, a njen dio je zbunjen
onim to se deava, ponajvie napadima na tekovine koje su ostvarene pod Titom, a koje nitko razuman
ne moe osporiti. Odbrana, uvanje i razvijanje tih tekovina je trajan zadatak i ne samo boraca
narodnooslobodilakog rata.
Teko nam padaju napadi koji dolaze od pojedinih uesnika oslobodilakog rata. Napadi onih koji se
izvlae od ueda i odgovornosti za neke odluke u ratu i poslije rata, pojedinaca kod kojih je nacionalno
postalo iskljuiva mjera vrijednosti, od nekih ratnih drugova koji zamaraju sebe i druge neslaganjima oko
nekih pitanja iz istorije, od pojedinaca koji nose visoka priznanja po Titovom ukazu i koji snose dio
odgovornosti za razbijanje borake organizacije. Tim drugovima kaemo da takvo ponaanje nema
nikakvog smisla, jer se takvim dranjem ne negiraju samo opte vrijednosti revolucije, ved i njihov
sopstveni doprinos u njoj.
Nezadovoljni smo sporim i nepotpunim reagiranjima na napade i od mnogih oficijelnih institucija drave,
Saveza komunista i drutveno-politikih organizacija. Osuujemo dio tampe, koja zloupotrebljavajudi
demokratiju (to je vrlo opasno), razbija meuljudske i meunacionalne odnose. Od tih institucija i takve
tampe traimo, i u interesu njih, da stanu protiv svih drugih sijaa zla.
Mi borci ne reagiramo samo zbog nas (svi smo stariji od 60 godina), nego reagiramo i u ime svih graana,
zbog mladih generacija i njihove perspektive.
Ne slaemo se i sa neiskrenim izjavama i parolama o zajednitvu, bratstvu i jedinstvu i jugoslovenstvu,
pomodu kojih se proteiraju pojedini nacionalni i lokalni interesi. Oprezni smo prema svim obedanjima o
preobrazbi i preporodu, kao da do sada nije nita uraeno. Pripadnici nae divizije, Srbi i Hrvati iz
sjeverne Dalmacije i Like, s podruja etiri ratna okruna komiteta KPH i KPJ (likog, kninskog, ibenskog i
zadarskog), znaju, vie nego drugi, ta je bratstvo i jedinstvo. Nitko od nas ne brani greke i njihove
nosioce u prolosti. Nitko od nas ne brani to to nismo bili dovoljno radikalni i dosljedni u realizaciji
samoupravljanja, to demokratiju nismo uvjek pravilno shvatali i ostvarivali, to smo vie puta lutali i
kolebali se oko prave ekonomske politike.
Izbori su pred nama i to je vrlo ozbiljna stvar, a posebno u krajevima odakle je naa divizija. U vezi s tim,
mi smo:

 Za mirne i dostojanstvene pripreme i izvoenje izbora, a odgovornost za to snose svi faktori, sve
stranke i svi graani.
Mi smo za programe onih stranaka koji Jugoslaviju kao dobrovoljno organizovanu zajednicu ne dovode
u pitanje, za jo bogatiju i demokratskiju dravu ravnopravnih naroda i narodnosti.
Mi smo za programe koji respektuju i naslanjaju se na pozitivne rezultate koje smo postigli posljednjih
50 godina, od toga 40 godina pod Titom.
Kao to smo se uvjek, vjerni naim revolucionarnim tokovima, suprotstavljali hegemonizmu i
dogmatizmu, teorijama o bratskoj pomodi, tako smo i protiv nametanja svojih stavova i koncepta
drugima, bez demokratskog dijaloga i uvaavanja tuih miljenja i pogleda.
Mi smo za jednaka mjerila o tome tko i koliko destabilizuje Hrvatsku i Jugoslaviju. Nema aktuelnijeg
zadatka od realnog sagledavanja i ocjenjivanja dogaaja i nae pomodi u trasiranju svjeih puteva u
razvoju drutva i Saveza komunista Hrvatske i Jugoslavije.
Mi smo za programe Saveza komunista Hrvatske - stranke demokratskih promena. Pored ostalog, zato
jer smo pod zastavom KPH i KPJ krenuli u revoluciju, jer smo za njihove ciljeve dali mnogo ivota.
Program SKH je uspjeno napravio vezu njene prolosti, sadanjosti i bududnosti. Ova stranka eli
Hrvatsku i Jugoslaviju bez mrnje. eli Hrvatsku kao dravu hrvatskog i srpskog naroda. Program SKH je
odluno protiv svakog nacionalistikog diktata bez obzira odakle dolazi.
Za ova naa opredjeljenja mi demo se pojedinano i zajedniki zalagati u radu naih sekcija,
koordinacionog tjela, domicila divizije, u borakoj organizaciji, u kontaktu s ljudima svuda, posebno u
krajevima gdje smo se borili. Sadanja situacija to od nas nedvosmisleno trai.
Poslije ovog sastanka u Zadru (domicil divizije), Slobodna Dalmacija je 7. aprila 1990, pored ostalog,
objavila sljedede:
Nismo protiv viestranaja, ali smo protiv stranaka nacionalistike orijentacije, zalaemo se za slobodu
ovjeka, istinski demokratsko djelovanje i pravnu dravu. Mi smo za program koji nudi SKH-SDP i
ekonomsku politiku Ante Markovida, istakao je predsjednik domicila Rudi Baid, ratni komesar 7.
dalmatinske brigade.
Podsjedajudi na prigovore HDZ da se borci i generali isuvie mjeaju u predizbornu kampanju, general
Petar Babid, ratni politkomesar 19. divizije, je to nazvao zabranjivanjem davanja glasa onima koji su
stvarali, za ta su se borili, ocjenjujudi SKH-SDP najprogresivnijom strankom u Hrvatskoj.
General Milan Kupreanin, jedan od ratnih komandanata divizije, govorio je o rovarenju snaga
velikosrpskog i velikohrvatskog nacionalizma.

Ratni politkomesar V dalmatinske brigade, general Ilija Radakovid, ponudio je tekst Sijai zla, a u
diskusiji, pored ostalog, izjavio: Osnovni protivnici Jugoslavije su velikosrpski ovinistiki unitarizam i
velikohrvatski ovinistiki separatizam.
ZA STRANKU DEMOKRATSKIH PROMJENA (1990)
Podravamo principijelnu politiku SKH - Stranke demokratskih promjena od 11. kongresa na ovamo.
Smatramo da je ta politika nastavlja najboljih tradicija hrvatske i jugoslovenske ljevice i demokratskih
pokreta, primjerenih dananjem vremenu. Podravamo i stavove CK SKH-SDP i njegovog Predsjednitva
o Pismu, to su ga potpisali uesnici tzv. radno-konsultativne sjednice CK SKJ, jer se tim Pismom poziva
na raskol u SKH.
SKH-SDP je danas istinski garant demokratskih promjena u miru i sigurnosti, a suprotstavlja se
nacionalnim podjelama, sukobima i raspirivanju mrnje meu narodima i ljudima u Hrvatskoj i
Jugoslaviji. Uz pokuaje izazivanja unutarpartijskog raskola eli se oslabiti SKH-SDP uoi izbora u borbi
protiv ekstremne nacionalistike desnice i ovinizma koji objektivno vradaju sve aveti prolosti. To nanosi
najvedu tetu i opasnost i interesima hrvatskog naroda, a posebno jedinstvu Hrvata i Srba i ostalih
naroda i narodnosti u Hrvatskoj.
Usprkos odreenih unutarparijskih razlika u gledanjima na pojedine konkretne probleme, koji u SKHStranci demokratskih promjena mogu i legitimno postojati, pozivamo komuniste da se suprotstave
raskolu u Savezu komunista Hrvatske. Pozivamo sve graane demokratski opredijeljene, sve
opredjeljene snage demokratskog socijalizma, da se ujedine i da glasaju ZA kandidate SKH-SDP i sve
lijevo orijentirane kandidate, kao nezaobilaznom dijelu demokratskog bloka na suvremenoj pluralistikoj
sceni Hrvatske i Jugoslavije. Nalazimo se pred velikom povijesnom odgovornodu za miran prijelaz u
demokratski poredak. Suprotstavljamo se kako dogmatizmu birokratskog centralizma, tako i agresivnom
nastupu nacionalizma i totalitarizama svih vrsta.
Zato glasajte ZA SKH-SDP i kao snagu koja je poela reforme i podrava reformski program Saveznog
izvrnog vijeda s predsjednikom Antom Markovidem, koji uiva veliku podrku u zemlji i svijetu.
Zagreb, 12. travnja 1990.

Meu potpisanim je 36 penzionisanih generala (15 narodnih heroja), i to: iz Like - 18, Dalmacije - 8,
Korduna - 3, Slavonije i Zagorja - 3, Gorskog Kotara - 3, Banije -1.
Zviduci meni behu aplauzi odobravanja Tumanu.
(General-pukovnik Dr Gojko Nikoli)
ZATO JE IZVIDAN GENERAL, NARODNI HEROJ I AKADEMIK, DR GOJKO NIKOLI*)

*) Na skupu Srba u Centru Sava, Beograd, 29. juna 1990.

Komentarisadu taj dogaaj oslanjajudi se na ono to je objavila Borba, 3. i 4. jula 1990.
Gojko Nikoli se predstavio skupu rekavi: Roen sam u isto srpskom selu u Hrvatskoj. Otac mi je
pravoslavni srpski svetenik... Uio sam srednju kolu u Karlovcu i Sremskim Karlovcima. Medicinski
fakultet u Beogradu. Komunistikom pokretu sam pristupio 1935, ali ne po bilo ijem vrbovanju, ved po
potrebi moga ondanjeg unutranjeg duhovnog bida. Kao dobrovoljac interbrigada uestvovao sam u
panskom graanskom ratu i 1941. do 1945. u NOR. Posle 50 godina partijskog staa osjetio sam
potrebu da crvenu knjiicu vratim. Za ovakav uvod dobio je blagi aplauz.
Slobodan sam (I. R.) da ovu kratku biografiju dopunim. Nikoli je narodni heroj. U NOR-u je bio naelnik
saniteta Vrhovnog taba (Tito i Gojko u ratu jedini nisu mjenjali funkcije). Dugi niz godina, u dva navrata,
bio je naelnik Sanitetske uprave JNA. Iz JNA u diplomatiju odlaze Koa Popovid, Danilo Lekid, Duan
Kveder, Gojko Nikoli, Peko Dapevid (svi panci) i jo neki - poznata intelektualna elita ratne i
posljeratne JNA. Akademik je SANU, zajedno sa Dobricom Dosidem i Jovanom Rakovidem (koji
predsjedavaju skupu na kojem njihov kolega biva izvidan, a da oni ne interveniu).
ta je na tom skupu rekao Gojko Nikoli? Za poloaj Srba u Hrvatskoj je rekao: Re je o strategiji
denacionalizacije i asimilaciji... Savremena strategija hrvatskog rukovodstva (Tuman je doao na vlast)
prema Srbima predstavlja tihi, potajni genocid... Ustav Hrvatske je, najblae reeno, nejasan i
dvosmislen.
Za pitanje autonomije Srba u Hrvatskoj, Nikoli kae da se radi o kulturnoj autonomiji, ali i osloncu na
najvede tekovine hrvatske kulture... Svako zaauravanje u istu srpsku kulturu smatram tetnim i
besperspektivnim za same Srbe. Izrekavi ovo, biva izvidan sa glasnim protestima. Uprkos ovom, Gojko
nastavlja: Kada se govori i danas ovde o kulturnoj pomodi iz Srbije, preporuavam oprez i razum..., jer
svaki prilaz ovom problemu sa pozicija strasti nanosi tetu Srbima, a pogoduje strategiji
endehazeovaca.
Govoredi o reviziji granica Srbije i vojnoj intervenciji sve do Kupe, Nikoli smatra to suludim i
samoubistvom Srbije.... Na ovom mjestu Nikoli je prekinut s poklicima i to mi je nekakav general,
takvi su nas i doveli do ovog stanja. Nikoli je zamolio predsjedavajudeg da umiri publiku, to nije
uinjeno, ved je upozoren da skrati izlaganje. Akademik Nikoli je mirno i uz osmjeh napustio govornicu i
nije uspio da saopti svoje sljedede predloge za rjeavanje problema Srba u Hrvatskoj. Predlozi su bili:
Oslonac na vlastite snage Srba u Hrvatskoj, Obnova nekadanjih kulturnih prava, barem onih iz
vremena austrougarske monarhije. Oslonac na demokratski raspoloene Hrvate, jer ovakvih ima...
savez sa demokratskim Hrvatima.., Ne treba prihvatiti HDZ-ovske metode pretnji i pritisaka, nego
raditi suprotno, kao to su partizani uvjek radili i pobjeivali..., eleo bih da vas podsjetim na modnu
Gandijevu strategiju (Nikoli je bio ambasador u Indiji) i taktiku nenasilja kojom je uspeo da istera modnu
britansku imperiju.

Kao zakljuak, Nikoli je ponovio neophodno je jedinstvo meu Srbima i akciono jedinstvo sa
demokratskim Hrvatima na platformi ljudskih prava radi odbrane upravo tih prava, a protiv svakog
nasilja.
Sve ovo izjavio je javno Gojko Nikoli 29. juna 1990, a 3. i 4. jula iste godine, svoja gledanja je obrazloio i
proirio u otvorenom pismu akademiku Jovanu Rakovidu i prijateljima. Iz tog pisma navodim sljedede:
Zviduci meni, behu aplauzi odobrenja Tumanu. Voleo bih da vidim te junaine na Jelaidevom trgu
u Zagrebu. Lako je velikosrbovati usred Beograda... Neshvatljiva je pasivnost dvojice harizmatizovanih
srpskih autoriteta - lidera u borbi za slobodu misli i izraavanja koji se zovu Jovan Rakovid i Dobrica
Dosid. Vama je godila ta galama velikosrpskih bojovnika. Trebalo je pronadi i igosati Vuka Brankovida.
Lideri se goje na izdajicama... Nede nas spasiti ni savez sa savremenim pravoslavljem. Nije ovo vie
ono isto pravoslavlje koje je odigralo istorijski pozitivnu nacionalnu ulogu u vreme ropstva Turcima...
dananje pravoslavlje, po mom uvidu, sve vie klizi u politiku stranku i klerikalizam. Takvo pravoslavlje
ne mogu da prihvatim...
Obradajudi se Jovi Rakovidu, koji je frenetino pozdravljen na tom skupu, Nikoli je, pored ostalog,
izjavio: Okomio si se na komuniste... nehumano je od Tebe kao lekara-psihijatra da komunistima ne
prizna etiku vrednost... pa se tako pridruuje dananjoj antikomunistikoj histeriji koja ne vodi
nikakvom i niijem dobru.
O teritorijalno-politikoj autonomiji Srba u Hrvatskoj napisao je: Ne vidim mogudnost povlaenja bilo
kakve jasne geografsko-nacionalne granice... u ahovskoj tabli, gde su izmeana srpska i hrvatska sela, a
gradovi multinacionalni. U istom pismu, Nikoli ponavlja: Vojnu intervenciju Srbije sve do Kupe
smatram zaista samoubistvom Srbije... i za prvu kap krvi, bilo ije, u ovakvoj jednoj akciji snosili bi
smrtnu odgovornost propagatori ove ideje. A kada je ovo izgovorio narodni heroj, nastala je urnebesna
galama sa... sramota generale. Otvoreno pismo Nikoli - je poeo sa: nazdravlje elito, a zavrio
uzdravlje prijatelji.
To je bilo juna i jula 1990, a 1992. Nikoli je otiao u Francusku i tamo je umro, 300 km daleko od Pariza,
bez generalske penzije koja mu je oduzeta, i na jednom malom mjesnom groblju sahranjen 1995, skrhan,
pored bolesti i starosti, i predvianim besmislenim ratom u Jugoslaviji.
uvajmo moralni integritet borake organizacije.
OPDINSKIM ODBORIMA SUBNOR-A LIKE*) (1990)
*) Tekst upuden Likom vjesniku, avgusta 1990
Ovo to se poelo deavati je poetak prekrajanja granica i ruenja Jugoslavije. Ubjeeni smo da
ogromna vedina stanovnika u krajevima u kojima se borila VI lika divizija (Lika, sjeverna Dalmacija,
Kordun, Banija, Bosna, Crna Gora, Srbija, Beograd, Slavonija do Zagreba) nije bila za to i niti je sada.

Ne dajte da vas nacionalistika politika ekstremista povue u graanski rat, ne dajte da nau Liku i
sjevernu Dalmaciju cjepaju na dva djela. Ne mogu domicili naih bataljona i brigade biti smjeteni na dva
kraja. Domicil bataljona Marko Orekovid je Srb-Zrmanja i sjeverna Dalmacija, domicil bataljona
Pekia Vuksan je Medak-Gospid, domicil bataljona Boidar Adija kare-Liko Lede, a domicil
bataljona Matija Gubec Kosinj-Peruid. Ne moe se kompleks nacionalnog parka Plitvice, gdje je
Muzej VI like divizije, odvajati od Muzeja u Gospidu. Protiv toga smo da umjesto muzeja i mirnih hotela
tamo borave razne milicije. Epicentri sulude politike nisu u Lici. Cjela Lika jeste i treba da bude
Nacionalni park. Ne dajmo da se razbije ta koncepcija, jer cjela Lika, s obzirom na prirodne kvalitete,
prostorne mogudnosti i to to je do sada uraeno u infrastrukturi i turizmu i to se planira napraviti,
podravamo. Plitvice su srce razvoja Like i ako se uzmu u obzir kulturno - istorijske srpsko-hrvatske,
odnosno hrvatsko-srpske vrijednosti tog kraja. Od kompletne Like korist imaju i mogu imati ne samo
Lika, nego i opdine koje je okruuju - Slunj, Bihad, Knin, Obrovac, Senj i Pag.
Plitvice i Lika nisu samo prirodni raritet Like, nego Hrvatske, Jugoslavije, Evrope i svijeta. Ko moe
odvojiti Koranu od Plitvikih jezera? Ko moe odvojiti Pljeevicu i Kapelu, nae ponornice koje izviru u Lici
i teku u Jadran? Ko moe pocjepati 165 kilometara dugi Velebit od Vratnika do Kravljeg mosta? Ko moe
odvojiti 48 kilometara like obale od drugih djelova Like?
Mi borci nismo presretni stranakim organizovanjem, pogotovo ne tamo gdje dominiraju nacionalistike
stranke. Za porast straha koji se razvija odgovorni su svi i sve stranke. Mi borci nismo niija transmisija
kao boraka organizacija, ne smijemo biti i nismo klevetnici, a ima pojedinaca koji se bave klevetama.
Pojavljenu zapjenuanost trebamo smiriti i meu borcima. uvajmo moralni integritet borake
organizacije. Svi elimo promjene, ali kakve, ko ih moe donjeti i to je realno? Zato se suvie vradamo u
prolost, jer ako to inimo dalje smo od bududnosti. Nedajmo da nas posvaaju i okrive za dananjicu.
Privilegije pobjednika za slobodnu Hrvatsku i Jugoslaviju ne moemo izgubiti, a mnogi de se stiditi onoga
to su preduzeli u vrijeme kada smo razreeni, a koji su i ekali naa bioloka ogranienja. Mi smo i dalje
za zajedniki ivot i uvjereni smo da je najveda vedina i Srba i Hrvata u Lici za mir i zajedniki ivot, a ovo
to se dogaa ugroava interese i jednih i drugih, posebno u nacionalno mjeanim sredinama kakve su
vedina opdina Like i sjeverne Dalmacije.
lanovi Sekcije boraca I like
proleterske brigade Marko OrekovidBeograd
Mi moramo, tako smo istorijski upudeni,
ivjeti jedni uz druge, civilizacijski zajedno.
(Generel-pukovnik Koa Popovid)
POVJERENJE, MIR, SLOBODA I DEMOKRATIJA NASUNA SU POTREBA APEL 55 GENERALA*) (1990)
*) Pod naslovom Apel 55 generala, ovaj tekst objavljen je u Borbi, 27, 28. i 29. oktobra 1990, a
takoe u Slobodnoj Dalmaciji i Novom forumu

