GENEL FZK II

DERS NOTLARI
Hazrlayanlar:
Prof. Dr. Mustafa POLAT
Prof Dr
Prof.
Dr. Leyla TATAR YILDIRIM

2012

BLM-21
BLM
21
Elektrik Yk

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

Bu blmde, maddenin zelliklerinden birisi olan elektrik yk ile

tanacaz.

D
e

.
R

Atomu meydana
At
d
getiren
ti
elektron,
l kt
proton
t
ve ntron
t nun yklerini
kl i i
reneceiz ve devamnda da u konulara deineceiz:

v
T

A
L
Elektrik yknn eitleri
O
P ((Coulomb yyasas))
ki y
yk arasndaki kuvvet
Ykn kuantal FA
A
Ykn korunumu
T
S
U
M
.
R
D

(21-1)

Bir kuma paras ile ovuturulan kehribarn ty gibi

hafif nesneleri ektii antik alardan beri bilinen bir
eydir. Bu olgu, maddenin yeni bir zellii olan
elektrik
elektrik yk
yk ile ilgilidir.
ilgilidir Birok deney,
deney iki tr
elektrik yknn varln gstermitir: pozitif (renk
kodu: krmz) ve negatif (renk kodu: siyah). pozitif
pozitif
ve negatif isimleri Benjamin Franklin tarafndan
verilmi isimlerdir.

M
I
IR

.
R

S
U

M
.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

D
Cam bir ubuu v
ipek
e bir kumala ovuturduumuzda,
ikisi de elektrik
yk kazanr. Cam ubuun kazand
T
Apozitif olarak tanmlanr.
ykn iareti
L
O
P ekilde,
Benzer
ekilde plastik bir ubuu bir krk ile
A
F
ovuturduumuzda,
ikisi de elektrik yk kazanr.
A
T Plastik ubuun
kazand
y
ykn iareti

negatif
g
olarak
tanmlanr.

(21-2)

Ykl cisimlerle yaplan bir ok deneysel almalardan

elde edilen sonular u ekilde zetlenebilir:

M
I
IR

D
L
YI

1. Ayn iaretli ykler (her ikisi de pozitif veya negatif)

birbirlerini iterler (ekil-a).

S
U

M
.
R

A
L
2 aretleri farkl olan yklerY(biri pozitif,
2.
pozitif dieri
E(ekil-b).
negatif) birbirlerini ekerler
L
.
R
D
Yknn iareti bilinen
bir cisimle, yknn iareti
e
v
bilinmeyen cisim
arasndaki etkileme kuvvetinin
T
A
ynnden Lyararlanarak,
bilinmeyen cismin yknn
iaretiniO
P belirleyebiliriz.
A
FAyn iaretli ykler birbirini iter.
A
T
Zt iaretli ykler birbirini eker.

(21-3)

M
I
R
I
pek bir kumala ovuturulan cam ubuun
pozitif
D
L yk
I
ykl olduunu biliyoruz. Bu ubuu,
Y
A dnebilecek
kaybolmayacak ve etrafnda serbeste
L
Y
ekilde
kild ortasndan
d
asalm.
l
S
Sonra
d
da,
ykn
k
E
L cam ubua doru
bilmediimiz bir cismi
.
R
yaklatralm.
yaklatralm
D
edurum sz konusudur:
v
Mmkn olan iki
T
ekil- L
a:Aki cisim birbirini iter. Bu durumda
O
bilinmeyen
yk pozitif iaretlidir.
P
A
F ekil-b: ki cisim birbirini eker. Bu durumda
Y t
Yntem:

S
U

M
.
R

A
T

bilinmeyen
y y
yk negatif
g
iaretlidir.

(21-4)

Benjamin Franklin zamannda (18. yy) elektrik

yknn bir eit arlksz,
arlksz srekli akkan
olduu kabul ediliyordu. 20. yy balarnda Ernest
Rutherford un atomun y
yaps
p zerinde y
yrtt

aratrmalar, maddenin ne ekilde meydana

geldiini ortaya koydu ve bileenlerinin sahip
olduklar yklerin belirlenmesini salad.

M
I
IR

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

Atomlar elektronlardan ve ekirdekten oluur.

ekirdein kendisi de, proton ve ntronlardan
oluur.

v
T

D
e

A
L
Atomun ap
510-10 m.O
-15P
ekirdein ap 510
m
m.
A
F
A
Elektronlar negatif
ykl, protonlar pozitif ykl, ntronlar ise ykszdr.
T
S
Bu durumdaUelektrik yk, atomu oluturan paracklarn (elektron, proton,
M
.
ntron)
temel bir zelliidir.
R
D

(21-5)

M
I
IR

Atomik Bileenlerin Ktleleri ve Ykleri:

Ntron (n) :
Proton (p) :
Elektron (e) :

D
L
YI

Ktle m = 1.67510-27 kg; Yk q = 0

27 kg; Yk q = +1.60210
19 C
Ktle m = 1.67310
1 67310-27
+1 60210-19
Ktle m = 9.1110-31 kg; Yk q = -1.60210-19 C

A
L
Y
N 1 Elektron
Not-1:
El k
ve protonun ykleri
kl i iin,
i i srasyla,
l -e
ve +e

E
L .
sembolleri kullanlr. Bunlar temel yk olarak bilinirler
.
R
D
Not-2: Bir atomdaki elektron ve proton saylar
eitse, atom elektriksel
eatom numaras (Z) dr.
v
olarak ntr olarak adlandrlr. Bu say
T
Ave ntron saylarnn toplam ise
Not-3: Bir atomdaki proton
L
ktle numaras (A) dr.PO
A
Gsterim: 235 AF
Z = 92 = elektron/proton says
U
92T
S
A = 235 =proton
t + ntron
t
says
U
M
.
R
D
(21-6)

Ykn Quantalanmas :

M
I
R
I
Bir nesnenin toplam yk, o nesnedeki temel paracklarn saysna
D
L
I
Y
(elektron, proton, ntron) baldr. Elektron says N , proton says
A
L
N ve ntron says N olan bir nesnenin net yk,
yk Y
E
L
.
Q eN eN 0N e N N ne
R
D
e Bu, net ykn elektron
olur. Burada, n N N ve tamsaydr.
v
T
A
yknn tamsay katlar kadarLolacan
gsterir. Yani yk quantaldr.
O
P
A
F
A
N
T
S
N
U
N
M
.
R
D
e

net

(21-7)

Ykn Korunumu:

M
I
Rbir
Her ikisi de yksz olan cam bir ubuk ile ipek
I
kumamz olsun.
olsun Cam ubuu ipekILD
kumala
Y yklenir.
ovuturduumuzda, cam ubuk pozitif
A ekilde, ipek
L
Ayn anda, toplam yk sfr olacak
Y
E olarak yklenir.
kuma da eit miktarda L
negatif
.
Buradan, ovuturma R
ileminin
herhangi bir yk
D
oluturmad ancak,
birinden dierine yk ak
e Ykn korunumu yle
v
salad anlalr.
T
tl bili
zetlenebilir:
H h i bir
Herhangi
bi ilemin
i l i ncesindeki

i d ki
A
L
toplam
yk,
ilemden sonraki toplam yke eittir.
O
P
A
AF nceki Net Yk = Sonraki Net Yk

T
S
U

M
.
R

Qi Q
f

(21-8)

M
I
IR

letkenler ve Yaltkanlar :

D
L
YI

A
L
Y
Ebazlardr.
malzemelerdir. Bakr, aliminyum, civa bunlardan
L
.
Ramalarna izin vermeyen
Yaltkanla yklerin ilerinde serbesteDdol
Yaltkanla,
e bunlardan bazlardr.
malzemelerdir. Plastik, lastik, cam, vseramik
T
letkenlerde, atomun son yrngesindeki
bir veya daha fazla elektron
A
L
O hale gelebilir ve iletken iinde hareket
kolayca atomdan ayrlp P
serbest
A
eder. Bunlara iletimFelektronlar
diyoruz. letim elektronlar geride
A
y dediimiz
ST
pozitif
p
ykl
y
atomlar brakrlar. letkenin iinde

sadece
iyon
U
iletim elektronlar
serbeste hareket edebilir, pozitif ykl iyonlarn
M
.
R
konumlar
deimez.
deimez Yaltkanlar ise iletim elektronu iermezler.
iermezler
D
letkenler, yklerin ilerinde serbeste dolaabilmelerine izin veren

(21-9)

Bir letkeni ndksiyon

y Yoluyla
y Yklemek :

M
I
IR

ekil-a' da bir iletken yaltkan bir iple aslmtr ve balangta

D
L
YI

y s d . Negatif
ykszdr.
Negat y
ykl
pplastik
ast ubuu yavaa yaklatralm.
ya at a .
Plastik yaltkandr ve zerindeki negatif ykler hareketsizdir.
Ancak, iletken iindeki negatif ykleri sa uca doru itecektir.

S
U

M
.
R

A
T

A
L
Y
E meydana geldinden pozitif
letkenin sol ucunda elektron boluu
L
.
yklenmi olacaktr
olacaktr. ekilekil bR
'de
de topraa bal bir iletim yolu
D
oluturulmu, bylecee
elektronlarn topraa akmas salanmtr.
v
Toprak balantsn
iptal eder ve plastik ubuu uzaklatrrsak,
uzaklatrrsak
T
A
L
iletken ubuk pozitif yklenmi olacaktr.
O
P letkenhe zerinde indklenen yk,
Not -1:
yk plastik ubuun
A
F yk ile ters iaretlidir.
Not - 2 : Plastik ubuk ayn amal ok defa kullanlabilir.
kullanlabilir

(21-10)

Coulomb Yasas :

M
I
R
I
birbirlerine, aada zellikleri verilen kuvvetler uygularlar.
D
L
1. Kuvvetler, ykleri birletiren doru boyuncadr.
YI
2. Ykler ayn iaretliyse, kuvvet iticidir.A
L
Y
Ykler zt iaretliyse, kuvvet ekicidir.
E
L
3. Kuvvetin bykl, Coulomb
Yasas olarak bilinen
.
R
q q
1
D
olmak e
zere, F k
eitlii ile verilir.
k
4
r
v
B d , boluun
Burada
bAT
l veya havann
h
elektriksel
l kt ik l geirgenlii
i
lii
L
olarak O
bilinir ve deeri 8.85 10 N m /C dir.
P
A
F
Aralarndaki mesafe r olan, q1 ve q2 ykleri olsun. Bu ykler

q1 q2
F k
r2

-12

m1m2
F G 2
r TA Coulomb kuvveti ve Newton'un gravitasyonel kuvveti ayn

S
U

M
.
R

formdadr. Tek fark

formdadr
fark, gravitasyonel kuvveti her zaman ekici
bir kuvvettir. Buna karn Coulomb kuvveti, yklerin iaretine
bal olarak ekici veya itici olabilir
olabilir.

(21-11)

rnek : Hidrojen atomunda ekirdekteki proton ile yrngedeki elektron arasndaki

M
I
IR

uzaklk ortalama 5.3 1011 m' dir. Bunlar arasndaki elektriksel ve gravitasyonel
kuvvetlerin byklklerini bulunuz.

D
L
I
Y
Coulomb yasasndan, bu iki yk arasndaki kuvvetin bykl:
A
L
Y
1.6 10
e
F k
9 10
8.2 10 N. LE
r
.
5.3 10
R
D
ki ktle arasndaki ekim kuvvetinin bykl,
Newton' un gravitasyon
e
v
yyasasndan:
T
A
L
9.11 10 1.67 10
mm

O
F G
6.7 10
3.6 10
N.
P
r
5 3 10
5.3

A
F
A
Atomik boyutta, T
paracklar arasndaki ktle ekim kuvveti nemsenmeyecek
S
dzeyde kktr.
U
M
.
R
D
19 2

11 2

31

27

11

47

11 2

(21-12)

Coulomb Yasas ve stste Binme lkesi :

Bir yk
Bi
k grubunun
b
bbelirli
li li bi
bir yke
k uygulad
l d nett kuvvet,
k IMt
R
I
tm yklerin uygulad kuvvetlerin vektrel toplamna
D
L
eittir.
YI

A
L

rnein,
q ve q ykleri tarafndan q ykne uygulanan
net kuvvet (F ),
E

L
.
F F F
R

D
ile verilir. Burada, F ve F srasyla qe ve q yklerinin q ykne
v
uygulad kuvvetlerdir
kuvvetlerdir. q ykneT
etkiyen n tane nokta yk olmas
A
L
durumunda ise net kuvvet, O
P

A
F F F F ...

F F
F
A
T
S
il ifade
ile
if d edilir.
dili
U

M
.
F F F
R
D
2

21

31

21

31

21

31

41

n1

i2

i1

12

14

(21-13)

rnek : ekildeki gibi nokta yk, dik kenarlarnn

M
I
IR

uzunluu a = 10 cm olan ikizkenar genin kelerine

D
L
YI

yerletirilmitir. q1 = q3 = 5 C ve q2 = 2 C olduuna
gre q3 ykne etkiyen net kuvveti bulunuz.

A
L
Coulomb yasasndan
yasasndan, q ve q yklerinin q ykne uyguladklar
kuvvetlerin
Y
E
L
byklkleri:
.
R
5 10 5 10 D
q q

e 11 N
9 10
F k
v
2 0.1T
2a
A
L
2 10O 5 10
q q

P
F k
9 10
9 N
A
a
0.1
F
A

F F F S
T
(11cos 45 9)i 11sin 45 j 1.1i
1 1i 77.9
9j N
U
M
7.9
.
Fnet 1.1 7.9 8 N ; tan
=98
R
1 1
1.1
D
1

13

23

net

13

23

(21-14)

rnek : ekildeki gibi nokta yk, x -ekseni zerine

M
I
IR

yerletirilmitir q1 = 15 C
yerletirilmitir.
C'luk
luk yk x = 2 m noktasnda,
noktasnda
q2 = 6 C'luk yk ise orijinde bulunmaktadr. q3 nokta
yk x -eksini
eksini zerinde hangi noktada olmaldrki,
rki zerine
etkiyen net kuvvet sfr olsun?

D
L
YI

A
L
Y
q ve q ykleri ayn iaretli olduu iin, iareti ne olursa
olsun q
E
L
.
bunlarn arasna konulmaldr. Bu durumda:
R
D
q q
q q
e
; F k
F k
v
x
2 x
T
A
L
q
qO
F F
P
3x 8 x 8 0
2 x A x
F
A
x 0.775 m T
S
bulunur. U
M
.
R
D
1

13

23

13

23

yk

2
2

(21-15)

rnek : Ayn noktadan aslm, ktleleri 3 102 kg olan

ykl iki zde kre ekildeki gibi dengededirler. plerin

boyu 15 cm ve = 5o olduuna gre, krelerin yk nedir?

M
I
IR

D
L
YI

A
L
Denge durumunda ykler arasndaki uzaklk: a LsinYolacaktr.
olacaktr Kreler
E
L
dengede olduuna gre:
.
R
q
D
T sin k
; T cos mg
e
v
2
a

T
A
q
L
k
O
a
mg
2
g
tan 2a
P

t
tan
q A

19.54
19 54 10
mg
k
F
A
q 4.42
4 42 10 SCT
U
bulunur. M
.
R
D
2

16

(21-16)

rnek : Ktleleri m, ykleri de q1 = Q ve q2 = 2Q olan

M
I
IR

iki parack L uzunluundaki iplerle ayn noktadan dey

olarak asl halde dengededirler. Ykleri asl olduklar

D
L
I
Y
ok kktr. Bu iki a arasndaki ilikiyi ve ykler arasndaki mesafeyi bulunuz.
A
L
Y
T sin F
F E
q yk iin
tan . L

T cos mgg
mgg
R


D
T sin F
F
e
tan
q yk iin
v
mgg
T cos mg
T
A
L
r L sin
r
O
L sin 2 L tan tan
r 2P
r L sin
2L
A
F
A
4kQ L
2Q
r
T
F mg tan S k
mg
r

r
mg
2L
U

M
.
bulunur.
R
D
noktaya balayan iplerin deyle yaptklar 1 ve 2 alar

1/3

(21-17)

rnek : Ykleri + q olan iki zde parack, aralarndaki mesafe d olacak

ekilde y -ekseni
ekseni zerinde sabitlenmilerdir
sabitlenmilerdir. Yk Q ve ktlesi m olan
nc bir parack ise, iki ykn ortasndan dik olarak geen eksen

M
I
IR

D
L
I
Y
bu eksen zerinde rahata hareket edebilmektedir. x d durmunda, Q
A
L
yknn basit harmonik hareket yapacan gsteriniz.
gsteriniz Hareketin
Hareket
in periyodunu bulunuz
bulunuz.
Y
E
L
.
Basit harmonik hareket yapan bir cisim iin
iin, F Cx
olmaldr ( C )).
R
D
e qQ sin 2kqQx
Q ykne etkiyen geri arc kuvvet: F v2k
x (d / 2)
T
x (d / 2)
A
L
2kqQx O
16kqQ

xd F
P

x
d
(d / 2) 1 A
(2 x / d )
F
A
T
d
S
2 / T T 2
U
16kqQ
M
.
R
D
zerinde merkezden x kadar uzaktaki bir noktaya konuyor.
zerinde,
konuyor Q yk

2 3/2

2 3/2

(21-18)

rnek : Ykleri + q olan drt zde parack, xy -dzleminde

M
I
IR

b l
bulunan,
kenar
k
uzunluu
l L olan
l bir
bi karenin
k
i kelerine
k l i ekildeki
kild ki
gibi sabitlenmilerdir. Q ykne sahip baka bir parack ise,
k
karenin
i merkezinden
k i d dik olarak
l k geen z -ekseni
k i zerinde,
i d kkare
merkezinden z kadar uzaktaki bir noktaya konuluyor. Q yk
zerine etkiyen net kuvveti bulunuz.
bulunuz

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

+q yklerinden birisinin Q ykne uygulad ekici kuvvet: F k

a L / 2 L / 2 L / 2
2

cos

A
L
O

z
z 2 a2

A
F

Fnet 4 F cos Fnet

bulunur.

M
.
R

S
U

A
T

P4kqQz
k Q

2 3/2

v
T

D
e

qQ
z 2 a2

(21-19)

BLM-22
BLM
22
Elektrik Alanlar

M
I
IR

L
I
Bu blmde durgun yklerin oluturduu elektrik alan
Y ( E ) kavramyla
A
L
Y
LE

tanacaz. Yklerin durgun olmas halinde, ykler arasndaki

etkilemeleri belirlemek iin Coulomb yasas yeterlidir. Ykler durgun
olmasayd,
l
d bu
b etkilemeleri
kil
l i belirlemek
b li l
k iin
i i baka
b k alternatif
l
if yollar
ll bulmak
b l k
gerekirdi. Bu konu kapsamnda u konulara deinilecektir:

A
L
O

e
v
T

.
R
D

Nokta ykn oluturduu elektrik alann bulunmas

Nokta yk
y g
gruplarnn
p
ve srekli y
yk dalmlarnn

oluturduu

elektrik alanlarn bulunmas

Elektrik alan iindeki yke etkiyen kuvvetin bulunmas
elektrik dipol kavramn renmek. Dzgn elektrik alan iindeki
dipole etkiyen kuvveti, bu kuvvetin oluturduu torku ve dipoln
potansiyel
t i l enerjisini
ji i i belirlemek.
b li l
k

A
F
A

U
M
.
R
D

T
S

(22-1)

Aralarnda r mesafesi olan q1 ve q2 nokta ykleri arasndaki etkileme

kuvveti Coulomb yasasna gre,

M
I
IR

q
q
D
I
Lk
Y
r

q1 q2

4 0

r2

A
L
Y
bantsna
ba
t s a sa
sahiptir.
pt . No
Nokta
ta y
ykler
e aarasnda
as da L
herhangi
eE a g b
bir te
temas
as o
olmad
ad
.
halde, yklerin birbirlerine kuvvet uygulamalarn
nasl aklayabiliriz? q1
R
D
yk, yaknlarnda q2 yknn bulunduunu
nerden biliyor? Bu nokta
e
v
ancak, yeni bir kavram olan elektrik
alan vektr ile aydnlatlabilir. q1
T
A kuvvet uygulamaz. Bunun yerine, q2 nin
nokta yk q2 zerine dorudan
L
b l d noktada
bulunduu
kt d bir
bi elektrik
l kt ik alan
l oluturur
l t
ve kuvveti
k
ti bu
b alan
l uygular.
l
PO
A

F
q yk A
Ele
E
lektrik Alan ( E ) E , q zerine F kuvveti uygular
1
2
T
S
U
M
.
R
D

(22-2)

Elektrik Alan Vektrnn Tanm :

Yandaki pozitif ykl ubuu ele alalm. ubuu
M
I
evreleyen
y uzaydaki
y
tm P noktalarnda R
elektrik
I

D
L
alan vektr (E ) yle bulunur:
I
Y
1 P noktasna
1.
kt
pozitif
itif bir
bi q0 test
tA t yk
k ko
k nur.
L

Y
2. Ykl ubuun q0 testEykne uygulad F

F
E
q0

U
M
.
R
D

A
T
S

L
.
kuvveti llr.R
D
e elektrik alan vektr:
3 . P noktasndaki
v
T
F
A
L
E
((N/C))
PO q

A
ggibi E ile F ayn
y yndedir.
y
F Grld
0

Not : q0 test yk, ubuktaki yk dalmn

deitirmeyecek kadar kktr.
kktr
(22-3)

Nokta Ykn Elektrik Alan :

ekildeki q pozitif ykn ele alalm.
Ykt r kkadar
Ykten
d uzaktaki
kt ki q0 ttestt ykne
k
etkiyen
y kuvvet ve q0 ' n bulunduu

noktadaki elektrik alan:

q q0
F k
r2

e
v
T

.
R
D

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
I
Y

q q0 LA q
F
E
k
k 2
2 O
q0
q0 r P
r
FA
ile verilir.
erilirTA
E , q yknden
knden dar dor
dorudur.
d r q nokta yk
k
S

U
negatif
M olsayd E , q yke doru olurdu.

.
R
D

(22-4)

M
I
IR

D
L
I
Y

A
L
Nokta Yk Grubunun Oluturduu Elektrik
Alan:
Y
E

L
Bi nokta
Bir
kt yk
k grubunun
b
oluturduu
l t d nett elektrik
l kt ik alan
l E, herbir
h bi ykn
k
.
R
D
oluturduu elektrik alanlarn vektrel
toplamna eittir.
e
v
T
Yukarda verilen nokta ykA
grubunun
orijinde oluturduu elektrik alan,

L
O
E E1 E2 E3
P
A

F
olur. Burada EA
y , q1, q2 ve q3 yklerinin
y
orijinde
j
1 , E2 ve E3 srasyla,
T
S
oluturduklar
elektrik alan vektrleridir.
U
M
.
R
D

(22-5)

rnek : ekilde gsterildii gibi, q1 = 7.0 C' luk bir yk

orijinde ve q2 = 5.0 C' luk dier bir yk ise x = 0.3 m

M
I
IR

noktasndadr. Koordinatlar (0;0.4) olan P noktasndaki

elektrik alann bulunuz.

D
L
I
Y

A
L
elektrik alanlarn byklkleri, srasyla,
Y
E
L
q
q.
E k
3.9 10 N / C ; E k R 1.8 10 N / C
D
r
r
e
v
deerlerine sahiptir. BuradanTda P noktasndaki net elektrik alan,
A

L
j
E E E 1.8
1 8 10
cos

3
3.9
9

10

1.8
1
8

10
sin

PO

A E 1.08 10 i + 2.46 10 j N / C
F
sin 0.8
0 8 A

2.46 10
S
cos 0.6
) 66.3
tan (

U
1.08 10
M
.
bulunur.
R
D
q1 ve q2 yklerinin P noktasnda oluturduklar
1
2
1P

2
2
2P

(22-6)

rnek : Drt adet nokta yk, ekilde gsterildii gibi,

kenar uzunluu a olan bir karenin kelerine konmutur.
konmutur
Sa st kedeki q yknn bulunduu noktada, dier
ykler tarafndan oluturulan elektrik alann ve q ykne
etki eden kuvveti bulunuz.

D
L
I
Y

A
2 q, 3q ve 3q yklerinin, q yknn bulunduuLnoktada
oluturduklar
Y
y
, srasyla,
y , LE
elektrik alanlarn byklkleri,
.
R
2q
3q
4q
D
E 2 q k 2 ; E3 q k 2 ; E 4 q k 2
e a
a
2a
v
T
ifadelerine sahiptir. lgi duyulan
noktadaki net elektrik alan :
A
L

O kq
k
3
k
3
kq

P
E E 2 q E3 q E 4 q 2 2 cos 45 i 2 4 cos 45 j
A a 2
2
a

F
5
kq TA
5.06

10
o

)
58.8
E 2S3.06i + 5.06j ; tan 1 (
U
3.06 10 5
a
M
.
Rbulunur.

M
I
IR

(22-7)

rnek : Yk q ve ktlesi m olan bir parack,

ekilde gsterildii gibi, + x-ekseni ynnde

ynelmi dzgn bir E elektrik alan iinde ilk

M
I
IR

D
L
I
Y

hzsz serbest braklyor. Cismin hareketini

A
L
tanmlaynz. (Yer-ekimi kuvvetini ihmal
Y ediniz).
qE
ma x qE a x
m ve
T
xi 0 ve vi 0 olduundan,
A

E
L
.
R
D

L
O

1
qE 2
qE
2
P
xs a x t
t ; vs a x t
t
A
2
2m
m
F
A

W = F T x K K s qEx

S
U
bulunur.
M
.
R
D

(22-8)


rnek : Bir proton, elektrik alannn E = 6 105i olduu bir blgeye
+x - ekseni ynnde frlatlyor. Proton duruncaya kadar elektrik alan
M
I
iinde 7 cm yol alyor. Protonun ivmesini, ilk hzn ve ne kadar
R srede
I
D
durduunu bulunuz. (Yer-ekimi kuvvetini ihmal ediniz).
IL

L
ma qE
Y
E

L
.
qE 1.6 1016
5
16
2
R
a
=
(

10
i)
=

5.75

10
i
m
/
s
27
D
m 1.67 10
e
v

vs2 vi2 2a x 0 vi2 A

2 T5.75 1016 0.07 vi 9 107 m / s
L
O

vi P 9 107
9

1.57
10
=1.57 ns
vs vi axt t A
16
F ax 5.75 10

A
T
bulunur. S
U
M
.
R
D

(22-9)

rnek : Bir noktadan arlksz iple aslm q ykne ve

m ktlesine sahip kk bir kre
kre, ekilde gsterildii gibi

E = Ai + Bj (N/C) ile verilen dzgn bir elektrik alan iinde

dengededir. A ve B pozitif sabitlerdir. Krenin ykn ve
ipte oluan gerilmeyi bulunuz.

F 0

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
I
Y

T sin qE x qA
qA R.
mg tan
q
tan
D
T cos qB mg
mg
A B tan
e qB
T sin qA

v
T

A
L
qA
A mg O
tan
mgA
T

P
A B tan cos A B tan
sin sin A
F
A
b l
bulunur.
T
S
U
M
.
R
D

(22-10)

Elektrik Dipol :
Aralarnda d uzakl olan, eit ve zt iaretli iki

M
I
ykten q oluan sisteme "elektrik dipol
denir
nir.
R " de
I
D

L
I
Her elektrik dipol, "elektrik dipolYmoment (p)"
A p = qd ve yn
vektr ile tanmlanr. Bykl
L
Y
E doru
yknden q yykne
dur. Su molekl
de - q y
L
.
R
(H O) gibi birok
molekl kendiliinden bir dipol
D
v
momente
t sahiptir.
hie ti Oksijen
Ok ij atomu
t
ile
il iki hidr
hid ojjen
T
A
L
atomu arasndaki ba,
, 10
deerlik

elektron
paylam
p
y

ile
salanr

(
(8
tane
O
P
O' dan, 1' er tane de
H' den). Bu 10 deerlik elektronu O atomuna yakn
A
F
olma
l eilimindedir.
ili T
iA
d di Bu
B nedenle
d l su moleklnde,
l kl d O' nun bbulunduu
l d taraf
t f
S
H atomlarnn
bulunduu tarafa gre daha negatiftir.
U
M
.
R
D
2

(22-11)

Dipoln Oluturduu Elektrik Alan :

Dipol oluturan yklerin P noktasnda oluturduklar
M
I
elektrik alanlarn byklkleri:
R
I
D
1 q
1 q
L E( ) E( )
EInet
E( )
ve E( )
2
2
4 0 r
4 0 r Y
Enett
Enet

.
R
D

A
L
1 EY q
L

1 q
q
q

2 2 .
2
2

4 0 r
r 4 0 z d / 2
z

d
/
2

D
e

2
2

q
d
v d

1 1
2 T
4 0 zA 2 z
2 z
L

d PO
2

1 yaklam yaplrsa 1 x 1 2 x :
A

2Fz
A
T
q d d
qd
1 p
S

Enet
1 1 =
U
2
3
3
4

z
z
z
2

z
2

M
0
0
0
(22-12)

Srekli Yk Dalmlarnn Oluturduu Elektrik Alan:

Q,A

Q,V
dq

dq
dV

dA

Q dq

(C/m)
L dl

Q dq

(C/m2 )
A dA

LA

Y
LE

M
I
IR

D
L
I
Y dq
Q
V

dV

(C/m3 )
(C/

.
R
- Q yk L uzunluunda bir ubua
dzgn dalm ise,
D
e
v
izgisel yk dalm szTkonusudur.
A
L
- Q yk A yzey alanna
sahip bir plakaya dzgn dalm
O
P
A dalm sz konusudur.
ise, yzeyselFyk
A
T
- Q ykSV hacmine sahip kat bir cisme dzgn dalm ise,
U
hacimsel
konusudur.
M yk dalm sz konusudur
.
R
D
(22-13)

Yanda verilen hacimsel yk dalmn gznne

alalm. Bu yk dalmnn P noktasnda oluturduu
IM

R
I
D

elekrik alan hesaplamak iin izlenmesi

ILgereken yol

yle
l zetlenebilir:
tl bili

A
L
Y
LE

1 Yk ddalmn,
1.
l
hacmi
h i dV olan
l sonsuz. kk
k k elemanlara
l
l ayralm.
l

R
D

Her eleman dq dV ykneesahiptir ve P noktas dq yknden

v
T
r kadar uzaktadr.
A
L

2. dq
d ykn
k
nokta
k yk
k kkabul
b l ederek
d k P nokta
k snda
d oluturduu
l
d
d
dE
PO

A
F
yaz ve yyk dalm
y

zerinden integralini
g
al (topla).
( p )
elektrik alann
A
T

S
dq
1 dV
U
E
dEM
r
2
2

40r
40 r
.
R

(22-14)

rnek : Homojen ykl sonsuz uzunluktaki bir ubuk

ekildeki
kild ki gibi
ibi x-ekseni
k i zerinde
i d bulunmaktadr.
b l
kt d ubuk
b k

izgisel yk younluuna sahip ise, ubuktan y kadar

uzaktaki bir noktada elektrik alan ifadesini bulunuz.

dq
q
dx
dE k 2 k 2
r
x y2

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
I
Y

ddx
.
E dE cos k y
R

D
x y e
1 x / y
v
tan x / y
T k 1 tan d k
A

cos d
L E

y
y 1 tan
y
1 tan d dxP/ O
A
F

k
k
x
2k

A
E
sin

E
T
yS
y x y
y
2 y
U
M
.
bulunur.
R

d
dx

2 3/ 2

k
2
y

2 3/ 2

3/ 2

(22-15)

rnek : Uzunluu L olan homojen ykl bir ubuk ekildeki

gibi x-ekseni zerinde bulunmaktadr. ubuk izgisel yk
younluuna sahip ise, ubuun orta noktasndan y kadar
uzaktaki bir noktada elektrik alan ifadesini bulunuz.

dq
q
dx
dE k 2 k 2
r
x y2
E dE cos k y

L/2

d
dx

.
R
D

A
L
Y
LE

k
2
y

L/2

M
I
IR

D
L
I
Y
dx
d

x ye
1 x / y
v
tan x / y
T k 1 tan d k
A

cos d
L E

y
y 1 tan
y
1 tan d dxP/ O
A
F

k
k
x
k L
A
E
sin

E

T
yS
y x y
y L / 2 y
U
M
.
bulunur.
R
D
L/2

2 3/ 2

L/2

2 3/ 2

3/ 2

L/2

L/2

(22-16)

rnek : Uzunluu L olan homojen ykl bir ubuk

ekildeki gibi x-ekseni
ekseni zerinde bulunmaktadr.
bulunmaktadr
ubuk izgisel yk younluuna sahip ise, orijinden
x kadar uzaktaki (x > L) bir P noktasnda elektrik
alan ifadesini bulunuz.

A
L
Y
LE

dq
dx '
dE k 2 k
2
x
x x '
L

E dE k
0

dx '

x x '

L
O
L

T
A

M
I
IR

D
L
I
Y

.
R
u D
x x '
k du
vdue dx ' E k y u

1
1
1
1
E k k P k

u
x x '0
A
x L x
F
k LTA
E
x (U
xS
L)
.M
bulunur.

R
D

(22-17)

rnek : x-ekseni zerinde bulunan, uzunluu L olan bir ubuk

Ax
A izgisel
i i l ykk younluuna
l
sahiptir.
hi i (A pozitif
i if bir,
bi x ise
i
ubuun ortasndan olan uzaklktr. ubuun ortasndan y kadar
uzaktaki bir noktada elektrik alan ifadesi nedir?

dqq
dx
xdx
dE k 2 k 2
kA 2
2
2
r
x

y
x

M
I
IR

D
L
I
Y

A
L
Y
E
L
L/2
L/2
.
xdx R
xdx
E dE cos kAy
2 kAy
D
3/
2
2
2
2
2 3/ 2
ey
L/2 x v
0 x y
T
1/ 2
A
du
u
L
2
2
u x y du O
2 xdx E kAy 3/ 2 kAy
P
u
1 / 2

A
F
L/2
A

T
1
y
S

bulunur.
E U
2 kAy
2 kA 1
2
2
2
2

L
/
2

0
.

(22-18)

rnek : Homojen ykl ince bir ubuk, R yarapl

emberin bir paras olacak ekilde bklyor. ekilde
M
I
ggibi,, yyay
y ggren a
' dir. Yayn
y izgisel
g
yyk
verildii
R
I
younluu ise, emberin merkezindeki (O noktas) ILD
Y
elektrik
l kt ik alan
l nedir?
di ?
A

L
dq
dl
Rd k EY
dE k 2 k 2 k 2 . L d
r
R
R
R
R
D
/2
e
k
k
/2
v
E dE cos
cos d
sin / 2

R LA
R
/2
O
P
2k
2k
A

E
sinF E
sin i bulunur.
R TA 2
R
2
S
2k

U
i ve 2 E 0
. M E
R
R
D

(22-19)

rnek : Ykl ince bir ubuk bklerek, ekildeki

gibi
ibi yarap R olan
l yarm ember
b haline
h li getiriliyor.
ti ili
M
I
ubuk zerindeki bir noktadaki yk younluu, o
R
I
D
noktann konum vektr ile dey arasndaki aya
L
I
Y
= Acos ifadesi ile baldr.
baldr Yarm emberin merkezindeki
(O noktas)
A
L
Y
elektrik alan nedir?
E

L
.
dq
dl
cos RdR kA

dE k 2 k 2 kA
cos d
D
2
r
R
Re
R
v
/ 2T
/2
A
2 kAL
2 kA 1 cos 2
2
E 2 dE cos O cos d
d

R 0
2
PR 0
A /2
F

kA TAsin
i 2
kA
A
E
E
j
j bulunur.

RU
2 0
2R
8 0 R
M
.
R
D
(22-20)

rnek : Q yk R yarapl bir ember zerine dzgn

olarak
l k dalmtr.
d l
t emberin
b i merkezinden
k i d dik olarak
l k

M
I
IR

geen z -ekseni zerinde ve merkezden z kadar uzaktaki

P noktasnda elektrik alan (E ) bulunuz. Hangi z deerinde

elektrik alan maksimum olur?
dq
dq
; dEyatay dE sin 0 ve dEz dE cos
dE k 2 k 2
2
r
z R

dEz k

zdq
2

2 3/2

Ez dEz k

A
L
O

e z
v
T

.
R
D
z

A
L
Y
LE

2 3/2

D
L
I
Y

dq k
0

zQ
2

2 3/2

Q
zQ

k ; z 0 E 0 ve z R E k
E k
k
2
z 2 R 2 3/2
z

z 2 R 2 3z 2
dE
Q
0 z R Emax
0 kQ
z 2 R2 5/ 2
dz
2
6 0 3R2

A
F
A

U
M
.
R
D

T
S

(22-21)

rnek : Yarap R olan ince bir disk dzgn yzey

yk younluuna sahiptir. Diskin merkezinden dik olarak
M
I
ggeen
eksen zerinde ve merkezden z kadar uzaktaki bir
R
I

D
P noktasnda elektrik alan (E ) bulunuz.
IL

A
L
zQ
zdq
z 2 rdr
Y
Ek
dE k
k
E
z R
z Rr .L z r
D
u z r
rdr
d
z du
e
v
E dE kz
k 2
;
E

T
u
4

du
rdr

z LAr
O

z u
z
1

z

E
A

E
1
k
F
4 ( 1 A
/ 2)
2 z r
2
z R
T

S

U
zRE
k
M
2
.
R
D
(22-22)
2

3/ 2

3/ 2

3/ 2

3/ 2

3/ 2

1/ 2

rnek : Yarap R ve ykseklii h olan ince silindirik

bir kabuk,
kabuk xy -dzlemine
dzlemine taban orijinde olacak ekilde
yerletirilmitir. Silindir dzgn yk younluuna sahip

M
I
IR

D
L
I
Y

olduuna gre, ekseni zerindeki herhangi bir noktadaki

(P ) elektrik alan bulunuz.

A
L
z z ' dq
z z ' 2 Rdz '

zQ
Y
Ek
dE k
k
E
z R
R . L
z z ' R
z z ' R
D

z z ' dz '

u
z
z
'
R

E dE
;e

2
z z ' RAT du 2 z z ' dz '
L
O R u

P
R du
R
1

E
E
A 4 ( 1 / 2) 2 z z ' R
4 u
F

A
T
S

RU

1
1
h

E M

k ; z= E 0
2 z h R
2
.
z R

R
D
2

3/ 2

3/ 2

0 0

3/ 2

3/ 2

1/ 2

3/ 2

(22-23)

rnek : Yarap R ve Q yknn zerine dzgn dald embersel bir

hhalkann
lk
merkezine
k i q ykne
k sahip
hi noktasal
k
l bir
bi parackk yerletirilmitir.
l i il i i
q ykn, emberin merkezinden geen dik eksen boyunca z R olacak

M
I
R
I
ekilde ekip serbest brakalm. q yknn basit harmonikD
hareket
L
I
Y
yyapacan
p ggsteriniz ve hareketinin pperiyodunu
y
bulunuz.
A
L
Y

zQ
LE z
Ek
F qE F .kqQ
R
z R
z R

D
e iin: F Cz
Basit harmonik haraket yapan birvcisim
C olmaldr
olmaldr.
T
A
kqQ
L
zRF
z cisim basit harmonik haraket y
yapyor.
py
R PO
A2 kqQ
kqQ
mR
F
a
z A

T 2
mR ST
T
mR
kqQ
U
M
.
R
D
2 3/ 2

2 3/ 2

(22-24)

Elektrik Alan izgileri : lk kez 19. yy' da Michael Faraday tarafndan

elektrik alan vektrn resmetmek iin ortaya konmutur. Elektrik alan
M
I
izgileri ile elektrik alan vektr arasnda u ilikiler vardr : IR
LD
I
1. Herhangi bir P noktasnda, elektrik alan vektr EY
elektrik
alan
izgisine teettir.
LA

.
R
D

Y
LE

2 Elektrik
2.
Elektrikalaniddeti
alan iddeti, elektrikalanizgilerininyounluuileorantldr
elektrik alanizgilerinin
younluu ile orantldr.
ve

A
F
A

T
A

L
O

U
M
.
R
D

T
S

(22-25)

rnek : Sonsuz geni ykl plakann oluturduu elektrik alan

izgileri.
i il i
M
1. Plakann her iki tarafnda elektrik alan iddeti sabittir.
I
R
I
D
2. Elektrik alan vektr plakaya diktir.
L
I
Y dorudur.
3. Elektrik alan vektrnn yn, plakadan dar
A
L
Not : Plaka negatif ykl olsayd, elektrik
alan vektrnn
Y
E
L
yn
plakaya
l k
ddoru
olurdu.
l d .

