Kultura Sjecanja 1941 (2008)

K U LT U R A SJ E A N JA : 1 9 4 1 .
Biblioteka SREDNJI PUT

(9. knjiga)
Nakladnik
Disput, Zagreb
Za nakladnika
Josip Panduri
Fotografija na naslovnici
Prizor munjevitoga njemakog
zaposjedanja Jugoslavije travnja 1941.
Recenzenti
Zdenko Radeli
Nenad Zakoek
Lektura
Jasmina Han
Likovno oblikovanje naslovnice
Goran Gri
Grafika priprema
Disput
Tisak
Zrinski, akovec
Godina i mjesec objavljivanja
2008, studeni
CIP-zapis dostupan u raunalnom katalogu
Nacionalne i sveuiline knjinice u Zagrebu
pod brojem 683960
ISBN 978-953-260-079-7
1941.
K U L T U R A
SJEANJA:1941.
Povijesni lomovi i svladavanje prolosti
UREDILI: SULEJMAN BOSTO, TIHOMIR CIPEK I OLIVERA MILOSAVLJEVI
Zagreb, 2008.
Knjiga je objavljena u suradnji s

Friedrich Ebert Stiftung uredom u Banjoj Luci.
SADRAJ
Predgovor
Povijesni lomovi: 1941. u sjeanju nacij
(Sulejman Bosto, Tihomir Cipek, Olivera Milosavljevi)
HISTORIJSKI KONTEKST I KULTURA SJEANJA

Sulejman Bosto
Konflikt ideolokih paradigmi: crveno versus crno
13
Olivera Milosavljevi
Beogradska tampa 30-ih godina o nastupajuem ratu
29
air Filandra
Redeskripcija sjeanja
Prilozi bonjakom traganju za novim identitetom
41
Asim Mujki
1941. i (de)konstitucija bonjakog politikog identiteta
51
STUDIJE SLUAJA
Radmila Radi
Istorija i seanje primer 27. marta 1941.
69
okica Jovanovi
... uo je da su Cigani streljani na Bubnju...
Kultura zaborava ili Romi u Niu u vreme II svetskog rata
83
Olga Manojlovi Pintar, Aleksandar Ignjatovi

Prostori selektovanih memorija: Staro sajmite u Beogradu
i seanje na Drugi svetski rat
95
Vjeran Pavlakovi
Opet Za dom spremni
Desetotravanjske komemoracije u Hrvatskoj nakon 1990. godine
113
UDBENICI POVIJESTI I HISTORIOGRAFIJA

Tihomir Cipek
Ustaka politika povijesti
1941. kao revolucionarna godina
133
Damir Agii, Magdalena Najbar-Agii

Hrvatska historiografija o 1941. polemika bez dijaloga?
145
Dubravka Stojanovi
Revizija revizije
1941 u udbenicima istorije u Srbiji
157
PRILOG
Goran Greti
O zloinu, oprostu i zaboravu
O autorima
167
179
POVIJESNI LOMOVI:
1941. U SJEANJU NACIJ
Predgovor
Ako je tano da se okrugli brojevi u kalendarskom rasteru svjetske povijesti ne

poklapaju sa onim vorovima vremena koje zapliu sami historijski dogaaji pa
su zato puka okrugla godita kao to su 1900. ili 2000. godina bez znaaja u poreenju sa historijskim datumima kao to su 1914, 1945. ili 19891 onda se i dramatski vor 1941. godine u historijskom prostoru junoslavenskih naroda i sa stajalita
historijske znanosti i sa stajalita teorije sjeanja moe razumjeti i kao historijska
prijelomnica u novijoj politikoj (i kulturnoj) povijesti tog prostora, ali (istovremeno) i kao logian ishod kauzaliteta (globalne i lokalne) politike povijesti koja
je u sluaju junoslavenske politike fabule 20. stoljea (kauzalno) pripremljena, uvjetovana i usmjerena iskustvima i ishodom Prvog svjetskog rata, konstitucijom zajednike drave 1918, internim (nacionalnim) protuslovljima i konfliktima
unutar te zajednice, hipotekama kolektivnih (= nacionalnih) sjeanja, nacionalnim
politikim utopijama te eksternim (globalnim) determinantama evropske povijesti i evropske igre snaga. Sva ta batinjena (i novosteena) iskustva koja su se
kristalizirala u obliku (kolektivnih/nacionalnih) koncepata samorazumijevanja, u
obliku (nacionalno specifine) kulture sjeanja i iz toga proisteklih konkretnih
normativnih politikih programa za dotine nacionalne kolektivitete generirala su, akumulirala i reproducirala potencijal konflikta koji je imao svoju ideoloko-politiku artikulaciju, ali i mentalno-psiholoku i kulturoloku interiorizaciju
u samorazumijevanju dotinih politikih i kulturnih kolektiviteta, koja je stilizirana kao kultura sjeanja, to je u danim okolnostima efektuirana kao eksplozivni
resurs sa produenim djelovanjem ili kao motivacijski energent za sasvim konkretne politike akcije politikih elita u (pragmatiki gledano) povoljnim drutvenim i historijskim okolnostima. O tim (historijski uvjetovanim) konstelacijama
i kauzalitetima koji su datumski locirani na evropsku 1918. godinu te o njiho1
Jrgen Habermas, Die postnationale Konstellation. Politische Essays, Suhrkamp, Frankfurt/M.,

1998, str. 65.
KULTURA
SJEANJA:
1941.
vu pohranjivanju u pamenje i sjeanje, o njihovu utjecaju na oblikovanje politike zbilje i politike akcije, o njihovoj kulturnoj i mentalnoj stilizaciji i politikoj
instrumentalizaciji, bilo je rijei u prvoj istraivakoj fazi projekta Kultura sjeanja koja je (kao rezultat historijskih, politolokih, sociolokih, filozofskih, kulturolokih... uvida) prezentirana u zborniku Kultura sjeanja. Povijesni lomovi i svladavanje prolosti.2
Na toj osnovi naime, na osnovi povijesti narod u bivem jugoslavenskom
politikom prostoru poslije 1918. godine godina 1941. iskrsava kao klimaks ve
postojeih, prethodnim konstelacijama determiniranih konflikata koji su, s jedne
strane rezultat (i) historijskog (kolektivnog) pamenja (kao priguenog, potisnutog, hiberniranog, ali zapravo ivog, virulentnog i infektivnog politikog goriva),
ali i dogaaja i procesa na evropskoj politikoj sceni na kojoj su junoslavenski
narodi manje-vie samo eksponenti ili instrumenti sraza velikih i monih aktera
evropske politike.
Sa stajalita teorija sjeanja na temelju kojeg u ovom istraivanju operiramo
vodeom tezom o kulturnom sjeanju (i o kulturi sjeanja) kao toposu samorazumijevanja i samotumaenja ljudskih drutava, kao toposu oblikovanja identiteta i
vrijednosnih poredaka, ali i kao toposu oblikovanja politike samosvijesti dotinih
zajednica fokusiranje na 1941. godinu (u spomenutom politikom prostoru) ima
za cilj pokazati da 1941. u sebi retrospektivno taloi konfliktni potencijal sjeanja na
(nacionalnu/nacionalne) prolost(i), kao to istovremeno (u krajnje dramatinim
okolnostima na poetku Drugog svjetskog rata) na toboe normativnom kapitalu
sjeanja na prolost prospektivno projektira novu politiku budunost (kao neku
vrstu replike izgubljene ili proputene, a sada u liku sadanjosti ostvarive prolosti). Pada u oi da se sadraji i iskustva kulturnog sjeanja, kulturnog samoidentificiranja, i kulturne povijesti izriito prevode na politiku povijest i spreu s njom,
da se politiki instrumentaliziraju pa se tako i rekonstrukcija kulture sjeanja
zapravo u najveem dijelu koncentrira na politiku povijest u kojoj su sublimirane
kako oblikotvorne tako i razorne energije, a koja asimilira i apsorbira kulturnu povijest to tako fungira samo kao eksponent te iste politike povijesti.
Utoliko se i istraivanja 1941. godine fokusiraju prije svega na konstelacije,
konflikte, interakcije, politike programe i akcije nacionalnih kolektiviteta. Utoliko
se nacionalno pitanje u sluaju junoslavenskih naroda te godine (obnovljeno i
u novim okolnostima raspada evropskog politikog poretka) javlja ili kao pitanje
zakanjelih nacija ili (u kodu nacionalistikih opsesija) kao pitanje svih pitanja.
Dakako da osim sklopa internih determinacija i motivacija prividno separatnih,
2
Kultura sjeanja. Povijesni lomovi i svladavanje prolosti (ur.: Tihomir Cipek i Olivera Milosavljevi), Disput, Zagreb, 2007.
POVIJESNI
LOMOVI:
1941. U
/PREDGOVOR/
SJEANJU NACIJA
a stvarno prepletenih nacionalnih historija (u to spadaju i balasti kolektivnog

pamenja dotinih nacionalnih zajednica) u historijski kauzalitet 1941. godine
nesporno spada iskustvo evropske katastrofe u liku eksplozije nacionalsocijalizma
i faizma, te sraza sa suprotnom ideolokom paradigmom komunizma i staljinizma, ija je zajednika politika forma totalitarizam, a rezultat kultura koncentracijskih logora, genocida i gulaga. Ti globalni (evropski) poremeaji i katastrofe
imaju svoje ideoloke i politike klonove i derivate u politikim i ratnim procesima
na ruevinama prve Jugoslavije i u svojevrsnom internom politikom, ideolokom
i vojnom srazu nacionalnih kolektiviteta i njihovih politikih ambicija. Osim batinjenog, u sjeanju profiliranog i u pamenju zadatog potencijala konflikta (po
matrici poravnanja ili osvete za stare historijske dugove u meunacionalnim
raunima) u historijsku sliku 1941. godine ulazi i element sraza velikih ideolokih paradigmi, odnosno politikih kultura: lijeve i desne politike paradigme, revolucionarne utopije i tradicionalistikog konzervatizma, demokracije i totalitarizma, nacionalizma i liberalizma... Cijeli taj splet konfigurira i sadraje pamenja, i
politike akcije, i podjelu uloga u uvjetima lokalnih i globalnih konflikata, i socijalne i ideoloke razdjelnice unutar pojedinanih nacionalnih zajednica, i mehanizme
interakcije meunacionalnih konflikata ili saveznitava...
S obzirom na zadatost historijskog materijala ili historijskih injenica ali
i s obzirom na aporije koje u razliitim nacionalnim, odnosno naciocentrinim ili
solipsistikim nacionalnim historiografijama selektivno iskrivljuju sliku ili sjeanje na (zajedniku ili separatnu?) povijest ovo je istraivanje nastojalo izbjei
ideoloka zatamnjenja i osigurati metodoloku poliperspektivnost uvida i tumaenja 1941. godine kao kompleksnog historijskog vora u kojemu se kao kauzalna
rezultanta sustiu silnice prethodne povijesti, u kojemu se istodobno razrjeavaju
ali/i/ili umnoavaju (novi/stari) konflikti i oblikuje nova drutvena i politika zbilja. Sama ta nova zbilja ostavlja nerijeenim i potisnutim frustracije prethodne
povijesti te se ne moe razumjeti kao klimaks razrjeenja i oputanja, nego kao resurs odloenih konflikata koji su stupili na scenu u dolazeem vremenu.
Cijeli taj kompleks tematiziraju prilozi ovog zbornika, uzimajui u obzir specifinu faktografiju posebnih nacionalnih zajednica (Hrvata, Srba, Bonjaka, Jevreja, Roma...), njihova poloaja u konstelacijama rata 1941. te njihove politike
sudbine i uloge, zahvaajui pritom irok registar pitanja i problema ije se kritiko
osvjetljenje nastoji oblikovati s one strane udeavanja, pripitomljavanja, selektiranja ili prilagoavanja historijske istine nekom ideoloki poeljnom nacionalnom interesu.
Ovdje prezentirani prilozi integrirani su u obliku interdisciplinarne suradnje i istraivanja koje nam nudi irok spektar tema koje predstavljaju indekse dra-
10
KULTURA
SJEANJA:
1941.
matinog vremena 1941. godine: indeks ideolokih podjela i ideolokih matrica u

beogradskoj tampi 30-ih godina; razliitost interpretacija pua 27. marta 1941;
diskriminiranje i marginaliziranje Roma u ratnim godinama, ali i u historijskom
pamenju; djelovanje selektivne memorije u procesima komemoracije rtava Drugog svjetskog rata (primjer jevrejskih rtava) te rigidni i totalizirajui koncept oblikovanja nacionalnog identiteta; redeskripcija sjeanja i aporije konstitucije nacionalnog identiteta u Bonjaka, odnosno lomovi u konstituciji bonjakog identiteta
i utjecaj referentnih identitetskih previranja u drugim nacijama; tekoe hrvatske
historiografije i njezina ideoloka optereenja; ambivalencija u interpretaciji 1941.
(revolucionarna godina u oima NDH ili godina katastrofe iz ugla nasuprotne interesne paradigme); pitanje zloina i oprosta na temelju iskustva zloin koji u nacistikoj izvedbi predstavljaju negaciju moralnog i politikog univerzalizma Francuske i Amerike revolucije; sukob velikih ideolokih paradigmi (crnog
i crvenog) u knjievnom i kulturnom horizontu na primjeru sukoba na knjievnoj ljevici i desnici; falsificiranje rituala komemoracije u odnosu na 1941. i
instrumentaliziranje komemoracije u kodu novog desniarstva i konzervativizma
itd. sve su to teme to ih predstavlja ovaj zbornik na niti vodilji formativne snage pamenja i sjeanja u politikoj zbilji i u odnosu na odreeno historijski dramatino razdoblje kakva je bila 1941. godina. Ideja koja je sinergijski povezala nau
istraivaku zajednicu mogla bi se saeti u temeljnoj intenciji da prozirui mo i
nemo sjeanja i njegova oblikotvornog kapaciteta odgovorimo na sljedee pitanje: Moemo li uiti iz katastrofa?3
Sulejman Bosto
Tihomir Cipek
Upor.: Jrgen Habermas, nav. dj., str. 65.
HISTORIJSKI KONTEKST
I KULTURA SJEANJA
Sulejman Bosto
KONFLIKT IDEOLOKIH PARADIGMI:
CRVENO VERSUS CRNO
U kaotinim godinama na poetku II svjetskog rata (nakon sloma Kraljevine Jugoslavije) na politikoj sceni se pored oivljavanja starih politikih ressentimenata i
starih/novih rekompozicija politikih odnosa, a pod utjecajem opeg evropskog
ratnog i politikog konteksta kao i unutarnjeg/lokalnog konteksta politikih borbi,
koje su se vodile izmeu nacionalno-hegemonistikih i nacionalno-emancipacijskih tenji nacionalnih zajednica osim
isto nacionalnih aktera javlja i utjecaj
dviju globalno sukobljenih ideologija: komunizma (= boljevizma = staljinizma)
te faizma i nacionalsocijalizma, i njihovih domaih sljedbenika i adepta. Cilj je
ovog priloga markirati impakt tih ideolokih matrica na domaem tlu i konkretno ih
prikazati na primjeru ideolokog sukoba
u knjievno-kulturnom polju: na primjeru
sukoba knjievne ljevice sa dogmatskom
strujom (kao i sa nacionalistiko-klerikalnom desnicom), odnosno na primjeru sukoba dogmatske i liberalne struje unutar
ljevice.
a stajalita nae teme vodilje (kultura sjeanja) te s

obzirom na nau bazinu zadau da iz razliitih interpretacijskih perspektiva, a na temelju historijskog materijala i historijskih iskustava, tumaimo procese i
uinke historijskog sjeanja s obzirom na njegovu ulogu u konstituciji (individualnog i kolektivnog) samorazumijevanja u ak-
14
KULTURA
SJEANJA:
1941.
tualnoj politikoj i kulturnoj zbilji, 1941. godina se kao godina dramatinog prijeloma i poetka II svjetskog rata na naim prostorima mora tumaiti u najmanje
dvostrukoj ekspoziciji, a to znai: u opem evropskom kontekstu II svjetskog rata i
evropske politike scene uope i, kao drugo, u specifinom kontekstu nae lokalne historije i njezinih specifinih politikih i kulturnih konstelacija. Godina 1941.
dramatina je kulminacija traumatinih iskustava politike i kulturne historije prvih decenija 20. stoljea, odnosno traumatsko razrjeenje odavno zapoetih konflikata, ressentimenata, neostvarenih starih politikih utopija, konstruiranja novih
ideologija i politikih mitologija itd. Stoga tu godinu ne moemo ni razjanjavati
ni razumjeti samo u okviru ogranienog i u sebe zatvorenog kalendarskog isjeka vremena (to jest, ne moemo se ograniiti samo na kalendarsku 1941. godinu),
nego, naprotiv, unutar kompleksnog povijesnog kauzaliteta u kojemu se ona javlja
kao rezultanta i ujedno kao ishodite jednog potonjeg procesa ija iskustva i sadraji bitno suodreuju, suoblikuju i optereuju i nae dananje sjeanje i samorazumijevanje.
U tom pogledu o 1941. moemo i moramo govoriti uzimajui u obzir procese koji su ju historijski proizveli (u prvim decenijama 20. stoljea, ali i impulse koji
seu u 19. stoljee, pa i jo dublje natrag u historiju). Pritom se ini da u tom poslu rekonstrukcije dogaaja i procesa u prvom planu stoje spoznaje historijske znanosti, sa jasnim akcentom na politikoj historiji. Izgleda naime da u znanstvenom
prostoru historijske znanosti svoju privilegiranu poziciju temelje na preutnoj pretpostavci da politika historija (kao historija drava) predstavlja pravi ili glavni sadraj ljudske historije, dok (sa tog stajalita) druge historije a prije svih kulturna
historija stoje u drugom planu ili kao pomona disciplina ili kao derivat politike historije. Premda ova diskriminacija kulturne historije (kao instrumenta za razumijevanje ljudskog povijesnog procesa) tu (kulturnu) dimenziju ne moe strogo
odvojiti od politike historije, politika historija (kao historija drava) dobiva prednost iz slijedeeg razloga:
Povijest se (...) podvrgava redukciji na (...) povijesne shematizme a viedimenzionalnost ljudske povijesti svodi se na politiku povijest odnosno na povijest
drave i dravnih ustrojstava. Premda je to evidentna redukcija povijesti, razlog
shvaanju da je ba politika povijest reprezentant onog bitnog povijesti lei po
Alfredu Heuu u injenici da se u dravi sabiru najvee javne energije koje
imaju oblikotvornu mo, pa se sadraj, tok i tendencije povijesti itaju iz perspektive povijesti drava...1
1
ire upor. Sulejman Bosto, Svijet i kontingencija, Filozofska istraivanja-HFD, Zagreb 1997, str.
103. i naredna.
SULEJMAN BOSTO: KONFLIKT
IDEOLOKIH PARADIGMI: CRVENO VERSUS CRNO
15
U naoj rekonstrukciji i hermeneutici kulture sjeanja, i u fokusiranju na

1941, elim dati rije jednom aspektu upravo kulturne historije koja spada u konstelacije tog vremena i u sklop povijesnog kauzaliteta 1941. godine. Pokazat e se da
taj aspekt kulturne historije nezaobilazno pripada dramatinim 30-im i 40-im godinama 20. stoljea, odnosno da zbivanja na kulturnoj sceni suoblikuju (ili reagiraju na...) proturjenu i konfliktnu politiku i socijalnu fizionomiju tog vremena, pri
emu je kulturna (preciznije reeno: knjievna) scena duboko upletena u aktualnu
politiku povijest bilo kao konformistika akcija bilo kao kritika reakcija. Zbivanja
na kulturnoj (umjetnikoj/knjievnoj) sceni bila su pak dio irih, opih politikih
i ideolokih konstelacija na evropskoj sceni ali nisu samo povratno suoblikovala
tadanju politiku (samo)svijest, nego su oblikovala i tendencije, sadraje i procese
kasnijih politikih razvitaka (sve do danas), ujedno proizvodei i sadraje i forme
naega (dananjeg) historijskog pamenja i samorazumijevanja. U horizont dogaaja krajem 30-ih godina iji je rezultat Drugi svjetski rat, koji na naem prostoru
eksplodira 1941. spadaju barem dva kompleksa faktora:
a/ lokalne (ili interne) politike konstelacije u Kraljevini Jugoslaviji sa specifinostima nacionalnih povijesti i njihovog konflikta;2
b/ evropske (ili globalne) politike konstelacije (na pozadini rezultata I svjetskog rata i revolucionarnih prevrata, ili na pozadini crvene revolucije ili na po2
U kontekstu analize nasilja na Balkanu u najnovijim ratovima na tlu bive Jugoslavije 1991-1995, odnosno u okviru kritike analize stereotipa o nasilju kao strukturalnom regionalnom obiljeju Balkana Wolfgang Hpken u svojoj rekonstrukciji povijesnog kauzaliteta balkanskih (odnosno jugoslavenskih) konflikata, pored strukturalne razine i situacijskih konteksta koji konkretno
generiraju nasilje, ukljuuje i faktore kulturnih uvjeta. Pored toga, osim bazinih (opepoznatih)
determinanti politike historije Balkana (odnosno Jugoslavije) koje sainjavaju: osmanska i habzburka vladavina, te nacionalno-emancipacijski pokreti i njihove razliite motivacije nakon raspada tih imperija on u analizu ukljuuje element unutardravnog nasilja. Naime: Historiografija
nacionalnih pokreta i oblikovanja nacionalnih drava 19. stoljea, najee gotovo potpuno ignorira
to da je oblikovanje nacionalnih drava ovdje (kao i drugdje) bilo procesom koji je stalno bio povezan sa nasiljem... i da je osloboenje vlastitog naroda od strane vladavine nerijetko ilo sa istrebljenjem pripadnika nekog drugog naroda. Runa rije etniko ienje svoje je opravdanje imala u
opisu popratnih okolnosti onih idealiziranih nacionalnih pokreta, kojima su se balkanski narodi u
19/20. stoljeu odricali osmanske i habzburke vlasti. U najboljem sluaju postoje zaeci unutardravnog nasilja koji su u meuratnom vremenu, na primjer, u znatnoj mjeri obiljeili politiku svakodnevnicu jugoistonoevropskih drava. A i nasilje u Drugom svjetskom ratu uzimano je u obzir
najee samo u okviru tradicionalne ratne povijesti a jedva u smislu eksplicitne perspektive koja
eksplicitno polazi od pitanja uvaavajui teoriju nasilja. Tek je najnoviji rat u bivoj Jugoslaviji stimulirao pogled na fenomen nasilja, u kojemu je regionalno istraivanje povezano sa pitanjima opeg istraivanja nasilja uvrteno u usporednu analizu etnikih i politikih fenomena nasilja. To se
pak do sada nije zgusnulo u teorijski i historijski fundiranu analizu povijesti nasilja na Balkanu
(Wolfgang Hpken, Gewalt auf dem Balkan Erklrungsversuche zwischen Struktur und Kultur, u: Wolfgang Hpken/Michael Rieckenberg (ur.): Politische und ethnische Gewalt in Sdosteuropa und Latinamerika, Kln 2001, str. 55. i naredne.
16
KULTURA
SJEANJA:
1941.
zadini crne revolucije odnosno involucije). Te konstelacije fundamentalno su

