Wodzimierz Dudziski, Grzegorz Pkalski

wiczenie 5
ANALIZA WYKRESW RWNOWAGI UKADW DWUSKADNIKOWYCH
Cel wiczenia
Celem wiczenia jest analiza i interpretacja wykresw rwnowagi ukadw
dwuskadnikowych. Zalecane jest uzupenienie przedstawionych poniej informacji o
wiadomoci z odpowiednich rozdziaw pozycji literaturowych zamieszczonych na kocu
rozdziau. W szczeglnoci dotyczy to zagadnie dyfuzji i budowy stopw.
1. Wprowadzenie
O budowie stopw dwuskadnikowych w stanie rwnowagi decyduj dwie zmienne
temperatura i stenie skadnikw. Dlatego obszary wystpowania rnych faz w stopach
przedstawia si graficznie na wykresach, w ktrych temperatura jest osi rzdnych (o y), a
skad chemiczny stopu - odcitych (o x). Wykresy te nazywa si wykresami rwnowagi lub
wykresami fazowymi.
Wykresy rwnowagi mona uwaa za swoiste mapy, na ktrych pokazane s obszary
wystpowania faz i struktur w stopach przy dowolnych steniach skadnikw i w dowolnej
temperaturze. Przedstawione s na nich przemiany fazowe zachodzce w wyniku nagrzewania
lub chodzenia oraz okrelone s temperatury pocztku i koca tych przemian. Ponadto na
wykresach tych s zaznaczone zakresy wzajemnej rozpuszczalnoci skadnikw oraz obszary
wystpowania roztworw staych wtrnych. W wyniku analizy wykresw rwnowagi mona
okreli liczb i rodzaj wspistniejcych faz, okreli w przyblieniu wasnoci, zakresy
temperatur obrbki cieplnej i zakres temperatur uytkowania.
Posugujc si wykresami naley pamita, e odnosz si one do warunkw
rwnowagi termodynamicznej. Stan ukadu odpowiadajcy tej rwnowadze osiga si przy
tak powolnych zmianach temperatury ( przy zaoeniu, e wszystkie procesy s dyfuzyjne), i
w dowolnej chwili wszystkie moliwe przemiany ukadu s odwracalne. Naley pamita, i
struktury stopw uzyskiwane w warunkach rzeczywistych zazwyczaj nie s rwnowagowe.
Wykresy rwnowagi sporzdza si na podstawie wynikw bada zestaww stopw,
rnicych si steniem skadnikw tworzcych dany ukad. Badania te mona wykona
rnymi metodami. Maj one na celu przede wszystkim ustalenie temperatury pocztku i
koca krzepnicia oraz pocztku i koca przemian zachodzcych w tych stopach w stanie
staym. Temperatury te okrela si zazwyczaj metod analizy termicznej (krzywe chodzenia
lub grzania) - rys.1, a w przypadku przemian w stanie staym mona stosowa badania
dylatometryczne. cznie z badaniami stosowanymi do okrelenia temperatur przemian
okrela si te mikrostruktur badanych stopw i struktur krystalograficzn wystpujcych w
nich faz, (midzy innymi na podstawie bada mikroskopowych i rentgenograficznych).

Rys.1. Przykadowe krzywe chodzenia: a) czystego pierwiastka lub eutektyki, (b) stopu.
Wyniki tych bada umieszczane s na wykresie rwnowagi w ten sposb, e na
prostych prostopadych do osi ste (w miejscach odpowiadajcych skadom chemicznym
analizowanych stopw) zaznacza si odpowiednie charakterystyczne temperatury przemian
oraz zakresy wystpujcych struktur. czc punkty tych samych przemian w analizowanych
stopach otrzymuje si linie przemian fazowych lub strukturalnych.
Sposb wykorzystania wynikw analizy cieplnej do wyznaczania pooenia linii
wykresu rwnowagi przedstawiono na rys.2.