A
F
A

A
L
O

e
v
T

R
D

U
M
.
R
D

T
S

(22-26)

3. Elektrik alan izgileri pozitif yklerden karak negatif yklerde

sonlanrlar.
rnek : q yknn
y
oluturduu
elektrik alan izgil
g eri :

q
Ek 2
r

A
L
Y
LE

.
-Elektrik alan izgileri yke dorudur.
R
D

-Elektrik
El kt ik alan
l izgilerinin
i il i i yn,
ve E' nin
i
T
A
ynn verir.
L
O
P
-Birim yzeyden geen elektrik alan
A
F
izgilerinin
younluu yke yaklatka
Ayounluu,
T
S
artmaktadr.
U
M
.
R
D

M
I
IR

D
L
I
Y

(22-27)

Bir elektrik
elektrikdipolnnoluturduu
dipolnn oluturduu

zde iki pozitif ykn oluturduu

elektrik alan izgileri:

elektrik alan izgileri:

A
F
A

A
L
O

e
v
T

.
R
D

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
I
Y

U
M
.
R
D

T
S

(22-28)

Dzgn Elektrik Alan inde Elektrik Dipol :

Yanda x - ekseni ynnde dzgn bir elektrik alan
M
I

bulunan elektrik dipoln

p
ele alalm.
iinde
IRPozitif

DF = qE
ve negatif yklere, srasyla, F+ = qEILve

Y
kuvvetleri eetkir.
tkir Dipole etkiyenAnet kuvvet,
kuvvet
L
Y
F = qE qE = 0 olacaktr.
E
L
.
Dipoln ktle merkezine gre F D
veRF kuvvetlerinin oluturduu
e
v
nett tork
t k ise,
i
T
A d
d
L
= + = F
sin
+ F
sin = qEdsin = pE sin
O
2P
2

FA
oolur
u ve = A
p E formunda
o u da yazlabilir.
ya ab . Bu
u da, d
dzgn
g eelektrik
e t
T
S
alan iindeki
dipoln telenemeyeceini ancak, ktle merkezi
U
etrafnda
t. M
f d d
dneceini
i i gsterir.
t i
R
D
net

(22-29)

Dzgn Elektrik Alandaki Elektrik Dipolnn Potansiyel Enerjisi :

90

90

U d pE sin ' d

M
I
IR

(d azalma ynndedir)

U pE sin d pE cos
90

U = p E

ve ynde
p ile
il E ayn
d ( 0) U min pE
E.

E
p

T
A

L kararl denge
Sistem
g durumundadr.
A
F
A

T
S

U
M
.
R
D

.
R
D

A
L
Y
LE

D
L
I
Y

PO

p ile
il E tters ynde
d ( 180) U max pE
E.

Sistem kararsz denge durumundadr.

(22-30)

Dzgn
g Elektrik Alan indeki Elektrik Dipol
p
zerinde D Kuvvetin Yapt :
M
I

D bir
Dzgn
bi E elektrik
l kt ik alan
l iinde,
i i d alanla
l l IRi as
D

L a). Bir d
I
yapan bir p elektrik dipol olsun (ekilY

A
L b' deki gibi E ile
kuvvetin yardmyla dipol Y
ekil-

E
L
s as yapacak ekilde
evirelim.
evirelim
D kuvvetin
.

R durumdaki potansiyel enerjisi

yapt i, dipolnDson

e
v
ile ilk durumdaki potansiyel enerjisi arasndaki fark
T
A
kadardr:
L
O
P
W U U pE cos pE cos
FA

U
M
.
R
D

A
T
S

W pE
E cos i cos s

(22-31)

rnek : Ykleri q1 = 2.0 C ve q2 = 2.0 C, aralarndaki

mesafe d = 5 mm olan bir elektrik dipol,
dipol merkezi orijinde
olacak ekilde z-ekseni zerinde konmutur. z-eksenine dik
ve dipoln merkezinden 1.5 m uzaktaki bir noktada elektrik
alan nedir?

M
I
IR

D
L
I
Y

A
q
L
Y ; E k
2E 2
2
d / 2. L x
d / 2 x2
R

Ex E cos D
E cos 0
e
E E E ;

v
E y E sinT E sin 2 E sin
A
L

qd
k

E E y k k
k
p
P2
3/2
3/2
2
2
2
A

d / 2 x
d / 2 x
F

A
T

E 26.7k
N/m
U
M
.
R
D

p qd k 1108 C m ; E k

(22-32)

rnek : Ykleri q = 1.6 1019 C ve aralarndaki mesafe

d = 0.125
0 125 nm olan bir elektrik dipol,
dipol bykl 5 105 N/C
olan dzgn bir elektrik alan iine ekilde grld gibi
yerletirilmitir Dipol ve elektri
yerletirilmitir.
elektrikk alan sayfa dzlemindedir.
dzlemindedir
Elektrik dipol momentini, dipole etkiyen torku ve dipoln potansiyel enerjisini
b l
bulunuz.
Di
Dipol,
l elektrik
l k ik alan
l tarafndan
f d kendisiyle
k di i l ayn ynde
d oluncaya
l
kadar
k d
dndrlr. Elektrik alann yapt i ne olur?

M
I
IR

.
R
D

A
L
Y
LE

D
L
I
Y

p qd 1.6 1019 0.125 109 = 2.0 1029 C m ( ykten + yke doru)

p E pE sin 22.00 1029 5 105 sin145

e
v
T

5.7 1024 N
LAm (sayfa dzleminden dar doru)

PO

U p E U pE cos145 2.0 1029 5 105 cos145

A
F
U
8.2
8 2 10
A
T
S

24

W = U W pE (cos145 cos 0) 2.0 1029 5 105 (1.82)

U
M
.
R
D

W 1.82 10 23 J
(22-33)

BLM-23
Gauss Yasas
B bl
Bu
blm kapsamnda
k
d u kkonulara
l ddeinilecektir:
i il kti
Elektrik aks ()
Simetri
Gauss yasas
Gauss yasasn uygulayarak;

D
e

.
R

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

v
Dzgn ykl sonsuz geni yaltkan
plakann,
T
A ubuun,
Dzgn ykl sonsuz uzunL
yaltkan
O ve krenin
Dzgn ykl kresel P
kabuun
A
Falanlar hesaplayacaz. Gauss yasasn kullanarak,
oluturduu elektrik
A
iletkenlerin iinde
ST ve dndaki

elektrik alanlar da hesaplanacaktr.

p
U
M
.
R
D
(23-1)


Bir Vektrn Aks : Hz v olan bir hava akm, A yzey alanna sahip bir

yzeye
y
eye doru
do u geliyor
ge yo oolsun
su ve hz ve
vektr
t v ilee y
yzeyin
ey normali
o a (n ) arasndaki
a as da

M
I
a da olsun. lgili yzeyden geen ak, vA cos bants ile verilir
R ve
I
D
bu rnekte "hacimsel
hacimsel ak hz (debi)"
(debi) anlam tar
tar.
L
I
Y
yndeyse
Not - 1 : Hava akmnn hz, geldii yzeyin normali ile ayn
A
L

Y
(v , yzeye

dik) ak
k maksimumdur
ki
d (vA
A).
) H
Hz yzeyin
i normaline
li dik ise
i
E

L
(v , yzeye paralel) ak sfrdr.
.
R

D
Not - 2 : vA cos v A biiminde yazlabilir.
Burada A vektr,
e
v
yyzeyin
y normali ile ayn
y yynde,, bykl
y T A olan bir vektrdr. smine
A
"yzey alan vektr" diyebiliriz. L
O
P
A
F
A
T
S
U
M
.
R
D

(23-2)

Elektrik Alan Aks :

ekildeki gibi E elektrik alan iinde kapal bir yzey

M
I
dnelim. Bu yzeyden geen elektrik aks yle
R
I
D
tanmlanr:
L
I
Y
1. Yzeyi, A alanna sahip sonsuz kk
elemanlara
A
L
ayralm.
l
Y
E
L
2. Her elemandan geen ak
E A EA cos olacaktr.
.
R
D
E A olarak bulunur.
3. Toplam ak;
e
v
y
geen
g akya
y eittir.

4. A 0 durumundaki
limit, yyzeyden
T
A
LE dA (N m / C)
O
P
A
F Not -1: ntegral sembol zerindeki ember, integralin
2

S
U

M
.
R

A
T

kapal yzey zerinden alnacan gsterir.

Note 2 : Elektrik aks (), yzeyden geen elektrik alan

izgilerinin
g
saysyla
y y orantldr.
(23-3)

rnek : Yk 1.0 C olan noktasal bir paracn,

merkezinde bulunduu 1.0 m yarapl kresel bir
yyzeyden
y
ggeirdii
elektriksel aky
y hesaplaynz.
p y

M
I
IR
dA

D
L
YI
q

A
L
Y
E
elektrik alan, kendisinden dar dorudur ve bykl,
L
.
R
q
D
Ek
e
r
v
T
ile verilir.
verilir Bu durumda,
durumda
A
L

q
O
d E dA EdA cos 0P k dA
r
A
F
A
q
q
q
1 10
k dA T
k 4 r

1.13 10
S
rU

8 85 10
8.85
r
M
bulunur.
.
R
D

Pozitif bir q noktasal yknn kendisinden r kadar uzakta oluturduu

12

N m2
C

(23-4)

rnek : Kenar uzunluu a olan bir kp, ekildeki

gibi,
ibi pozitif
itif x-ekseni
k i ynnde
d d
dzgn
bi
bir E elektrik
l kt ik
alan iinde bulunmaktadr. Kpn yzeylerinden
geen toplam elektrik aks nedir?

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

Yzey alan vektrleri y-ekseni (3 ve 4 nolu. yzeyler) ve z-ekseni

R
D
dorultusunda olan yzeyler (n ve arka
yzeyler), elektrik alan
e
v
vektrne diktir. Bu yyzeyler
y akya
y katk g
getirmezler. Toplam
p
ak,,
T
A
L
1 ve 2 nolu yzeylerden katklanr:

PO
E dA E A
dA Ea
E c os180
180 Ea
E c os 0
F
A
T
S
Ea
E U
1 1 0
M
.
bulunur.
R
D
2

S1

S2

(23-5)

rnek : Bykl 3.5 kN/C olan ve pozitif x-ekseni ynnde ynelmi

dzgn bir elektrik alan iine, uzunluu 0.70 m ve genilii 0.35 m olanIM
R
I
dikdrtgen eklinde bir plaka konuluyor. Aadaki durumlar iin D
plakadan

L
I
Y

geen aky hesaplaynz.

A
L
Y
E plaka
b) plaka normali x-ekseni ile 40 a yapyor ve L
y -ekseni
.
R
yzeyinde bulunuyorsa
D
e
v
A 0.35 0.7 245 10 Tm
A
L

Nm
O

a ) E A i EAP 3.5 10 245 10 857.5

C
A
F

A
E T
Ak EA i k 0
S
U

M
Nm

.
b ) R
E A cos 40i A sin 40k EA cos 40 657
C
D
a ) pplaka yyz ve xyy dzlemlerinde bulunuyorsa
y
o

yz

xyy

(23-6)

rnek : Kare prizma eklindeki kapal bir yzey,

M
I
IR

ekildeki gibi,
gibi pozitif x-ekseni ynnde ve iddeti
2

E = (3 + 2 x ) ifadesi ile deien bir elektrik alan

iiinde
i d bulunmaktadr.
b l
kt d a = b = 0.4
0 4 m ve c = 0.6
06m
olduuna gre, kare prizmann yzeyinden geen
toplam elektrik aks nedir?

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

Yzeyy alan vektrleri y -ekseni ve z -ekseni dorultusunda

olan yzeyler
y y

D
e

v
Bu yzden akya katk getirmezler.TToplam ak, karesel yzeylerden
A
L
katklanr:

PO
E dA E dA
E
abb cos180
180 E
abb cos 0
A
F
A
T
S
Nm

U
ab (3 2 a ) 3 2 a c ab 2 a c 2 a 0.27

M
C
.
b D
bulunur.
l nRr

(bir kenar c olan dikdrtgensel yzeyler) elektrik alan vektrne diktir.

S1

xa

xac

S2

(23-7)

rnek : Pozitif q ykl bir parack, ekildeki gibi,

R yarapl
l bir
bi kre
k kabuunun
k b
merkezindedir.
k i d di ekilde
kild
gsterildii gibi, ykn grd 2 ' lk bir kat ann
grd yzeyden geen aky bulunuz.

M
I
IR

D
L
YI
q

A
L
Kre yzeyi zerinde r yarapl dr kalnlndaYbir
E
L
halkadan geen ak,
.
R

D
q
erdr
d E dA EdA cos ' k
2
v
R
T
A q
q
L
sin ' d '
d
Rd '
R sin ' O
P
2 R
2
A

F
q
q
q

sinT
' d '
cos ' (1 cos )
S
2 U
2
2
M
q
q
.
R/ 2
;
D

2
2

(23-8)

Gauss Yasas :

M
I
Herhangi bir yzeyden geen ak = yzeyin iindeki net ykDIR

L
I
= q
E dA q
Y
A
L
Y iin geerlidir.
Not -1: Gauss yasas her kapal E
yzey
L
.
p yyzey
y iindeki
R net yk
y
belirlerken,
Not - 2: Kapal
D
yklerin iaretlerini
dikkate almak gerekir.
e
v
n
Not -3: GaussTyasasn uygulark
uygularken
en, akya katklar
n
A
L
olmad iin yzeyin dndaki ykler ileme
O
P katlmaz.
k tl
A
FYandaki ekil iin;
A
T
n
S
S yzeyi : q,
S yzeyi : q
U
M
.
S yyzeyi
y : 0,
S y
y zeyi
y : q q 0
R
D
Gauss yasas u ekilde formle edilir
edilir :
0

(23-9)

Gauss Yasas ve Coulomb Yasas :

M
I
IR

Gauss yasas ve Coulomb yasas, durgun elektrikte elektrik

yk ile elektrik alan arasndaki ilikiyi farkl biimlerde

D
L
aklayan bantlardr. Her ikisi de birbirinden
YI tretilebilir.
A tretelim:
, Coulomb yasasn
y
Gauss yyasasndan
rnein,
L
Y
E
L
q nokta yknden r kadar uzaktaki bir P noktasndaki
elektrik alan Gauss
.
R
yasasndan bulunabilir. q ykn merkez kabul
eden r yarapl kresel bir
D
e
v
Gaussiyen yzey seelim. Gaussiyen yzeyi, yzey alan dA olan sonsuz
T
kk elemanlara blelim. HerbirA
elemandan geen ak,
L
O
d EdA cos 0 EdA
P
bulunur. Buradan da, A
F
A
dA E 4 r
EdA E T
S
U
q
q
M
.q q E 4 r q E
k
4 r
r
R
D
sonucuna ulalr.
2

(23-10)

Simetri: Bir cisme uygulanan fiziksel bir ilem (dndrme, teleme gibi)
sonucunda,
d cisim
i i ayn kkalyorsa
l
simetriktir
i t ikti denir.
d i

S
U

M
.
R

M
I
IR

D
L
M k i d
Merkezinden
geen dey
d
eksen
k
etrafnda
t f dI serbeste
b t
Y gzlerini
dnebilen bir kre dnelim. Gzlemci
A
L
kapattktan sonra kreyi ekseniYetrafnda evirelim.
evirelim
E krenin dndrlp
Gzlemci gzlerini atnda,
L
.

anlayabilir
y
mi?
dndrldn
R
D
e
Ekseni etrafnda vserbeste
dnebilen bir silindir
T
dnelim Gzlemci
dnelim.
gzlerini kapattktan sonra silindiri
A
L
ekseni etrafnda evirelim. Gzlemci gzlerini atnda,
O
Pdndrlpp dndrlmediini
anlayabilir
y
mi?
silindirin
A
F her iki rnek iin de hayr olacaktr. Bu
Cevap
A
T
durumda, hem kre hem de silindir dnme eksenlerine
durumda
gre simetriktir deriz.

(23-11)

telenme Simetrisi:
Sonsuz geni bir dzlem dnelim. Uan hal
zerindeki bir gzlemci bu dzlemin zerinde
sabit bir ykseklikte olsun. Gzlemci gzlerini
kapattktan
p
sonra bir miktar telensin. Gzlerini
atnda, hareket edip etmediini anlayabilir mi?
Cevap hayr olacaktr. Bu durumda, dzlem
telenme simetrisine sahiptir deriz.

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

Gauss Yasas Uygulanrken zlenecek

Yol:
A

A
F

L
O

Yk dalmn geometrik olarak iziniz.

iziniz
Yk dalmnn simetrisini ve elektrik alanna etkisini belirleyiniz.
Gauss y
yasas her kapal
p yyzeyy iin
ggeerlidir.

aksnn en kolay
y
hesaplanabilecei en uygun yzeyi belirleyiniz.
Elektrik alan hesaplamak iin Gauss yasasn uygulaynz.

S
U

M
.
R

A
T

(23-12)

Sonsuz Uzunlukta Dzgn Ykl ubuun Oluturduu Elektrik Alan:

M
I
IR

ekilde dzgn izgisel yk younluuna sahip bir ubuk

verilmitir. ubuun simetrisi dikkate alnrsa, oluturduu
elektrik alann kendinden dar doru ve r uzaklndaki
tm noktalarda iddetinin de ayn olduu ortaya kar. Bu
yzden, ubuu eksen alan r yarapl, h yksekliinde
yzeyy Gaussiyen
y yyzey
y olarak seilebilir.

silindirik bir y

v
T

.
R

D
e

A
L
Y
LE

D
L
YI

Gaussiyen yzeyi farkl yzeyin birleimi gibi dnebiliriz: st yzey S1 , yanal

A
L
S ve S yzeylerinde, yzey normali
ile elektrik alan vektrleri birbirlerine dik
O
P
olduu
ld
i i ve aklar
iin
kA
l sfrdr.
f d Bu ddurumda
d net ak,
k
F
A
EdA T
E 2 rh cos 0 2 rhE
S
U
M
q
h

2k
.
Gauss
yasasndan:

r
2 r
D

yzey
S2 ve ttaban
b yzey
S3 . Y
Yzeyden
d geen nett ak,
k 1 2 3 olacaktr.
l kt
1

S2

i
0

(23-13)

rnek : Yarap R ve dzgn hacimsel yk

younluu olan bir krenin iinde ve dndaki
blgelerde elektrik alann bulunuz
bulunuz.
rR

qi
qi
E dA E dA cos 0

.
R

D
e

O
P

LA

4 R
4
FA
q RA E 4 r
3
3ST
U
M
.
R
S

D
L
YI
R

A
L
Y
LE

dE

dA
r

30

dA

r
r
4 3
2
qi r E 4 r
E
3 0
3 0
3

qi
qi
E dA cos 0
r R E dA

v
T

M
I
IR

dE

R
3 0 r 2
3

(23-14)

rnek : Yarap
p R ve Q yyknn yyzeyine
y dzgn
g
dald ince kresel bir kabuun iinde ve dndaki
bl l d elektrik
blgelerde
l kt ik alann
l
b l
bulunuz.

rR

qi
E dA

.
R

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

D
qi 0 dA 0 olduundan
e E0
rR

v
T

qi A
qi
L E dA cos 0
E dA
S

A
F 2

P0

Q
A
qi Q E
4 r E 4 r 2 k r 2
T
S
0
0

.
R

U
M

(23-15)

rnek : yarap a, d yarap b ve dzgn

hacimsel yk
k younluu
o nl olan kresel bir kabuk
kab k
iin, r a; a r b ve r b blgelerindeki
elektrik alann bulunuz.
qi
E dA
S

ra

.
R

D
e

A
F 4 b

A
r b E 4T
r
S
U
M
.
R
D
2

O
P

a3

b3 a3
3 0 r 2

M
I
IR

D
L
YI
b

dE
dA

a
b
dE
Q

dA
r

4
3
3
r 3 a3

2
3
E
a r b E 4 r
0
3 0 r 2

LA

dE
dA

A
L
Y
LE

qi 0 dA 0 olduundan E 0

v
T

a
b

(b3-a3)
30 r2

(23-16)

rnek : Yarap R ve hacimsel yk younluu

0 r olan bir krenin iinde ve dndaki

D
L
YI
R

A
L

Y
E
L
.
r R q 4 r ' dr ' r ' 4 r R
' dr ' r
D
e
v

r
r
T
E 4 r
EA
L

4
O
P
r R q 4F
A
r ' dr ' r ' 4 r ' dr ' R
A
T
S
R
R
U
E 4 r
E
M
4 r

.
R
D
qi
E dA

dE
dA

M
I
IR
dA

blgelerde elektrik alann bulunuz.

S

dE

R2

40

(23-17)

rnek : Yarap R olan sonsuz uzunluktaki bir

silindirin
ili di i dzgn
d hacimsel
h i
l yk
k younluu
l ' ddur.
silindirin iinde ve dndaki noktalarda elektrik
alann bulunuz.

A
L
Yk dalmnn simetrisi nedeniyle,
nedeniyle Gaussiyen yzey
Y
E
L
olarak silindir seilir. S ve S yzeylerinden
akya
.

R
hibir katk gelmez (dA E ). Bu durumda:
D
e
v
q
T
E dA
A
L

O
P

r h

r
r R E 2 rhA
E
F

2
T
S
U
R h
R
M
rR
E 2 rh
E
.
R

2 r
D
1

M
I
IR

D
L
YI

S2

(23-18)

DEV : Yarap R olan sonsuz uzunluktaki bir silindirin M

I
R
hacimsel yk younluu 0 r ile veriliyor. 0 bir sabit
I
D
L
ve r ' de silindir ekseninden olan uzaklktr. Silindirin
YI iinde
A
L
ve dndaki blgede elektr
elektrik
ik alann bulunuz
ve silindir
Y
E
L
ekseninden olan uzakla kar deiimini
iziniz.
.
R
D
e b olan dzgn yk
v
DEV : yarap a, d yarap
T
Auzunlukta bir silindirin ekseni
younluuna sahip sonsuz
L
O
P
zerinde dzgn
zerinde,
izgisel
yk yayan sonsuz uzun bir
A
F
A
ubuk yerletirilmitir.
r a ; a r b ; r > b blgelerinde
T
S
U
elektrik
alanlarn
bulunuz.
M
.
R
D

(23-19)

Sonsuz Geni, Yaltkan, Ykl Plakann

Ol t d Elektrik
Oluturduu
El kt ik Alan
Al :

M
I
IR

D
L
YI

Plakann pozitif ve dzgn yzey yk younluuna

sahip olduunu varsayalm. Simetri nedeniyle elektrik
alan plakaya dik,
dik dar doru ve bykl her yerde

A
L
Y
E
L
ayndr. ekildeki gibi, plakann ortadan kestii, kesit
.
R
alan A olan silindirik
bir Gaussiyen yzey seebiliriz.
seebiliriz
D
e yzeyden olumu gibi dnebiliriz:
Silindiri farkl
v
T
S kesit
Sa
k it
S
, yanall yzey

S ve soll kesit
k it S . Yzeyden
Y d
A
L
geen
net ak, olacaktr.
O
P
EA cos 0 EA ve 0 ( = 90)
1

S
U

M
.
R

A
T

A
F

2 EA
Gauss yasasndan:

qi

E
.
2 0
0
(23-20)

M
I
IR

D
L
YI

A
L
Y
E iki iletken plaka olsun.
Yzeysel yk younluklar ve - olan sonsuz geni paralel
L
.

, ykler
y
plakalarn birbirine
p
bakan y
yzeylerinde
y
toplanr.
p
Plakalar birbirine yyaklatrlrsa,
R
D
Plakalar arasndaki blgede elektrik alann bulmak
iin, kesit alan A olan silindirik bir
e
v
Gaussiyen yzey (S) seerek Gauss yasasn
uygulayabiliriz:
T
A
L
q
2 A
2
O
EA

E
P

A
F elektrik alan iin de, kesit alan A' olan S' silindirik
Plakalarn dndaki blgelerdeki
A
Tseer ve Gauss yasasn uygularsak:
Gaussiyen yzeyini
S
U
qM
EA .
0 E 0
R
D
1

i
0

(23-21)

rnek : ekilde gsterildii gibi, yarap 2a

ve dzgn
d
hacimsel
h i
l yk
k younluu
l olan
l bir
bi
kreden a y
yarapl
p bir blge
g karlmtr.

A
L
Y
LE

karlan ksmn tam ortasndaki elektrik alan

nedir?
di ?

Verilen y
yk dalmn,

, ve dzgn
gR. yyk
D
e iki
younluklarna sahip 2a ve a yarapl
v
T i DDolays
k i ttoplam
krenin
l
gibi
ibi dnebiliriz.
d A
bili
l

M
I
IR

D
L
YI
2a

a
2a

L
O

ile, ilgili noktadaki toplam

P elektrik alan:

r
E
3 0

A
AFr '
T

3
S

r a

M
olarak. bulunur.
R
D

a
=
3 0
r ' 0

(23-22)

Bir letken indeki Elektrik Alan :

M
I
R
I
Soldaki iletkeni gznne alalm. letkenler, iindeDserbeste
L
I
dolaabilen ok sayda elektron barndran malzemeler
olarak
Y
tanmlanr. letkenin iinde E 0 olduunu
LA dnelim:
Y
E
Bu durumda, iletkenin iindeki elektronlar
sfrdan farkl
L

.
F eE bir kuvvetin etkisiR
altnda kalrlar. Bu nedenle
D
elektronlar ivmeli bir hareket yapacak v
veedolaysyla bir elektrik akm
T
oluturmalar gerekecektir. ByleA
olmas durumunda da;
L
O
(a) letkenin snmas gerekir.
P
A manyetik alan olumaldr.
(b) letken evresindeFbir
A
u ana kadar byle
etkiler hi gzlenmemitir. Buradan da,
T
S

U
"Bir iletkenin iindeki durgun elektrik alan E sfrdr." sonucunu karabiliriz.
M
.
R
D
(23-23)

zole Edillmi Ykl letken :

M
I
IR

Yanda
Y
d ttoplam
l
yk
k q olan
l bi
bir il
iletken
tk verilmitir.
il i ti Yk,
Yk
iletkende nasl dalmtr? Bu soruyu yantlamak iin,

D
L
il k i hemen
iletkenin
h
iinde
i i d bir
bi Gaussiyen
G
i
yzey
I seelim
li ve
Y

Gauss yasasn uygulayalm. letkeninAiinde E 0

L
Y
olduundan,
E
L
.
R
D

q
e : = (E - 2).
= E A = 0 (E -1) ve Gauss yasasndan
v

T
Aiindeki yk sfrdr (q = 0). letkenin
L
Bu iki eitlik birletirilirse iletkenin
O
P olduunu bildiimizden,
sfrdan farkl q ykne sahip
bildiimizden bu ykn sadece
A
F
iletkenin yzeyindeA
bulunabilecei
sonucuna ularz.
T iletkenin iinde bulunamazlar.
"Elektrostatik
Elektrostatik ykler,
ykler
bulunamazlar
S
U
Ancak yzeyinde
bulunabilirler."
M
.
R
D
i

(23-24)

inde Boluk Bulunan Yaltlm Ykl letken:

M
I
Yanda toplam yk q olan bir iletken verilmitir. Boluun
R
I
D
duvarnda yk bulunurmu? Bu soruyu yine,
yine Gauss
yasas
L
I
Y
yardmyla cevaplayabiliriz. Bunun iin,Aekildeki gibi
L
Y
boluun hemen dnda bir Gaussiyen
yzey seebiliriz.
E

L
.

letkenin iinde E 0 olduundan,

R
D
e
v

q
T
E A 0 (E
(E-1)
1) ve Gauss yasasndan:

(E
(E-2).
2)
A

L
O
P
A
Bu iki eitlik birletirilirse
seilen Gaussiyen yzeyin iindeki yk sfrdr (q = 0).
F
A
Tduvarnda herhangi bir yuk yoktur. zetleyecek olurs
Dolaysyla, boluk
olursak;
ak;
S
U
"letken iindeki
boluun duvarlarnda yk bulunamaz. Tm yk iletkenin d
M
.
yzeyinde
yzeyinde
bulunabilir
bulunabilir".
R
D
i

(23-25)

Ykl letkenin Hemen Dndaki Elektrik Alan :

M
I
IR

Bir iletkenin iindeki elektrik alan sfrdr. Ancak,

dndaki elektrik alan sfr deildir. Yzeyin her
noktasnda yzeye diktir. Byle olmasayd, elektrik
alann yzeye paralel bir bileeni olurdu ve yzeyde
bulunan yklerin ivmelenmesine sebep olurdu. Bu
g n e le ktrik " kabullenmemize a yykr olurdu.
ise "durgu

v
T

A
L
Y
LE

.
R

D
e

D
L
YI

Gauss yasasn uygulamak iin, ekideki gibi silindirik bir Gaussiyen yzey

A
L
Net ak, bu yzeylerden geenO
aklarn toplam olacaktr:
P
EA cos 0 EA A
q
q 1
F

A
0
EA cos 90
E
EA
T

A
S

0U

M
.
q

R
, yzeysel yk younluu tanmndan
tanmndan, E bulunur
bulunur.
DA

kullanacaz Bu silindirik yzey S1 , S2 ve S3 gibi farkl yzeyden oluur.

kullanacaz.
oluur
1

3 .

(23-26)

rnek : Yarap a olan 2Q dzgn ykne sahip bir kre,

ekildeki gibi i yarap b ve d yarap c olan Q ykne

M
I
R
I
sahip iletken bir kre kabuunun merkezinde bulunmaktadr.
D
L
1, 2, 3 ve 4 nolu blgelerdeki elektrik alann bulunuz.
YI

qi
E dA
S

.
R

A
L
Y
LE

3
D
2
Qr
2Qr
2
1 nolu blge: E 4 r
vEe k 3
3
a
0a T

2 nolu blge: E 4 r

PO

A
F

L
2Q
0

2Q
Ek 2
r

3 nolu blge: ETA0 (letkenin iinde yk bulunamaz. letkenin

S
i eperinde 2Q d eperinde Q yk birikir.)
U
M
.
Q
Q
2
R
4 nolu
bl
E 4 r
Ek 2
D l blge:
0
r

(23-27)

BLM-24
BLM
24
Elektrik Potansiyel
Bu blmde, elektrik alanla ilgili elektrik potansiyel (V) kavramn
reneceiz. Bu balamda aadaki konulara deineceiz:
Elektrik alandan potansiyelin bulunmas.
Potansiyelden elektrik alann bulunmas.
Nokta yk ve yk grubunun oluturduu potansiyel
potansiyel.
Srekli yk dalmlarnn oluturduu potansiyel.
Yk sistemlerinin potansiyel enerjisi.
E-potansiyel yzeyler ve elektrik alan izgileri.
zole bir iltekenin oluturduu potansiyel.

(24-1)

Elektrik Potansiyel Enerji :

xs

U F ( x)ddx
xi

Korunumlu bir kuvvetin yapt i,

i cismin potansiyel
enerjisindeki deiimin negatif iaretlisidir. Korunumlu
bir kuvvetin etkisiyle
y cisim xi noktasndan xs noktasna
hareket etmise,
xf

U q0 E ds
s

U U f U i W F ( x)ddx
xi

yazlr. q0 nokta yk, bilinen bir elektrik alan

(E ) iinde, F q0 E elektrik kuvvetinin etkisiyle

A noktasndan B noktasna gitsin. Ykn potansiyel
enerjisindeki deiim,
s
s


U F dl q0 E dl
i

olacaktr. Bu deiim q0 ykne baldr.

(24-2)

Elekrik Potansiyel (V ):
A ve B noktalar
kt l arasndaki
d ki elektrik
l kt ik potansiyel
t i l fark
f k
(V ), bu noktalar arasnda tanan birim yk bana
potansiyel enerji deiimi olarak tarif edilir:
s

U
W
V

V Vs Vi E dl
q0
q0
i

Noktalardan birisinin ppotansiyeli

y biliniyorsa,
y , dier
noktann elektrik potansiyeli
p
y
bulunabilir. Genellikle, ykten ok uzaktaki bir noktann potansiyeli sfr alnr
(Vi V 0).
) Bu durumda,, herhangi
g bir P noktasnn ppotansiyeli,
y ,
P

VP E dl

ifadesiyle verilir. SI sistemindeki birimi J/s (volt)' dir.

(24-3)

rnek : Bir proton, ekilde gsterildii gibi bykl 8 104 V/m

olan pozitif x-ekseni
ekseni ynndeki dzgn bir elektrik alan iinde durgun
halden serbest braklyor. Proton elektrik alan ynnde 0.5 m gittiinde,
a ) A ve B noktalar arasndaki elektriksel potansiyel fark ne kadardr.
b) Bu iki nokta arasnda, protonun potansiyel enerjisinde ne kadarlk
bir deiim olmutur?
c) P
Proton
t B noktasna
kt
ulatndaki
l t d ki hz
h ne olur?
l ?
B

a ) VB V A E dl Edl cos 0 Ed 8 10 4 (0
(0.5)
5)
B

VB V A 4 10 4 V

b ) U q V U 1.6 10 19 4 10 4 6.4 10 15 J
1
c ) K U 0 m p v 2 6.4 10 15 v 2.77 10 6 m / s
2
(24-4)

rnek : ekildeki gibi, y ynnde bykl

325 V/m olan dzgn bir elektrik alan vardr.
Koordinat ( 0.2, 0.3) m olan A noktas ile
koordinat (0.4,0.5) m olan B noktas arasndaki
potansiyel farkn bulunuz.
B
B

VB V A E dl Edl cos(90 ) = E AB sin

AB 0.6 2 0.8 2 1 m

8 260 V
VB V A 325 1 00.8
0 8
0.8
sin =
= 0.8
1

C
C
B
B
VB V A E dl E dl Edl cos180 Edl cos 90
A

VB V A E AC 325(0.8) 260 V
(24-5)

Nokta Ykn Potansiyeli :

Orijinde bir q nokta yk bulunsun. Ykten R kadar
uzaktaki P noktasnn potansiyelini bulmak iin, q0
test ykn
k P noktasndan
k
d sonsuza gtrmemiz

i gerekir.
ki
Bylece,

V V P E dl Edr cos 0 Edr
R

dr
d
q
E
V P

2
2

4 0 r
4 0 R r
4 0
VP

1
r
R

q
4 0 R

bulunur. q nokta yknn kendisinden r kadar uzakta

bulunur
oluturduu elektrik potansiyel:
V

q
q
k
r
4 0 r
1

(24-6)

Nokta Yk Grubunun Oluturduu Potansiyel :

ekilde nokta ykten oluan bir sistem verilmitir. Bu
yklerin herhangi bir P noktasnda oluturduklar elektrik
potansiyel, her birinin ilgili noktada oluturduu
potansiyellerin toplamdr.
1. Her bir ykn P noktasnda oluturduklar elektrik potansiyeller bulunur:
1 q1
1 q2
1 q3
V1
; V2
; V3
4 0 r1
4 0 r2
4 0 r3
2. Tm yklerin oluturduklar potansiyeller toplanr:
1 q1
1 q2
1 q3
V V1 V2 V3

4 0 r1 4 0 r2 4 0 r3
n tane
t
nokta
kt ykten
kt oluan
l
bi sistem
bir
i t iin
i i bu
b if
ifade
d yle
l yazlr:
l
1 q1
1 q2
1 qn
1

...

V
4 0 r1 4 0 r2
4 0 rn 4 0

qi

i 1 ri
n

(24-7)

rnek : ekilde gsterildii gibi, ikizkenar bir genin

kelerine
k
l i
nokta
k yk
k yerletirilmitir.
l i il i i q yklerinin
kl i i
bulunduu dorunun tam orta noktasndaki elektrik
potansiyelini hesaplaynz. (q 7 C almz).

h = 4 2 12 = 15 cm
q
q
V V q 2V q k 2 k
h
r q
1
2

V 9 10 7 10

2
2

1
10
15 10

5 1
2 1.1 10 7 V
V = 63 10
15

(24-8)

rnek : ekilde gsterildii gibi, q1 2 C' luk yk

orijinde ve q2 6 C' luk yk ise y 3 m noktasnda
bulunmaktadr. Bu iki ykn, x 4 m noktasnda (P)
oluturduklar toplam elektrik potansiyel ne kadardr?

r2

q3 3 C' luk nc bir yk P noktasna getirmek

iin yaplmas gereken ii bulunuz.

V V1 V2 k

q1
q
k 2
r1
r2

6
6

10
6

10
V 9 10 9

4
5

6.3

10
V

W = q3 VP V 3 10 6 6.3
6 3 10 3 0 18
18.9
9 10 3 J

(24-9)

rnek : ekilde gsterildii gibi, Q, 2Q ve Q

nokta ykleri x-ekseni
ekseni zerine aralarndaki mesafe
a olacak ekilde yerletirilmilerdir. x a olmak
zere x-ekseni
zere,
ekseni zerindeki herhangi bir noktadaki
elektrik potansiyelini bulunuz. x a durumundaki
potansiyel ifadesini tretiniz.
tretiniz

q3
q1
q2
V V1 V2 V3 k k
k
r1
r2
r3
2
1
2
2 kQa 2
1
2x
V kQ

3
kQ 2
2
x x a2 x
xa x xa
x a
2 kQa 2
2 kQa 2

x a V 3
3
2
2
x
x 1 a / x
(24-10)

Elektrik Dipolnn Oluturduu Potansiyel :

Solda bir elektrik dipol verilmitir. Dipol oluturan nokta
yyklerin P noktasnda oluturduklar

V ppotansiyelini
y
bulalm.
P noktas, dipoln merkezi olan O noktasndan r kadar uzakta
ve OP dorusu dipol ekseni ile as yapsn. Bu durumda P
noktasndaki potansiyel:
1 q
q
q r( ) r( )
V V( ) V( )

4 0 r( ) r( ) 4 0 r( ) r( )
olur. d dipol oluturan ykler arasndaki mesafe olmak zere,
r d yaklam yaplrsa r( ) r( ) r 2 , ABC dik geninden de
r( ) r( ) d cos yazlabilir. Bu durumda,
V

d cos
1 p cos

,
2
2
4 0 r
4 0 r
q

sonucuna ulalr
ulalr. Burada,
Burada p qd ksaltmas yaplmtr.
yaplmtr

(24-11)

Srekli Yk Dalmlarnn Oluturduu Potansiyel :

ekildeki srekli yk dalmna sahip bir cisim verilmitir.
Yk ddalmnn
l
herhangi
h h i bir
bi noktada
kt d oluturduu
l t d elektrik
l kt ik
potansiyel V stste binme ilkesiyle u ekilde bulunur:
1. Cisim, sonsuz kk dq ykne sahip elemanlara blnr.
izgisel
g yk
y dalm

dq
q d
yzeysel yk dalm dq dA
hacimsel yk dalm dq dV
2. dq yknn P noktasnda oluturduu dV potansiyeli yazlr: dV

1 dq
4 0 r
1

dq
3. Tm yklerin katks, yk dalm zerinden integral alnarak bulunur: V
4 0 r

(24-12)

rnek : ekilde L uzunluunda ve dzgn yk younluuna

sahip ince bir ubuk verilmitir.
verilmitir ubuun sol ucundan
ucundan, ubua
dik dorultuda d kadar yukardaki bir P noktasndaki elektrik
potansiyelini bulunuz.

ubuun sol ucundan x kadar tede seilen dx elemannn yk

dq dx ve P noktasna uzakl da r d 2 x2 olduundan,
dq yknn P noktasnda oluturduu elektrik potansiyeli:
dV k

dq
dx
k
r
d 2 x2
L

V k
0

L d 2 L2
k ln x d x k ln

d
d 2 x2

dx

bulunur.

dx
d 2 x2

ln x d 2 x 2

(24-13)

rnek : ekilde L uzunluunda ve = x yk younluuna

sahip ince bir ubuk verilmitir. Burada pozitif bir sabit ve
x ubuun sol ucundan olan uzaklktr. ubuun sol ucundan
yatay dorultuda d kadar uzaklkta bir P noktasndaki elektrik
potansiyeli bulunuz.

ubuun sol ucundan x kadar tede seilen dx elemannn yk

dqq dx ve P noktasna uzakl
da r x d olduundan,

dq yknn P noktasnda oluturduu elektrik potansiyeli:

dq
xdx
xdx
dV k k
k
r
xd
xd
L
L

xdx
L d
k x d ln x d 0 k L d ln
V k

d
d
x

0
bulunur.
xdx
x d x d ln x d
(24-14)

DEV : ekilde L uzunluunda ve = x yk

younluuna sahip ince bir ubuk verilmitir.
Burada pozitif bir sabit ve x ubuun sol
ucundan olan uzaklktr. ubuun ortasndan

b kadar uzaklkta bir P

dik dorultuda
noktasndaki elektrik potansiyeli bulunuz.