obiljeene sukobom ideolokih paradigmi, koje su na simbolikoj ravni obojene
kao crvena i crna. Sraz tih paradigmi u naem prostoru obiljeava tok tada aktualnih, ali i kasnijih povijesnih tokova i sainjava (bilo vrijednosno pozitivni bilo
vrijednosno negativni) sadraj naeg historijskog (politikog i kulturnog) pamenja.
Na toj pozadini 1941. godina u svoj historijski miraz unosi upravo te sadraje, neto odreenije reeno: balast raspada jedne drave, jake tendencije takozvane
nacionalne emancipacije, koje se, zavisno od take gledita, zavisno od historijskih
samointerpretacija dotinih nacionalnih zajednica, zavisno od interesnih sklopova
i odnosa snaga, na jednoj strani tumae kao osloboditeljske, a na drugoj strani kao
separatistike ili hegemonijalne, i to na matrici reinkarnacija starih nacionalnih
mitologija i utopija, ukratko: euforijom nacionalnog samopotvrivanja.
Ne treba posebno naglaavati da opi okvir lokalnih zbivanja predstavljaju
eksterne (globalne) determinacije odnosa snaga i interesa unutar evropskog svijeta, historijskog pamenja, te (ponovo naglaavam) utjecaj ideolokih paradigmi i
njihovog sraza.
Ako je dakle posljedica i zajedniki nazivnik evropske ratne katastrofe iz I
svjetskog rata i raspada drava i starih imperija, te procesa stvaranja novih imperija
ekspanzija nacionalnih ideologija (i njima odgovarajue politike i nasilne operacionalizacije), dakle nacionalizam (koji je svog partnera i saveznika ili patrona bio
naao u crnoj ideolokoj paradigmi) na drugoj strani politikog spektra javila se
opozicijska alternativa (iz tabora crvene ideoloke paradigme), iji je alternativni
programatski politiki pojam bio internacionalizam.
Ideoloki kapital tog vremena (koji svoj saldo ima u eksploziji rata 1941), sastoji se, dakle, od mjeavine nacionalnih/nacionalistikih ideologija i sponzorstva
ideolokih (i ekonomskih) blokova. Pod kiobranom nacionalsocijalizma i faizma generiraju se lokalni/regionalni nacionalno-faistiki klonovi, a pod kiobranom boljevizma (u varijetetima od lenjinizma do staljinizma, armiranima idejom
komunistike povijesne utopije i njezinih teorijskih i programsko-politikih operacionalizacija i opravdanja) nastaju emancipatorske alternative meunarodnog
radnikog odnosno komunistikog pokreta, koji je s jedne strane svoju politiku
superstrukturu imao u internacionalama (II i III) koje su de facto realizirali represivni sustavi kontrole pod ideolokom egidom jedinstva pokreta, a s druge strane
taj je sistem trpio unutranje sporove i lomove, na primjer, oko metoda revolucionarne borbe (radikalne i/ili nasilne revolucije s jedne strane i, recimo, reformistike ili socijaldemokratske struje s druge strane). Komunistiki je pokret osim svog
prirodnog ideolokog neprijatelja (kapitalizam i imperijalizam) dobio jo jednog:
17
naime evropski nacionalsocijalizam i faizam, u borbi s kojim je crpio dodatnu

real-politiku i ideoloku legitimaciju i opravdanje.
Jugoslavenski narodi su se tako nali izmeu ekia globalnih ideolokih pogona (crvenog ili crnog) i nakovnja svojih domaih (nacionalnih i/ili vjerskih) frustracija, ambicija, ressentimenata. Sa takvim kapitalom zatekli su se jugoslavenski
narodi 1941. optereeni raspadom drave, neistim savjestima aktera represivnog
a naglo propalog monarhistikog reima, silama i oktroiranim ideologijama nacionalsocijalizma i faizma ukratko, u svekolikoj konfuziji.
Toj je konfuziji, kako znamo, spasonosnu alternativu nudio komunistiki pokret, koji je u jugoslavenskom sluaju (KPJ) bio prinuen manevrirati izmeu Scile ideoloke i represivne kontrole staljinizma (u koji se tragino izvrgnuo boljevizam, posve kompromitirajui komunistiki pokret) i Haribde domaih problema
(u koje spadaju lokalni faistiki reimi, nacionalistika bjesnila i njihova sistematska praksa okrutnih zloina), ali i unutarnjih konflikata, frakcijskih borbi i ideoloko-teorijskih razlikovanja. Eksplozija faizma i nacionalsocijalizma pojavila se kao
neoekivano straan dodatni izazov, pa je u tom pogledu komunistiki pokret, kao
reakcija na eksploziju faizma i nacionalizma (i njihovih derivata), mogao sauvati
istu savjest ili dobiti dodatni alibi svoga postojanja i djelovanja.
Ali, jugoslavenski se komunistiki pokret nije mogao lako rijeiti paternalizma
i hipoteke staljinizma, te je (to iz razloga idealistikog uvjerenja to iz isto taktikih pragmatikih razloga politikog preivljavanja ili situacijskog prilagoavanja) i
na ideolokom planu dugo ostao vjeran dogmatici dijalektikog i historijskog materijalizma, koji je dobio status ideoloko-politike batine.
U tom je pogledu i sa stajalita naeg istraivanja kulture sjeanja i za neposredno oblikovanje kolektivnih memorija ili, ako hoemo, historijske svijesti
sovjetski komunistiki pokret, koji se izopaio u strahovladu Staljinove represije,
imao jednako neistu savjest i krvave ruke (brutalne politike likvidacije i procesi, gulazi...) kao i evropski nacionalsocijalizam i faizam, pa je staljinistiki patronat
strateki kontrolirao, ometao i kompromitirao tadanje jugoslavenske komuniste.
Na ideolokom planu i na planu pragmatine (ali kompromitantne) lojalnosti Staljinu crvena je paradigma u danoj situaciji mogla (ili morala?) takorei progutati sve strane staljinistike blamae komunistike ideje, totalitarnu praksu i
kompromitaciju kroz potpis na pakt sa Hitlerom da ne govorimo o stravinoj
sistematskoj praksi nasilja i likvidacije u ime dogme o beskompromisnosti puta u
komunizam, odnosno, dogme o nunosti rtve za ideoloki i povijesno-filozofski
konstrukt povijesnog cilja kao carstva slobode.
Na strani crne poasti faizma nastupili su jednako brutalni domai faistiki
reimi sa svojim povijesnim zadaama realizacije nacionalnih ideologija i utopija.
18
KULTURA
SJEANJA:
1941.
U toj konfuziji i s obzirom na toliko brojne ideoloke, a uskoro potom i vojne

neprijatelje, za lijevu paradigmu nije ostalo previe manevarskog prostora. Njezin
unutarnji teret (dogmatska ideoloka stega, borba sa ideolokim i politikim frakcijama, patos revolucionarne utopije...) pratio je i vanjski teret nerijeenog obrauna sa staljinizmom. U tim je okolnostima vaan element sadraja tadanjeg iskustva i vaan materijal naeg historijskog pamenja stanje kulturnih procesa i nove
(to znai: s one strane nacionalno-centrinih monokulturnih obrazaca kulture i
kulturne povijesti) kulturne svijesti kao forme historijske svijesti.
Naravno, operiranje pojmom kulturnih procesa ili kulturne svijesti u ovom
kontekstu mora biti posve obazrivo jer otvaranje teme kulturne historije i njezine
prepletenosti sa politikom historijom nadilazi okvire ovog priloga, koji se fokusira na jednu ogranienu historijsku epizodu (pri emu se i sama ta epizoda kao
dio superstrukture cjeline historijskog procesa javlja kao nepregledna kompleksnost, pa se zbog toga i njezino tumaenje mora zadovoljiti metodskom redukcijom na bitna obiljeja). Uvoenje u horizont dogaanja 1941, u horizont sraza
spomenutih ideolokih paradigmi, i njegovo konkretiziranje na jednom kulturno-politikom, odnosno knjievno-politikom primjeru (kakav je sukob na tadanjoj
jugoslavenskoj knjievnoj ljevici), kao i postavljanje teze da u oblikovanju svijesti
epohe sudjeluju i kulture i njihova prerada, upotreba ili politika operacionalizacija u danom historijskom kontekstu ne eli precijeniti, ali ni podcijeniti znaaj
kulturnih energija i kulturnog kapitala u oblikovanju konkretnih politikih procesa. Spomenuti primjer o kojemu se ovdje radi (sukob na knjievnoj ljevici) nikako
ne iscrpljuje puno sloenije i opsenije pitanje kulturne historije i interakcije (ili
sudara) kulturnih totaliteta, nego se uzima kao indeks jednog specifinog stanja
duha na umjetnikoj i ideolokoj razini, koje je ako ne presudno determiniralo tok
stvari danog historijskog trenutka, onda barem sudjelovalo u dramaturgiji evropskog svijeta (i nae lokalne historije).
Stoga ovdje treba dodati da kulturna historija ili kulturna predhistorija
1941. godine see daleko preko granica sukoba na knjievnoj ljevici ili sukoba crvene i crne ideoloke paradigme. Ta kulturna (pred)historija jugoslavenskih
naroda (koja je uvijek nekako bila spregnuta sa politikom historijom, sa njezinim
konceptima samorazumijevanja dotinih zajednica, njezinim nacrtima i politikim akcijama) ve je smjetena u interpretacijske stereotipe (kulturne i politike historije) balkanskih (jugoslavenskih) naroda. Jedan je od tih stereotipa, na primjer,
stereotip o nasilju kao strukturnom regionalnom obiljeju Balkana, stereotip s
kojim se, meu ostalim, kritiki razraunava Wolfgang Hpken.3 On u navedenoj
3
Wolfgang Hpken, nav. dj.
19
raspravi, prikazujui stanje (prilino zaotrene i vieznane) rasprave o nasilju na

Balkanu i njegovim historijskim i drutvenim korijenima, nastoji izbjei jednostranost stereotipa o tobonjoj ekskluzivnoj specifinosti balkanskih naroda u pogledu njihove (habituelne?) pripadnosti kulturi nasilja, odnosno njihove pripadnosti predmodernoj sirovosti (nasuprot racionalnom civilnom poretku modernih
drutava):
Takve civilizacijsko-teorijske predrasude o moderni koja je liena nasilja izgubile su plauzibilnost, i to ne tek od erupcija nasilja u bivoj Jugoslaviji. I ondje
gdje se granice izmeu rata i mira u moderni, izmeu civilnog poretka i poretka klanja generalno ne daju izbrisati kako je to uinio Michel Foucault
samoizvjesnost jedne moderne koja je tendencijski liena nasilja je odbaena, a
umjesto toga nasilje se spoznaje ne samo kao skrivena nego i kao stalno prisutna i inherentna strana te moderne. Ondje gdje se tako misli nasilje na Balkanu vie se ne pojavljuje kao bojite jedne zaostale periferije koje se moe staviti
nasuprot spremnosti na mir centara, nego kao dio jedne evropske povijesti koja
je upravo uvijek i posvuda bila oznaena prisustvom nasilja. I samo emo tada
odbaciti elju da nasilje ove regije brzopleto analiziramo kao tobonji specifikum njezine povijesti.4
Eliminiranje ove predrasude Hpken vidi u obavezi kompleksnog historijsko-analitikog istraivanja koje bi moralo uzeti u obzir i razinu strukturnih elemenata i elemenata koji se odnose na aktere te njihovu interakciju, a jednako se tako mora raditi o uzimanju u obzir dugotrajnih, razvojnih i drutveno-povijesnih
procesa kao to su procesi oblikovanja drava i moderniziranja te o primjerenom
lociranju utjecaja kulturnih faktora nasilja.5 Razmatrajui kulturalne dimenzije
nasilja, Hpken dovodi u pitanje one teorije i stereotipe o inherentnoj povezanosti kulture i nasilja, o tobonjoj kulturno-antropolokoj konstanti mentaliteta dugih noeva6, kao to odbacuje i jednostrano prebacivanje uzroka nasilja na kulturu koje zapravo znai diskreditiranje drugih kultura kao nasilnih, a time i kao
normativno problematinih.7 Takva kratkovida perspektiva u objanjenju nasilja
previa i podcjenjuje svrhovitu racionalnost svakog nasilja (Hpken).
4
Wolfgang Hpken, ibid., str. 56.

Ibid., str. 57.
6
Upor. ibid., str 72 i naredne.
7
Ibid. U vezi sa istraivanjem sprege kulture i nasilja, u polju rasprave nalaze se i teze o tome da
izraajne forme nasilja stoje pod utjecajem kulture, potom, da je kultura mobilizirajua snaga, te
da nasilju prethodi kulturna i simbolika priprema. Nadalje, Hpken navodi i tezu o kulturnoj dimenziji nasilja po kojoj se uzrok nasilja nalazi ne samo u socijalnim i politikim konfliktima, etnikim antagonizmima ili ekonomskim interesima nego jednako tako u spremnosti na nasilje do5
20
KULTURA
SJEANJA:
1941.
Pa ipak se (povratna) sprega kulture i nasilja ne moe posve apstrahirati. Fokusiranjem na balkansku povijest i s intencijom da se oblikuje neto kao bazini povijesno-kulturni profil Balkana, Hpken markira niz determinanti, socio-kulturnih i
mentalnih obiljeja Balkana koja se razumiju kao rezultat rada povijesti, povijesnih
prilika i kao interakcija specifinih, socijalnih, prirodnih, politikih pretpostavki
koje predstavljaju agense politikih tokova i djelovanja u danome povijesnom kontekstu. To su (ovdje navodei samo ilustrativno): predmoderni patrijarhalni i hijerarhijski ustrojeni drutveni poreci (koji imaju dugo historijsko djelovanje), pastoralni naini privrede koji su oblikovali specifine porodine i klijentelistike
socijalne odnose, bazino razlikovanje pripadnosti grupi i nepripadnosti grupi,
logika lojalnosti zajednici i (na toj osnovi) odbrambeni mentalitet, podnoenje
konflikta kao ivotnog modusa, borbena kultura i njegovanje herojskih ivotnih formi, itd. Na tom osnovu oblikovao se specifian supstrat etikih orijentacija i vrijednosti kao to su patrijarhalni poredak, kult snage i asti, maskulinocentrina norma hrabrosti itd. Unutar globalnih povijesno-politikih determinanti (u
koje spada i stalna izloenost imperijalnim impaktima i tome odgovarajui mentalitet otpora) sa kapitalom pred-modernih kulturnih konstanti, sa batinom
iskustva nasilja koje je u izvjesnom smislu postalo mentalnom batinom (Hpken) nasilne prakse (to jest organizacija i mobilizacija nasilja) izgledaju objanjive unutar sloenog povijesnog kauzaliteta u kojemu se sama kultura ne moe uzeti
kao jedini, fundamentalni, linearni i odluujui izvor nasilja, premda ovi povijesno
oblikovani kauzalni kompleksi djeluju takorei na dugi rok i (u obliku kolektivnog sjeanja) aktiviraju svoju energiju u danim konfliktnim situacijama ugroenosti (ili u situacijama novog traenja) identiteta, te (u konfrontaciji sa iskustvima
nenasilno strukturirane politike kulture modernih drutava) djeluju kao iracionalni ili opsesivni (na primjer, opsesija prolou ili opsesija inscenacijom
poeljne prolosti).
Ako se ove predmoderne determinante vide aktiviranima u novijoj povijesti
jugoslavenskih zemalja u 20. stoljeu (balkanski ratovi, Prvi svjetski rat i njegove
posljedice za samorazumijevanje pojedinih nacionalnih zajednica i njihovih povijesnih ambicija, rezultati novih politikih konfiguracija, kosovski mit u polititinog drutva koja je [spremnost] batinjena u kulturnim obrascima (...) budui da na nastanak
nasilja ne utjeu samo interesi, politiki odnosi moi i stanje socijalnih problema. I slike svijeta, religijska uvjerenja i sistemi tumaenja nekoga drutva odluuju o tome dolazi li se do nasilja ili ne,
i to ne samo u pred-moderni nego i u moderni, koja sebe nekritiki razumije u figuri nenasilne
racionalnosti. U ovoj poliperspektivnoj diskusiji o kauzalitetu nasilja Hpken se poziva na brojne
aktere diskusije, kao to su John Keegan, Georg Elwert, Erwin Orywel, Helga Breuninger, Michael
Rieckenberg, Denis Crouzet, Bedrich Lwenstein, Hannes Granditis i mnogi drugi (iscrpnije o tome str. 72, 73 i naredne).
21
koj samosvijesti Srba, prinuda nacionalnog samopotvrivanja Hrvata i nacionalni dravotvorni ciljevi...), onda se ti povijesni politiki i mito-politiki kauzaliteti
efektuiraju kao konflikt kulturne i politike memorije (i njezine normativne snage) i realnosti novih politikih (globalnih i lokalnih) konstelacija i odnosa moi.
Mito-politike energije u figurama rata, pobjede, poraza, osvete, ideala slobode...
(uvijek kontekstualizirane i nijansirane u partikularnim nacionalnim historijama
i memorijama te u njihovim meusobnim konfliktima i kolizijama) suodredile su
stanje stvari u godinama koje su (i u jugoslavenskom prostoru) vodile ka 1941. kao
kulminacijskoj taki i kao vratima dolazee ratne katastrofe. Prihvatljivom se ini dijagnoza (koja se odnosi na noviju povijest jugoslavenskih naroda) da nain
drutvenog suoavanja iskustava sa iskustvima rata i nasilja pokazuje iznenaujui
kontinuitet kolektivnih obrazaca sjeanja koji [kontinuitet] u krajnjoj liniji afirmira nasilje.8
Ako se sada (naputajui ovaj iroki opi plan) fokusiramo na kompleks stanja
stvari koji je blisko prethodio i koji je nuno vodio 1941. godini, onda emo (osim
starog mito-politikog prtljaga kolektivnih memorija pojedinih jugoslavenskih
naroda) morati uraunati ulazak na politiku scenu Evrope novih ideolokih paradigmi: komunizma i nacionalsocijalizma/faizma9 koje sam u naslovu preveo na
simbolike oznake crvenog i crnog.
U novoj situaciji evropskog svijeta (iji se kauzalni sklop i sklop rubnih uvjeta
rastee u rasponu od zavretka I svjetskog rata pa do izbijanja II svjetskog rata) nije, dakle, zanemariv ovaj prodor velikih ideologija te njihov oblikotvorni utjecaj na
simboliki kapital kulture i umjetnosti. Ako smo ranije (ak sve do granica pred-moderne kulture) govorili o interakciji kulture i politike u kvazikauzalnom lancu:
kultura kao vrijednosni rezervoar politika prakse nasilja (uz neophodnu ogradu da kultura nije bez ostatka normativni pra-izvor, nego samo suigra u politikim praksama), sada je u pitanju suigra starih (tradicionalno ustanovljenih) nacionalnih kulturnih motivacija i novih ideolokih aktera. U toj suigri kao odnosu
moi kauzalni se poloaj kulture i politike prakse u izvjesnom smislu obre: po8
Wolfgang Hpke, ibid., str. 83.

Ove ideoloke paradigme kao oprene i neprijateljske moda su nove samo u smislu vremena
u kojem stupaju na scenu, premda su supstancijalno stare u tom smislu da su, recimo, nacionalsocijalizam i faizam i simboliki, programatski i retoriki impregnirani arhainim mitoloko-politikim motivima, promocijom neke vrste konzervativne revolucije koja poziva na tradiciju, te inscenacijom moi, snage, imperijalne veliine, jedinstva i kontinuiteta rase, voe, duha naroda itd. Na
strani komunistike paradigme na djelu je sekularizirana povijesna eshatologija, utopija budunosti
i njezine povijesne nunosti ideoloki impregnirana simbolikom moi, jedinstva, trijumfa kolektiva (klase) i revolucije, snage pobjede koja se u staljinistikoj izvedbi izopaila u totalitarnu represiju i nasilje. Njihov zajedniki imenitelj sadran je u legitimiranju nasilja kao instrumenta politike.
9
22
KULTURA
SJEANJA:
1941.
litika preuzima ulogu tvorakog uzroka, kultura ulogu posljedice ili derivata politike volje i njezinog instrumenta.10 Takav odnos snaga u novoj evropskoj politikoj realnosti zatie i jugoslavenske narode. Cijelo predratno razdoblje svoj kulturni
i ideoloki kapital (svoje konflikte i nedoumice) takorei istresa ratnoj 1941. godini
kao godini osjeaja poraza, kao godini koja je postala stratite nada i pesimistine melankolije (kako, na primjer, Stanko Lasi jednom opisuje Krleino raspoloenje u 1941. godini).
Stoga mi se ini da unutarnje nijanse, tok i rezultate ideoloko-kulturnih procesa i borbi iz tog vremena na bivem jugoslavenskom prostoru nije mogue razumjeti bez evociranja kulturno-ideolokog sukoba na ljevici (i desnici), sukoba
iji su katalizatori bili i unutarnji, specifino lokalni kulturni (umjetniki, knjievni) odnosi, ali i utjecaji obiju velikih vanjskih superstruktura (staljinizma i faizma/nacionalsocijalizma) dakle crvenog i crnoga ideolokog Moloha. U toj su
konstelaciji svjetonazorni, ideoloki, kulturni, umjetniki, knjievni koncepti bili u
direktnoj interakciji, pa je i stanje svijesti ili stanje duha neizbjeno upleteno u vieznani izazov (na jednoj strani, konzervativnog nacionalno-romantinog ili, na
drugoj strani, revolucionarno-utopijskog) angamana.
Pesimistikoj melankoliji iz 1941. godine prethodi relativno dugo razdoblje
borbi oko uloge, zadae i forme umjetnikog (= knjievnog) angamana. To dugo
razdoblje, kako znamo, na crvenoj strani (u Sovjetskom Savezu) zapoinje poznatim sporovima oko ruske avangarde, politikim kanoniziranjem prolet-kulta,
ideolokim normiranjem knjievnosti u slubi klasne borbe, institucionaliziranjem
ideoloke kontrole knjievnosti kroz RAPP (Rusku asocijaciju proleterskih pisaca)
koja je ovjerovljena i ojaana Harkovskom knjievnikom rezolucijom 1930. godine. U jugoslavenskom prostoru se (prema Ivanu Krtaliu11) glasoviti sukob na
knjievnoj ljevici u knjievno-politikim tumaenjima i knjievno-historijskim
sjeanjima najee reducira samo na spor unutar ljevice (zaboravljajui na sukob
10
Ovo politiko/ideoloko instrumentaliziranje kulture simetrino se odvija i na crnoj i na crvenoj strani evropske politike pozornice. U crvenom taboru kultura postaje instrumentom revolucije unutar ideolokog reza na buroasku i proletersku kulturu (uz eliminaciju umjetnike
avangarde) u crnom taboru, u figuri mitologije moi i trijumfa volje, kao represivno eliminiranje izopaenih umjetnikih praksi (na pr. ekspresionizma) i uz promociju umjetnosti koja treba
biti dienstbare Kunst.
11
Ivan Krtali, Sukob sa desnicom, Mladost/Komunist, Zagreb 1989. Krtalievo djelo, koje ima ambiciju da bude prilog ili nadopuna dugotrajnoj raspravi o glasovitom sukobu na knjievnoj ljevici, a
pogotovo o ulozi Miroslava Krlee, u najboljem sluaju predstavlja upotrebljiv rezervoar materijala i
informacija o sukobu na knjievnoj desnici (i komplementarno, na ljevici), ali je obilje i opseg podataka kojima Krtali operira zaguilo mogunost sustavnog i metodski jasnog prikaza stanja stvari.
Osim toga, samo Krtalievo stajalite nosi jak predznak ideoloke motivacije i ima ambiciju da bude
apologija marksistikog svjetonazora i lijeve ideoloke opcije.
23
sa desnicom), kao to se takoer (u jugoslavenskom kulturno-politikom prostoru