Rys.2. Przykady wyznaczania linii wykresw rwnowagi na podstawie wynikw analizy

cieplnej: a) i b) korelacja pooenia punktw charakterystycznych na krzywych chodzenia z
punktami wyznaczajcymi przebieg linii na wykresie rwnowagi z eutektyk, c) schemat
mikrostruktur stopw oznaczonych I, II i III na wykresie z eutektyk, d) wykres rozdziaw
skadnikw struktury (wykres Sauveura), e) i f) korelacja pooenia punktw
charakterystycznych na krzywych chodzenia z punktami wyznaczajcymi przebieg linii na
wykresie rwnowagi z cig rozpuszczalnoci w stanie ciekym i w stanie staym

Dyfuzja
Dyfuzja jest procesem aktywowanego cieplnie transportu atomw przez materi.
Zjawisko to wystpuje we wszystkich stanach skupienia, ale skutkiem rosncej energii wiza
pomidzy atomami jej szybko maleje w kolejnoci: gaz, ciecz, ciao stae.
Stopy
Stopy s substancjami zoonymi, uzyskanymi ze stopienia co najmniej dwch lub
wicej pierwiastkw nazywanych skadnikami stopu. Na budow stopw decydujcy wpyw
wywieraj siy wzajemnego oddziaywania pomidzy atomami tworzcych go pierwiastkw.
W skad stopw metalicznych mog wchodzi take niemetale. Przykadowo stal jest stopem
elaza (bdcego metalem) z wglem (pierwiastkiem niemetalicznym).
Fazy wystpujce w stopach mona podzieli na trzy podstawowe grupy:
fazy proste, tj. czyste pierwiastki (np. skadniki tworzce wykres rwnowagi),
roztwory (np. cieke lub stae, cige lub graniczne, substytucyjne, midzywzowe,
uporzdkowane i nieuporzdkowane, pierwotne i wtrne),
fazy midzymetaliczne (np. fazy elektronowe, najgstszego uoenia, midzywzowe, o
strukturach zoonych).
Fazy wystpujce w stopach mog tworzy take mieszaniny (np. eutektyczne lub
eutektoidalne).
Faza
Faza jest to jednorodna pod wzgldem chemicznym i krystalograficznym cz
ukadu, oddzielona od reszty powierzchni rozdziau (granic midzyfazow np. lini
solidus), po przekroczeniu ktrej nastpuje skokowa (nieciga) zmiana waciwoci.
Mikrostruktura stopu
Opis mikrostruktury stopu przedstawia rodzaje faz wystpujcych w stopie, ich
rozmieszczenie i udziay objtociowe. Podaje ponadto ksztat, wielko i orientacj ziaren,
rodzaje i rozmieszczenie wtrce niemetalicznych oraz ewentualne wady materiaowe (pory,
pknicia, ule)i sposb ich rozmieszczenia. Rozrnia si struktury jednofazowe,
dwufazowe i wielofazowe. Struktury dwufazowe mona zaliczy do jednego z piciu typw
tj: ziarniste, pytkowe, kulkowe, iglaste i dyspersyjne - rys. 3.

Rys.3. Typy mikrostruktur dwufazowych: a) ziarnista, b) pytkowa, c) kulkowa (sferoidalna),

d) iglasta, e) dyspresyjna.
Mikrostruktury stopw w wielu przypadkach mog mie budow bardziej zoon ni
pokazan na rys. 3. Przykadowo na rys. 4. przedstawiono schemat hipotetycznej
mikrostruktury uwzgldniajcej rn konfiguracj wymienionych powyej elementw
skadowych. Poszczeglne odnoniki na tym rysunku dotycz skadnikw mikrostruktury,
ktre mog wystpowa w rnych stopach i w trakcie dalszych, poszczeglnych zaj
laboratoryjnych bd przedstawiane studentom.