(24-15)

rnek : Homojen ykl ince bir ubuk, R yarapl

emberin bir paras
p olacak ekilde bklyor.
y
ekilde
verildii gibi, yay gren a ' dir. Yayn izgisel yk
younluu ise, emberin merkezindeki (O noktas)
elektrik potansiyeli nedir?
Yay zerinde seilen dl elemannn yk dq dl dir.
O noktasndaki toplam elektrik potansiyeli:

dq
dl
Rd
dV k k k
kd V k d k
r
R
R
0
olur.

4 0

2 (tam ember) V k 2
2 0
(yarm ember) V k

(24-16)

rnek : Q yk R yarapl bir ember zerine dzgn

olarak dalmtr.
dalmtr emberin merkezinden dik olarak
geen z -ekseni zerinde ve merkezden z kadar uzaktaki
P noktasnda elektrik p
potansiyelini
y
bulunuz.

ember zerinde seilen dl elemannn yk

dq dl (Q / 2 R)dl ile verilir.
P noktasndaki toplam elektrik potansiyeli:
dq
Q
Q dl
Q 1
dV k k
dl k
; dl 2 R
V k

r
r
2 R r
2 R r
Q / 2 R

Q
Q

z 0 V k

R 4 0 R
2 0
2 0
V k
;

2
2
z R
z V k Q (nokta ykn potansiyeli)

z
(24-17)

rnek : Yarap R olan ince bir disk dzgn yzey

yk younluuna sahiptir. Diskin merkezinden dik olarak
geen eksen zerinde ve merkezden z kadar uzaktaki bir
P noktasnda elektrik potansiyelini bulunuz.
Toplam yk Q olan bir emberin potansiyeli : V k

Q
z2 r2

Seilen

emberin

toplam
p
yk
y
dqq, potansiyeli
p
y dV dir.

dV k

dq
z2 r2

2 rdr
z2 r2

R rdr

V dV

2 0 0 z 2 r 2
0
R
2
2
2
V
z r

z R2 z
0 2 0

2 0
R

xdx
x2 a2

x2 a2

(22-18)

rnek : yarap a ve d yarap b olan ince

bi di
bir
diskk dzgn
d
yzey ykk younluuna
l
sahiptir.
hi i
Diskin merkezinden dik olarak geen eksen zerinde
ve merkezden z kadar uzaktaki bir P noktasnda
elektrik potansiyelini bulunuz.
Toplam yk Q olan bir emberin potansiyeli : V k

Q
z2 r2

Seilen emberin toplam yk dq, potansiyeli dV dir.

dV k

dqq

z2 r2

2 rdr
z2 r2

rdr
V dV

2
2
2

r
0
a
a
b
2
2
2
V
z r

z b2
a 2 0
2 0
b

xdx
x2 a2

x2 a2

z2 a2

(24-19)

DEV : Yarap R olan ince bir disk Cr

il deien
ile
d i
yzey

yk
k younluuna
l
sahiptir.
hi i C
pozitif bir sabit ve r disk merkezinden olan
uzaklktr. Diskin merkezinden dik olarak geen
eksen zerinde ve merkezden x kadar uzaktaki bir
P noktasnda elektrik potansiyelini bulunuz.

(24-20)

rnek : Yarap R ve ykseklii h olan ince silindirik

bir kabuk, xy -dzlemine taban orijinde olacak ekilde
yerletirilmitir. Silindir dzgn yk younluuna sahip
olduuna gre, ekseni zerindeki herhangi bir noktadaki
(P ) elektrik potansiyelini bulunuz.
Q
Toplam yk Q olan bir emberin potansiyeli : V k
z2 r2
Seilen emberin toplam yk dq, potansiyeli dV dir.
dV k

dq

z z '

R
V dV
2 0
0
h

V ln 2

dx

2 Rdz '

z z '

R2

d '
dz

z z '

R2

2
2

R
z
2
2

ln
( z z ') R z z '

0
2
2
( z h ) R z h

ln 2

2
2
(a x) b

(a x)2 b 2 a x

(22-21)

rnek : Yarap R olan bir kre dzgn

hhacimsel
i
l yk
k younluuna
l
sahiptir.
hi ti Sonsuzun
S
potansiyelini sfr kabul ederek, kre dnda
ve kre
k iinde
i i d elektrik
l k ik potansiyelini
i li i bulunuz.
b l
rP

VP V E dl Edl cos 180
rP

; dl dr
d

rP

rP

rP

dr
VP V = E dr
d 1 = Edr
Ed kQ 2
r

P
Q
1
VP = kQ k
rP
r

rM

VM VR
R

VM

Q
V (r ) k
; rR
r

rM

kQ
Qr
Edr k 3 dr 3
R
R
R

kQ
kQ
kQ
2
2
(
)

V
r

M
2R3
2R
R

rM

rdr

kQ
r2 R2
3 M
2R

r2
3 2 ; r R
R

(24-22)

ndklenmi Dipol Moment :

Su molekl (H 2O) gibi birok molekl kendiliinden bir dipol
momente sahiptir. Bu tr molekllere "polar" molekller denir.
Aksine O 2 , N 2 , ... gi
Aksine,
gibi
bi molekllerin dipol momentleri sfrdr.
sfrdr
Bunlara da "polar olmayan" molekller denir. ekil-a' da byle
bir molekl resmedilmitir.
Pozitif yk
y ile evresindeki negatif
g
yk bulutu ayn merkezli olduu iin dipol momenti sfrdr.
ekil-b' de, elektrik alan iindeki polar olmayan moleklde ne
gibi bir deiim olduu resmedilmitir. Merkezleri akk olan
pozitif yk ve negatif yk bulutu, elektrik kuvvetinin etkisi
altnda ayrmtr.
a rmtr

Bylece, polar olmayan molekl elektrik alan etkisiyle sfrdan farkl bir dipol
Bylece
momente sahip hale gelmitir. Buna "indklenmi dipol moment" ve molekle de
"kutuplanm" tr denir. Elektrik alan kaldrldnda, kutuplanma da ortadan
kalkar ve dipol moment tekrar sfr olur.
(24-23)

E - Potansiyel Yzeyler :
Potansiyelleri ayn olan noktalarn oluturduu
yzeye e-potansiyel yzey denir. ekilde drt
farkl e-potansiyel yzey verilmitir. Aralarndaki
potansiyel farknn V olduu iki nokta arasnda,
q ykn bir noktadan dierine gtrmek iin
elektrik alan tarafndan yaplan i: W qV .

I numaral yol : V 0 olduundan, WI 0 olur.

II numaral yol : V 0 olduundan, WII 0 olur.

III numaral yol : WIII qV q V2 V1 .

yol : WIV qV q V2 V1 .
IV numaral y
Not : Bir yk, e-potansiyel bir yzeyde V 0 hareket ettirmek iin
g bir i yyaplmaz
p
(W 0).
)
elektrik alan tarafndan herhangi
(24-24)


Elektrik Alan E, E-Potansiyel Yzeylere Diktir:
Potansiyeli V olan bir e-potansiyel yzey olsun.
Herhangi
g bir q yykn elektrik alan yyardmyla,
y
yzey zerindeki bir yol boyunca A noktasndan

B noktasna gtrelim. r , yol zerinde seilmi

bir uzunluk elemandr.

H h i bir
Herhangi
bi anda
d elektrik
l kt ik alan
l vektr
kt E ile
il r arasndaki
d ki
aya dersek, elektrik alan tarafndan yaplan i,


W F
r qE
E
r qE
Er cos
bulunur. A ve B noktalar e-potansiyel bir yzey zerinde
oldu
u
u iin
iin, W 0 ve bylece,
bylece qEr cos 0 olmaldr.
olmaldr
Buradan da 90, yani, elektrik alan e-potansiyel yzeye
dik olmaldr
olmaldr.
(24-25)

E - Potansiyel Yzeyler ve Elektrik alan izgileri :

Dzgn Elektrik
l k ik Alan
Al

l Nokta
zole
k Yk
k

Elektrik Dipol

q Nokta Yk iin E- Potansiyel Yzeyler :

V

q
40r

sabit r

q
40V

sabit

q nokta ykn merkez alan r yarapl kresel yzeyler, e-potansiyel yzeylerdir.

(24-26)

Potansiyelden Elektrik Alann Bulunmas :

u ana kadar, elektrik alann bildiimizi kabul ederek elektrik potansiyelini
bulduk. imdi de durumu tersine evirelim. Elektrik potansiyeli bildiimizi
varsayp elektrik alann bulacaz
varsayp,
bulacaz. Potansiyelleri srasyla V ve V dV olan
aralarnda dl mesafesi bulunan iki e-potansiyel yzey olsun. Elektrik alan,

q0 nokta ykn dl dorultusu boyunca V e

e-potansiye
potansiyel yzeyinden V +dV
e-potansiyel yzeyine tasn. Elektrik alan tarafndan yaplan i iki ekilde
verilir:

W q0 dV

(E-1)

W Fdl cos Eq0 dl cos

(E-2)

dV
Eq0 dl cos q0 dV E cos
dl

bulunur. PAB dik geninden E cos teriminin, E elektrik

alannn l dorultusundaki bileeni olduu grlr.
(24-27)

V
Bylece,
y
sonucuna ulalr.

"Elektrik alann herhangi

g
El
l
bir yndeki bileeni, o ynde elektriksel potansiyelin konuma gre
d i i hznn
deiim
h
negatif
if iaretlisidi
i
li idir".
" Eer
E l dorultusu
d l
srasyla,
l
x , y ve z -ekseni alnrsa, elektrik alan bileenleri:

V
Ex
x

V
Ey
y

V
Ez
z

Elektrik potansiyeli konumun bir fonksiyonu V ( x, y, z ) ise, elektrik

ri bulunabilir ve birim vektrler

alan vektrnn x,, y ve z bileenle
cinsinden:

V V V
E
i
j
k
x
y
z

eklinde ifade edilebilir.

edilebilir
(24-28)

rnek : Yarap R olan iletken bir krenin potansiyeli

kQ
, rR
R
V (r )
kQ , r R
r
eklinde tanmldr.
tanmldr letken krenin iinde ve dndaki elektrik
alann bulunuz.

dV
El
dl
d
r R Er
dr
d
r R Er
dr

kQ
(
)0
R
kQ
kQ
kQ
(
) 2 E 2 r
r
r
r
(24-29)

rnek : Uzayn belli bir blgesindeki elektrik potansiyeli,

V ( x, y , z ) 5 x 3 x 2 y 2 yz 2 ((V)) il
ile veriliyor.
ili
Blgedeki
l d ki
elektrik alan bileenlerini bulunuz. (1, 0, 2) noktasndaki
elektrik alan iddetini hesaplaynz.

d
2
2
Ex
(5 x 3 x y 2 yz ) 5 6 xy
dx

dV
d

El
Ey
(5 x 3 x 2 y 2 yz 2 ) 3 x 2 2 z 2
dl
dy

d
2
2
Ez
(5 x 3 x y 2 yz ) 4 yz

dz

(1, 0, 2) E x 5 V/m ; E y 3 2 * 4 5 V/m ; E z 0

E

5 0 25 2 V/m
2

(24-30)

rnek : Yarap R olan ve dzgn yzey yk younluuna sahip

bir diskin,
bi
di ki merkezinden
k i d dik olarak
l k geen z - ekseni
k i zerinde
i d oluturduu
l t d
potansiyel

2
V ( z)
z R2 z

2 0
ile verilmektedir.
il
il kt di Diskin
Di ki bu
b eksen
k
zerinde
i d oluturduu
l t d elektrik
l kt ik alann
l
bulunuz.

dV
d 2
El
z R2 z
Ez

dl
2 0 dz

Ez =
2 0

Ez
2 0

1 2

2 1/ 2
2
1
z

R
z

2
2
z R
z

(24-31)

Nokta Yk Sisteminin Potansiyel Enerjisi (U):

Nokta yk grubunun elektrik potansiyel enerjisi
(U),
),tek tek tm yyklerin sonsuzdaki bir noktadan
alnp bulunduklar yere getirilmesi iin yaplmas
gereken
k toplam
t l i
i olarak
l k tanmlanr.
t
l
Herhangi
H
h i bi
bir q ykn
k aralarndaki
l d ki potansiyel
t i l farknn
f k
V
olduu iki nokta arasnda, bir noktadan dierine tamak
iin yaplmas gereken i W = qV ile verilir. Buna uygun
olarak,
o
a a , nokta
o ta yk
y grubunu
g ubu u birara
b a aya
ya getirecek
get ece e
ekilde
de ykleri
y e
teker teker bulunduklar noktalara getirerek yaplan ileri
b l
bulmamz
ve nett ii
i i bulmak
b l k iin
i i de
d hepsini
h i i toplamamz
t l
gerekir.
ki
(24-32)

q1 in getirilmesi : W1 q1 V 0
q2q1
q2 nin getirilmesi : W2 q2 V12 0
40r12
1 q1q3 q2q3
q3 n getirilmesi : W3 q3 V13 V23 0

r23
40 r13

q2 q3
q1q3
q1q2
W W1 W2 W3 W

4 0 r12 4 0 r23 4 0 r13

(24-33)

q 2 q3
q1 q3
q1 q 2
U

4 0 r12 4 0 r23 4 0 r13

n tane nokta ykten oluan bir sistemin elektrik potansiyel
enerjisini
j
matematiksel olarak,,
1 n qi q j
U

4 0 i , j 1 rij
i j

ifadesi ile verebiliriz. Bu ifadedeki rij , qi ve q j nokta y

ykleri
arasndaki mesafedir.
N t : Her
Not
H yk
k ikili
ikilisinin
i i yalnzca
l
bi defa
bir
d f yazlmas
l
gerektiine
ktii
dikkat ediniz. Bu nedenle, kesikli toplama ilemi yaplrken
i j kstlamas getirilmitir.
(24-34)

rnek : ekildeki drt noktasal yk biraraya

getirmek iin gerekli ii hesaplaynz.
( q 5.0 C alnz).
)

q1 q 3
q 2 q3
q3 q 4
q1 q 2
q1 q 4
q2 q4
U k
+k
+k
+k
+k
+k
r12
r13
r14
r23
r24
r34
kq 2
U 2
10

2
2 3 2 6 4 6 kq
3 5 4 4 5 3 10 2

9 10 5 10

10 2

4
3 1

1
5

23

8
22.5
5
12 J
1 15 22
15

(24-35)

rnek : Yarap R olan ve dzgn hacimsel yk younluuna sahip bir

krenin toplam elektrik potansiyel enerjisini hesaplaynz.
hesaplaynz
Yk sonsuzdan ggetirdiimizi

varsayalm.
y
Herhangi
g bir anda
krenin yarap r ve yk q olmak zere elektrik potansiyeli:
q
V k
r
ifadesine sahiptir. Krenin ykn dq kadar artrmak iin
yaplmas gereken i dU dqV ile verilir.
verilir Kre iinde,
iinde r
yarapl dr kalnlnda ince bir kresel kabuk seilirse,
toplam i:
dq 4 r 2 dr
4 2

U
U dqV
4
3
3 0
q r
3

2 5
4

R
4

r
dr
0
15 0
R

(24-36)

rnek : Yarap R olan Q homojen ykne sahip bir halkann

merkezine, ktlesi m olan bir q nokta yk yerletirilmitir.
merkezine
yerletirilmitir
Halka ekseni boyunca, q nokta yk ok az bir miktar ekilip
g halden serbest braklrsa,, ulaabilecei

maksimum hz
durgun
ne olur?
q nokta y
yknn bulunduu
ilk noktann elektrik p
potansiyeli:
y
dq kQ
Vi k

R
R
ifadesine sahiptir. Sonsuzdaki bir noktann potansiyeli de V 0
olduundan, q nokta yk zerinde yaplan i:
kQq
kQ
R
bu u u . W K e
bulunur.
eitlii
t ya
yardmyla:
d
y a:
W U q (V V )

kQq 1
mv 2 0 v
R
2
bulunur.

2 kQq
mR
(24-37)

zole bir letkenin Potansiyeli :

Bir iletkenin zerindeki veya
ierisindeki A ve B notalarn
dnelim. Bu noktalar arasndaki
V B V A potansiyel
i l fark
f k u eitlikle
i likl
verilir:

VB VA E dl
B

Bi iletkenin
Bir
il k i iindeki
i i d ki elektrik
l k ik alannn
l
( E ) sfr
f
olduunu biliyoruz. Dolays ile, yukardaki integral
de sfrdr ve V B V A bulunur. zetle , "iletken
e potansi el bir
e-potansiyel
b ir yze
e ydi
di r " .
(24-38)

rnek : Yaraplar r1 ve r2 olan iki iletken kre, yaraplarna

gre, birbirinden ok uzaktadr
gre
uzaktadr. Daha sonra kreler,
kreler ekildeki gibi,
gibi
iletken bir telle birbirine balanyor. Kreler dengeye ulatktan
sonra zerlerindeki ykler srasyla q1 ve q2 oluyor.
oluyor Dengeye
ulaldktan sonra, kre yzeylerindeki elektrik alan iddetlerinin
orann (E1 /E2 ) bulunuz.
Denge durumuna ulaldnda, krelerin potansiyelleri ayn olur:
V1 V 2

q1
q
k 2
r1
r2

Kre yzeylerindeki elektrik alan iddetlerinin oran da:

q1
r12

q2
E2 k 2
r2
ol r
olur.
E1 k

r1 r2
r2
E1 q1 r2

r1
E 2 q 2 r1
r2 r1

(24-39)

D Elektrik Alan inde zole letken :

Bir iletkenin yzeyinin e-potansiyel olduunu
ve elektrik alan izgilerinin de e
e-potansiyel
potansiyel
yzeylere dik olduunu biliyoruz. Yanda, elektrik
alan iine konmu bir iletken verilmitir.
verilmitir Elektrik
alan izgilerinin iletken yzeyine dik olduu ve
iletkenin iinde elektrik alann sfr olduu aka grlmektedir.
letkendeki tm ykler, iletken iindeki elektrik alan sfr yapacak
yeni bir dzenlenme ierisine girerler. letkenin hemen yzeyindeki

elektrik alan Ed
ile verilir.
0
(24-40)

Ykl Bir letkenin inde ve

Dndaki Elektrik Alan ve
P
Potansiyel
i l (ZET) :
1. Tm yk iletkenin yzeyindedir.
2. letkenin iinde

elektrik alan sfrdr: Ei 0.

3. letkenin hemen dndaki elektrik alan: Ed .

0
4. letkenin hemen dndaki elektrik alan iletken yzeyine diktir.
5. letkenin iinde ve yzeyindeki tm noktalar ayn potansiyele sahiptir.
letken e
e-potansiyel
potansiyel bir yzeydir.
(24-41)

Yarap R, Yk q Olan Kresel letkenin

El k ik alan
Elektrik
l
ve Potansiyeli
P
i li :
rR

q
V
4 0 R
E 0

rR

q
4 0 r
1

q
E
4 0 r 2

(24-42)

BLM-25
BLM
25
Kapasitrler
Bu blmde aadaki konulara deinilecektir:

M
I
IR

A
L
Y
LE

D
L
YI

.
zole
o e iki iletkenden
et e de oluan
o ua sistemin
s ste
sas
s asR(C).
D
Basit geometrilere sahip baz kapasitrlerin
salarnn hesab.
e
v
Seri ve paralel bal kapasitrlerde
edeer sa.
T
A
Kapasitrde depolanan enerji.
L
O
Plakalar aras dielektrikle
doldurulmu kapasitrler.
P
Dielektriin
Di l kt ii varlnda
l Ad Gauss
G
yasas.
F
A
T
S
U
M
.
R
D
(25-1)

Sa (Kapasitans) :

M
I
IR

Birisi q ve dieri de - q ykne sahip, aralarnda hava ya da

D
L
I
denir. Elektrik devrelerdeki sembolik gsterimi,Yiletken plakalar
A yk denilince,
L
temsil eden paralel iki izgidir. Bir kapasitrn
Y
E ekilde grld
plakalardaki ykn mutlak deeri L
anlalr.
.
gibi plakalarndaki ykten dolay
gibi,
kapasitr evreleyen uzayda
R
D
e
v
T
bir elektrik alan oluur. Pozitif ve negatif
ykl plakalarn potansiyelleri, srasyla,
A
L
V ve V ' dir. Bylece, plakalar O
P arasndaki potansiyel fark da V V V V
A
ifadesiyle verilir. Bir kapasitrn
yk (q), plakalar arasndaki potansiyel fark (V )
F
A
ile doru orantldr.
Orant
sabiti de, o kapasitrn sasdr ve birim potansiyel fark
T
S
bana yk olarak
tarif edilir.
U
Mq
.
R
C
C/V Farad (F)
D
V
boluk
bulunan iki izole iletkenden oluan
sisteme "kapasitr"
p

(25-2)

Paralel Plakal Kapasitr :

M
I
IR

D
L
YI

A
L
Yparalel plakadan oluan
Plakalarnn yzey alan A ve aralarnda d mesafesi bulunanEiki
L plakalar aras mesafeye
sisteme "paralel plakal kapasitr" denir. Plakalarn boyutlar,
.
R
gre ok byktr. Bu nedenle, plakalar arasndaki
blgede elektrik alan dzgn, kenar
D
e
v
ksmlarna yakn blgelerde ise dzgn deildir. Plakalarn dndaki blgelerde elektrik
T
A
alan "sfr" dr.
L
BataryalarO
:
P
ki ucu
arasnda
d sabit
bi bir
bi potansiyel
i l fark
f k oluturan
l
ve bunu
b
srekli
kli
A
F cihazlara "batarya" diyoruz. Elektrik devrelerinde biri uzun
klan
A
Tdieri
S
di i ksa
k iki paralel
l l izgi
i i ile
il sembolize
b li edilirler.
dili l Uzun
U
izgi
i i
U
M
potansiyelin pozitif olduu ucu, ksa izgi de potansiyelin negatif
.
R
olduu
ld ucu gsterir.
t i
D
(25-3)

Kapasitrn Yklenmesi :

M
I
IR

Yanda bir kapasitrn doldurulmas iin basit bir devre

D
L
YI

kurulmutur. S anahtar kapatldnda, batarya negatif

ucundan kapasitrn "2" nolu plakasna elektron srer.

S
U

M
.
R

A
T

A
L
Bataryann pozitif ucu da,
da "1"
1 nolu
plakadan eit sayda
Y
E yk ve plakalar
elektronu toplar. Bylece, plakalardaki
L
.
R
arasnda balangta sfr
olan potansiyel fark artmaya
D
e bataryann birim zamanda toplad
balar. Sonu olarak,
v
Tk azalr.
ve srd
dAyk
l Yk ak,
k kapasitrn
k
i plakalar
l k l
L
O
arasndaki
P potansiyel fark bataryann ular arasndaki
A
potansiyel farka eit olana kadar devam eder ve sonra
F
durur.

(25-4)

Sann Hesaplanmas :

M
I
Bir kapasitrn sas, plakalarnn boyutlarna,
R
I
D
ekline ve birbirlerine gre konumlarna,
konumlarna
zetle
L
I
geometrisine, baldr. Sa hesabY
iin aada
A
L
sralanan yol izlenir:
Y
E
L
.
1 Plakalarn
1.
Pl k l
D
qR
ve q ykl
kl old
lduklar
kl varsaylr.
l
e
2. Plakalarvaras blgedeki elektrik alan Gauss
T

A
yasasndan bulunur E dA q .
L
O
P

0

A
F

3. Plakalar arasndaki potansiyel fark, V E dl eitlii kullanlarak hesaplanr.

S
U

A
T

q
4. Hesaplanan potansiyel fark, C eitliinde yerine konur ve sa bulunur.
V

M
.
R

(25-5)

Paralel Plakal Kapasitrn Sas :

M
I
R yk
d olsun. stteki plakann yk q, alttaki plakann
I
D
ise q' dur
dur. Plaka ile ayn kesit alanna sahip
ve plakay
L
I
ortasna alan dikdrgen prizma eklindeY
bir Gaussiyen
A
L
yzey seelim.
seelim
Y
E
L
Gauss yasasn uygularsak, plakalar arasndaki blgedeki
elektrik alan:
.
R
q
q
D
EA cos 0 EA
E
e
A

v
T
b l
bulunur.
Buradan
B d dda, iki plaka
l k arasndaki
d
ki potansiyel
t i l ffarkk iin,
i i
A
L
qd
O
V Edl cos180 E dlP
Ed
A
A
F
bants elde edilir.A
Dolaysyla, paralel plakal bir kapasitrn sas:
T
S
A
q
q
U
C
C
V Mqd / A
d
.
olarak
l R
l
D k bbulunur.
kild ki plakalarn
ekildeki
l k l
yzey

alan
l A ve aralarndaki
l d ki mesafe
f

(25-6)

rnek : Plakalar aras hava dolu olan paralel plakal bir kapasitrn plakalarnn

M
I
IR

alan 77.66 cm 2 ' dir ve aralarnda 11.25

25 mm mesafe vardr
vardr. Plakalar arasndaki potansiyel
fark 20 V ise,

D
L
YI

a) plakalar aras blgedeki elektrik alann

A
L
c ) kapasitrn sasn ve plakalardaki yk miktarn
c
Y
E
bulunuz.
L
.
R
D
V
20
a ) V = Ed E = =
= 16 e
10 V / m
v
d 1.25 10
T

A
b ) E
E 8.85 L10 16 10 1.416 10
O

P
A 7.6 10
10
A 8.85 F
c ) C

5.381 10 F
A
T 1.25 10
d
S
QU
C = M Q = CV = 5.381 10 20 107.62 10 C
.
V
R
D
b) plakalardaki yzey yk younluunu

12

C / m2

12

12

12

12

(25-7)

rnek : Plakalar aras hava dolu olan paralel plakal bir kapasitrn plakalar

M
I
IR

arasna 150 V
V' luk potansiyel fark uygulandnda, plakalardaki yzeysel yk
2

younluu 30 nC/cm oluyor.

a) Kapasitrn plakalar arasndaki mesafe nedir?
a

D
L
I
Y
b) Plakalarn yzey alan 4 cm ise, kapasitrn sasn ve plakalardaki yk
A
L
miktarn bulunuz
bulunuz.
Y
E
L
.

R
a ) V = Ed = d
D

e
v
V 8.85 10 150 T
d=
=
=
4 425 10 m
4.425
A
(30 10 / 10 )L

O
8 85 10 P 4 10
A 8.85
A
b ) C

8 10 F
F
d
4.425 10
A
T
30 10
Q S
= U
Q = A=
4 10 120 10 C
A
M
10

.
R
D
2

12

12

10

(25-8)

rnek : Arlksz bir iple paralel plakal kapasitrn pozitif

M
I
IR

plakasna bal olan m ktleli bir q nokta yk ekildeki gibi

dengededir. Plakalar arasndaki potansiyel farkn bulunuz.
Plakalardaki yk
k miktar
miktar Q ise
ise, kapasitrn sas ne ol
olur?
r?

A
L
Y
LE

D
L
YI

V = Edd
Denge durumunda, q nokta yk zerine etkiyen net
kuvvet sfr olmaldr:

A
L
O

v
T

.
R

D
e

T sin qE
qE
mg tan

tan
V
d

T cos mg
mg
q

S
U

A
T

Q
Qq
C
V mgd tan

M
.
R

A
F

(25-9)

Silindirik Kapasitr :

M
I
R
I
kabuktan oluan sisteme "silindirik kapasitr" diyoruz. Silindirlerin
D
L
I uzunlua
boyu yaraplarnn yannda ok byktr. Silindirlerle
Yayn
A yzey seerek,
sahip, r (a < r <b) yarapl silindirik bir Gaussiyen
L
ara blgedeki elektrik alann bulabiliriz:EY
L Q
Q .
2 rLE cos0 2 rLE R
E

2 rL
D
e
v
Bu durumda, iteki ve dtaki silindirler arasndaki potansiyel fark:
T
A
Q
dr
L
V Edl cos180 E ( dr ) cos180
O
2 L r
PQ
Q
A
b

r
ln
ln

F 2 L
2 L a
A
T
Ayn L uzunluuna sahip, a ve b yarapl e-eksenli iki silindirik

S
U

M
.
R

bulunur ve buradan da sa: C

Q
Q

V Q / 2 L 0 ln b / a

2 L 0
ln b / a

(25-10)

rnek : Uzunluu 50 m olan koaksiyel bir kablolonun i

iletkenin yarap 1.3 mm ve tad yk 8 C' tur. D
iletkeninin ise i yarap 3.8 mm ve yk 8 C' tur. ki
iletkenin arasndaki blgenin hava ile dolu olduunu kabul
ederek, kablonun kapasitansn ve iletkenleri arasndaki
potansiyel farkn bulunuz.
2 L 0
C
ln b / a

A
L
O

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

2(3.14)(50)(8.85 10 12 )
C
2.591 10 9 F
ln(3.8 / 1.3)

S
UQ

A
T

A
F

Q
8 10 6
3
C V

3.09

10
V
9
V
C 2.591 10

M
.
R

(25-11)

Kresel Kapasitr :

M
I
R
I
oluan sisteme "kresel kapasitr" denir. a r b D
olacak
L
I
ekilde kresel bir Gaussiyen yzey seerek, Y
ara blgedeki
A
elektrik alann bulabiliriz:
L
Y
q
E q
4 r E cos 0 4 r E LE
.

4 r
R
D
Bu durumda, iteki ve dtaki kreler arasndaki
potansiyel fark:
e
v
T
q
dr
A
V Edl cos180 E dr L
cos180
r
4

O
P
q 1
q A1 1

4 r T4A
a b
S
q
q
ab
U
C 4
bulunur ve
buradan da sa: C

M
q
1
1
V
b
a

R
4

a
b

D
Yaraplar a ve b olan e-merkezli iki kresel kabuktan

0 b

(25-12)

rnek : Kresel bir kapasitr, yaraplar 7 cm ve 14 cm olan

e-merkezli
k li iki iletken
il k kreden
k d olumutur.
l
K
Kapasitrn
i
sasn
IM
R
I
hesaplaynz.
p y
Krelerin tad
yyk 4 C ise,, kreler arasndaki
D
potansiyel farkn bulunuz.
Kresel bir kapasitrn sas:

A
L
Y
LE

L
I
Y

.
ab

R
C 4 0
D

e
ba
v
T b 14 cm olduuna gre,
ifadesine sahiptir.
sahiptir a 7 cmAve
gre
L
O

4
(7

14)

10
12
C 4(3.14)(8.85
4(3 14)(8 85 A
10 P12 )

15.56
15
56

10
F
2
(14 7) 10
F

S
U

A
T

Q. M
Q
4 10 6
5
C R V
2.57
2 57 10 V
12
DV
C 15.56 10
(25-13)

rnek : Yarap d olan ok uzun iki silindir, ekilde gsterildii

M
I
IR

gibi
ibi birbirlerine
bi bi l i paraleldir
l ldi ve eksenleri
k l i arasndaki
d ki mesafe
f D' di
dir.

D
L
oluan bu sistemin birim uzunluunun sas ne olur? (L D, d). I
Y
Ave
Gauss y
yasas kullanlarak,, silindirlerin bulunduu
dzlemde
L
Y
E
silindirler arasndaki blgede elektrik alan:
L
.
2 kQ
2 kQ
R
E

(
(pozitif
i if ykten
k
negatif
if D
yke
k ddoru)
)
Lr
L( D r )
e
v
bulunur. Burada r , negatif ykl silindi
r ekseninden olan uzaklktr.
T
A
L

2O
kQ
1
1
V V V E dl P

dr cos180

L
r Dr
A
F d 4kQ D d
2 kQ D dA

V
ln
ln
T
ln

S
L d
D

d
L
d

Q . M L
C
C R

DV 4k ln D d L ln D d
Silindirler zt iaretli Q ykleri tadna gre, iki silindirden

Dd

Dd

(25-14)

Edeer Kapasitr:
Sayfann her iki yannda, bir batarya ve
farkl kapasitrden olumu devreler
verilmitir. Amacmz, her iki devrede de

M
I
IR

D
L
YI

A
L
t kkapasitrleri
tm
it l i temsil
t
il edebilecek
d bil kYtek
t k
E
L
bir kapasitrn sasnn C. ne olmas
R
gerektiini bulmak. D
e
v
T
Soldaki resimde (ekil(ekil a ve b),
) uyguladmz
V potansiyel fark
A
L yk miktar ayndr. Ayn
nedeniyle, bataryann devreye O
srd
P lidi Baka
d
durum
sadaki
d ki resim
i iin
i i Ade
d geerlidir.
B k deyile,
d i l ekilkil a' dda
F
verilen salar (C ,C
,C ) ve ekil-b' deki say (C ) ayr ayr
A
T
S
kapal kutulara
alsak ve birtakm elektriksel lmler yapsak,
U
M bir fark bulamazdk.
lmler. arasnda
R
D
e

(25-15)

Paralel Bal Kapasitrler :

M
I
IR

ekil
kil a' da
d bir
bi batarya
b
ve birbirine
bi bi i paralel
l l bal
b l ffarkl
kl
kapasitrden oluan bir devre verilmitir. Paralel bal
olmalar herbirinin ular arasndaki potansiyel fark ile
olmalar,

D
L
I
Y
bataryann ular arasndaki potansiyel farkn eit olduu
A
L
anlamna gelir.
gelir ekilekil b' deki gibi
gibi, batarya ayn kalmak
Y
E bu kapasitre edeer
kouluyla, birbirine paralel bal
L
. y
tek bir kapasitr
p
balamak
R istiyoruz.
D
e fark vardr. Her biri zerindeki
Her kapasitrn plakalar arasnda ayn V potansiyel
v
yk srasyla
yk,
srasyla, q C V ; q C V ve q A
T
C V olacaktr.
olacaktr Bu durumda,
durumda batarya tarafndan
L
devreye srlen toplam yk ve edeer
sa:
O
P
q C C C V
A
C C C
q q q q C CF C V C
V
V
A
T paralel bal n tane kapasitrden oluan devrenin edeer sas:
bulunur zetle
bulunur.
zetle, birbirine
S
U
n
M
Ce C. C ... Cn C j
1 2
R
j 1
j
D
1

(25-16)

Seri Bal Kapasitrler :

M
I
R ard
I
oluan bir devre verilmitir. Bu, kapasitrlerin ayn hat zerinde
D
L
arda
d sraland
l d
anlamna
l
gelmektedir.
l k di Bu kombinasyonun
k bi
iki ucuna
I
Y
bir batarya ile V gerilimi uygulanmtr. ekil-bA
' deki gibi, batarya
L kapasitre edeer
a n kalmak kouluyla,
ayn
ko l la birbirine seri bal bbu
Y
E
tek bir kapasitr balamak istiyoruz. L
.
R
Ayn hat zerinde old
olduklar
uklar iin her
kapasitr de ayn q ykne
D
sahip olacaktr. Bylece kapasitrlerin
ular arasndaki gerilimler,
e
v
srasyla, V q / C , V T
q / C ve V q / C olacaktr. Kombinas
KombinasA to plam potansiyel fark ve edeer sa:
L
yonun iki ucu arasndaki
O
P
1
1A 1
q
1
1
1
1

V V V V q F C
A
C
C
C
V
C
C
C
C
T

zetle,
birbirine
paralel bal n tane kapasitrden oluan devrenin edeer sas:
U
nM1
1
.
=
R
Ce i 1 Ci
D
ekil-a ' da bir batarya ve birbirine seri bal farkl kapasitrden

eq

(25-17)

Genellikle, kapasitrlerden oluan bir devre

M
I
IR

kendi ilerinde paralel ve seri bal kk

alt g
gruplar
p ierir.

Byle
y durumlarda, nce
alt gruplarn edeer salar bulunur ve

D
L
YI

A
L
Y
E
L
Yukarda basit bir devre verilmitir. A ve C ular arasndaki
edeer say bulmak
.
R
i t li
isteyelim:
D
e
v
C ve C paralel
l l baldr
b l d ((ekilkil a ) A
C T C C
L
1
1
1
C ve C seri baldr (ekil-P

b) O
C
C
C
A
F
C C A C C C

C C
T
C S
C C C C
U
M
.
sonucuRelde edilir.
D edilir
gruba geilir.
g
sonra da ana g

12

12

123

12

12

123

12

(25-18)

rnek : Kapasitrlerden oluan yandaki devrenin a ve b

M
I
IR

ular arasndaki edeer sasn hesaplaynz.

C 2 ile C3 paralel C 23 4 F.
F
C 4 ile C5 paralel C 45 8 F.

A
L
2 F. EY
L
.
R
D 4 F.

C1 ile C 23 seri

1
1 1 1
+ C123
C123 4 4 2

C 45 ile C 6 seri

1
1 1 1
+ C 456
C 456 8 8 4

A
L
O

e
v
T

D
L
YI

C123 ile C 456 paralel C e 6 F.