prije II svjetskog rata) ita samo po teritorijalnom principu, po kojemu se sukob
uglavnom zbiva na osovini Ljubljana-Zagreb-Beograd, dok se dogaanja u Podgorici, Nikiu, Sarajevu, Subotici, Vinkovcima i drugim manjim gradovima, po Krtaliu, zaobilaze i zapostavljaju (to se, opet, moe razumjeti kao indeks lokalne
raspodjele moi i uloga u bivem jugoslavenskom prostoru u kojemu je indikativna poznata figura kulturno-politike osovine Beograd-Zagreb kao osovine sukoba
i/ili suradnje). Dakle, u tom prostoru na knjievnoj, kulturnoj i umjetnikoj sceni
veze sa evropskom umjetnikom avangardom (u modalitetima prihvaanja ili odbijanja) seu unatrag jo u 1919. Te veze dokumentira, na primjer, Krlein manifest
Hrvatska knjievna la u asopisu Zenit (1921). Ta veza (koja se koleba izmeu osporavanja i prihvaanja avangarde) progovara i u Cesarevom Plamenu iz
1919, ali se pojam avangarde na knjievnoj ljevici uz postupno odbacivanje prolet-kulta dovodi u vezu sa promicanjem socijalne literature. Tome odgovara promocija socijalno-kritiki motiviranih razliitih knjievnih formi u kojima se (uza
sve anrovske varijacije) u osnovi radi o nalogu za angamanom, odnosno, o sutinskoj heteronomiji umjetnosti i knjievnosti. U toj mjeavini knjievnosti i socijalnog angamana glavni lik kasnijeg sukoba na knjievnoj ljevici, Miroslav Krlea,
ne nalazi svoje mjesto, tanije, naputa ga nakon sporova koji su se ticali odbacivanja ne samo njegove knjievne estetike nego i ideolokih kvalifikacija njegove literature. U svom knjievnom razvoju i kolebanjima izmeu (anti)ekspresionistikih
poticaja, njihovog prihvaanja i/ili odbacivanja, te koncepta izriitog socijalno-kritikog angamana, on (odbacujui imperative koncepta prolet-kulta)12 i sam dolazi pod udar ideoloki kontrolirane strategije knjievnog angamana. Krlein
odgovor koji je, kako je dobro poznato, faktiki otvorio sukob na knjievnoj ljevici
njegov je Predgovor Podravskim motivima Krste Hegeduia (1933). To je vrijeme u
kojemu je na sceni lijeve (a to tada znai partijske) inteligencije za knjievnost obvezujua norma tzv. drutvene funkcije knjievnosti koja (norma) je faktiki znaila ideoloku ulogu i ideoloku kontrolu knjievnosti (koju su u ruskom prostoru
predstavljali Harkovska deklaracija i RAPP). Kao to znamo, slina politika operacionalizacija ideoloke kontrole knjievnosti u okviru jugoslavenskih komunista
svoj je kasniji izraz dobila u AGITPROP-u (CK KPJ).
12
U vezi sa ideolokim kvalificiranjem Krleinog knjievnog angamana (koji ni estetski ni ideoloki nije ni jednoznaan ni kontinuiran u profilu cjelokupnog njegovog djela i njegova razvoja),
trebalo bi uzeti u obzir i ocjenu Stanka Lasia da je Krlea uza sve otklone i traenja u svom
politikom izboru u osnovi ostao vjeran onoj politikoj crti koja se protee od Lenjina do Tita, pri
emu se mora uraunati njegovo izriito odbacivanje staljinizma. Ova dijagnoza stoji otvorena za
raspravu.
24
KULTURA
SJEANJA:
1941.
Kad je rije o samom Krlei koji kao glavni akter utjelovljuje sukob na knjievnoj ljevici i, istovremeno se borei na frontu, obraun sa politikom i kulturnom desnicom kao krajnje sloeno pokazuje se njegovo vlastito politiko sazrijevanje u ijem je amalgamu oblikovana i njegova knjievnost. U tome sazrijevanju
sudjeluje izriito razoaranje i rezignacija s obzirom na iskustva I svjetskog rata.
Prema Stanku Lasiu: Za Krleu je presudan dogaaj poetka rata: izdaja partija
Druge internacionale. Umjesto da slijedi proklamirana naela i sprijei klanje socijalistika Internacionala se slomila: partije su glasale za ratne kredite i usvojile
politiku nacionalne obrane, nacionalnog jedinstva...13. U drugoj prilici, kada se
Krlea nakon sloma nacionalnih zanosa i vjere, pribliio ideji socijalizma u smislu
Rjeenja za koje vrijedi poloiti ivot, on (u Izletu u Rusiju, 1926) pie: Umro je
predsjednik njemake republike socijaldemokrata Ebert, a ja putujem daleko preko
Njemena i Visle, do carskog Kremlja gdje su porueni carski spomenici, a u andrejevskoj sali govore Meksikanci i Kinezi o nadnicama i osmosatnom dnevnom radu.
To je dakle to patetino ostvarenje sna iz vremena kada sam bio spreman da umrem
u svojoj dvadeset i prvoj godini pod junakim i revolucionarnim vodstvom Jurice
Demetrovia negdje na barikadi kod Kaieva spomenika.14
Neku vrstu kasnog otrenjenja, ili bolje realistikog otrenjenja (s obzirom na
iskustvo ideoloke degradacije revolucionarnog ideala, kojemu je prema Lasievoj interpretaciji Krlea ostao sutinski vjeran, ali se distancirao od ideoloke manipulacije dijalektiko-materijalistikim dogmatizmom, radi ega je i nastao Dijalektiki antibarbarus) neku dakle vrstu otrenjenja predstavlja i Krlein obraun
sa dogmatskom glupou partijsko-ideolokog dijalektikog barbarstva, sa diktatom Partije i njezinih ideolokih slubenika, i to u novim okolnostima, na samom
poetku II svjetskog rata, kada je (u vremenima neotklonjive katastrofe evropskog
svijeta, odbacujui lojalnost dogmatizmu partijskog diktata i partijskih ideologa, i
ujedno posve razoaran pred krvavim plodovima staljinizma) branio autonomiju
knjievnog stvaranja, ne odustajui pritom od (knjievnosti imanentnog) potencijala angamana, ali po unutarnjoj naravi same umjetnosti, ne i po kanonima ideolokog katekizma.
Kad je Dijalektiki antibarbarus objavljen u predveerje rata u 8. i 9. broju zagrebakog Peata, izazvao je potres koji je (uz balast ve voenih ratova sa desnicom, na primjer 1936. u Hrvatskoj strai, koja Krleu kvalificira kao radikalnog
marksista komunista) znaio knjievno-politiki obraun sa dogmatskim ideolokim kanonom, pa i sa samom politikom Partije (o emu svjedoe susreti sa R.
13
14
Stanko Lasi, Krlea. Kronologija ivota i rada, Grafiki zavod Hrvatske, Zagreb 1982, str. 118.
Ibid., str. 115. (Izlet u Rusiju, citiran prema Stanku Lasiu na nav. mjestu).
25
olakoviem, u kojima je Krlea skeptik spram Partije, u godini 1937, a posebno

u godini 1938, u godini politikih likvidacija u Sovjetskom Savezu, npr. smaknua
Tuhaevskog, hapenja Gorkia i niza drugih jugoslavenskih komunista u SSSR-u,
u godini procesa Buharinu, u godini Anschlussa, u vrijeme promjene sastava CK-a:
Kardelj, Rankovi, ilas, Milutinovi...). Prema Lasievim svjedoenjima, tih godina Krleu odreuju tri duhovna procesa: prvo, kritika Sovjetskog Saveza koja ide
u pravcu negacije svakog despotizma i totalitarizma a za obranu slobode i dostojanstva linosti; kritika Staljina tu je implicitna. Drugi se tie knjievnosti i ide u
pravcu obrane vrijednosti i samostalnosti knjievnog miljenja kao punovrijedne
i nezamjenjive ljudske avanture. Trei se zove osjeaj uzaludnosti svakog ljudskog
napora: glupost je vjena, sve je besmisleno.15
Godina 1939. poetak je obrauna sa dijalektikim barbarstvom. Samo pojavljivanje Peata izgledalo je (po Stanku Lasiu) kao utopijska gesta. Jer: U godini rata, pakta Hitler-Staljin, invazije na Finsku, sistematske staljinizacije Tree
internacionale pokretanje Peata nalikuje na samoubojstvo, premda se Krlei
uinilo da braniti knjievnost vrijedi vie nego misliti na individualnu sigurnost.
A on ju je sada morao braniti od onog pokreta za koji ni u snu nije mogao pretpostaviti da e ugroziti princip knjievne ili artistike misli (...) Krlea je shvatio da
staljinizam koji je zavladao komunistikim pokretom ugroava ono to je moderna
zamisao od renesanse naovamo osvajala: slobodu misli, to jest umjetniku pustolovinu. Nebo se zacrnjelo, bila je to nova intelektualna inkvizicija.16
U situaciji u kojoj je komunizam zavrio u duhovnom i materijalnom Gulagu (Lasi), Krlea se u politikom kaosu izmeu staljinistikog ekia i nakovnja
faistike ekspanzije, te sa paketom unutarnjih protuslovlja i podjela oko metoda
revolucionarne borbe u komunistikom pokretu, morao osjeati podijeljeno. Pred
prinudom injenica staljinistikoga nasilja on je morao odbaciti politiku Gulaga,
ali je prema Lasiu ostao vjeran izvornoj boljevikoj vjeri.
Ta bitna kontradikcija Krleinog poloaja i njegova nazora po Lasiu je podgraena i injenicom da e usprkos uasnim spoznajama iz 1939. i 1940, Sovjetski
Savez iznenada godine 1941. dobiti vrijednost oslobodilake sile. Samo tako mogue je protumaiti Krleinu nadu za vrijeme rata i njegov dostojanstveni ali zanosni
(iako pun netonosti za koje je znao da su netonosti) pozdrav Staljinu 1946. Dvije
godine kasnije on e se vratiti tezama koje je sam istakao kao spoznaje iz 1939, ali
ponovo e se zatvoriti u gornje kontradikcije.17
15
Ibid., str. 271.

Ibid., str. 274, 275.
17
Ibid., str. 280.
16
26
KULTURA
SJEANJA:
1941.
Na lijevoj strani fronta dakle u obraunu sa lijevim dogmatizmom unutar

jugoslavenskog komunistikog pokreta Krlea se u Dijalektikom antibarbarusu estoko obraunava sa svojim partijskim inkvizitorom Ognjenom Pricom. Taj
obraun, koji je adresiran na Pricu kao izravnog polemikog protivnika, rezultirao
je radikalnim raskidom sa cijelim blokom negdanjih bliskih prijatelja koji su kao
vojnici partije ostali dogmatski vjerni politikom projektu Partije i njezine ideoloke utopije. Premda Krlein obraun sa dijalektikim barbarstvom nije neposredno efektuiran ni promjenom kulturne politike Partije ni prosvjeivanjem
dogmatske partijske struje (nego je, naprotiv, rezultirao Krleinim praktinim porazom koji Lasi opisuje pojmovima usamljenosti, melankolije i izolacije, dok
su historijske sile istodobno marirale u pravcu katastrofe ne osvrui se na glasove duha ili kulture), njegov je obraun sa lijevim dogmatizmom (i, ujedno, sa
desnim konzervatizmom) na dugi rok i sa odloenim efektom dobio status paradigmatinog manifesta slobodnog miljenja. Premda je u meuvremenu historija
obavila svoj posao ne osvrui se previe na otpore slobodnog duha, u naem dananjem vremenu, nakon sloma povijesnih utopija i navodnog poraza totalitarnih
poredaka, u vremenu u kojemu nam se na mala vrata u ivote uselila predmoderna, arhaina politika kultura pod kiobranom neo-liberalnog politikog pluralizma, a odjevena u kostime malih i velikih (etnokratskih i etnocentrinih) neo-faizama, vrijedi memorijalno i kao ilustraciju uti zaboravljeni ton Dijalektikog
antibarbarusa.
Na Pricinu dogmatsku historijsko- i dijalektiko-materijalistiku propovijed po kojoj historijski dogaaji teku svojom logikom koja ne iskljuuje stvarnost historijskog djelovanja ljudi, njihove energije, njihovog duha, logikom koja
ne doputa, na primjer, iracionalistike i mjesearske sanjarije intelektualca-pustinjaka nadrealiste Marka Ristia (koji, po Prici, kao opasan individualist i
larpurlartist uiva zatitu sumnjivog Peata, ne razumije logiku historije i odbija da joj slui prema Pricinom nalogu revolucionarnog optimizma... itd. itd.) na
tu Pricinu dogmatsku tiradu Krlea, izmeu ostalog, odgovara ovako:
Meu posljednjim umornim, jesenjim muhama koje se osjetie mlinaricom te
poletjee na knjievni kota Peata da ga zaustave, copnuo je na dragi Prica
uvjeren da je etnja po mrtvim asopisima jedna neobino slavna, a istodobno
savreno neopasna stvar... Isprecrtkavi ovozemaljska politikomoralna trupla
Peatovih pokojnika tokicama svoje muje dijalektike, sad e zinuti od uda
to se toak Peata od njegovih buhoserina nije zaustavio (...) U mrkloj, olujnoj
ovoj evropskoj noi, kada se gole sablje same vade jedna na drugu, na bijegu u
trogloditsku metafiziku dokotrlja se stari otrcani idealistiki fijaker naeg Pea-
27
ta do dijalektike stijene sablazni. Na bijegu u kontrarevolucionarni idealizam

prokrijumarili smo se konano do dijalektikog kamena meaa pograninog
spoticanja o neoborive, da, upravo sakrosanktne Pricine principe, kad je napokon stigao taj blagoslovljeni i tako dugo oekivani tren da Ognjen Prica naloi
vatru u prsima ove nae opasne vercerske i trockistike bande i da nam u drutvu ovih sumnjivih dentlmena dovikne svoj definitivni, politiki: stoj!18
Krlein se obraun u tim godinama, iji je konani saldo katastrofa 1941.

godine i II svjetskog rata odvija i na suprotnom polu ideoloke crveno-crne polarnosti: na fronti prema crnim ideologijama i protiv crnog tabora nacionalistiko-klerikalne, ali i protiv malograanske i lijeve dogmatski kolovane publike, ime je
Krlea kompletirao svoje polemiko bojite. Sa crnom scenom na kojoj se meu
brojnim protagonistima istiu, na primjer, Bogumil Herman, Kerubin egvi, Filip
Lukas, Ivan Lendi, Hrvatska straa, Papine enciklike, te njihova otvorena bitka
protiv marksizma i komunizma Krlea se u Najnovijoj anatemi moje malenkosti razraunava na slijedei nain:
Gospoda doktori rimskog privatnog prava i rimske teologije, biskupi i nadbiskupi, Dominikanci i Jezuiti, materijalistiki dijalektiari i predstavnici socijalne knjievnosti, dioniari banke, Novoevropljani, Obzorai i sljedbenici fra Kerubinovi, gospoda predsjednici, popovi i sveenici... Hrvatska straa, kao glas
zagrebakog Kaptola i Nedjelja, kao glas Isusovaca iz Palmotieve ulice, asna
braa Franjevci sa Socijalnom revijom iz Makarske, sarajevski Knjievni Pregled (...) sarajevska tampa i cetinjski Valjci, fra Kerubin egvi u ime najieg, sublimnog hrvatstva... Hrvatska smotra... Jutarnji list, doktor Mladen u ime
marksistike trgovake komore (...) sva ta gospoda magnati, knjievnici i farizeji, ti legitimni predstavnici svih naih kulturnih stalea i redova, blagoizvoljeli
su potpisati i javno izrei i objaviti u ime boga i djedovskih predaja, u ime naroda hrvatskoga i hrvatske narodnosti, u ime Marksa i marksizma, nae socijalne
literature i socijalnoliterarne pravovjerne ljevice, u ime uzvienog morala i metafizike ljepote isto tako kao i u ime socijalne tendencije u knjievnosti, koju
sam obesastio predgovorom Hegeduievoj mapi crtea, u ime vjeno patetinih knjievnih ideala, ja, nedostojan i meu naim i desnim i lijevim knjievnim smrtnicima najnedostojniji trudbenik i rabotnik, nisam vrijedan da ivim
ni knjievno ni moralno. Treba me rasetvoriti, popljuvati, pribiti o sramotni
stup, zapaliti... da ne ostane ni jedne stranice, ni jedne strofe, ni jedne reenice od svega toga to nema ni knjievne, ni nacionalne, ni kulturne ni socijalne
18
Miroslav Krlea, Dijalektiki antibarbarus, Osloboenje, Sarajevo, str. 33. i 49.
KULTURA
28
SJEANJA:
1941.
vrijednosti, od svega to je mutno, mrano i pesimistiko... i emu je konano i

neopozivo opet jedanput odzvonilo.19
Ovaj Krlein izazov ili bolje: rat i desnoj i lijevoj fronti, ak i ako Krlea taj rat
nije dobio niti je mogao dobiti njegova ekskomunikacija, izolacija, gubitak prijatelja, usamljenost u podruju niije zemlje u 1941. godini, simboliziraju historijski
verdikt duhu koji (neizbjeno?) kapitulira pred tokom povijesti kao povijesti nasilja
i volje za moi. Krlein intelektualni i umjetniki sukob sa svijetom konkretiziran u specifinom sukobu na ljevici (kao i sa desnicom), i bez obzira na njegov
stvarni kratkoroni (neposredni) ili dugoroni uinak, predstavlja svojevrsnu sliku
danog povijesnog vremena i logike tog vremena koja (podzemno ili otvoreno), stilizirana ili redizajnirana u novim okolnostima, upravlja i naim svijetom. Utoliko
je ovaj historijski primjer vie od mrtvog historijskog dokumenta, budui da u sebi
sadri i figure i logiku nae vlastite politike i duhovne sadanjosti.
The Conflict of Ideological Paradigms: Red versus Black

Summary
In the chaotic years at the beginning of the Second World War (after the break-up of
the Kingdom of Yugoslavia), apart from the distinct nationalistic participants, the
influence of two conflicting ideologies communism (i.e. bolshevism, Stalinism) and
fascism and national-socialism, along with their local adherents and adaptations
appeared on the political scene (in spite of the resurgence of old political sentiments
and the old/new configurations of political relations, but rather under the influence of
the overall European war and political situation, which also acted as an internal/local
context for the political fights that were carried out between the national hegemonic
and national-emancipating pursuits of the national communities). The goal of this
paper is marked by the impact of those ideological matrices on the local territory as
concretely shown in the examples of ideological conflicts in the literary-cultural field:
the conflict of the literary left with dogmatic trends (and also with the nationalistic
clerical right), i.e. the conflict between dogmatic and liberal trends within the left.
19
Citirano iz: Ivan Krtali, nav. dj., str. 12-13. Citat sam iskljuivo zbog opirnosti teksta mjestimino skratio, uglavnom ne navodei dugi niz imena koje Krlea spominje, pritom nastojei sauvati glavne Krleine akcente.
BEOGRADSKA TAMPA 30-ih GODINA
O NASTUPAJUEM RATU
Tema ovog teksta je percepcija faizma
u beogradskoj tampi i periodici tridesetih godina, u vreme dok jo nisu bile oigledne njegove posledice koje e se ispoljiti u Drugom svetskom ratu. Analiziran
je samo jedan segment velike produkcije
analiza koji se odnosio na razumevanje
faizma u odnosu na liberalizam i komunizam, sa posebnim osvrtom na ocene
odluke Kominterne o borbi protiv faizma u saradnji sa demokratijom. Kako je
percepcija faizma zavisila od ideoloke
pozicije autora, analizirana su etiri razliita stanovita: leviarsko-komunistiko,
demokratsko-liberalno, desniarsko-konzervativno i profaistiko.
Arthur Neville
Chamberlain,
predsjednik
britanske vlade
poslije Minhenskog
sporazuma 1938.
tanovita o novim politikim pokretima i idejama, a to

se posebno odnosi na faizam, zastupana pre nego to
su se ispoljile posledice njihovog delovanja, viestruko
su znaajna. Iako mogu danas da izgledaju anahrona,
ona pruaju odgovor na pitanje da li je postojala kultura razumevanja i predvianja, odnosno, da li je svest o znaaju odreenih
zbivanja vodila ispravnom zakljuivanju o moguim posledicama ili je, pratei ideoloke elje savremenika, vodila zakljucima
manje ili vie udaljenim od realnosti. Pokazuju i sa kakvim je
predznanjima ira javnost doekivala prelomna zbivanja, a mogu i da ukau na razloge dijametralno suprotnih aktivizacija pojedinaca i grupa u njima.
30
KULTURA
SJEANJA:
1941.
Lako je utvrditi da je i u beogradskim glasilima percepcija faizma zavisila od

ideoloke pozicije autora. Njihova najgrublja podela odnosila bi se na leviarsko-komunistiku, demokratsko-liberalnu, desniarsko-konzervativnu i profaistiku,
odnosno, na stav kritiki i prema faizmu i prema liberalizmu sa isticanjem primata borbe protiv faizma, stav kritiki i prema faizmu i prema komunizmu sa ispoljavanjem veeg straha od faizma, stav ambivalentan prema faizmu, a kritiki
prema komunizmu i stav afirmativan prema faizmu, a potpuno kritiki prema komunizmu i liberalizmu.
Leviarsko-komunistika orijentacija nije bila konzistentno sadrana u jednom glasilu, ovde e biti, sa malim metodolokim odstupanjem, prezentirani njeni stavovi rasuti u tri ideoloki raznorodna asopisa koja su 30-ih godina izlazila u
Beogradu (mesenici Naa stvarnost, Pravna misao i ivot i rad).1 Kao primer ostalih orijentacija, analizirano je pisanje tri nedeljnika: Javnost demokratske orijentacije, Narodna odbrana konzervativne orijentacije i Otadbina profaistike orijentacije.2
ak i ako apstrahujemo razlike u stavovima i zakljucima koji su iz njih proisticali, pisanje navedenih (i drugih) glasila nedvosmisleno pokazuje da je srpska
javnost sa solidnim znanjima o faizmu doekala 1. septembar 1939. godine. tampa je analizirala uzroke uspona faizma, njegovu ideologiju, imperijalistike namere, rasnu teoriju, antisemitizam, obavetavala o rasnim zakonima, koncentracionim logorima, spaljivanju knjiga, progonu najvienijih intelektualaca... Iz njenog
pisanja nedvosmisleno je bilo jasno i da dolazi novi svetski rat. Iako se razlike mogu
registrovati u uverenjima ili eljama da e on ipak biti izbegnut, ili, naprotiv, u tvrdnji da je neminovan, ostaje injenica da je polazno stanovite svih orijentacija bila
perspektiva novog rata. Istovremeno, i potpuno u neskladu sa ovim znanjima, a u
skladu sa dijametralno razliitom percepcijom izazivaa budueg rata, tampa nije
umela da predvidi mesto Jugoslavije u nastupajuim zbivanjima, ostavljajui nepripremljenu javnost da doeka 6. april 1941. u evidentno dubokoj konfuziji.
Leviarsko-komunistiko stanovite. Sama predmet svih rasprava o faizmu kao njegov antipod, leviarsko-komunistika pozicija u beogradskim glasilima percipirala
je faizam kao internacionalnu pojavu prvostepenog znaaja koja se ispoljavala u
znaajnom broju politikih pokreta u svetu sa istom drutvenom sadrinom i poli1
Naa stvarnost, asopis za knjievnost, nauku, umetnost i sva drutvena i kulturna pitanja, ur.
Aleksandar Vuo; Pravna misao, asopis nove generacije, ur. Vladan Batavelji, dr Nikola Vuo i
dr.; ivot i rad, ur. Milan Raji.
2
Javnost, asopis za kulturna, socijalna, privredna i politika pitanja, ur. Niko Bartulovi; Narodna
odbrana, ur. Milorad Pavlovi i dr.; Otadbina, organ Jugoslovenskog narodnog pokreta Zbor, vl.
Dimitrije Ljoti.
OLIVERA MILOSAVLJEVI: BEOGRADSKA
TAMPA
30-IH
GODINA O NASTUPAJUEM RATU
31
tikim ciljevima, iako pod razliitim imenima. Njegovo univerzalizovanje je, kako se tvrdilo, dokazivalo da mu se uzroci ne nalaze u izuzetnim okolnostima jedne
zemlje ve u drutvenoj strukturi itavog niza kapitalistikih zemalja, pa je pod
internacionalnost faizma podvodila i internacionalnost njegovih nacionalistikih crta iji je izrazito agresivni karakter iskljuivao mogunost faistike internacionale.
Celokupna socijalna evolucija prethodnih decenija, po leviarskom je stanovitu predstavljala inkubaciju faizma koji se javio kao autentini proizvod opte
krize kapitalizma zbog ega je podjednako pogrenim ocenjivalo i tvrdnje da je on
apriori nemogu u nekim kapitalistikim zemljama kao i one da je on nuna etapa
kapitalizma. Po ovom stanovitu faizam je bio definisan ekstralegalnim borbenim formacijama, antiparlamentarizmom, socijalnom demagogijom, vladavinom
terora, totalitarnom dravom, dok mu je krstaki rat protiv nauke pruao idealnu
osnovu za propovedanje rasizma, antisemitizma, pozivanje na Provienje kao
odluujui faktor u istoriji i misticizam kao svemonu metodu saznanja. Obeleavan je kao bezobzirna vladavina krupnog kapitala nad radnim masama za iji
je uspon odgovornost snosila mona finansijska oligarhija sa kvazidemokratskim
politiarima.
Predviajui 1935. novi svetski rat jer je faizam video reenje svih problema u
ratu i zato morao neminovno i voditi u rat, leviarsko stanovite je kao imperativ
nalagalo istovremenu borbu protiv faizma i protiv rata. Tvrdilo je da su faizam i
rat nakazni siamski blizanci koje je kao potporu svoje nemoi donela na svet zalazea civilizacija oznaavajui potpunu negaciju svega pozitivnog to je stvorilo
graansko drutvo. Zato borba protiv rata nije smela da ima karakter platonskog
pacifizma ve je morala da sadri razumevanje stvarne pozadine konfuznih ratnih
poklia faizma koju su inile kase finansijskih feudalaca. Odbacujui politiku
stalnih ustupaka faizmu sa obrazloenjem da je u njegovoj nezajaljivoj prirodi
da bude stalno nezadovoljan, ova je orijentacija, tvrdei da je mir smrtonosan za
faizam, verovala da je jedini put za otklanjanje rata bio sadran u formulaciji mir
e biti totalan ili ga nee biti.
Iako se nije otvoreno pozivalo na odluke Kominterne, leviarsko stanovite je
navodilo da se opti uslovi za pojavu faizma istovremeno potvruju i kao uslovi za
delovanje suprotstavljenih snaga vienih prvenstveno u radnikoj klasi kao predvodniku antifaistikog pokreta koji e, usled ivotne zainteresovanosti za reenje istorijske dileme faizam ili demokratija, odnosno, rat ili mir, ujediniti nunost zajednike borbe. Polazei od tvrdnje da je moderni proletarijat predstavljao
smrtnu presudu za stari svet, ocenjivano je da se Narodni front javio u trenutku
opte krize kapitalizma sa ciljem uspostavljanja saveza sa srednjim slojevima kako
32
KULTURA
SJEANJA:
1941.
bi se onemoguilo njihovo okretanje faizmu. S druge strane, iako je naglaavano