Zabrinuti nad optim stanjem u zemlji i posebno na dijelu sjeverne Dalmacije i Like, obradamo se
narodu ovih krajeva, a istovremeno i vlastima i vostvima politikih stranaka, sa apelom da se prevazie
stanje opasne konfrontacije i iskljuivosti, koje ivot u ovom kraju ine sve manje snoljivim i ozbiljno
utie na destabilizaciju Hrvatske i Jugoslavije. Ne dozvolimo da nacionalistiko-ekstremistike snage
unutar HDZ-a i SDS-a zloupotrebljavaju krizu u zemlji, sopstvene nacije, rezultate izbora, teku
ekonomsku situaciju i negativnim postupcima i grekama u funkcionisanju institucija drutva razbiju
jedinstvo naih dvaju naroda.
Uinimo sve da se uklone svi povodi takvom stanju, stvarne, stvorene i izmiljene podjele i barikade, da
bi svi ljudi, ne samo u ovom kraju, mogli ivjeti i stvarati u miru, graanskom redu i ljudskom
dostojanstvu.
O svakom problemu, o svakom spornom pitanju treba mirno razgovarati, na svim nivoima (od mjesnih
zajednica do federacije) i bez uslovljavanja. Mirne razgovore treba voditi o svemu to je dovelo do
podjela i to ih zlokobno produbljuje. Jer, samo razgovori sa puno tolerancije, meusobnog uvaavanja i
povjerenja mogu dovesti do smirivanja, stabilizovanja prilika i zajednikih rjeenja, u prvom redu, za
ekonomske i druge zajednike probleme. Zaustavimo zahuktale i ruilaki nastrojene pojedince i grupice
koje pozivaju i vode samo na barikade, a ne u mirne razgovore. Ako neko od inicijatora ovih sukoba.
netolerancije i mrnje vjeruje da de nacionalistikim metodama pobjediti, grdno se vara. Pobjediti mogu
samo razum i graanski mir, a pobjednik de kao i u narodnooslobodilakom ratu, biti samo dobri na
uzajamnom povjerenju, ravnopravnosti i slozi zasnovani hrvatsko-srpski i srpsko-hrvatski odnosi.
vrsto smo opredjeljeni i uvjereni u uspjeh samo onih programa kojima se zastupaju, njeguju i razvijaju
srpsko-hrvatski i hrvatsko-srpski odnosi sloge, suradnje, ravnopravnosti, zajednikog ivota i progresa.
Nasiljem se nikada i nigdje nije rjeio nijedan problem. Civilizirano stanje uspostavlja se samo
uklanjanjem neciviliziranih postupaka i ponaanja.
Odvajkada smo ovdje zajedno. Toliko smo izmijeani i izukrtani, da je svaka dioba nemoguda. U ime te
sloge, odluno smo protiv bilo kakvih teritorijalnih prekrajanja i etnikih dioba, na ovom podruju, i u
Jugoslaviji. Tako branimo i u novim uslovima razvijamo principe ZAVNOH-a i AVNOJ-a, kojima su iskazane
vjekovne tenje i sutinski interesi naih naroda. Svaki pokuaj dioba i prekrajanja vodi neminovno u
graanski rat. A ta bi rat znaio, pogotovo u dananje vrijeme, to mi ratnici bolje znamo od onih koji ga
danas podstiu. Od 1941. do 1945. uspjeli smo razbiti kataklizmu bratotubilakog rata jedinstvom Srba i
Hrvata, kroz zajednike liko-dalmatinske i dalmatinsko-like partizanske jedinice, u kojima su se Hrvati i
Srbi borili ne samo protiv faistikog osvajaa, nego i protiv svih koji su ga pomagali, protiv izdajnika u
hrvatskom i srpskom narodu. Imamo pravo i pozvani smo da i ovog puta upozorimo na opasnosti koje
prete.
Dosta manipuliranja s ljudima! Ne zaboravimo: narod nikada ne zapoinje krvavu dramu. On samo
plada bezumlje pojedinaca i grupa.

Potujmo kulturno-istorijske vrijednosti, osobenosti i tradiciju drugih da bismo imali moralno pravo da i
sami budemo potovani, utoliko prije to smo mnoge vrijednosti zajedniki stvorili, pa su kao takve i
nedjeljive.
Svi smo odgovorni za slogu, za mir i demokratiju. Ali, za prestanak opakih konfrontacija, za osloboenje
od zebnje i straha, za okretanje razvoju i prosperitetu, prvenstveno i vie od svih odgovornost snose
dravni organi i stranaka rukovodstva. Angairajmo do krajnjih granica snage razuma, sve one, a najvie
je takvih, kojima je stalo do demokratske Like i Dalmacije, do demokratske Hrvatske i Jugoslavije.
Ekstremiste i izazivae tucimo svim demokratskim sredstvima. Iziimo iz ovog nedostojnog stanja
konstruktivnim radom na sprovoenju reforme drutva i drave, koje nas bre i vrde integriu unutar
zemlje, sa Evropom i svijetom. Podjelama i iskljuivostima, koje pripadaju davno prohujalim vremenima,
nedemo zavrijedeti njihovo potovanje niti spremnost da nas prihvate kao partnere.
Ne zaboravimo da su republika Hrvatska (i druge nae republike) i zajednika Jugoslavija i suvie sloene
da bi bile unitarno-centralistike ili separatistike drave. Intenzivirajmo demokratizaciju. Nacionalnorepublike, separatistike ili bilo koje druge unitarne koncepcije ne smiju ovaj proces bacati u drugi plan.
Mi ratnici elimo da se republika Hrvatska konstituie na demokratski nain i kao takva da rjeava
aktuelne i druge probleme unutar sebe i da ue u rjeavanje jugoslovenske krize.
Vjerujemo da ova naa opredjeljenja dijeli vedina naih drugova (i veliki broj onih koje nismo
konsultovali), kao i njihove porodice, omladina i svi razumni ljudi. Na nau podrku i pomod narod ovih
krajeva moe raunati.
Ratni drugovi, Dalmatinci i Liani, Srbi i Hrvati, generali-admirali u penziji: Alujevid ing. arko, Babid
Petar, Basta Milan, Blaevid dr Slava, Bogunovid Pero, Borid Nikola, Burul Milan, Bjedov Stevo, Damid
Ante, Deak Ante, Dimid Veljko, Dokmanovid Stevo, Dude Branko, Durbaba Joo, Gaparov dr Anton, Jukid
Augustin, Kaloera Marko, Kleut dr Petar, Kovaid ing. Vuk, Karmelid Stipe, Kuko Ivan, Kupreanin
Milan, Ostojid Mario, Orhanovid Marko, Pecotid Bogdan, Pavela Ranko, Pezelj Vlado, Peko Bogdan,
Radakovid Ilija, Santini Edo, Stupar Bogdan, ever dr Bude, ijan Milan, urkalo Dinko, Toplak Ferdo, Trgo
Fabijan, Uzelac Gojko, Vlaisavljevid Duan, Vlaisavljevid Vlajko, Vuletid Bruno, Vilovid Tihomir, uulj
Josip, Grkovid Jovica, Grubelid Jozo, Gvardiol Ante, Ivas ime, Jovanid oko, Lonar Zdravko, Ljubid
Branko, Mariid Vlado, Mievid Milorad, Opsenica Stevo i Truta Ljubo.
Ne zaboravimo, narod nikada ne zapoinje krvavu dramu
(General-major Milan ijan)
GRAANIMA I PARTIZANIMA LIKE*) (1990)
*) Tekst upuden Stevi Kalanju, uredniku Likih novina, septembra 1990. Kalanj je 1991. ubijen u
masakru Srba kod Gospida.
Mir u Lici i sjevernoj Dalmaciji - smirenije gledati na sve dogaaje, sjesti, dogovoriti se na svim nivoima,

kriza jeste, ali miran rasplet, a ako ovoga ne bude nismo daleko od teih svaa, oruja i raspada.
Priznati izabrane organe vlasti - jer nije sve i svuda HDZ. Priznati integritet Hrvatske, ali boriti se protiv
onih koji negiraju druge narode. Treba pruiti podrku deklaraciji SKH o zakljuenju istorijskog dogovora.
Sukob izmeu srpskog i hrvatskog naroda u osnovi (za sada, a vjerovatno i ubudude) ne egzistira, mada
ima dioba i zahladenja odnosa s obe strane. Te sukobe ne kvalificirati kao sukob naroda. Ne nasjedati
strankama koje ovim prikrivaju meusobni sukob. Nuan je dijalog izmeu svih. HDZ treba da se ogradi
od NDH, ustaa i uticaja spolja, a SDS da se ogradi od etnitva i uticaja sa strane.
Opredjeljenje za one stranke i opcije iji programi i praksa ponaanja njeguju srpsko-hrvatske, odnosno
hrvatsko-srpske odnose. Dobro sagledati da li su akcije SDS-a i HDZ-a zatita srpskog naroda ili neto
drugo - stvaranje krize i teritorijalne aspiracije.
Skinuti barikade - da im se trag ne zna; vratiti puke na svoja mjesta bez obzira ko ih je sklonio. Treba
da prorade sve horizontale i vertikale, a ta podruja treba da obiu svi i da neutralni utvrde uzroke
sadanjeg stanja.
Crkvama, naroito pojedinim svetenicima s obe strane, redi da se bave svojim poslom. Ne mogu
narodu i partizanima bacati prainu u oi da nisu agitirali za HDZ i SDS i to na zajednikoj
antikomunistikoj osnovi. Obje crkve se poinju ponaati suvie klerikalno.
Sve stranke treba da reguliu svoj odnos prema NOB-u, jer je to dio srpsko-hrvatske istorije, koji se ne
moe izbrisati. Ne mogu nas partizane farbati da se neko brani od ustaa ili etnika, jer u to i sami ne
vjeruju. Preplaeni treba da se smire, zavedeni da se vrate na polazne poloaje, a neaktivni da
progovore. Ne dajte da se upotrebljavaju teke rijei - ustae i etnici - i sve kovanice izvedene iz toga.
To odgovara samo bandi u zemlji i vani. Nemojte svaki nacionalni izliv krstiti ovinizmom.
Ne eprkati po porijeklu. Pogledajmo kako to izgleda sa prezimenima u Lici. Zajednika su prezimena:
Ajdukovidi i Hajdukovidi, Aralice, Babidi, Blaevidi, Bevande, Banidi, Brkidi, Ciganovidi, Doeni, Diklidi,
Dukidi, orci, Galovidi, Graovci-Grahovci, Ilidi, Jurkovidi, Jerkovidi, Jelovci, Hrnjaci, Kovaevidi, Kneevidi,
Kokotovidi, Lukidi, Lovridi, Lonaridi, Milinkovidi, Maridi, Mandidi, Martinovidi, Mihovilovidi, Markovidi,
Novakovidi, Orlidi, Paviidi, Radoevidi, Ribari, Ratkovidi, Serdari, Sekulidi, Starevidi, Todoridi, Ugarkovidi,
Uzelci, Vidakovidi, Vukelidi, Vojnovidi i vjerovatno sam neka zaboravio. Ne zaboravite da su svi Jovanovidi
iz nekoliko kuda iz zapadne Like - Hrvati.
Ne dajte da se prepustite da sa vama mute neodgovorni nacionalni lideridi, a najgori su oni koji su
pobjegli sa ljevice i otili u HDZ i SDS. Tucite sve ekstremiste, sklanjanjem sa pozicija. Ne dajmo da glavne
a vrlo opasne parole budu Bog i Hrvati i Srbi na okup.
Nekim politiarima i novinarima recimo da ne lau, da poslanici ne nose pitolje u Sabor (otkriveno je
40 takvih) i bombe kragujevke na skuptine nekih opdina. Ne dajmo se zaluivati, jer se time

onesposobljavamo za rjeavanje ivotnih problema.

Krvoprolide se mora izbjedi po svaku cjenu. Vjerujem da de nam se pridruiti najvedi broj graana i
boraca.
Stariji jesmo, ali starci jo nismo. Ne dajmo rat, jer znamo ta to znai. Mi smo 1941. prekinuli - spreili
bratoubilaki rat.
Eto, dragi Kalanj (i Kalanji su Srbi i Hrvati), nekih teza, koje vi novinari moete koristiti i uobliiti kako
hodete. Mogu se i ove teze objaviti, bilo kao poruka velikog broja boraca Liana i Dalmatinaca iz
Beograda, ili kao pismo Ilije Radakovida. Pozdravi dadu i puno Te pozdravljam - Ilija.
Jo jednom hvala na objavljivanju i dobro odabranom naslovu Protiv sijaa zla.
Svi apeli i osude rata od strane dalmatinskih i likih generala
bili su javni i glasni: Takvi su bili i 1941-1945.
(General-major Milan Basta)
ZA MIR I LJUDSKI RAZGOVOR (1990)
(Kome je i zato upuden Apel za mir, povjerenje i demokratiju,
koji su potpisala 54 generala i admirala iz Dalmacije i Like?)
Duboko zabrinuti kriznim zbivanjima koja potresaju zemlju, posebno u Kninskoj krajini i junoj Lici, 54
generala i admirala iz Dalmacije i Like, kao to je poznato, uputili su Apel za mir, povjerenje i
demokratiju, kao sadanju nasunu potrebu. Obratili smo se narodu ovih krajeva i pozvali predstavnike
vlasti i politikih stranaka da doprinesu prevazilaenju stanja opasne konfrontacije i iskljuivosti, koje
ivot u ovim krajevima ine sve manje snoljivim.
Zaloili smo se za razgovore o svemu to je dovelo do stravinih podjela, jer samo razgovori sa puno
tolerancije, uvaavanja i povjerenja mogu dovesti do smirivanja prilika, do zajednikih reenja. Upozorili
smo da se ne dozvoli nacionalistiko-ekstremistikim snagama da zloupotrebljavaju rezultate izbora i
teku ekonomsku situaciju, te da neprihvatljivim postupcima i grekama u funkcionisanju institucija
sistema razbiju jedinstvo naroda. Posebno smo upozorili da se moraju zaustaviti zahuktali i ruilaki
nastrojeni pojedinci i grupice koji pozivaju i vode samo u svae i sukobe, a ne u mirne razgovore.
Meutim, umjesto razumjevanja i to razumnijih postupaka u duhu toga, naeg ljudskog gesta, doiveli
smo da je na nas pokrenuta prava hajka s neuvenim povredama nae asti, skrnavljenje nae prolosti i
naeg dostojanstva.
Skandaloznost takvog ina bez presedana utoliko je veda to je ta kampanja protiv likih generala
povedena u djelu tampe koja se nije udostojila da, pridravajudi se elementarnih naela iole
demokratskog novinarstva, prethodno objavi taj na Apel, kako bi itaoci znali ta smo mi to napisali.

Dok su na Apel u cjelini objavili Borba (27/28. oktobra 1990), Slobodna Dalmacija (29. oktobra
1990), dotle je Politika, koja je o tom naem Apelu donijela noticu od nekoliko redova, ved dva dana
kasnije (30. oktobra 1990), u lanku Milana Trenjida Tragina metamorfoza, otvorila pravu kampanju
protiv potpisnika Apela. Odmah iza revnosnog Trenjida idu prilozi Mirka Rapaida (Druga bruka likih
generala, 1. novembra 1990), Mile akule (Osramotie nas opet generali, 2. novembra 1990), i
Manojla Babida (Kapitulacija likih generala, 5. novembra 1990). Kakva sinhronizacija? Uporedo s tim,
pojavili su se napadi sline vrste i u Politici ekspres i u Politikinom svetu.
Dugaka je lista optubi, insinuacija, uvreda i kleveta, kojima nas obasipaju delije i nekontrolisani
skribomani, emu je punu orkestraciju dao konzul Trenjid u svojim Metamorfozama. Nazivaju nas
Brozovim i Bakaridevim generalima, da bi i na taj nain omalovaili nau ulogu u oslobodilakom
antifaistikom ratu pod Titovim imenom, pripisuju nam se najraznovrsniji grijesi, od toga da smo u
svome Apelu nekonkretni i konformisti, pa ak i oportunisti, koji smo se ved ranije obrukali i
kompromitovali podrkom Stranci poraza - kako su oni nazivali SK Hrvatske - Stranku demokratskih
promjena, zatim da smo instrument u orkestru Franje Tumana, sve do toga da smo duboko povredili
sve ive i mrtve Srbe i doli u ulogu poslunih obana.
Pitamo se ta to bi sa pojedinim negdanjim likim borcima za slobodu svoga kraja i za bratstvo i
ravnopravnost srpskog i hrvatskog naroda i naim ratnim drugovima, da se tako lako upuste u takav
odnos prema nama i prema svom kraju, koji su nas, ipak, na jednom mjestu, smilovavi se, nazvali
narodnim predvodnicima u borbi protiv stranog zla, klanja i ubijanja Srba i svih antifaista.
Nama je ispod dostojanstva da se uputamo u ispitivanje uzroka i posebnih uticaja, linih motiva i
pobuda i okolnosti koje su njih dovele do takvog moralnog pada. Mi bismo eljeli da upozorimo na neke
momente Trenjidevih metamorfoza, kada se ved i sam u to upustio. Htjeli bismo da podsjetimo da je
Trenjid jo za vrijeme rata preao na rad u OZN-u. Odrastao je u policiji i dogurao do efa Kabineta
ministra unutranjih poslova Jugoslavije, odatle je otiao za generalnog konzula u Njemaku, da bi
karijeru zavrio u funkciji privrednika u slovenakom GG preduzedu, koje je zbog svog dobrog
poslovanja likvidirano.
Uspjeh je stedi, na bazi trgovakog uinka, visoku penziju, da bi, nedavno, osnovao privatnu agenciju za
zapoljavanje i penzionisanje gastarbajtera. Otkrivajudi svoj politiki profil, Trenjid je o sebi jo ljetos u
Politici napisao bez skrupula: Zbilja vie ne mogu da budem u redovima komunista. Taj bivi borac za
bratstvo-jedinstvo za sebe rezolutno kae, bez imalo ustezanja: Tano je da sam postao nacionalista.
Isti taj, raniji partizan 1. brigade 6. like divizije, u istom lanku za sebe izjavljuje: Nisam vie ni titoista.
Trenjid ima pravo da se bavi trgovinom i posrednitvom, ima pravo da mjenja svoja politika ubjeenja i
u tom duhu da nudi svoje lanke. Ali, odakle pravo ovjeku takvog politiki prevrtljivog profila da
isporuuje najbeskrupuloznije napade na ljude koji drukije misle i to preko stranica jednog od
najtiranijih jugoslovenskih listova?
Na jednom mjestu Trenjid nam upuduje prijekor da smo se javili i kao mirotvorci (a sada kada smo na

pragu novog zla i bratoubilakog rata, javljaju se kao mirotvorci), a zatim se pita: Otkuda ta i takva
strana i tragina metamorfoza? Imajudi u vidu taj stav, u kome je skoncentrisan sav njegov bjes i osuda
tog naeg ljudskog ina, i mi se pitamo kakve su Trenjideve metamorfoze?
Zar ba takav njegov stav i slini stavovi, koji se ire preko stranica mnogih listova, sa TV-ekrana i radiotalasa, nisu dovoljno upozorenje da bi mogli biti tragian kobni zov i koji nas vode i koji bi mogli odvesti i
u ovom vremenu, na pragu 21. vjeka, u novu kataklizmu, moda nepovratno. I ovog puta poruujemo
Trenjidu, njegovim podravaocima, ili inspiratorima - Ako vam je stalo do rata i ratovanja, onda zajedno
s raznim zelembadima i ovnovima - bilo smernim predvodnicima ili koopernim elnicima i sa
jastrebovima razne vrste i ma sa koje strane, pokupite rasuto i oteto oruje koje je sada u tim krajevima
nekontrolisano rasporeeno na vie strana i izaberite neku pustu i pogodnu vrtau oko Dinare i
Medvie, Parida, Dubokog Dola i Krupe, pa tamo sami zaratite. U tom vaem ratu izloite oruju svoja
tjela i ivote i ostavite na miru zaplaene, bilo nerazumnim potezima nove HDZ-ovske vlasti ili lanom
nacionalistikom propagandnom zavedene i zabludjele mladide da se prestanu igrati rata.
Neka se ti mladi ljudi i jedne i druge strane ne igraju svojim i tuim ivotima, ivotima i sudbinom
sluajnih prolaznika, pa i svjetskih namjernika koje put ili elja nanese u te nae i kroz te nae ljepe
dalmatinske i like gudure.
Mi smo, kao i sva demokratska i uznemirena javnost, stalno strepeli da se ne desi najgore, da ne doe do
prolivanja krvi, za koju bi bilo teko redi gdje de se zaustaviti i koliko de ivota odnijeti. I dok smo
dovravali ovo pismo, dopiru do nas zlokobne vijesti da stradaju nevini ljudi i da se sve vie puca. Zar ima
cjene za te mlade ivote? Zar to nije zloin ija se cjena niim ne moe isplatiti? Zar zato ne snose
odgovornost oni koji su doprinosili zaotravanju meunacionalnih odnosa, naoruavanju, mnoenju
straha i nemira, podravanju i pojaavanju mrnje i zavade u tim naim krajevima i ne samo tamo, nego i
ire, posebno meu naim hrvatskim i srpskim narodom koji vjekovima ive na zajednikim prostorima.
Posmatrano sa tog stanovita - neprocjenjive vrijednosti svakog ovjeka naroito na kraju ovog vjeka i
to, izgleda, bar deklarativno svi ispovjedamo - koje je jedino humano stanovite, zar se moe
usporeivati a pogotovo osporavati ma koja rije naeg Apela, koji je sav usmjeren tom ljudskom i
demokratskom pozivanju na razum i povjerenje, na zajedniki ivot u miru, slozi i saradnji.
Pogotovu, zar se na apel moe uporeivati sa, u osnovi neovjenim, osudama njegovih sastavljaa i
potpisnika. Ostajudi i dalje u duhu tog naeg nedavno upudenog Apela narodu tih krajeva i svim
odgovornim iniocima u politikim strukturama i organima vlasti - od mjesnih zajednica, optina do
Predsjednitva Republike Hrvatske - kao i svih odgovornih snaga u Jugoslaviji, mi ponovo pozivamo:
uspostavimo to prije mir u tim krajevima, konstruktivnim i ljudskim razgovorima!
Dr Slava Blaevid, Joo Durbaba,
Augustin Jukid, Ante Gvardiol,
Zdravko Lonar, Ilija Radakovid i Milan ijan.
NAPOMENA:

1. Iz naeg teksta Politika je izbacila ono to je ovde podvueno.

2. Politika je navedeni tekst objavila pod naslovom: Jo jednom o naem apelu za mir i poverenje.
Nije objavljeno pismo poslato u prilogu a koje glasi:
Potovani drue (gospodine) Minovidu,
Kao redovni itaoci Politike, molimo Vas da nama i drugim brojnim itaocima Vaeg lista pomognete
da razreimo dileme pred koje ste nas stavili Vi i Milan Trenjid, stalni saradnik rubrike Odjeci i
reagovanja.
Znamo da su objektivno informisanje i potovanje prava da se uju obe strane - bili osnovna obiljeja
Politike od njenog osnivanja, da su njeni osnivai brada Ribnikar na tome gradili i izgradili autoritet lista
po kome se Politika uvjek prepoznavala.
Sudedi i po prostoru i istaknutom mjestu koje je Politika dala gleditima M. Trenjida (Politika, 30.
oktobra 1990), i kasnije Mirka Rapaida, Mile akule i Manojla Babida, koji se sukcesivno pridruuju
njegovom miljenju, ispada da je rje o izuzetno znaajnoj polemici. Zato smo mi i veliki broj naih
prijatelja pokuali da u Politici pronaemo gledita s kojima M. Trenjid i drugi polemiu, da proitamo
i saznamo motive i imena 54 generala - admirala u penziji, koje tako otro kvalifikuju. Poto to u
Politici nismo nali, a vjerujudi njenim profesionalnim kriterijumima, zapali smo, tako redi, u sofistiki
lavirint, Ako je Apel pomenutih graana - generala toliko beznaajan da, sam po sebi, ne zasluuje da ga
Politika tretira kao informaciju (izuzev kratke notice) i objavi, emu onda toliki prostor za Trenjida i
njegove istomiljenike...? A poto je ved njima data ansa da polemiu sa neim to itaocima Politike
nije poznato, ne ini li se time teak profesionalni (i ne samo profesionalni) propust i prema itaocima i
prema ljudima ija se gledita napadaju a da nisu izvorno data. Ne uputamo se u okolnosti koje
Trenjida i druge, a i njihove usmjerivae, navode da polemiu ne u listu, gde je pomenuti Apel objavljen,
ved u Politici. To je pitanje njihovog morala o kome bi i oni morali da brinu. Nas brine to Politika kao
opte poznati list, u ovom sluaju ne brine i o svom ugledu, o ugledu svojih saradnika i to svoje itaoce
ini neravnopravnim u odnosu na itaoce nekih drugih listova. Oekujemo da ovog puta nedete uskratiti
objavljivanje Apela i ovog naeg pisma. U protivnom, bidemo, naalost, prinueni da ovo nae pismo
objavimo u nekom drugom glasilu.
U Beogradu 17. novembra 1990.
Joo Durbaba, Ante Gvardiol
Zdravko Lonar, Milan ijan
i Ilija Radakovid
Antifaistika borba je istoriji omogudila
da se vrati humanistikim naelima...
Opasno je ponitavanje uinka borbe protiv faima.
(Istoriar Andrej Mitrovid)

TRI PROTESTA ANTIFAISTA*) (1991)

*) Tekst nije objavljen
1. Inicijativnoj grupi akcije za Trg rtava faizma
Praka 6/III - Zagreb
PONITITE ODLUKU!
Pridruujemo se protestu vie grupa uglednih javnih radnika i uesnika narodnooslobodilake borbe
protiv promjene imena Trga rtava faizma u Zagrebu. Antifaisti iz Dalmacije i Like: Alfirevid uro,
Alujevid ing. arko, Antonid Milan, Aralica Stojanka, Arbanas Ivan, Babid Filip, Babid Petar, Barkovid Joso,
Basta Milan, Baid Miro, Baid Rudi, Belamarid Lukica, Berovid Dane, Blaevid Jakov, Blaevid dr Slava,
Blanua Ico, Bogdan Peko, Bogdanovid Jovo, Bjedov Stevo, Bjedov piro, Bogunovid Pero, Borid Nikola,
Brmbolid Jure, Buba Joso, Burul Milan, Bursad Jovo, Cetinid Marin, Crnogorac Drago, Cvetkovid uka,
Cvrlje edomil, Duk-Bojanid Jela, Duruvija dr Tode, Damid Ante, Damjanovid Branko, Damjanovid-Dubajid
Milica, Damjanovid dr Pero, Dasovid Joso, Dimid Veljko, Dokmanovid Stevo, Dronjak Milojko, Dude
Branko, Durbaba Joo, Gaparov dr Anton, Grgurevid Dande, Grkovid Jovica, Grkovid Rade, Grubelid Jozo,
Guvo Ivan, Gvardiol Ante, Ivas ime, Jakovev dr Gojko, Jokid Jovica, Jovanid oko, Jovanovid uro, Jovid
ing. Mida, Jukid Avgustin, Kalajdid Marko, Kaloera Marko, Karmelid Stipe, Katid Radojka, Knezovid Luka,
Kleut dr Petar, Kosovid Pajo, Krajnovid Milan, Kuko Ivan, Kupreanin Milan, Letica Sveto, Lolid Marko,
Lonar Zdravko, Ljubid Branko, Majstorovid Milan, Maretid Duan, Marid Perica, Mariid Vlado,
Milinkovid Branko, Mievid Milorad, Novak Marija, Novakovid uro, Novakovid Pajo, Opaid Stevo iz
Plavna, Opaid Stevo iz BukOvice, Opsenica Stevo, Orhanovid Marko, Ostojid Mario, Pavela Ranko,
Paviid Milan, Pecotid Bogdan, Peko Alfonz, Peria Ante, Plena dr Duan, Pezelj Vlado, Popovid Duan,
Popovid Jovica, Potkonjak Stevo, Prodanovid Vaso, Radakovid Aco, Radakovid Ilija, Raenovid Branko,
Ratkovid Bude, Repac Ida, Repac Radica, Rodid uro, Rukavina Ante Bura, Rukavina Milan ain,
Sekulid Nikola Bunko, Skendid ing. Vajo, Sinobad Nikola, Skorin Grga, Stupar Bogdan, Stupar-Jurjevid
Smilja, aid Milo, ever dr Bude, ijan Milan, kovrlj Branko, trbac Duan, ujica Sakan, urkalo Dinko,
Toplak Ferdo, Topid Ante, Trgo Fabijan, Truta Ljubo, Ugriid Jovo, Uzelac Gojko, Vejnovid dr Duan,
Vilovid Tihomir, Vlaisavljevid Duan, Vlaisavljevid Vlajko, Vujnovid Bogdan, Vujnovid Damjan, Vujnovid ing.
Marko, Vuletid Bruno, Zorid Damjan, Zorid Duan, Zorid Ilija, anko ing. Aljoa, egarac Dane, eelj
Milan, ivkovid Drago, uulj Josip.
P. S. Molimo da u Vjesniku obezbjedite tampanje ovog teksta. Ovih 136 potpisnika su Dalmatinci i
Liani, Hrvati i Srbi, vedina penzioneri i poznati naoj javnosti. Od toga 24-orica su narodni heroji. ive
danas u mnogim mjestima Hrvatske i Jugoslavije.
Pozdrav, Ilija Radakovid

2. Skuptini opdine Graac*)

*) Tekst nije objavljen

Ovih dana doao nam je do ruke Prijedlog za promjenu naziva ulica u mjestu Graac (24. maja 1991),
kojim Komisija sa potpisom predsjednika Mandid prof. Jasminke predlae promjenu imena za 28 ulica.
Da li Graac ima ovoliko ulica? Istovremeno smo obavjeteni da je (28. maja 1991) isti prijedlog
prihvaden i pretvoren u Odluku sa istim potpisom. Dakle, brzo se predlozi pretvaraju u odluke i potpisuje
ih isto lice. Razlika izmeu ova dva dokumenta je samo u tome to je prekrien redni broj ulica (od broja
1, nema ulica VI like divizije i Bide Kesida, koje se pretvaraju u ulicu Cara Duana) i broja 28 - ulice,
pored stanice, koja se imenuje ulicom carice Jelene. Ulice VI like Nikola Tesla (izbrisali ste proleterske)
i Bide Kesida (izbrisali ste narodni heroj) preimenuju se u ulicu Cara Duana. To ste prvo zbrisali.
Zaboravili ste da je bivi graaki kotar dao narodnooslobodilakoj vojsci vie od etiri bataljona.
Zaboravili ste da su Bidu Kesida ubili (odsjekli mu glavu) graaki etnici i prodali je Talijanima za lire.
Zaboravili ste sve to je o Graacu napisano u knjizi Kotar Graac 1941-1945. Sram vas bilo. Od domadih
ljudi dali ste ulici (redni broj 4) prema osnovnoj koli naziv Nikole Tesle. To je nikakva rekompenzacija
za ono pod brojem l. Ostalih 26 ulica dobile su nova imena iz tzv. matice - od Cara Duana preko Svetog
Save, Stevana Sinelida, Toplice Milana, Ilije Garaanina i Carice Jelene, itd. Zato naselju Cigansko
dadoste ime Vojvode Stepe? Zato tradicionalnoj kolodvorskoj ulici dadoste ime Svetog Nikole,
Bruvanjskoj - Cara Lazara, Obrovakoj - Kneza Miloa, Radnikoj - Nemanjina itd, itd?
Ako ste skinuli partizane i sve to je vezano za period 1941-1945, to se niste barem sjetili nekih uglednih
Srba graake opdine? Porunika Drakulida, koji se potukao sa Talijanima 1941, popa Miloa Mandida i dr
Torbice, koje ubie ustae, uitelja Nikole Radakovida, Ilije Utvida, Milojka Duka, Pokrajac Smilje
(objeene od etnika), popa Ilije Duka, Glie Duka, hajduka Laze kundrida i mnogih drugih.
Potpuno vas je zarobila srpska mitomanija i sve graako i liko pretvorili ste u srbijansko. Da li i time
hodete da pokaete da ste vedi Srbi od Srba? Pripremamo detaljniji komentar na ovu i druge vae
besmislene odluke.
Predlaemo da ponitite odluku, a ako to ne uinite, to de biti poniteno nestankom Srpske autonomne
oblasti Krajine, pod ijim peatom to radite, kao na brzu ruku improvizovane i neprirodno stvorene
organizacije, vaim povratkom gospoo Jasminka tamo odakle ste poslati za predsjednika opdine.
Ovakve odluke, i mnoge, jo krupnije, koje donosite po nalogu Knina i van Knina, ne mogu, uvjereni smo,
imati dugu perspektivu.
15. juna 1991.
Grupa Graana i Zrmanjaca iz Zagreba i Beograda

3. Otvoreno pismo Skuptini opdine Zadar*)

*) Tekst su uputili Ante Gvardiol i Ilija Radakovid. Zadarski list i Slobodna Dalmacija objavili su
kratku vijest da je upudeno protestno pismo.

Borci XIX sjevernodalmatinske divizije i Tredeg pomorskog sektora, iji je domicil Zadar, ogoreni su
odlukom Skuptine opdine Zadar (Narodni list od 8. lipnja (juna) 1991), kojom su gotovo svim ulicama
promjenjena imena.
S obzirom da smo sa Zadrom dobro saraivali i da smo se u njemu osjedali kao kod kude, cjenedi njegove
kulturno-civilizacijske i patriotske tekovine i tradicije, nae zaprepadenje je utoliko vede to je izmjena
naziva ulica ne samo grubi nasrtaj na tekovine narodnooslobodilakog rata, ved i nasrtaj na kulturnocivilizacijske vrednosti, pa i na graane Zadra i njegove goste. Ono je izraz jednog skuenog pogleda na
svijet, na prolost i sadanjost, izraz samozasljepljenosti i samozaljubljenosti vlasti ili ekstremnih
pojedinaca, koji ive u uvjerenju da osim njih nita drugo ne postoji. I poto nam se promjene naziva
zadarskih ulica serviraju kao odraz povijesne zbilje, na konkretnim primjerima elimo da postavimo
pitanje o kojoj je, zapravo, to zbilji rije?
I dosad smo se suoavali sa promjenama ulica u drugim gradovima, ali je zadarski sluaj jedinstven,
utoliko to se mijenjaju nazivi ogromne vedine ulica. Na ast opdinskim vlastima to u Zadru dugo
vremena niko nede modi da se orijentie, pa ni vlast koja je izgubila orijentaciju, to de svi Zadrani morati
da mijenjaju lina dokumenta.
Ostavljamo na savijest graanima Zadra da procjene zato su iz Zadra protjerani Gagarin, Darvin, Pupin,
Vuk i Dositej, Cankar, Delev, Pjer Krianid, Petar Preradovid, Jurij Dalmatinac, Metrovid, Viktor Bubanj,
Ivan Gonjak, Matija Ivanid i mnogi drugi velikani, kao to su i mnoge svjetske, jugoslovenske i hrvatske
linosti premjetene iz centra da bi oslobodili prostor manje znanim ili izvan lokalnih okvira i uskih
pogleda nepoznatim ili slabo poznatim imenima.
Na nama je ne samo da izrazimo nemirenje sa zasljepljenodu, ved i da odbranimo ono to su borci
narodnooslobodilakog rata stekli za Zadar, sjevernu Dalmaciju, Liku, Hrvatsku, Jugoslaviju, boredi se kao
dio svjetske antifaistike koalicije za novo demokratsko lice Evrope i svijeta, ime su, svialo se to
nekom ili ne, njihovi doprinosi upisani za navijek na stranice istorije, a dio toga naao odraza i u nazivima
gradskih ulica i trgova.
Zadar bi to ne samo mogao, ved i morao vie da uvaava, s obzirom da je zahvaljujudi Titu, partizanima,
meu kojima su masovno bili Dalmatinci, dalmatinski odredi, brigade i divizije, vraden u sastav Hrvatske i
Jugoslavije.
Ne treba smetnuti sa uma da je u posljednjih pet decenija ne samo obnovljen ratom razoreni stari Zadar,
ved i izgraena vedina naselja koja ga danas ine velikim gradom, da su do Zadra stigli pruga i magistrala,
da su izgraene mnoge fabrike, otvoren fakultet i mnoge kole, izgraen aerodrom - da ne nabrajamo
sve ono to je opdinskim odbornicima dobro poznato i to je, valjda, takoer odraz povijesne zbilje.
Imajudi to na umu, postavljamo pitanje, s kojim se moralnim pravom, sa kakvom odgovornodu pred
istorijom, sa zadarske obale izbacuje J. B. Tito? ast kralju Kreimiru IV i pozitivnoj ulozi (naroito 1069.)
na ujedinjenju Hrvatske i Dalmacije, ali ne zaboravimo i naklonosti proromanskoj politici u sukobu sa

glagoljaima. Kome to smetaju Trgovi osloboenja, Bratstva i jedinstva i Narodnog fronta. Onima kojima
su blii Trg velikana, Fra Fisht, Viktor Vide, Stepinac itd., kojima je veda vrijednost ustaki ministar Mile
Budak, ije ime darivate jednoj ulici.
Zato Zadru u njegovoj Votanici smeta ime XIX sjevernodalmatinske divizije (koju preimenuju u
Zagrebaku ulicu), koja ga je oslobodila i iji je domicil u ovom gradu. I komandanta Stanka Parmaa,
uitelja sa zadarskog otoja, komandira prve dalmatinske partizanske ete. Da ironija bude veda, ulica
kojoj je dato ime Rine Aras, koja je, kako u tekstu o zadarskoj lakrdiji konstatuje i zagrebaki Vjesnik
najpoznatija po tome to je majka zadarskog zastupnika Sabora, profesora Davora Arasa.
Zato se Zadar stidi I i II dalmatinske proleterske i drugih svojih brigada, u ijim sastavima su nekoliko
bataljona bili iz sjeverne Dalmacije? Zato smeta naziv VI proleterske like divizije, pa ulicu koja je nosila
njeno ime prekrtavaju u Kijevsku (da li po jednom selu koje nosi novo ime ili po ukrajinskom gradu).
Tredi pomorski sektor formiran na zadarskom podruju, Zadarski odred, i odred Plavi Jadran, i Otoki
odred - svi iz ovog kraja - protjeruju se pomenutom odlukom. Da li de se neko zastiditi pred hiljadama
jo ivih boraca ovih jedinica, od kojih mnogi ive u Dalmaciji?
Nepodobno je i ime Petra Drapina, komandanta IV armije, koja je oslobodila Dalmaciju, Liku, dio Bosne i
Hercegovine, Hrvatsko primorje i Istru. Kome to Opuzenac Stjepan (Stevan) Filipovid smeta i u Zadru? Svi
primjeri teko se mogu i pomenuti, s obzirom da je samo na poluotoku promjenjeno oko 30-tak imena
koja asociraju na noviju prolost i da su promijenjeni nazivi vie od 400 ulica Zadra. Ne treba biti ni
mnogo uen, ni mnogo mudar, pa da se mnoge promjene mogu kritikovati, ili izvrdi ruglu. No, to bi
zahtjevalo vie prostora i vie vremena. Vjerujemo da de to neko uiniti, kao to je poeo Vjesnik. Mi
ipak ne moemo a da ne primjetimo da se zadarski gradski oci nadovezuju na ono to su sa ulicama u
Kninu i Graacu uinile njihove krnje, jednostranake i jednonacionalne skuptine, na to smo reagovali i
jo demo reagovati.
Nadamo se da sline akcije nede preuzeti Biograd na moru, ibenik, Benkovac, Obrovac, Drni i Kistanje sredita domicila brigada i odreda sjeverne Dalmacije. Gdje je bilo kakvo obiljeje za Antu Baninu?
Moda ga nema, jer je iz malog Ia. A zato ste zaboravili VII dalmatinsku brigadu, koja je najvie
zadarska? A zato se niste sjetili zadarske rezolucije (iz 1905), kojom hrvatsko-srpska koalicija prihvata
Supilovu politiku novog kursa i kojom se obavezno prizna ravnopravnost srpskog naroda sa hrvatskim
narodom.
to nekoj novoj ulici, prolazu ili preacu, ne dadoste naziv 50. godina ustanka naroda Hrvatske, a sjetili
ste se i vie mjeseci radili da ba u toj godini zbriete sve to je partizansko.
ta sve nedete traiti od naroda i boraca - da odbace sve i Marksa, i pozitivna nasljea oktobarske i
francuske revolucije, panskog graanskog rata i naeg narodnooslobodilakog rata - njihovog
internacionalistikog karaktera.
Ukoliko ne revidirate svoju odluku, nemojte se iznenaditi da na nekim od pomenutih trgova, ulica,

prolaza i preaca Zadra uskoro i u drugom obliku, civilizacijski i demokratski, ali i sa partizanskom
energinodu doivite odgovarajudi protest i ne samo nas boraca.
11. avgusta 1991
Borci XIX sjevernodalmatinske udarne
divizije i Tredeg pomorskog sektora
Zatiranje i izbacivanje NOB-a iz istorije je masovan
i komplikovan poduhvat. Odbacuju se i ponitavaju
svi pozitivni dometi, vojni i mirnodopski rezultati i
ceo kompleks osloboenja zemlje.
Dr Vera Mujbegovid
Iz dubine istorijskog iskustva, zbog smisla ivota i bududnosti;
radi ravnopravnosti srpskog i hrvatskog naroda i u Lici i svugdje,
radi sloge, poruujemo im odluno antifaistiko i slobodarsko: Ne!
(General-major Milan Basta)
DVA JUBILEJA BEZ PRAVE PROSLAVE*)
*) Tekst upuden Naoj borbi, jula 1996. (nije objavljen).
Da je svojevremeno, 1991. godine, na pravi nain obiljeena 50-godinjica ustanka, 55-godinjica (1996),
vjerovatno ne bi ni bila pominjana kao jubilej. Ovako pet godina kasnije, osjeda se potreba da se, kolski
reeno, izae na popravni, ako se danas vie bilo ta moe radikalno popraviti.
U svakom sluaju, ne moe se izbjedi razmiljanje o dva jubileja.
U okviru priprema za obiljeavanje 50-godinjice ustanka u Lici i Hrvatskoj, sjedam se, u maju 1991. bio
sam sa drugom Milanom Bastom (oba u Odboru za proslavu) zaduen da sastavimo proglas. Do danas,
taj proglas nije ugledao svjetlo dana, zbog etanja teksta na relaciji Beograd - Srb i obratno.
Ono to smo poslali u Srb, gdje je bilo sjedite operativnog djela Odbora za proslavu, vradeno je sa
zahtjevom da se tekst skrati. Duina pri tome nije predstavljala sutinsko pitanje. Iz priloenog teksta, u
kome je u zagradi podvueno ono to je bilo neprihvatljivo, vidi se ta 27. jula 1991. nije moglo da se
kae u Srbu, a sada je sasvim jasno kome je to, emu i zato smetalo.
Taj tekst glasi:
Proglas povodom 50-godinjice ustanka u Lici (Hrvatskoj)**)
**)Podvueno i u zagradi izbaeno je u redakturi koja je izvrena u Srbu.