F

S
U

M
.
R

A
T

A
F

(25-19)

rnek : Kapasitrlerden oluan yandaki

devrenin a ve b ular arasndaki edeer
sasn bulunuz.
bulunuz

M
I
IR

A
L
Y
L1 E 3

D
L
YI

1
1 1
C
C 4 , C5 ve C 6 seri
+ . C 456
C 456 C DCR C C
3
1
1 1ve 2
C
C 2 ve C3 seri
AT
+ C 23
C 23 LC C C
2

O
P

A
C1 , C 23 ve C 456 paralel
F
A
T
S
U
M
.
R
D

C C 11
C e C + C
2 3
6

(25-20)

rnek : ekildeki devrede C1 = 6 F, C2 = 3 F

ve V = 20 V' tur. nce S1 anahtar kapatlarak C1
p
dolduruluyor.
y Daha sonra S1 anahtar
kapasitr
alp, S2 anahtar kapatlyor. C1 sasnn ilk

A
L
ykn ve denge kkurulduktan
urulduktan sonra salarn yklerini
Y
E
L
bulunuz.
.
R
D
Q
e C V 120 C
S anahtar kapatlrsa: C
vQ
VT
A
Q
Q
L
S alp, S kapatlrsa: O
V V

P
C
C
A
Q Q Q AF
T Q 80 C
Q
Q S
U Q 40 C
C.M
C
R
D
1

C1

C2

M
I
IR

D
L
YI

(25-21)

Elektrik Alanda Depolanan Enerji:

M
I
IR

Sas C olan bir kapasitr yklemek iin yaplmas gereken

i ne kadardr? Bunu hesaplamann yolu da, dolan kapasitrn

D
L
herhangi bir andaki resmini ekmektir. Plakalar
YIarasndaki
A dnelim.
gerilimin V' ve yyknn de q
g
q' olduu
bir
an

PlakaL
Y
Eyaplmas gereken i,
larn ykn dq' kadar artrmak L
iin
.
q
dW dq
d V ddq DR
C e
ile verilir. Kapasitr toplam q ykTilev yklemek iin yaplmas gereken
A
toplam i:
L
O
P 1 q 1 q
1
W
W V dq q dqA
C AF
C 2
2 C
T
bulunur
bulunur.
S
U
1
1
M
.
q CV W CV veya W qV
R
2
2
D
q

(25-22)

Kapasitrde Depolanan Potansiyel Enerji :

Kapasitr yklemek iin harcadmz enerji, kapasitrde potansiyel

M
I
IR

enerji olarak depolanmtr:

D
L
YI

q 2 CV 2 qV
U

2C
2
2
Bu enerji, kapasitrn boaltlmasyla tekrar kazanlabilen bir enerjidir.

Enerji Younluu :

.
R

A
L
Y
LE

Kapasitrn plakalar arasndaki bu blgede E V / d ifadesi ile verilen dzgn bir

D
e

elektrik alan olduu dnlrse, enerjinin bu elektrik alanda depolandn sylemek

yanl olmaz. Baka deyimle, elektrik alan bo uzayda enerji depolar.

LA

v
T

U
.
Hacim
Paralel plakal bir kapasitrn plakalar arasndaki blgenin hacmi,
cmi A plakalarn
Enerji younluu (u ), birim hacimdeki potansiyel enerji olarak tanmlanr: u

O
P

A
Farasndaki mesafe olmak zere Hacim Ad olduundan:
yzey alan ve d plakalar
A
T
V
U
US CV
1
A V
u
U

u E

Hacim
Ad 2 Ad d 2 Ad
2 d
2
M
.
sonucuna
ulalr.
ulalr Bu genel bir bantdr ve her
her durumda geerlidir.
geerlidir
R
D
2

(25-23)

rnek : Salar C1 ve C2 olan iki kapasitr, zt kutuplu ve

plakalar arasnda ayn Vi gerilimi olacak ekilde dolduruluyor.

M
I
IR

Daha sonra bu kapasitrler bataryadan sklerek yandaki devre

kuruluyor ve her iki anahtar da (S1 ve S2 ) ayn anda kapatlyor.

D
L
I
a ) a ve b noktalar arasndaki V gerilim fark ne olur?
Y
b ) Sistemin, anahtarlar kapatlmadan nce ve sonraki toplam enerjisini bulunuz.
A
L
Si t i son enerjisinin
Sistemin
ji i i ilk enerjisine
ji i oran nedir?
di ?
Y
E
Q C V ve Q C V
L
a )
Q Q Q Q Q .
Q C V ve Q C V
R
D
e C Q ve Q C
Q
C
C

Q Q Q ( 1)Q vQ
Q
C
C
T
C C
C C
A
L
C

V
Q
Q
V

O
C
C C
C CP
A
F
1
1
1 C C
V
b ) U C C V Ave U C C V
T
2
2
2 C C
S
C
1 CU
M
V
.
2 C C
C C
U
R

DU 1
C C
s

1i

1 i

2i

2 i

1i

1s

1 s

1s

2s

2s

1s

2s

1s

2s

2s

2s

1s

2i

1s

2
s

s
i

C1 C 2 Vi 2

(25-24)

rnek : Yk Q ve plaka alan A olan paralel plakal bir kapasitrn plakalar

M
I
IR

arasndaki etkileme kuvvetini bulunuz.

D
L
Herhangi bir anda plakalar arasndaki mesafe x olsun. Plakalar arasndaki
YI
A
mesafenin x dx olmas iin yaplmas gereken i:
L
Y
1 Q
E
1Q
L

dW U

.
2
C
2
C

R
D
A
e
C
v
Q x
xT
dx
Q
x
A
d
dx
dW

A
2 AL A 2 A
C
O
x dx
P
Q FA
dW Fdx F A
2 A
T
S
U
M
.
R
D
i

(25-25)

Dielektriin Varlnda Kapasitrler:

M
I
Michael Faraday 1837 ylnda, kapasitrn plakalar arasndaki
R
I
D
blgeyi farkl yaltkanlarla tamamen doldurarak,
doldurarak bunun
saya
L
I
Y sonucunda,
olan etkisini incelemitir. Yapt birok denemeler
A
L
yaltkanla dol
doldurulmu
durulmu kapasitrlerin sas
ile doldurulmadan
Y
E
L
nceki sas (C ) arasnda C . C eitlii ile verilen bir
R
ili ki olduunu
iliki
ld
f k i Burada
farketti.
d sabiti,
bi i plakalar
l k l arasna konan
k
D
e
v
yaltkan malzemenin dielektrik sabitidir ve birimsizdir. Hava ya
T
da boluk iinL
A
= 1, bunun dndaki yaltkanlar iin >1' dir.
O
Faraday deneylerini
iki farkl ekilde yapmtr:
P
A
1. Sabit
bir gerilim altndayken (batarya bal iken), plakalar
F
A
T arasna yyaltkan bir malzeme yerletirmitir
y
(
(ekil-a).
)
hava

R
D

.M

S
U

hava

2. Batarya bal deilken, plakalarndaki yk sabit iken,

plakalar arasna yaltkan malzeme yerletirmitir (ekil(ekil b)).
(25-26)

ekil - a : Sabit V Gerilimi Altndaki Sa :

Plakalar arasnda dielektrik malzeme yokken, plakalardaki
yk q ve plakalar arasndaki potansiyel fark V olduundan,
kapasitrn sas Chava q / V ile verilir. Faraday, plakalar

M
I
IR

A
L
Y
LE

D
L
YI

yerletirdikten

sonra,, plakalardaki
p
arasna dielektrik malzeme y
ykn arpan kadar arttn gzlemitir (q q).
q q
q
Bu yeni durumdaki sa: C
Chava
V V
V
ekil - b : q Yknn Sabit Olduu Durumda Sa :

v
T

S
U

M
.
R

D
e

.
R

A
L
Faraday, bataryadan
izole edilimi yk sabit olan kapasitrn
O
Parasna dielektrik bir malzeme yerletirdikten sonra,
plakalar
sonra
A
F arasndaki potansiyel farkn 1/ orannda azaldn
plakalar
A
T
gzlemitir
l i ti (V V / ).

q
q
q
Bu y
yeni durumdaki sa:
C
Chava
V V /
V
(25-27)

Bir blge, dielektrik sabiti olan yaltkan bir

malzeme ile tamamen kaplanmsa, 0 terimini

M
I
IR

D
L
YI

ieren

btn elektrostatik eitliklerde

0 yyerine

0 yazlmaldr.

A
L
Y
E
rnein, dielektrik birLortamda
nokta ykn
.
R
elektrik alan ifadesi:
D
1 veq
E
.
4T
r
A
L
O
PDielektrik bir ortamda izele bir iletkenin
2

S
U

M
.
R

A
T

A
F

dndaki elektrik alan ifadesi:

E

.
0
(25-28)

rnek : Plaka alan A ve plakalar aras uzakl d olan paralel

M
I
IR

plakal bir kapasitrn tam ortasna

ortasna, plakalarla ayn yzey alanna
sahip, kalnl a olan yksz metal bir dilim konuyor.

D
L
b) Dilimin ok ince olmas durumunda, sann ii hava dolu bir kapasitre dntn
YI
ve dilimin nereye konulduunun nemsiz olduunu gsteriniz. LA
Y
E iletken dilim e-potansiyel
Dilim iletken olduu iin iindeki elektrik alan sfrdr. Dolaysyla,
L
.
yzeydir. Dilimin dnda kalan blgeler birbirine seri bal
iki kapasitr gibi dnlebilir:
R
D
A
C
e

v
(d a ) / 2
A
1
1
1
d a d a d a
a )
a

T
A C
C C A
2 A 2 A A
d a
C
L
( d a ) / 2
O
P
A A
A
b ) a 0 durumda, C lim

(plakalar aras hava dolu paralel plakal kapasitr)

F d a d
A
Dilimi, st yzeyi
ile st plaka arasndaki mesafe b olacak ekilde yerletirirsek:
T
S b d ba d a
A
1
1 U1

C
(a kk ile ayn sonu bulunur)
M
A
A
A
C .C C
d a
R
D
aa) Kapasitrn yeni sasn bulunuz.

a0

(25-29)

rnek : Paralel plakal bir kapasitr, kenar uzunluu l olan ve

M
I
IR

aralarnda d mesafesi bulunan kare eklinde iki paralel plakadan

olumutur. ekilde gsterildii gibi, dielektrik sabiti olan bir
dilimin x kadarlk bir blm plakalar arasndadr.

D
L
YI

a ) Kapasitrn sasn bulunuz.

b) Plakalar arasndaki potansiyel fark V ise, kapasitrde depolanan enerji ne kadardr?

A
L
Y
Ekalan bo ksm, birbirine
a ) Dilimin plakalar arasnda kalan ksm ile plakalar arasnda
L
.
paralel bal iki kapasitr gibi dnlebilir:
R
D
lx

e
C
v

l
l

1 x l
T

l (l x )
d
d
A
C
L

d
O
P l A
xA
0C

F
d
d
A
T x l C l A
S
d
d
U
l
1M
.
1 x l V
b ) U C V U

R
2d
D 2
0

(25-30)

rnek : Alan A ve aralarndaki mesafe d olan paralel iki metal

M
I
IR

plaka arasna, ekilde gsterildii gibi, dielektrik sabiti , kalnl

d /3 ve plakalarla ayn yzey alanna sahip olan dielektrik bir

D
L
YI

malzeme yerletirilmitir.
yerletirilmitir Bu ekilde oluan kapasitrn sasn
sasn,

A
L
Y
E birbirine seri bal
Plakalar arasnda dielektrikle dolu olan ksm ile bo olan ksm,
L
.
iki kapasitr gibi dnlebilir:
R
D
A
C
e d 1 d 1 2
d
1
1
1
2d
v
d / 3

T
A C
C C
3AA 3 A 3 A
3 A
C
L
2 d / 3
O
P
3 A
C

d 2 1 FA
A

A
3
T
1 C

C
C
S
2
1
d

U
M
.
R
D

dielektrik malzeme konulmadan nceki sa (C0 ) cinsinden bulunuz.

(25-31)

rnek : Alan A ve aralarndaki mesafe d olan paralel iki metal

M
I
IR

plaka arasna
arasna, ekilde gsterildii gibi,
gibi dielektrik sabitleri 1 , 2
ve 3 olan dielektrik malzemeler yerletirilmitir.

D
L
YI

B ekilde
Bu
kild oluturulan
l t l kkapasitrn
it sasn

bulunuz.
b l

A
L
Y sabiti
kapasitrler gibi deerlendirilebilir. Bu birleik blge de, E
dielektrik
L
blge ile paralel balym gibi dnlebilir.
.
R
A/2
D
C
e

d
v

1
1
1 T d
d
d
A / 2
A

C
C L
C
A A A
d /2
O
P
A/2
C
d / 2 FA
A
A T

A

C

2
dU

M
.
A 2
A
R
C
;

Dielektrik sabitleri 2 ve 3 olan malzemelerle dolu blgeler birbirine seri bal

olan

1 0

2 0

23

2 0

3 0

3 0

23

23

2 2 3

(25-32)

rnek : E-merkezli iki iletken kresel kabuktan itekinin yarap a,

M
I
IR

dtakinin yarap c' dir

dir. ekilde gsterildii gibi
gibi, kabuklar arasndaki
a r b blgesi dielektrik sabiti 1 olan bir malzeme ile, b r c

D
L
YI

blgesi dielektrik sabiti 2 olan baka bir malzeme ile doldurulmutur.

A
L
Y
E birbirine seri bal iki
Kreler arasnda farkl dielektrik malzemelerle dolu olan ksmlar,
L
.
kapasitr gibi dnlebilir:
R
D
ab
C 4
e cb
1
1
1
1 b a c b
bv a
b a

b
bc
C
C C A 4 ab
b 4 bbc 4 b a
c
C 4
L
c b
O
ac ab
1
1 bc ac P
1 c (b a ) a ( c b )

4 b
4
C

ac

ac
F

A
4 T abc
C
S
c (U
b a ) a (c b )
M
4 abc
4 abc 4 ac
.
=
R 1 C
=
c (b a ) a (c b ) cb abb
ca
D

Bu ekilde oluturulan kapasitrn sasn bulunuz.

1 0

2 0

1 0

2 0

2 0

(25-33)

DEV : Yaraplar a ve b olan iki metal krenin

M
I
IR

merkezleri
k l i arasndaki
d ki uzaklk
kl k d' dir
di (d a ve b).
)
ekilde gsterildii gibi, krelerin ykleri +Q ve
Q ise,
i sistemin
i t i sasn

bulunuz.
b l

A
L
Y
LE

D
L
YI

Gauss yasas kullanlarak, kre merkezlerinin bulunduu dzlemde ve

kreler arasndaki blgede elektrik alan:
kQ
kQ
E 2
(pozitif ykten negatif yke doru)
2
r
(d r )
Burada r , negatif ykl krenin merkezinden olan uzaklktr.
d a

V V V

A
L
O

v
T

d a

1
1
E dl kQ 2
dr cos180
2

r
d r
b

A
1
1 F 1
1
Q
V kQ
A

T
d
a
b
a
d
a

4
S
U
4
4
Q
C M

.
2 1 1 2
V
1 1
R
D a b d a a b d
b

D
e

.
R

2
1 1

a
b
d
a

(25-34)

DEV : Paralel plakal bir kapasitrn plakalarnn kenar

M
I
IR

uzunluklar L ve W,
W plakalar arasndaki mesafe ise d ' dir
dir.
Plakalar arasndaki blge, ekilde gsterildii gibi, keden
k
keye
izilen
i il hatla
h tl ikiye blnm
bl ve dielektrik
di l kt ik sabitleri
bitl i
1 ve 2 olan malzemelerle doldurulmutur. Bu ekilde
oluturulan
l t l kapasitrn
k
it sasn

bulunuz.
b l
dC1

1 0Wdx

d y

2 0Wdx
dC2

y
L

Ce 0W
0

dx
1 2

d

1 2
1

v
T

A
L
O
W
P
d
d
xA
FL
0

W U
S
C
M
ln
d.
R
D
1 2

D
e

1
1
1
1 dy y
y d

x L
dCe dC1 dC2 0Wdx 1
2

A
T

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

1 1 2 x
2
ln

2
1 1 2 L 0

; 1
2

Ce

0W 2

0W

ln
1

d
d

(25-35)

Dielektrikler : Atomik Bak

M
I
R
I
ayrlr. Polar dielektrikler, elektrik alan sfr olsa
bile
D
L
I
yaplarndaki yk dalmlarnn simetrik Y
olmayndan
A
dolay sfrdan farkl dipol momente L
sahiplerdir
(H O).
Y
Elektrik alan sfrken dipollerin E
ynelimleri geliigzel
L

.
dalm gsterir (ekil
(ekil-a )).RDzgn bir E d elektrik alan
D
e b), minimum enerji durumuna
uygulandnda (ekilv

T
k l k geldii
karlk
ldii
iiin
i U p E di
dipoller
ll elektrik
l k ik alanla
l l
A
L
O
P edeler. Termal hareketlilik nedeniyle
ayn
y y
ynde yynelmeyi
y tercih
y
A
F gerekleemez. Ancak, bu ksmi ynelim
bu ynelim tam A
olarak
T
S
kendisini oluturan d elektrik alanla zt ynde bir i elektrik alan
U

M
oluturur.
Bu nedenle, net elektrik alan E dardan uygulanan E
.
R
D
alanndan
daha zayftr.
Dielektrikler,
i l k ikl "polar
l " ve "polar
l olmayan
l
" diye
di iki snfa
f

(25-36)

Polar olmayan dielektrikler, elektrik alann olmad

M
I
R
I
(ekil-a ). Plakalar arasnda dzgn elektrik alannn
D

L
I
E olduu paralel plakal bir kapasitrnY
p lakalar

A
Lkoyarsak,
arasna byle bir dielektrik malzeme
koyarsak E
Y

E
alan kendisiyle ayn ynde ynelmi
L bir p elektrik
.
R
dipol momenti indkler (ekil(ekil
b ).
) Ynelen molekller
D
ebir yk olutu rmazlar. Ancak,
dielektriin iinde net
v
T
dielektriin plakalara
yakn yzeylerinde net bir yk
A
L
O
P bu yykler,, dipoln
birikimi oluur.
ndklenen
p
negatif
g
ve ppozitif ularndan

A
Folduklar plakann yk ile ters iaretlidir. Bu ykler,
kaynaklanr ve yakn
A

T
S
dielektriin iinde
E ile ters ynde bir E elektrik alan oluturur (ekil(ekil c)
U

M
ve bunun
sonucunda da, kapasitrn plakalar arasndaki net elektrik alan E
.
R
daha
D zayftr (E E / ).
durumda herhangi bir dipol momente sahip deildir

(25-37)

Dielektriin Varlnda Gauss Yasas :

M
I
R bir
I
ifade edilir? Plakalar aras hava dolu olan paralel plakal
D
L
kapasitrn (ekil-a ) plakalar arasndaki blgede
YI elektrik
A
alan, Gauss yasasndan,
L
Y
q
q
E
E A
E
L

A .
R
D
ifadesine sahiptir.
e
v
Ayn kapasitrn plakalar aras dielektrik
sabiti olan bir yaltkanla tamamen dolu
T
A
L
(ekil-b) ise, dielektriin plakalara
yakn yzeylerinde indklenen yk q olmak zere:
O
q q
q P
q E q q
A
EA
E

F
A

A
A
T q
q
S
q q
E dA
U
M

.
R
sonucu
elde edilir.
edilir
D
T
Tamamen
dielektrikle
di l k ikl kapl
k l bir
bi ortamda
d Gauss
G
yasas nasll

(25-38)

 q
Dielektriin varlnda Gauss yasas:
E dA

M
I
IR

D
L
Bu sonu paralel plakal kapasitr iin tretilmi olsa da, tm dier durumlar
YI iin de
A
doru
ve geerlidir.
g
L
Y
E
L
.
Not 1:: Ak ifadesi
No
ades dielektrik
dee
sab
sabiti ' y
y iermektedir.
e e edR.
D
Not 2 : Dielektriin varlnda yazlan Gauss e
yasasndaki q yk kapasitrn ykdr,
v
dielektrik malzemenin yzeyindeTindklenen ykle ilgisi yoktur
yoktur.
A
L
Not 3 : Gauss yzeyinin her yerinde
sabit olmayabilecei genel durumu dnlerek,
O
P iine alnmtr.
dielektrik sabiti A
integral
alnmtr
F
A
T
S
U
M
.
R
D
(25-39)

BLM-26
Akm ve Diren
Bu blm kapsamnda adaki konulara yer verilecektir:

Elektrik akm (i)

Elektrik akm younluu ( J )

Srklenme hz (v d )
Bir iletkenin direnci (R) ve zdirenci ()
Ohm yasas, ohmik ve ohmik olmayan iletkenler
Elektrik devrelerinde G

(26-1)

Elektrik Akm :
Soldaki ilk resimde (ekil-a), iinde ve yzeyindeki her
noktann ayn potansiyelde olduu bir iletken verilmitir.
letkenin iindeki serbest elektronlar geliigzel hareket
ettiklerinden, herhangi bir ynde net yk ak yoktur.
letkenin belirli bir noktadan kesilip araya bir batarya
k d
koyduumuzu
varsayalm
l (ekil( kil b). Bu
B son durumda
d
d A
ve B noktalar arasnda, batarya gerilimine eit, VA VB
potansiyel ffark
ark olumutur
olumutur. Artk durum statik deildir
ve iletkenin iinde belirli bir dorultuda net bir yk ak
vardr letkendeki bu net yk akna,
vardr.
akna "elektrik akm"
denir.

(26-2)

ekilde, bir bataryaya bal ve iinden akm geen iletkenin

bi paras grlmektedir.
bir
l kt di aa ; bb veya cc ile
il gsterilen
t il
kesitlerden herhangi birisini ele alalm. Elektrik akm i,
ilgili kesitten birim zamanda geen yk miktar olarak tarif
edilir. Baka deyimle, ilgili kesitteki yk ak hz olarak bilinir. Matematik olarak:
dq
(C/s amper,
amper A)
dt
ifadesine sahiptir.
i

Akmn Yn :
letkenlerde akmn yn okla ( ) gsterilir ve akm oluturan
ykl paracklarn iareti ile u ekilde ilikilidir:
1. Akm positive yklerin hareketinden kaynaklanyorsa, yn

yklerin v hz ile ayn yndedir.

yndedir
2. Akm negative yklerin hareketinden kaynaklanyorsa, yn

yklerin v hz ile ters yndedir.

(26-3)

Akm Younluu : Akm younluu vektrel bir niceliktir ve

bykl,
bykl
i
J
(A/m 2 )
A
ile verilir. Akm ynne dik olan birim kesitten geen akm miktar
olarak tarif edilir ve elektrik akm ile ayn yndedir. Bir iletkenden

geen toplam akm, akm younluu (J ) cinsinden:

i J dA
ile verilir.

Akm younluu vektrel bir nicelik olduu halde, akmn

kendisi skaler bir niceliktir
niceliktir. Yanda,
Yanda bir elektrik devresinden
bir para verilmitir. a noktasna gelen i0 toplam akm, i1
ve i2 olam zere ikiy
ye ayrlmtr.
y
Ykn korunumu gerei
g
i0 i1 i2 olacaktr. Dikkat edilirse, toplam akm bulmak
iin herhangi bir vektrel toplama ilemi yaplmamtr.
(26-4)

rnek : Yk 8.0 nC olan bir nokta yk, embersel bir yrngede

100 rad/s' lik bir asal frekansla dnmektedir. Nokta ykn bu
dn hareketi nedeniyle oluan akm hesaplaynz.
2
2
2 f
= 0.02 s
T =
T
100
q
8.0 10 9
i=
= 4.0 10 7 A
i=
t
0.02

rnek
: Kesit alan 2 cm2 olan bir telden geen yk q(t ) 4t 5 +5t +6 C
ile veriliyor. t 1 s annda telden geen akm ve teldeki akm younluunu
bulunuz.
dq
i (t ) 20t 4 5 i (1) 25 A
dt
25
i
5
2

1.25
10
A
/
m
J
A 2 10 4

(26-5)

rnek : Bir telden geen akm i(t ) = 100sin(120 t ) ifadesine

sahiptir. Burada, t saniye cinsinden ve akm amper cinsindendir.
t = 0 ile t = 1/240 s arasnda telin kesitinden geen toplam yk
miktarn bulunuz. Akm oluturan ykl paracklar elektronlarsa,
bu kadar srede telin kesitinden ka tane elektron ggemitir?

dq
i
dq idt 100 sin(120 t ) dt
dt
1/ 240
1
1/ 240
q 100 sin(120
( t ) dt 100
( t ) 0
cos(120
120
0

2 618 C
cos 2 1 6 = 2.618
2.618
19
9
N e 2.618
2 618 C N

1.64
1
64

10
tane elektron.
elektron
19
1.6 10

5
q
6

(26-6)

Srklenme Hz (vd ) :
Bir iletkenden
Bi
il tk d akm
k gemesi,
i elektrik
l kt ik alann
l
etkisiyle
tki i l yklerin
kl i
belirli bir ynde akmas anlamna gelir. Bu ak, "srklenme

hz" dediimiz ortalama bir vd hzyla gerekleir.

hz
gerekleir Ykler
iletken iinde geliigzel hareket etmeye devam ederken, ayn
zamanda da srklenirler.

ekilde kesit alan A olan bir iletken verilmitir. Akm oluturan ykl paracklarn
elektronlar ve iletkenin birim hacmindeki serbest elektron saysnn
y
da n olduunu

varsayalm.
letkenin L uzunluundaki bir parasndaki toplam yk:
q nAL e ile verilir ve bu blgedeki tm yk t L / vd kadarlk bir srede A
kesitinden geer. Bu durumda iletkenden geen akm ve iletkendeki akm younluu:
i

i nAvd e
q nALe

nAvd e ; J
nevd
A
A
t L / vd

Akm younluu
Ak
l il
ile elektronlarn
l k
l
hhz ters ynl
l olduundan
ld d

J nevd eklinde yazlr.

(26-7)

rnek : Kesit alan 3.31106 m 2 olan bakr bir telden 10 A iddetinde

akm gemektedir. Her bir bakr atomunun elektronlarndan sadece birisi
akmn oluumuna katk verdiine ve bakrn younluu 8.95 g/cm3
olduuna gre
gre, elektronlarn srklenme hzn hesaplaynz
hesaplaynz. (Bakrn
molar ktlesi: 63.5 g/mol).
m 63.5
1 mol bakrn hacmi: V =
=7.09 cm 3
d 8.95
1 moll bakrda
b k d 66.02
02 10 23 tane bakr
b k atomu olduuna
ld
gre,

elektron younluu:
6.02 10 23
28
3
n

8.49
10
elektron/m
7.09 10 6
J
I
10
vd

ne neA 8.49 10 28 1.6 10 19 3.31 10 6

vd 2.23 10 4 m / s
(26-8)

Diren :
Bir iletkenin iki ucu arasna, ekildeki gibi, V potansiyel fark
uygulanrsa o iletkenden i akm geer. Diren, bir iletkenin
iinden geen akma, baka deyimle iindeki yk akna kar
gsterdii tepki ya da kar koyuun bir lsdr. M atematik
olarak:
V
R
(V/A ohm, )
i
eitlii ile verlir. Elektrik devrelerindeki sembolik gsterimi
ekil-b'de verilmitir.

zdiren

d e ( ) :
Durgun elektriin tersine, iletkenin iinde elektrik alan artk sfr deildir. letkenin
iindeki elektrik alan iletkendeki akm younluu ile doru oratldr ve orant sabitine

de o iletkenin "zdirenci" denir (E J ). SI sistemindeki birimi:

E
V/m V

E J

m
.
2
J
A/m A

(26-9)

letkenlik ( ) :
letkenlik zdirencin tersidir ( 1 / ) ve birimi
( m) 1 ' dir. Bir iletkenin elektrii ne kadar iyi
ilettiinin bir lsdr. Elektrii iyi iletebilen
malzemelerin iletkenlikleri de o denli byktr.

Bylece, akm younluu ile elektrik alan arasndaki eitlik,

Bylece
eitlik iletkenlik cinsinden,
cinsinden

J E
formunda da yazlabilir.
yazlabilir Yukardaki iletkenin iindeki elektrik alan ile iletkendeki
akm younluu birlikte deerlendirilirse, bir iletkenin direnci (R) ile zdirenci ( )
arasnda
arasnda,
V
E
E V/L V A
A
L

R

i
J i/ A i L
L
J
A
ile verilen bir iliki olduu ortaya kar.

L
R=
A

(26-10)

rnek : Kesit alan 2.00 104 m 2 ve uzunluu 10.0 cm silindirik bir aliminyum
telin direncini hesaplaynz.
hesapla n A
Ayn
n boyutlara
bo tlara sahip,
sahip z-direnci
direnci 3.00
3 00 1010 m olan
cam bir silindir iin yukardaki hesab tekrar yapnz. ( Al 2.82 108 m)
R

L
A

R Al Al

1.41

10

L
0.1

13

3.00
3 00 1010

1
1.50
50

10

A
2.00 10

L
01
0.1

2.82 10 8
4
A
2.00 10

Rcam cam

rnek : Yarap 0.321

0 321 mm olan nikromdan yaplm telin birim uzunluunun
direncini hesaplaynz. 1 m uzunluundaki nikrom telin ular arasnan 10 V' luk
bir potansiyel fark uygulanrsa
uygulanrsa, teldeki akm ne olur? ( Ni Cr 1.15
1 15 106 m)
A r 0.321 10
2

3 2

3.24 10 7 m 2

R
1.5 10 6

4.6 /m
7
L A 3.24 10
V
10

2.2
I
22A
R
4.6 (1)

(26-11)

rnek : Farkl malzemelerden yaplm, kenar uzunluu

3 mm olan kare kesitli iki tel ekildeki gibi birletirilmitir.
Birinci tel 25 cm uzunluunda ve z-direnci 4 105 m,
iki i i ise
ikincisi
i 40 cm uzunluunda
l
d ve z-direnci
di
i 6 105 m'dir.
di
Birleik telin toplam direncini hesaplaynz.
L
0.25
10
4 10 5

3 2
A
9
3 10

0.40
24
L
RB B 6 10 5

2
A
3 10 3 9
RA A

L
A

Teller birbirine eklendii iin, toplam diren:

R R A RB

10 24 34

3.78
9
9
9

(26-12)

rnek : ekilde, i iletkeninin yarap a 0.5 cm, d iletkeninin

yarap b 1.75 cm ve uzunluu L 15 cm olan koaksiyel bir kablo
verilmitir. Koaksiyel kablolar, akm kablo boyunca akacak ekilde
tasarlanrlar. letkenler aras blge, akm kaaklarn nlemek iin
tamamen silikonla kaplanr.
kaplanr ki iletken arasndaki silikonun direncini
hesaplaynz. letkenler arasna 12 V' luk bir potansiyel fark uygulanrsa,
kaak
akm miktar ne kadardr? ( Si 640 m))
Kablodaki kaak akm yn radyal dorultudadr. Yani, i iletkenden
d iletkene dorudur. Kablo ile ayn eksenli ve ayn boyda, yarap
r ve kalnl dr olan silindirik bir kabuun direnci:
dr
L
dR
A
2 rL
ifadesine sahiptir. Dolays ile silikonla kapl blgenin toplam direnci ve kaak akm:
R

dr

dr

640
b
1.75
R

ln

ln

851

2 rL 2 L a r
2 L a
2 (0.15) 0.5
a
b

12
V

14.1 mA
R 851
olarak bulunur.
I

(26-13)

rnek : ekilde z-direnci , uzunluu L, i yarap ra ve d

yarap rb olan silindirik bir kabuk verilmitir
verilmitir. Silindirin iki ucu
arasna gerilim fark uygulandnda, akm silindir ekseni boyunca
akmaktadr. Bu ular arasnda silindirin direncini bulunuz.
akmaktadr.
Silindir ile ayn eksenli ve dL uzunluundaki bir kesitin direnci:
L
dL
R
dR
A
b2 a 2
ifadesine sahiptir. Silindir ekseni boyunca bu direnleri st ste toplarsak,
toplam diren:
dL

L
R
dL

2
2
2
2
2
2

b
a

b
a
b
a

0
0
L

olarak bulunur.

(26-14)

rnek : ekilde, n yzeyinin (A) kesiti aw, arka yzeyinin

kesiti bw olan L uzunluuna ve z-direncine
z direncine sahip bir cisim
verilmitir. Bu cismin A ve B yzeyleri arasndaki direncini
bulunuz.
A yzeyine paralel ve x kadar uzakta, kalnl dx olan bir
plakann direnci:
L
dx
dx
ba ya
R
dR

L
x
A
wy w b a
x

ifadesine sahiptir. A yzeyinden B yzeyine kadar bu direnleri st ste

toplarsak,
rsak toplam diren:

dx
L
b a

L
b

ln
ln

w 0 b a
w b a L
w
b

a
0
x

L
olarak bulunur.
R

(26-15)

DEV : ekilde, tabannn yarap b ve tavannn yarap a

olan h yksekliine ve z
z-direncine
direncine sahip kesik koni eklinde
bir cisim verilmitir. Bu cismin tavan ile taban arasndaki
direncini bulunuz.
Tavan yzeye paralel ve z kadar uzakta, kalnl dz olan bir
plakann direnci:

L
dz
dz
ba ya

R
dR

;
2
2
y
b a
L
z
A

L z a

ifadesine sahiptir. Tavan yzeyinden taban yzeyine kadar bu

direnleri st ste toplarsak,
direnleri
toplarsak toplam diren:
L

L
dz
L
1
L

b
a
0 b a

ab

b
a

z
a
L
L z a
0

olarak bulunur.

(26-16)

zdirencin Scaklkla Deiimi :

kild bakrn
ekilde
b k
di
zdirencinin
i i scaklkla
kl kl
nasl deitii verilmitir. Bu deiim
neredeyse izgiseldir ve birok iletken
iin
benzerdir.
Birok pratik uygulamalarda, zdirencin scakla ball matematiksel
olarak,
l k

0 1 T T0
bants ile verilir. Buradaki sabitine "zdirencin scaklk katsays"
((293 K)) ve 0' da iletkenin oda
denir. T0 kelvin cinsinden oda scakl
scaklndaki zdirencidir. rnein, bakrn oda scaklndaki
zdirenci: o 1.69
1 69 108
m' dir.
dir
(26-17)

rnek : Bir ampln iindeki tungsten telin direnci, ampl yanmyorken

(T0 = 20 o C) 19 , yanyorken
an orken 140 ' ddur.
r Ampl yanyorken
an orken scakl ne
kadardr? ( tungsten = 4.5 103 ).
0 1 T T0 ; R
R R0 1 T T0
R
1
1 T0
T
R
0

L
A

1
140
1
20 1435 o C
T
3
4 5 10
19
4.5

(26-18)

Ohm Yasas :

ekil-b' de bir diren zerinden geen i akmnn, direncin ular arasndaki V potansiyel
farkna bal deiimi verilmitir. Akm-gerilim (i -V erisi) karakteristii denilen bu eri,
orijinden geen bir dorudur. Bu tr iletklenlere "Ohmik" iletkenler ad verilir ve ohm
yasasna uyarlar.
l Tanm
T
olar
l akk ohm
h yasas: "Bir
Bi iletkenden
il tk d geen akm,
k sabit
bit bir
bi scaklkta,
kl kt
iletkenin iki ucu arasndaki potansiyel farkla doru orantldr". Her iletkenohm yasasna
uymaz Bu tr iletkenlere "Ohmik olayan" iletkenler diyoruz.
uymaz.
diyoruz rnek olarak
olarak, ekilekil c' de
yar-iletken bir diyotun akm-gerilim karakteristii verilmitir. Grld gibi V / i ( R)
oran sabit deildir. stelik, gerilim ters evrildiinde diyot akm iletmez.
(26-19)

Ohm Yasasna Mikroskopic Bir Bak:

Neden
N
d bbaz cisimlerin
i i l i ohm
h yasasna uyduunu
d
anlamak
l
k
iin, iletimin nasl gerekletiine atomik dzeyde bakmak
gerekir rnek olarak
gerekir.
olarak, bakrda iletimin nasl gerekletii
yandaki ekilde gsterilmitir. letken iindeki serbest
elektronlarn geliigzel hareketleri yaklak olarak
106 m/s mertebesindeki hzlarla olur ve srekli olarak
bakr atomlaryla
y arprlar.
p

Serbest elektronun bir iletken iindeki A ve B noktalar arasnda izledii yol

yukardaki
k d ki ekilde
kild grii kesikli
k ikli izgilerle
i il l gsterilmitir.
t il i ti Dzgn
D bir
bi E elektrik
l kt ik
alan uygulandnda, elektronun izledii yol ise ayn ekil zerinde yeil renkte
kesikli izgilerle gsterilmitir.
gsterilmitir Elektriksel kuvvetin etkisiyle
etkisiyle, elektron saa
doru kk bir vd srklenme hz kazanm ve B noktasna ulamtr.

(26-20)

letken iindeki serbest elektronlardan sadece birini dnelim. Ardk arpmalar arasnda
geen ortalama sre olsun. zerinde etkiyen elektriksel kuvvet elektron ivme kazanr:
F eE
F eE a
m m
Her arpmada elektronun tm kinetik enerjisini kaybettiini varsayarsak, elektronun
srklenme hz,
eE
vd a
((E-1)
)
m
olur. J akm younluuna sahip bir iletkende elektronlarn srklenme hz,
J
J nevd vd
(E 2)
(E-2)
ne
eitlii ile verilir. Bu iki eitlik birletirilirse,
J
eE
m

E 2 J
ne
m
ne
sonucu elde edilir. Bu son eitlikten:
m
E J 2
ne
bants elde edilir. Eer elektrik alana bal deilse, iletkenin zdirenci deimez ve
ohm yasas ile uyumludur.
vd

(26-21)

Elektrik Devrelerinde G:
ekilde verilen elektrik devresini dnelim. Bir
cihazn (diren, motor, ...) a ve b ular arasna
batarya ile V gerilimi uygulanmtr. Devreden
geen i akm nedeniyle cihazn bir ucundan
dierine
di
i dt
d kadarlk
k d l k bir
bi zamanda
d dq
d id
idt kadar
k d
bir yk geer.
Potansiyel enerjideki azalma dU Vdq Vidt kadardr. Bu enerji batarya
tarafndan cihaza aktarlr. Bataryadan
y
cihaza enerji
j aktarlma hz "g
g"
olarak tanmlanr ve
dU Vidt
P

P iV (V A watt,
t W)
dt
dt
ifadedine sahiptir.
Ohmik bir diren zerinde aa kan g ifadesinde V iR eitlii kullanlarak
P iV i 2 R V 2 / R olarak yazlabilir.