Rys. 4. Przykadowe rozmieszczenie rnych skadnikw mikrostruktury

Linia likwidus
Linia likwidus okrela granic obszaru powyej ktrego wystpuje wycznie faza
cieka. Punkty na tej linii wyznaczaj zatem temperatury pocztku krzepnicia stopw ukadu.
Przykadowo na rys. 2b, przebieg linii likwidus wyznaczaj punkty a-e-f.
Linia solidus
Linia solidus okrela granic obszaru poniej ktrego stopy znajduj si w stanie
staym. Przykadowo na rys.2b. lini solidus wyznaczaj punkty d-e-g. Midzy liniami
likwidus i solidus wystpuje zatem ciecz oraz faza staa.
Regua dwigni i pojcie konody
W obszarze dwufazowym izoterma przeprowadzona przez punkt wskazujcy skad
chemiczny i temperatur stopu przecina linie ograniczajce obszar w punktach, ktrych rzuty
na o ste wyznaczaj skad chemiczny obu wspistniejcych faz. Odcinek izotermy
zawarty pomidzy punktami przecicia z liniami granicznymi obszaru nazywany jest konod rys. 6. W obszarze przez ktry jest poprowadzona konoda wystpuj fazy lub struktury
wyznaczone przez koce konody.
Przyjmujc, e dugo konody obrazuje ciar caego stopu, prosta okrelajca skad
chemiczny stopu (linia stopu I, -rys. 6.) dzieli konod na dwie czci w stosunku
odpowiadajcym udziaom obu wspistniejcych faz. Przykady wykorzystania reguy
dwigni przedstawiono w dalszej czci tekstu.
Przykady prostych wykresw rwnowagi
Proste wykresy rwnowagi ukadw podwjnych pokazano na rys. 2 e, f i rys. 5.
Wykresy rzeczywiste o bardziej zoonej i rozbudowanej konstrukcji skadaj si z dajcych
si wyodrbni wykresw prostych. Umiejtno analizy wykresw prostych uatwi
pniejsz analiz wykresw zoonych .

Rys.5. Przykady prostych wykresw rwnowagi ukadw dwuskadnikowych:

a) z cakowit rozpuszczalnoci w stanie ciekym i graniczn rozpuszczalnoci w
stanie staym i przemian eutektyczn,
b) z cakowit rozpuszczalnoci stanie ciekym i graniczn rozpuszczalnoci w stanie
staym i przemian perytektyczn,
c) wykres z trwaym zwizkiem midzymetalicznym i przemianami eutektycznymi,
d) wykres z graniczn rozpuszczalnoci w stanie ciekym, brakiem rozpuszczalnoci w
stanie staym i przemianami monotektyczn i eutektyczn,
e) wykres z nietrwaym zwizkiem midzymetalicznym (AnBm) i przemianami
perytektyczn i eutektyczn,
f) wykres z ograniczonym roztworem staym () na bazie nietrwaego zwizku
midzymetalicznego (AnBm) i przemianami peytektyczn i eutektyczn,
g) wykres z przemian eutektoidaln,
h) wykres z przemian perytektoidaln.

Przykad analizy (fazowej i strukturalnej) wykresu rwnowagi z przemian eutektyczn

Rys.6. Schemat wykresu rwnowagi ukadu dwuskadnikowego z przemian eutektyczn

( z cakowit rozpuszczalnoci w stanie ciekym i graniczn w stanie staym) opis fazowy.
C, E, D linia likwidus,
C, F, E, G, D linia solidus,
C, F, H linia graniczna wystpowania roztworu staego ,
F, H linia zmiennej, malejcej rozpuszczalnoci skadnika B w A,
D, G, I linia graniczna wystpowania roztworu staego ,
G, I linia zmiennej, malejcej rozpuszczalnoci skadnika A w B,
a-b-c linia wyznaczajca skad chemiczny stopu,
1-2 konoda,
b punkt przecicia linii stopu I z knod.
W celu okrelenia faz wystpujcych w danym polu (obszarze) wykresu rwnowagi
przedstawionego na rys.6, najpierw naley opisa obszary jednofazowe. O pionowa (leca
po lewej stronie wykresu) wskazuje 100% skadnika A, a zatem linie graniczne obszaru
lezcego przy tej osi okrelaj, e w tym polu wystpuje roztwr stay skadnika B w A - ().
O pionowa (lezca po prawej stronie wykresu) oznacza 100% skadnika B, zatem linie
graniczne lece przy tej osi wskazuj, e wystpuje tam roztwr stay skadnika A w B - ().
Powyej linii likwidus CED wystpuje jednorodny roztwr cieky L zoony ze skadnikw
A i B.
Aby opisa obszary dwufazowe, naley przeprowadzi odpowiednie konody w
wybranej temperaturze, koce konody (tzn. punkty przecicia izotermy z liniami wykresu)
wskazuj rodzaj i skad krystalizujcych faz. Odcinek 1-2 jest konod, rzut punktu 1 na o
skadw okrela skad chemiczny cieczy, a punkt 2 skad chemiczny fazy , w temperaturze
T1. Dlatego w opisywanym obszarze wystpuje ciecz L oraz faza . Wraz z obnianiem
temperatury skad cieczy bdzie si zmienia wzdu linii DE, a skad fazy wzdu linii DG.
Analogicznie rozpatruje si pozostae obszary dwufazowe.