Dana 27. jula navrava se 50 godina od poetka masovnog (narodnooslobodilakog) ustanka, ija je iskra
planula u jugoistonoj Lici (u Srbu) i razbuktala se potom u oslobodilaku i antifaistiku borbu naroda
Hrvatske, kao dio jugoslovenskog i svjetskog antifaistikog fronta. Jubilej toga datuma (koga je
historijska nauka odavno verifikovala) obiljeavamo s ponosom, svjesni da je rije o dogaaju
neprolaznog znaaja koji niko i niim ne moe izbrisati iz svijesti naroda i sa stranica istorije. Pozivamo
pripadnike svih generacija, privrene slobodarskim tradicijama, miru, ovjekoljublju i (zajednitvu), da
nam se pridrue, kako bismo ga, zajedniki, dostojno i na prikladan nain obiljeili. Pedesetogodinjicom
ustanka podsjedamo (na masovno uede u NOB-u), na borce uesnike etverogodinje epopeje, na
njihovu hrabrost, (patriotizam) i nesebian doprinos slobodi, ljudskom i nacionalnom dostojanstvu, slozi
i zajednitvu. (Da bismo ukazali na znaaj, potovanje i priznanje NOR-u, duni smo danas da se, crpedi
inspiracije i iskustva iz tekovina steenih nemjerljivim rtvama i odricanjima, suprotstavimo bezumlju i
beznau koje oni sa sobom nose, da time pojaamo uvjerenja da postoje putevi za izvjesniju bududnost,
bolji ivot, za napredak u miru i slobodi, uz punu ravnopravnost svih ljudi i naroda Like, demokratske
Hrvatske i demokratske zajednice Jugoslavije).
Jubilej poetka oslobodilakog ustanka je i praznik dananje mladosti. (Ako su prije pola vijeka mladi
svoju sposobnost morali da dokazuju u krvavnoj borbi, nove generacije imaju puno pravo da je dokau
iskljuivo radom i stvaralatvom). Borci narodno-oslobodilakog i partizanskog rata su izborili pravo
mladih na mir i dostojan ivot u humanoj demokratskoj zajednici.
Ustanak protiv faizma, zloina, neslobode, mrnje i ljudskog stradanja pretvorio se (na platformi KPJ i
KPH) u pobjedonosni oslobodilaki rat zbratimljenih ravnopravnih naroda (i Titove armije).
(Kada je bilo najtee, uzdigli smo se do uvaavanja saveznika svjetskih velesila SSSR-a, SAD, Velike
Britanije i time potvrdili sposobnost i pravo da odluujemo o sopstvenoj sudbini). Stvarni uinak nae
borbe protiv faizma bio je jai i od njihovih ideolokih i drugih interesa i kalkulacija.
Borba protiv faizma (i njegovih domadih pomagaa) uinila nas je graanima progresivnog
demokratskog ovjeanstva i time trasirala put nae nove zajednice. Ta borba je sauvala srpski narod od
fizikog unitenja, kao to je hrvatskom odbranila dostojanstvo koje je faizam htio da mu oduzme.
Zajednikim snagama (oba naroda u Hrvatskoj) pobjedila je antifaistika borba i revolucija. Zato je
negiranje narodnooslobodilakog rata nasrtaj i na grobove poginulih, i na ast ivih koji za pale nose u
sebi osjedanja iskrenog pijeteta. (U miroljubivom demokratskom svijetu na pragu tredeg mileniuma
avetima faizma, kao najgrubljem anticivilizacijskom inu, sljeduju samo prezir i gnuanje). Velikoj
antifaistikoj koloni Lika je dala sve to je mogla - mladide i djevojke, ljubav i odanost (i spremnost za
ostvarenje ciljeva oslobodilake borbe). Time je izrasla iznad svoje veliine, a zdruena s Dalmacijom,
Kordunom, Gorskim kotarom i Hrvatskim primorjem, Banijom, Bosanskom krajinom, sa svim patriotskim
snagama, sa pravom je mogla da istakne svoj ponos da se ne da pokoriti nikom, i da je nae osloboenje
- nae djelo.
(Ne slavimo da se dijelimo i nadmedemo, ved da u zajednikom ivotu potvrujemo neokrnjeni znaaj

ljudskog stremljenja za slobodu, nacionalnu ravnopravnost i slogu, da iskazujemo spremnost za nove

inicijative i postignuda u istinski demokratskim odnosima i postupcima. Pedesetogodinjicu ustanka ne
obiljeavamo da bismo bilo koga naknadno uzdizali, ona nije niiji privilegij, pa se zajedniki odupiremo i
svakom pokuaju njene manipulacije i navijakog usmjeravanja.)
Ne krijemo ni greke proteklih godina, zakanjela reagovanja, iluzije, birokratsku eroziju ciljeva i prakse.
Ali, ne zatvaramo oi ni pred ponovnim opasnim obnavljanjem aveti prolosti. Vrijeme je opet burno.
Kriza pritide sve vidove naeg ivota i razorno djeluje na meunacionalne odnose. ovinisti, hrvatski i
srpski, srpski i hrvatski, i svi drugi, opet zapoinju kolo mrnje, razdora, neslobode i neslaganja, blate rat
protiv faizma, veliaju izdaju, prizivaju bratoubilatvo. Haos, strah, nasilje i bezumlje ved su odnijeli
rtve, a ako se to ne zaustavi, prijeti nam prava ratna katastrofa.
Podsjedamo da smo se borili protiv podjela i komadanja Jugoslavije u reiji okupatora i njegovih slugu. I
danas smo protiv cjepanja i komadanja Jugoslavije. Zato nam je jasno zato su protiv boraca NOB-a svi
oni koji bi danas da dijele, cjepaju i komadaju.
Iz dubine historijskog iskustva, zbog smisla ivota i bududnosti mnogih generacija, radi ravnopravnosti
srpskog i hrvatskog naroda i u Lici i svugdje, radi sloge, preporuujemo im odluno antifaistiko i
slobodarsko: NE! Taj jedinstveni stav razuma izrazidemo na svim manifestacijama obiljeavanja 27. jula u
toku cjele ove godine.
Ne sporimo nikom doprinos oslobodilakog ratovanja. Ono je i bilo pobjedonosno zato to je bilo
opdenarodno, ivo i aktivno u svim krajevima nae zemlje. Zato niko i nema pravo da potire ili
omalovaava istinu i veliki domet ustanikih krijesova i asnih motiva masovnog borbenog stroja koji je
zaeo u Lici 1941. (u lapakom i graakom kotaru), pod tabom gerilskih odreda za Srb i okolinu.
Smjerom tih putokaza idi de nae zajedniko angairanje danas i sutra, u borbi za mir, demokraciju,
dijalog, za prava i slobode ovjeka i graanina, za ljudsku i nacionalnu ravnopravnost, za meusobno
potovanje i uvaavanje, za pravo svakog naroda na neokrnjeni nacionalni identitet i sopstveni razvoj, za
demokratsku Hrvatsku i Jugoslaviju. (Borcima i narodu Like i Hrvatske estitamo Dan ustanka - veliki
zajedniki praznik).
Maj 1991.
ODBOR ZA OBILJEAVANJE 50GODINJICE USTANKA U LICI
(Spisak od preko 140 lanova Odbora)
Intervencije u ponuenoj verziji proglasa upadljive su i govore vie nego tekst u cjelini. Ali, detaljnije
komentarisanje zahtjevalo bi mnogo prostora. Za upudene, dovoljan je i neposredan uvid pa da shvate
zato, pri provratku teksta iz Srba u Beograd, predloene amputacije pod firmom skradivanja nisu
prihvadene sa odobravanjem. Nesporazum je bio oit, pa proglas nije ni objavljen. Zbog razliitih
pristupa proslavi, uesnici NOR-a, ukljuujudi i vedi broj lanova Odbora za proslavu 50-godinjice
ustanka u Srbu, nisu 27. jula 1991. godine ni doli u Srb, a oni koji su doli - ili su bili zloupotrebljeni i
izmanipulisani za tadanje politike potrebe kninskih lidera, ili su pred njima kapitulirali zanjeti i nekim

kolebanjima. Na kraju krajeva, i zbog toga to se deavalo u Lici i Hrvatskoj jula 1991, ni danas nema
obiljeavanja ustanka.
A taj 27. juli 1941. - Dan ustanka u Lici i Hrvatskoj - jedan je od onih prelomnih datuma, kao uostalom i
julski ustanci u Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, na kojima se i danas, afirmacijom ili negiranjem,
opredjeljuju mnoga politika usmjerenja.
Da li je na taj 27. juli trebalo ranije ili treba sada gledati samo kroz politiku prizmu? Ne! Tada smo u Lici,
u Hrvatskoj krenuli u borbu bez obzira na politika opredjeljenja, na poziv KPJ i KPH, ali, prije svega, sa
uvjerenjem da je ugroen opstanak zemlje i da treba pruiti otpor faizmu - i stranom, i domadem. Taj
datum ostaje trajno kao jedan od najvedih dogaaja u istoriji Like i Hrvatske, posebno Srba u Hrvatskoj, u
kojoj su Lika, Dalmacija, Gorski kotar, Kordun, Hrvatsko primorje i Banija bili sredite ustanikih zbivanja.
Da li je sramota i dalje tvrditi da je 27. juli istinski praznik pobjednika? Nije! Da li je ignorisanje i bladenje
27. jula posljednjih godina (1991-1996) sramota? Jeste! Utoliko prije to se na mnogim mjestima raznim
ali providnim falsifikatima pokuavalo i jo pokuava pobjednike pretvoriti u krivce. U temelje hrvatske,
bosansko-hercegovake, pa i jugoslovenske dravnosti, utkani su partizanstvo i narodnooslobodilaki rat
1941-1945. Moda smo 27. jula bili nejaki u odnosu na modnog protivnika, ali smo bili smjeli, imali smo
jasan cilj, pa smo 1945. godinu doekali kao znaajan dio antifaistike koalicije koja je i zajedno sa nama
unitila vojnu silu faizma i nacizma. Sloboda nam nije darovana, nego je izborena i skupo pladena. Tada,
27. jula 1941. smo ukljueni u evropski antifaistiki front, istiudi jedini legitimni odgovor na
nacifaistike tenje i pretnje o unitenju. Evropa i svijet su nas jo tada priznali, a snage koje su se,
aktivnom ili pasivnom podrkom faizmu, suprotstavile narodnooslobodilakoj borbi nisu bile priznate i
nede biti priznate. Narodi Hrvatske i Bosne i Hercegovine, kao i drugi narodi Jugoslavije, duguju
partizanima trajnu zahvalnost i priznanje. Ne zbog toga da bi se partizanima naknadno odavale poasti
mimo onih koje su oni jednom za svagda izborili, ved, prije svega, zbog sopstvenog dostojanstva i pravog
odnosa prema tekovinama koje su se potvrdile kao jedini pouzdani temelj opstanka i ivota na ovim
prostorima, gdje je lako podstadi nasilje, rat, bratoubilatvo, a jedino je mogude ivjeti u miru,
zajednitvu, potovanju, ravnopravnosti, uvaavanju razliitosti u interesu priznavanja sopstvenih
vrednosti. I valjda je jo jednom postalo jasno dokle se stie im se od tih tekovina odstupi.
Veliinu tog datuma ne moe izbrisati ponaanje ljudi koji su nedostatak ponosa, estitosti i hrabrosti
dokazali saradnjom sa okupatorom, niti naknadni pokuaji da se ta saradnja proglasi za vrlinu. Svi koji su
posljednjih godina htjeli i hode da prepravljaju istoriju zaboravljaju da je 27. juli 1941. bio jedina nada i
mogudnost za ouvanje slobode i dostojanstva. Niko nema pravo da obezvreuje najvede inove u svojoj
istoriji. Oni koji su u besmislenom ratu 1990-1995. ruili tekovine narodnooslobodilakog rata 19411945. samo su dokazali da iz nae i evropske istorije nita nisu nauili.
Masovno ruenje spomenika i obiljeja podignutih u znak sjedanja palim za slobodu, najizraenije je u
Bosni i Hrvatskoj. Najbrutalniji je vandalizam, a politika uvjerenja koja iz vandalizma izviru ili ka njemu
vode, ne otvaraju perspektivu ni narodima, ni dravama, ved ih vode direktno u sunovrat. Strano je i
podizanje spomenika onima koji su bili na strani faista. I jedno i drugo nasilje su nad istorijom, ije
falsifikovanje nekima moe da donese privremene koristi a svima samo neizmjerljive tete. Ruenje

spomenika najede nije direktna posljedica ratnih operacija. Najvedi broj ih je sruen planski u vrijeme
tzv. primirja i etnikog idenja. Podsticanje tog ruilatva i mirenja s njim, faktiki predstavlja istupanje
iz antifaistike i antinacistike saveznike koalicije iz Drugog svjetskog rata i prestrojavanje na onu
drugu, mranu stranu, to znai protiv svog demokratskog svjeta, protiv ovjeka i ovjenosti, a samim
tim, i protiv sopstvenih naroda.
Branedi istine o narodnooslobodilakom ratu i ustanikom 27. julu 1941. podravamo mir. Tako se ne
samo prilagoavamo Evropi, ved gradimo Evropu i kod nas, kao to smo ravnopravnost i potovanje u
antifaistikoj koaliciji sticali naom narodnooslobodilakom borbom. Tako, u stvari, podravamo
politiku koja vidi bududnost, otvara perspektivu. Oni koji su se jednom borili protiv faizma ne mogu da
prihvate ideju i praksu etniki istih drava jer je to faizam. Istorija nije zavrena, kao to neki misle,
niti se njen toak moe okrenuti u prolost. Smrt neofaizmu!
20. jula 1996.
Ilija Radakovid

Zatiranje i izbacivanje NOB-a iz istorije je masovan

i komplikovan poduhvat. Odbacuju se i ponitavaju svi
pozitivni dometi, vojni i mirnodopski rezultati i ceo
kompleks osloboenja zemlje.
Dr Vera Mujbegovid
Suprotstavljamo se agresionom nastupu nacionalizma i totalitarizma svih vrsta
Iz apela 126 revolucionara iz Hrvatske
ODGOVOR TZV. KOORDINACIONOM ODBORU (1991)
Politika je u dva navrata (16. maja i 1. juna), u rubrici Odjeci i reagovanja objavila napade na
agitatore stranke poraza i generale odlazede vojske. Na tekst Milana Trenjida (16. maja) se nedemo
ire osvrtati - pa on sebe godinama diskredituje mjenjajudi miljenje i uporno je sve zatvoreniji u svoju
naciju. Po Trenjidu, ekskomunicirani liki generali, koji stoje iza poziva da se glasa za SKH - SDP ne
potuju ili zloupotrebljavaju prueno gostoprimstvo (u Srbiji)... rue(di) u isto vreme sredinu u kojoj
ive... oni se samim tim (apelom) izjanjavaju i o Srbiji, o srpskom narodu... Sve su to biseri Trenjida i
njegovih usmjerivaa, koji se takvim pisanjem na stranicama Politike i nacionalistikim stavovima zalau
za izgon proskribovanih likih generala iz Beograda, jer ne misle kao on i mali broj jurinika, jer ne cjene
ni to to diu vazduh u Beogradu i Srbiji.
Tekst u Likom vjesniku (15. aprila o. g.) su stavovi Predsjednitva domicila 19. divizije i III sektora, a ne
tekstovi jednog pojedinca.