(26-22)

rnek : Direnci 8 olan nikrom bir telin ular arasna 120 V' luk bir
poatnsiyel
i l fark
f k uygulanarak
l
k bir
bi elektrik
l k ik stcs yaplyor.
l
T
Telden
ld geen
akm s retilme hzn bulunuz.
V 120

15 A
R
8
P i 2 R (15) 2 8 1800 J/s

rnek : 240 V' luk bir gerilim altnda alan ve 20 A akm eken bir frnda
4 saat boyunca piirilen bir yemek iin denecek elektrik paras ne kadardr?
(elektriin kW-saat' i 15 kurutur).
P iV 20 240 4800 W 4.8 kW
Enerji W P t 4.8 4 19.2 kW-saat
Tutar 19
19.22 15 288 kuru 2.88
2 88 TL

(26-23)

M
I
IR

BLM-27
BLM
27
Devreler

A
L
Y
LE

Bu blmde aada listelenen konulara deinilecektir:

.
R

D
L
YI

Elektromotor kuvvet (emk)

Gerek ve ideal emk kaynaklar
Kirchhoff un evrim kural
Kirchhoff un kavak kural
Kirchhoff
ok halkal devreler
Seri bal direnler
Paralel bal direnler
Bir kapasitrn dolmas ve boalmas, RC devresi

S
U

M
.
R

A
T

A
F

A
L
O

v
T

D
e

(27-1)

Bir iletkende akmn srekli olmas iin, iki ucu arasna potansiyel

M
I
Rucu
I
olarak bir ucundan dierine yk pompalar. Bir iletkenin iki
D
L
I cihaza
arasnda srekli bir potansiyel fark oluturmaya yarayan
Y
"emk kayna" ad verilir. Bir retecin emk' s,
elektromotor kuvvet
A
L
Y
kayna tarafndan yk tayclar zerine birim yk bana
yapt i ( = dW / dq)
E
L
.
olarak tanmlanr. Birimi J/C veya volt' tur. Batarya, pil, ak birer emk kaynadr.
R
D
Bu cihazlar sanki bir "yk pompas" gibi alrlar.
Potansiyelin dk olduu utan
e
v
potansiyelin yksek olduu uca doru srekli olarak yk pompalarlar. Aadaki
T
A
ekilde, sistemin mekanik edeeri
verilmitir. Buradaki pompa, suyu alaktaki bir
L
O
depodan
p P yyksekteki baka
bir depoya
p y pompalamaktadr
p p
ve
A
Felektrik devresindeki emk kaynana karlk gelir. Depolar
A
T arasndaki boru elektrik devresindeki direnci, depolar da
S
U
direncin yksek ve dk potansiyele sahip ularn temsil
M
.
etmektedir.
R
D
fark uygulamak gerekir. letken iinde oluan elektrik alan, srekli

(272)

Bir emk kaynann kutbu, bir ucunda kk ember olan bir

okla gsterilir. Okun yn kaynan negatif ucundan pozitif

S
U

M
.
R

A
T

M
I
R
I
ucuna dorudur. Bir devreye balandnda, kendiD
iindeki
L
I
pozitif ykler negatif utan pozitif uca doruY
akar ve devrede
A yyaparken
yk ak
olumasna

sebepp olur.LBunu
p
dq
q
de bir y
Y
E bir i yapar. Kaynan
yk zerinde dW dq ile verilen
L
.
batarya olmas durumunda,Rgerekli enerji batarya iin
iindeki
deki
D
kimyasal reaksiyonlardan;
jeneratr olmas durumunda, mili
e
v
T
eviren mekanik
kuvvetten; gne pili olmas durumunda da
A
L
gneten
salanr. Yandaki devrede, B kaynanda depolanm
O
P enerji form deitirir.
kimyasal
deitirir Bir ksm motorda mekanik
A
F
enerjiye, bir ksm diren zerinde sya ve kalan ksm da A
ka nanda kimyasal
kaynanda
kim asal enerji
enerjiyee dnr.
dnr

(273)

Yandaki devrede (ekil-a), R direnici bir emk kaynann

a ve b ularna baldr.
deal Batarya :

S
U

M
.
R

M
I
IR

D
L
YI

A
L
Y
E
L
a ve b ular arasndaki V gerilimi,
zerinden geen i akmna
.
b l ddeilse
bal
il emkk kayna
k
D
idealdir
id Rldi (V ) denir
i (ekil( kil b).
)
e
v
T
A
Gerek Batarya:
L
O
P
A
F b ular arasndaki V gerilimi, zerinden geen i akmyla
a ve
A
T
azalyorsa emk kayna gerektir (V ir) denir (ekil-c).
)
Bu ifadedeki r, emk kaynann "i direnci" dir.

(274)

Tek Halkal Bir Devredeki Akm:

M
I
IR

ekilde tek halkal bir devre verilmitir. Kaynan ideal ve balant

p olduunu

varsayalm.
y
kablolarnn ihmal edilebilir dirence sahip

D
L
I
Y
Devrede saat ibreleri ynnde bir i akm akar.
A
L
Y
E
L
dt kadarlk bir zamanda devreden dq idt kadarlk bir yk
akar. Bu durumda batarya
.
R
d ddq idt
dW
d ifadesi
if d i ile
il verilen
il bir
bi i
i yapar. Enerjinin
ji i korunumu
k
gereii bu
b enerji
ji
D
e
diren zerinde s enerjisi olarak aa kar:
v
T
A
L
idt Ri dt Ri iP
RO
0
A
F
A
Bu son eitlik, Kirchhoff'
un evrim kural olarak bilinir. Daha ak bir ifadeyle;
T
S
"Bir elektrikUdevresindeki herhangi bir evrim boyunca tm elemanlar
M potansiyel deiimlerinin toplam sfrdr".
zerindeki
.
R
D tarif edilebilir.
eklinde
2

(27-5)

rnek : direnci r = 0.25 ve emk' s = 13 V olan bir batarya,

M
I
IR

R = 3 ' llukk bir

bi direncin
di
i ularna
l
b l
balanmtr.
t
a ) Devreden geen akm ve bataryann k gerilimini
b) Bataryann devreye salad gc, direnler zerinde
birim zamanda aa kan s enerjisini hesaplaynz.

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

13
a ) i

4A
r R 0.25 3
V = iR = 4 3 12 V veya V = ir
i = 13 4 0.25
0 25 12 V
b ) Pbatarya i 4 13 52 W

A
L
O

v
T

A
P = i R = 4 F 3 48 W
A
T
S
P =i U
r = 4 0.25
0 25 4 W
M
.
R
2

(27-6)

rnek : direnci r ve emk' s olan bir batarya,

y , ekildeki
gibi R direncinin ularna balanmtr. Hangi R direncinde,
g maksimum olur?
zerinden ekilen g

Pi R
2

2R
i
P
2
rR
r

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

R
2 r R R

dP
2
=0
= 0 r R 2R 0 R r
4
dR
r R

Pmax

2R

.
R

A
T

r RS
Rr

U
M

A
F

4r

A
L
O

(27-7)

Diren Kural :

V iR

V iR

A
F

A
T

S
U

M
.
R

M
I
R
I
ediyorsak, diren zerindeki potansiyel deiimi:
D
L
V iR
YI
Aters ynde hareket
Bir diren zerinden geen akmla
L
Y
ediyorsak, diren zerindeki
potansiyel deiimi:
E
L
V iR
.
R
D
e:
v
EMK Kural
T

deal
bir
kaynak
zerinde, emk'' nn ynnde

hareket
A
L
ediyorsak,
kaynak zerindeki potansiyel deiimi:
O
PV

Bir diren zerinden geen akmla ayn ynde hareket

deal bir kaynak zerinde, emk' nn tersi ynde hareket

ediyorsak,
di
k kaynak
k
k zerindeki
i d ki potansiyel
t i l ddeiimi:
i i i
V

(27-8)

M
I
IR

D
L
YI

A
L
kil a' da
ekild verilen
il ddevreyii ele
l alalm.
l l Batarya, r i
i direnli
di
li Y
gerekk bir
bi bataryadr.
b
d
E
L tam bir tur atarak
Bu evrim iin, a noktasndan balar ve saat ibreleri.ynnde
R
Kirchhoff' un evrim kuraln uygularsak:
D
e
v

ir iR 0 i
T
Rr
A
L
buluruz.
O
P
A
F b noktasna saat ibreleri ynnde giderken evrimin
A
ekil-b' de, a noktasndan
T
S
h noktasndaki
her
k
d ki V potansiyeli
i li izilmitir.
i il i i Batarya zerinde
i d negatif
if utan pozitif
i if
U
M iin, V potansiyel deiimi pozitiftir. Akmla ayn ynde hareket
uca gittiimiz
.
R
ettiimiz
D iin, her iki diren zerindeki V potansiyel deiim negatiftir.
(27-9)

rnek : ekilde iki batarya ve iki direnten oluan tek

halkal bir devre verilmitir. Bataryalarn i direleri
ihmal edilebilir. Devreden geen akm, direnlere
aktarlan gleri ve 12 V' luk bataryann devreye
salad gc hesaplaynz.

M
I
IR

D
L
YI

A
L
Y
E
6 L12
1
V 0 8 I 10 I 0 I R.18 3 A
D
Negatif iaret, akmn ters ynde aktn
gstermektedir.
e
v
8 AT
1
P I R 8 L0.89 W
9
O
3
P
10
1 FA
P I R A 10
1.11 W
9
T 3
S
U
1
M
P .I 12 4 W
3
R
D
1

R1

R2

(27-10)

ok Halkal Devreler:

M
I
R
I
ve bd olmak zere kolludur. Her koldan geenDakma bir
L
I
isim verilir ve keyfi bir yn seilir. YaplanYilem sonucunda
ABu durum bize, ilgili
akm iin negatif
g bir deer
bulunabilir.
g
L
Y
E setiimizi bildirir.
akmn ynn balangta yanl
L
.
R
Yukardaki devrede bad,
bad bdc ve bd kollarndan
geen akmlara srasyla
D
e seilen ynler devre zerinde
i , i ve i isimleri verilmi ve akmlar v
iin
gsterilmitir.
il i i b ve d noktalar
k l birer
biATkkavaktr.
k Ykn
kkorunumu gerei,
i
L
O
d noktasna gelen i ve i akmlarnn
toplam i akmna eittir (i i i ).
P
A
Bu, Kirchhoff' un kavak
kural olarak bilinir ve daha ak bir ifadeyle;
F
A
"Bir kavaa gelen
akmlarn toplam, o kava terkeden akmlarn
T
S
toplamnaUeittir".
M
.
eklinde
tarif edilir.
R
D
ekilde iki halkal bir devre verilmitir. Bu devre bad, bdc

(27-11)

Devredeki i1 , i2 ve i3 akmlarn belirlemek iin

M
I
R
I
d noktasna uygulanan kavak kuralndanD
bulunur:
L
I
i i i
(E-1)
Y
A
L
Dier iki tanesi de, bad ve bdc halkalar iin saat ibrelerinin
tersi ynnde
Y
E
hareket edilerek Kirchhoff' un evrim kuralnn uygulanmasyla
bulunur:
L
.
bad iin: i R i R 0
(E-2)R
D
e
bdc iin: i R i R 0
(E-3)
v
T d devredeki
bilinmeyenli

bili
li bu
b
denklemin
d kl i Azmnden,
d
d ki i , i ve i akmlar
k l
L
bulunabilir. Herhangi bir akmn
deerinin negatif bulunmas, ilgili akm iin
O
P
balangta seilen ynn
yanl olduu anlamna gelir. abcd halkas iin de
A
F
A
evrim kural uygulanarak
drdnc bir eitlik daha bulunabilir. Ancak, bu
T
S yeni bir bilgi vermez. Bu yeni eitlik,
yeni eitlikU
bize
M i R i R 0
abcd. iin:
(E-4)
R
Dverilir ve E-2 ile E-3' n toplamndan baka birey deildir.
ile
denkleme ihtiyacmz vardr. Bunlardan birincisi,

1 1

1 1

(27-12)

rnek : Yanda verilen devrenin kollarndan geen

M
I
IR

I1 , I 2 ve I 3 akmlarn,
k l
Ki
Kirchhoff'
hh ff' un evrim
i ve kavak
k
k
kurallarn kullanarak bulunuz.

A
L
Y
LE

D
L
YI

Kirchhoff un evrim ve kavak kurallarndan,

Kirchhoff'
abcf halkas iin: 12 I1 3 I1 5 I 2 I 2 4 0 2 I1 3 I 2 4

.
fcde halkas iin: 4 I 5 I 8 I 0 3 I R4 I 2 (E-2)
D
e
c kava iin: I I I (E-3)
v
E 1 ve E-2'
E-1
E 2' den,
den I ve I ekilipA
E-3'
ET3' te yerine konursa
konursa,
L
6
17
11
O
AI
A
A
I
I
P
13
13 A
13
F balang ynleri doru, I akmnn balang
bulunur. I ve I akmlarnn
A
T
S
yn
n ise ters seilmitir
seilmitir.
U
M
.
R
D
2

(E-1)

(27-13)

M
I
IR

DEV : Kirchhoff' un evrim ve kavak kurallarn

kullanarak, yanda verilen devredeki tm direnlerden
geen akmlar
k l bulunuz.
b l

.
R

D
e

A
L
Y
LE

D
L
YI

DEV : Kirchhoff' un evrim ve kavak

v kurallarn

T
A

kullanarak yanda verilen devredeki tm direnlerden

kullanarak,

L
geen akmlar bulunuz. 200O
' luk direncin ular
P
arasndaki
d ki potansiyel
i l ffark
k hhesaplaynz.
l
A
F
A
T
S
U
M
.
R
D

(27-14)

Bir Devrede ki Nokta Arasndaki Potansiyel Fark :

M
I
IR

ekildeki
ek
ildeki tek halkal devreyi ele alalm.
alalm b ve a noktalar
arasndaki Vb Va potansiyel fark,

D
L
k
d b noktasna
k
h kI ederken,
hareket
d k
a noktasndan
Y

V V tm elemanlar zerindeki A
V potansiyel
L
deiimlerinin toplamY

E
L
.
ilemiyle bulunur.
R
D
a noktasn b noktasna balayan iki farkleyol bulunmaktadr. V V potansiyel
v
T
farkn her iki ynde de hareket ederek
bulabiliriz:
A
L
Saat ibreleri ynnde
:
V V ir
O
P
S t ibrelerinin
Saat
ib l i i ter
t sii ynnde
d : V V iR
A
F
A
Not -1 : Bu devreTiin Kirchhoff' un evrim kural uygulanrsa, ir iR 0
S
bulunur.
Bu da, ir iR anlamna gelir.
U
M
Not - 2.: ki nokta arasndaki potansiyel fark yoldan bamszdr.
R
D
b

(27-15)

rnek : ekilde iki halkal bir devre verilmitir. Devredeki

kollardan geen I1 , I 2 ve I 3 akmlarn bulunuz. a ve c
noktalar arasndaki potansiyel farkn (Vca Vc Va ) farkl
yolu takip ederek hesaplaynz.

M
I
IR

D
L
YI

A
L
Y
LE (E-1)

Kirchhoff'
c o un
u evrim
ev
ve kavak
ava kurallarndan,
u a a da ,
abcd halkas iin: 10 6 I1 2 I 3 0 3 I1 I 3 5

.
bcfe halkas iin: 10 6 I 14 4 I 0 3 I R
2 I 12 (E-2)
(E 2)
D
c kava iin: I I I (E-3)
e
v
E-1
E
1 ve E
E-2'
2 den,
den I ve I ekilip E
E-3'
3 te yerine konursa,
konursa
T
A
L
1A
I 2 A I 3 A I O
P yn doru
bulunur I akmnn balang
bulunur.
doru, I ve I akmlarnn balang
A
F
ynleri ise ters seilmi.
A
T
adc yolu: V 2SI V V V 2 I 2( 1) 2 V
U
abc yolu:M
V 10 6 I V V V 10 6 I 10 6(2) 2 V
.
abefcR
D yolu: V 4 I 14 V V V 14 4 I 14 4(3) 2 V
1

(27-16)

rnek : ekilde iki halkal bir devre verilmitir. be kolundan geen I 3

M
I
IR

akm 2 A olduuna gre

gre, dier kollardan geen I1 ve I 2 akmn,
akmn af kolu
zerindeki bataryann emk' sn bulunuz. a ve d noktalar arasndaki
potansiyel farkn (Vda Vd Va ) farkl yolu takip ederek hesaplaynz
hesaplaynz.
Kirchhoff' un evrim ve kavak kurallarndan,
befa halkas iin: 5 I 3 2 I 2 0 2 I 2 10

.
R

A
L
Y
(E-1)
LE
5

bedc halkas iin: 5 I 3 15 7 I1 0 7 I1 15 10 I1

b kava iin: I1 I 2 I 3 2 (E-2)

A
L
O

v
T

D
e

D
L
YI

5
9
I1' iin ddeeri
i E-2'
E 2' dde kkullanlrsa:
ll l
I1 I 2 2 I 2 2 ( ) A
7
7
9
88
2 I 2 10 10 2(( )
V bulunur.
7
7
9 88
afed yolu: Va 2 I 2 Vd Vd Va 2( )
10 V
7
7
abed yolu: Va 5 I 3 Vd Vd Va 5(2) 10 V

S
U

A
F

A
T

M
.
abcd R
yolu: V 7 I 15 V
D
a

5
Vd Va 7( ) 15 10 V
7

(27-17)

Edeer Diren:

M
I
Yanda, birbirine farkl ekilde balanm adet
R
I
D

direnten olumu bir devre verilmitir.

verilmitir
adet
L
I

Y edeer
diren ieren bu gruba elektriksel olarak
A

L
Y
tek bir diren R balayabiliriz.
Bunun anlam,
E
L
.
ekil-a' da diren grubunun
g R ular

arasna uygulanan
yg
D
V gerilimi, ekil-be' deki R direncinin ular arasna
v
T ayn i akmn salar
uygulanrsaAbatarya
salar. Baka bir
L
O
P (R , R , R ) ve edeer diren (R ) kapal
deyimle l direnAgrubu
deyimle,
F
A
kutular iine alnrsa,
bu devrelerde yaplacak elektriksel lmlerle
T
S
bunlar birbirinden
ayrd etmek imkanszdr.
U
M
.
R
D
e

(2718)

Seri Bal Direnler :

M
I
R
I
Bu direnlerden ayn i akm geer. zerlerindeki gerilimlerin
D
L
toplam kaynann gerilimine eittir (V V +VY=I ). ekil-b'de
A
dirence edeer
tek direnli
bir
devre verilmitir.

seri bal
L
Y
Ea seilir ve saat ibreleri
Her iki devre iin de, balang noktas
L
.
R
ynnde Kirchhoff'
Kirchhoff un evrim kural
uygulanrsa:
D
e
v
T
A
iR iR iR 0 i
L
RO R R
R R R R
P

iR 0 F
A
i

R
A
T
S
b l
bulunur.
n tane
di
direncin
i serii bbalanmas
l
d
durumunda
d iise edeer
d diren:
di
U
M
.
R R
R R R ... R ifadesine sahip olur.
D
ekil-a' da, seri bal direnten oluan bir devre verilmitir.

i 1

(27-19)

Paralel Bal Direnler :

M
I
R ( ),
verilmitir. Direnlerin ular arasndaki gerilimler ayn
I
D
zerlerinden geen akmlarn toplam ise emk kayna
nn
L
I
salad akma eittir ( i i i i ). ekil-bY
' de paralel
A
bal dirence edeer tek direnli Y
birLdevre verilmitir.
verilmitir
EKirchhoff' un kavak
Her iki devre iin de a noktasnda
L
.
kural uygulanrsa,
R
D
e
1 1 1
v
i
T
R R R

1
1 1 1

A
i

;
i

;
i

olmak
zere,

L
R
R
R
R
R R R

O
i
P

A
Fparalel balanmas durumunda ise edeer diren:
bulunur. n tane direncin
A
T
1
1 S
1 1
1
U
...
ifadesine sahip olur.
R
R R R
R
M
.
R
D
kil a ' dda paralel
ekill l bbal
l bal
b l
direnten
di
oluan
l
bi devre
bir
d

eq

i 1

(27-20)

rnek : ekilde verilen devrenin, a ve b ular

M
I
IR

arasndaki edeer direncini bulunuz.

5 ve 6 nolu direnler paralel: R56 20

.
R

D
3, 4 ve R direnleri birbirine seri: R ve40
T
A
L
O
PR 20
2 ve R
direnleri paralel:
A
F
A
T
S
U
1 ve R Mdirenleri seri: R 40
.
R
D
56

3456

3456

23456

A
L
Y
LE

D
L
YI

23456

ab

(27-21)

rnek : ekilde verilen devrenin, a ve b ular

M
I
IR

arasndaki edeer direncini bulunuz.

1 ile 2

vee 8 ile 9 nol

nolu direnler seri:

R12 12 ve R89 12

4 ilile R12

ve 7 ile
il R89 direnleri
di
l i paralel:
l l

R124 6 ve R789 4
6 ve R789 direnleri
di
l i seri:
i R6789 18

v
T

5 ve R6789 direnleri paralel: R56789 6

A
L
paralel: R 4
O
P
A
F
A
T
S
U

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

3 ve R56789 direnleri
di
l i seri:
i R356789 12
R124 ve R356789

ab

M
.
R

(27-22)

Ampermetre ve Voltmetre :

M
I
Rbir
iletkenden geen akm lmek iin, iletken belli
I
D
L
yerinden
i d kesilir
k ili ve kesilen
k il bu
b ular
l ampermetrenin
t i
I
Y
giri ve k ularna balanr. Bylece,
iletkendeki
A
L
Y
akmn ampermetre zerinden
akmas salanm olur.
E
L iletken zerindeki a
Yandaki devrede ampermetre,
.
R
D
ve b noktalar arasna
yerletirilmitir.
e
v
T
Ampermetrenin i direnci (r ),
) devredeki
dier direnlerden ok kk olmaldr
A
L
r R ve r R .
O
P
V l
Voltmetre
iise, bi
bir ddevrede
dA
hherhangi
h i iki nokta
k arasndaki
d ki potansiyel
i l ffarkn
k len
l
F
A
bir cihazdr. Yukardaki
devrede voltmetre R direncinin iki ucuna (c ve d noktalar)
T
S
balanmtr. Voltmetrenin
i direnci (r ), devredeki dier direnlerden ok
U
M
.
byk olmaldr r R ve r R .
R
D
Ampermetre akm lmeye yarayan bir cihazdr.
Ampermetre,
cihazdr Bir

(27-23)

Voltmetre :

M
I
R
Voltmetre balandktan sonra, i akmnn bir ksm voltmerenin
I
D
b l d koldan
bulunduu
k ld akacaktr.
k kt Kirchhoff'
Ki hh ff' un evrim
i veIkavak
kL k
Y
kurallarndan:
A
L
iRi r
r
Yr
r
i
i V i RLE

iR
V
i i i
Rr
Rr
Rr
.
V lt t i gerek
Voltmetrenin
k gerilimi
ili iD
lmesi
lR i iin:
i i r R olmaldr.
l ld
e
v
Ampermetre:
T
A

L
AmpermetreO
bal deilken: i

R
P
A
Ampermetre
balandktan sonra, devreden geen akm:
F
A
R

S i
i
V lt t bbal
Voltmetre
l ddeilken:
ilk Vgerek iR

2 V

gerek

gerek

.
R

U
M

R rA

R rA

gerek

Ampermetrenin
p
ggerek akm lmesi iin: rA R olmaldr.
(27-24)

RC Devresi : Bir Kapasitrn Dolmas :

M
Yanda verilen devreyi ele alalm. t 0 annda
I
R
I
kapasitrn
p
bo olduunu

ve S anahtarnn
LD a

I
Y
noktasna temas ettirildiini kabul edelim.
A
L
Bylece batarya kapasitr
Bylece,
R direnci zerinden
Y
E
L
yklemeye balar. .
R
D
Buradaki amacmz, kapasitrde biriken yk
zamann bir fonksiyonu olarak
e
v
, bataryadan
y
negatif
g ucundan balar
ve saat ibreleri
bulmaktr. Bunun iin,
T
A
L
ynnde hareket ederek evrim kuraln uygularsak:
O
Pdq q
q
dq
q
A
iR 0 F R 0
R
dt
C
C
dt
C
A
T(i dq / dt).) Bu eitlik,
eitlii elde edilir
eitlik homojen olmayan birinci dereceden
S
U
lineer birM
diferansiyel denklemdir.
.
R
D
(27-25)

dq
q C q
dq
dt
R

dt
C
C
C q RC

dq
dt

0 C q 0 RC

M
I
IR

t
C q
ln

q (t ) 1 e t /

RC
C
zm elde edilir. Burada RC ' dir ve devrenin "zaman sabiti"
olarak tanmlanr. Bu sre iinde kapasitrdeki yk maksimum
deerinin 0.632 katna ular. Bir dier nicelik ise, T1/ 2 RC ln(2)

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

eitlii ile tanmlanan "yarlanma zaman" dr ve kapasitrn yar

D
e

yarya dolmas iin geen sre olarak tanmlanr. Kapasitr zerinde

biriken ykn zamana bal deiimi ekil-a' da verilmitir.

Devreden geen akm ise,

A
L
O

v
T

dq

i ( t ) e t /
dt
R
ile verilir ve zamana bal deiimi ekil-b' deki gibidir. t 0 annda devredeki
i

S
U

A
T

A
F

akm maksimumdur ve kapasitrde yk biriktike azalr. Devrenin zaman sabiti

M
.
R

RC ve yarlanma sresi T1/ 2 ayndr. Akmn, maksimum deerinin 1/e' sine

dmesi iin geen sre , yarsna dmesi iin geen sre T1/ 2 olarak tanmlanr.

(27-26)

rnek : Sas C olan yksz bir kapasitr, emk' s olan

M
I
IR

bi batarya
bir
b t
ile,
il ekildeki
kild ki gibi,
ibi R direnci
di
i zerinden
i d ykleniyor.
kl i

C = 5 F, R = 8 105 ve = 12 V olduuna gre, devrenin

zaman sabitini,
sabitini yarlanma sresini,
sresini kapasitrdeki maksimum
yk ve devredeki maksimum akm bulunuz. Anahtar kapatldktan kadar sonra,
kapasitrdeki yk ve devredeki akm ne olur?

q (t ) 1 e t /

ve

RC 8 10 5 10
5

i ( t ) e t /
R
6

4s

T1/ 2 RC ln
l 2 4 lln 2 2.77
2 77 s

A
L
O

v
T

.
R

D
e

A
L
Y
LE

D
L
YI

qmax 12 5 10 6 60 C

A
F

12
5

imax
1.5
10
A 15 A
5
R 8 10
q (t ) 12 5 10 6 1 e / 60 10 6 1 e 1 37.9 C

S
U

M
.

i (t ) R e
D R

A
T

12
1
5

0
0.552
552

10
55.52
52 A
5
8 10

(27-27)

rnek : Yanda verilen devredeki S anahtar, kapasitr tamamen doluncaya

kadar tutulsun.
tutulsun Her diren zerindeki kararl akm ve kapasitr zerindeki
yk bulunuz. t = 0 annda anahtar alrsa, R2 direnci zerinden geen akm
zamann fonksiyonu olarak bulunuz ve kapasitr zerindeki ykn maksimum
deerinin 1/5' ine dmesi iin geen sreyi hesaplaynz.

M
I
IR

D
L
YI

A
L
Devre kararl duruma ulatnda
ulatnda, kapasitrn bulunduu koldan
akm gemez
gemez.
Y
12 k ve R direnleri zerinden ayn akm geer: LE
.
9
1
R
i
10 0.33 mA
D
27 10
3
e
v
q
1

T
V iR
q 10 15

10 10 10 50 C
A
C
3
L
O birbirine seri bal 15 k ve 3 k' luk
t 0 annda anahtar alrsa, P
kapasitr
A
direnler zerinden boalacaktr.
F
A
q
dq
T
q (t ) q e

i
(
t
)

e
S
dt R C
U
M
.
q
R
q e
t R C ln 5 18 10 10 10 ln 5 290 10 =00.29
29 ms
5D
2

t / Re C

t / Re C

t / Re C

(27-28)

rnek : Yandaki devre, salar C1 = 2 F ve C2 = 3 F olan iki kapasitr,

M
I
IR

direnleri R1 = 2 k ve R2 = 3 k olan iki diren ve emk

emk' s = 120 V olan
bir bataryadan olumutur. Kapasitrler balangta botur ve t = 0 annda

D
L
YI

S anahtar kapatlyor. Kararl denge durumunda, kapasitrler zerindeki

q1 ve q2 yklerini bulunuz.

A
L
RR Y
1
1
1

R
1.2 k
R ve R direnleri paralel:
E
L
R
R R
R R
.
R
C ve C kapasitrleri
k
i l i paralel:
l l C C C
C
5 F
D
e
Devre, sas C 5 C ve direnci R v1.2 k olan basit bir RC devresidir.
T
A q C 120 5 10 600 C
Kapasitr zerindeki maksimumLyk:
O
P C

qA

0 4 600=240
600 240 C
q q q
q 0.4
F

C C
q
q A
T

S
C
C
q
q 0.6 600=360 C
U
C C
M
.
R
D
1

(27-29)

rnek : Kararl denge durumunda, yandaki devrede gsterilen

tm akmlar hesaplaynz.
hesaplaynz Kapasitr zerindeki maksimum yk
ne kadardr?

Devre kararl duruma ulatnda, kapasitrn bulunduu

koldan akm gemez. Yani, I 5 0 ve I 4 I1 olur.
Kirchhoff' un evrim ve kavak kurallarndan,
defc halkas iin: 4 3 I 2 5 I 3 0 3 I 2 5 I 3 4
c kava iin: I1 I 2 I 3

(E-3)

A
L
O4

v
T

D
L
YI

(E-1)
.
R

D
e

gbcf halkas iin: 8+3 I 2 5 I1 0 5 I1 3 I 2 8

A
L
Y
LE

M
I
IR

(E-2)

E-1' den I 3 ve E-2' den I1 ekilip E-3' te yerine konursa:

8 3I 2
4 3I 2
11
4
A
I2
I2
I2
5
5
5
5
11
4
4
4 3
8 3
8 3I 2
11 76 A ve I 4 3 I 2
11 56 A
I1

3
5
5
55
5
5
55
qm
ahgb
h b halkas
h lk iin:
i i 3
8 0 qm 11C 11 6 10 6 66 C
C

S
U

M
.
R

A
T

A
F

(27-30)

RC Devresi : Bir Kapasitrn Boalmas :

M
I
ykn q olduunu varsayalm ve S anahtarnn b noktasna
R
I
D
temas ettirildiini kabul edelim.
edelim Bylece
Bylece, bataryadan
ayrlan
L
I
Y Balangc
kapasitr R direnci zerinden boalmaya balar.
A
L
b noktas seer ve saat ibreleri ynnde
hareket ederek evrim
Y
E
kuraln uygularsak:
L
.
q
dq Rq
dq

iR 0
R

0
i

alnmtr!!!
D

C
dt
C
dt
e

v
Tli bibir dif
B eitlik,
Bu
i lik birinci
bi i i dereceden,
d
d homojen,
h
j A lineer
diferansiyel
i l ddenklemdir.
kl di
L
dq
q
dq
dtPO
dq
dt

dt
RC
q ARC
q
RC
F
A
q
t T
ln S q(t ) q0e-t /
RC
U
q
M
.
Kapasitr zerindeki yk eksponansiyel olarak azalmakta ve t durumunda sfra
R
D
ulamaktadr.
Devrenin zaman sabiti RC ve yarlanma sresi T ayndr.
Yanda verilen devreyi ele alalm.
alalm t 0 annda kapasitrdeki
0

q0

1/2

(27-31)

rnek : Sas C olan bir kapasitrn R direnci zerinden boaldn varsayalm.

M
I
R
b) Kapasitrdeki enerji ne kadar zamanda maksimum deerinin 1/4' ne Ider.
D
L
I
q
t
Y
a ) q (t ) q e

q e
ln 4
A
RC
4
L
Y
t RC ln 4 1.39 RC 1.39
E
L
.
q e
q
q e
1 q (t )
b ) U (t )
U (t )

R
2 C
2C
4(2C
)
2C
D
e
v
2t
RC
ln 4 RC
ln 2 0.693 RC 0.693
ln 4
t
T
RC
2
A
L
O
P
A
F
A
T
S
U
M
.
R
D
a ) Kapasitrdeki yk ne kadar zamanda maksimum deerinin 1/4' ne der.

t / RC

t / RC

2 2 t / RC
m

2
m

2 2 t / RC
m

(27-32)

rnek : Sas C olan bir kapasitr emk' s olan batarya ile ykleniyor

M
I
Kapasitr tamamen boalncaya kadar, R direnci zerinde aa kan s IR
D
L
enerjisi miktar ne kadardr?
YI
A
L
Kapasitr boalrken:
Y
E

L
q (t ) q e
Ce
i (t ) e
.
R
R
D
u 2t / RC
e
dE i (t ) Rdt E i (t ) Rdt v
dt ;
R e
du 2 dt / RC
C
TR
A
L
RC
C O
e
1 C

E
e
du
P2 2
R 2
A
F
A
T
S
U
M
.
R
D
ve daha
d h sonra da,
d bataryadan
b
d sklp
k l bir
bi R direnci
di
i zerinden
i d boaltlyor.
b l l

t / RC

t / RC

t / RC

2 t / RC

e 2 t / RC

(27-33)

BLM-28
Manyetik Alan

A
L
Y
LE

Bu blmde aada listelenen konulara deinilecektir:

M
I
IR

D
L
YI

Manyetik alan vektr B ,

Hareket eden y
ykl paraca
p etkiyen
y manyetik
y
kuvvet FB ,
Manyetik alan izgileri
Dzgn manyetik alanda ykl paracn hareketi
Akm tayan tele etkiyen manyetik kuvvet
Akm halkasna etki eden tork
Manyetik dipol,
dipol manyetik dipol moment ,
Hall etkisi
Parack hzlandrc: Cyclotron (zorunlu deil)

S
U

M
.
R

A
T

A
F

A
L
O

v
T

D
e

.
R

(28-1)

Manyetik Alann Kayna :

Manyetik alan oluturmann iki yolu vardr:

.
R

D
L
I
Y
inden elektrik akm geirilen iletken tel (elektromagnet)
A
L
Y
E
Kalc mknatslanmaya sahip L
malzemeler
(mknats)
.
R
D
Hem elektromagnetehem de mknats ince demir tozlarn
v
T
eker Merkezinden
eker.
dik geen eksen etrafnda serbeste
A
L
dnebilen
hafif bir ubuk mknats, kendisini Gney-Kuzey
O
P
dorultusunda
ynlendirecek ekilde dner (pusula).
(pusula) Hem
A
AFakm tayan tel hem de mknats, evrelerinde "manyetik

ST

U
M

M
I
IR

alan" (B ) ol
oluturur
t r r vee kendilerini "manyetik
man etik kuvve
k et" (FB )
uygulayarak hissettirirler.

(28-2)


B Manyetik Alannn Tanm :

M
I
IR

Manyetik alan vektr, v hzna sahip bir q ykne uygulad FB

D
L
YI

manyetik
y
kuvveti cinsinden tanmlanr. q yykne sahip
p pparack

geliigzel dorultularda B manyetik alanna gnderilir ve manyetik

alan iinde izledii yollara baklr.

baklr q ykne etkiyen FB kuvvetinin

sfr olduu tek bir dorultu vardr. B manyetik alan bu dorultuya

paraleldir. Bunun dndaki tm dorultularda FB kuvveti sfrdan

farkldr ve bykl
y
FB q vB sin ile verilir. Burada , v ile B

arasndaki adr. Vektrel olarak bu kuvvet FB qv B ifadesine

sahiptir
hi i ve sa-el
l kuralna
k l gre,
v ile B' nin
i oluturduu
l
d dzleme
d l
diktir. Manyetik alann SI sistemin deki birimi:

S
U

M
.
R

A
F

A
T

A
L
O

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

N
N
=
= tesla
C (m / s) A m
(28-3)

Vektrel arpma:

IM
a ve b vektrleri arasndaki vektrel arpma ilemi, c IRa b

D
ile verilen yeni bir vektr oluturur.
oluturur c vektrnnILbykl
Y

Aoluturduu
c ab sin ile verilir ve a ile b vektrlerinin
L
Y
dzleme diktir. Yn "sa-el-kuralL
"E
ile belirlenir:

R
i a ve b vektrlerinin balang
i.
noktalarn
birletiriniz
birletiriniz.
D

e
ii. a vektrn parmak vularnz
onun ynn gsterecek
T
Aiine yatrnz.
ekilde sa avu
L

P kk
iii. a vektrn
a
yynnde b 'nin zerine sprnz.
p
A

F
iv. Baparmanz
c vektrnn ynn verir.
A

T
S
U

M
.
R

Vektrel arpm, "cross" arpm olarak da bilinir.

(28-4)

Bileenleri Cinsinden Vektrel arpma :

a b a x i a y j a z k b x i by j bz k

i i j j k k
i j k ; j i k

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

olduundan

.
k i j ; i k j
R
D
j k i ; k j i

e
v

T
a b a y bz a z by i L
a
b
Az x a x bz j a x by a y bx k

O
P determinant yolu ile de belirlenebilir.
Not : a b, aadaki
belirlenebilir
A
i

F
A
Tj k

S

U
a b M
ax a y az
.
R
D

bx

by

Not : a b b a

bz

(28-5)

Manyetik Alan izgileri : Elektrik alan ile elektrik alan izgileri arasndaki iliki

M
I
IR

gibi, manyetik alan ile manyetik alan izgileri arasnda da benzer bir iliki vardr:

D
L
YI

1. Herhangi bir P noktasnda, manyetik alan vektr B manyetik alan izgisine teettir.

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

2. Manyetik alan iddeti, manyetik alan izgilerinin younluu ile orantldr.

BP BQ

S
U

M
.
R

A
T

A
F

A
L
O

(28-6)

Kalc Bir Mknatsn Manyetik Alan izgileri:

M
I
R
I
gsterilmitir. Bunlar, bir ksm mknatsn iinden
geen
D
L negatif
I
kapal halkalar eklindedir. Pozitif ykte balayp
Y
A balang ve
ykte sonlanan elektrik alan izgileri L
gibi,
Y
biti noktalar yoktur. Kapal halka
eklindeki manyetik
E
L
.
alan izgileri, mknatsn bir ucundan girer dier ucundan
R
D
karlar. Alan izgilerinin
k yaptklar u mknatsn
e
v
kuzey kutbu, giri
yaptklar u ise gney kutbu olarak
T
A bamsz olacak ekilde mknatstan
bilinir. BuLkutuplar
O
y P y kisi birlikte bir "magnetic
g
dipole
p " olutururlar.
ayramayz.
A
ekil-b'
de, at nal eklinde bklm bir ubuk mknatsn
F
ekil-a' da, kalc bir mknatsn manyetik alan izgileri

R
D

.M

S
U

A
T

manyetik
y
alan izgileri
g
verilmitir.
ekilden

de anlalaca

gibi, kutuplar arasnda ve kutuplarn birbirine yakn olduu

yyerlerde manyetik
y
alan ok
iddetlidir.
(28-7)

rnek : ekilde grld gibi, bir televizyon tp ierisindeki elektronlar

M
I
IR

+xx-ekseni
ekseni ynnde 8 106 m/s
m/s' lik bir hzla ekrana dik dorultuda gelmektedir.
Tp evreleyen kangallarn oluturduu manyetik alan xy -dzleminde, x -ekseni
ile 60o ' lik a yapmakta ve bykl de 25 mT' dr. Elektronlara etkiyen
manyetik kuvvetin bykln ve elektronun ivmesini hesaplaynz.

FB qv B FB evB sin 1.6 10 19 8 10 6 25 10 3 sin 60

FB 2.77 10 14 N (sa-el kuralna gre, z ynnde)

FB
2 77 10 14
2.77
16
2
F ma a

3.04

10
m/s
me
9.11 10 31

v
T

.
R

D
e

A
L
Y
LE

D
L
YI

A
L
ile 37 ' lik a yapacak ekilde 3 10 m/s hzla hareket etmektedir. Protona etkiyen
O
Pprot
manyetik
y
kuvvetin bykln
y

ve
p onun ivmesini hesaplaynz.
p y
A
F

A
F qv B F evB sin 1.6 10 3 10 0.3 sin 37
T
S
F 8.7 10 N
U
M F 8.7 10
.
R
F ma
5 21 10 m/s
D a m 1.67 10 5.21

rnek : Bir proton,

proton + y -ekseni ynndeki 0.3
03T
T' lk bir manyetik alan iinde,
iinde alan
o

19

14

14

13

27

(28-8)

rnek : Kinetik enerjisi 5 MeV olan ve + x-ekseni ynnde giden protonlar,

ekildeki gibi, x 0 ile x 1 m aralnda etkin, bykl B 0.05 T olan ve

M
I
IR

sayfa dzleminden dar doru ynelmi dzgn bir manyetik alan blgesine
giriyor. Protonlar manyetik alan blgesini hangi hzla terkederler.
19
(1 eV
V 11.6
6 1019
J)
J).