Rys.7. Schemat wykresu rwnowagi ukadu dwuskadnikowego z przemian eutektyczn

( z cakowit rozpuszczalnoci w stanie ciekym i graniczn rozpuszczalnoci w stanie
staym) opis strukturalny
W stopach o skadach chemicznych lecych pomidzy punktami F do G zachodzi
przemiana eutektyczna (rys.7). Z cieczy o skadzie chemicznym punktu E, w temperaturze TE
nastpuje jednoczesna krystalizacja fazy o skadzie punktu F i fazy o skadzie punktu G.
Krystalizujce fazy tworz mieszanin eutektyczn. Reakcj tej przemiany dla stopu
eutektycznego III mona zapisa nastpujco:
LE (F + G)
Gdy stop ma skad chemiczny punktu E, jego struktura skada si z charakterystycznej
mieszaniny eutektycznej faz i . W stopach lecych na lewo od punktu E (stopy
przedeutektyczne) przemiana poprzedzone jest wydzielaniem si z cieczy fazy , dlatego
struktura stopw przedeutektycznych (z zakresu F-E), w temperaturze otoczenia, skada si z
wydziele fazy i eutektyki ( + ). Analogicznie w stopach zaeutektycznych (z zakresu EG), najpierw z cieczy krystalizuj si faza , pniej reszta cieczy ulega przemianie
eutektycznej, dlatego struktura stopw zaeutektycznych skada si z wydziele fazy i
eutektyki ( + ).
Linia FH przedstawia zakres zmiennej granicznej rozpuszczalnoci skadnika B w A.
Punkt F wskazuje maksymaln rozpuszczalno tego skadnika wystpujc w temperaturze
przemiany TE. Wraz z obnianiem temperatury rozpuszczalno skadnika B w A maleje.

Poniej temperatury T1 stop o skadzie I staje si przesycony, w wyniku czego w czasie

dalszego chodzenia z fazy musi wydzieli si nadmiar skadnika B w postaci fazy wtrnej
II bogatej w skadnik B. Dlatego w polu HFF struktura skada si z roztworu staego z
wydzieleniem fazy II. Podobnie dzieje si w stopach o skadzie chemicznym pomidzy
punktami GI. Linia GI obrazuje zmienn graniczn rozpuszczalno skadnika A w B, a
punkt G wskazuje jego maksymaln rozpuszczalno. Dlatego wraz z obnianiem
temperatury z fazy wydziela si faza wtrna II, bogata w skadnik A, a struktura stopu w
polu GGI skada si z roztworu staego z wydzieleniami fazy wtrnej II.
Jak ju wspomniano, podczas krzepnicia stopw wydzielaj si z cieczy krysztay
jednej z faz, powodujc zmian skadu chemicznego cieczy. Zmienia si te udzia obu faz ,
gdy w miar obniania temperatury przybywa krysztaw, a ubywa cieczy. Posugujc si
regu dwigni mona okreli, w danej temperaturze, zarwno skad chemiczny jak i udziay
wspistniejcych ze sob faz.
Na przykad w stopie II (jego redni skad chemiczny wyznacza prosta II) powyej
punktu 1 (likwidus) stop jest cieky, podczas chodzenia od tego punktu rozpoczyna si
krzepnicie. Aby okreli rodzaj fazy staej ktra zacznie krystalizowa w tej temperaturze
naley przez ten punkt przeprowadzi izoterm. Odcinek izotermy zawarty w obszarze
dwufazowym to kanoda 1-1. Koce konody, czyli punkty 1 i 1 wskazuj jakie fazy
wspistniej w danej temperaturze w badanym obszarze, a rzuty kocw konody na o ste
okrelaj skady chemiczne tych faz. Punkt 1 ley na linii granicznej ciecz ciao stae, wic
rzut punktu 1 na o ste okrela skad chemiczny cieczy w tej temperaturze. Punkt 1 ley
na linii granicznej z faz , dlatego krysztaami, ktre zaczn krystalizowa z cieczy w stopie
II bd krysztay tej fazy. Ich skad chemiczny okrela rzut punktu 1 na o ste. W miar
obniania temperatury przybywa krysztaw, a ubywa cieczy, dlatego skad krysztaw fazy
zmienia si wzdu linii CF, a cieczy wzdu linii CE.
W temperaturze T2 wspistniej ze sob ciecz L i krysztay fazy . Korzystajc z
reguy dwigni moemy okreli udziay obu faz. Zgodnie z t regu odcinek 22 obrazuje
ciar caego stopu. Udzia ciarowy szukanej fazy okrela stosunek dugoci odcinka
konody przeciwlegy do punktu okrelajcego jej skad chemiczny, do caej dugoci kanody.
Udzia cieczy