Odgovaramo teino na tekst kojeg je potpisao tzv. Koordinacioni odbor SUBNOR-a za VI, VII, VIII, XIX i
XXXV diviziju. Odbor takvog naziva je formiran u Beogradu kao privremeni odbor za pripremu mitinga
na Petrovoj gori. Oito odbornici su sebi produili mandat. O ovom odboru oficijelno miljenje treba
javno da kae Gradski odbor SUBNOR-a Beograda, kod koga se sekcije i odbori registriraju. Koliko je
sramotno ono to je taj odbor objavio u Politici (1. juna), vidi se i po tome to su se general-pukovnik
Stevo Ilid i prof. dr pukovnik Gojko Jakovev javno ogradili, odbijajudi autorstvo teksta u kojem se
Politika pita zato su neki, nekadanji borci i stareine potpisali pismo podrke partiji koja je mirno
predala vlast.
Sekcije brigada ovih divizija u Beogradu nisu nikad ovlastile tzv. Petrovogorski koordinacioni odbor da
u bilo kom smislu ocjenjuje izborni apel (12. aprila 1990) 126 revolucionara iz Hrvatske kad su birae
pozvali da glasaju za SKH-SDP i kao snagu koja je poela reforme i podrava reformski program
Saveznog izvrnog vijeda s predsjednikom Markovidem...
Ako potpisnici (osim Ilida i Jakoveva, koji tekst nisu potpisali) misle da smo u Hrvatskoj trebali
podravati programe Hrvatske demokratske zajednice, ili Srpske demokratske stranke, a ne SKH-SDP, tj.
ako Sveto Orlovid, Vojo Radakovid, Bunid, Rade Sua i drugi tako misle, mogli su tako i napisati, a ne da
se kriju iza Odbora kakvog borci nisu ovlastili da ocjenjuje ratne drugove.
A sad, da vidimo to nam Orlovid (prvi potpisnik osude), i drugovi prigovaraju, osim to se naelno ne
slau sa djelom koji je, po njima, za svaku osudu. U apelu je reeno pozivamo graane demokratski
opredjeljene, sve snage demokratskog socijalizma, da se ujedine i da glasaju za kandidate SKH-SDP i
lijevo orijentirane kandidate, kao nezaobilaznom dijelu demokratskog bloka u pluralistikoj sceni
Hrvatske i Jugoslavije, jer se tako suprotstavljamo dogmatizmu birokratskog centralizma i agresivnom
nastupu nacionalizma i totalitarizma svih vrsta, izjasnili smo se protiv ekstremne nacionalistike
desnice i ovinizma, to nanosi najvedu tetu i opasnost i interesima hrvatskog naroda, a posebno
jedinstvu Hrvata i Srba i narodnosti u Hrvatskoj. Zato su pisci teksta izostavili gornje djelove apela, to
samo oni znaju. Orlovid i drugovi piu ne znamo ko je organizator ove akcije, ali znamo da su neki
potpisnici obmanuti od nekadanjih ratnih drugova. Akciju je inicirala grupa drugova revolucionara iz
Zagreba. Moda smo i zakasnili, pa mnogi od onih koji bi podrali na izborni apel nisu mogli biti
konsultovani i tako nisu potpisani. Od 126 potpisnika, ni jedan nije porekao pristanak da mu ime bude s
naim imenima. Prigovara nam se da nam je mutan cilj i da je sve to to smo potpisali rabota, jer pisci
teksta ele itaoce uvjeriti da je nae izjanjavanje za demokratske i leve snage puka kamuflaa.
Kakvog smo to mi imali razloga da - opredjeljujudi se za lijeve snage, za bratstvo i jedinstvo, za
demokratiju, za Jugoslaviju, za program SKH-SDP, koji se suprotstavlja nacionalnim podjelama,
sukobima i raspirivanju mrnje meu narodima i ljudima u Hrvatskoj i Jugoslaviji, a protiv
nacionalistike desnice i ovinizma, protiv dogmatizma - i eto to opredjeljenje, po naim kritiarima,
podmedemo kao kukavije jaje. A da bi potpisnici teksta pokazali kako na apel nije apel da se glasa za
demokratske i lijeve snage, nego neto drugo, podmedu nam trajkae na Starom trgu, Vlasija i
podrku autonomaima, slovenakim komunistima, podrku bivem crnogorskom rukovodstvu, ak smo
i protiv ZAVNOH-a... O svemu ovom nema ni rjei u apelu od 12. aprila i raspravljati o tome dijelu teksta

je ispod dostojanstva. U apelu se nismo izjanjavali o minulim stavovima rukovodstva SKH, nego o
onome to u novom programu reorganizovani SKH-SDP nudi narodima i narodnostima Hrvatske.
Prigovaraju nam da smo izrasliji drugovi, odnosno da smo naa elita. Mi smo ono to jesmo, a nita
ne bismo bili i ne bi nas ni bilo da nije bilo Like i komunistikog programa. Nismo kao elita vodili
partizanske jedinice, niti smo kao elita potpisali apel, ved kao ljudi koji agitiraju za one koji su za
progres, demokraciju i ravnopravnost.
Zato Koordinacioni odbor, koji je djelovao uoi izbora, radedi na organizaciji mitinga na Petrovoj gori,
nije potpisao izborni apel ili sastavio svoj apel? Zar je mogude da se ne bismo nali na istoj strani
barikada? Nekorektno pisanje Orlovida i drugova se vidi i po tome to od 126 potpisnika apela (meu
njima nema anonimusa) spominju pojedinano 14, a apel je potpisalo 27 Liana - generala. I, zato
spominju samo Liane? Zar to nije dio kampanje koju jedan broj potpisnika teksta vodi due vrijeme?
Prema demantiju Jakoveva, izlazi da je Koordinacioni odbor 16, 23. i 25. maja drao sastanke, kojima je
rukovodio Voja Radakovid. Obavjeteni smo da su, pored njega, glavnu rje vodili Kosta Ugrica, Glio
Vejnovid, Petar Opaid i dr, koji nisu lanovi tog odbora, a niti su birani u svojim divizijama.
Osnovni problem u stavovima Orlovida i drugova je u tome to se oni svrstavaju nasuprot komunistike
akcije u Hrvatskoj. I pored kritikih stavova, mi smo na prolim izborima u SR Srbiji glasali za kandidate
SK Srbije, a sada nam se prigovara to smo agitovali za kandidate SKH-SDP.
Ni jedan od nas nije poricao niti branio razne greke, neuspjehe i nosioce negativnosti, nacionalistike
devijacije. U prolosti, pa i danas, bezbroj puta smo kritikovali nedostatak borbenosti i radikalnih zahvata
u realizaciji samoupravljanja, u skuavanju ljudskih sloboda, u kolebanjima prilikom opredjeljivanja za
ekonomske programe, a posebno u kolebanju u rjeavanju meunacionalnih odnosa. Mi nismo bili
kritiari iz busije, niti iz uskog kruga svog naciona, ved isti oni koji su bili kadri da se i u ratu i poslije rata
bore za Titovsku Jugoslaviju, za bratstvo meu ljudima i narodima, za ljudske odnose tkane na
principima ravnopravnosti i solidarnosti, za progresivne promjene koje trai sadanje vrijeme i
neposredna bududnost.
Za potpisnike apela
oko Jovanid,
general-pukovnik i narodni heroj
Insistiranje na pomirenju i uzajamnom pratanju
partizana i etnika danas je anahrono i nema nikakvog smisla.
(Prof. Radoin Rajevid)
POVODOM AKCIJE ZA POVRATAK ETNIKOG VOJVODE MOMILA UJIDA*) (1991)
*) Iz teksta dr Duana Plene,Borba, avgusta 1991.
Na jugoslovenskoj politikoj sceni, krcatoj mrnjom, laima, podvalama, prljavim propagandnim ratom, u

razrasloj i stalno raspirivanoj meunacionalnoj surovoj mrnji, mariraju neofaistiki bojovnici, aveti
prolosti, ekstremne ratnike falange, naoruani odredi politikih stranaka i kojekakve paravojne
formacije.
U takvoj situaciji prikupljaju se potpisi za povratak u Kninsku krajinu ratnog zloinca Momila ujida.
Neki, pri tome, ele ujida predstaviti kao srpsku majku. Mi, borci 19. sjevernodalmatinske divizije i
Tredeg pomorskog sektora najbolje znamo da Momilo ujid nikada nije bio nita drugo osim
organizator i poinilac zloina, saradnik ustaa, Talijana i Njemaca. O tim zlodjelima nepobitno govore
dokumenti, pa i oni etniki, i ustaki, i talijanski, i njemaki, kao i partizanski i savezniki.To je dokazano
i u vie od 190 strunih rasprava, kao i sa 118 svjedoka Srba, koji su svoje iskaze dali slobodnom voljom
sudskim istranim organima.
ujid je sa ustaama poeo pregovarati u decembru 1941. kad je u Kninu posjetio velikog upana velike
upe Bribir i Sidraga Davida Sinida. Ministar vanjskih poslova NDH Mladen Lorkovid je odobrio
pregovore i saradnju. Naredio je Sinidu da ujidu i jo trojici vojvoda isplati po 100.000 kuna. Sporazum
o borbenom sadejstvu postignut je 9. juna 1942. Sinid je 10. juna aktom BT 16/185 obavijestio
poglavnika Pavelida: Juer sam trima glavnim voama etnika, koji se bore protiv partizana, Momilu
ujidu, Branku Bogunovidu i Mani Rakvidu dao svakome po 100.000 kuna radi organizacije borbe protiv
partizana (dokument je u Arhivu Vojnoistorijskog instituta JNA, kutija 195. broj registra 12/6-1 - dalje
AVII 12/1). U aktu VT 16/197, Sinid 18. juna 1942. obavjetava Pavelida da je etnikim voama
isporuio makar skromne koliine hrane i da im je domobransko zapovjednitvo stavilo na
raspoloenje 20.000 metaka. 100 puaka i 10 dobrovoljaca pukomitraljezaca (AVII, 244, 35/11-1).
Sedam dana kasnije, glavni stoer domobranstva je isporuio Momilu ujidu milijun kuna, 200 puaka
jugoslovenskog porijekla, 20 pukomitraljeza i odgovarajude koliine streljiva (Arhiv Hrvatske, FND, III801450). Dokumenti u AVII (npr. MF-H-46/137-378, MF-H-34/493, 83 B, 32/1-19 itd.) svjedoe o
zajednikim akcijama ustaa i etnika i o tome kako je ujid vodio operacije idenja srpskih sela od
partizanskih simpatizera i saradnika, meu kojima je bilo posebno surova ona s kraja februara 1944.
godine, kad je sa Vjekoslavom Servatzijem, komandantom 7. ustakodomobranskog zbora, ubio stotine
Srba.
Koliko je i sam Pavelid cijenio tu saradnju, vidi se po njegovom nareenju svim ustakim i domobranskim
jedinicama 21. decembra 1944. da osiguraju povlaenje desetkovanih ujidevih jedinica u Sloveniju.
Dok je ujid nastojao da saradnju s ustaama prikrije, koliko god je to bilo mogude, dotle saradnju s
Talijanima, a od septembra 1943. i s Nijemcima, nije krio. O tome sam svijedoi, na primjer, u pismu
novoimenovanom talijanskom komandantu u Kninu uoi kapitulacije Italije: Od jula 1941. rame uz rame
sa italijanskom vojskom borim se protiv zajednikog neprijatelja - komunista u oblasti Dinare... (AVII,
160, 14/2).
Iz talijanskih dokumenata se vidi da su ujid i njegovi etnici, pored ratnih operacija, zajedno s Talijanima
izveli 57 akcija idenja sela, u kojima je ubijeno 159 osoba, a zarobljeno i mueno uglavnom u
srpskom Jasenovcu - Kosovu kod Knina, 948 ljudi, ena i maloljetnika. ujid i njegovi etnici su bili

kao antikomunistika dobrovoljaka milicija svrstani u talijanske divizije, redovno su primali hranu,
ratnu opremu i plade. (Srebroljubivi ujid je, kako to piu neki iz njegovih redova, kao vojvoda Mane
Rokvid, ogroman dio tih para uzeo za sebe).
Poslije kapitulacije Italije, ujid se svrstao u njemaku slubu. Odmah poslije prodora u Knin, u oktobru
1943. tab 15. njemakog brdskog korpusa u izvjetaju Sp. 1006, potvruje borbeno sadejstvo sa
etnikim grupama du glavne saobradajnice Bihad-Graac-Knin-Drni-ibenik, gdje su etnici okupljeni
u posebnim uporitima oslonjeni na njemake trupe. Tu, takoer, pie kako etnike voe primaju
naloge i uputstva o vrenju zadataka obezbjeenja i izvianja od nemakih komandi (AVII, MF-HAS-T314566, 342-343).
Iz ujidevog taba (Dinarska divizija) 1. decembra 1944. je tabu 15. njemakog brdskog korpusa pisano:
etnika komanda sa svojim oruanim snagama od meseca septembra prole godine sarauje sa
nemakom vojskom u ovim krajevima iskreno i lojalno. Ovo su nam nalagali nai zajedniki interesi u
borbi protiv zajednikog neprijatelja... U ovoj borbi etnici su dali sve od sebe (AVII, 254. 7/1).
Ni neki bliski saradnici Momila ujida nisu bili poteeni njegovog ubilakog zloina. Ubijao je ak i neke
specijalne i povjerljive izaslanike Drae Mihailovida. Ugroeni oficiri Jugoslovenske vojske u otadbini,
od potporunika Vanduka i Stefanovida, porunika Nikolida i Pupavca, kapetana Popovida, Jeftida i
Stratimirovida, majora Paloevida i Vranjeevida, do vojvoda Rokvida i ekida, podnosili su - as
talijanskim ili nemakim komandama, as Drai Mihailovidu - vapijude molbe da ih zatite od krvavih
obrauna vojvode ujida. Mane Rokvid je svog vojvodskog kolegu ujida, 15. maja 1944. optuio da je
otrovao svog pretpostavljenog, vojvodu Iliju Trifunovida Biranina, ubio pukovnika Nikolu Uzunevida i
srpskog junaka Tromee ivka Brkovida, da je streljao i povjeao 500 Srba, meu kojima je bilo ena i
djece, da je pronevjerio 63 miliona talijanskih lira, ali i pet stotina zlatnih funti sterlinga (AVII, 153,
15/6).
Artiljerijski porunik orde Nikolid, 19. aprila 1944. je obavijestio Mihailovida da je ujid u smrt poslao
vie jugoslovenskih oficira samo zato to se bojao njihove strunosti i komandne sposobnosti. Tvrdi da
je ujid pukovnika Uzunevida ubio za vreme leenja u bolnici, a kapetana Mihaila Tomaevida na
sred Graaca, porunika Stankovida ubio je na vratima njegovog stana (AVII 154, 34/3).
Dravna komisija za utvrdivanje ratnih zloina DFJ proglasila je Momila ujida ratnim zloincem zbog
masovnog ubistva i pokolja, muenja i interniranja graana, pljake, silovanja, kao i organiziranja i
voenja vojnih formacija u slubi talijanskog i njemakog okupatora.
Lista zlodjela je zaista velika. U opdini Donji Lapac, ujid je 16. aprila 1942. zapalio sve srpske kude u
selima Zavlaka i Lika Kaldrma, a 21. juna te godine, lino potpisuje smrtnu presudu nad Davidom
Bajidem i Ilijom Hrnjakom i nareuje egzekutorima da se rtve izopte prava na pobonu sahranu,
odnosno da se njihova tela izloe javnoj poruzi na ulicama Knina. Samo u prvih devet mjeseci 1943.
godine, kaznene ekspedicije Momila ujida ubile su 628 nedunih osoba, od kojih 391 srpske
narodnosti. U isto vrijeme, na irem podruju Tromee, ujidevi su etnici zapalili 198 kuda, 249

gospodarskih objekata i opljakali 3245 glava sitne i krupne stoke.

Naroitom surovodu je krajem 1942. i poetkom 1943. ujid krenuo u pokolje po selima Gata, Tugare,
ista, Gornji Dolac, Zveanje, Dugopolje, tikovo, Maovice, Utavice, Vinalid, Kijevo i Gorjak, gdje je
ubijeno 230 stanovnika, preteno dece, staraca i ena, tako da su im vadili oi, probadali ih
mnogostruko noem, a neke ive bacali u vatru zapaljenih kuda (AVII, 8, 3/143; 201, 11/16; 230, 29/7-1;
201, 11/10-18; 271, 24/2-25; 138, 6/15-1 itd.)
Nikad nije potovao odredbe Hake konvencije o zatiti ranjenika. etnici Dinarske divizije su po
ujidevom nareenju 28. maja 1944. streljali tri ranjena partizana, meu njima i lijenika dr Josipa
Hajfea, kirurga partizanske bolnice u Kreani kod Udbine. Strast za ubijanjem iskazuje u mnogim
depeama upudenim Drai Mihailovidu. Jedna od tih depea, od 19. decembra 1943. glasi: Za vreme
uspene borbe na Velebitu, kada je uhapeno 140 osoba, nai borci pustili tri Srbina da idu kudama, a
ostalo je zaklano i baeno u jame (AVII, 276, 9/1)... U jednoj drugoj depei, pie da su u Livnu moji tako
mnogo i redom klali, da su ih Nemci prisilili da napuste Livno.
Zlodjela, ma bilo ija, bilo kada izvedena, pod bilo kakvim motivima i nad bilo kojim narodom, ne mogu
biti saveznik ljudske savijesti i motiv priziva ma ije pomodi, ak ni u najsurovijim vremenima. Zato
smatramo pogrenom, tetnom, neopravdanom i nedobronamjernom akciju prikupljanja potpisa za
povratak Momila ujida u Kninsku krajinu. Uvjereni smo da poziv ratnom zloincu nanosi ogromnu
tetu, prije svega, srpskom narodu sjeverne Dalmacije, Bosanske krajine i Like.
Pripadnici 19. sjevernodalmatinske divizije i Tredeg pomorskog sektora
MIR JEDINA ALTERNATIVA*)
*)Tekst upuden Borbi, oktobra 1991. (nije objavljen).
Nae ratniko iskustvo uvjerava nas da je mir jedina alternativa. Bez mira je nemogude razrjeiti nijedno
sutinsko pitanje, ni obezbjediti perspektivu nijednom naem narodu. Zato sva ponaanja i postupke, sva
injenja i neinjenja, procjenjujemo na osnovu toga koliko istinski doprinose miru i omogudavaju da se
ispolje demokratski procesi, humanizam i stvaralatvo. U skladu s tim, podravamo javna istupanja naih
saboraca Koe Popovida, Gojka Nikolia, grupe likih i dalmatinskih generala, koji su u nizu sluajeva
reagovali na sijanje nacionalne mrnje, iskazivali neslaganje sa promjenom imena Trga faizma u
Zagrebu, sa mjenjanjem naziva ulica u Zadru, Kninu, Graacu, Beogradu i Novom Sadu, Pozivamo borce
Narodnooslobodilakog rata i pripadnike mlade generacije da se novim antifaistikim pokretom pokretom protiv rata - izborimo za mir.
Rat koji se vodi je rat i protiv srpskog i protiv hrvatskog i protiv svih ostalih jugoslovenskih naroda, rat
koji vrada u prolost, osuuje na ljudske rtve, dugotrajno siromatvo, materijalno i moralno degradira i
izoluje od savremenih evropskih i svjetskih tokova. Osuujemo blokadu garnizona i napade na
pripadnike JNA, ali su nam, kao bivim pripadnicima Jugoslovenske narodne armije, koja se u svim

djelovima zemlje afirmisala i izgradnjom mnogih znaajnih objekata, strana ruenja sela i gradova i
nekontrolisana upotreba razornih sredstava, bez obzira da li se to inilo u napadu ili pri povlaenju.
Uvjereni da se ruilatvo moglo i, u interesu ouvanja autoriteta JNA, moralo izbjedi, postavljamo pitanje
zato je do svega toga dolo i traimo da se odgovora za neprocjenjive ljudske gubitke i unitenje
materijalnih i kulturnih dobara. Kampanju za izmjetanje Titovog groba smatramo krajnje nekulturnim,
necivilizacijskim i nedemokratskim inom. Toga su svjesni i inicijatori ove sramne akcije, ali je njihov
strah od mrtvog Tita jai od razuma, stida i elementarnog osjedanja ljudskog dostojanstva i ophoenja
prema mrtvima i grobovima. Njihov kukaviluk ogleda se i u licemjerim obrazloenjima, koja se lako
mogu demantovati primjerima kod nas i u svjetu poznatih i nepoznatih ljudi, iji se grobovi nalaze izvan
grobljanskih prostora. Neka priznaju da je rje o naknadnom politikom obraunu, pa, ako bezumlje
nadvlada, mi - Titovi saborci - sahranidemo ga ponovo, a ne etniki vojvoda eelj, ministar urbanizma
Janid i ostali egzekutori pridodati eeljevom etnikom tabu i rukovodstvu Radikalne stranke.
Kao u vrijeme Narodnooslobodilakog rata, nepokolebljivo smo protiv ovinistikog raspirivanja mrnje,
protiv nacionalistike iskljuivosti koja neminovno vodi ka faizmu. Zalaemo se za glas razuma, za pravo
svakog ovjeka na zatitu linog, moralnog, nacionalnog, kulturnog integriteta. Protiv smo iskljuivosti
kojom se ne uspostavljaju ved rue mostovi povjerenja i zajednikog ivljenja u koje mi, bez obzira na
sadanje stanje, vjerujemo. Obaveza je svih da pomognu narodu u nevolji, ali i da odgovaraju ako je
pomod samo izgovor i opravdanje za propovjedanje nacionalne iskljuivosti koja nanosi zla drugima, a
najvie sopstvenom narodu.
Smatramo da Udruenje Srba iz Hrvatske u Beogradu ne moe da govori u ime svih Srba iz Hrvatske, ni
da nastupa u ime Srba koji ive u Hrvatskoj i koji imaju pravo da formuliu svoje interese i metode
njihovog ostvarivanja, jer najneposrdnije i odgovaraju za svoju sudbinu.
Veljko Dimid, Stevo Dokmanovid, Ivica Kuko. Svetozar Oro, Hakija Pozderac, Ilija Radakovid
PORUKE ARMIJI ZA PEDESETI ROENDAN*) (1991)
*) Borba, 21. decembra 1991.
Danas nita nije kao pre pedeset godina. Nema svetskog rata izmeu nacifaizma i antifaizma.
Jugoslaviji nije spolja nametnut rat, nego je on u njoj izbio i preti okolnom svetu.
Vrhovi Armije uestvuju u ruenju Jugoslavije, koje su zapoeli nacionalistiki reimi. Umesto da razdvaja
sukobljene strane, Armija je stala na stranu srpskog nacionalizma i u svoj ratniki tabor primila
naoruane srpske oviniste.
Vrhovi Armije time kompromituju antifaistiku tradiciju nekadanje narodne vojske. Oni
zloupotrebljavaju sedanja na ustaki genocid i strah od njegovog ponavljanja da bi vodili rat protiv
hrvatskog naroda i Hrvatske.
Vojne vlasti odvode i graane Srbije na ratna stratita. Uvod u moralni lin protiv onih koji joj nisu slepo

pokorni, otvara lov na njihove glave i otputa s posla irom umadije i Vojvodine.
Takva Armija ostala je bez legitimne dravne kontrole. Nova, demokratska Srbija, mora se osloboditi
ideoloke i politike vojske, kao i naoruanih stranakih i ovinistikih grupa, a narod zatititi neutralnom
vojnom silom. Jedino takva drava moe reiti socijalne i druge probleme vojnog kadra i njihovih
porodica.
Takvu dravu hodemo mi, graani Srbije. Zato se borimo za mir i podravamo sve mirovne inicijative. U
takvu borbu pozivamo sve graane, vojnike i vojne stareine koji ne prihvataju ratnu politiku vojne
hunte.
Graani Srbije potvrdide svoj suverenitet tek slobodnim izraavanjem vlastite politike volje o ratnoj
politici sadanjeg reima u Srbiji. Simbol nae borbe bide spomenik neznanom dezerteru iz graanskog
rata, a njen glavni rezultat su mir i demokratija.
Htio bih da kaem, dodi du kad Beograd vie ne bude
'Slobodan' nego kad Beograd bude slobodan."
(Glumac Rade erbedija)
U IME PROZVANIH*) (1991)
*) Tekst upuden Tanjug-u (nije objavljen).
Ustav Savezne Republike Jugoslavije utvruje da de se pitanje jugoslovenskog dravljanstva urediti
saveznim zakonom, a Ustavni zakon za sprovoenje Ustava obavezuje da se Zakon o dravljanstvu SRJ
uskladi sa novim Ustavom do kraja 1992. Razumljivo je i opravdano to se i pokredu i razmatraju
pitanja koja se odnose na dravljanstvo, ali nedopustivo je da prije nego to se ta pitanja zakonski
razrijee, bilo ko sebi prisvaja pravo da neke dravljane SFRJ, koji ive u SRJ po svom nahoenju,
proglaava - strancima. Ne samo to se time preuzimaju nadlenosti zvaninih organa, ved,
prvenstveno, zbog motiva iz kojih se to ini.
Jedan od duebrinika, g. Milan Trenjid uhvatio je poslednji voz Osmice (u meuvremenu je prestala
da izlazi), da bi zavapio: Da li smo svi slepi kod oiju? i dramatino konstatovao: Beograd ved
okupiran!
Svi, pa i g. Trenjid, imaju pravo da razmiljaju o tome kako u novonastalim okolnostima treba regulisati
pitanje dravljanstva, ali g. Trenjid bi htio da bude kadija koji tui i sudi.
Zakonsko rjeenje se jo ne zna, ali Trenjid ved zna ko su stranci. On, pod navodnicima kae da je SFRJ
umrla, ali zapostavlja injenicu da SRJ eli da nastavi njen kontinuitet. Neprijateljima, koji to ne ele da
prihvate, pridruuje se, eto, g. Trenjid, kao unutranji saveznik. Pa ko je onda tu peta kolona? Oni koje
on proglaava strancima ili on koji osporava pravo SRJ.