A
L
Y
LE

1
16 10 13
2
6
19
7
m p v0 5 10 1.6 10 v0

3.1

10
m/s
27
2
1.67 10

FB qv0 B m p a y ev0 B sin 90

.
R

D
L
YI

D
Proton ok hzl olduu iin merkezcil kuvvetin yatay
e yndeki bileeninin etkisi
v
ihmal edilebilir.
T
A
L

0.05
1.6
10
3.1
10

O
a
1.5 10 m/s (sa-el kuralna gre, y ynnde)
P
1.67 10
A
v v a t
v 3.1 10 m/s
v
F

A
a 0
1
T

v
t

3.22 10 s

S
3.1 10

U
v v aM
t v a t 1.5 10 3.22 10 4.83 10 m/s
.
0 483
R
0.483
j 10 m/s

ve

tan
v D
3.1i

0.483

8.86

3.1

19

14

27

0x

0x

14

0y

(28-9)

Elektronun Kefi : Yandaki ekilde bir

M
I
RAnot
stt katod' tan elektron yaynlanr.
I
D
L
il katod
ile
k d arasna uygulanan
l
V potansiyel
i l
I
Y
fark altnda hzlanrlar
ve odaklanrlar.
A
L
Y
E dar kar ve
Anotta alm kk bir delikten ince bir elektron demeti oluturarak
L
.
R
floresan ekrana arparak bir k noktas olutururlar
olutururlar. 1897
ylnda J.J.
J J Thomson benzer
D
bir katod n tp kullanarak, k noktasn neyin
e oluturduunu anlamak iin aratrmalar
v
yapt. ekilde grld gibi, anot
anot' un sa T
tarafndaki blgeye birbirine dik, sabit elektrik
A
alan ve manyetik alan uygulad. DemetLzerindeki net kuvveti sfr yapacak manyetik alan
O
y Py
demetin sapmasn
p
engelledi.
g
Buradan,,
ve elektrik alan iddetlerini ayarlayarak
A
1
2eV F
A
mv eV v
Tm
2
S
U

E
2eV
e
E
F =F M
eE evB v

.
B
m
m 2VB
R
D ulat ve bylece elektronu kefetmi oldu.
sonucuna
k d nlar
katod
l tp
grlmektedir.
l k di Filamann
Fil

(28-10)

Dzgn Manyetik Alan inde Ykl Paracn Hareketi

(Dairesel hareket =cyclotron hareketi):

M
I
R
I
iine dik olacak ekilde girerse, dzgn dairesel hareket yapar.
D
L
I dairesel
Manyetik alana dik olarak giren bir elektronun yapt
Y
hareket yanda verilmitir. Byle bir hareketi salayan
merkezcil
A
L

Y
kuvvet F qv B ile verilen manyetikEkuvvettir.
L
.
Byle bir hareketin yarap, periyodu ve frekans:
R
D
mv
v
e
F q vB ma m r
v
qB T
r
A
L
qB
qB
2 r 2 mv
2 m O
1

T
f f
2 f
T
P
v
q Bv
qB
T
2 m
m
A
F v hzna bal deildir. Ayn yke ve ktleye sahip tm
Not 1 : Hareketin periyodu
A
Thzlara sahip olsalarda,
paracklar farkl
paracklar,
olsalarda tam bir turu ayn srede yaparlar.
yaparlar
S
U
Not 2 : Hzl
paracklar byk yarapta emberler zerinde dolanrken, yava
M
.
paracklar
daha kk yarapta emberler zerinde
zerinde dolanrlar.
dolanrlar
R
D
Ktlesi m olan bir q nokta yk, v hzyla dzgn manyetik alan

(28-11)

rnek : Yanda, iyonlar ktle-yk oranlarna gre ayrd etmeye yarayan

p
Kaynaktan
y
kan
"Ktle spektrometresi
" nin ematik ggsterimi verilmitir.

iyonlar dar bir yarktan geirilerek, birbirine dik elektrik (E ) ve manyetik

(B0 ) alan olan bir blgeden geirilir ve dzgn baka bir manyetik alan (B1 )
blgesine dik olarak girerler. yonlar bu blgede r yarapl yarm bir

A
L
Y
LE

ember izerek fotografik bir yzeye arparlar. yonlarn ktle-yk orann

if d eden
ifade
d bbanty

tretiniz.
i i

E

qE qv B0 0 qE qvB0 v
B0

v2
mv

FB q
qv B qvB
q 1 m r
r
qB1

A
L
O

v
T

D
e

.
R

M
I
IR

D
L
YI

m rB1 rB0 B1

E
q
v
Bu ifade kullanlarak, iyonlarn ktle-yk oran deneysel olarak belirlenir.

S
U

M
.
R

A
T

A
F

(28-12)

Spiral (sarm al) Yrnge :

Dzgn
D
manyetik
tik alanna,
l
v hhz il
ile B manyetik
tik

M
I
R
alan arasnda as olacak ekilde giren ykl
I
D

L
bi parackk olsun.
bir
l
Paracn v hhzn,
manyetik
ik
I
Y
alana dik ve paralel olan bileenlere
ayralm. Bu
A
L
Y
bileenler yanda gsterilmitir:
v v cos ve
E
L
.
v v sin . Parack bamsz iki hareket yapar.
R
D
Bunlardan birisi, manyetik alana dik olanedzlemde yarap ve periyodu,
v
mv
2 m
T
r
; T
A
L
qB
qB
O
olan dairesel hareketidir.
hareketidirA P
F ynnde v sabit hzyla yaplan telenme hareketidir.
Dieri ise, manyetik
alan
A
T
S
B iki hareketin
Bu
h k ti birleimi
bi l i i spiral
i l eklindedir
kli d di ve spiralin
i li sarmall adm
d
(p ):
)
U
M
2 mv cos
.
p
Tv
R
qB
D

(28-13)

rnek : Bir proton, bykl 0.35 T olan dzgn bir manyetik alan ierisinde, yarap 14 cm
olan embersel bir yrnge zerinde dzgn dairesel hareket yapmaktadr. Protonun yrngedeki
izgisel hzn bulunuz. Ayn manyetik alan ierisinde bir elektron, ayn izgisel hzla dzgn
dairesel hareket yapsayd, yrngesinin yarap ne olurdu?

v2

FB qv B evB m
r

M
I
IR

19
2
erB 1.6 10 14 10 0.35
6
v

4
4.7
7

10
m/s
/
27
m
1.67 10
31
6
mv 9.11 10 4.7 10
6
r

76
76.4
4

10
76.4
76 4 m
19
eB
1.6 10 0.35

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

rnek : 350 V' luk bir potansiyel fark altnda durgun halden hzlandrlan elektronlar, dzgn bir

A
L
O

manyetik alan ierisine dik olarak giriyor ve yarap 7.5 cm olan embersel bir yrnge zerinde
hareket ediyor. Manyetik alann bykln, elektronlarn asal hzn ve periyodunu bulunuz.

A
F

19
700

1.6

10

11.1106 m/s
1
me v 2 350 1.6 1019 v
2
9.111031

S
U

A
T

9 11 1031 11.1
11 1 106
me v 9.11
v2

4
FB qv0 B evB me B
8.43
10
T

19
2
r
er
1.6 10 7.5 10

M
.
11 110
11.1
vR
D
r 7.5 10

1.48 108 rad/s ;

2
2
8
T

4
.25

10
s 42.5 ns
8
T
1.48 10

(28-14)

rnek : Yk q 3.2 1019 C olan bir parack, dzgn bir elektrik ve manyetik alan olan

M
I
R
olduuna gre, paraca etkiyen net kuvveti bulunuz. Bu kuvvet x-ekseni ile ne kadarlkIbir
D
L
a yapar??
I
Y

A

L
F qqE qv
q B
Y
i j k
E
L

.

v B 2 3 1 3 4 i 2 2 j 8 6 k = 7i 4j 2k
R
D
2 4 1
e

v
3.2 10 11i 5jj N
F 3.2 10 4i j 2k 7i 4j 2k
T

A
L
5
tan 24.4
O
11
P
A
F
A
T
S
U
M
.
R
D

blgeye v 2i 3j k m/s hzla giriyor. E 4i j 2k V/m ve B 2i + 4j + k T

19

19

(28-15)

Akm Tayan Tele Etkiyen Manyetik Kuvvet:

M
I
R
I
tel verilmitir. Telin L uzunluundaki bir ksm, D
sayfa
L
dzleminden dar doru ynelmi dzgn Y
birI manyetik

A tele dik
alan iinde

olsun. B manyetik
y
alan tarafndan
L
Y

E Bu kuvvet, telin L
dorultuda bir F kuvveti uygulanr.
L
.
R
uzunluunda bulunan tm elektronlara
etkiyen manyetik
D
e
kuvvetlerin vektrel v
toplamna
eittir. Telin L uzunluunda
T Q olmak zere,
bulunan toplam
toplamAyk
zere
L
LO
Q it P
i Qv iL
v
A
F
A
TF q v B sin 90 q v B Qv
Q B
ekilde, kesit alan A olan ve i akm tayan uzun bir

S
U

M
.
R

i d

F iLB
B

(28-16)


Telin akm ynnn, B manyetik alan ile herhangi

M
I
IR

bir as yapt genel durumda (ekil-a)

(ekil a) manyetik

kuvvet vektrel formda, FB iL B eklinde yazlabilir.

Burada L vektr, bykl telin L uzunluuna

eit, akmla ayn ynde bir vektrdr.

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

Manyetik alann dzgn olmad ve akm tayan

telin dorusal olmad durumlarda (ekil-b) akm
tayan tel, dorusal kabul edilebilecek sonsuz kk

S
U

M
.
R

A
L
O

v
T

D
e

dL uzunluundaki elemanlara blnr. Her bir dL

y manyetik
y
kuvvet dFB = idL B
elemanna etkiyen

A
T

A
F olduundan, net kuvvet:

FB i dL B

eklinde yazlr.
(28-17)

rnek : letken bir tel bklerek R yarapl kapal bir yarm ember
haline getirilmitir.
getirilmitir Sayfa dzleminde bulunan ve yukar ynde olan

dzgn bir B manyetik alan iine konan iletken halka, ekildeki gibi,
saat ibrelerinin tersi ynnde I akm tadna gre, halkaya etki eden
net kuvveti bulunuz.

F1 ve F2 , srasyla, halkann dz ksmna ve embersel ksmna etkiyen kuvvetlerdir.

.
R

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

2R
2R

F1 Idl B F1 IdlB sin 90 IB dl 2 IRB (sayfa dzleminden dar doru)

0

v
T

F2 Idl B F2 IdlB sin IB sin ( Rd )

D
e

A
L
F IBR cos 2 IRB (sayfa dzleminden ieri doru)
O
P

A
F F F
F
A
T
S
F 2 IRB 2 IRB
0
U
M
.
R
D
0

(28-18)

rnek : Yandaki devrenin tabanndaki iletken telin uzunluu L = 5 cm

ve ktlesi m = 10 g'
g dr.
dr Devredeki diren R = 12 ve bataryann emk'
emk s
= 24 V' tur. Manyetik alan yokken yaylardaki uzama miktar 0.5 cm iken,
sayfa dzleminden dar doru dzgn bir B manyetik alan uygulandnda
0.8 cm oluyor. Uygulanan manyetik alann iddeti nedir?

A
L
Yay sabiti k ve manyetik alan yokken uzama miktar y olsun.
olsun
Y
E
24
L
Devreden geen akm: I
2 A (saat ibrelerinin tersi.ynnde)
R 12
R
D
Manyetik alan yokken: 2ky mg
(E-1) ve
T
Manyetik alan varken: 2ky mg ILB (E-2)
(E 2)
A
L
O
E-2 ve E-1' i taraf tarafa oranlarsak,
P
A
y F mg 0.8 10 10 10
y
mg ILB

B A 1

1
0.6 T
y
mg
T
y
IL 0.5 2 (5 10 )
S
U
M
.
R
D

M
I
IR

D
L
YI

(28-19)

rnek : Birim uzunluunun ktlesi olan ve I akm

tayan iletken
il k bi
bir ubuk
b k iki ucundan
d arlksz
l k iiplerle
l l
aslmtr. ubuun bulunduu blgede yukar ynde
d B manyetik
dzgn
tik alan
l uygulandnda,
l d d ubu
b u tayan
t
ipler deyle as yapacak ekilde ubuk dengede
k l
kalyor.
M
Manyetik
tik alann
l
iddetini
idd ti i bbulunuz.
l
ubuun boyu L olsun.
olsun
T sin FB ILB

(E
(E-1)
1)

T cos mg Lg

(E-2)

A
T

A
F

A
L
O

v
T

D
e

.
R

M
I
IR

D
L
YI

A
L

Y
LE

E-2 ve E-1' i taraf tarafa oranlarsak,

S
ILB
g
tan MU
B
tan
I
Lg
.
R
D

(28-20)

rnek : Ktlesi m ve yarap R olan iletken bir ubuk, ekildeki

M
I
IR

gibi aradalarnda d mesafesi olan L uzunluundaki iki paralel

gibi,
iletken ray zerinde durmaktadr. letkenden i akm getiinde ve

raylarn oluturduu dzleme dik ve yukar ynde dzgn bir B

A
L
Y
LE

manyetik alan uygulandnda, iletken durgun halden saa doru

D
L
YI

kaymadan
y
yuvarlanmaktadr.
y
letken yyaylar
y
hangi
g hzla terkeder?

FB = idL B F iBd

.
R

(sa-el kuralna gre saa doru)

1
1
W K mv 2 I 2
2
2

v
T

D
e

1
A
Burada I , silindirin eksenine greLeylemsizlik momentidir (I mR ).
2
O
P
1
1 1A
1
3
v 1
W F L mv F
mR mv mv mv
2
22
2
4
4
A
R
T
S
4 FL U 4 iBdL
v

M
3.m
3 m
R
D
2

(28-21)

Akm Halkasna Etki Eden Manyetik Tork:

M
I
IR

ekil-a' da a ve b kenar uzunluklarna

sahip, i akm tayan dikdrgen eklinde

D
L
I Akm halkas,
bir akm halkas verilmitir.
Y
A
yyzeyy normali n, L
B manyetik
y
alan ile
Y
Eekilde manyetik alan iine
as yapacak
L
.
R
konuyor 1 ve 3 nolu kenarlara etkiyen manyetik
konuyor.
kuvvetler
ile 2 ve 4 nolu kenarlara
D
e byklkte ve ters yndedirler:
etkiyen manyetik kuvvetler kendi ilerindeveit
T
F F iaB
i B sin
i 90 iaB
i B
A
L
F F ibB sin(90 ) ibBO
P cos
A
Bu kuvvet iftlerinin vektrel
toplam sfrdr (F 0). Ancak, F ve F kuvvetleri,
F
A
halkann merkezi C
noktasna
gre sayfadan ieri doru bir tork oluturur (halkay
T
S
saat ynndeU
dndrr) ve bykl de:
M iabB
.
iabB
R
+ (
)sin (
)sin iabB sin iAB sin
D
2
2
1

net

(28-22)

Manyetik Dipol Moment :

M
I
IR

Sarm says N olan ve i akm tayan bir akm halkas

B manyetik alan iine konulduunda zerine etkiyen

D
L
YI

tork NiAB ile verilir

verilir. Akm tayan halkayla
halkayla ilgili

olarak, "manyetik dipol moment ( )" olarak bilinen yeni

bir vektr tanmlayabiliriz
tanmlayabiliriz. Bu vektrn bykl NiA
ile verilir ve halka dzlemine dik dorultudadr. Yn

D
e

.
R

A
L
Y
LE

sa ell kkuralna
l gre
belirlenir.
b li l i Sa
S elimizin
li i i parmakk ular
l akm
k ynn
gsterecek

k ekilde
kild
halkay kavrarsak, ba parmamzn yn manyetik dipol momentinin yn olur.

A
L
O

v
T

ve B arasndaki a olmak zere tork, B sin

veya vektrel formda B ile verilir.
verilir

Halkann potansiyel enerjisi ise, U B cos B

S
U

A
T

A
F

eitlii
itlii ile
il verilir.
ili

M
.
0 U B, potansiyel enerji mnimumdur (kararl denge konumu).
R
D U B, potansiyel enerji maksimumdur (kararsz denge konumu).
180
Not : Her iki konumda da halkaya etkiyen net tork sfrdr ( 0).

(28-23)

rnek : Kenar uzunluklar 5.4 cm ve 8.5 cm olan 25 sarml dikdrgen eklindeki

M
I
R
alan, halkann yzeyine paralel olacak ekilde uygulanyor. Halkann dipol momentini,
I
D
L
halka a etkiyen
halkaya
etki en torku
tork vee halkann potansiyel
potansi el enerjisini bbulunuz.
l n
I
Y

B yzeye paralel, yzeye dik olduuna gre, B ile arasndaki aA90 dir.
L
Y
N (iA) 25 15 10 5.4 8.5 10 1.72 10 A E
m
L

.
B B sin 1.72 10 0.35 sin 90 6.02 10 N m
R

D
U B U B cos 0
e
v
T
Uygulanan manyetik alann
alann, halka yzeyi
ile 60 ve 90 yapmas durumunda,
durumunda
A
L
halkaya etkiyen tork ve halkannO
potansiyel enerjisi ne olur?

P
B yzey ile 60 ve 90 ' lik
a yapyorsa
yapyorsa, srasyla,
srasyla ile 30 ve 0 ' lik a yapar:
A
F
B sin 1.72
10 0.35 sin 30 3.0110 N m
A
T
S
U B cos
1.72 10 0.35 cos 30 5.2110 J
U
M
.
R
B sin 1.72 10 0.35 sin 0 0
D
U B cos 1.72 10 0.35 cos 0 6.02 10 J
bir halka 15 mA akm tamaktadr.
tamaktadr Bykl 0.35
0 35 T olan dzgn bir manyetik

30o

30

(28-24)

rnek : Kenar uzunluklar 0.4 m ve 0.3 m olan 100 sarml

M
I
IR

dikdrgen eklindeki bir halka

halka, ekildeki gibi,
gibi uzun kenar
o

y -ekseni zerinde, ksa kenarda x-ekseni ile 30 a yapacak

ekilde durmaktadr
durmaktadr. Halka,
Halka y -ekseni
ekseni ile akk olan kenar

D
L
YI

A
L
tamas ve + x ynnde bykl 00.88 T olan dzgn bir Y
E bulunuz.
manyetik alan uygulanmas durumunda halkaya etkiyenL
torku
.
R
Sa-el kuralna gre, halkann dipol momenti D
z dorultusu ile
e
v yyapar.
30 ' lik a
ve + x dorultusu

ile 60 T
' lik a
p
A
N (iA) 100 1.2 0.4 0.3L 14.4 A m
O

P el kuralna gre
B B sin A (Sa
(Sa-el
gre, y ynnde)
F saat ibreleri ynnde dner.
Halka, y ekseni etrafnda
A
T
S
14.4
14 4 0.8
0 8 sin
i 60 10 N m
U

M
U . B U B cos
R
UD
14.4 0.8 cos 60 5.76 J
etrafnda rahata dnebilmektedir. Halkann 1.2 A akm

(28-25)

rnek : Uzunluu 60 cm olan ve 20 A akm tayan iletken bir tel, kapal halka

M
I
R
manyetik alan iine konuyor. Halka, a) e-kenar bir gen, b ) kare ve c ) ember
I
D
L
i zerine
ise,
i etkiyen
tki
torku
t k bulunuz.
b l
Hangi
H i durumda
d
d hhalkaya
lk
etkiyen
tki
ttorkk Imaksimumdur.
ki
d
Y
A
a ) E-kenar gen: 3d 60 d 20 cm
L
Y
E
1
1
3
L
A dh d d d / 2
d 0.0173.m
2
2
4
R
D
iA 20 0.0173 0.346 A m e B 0.346 0.5 0.173 N m
v
b ) Kare: 4d 60 d 15 cm
T
A
L
A d 0.15 0.0225 O
m
P
iA 20 0.0225A
0.45 A m B 0.45 0.5 0.225 N m

F
A
60 d 9.55 cm
c ) ember: 2 d T
S
A d U
0.0955 0.0287 m
M
.
R iA 20 0.0287 0.574 A m B 0.574 0.5 0.287 N m
D
h li getirilerek,
haline
i il k normali
li 00.5
5 T b
byklndeki
kl d ki manyetik
ik alana
l
dik olacak
l k ekilde
kild

embere etkiyen tork maksimum olur.

(28-26)

DEV : Ktlesi 0.1 kg ve toplam uzunluu 4 m olan bir tel, kenar

M
uzunluu 0.1 m olan kare eklindeki halka etrafna sarlarak bir
I
R
I
g elde ediliyor.
y Halka,, bir kenar y
yatay
y eksen zerinde olacak
kangal
D

L
I
Y
ekilde aslmtr ve bu eksen etrafnda rahata dnebilmektedir.
A
L
Halka dey dorultuda bykl 10 mT olan birY
Halka,
manyetik alan
E
L
iinde iken, zerinden 3.4 A' lik akm geirilmektedir.
.
R
a) Halka
lk ddengede
d ik
iken, yzeyii ile
il manyetik
ik alan
l arasndaki
d ki a nedir?
di ?
D
e
v
b) Halka dengede iken, manyetik alan tarafndan etkiyen tork ne olur?
T
A
L
O
P
A
F
A
T
S
U
M
.
R
D

(28-27)

Hall Etkisi :

M
I
Edvin Hall, 1879 ylnda metallerde iletimin negatif ykl
R
I
elektronlarla gerekletiini gsteren bir deney Iyapmtr.
yapmtr
LD
Y
Bu deney sayesinde, metaldeki elektron younluunu
(n ) da
A
L
belirleyebilmitir Deneyde,
belirleyebilmitir.
Deneyd e kesitininY
genilii d ve kalnl
EBu dilim, ekildeki gibi
t olan bakr bir dilim kullanmtr.
L
.
yzeyine dik ynde dzgn R
bir manyetik alan iinde iken i
D

e
akm tamaktadr. Elektronlar,
B manyetik alan nedeniyle
v

T
F manyetik kuvvetinin
etkisiyle dilimin sa tarafna doru
A
L
(R) itilirler
ve
bylelikle, dilimin sa taraf sol tarafna (L)
O
P
greAdaha negatif olur.
olur ki kenar arasnda oluan yk fark

F
nedeniyle bir E elektrik alan oluur ve elektronlara kuvvet
A
T
B

S
U

M
.
R

uygulamaya
l
balar.
b l Bir
Bi sre
sonra, elektronlar
l kt l zerine
i etkiyen
tki
net kuvvet sfr olur.

(28-28)

FE FB eEH evd B EH vd B

(E-1)

M
I
R
I
Yandaki bakr dilimin a noktas ile c noktas
arasndaki
D
Ldurumda,
I
Hall potansiyeli V E d ile verilir. Bu
Y
V
i
Bi
A
E v B
n
B

(E-3)
L
d
netd
td
etV
tV
Y
E
sonucu elde edilir. L
.
R
D
e
v
T
A
J nevd vd

J
i
i

ne neA netd

(E 2)
(E-2)

A
F

L
O

stteki ekilde olduu gibi, yk

A
tayclar elektronlar
olduu durumda
T
tayclar
a y c a protonlar
p o o a oolduu
duu durumda
du u da
S
V V VUnegatiftir.
V V V pozitiftir.
M
.
Dilimin
kenarlarndan hangisinin
g
pozitif
p
hangisinin
g
negatif
g
olduundan

yyola klarak,
R
Dyk tayclarnn cinsi belirlenebilir. Deneysel olarak llen V Hall potansiyeli
stteki ekilde olduu gibi, yk

E-3' te kullanlarak, yktayclarnn younluu bulunur.

(28-29)

rnek : Genilii 1.5 cm ve kalnl 0.1 cm olan dikdrgen eklindeki bakr bir

M
I
olan bir manyetik alan iinde ise, Hall voltajn hesaplaynz. (Bakrn elektronR
I
D
younluu: n 88.49
49 10 elektron/m ).
)
L
I
Y
1.2 5
Bi
Bi
A
V

n
L
V te
t
nte
t
Y
8 49 10 0.1
0 1 10 1.6
1 6 10
8.49

E
L
.
V 4.42 10 0.44 V
R
D
e
v
rnek : Kalnl 0.33 mm olan bir erit, yzeyine dik ynde, bykl 1.3 T
T
A
olan dzgn bir manyetik alan iinde
50 A akm tamaktadr. eritin uzun kenarlar
L
O
arasnda llen Hall voltaj 9.6
P V ise, eritteki elektron younluunu bulunuz.
A
F 1.3 50
Bi
A

n
T
V le 9.6
9 6S
10 00.33
33 10 11.6
6 10
U
M
n 12.82
10 elektron/m
.
R
D
dilim 5 A akm tamaktadr
tamaktadr. letken dilim,
dilim yzeyine dik ynde
ynde, bykl 11.22 T
28

28

19

19

28

(28-30)

Cyclotron Parack Hzlandrc :

M
I
R
I
bakan "D" eklinde, ii bo iki adet iletkenden oluur.
D
L
I bir
D' ler arasndaki bolukta, f frekansyla titreen
Y
E elektrik alan, D' lerin bulunduu A
dzleme dik ynde
L
Y
de dzgn bir B manyetik alan oluturulur. ekilde bir
E
L
mv
.
r
proton hzlandrcs g
p
gsterilmitir.

Protonlar,
,

R
eB
D
e
eB
v
yarapl embersel bir yrngede f
frekans
T
2 m
A
L
O
ile dnerler. Bu frekans (cyclotron
frekans) ile elektrik alann deiim frekans
P
A
(f ) eit olduunda, protonlar
D' ler arasndaki bolukta elektrik alan tarafndan
F
A
hzlandrlr. Protonlar
hzlandka yrnge yaraplarn artrrlar. Elektrik alan
T
S
U
protonlarn hzn
artrrken, manyetik alan onlar embersel yrngede dnmeye
M
.
zorlayacak
yR ekilde hzlarnn y
ynn deitirir.

D
Cyclotron hzlandrcs, ekildeki gibi birbirine ters

(28-31)

BLM-29
M
I
Elektrik Akmlarnn Oluturduu IR
D
L
M
Manyetik
tik Alanlar
Al l
YI

A
L
Y
B blmde,
Bu
bl d elektrik
l k ik akm
k
il oluturduu
ile
l
d manyetik
ik alan
l arasndaki
d ki ilikiyi
ili ki i
E
L
anlamaya alacaz. Bunun iin, problemin .simetrisine
bal olarak iki
R
farkl yol izleyeceiz.
izleyeceiz
D
e
v
Simetrinin
S
e
dk o
d
olduu
duu du
durumlarda
u a da
Biot-Savart
o S v
yasasn,
y
s s , y
yksek
se o
olduu
duu
T
A
durumlarda ise Amper yasasnLkullanacaz.
O
P iletkenlerin oluturduklar manyetik alanlar
ok deiik geometrilere
sahip
A
her iki yaklamlaAF
da bulunabilir. Ayrca, birbirine paralel iki iletken
arasndaki manyetik
y T kuvveti de hesaplayacaz.
p y
S
U
M
.
R
D
(29-1)

Biot -Savart Yasas : Bu yasa, i akm tayan dl uzunluundaki bir iletkenin, kendisinden

r kadar
k d uzaktaki
kt ki bi
bir noktada
kt d oluturduu
l t d dB manyetik
tik alann
l
verir.
i
Solda i akm tayan bir tel verilmitir. Tel zerinde akmla ayn

ynde, sonsuz kk uzunlukta bir dl vektr seilir. i akm tayan

bu parann, kendisinden r kadar uzaktaki P noktasnda oluturduu
manyetik alan:

0i dl r
dB
4 r 3

ifadesi ile verilir. Burada r vektr, iletken zerinde seilen dl vektr elemanndan

M
I
IR

A
L
O

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

P noktasna izilen vektrdr. 0 4 107 T m/A ile verilen bir sabittir ve hava

yya da boluun
manyetik
y
geirgenliidir.
g g
, dl ile r vektrleri arasndaki a
olmak

zere, dB manyetik alannn bykl de:

S
U

A
T

0i dl sin
d
dB
4 r 2

M
.
ile verilir.
R
D

A
F

(29-2)

Sonsuz Uzun Telin Manyetik Alan :

M
I
Reit
I
Biot-Savart yasasna gre, sonsuz uzun dz bir telden
D
L
uzaklktaki noktalarda manyetik alan iddeti ayn,
YI yn ise
A merkez alan
sa-el kuralna gre evreseldir. Yani,Lteli
emberlere her noktada teettir. EY
L
.
R

D
Sa-el parmak ular akm ynn gsterecek
ekilde dl
e
v
vektrn avu ierisine

yatrp,
y
p,Ten kk
a
y
ynnde
A

L
r vektr zerine sprrsek, baparmamz manyetik
O
P dier gster
alan ynn gsterir.
gsterirABir
gsterim
im ekli de,
de sa-el
sa el
F gsterecek ekilde iletken tel
baparma akmAynn
T
S
avu ierisine
i iU
i alnrak
l
k kkavranrsa, kalan
k l parmaklarn
kl
Mgsterdii yn manyetik alan yndr.
ularnn
.
R
D
(29-3)


ekildeki tel zerinde akmla ayn ynde bir dl eleman
seelim Bu elemann P noktasnda oluturduu manyetik
seelim.

0 i dl r
alan dB
sayfadan
y
ieri
dorudur

ve bykl,
y
,
3
4 r
0 i dl sin
dB
4
r2
ile verilir. Akm tayan tel sonsuz uzunlukta ise,

M
I
IR

A
L
Y
LE

D
L
YI

.
R
P noktasnda oluturduu toplam
manyetik alan:
D
e
i dlvsin
B dB
4AT r
L
r l P
O
R
sin sin R / r R / l R
A

i
i
i
R dl AF i
R dl
l
B

4 l S
2

R
2 R
l R
R
l R

U
M
dx.
x

DR

x a

2 3/2

2 3/2

2 3/2

a2 x2 a2

(29-4)

Yar Sonsuz Telin Manyetik Alan :

M
I
IR

Sonsuz uzun tel iin yaplan ilemlerin ayns burada da

D
L
YI

g
orijin
j olarak kabul
tekrarlanacaktr. Telin balangcn
edersek, tele dik ynde orijinden R kadar uzaktaki bir
P noktasndaki manyetik alan:

D
e

0 i dl sin
B dB
2

r
0
0

LA

r l2 R2

O
P

i
A
FB

S
U

M
.
Dx R a

dx

2 3/2

A
T

v
T

sin sin R / r R / l 2 R 2

Rdl
2

.
R

A
L
Y
LE

2 3/2

0i
0i
l

2

2
4 R l R 0 4 R

a2 x2 a2
(29-5)

Sonlu Telin Manyetik Alan :

kild ki tell zerinde

ekildeki
i d akmla
k l ayn ynde
d bir
bi dl eleman
l
seelim. Bu elemann P noktasnda oluturduu manyetik

M
I
IR

alan
l sayfadan
f d ieri
i i dorudur
d
d ve bbykl,
kl

D
L
YI

A
L
Y
E
L
ile verilir. Akm tayan telin uzunluu
L ise, telin ortasndan
.
R
R kadar
k d uzaktaki
kt ki bir
bi P noktasnda
kt
d oluan
l
manyetik
tik alan:
l
D
e
i
dlvsin
B dB
T r
4 A
L
r l P
R O sin sin R / r R / l R
A
F
A

i
i
i
i
R dlT
R dl
l
L
B

S
4 l U
2

R
4 R L / 2 R
R
l R
l R
M
.
dxR
x

xD
a a x a
dB

0 i dl sin
r2
4

L/2

L/2

L/2

L/2

L /2

L /2

2 3/2

2 3/2

L /2

L /2

2 3/2

(29-6)

rnek : zerinden kararl i akm geen,

uzunluu
l L olan
l ince
i
bir
bi tel,
t l ekilde
kild grld
ld
gibi x-ekseni zerindedir. x > L ve x < L olmak
zere, x-ekseni zerinde herhangi bir P(x,0)
noktasndaki manyetik alan bulunuz.

0i dl r
dB
4 r 3

M
I
IR

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

L uzunluundaki tel zerinde seilen sonsuz kk dl eleman ile, buradan

manyetik alan bulmak istediimiz P noktasna izilen r vektr arasndaki

o
a 0 olduundan, dl r 0 olur ve x -ekseni zerinde, x L artn salayan
t noktalarda
tm
kt l d manyetik
tik alan
l sfrdr.
f d

A
F

A
T

A
L
O

v
T

S
Benzer bir durum
x

0
iin
de
geerlidir.
dl
vektr
ile
r
vektrleri arasndaki
U

M
a 180. olduundan, dl r 0 olur ve x -ekseni zerinde, x 0 artn salayan
R
tm
Dnoktalarda manyetik alan sfrdr.
o

(29-7)

rnek : Kenar uzunluu l = 0.4 m olan kare bir halka,

M
I
IR

ekildeki gibi, saat ibreleri ynnde 10 A iddetinde bir

akm tamaktadr. Karenin merkezindeki manyetik
alann bykln ve ynn bulunuz.

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

L uzunluunda, i akm tayan bir telden r kadar uzaktaki

manyetik alan:
0i
L
B
4 r L / 2 2 r 2

A
F

0i
l
r B
2
4 l / 2

R
D

.M

S
U

A
T

BT 4 B 4

A
L
O
l

l / 2

4 10 7 10

l 2

v
T

D
e

l / 2

0i
1

2 l

2
2

0i
l 2

28.28 10 6 T
(29-8)

embersel Yay Parasnn Manyetik Alan :

M
I
R
paras olsun. Yay gren a radyan cinsinden ' dir. letken
I

D
L
zerinde
i d akmla
k l ayn ynde
d seilen
il bir
bi dl elemannn
l
emberin
b i
I
Y
merkezi C noktasnda oluturduu manyetikAalan, Biot-Savart
L
Y
yasasndan,
E
L
i dl sin 90 i dl .
dB

R
4
R
4 R
D
vi e
dl Rd dB T
d
4 R
A
L
O
ile verilir ve sayfa dzleminden
P dar dorudur. Net manyetik alan:
i FA
i

B dB
d B
A
4T
R
4 R
S
U ember) (yarm ember) 2 (ember)
/M
2 (eyrek
.

i
i
i
R
B
B
B
D
ekildeki gibi,
gibi i akm tayan R yarapl embersel bir yay

8R

4R

2R

(29-9)

rnek : Kapal bir halka gibi deerlendirebileceimiz

M
I
IR

yandaki kangal I akm tamaktadr. A noktasndaki

manyetik alan ifadesini bulunuz.

B B 2 BL / 2 BL
B

0i
4R

0i
2L

L/2

BL / 2

0i
0i
l

2

2
4 R l R 0
4 ( L / 2)
L/2

A
L
O i

0i

A
T

A
F

L/2
D
e

v
T L / 2

0i
l
0
BL

4 R l 2 R 2 L / 2 4 ( L / 2)

.
R

A
L
Y
LE

L / 2

L / 2

L / 2

D
L
YI

0i

2 2 L
0i

2 L

0i
0i
0i 1
2
B
2

2L
L 2
2
2 2 L
2 L

M
.
R

S
U

(29-10)

rnek : Yanda verilen kapal halka I akm

tamaktadr. P noktasndaki manyetik alan
ifadesini bulunuz
bulunuz.

M
I
IR

D
L
YI

A
L
Telin dz ksmlarnn oluturduu manyetik alan Y 0
E
L
a ve b yarapl yaylar P noktasnda manyetik
alan oluturur.
.

R
D
BB B
e
v
i
T
B

A
4 R
L
O
i i
P
B

,A
4 b 3 12b F
A
i ST
i
B

,
U
4M
a 3 12 a
.
i 1 1 i b a
R
BD B B

,
b

yay

12 a

12 ab

(29-11)

embersel Akm Halkasnn Manyetik Alan :

M
I
IR

letken zerinde seilen sonsuz kk bir dl elemannn,

elemannn emberin
merkezinden dik geen z -ekseni zerindeki P noktada oluturduu
manyetik alan
alan,
i dl sin 90 0i dl
dB 0

2
4
r
4 r 2
ile verilir. Dorultusu ise z -ekseniyle as yapacak yndedir.
Manyetik alann z -eksenine dik bileenlerinin (dB ) toplam sfr,

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

paralel bileenlerinin (dB ) toplam ise sfrdan farkldr.

A
L
O

v
T

0i dl cos
R
2
2
dB dB cos
; r R z ; cos
2
r
r
4
iR dl 0iR
dl
dB 0

B dB , (R ve z sabit)
3/2
3
4 r
4 R 2 z 2

S
U

A
T

A
F

M
dl

.
4R
R z
4 R
D

0iR
2

2 3/2

0iR
2

2 3/2

2 R B

0iR 2

2R z
2

2 3/2

(29-12)

rnek : Yarap R olan embersel bir halka zerinde dzgn

M
I
IR

dalm toplam q yk tamaktadr. Halka, merkezinden geen

ve yzeyine dik eksen etrafnda sabit asal hz ile dnmektedir.
ember ekseni zerinde ve emberden z = R /2 kadar uzaktaki bir
noktada oluan manyetik alan nedir?

.
R

D
L
YI

A
L
Y
LE

emberin z-ekseni etrafnda dnmesi ile oluan akm:

q
q
q
q
i

i
t
T 2 / 2
B

0 iR

2R z
2

4 0i

2 3/ 2

A
T

A
F

v
T

A
L
O iR

P2 R

2 0 q

D
e

R / 2

3/ 2

0 iR 2

2 R 1 1 / 4
3

3/ 2

4 0 q
B 3 3

R 5 R 5 2 R 3 5

M
.
R

S
U

(29-13)

rnek : yarap a ve d yarap b olan bir disk

M
I
IR

dzgn yzey yk younluuna sahiptir.

sahiptir Disk,
Disk
merkezinden geen ve yzeyine dik olan z -ekseni
etrafnda
f d sabit
bi asall hz
h ile
il d
dnmektedir.
k di Di
Diskin
ki
ekseni zerinde ve disk merkezinden z kadar uzaktaki
P noktasnda oluan manyetik alann ve diskin

.
R

manyetik dipol momentini bulunuz.

D
e

A
L
Y
LE

D
L
YI

v
a r b olacak ekilde, disk zerinden
dr kalnlnda bir
T
Ageen di akm:
halka seelim. Bu halkadan
L
O
P 2 rdr
q
2 rdr
d
di
di
d

rdr
d
A
t
2 /
AF T
B

T
S
UiR
.M

2R
R
D

2 3/ 2

dB

0 r di
2

2 r z
2

3/ 2

0 r 2 rdr
2 r z
2

3/ 2

(29-14)

M
I

r dr
x dx
x IR
2a
B dB
x a ILDx a
2 r z

Y
A
L

r 2 z
b 2 z
a Y
2z
B
E

2 r z
2 b z
La z
.
R
D
e
v
di akm tayan r yarapl halkann manyetik dipol momenti,
T
A
L
d di r
O
P
eklinde ifade edilir
edilir.ABuradan
Buradan, net manyetik dipol moment:
F
A

T
d S
rdr r r dr
b a

4
U
M
.
R
D
b

2 3/2

2 3/2

(29-15)

Amper Yasas : Akm dalmnn bilindii durumda,

M
I
R
stste binme ilkesini kullandk. Akm dalmndaki
I
D
L
simetri
i t i yksek
k k ise,
i Biot-Savart
Bi t S
t yasasnn yerine
i I ilemlerin
i l l i
Y
kolayl nedeniyle Amper yasasn kullanacaz.
A
L
Y
E i akm tayan
Amper yasasn, Biot-Savart yasasndan tretebiliriz.Lekilde
.
sonsuz uzun bir tel verilmitir
verilmitir. Teli merkez kabulReden r yarapl embersel
D

bir halka zerinden B' nin izgi integrali:ve

i
i AT
r i B dl i
2L
B dl 2 r dl cos 0 2O
r
Pseilen halkann geometrisinden bamsz olduuna
bulunur ntegral sonucunun
bulunur.
sonucunun,
A
F
dikkat ediniz. Bu sonAbant Amper yasas olarak bilinir ve yle tanmlanr:
T

S
"Herhangi bir
kapal eri boyunca B dl integrali, ile kapal halka iindeki
U
M
.
net akmn
arpmna
p
eittir".