2' '2
L
100%
2' '2'

Udzia fazy staej

2 2'
100%
2' '2'

Analiza zoonego wykresu rwnowagi

Na rys.8. przedstawiono hipotetyczny wykres rwnowagi, jaki tworz skadniki A i B.
Obserwacje przebiegu linii na tym wykresie prowadz do nastpujcych wnioskw:

Skadnik A wystpuje w dwch odmianach alotropowych A i A, obydwie te odmiany

tworz ograniczone roztwory stae skadnika B w skadniku A oznaczone symbolami i

Skadnik B wystpuje take w dwch odmianach alotropowych i podobnie jak uprzednio

tworz one ograniczone roztwory stae i .

W ukadzie tym wystpuj dwa zwizki midzymetaliczne o wzorach stechiometrycznych

AnBm i AxBy. Zwizek AnBm jest zwizkiem trwaym, ma on zdolno rozpuszczania
pewnej iloci obu skadnikw A i B. Tworzy si w ten sposb roztwr stay . Poniewa

powstaje on na bazie fazy midzymetalicznej a nie czystego skadnika nazywamy go

roztworem wtrnym. Jest to take roztwr graniczny, poniewa wystpuje w
ograniczonym zakresie ste. Zwizek AxBy jest zwizkiem midzymetalicznym
nietrwaym. Powstaje on w wyniku reakcji perytektycznej w temperaturze punktu T.
Fazami ukadu rwnowagi na rys.8. s: L, , , AnBm (), AxBy, i .
W ukadzie tym wystpuj nastpujce przemiany fazowe:
- Eutektyczna na linii CED zachodzi ona w stopach o skadach chemicznych
mieszczcych si midzy punktami CD. Dla stopu charakterystycznego
przechodzcego przez punkt E reakcj przemiany mona zapisa w nastpujcy
sposb: LE (C + D). Udziay faz tworzcych eutektyk obliczone przy
wykorzystaniu reguy dwigni wynosz: % =

ED
EC
100% i % =
100% . Z wylicze
CD
CD

wynika, e w mieszaninie wikszy udzia maj krysztay roztworu staego .

- Eutektyczna na linii UHW zachodzi ona w stopach lecych pomidzy punktami
UW. Dla stopu przechodzcego przez punkt H (eutektyczny) reakcj przemiany
zapisujemy w sposb nastpujcy: LH (AXBY + W). T mieszanin eutektyczn
tworz fazy AXBY i , z tym, e wicej jest roztworu staego .
- Eutektoidalna na linii VPR wystpuje ona w stanie staym, bez udziau fazy ciekej,
w stopach o skadach chemicznych zawartych midzy punktami VR. Dla stopu
przechodzcego przez punkt P reakcja ta moe by zapisana nastpujco: P (V +
R). Otrzymujemy w jej wyniku mieszanin nazywan eutektoidem, w ktrym
przewag ilociow ma faza . Udziay faz mona to wyliczy korzystajc z reguy
dwigni, podobnie jak wykonano to poprzednio.
- Perytektyczna na linii IJK zachodzi ona pomidzy faz ciek L a wczeniej
wykrystalizowanymi krysztaami roztworu staego , w stopach o skadach
chemicznych lecych pomidzy punktami IK. Reakcj perytektyczn dla stopu o
skadzie chemicznym punktu J zapisujemy nastpujco: LI + K J. Jak wynika z
zapisu tej reakcji, z dwch faz w iloci: % L

JK
100% i
IK

IJ
100% powstaj
IK

krysztay roztworu staego .