Oko dravljanstva postoji vie specifinih situacija, zavisno i od linih opredjeljenja i pri zdravoj je pameti
pretpostavka da de drava koja dri do kontinuiteta taj princip primjeniti i na dravljanstvo, ali o tome se
moe razgovarati, bududi da je pitanje dravljanstva g. Trenjidu samo nova potapalica za rat koji
podue vodi protiv nekadanjih drugova, ratnih i partijskih saboraca, menjajudi pri tome strane.
Nije na odmet pomenuti: dok je bio drug, g. Trenjid je za J. B. Tita (koga sada na sva usta psuje) i A.
Rankovida obavljao diskretne poslove OZN-e, a potom UDB-e. Kao ovjek sa hrvatske kadrovske liste, bio
je i konzul, pa otuda i vlada materijom dravljanstva, to svjedoi da je svaki svoj posao (pa i prethodni)
studiozno obavljao. Kasnije je radio u slovenakoj GG firmi, to svjedoi o praktinosti i sklonosti da se za
priljean rad dobije adekvatna nagrada. Ne tako davno, Trenjid je, u serijama napisa, konkretnih do
daske u navoenju imena ljudi i njihovih navodnih jeresi, sa ponosom isticao da je miloevidevac. Poto
to sada vie ne istie, a uvjek radi za poznatog naruioca (ne samo iz altruizma), postavlja se pitanje
zato je pokrenuo policijsku pedantnost nabrajajudi imena, preteno bivih generala i ambasadora,
meu kojima vie njih iz istog kraja, iste jedinice u ratu ili istih ustanova - UDB-e i SIP-a. Bilo bi maliciozno
ako bi se g. Trenjidu pripisala zavist to su mnogi njegovi saborci postali generali i ambasadori, a on nije,
pa sada vodi privatni rat da im skine zvjezde, ili zvanja.
Moda on time hode da oisti svoju savijest, da se oslobodi prolosti koja mu smeta. Da je samo to u
pitanju, ne bi vrijedilo ni odgovarati mu. Sutina je u neem mnogo opasnijem i ne odnosi se samo na
ljude koje Trenjid odstreljuje. Rije je o opasnosti za demokratiju i drutvo u cjelini.
On, svjesno, naruuje pogrom. Na grudi neistomiljenika, s kojima je do jue koraao i iz istog kazana
kusao, misledi da de, kudedi druge, sebi stedi oreol sveca, postavlja mete po elji onih koji bi da pucaju.
Time je usavrio svoju djelatnost, vjerovatno nezadovoljan to su, uprkos njegovom upozorenju, dotini
nastavili da diu beogradski vazduh, pa sad treba predi na efikasniji nain uvanja tog prirodnog
bogatstva.
Za koga, zapravo, danas radi g. Trenjid? Iz intencija njegovog napisa govori se o taktikom premjetanju
stanovnitva, neminovnosti i razumljivosti reciprociteta u progonima, jasno je da mu etiko
proidavanje nije mrska stvar.
Ni Trenjidi, a ni novi inkvizitori nemaju nikakve veze sa srpskim narodom, Beogradom i Srbijom, kao to
ni izdaja nema kraja. Ko jednom pone da se odrie svoje prolosti, izdaje sebe, a kad izda sebe jo lake
de i druge.
U ime prozvanih
Ljubo Babid, Milan Basta, Dimitrije Bajalica,
Veljko Dimid, Rahmija Kadenid, Ivica Milidevid,
arko Milidevid, Savo Popovid, Ilija Radakovid,
ivko Rodid, Rade erbedija, Milan ijan,
Demal Fejzo.

POSLIJE DOGOVORA U ENEVI (1991)*)

*) Tekst dostavljen Tanjug-u, aprila 1992. (nije objavljen)
U ovoj kritinoj fazi jugoslovenske krize i sudbonosnom vremenu za jugoslovenske narode i ovog puta
pridruujemo se zahtjevima da se zaustavi meunacionalni rat, dajemo svoj glas za mir i podravamo sve
koji se za mir istinski bore.
Rat na tlu jugoslovenskih zemalja je rat protiv svih jugoslovenskih naroda, rat koji osuuje na velike
ljudske rtve, na dugotrajnije siromatvo, materijalno i moralno degradira i izoluje od savremenih
evropskih i svjetskih tokova.
Osuujemo sve pokuaje i praksu da se putem oruja rjeavaju aktuelna pitanja jugoslovenskog drutva.
Osuujemo sve vrste blokada i napada i ugroavanja ljudskih sloboda. Strana su nam strana ruenja
gradova i sela.
Uvjereni smo da se ruilatvo moglo i moralo izbjedi.
Mir je jedina alternativa i sada posljednja ansa da se vidi kraj tome ratu. Bez mira je nemogude razrjeiti
i jedno sutinsko pitanje. Zato sva ponaanja i postupke javnost ocjenjuje na osnovu toga koliko istinski
doprinose miru i omoguduju da se ispolje demokratski procesi, humanizam i stvaralatvo. U skladu sa
tim, i ovog puta podravamo bezbroj pojedinanih i grupnih apela za mir i protiv sijanja nacionalne
mrnje. Saglasni smo sa svima onima koji ne vjeruju u svrsishodnost rata i koji ne vjeruju onima koji ga
vode i podgrijevaju. Podravamo sva nastojanja Ujedinjenih nacija i Evropske zajednice za mirno rjeenje
jugoslovenske krize. Posebno je vano da se svi potpisnici dogovora sklopljenog u enevi toga striktno
pridravaju.
Kao i u NOR-u, nepokolebljivo smo protiv ovinistikog raspirivanja mrnje, protiv nacionalistike
iskljuivosti i zato jer se time ne uspostavljaju ved rue mostovi povjerenja i zajednikog ivljenja.
Oekujemo da de nai saborci i posebno drugovi koje nismo uspjeli konsultovati i obavijestiti o ovom
apelu ustati protiv nastavljanja bratoubilakog rata i izboriti se za mir i dogovaranje o zajednikom
ivotu.
Tekst potpisali:
Stevo Dokmanovid, Ivica Kuko,
Svetozar Oro, Hakija Pozderac,
Ilija Radakovid
ITO - NAA I SVJETSKA LINOST*)
*) Tekst Ilije Radakovida proitan 25. maja 1992. na skupu lanova Drutva za istinu o antifaistikoj
narodnooslobodilakoj borbi u Jugoslaviji 1941-1945. u Muzeju 25. maj Beograd.

Evo ta su o Titu rekle neke poznate linosti.

Zapamtite ovaj datum. I naa djeca i vae djece djeca neka pamte ovaj datum dolaska Tita u Veliku
Britaniju, koji de stidi u udbenike istorije. To je dogaaj koji obasjava zrakom nade svijet zaplaen
strahotom rata...
Tako je uoi Titove posjete Britaniji pisao londonski Dejli ekspres. London je ekao Tita, borca za mir,
ekali su ga obini engleski graani, koji, prema rjeima drugog komentatora, ne znaju mnogo o velikoj
politikoj strategiji, ali zato mnogo bolje osjedaju od pisaca uvodnika da u posjetu dolazi velika istorijska
linost, a veliina istorijskih linosti upravo se sastoji u tome to, pripadjudi jednoj naciji, pripadaju svim
nacijama svjeta, to zaduujudi svojim djelom itavo ovjeanstvo, postaju, kako je za naeg
predsjednika vie puta reeno - graanin svijeta. itav svijet ga zna. On je, redi de Rada Krinan, tuma
duha naeg vremena, koji podie svoj glas za politiku i socijalistiku izgradnju drutva, za meunarodnu
harmoniju i mir - tuma zadataka postavljenih naoj generaciji. On tumai snove svoje zemlje vezane za
ove velike ideale, koji uzbuuju ne samo Evropu i Ameriku, nego i Istok, od Egipta do Japana...
On je, tvrdi Lopez Mateos, ovjek drugog podneblja dalekog od Indije, drag Meksikancima, jer sjedinjuje
one divne vrline koje su posjedovale voe u borbi za nezavisnost Meksika - vidovitost njegovih
utemeljitelja Hidalga i Moreloza, hrabrost jednog Zapate, mudrost i odlunost Franciska Madere...
Njega potuju i oni koji ne djele njegova idejna opredjeljenja. Ma ta mislili o komunistima, pisao je
Ivning njuz, mi se divimo odvanim, a Maral to jeste, on je David modernog doba, koji se
suprotstavio dvojici Golijata: prvo Hitleru, a potom Staljinu.
U svjetu, o njemu sa potovanjem govore najpoznatiji meu poznatima. Pomenimo ta su rekli neki od
njih.
eril: Maral Tito pokazao se ne samo kao veliki vojskovoa, ved isto tako i kao izvanredan dravnik
koji je dao ogroman doprinos ujedinjavanju jugoslovenskih naroda... Veliki je doprinos predsednika Tita
na planu meunarodne saradnje i razumjevanja, a isto tako i za optu stvar mira...
Dimitrov: Najvede i najvanije to se postiglo u Jugoslaviji jeste bratstvo i jedinstvo. Za ovo veliko djelo
ima golemu istorijsku zaslugu na prijatelj i drug Maral Tito i KP Jugoslavije.
Hruov (na XX kongresu KP SSSR, februara 1956): Sjedam se prvih dana vjetakog naduvavanja sukoba
izmeu Sovjetskog Saveza i Jugoslavije. Jednog dana, kada sam stigao iz Kijeva u Moskvu, bio sam
pozvan da posjetim Staljina, koji mi je, pokazujudi kopiju pisma nedavno poslatog Titu, rekao: Jeste li
itali ovo? i ne oekujudi moj odgovor izjavio: Bide dovoljno da pomjerim svoj mali prst - i Tita vie nede
biti. On de pasti., ali to se nije dogodilo Titu.
Trigve Li: Predsednik, Maral Tito odlikovao se otporom prema agresiji i spoljnoj dominaciji u toku rata i
mira, to de zauvjek ostati u istoriji kao primjer inspirisan hrabrodu i nezavisnodu.

Montgomeri: Jedini drugi Evropljanin koji, po mom miljenju, spada u velike nacionalne lidere jeste
predsednik Tito. On ima politiku hrabrost, istrajnost i mod odluivanja. Vrlo je mudar, veliki vojni i
politiki lider. Tito je zaista veliki ovek...
Sve to nesumnjivo govori da je na predsjednik, maral i vrhovni komandant ne samo naa, ved i svjetska
linost. Postao je to kada je jedna mala zemlja nevienom hrabrodu svojih ljudi, istotom i visokom
moralnodu humanih principa, angaovanodu u borbi za ideale svih koji ele mir i progres, bez obzira na
politiku, nacionalnu, rasnu ili bilo koju drugu pripadnost, ula na pozornicu svjetske politike. To se
desilo mnogo ranije nego to je Tito istakao principe koegzistencije i politike mira koja se vezuje i za
njegovo ime. Tanije - deavalo se to u trenucima kada su hrabrost i savijest bivali na najteim ispitima,
kada je Tito, ijim razmiljanjima ni u najteim asovima pesimizam nije bio svojstven, hrabro donosio
odluke o razliitim fazama naeg razvoja - o ustanku, AVNOJ-u, suprotstavljanju svakom pokuaju da se
ugrozi nezavisnost naa i tua, kada je ulagao napore da se afirmie i u novim uslovima potvrdi
koegzistencija.
Socijalistikom izgradnjom, svojevrsnim putem u socijalizam, otporom staljinizmu, konstantnim otporom
imperijalizmu i neokolonijalizmu, otporom nacional-ovinizmu, koegzistencijom - Jugoslavija je proirila
svoj istaknuti ugled na svim kontinentima, Tito je u svemu tome bio inicijator i nadahnude, tvorac i
inspirator, potvrujudi sopstvenim primjerom da se istorija bazira na drutveno-ekonomskim odnosima,
ali da istovremeno u stvaranju svakog znaajnijeg dogaaja uestvuju izuzetne linosti.
A sada nekoliko misli i ocjena Koe Popovida, drugog vojnika naeg rata, prvog komandanta Prve
brigade, divizije, korpusa, komandanta Glavnog taba za Srbiju, naelnika Generaltaba, ministra spoljnih
poslova i potpredsednika SFRJ. Sve je ovo objavljeno (1989) - osam godina poslije Titove smrti i u vrijeme
kada je Tito bio ozbiljno napadan. ta je Koa izjavio u knjizi A. Nenadovida Razgovori sa Koom:
Mislim da je Titov revolucionarni put bio suvie dug, pa i specifian, da bi se mogao staviti u jedan,
recimo, kominternovski kalup. Bio je sposoban da se krede suvereno sa samopouzdanjem, koje je
imponovalo. Kada je dolo vreme za oruanu borbu, Tito je dobro procenio da se treba osloniti na Srbiju.
Tito je u ratu pokazao da je dorastao zadacima u pripremi i voenju borbe. Kada je ustanak poeo, brzo
je postao neosporni voa - od samog poetka razmiljao je svojom glavom.
Na pitanje o odnosima sa Titom, da li je meu njima bilo razmimoilaenja, Koa odgovara:
Ne, naprotiv. Bio sam i ostajem uveren da je on u naoj revoluciji bio nezamenljiv, imao je sve odlike
autohtonog voe: spretnost, odvanost, odlunost, dovitljivost. Na elnoj poziciji niko mu nije bio
ravan.
Na pitanje o odnosima Tito-Rankovid, Koa kae:
Ne verujem da je Tito lino imao neto protiv Srba, da je nastojao da ih potisne. Bio je suvie irok i

praktian da bi po tom, nacionalnom osnovu, iskljuivao bilo koga... Uvjeren sam da Tito tada nije mislio
kao Hrvat, a jo manje kao neki antisrpski strateg.
Na pitanje o Titu u miru, Koa kae;
Kao i u ratu - predvodniki. Bio je nezamenljiv u organizovanju nacionalnog, jugoslovenskog otpora
nasilju sa Istoka...
Sada izbija sve to su ranije krili u sebi i to su imali protiv. Oni misle da su slobodni i digli su hajku. A
NOB de preiveti sve to. To se dogaa posle smrti znaajnog oveka ili znaajnog perioda. Tada mnogi
poinju da viu i da priaju koje-kakve stvari o NOB-u da bi snizili njegovu cenu i vrednost. Ali se to ne
moe zbrisati - ni NOB ni Tito - napisao je akademik Josip Vidmar.
Dakle, da zavrim. Tito je epohalna linost, jedan od kreatora nae i svjetske istorije. On pripada nama,
ali i svim onim ljudima irom svijeta, koji su mu oduevljeno klicali, pozdravljajudi u njemu neophodnost
mira i vjeru u bududnost ovjeanstva.
Stvarni sutinski, puni povratak u svet, u Evropu i meunarodnu zajednicu,
to hvatanje koraka sa svetom zaviside od nas i bolje je da radimo, da iznova pronaemo sebe i svoje
mesto nego da nas ponovo uteruju u red.
(Ambasador Ilija ukid)
APEL ZA MIR I ZAJEDNIKI IVOT NARODA BIH*)
*)Objavila Politika u broju za 1. i 2. maj 1992, Vreme, 4. 5. 1992. i jo neki listovi
Posljednjih nedjelja dolo je do traginih dogaaja u naoj republici. Masovno ginu neduni ljudi,
razaraju se gradovi i sela, unitavaju privredna i kulturna dobra. Spoljnom i unutranjom agresijom na
Bosnu i Hercegovinu, koja podjednako i nedjeljivo pripada Muslimanima, Srbima, Hrvatima i drugima,
svima je nametnuto meunacionalno samounitavanje.
Osuujudi poinioce (nosioce) tog uasa u koji je gurnuta meunarodno priznata drava Bosna i
Hercegovina, mi graani koji ivimo u Beogradu a potiemo iz Bosne i Hercegovine, voeni svojom
savjedu i suodgovornodu za sudbinu nae ue domovine, odluili smo da vam se obratimo.
Prvo, mi odluno stojimo na strani onih snaga koje zahtijevaju da se odmah i bezuslovno prekinu svi
ratni sukobi i uspostavi stabilan mir na teritoriji Bosne i Hercegovine. Isto tako zahtijevamo da se prekinu
svi vidovi medijskog rata na bosansko-hercegovakom i jugoslovenskom prostoru.
Drugo, pridruujemo se zahtjevima da se nastave pregovori uz pomod predstavnika Evropske zajednice i
Ujedinjenih nacija radi razrijeavanja jugoslovenske krize, unutranjih problema Republike, ouvanja
njenog teritorijalnog integriteta, suvereniteta i nezavisnosti kao bitnih inilaca kako za ravnopravne

odnose sa susjed - ima, tako i za eventualno udruivanje u eventualni savez jugoslovenskih drava.
Trede, zalaemo se da snage JNA na teritoriji Republike svoje aktivnosti u odbrani i odravanju mira vre
na osnovu dogovora izmeu vojnog rukovodstva i najviih organa legitimne vlasti suverene i
meunarodno priznate drave Bosne i Hercegovine. U tome se mora obezbjediti potpuno jednak odnos
JNA prema svim graanima, bez obzira na njihovu nacionalnu, vjersku i politiku pripadnost, ukljuujudi i
bezuslovno razoruavanje i protjerivanje svih paravojnih fonnacija iz Bosne i Hercegovine.
etvrto, svesrdno podravamo zahtjeve da se u to kradem roku raspiu parlamentarni izbori, kako bi,
voljom naroda, na elo Republike doli razumni ljudi, odgovorni pred svojim biraima (i istorijom).
Peto, pozivamo sve graane Bosne i Hercegovine i Jugoslavije i meunarodnu javnost da odluno osude i
razoblie nacioovinistiku doktrinu po kojoj u Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji nije mogud zajedniki ivot
Srba, Muslimana, Hrvata, Jugoslovena, Jevreja i graana drugih nacija i nacionalnosti, jer su na toj osnovi
izrasla sva zla koja su tragino pogodila graane i narode na jugoslovenskom prostoru.
Beograd, 2. aprila 1992.
Ajanovid Tarik, ambasador, Arnautovid Mladen, novinar,
Babid S. Ljubo, vijednik AVNOJ-a i ZAVNOBIH-a, Babid dr Vojislav,
primarijus, Bajalica Dimitrije, vijednik ZAVNOBIH-a, Brkid Jovanka,
novinar, Buljubaid erif, privrednik, auevid Izudin, pukovnik JNA,
auevid Anka, javni radnik, eur Obrad, inenjer, etid Hasan,
general, Danon Oskar, dirigent i kompozitor, Dilberovid Ismet,
pukovik, Dizdar Mujo, general, Dujmovid Olga, javni radnik,
onlagid Ahmet, pukovnik, ukid edo, general, Fejzo Demal,
general, profesor Hadovid Sead, pukovnik, Hadid Ibro, novinar,
Humo Enver, ambasador, profesor Ibrahimpaid dr Mensur, pukovnik,
Jovanovid Predrag, inenjer, Kadenid Rahmija, general,
Kapetanovid Hajro, lan Savjeta Federacije, Kapetanovid Mubera, javni radnik, Kazazovid Damil, kapetan
bojnog broda, Kijac Danilo, pukovnik, Kijac Zoran,
inenjer, Kljajid Jovo, pukovnik, Konstaek Davorin, ambasador,
Krea Anto Komo, potpukovnik, Latifid Ibro, ekonomist, Levi Moric, pukovnik,
Lukid Dragoje, publicista, Milievid edo, inenjer, Milidevid Ivica, general,
Milidevid arko, general, Mijatovid Cvijetin, lan Predsjednitva SFRJ,
Mievid Radenko, akademski slikar, Mulahasanovid Enver, novinar,
Muftid Ahmet, savjetnik, Ninkovid Jovo, general, Oro Svetozar, general,
Papid Avgustin, ambasador, Perovid Lepa, javni radnik,
Pele Momilo, diplomata, Popovid Borivoje, reditelj opere, Popovid Savo, general,
Pozderac Hakija, lan Savjeta Federacije, Radetid Rajko, pukovnik, Rodid Dragan,
javni radnik, Rodid ivko, general, Redid Esad, pukovnik, Redid Ismet, ambasador,
Roso Radoslav, novinar, Rukavina Josip, general, Seferovid Nusret, ambasador,