leviarsko uverenje da je ekonomski slom kapitalizma neizbean i da e on usloviti
socijalizam, ipak se tvrdilo da cilj Narodnog fronta nije politika organizacija tog
sloma, ve otpor faizmu pomou velike kontraofanzive koja e mobilisati mase.
I u trenutku otpoinjanja rata, leviarska pozicija je negirala da je on rezultat
ludila dvesta osoba, tvrdei naprotiv da je rat bio sraunato neizbeno pribeite
onih koji su pokuavali da se zgreni nad svojim interesima obaviju tamom baruta i maglom krvi kako bi sauvali svoja ve zauzeta mesta pred najezdom malih, neodoljivih snaga.3
Demokratsko-liberalno stanovite. Kritiki orijentisano prema obe suprotstavljene
ideologije, demokratsko stanovite je 30-ih godina odbijalo da prihvati alternativu faizam ili boljevizam tvrdei da upornost sa kojom oni pokuavaju da je
nametnu najbolje pokazuje koliko se u netoleranciji i nasrtljivosti te dve krajnosti dodiruju i koliko su neslobodarske i antidemokratske, nudei u svojoj toboe ideolokoj borbi izbor izmeu dve diktature. Iako su fanatini nacionalisti i
fanatini socijalisti ocenjivani kao sabraa ije su ideje dolazile iz istih izvora,
ipak su kod njih pronalaene i svetle take, u faizmu tenja da unese red u razularenu anarhinost parlamentarizma, a u boljevizmu ruenje caristike reakcije i
ukidanje kapitalistike svemoi. Uza svu kritinost prema komunizmu, zakljuivalo se da je faizam opasniji po mir i demokratiju jer je, dobivi podrku razoaranih
masa, zaveo autoritativni sistem, princip nejednakosti ljudi protegao i na nejednakost rasa, razbio organsku vezu demokratije i nacionalnog oseaja, izobliio nacionalizam i upotrebio ga kao ma kojim e odrubiti glavu demokratiji. Uoavalo se da utakmica izmeu dva bloka, demokratskih i faistikih drava, preti da u
budunosti dovede do novog sukoba, a da sporost i odsustvo inicijative demokratskih drava kao i brzina i odlunost faistikih, omoguavaju da lakoveran svet
poveruje da e u njemu faistiki blok imati prevagu. Predvialo se da faizam vodi
oruanom sukobu ne samo sa narodima koji nisu spremni da prihvate njegov diktat, ve i izmeu samih faistikih odabranika meusobno.
Odluke Kominterne iz 1935. po demokratskom su stanovitu donete protivno svim dotadanjim naelima ove organizacije. Naglaavano je da je komunizam
3
Nikola Vuo, Italijansko-abisinski sukob, Pravna misao, septembar 1935; Aleksandar Vuo, Reakcija i kultura, Pravna misao, decembar 1935; Marko Risti, Intelektualci pred problemom rata, Pravna misao, april 1936; N. Vuo, Pobeda demokratije u Francuskoj, Pravna misao, maj-jun
1936; Veselin Maslea, Narodni front i ranije koalicione vlade, Pravna misao, juli-avgust 1936; Koa Popovi, Uloga faizma u savremenom drutvenom zbivanju (povodom jedne knjige o faizmu),
Naa stvarnost, novembar-decembar 1936; Mati i Vuo, U drugoj smo godini rata..., ivot i rad,
februar 1941.
TAMPA
30-IH
33
uvek bio protiv graanske demokratije i pacifizma smatrajui da svaki rat treba
pretvoriti u graanski kako bi se slomila demokratija i uspostavila diktatura proletarijata. Tvrdilo se da je nemaki nacionalsocijalizam bio pripremljen kroz odvratnu borbu Kominterne protiv nemake demokratije i da su komunisti unitavajui demokratske slobode svesno raiavali teren za faistiku reakciju. Zato
je, po ovom stanovitu, jezuitski moral da cilj opravdava sredstvo postao dialektiki instrumenat komunizma usvojen kao mudrost za teoriju i praksu svetske revolucije, pa je zahtev Kominterne da se usvoji politika koja je dotle tumaena
kao kontrarevolucija i izdajstvo a definisana u reima ili socijalizam ili faizam,
ocenjivan kao rezultat objektivnih uslova u kojima su dravni interesi Sovjetskog
Saveza dobili primat nad interesima revolucije. Stav komunizma da stupi u borbu
protiv faizma kao najveeg neprijatelja radnike klase, a u saradnji sa demokratijom u kojoj radnitvo ima jo mogunosti da se bori za svoja klasna prava, komentarisan je kao istorijski oportunizam koji pokazuje da je estina komunistikog naleta poela opadati.
Navedeni stavovi vodili su ovu orijentaciju ka relativizaciji antifaizma. Isticalo se da iskreni demokrati moraju da kau da su najodluniji protivnici faizma,
ali da ni antifaizam ne ele da prihvate kao kapiju za uvlaenje boljevizma, uz
izraavanje nezadovoljstva to se u zemlji antikomunistika akcija, koja je mogla
da bude rezultat okupljanja konstruktivnih demokratskih i nefaistikih protivnika boljevizma, javila suprotno, u redovima Hitlerovih eksponenata upravo sa
ciljem dokazivanja da je nastupio neminovan izbor izmeu njega i Staljina.4
Desniarsko-konzervativno stanovite. Krajnje ambivalentna pozicija bila je prisutna u konzervativnim nacionalistikim krugovima koji su uglavnom imali puno razumevanja za mere koje je faizam sprovodio u svojim zemljama, ali i, oseajui
sopstvenu ugroenost od njega, kritikovali ga u onom segmentu u kome je ta ugroenost dolazila do izraaja. Ilustrativan primer za autistinu okrenutost iskljuivo
onome to je smatrano sopstvenim nacionalnim interesom, predstavljalo je pisanje Narodne odbrane da moe da razume krajnju bezobzirnost nacionalsocijalista
prema Jevrejima i bezobzirno postupanje prema komunistima, ali da ne moe da
razume proganjanje Luikih Srba.
Bogdan Prica, Faistiko pravdanje nacionalizma, Javnost, 25. maj-2. jun 1935; Komunisti, faizam
i demokratija, Javnost, 10. avgust 1935; M. Dadi, Logika stvari, Javnost, 17. avgust 1935; Niko Bartulovi, Faizam kod nas, Javnost, 1. februar 1936; N. Bartulovi, Faistika i hitlerovska propaganda, Javnost, 25. jul 1936; Pokuaj stvaranja faistikog bloka, Javnost, 24. oktobar 1936; N. Bartulovi, Protiv alternative: faizam ili boljevizam! Javnost, 7. novembar 1936; Ton i moral g. Ljotieve
Otadbine, Javnost, 19. decembar 1936.
34
KULTURA
SJEANJA:
1941.
Istovremeno se pozivajui na demokratiju i zagovarajui antisemitizam, ovo je

stanovite videlo komunizam kao vei i opasniji problem po svet od problema faizma, iz uverenja da je istorija Rusije od 1917. predstavljala Himalaje naslaganih
ljudskih kostiju i Volgu ljudske krvi. Istovremeno je pokazivalo veliko razumevanje za uspon nacionalizma baziranog na idejama rase kojim su razbijene evropske nacije, razapete izmeu duha individualizma i duha kolektivizma i njihove destruktivnosti, ponovo pokuavale da se poveu. Zato je uspon nacionalsocijalizma
tumaen kao rezultat neuspeha dotadanje Nemake da izgradi istinsku politiku
naciju sposobnu da ostvari socijalni nacionalizam, uz tvrdnju da je Hitler obeleio
poetak nove epohe pobedivi tri razorne sile koje su nemakom narodu unitavale najbitnije rasne odlike: crvenu internacionalu boljevizam, crnu internacionalu popovtinu i utu internacionalu Jevreje, odnosno, moskovske crvene
satrape, jezuitske crnorizce i jevrejsko zlato. Oznaavajui njegov pokret kao duhovnu revoluciju koja je odbacila komunizam, a parlamentarizmu pretpostavila
narodnu svest kao osnovu za stvaranje rasistike ideologije, konzervativna struja
je zakljuivala da se Hitler pojavio u dvanaestom asu da pronae kontraotrov
protiv boljevikog otrova i da vrati zemlji radosni lik.
Imajui razumevanje za uspon nacizma, konzervativno je stanovite ipak, uviajui da njegov cilj nije bio samo obraun sa komunizmom ve i sa demokratijom, iskazivalo i izvesnu rezervu prema njemu. Zakljuivalo je da bi Hitlerov pokret smatralo opravdanim kada bi se on zadrao u odbrambenom stavu prema
komunizmu, ali je njegov napadaki odnos prema demokratiji inio da posumnja
da on moe postati isto tako tetan i ruilaki i za mir sveta opasan, kao to je komunizam.
Bavei se odlukama Kominterne ova orijentacija je tvrdila da je komunizam,
koji je svuda stvarao nered i anarhiju, ruio demokratiju i spremao svetsku revoluciju, njima upravo proklamovao da treba spasavati buroasku demokratiju, raditi da se ouva mir i boriti se protiv faizma zajedno sa malograanima. Na pitanje da li ovo odstupanje predstavlja istinsku korekturu jedne ekstremne doktrine
ili veliku prevaru, odgovarala je da su promenu nalagali neuspesi unutranje politike u SSSR-u, ali i spoljne okolnosti stvorene neoekivanom pobedom nacionalsocijalizma u Nemakoj, ocenjujui da komunizam nije imao izbora pred perspektivom da faisti ree socijalne prilike i time konano suzbiju komunizam. Verovala
je da su komunisti, pod pritiskom faistikog naleta, prvi put bili prisiljeni da svoju doktrinu prilagoavaju svetskoj stvarnosti postajui od izrazitih revolucionara
konzervativci koji legalno uvaju postojei poredak.
Kontroverzni stavovi o faizmu proizveli su i kontroverzan odnos konzervativne orijentacije prema antifaizmu. U poetku je kao i demokratska, priznajui
TAMPA
30-IH
35
znaaj promene taktike komunizma, traila da istinski demokratski elementi budu oprezni prema njemu. Pomerajui se radikalnije udesno, ubrzo je tvrdila da se
pod maskom borbe protiv faizma ustvari kriju nastojanja da se potisnu ispravni
jugoslovenski nacionalisti sa jedinim ciljem da se porue temelji drave.5
Profaistiko stanovite. Profaistika pozicija je bila nedvosmisleno obeleena prezirom prema demokratiji, strahom od komunizma i velianjem faizma. Ocenjujui demokratiju preivelim, a komunizam zloinakim sistemom, ovo stanovite je
politiku situaciju u Evropi videlo kao rat dve beskompromisne vere boljevizma i novog nacionalizma, kako je nazivalo faizam kao jedan oblik njegovog ispoljavanja, ali i iz nespremnosti da ga zove tim, ve tada prokazanim imenom. U svim
analizama razlika izmeu faizma i komunizma, neprikriveno je davalo prednost
faizmu, branei njegove vrednosti i odbacujui njegovo izjednaavanje sa komunizmom. Navodilo je da je nasuprot komunistikom materijalistikom shvatanju
sveta, faizam postavio idealistiko, a nasuprot njegovom internacionalizmu, svoj
nacionalizam, konstatujui da su idealizam i nacionalizam pre u stanju da izazovu oduevljenje. Razliku je videlo i u tenji prvog da sanja o svetskoj revoluciji, a
drugog o istorijskoj misiji germanstva kao predodreene rase, tvrdei da je nemaki radnik uvek prvo bio Nemac zbog ega ni u Hitlerovom uenju nije bilo nieg
socijalistikog. Odbacivalo je izjednaavanje ideologije koja objavljuje rat Bogu i
negira porodicu i ideologije koja se stavlja u odbranu boanskih sila, a porodicu kultivie kao osnovu drutvene zajednice.
Profaistika je orijentacija, ocenjujui da su tzv. demokratske zemlje u raspadanju i nemone da spasu svet od komunizma, tvrdila da su upravo faistike drave bedemi pred navalom boljevizma, spasioci dosadanje kulture i vizionari
budue. Prebacivala je Evropi to ne odaje priznanje Nemakoj za mrtvu strau
prema komunizmu, zahtevajui da se i ona preporodi na nain na koji je to uraeno u faistikim dravama ako ne eli da istruli i postane plen Azije koja se
preko Rusije ve pribliavala, a ija su avangarda bili komunisti kao grobari bele
rase i njene civilizacije.
5
M. P., Nacionalizam i komunizam, Narodna odbrana, 19. mart 1933; ... a svet uti, Narodna odbrana, 7. maj 1933; M. P., Pred smrt jednog malog naroda, Narodna odbrana, 30. jul 1933; B. S., Protivu Marksizma, Narodna odbrana, 19. novembar 1933; M. I. M., Od Bizmarka do Hitlera, Narodna
odbrana, 29. jul 1934; M. P., Povodom pakta sovjetsko-ehoslovakog, Narodna odbrana, 26. maj
1935; M. Popovi, Posle Kongresa III internacionale, Narodna odbrana, 22. septembar 1935; M. P.,
1935-1936, Narodna odbrana, 19. januar 1936; Ni Jevreji ni masoni ve nacionalni heroji, Narodna
odbrana, 16. februar 1936; B. S. Nikolajevi, Pouke iz nemakog nacionalizma, Narodna odbrana,
10. maj 1936; Rezolucija Sabora Nar. odbrane, Narodna odbrana, 5. jul 1936; Spokojno i hladnokrvno, Narodna odbrana, 10. septembar 1939; . M., Iseljavanje Nemaca iz Jugoistone Evrope, Narodna odbrana, 4. novembar 1939.
36
KULTURA
SJEANJA:
1941.
Ocenjujui da snani razmah narodnoga buenja onemoguava stvaranje terena za svetsku revoluciju i da je komunizam pred slomom, profaistiko stanovite
je verovalo da je doao trenutak u kome e narodi odluiti da li e se povesti za parolama krvavim, lanim i punim otvorene mrnje ili e poi putem koji mu pokazuje njegov probueni socijalni nacijonalizam. To su bili razlozi to je, po njemu,
komunizam bio spreman na sporazum sa demokratijom, odnosno, sa grupacijama
koje pretstavljaju prolost, tvrdei da bi on pruio ruku i crnome avolu samo da
se narodno buenje uniti i na prevaru baci u ropstvo celo oveanstvo. Odluka
Kominterne ocenjivana je kao podmukla jer joj je cilj bio da se ubije novi nacijonalizam, koji hoe da na ruevinama drutvene trulei, moralne gadosti i marksistikoga otrova sagradi novu, bolju budunost naroda. Tvrdilo je da su komunisti
postali vatreni pacifisti optuujui faizam da sprema rat tek kada je postalo jasno
da e se u novom meunarodnom sukobu raditi o njihovoj koi, predviajui da
e se komunizam po obavljenom poslu obraunati i sa kapitalizmom koji je ve
potonuo u nepovrat. S druge strane, demokratija je po ovom stanovitu, zaboravljajui na pravu komunistiku opasnost, radije prihvatila saradnju sa komunizmom nego sa faizmom jer je u samrtnikoj borbi u kojoj je umirao njen preiveli sistem, komunizam ipak znaio njegovo dalje odravanje u obliku dravnog
kapitalizma, a ujedinio ih je zajedniki strah od socijalnog nacionalizma i elja
da laima unite njegov glas krvi.
Uvereno da su se i demokratija i komunizam prevarili u oceni faizma koji
se vie ne moe pobediti, profaistiko stanovite je odbacivalo parole o agresivnom nacionalizmu kao najveem neprijatelju mira i o ratnoj opasnosti sa te strane,
verujui naprotiv da e izazivai rata biti udrueni kapitalizam sa svojim trabantom komunizma. Stvaranje dva svetska fronta tumailo je nepremostivim razlikama meu njima. Prvi su verovali da postoje meunarodni kalupi za sve narode,
drugi su smatrali da svaki narod ima posebna rasna shvatanja. Prvi je bio internacionalan i zato front nereda, haosa i razoarenja, drugi je bio nacionalan i zato front mira i reda, sporazuma i sklada. Zato je u sukobu dva sveta zahtevalo
nedvosmisleno opredeljivanje, ili u tabor udruene demokratije i komunizma, ili
u tabor onih koji su eleli da narod uzme svoje poslove u svoje ruke kako bi uredio zemlju po svojim potrebama poniklim iz njegovih rasnih osobina jer treeg nema.6
6
Staro i novo, Otadbina, 15. april 1934; Stara pesma, Otadbina, 20. maj 1934; Komunistika opasnost, Otadbina, 28. jul 1935; Dan. Gr., Nova taktika, Otadbina, 25. avgust 1935; Velibor Joni,
Nova komunistika taktika, Otadbina, 3. novembar 1935; Dva fronta, Otadbina, 8. decembar
1935; Miniranje, Kominterna, buroaske partije i faizam, Otadbina, 15. mart 1936; Evropa u
magli, Otadbina, 18. april 1936; Ideja protiv ideje, Otadbina, 26. april 1936; Dva sveta koraa-
TAMPA
30-IH
37
* * *
Prezentirani naelni stavovi etiri ideoloke orijentacije uslovili su i razlike u vienjima odnosa Jugoslavije i faizma. Nasuprot svim ostalim orijentacijama koje su
negirale postojanje faistikih pokreta u zemlji, leviarsko-komunistika pozicija
registrovala je njihovo prisustvo, posebno izraeno u rasistikim obelejima. Demokratsko-liberalno stanovite odbacivalo je ove teze sa obrazloenjem da se faizam uglavnom javlja u gradovima, a da u zemlji seljaka faistike ideje mogu da
nastanu samo kao plod kafanskih razgovora. Minimizirajui faistiku opasnost u
zemlji, demokratsko stanovite ni u Ljotievom pokretu nije videlo sklonost ka faizmu, ve samo njegove primese, lo surogat i neozbiljna oponaanja fantasta
sklonijih diktaturi nego temeljima ove ideologije. Optimistiki je zakljuivalo da je
jugoslovenska javnost u ogromnoj veini protiv komunizma i faizma, odnosno,
da je spremna da odbije i la o nepotrebnosti nacionalnog oseaja i la da je najvii cilj oveka da u krvi unitava slobodu rasa. Svoju je poziciju demokratska Javnost oznaila kao borbu za nacionalnu jugoslovensku misao, a protiv svih klerikalnih, faistikih i boljevikih separatista i internacionalista.
Konzervativno-nacionalistiko stanovite, prilino udaljeno od realnosti oekujui krah komunizma, budunost je Jugoslavije videlo u porastu politikog znaaja slovenskih naroda na elu sa Rusijom, alei to oni, iako rasno najhomogeniji, etiki najsauvaniji i duhovno najdublji, ne oseaju dovoljno zajednicu rase,
krvi i jezika, ali i optimistiki zakljuujui da e takva slovenska ideologija postati neophodnost novog vremena. Istovremeno je trailo da se jugoslovenska omladina ugleda na evropsku koja se ve svrstala u redove nacionalizma, posebno na
italijansku kod koje je Musolini pokopao Marksa i nemaku kod koje ga je Hitler zbrisao. Zahtevano je da se i ona okupi u vrste nacionalne redove, prozrai Marksom okueni vazduh i prouavanjem evropskih nacionalistikih pokreta
stvori novu rasnu ideologiju.
Ocenjujui demokratiju definitivno propalom, profaistiko stanovite je zakljuivalo da Jugoslavija moe samo biti nacionalistika, ili je u opte nee biti, pri
emu njen nacionalizam mora biti socijalan, konstruktivan i borben kako bi u nepomirljivom stavu protiv liberalnog kapitalizma i komunizma naao u narodnom
ju zajedno, Otadbina, 3. maj 1936; V. Joni, Ne cilj ve sretstvo, Otadbina, 10. maj 1936; Nova
Nemaka, Otadbina, 13. avgust 1936; Novi nacionalizam i opasnost rata, Otadbina, 8. oktobar
1936; trajkovi i novi nacionalizam, Otadbina, 15. oktobar 1936; D. Gr., Verski rat u Evropi i Zbor,
Otadbina, 5. novembar 1936; Dimitrije Ljoti, Da li smo faisti? Otadbina, 5. novembar 1936; Svetislav Stefanovi, Kobna ravnodunost, Otadbina, 19. novembar 1936; S. Stefanovi, Apsurdi i paradoksi demokratije, Otadbina, 11. decembar 1936; S. Stefanovi, Nacionalizam kao stvarni uvar
mira, Otadbina, 6. januar 1937.
38
KULTURA
SJEANJA:
1941.
duhu svoj nacionalni i socijalni sistem sadran u stalekoj i zadrunoj dravi. Negiralo je da u zemlji ima faizma jer on moe da postoji samo u Italiji, kao to nacizam moe da postoji samo u Nemakoj, nazivajui i Musolinijev i Hitlerov i sopstveni pokret Zbor zajednikim imenom novi nacionalizam.
Zbog svega navedenog, razlika u oceni faizma izmeu komunistike i demokratske pozicije nije bila prisutna toliko u stepenu percipirane opasnosti od njega,
koliko u izraenijoj antifaistikoj borbenosti u prvoj orijentaciji. Razlika u oceni
faizma izmeu demokratskog i konzervativnog stanovita bila je u njegovoj negaciji kod prvog i deliminoj prihvatljivosti kod drugog, a u oceni komunizma, u percipiranju kao manje opasnosti od faizma kod prvog, a vee kod drugog stanovita.
Razlika izmeu konzervativnog i profaistikog stanovita u oceni demokratije bila
je deklarativna prihvatljivost kod prvog i potpuno odbacivanje kod drugog, u oceni
faizma bila je u naelnoj prihvatljivosti i uzdranom osporavanju nekih njegovih
elemenata kod prvog i velianju kod drugog, dok u odbacivanju komunizma meu
njima nije bilo razlike.
U razliitom stepenu izraeni antikomunizam u tri ideoloke orijentacije,
opredelio je razliite ocene nunosti antifaistikog ujedinjavanja. U prve dve, demokratskoj i konzervativno-nacionalistikoj orijentaciji, antikomunizam je stvorio
u bitno razliitom stepenu ambivalentan odnos prema ueu komunizma u antifaistikom frontu, a kasnije i prema komunistikom vostvu antifaistike borbe
u zemlji. Eksplicitno orijentisana protiv faizma, demokratska pozicija je sa dosta
uzdranosti posmatrala pribliavanje komunizma demokratiji, zadravajui sve rezerve koje je imala prema njemu i oekujui njegovu skoru propast. Konzervativna
struja je prieljkivala sukob faizma i komunizma, voljna da ga sa strane posmatra. I pored pohvala koje je upuivala faistikom konceptu rasne drave preporuujui ga i za Jugoslaviju, samo je strah od onog dela njegovog rasizma u kome je
prepoznavala ugroenost Slovena spreavao da mu se pridrui. Profaistika struja
se eksplicitno opredelila za faizam spremna da ga aktivno i borbeno pomogne
u buduem ratu.
Istovremeno, vera u pobedu sopstvene ideologije, socijalizma, demokratije, nacionalizma ili novog nacionalizma, odnosno, faizma, bila je prisutna kod
svih.
Leviarsko je stanovite, verujui da je kapitalizam na smrt bolestan organizam koji mora da umre da bi oveanstvo ozdravilo, tvrdilo da on ne sme da
umre u gru imperialistikog rata jer bi za sobom povukao u smrt i milione ivih elija iz kojih e biti sastavljena budua zajednica ljudi. Ocenjivalo je da je
borba protiv faizma borba za odbranu kulture, odnosno, svega onog to u umiranju postojeeg mora da bude preneseno u temelje budue civilizacije. Tvrdei da
TAMPA
30-IH
39
se utvruju stubovi budueg drutvenog ureenja, leviarsko stanovite je oekivalo da e spas svetske kulture biti delo naprednog i istoriski poslednjeg stalea,
zakljuujui da je nastupio poslednji as da se ona prenese na svea i snana plea
novih nosilaca.
Demokratsko stanovite je bilo uvereno u pobedu demokratije i nad faizmom
i nad komunizmom. Odbijajui tvrdnje koje su stizale sa razliitih ideolokih pozicija o dubokoj krizi demokratije u svetu, ve 30-ih godina je tvrdilo da su, naprotiv,
i faizam i komunizam u opadanju, dok je demokratija svuda u ivoj renesansi.
Konzervativno je stanovite, prieljkujui da sa strane posmatra sukob faizma i komunizma, oekivalo da e se iz njihove prolivene krvi roditi novo oveanstvo. Poetak rata je propratilo tvrdnjom da Jugoslavija kao nezainteresovana
zemlja nema nikakvih obaveza da u njega stupi, videi u nacistikoj Nemakoj lojalnog i dobrog suseda i izraavajui elju da sa njom ivi u prijateljskim odnosima.
Profaistiko stanovite je bilo nedvosmisleno uvereno u pobedu novog nacionalizma i nad demokratijom i nad komunizmom, tvrdei da e sutranjica biti
svetla i radosna. Verovalo je da e narodi jednim zamahom svoje uljevite ruke
zbrisati i demokratiju i komunizam, odnosno, i mrane gotovane koji mu piju snagu i nove proroke, koji mu obeavaju krvavi komunistiki raj, optimistiki zakljuujui: neka se trea internacionala stavi sto puta u slubu kapitalistiko-liberalne reakcije. Neka se sve sile lai i krvi spoje u jedan splet protiv naroda narod
je jai. Podsmevajui se strahu od faizma, istovremeno je pretilo obeavajui da
drava novog nacionalizma nee dozvoliti ni besnilo komunizma ni slobodu
vrljanja demokratije, koji e zajedno i umreti jer e ma nove ideje posei ta
dva sveta koja koraaju zajedno. Zakljuivalo je da u sukobu dva bloka samo jedan
moe pobediti, a upravo je na strani novog nacionalizma bila i sigurnost u borbu
do kraja i uverenje da e konana pobeda pripasti njemu.
Prezentirani deo ideolokih stavova zastupanih u predratnoj javnosti moe da
ukae i na korene razlika koje su se ispoljile u ponaanju pripadnika pojedinih ideolokih struja u toku samog rata. Zato su neki postali aktivni borci protiv faizma,
neki ostali deklarativni antifaisti, a aktivni uglavnom u borbi protiv komunizma,
neki bili pasivni posmatrai zbivanja, a neki stupali u otvorenu kolaboraciju sa faizmom, moe se nedvosmisleno identifikovati i po ideolokim stavovima zastupanim pre rata, to vodi i zakljuku da konkretna ratna aktivizacija kod pojedinaca i
grupa, bar kada je o intelektualnoj eliti re, nije bila proizvod trenutka, sluaja, neznanja ili nunosti ve najee ranije duboko usaenih uverenja.
KULTURA
40
SJEANJA:
1941.
Belgrade Press of the 1930s About the Oncoming War