- Perytektyczna na linii STG zachodzi ona w stopach o skadach chemicznych
lecych midzy punktami S i G. Jej reakcj zapisujemy podobnie jak w poprzednim
przypadku LG + S AXBY. Przy zwizku midzymetalicznym AXBY nie potrzeba
dopisywa indeksu T gdy zwizek ten ma niezmienny skad chemiczny
odpowiadajcy wzorowi stechiometrycznemu.
Na rys.8. opisano wykres rwnowagi w sposb fazowy. Znajc reakcje przemian dla
stopw charakterystycznych mona go uzupeni tworzc jego opis strukturalny. Uatwieniem
w tym celu moe by analiza procesw krzepnicia lub topnienia np. stopw zaznaczonych na
rysunku jako: I, II i III. Dla przykadu w tekcie wiczenia omwiono szczegowo przebieg
krzepnicia stopu II. Korzystajc z tego opisu mona samodzielnie dokona opisu krzepnicia
dwch pozostaych stopw. Poprawno wasnego opisu mona sprawdzi wykorzystujc
dane zamieszczone na rys.8.

Rys.8. Wykres rwnowagi ukadu dwch skadnikw A i B opis fazowy

Przebieg krzepnicia stopu II

W temperaturach wyszych od temperatury punktu 1 stop znajduje si w stanie
ciekym, czyli jest jednorodnym ciekym roztworem skadnikw A i B. Po rozpoczciu
procesu chodzenia, poczwszy od punktu przecicia linii stopu z lini likwidus (punkt 1)
rozpoczyna si jego krystalizacja. Z cieczy, ktra ma skad chemiczny stopu II, krystalizuje
faza staa wyznaczona punktem przecicia konody 11 z najblisz lini fazow (lini
solidus). Roztwr stay wystpuje w obszarze ograniczonym punktami: F, S, X, Z, R, D i F,
a zatem jest roztworem staym ograniczonym.
W temperaturze pocztku krystalizacji skad chemiczny fazy odpowiada rzutowi
punktu 1 na o skadw chemicznych, zaznaczono to linia przerywan i punktem 1. W
trakcie obniania temperatury z cieczy wykrystalizowuje faza . W temperaturze wyznaczonej
przez konod 22 udziay faz w tym obszarze mona wyliczy z proporcji:
%

2 2' '
100% ,
2'2' '

% L 100% %

lub

2 2' '
100% .
2'2' '

W trakcie obniania temperatury zmieniaj si take skady chemiczne cieczy i fazy .

Na pocztku krystalizacji roztworu jego skad odpowiada punktowi 1. W temperaturze
konody 2-2 skad fazy odpowiada rzutowi punktu 2 na o skadw chemicznych a skad
chemiczny cieczy L odpowiada rzutowi punktu 2 na o skadw.
W podobny sposb mona okreli pozostae fazy wystpujce na analizowanym
wykresie rwnowagi.

W temperaturze przemiany perytektycznej (linia STG) skad chemiczny fazy jest

okrelony rzutem punktu S, oznaczonym jako S. Czyli skad chemiczny fazy zmienia si w
stopie II od temperatury pocztku krystalizacji do temperatury przemiany perytektycznej
wzdu linii solidus 1-S. W tym samym przedziale temperatur skad chemiczny cieczy
zmienia si zgodnie z przebiegiem linii likwidus 1G. Czyli w temperaturze +T przed
przemian perytektyczn ciecz ma skad punktu G a krysztay fazy maj skad punktu S. Po
obnieniu temperatury o T i osigniciu temperatury okrelonej konod SG pomidzy ciecz
i krysztaami fazy zachodzi reakcja perytektyczna. Poniewa w stopie II wystpuje nadmiar
cieczy w odniesieniu do wymaga stechiometrii (odcinek S-2 jest duszy od odcinka ST), po
reakcji perytektycznej pozostaje wic nadmiar cieczy (odcinek T-2) ktra nie przereagowaa z
krysztaami fazy staej . Przebieg tej reakcji mona wic zapisa nastpujco:.
LG + S + AXBY+ LG
Konoda 33 narysowana w temperaturze niszej od temperatury przemiany
perytektycznej wskazuje na obecno faz AXBY + LG tworzcych struktur stopu po
przemianie.
W takim czasie reakcj przemiany perytektycznej w tym stopie mona napisa
nastpujco:
LG + S LG + AXBY.
Wykorzystujc przedstawione powyej wiadomoci mona zapisa reakcj przemiany
dla stopu przed-perytektycznego pooonego pomidzy punktami S i T jako:
LG + S S + AXBY.
Wrmy ponownie do analizy stopu II w temperaturach niszych od temperatury
przemiany perytektycznej. W obszarze TGUH po przemianie perytektycznej wystpuje ciecz
L oraz AXBY. W miar obniania temperatury zmienia si (maleje) udzia cieczy, a ronie ilo
zwizku AXBY. Faza ta ma stay skad chemiczny natomiast skad chemiczny cieczy zmienia
si wzdu linii GH. Przykadowo w temperaturze 3-3-3 udzia cieczy wynosi
a w temperaturze 4-4-4 udzia ten wynosi: % L