Salihodid Junuz, inenjer, Salcberger Ervin Stanko, general, Stojid Danilo, pukovnik,
ahinovid Hasan, javni radnik, iljak Hasan, ambasador, iljegovid Vojislav, pukovnik,
Tomid Mirko, general, Zubovid Osman, javni radnik, Zubovid Uzeir, pukovnik,
Vasid Milan, pukovnik, Vejzagid Alija, ambasador.
Rat nije bio naa neizbena perspektiva i o njegovoj
neizbenosti govore samo oni koji su ga prieljkivali.
(Vukain Stambolid)
DOZVOLITE DA SE NE SLAEMO, G. GENERALE*)
*) Viceadmiral Ivan Veselinovid, povodom knjige Kadijevida Moje vienje raspada, Borba, 1993.
Admiral Ivan Veselinovid je bio komandant vojno-pomorskog sektora, komandant teritorijalne odbrane
Vojvodine, glavni inspektor RM i pomodnik generala Kadijevida za poslove civilne odbrane, sa koje
dunosti je penzionisan krajem 1990. godine.
Admiral Veselinovid je prvi visoki vojni rukovodilac iz SSNO, koji je analitiki i kurano reagirao na
stavove Veljka Kadijevida. ta je (po mom izboru) osnovno u njegovim stavovima?
G. Kadijevid preteruje, ne nudedi skoro nikakve realne argumente da su raspad SFRJ desetinama
godina unazad, pripremali politiari i dravnici koji su je stvorili.
U izlaganju Kadijevida nedostaju, pre svega, istinito i objektivno vienje dogaaja, to je, verovatno, i
bilo nemogude i oekivati. Nemogude zbog toga to je autor dosta providno pokuao da bez stvarnih
injenica opravda sebe i svoje saradnike, odnosno tab Vrhovne komande (a ta je to?) za neuinjeno i
za duboku krivicu za neprofesionalan odnos prema ustavnoj obavezi.
Tekst Kadijevida vrvi od poznatih floskula o meunarodnoj zaveri. Koncepcija ONO u datim istorijskim
i vojno-strategijskim uslovima je najmanje bila prevara, kako je krstio bivi savezni sekretar.
Pokuaj da se predsjedniku Vlade A. Markovidu pripie tendencija preuzimanja komande nad JNA
providan je manevar g. Kadijevida da izbegne mnoge odgovore na mnoga pitanja odnosa ministra
odbrane prema SIV-u dugi niz godina. G. Kadijevidu nisu smetali populizam i dogaanja naroda dok su
bili u funkciji kreiranja drave kako ju je on zamiljao, ali se nije libio da zloupotrebi snagu Armije kada se
isto takvo dogaanje naroda usudilo da pokua da promeni njegovo vienje politikih odnosa.
Prema rezultatima rada JNA i vojnog vrha, pre svega u 1991. godini, umesto da doskoi protivnicima,
oni su doakali zajednikoj dravi.
Formiranje vojita umjesto armija i ukidanje divizija i druga reenja reorganizacije izvrene u periodu
1987-1990, opteretila su vojni budet i smanjila efikasnost komandi i jedinica u kritinom periodu za

saveznu dravu.
Autor ili ne poznaje ili ne priznaje zvanine organe drave i drava iji je ministar vojni bio. Savezna
skuptina, kao najvii zakonodavni organ drave, postojala je sve dok se odreene delegacije nisu iz nje
povukle. A povukle su se kada su njihove republike bile izloene zakulisnom pritisku armije i republike
naroda u ije ime se (koje li ironije) i vodio izgubljeni rat.
Odbijanje da se prihvate demokratske promjene znailo je odbiti pozitivnu ulogu koju je Armija mogla
da odigra, izdiudi se iznad republikih prepucavanja. Umjesto toga, povezivanje sa jednom politikom i
dravnom opcijom, srozalo je Armiju na nivo jednonarodne, izbilo joj iz ruku jugoslovenstvo i znaaj i
snagu za zatitu savezne drave i to je znailo kraj i Armije, kao zajednike sile naroda, i Jugoslavije, na
alost, i kraj zajednike drave.
Ignorisanje Savezne skuptine i javnog mnjenja Jugoslavije posle debakla JNA u Sloveniji u toku itava
etiri meseca (juni-oktobar) od strane krnjeg Predsedntva kao Vrhovne komande (kako to tuno zvui) i
saveznog sekretara za narodnu odbranu, jasan je dokaz da isti gospodin nije eleo da ima dravu da ne bi
morao da poloi raun o tome kako je i zato napustio deo teritorije savezne drave. Opravdanje za to
nema, niti ga moe imati skrivajudi se iza teze da Armija nije imala svoju dravu.
S podnaslovom sve je bilo bolje osim mira - Veselinovid pie: Ako smo sa tako sveznajudim tabom
doli u ovako teku situaciju i sa razbijenom dravom, ispada da bi bilo bolje da takve genijalne
rukovodioce nismo imali na takvom mestu.
Jedan od osnovnih ili bitan razlog ponaanja dela vojnih rukovodilaca lei u ideolokom ili politikom
pogledu na svet, neshvatanju i neprihvatanju promena koje, su nastajale Istini za volju, ni jedan
(slovima i brojem) lan taba Vrhovne komande u tom periodu nije bio na dunosti komandanta armije,
to govori o nedostatku iskustva...
Poznato je da je Predsednitvo SFRJ, poetkom 1991. donelo odluku o razoruanju paravojnih formacija
na celoj teritoriji Jugoslavije. Zato ga JNA nije izvrila, g. Kadijevid ne spominje ni jednom reju i dalje
zato akcije oko oruja u Hrvatskoj i pegelja nisu preseene u zaetku, i dalje zato je armija
prihvatila paravojne formacije i stavila ih pod svoju komandu kada se istovremeno tvrdilo da tih
formacija na teritoriji Srbije nema.
Pri kraju Veselinovidevog teksta stoje jo dvije znaajne konstatacije:
a) Tragedija Armije i jeste u tome to je bila sredstvo u rukama pogrene politike, koja je nastojala,
praktino svim sredstvima, da nametne ostalim lanicama SFRJ svoje vienje zajednike drave - ili je
nede biti.
b) JNA je jedina imala ansu da obezbedi miran prelazak drutva u novi kvalitet, a to je mogla da uradi
uzdiudi se i ne vezujudi se za bilo koju politiku partiju ili repuhliku.

Svoje pisanje Veselinovid zavrava sljededim: Bolje je da ste ova razmiljanja zadrali za sebe. Ovako,
ostaje svima onima koji su bili pod komandom Vas i toga famoznog taba Vrhovne komande... da se
pitaju zato su Vam verovali i ko Vam je dao za pravo da upropastite zajedniku dravu. Prosto Vam bilo.
A ostalima koji su Vam kumovali u svemu ovome da zaelim, kao to sam jednom rekao u Skuptini
Jugoslavije, da se nau na ubritu istorije, jer tamo im je mesto.
U vie susreta s viceadmiralom Ivanom Veselinovidem izrazio sam priznanje, zahvalnost i, ako to neto
znai, i svoju saglasnost sa stavovima i ocjenama. Jednom prilikom sam mu rekao: Bolje je da si ih Ti
prvi saoptio jer si, pored ostalog, dvije godine bio neposredno potinjen generalu Kadijevidu. Moda
nisam najbolje odabrao stavove iz Ivanovog kazivanja, ali ubacujudi ih u moje biljeke o besmislenom
ratu, elim ponovo izraziti zahvalnost i saglasnost, koju, ubjeen sam, djeli najvedi broj bivih pripadnika
JNA.
NA PEDESET PRVOJ GODINJICI VI LIKE PROLETERSKE DIVIZIJE NIKOLA TESLA (1993)
Na skuptini sekcije boraca VI proleterske like divizije (51. godinjica formiranja - 22. novembra 1993)
Izlaganje Ilije Radakovida:
Na rat 1941-1945. je narodnooslobodilaki i partizanski rat. Ovo narodni nam briu i spajaju nas sa
ostalim ratovima.
Na rat je dio antifaistike borbe (poznat i priznat) jugoslovenskih naroda i irih evropsko-svjetskih
razmjera. Ovo antifaistiko hode da nam zbriu. Naturaju nam imena ratnici i veterani. Neka se
drugi zovu kako hode, a mi smo partizani.
Naa boraka organizacija treba i dalje da bude samostalna i sa svim obiljejima. Organizacijski nema
nita integralno sa drugim, a saradivati moemo ako se dogovorimo.
Prvi svjetski rat 1912-1918. bio je integrativan. Stvorena je zajednika Jugoslavija. U ratu (1941-1945)
stvorili smo jo vedu FNRJ i SFRJ. Na narodnooslobodilaki rat bio je jo integrativniji.
Besmisleni rat od 1990. do 1995. stvorio je tzv. SRJ - najmanju do sada. Bio je dezintegrativan i razbio je
SFRJ. Na alost, i meu borcima naeg rata ima razbijaa. U nekim stavovima SUBNOR-a nama se
podmede da smo zarobljenici vlastite prolosti, da smo 50 godina ivjeli u politikom zatoenitvu,
to sve ne stoji. Nema osnova da mjenjamo znake sa petokrakama, eka nas obnova poruenih
spomenika naeg rata, koji su svuda skrnavljeni i rueni. Naa aktivnost se i dalje temelji na istorijskom
kontinuitetu borbe za slobodu i nezavisnost.
Protivni smo svim pokuajima da se NOR nipodatava, vrea i ocjenjuje kao graanski rat. Oni koji to
rade, opravdavaju saradnju sa okupatorom i nacioovinizmom. Mladi treba da znaju da su nai termini

bili i ostaju slobodoljublje, patriotizam, nacionalni ponos, otpor prema nasilju, solidarnost i drugarstvo.
U programima vedine stranaka nema stava prema NOB-u i borakoj organizaciji, ak ni u programima
nekih tzv. socijalistikih i komunistikih partija.
Ne dozvolimo da nas u isti ko stavljaju sa nedidevcima, etnicima i drugim kvislinzima.
Boraka organizacija je planski razbijena ili oslabljena. Vlast u mnogim sekcijama i udruenjima boraca
uzeli su oni koji se dodvoravaju nacionalizmu, a u posljednje vrijeme se malo i sastajemo, pored ostalog,
i zbog onih koji se stide, zbog poetnih stavova i zapaljenosti za neka opredjeljenja suprotna interesima
borake organizacije.
Traimo od foruma borake organizacije svih nivoa da se izjasne o ovom ratu i nasilju koje je poruilo
Vukovar, Jajce, Fou i mnoge spomenike vezane za VI diviziju. Da se izjasne o ratu koji je bio
dezintegrativan, koji je razbio ono za to smo se borili. Tu su razlike i meu nama, koje su dovele do
meusobnih podjela.
Nae trajno zalaganje treba da bude za mir i optu demilitarizaciju.
In memoriam
MILORAD MIEVID*)
*)*) Tekst je upuden Naoj borbi, Veernjim novostima i Vjesniku, ali nije objavljen.
Da je poginuo Milorad (Miki, Spajija) Mievid, jedan od najbliih mi i najdraih drugara, saznajem 15.
avgusta 1996.
Dva dana kasnije 17. avgusta itam u Vjesniku da je 14. kolovoza oko 14 sati poginuo umirovljeni
general JNA Mievid od nepoznate eksplozivne naprave u dvoritu svoje rodne kude u Pavlovcu, Zavoe
broj 26. U trenutku eksplozije, s njim su bile supruga Mara i sestra Marija, koje su ostale neozljeene.
Pune 63 godine (od 1933), bili smo nerazdvojni, kolski drugovi. U Gospidu, u SKOJ-u od 1938, u
bataljonu Marko Orekovid u VI diviziji (1941-1943), u XIX dalmatinskoj diviziji (1944), u istoj klasi
Vojne akademije (1951-1953), u IX armiji (Ljubljana 1968-1970) - ovog puta kao trio Liana (Miki, Ferdo
i Tria), zajedno u istoj komandi.
Miloradova ivotna staza ista je kao suza. U SKOJ-u i KPJ (od 1938, odnosno 1940), komesar ete u
krntijaima (1941), komesar Krbave, lan Politodjela XIX divizije, komesar brigade u 45. srpskoj
diviziji. Poslije rata je komesar divizije u Makedoniji i Srbiji, direktor tvornice Marko Orekovid u Likom
Osiku, naelnik taba ljubljanskog podruja i naelnik operativnog odjeljenja u IX armiji, da bi uspjenu
vojniku karijeru zavrio kao naelnik taba teritorijalne odbrane Socijalistike Republike Hrvatske i tu, u

Zagrebu, penzionisan.
Uoi besmislenog rata i za vrijeme njegovog trajanja (1990-1995), potpisnik je mnogih apela za mir i
protiv sunovrata. Milorad je bio i ostao antifaista. Rodnu kudu njegove Mare Buba u Likom Novom
sruili su nacionalistiki ekstremisti (ustae). Milorad je to vidio na zagrebakoj TV i za taj straan in
tuio novu dravu. Njegovu rodnu kudu u Zavou (Pavlovac) opljakali su i demolirali nacionalistiki
ekstremisti (etnici). Oba ruenja dogodila su se prije takozvane Oluje, tog velikog politikog poraza
(1995), kao to je politiki poraz (1991) znailo i prikljuenje djela gospidke opdine - graakoj opdini.
U toku besmislenog rata (1990-1995) - te najstranije stranice u istoriji ne samo Like - sretali smo se vie
puta i to van Like i Hrvatske - u Sloveniji. Najvie smo razgovarali o naoj Lici i njenoj tragediji. Vana
tema bila je i perspektiva naih unuka. Dogovorili smo se da obiemo Plitvice, Vrebac (njegov rodni kraj),
Graac (Ferdino rodno mjesto) i Joan (moje rodno mjesto). Ferdo je - i zbog Like - presvisnuo 1995. Bez
Ferde sreli smo se juna 1996. u ateu. Tom prilikom Milorad je govorio: Ido, bio sam u Lici vie puta sve je to tuno i runo, otidi du i ovog ljeta, pa, kad se vratim, dogovoridemo se, bide barem ljiva, ti kao
stranac - vidi...
Otiao je u Liku i tu u Zavou, sreujudi rodnu kudu i ljivar oko nje - poginuo pod Vrebakom Stazom.
Ostao sam sam, ali uinidu sve da, prije mog kraja, obiem dio nae opustoene Like, u kojoj gotovo da
nema ni Srbina ni Hrvata, svratim na Mirogoj, poklonim se i stavim suzu od likog pitomog korova na
urne Ferde i Milorada opet su zajedno, a njegovoj Mari, sinovima i unucima, koje je oboavao, izrazim
sauede.
Kranj, 20.8.1996.
Ilija Radakovid

IZ RECENZIJA BEOGRADSKOG IZDANJA KNJIGE

Ilija Radakovid: BESMISLENA YU RATOVANJA
Postojan i dosljedan od ustanka u Lici 1941. godine do rasturanja avnojevske Jugoslavije besmislenim
ratovima, Ilija Radakovid uvjerljivo oslikava vrijeme jugoslovenskog sunovrata 1990-1995. godine.
Besmislene ratove voene od Soe do Drine, Dunava i Konavlja ili obratno vidi kao obraune onih koji su
na ruevine zateenih svjetova, naselili nacifaistike kumire prolosti, obdarene udnjom za
neogranienim zloinima, a tidene apsolutnom modi upravljaa dravom, politikim strankama,
konfesijama, etnosom i svekolikim nebeskim narodom - svih onih koji su zloupotrebili uniforme
nekadanjih vojvoda, junaka i vitezova, a vojnu taktiku i operatiku, pretvorili u najbestijalniji zloin.
Sublimirajudi ivotni nauk, strunu evokaciju, steenu i na visokim poloajima u vojsci, vjetinom
analitiko-kritikog zapaanja i posmatranja, selekcijom validnih injenica, Ilija Radakovid je knjigom