R
D eri "Amper halkas" olarak isimlendirilir.
Kapal
manyetik alan bulmak iin Biot-Savart
Biot Savart yasas ile birlikte

0 i

(29-16)

Amper Yasasnn Uygulanmas :

M
I
IR

1. B dl integralinin belirlenmesi. Kapal halka l1 , l2 , ..., ln

D
L
YI

n
gibi n tane elemana blnr ve Bi li Bi li cosi toplam
n

A
L
Y
LE

i 1

i 1

hesaplanr. Burada Bi , i. elemann bulunduu yerdeki manyetik

.
R

alandr. n durumunda bu toplam:

n

B dl lim Bi li olur.
n

B dl 0ii

i 1

A
L
O

v
T

D
e

2. ii' in hesaplanmas. Sa-el parmak ular kapal halka

zerindeki hareket ynn gsterecek ekilde halka kavranr.

A
T

A
F

Halka iinde baparmamzla ayn ynde olan akmlar pozitif alnr.

Halka iinde baparmamzla ters ynde olan akmlar negatif alnr.
Halka dndaki akmlarn hibir katks yoktur.
ekildeki rnekte: ii i1 i2

S
U

M
.
R

(29-17)

Uzun Bir Telin Dndaki Manyetik Alan:

M
I
IR

i akm tayan sonsuz uzun bir telin oluturduu manyetik

alan izgilerinin,
g
, teli merkez kabul eden emberler eklinde

D
L
olduunu biliyoruz. Problem silindirik simetriye
YI sahiptir
ve teli merkez alan r yyarapl
p bir ember
LA Amper
p halkas
Y
E bykl emberin
olarak seilebilir. Manyetik alann
L
.
zerindeki her noktada ayndr ve yn embereRteettir.
teettir Bu durumda manyetik
D
e
alan,
v

T
B

dl

Bdl
cos
0

B
dl
d
l

rB

LA B
O
i
P
i iB
2F
rA
olarak bulunur. TA
S
Not : AmperU
yasas herhangi bir kapal halka iin geerlidir.
M
.
Hesaplamalarda
p
kolaylk
y salamas

asndan

en basit
R
D
0

0 i

halkay semek daha uygundur.

(29-18)

rnek : Sonsuz uzunlukta drt tel, yandaki gibi, kenar

uzunluu
l 0.2
0 2 m olan
l bir
bi karenin
k
i k
kelerine
l i yerletirilmi,
l ti il i
sayfa dzleminden ieri ve dar doru 5 A iddetinde
akm tamaktadrlar. Karenin merkezindeki net manyetik
alan hesaplaynz.
1
r
2

0.2

0.2

.
R

A
L
Y
LE i

M
I
IR

D
L
YI

2
m ; B A BB BC BD 0

10
2 r

v
T

D
e

0i
Bx 2 r sin 45 sin 45 sin 45 sin 45 0
0i
0i 2
2 0i
B
4
cos
45
4

y 2 r
2 r 2
r

S
U

A
T

2 0i
B
j

M
.
R

A
F

A
L
O

2 4 10 7 5
j 2 10 5 j
2

10

(29-19)

rnek : Yanda, bir koaksiyel kablonun kesiti

M
I
IR

verilmitir.
il i i Merkezdeki
k d ki iletkenin
il k i tad
d akm
k
sayfa dzleminden dar doru 1 A, dtakinin
tad akm ise sayfa dzleminden ieri doru

D
L
YI

A
L
Y
ekilde gsterilen a ve b noktalarndaki manyetik LE
.
alanlar bulunuz.
R
D
e
v
i
B
T
A
2 r
L
i
4 10 1PO
B

2 10 T (saat ibrelerinin tersi ynnde)

A
2 a 2 1
10
F
A
i
4S
T
10 3 1
B
U
1.33 10 T (saat ibreleri ynnde)
2 bM 2 3 10
.
R
D
3 A' dir. ve d iletkenler plastikle kaplanmlardr.

0 i

0 i

(29-20)

Uzun Bir Telin indeki Manyetik Alan:

M
I
IR

Teldeki akmn, tel kesitine dzgn daldn kabul edelim.

Telin tad
akm i ve yyarap
p R dir. Tel ile ayn
y merkezli,,

D
L
I
Y
r (r R) yarapl bir Amper halkas seelim. Manyetik
A
alann bykl emberin
emberin zerindekiL
her noktada ayndr
Y
E manyetik alan,
ve yn embere teettir. Bu durumda
L
.

R
B

dl

Bdl

D cos 0 B dl 2 rB
e
v
r
r
T
i i
i
A
R
R
L
O
P 2 rB i r B i r

A
R
2

R
F

S
U

A
T

Amper halkasn telin dnda seersek: 0ii 0i olur

M
.
R

ve telin dndaki manyetik alan:

DB

0i
2 r

ifadesine sahip olur.

(29-21)

rnek : Yarap R olan silindir eklindeki bir iletken, ekilde

gsterildii
ildii gibi
ibi toplam
l I akm
k
tamaktadr.
k d Telin
T li kesitindeki
k i i d ki
akm younluu, b pozitif bir sabit olmak zere, J br ifadesi
il verilmektedir.
ile
il kt di Telin
T li iiinde
i d ve dndaki
d d ki manyetik
tik alanlar
l l
bulunuz ve tel ekseninden olan uzaklkla deiimini iziniz.

M
I
IR

D
L
YI

A
L
Y
2 bR
E
L
I J 2 rdr 2 b r dr
(toplam akm)
.
3
R

D
r R : B dl Bdl cos 0 B dl 2erB
v
T
2 b r
A
i J 2 rdr 2L
b r dr
3
O
P
2 b r A
3I
b
I
B
2 rB
r
F
r
A
3
2 R 3
3
2 R
T
S
r R : B U
dl Bdl cos 0 B dl 2 rB
M
.
I bR 1
R
D i I 2 rBB I B 2 r 3 r
R

0 i

2
r

0 i

(29-22)

DEV: Yarap R olan silindir eklindeki bir iletken telden toplam I akm

akmaktadr. Telin kesitindeki akm younluu, J0 pozitif bir sabit olmak zere,
IM

R
I
D

r2
L
I
J J0 1 2
Y
R

A
L
if d i il
ifadesi
ile verilmektedir.
il k di Telin
T li iinde
i i d ve dndaki
d d ki blgelerde
blEY
l d manyetik
ik alanlar
l l

L
.
bulunuz ve tel ekseninden olan uzaklkla deiimini iziniz.
R
D
e
v
T
A
L
O
P
A
F
A
T
S
U
M
.
R
D

(29-23)

rnek : Genilii l olan ok uzun metal bir erit, ekildeki

M
I
IR

gibi xy -dzlemindedir
dzlemindedir ve boyunca toplam I akm tamaktadr.
tamaktadr
y -ekseni zerinde ve eritin kenarndan b kadar uzaktaki bir
P noktasnda manyetik alann bulunuz.
bulunuz

A
L
Y
LE

D
L
YI

Metal erit boyunca kalnl dy olan sonsuz uzun ince bir tel seelim. Bu telin
tad akm di ( I / l ) dy ve P noktasnda oluturduu manyetik alan:
0 di
dB
(pozitif z -ekseni ynnde)
2 l b y

0 I l dy
B dB
;

2 l 0 l b y

v
T

u lb y
du dy

A
L
O

D
e

.
R

0 I l du
0 I
l
B

ln l b y 0

2 l 0 u
2 l

S
U

A
T

A
F

0 I b
0 I l b
B
ln
ln
B

2 l l b
2 l b

M
.
R

(29-24)

rnek : Sonsuz genilikte ve sonsuz uzunlukta ok ince metal

M
I
IR

bir erit xy -dzlemindedir

dzlemindedir ve kesitinde birim uzunluk bana K
akm tamaktadr. eritten z kadar yukardaki bir P noktasnda

D
L
YI

manyetik alann bulunuz.

bulunuz

A
L
Y
LE

Metal eritteki kesitinde, z -ekseninden x kadar uzakta kalnl

dx olan sonsuz
uzun ince bir tel seelim. Bu telin tad akm di Kdx ifadesine sahiptir ve P
noktasnda oluturduu manyetik alan:
dB

0 Kdx
0 di

2 r 2 x 2 z 2

K
B Bx dB cos 0
2
tan x / z

S
U

D
e

Bz dB sin 0

A
L
Odx

Px

A
F

.
R

v
T

Bx dB cos 0

T B K

/2

K
0
2 z
x2 z2
z

1 tan d
2

1 x / z

M
.
R

K
0
2

2
2

tan

dx
/
z

2
1
tan

/ 2
0 K
0 K
/2
B
(Negat x dorultusunda)
(Negatif
do u tusu da)
/ 2 B
2
2
0

dx

/2

/2

(29-25)

Paralel ki letken Tel Arasndaki Manyetik Kuvvet :

Manyetik alan iinde bulunan akm tayan bir tel zerine F = I l B

RIM
I
ifadesi ile tanmlanan manyetik bir kuvvet etkidiini biliyoruz. D
L
I
Y ynlerde
Yanda, aralarnda a mesafesi bulunan, ayn
A
L
I ve I akmlar tayan sonsuz uzunlukta
iki paralel
Y
E
L
verilmitir. Her bir tel dier. telin bulunduu yerde
bi manyetik
bir
tik alan
l oluturur.
l D
t R Bu
B nedenle
d l de
d birbirleri
bi bi l i
e
zerine manyetikvkuvvet uygularlar.
T
A telin bulunduu yerde oluturduu
I akm tayan telin, I akm yayan
L
O
manyetik alan ve bu alan nedeniyle
P I akm yayan telin birim uzunluuna
A
etkiyen manyetik kuvvet,
srasyla,
F
A
I ST
II
F
I
B
F I L
sin
i
90

U
L
2 a
2 a
2 a
M
.
ifadelerine
sahiptir.
p Sa-el
kuralna gre
g
bu kuvvet bir ekim kuvvetidir.
R
D zt ynlerde akm tamas durumunda ise bu kuvvet iticidir.
Tellerin
1

0 2

21

0 2

21

0 1 2

(29-26)

rnek : Sonsuz uzunlukta I1 akm tayan

y bir tel,, ekilde
gsterildii gibi, dzgn geometriye sahip I 2 akm tayan
kapal bir halka ile ksmen evrelenmitir
evrelenmitir. Halka ekseni ile
tel akk olduuna gre, halkaya etkiyen net manyetik
k
kuvveti
ti bulunuz.
b l

.
R

D
e

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

I1 akm tayan sonsuz uzun telin oluturduu manyetik alan saat ibrelerinin

v
T

tersi ynnde evreseldir. Bu nedenle, kapal halkann embersel ksmlarna

A
L
O

kuvvet etki etmez. Halkann dz olan L uzunluundaki ksmlarna etkiyen

manyetik kuvvet:

I
B 0 1
2 R

0 I1
(saa doru)
2 R

I
Fsa I 2 L 0 1 (saa doru)
2 R
0 LI1 I 2
F
(saa doru)
R

S
U

M
.
R

F Fsol Fsa

A
F

A
T

Fsol I 2 L

(29-27)

M
I
IR

Solenoid (bobin) :

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

Boyu yarapnn yannda ok byk olan yaltkan bir silindir zerine yzlerce

D
e

veya binlerce defa helis eklinde skca sarlm iletken telden oluur. Bylece

v
solenoid, yanyana sralanm ok sayda
embersel halkadan olumu bir
T
A
L
sistem gibi dnlebilir. Solenoidten i akm getiinde, solenoidin iinde
O
P eksenine paraleldir ve yn sa-el kuralyla
oluan manyetik alan solenoid
A
F ular akm ynn gsterecek ekilde solenoidi
bulunur. Sa elin parmak
A
T
S
sa aavu iine aldm
aldmzda,
da baparmamz
baparmam solenoidin iinde ol
oluan
an man
manyetik
etik
U
M gsterir. Solenoidin dndaki manyetik alan ise ok zayftr
alann ynn
.
veD
idRl solenoid
ideal
l id iiin
i yaklak
kl k sfr
f alnabilir.
l bili

(29-28)

Solenoidin iindeki manyetik alan bulmak iin Amper

M
I
IR

yasasn kullanabiliriz. deal bir solenoid iin, solenoidin

iindeki manyetik alan dzgn, dndaki manyetik alan

D
L
ise sfr kabul edilebilir. Solenoidin birim
YIuzunluundaki
A
sarm says n olsun.
L
Y
E halkasn alalm.
Amper halkas olarak ekilde gsterilen dikdrtgensel abcd
L
.
R
Halkann uzun kenarlar solenoidin eksenine paraleldir
ve biri solenoidin iinde
D
dieri ise dndadr. Amper yasasndan: ve


T

B dl
B dl B dl B dl BO dlLA
P




A
B dl Bdl cos 0AFB dl Bh ve B dl B dl B dl 0
T

S
B dl MBhU ; i nhi
.
dl i Bh nhi B ni
DBR
b

0 i

Toplam sarm says N ve silindirin boyu L olmak zere n N / L dir.

(29-29)

Toroid :

M
I
IR

Toroid,
T
id id
ideall bi
bir solenoidin
l idi bklerek
bkl k simit
i it ekline
kli getirilmesi
ti il
i
ile oluturulabilir. Kesiti ayn olmak kouluyla, herhangi bir
geometriye
t i sahip
hi olabilir.
l bili i akm
k
t
tayan
N sarm saysna
sahip bir toroid olsun. Toroid iinde manyetik alan izgileri,
toroid
id il
ile ayn merkezli
k li emberlerdir
b l di ve manyetik
ik alan
l her
h

D
L
YI

A
L
Y
E
L
noktada emberlere teettir. Yn
sa-el kuralyla bulunur.
.
R
S
Sa-el
l parmakk ular
l akm
k Dynn gsterecek
k ekilde
kild toroidi
idi
e manyetik alan ynn gsterir.
kavrarsak, baparmamz
v
T
Toroidin dnda
ise manyetik alan yaklak olarak sfrdr.
A
L
O
P bir ember alr ve Amper yasasn uygularsak:
Amper halkas olarak r yarapl
A

F B dl 2 rB ve i Ni
B

dl

Bdl
cos0
A

S
Ni
2 rB M
U
Ni B
2 r
.
R
bulunur.
D
i

(29-30)

Manyetik Dipoln Oluturduu Manyetik Alan:

M
I
IR

i akm tayan R yarapl embersel bir halkann, merkezinden

D
L
YI

dik olarak geen z -ekseni

ekseni zerinde, merkezden z kadar uzaktaki
bir P noktasnda oluturduu manyetik alan,
B

0iR

2R z
2

.
R

2 3/2

D
e

A
L
Y
LE

b
bants
il verilir.
ile
ili emberden
b d ok
k uzak
k noktalarda
k l d ( z R) :

0iR 2

v
T

0iR 2 0i R 2 0iA 0
B

3
3
3
3

2z
2z
2 z
2 z
2 z 3
olur. Burada , halkann manyetik dipol momentidir. Vektrel

A
L
O

S
U

M
.
R

P
f
formda
dA manyetik
ik alan:
l
F

A
T B( z )
0

2 z 3
olur. Halkann oluturduu manyetik alan, ubuk mknatsn
oluturduu
l t d manyetik
tik alanla
l l ayn formdadr.
f
d d
(29-31)

BLM-30

ndksiyon ve ndktans

M
I
IR

D
L
YI

A
L
Y
E
L
Bu blmde aadaki konulara yer verilecektir:
.
R
D
Faraday indksiyon yasas
e
Lenz kural
v
M
Manyetik
tik alandaki
l d ki deiimle
d i i A
l T
indklenen
i dkl
elektrik
l kt ik alan
l
L
z-indktans ve karlkl
indktans
O
P
RL devreleri
A
F depolanan enerji
Manyetik alanda
A
T
S
U
M
.
R
D

(301)

Faraday' n Yapt Deneyler ve

Faraday
y ndksiyon
y Yasas :

M
I
IR

1830' lu yllarda, ngiltere'de Michael Faraday ve Amerika

Devletleri'nde Joseph
p Henry,
y batarya
y kullanmadan
Birleik
elektrik akm retilebilen nemli deneyler yaptlar. Aada

A
L
Y
LE

D
L
YI

y yyasas" olarak bilinen banty

y elde
"Faradayy indksiyon
etmede yardmc olabilecek baz deneyler anlatlacaktr.

.
R

Yukarda,, duyarl
y
bir ampermetrenin
p
bal
olduu
kapal
p halka eklinde bir devre
verilmitir. Devreye kalc bir mknats yaklatrdmzda, ampermetreden bir akm
getii grlr. Yaplan birok denemeden kan sonular yle zetlenebilir:

A
L
O

v
T

D
e

1. Halka ile mknats birbirine gre hareketli ise, halkada akm olumaktadr.
2. Hareket ne kadar hzl ise, akm o denli iddetli olmaktadr.
3. Hareket yn tersine evrilirse veya mknatsn kutbu deitirilirse, halkadaki
akm da yn deitirerek ters ynde akar.

S
U

M
.
R

A
T

A
F

Bu ekilde oluturulan akma "indklenen akm", halkada oluan emk' ya

"indklenen emk" ve olayn kendisine de "indksiyon" denir.

(302)

Yandaki ekilde karlkl duran iki halka verilmitir.

1 nolu
l halkann
h lk
b l d devredeki
bulunduu
d
d ki S anahtar
ht
kapatldnda veya kapal iken aldnda, 2 nolu

M
I
IR

D
L
h lk
halkaya
bbal
l ampermetreden
t d akm
k getii
tii
grlr.
l
I
Y
1 nolu halkadaki akm sabit olduu
srece, 2 nolu
A
L
h lk d herhangi
halkadan
h h i bi
bir akm
k gemez.
Y
E
L
Bu iki indksiyon deneyinde,.manyetik alan ya mknatsla
ya da
d akm
k geirilen
i il bir
bi D
telle
llRoluturulabilmektedir.
l
l bil k di
e
v
Faraday yapt bu deneylerin sonucunu "Faraday' n indksiyon yasas" olarak
T
A
bilinen aadaki ifade ile zetlemitir:
L
O
p bir halkadan g
geen
P manyetik
y
alan izgilerinin
g
says
y deiirse,

,
Kapal
A
F (emk indklenir).
halkada bir emk oluur
A
T
S
Faraday yasasUsadece indksiyonu aklamakla kalmaz ayn zamanda indksiyonun
M
tarifini de
yapar. Maxwell' in elektromanyetizma ile ilgili drt denkleminden birisidir.
.
R
D
(303)

Manyetik Ak ( ) :
B
Kapal bir halkann snrlad bir yzeyden
geen
g
manyetik
y
ak u ekilde

bulunur:

D
L
YI

B B dA

A
L
Y
LE

M
I
IR

1. Kapal
p halkann snrlad
yyzey,
y, alan dA olan sonsuz kk
yzey
y y elemanna blnr.
2. Her bir yzey elemanndan geen manyetik ak hesaplanr: d B BdA cos .
Burada , dA elemannn bulunduu noktada yzeyin normali n ile manyetik

alan B arasndaki adr.

3. Tm aklar toplanr:
p
B BdA cos B dA ((T m 2 Wb).
)

A
L
O

v
T

D
e

.
R

Eer halkann snrlad yzeyden geen manyetik alan dzgn ise manyetik ak

B B. A BA cos ifadesi ile bulunur.

A
F yasas u ekilde de tarif edilir:
Faraday indksiyon
A
Tindklenen emk'
letken halkada
emk nn bykl ( ),
) halkadan geen
S
U
d
M
manyetik
aknn
(
)
zamanla
deiim
hzna
eittir.

.
dt
R
DN sarm saysna sahip bir kangalda indklenen emk: N d
B

dt

(304)

Bir halkadan geen aky deitirmenin yolu :

Manyetik alan ierisinde bulunan bir halkadan geen manyetik ak B :

B B dA BdA cos

M
I
IR

A
L
Y
LE

D
L
YI

genel ifadesine sahiptir. Bu ifadeye gre, halkadan geen manyetik aky

deitirmenin yolu vardr:
1. Halkann iinde

bulunduu
manyetik
y
alann bykln
y

deitirmek.

v
T

D
e

.
R

2. Manyetik alan iindeki halkann yzey alann deitirmek.

3 Halkann yzey normali n ile B manyetik alan arasndaki asn

3.
deitirmek.

S
U

M
.
R

A
T

A
F

A
L
O

(305)

rnek : Kenar uzunluu 18 cm olan kare eklindeki bir kangaln sarm says

M
I
R
alann iddeti 0.8 s iinde 0' dan 0.5 T' ya dzgn olarak artrlmaktadr. Kangalda
I
D
L
indklenen emk' y vee akm hesaplaynz.
hesapla n
YI
A
B A 0 0.5 (0.18) 0.0162 T m L
Y
E
200 0.0162
N
4.05
L
.

4.05 V i
2A

R
t
08
0.8
R
2
D
e
v
rnek : Yzey alan A olan bir kangal,
yzeyine dik yndeki bir manyetik alan
T
A
L
iine konuyor. Manyetik alannO
iddeti, a bir sabit olmak zere, B B e
P gre
ifadesine uygun olarak deitiine
gre, kangalda indklenen
indklenen emk'
emk y bulunuz
bulunuz.
A
F
A
T
d
S
BA AB e
AB e a aAB
AB e
U
dt
M B manyetik alann maksimum deeri,
Burada
.
R
D aAB ise indklenen emk'nn maksimum deeri.
200 ve toplam direnci 2 ' dur.
dur Kangal yzeyine dik ynde uygulanan manyetik

ind .

ind .

ind .

at

at

at

ind .

at

(306)

rnek : Uzunluu L olan bir iletkeni, ekilde gsterildii

gibi, sayfa dzleminden ieri doru olan dzgn bir manyetik
alan iinde alana dik ynde saa doru sabit bir v hzyla
hareket ettirelim. letkenin

iki ucu arasnda oluan potansiyel

farkn bulunuz.

M
I
IR

D
L
YI

A
L
Y
Eelektronlar aaya
letken saa doru sabit bir hzla hareket ettiinde,
L
.
R
doru F evB byklnde bir kuvvetin
etkisinde kalr ve iletkenin
D
e Yk ayrmas sonucunda da
iki ucu arasnda bir yk ayrmas oluur.
v
il tk i ular
iletkenin
l arasnda
d bi
bir potansiyel
tATi l fark
f k oluur.
l
Bu
B ekilde
kild iletkenin
il tk i
L
O
ular arasnda manyetik kuvvete
zt ynde bir elektrik kuvveti oluur.
P
Yk kutuplanmasnnAart ile elektrik kuvvetinin deeri de artar.
F
A
Kararl denge durumu
olutuunda:
T
S
V
F F MU
evB eE e
V BLv
L
.
R
bulunur.
Bu potansiyel farka indklenmi emk denir.
D
B

ind

(307)

rnek : Uzunluu L ve ktlesi m olan bir iletken, ekilde

M
I
IR

gsterildii
ildii gibi,
ibi sayfa
f dzleminden
d l i d ieri
i i doru
d olan
l dzgn
d
bir manyetik alan iinde, srtnmesiz iki iletken ray zerinde
alana dik ynde saa doru v0 ilk hzyla harekete balyor.

A
L
Y
LE

letkenin hzn zamann fonksiyonu olarak bulunuz. letken

telde indklenen akm ve emk' y bulunuz.

.
R

D
e

D
L
YI

ind
dv
dv
B 2 L2
BLv
F ma m
ILB
LB

dt
LB
dt
R
v
mR
R
v

v0

2 t

dv
B L

v
mR

dt

A
F

A
T

BLv BL
I
v0 e

R
R

S
U

M
.
R
IR BLv e
D
0

v
T

Av
B L
L
Oln
v0

mR

v ( t ) v0 e

B 2 L2

t
mR

B 2 L2

t
mR

B 2 L2
t

mR

(308)

Lenz Kural :

dB

dt

M
I
R
Faraday yasasnda yer alan () iareti, indkleme
I
D
L
yoluyla
l l oluan
l
akmn
k
yn ile
il il
ilgilidir.
ilidi I ndkleme
Y d kl
A Lenz kuralna
ile oluan akm ya da emk' nn yn
L
Y
gre belirlenir. Lenz kural:
E
L
.
R
ndkleme ile oluan akm
akm, halkadan geen
geenmanyetik
manyetik
akdaki deiimi
D
e
engelleyecek ekilde bir manyetik alan oluturacak
yndedir.
v
T
A
ekilde, halkaya yaklatrlan bir L
mknats verilmitir. ndklenen akm ekilde
O
gsterilen yndedir. nk,P
Lenz kuralna gre indklenen akmn saa doru bir
A
F gerekir. Halka, kuzey kutbu mknatsn kuzey kutbuna
manyetik alan oluturmas
A
Tgibi dnlebilir
yakn bir mknats
dnlebilir. Bu yzden
yzden, mknatsn kendisinde mendana
S
U
M akdaki art engelleyebilmek iin kendisine yaklaan mknats
getirdii. manyetik
i DkRi
itecektir.

ndklenmi akmn
oluturduu indklenmi
Bi manyetik
tik alan
l izgileri
i il i

(309)

rnek -11 : ubuk mknatsn N kutbunun

M
I
R
I
halkaya yaklatrlmas.
D

A
L
Y
LE

L
I
Y

.
ubuk mknats halkaya yaklatrldka, halkann
merkezinde sola doru
R

D
oluturduu BM manyetik alannn iddeti
ve zamanla artar. Bylece, halkadan

T kuralna
geen B manyetik
tik aks
k da
d artar.
t AL
Lenz
k l gre,
indklenen
dkl
akm
k saatt
L

O
P saa
ibrelerinin tersi y
ynde akarak
doru
Bi indklenmi manyetik
y alann
A

F
oluturur ve halkann
A merkezindeki net manyetik alan Bnet BM Bi olur.
T
S
Bylece, indklenen
akm manyetik akdaki art engellemi olur.
U
M
.
R
D

(3010)

rnek - 2 : ubuk mknatsn N kutbunun

M
I
R
I
halkadan uzaklatrlmas.
D

A
L
Y
LE

L
I
Y

ubuk mknats halkadan uzaklatrldka,. halkann merkezinde

R

D
sola doru oluturduu BM manyetik
alannn
iddeti zamanla azalr.
e

v
T

Dolaysyla halkadan geen

Dolaysyla,
azalr. Lenz
AB manyetik aks da azalr

L
O

kuralna gre, indklenen

akm saat ibreleri ynnde akarak sola
P

A
Falann oluturur ve halkann merkezindeki net
doru Bi manyetik
A

T
S
manyetik
tik alan
l
l Bylece,
B l
indklenen
i dkl
akm
k
U Bnet BM Bi olur.

M
.
y
akdaki azalmay
y engellemi
g
olur.
manyetik
R
D

(3011)

rnek - 3 : ubuk mknatsn S kutbunun

M
I
halkaya yaklatrlmas.DIR

.
R

A
L
Y
LE

L
I
Y

D merkezinde saa doru

ubuk mknats halkaya yaklatrldka,ehalkann
v

T zamanla artar.
oluturduu BM manyetik alannnAiddeti
artar Bylece,
Bylece halkadan
L
O

geen B manyetik aks da

kuralna gre, indklenen akm saat
Partar. Lenz

A
F sola doru Bi manyetik alann oluturur ve halkann
ibreleri ynnde akarak
A

T
St manyetik
merkezindeki
k i d kiUnet
tik alan
l Bnet BM Bi olur.
l Bylece,
B l
iindklenen
dkl
akm manyetik
. M akdaki art engellemi olur.

R
D

(3012)

 k -4:
rnek
ubuk
b k mknatsn
k
S kutbunun
k b IM
R
I
halkadan uzaklatrlmas.
D

.
R

A
L
Y
LE

L
I
Y

b k mknats
ubuk
k
halkadan
h lk d uzaklatrldka,
kl
ld kD halkann
h lk
merkezinde
k i d

e
v
saa doru oluturduu BM manyetik
T alannn iddeti zamanla azalr.

Bylece, halkadan geen B Lmanyetik aks da azalr. Lenz kuralna

O
P

gre indklenen akmAsaat ibrelerinin tersi ynnde akarak saa

gre,

F
A
doru Bi manyetik
alann oluturur ve halkann merkezindeki net
T

S
U Bnet BM Bi olur. Bylece, indklenen akm manyetik
manyetik alan

M
.
akdaki
azalmay engellemi olur.
R
D

(3013)

ndksiyon ve Enerji Transferi :

M
I
IR

Lenz kuralna gre, indklenen akm kendisini douran

d etkiye bir tepki olarak doar. Bu nedenle, d etki
manyetik alan-halka sistemi zerine bir i yapar. Bu i
halkann R direnci zerinde s enerjisi olarak aa kar.

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

ekilde genilii L olan iletken bir halka verilmitir.

Halkann bir blm dzgn B manyetik alan iindedir
ve sabit bir v hzyla alan dna karlyor. Herhangi
bir anda, halkadaki manyetik ak B BA BLx ' dir.

A
L
O

v
T

D
e

Halkadaki aknn azalma hz (indklenen emk) ve

S
U

M
.
R

A
T

A
F indklenen akm srasyla,
dB
dx

BL
dt
dt
ifadelerine sahiptir.

BLv
BLv ve i

R
R

(3014)

R direnci zerinde birim zamanda aa kan s enerjisi,

M
I
IR

2 2 2
BLv
B
Lv

(E-1)
Ps i 2 R
R

R
R
il verilir.
ile
ili Halkann
lk
k
kenarlarna
l
etkiyen
ki
manyetik
ik kkuvvetler
l

ekil zerinde gsterilmitir. F2 ve F3 kuvvetlerinin toplam

sfrdr. Halkaya etkiyen tek manyetik kuvvet F1 kuvvetidir:

BLv
B 2 L2v
F1 iL B F1 iLB sin 90
LB
R
R
Bu durumda, halkay sabit bir v hzyla alan dna ekmek

A
L
O

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

iin eit byklkte ve ters ynde bir d kuvvet uygulamak

gerekir. Bu kuvvetin birim zamanda yapaca i:

S
U

M
.
R

A
T

A
F P

B 2 L2v 2
(E-2)
d F1v
R
E 1 ve E-2
E-1
E 2 karlatrlrsa,
k l t l
hhalkay
lk alan
l dna
d
karmak
k
k

iin uygulanan d kuvvetin yapt iin, halka zerinde s

enerjisine
ji i dnt
d t grlmektedir.
l kt di

(3015)

rnek : Kenar uzunluklar l ve w olan dikdrtgensel bir halka,

M
I
IR

ekildeki
kild ki gibi,
ibi sabit
bi bi
bir v hhzyla
l sayfa
f dzleminden
d l i d iierii ddoru

olan dzgn bir manyetik alana soldan giri yaparak sa taraftan

kyor.
k
M
Manyetik
ik alann
l
etkin
ki olduu
ld blgenin
bl i genilii
i lii 3w' dur.
d

A
L
Y
LE

Halkadan geen manyetik aky ve halkada oluan indksiyon

emk'
k' sn bulunuz
b l
ve konumla
k
l nasll ddeitiini
i ii i iziniz.
i i i

H lk alann
Halka
l
d
dnda
d
Halkann x kadar alann iinde

Halkann tamam alann iinde

A
T

A
F

.M

Halka alann dnda

R
D

v
T

0
D
e
;

Blx

Blv
Blw

A
L
O

Halkann x kadar alann dnd a

S
U

.
R

D
L
YI

Bl w x

Blv

0 ; 0

(3016)

rnek : Kenar uzunluklar L ve w olan dikdrtgensel bir

halka,
h
lk ekildeki
kild ki gibi,
ibi I akm
k
t
tayan
sonsuz uzun bir
bi ttelden
ld
h kadar uzaktadr.

M
I
IR

D
L
YI

a ) Halkadan
H lk d geen manyetik
tik aky
k bulunuz.
b l
b) Telden geen akm, a ve b pozitif sabitler olmak zere, I a bt ifadesine gre
d i i halkada
deiirse
h lk d oluan
l
indksiyon
i dk i
emk'
k' snn bykln
b kl ve ynn
bbulunuz.
l

A
L
Y
LE

.
R

a ) Halka zerinde seilen eritten geen ak:

0 I
d BLdr
Ldr
2 r

A
L
O

D
e

0 LI

v
T

hw

dr
r

0 LI
0 LI w
hw

ln r h
ln 1
h
2
2

0 L w dI
0 Lb w
d

ln 1
ln 1
b )
2
2
dt
h dt
h

A
T

A
F

S
U
Halka iinden
geen ak sayfa dzleminden ieri dorudur ve bykl
M
.
artmaktadr.
R
D
ndklenen
emk saat ibrelerinin tersi ynnde akm oluturacak yndedir.
(3017)

rnek : ki kapal blmeden olumu iletken bir halka,

M
I
IR

ekildeki gibi,
gibi yzeyine dik ve sayfa dzleminden ieri
doru ynelmi bir manyetik alan iindedir. a = 65 cm
ve iletkenin birim uzunluunun direnci 0.1
0 1 /m'
/m dir.
dir

A
L
Y
LE

Manyetik alan iddeti B (1103 T/s) t ifadesine

ugun olarak deiiyorsa,
deiiyorsa PQ kolundan geen indksiyon
akmn bulunuz.

v
T

D
e

.
R

D
L
YI

d
dB
Byk halka: 1
2a 2
R1 0.1 halka evresi=0.1*6 a 0.6 a
dt
dt
1 2 a dB 2 (0.65)
3
i1

10
2.17 mA (saat ibrelerinin tersi ynnde)

R1 0.6 dt
0.6

A
F

A
L
O

d
dB
Kk halka: 2
a2
R2 0.1 4 a 0.4 a
dt
dt
2
a dB (0.65)
3

1.63 mA (saat ibrelerinin tersi ynnde)

i2

1
10

R2 0.4 dt
0.4

S
U

M
.
R

A
T

PQ kolundaki ne akm: i i1 i2 0.54 mA (saat ibrelerinin tersi ynnde)

(3018)

M
I
IR

DEV : Birim uzunluunda n tane sarm olan bir

solenoidten geen akm zamanla I (t ) I m (1 e

ifadesine uygun
g n olarak deimektedir
deimektedir. Solenoidin
merkezinde ve solenoid ile ayn eksenli N sarm
saysna ssahip
ahip R yarapl halkada indklenen emk' y
bulunuz.

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

DEV : Kararl
K
l I akm
k
tayan sonsuz
bi tell ile
il
A uzun bir

L
kenar uzunluu l ve a olan birOkangal, ekildeki gibi,
P
aralarndaki
l
d ki mesafe
f r olacak
lA k ekilde
kild ayn dzlemde
d l d
F
A
durmaktadr. Kangal
sabit bir v hzyla, akm tayan
T
S ekilde hareket ettirilirse, kangalda
tele paralel U
kalacak
M emk ne olur?
indklenen
.
R
D

(3019)

rnek : Kesitinin kenar uzunluklar a = 2 cm ve b = 3 cm, i

M
I
IR

yarap R = 4 cm olan N
N=500
500 sarml bir toroidin tad akm
I t = 50sin 120 t ifadesi ile deimektedir. Burada, t saniye
ve I Amper cinsindendir.
cinsindendir ekildeki gibi
gibi, toroidi evreleyen N
N'=20
=20
sarml dikdrtgen eklindeki halkada oluan indksiyon emk' sn
zamann fonksiyonu olarak bulunuz.
bulunuz

Toroidin iindeki manyetik

y
alan: B

0 IN
2 r

v
T

Toroidin kesitinden geen manyetik ak:

A
L
O

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

R b
0 IN
0 INa
IN
0 IN
INa R b
d
dr
d BdA
a
.
dr

ln

2 r
2
r
2
R

P
a R b dI
NN
N d
A
dI

F
ln

50*120 cos 120 t

dt
2
R dt
A
dt
T
4 10 S
500 20 0.02
0 02 7
U

ln 50 120 cos 120 t
M 2
4
.
R
0 42 cos 120 t
D 0.42
0

(3020)

ndklenen Elektrik Alanlar:

M
I
R
I
R yarapl bir blgede etkin olan, sayfa dzleminden
D
L
I dzgn
ieri doru ynelmi ve iddeti zamanlaY
artan
Ageen
bir manyetik
y
alan iindedir.

Halkadan
g manyetik
y
L
Y
E
akdaki deiim nedeniyle indklenen
akmn yn saat
L
.
ibrelerinin tersi ynnde
olacaktr
olacaktr.
R
D
e iindeki elektronlarn hareket
v
letken halkada bir i akmnn olmas, iletkenin
T

A varl anlamna gelir. Bu son yorumun

etmesini salayan bir E elektrik alannn
L
O
da
altnda Faraday
y yyasas:
P
A
F alan bir elektrik alan indkler.
A
Deien manyetik
T
S
U
biiminde
de
ifade edilebilir.
M
.
NotR
Bakr halka olmasa bile
bile, indkleme ile bir elektrik alan oluur.
oluur
D ::Bakr
ekilde, r yarapl bakr bir halka verilmitir. Halka,

(3021)

Soldaki ekilde, bakr halka yerine r yarapl embersel

bir yol izilmitir. Bu yol boyunca indklenen emk,

E dl
(E-1)

M
I
IR

S
U

M
.
R

A
T

A
F

D
L
I
Y
ile verilir. Ayn emk Faraday yasas ile de verilebilir:
A
L
dd

Y

(
(E-2)
)
E
dt
L
.
Bu iki eitlik birletirilirse,
R

d e D
E dl dt
v
T
Aelde edilir. ember zerinde elektrik alan,
bants
L
O
PE dl Edl cos 0 E dl 2 rE
rd
dB
B
d
dB
r B
r2
dt
dt
olarak bulunur.
2

E
2 dt

(3022)

rnek : Birim uzunluundaki sarm says n olan R yarapl

M
I
IR

uzun bir
bi solenoidten
l id geen akm
k
I t = I m cos t ifadesine
if d i

D
L
YI

gre deimektedir. Solenoidin iinde ve dndaki noktalarda

indklenen elektrik alann bulunuz.

A
L

d
d ( B. A cos 0) Yd
r R E dl
E 2 r
nI R
E
L dt
dt
dt
.
R
nR dI
nR
E

sin t
I D
2 r dt
2r
e
v
T
nR I
nR I
E
t E sin t ; E
A
sin L
2r
2r

O

d P
d ( B. A cos 0)
d
r R E dl A E 2 r
nI r
F dt
dt
dt
A
T
r
dI r
S
E n
n I sin
i t
U
dt 2
2
M nr I
.
nr I
R
E
sin

E
sin

t
;
E

D
2
2

(3023)

ndktans :

M
I
IR

Toplam sarm says N , kesit alan A ve uzunluu l olan

bir solenoidten i akm getiinde, iindeki manyetik alan

D
L
B ni ve solenoidten geen net manyetik
YIak NBA
A
ile verilir. Burada n, solenoidin birimLuzunluundaki
sarm
Y
saysdr (n N / l ).
E
L
.
R
T l sarm says N nll olduundan
Toplam
ld d nett manyetik
tik ak,
k
D
e i
N ( BA) N niA n lA
v
T
A geen i akmyla doru orantl olduuna
olacaktr. Net manyetik aknn, solenoidten
L
O
dikkat ediniz. Solenoid iin bulunan
P bu sonu, herhangi bir indktr iin de geerlidir
ve net manyetik ak: A
Li formundadr. Orant sabiti L, indktrn "indktans"
F
olarak tarif edilir T
veA
ilgili indktrn geometrisine baldr. Bu durumda solenoidin
indktans, US
M n lAi
.
L R
n lA T.m
T m /A Henry (H)
i
D i
0

olur.

(3024)

z - ndksiyon
y :

M
I
IR

Sadaki resimde, 1 nolu halkadaki

akmn deimesiyle

y 2 nolu halkadan
geen manyetik akdaki deiimin bir
emk indklediini
daha nce ggrdk.