Summary
The theme of this text is the perception of fascism in Belgrade press and periodicals of
the thirties, at the time when its consequences, which would show themselves during
the Second World War, were still not obvious. Only one segment of the many analyses
which referred to the understanding of fascism when compared with liberalism and
communism has been analysed, with a special retrospective view on judgements
of the Comintern about the fight against fascism in collaboration with democracy.
Since the perception of fascism depended on the authors ideological positions, four
different viewpoints have been analysed: left-communist, democratic-liberal, right-conservative and profascist.
air Filandra
REDESKRIPCIJA SJEANJA
Prilozi bonjakom traganju za novim identitetom
Ovaj referat istrauje i kritiki predstavlja najnovija teorijska, ideoloka i
politika usmjerenja u aktualnom bonjakom redefiniranju identiteta. Autor iznalazi i predstavlja etiri ideoloke orijentacije unutar Bonjaka tokom
Drugog svjetskog rata te odreuje i socioloki karakterizira njihove nosioce i
vojno-politike domete. Rad se fokusira na funkcioniranje principa selektivnog pamenja u najnovijoj konstrukciji bonjakog nacionalnog subjekta
na nain da ukazuje na aktualni odabir ili preuivanje pojedinih elemenata
iz prolosti. Posredstvom odabiranih i
reaktualiziranih elemenata iz vremena
1941. politoloki se utvruje idejni profil aktualnih nacionalnih bonjakih politikih snaga. Sve to omoguuje uvid u
vjerovatne pravce razvoja bonjakoga politikog identiteta.
Poasna straa
uz grob Alije
Izetbegovia.
kkonstituiranju savremenog politikog subjekta iz

perspektive sloma komunizma etrdeset prva godina 20. vijeka za Bonjake nema ni priblino onu
vanost koju ima za Srbe i Hrvate. Drugi svjetski
rat Bonjake zatie nacionalno dezorijentiranim i politiki pasivnim, kao neorganiziranu, necentraliziranu i nekonstituiranu
politiku i nacionalnu zajednicu. Zateeni su prijelomnim histo-
42
KULTURA
SJEANJA:
1941.
rijskim dogaanjima. Njihova unutranja ideoloka i nacionalna podvajanja bila

su prije izraz pristajanja na razliite pritiske sa strane nego posljedica njihovog autonomnog odluivanja. Predratne ideoloko-politike opcije modernistika, tradicionalistika, panislamska i ljeviarska u ratu su zadobile militarne forme, ali i
pored toga ideoloka raslojavanja nisu imala ni formu ni kapacitet, a niti intenzitet
kao to je to bilo kod Srba i Hrvata. To ne znai da tu nije bilo jasne podjele na demokratske i antidemokratske snage, na profaistike, faistike i antifaistike, kao i
kod drugih naroda, ali je to podvajanje bilo bez otrih naglaavanja, posebno prvih
godina rata. Dovoljno je napomenuti da faktiki do 1943. godine bosanskih Muslimana nije masovnije bilo u NOP-u i da su pripadnici NOP-a prve dvije godine
rata u pravilu skrivali svoj muslimanski identitet nemuslimanskim imenima i nadimcima. Oni zbiljski nisu bili ni od koga priznati kao samostalni politiki subjekt
a tako se uglavnom nisu ni ponaali, ve su prije participirali u tuim projektima. Sva pripisivanja bonjakoj strani atribucije strane u ratu sa istim kapacitetom
krivnje kakav su imale srpska i hrvatska desna opcija u Bosni i Hercegovini tokom
Drugog svjetskog rata samo je naknadno komunistiko distribuiranje iste krivnje
na sve strane, budui da je na takvoj politici komunizam egzistirao. Za Bonjake je
i dalje sporno, znanstveno nepotvreno i politiki neprihvatljivo izjednaavanje, uz
faistiku karakterologiju njihovih muslimanskih milicija i 13. SS Handar divizije,
iji su vojniki kadar oni inili, s ustakim i etnikim pokretom te zloinima koje
su oni poinili tokom Drugog svjetskog rata.
Bonjaci u etrdeset prvu godinu ulaze bez politike stranke, dezorijentirani i rasuti, puni strepnje i neizvjesnosti, bez intelektualnih i politikih snaga koje bi mogle artikulirati stav vlastitog naroda. Osiguranje fizike opstojnosti i puke egzistencije ishodini je, ali i krajnji domet njihove politike, zarad ega e doi
do unutarnacionalnih diferencijacija. Prethodno je ulazak Spahe u Jugoslovensku
radikalnu zajednicu (JRZ) znaio i stvarni kraj Jugoslovenske muslimanske organizacije (JMO) kao samostalne bosansko-muslimanske stranke. Propau te koalicije (JRZ) i sporazumom Cvetkovi-Maek, bonjaka i bosanska politika pozicija bila je izrazito pogorana. Bonjaka politika elita nakon toga nije uspjela
da reuspostavi JMO, tako da Bonjaci rat doekuju bez jake politike stranke koja
bi u novoj politikoj stvarnosti mogla da pretendira na cjelovito reprezentiranje
njihovih kulturnih, nacionalnih i politikih interesa. Prije je to JMO manje-vie
uspjeno inila.
Bonjake je Drugi svjetski rat ostavio same sa sobom. Njima nije bio problem
suviak, ve nedostatak politike. U takvom stanju jasno su se diferencirale etiri
orijentacije: autonomaka, prosrpska, prohrvatska i komunistika. Kao zajedniki
imenitelj svih tih politika bez obzira na to koliko nacionalna generalizacija nekri-
AIR FILANDRA: REDESKRIPCIJA
SJEANJA
43
tiki hipostazirala naciju na razinu metasubjekta povijesti moe se izrei stav da

se Bonjaci u Drugom svjetskom ratu nisu borili za svoju bosansku dravu (i pored
komunistikog postignua ZAVNOBiH-a), za nacionalni interes ili vjeru, ve za
ouvanje fizike opstojnosti to veeg broja svojih pripadnika. Njih je ugroenost
okupljala. Nacionalna bonjaka i dravna bosanska ideja bile su i suvie maglovite
da bi bile pokretaka snaga borbe. No, problem i jeste u tome to narodno jedinstvo
nije bilo produkt svijesti, uma, jasnog politikog stava, ve osjetilnosti, skupnog
egzistencijalnog straha za opstanak. Ponaalo se i djelovalo s obzirom na promjenjive trenutane uvjete i odnose neprijateljskih snaga, jer su ostale politike i vojne
snage bile neprijateljski usmjerene prema njima. Bonjaci su bili najnezatieniji i
najosamljeniji narod na Balkanu.
Uslonjenost opstanka Bonjaka bila je oteana njihovom rasutou. Jedno od
njegovih obiljeja u vrijeme rata bio je nedostatak organizacionog i politikog jedinstva, to je za posljedicu imalo to da nijedna djelatnost nije izvoena na razini
cijelog naroda. Jedinstvenog vodstva u znaenju nacionalnog politikog centra nije
bilo. ivot i politika odvijali su se u lokalnim okvirima, tako da su se politike inicijative i kasnije oruane akcije odvijale neovisno jedna od druge. To je bila sporadina, kratkorona politika, voena ad hoc, te je vie liila na jedno stalno traenje,
na lutanje bez jasne i koliko toliko stabilne politike usmjerenosti.1 Osjeanje sveope izoliranosti bilo je najjae osjeanje bonjakog naroda. Bosna i Hercegovina
bila je podijeljena na njemaku i italijansku okupacionu zonu, a Bonjaci unutar
sebe bili su iskidani i usitnjeni. Stoga je svako kasnije povezivanje rasutih dijelova
bonjakog narodnog bia u osmiljenu cjelinu stvar naknadnog razumijevanja i u
osnovi je ideologijske naravi.
Konstitucija savremenog bonjakog politikog subjekta s referiranjem na
prolost poslije pada komunizma, kada taj narod prvi put dobiva prostor za autonomno opredjeljenje, obiljeena je principom selektivnog pamenja. Kad je Drugi
svjetski rat u pitanju, preuuje se sve to se moglo negativno odraavati na taj novi politiki subjekt. Hrvatska nacionalna politika orijentacija meu Bonjacima
pola stoljea je najzastupljenija meu stvaralakom inteligencijom, ali se takorei i
ne spominje, dok se o srpskoj politikoj i nacionalnoj orijentaciji jednostavno uti.
Nacionalno opredjeljivanje nije smatrano sramnim, ali ni vitekim niti junakim;
nije se imalo razloga neto retuirati, ali jeste preuivati, te su se novi akteri odnosili prema toj nacionalnoj epizodi s olakanjem svjesnog zaborava.
1
Rasim Hurem, Koncepcije nekih muslimanskih graanskih politiara o poloaju Bosne i Hercegovine u vremenu od sredine 1943. do kraja 1944. godine, Prilozi, Sarajevo, Institut za istoriju radnikog pokreta Sarajevo, god. VI, br. 4, 1968, str. 547.
44
KULTURA
SJEANJA:
1941.
U jednom dijelu bonjakog intelektualnog, politikog i duhovnog vodstva

sama uspostava NDH 1941. godine doekana je s razumijevanjem kraja velikosrpskog projekta. Bilo je stanovite nade da e njenim ustrojem biti zasnovani uvjeti za slobodniji ekonomski, politiki i duhovni ivot Bonjaka. Posebno stoga to
su Bonjaci i Hrvati bili politiki saveznici u borbi za ograniavanje velikosrpske
prevlasti tokom postojanja meuratne Jugoslavije. S takvim oekivanjima i iz tih
pobuda dio bonjake vjerske i graanske strukture s velikim je oduevljenjem
doekao NDH. Sin biveg reisa auevia, Halid auevi, svoj tekst Za dom u nieanskom stilu poinje sljedeim rijeima: Pjevajte biserni bosanski krajolici, mrka brda i obeharale doline, pjevajte pjesmu Velikog Proljea, jo nepjevanu i nesluanu pjesmu slobode, jer danas, nakon gotovo punih pet stoljea, od kada je pod
zidinama mrkog kraljevskog grada na Vrbasu nestalo i posljednje stope slobodne
hrvatske drave, ponovo je iz krvi i plamena iskrsnula slobodna Hrvatska. Slian
stav daje i neslubeni predstavnik vjerske inteligencije Mehmed Handi koji kae: Neograniena boija volja htjela je da nam u ovim burnim ratnim vremenima
prui kao svoju blagodat nezavisnu dravu Hrvatsku. On je bio uvjeren, uostalom
kao i veliki dio intelektualne javnosti s poetka samih ratnih dogaanja, da e uspostavom NDH prestati ikaniranje, zapostavljanje i izrabljivanje bosanskih Muslimana. U ovoj hrvatskoj nacionalno-politikoj orijentaciji bitno je razlikovati istinske pripadnike ustakog pokreta kao ideolokog, politikog i stranakog s jedne, i
inovnike ili namjetenike te drave s druge strane. Znaajniji poloaj u ustakom
pokretu zauzimali su ostarjeli Ademaga Mei, Paveliev doglavnik, i Alija uljak,
poglavni pobonik. Visoki politiki poloaj Ademage Meia bio je simbolike, a
ne stvarne naravi i dodijeljen mu je kao nagrada za dosljedno prohrvatsko opredjeljenje u javnom radu tokom prethodnih decenija. U ustakoj emigraciji u Italiji
bili su Hasan Huski iz Livna i Muhamed Pilav iz Foe, ali bez ikakva udjela u tom
pokretu do 1941. godine. Zastupljenost Bonjaka u dravnim ustanovama na svim
razinama vlasti bila je znatnija.2
Srpska politika orijentacija, unutar Bonjaka tradicionalno vezana za Gajret, tokom Drugog svjetskog rata ponaala se kalkulativno. Prema zapisima iz neobjavljenih memoara Mustafe Mulalia, poetkom rata u Beogradu, u kui punca
knjievnika Zuke Dumhura sastala se grupa uglednih muslimana Beograda i do2
Opirnije i detaljnije vidi u: Ratomir Gada, Hrvati muslimani vii asnici, izvadak iz lanka
objavljenog u tromjeseniku Republika Hrvatska, br. 151, (prosinac) 1985, kao i Miron Kreimir Begi, Hrvati muslimani u vodstvu NDH, poseban otisak iz asopisa Republika Hrvatska, bez god.
izd. Pitanje zastupljenosti Bonjaka u ustanovama NDH postavilo se i prilikom susreta bonjakih
predstavnika s predsjednikom vlade dr. Nikolom Mandiem 28. i 29. aprila 1944. godine u Sarajevu.
Nezastupljenost Bonjaka u dravnim ustanovama navedena je kao oblik zapostavljanja.
SJEANJA
45
govorila da kao odgovor na novonastale okolnosti poalje njega, Mustafu Mulalia,

predratnog nacionalnog radnika iz Livna i osvjedoenog zagovaraa srpstva meu
bosanskim Muslimanima, kao delegata u tab Drae Mihailovia s ciljem predstavljanja muslimanskih interesa u toj opciji. Kakav je bio odnos Bonjaka prema etnicima s poetka rata, nije posebno istraivano. Znano je da je prije uvene bitke
na Neretvi, dakle 1943. godine, prema istraivanjima koja nisu tako prisutna u Bosni, bilo 16 vojnih muslimanskih formacija pod etnikom komandom. Prostorno
su dolazile s podruja Istone Hercegovine, od Gacka do Konjica, gdje je postojala
duga tradicija srpsko-muslimanske suradnje.
Komunistika je orijentacija prve dvije godine rata Bonjacima bila prilino
zazorna, bila je zatvorena u uske studentske okvire, mada su postojale ideoloke
osnove za njen intenzivniji upliv na ire mase poslije predratne konferencije komunista u Vukovaru i njihovog priznavanja posebnog etnikog statusa bosanskim
Muslimanima. Ona se tek kasnije razvijala u oblik i na nain kakav povijesno svjedoimo manje-vie kod svih jugoslavenskih naroda tokom tog vremena. Mada posebno tematiziranje ove orijentacije za nau temu nije relevantno, treba istai da su
polustoljetne tekovine socijalizma na bosanske Muslimane ostavile u osnovi dobar dojam i da stoga antikomunizam nije uope bio znaajan faktor za konstituiranje njihovog politikog identiteta devedesetih godina minulog stoljea, to nije
bio sluaj sa Srbima i Hrvatima. Njihovo novo konstituiranje ne odvija se na liniji
komunizam antikomunizam, komunizam graanska kultura, uope nema unutarbonjakih rasprava na tu temu, ve se akcentira nacionalna konstitucija, renominacija nacije, kulturno profiliranje i sl.
etvrta orijentacija, autonomaka, najpoznatiji pojavni oblik imala je u Memorandumu jednog dijela muslimanskog graanstva Sarajeva 1942. godine njemakoj Vladi kojim se traila uspostava posebne muslimanske teritorijalno-politike jedinice na dijelu bosanskohercegovake teritorije. Mada je molba ostala
neusliena, neki je rezultat bilo formiranje jedne SS divizije s bonjakim vojnikim, ali ne i komandnim sastavom. U bonjakim krugovima voli se naglasiti da je
za tu posebnu muslimansku politiku jedinicu bio predvien etniki heterogen sastav stanovnitva. Autonomaka je orijentacija, zapravo, kao odraz neslaganja ni s
jednom od postojeih orijentacija ni s komunistikom, ni s prosrpskom i prohrvatskom, odnosno etnikom i ustakom, gdje su muslimani bili aktivni sudionici
pretendirala na istinsku narodnu legitimnost i bila je pokuaj uspostave vlastite,
samostalne politike, pa makar i uz pomo Nijemaca. Karakterizira je lokalni i obranaki stav vojno izraavan kroz oruane formacije muslimanskih milicija. Njima je
mjesno muslimansko stanovnitvo vlastitim oruanim snagama nastojalo braniti svoja naselja, uglavnom sela i manja podruja, pri tom imajui jednako udaljen
46
KULTURA
SJEANJA:
1941.
i jednako blizak odnos prema svakoj drugoj ideologiji i vojsci. Od tih vojnih formacija najizraslije su bile Hadiefendieva legija iz Kladnja i Muslimanska milicija
Huske Miljkovia iz Cazinske krajine.
ta je karakteristino za Bonjake 1992. godine? S obzirom na vrlo specifian
i otean nacionalno-politiki razvoj bosanskih Muslimana cijelo dvadeseto stoljee, te na njihov status osporavane nacije,3 pad komunizma doekan je kao prilika
za zakanjelo nacionalno konstituiranje. Religija, ranije glavni marker nacije, sada postaje samo njen gradivni element, dok se akcenat stavlja na kategorije jezika i drave, ili se bar tako mislilo i nastojalo. Geopolitike prilike pred rat u socijalistikoj Jugoslaviji uslovljavaju ogranienu demokratizaciju nacije tako da se ne
otvaraju neka stara pitanja. Nije bilo posebnog antikomunistikog histeriziranja
nad injenicom da su komunistiku bonjaku nomenklaturu prve dvije decenije
nakon 1945. godine dominantno inili bivi gajretovci, poznati po ranijoj prosrpskoj orijentaciji od Osmana Karabegovia, Zaima arca do Avde Hume niti se
injenica da su komunisti tek 1968. godine priznali bonjaku nacionalnost pod
nazivom Muslimani uope politiki koristila u novim prilikama. Kao da nije bilo
vremena za antikomunizam?
Kada 1992. godine dolazi do neeg to se moe zvati konstitucija vlastitog bonjakog politikog subjekta, vrlo je bitno znati koji se elementi iz prolosti uzimaju kao gradivni za taj novi slobodni subjekt. Kada je u pitanju Drugi svjetski rat,
uoljivo se insistira na samo jednoj njegovoj injenici. Selektivnom metodom se
prosrpska, prohrvatska i autonomaka orijentacija uope ne tematiziraju. ak o
1941. godini i Drugom svjetskom ratu poslije pada komunizma ni jedan bonjaki autor nije napisao znaajan znanstveni tekst, izuzev jedne knjige Envera Redia s odranije poznatim neokomunistikim vienjem Bosne. Osobno sam prije rata,
devedesete godine, objavio jedan tekst-dokument koji je s vremenom postao najreferentnija taka u nacionalno-politikom konstituiranju, a odnosio se na muslimanske rezolucije 1941. godine.4 Rezolucije graana Muslimana Sarajeva, Bijeljine, Prijedora, Zenice, Tuzle, Mostara, Banje Luke nastale su kao in manifestacije
nezadovoljstva veine bosanskih muslimana faistikim sistemom vjerske i nacionalne diskriminacije koju je poela nakon uspostave vlasti provoditi NDH. One su
primjer negativnog odnosa veine bonjakog stanovnitva prema sustavu faizma i akt ljudskog potenja i graanske hrabrosti njihovih potpisnika. U trenutku
3
O bosanskim Muslimanima kao osporavanoj naciji vidjeti: Francine Friedman, The Bosnian Muslims, Denial of a Nation, Westview Press, USA, 1996.
4
Vidjeti air Filandra, Prilog rastakanju ontologije zla, Knjievna revija list za knjievnost, kulturu i drutvena pitanja, Sarajevo, 31. april 1990.
SJEANJA
47
nastanka one su kroz imena potpisnika izraavale miroljubivo lice jednog naroda,
njegovo naelno odbacivanje nasilja, diktature, politike zloina. Kao protest protiv
smiljenog unitavanja srpskog, jevrejskog i romskog naroda one su istovremeno i
pokazatelj politikog stanja Bonjaka poetkom Drugog svjetskog rata, kao i njihove zateenosti novim dogaanjima, ali i ugroenosti, nesigurnosti, neusmjerenosti
i nesnalaljivosti. Muslimansko graanstvo spomenutih gradova osudilo je zloine
nad civilnim stanovnitvom, zatrailo od vlasti da se s takvim nasiljem prestane i
odreklo se svih muslimanskih sudionika u tim zloinima, oekujui uspostavu reda i zakona.
Rezolucije su bile upuene najviim organima ustake vlasti, izraavajui na
taj nain apsolutno neslaganje sa zloinakim karakterom tog reima, mada ne i
sa samim reimom. Inicijator svih protesta bila je organizacija vjerske inteligencije El-Hidaja. Rezolucije su bile istinski antifaistiki akt i tokom devedesetih godina naglaavao se njihov politiki etos. Bile su najreferentnija taka novonastajueg
bonjakog politikog identiteta. Njime je nova nacionalna, nominalno graanska
politika bosanski obrazac ivljenja u razliitosti situirala u tradicijski ivu etiku koegzistencije bosanskohercegovakih naroda, budui da je ranija politika bratstva i
jedinstva bila dio komunistikog svjetonazora. Mada nisu nikada u znanstvenoj niti politikoj izvanbonjakoj javnosti uspjele zadobiti znaajniji status, rezolucije su
bile najsvjetliji politiki momenat na koga se oslanjala nova bonjaka nacionalna
politika. Na njihovom tragu se kasnije konstituira bonjaki politiki subjekat koji
dosljedno insistira na odrivosti obrazaca tradicionalne bosanske politike kulture
i u novim uslovima.
Prvi dokument u tom nizu referiranja na rezolucije ili bar njihov duh bila je
Platforma Predsjednitva Republike Bosne i Hercegovine u ratnim uvjetima iz
1992. godine. Ona je kao najiri politiki okvir za okupljanje svih patriotskih snaga bila antifaistiki intoniran politiki projekt budunosti zemlje. Odreivanje
Bosne i Hercegovine kao graanske republike, drave graana pa potom konstitutivnih i ravnopravnih naroda Muslimana, Srba i Hrvata i pripadnika ostalih
naroda koji u njoj ive, i to u asu kada je izloena velikoj agresiji, bilo je odraz
politikog samopouzdanja i povjerenja u vrijednosti humanizma, ravnopravnosti
i demokratije. Platforma unutranje ustrojstvo zemlje predvia na regionalnoj i lokalnoj samoupravi koja uvaava ekonomske, kulturne, istorijske i etnike kriterije, ime se veliko i od tada presudno pitanje etnikog kriterija upadljivo stavlja na etvrto mjesto. Odnos posebnih nacionalnih i zajednikih dravnih interesa
rjeavao bi se konsenzusom i paritetom u Vijeu naroda; ne pristaje se na mir koji za osnov ima stvaranje etniki istih teritorija ili regionalnu podjelu Bosne i
Hercegovine na iskljuivo etnikoj osnovi. Rat protiv Bosne i Hercegovine naziva
48
KULTURA
SJEANJA:
1941.
se agresijom, a obrana optenarodnim odbrambenim ratom.5 Platformom Predsjednitvo Republike Bosne i Hercegovine samo redefinira zavnobihsku definiciju
Bosne kao i srpske i hrvatske i muslimanske, odnosno, ni srpske ni hrvatske ni muslimanske; odreuje se karakter Bosne i Hercegovine kao drave i postavlja cilj za
koji e se oruane snage boriti.
ta je bilo sa Platformom? Politike snage Platforme Predsjednitva Bosne i
Hercegovine u ratnim uvjetima su izabrale ostanak na politikoj sceni uz cijenu
iznevjeravanja samog duha Platforme, koji je u potpunosti poraen i naputen. Time su one povijesni gubitnici. Pristalo se na pritiske od strane agresora i meunarodne zajednice te je Dejtonskim mirovnim sporazumom praktiki dosegnuta linija fronta izmeu vojski pretvorena u unutranje administrativne granice kantona
i entiteta.
Drugi vaan politiki dokument nastao na tragu te iste tradicionalne bosanske
politike kulture bili su amandmani o konstitutivnosti naroda na cijelom podruju
zemlje. Odlukom Ustavnog suda Bosne i Hercegovine iz 2000. godine amandmanima se osigurava konstitutivnost i jednakopravnost svih naroda na podruju cijele
drave s obzirom na to da je Dejtonski ustav imao diskriminirajue odredbe, Hrvate i Bonjake sveo je na Federaciju Bosne i Hercegovine, a Srbima pojedinano dao
posebnu nacionalnu jedinicu Republiku Srpsku.6
Koji su elementi koriteni za simboliko predstavljanje bonjakog naroda nakon sloma komunizma? Sve znaajke konfesionalnog karaktera bonjake nacije,
na nain kako je ona bila odreena u komunizmu, zbiljski se zadravaju i u novim okolnostima, kada dolazi do prenaglaavanja islamskog udjela u javnom manifestiranju nacionalnog identiteta. Ne ulazei u ire elaboriranje pojave tzv. kulturno-vjerskih manifestacija i svih pojava meuformi izmeu vjerske i nacionalne
kulture, znakovito je u tom smislu, da navedemo samo jedan primjer, potenciranje
trojice autora koji su dobili svoja sabrana djela: Alija Izetbegovi, reis Demaludin
auevi i Mehmed Handi. Dvojica teolozi, a trei politiki lider s jakom vjerskom kulturom. Spomenuta izdanja promovirana su i podravana kao veliki nacionalni dometi. Oni su dobili svoja sabrana djela na nain kako se to prije radilo komunistikim ideolozima: Bakariu, Pucaru, Kurtoviu itd.
Pored najdoslovnije instrumentalizacije religije u politike svrhe, a to nije samo bonjaka znaajka u postkomunistikom vremenu, Bonjaci se zaogru ore5
Platforma je donesena u Sarajevu 26. juna 1992. godine. Navedeno prema: Osloboenje, Sarajevo,
24/25. XI 2003.
6
Vidjeti Mirko Pejanovi, Struktura i karakteristike razvoja politikog pluralizma u Bosni i Hercegovini 1989-2003, u: Razvoj politikog pluralizma u Sloveniji i Bosni i Hercegovini, uredili Danica
Fink Hafner i Mirko Pejanovi, Sarajevo/Ljubljana 2006, str. 45-71.
SJEANJA
49
olom rtve. Do javnog prezentiranja i instrumentalizacije genocida nad njima u