Besmislena YU ratovanja poklonio itaocima djelo trajne vrednosti, nezaobilazno za sve one koji trae
odgovor na pitanje - zato su naim prostorima protutnjale sile ludila i bezumlja, gazedi i ive i mrtve,
ruedi sela i gradove, razarajudi stvaralatvo prethodnika, devastirajudi kulturno-istorijske spomenike i
sakralne objekte, skrnavljujudi moral onih kojima je ast i potenje utkano u bit ivljenja. Kontemplacija
kojom je Radakovid oslikao turbulentnu sudbinu jugoslovenskih naroda rastjeranih i rasturenih sa
prostora avnojevske Jugoslavije, potvrdila je dugotrajnu nunost u naunom, publicistikom,
edukativnom, politikolokom, sociolokom, istorijskom i kulturolokom radu, kao snaan portret genois
saeculi Slovenaca, Hrvata, Srba, Crnogoraca i Muslimana. Taj trajni domet autorskog djela izraz je
pobunjene savijesti ovjeka, okrenuta ovjeku. A Ilija Radakovid je doista, jo i u vrijeme prije nego to je
ratna stihija poela, u vrijeme kada su mnogi intelektualci, vjerski dostojanstvenici, samozvani oevi
otadbine i enormnom ksenofobijom obdarene nacionalne voe mobilisale nepamet u slubi
nacionalizma, rata i ljudoderstva, pripadao onoj ne mnogobrojnoj grupi istomiljenika koji su bez
dvoumljenja odbacili ovinistike lai i duh defetizma - ustali u odbranu istine, protiv mrnje i obmana,
protiv prevarama ratne propagande inaugurisanih nacionalnih boanstava.
Akademik Branko Pavidevid
Dr Duan Plena
Autor Ilija Radakovid skupio je veliku dozu hrabrosti i energije da se uhvati u kotac sa nadasve tekom i
osjetljivom temom, za sve nas najaktuelnijom materijom: ocjenom karaktera i uzroka poslednjeg rata
koji je nekoliko godina bjesnio na jugoslovenskom prostoru. Za estitanje je to je relevantne podatke i
njihove analize skupio i smjestio u jednu knjigu. Tim prije, to su ratne operacije tek prije dvije godine,
stranom intervencijom zavrene a mir jo nije uspostavljen.
Doprinos autora, utoliko je vedi to se suoavamo sa nizom oteavajudih okolnosti: - nije protekao
period neophodan da se sa istorijske distance posmatraju i procjenjuju tragini dogaaji; postoji
evidentna oskudica relevantne dokumentacije dostupne javnosti, jer nju bogovi rata skrivaju i redovno
zlonamerno iskrivljuju istinu nastojedi da krivicu za rat i uinjene zloine prebace na druge. Takvom
praksom ele izbjedi odgovornost za razbijanje II Jugoslavije, niim opravdano razaranje i masovni
genocid nad svojim dojueranjim sugraanima.
U poplavi masovnih propagandnih lai na svim ratujudim stranama, do pribline istine i najvedeg stepena
objektivnosti mogu dodi samo ljudi koji su imuni od nacionalizma i dogmatizma i veoma struni i
kompetentni analitiari. Ilija Radakovid, jedan je od njih. Istiudi njegovu smjelost u pristupu i razradi
takve teko savladive teme i u naznaenim tekim okolnostima nije naodmet pomenuti da je autor
prvoborac NOB-a i da je poslije II svetskog rata, vojnog kolovanja i vrenja visokih vojnih funkcija, vojnu
karijeru zavrio nekoliko godina pred razbijanje II Jugoslavije, u funkciji zamjenika ministra narodne
odbrane.
Poseban povod i motiv da Radakovid pristupi pisanju ove knjige bilo je Moje vienje raspada - vojska
bez drave vojnog ministra generala Veljka Kadijevida objavljeno 1993. godine, koje je po komentarima
mnogih italaca i kritiara a posebno autora Besmislenih ratovanja, bilo usmjereno na pravdanje
poraza JNA, pravdanje nesposobnosti i nezrelosti politikog i vojnog vrha zemlje da adekvatno djeluje

prema nastaloj situaciji i krizi koja je vodila raspadu drave i ratu. Ilija Radakovid je bio u stanju da
kompetentno ocjeni slabe take u Kadijevidevoj knjizi i voluntaristika iskrivljavanja ratne doktrine i
postupaka armije i njenih dejstava. Takvu kritiku Kadijevideve knjige Radakovid je uspjeno postigao. No,
Kadijevidevo vienje samo mu je povod za ire sagledavanje uzroka rata i obrazlaganje uvjerenja da je taj
rat ne samo bio besmislen i nepotreban, ved da je mogao biti izbjegnut realnijim i razumnijim
promiljanjem i ponaanjem tadanjih politikih i vojnih elnika.
Milan Basta

UZ POMOD I PODRKU AHMEDA ONLAGIDA

Dio o ratu u Bosni i Hercegovini zasniva se na irem tekstu Ahmeda onlagida koga je smrt spreila da
javnosti predoi svoja sveobuhvatna istraivanja bosansko-hercegovake tragedije.
Prihvatajudi da bude jedan od recenzenata moje knjige Besmislena YU ratovanja, onlagid se saglasio
da koristim grau, analize i saznanja do kojih je on doao. Ovom prilikom jo jednom izraavam
zahvalnost za pomod i podrku koje mi je pruio. U trenutku odlaska, na radnom stolu ostavio je rukopis
moje knjige rasklopljen na posljednjim stranicama, poto je na predhodnim ispisao primjedbe i sugestije.
Podsjedam na beskrajnu tugu ovog tihog, dosljednog i dostojanstvenog ovjeka nad sudbinom Bosne i,
posebno, rodne Foe i istiem njegovu ocjenu:
Dvije su bitne karakteristike ovih ratova osvajanje teritorija i primjena najteih oblika
nasilja, u sutini - genocida.
Autor
SKRADENICE
AO - Armijska oblast
AVNOJ - Antifaistiko vjede narodnog osloboenja Jugoslavije
BiH - Bosna i Hercegovina
CK - Centralni komitet
CK SKJ - Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije
CIA - Central inteligence agency (amerika obavetajna sluba)
DEMOS - Demokratska opozicija Slovenije
DFJ - Demokratska Federativna Jugoslavija
DSZ - Drutvena samozatita
DEPOS - Demokratski pokret Srbije

EZ - Evropska zajednica
EU - Evropska unija
FNRJ - Federativna Narodna Republika Jugoslavija
G - Glavni tab Generaltab
GSS - Graanski savez Srbije
HDZ - Hrvatska demokratska zajednica
HSS - Hrvatska seljaka stranka
HOS - Hrvatske oruane snage
HVO - Hrvatsko vjede odbrane
IFOR - Meunarodne snage (International Forces Organisation)
ITN - Amerika TV - mrea
INFORMBIRO - Informacioni biro
JNA - Jugoslovenska narodna armija
K - Korpus
KESS - Konferencija o evropskoj sigurnosti i saradnji
KONO - Koncepcija optenarodne odbrane
KOV - Kopnena vojska
MUP - Ministarstvo unutranjih poslova
NATO - North Atlantic Treaty Organisation (Sjevernoatlantski vojni pakt)
NDH - Pavelideva Nezavisna Drava Hrvatska
NOB - Narodnooslobodilaka borba
NOR - Narodnooslobodilaki rat
OEBS - Organizacija za evropsku bezbjednost i saradnju
OECD - Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (Organisation for economic Cooperation and
Development)
ONO - Optenarodna odbrana
OS - Oruane snage
OS SFRJ - Oruane snage SFRJ
OUN - Organizacija ujedinjenih nacija
OZNA - Odjeljenje za zatitu naroda (kasnije UDB-a)
POJ - Partizanski odredi Jugoslavije

PT - Protivtenkovska (odbrana)
PV - Protivvazduna (odbrana)
PZT - Privremeno zauzeta teritorija
RAM - ifrovani naziv plana za vojne operacije u BiH
RbiH - Republika Bosna i Hercegovina
RKC - Rimokatolika crkva
RM - Ratna mornarica
RS - Republika Srpska
RSK - Republika Srpska Krajina
RTO - Republiki tab teritorijalne odbrane
RTCG - Radio-televizija Crne Gore
RTS - Radio - televizija Srbije
RV i PVO - Ratno vazduhoplovstvo i protivvazduna odbrana
SAD - Sjedinjene Amerike Drave
SANU - Srpska akademija nauka i umjetnosti
SAO - Srpska autonomna oblast
SB - Savet bezbjednosti
SDA - Stranka demokratske akcije
SDP - Stranka demokratskih promjena
SDS - Srpska demokratska stranka
SFOR - Meunarodne vojne snage u BiH
SIP - Sekretarijat inostranih poslova
SIV - Savezno izvrno vjede
SKJ - Savez komunista Jugoslavije
SK (PJ) - Savez komunista (pokret za Jugoslaviju)
SKH (SDP) - Savez komunista Hrvatske (stranka za drutvene promjene)
SKOJ - Savez komunistike omladine Jugoslavije
SKS - Savez komunista Srbije i Slovenije
SNO - Srpska narodna odbrana
SNS - Srpski nacionalni savjet
SPC - Srpska pravoslavna crkva
SPO - Srpski pokret obnove
SPS - Socijalistika partija Srbije
SR - Socijalistika republika
SRJ - Savezna Republika Jugoslavija
SRN - Savezna Republika Njemaka
SRP - Socijalistika radnika partija
SSNO - Savezni sekretarijat za narodnu odbranu
SSRN - Socijalistiki savez radnog naroda
SSSR - Savez Sovjetskih Socijalistikih Republika Sovjetski Savez

SUBNOR - Savez udruenja boraca narodnooslobodilakog rata

VK - tab Vrhovne komande
TO - tab teritorijalne odbrane
TVIK - Tvornica vijaka Knin
TO - Teritorijalna odbrana
TV - Televizija
TV SKY - Britanska televizijska mrea (TV Skaj)
UJDI - Udruena jugoslovenska demokratska inicijativa
UKS - Udruenje knjievnika Srbije
UN - Ujedinjene nacije
UNPROFOR - Meunarodne vojne snage u Hrvatskoj
UNREDEP - Snage UN u Makedoniji
UNTAES - Tranzicijska oblast UN u Istonoj Slavoniji
VBR - Viecevni baca raketa
VIKG - Vazduhoplovna isturena komandna grupa
VJ - Vojska Jugoslavije
VK - Vrhovna komanda
VMA - Vojno-medicinska akademija
VO - Vojna oblast
VPO - Vojno - pomorska oblast
VU - Varavski ugovor pakt
YU - Jugoslavija, jugoslovenski
YUTEL - Jugoslovenska televizija
Z-4 - Meunarodni plan za Srbe u Hrvatskoj
ZAVNOBIH - Zemaljsko vjede narodnog osloboenja Bosne i Hercegovine
ZAVNOH - Zemaljsko vjede narodnog osloboenja Hrvatske
ZNG - Zbor narodne garde

Ilija T. Radakovi
BESMISLENA YU-RATOVANJA
(recenzija)
Analiza krupnih istorijskih zbivanja, a naroito ako su ona konfliktna, propraena krvavim
sukobima i katastrofalnim posledicama, uvek je sloen i odgovoran poduhvat pa ak i kada se ta
zbivanja posmatraju sa vremenske distance. A ako se za njihovim uzrocima i znaenjima traga

dok su jo u toku, istraiva prihvata mnoge rizike, opasnosti i tekoe. U izvesnom smislu
poistoveuje se sa ratnim reporterom koji izvetava sa fronta izloen je paljbi sa svih strana, a
moe da pogine i od zalutalog metka.
Sa svim tim rizicima Ilija T. Radakovi svesno se suoio u procesu nastajanja knjige
Besmislena Yu-ratovanja. Neposredan povod da se krene u taj mukotrpan posao bilo je
oglaavanje Veljka Kadijevia, sekretara za narodnu odbranu i naelnika taba Vrhovne
komande SFRJ (1988-1992), generala koji je, povinujui se politici bezumlja, otpoeo
besmislena ratovanja na prostorima nekadanje Jugoslavije. Kadijevievo Moje vienje raspada
vojska bez drave (Politika, juni 1993) nesumnjivo je zahtevalo ne samo politiki nego i
vojno-struni komentar. Uoavajui tu potrebu zajedno sa istomiljenicima prvenstveno
pripadnicima generacije koja je stvarala i decenijama razvijala Jugoslovensku narodnu armiju
kao vojsku svih naroda zajednike drave Ilija Radakovi je izabrao tei i ambiciozniji pristup
da istovremeno bude analitiar i svedok, da tumai tragina zbivanja ne kao neutralni
posmatra ve kao aktivni uesnik u nemirenju sa politikom opcijom za koju je unapred znao da
moe da izazove samo katastrofalne posledice.
Nastala je tako jedinstvena knjiga koja je u isti mah lina ispovest i polemika, svedoanstvo i
dokument, politika analiza i vojno-struni komentar. Razume se, u okolnostima u kojima je
stvarana, bez ikakve institucionalne potpore i mogunosti da se koriste dokumenti, a nekad i pri
veoma ogranienom informisanju zbog mnogih granica i barijera, autor je bio svestan da nee
moi da se uzdigne do naune konsekventnosti, ali je smatrao bitnijim da se, u skladu sa
moguim i dostupnim, neke istine kau to pre, nekim gleditima i postupcima odmah kontrira i
time uini jo jedan pokuaj da se zaustavi dalje srljanje u sunovrat.
Uveren da nema prave perspektive ako ostanu lai, prevare, obmane, iluzije, poluinformacije,
ako se zloinci kite oreolima heroja, posle besmislenih ratova koje su proizveli na ovim
prostorima, Radakovi svim stranicama svoje knjige naglaava da niko nema prava da bude
zatien nijednom preutanom injenicom, niti obzirom bilo koje vrste. Zbog toga iznosi na
svetlost dana injenice i dokumente i iz prethodnog perioda kada je i sam bio u vrhovima JNA, a
to ini da bi ukazao na genezu potonjih dogaanja, na borbu liberalno-demokratskih i
dogmatskih snaga u dravi i vojsci jer se samo tako i moe objasniti ono to se dogodilo.
Radakovi pri tome dokazuje da se tragian rasplet mogao izbei i da je ak bila dunost vodeih
ljudi i u dravi i u Armiji da tragediju spree. Njegova je teza da je do besmislenih ratova dolo
ne zbog Ustava SFRJ i principa na kojima se zasnivala federalna Armija, takvih kakvi su bili,
nego ba zato to se nisu potovali, odnosno zbog toga to je vojni vrh, priklonivi se politici
jednog republikog rukovodstva, napustio osnovne principe na kojima se zasnivala ta vojska
potinivi je interesima, i to lanim, jednog naroda, ime je ona, suprotstavljena svim drugim
narodima i federalnim jedinicama, prestala da postoji i kao jugoslovenska i kao narodna.
Osporavajui Kadijevieva vienja, Radakovi potvruje da se pri odluivanju Kadijevi ogluio
o mnoga upozorenja i mnogo toga to mu je bilo poznato pa ak i o ono to je sam svojevremeno
zastupao. Pri ukazivanju na odgovornost Kadijevia kao eksponenta jedne politike i njenog
vojnog izvrioca, autor Besmislenih Yu-ratovanja krug odgovornih iri na sve koji su uticali na
formulisanje te politike, uestvovali u pokuaju da se ona realizuje, podravali je i na razne
naine manipulisali irokim narodnim masama palei sve nacionalovinistike fitilje. Jedna od

najveih vrednosti knjige upravo je u tome to Radakovi ne nastupa u ime jednog ve u ime
svih jugoslovenskih naroda pogoenih ratnom apokalipsom. Zato, za razliku od nekih drugih
knjiga koje se bave istom problematikom, ova u svim dravama koje sada postoje na prostorima
nekadanje Jugoslavije moe da bude prihvaena kao objektivna i principijelna, ba kao to
postoji realna mogunost da je svuda osporavaju ekstremeni nacionalisti i ostali ratni hukai bez
obzira kojoj naciji pripadaju.
U Radakovievoj knjizi brojni su dokazi da je ispisivana nemirenjem i oajnikim pokuajima da
se zaustave lanane lavine pomahnitalog nacionalistikog populizma. Uesnici
narodnooslobodilake borbe 1941-1945, oni najdosledniji i najhrabriji meu njima, znajui
dobro sve strahote rata i kuda vode meunacionalne mrnje, ukazivali su da put kojim se krenulo
vodi pravo u sunovrat. Malo je, naalost, bilo spremnih da ih uju, jo manje hrabrih da ih slede.
Bila su to vremena kojih se sada svi nerado seaju. U ljudskoj je prirodi da se runo to pre
zaboravi. Time se, meutim, svi ne mogu podjednako zaklanjati jer im ni motivi nisu isti. Jedni
se stide jer su u meuvremenu postali svesni da su i svojom nebudnou, zatvaranjem oiju i
neinjenjem postali sauesnici zla. Drugi bi da se najpre prebriu njihovi zloini, te da se tako ne
suoe sa odgovornou za neizmerno bolne rtve i nemerljiva stradanja nevinih. Podsetnika da
svako nedelo mora da bude razjanjeno i sankcionisano ni u kom sluaju ne moe da bude
mnogo pa je u u tom smislu dragocena i ova knjiga.
Dananji italac treba da se vrati u ta vremena da bi adekvatno procenio i sve ono, to je u
takvim okolnostima, autor uloio u sticanje moralnog autoriteta da svima i na svim stranama,
otvoreno i bez uvijanja, saopti injenice i poglede koji ne gode neistim savestima, da se
suprotstavi neprikosnovenim autoritetima koji su u rukama drali sve poluge moi i instrumente
za javni moralni lin pa i za fiziko unitenje.
Knjiga je nastajala u okolnostima kada su ljudima sa nepodobnim imenima i prezimenima
potanski sanduii punjeni otrovnim porukama, kada su mediji objavljivali pozive da se autoru i
njemu slinim zabrani da diu beogradski vazduh. Nisu, dodue, navodili kako da se to uini
ali se na osnovu mnogih i do danas nerazjanjenih dogodovtina sa upotrebom raznih kalibara i
eksplozivnih punjenja davalo naslutiti kako bi se to moglo realizovati. Navoeni su
argumenti da dotini nisu dostojni dravljanstva sredine kojoj su okrenuli lea u
sudbonosnim trenucima za ostvarivanje nacionalnih i dravnih interesa, itd, itd.
Jednim delom i zbog toga, prvobitno zamiljena kao kolektivni in, knjiga nije kolektivno i
potpisana. U njenom stvaranju i publikovanju ostao je najhrabriji i najuporniji. Zbog toga to to
je napisano, predoeno javnosti i i potpisano u vremenu kada je napisano, objavljeno i potpisano
treba procenjivati i vrednovati i kao moralni in proet ne malim stepenom hrabrosti. Na to
treba skrenuti panju u trenutku kada na politikoj sceni nisu vie sile mraka i kada se sve vie
stvara demokratska atmosfera u kojoj se toleriu i drukija vienja, a sve manje prave podele na
patriote i izdajnike, mada ta praksa ima jo dosta svojih pristalica.
Nije neumesno pomenuti da i meu, uslovno reeno, istomiljenicima autor moe da naie i
nailazi na izvesne otpore i nerazumevanja. Prigovara se da je koncepcija knjige neprihvatljiva,
da nije raena na naunoj osnovi i sa naunom aparaturom i slino. Sve su to formalna

zakeranja ako se uvaavaju faktike okolnosti, sutinska znaenja i poruke koje iz knjige izviru.
A one su antiratne, humane, u prilog razumevanja i saradnje ljudi i naroda
Neozbiljno je, na primer, oekivanje da se u gotovo ilegalnom nastajanju knjige, kada su i ljudi i
informacije teko i sporo putovali, kada su rukopisi, iz razumljive predostronosti, uvani na vie
mesta, uz buku tenkova koji odlaze na bliska ratita i helikoptera koji dovlae teke ranjenike,
dakle, u ratnim okolnostima dobijaju, nalaze i citiraju dokumenti protivnikih strana koji, ako i
postoje i u meri u kojoj postoje, jo dugo nee biti dostupni istraivaima. I, na kraju krajeva,
zato od vrsnog vojnika zahtevati da igra ulogu naunika-poetnika? Sutina je ba u tome da se
rat i ratovanja posmatraju oima kolovanog vojnika koji je, svojevremeno, u ratu uestvovao,
neke druge van ovih prostora posmatrao i analizirao. Da se saopti neto od onoga to je bilo
nepoznato a relevantno je za objanjenje i razumevanje besmislenih Yu-ratovanja, da se svedoi
argumentom kvalifikovanog svedoka i da se to pre saopte injenice koje utiru put ka istini i
otrenjenju.
Da su u pitanju samo formalni prigovori striktnih pobornika kanonizovanih metodologija,
sistematizacija i klasifikacija, ovim povodom ih ne bi bilo uputno ni pominjati jer bi im se davao
znaaj koji, u datim okolnostima, ne zasluuju. No, ne treba odbaciti ni mogunost da se iza brda
valja i neto drugo, a principijelnim primedbama prikriva neslaganje sa osnovnim pogledima i
ocenama autora. Ako je to u pitanju, motivi mogu da budu razni a meu njima i boleivosti nacionalne, zemljake, ideoloke, kolegijalne - prema nosiocima i akterima odreenih politikih
opcija i konkretnih zbivanja koja su predmet knjige Besmislena Yu-ratovanja. Bitno je,
meutim, da autor takvim boleivostima nije sklon, a bitno je i to da su, pored dokumenata i
napisane rei, za njega dragocen izvor i obini ljudi koji su, na licu mesta, a bez naunog aparata,
dobro spoznali zlo i one koji su ga na svim stranama sejali.
Besmislena Yu-ratovanja predstavljaju teku optunicu za mnoge ljude koji su direktno
naznaeni i to za konkretno opisana dela. Mnogi su nedvosmileno prozvani da se brane ili da
demantuju. To je, meutim, i poziv i putokaz institucijama nadlenim za pravdu i kanjavanje
nedela pa nije zanemarljiva ni ta vrednost knjige.
Na osnovu izreenog, zakljuak moe da bude samo jedan: knjiga Besmislena Yu-ratovanja
Ilije T. Radakovia zasluuje da bude objavljena u svim dravama na prostorima nekadanje
Jugoslavije, a na svim tim prostorima ne samo da e imati itaoce nego e i pomoi da se objasne
tragine stranice istorije koja jo traje, da se izvuku pouke, mrnje, ratovi i ratovanja ostave
prolosti i pouzdanije trasiraju putevi u budunost.
Neboja DRAGOSAVAC
novinar i publicista
Beograd

KRAJ