3'3
100% ,
3'3' '

4'4
100% . W miar dalszego obniania
4'4' '

temperatury ciecz osiga skad punktu eutektycznego H, i w analizowanym stopie zachodzi

przemiana eutektyczna z nadmiarem fazy AXBY ktra pozostaje po przemianie zapisanej w
sposb nastpujcy:
LH + AXBY (AXBY + W) + AXBY
Po przemianie eutektycznej stop ten skada si z nietrwaej fazy midzymetalicznej
AXBY oraz roztworu staego . Jego struktura za skada si z krysztaw A XBY oraz eutektyki
(AXBY + ) - rys.9. Udziay skadnikw struktury stopu mona okreli za pomoc wykresu
Sauveura (rys. 2d.), lub mona je te obliczy korzystajc z reguy dwigni.
Jak wynika z rys.8, rzut punktu H na o skadw chemicznych (H) wyznacza skad
wycznie eutektyki (100% mieszaniny (AXBY + W)). Zatem konoda Y-H wyznaczona w
temperaturze otoczenia umoliwia okrelenie odpowiednich udziaw fazy midzymetalicznej
i eutektyki w tym stopie :
% AxBy

5 H'
5Y
100% , a %( AxBy )
100% .
Y H'
Y H'

Wyniki przedstawionych powyej analiz dotyczcych przemian zachodzcych podczas

chodzenia stopw I, II i II posuyy do opisu strukturalnego wykresu przedstawionego na
rys.9. Opis ten jest wany z tego powodu, e to wanie mikrostruktury stopw s
obserwowane w trakcie bada mikroskopowych. Wykorzystujc zatem dane z wykresu
rwnowagi mona okreli rodzaj struktury jaka bdzie wystpowa w stopie, w warunkach
rwnowagi, w dowolnej temperaturze. Stosujc regu dwigni mona take wyliczy udziay
poszczeglnych skadnikw struktury, co z kolei uatwia identyfikacj obserwowanej
mikrostruktury stopu.

Rys.9. Wykres rwnowagi ukadu dwch skadnikw A i B - opis strukturalny

Zadania do wykonania podczas wiczenia

Kady uczestnik zaj otrzyma rysunek rzeczywistego dwuskadnikowego wykresu
rwnowagi, z zaznaczonymi stopami. Naley zrealizowa nastpujce zadania:
1. Okreli rodzaj wykresu rwnowagi (m. in. wystpujce przemiany),
2. Opisa linie wykresu rwnowagi,
3. Opisa fazy wystpujce na wykresie i poda ich charakterystyki,
4. Zidentyfikowa przemiany fazowe wystpujce na wykresie, zapisa reakcje zachodzce
podczas tych przemian oraz opisa wszystkie pola wykresu z uwzgldnieniem struktur
powstajcych w wyniku przemian fazowych (opis strukturalny),
5. Przeprowadzi analiz chodzenia kadego z zaznaczonych stopw (np. przed- i
zaeutektycznego) oraz okreli udzia procentowy (regua dwigni) kadej z faz w
punktach charakterystycznych.
6. Naszkicowa teoretyczne schematy mikrostruktur danych stopw w punktach
charakterystycznych podczas chodzenia.
Literatura uzupeniajca
[1] Haimann R., Metaloznawstwo (cz I), Oficyna wydawnicza Politechniki Wrocawskiej,
Wrocaw 2000.
[2] Dobrzaski L. A., Metaloznawstwo z podstawami nauki o materiaach, Wydawnictwo
Naukowo - Techniczne, Warszawa 1996.
[3] Rudnik S., Metaloznawstwo, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1988.
[4] Prowans S., Struktura stopw, Pastwowe wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1991.

Pomoc w opracowaniu wiczenia: Hubert Szymczak student III roku Wydziau

Mechanicznego Politechniki Wrocawskiej.