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

D
e geen akm zamanla deiiyorsa,
Bir indktr zerinden
v
T
indktrden geen
net manyetik ak da,
da (t ) Li (t )
A
L
bants
uyarnca zamanla deiir. Bylece, Faraday
O
P gre indktrde "z-indksiyon
yasasna
z-indksiyon emk
emk" s olarak
A
AFbilinen bir emk indklenir:
B

T
S
U

M
.
R

dB
di

L
dt
dt

(3025)

RL Devreleri :

M
I
IR

Yanda seri bal bir R direnci ile indktans L olan bir indktr
verilmitir. L' nin ak ucu emk' s olan bir bataryaya, R' nin
ak ucu ise bataryann dier ucuna bir S anahtar le ba
baldr.
ldr.
Balangta ak olan anahtar t 0 annda a noktas ile temas
ettirilerek devre tamamlanyor. x noktasndan balayarak saat
ibreleri ynnde Kirchhoff' un evrim kuraln uygularsak,
di
di
iR
R L 0 L iR
R
dt
dt

A
L
O

di iR
di
d
dt

dt
L
iR L

A
F

v
T

.
R

D
e

A
L
Y
LE

D
L
YI

di
ddt

0 iR 0 L

1
t

i
ln iR 0
i(t ) 1 et /
R
L
R

A
T

S
Burada, L /UR ile verilir ve RL devresinin "zaman sabiti" dir. T
M
.
R
RL devresinin
RL
yarlanma mr
mr olarak bilinir.
bilinir
D

L
ln2 nicelii ise
1/2 =
R
(3026)

M
I
IR

L / R olmak
l k zere, herhangi
h h i bir
bi t annda,
d

D
L
YI

akm: i(t ) 1 et /
Devreden ggeen
R
Direncin ular arasndaki gerilim: VR iR 1 et /

A
L
Y
di
E
ndktrn ular arasndakiLgerilim: V L e
.
dt
R
bantlar ile verilir.Dt 0 annda, beklentilere uygun
e
v
bir ekilde devreden geen akm sfrdr (i 0). Anahtar
T
A uzunca bir sre sonra (t ), devredeki
kapatldktan
L
O
akm
P i / R ile verilen maksimum deerine ular.
A
F Tam bu noktada indktrn ksa devre gibi davrandn
t /

max

S
U

M
.
R

A
T

y
yyanl olmaz.
sylemek

(3027)

Manyetik Alanda Depolanan Enerji :

M
I
IR

Bir kapasitrn palakalar arasndaki blgede elektrik alanda

enerji depolayabildiimizi biliyoruz. Benzer bir mantkla, bir

D
L
I
indktrn iindeki manyetik alanda da enerji depolayabiliriz.
Y
Yandaki devre iin Kirchhoff ' un evrimA
kuraln uygularsak,
L
Y
E
di
di
L
iR L
i i R Li
.
dt
dt
R
D
bulunur. i terimi, bataryann birim zamanda devreye
salad enerjiye karlk gelir.
e
v
i R terimi, birim zamanda diren zerinde
kan s enerjisini
j
temsil eder. Son
aa
T
A
terim ise, enerjinin korunumu gerei,
birim zamanda indktrde depolanan manyetik
L
O
enerjiye karlk gelir. Bu durumda
P indktrde depolanan enerji,
A
dU
di
Li dU AFLidi
dt
dt
T
S
1
1
U

U LiM
di L i U Li indktrde depolanan manyetik enerji
2
2
.
R
D ile verilir.
ifadesi
2

2 i

(3028)

Manyetik Alanda Enerji Younluu:

M
I
R
I
boyu l olan bir solenoid verilmitir. Solenoidten
i akm
D
L
I
getiinde, iinde oluan manyetik alan BY ni ile
A yetik alan ise
verilmektedir. Solenoidin dndakiLman
Y
yaklak sfrdr.
E
L
.
1
1
S l id depolanan
Solenoidte
d l
toplam
l enerji,
ji U Li D
R n Al i
2e
2
v
olduundan, solenoidin iindeki blgede birim
hacimdeki enerji miktar, dier
T
A
bir deyile enerji younluu,
L
O
P
n AliFA n i
ni
U
B
u

u
A
hacim
2
2
2 Al
2
T
S
U
M Solenoid zel durumu iin hesaplanmasna ramen, genel bir
.
olarak bulunur.
R
D ve manyetik alann olduu her durumda dorudur.
bantdr
Yanda, birim uzunluunda n sarm bulunan, kesiti A ve

2 2

2 2

(3029)

Karlkl ndktans:
ekildeki g
gibi, birbirlerinin oluturduklar manyetik
y
alan izgilerinden etkilenebilecek kadar yakn iki
indktr olsun.
ekil-a' da verilen 1 nolu halkadan

M
I
IR

D
L
geen i akm, 2 nolu halkann bulunduu
YI blgede
A
L
B manyetik
y
alann oluturur.

Bunun sonucu olarak,,

Y
E ak M i olur.
2 nolu halkadan geen L
manyetik
.
R
D
i akm zamanla deiirse, 2 nolu halkadan geen
ak da deiir ve
e
v
d
di
T

M
A
dt
dt
L
O
ile verilen bir emk indklenir. Benzer
bir yaklam kullanlarak, 2 nolu halkadan
P
A
geen i akmnn zamanla
deimesi durumunda (ekil-b), 1 nolu halkadan
F
A
geen ak MTi olmak zere, 1 nolu halkada indklenen emk,
S
d
di
MU
M
dt
dt
.
R
yazlabilir.
D
1

21 1

21

12 2

12

(3030)

M
I
geometrilerine bal sabitlerdir ve biribirine eittir (M M IR
M ).
D
L
I
M , iki indktr arasndaki "karlkl indktans" olarakYbilinir.
A
L
SI sistemindeki birimi "henry
henry (H)
(H)" dir. Bu durumda
indkterlerde
Y
E
L
indklenen emk ifadeleri aadaki gibi verilir:
.
R
D
e
v
di
Mi M T
Adt
L
O
P
A
di
F
Mi A
M
T
dt
S
U
M
.
R
D
M 21 ve M12 her ikisi de,
de indktrlerin birbirine gre konumuna ve
12

21

(3031)

M
I
BLM-31

R
I
Elektromanyetik Titreimler ILD
Y
ve
A
L
Y
Alternatif Akm
LE
.
R

D
e

v
Bu blm kapsamnda
p
aadaki

konulara deinilecektir:

T
A
L
LC deverelerinde elektromanyetik
salnmlar
O
Kapasitrl alternatif P
akm (AC) devreleri
A
RCL devrelerindeFrezonans
A
T G
AC devrelerinde
S
U
M
.
R
D
(31-1)

LC Salnmlar :

M
I
IR

ekilde bir C kapasitr ve bir L indktrnden oluan

devre verilmitir. Kapasitr balangta doludur ve

D
L
yk Q ' dur. t = 0 annda S anahtarnn kapatlmasyla,
YI
A r ve kapasitr
devreden zamanla deien bir i akmLgee
Y
E
indktr zerinden boalmaya L
balar.
.
H h i bir
Herhangi
bi anda,
d kkapasitr
i zerindeki
i d ki yk
kDqRve devreden
d
d geen akm
k i ise,
i
e
devrenin toplam enerjisi, kapasitr ve v
indktrdeki enerjilerin toplam olur:
T
A
q
Li
L
U U U

2C
2 PO
A
Devredeki iletim kablolarnn
direnci ihmal edilirse, toplam enerji sabittir.
F
A
dq
T
i
S
dU
q dq
di
d q 1
U
dt
0M
Li 0
q0
L
dt
C
dt .
C dt
dt
di d q
R

D
dt dt
2

(31-2)

d 2q 1
d 2q 1

L 2 q0
(E-1)
q 0
2
dt
C
dt
LC
Bu ikinci dereceden, homojen bir diferansiyel denklemdir ve zm daha nce

M
I
IR

D
L
YI

yaplmtr Srtnmesiz bir yzey zerinde titreim hareketi yapan bir ktle-yay
yaplmtr.
ktle yay

A
L
Y
LE

sisteminin hareket denklemi ve zm aadaki gibidir:

d 2x
2
x 0 (E-2) x(t ) xm cos(t )

2
dt
E 1 ve E-2
E-1
E 2 karlatrldnda,
karlatrldnda her iki denkl
denklemin
emin de ayn formda olduu kolayca

v
T

D
e

.
R

grlebilir. Buradan hareketle, LC devresini betimleyen ve E-1 ile verilen denklemin

A
L
O

zmnden,
d 1/ LC olmak
l k zere,

kkapasitr
it zerindeki
i d ki yk
k ve ddevreden
d geen
akm srasyla,
q(t ) Q cos t

S
U

A
T

A
Fve

dq
d
Q sin t
dt

olarak bulunur
bulunur.
Burada Q maksimum yk (t 0 annda kapasitrdeki yk miktar), salnmn faz

M
.
as R
frekansdr
Dve enerji salnm frekansdr.

(31-3)

Herhangi bir anda kapasitrdeki ve indktrdeki

enerjiler srasyla:
q2 Q2
UE

cos 2 t
2C 2C
2
Li 2 L 2Q 2
Q
UB

sin 2 t
sin 2 t
2
2
2C
ile verilebilir. Bylece herhangi bir anda toplam enerji:
U UE UB

A
L
O

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

Q2
1 Q2
2
2
U
cos t sin t
2 C
2C
olur. Toplam enerji sabittir: "enerji korunur".

A
T

A
F

3T
1 Q2
T
t 0, , T , ,.... kapasitrdeki enerji maksimumdur (
).
2
2
2 C
T 3T 5T
1 Q2
t , , ,,.... indktrdeki enerji
j maksimumdur (
)).
4 4 4
2 C

S
U

M
.
R

(31-4)

M
I
IR

S
U

M
.
R

A
T

A
F

A
L
O

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

(31-5)

Alternatif Akm :

M
I
IR

emk' s sabit olan bir batarya, belli bir dorultuda

sabit bir akm retir. Bu tr akmlara "doru akm"

D
L
veya "Direct Current - DC" ad verilir.
YI
A
L
Y dzgn bir manyetik
Sarm says N ve yzey alan A olan bir halka, ekildekiEgibi
L
.
alan iinde iken ekseni etrafnda asal hzyla dndrlsn. Halkadan geen ak
R
D
ve indkleme yoluyla halkada oluan emk srasyla,
e
v
d T
NAB cos t A NAB sin
i t sin
i t
L
dt
O
P yaplmtr. emk'
olur. Burada, NAB ksaltmas
emk s dolaysyla da rettii
A
F

A
akmn dorultusu T
f
ile verilen bir frekansla periyodik olarak deiiyorsa,
2
S
bu tr gerilimU
kaynaklarna "alternatif akm" veya "Alternating Current - AC"
M
.
ehir ebekesinde kullanlan g

gerilimin maksimum deeri

310 V,,
ad verilir.
R
D
B

frekans ise f 50 Hz' tir.

(31-6)

AC devresinde diren:

M
I
R
I
rete gerilimi (t ) sin t eklinde deimektedir.
D
L
I
Kirchhoff' un evrim kural uygulanrsa:Y
(L
t )A
(t ) i(t )R 0i(t ) Y
E R
L
.

i(t ) sin t R
i sin t
D
R
e
v
bulunur. Maksimum akm i / R ifadesine sahiptir.
T
Aular arasndaki gerilim de V (t ) sin t
Direncin
L
O
ile
verilir.
ekil-b' de, diren zerinden geen akm ve
P

ekil-a' da bir AC retecine bal R direnci verilmitir.

m

S
U

M
.
R

A
T

A
F direncin ular arasndaki gerilim zamann fonksiyonu
olarak izilmitir. Her iki nicelik de ayn zamanlarda

maksimum ve minimum deerlere sahip olduklarndan

"ayn
y fazda" dr denir.
(31-7)

AC devrelerinde akm ve ggerilim,, ekil-c' deki ggibi

M
I
"fazr diyagram" ile gsterilir. Diren zerindeki
R
I
D
V (t ) gerilimi ve diren zerinden geen
i
(t ) akm,
akm
L
I
Y
ismine "fazr" denilen dnen vektrlerle
gsterilir.
A
L
Y
E
L
.
Fazr diyagramnn izilmesinde aadaki noktalara
dikkat edilmelidir:
R
D
e
v
1.. Fazrler,
a e , saat ibrelerinin
bee
te
tersi
s T
y
ynnde
de asal
a sa hz ilee d
dnerler.
e e.
A
L
2. Her fazrn uzunluu, kendi
genlii ile orantldr.
O
P
3 Fazrn dey eksen
3.
zerindeki
bileeni
bileeni, o niceliin anlk deerine
A
F
A
eittir.
T
S
4. Her fazrn
dnme as, o niceliin fazna eittir
U
M
.
((Yukardaki
rnek iin
faz t' dir).
)
R
D
(31-8)

Diren iin ortalama g :

m 2
1
2
P (t ) i (t )V (t )
sin t P
R
T

M
I
IR

P (t ) dtILD
Y

A
L
m 1
m
T
2
Y
sin

tdt

P
sin tdt P

2
L
R T 0
2 R.
R
AC gerilimin "kare ortalamasnn D
karekk" (kok deeri):
e
v
1/
2
1/ 2
T
2 T
T
1

m
2
A
2
Vkok V (t ) dt L
sin tdt

O
T
2
0

P T 0
A
2
F
V
A
ile verilir. BuTdurumda,
P kok bulunur. Bu ifade DC
S
R
U
M ve diren zerinde sya dnr.
ile ayndr
.
R
D
2

(31-9)

rnek : Bir retecin kndaki gerilim (t ) = 200sin t ifadesine sahiptir.

M
I
IR

B d t saniye
Burada,
i ve volt
lt cinsindendir.
i i d di Bu
B rete
t 100 ' luk
l k bir
bi di
direncin
i iki
ucuna balanrsa, diren zerinden geen akmn "kok" deeri nedir?
(t ) 200
i (t )
sin t 2 sin t im 2 A

R
100
i
2
ikok m
1.41 V
2
2

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

rnek : Bir retecin kndaki gerilim (te

) =D
msin t ifadesine sahiptir.

v
T

Bu rete, bir anahtar vastasyla,

y 70 ' luk bir direncin iki ucuna balanmtr.

Anahtar kapatldktan sonra t = 0.01 s annda direncin ular arasndaki gerilim

A
L
O

VR =0.25m ise, retecin asal frekans nedir? Direncin ular arasndaki gerilim

A
T

A
F

ne kadar zaman sonra ayn deere sahip olur?

S
U

(t )
VR m sin
i t 0.25
0 25m m sin
i t t 0.25
0 25 radd
R
0.25
2
2

25 rad/s ;
T
0.25
0 25 s
0.01
T
25
i (t )

M
.
R

(31-10)

AC devresinde kapasitr :

M
I
R
I
verilmitir. rete gerilimi (t ) sin t ifadesi ile verilsin.
D
L
Kirchhoff' un evrim kural uygulanrsa:
YI
A
q(t )
L
(t )
0 q(t ) C (t ) C sin t
Y
C
E
L
dq
C cos t R
i(t )
i(t.) i sin t 90
dt
D
e

v
bulunur. Maksimum akm i C
ifadesine sahiptir.
1/ C
T
A
Burada, X 1/
C nicelii "sasal diren (kapasitif reaktans)"
L
O
P ve birimi ohm () dur.
olarak tanmlanr
A
rete
frekans ok yksek ( ) ise kapasitrn ksa devre,
F
A
T ok dk
ise ( 0)) ak
devre olduunu

ggsterir.
ekil-b' de
ekil-a' da, AC retecine bal C sasna sahip bir kapasitr
m

S
U

M
.
R

kapasitr akm ve kapasitr gerilimi zamann fonksiyonu olarak

izilmiti
r. Grld
ggibi,, akm g
gerilimin 90o nndedir.

(31-11)

Kapasitr iin ortalama g :

2

m
P i (t )V (t )
sin t cos t
XC
2sin cos sin 2

A
m 2
L
P
sin 2t Y
2XC
LE

M
I
IR

D
L
YI

.
T
T
m 2 1DR
1
P P(t )dt P
sin 2tdt 0
e

v
T 0
2
X
T
C
0
T
A
L
O
P herhangi bir g kaybna yol amaz.z
Not : Kapasitr ortalamada
A
F
A
titreimin
belli bir zaman diliminde AC retecinden enerji
T
S
U
sourur,
kalan zaman diliminde ise bu enerjiyi kaynaa
M
.
R
verir Bylece,
Bylece ortalama olarak g kullanmaz.
kullanmaz
D yeniden verir.
(31-12)

rnek : Sas 8 F olan bir kapasitr, kok deeri 150 V ve 60 Hz frekansnda

M
I
IR

alan bir retecin kutuplarna balanmtr.

balanmtr Devrenin kapasitif reaktansn ve
devreden geen akmn kok deerini bulunuz.
1
1
1
XC

332
6
C 2 fC 2 60 8 10
ikok

kok 150

0.452 A
X C 332

.
R

D
e

A
L
Y
LE

D
L
YI

v
rnek : Bir AC retecinin maksimum
k gerilimi
g
= 48 V ve frekans da
T
A F olan kapasitrn plakalarna balanrsa,
L
f = 90 Hz' tir. Bu rete, sas 3.7
O
P deeri ne olur?
devreden geen akmn maksimum
A
F
A
q (t ) C (t ) C sin t i (t ) C sin t i C
T
S
i 2 fC U 2 90 3.7 10 48 0.1 A
M
.
R
D
m

(31-13)

AC devresinde ndktr (bobin):

M
I
R
I
verilmitir. rete gerilimi (t ) sin t ifadesine sahiptir.
D
L
Kirchhoff' un evrim kural uygulanrsa:
YI
A
di
di (t )
L
((t ) L 0

sinY
t
dt
dt
L
LE
L

.
i(t ) sin tdt
cosR
t i(t ) i sin t 90
L
LD
e i / L ifadesine sahiptir. Burada,
bulunur. Maksimum akm
v
T
X L nicelii
i lii
"b
"bobin
bi direncii indktif
i dk if reakta
k ns" olarak
l k bilinir
bili i
A
L
ve birimi O
ohm () dur.
P
reA
te frekans
f k
okk yksek
k k ( ) ise
i indktrn
i d k
akk ddevre,
F
A
T ok dk ise ( 0) ksa devre olduunu gsterir. ekil-b' de
ekil-a' da, AC retecine bal indktans L olan bir indktr
m

R
D

.M

S
U

indktr akm ve indktr gerilimi zamann fonksiyonu olarak

izilmitir. ekilden de grld gibi, akm gerilimden 90o
geridedir.

(31-14)

ndktr iin ortalama g :

M
I
IR

m 2
P i(t )V (t )
sin t cos t
XL

D
L
YI

A
L
m
2sin cos sin 2 P
sin 2tEY
2X L . L
R
T
2 D T
me 1
1
P P(t )dt P v
sin 2tdt 0

T
T0
2
X
T
L
0
A
L
O
Not : ndktr ortalamada
P herhangi bir g kaybna yol amaz.
A
titreimin belli
bir zaman diliminde AC retecinden enerji
F
A
Tkalan zaman diliminde ise bu enerjiyi kaynaa
sourur
sourur,
S
U
M verir. Bylece, ortalama olarak g kullanmaz.
yeniden
.
R
D
2

(31-15)

rnek : ndktans 25 mH olan bir indktr, kok deeri 150 V ve 60 Hz

M
I
IR

f k
frekansnda
d alan
l
bir
bi retecin
t i kutuplarna
k t l
b l
balanmtr.
t D
Devrenin
i indktif
i dktif
reaktansn ve devreden geen akmn kok deerini bulunuz.
X L L 2 fL 2 60 25 10 3 9.425
ikok

kok
150

15.9 A
X L 9.425

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

k : Bir RL devresinde AC retecinin alma

rnek
D frekans 50 Hz ve rettii

e
v
gerilimin maksimum deeri 100 V' tur. Devreden geen akmn maksimum
T
A bulunuz.
deeri 7.5 A ise, indktrn indktansn
L
O
P

100
i
L

0.0424 42.4 mH
A
2 F
fi
2 50 7.5
L
A
T
S
Hangii asallU
frekansta
f k
maksimum
ki
akm
k 2.5 A olur?
l
M 100
.
R
943.4
943 4 rad/s
Di L 2.5 0.0424
m

(31-16)

ZET
Devre
D
Eleman

Ortalama
O
t l
G

Diren
R

m
PR
2R
2R

Kapasitr

PC 0

Indktr
L

PL 0

M
.
R

S
U

D
L
R kt
Reaktans
Ak
Akmn
Faz
F
M k Ii
Maksimum
Y
(Diren)
Gerilim
A
L
Y
E
Akm gerilimle
L
.
V i R
R
ayn
y fazda
d
R
D
e
v
i
1 TAkm gerilimden
V i X
X A
90 nde
C
C
L
O
P
Akm gerilimden

A
F X

A
T

M
I
IR

R ,m

90o geride

C ,m

VL ,m im X L im L

(31-17)

Seri bal RLC Devresi :

IM
ekil-a' da seri bal bir RLC devresi verilmitir. AC
R
I
D

kaynann emk'
emk s t m sin t ifadesine
L uygun

I
Y
olarak deimekte ve devreye salad
akm da
A
L
Y
i (t ) i sin
i t eklinde
kli d ddeimektedir.
i
k di
rete
E
L
.
geriliminin ve devreye salad akmnn fazrleri
R
D
ekil-b' de verilmitir.
Devreden geen i (t ) akm
e
v
ddiren,
e , kapasitr
apas t
ve indktr
d t iin
ortaktr.
o ta t . e
ekil-c' de
T
A
L
diren, O
kapasitr ve indktrn ular arasndaki
P fazrleri birarada verilmitir
geri
gerilimlerin
limlerin
verilmitir. Diren
A
Fzerindeki gerilim akmla ayn fazda, kapasitr
A
T
m

S
U

M
.
R

zerindeki gerilim akmdan 90 geride ve indktr

zerindeki gerilim akmdan 90 ndedir.

(31-18)

M
I
IR

D
L
YI

A
L
Y
EV ve V zt ynde
bulunur. Bu eitlik yukarda fazr formunda da verilmitir.
L
.
olduundan bilekesi V V olur. Bylece, OABRdik geninden:
D
V V V i R i X v
ie
X i R X X

A
veya i L
i
O
R X X
P R L 1C
A

F
A
bulunur. Paydadaki terim, RLC devresinin "empedans" dr ve Z ile gsterilir:
T
S
1
U

Z R M
X
X
Z
R

L
veya

.
R
birimi
D 'dur.

RLC devresine Kirchhoff

Kirchhoff' un evrim kural uygulanrsa: (t ) VR (t ) VC (t ) VL (t )
L ,m

L ,m

2
m

2
R ,m

C ,m

L ,m

C ,m

2
m

C ,m

(31-19)

OAB dik geninden: tan

VL ,m VC ,m
VR ,m

im X L im X C X L X C

im R
R

M
I
IR

D
L
I
Y
0 Akmn faz gerilimin faznn nndedir, devre
kapasitiftir.
A
L
0 Akm
Ak ve gerilim
ili ayn ffazdadr.
d d
Y
E
L
.
R
D
e
v
T
A
L
O
P
A
F
A
T
S
U

bulunur. Devrenin faz, X L ve X C ' nin alaca deerlere baldr:

1 X L X C 0 Akmn
1.
Ak
f gerilimin
faz
ili i fazndan
f
d geridedir,
id di devre
d
iindktiftir.
dktifti
2. X C X L
3 XC X L
3.

M
.
R

(31-20)

rnek : Bir RLC devresinde AC retecinin alma frekans 60 Hz ve rettii

M
I
IR

gerilimin maksimum deeri 120 V' tur. Devrede R = 200 , C = 4 F ve L

deikendir. L' nin hangi deerinde, kapasitrn ular arasndaki gerilim retecin
o

geriliminden 30 geride kalr?

Kapasitrn ular arasndaki gerilimin retecin

.
R

geriliminden 30 o geride kalmas demek, devredeki

D
e

A
L
Y
LE

D
L
YI

akm ile gerilim arasndaki faz farknn 60

olmas demektir.
XL XC
tan
X L X C R tan
R

1
1 1
2 fL
R tan L
R tan

2 fC
2 f 2 fC

S
U

A
T

A
F

A
L
O

v
T

1
1

L
200 tan 60 0.84 H
6
2 60 2 60 4 10

M
.
R

(31-21)

rnek : Maksimum gerilimi 150 V olan ve alma

ffrekans
k
50 Hz olan
l bir
bi AC retecii ekildeki
kild ki RLC
devresinin a ve d ularna balanmtr. a-b; b-c; c-d
ve b-d ular arasndaki maksimum gerilimleri bulunuz.
X L L 2 fL 2 50 00.185
185 58

.
R

1
1
1
XC

49
6
C 2 fC 2 50 65 10
im

m
R XL XC
2

v
T

150

58 49
40 LA
2

O
i R 3.66 40 P
146.4 V
A
i X 3.66A
F 58 212.3 V
T
i X S
3
3.66
179 3 V
66 49 179.3
U
M
.
R

VR , m

VL , m

VC , m

D
e
2

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

3.66
3 66 A

(31-22)

rnek : Bir RLC devresinde; R 150 , L = 250 mH, C = 2 F,

M
I
retecin maksimum gerilimi 210 V ve alma frekans 50 Hz'IR
tir.
LD
ndktif ve kapasitif reaktanslar,
reaktanslar devrenin empedansn,
empedansn Idevredeki
Y
maksimum akm ve akmla gerilim arasndaki faz L
asn
A bulunuz.
Y
E
X L 2 fL 2 50 0.25 78.5
L
.
R
1
1
1
D
X

1592.4

e
C 2 fC 2 50 2 10 v
T
Z R X X 150L
A 78.5 1592.4 1521.3
O
P210

A
i

0.138 A 138 mA
F 1521.3
R X XA
T
S
XU X
78.5 1592.4
tan M
84.4
tan
R
150
.

R
D
L

(31-23)

DEV : Bir RLC devresinde; R 425 , L = 1.25 H, C = 3.5 F,

I
retecin maksimum gerilimi 150 V ve asal frekans 377 rad/s'Rdir.
I
D

ndktif ve kapasitif reaktanslar,

reaktanslar devrenin empedansn,
empedansn devredeki
IL

Y
maksimum akm ve akmla gerilim arasndaki faz asn
bulunuz.
A
L
Y
E
L
.
R
D
e
v
T
A
L
O
P
A
F
A
T
S
U
M
.
R
D

(31-24)

Rezonans :

M
I
R
olsun ve ok dk bir deerden yukar doru srekli
I
D
L
olarak
l k artrlsn.
t l
D
Devreden
d geen akmn
k
genlii,
lii
I
Y

A
i

L
Y
R X X
1

E
R
L
L

C
.

R
D
1
eitlii ile verildiinden,
e L C 0 olduunda akmn
v
T
genlii enA
byk olur. Bu durum retecin asal frekans ,
L
O
P1
devrenin doal frekansFA
deerine eit olduunda gerekleir. Buna
A
LC
T
S
"rezonans" ddurumu
ddenir.
i R
Rezonans ddurumunda,
d akmn
k
genlii
lii i / R olur.
l
U
M kar izilen akm genlii "rezonans erisi" olarak bilinir.
rete frekansna
.
R
D
kild verilen
ekilde
il RLC devresindeki
d
i d ki retecin
t i asall frekans
f k

rez

(31-25)

RLC Devresinde G :

M
I
R
I
kullanlan ortalama gcn sfr olduunu daha
nce
D
L
I
grdk. Ortalama g diren zerinde
Yharcanr ve
A
L
yle hesaplanr:
Y
E
L
P(t ) i(t ) R i sin.t R
R
iDR
i R
1
e
P Pdt

sin

dt

i R

v
T T
T
2
A

R
L
PO i Ri i R
i
i cos
P
Z
Z
AC devrelerinde kapasitr ve indktr tarafndan

2
m

ort

2
m

2
kok

kok

ort

R
D

.M

S
U

kok

kok

kok

kok kok

kok kok

A
T

A
F Bu ifadedeki cos , devrenin "g faktr" olarak

bilinir. 0 durumu (X L X C ) rezonans artdr ve

bu durumda, devrede harcanan g maksimumdur.
T

sin t dt
0

T
2

(31-26)

rnek : Bir RLC devresinde; R 8 , L = 50 mH, C = 5 F ve frekans

deitirilebilen AC kaynann maksimum gerilimi 400 V' tur. Kaynan
frekans rezonans frekansnn yarsna eit olduunda, devreye salanan
ortalama g ne kadardr?
Port ikok kok cos
1

LC

50 10 5 10
3

2000 rad/s

A
L
O

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

X L L 50

2
0 1000 rad/s
Z
R
X
X

150.2

L
C
2
XC
200
C

400
R
8
im m
cos
2.66 A ;
Z 150.2
Z 150.2
0.2 (400) 8 28.3 W
i

Port ikok kok cos m m cos

2
2
2
150.2

S
U

M
.
R

A
T

A
F

(31-27)

rnek : Bir RLC devresinde; R 150 , L = 20 mH, retecin kok deeri

M
I
IR

30 V ve ffrekans
k
5000 rad/s'
d/ ' dir.
di Devredeki
D
d ki akmn
k
maksimum
ki
olabilmesi
l bil
i
iin, balanmas gereken kapasitrn sas ne olmaldr? Devredeki akmn
kok deerini hesaplaynz.

D
L
YI

A
L
D
Devredeki
d ki akm
k rezonans durumunda
d
d maksimum
k i
olur.
l Y
E
L
1
1
.
X X
L

R
C
LC D
e 1
1
v
5000
C T
2 10
5000 20 10
A

20 10 C
L
O

30
P(Rezonans ddurumunda

0.2
i
0 2 AA (R
d Z R di
dir.))
Z
150
F
A
T
S
U
M
.
R
D
L

2 F

kok

kok

(31-28)

rnek : Bir RLC devresinde; R 400 , L = 0.5 mH, C = 5 F ve AC

M
I
IR

retecin gerilimi (t ) 100sin 1000t ile veriliyor. Burada t saniye ve

D
L
YI

volt cinsindendir. Kaynan devreye salad ortalama gc bulunuz.

Port ikok kok cos

A
L
Y
E
L
Z. R X X
R
D

X L L 0.5

2
1000 rad/s
1

L
200
XC
C

100
R 400
im m
cos
0.22 A ;
Z
447
Z 447
0.22 (100) 400

im m

cos

Port ikok kok cos

10 W
2
2
2
447

S
U

M
.
R

A
T

A
F

A
L
O

e
v
T

447

(31-29)

M
I
P 55 MW IR
D
L
YI
A
L
Y
LE
Piletim 368 MW
s

Enerji letim Hatt :

D
e

.
R

l
G il
G
iletim
ti hhattnn
tt
di
direnci:
i R (tasarruf
(t
f iin,
i i kk
k k kkesit
it alanna
l
sahip
hi ince
i
teller,
t ll
A
yukardaki rnekte R 220 olarak seilmitir).

A
L
O

v
T

2
letim hattnda aa kan g: Ps ikok
R (kaybn en az olmas iin, akm dk olmal).

letilmek istenen g: Piletim kok ikok (maksimum g iletmek iin, kok artrlmal).

A
T

A
F

Yukardaki rnekte, iletim hattndan geen akm en fazla ikok 500 A' dir. Dolaysyla,

S
U

iletim hattnn giriinde, kok 736 kV olmaldr. ehir ebekesi gerilimi yaygn olarak

M
.
R

220 V olduundan, iletim hattnn sonunda kok deeri drlmelidir. Bunun iin de,

AC geriliminin genliini artracak veya azaltacak cihazlara ihtiya duyulur.

(31-30)

rnek : Bir enerji istasyonu, 1 km uzaktaki bir kasabaya 20 MW' lk g salamak

M
I
karlyor. letim hattnn toplam direnci 2 ve elektriin kilowatt- saat' i 0.2 ITL
R
D
ise bir gnlk enerji maliyetini hesaplaynz
ise,
hesaplaynz. Transformatr kullanlmad
durum
L
I
Y
iin ayn hesab tekrar yapnz.
A
L
P
20 10
Y
P I V I

87 A
E
V 230 10
L
.
letim hattnda harcanan (sya dnen) g: P R
I R 87 2 15 kW
D
e 360 kW-saat
Bir gnlk toplam kayp 15 kW 24vsaat
M li
Maliyet
360 kW-saat
kW
0 2 TL A
T
72 TL
0.
L
O
stasyon knda transformatr
kullanlmasayd:
P
P A
20 10

910 A
P I V I
F
A
V 22 10
T
S

letim
hattnda
harcanan (sya dnen) g: P I R 910 2 1656 kW
U
Mtoplam kayp 1656 kW 24 saat =39744 kW-saat
Bir gnlk
.
R
Maliyet
D 39744 kW-saat 0.2 TL 7950 TL
istiyor stasyon knda 22 kV olan g bir transformatr yardm ile 230 kV'
istiyor.
kV a

(31-31)

Transformatr :

M
I
IR

AC gerilimlerin genliklerini deitirmeye yarayan

D
L
YI

cihaz ya da aletlere "transformatr" ad verilir.

verilir
ekildeki gibi, ayn demir ekirdek zerinde farkl

A
L
sarm saylarna sahip ikiY
halkadan oluur.
oluur
E
L
.
Deitirilecek gerilime bal,
bal sarm says N olan R
halkaya "primer" ad verilir
verilir.
D
e N olan halkaya ise "sekonder"
Transformatr knn bal olduu, sarmvsays
T
ad verilir.
verilir
A
L
O
P
D i ekirdein
Demir
ki d i rol,
l bir
bi A
halkann
h lk
manyetik
tik alan
l izgilerinin
i il i i dier
di hhalkadan
lk d dda
F
A
gemesini salamaktr. Primer halkann giriine V gerilimi uyguladmz, sekonder
T
S
halkann kndan
V gerilimi aldmz varsayalm. Halkalarn kesit alan A ve
U
M manyetik alan da B olsun. Primer ve sekonder halkalardan geen
her iki halkadaki
.
R
D aklar ile bunlarn ular arasndaki gerilimler:
manyetik
P

(31-32)

d P
dB
NP A
dt
dt
d S
dB
S NS BA VS
NS A
dt
dt
bulunur. Bu iki eitlii taraf tarafa oranlarsak:
P N P BA

VP

M
I
IR

(E-1)
(E
1)
(E-2)

D
L
YI

A
L
dB
Y
N A
V
V
N E
V
dt N

V V
L
.
dB
V
N
N
N
N
N A
R
dt
D
e saylarna bal olarak transformatrler
sonucuna ulalr. Halkalarn birbirlerine grev
sarm
T
f kl ekilde
farkl
kild iisimlendirilirler:
i l di ili l
A
L
N
N N
V , bu "ykseltici transformatr" adn alr.
1 VPO
N
A
N AF
N N
1 V V , bu "drc transformatr" adn alr.
T
N
S
U
Uzak noktalara
enerji iletiminde her iki transformatr tr de kullanlmaktadr.
M
.
R
D
S

(31-33)

VS
VP

NS NP

VP N S =VS N P

((E-1)
)

M
I
R
Yandaki devrede S anahtar kapatldnda, primer
I
D
L
h lk d ki I akm
halkadaki
k
yanndaki
d ki sekonder
k d Ihhalkada
lk d dda bi
bir
Y
I akm oluur. TransformatrnA
"ideal" olduunu
L
Y
yani snma nedeniyle enerjinin kaybolmadn varsayarsak:
E
L
.
(E. 2)
V I V I
R
D
yazlabilir. E-2 ve E-1' i taraf tarafa blersek,
e
v
V I
V I
N
T

I N IA
N I
I
V N
V N
N
L
O
bulunur.
P
A
Ykseltici transformatrlerde
(N N ), sekonder halkada oluan akm primer
F
A
Tkktr
halkadaki akmdan

(I I )).
S
U
DrcM
transformatrlerde
(N N ), sekonder halkada oluan akm primer
.
halkadaki
akm
akmdan
dan byktr (I I ).
)
R
D
P

P P

S S

P P

S S

(31-34)

rnek : Bir transformatrn primer ve sekonder halkalarndaki sarm saylar N P 350 ve

M
I
IR

N S 2000 ' di
dir. P
Primer
i
hhalkann
lk
giriine
i i i VP = 175
175cos t ifadesi
if d i il
ile ddeien
i
bi
bir gerilim
ili

uygulanrsa, sekonder halkann kndaki gerilimin kok deeri ne olur?

N
2000
VS S V P
175 cos t
NP
350
1000
VS 1000 cos t VS kok
707.1 V
2
VS
V
P
NS NP

A
L
Y
LE

D
L
YI

.
R
rnek : Bir transformatrn sekonder halkasna bal diren
R = 50 ve ular arasndaki
D
gerilimin kok deeri V = 25 V' tur. rete geriliminin
e kok deeri V = 80 V ve primer ile
v
sekonder halkalarn sarm saylar
saylar oran da NT/ N = 2.5
2 5 ise,
ise primer halkadaki diren (R ) nedir?
A
L
V
V
N
O

V
(25) 62.5 V
V 2.5
P
N
N
N
A
F
A
rete gerilimi
g
80 VTolduuna

gre,
g , ppotansiyel
y dmesi

(V ) 17.5 V olur.
S
U
25

V
V V
M
I
0.2 A
V I V I
I

.
V
V R 62.5 50
R
D V 17.5
S

'
p

P P

S S

RP

IP

0.2

87.5

(31-35)

RLC devrelerinde snml titreim :

M
I
R
zerinde kayp olaca iin enerji denklemini yeniden
I
D
L
yazmak
k gerekir.
ki Diren
Di
zerinde
i d birim
bi i zamanda
d sya
I
Y
dU
dnen enerji miktarnn
iLRAolduunu biliyoruz.
dt Y
E
L
Herhangi bir anda kapasitrdeki yk q, devreden geen akm
i ise,
.
R
1q 1
dU q ddq
di
U U U
Li

LiD i R
2C 2
dt C dt e dt
v
dq
di d q
d q
dq T1
i
ve

L
R A q 0
dt
dt dt
dt
dt C
L
O denklemi ile ayn formdadr.
Bu denklem snml harmonik P
hareket
A
d x
dx
F x(t ) x e cos t ; k b
b kx 0A
m
dt
dt
m 4m
T
S
Bu benzerlikten dolay,
RLC devre denkleminin zm yedir:
U
M
R
1
.
q (t ) R
Q
Qe
cos t ;

LC 4 L
D
ekildeki gibi, LC devresine bir diren eklenirse, diren

bt /2 m

Rt / 2 L

(31-36)

q (t )

Qe Rt / 2 L
Q

q(t ) Qe Rt / 2 L cos t

M
I
IR

q (t )

Qe Rt / 2 L

.
R

A
L
Y

E
L

D
L
YI

1
R2
2
LC 4 L

D
e ile deien bir harmonik hareketi
ifadesi
v
T

Rt /2 L

Bu eitlik, maksimum genlii Qe

tanmlamaktadr Genlikte zamanla bir azalma meydana geldii iin "snml
tanmlamaktadr.
harmonik hareket" isimlendirmesi yaplmtr. Snml harmonik hareketin
asal frekans, snmn olmad durumdakinden daima daha kktr.

A
F

A
L
O

A
1 S
1
RT

<
U
LC 4L
LC
M
R /4R
L . 1/ LC durumunda, bu iki frekans yaklak ayn alnabilir ( ).
D
2

(31-37)

DERS NOTLARININ
HAZIRLANMASINDA
YARARLANILAN KAYNAK KTAPLAR

Fiziin Temelleri (Ders Kitab)

(David HALLIDAY, Robert RESNICK, Jearl WALKER)

niversite Fizii (Yardmc Kitap)

(Hugh D. YOUNG ve Roger A. FREEDMAN)

Fen ve Mhendislik in FZK (Yardmc Kitap)

(Raymond A. SERWAY ve John W. JEWETT)