Drugom svjetskom ratu, kada su njihovi gubici stanovnitva bili 8,9%, dolazi relativno kasno.7 Zbornik dokumenata Genocid nad Muslimanima sakupljaju, ureuju
i izdaju Antun Mileti i Vladimir Dedijer. Ovi ugledni srpski historiari svjedoenjem genocida nad bosanskim Muslimanima u Drugom svjetskom ratu posredno
su zapravo, bar za Bonjake, oznaili i beogradsko zvanino priznanje tog genocida, mada sami autori sa zvaninom politikom nisu bili u takvom odnosu. Prije
i ovakvog simbolikog beogradskog priznanja genocida nad Bonjacima, o tome
meu njima niko nije smio javno govoriti. Zanimljivo je da je na sarajevskoj promociji zbornika o genocidu u Domu pisaca bilo samo troje ljudi. Nije u pitanju
bio strah koliko neznanje i tadanja nezainteresiranost Bonjaka za svoju prolost
te naivno uvjerenje da je komunizam sve rijeio. Danas je situacija opravo obrnuta. Genocid je postao jedan od ugaonih kamena novog nacionalnog identiteta, ali i
izvor negativne teleologije i nesretne svijesti koja se njime gradi.
Tokom rata dolazi do renominacije nacije i reuspostave nacionalnih institucija; obnove slobode vjerskog ivota i ponovnog pokretanja tradicionalnih vjerskih okupljalita, dovita, kao to je Ajvatovica; vraanja naziva jeziku bosanski, to
u osnovi znai da se vrila autonacionalizacija. Ono to svakoga sa strane zanima
jeste pitanje islamizacije drutva. Ona je dijelom, kao u svim postkomunistikim
drutvima Srednje i Istone Evrope, fenomen povratka religijskog na politiku scenu, dijelom je reakcija na ideoloku ateizaciju biveg reima, a dijelom se koristi
u razliite politike i nacionalne svrhe. Islamizacija se u bonjakom sluaju najvie koristila za socijalizaciju i motivaciju pripadnika nacije, budui da su se druga sredstva pokazivala manje efikasnim. Za to je karakteristina islamizacija vojske krajem 1993. i poetkom 1995. godine.8 U oba sluaja, s obzirom na to da je
to predmet istraivanja Hakog suda te tema raznih pria o terorizmu, radilo se o
upotrebi religijskog osjeanja u svrhe borbene motivacije. Vojni neuspjesi i ratni
gubici stanovnitva bili su tako ogromni da se svjesno i planski pribjeglo raspirivanju i koritenju vjerskog ara u motivacione svrhe, budui da ideja nacije i ideja
drave nisu bile dovoljan motivacioni faktor za ljude na frontu. Ovo bosanski vojni
komandanti nee danas priznati. Bila je to ista zloupotreba religije u borbene svrhe, a ne neka planska islamizacija drutva.
7
Gubitke bonjakog stanovnitva u Drugom svjetskom ratu Koovi je procijenio na 86.000. Vidjeti: Bogoljub Koovi, rtve Drugog svjetskog rata, Sarajevo, Svjetlost, 1990, str. 94.
8
O procesu islamizacije bosanskohercegovake vojske tokom rata u raspadu Jugoslavije vidi u: Marko Atila Hoare, How Bosnia Armed, The Bosnian Institute, London, 2003.
KULTURA
50
SJEANJA:
1941.
The Redescription of Memory.

Contributions to Bosniac Search for a New Identity
Summary
This study investigates and critically represents the latest theoretical, ideological and
political directions in contemporary Bosniac redefinition of identity. The author
describes and presents four ideological orientations among Bosniacs during World
War II and determines and sociologically characterizes their agents and military and
political achievements. The entire study focuses on the functioning of the principle of
selective memory within the latest construction of Bosniac national agency, pointing
to the processes of selection or ignorance of certain elements of the past. By means
of the selected and reactualized elements from 1941, in terms of political science,
the whole profile of ideas of present national Bosniac political currents is being
established, thus offering an insight into the most probable directions of development
of Bosniac political identity.
Asim Mujki
1941. I (DE)KONSTITUCIJA
BONJAKOG POLITIKOG IDENTITETA
Autor analizira kako je 1941. godina dramatikom svojih zbivanja unijela lom u konstrukciju dominantnog bonjakog politikog i kulturnog
identiteta, promatrajui ga u kontekstu identitetskih previranja drugih
naroda u BiH. Rad pokuava pratiti disonantno vieglasje meusobno
kompetitivnih, najprije politikih identitetskih naracija graansko-nacionalistike i ljeviarske koje odaju visok stupanj unutarnje nekoherentnosti, ali i meusobne iskljuivosti. Kontekstualizirane ne samo u
okvir 1941. ve i prethodeih dogaaja kao to je nagodba Cvetkovi-Maek, alternativne i meusobno sueljene identitetske naracije kod
Bonjaka dodatno su u politikom smislu marginalizirale ovu etniku
grupu za krupne dogaaje koji su predstojali tokom ratnih godina
redefiniranje svoga ambivalentnog poloaja unutar Nezavisne Drave Hrvatske (od potpune asimilacije do neuspjenog utopijskog vezivanja za Reich), mladomuslimanski bijeg u apolitinost, te nejasnoe
vezane za status muslimana u novoj BiH i Jugoslaviji. Posljedice tog
identitetskog loma, sugerira autor, uvelike su pripremile teren za svojevrsnu rehabilitaciju cvetkovi-maekovtine u formi tajnih sporazuma Miloevi-Tuman 1991. godine.
1. Uvod: Nepovijesni narodi

i nacionalno pitanje
Potanske
marke iz doba
NDH.
ada govorimo o politikom identitetu, jedna kognitivna perspektiva nas ui da nema nekog jezgrenog
bonjatva, hrvatstva, srpstva koje treba dosei ili
kojima se treba pribliiti ve samo projekcije idealnog tipa to ga ine postupci sutinske znaajke koje treba performirati, a koji se iitavaju u obrascima koje nude mediji, vi-
52
KULTURA
SJEANJA:
1941.
eniji muevi odreene zajednice, rtve koje su pale za slobodu nae zajednice,
kosti predaka koje opominju. Ovaj gradivni arheoloki materijal kulturno-politike elite proizvode i oblikuju u dominantne koncepcije identiteta grupe. Otuda
proizlazi da je etnicitet jo jedna vrsta drutvene strukturiranosti ili drutveno organiziranog skupa praksi kojima se oblikuju odnosi izmeu ljudi, a ne vrsta ljudi.
Ako poemo od pretpostavke da narod nije niti moe biti prirodna vrsta, ve skup
duboko drutvenih praksi unutar jedne grupe koja odaje klasinu strukturu moi,
onda u jednom takvom kontekstu, prema pisanju Brassa, etnike grupe su kreacije elita, koje se pozivaju, iskrivljuju i ponekad fabriciraju materijale iz kultura grupa
koje ele predstavljati u cilju zatite vlastitog probitka ili odranja, ili u cilju stjecanja politike i ekonomske prednosti za svoje grupe kao i za same sebe (Calhoun,
1993: 229). Otuda naprimjer danas na teritoriju BiH, gdje dominira odreeni konstitutivni narod, to je u veini sluajeva rezultat genocida i ratnih dejstava, puka
etnika pripadnost tom narodu nije ono to po sebi osigurava graaninu status i
mo. Jasno je da veina pripadnika tog teritorijalno povlatenog naroda, dakako,
nastavlja ivjeti u nevienoj bijedi i marginalizaciji. Na ovaj nain naet je mit o govoru realnosti etniciteta tih najmanjih gradivnih jedinica bosanskohercegovakog drutva kao u sebi odjelitih i jednakih cjelina. Kognitivistika analiza pokazuje
da nema jednog bonjakog, srpskog ili hrvatskog etniciteta, ve radije cijeli jedan
pluralitet esto meusobno sukobljenih koncepcija koje u podreenosti dri jedna,
vladajua koncepcija koju nazivam koncepcijom hegemonistikog etniciteta. Ona
je suti govor vladajue elite koja vri odabir kljunih identitetskih etnikih razlika koje koristi za proizvodnju eljenog konteksta etniciteta. Ona locira etnicitet u
opreci prema drugima, na nain pripremljenog konteksta karakteristika te grupe
koji poiva na pretpostavci da grupne kategorije imaju jedan skup inherentnih znaenja. Koncepcija hegemonistikog etniciteta u BiH svodi se na dominaciju etnopolitike elite kroz niz diskriminatornih praksi ne samo prema pripadnicima drugih etniciteta ve i prema pripadnicima subordiniranih i alternativnih koncepcija
unutar jednog te istog etniciteta.
Tako se otkriva da je etnicitet povezan s praksom i retorikom dominacije koja
poiva na obezvreenju individualnosti, kao i na strategiji depersonalizacije. Strategija depersonalizacije zasniva se na predstavljanju politikih sukoba u bosanskohercegovakom drutvu kao sukoba mi-oni, kao borbe protiv politikog neprijatelja koji je pripadnik drugih etnikih grupa, te sukoba izmeu potenih i
nepotenih unutar iste grupe s ciljem spreavanja alternativnih pogleda. U tu svrhu na strani etnopolitikih poduzetnika i njihove neometane vladavine bez ikakve
konkurencije je i itav dejtonski pravno-politiki okvir, unutar kojega se graanin
moe pojaviti samo kao pripadnik etnike grupe, dakle samo kao depersonalizi-
ASIM MUJKI: 1941. I (DE)KONSTITUCIJA
53
rani pripadnik politike grupe. To je etnopolitika praksa svoenja sugraana na

bezline Druge, kojima je lake manipulirati te prema kojima je lake izvriti akt
diskriminacije, pa ak i nasilja.
Vidimo da je, kako zakljuuje Calhoun, nacija u najboljem sluaju jedan retoriki modus artikuliranja odreenog politikog zahtjeva, a u najgorem, jedan od
naina na koji odreene elite manipuliraju masovnim osjeanjima na putu ka moi (Calhoun, 2003: 214). Pa ipak smo skloni da jednoj tako iaenoj kolektivistikoj koncepciji damo povlateni stvarnosni status, a na tetu pojedinca, za kojega
u najboljem sluaju sjetno kaemo kako njegovo vrijeme jo nije dolo. Naravno,
ono to je temeljna karakteristika bosanskohercegovake politike zajednice u najirem smislu jeste da ne samo da ne moemo govoriti o etnosu kao stvari u svijetu,
ve ne moemo govoriti ni o tome da e se ikada, barem u doglednoj budunosti,
moi ostvariti zacrtani cilj prelaska etnosa u naciju, osim daljim procesima etnike separacije, teritorijalnog koncentriranja, svakovrsne drutvene i politike segregacije po etnikom osnovu, to bi podrazumijevalo i dalje koritenje sile i zloine.
Ustvari, s tim u vezi postavlja nam se jedno civilizacijsko pitanje: moe li se danas
tolerirati klasini obrazac formiranja nacionalne drave koji podrazumijeva najgrublje krenje ljudskih prava i sloboda, humana preseljenja, zloin i razaranja? Za
zaokruenje nacionalnih dravica na tlu BiH od kljunog znaaja je svakako pitanje teritorija. Koncept etnike teritorijalizacije najbolje se vidi u tematiziranju problema mapa. Sjetit emo se da je temeljni kamen spoticanja na raznim mirovnim
pregovorima oko preureenja BiH bilo pitanje mapa. Zahvaljujui kamerama svjedoci smo jednog uasnog asa anatomije, kada su etnopolitiki jugoslavenski lideri u enevi secirali bosanskohercegovaki teritorij nagnuti nad detaljnu mapu ove
nesretne zemlje. Mape su vrlo vaan izvor frustracija etnopolitiara jer predstavljaju vaan sastojak nacionalistikog kolektivnog imaginarija o grupnoj odjelitosti.
Kontekst u kome se javljaju moderne politike mape s kraja osamnaestog stoljea
potvruje Brubakerovu tezu o etnikom kao pogledu na svijet: Ovim ogranienim
zamiljanjima dao se grafiki i sinoptiki izraz u proliferaciji mapa... koje su poele
registrirati cijeli svijet kao skup ogranienih teritorija razliitih boja za razliite imperije ili nezavisne zemlje... one su postale vizualnim reprezentacijama svijeta... s
izgledom teritorijalnih oblika individualnih zemalja koji zamiljenoj zajednici daje
jednu definitivnu formu (Calhoun, 2003: 234-235). Jasno je da je nacionalno dravotvorstvo s kraja osamdesetih godina u Jugoslaviji u utemeljivakim postupcima
novih-starih politikih elita s ciljem zazivajueg proizvoenja nacionalnih organizama poivalo dobrim dijelom na tzv. etnikom kontinuitetu kao jezgru nacije u raanju. Ovaj proces je imao auto-referencijalnu taku u procesima nacionalne izgradnje s kraja tridesetih godina prologa stoljea, da bi kulminirao 1941.
54
KULTURA
SJEANJA:
1941.
u teritorijalnom pripajanju bosanskohercegovakog teritorija i etnikom ienju

zamiljenih banovinskih prostora, ostavivi bosanskohercegovake muslimane u
komaru pluraliteta meusobno sukobljenih identiteta bez koncepcije hegemonistikog etniciteta. Projekti nacionalne emancipacije na prostorima bive Jugoslavije,
a osobito na tlu BiH, i 1941. i 1991. godine poivali su s jedne strane na uitavanju
specifinih kulturnih i politikih praksi u bioloko tkivo, a s druge strane na svojevrsnoj zemljinoj uknjibi.
Na alost nacionalnih, dravotvornih elita, dosljedna primjena samog etnikog principa putem kojeg se htjelo oblikovati novo nacionalno tijelo, kao u kakvom
ogledalu, dalo je skromne rezultate. Mape koje su odjednom vidjeli u etnikom
ogledalu nisu ni izbliza nudile definitivnost, odreenost, odnosno jasnu, u razliitim bojama prikazanu odjelitost, odnosno ulno-vizualno-opipljivu predstavu
svoje zamiljene nacionalne zajednice utemeljene na etnikoj zasebitosti kao posebnom organizmu koji bi imao smislen oblik. Etniko ienje i genocid poduzet
1941. pokazao se prevelikim zalogajem i za velikosrpsku i za velikohrvatsku buroaziju, a vrlo brzo dobio je i snaan remetilaki faktor u vidu jedinica NOB-a.
ini se da je i 1941. i 1991. godine etniko ogledalo prikazalo mapu cijelog ovog
prostora Hrvatske, BiH, Srbije kao nedopustivo proaranu i mrljavu, prikazalo
je tu mrsku leopardovu kou koja je onemoguavala prostorno-teritorijalnu zasebitost i prepoznatljivost, pa samim tim i nacio-tvorne procese. Avaj otkrilo se u
tom ogledalu, naprimjer, da je drugi najvei srpski grad ustvari Sarajevo, izvan matice Srbije, da je najhomogeniji bonjaki prostor stotinjak kilometara izvan BiH,
naime u regiji Novog Pazara, otkrilo se da je teritorij najkompaktnijeg hrvatstva u
zapadnoj Hercegovini, dakle izvan Hrvatske. Otkrila se prilino kompaktna srpska teritorijalnost diljem hrvatskih granica, a Srbija kao homogena nacija poivala
je samo u jednom dijelu takozvane ue Srbije. Iako je predmet ovog rada bonjaki politiki identitet, mislim da se i za bosanske Srbe i Hrvate, pa ak donekle i za
Srbe i Hrvate u Srbiji i Hrvatskoj, moe tvrditi da je artikuliranje njihovog politikog identiteta bilo utoliko tee zbog nepostojanja razvijenog burujskog sloja koji
je bio motorna snaga stvaranja nacionalnih drava u Zapadnoj Europi, kao i zbog
nepostojanja kompaktnih, jasno odjelitih teritorija s preciznim etnikim titularom,
koje su se mogle stei i to tragina praksa formiranja nacionalnih drava u posljednja dva stoljea zorno pokazuje jedino brutalnom silom, etnikim ienjem
i genocidom.
Ako zavirimo izvan klasinog liberalnog obrasca stvaranja nacionalne drave,
naprimjer, u marksistiki pristup ovoj problematici, ni sam Marx ni Engels svojedobno nisu pokazivali milost prema onima koje treba aproprirati, samjeriti, dovesti u red, ukratko civilizirati. Prema klasicima marksizma, osim Poljaka na istoku
55
Europe ne postoji niti jedan narod koji bi se mogao okarakterizirati modernim u

smislu da je bio u stanju proizvesti svoju buroaziju i, konsekventno tome, stvoriti operativnu nacionalnu dravu, taj sine qua non zahtjev za opstanak nacionalne
zajednice u kapitalistikom nainu proizvodnje. Nacionalne zajednice koje nisu u
stanju formirati nacionalne drave prepreke su razvoju progresivne centralizacije
i uniformnosti ovjeanstva, te stoga moraju biti asimilirane od strane vitalnijih i
energinijih nacija koje su u stanju formirati nacionalne drave sa demokratijom
kao kompenzacijom(Nimni, 1997: 72). U kojem smislu ova redeskripcija klasika
marksizma odreuje identitete naih malih naroda u kontekstu kapitalizma kome
smo se vratili? to su nacionalne zajednice koje nisu bile u stanju da do sada formiraju nacionalne drave, odnosno zdravi sloj buroazije?
To su, prema klasicima marksizma, nepovijesni narodi. Ako se naas vratimo u
duhovni vokabular devetnaestog stoljea, to bismo mogli interpretirati kao narodi
koji nisu subjekti svog povijesnog razvoja, odnosno subjekti historijskih transformacija koje e jaati kapitalistiku ekonomiju (ibid.: 70), ve objekti tueg posredovanja. Nepovijesni narodi tako ne mogu razviti buroaziju jer su bili seljaki narodi, ili ne mogu razviti vlastitu dravu, ili ive izmijeani, ili su isuvie maleni da
stvore unutarnje trite to su sve kriteriji koje ispunjava BiH zajedno sa svojim
konstitutivnim narodima. U takvim uslovima, nepovijesni narodi moraju traiti saveznika u onima koji brane stari poredak, jer je to jedini nain da osiguraju
svoj opstanak.1 Nezaustavljivi tok progresa zahtijeva dobrovoljnu asimilaciju ili
anihilaciju ovih nacionalnih zajednica (ibid.: 71). Za Marxa i Engelsa nepovijesni
narodi su feudalne enklave, legla reakcije. Njihovi nacionalni identiteti i kultura
su, u poreenju sa vitalnim kapitalistikim nacijama, nazadni. Njihov je nacionalizam, za razliku od nacionalizma razvijenih kapitalistikih nacija, reakcionaran, to
je bilo posebno vidljivo u vrijeme Kraljevine SHS i tokom Drugog svjetskog rata,
pa, ako se hoe, i u periodu 1991-1995. Zastraujue je podsjetiti se na cijelu teutonsku identitetsku arheologiju, reakcionarne protuprosvjetiteljske metafore i nerijetko, rekao bih, mitoloku brutalnost koja je koritena za proizvoenje nacionalnog identiteta na podruju Hrvatske, BiH i Srbije u oba ova lomna perioda.
Ako, sukladno marksistikoj doktrini, nacionalizam ukida feudalni sistem izgraujui nacionalnu dravu, onda nacionalistiki pokret zasluuje podrku kao orue progresivne drutvene promjene. Meutim, ako se pak nacionalistiki pokret
1
Paradoksalno, nisu li takvu vrstu zatite uivali u okviru Varavskog pakta. U tom kontekstu, i za
federaciju junih Slavena se moe rei da je imala istu funkciju. Nimni pominje da, prema Marxu i
Engelsu, ako slavenski istono-europski narodi ne mogu konstituirati nacionalnu dravu, njihova
jedina nada u opstanak bila je u stvaranju federacije slavenskih naroda pod vostvom Cara sve Rusije, tog bedema europske reakcije, ibid., 69.
56
KULTURA
SJEANJA:
1941.
javlja meu jezikim ili kulturolokim zajednicama koje nisu u stanju preivjeti
prevrat kapitalistike transformacije, jer su premalene ili imaju slabu ili nikakvu
buroaziju, onda nacionalistiki pokreti postaju regresivna snaga ona koja je
nesposobna prevazii stadij seljako-feudalne drutvene organizacije (ibid.: 63).
Takve skupine, u tom kontekstu, valjda trebaju biti asimilirane i uklonjene. S tom
alternativom Bonjaci su bili suoeni podjednako 1941. i 1991.
Mada se u savremenoj literaturi, u emancipatorskoj viziji komunistikih disidenata o Istonoj i Srednjoj Europi mislilo kao o carstvu duhovne slobode, diverziteta i tolerancije... domu jednakih naroda sa prebogatim koloritom kulture, njegovanog diverziteta jezika, religija, tradicija i linosti (Michnik, 1997) (sjetimo se samo
Einsteina, Kafke, Lukacsa, Krlee i drugih), ini se da je prelazak na kapitalistiku
matricu, uz izuzetke, ovaj region pretvorio u podruje mrnje, etnike i vjerske netolerancije. Veina zemalja ovog regiona nije ostvarila pretpostavke za uspostavu
graanskog drutva. Zbog ega? Po Hegelu, graansko drutvo postie se tamo gdje
individualni interes stjee svoju legitimaciju i postaje emancipiran od religijskih i
drugih obzira, koji su do formiranja graanskog drutva ograniavali slobodnu igru
individualnih interesa (Nimni, 1997: 61). Kao takvo, u analizama Karla Marxa, graansko drutvo se pojavljuje samo na odreenom stadiju razvoja proizvodnih snaga,
u onom trenutku kada se buroazija nametne kao dominantna klasa. Pojam graanskog drutva tako je rezerviran samo za moderne kapitalistike nacionalne drave
ili za ono to smo maloas, zahvaljujui Marxu, okarakterizirali kao povijesni narodi. Drugim rijeima, graansko drutvo postoji samo kao specifina konfiguracija odreenih klasa. S obzirom na to da je buroazija univerzalno dominantna klasa,
graansko drutvo daje legitimitet dominaciji burujske klase stvaranjem utiska da
su zahtjevi burujske klase za reprodukcijom svojih egzistencijalnih uslova ustvari
opi zahtjevi drutva kao cjeline (ibid.: 64). Prema predloenim deskripcijama, u
zemljama Istone Europe, nakon pada komunizma, graansko drutvo nije moglo
biti uspostavljeno jer te zemlje nisu dostigle taj odreeni stadij razvoja proizvodnih
snaga koji bi omoguio da individualni interes stekne svoju legitimaciju i postane
emancipiran od religijskih i drugih obzira, koji su do formiranja graanskog drutva ograniavali slobodnu igru individualnih interesa. Zbog toga graani tog dijela
Europe, da parafraziram Slavenku Drakuli, nisu mogli da razviju osjeaj za individualnu odgovornost i da steknu kontrolu nad svojim ivotima. Raskid sa komunizmom, u nedostatku burujske klase, bacio je te narode u reakcionarni nacionalizam koji, umjesto slobodne igre individualnih interesa i graanskog drutva, vodi
u kolektivistiko etniko ili vjersko homogeniziranje. Uspostavila se dihotomija iz
Marxovog navoda izmeu burujske civilizacije i barbara koje treba civilizirati na
nain koji je gore pomenut asimilacijom ili anihilacijom.
57
Ovo ponavljanje prolosti, odnosno ponavljanje 1941. u 1991, tjera nas, uprkos surovosti Marxovih deskripcija, da se upitamo ko su, unato nepostojanju razvijenog burujskog sloja, subjekti politike artikulacije Bonjaka 1941. godine i koje su karakteristike njihovih identitetskih naracija. Suprotno Marxovom, moram
rei prilino korisnom uvidu u nemilosrdne mehanizme samooblikovanja nacije, i one nepovijesne grupe razvijale su odreeni stupanj narodnosnog osjeaja i
pripadnosti. Za polazite u razmatranju kompetitivnih identitetskih naracija kod
Bonjaka uzimam dragocjen uvid po kome sve to bih mogao rei jeste da nacija
postoji kada znaajan broj ljudi u zajednici smatra da formira naciju, ili se ponaa
kao da je nacija ve formirana (Seton-Watson, u Anderson, 2006: 6) uz, rekao bih,
neizbjeni dodatak Benedicta Andersona da smatrati se moemo prevesti sa zamiljati se (Anderson, 2006: 6). Zato zamiljati? Nacija se zamilja, pojanjava
Anderson, jer pripadnici ak i najmanjih nacija nee upoznati sve ostale pripadnike tih nacija, susresti ih ili uti za njih, premda u umu svih njih ivi slika njihovog zajednitva (ibid.). Slijedi nekoliko koncepata zamiljanja bonjake politike
zajednice u osvit 1941. godine.
2. Graanska koncepcija
U svom djelu Bonjaka politika u XX stoljeu air Filandra sumira prazno mjesto bonjakog politikog identiteta u godinama koje su prethodile Drugom
svjetskom ratu. Analizirajui rad Jugoslavenske muslimanske organizacije, koja je,
nepodijeljeno je miljenje, u periodu izmeu dva svjetska rata bila kljunim politikim artikulantom muslimanskih interesa, Filandra zakljuuje kako ova graanska partija nije zagovarala posebnu nacionalnost bonjakog naroda, ni u
obliku Muslimana ni Bonjaka (Filandra, 1998: 70). tavie, ako se pogleda historijat identitetskog artikuliranja bosanskohercegovakih muslimana od 1878. godine, od kada bismo mogli raunati ulazak BiH u moderno doba, pa sve do danas,
tri su konstante koje su bitno uticale na (de)konstituciju bonjakog politikog
identiteta: konfesionalni identitet (Bonjaci kao Muslimani ili Islamski narod),
nemogunost ekskluzivnog teritorijalnog vezivanja za BiH, odnosno nepostojanje ekskluzivnog, dominantnog etnikog titulara u BiH na temelju kojega bi se moglo krenuti u izgradnju nacionalne drave, uz nepostojanje jakog burujskog sloja
potencijalnog subjekta artikulacije jasnog nacionalnog identiteta, te svojevrsna
biopolitika, odnosno konstantna zabrinutost bonjakih politiara i inteligencije za osiguranje fizikog ili biolokog opstanka, ime se politiko djelovanje na
proizvoenju nacionalnog identiteta konstantno reduciralo na refleksivni model
politikoga artikuliranja. Sve tri konstante su se kroz XX stoljee pokazale de-konstitutivnim, ili, blae reeno, zaprekama u artikulaciji jasnog politikog, nacional-
KULTURA
58
SJEANJA:
1941.
nog identiteta. Pokuaj politike artikulacije Bonjaka iz konfesionalne perspektive ustvari se pokazao kao njihova sutinska depolitizacija, odnosno redukcija na
vjersku skupinu, pa su u 1941. godinu uli potpuno rasuti. Ni koncept manjka
teritorijalnosti nije se, osim puke dimenzije biolokog opstanka u godinama koje
su prethodile 1941, pokazao koherentnijim. Nejasna koncepcija bosanskohercegovake teritorijalne autonomije u politikom je smislu bila toliko marginalna da
uope nije ozbiljno razmatrana u razgovorima koji su prethodili nagodbi Cvetkovi-Maek, odnosno doivjela je svoju karikaturu u ouvanju svoje teritorijalne
cjelovitosti kao srca Hrvatske unutar NDH, to je bio potpuni krah graanske
politike ouvanja BiH. Otada su morale protei dvije krvave godine pokolja i sistematskog genocida da bi se prvi put u modernoj povijesti BiH artikulirao njezin
politiki identitet na Prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a 25. 11. 1943. u Mrkonji
Gradu. I tree, kada govorimo o zaista oskudnim politikim bonjakim artikulacijama, Filandra zakljuuje:
U 1941. godinu Bonjaci ulaze bez vlastite politike snage, dezorijentirani i rasuti, puni strepnje i neizvjesnosti. Nedostajalo je intelektualnih i politikih snaga koje bi mogle razumjeti svoje vrijeme, poloaj Bonjaka u njemu, te odrediti puteve i sredstva za osiguranje vlastitih interesa. U nedostatku neeg takvog
Bonjaci nemaju jasnog politikog usmjerenja ni cilja, te se sve vrijeme rata njihovi politiki interesi svode na osiguranje fizikog opstanka (Filandra, 1998:
158).
tavie,
Muslimanske mase i rukovodstvo, laiko kao i religijsko, ini se nisu bili jedinstveni oko pitanja svog porijekla kao ni po pitanju stupnja privrenosti jugoslavenskoj ideji. Barem inicijalno, Muslimani, pripadnici vie klase, izgleda da su
iznenaujue pozitivno prihvatili dominaciju ustakog reima, moda u oekivanju da e ovaj provesti vladavinu zakona. To se, meutim, nije desilo, pa su
se Bosanski muslimani u veim gradovima oglasili nizom protesta preko svoga
klera [dakle, religijskih dostojnika, a ne politikih predstavnika: A. M.] (Friedman, 1996: 123).
Nije li upravo to osiguranje fizikog opstanka kljuna karakteristika moderne

bonjake politike artikulacije od samih poetaka, dakle od austrougarske okupacije pa sve do uspostave NDH? Preivljavanje se ini kljunom rijei bosansko-muslimanske politike od 1878. do 1941. godine. Mada na prva identitetska pitanja
koja su se najdirektnije ticala islamskog, dakle konfesionalnog identiteta, postavljena pred bosanskohercegovaku muslimansku zajednicu ve 1878, nije odgovoreno
59
sve do izbijanja Drugog svjetskog rata,2 ona su po uspostavi Kraljevine SHS nadopunjena i teritorijalnim pitanjem, koje je kulminiralo 1939. Takvo samopoimanje
u opreci prema kranskom poretku u prvi plan je istaklo vjerski stale kao glavne
identitetske zagovornike, odnosno autore zamiljanja.
Ako je pak tome tako, onda bi se moglo postaviti pitanje nije li bonjaka politika ustvari uvijek bila neka vrsta biopolitike? Ako jeste, ne krije li se u tome glavna
prepreka da postane politikom u pravom smislu rijei? Ne krije li se, onda, u tome
i kljuni paradoks bonjake reaktivne politike, upravo stoga to je uvijek poivala na pred-politikom, egzistencijalnom momentu, pa je kao takva uvijek ovisila o
kontingenciji dravotvornih politika svojih susjeda. Izvanpolitiki izvor bonjake
politike, mentalitet stalne ugroze, mentalitet mudedden (onaj koji je ostao, Kari, vidi 2004), kao i neumitni tok povijesnih zbivanja u uem i irem okruenju
osobito ostvarenje etniki homogenih nacionalnih drava s kraja 19. i poetka 20.
stoljea iziskivali su stalna reagiranja bosanskih muslimana, i to ponajee u formi egzistencijalnog refleksa, stalno su onemoguavali narodnosnu politiku artikulaciju u modernom smislu.
Jasno je da misliti bonjatvo etniki, to je prema nekim autorima kao to je
air Filandra bio vrhunac dometa graanske bonjake politike prije 1941, ili konfesionalno kako je naime uobiajeno i poeljno ak i danas misliti bonjatvo u
okvirima etnopolitiki konstituirane savremene BiH, na emu se zasnivaju politiki programi i glavni kulturni kodovi odnosno politizirati etniko, to se danas
postavlja kao poeljni cilj u dugoronom smislu, oznaava u konanici, a to nam
iskustvo iz 1941. zorno pokazuje, njihovo svoenje na vjersku skupinu, odnosno
odricanje, ili jo bolje reeno, samoodricanje politikog subjektiviteta, iji rezultat
moe u najboljem sluaju biti status vakufsko-mearifske autonomije (dakle, neto
ve vieno), mada ni to nije zagarantirano, barem kada je u pitanju Kraljevina SHS,
Jugoslavija ili NDH. To je jedan retrogradni, redukcionistiki i, to je najvanije,
pretpolitiki koncept koji nije mogao dati temelja za artikulaciju politikog identiteta Bonjaka, pa je graanski pokuaj njegove konstitucije ujedno bio i njegova
dekonstitucija, to je rezultiralo potpunim slomom, ne 1941. godine ve jo 1939.
godine. Drugim rijeima, ako je islam bit bonjakog identiteta to se nerijetko i
danas moe uti onda se o Bonjacima ne moe govoriti u politikom smislu, ve
samo u smislu Muslimana, ili Islamskog naroda u Bosni.
Moe se zakljuiti kako je vrhunac bonjakih politikih zahtjeva bio sutinski
izvan-politian. Naime, od austrougarske okupacije pa do uspostave NDH mogao
2
Kako preivjeti kao muslimanska zajednica izvan islamskog dravnog ureenja? Kako biti modernizovan bez gubljenja muslimanskog identiteta? Kako praktikovati islam u Evropi? (Kari,
2004: 107).
60
KULTURA
SJEANJA:
1941.
bi se svesti uglavnom na zahtjev za samostalnim uredovanjem vjersko-prosvjetnim

pitanjima. Tome u prilog ide i tvrdnja da je 1941. godine, pa i dalje kroz rat, jedina organizirana i djelatna bonjaka intelektualna snaga bila El-Hidaja, udruenje
bonjakih vjerskih slubenika. Ona je sabirala Bonjake oko vjere i vjerskih pitanja, potiui solidarnost i meusobno pomaganje svojih lanova (Filandra, 1998:
164). Dakako, ovaj transfer, odnosno redukcija politikog na vjersko samo svjedoi
o bonjakoj politikoj beznaajnosti. Filandra je eksplicitan: Nema jedinstvenog
bonjakog politikog i vojnog djelovanja [tokom Drugog svjetskog rata A. M.],
niti jasne predstave o vlastitom stanju i cilju djelovanja (ibid.: 195). Ova izjednaenost vjerskih i politikih zahtjeva jedna je od dominantnih karakteristika bonjakih politika (ujedno i de-konstitucije njihovog politikog identiteta) od poetka pa
sve do kraja XX stoljea, od MNO 1906. godine pa sve do SDA 1990. godine. Sjetit
emo se da je SDA svoje politiko djelovanje otpoela na zahtjevu za reafirmiranjem vjere, te je na osnovu toga pokuala izgraditi politiku artikulaciju. Vrijeme
koje je uslijedilo, pa sve do danas, jasno ukazuje da je ova redukcionistika konfesionalna jezgra identitetske politike artikulacije njezin kljuni kamen spoticanja.
tavie, takav pristup je u godinama rata od 1991. do 1995. djelovao razorno po
ionako nestabilne institucije novopriznate drave BiH pseudoislamizacija institucija vojske i policije u prvom planu, etnika rekompozicija u ostalim institucijama u krajnjem ih je delegitimirala na status jedne od zaraenih strana.
Druga struja, ako se tako moe rei, pokuaja identitetske artikulacije Bonjaka pripada vrlo uskom sloju sekularne inteligencije koja je bila hendikepirana
svojim uglavnom feudalnim porijeklom. Na alost, kod Bonjaka u prvoj polovini
XX stoljea nije bilo jednog stabilnog srednjeg sloja, burujske klase koja bi ovu zadau iznijela, pa onda ne udi zakljuak aira Filandre: To da inteligencija, pod
ijim pojmom ovdje u osnovi mislimo na tad novonastajuu zapadnjaki obrazovanu inteligenciju, nije predvodnik politike borbe za narodna prava, osobnost je
ustroja ukupnog bonjakog bia. U manjoj ili veoj mjeri ta pojava je prisutna sve
do poetka devedesetih godina XX stoljea (ibid.: 22). Hendikep bonjakog istupa u modernu politiku najprije se sastojao u tome to su njegovi kljuni akteri bili
predstavnici feudalnog sloja u raspadanju, zemljoposjednici iji su zahtjevi s jedne
strane mogli biti samo anahroni, a s druge strane otueni od ogromne veine bonjakog naroda. Osim toga njihovi kljuni zahtjevi kao to su vjerska samostalnost, odbrana zemljinih odnosa, odraz su politike nezrelosti, jer se rjeenjem
tog pitanja ne rjeavaju bitna ekonomska, politika i dravno-pravna pitanja naroda (ibid.: 25). Oni koji su ih naslijedili, uspostavom Kraljevine SHS, osobito rukovodstvo JMO, u jugoslavenskom kontekstu na vjetrometini, osobito velikosrpskog
interesa, djelovali su isuvie reaktivno, bez jasne koncepcije o posebnoj nacional-
61
nosti bonjakog naroda. Filandra navodi prilino preciznu dijagnozu muslimanskog stanja s poetka Kraljevine iz asopisa Nova Evropa (1923), gdje se kae: sami
nai muslimani, kao da nisu naisto sa sobom, i kao da nisu ak ni dovoljno obaveteni o sebi, o svome stanju i o prilikama svoje ue i ire sredine (ibid.: 71). Strategija muslimanske politike koja je imala unaprijed prilino skuen prostor djelovanja, svodei se u bitnom smislu na svega dva elementa bioloki: muslimana,
etnikih Slavena, i teritorijalni: BiH u svojim historijskim granicama (turski paragraf Vidovdanskog ustava), temeljila se na razvijanju kvazi-identitetske naracije
jugoslavenstva muslimani kao Jugoslaveni to je sa svoje strane podrazumijevalo pristajanje ovog politikog rukovodstva uza sve hirove i politika spletkarenja
pijemonta jugoslavenstva politikih elita iz Beograda. No, na alost, razgradnja
jugoslavenske ideologije [tridesetih godina XX stoljea A. M.] znaila je jaanje
srpskog i hrvatskog nacionalizma, ije je podruje nasrtaja bila bonjaka ukupnost i zbog toga se jugoslavenstvo kao neutralno, a dravotvorno podruje djelovanja brani (ibid.: 104). Pa ipak, u domeni realne politike, moglo bi se upitati nije li u
tim kriznim godinama projugoslavenski savez u formi JRZ, kojoj je pristupio JMO,
bio u biti savez s velikosrpskom strategijom dominacije Jugoslavijom. Jugoslavenstvo je JMO ustvari pokuao odbraniti od velikosrpskih manipulacija iz egzistencijalnih razloga, ali se to brzo pokazalo nemoguim poslom. Naime, opravdani
strah od slabljenja centralistike ideologije koji je znaio jaanje srpskog i hrvatskog nacionalizma i otvorene pretenzije prema BiH i bonjakom narodu pokazao se dvosjeklim maem, jer je centralistika ideologija ustvari bila velikosrpska
strategija dominacije. Kao i 1989, te 1939. godine srpska politika elita doivljava
svojevrsni poraz jer vie nije mogla drati Hrvate pod kontrolom, pa odustaje od
jugoslavenstva kao pokuaja dominacije, svodei se na realniji princip, princip
etno-teritorijalnosti. Sa smru Mehmeda Spahe u osvit nagodbe Cvetkovi-Maek
moe se rei da je umro i zadnji Jugoslaven, kao to je bonjaka graanska politika doivjela totalno rasulo. Tek post-festum, nakon potpisivanja Nagodbe, ostaci ostataka bonjake graanske politike, predvoeni Dafer-begom Kulenoviem,
predlau stvaranje etvrte teritorijalne, neetnike jedinice koja bi, po njihovom sudu, uvrstila Jugoslaviju (koju kljuni politiki akteri Kraljevine ve due vrijeme
nisu vie htjeli)3 i bila neka vrsta jugoslavenskog Pijemonta. Premda nerealistian
u nacionalistiki zaotrenoj jugoslavenskoj politikoj konstelaciji s kraja tridesetih,
ovaj zahtjev za autonomijom je znaajan jer je, moda prvi put, doveo do opega
konsenzusa Muslimana u svim svojim znaajnijim elementima konfesionalnom,
3
Ne mogu a da ne primijetim izvjestan paralelizam s utopijskim prijedlogom Izetbegovi-Gligorov
koji bi ouvao Jugoslaviju 1991. godine u trenutku kada tu tvorevinu vie ne ele politike elite jugoslavenske gradivne S-H-S osovine.
62
KULTURA
SJEANJA:
1941.
politikom i kulturnom a pogotovo to je imao odjeka i meu naprednom studentskom omladinom iz BiH svih etnikih grupa i pribliio stajalita ljevici, koja
e u godinama koje slijede odigrati kljunu ulogu u modernoj artikulaciji identiteta sveukupne bosanskohercegovake politike zajednice, ukljuujui tu i poziciju i
identitet Bonjaka. Unato izreenim zahtjevima, pragmatino muslimansko rukovodstvo, osobito Dafer-beg Kulenovi, ipak se nije odluilo napustiti Vladu i JRZ
koje su bile direktno protiv bosanskohercegovake autonomije, ime se pokazuje
da politiko vodstvo bive JMO nije predstavljalo cjelovitu i organiziranu snagu
koja bi mogla prepoznati, izraziti, predstaviti i usmjeriti interese naroda. Narod je
bio izdan od tog istog vodstva. Preputen samom sebi, ba kao i politiari koji su ga
trebali voditi, pasivno je iekivao rasplet dogaanja (ibid.: 158).
Na temelju reenog, moemo zakljuiti da je graanski pokuaj politikog
identitetskog artikuliranja bio neka vrsta kvadriranja kruga:
1.
Prvobitne pokuaje definiranja politikog identiteta Bonjaka predvodila je

islamska ulema i temeljila ih na konfesionalnom elementu. Konfesionalni element se ponajprije zbog svoje univerzalnosti pokazao neprimjerenim za artikulaciju politikog, odnosno nacionalnog identiteta. Dakle, onaj sadraj koji bi
eventualno bio namijenjen za konstituciju nacionalnog identiteta pokazao se
istovremeno dekonstituirajuim jer svojom univerzalnou ponitava ciljani
partikularitet. On nije mogao biti usmjeren k izgradnji modernih sekularnih
institucija. Taj problem uoila je malobrojna sekularna bonjaka inteligencija (Baagi, Ljubuak) koja pokuava, u svjetlu modernih tendencija izgradnje
nacionalne drave, artikulirati politiki identitet na etnikoj komponenti. Ali
BiH je zemlja bez dominantnog, odnosno bez etnikog gospodara-oznaitelja.
Ponuene forme identitetskog samorazumijevanja bile su uglavnom romantiarske, svodei se na jezgreno bonjatvo, jedinstveni narodnosni supstancijalitet s tri razliite vjere. Slaba institucionalna podrka Austro-Ugarske Monarhije i ve poodmakla nacionalizacija bosanskih Srba i Hrvata osudila je
ovaj projekt na propast.
2.
Prvi pokuaj artikulacije politikog identiteta deava se s pojavom prve politike organizacije bosanskih muslimana MNO. Na alost, nosioci ove identitetske naracije su pripadnici feudalnog sloja koji su se fokusirali na zatitu
svog krupnog posjeda. Njihovi interesi su bili otueni od interesa ogromne
veine bosanskih muslimana. Dakako, tragino je da prvu ansu moderne politike artikulacije koriste pred-moderne feudalne interesne grupe.
3.
Graanski pokuaj s JMO u Kraljevini SHS/Jugoslaviji nije imao mnogo jasniju identitetsku predstavu, pretjerano se disperzirajui i vezujui za kontingent-
63
ne odnose politike moi unutar Kraljevine. Tek oito ruenje jugoslavenskog

okvira, koji kulminira u nagodbi srpsko-hrvatske buroazije i koji je usmjeren na podjelu BiH, a muslimane, prema kasnijem priznanju Vladka Maeka, uope nije uzimao u razmatranje, tjera sada ve vidno oslabljenu JMO na
refokusiranje svoje politike platforme. Ova tendencija i beznadeno lutanje
muslimanskog politikog vrha odaje injenicu da ni na kraju tridesetih nije
postojala bosanskohercegovaka, a osobito ne neka jugoslavenska muslimanska buroazija koja bi mogla artikulirati relevantnu politiku identitetsku naraciju.
3. Lijeve perspektive
Ni jugoslavenska, niti bosanskohercegovaka ljevica nije se ozbiljnije bavila nacionalnim pitanjem BiH sve do sredine tridesetih godina XX stoljea, barem iz dva
razloga. Prvi, do dolaska Josipa Broza na elo KPJ 1937. godine ovu ilegalnu politiku organizaciju prate unutarnji sukobi, a drugi, isto ideoloke prirode, temeljio
se na uvidu da je nacija burujska tvorevina te da je kao takvu treba prevladati.4
Pa ipak, moe se zakljuiti da je jedino komunistiki pokret, uvjetno reeno, pravilno sagledao stvarnost nacionalnih odnosa u BiH, zauzeo stav prema bosanskoj
samobitnosti i uvaio etniku, ali ne i nacionalnu razliitost Muslimana/Bonjaka u odnosu na ostale jugoslavenske narode. Sve ostale politike snage u Kraljevini Jugoslaviji nisu dosegle tu teorijsku razinu, za sve njih Muslimani su bili Srbi ili
Hrvati, a BiH srpska pokrajina ili hrvatski dravotvorni prostor (Filandra, 1998:
153). No ipak, KPJ je ve sredinom tridesetih godina zauzela, u osnovi definitivan
stav o jugoslovenskoj federaciji pet jednonacionalnih zemalja i ukazala na specifian poloaj Bosne i Hercegovine, Vojvodine i Kosova, zbog njihove vienacionalne
strukture (Babi, u: Mufti, 2002: 194). Valjalo je propitati koliko prazno mjesto
dominantne veinske nacije namjesto izvora konflikta i frustracije moe postati
izvorom slobode. Samo je, kako se vidi, ljeviarska perspektiva prihvatila taj izazov,
pokuavajui odbaciti graanski uhodani model nacionalnog dravotvorstva koji
poiva na dominantnoj etnikoj jezgri.
Bitna karakteristika BiH koju KP osvjetava u nizu svojih slubenih stavova o
ovom dijelu Jugoslavije mogla bi se izraziti kao nedostatak krajnjeg, dominantnog
etnonacionalnog referenta na kojemu bi se temeljila proizvodnja nacionalne dra4
Marksisti su dugo smatrali da su moderne nacije rezultat kapitalistikih proizvodnih odnosa

da su, ustvari, toliko od njih ovisne da e s krajem kapitalizma nacije same od sebe poeti nestajati.
Marksisti su odbijali nacionalistiku legitimaciju neovisnih nacionalnih drava konstituiranih na
etnikoj osnovi, smatrajui da nacije nisu ni prirodne niti vjene te da prioritet mora imati klasa kao
temelj za budue nenacionalno drutvo (Suny, 1993: 4).
64
KULTURA
SJEANJA:
1941.
ve. U tom smislu prepreke za BiH da postane klasina nacionalna drava sada se,
uz nedostatak domae buroazije, udvostruavaju nedostatkom veinske etnike
grupe. Graanski, buroaski pristup, vidjeli smo, kulminirao je u ignoranciji cijelog jednog naroda u etnoteritorijalnoj diobi, koja je dovela do najveih zloina s
izbijanjem rata 1941. godine. Taj pristup voen u centrima etnikog homogeniziranja u Beogradu i Zagrebu poticao je zazivanje preciznih razgraniavanja, naprosto jedno krvavo disolviranje etnonacionalnog referenta u BiH kao plurala u
nekoliko odjelitih singulara, najprije na srpski i hrvatski dio BiH. Upravo u odnosu prema tom upranjenom mjestu dominantnog nacionalnog referenta u BiH,
nakon propasti jugoslavenske ideje s kraja tridesetih godina XX stoljea, poeli su
se izgraivati dominantni, odnosno homogeni etniki identiteti u svom naroito
odjelitom singularitetu, kako na vanjskom planu kroz odnos prema drugim etnikim singularitetima najprije u formi brutalnog etnoteritorijalnog razgraniavanja provedenog silom oruja i genocidom, tako i na unutranjem planu kroz
internu dinamiku etnike grupe unutar koje se uspostavlja i silom (ekonomskom i
politikom) odrava koncepcija hegemonistikog etnikog identiteta, to je osobito
vidljivo u pokuaju ustakoga asimiliranja muslimanskog stanovnitva.5 Namjesto
prihvaanja ove brutalno-jasne burujske strategije, KP se odluuje, vjerovatno
pod uticajem Lenjinovog pristupa nacionalnom pitanju, za jedno temeljno multietniko konstituiranje budue politike zajednice. Ve prilino artikulirana politika KPJ prema BiH iznesena je u Borbi od 7. 2. 1941. godine, gdje je, pored vie
drugih stavova i zakljuaka, naglaeno da e Bosna i Hercegovina opstati slobodna, a u okviru te slobode ostvarie se puna ravnopravnost svih njenih stanovnika,
kako Srba i Hrvata, tako i Muslimana... To je put na kome e Bosna zaista postati ono to mora da bude: spojnica hrvatskog i srpskog naroda u zajednikoj borbi
protiv okupatora (Mufti, 2002: 199-200). Na taj nain KPJ prihvaa da se nosi s
pluralom etnonacionalnog oznaitelja u BiH, ovaj put uz Srbe i Hrvate, pripisujui
i Bonjacima, odnosno bosanskohercegovakim muslimanima, status ravnopravne
etnike grupe. Na taj nain, moe se s Filandrom zakljuiti da je bonjaka komunistika inteligencija jedina unutar bonjakog naroda i cjeline komunistikog pokreta pred Drugi svjetski rat dosegla svijest o nacionalnoj samobitnosti Bonjaka
i dravotvornoj zasebitosti BiH. Ona je, prema tome, najvii bonjaki nacionalni
5
U vezi s tim, najilustrativniji je lanak u listu Ustaa koji je napisan prigodom prvog Bajrama
u NDH, gdje se pored ostalog kae: Tok hrvatstva nije prekinut ve je u novom duhu nastavljen u
islamu, ostao je sauvan i jo ii, jer vjera je spasila duh prolosti, vjera je spasila duh otaca i duh
rodnih ognjita. Tok vijekova ostao je neprekinut i nastavljen je ist od svih utjecaja... To bonjatvo
nije nita drugo, nego sauvano hrvatstvo, koje je pod okriljem islama nalo svoju zatitu i neprekinutost toka, ogradivi se ak i od svoje islamske brae sa istoka (Durakovi, 1993: 131).
65
domet izmeu dva svjetska rata (Filandra, 1998: 153). Voeni lenjinistikim, odnosno sovjetskim modelom federacije naroda koji imaju pravo na samoodreenje,
jugoslavenski komunisti su po uzoru na sovjetsku opreku prema velikoruskoj dominaciji istakli nunost federalizacije Jugoslavije po istom osnovu, a u opreci prema velikosrpskoj dominaciji. U stavovima KPJ jasno je naznaeno da BiH zasluuje poseban status u okvirima Jugoslavije, te da e o njenoj budunosti odluivati
(pravo naroda na samoodreenje) ne velikosrpska i velikohrvatska buroazija, ve
svi njeni stanovnici, kako Srbi i Hrvati, tako i Muslimani. Na ovaj nain, ve u februaru 1941. godine anticipiran je dvojaki politiki identitet bosanskohercegovake zajednice, s jedne strane graanski, jer se govori o individualnim stanovnicima
BiH, a s druge etniki, jer su svi stanovnici ujedno nosioci odreenih kolektivnih,
etnikih identiteta. Iz ove perspektive jasno je da je bonjaki, a time i srpski i hrvatski nacionalni identitet u BiH mogu jedino kao bosanskohercegovaki nacionalni identitet.
LITERATURA
Anderson, 2006: Benedict Anderson, Imagined Communities (London, New York:
Verso).
Calhoun, 1993: Craig Calhoun, Nationalism and Ethnicity, Annual Review of Sociology, Vol. 19, 211-239.
Durakovi, 1993: Nijaz Durakovi, Prokletstvo Muslimana (Sarajevo: Osloboenje).
Filandra, 1998: air Filandra, Bonjaka politika u XX stoljeu (Sarajevo: Sejtarija).
Friedman, 1996: Francine Friedman, The Bosnian Muslims/Denial of a Nation
(Westview Press).
Kari, 2004: Fikret Kari, Bonjaci i izazovi modernosti (Sarajevo: El-Kalem).
Michnik 1997: Adam Michnik, Gray is Beautiful: Thoughts on Democracy in
Central Europe, Dissent, Vol. 44, proljee 1997.
Mufti, 2002: Edhem Mufti, Bonjaka ljevica (Sarajevo: DES).
Nimni, 1997: Ephraim Nimni, Marx, Engels and the National Question u: The
Rights of Minority Cultures, ur. Will Kymlicka (Oxford University Press).
Suny, 1993: Ronald Grigor Suny, The Revenge of the Past/Nationalism, Revolution,
and the Collapse of the Soviet Union (Stanford University Press).
KULTURA
66
SJEANJA:
1941.
1941 and (De)Constitution of Bosniac Political Identity

Summary
The author analyzes how the year of 1941 with all the dramatic events brought rupture
in the construction of a dominant Bosniac political and cultural identity viewed in
the context of identity turmoil of all other peoples in Bosnia and Herzegovina.
The study tries to capture the rather dissonant plurality of competitive, primarily
political, identity narratives civic-nationalist and leftist that reflect a higher
degree of internal incoherence and exclusiveness. Being contextualized not only in
the framework of 1941, but also in the context of crucial preceding events such as
the Cvetkovi-Maek Agreement the alternative and internally conflicted identity
narratives of Bosniacs additionally marginalized and weakened this ethnic group in
political terms for the coming events during the war the redefinition of its rather
ambivalent position within the Independent State of Croatia (from total assimilation
to unsuccessful, utopian ties directly with the Reich), the apolitical escape of Young
Muslims, and the unclear status of Muslims in new Bosnia and Herzegovina and
Yugoslavia. The consequences of such an identity rupture, as the author suggests,
prepared the way for a unique rehabilitation of the Cvetkovi-Maek approach in the
form of secret agreements between Miloevi and Tuman in 1991.
STUDIJE SLUAJA
Radmila Radi
ISTORIJA I SEANJE PRIMER 27. MARTA 1941.
Pu izvren 27. marta 1941. i nain na koji se
on tumaio narednih ezdeset godina, odlian
je primer kako se seanje koristi kao instrument vlasti, ali i odreenih parcijalnih potreba
i interesa. Tokom Drugog svetskog rata i posle njega o samom dogaaju i njegovim posledicama pisano je mnogo u domaoj i stranoj
istoriografiji sa raznih polazita, od odricanja
do glorifikacije, a objavljena su mnogobrojna
seanja i memoarski spisi. Dogaaj je razliito
tumaen ali najee uz emotivna i ideoloka
optereenja. Kralj i emigrantski krugovi koristili
su ga kao moralni kapital. Za druge je taj datum bio koban i fatalan. Tumaenja su esto
imala obrise vremena u kojem su njihovi autori
iveli i teza koje su eleli da dokau, a ne vremena i okolnosti u kojima se dogodio. Posle
1945. godine 27. mart je u potpunosti tretiran
u funkciji potreba novih vlasti, kao vrhunski patriotski in uz svesno preutkivanje i ignorisanje odreenih injenica. Danas se ovaj dogaaj tumai kao fatalna greka koja je proizvela
sva zla koja su se dogodila u Drugom svetskom ratu i posle njega na prostoru nekadanje Jugoslavije.
Demonstracije
u Beogradu
27. III. 1941.
roblem odnosa istorije i seanja mogue je posmatrati na vie nivoa. Prvi nivo vezan je za vreme i prostor.
Filozof Benedeto Kroe je rekao da je celokupna istorija savremena istorija i da nikakva istorija ne moe
biti nita osim toga. Kada se kae da e konaan sud dati istorija, iskaz nije taan jer konanog suda istorije nema, tj. on je
70
KULTURA
SJEANJA:
1941.
promenljiv. Prema Arnoldu Tojnbiju to znai da je savremeni ovek jo uvek, kao i

primitivni ovek, zatoenik svog vremena i prostora i to u objektivnom i subjektivnom smislu. Zbog toga svaka generacija istoriara vidi identine epizode prolosti
u novoj perspektivi nametnutoj tranzitom sa istorijske pozicije jedne generacije na
drugu. Nova perspektiva donosi bliske obrise starog pogleda u novim odnosima,
donosi i ranije nevidljive oblike na svetlost, ali i zamagljuje raniji pogled. Kada piu
o prolosti, istoriari neminovno unose neto od svojih oseanja o kontraverznim
savremenicima i dogaajima i prenose sopstveni drutveni milje u prolost.1 Zanat istoriara trebao bi da bude brana da se u ovome ne ode predaleko.
Drugi nivo posmatranja vezan je za manipulaciju. Da bi opisao vezu izmeu
kolektivnog seanja i konstrukcije nacionalne istorije u Francuskoj, Pjer Nora je
uveo pojam mesta seanja, naglaavajui da mesta seanja nisu samo puki uvari prolosti i prenosioci uspomena, ve i mesta na kojima se seanja izmiljaju i
grade u skladu sa novoproklamovanim sistemima vrednosti. Nora je, pored ostalog, pokazao kako dravne institucije upotrebljavaju simbole da oblikuju nacionalnu memoriju, tj. kako vladajue elite koriste seanje kao instrument vlasti. Na to
upozoravaju i Erik Hobsbaum i Terens Rejnder u knjizi Izmiljanje tradicije koja je
mnogo uticala na studije seanja. Razmatrajui ovo pitanje, Erik Hobsbaum je konstatovao da je krajem 19. i poetkom 20. veka, sa raanjem modernih nacionalnih
drava, u Evropi poela i proizvodnja ili izmiljanje tradicija (invented tradition).2
Slino miljenje imaju i neki autori sa ovdanjih prostora, poput sociologa Todora
Kuljia. Kulji smatra da je privilegovani pristup medijima i stratekim ustanovama obezbedio vladajuim elitama monopol na tumaenje prolosti.3 Taj monopol
one su od kraja 19. veka koristile kako bi se, uz pomo paljivo odabranih seanja
iz nacionalne istorije, uvrstile na vlasti i odredile pravac politikog razvoja. Tako
se kolektivnim seanjem esto manipulisalo u politike svrhe.
Dobar primer manipulacije kolektivnim seanjem uoljiv je na sluaju 27.
marta. Nije mi namera da se bavim pitanjem rekonstrukcije dogaaja vezanih za
27. mart, okolnostima u kojima se on dogodio, niti posledicama koje su nastupile.4 Cilj ovog priloga je pokuaj da se analizira kako se odnos prema ovom dogaa1
Arnold Toynbee, An Historians Approach to Religion, Oxford University Press, Oxford-NY, 1979,
str. 6-7.
2
Erik Hobsbaum, Terens Rejnder (ur.), Izmiljanje tradicije, Beograd, 2002.
3
Todor Kulji, Kultura seanja teorijska objanjenja upotrebe prolosti, igoja, 2006.
4
U knjizi Nila Balfura i Sali Mekej, Knez Pavle Karaorevi jedna zakasnela biografija, Beograd,
1990 (Prince Paul of Yugoslavia, by Neil Balfour and Sally Mackay, Hamish Hamilton, London,
1980) navodi se da je stav o beogradskom puu, kao razlogu odlaganja operacije Barbarosa (nemaki napad na SSSR) i izmeni toka Drugog svetskog rata, posledica delovanja britanske i jugoslovenske propagande. Po nekim istraivanjima, pu je, navodno, vie pomogao nego odmogao Hit-
RADMILA RADI: ISTORIJA
I SEANJE
PRIMER
27.
MARTA
1941.
71
ju menjao tokom vremena, kakva su bila njegova tumaenja i kakve promene su ta

tumaenja doivela.
Postoji nekoliko nepobitnih injenica vezanih za 27. mart. Nemaki pritisak
da Jugoslavija prekine sa neutralnou i pree na stranu Osovine sudarao se sa britanskim da Jugoslavija zauzme antiosovinsku poziciju. Politiko-propagandni rat
dve sile pratio je i sukob dve obavetajne slube. Jugoslovenska vlada je potpisala
Tripartitni pakt 25. marta 1941, primajui u isto vreme uveravanja od Ribentropa
da e nemaka vlada potovati jugoslovenski suverenitet i teritorijalni integritet i
da nee traiti jugoslovensko vojno angaovanje niti prolaz trupa preko jugoslovenske teritorije. Meutim, to je nemaki pritisak na Jugoslaviju od jeseni 1940.
bio jai da se ona prikljui Trojnom paktu, to su u drutvu bili snaniji otpori politici pristupanja. Pu je izvela vojska5, ali taj korak je izveden uz iroku podrku vanih segmenata drutva: predstavnika pojedinih srpskih politikih partija, naroito
onih koje su smatrale da su koncesije uinjene Hrvatima 1939. ugroavale interese
zemlje i koje nisu prihvatale politiku kneza Pavla Karaorevia, javnih i kulturnih
radnika antifaistike orijentacije, Srpske pravoslavne crkve6, studenata i osoblja
Beogradskog univerziteta i dr. Komunistika partija, jo uvek ilegalna organizacija,
takoe je pozdravila pu.7 Potpisivanje pakta bila je samo kap koja je prepunila au i dovela do erupcije opteg nezadovoljstva koje se taloilo godinama pre toga.
leru u njegovom planu invazije Rusije. Ovaj navod zasniva se na knjizi Van Greveld M. L., Hitlers
Strategy 1940-1941. The Balkan Clue, O. U. P. (1973); isto tvrdi dr. Zoran Janjetovi pozivajui se na
knjigu Giuseppea Boffa, Povijest Sovjetskog Saveza, II, Opatija, 1985, u: Zoran Janjetovi, 27. oujak 1941.: uzroci, akteri, ideologija, posljedice, asopis za suvremenu povijest, 3/2006, Zagreb, str.
1013-1029.
5
General Duan Simovi pisao je 17. 3. 1942. godine Entoni Idnu: Pu je bio manifestacija jugoslovenske due. Planiran je meu ljudima, meu kojima nije bilo politiara, svi su bili oficiri. Jedina osoba koju sam ja informisao o naim planovima pre njihovog izvrenja bio je ministar Budisavljevi i bivi ministar Maksimovi, NA, FO 371/33441, 170462; pogledati takoe:
, I, , 1952; ,
1939-1945, , 1992; ,
1939-1941: 1944-1945, . ,
, 1998, . 208.
6
, : (1881-1950), , 2006.
7
KPJ je bila spremna na ruenje reima kneza Pavla u jesen 1940, ali ta ideja je bila odbaena u Kominterni. Posle sloma Francuske, SSSR je, preko Kominterne, KPJ namenio aktivniju antifaistiku poziciju na Balkanu. J. Broz Tito pisao je u Proleteru u jesen 1940. da balkanski narodi nemaju
razloga da se meaju u grko-italijanski sukob, koji su izazvali imperijalistiki osvajai iz oba tabora. KPJ je na rat gledala kao na obraun dva imperijalistika bloka. G. Dimitrov je poruio 22. 3.
1941. da se zauzme odluan stav protiv kapitulacije pred Nemakom i da se zahteva prijateljstvo sa
SSSR-om. Komunisti nisu znali za datum dravnog udara, ali su svojim ueem u demonstracijama 25/26. 3. doprineli raspoloenju za smenu reima. Posle pua, G. Dimitrov je 29. 3. poruio Titu
da se odustane od daljih ulinih demonstracija i na svaki nain izbegavaju sukobi sa vlastima
72
KULTURA
SJEANJA:
1941.
Demonstracije u Beogradu 27. marta trajale su tokom celog dana i proirile su

se i na druge krajeve zemlje. Postoje brojna svedoenja o antifaistikom duhu koji
je u Beogradu, ali i u drugim delovima zemlje (Vojvodina, Crna Gora, Dalmacija,
Slovenija, Makedonija) vladao tih dana.8 Milo Moskovljevi u svom Dnevniku pod
datumom 25. mart pie: Ovaj dan moe biti sudbonosan za dalju sudbinu naega
naroda. Danas su Cvetkovi i Cincar-Markovi u Beu potpisali protokol o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu. Zvanino je jedino objavljeno da nam se garantuje integritet, ali samo od strane Nemake i Italije, da neemo ratovati na strani
osovine, ni putati njihove trupe. Ali se zna da nam je posle rata obean izlazak na
Jegejsko more! Naivni prodani ljudi rei e pa to je odlino! Biemo sauvani od
rata, a ne preti nam nikakva opasnost. Ali nije davno bilo kad su Nemaka i Italija
garantovale ekoj integritet posle oduzimanja Sudetske oblasti, pa nije prolo ni
pola godine, a Nemaka je uzela pod svoju zatitu jednu eku. Reklo bi se da su
oni nas preklinjali da im priemo, pa nam sve daju, a nita ne trae, jer se ne objavljuje ta mi njima dajemo, samo se veli da je priloen tekst pakta triju sila, a po njemu one e reavati sudbinu sveta, a mi se moramo pokoriti njihovim odlukama.
A dotle emo im davati sve to zatrae, pustiemo i njihove sanitetske vozove i sa
vojnikom opremom bez prava kontrole i suzbijaemo svako neprijateljstvo prema
njima! I pored sve prividne samostalnosti, nastae vrlo teak period, stvarno ropstvo. Ceo svet je zaprepaen i uzbuen; svi ovo smatraju izdajstvom, kakvog nema u naoj istoriji, jo pre potpisivanja, u nedelju, bio je veliki miting u Kragujevcu, na kome je bilo 10-15000 naroda. Vojska je sva gotova da se bije, ali nisu oni
na najvanijim poloajima, kao, na primer, ministar vojni Pei... Pod datumom
(B. Petranovi, N. uti, 27. mart 1941, tematska zbirka dokumenata, Beograd, 1990, str. 70-76; B.
Petranovi, Istorija Jugoslavije 1918-1988, knj. I, Beograd, 1988, str. 379). U zapadnoj literaturi uloga jugoslovenskih komunista ponekad je jednostrano tretirana ili su im pripisivani pronacistiki
stavovi. U National Archive, Public Record Officeu u Londonu nalazi se nekoliko poverljivih izvetaja u kojima se tvrdi da je stav KPJ poetkom 1941. bio pronemaki. U jednom od dokumenata
pominje se telegram od 7. 11. 1947. u kome se britanski poslanik u Jugoslaviji instruira da povodom
sve eih izjava u Jugoslaviji o ueu KPJ u demonstracijama od 27. 3. skrene panju pogodnoj
linosti jugoslovenske vlade da vlada njenog velianstva poseduje ozbiljne dokaze o pronemakoj
aktivnosti jugoslovenskih komunista 1941. godine. Glavne zamerke odnose se na sledee: tokom
perioda od 1939, kada je potpisan sporazum izmeu Ribentropa i Molotova, pa do leta 1941, KPJ je
imala neutralno dranje prema ratu, poruujui radnicima i seljacima da ne treba da prolivaju svoju krv u imperijalistikom ratu, za interese kapitalista. Sline teze branili su neki engleski istoriari
(Dejvid Martin). NA, FO 371/78681/HCO 170770, Political situation in Yugoslavia 1949. Sa druge
strane, u zapadnoj literaturi postoji i teza da se u sluaju 27. marta radi o dve struje u KPJ, jednoj u
Srbiji i drugoj u Hrvatskoj. Takve teze zastupali su nemaki istoriar Otmar Nikola Haberle i Franc
Borkenau (B. Petranovi, N. uti, 27. mart, str. 498; B. Petranovi, N. uti, Beogradski univerzitet i 27. mart, Istorijski glasnik, br. 1-2, Beograd, 1989, str. 103-129).
8
Branko Petranovi, Srbija u Drugom svetskom ratu, str. 75-86.
I SEANJE
PRIMER
27.
MARTA
1941.
73
27. 3. Moskovljevi je zabeleio: Posle Velikog petka uvek dolazi Uskrs. Prekjue
je izgledalo da je sahranjena Jugoslavija, da je izgubila nezavisnost, i svi smo bili
utueni, izgubivi nadu da emo se spasti. Jedina nada bila je vojska, ali i ona nije
nita preduzela da nas spase od sramne kapitulacije. Meutim, danas je iznenada
nastupio Uskrs. Vojska je noas po ponoi izvrila prevrat, svrgla namesnike i dovela kralja Petra, 5 meseci pre punoletstva na vlast... I nastalo je neopisivo veselje
narodno koje je trajalo od jutra do blizu ponoi. Policije nigde nije bilo, a gde je bilo andarmi su se grlili s narodom. Svako je dao srcu na volju, manifestovalo se do
mile volje i nikakvog nereda nije bilo... Uvee su bile isto komunistike manifestacije, s glavnom parolom Savez sa SSSR-om i Narodna vlada...9
Vojislav Simi se sea: Kad smo 25. marta 1941. saznali da je Dragia Cvetkovi potpisao pristupanje Jugoslavije Trojnom paktu, napustili smo gimnazijske uionice. Sa nama su bili nai profesori, sjajni ljudi, od kojih su mnogi kasnije postali
profesori univerziteta i akademici. Pokuali su da nas smire, ali uzalud, sve je vrilo,
i spontano je poeo miting. U sredini dvorita nae gimnazije bio je postavljen koarkaki gol (ko), jer nas je Bora Jovanovi 1940. zarazio koarkom. Uz pomo indijanskih merdevina, govornici su se jedan za drugim peli na ko i odatle govorili.
Svi smo bili patriotski opredeljeni i protiv Hitlerove Nemake. Ono malo komunista je utalo, a jedan jedini ljotievac (zvao se uruvija) pobegao je... Poli smo Poenkarevom ulicom ka spomeniku, i ve kod dananje Gradske kafane naleteli smo
na grupu ljotievaca i andara, koji su pokuali da nas spree da idemo dalje. Probili smo se nekako, ali smo u toj guvi dobili i poneki pendrek po leima... Ispred Nemakog biroa stajalo je nekoliko vojnika i mirno gledalo kako kamenice razbijaju
izloge tog zdanja. Bujice ljudi su kuljale iz svih ulica i u svim pravcima. Ispred palate Albanije uzvikivali smo: Dole Nemaka, ivela Jugoslavija, Bolje rat nego pakt
i Bolje grob nego rob. Ve oko 10 sati grad je bio preplavljen ljudima. Na posledice
niko nije mislio. U Knez Mihailovoj ulici, sa prozora jedne zgrade, slepi guslar Perun Perunovi pevao je pesme o hrabrom srpskom narodu i mladom kralju Petru.
Ljudi su ga sluali kao u transu...10 Desimir Toi svedoi isto: U danima, 23, 24.
i 25. marta dakle, pre potpisivanja Trojnog pakta, traju spontane demonstracije
u Beogradu; osnovne kole, enske i muke gimnazije sve je zapaljeno i vri. Protestuje se protiv vlade, Namesnika. Nose se trobojke, slua javno Radio London na
, , , 2007, . 47
( , , , . 14745).
10
Vojislav Simi, Guslar protiv Treeg rajha, www.dnevnik.co.yu/modules.php?name=News&file=
article&sid=6182
74
KULTURA
SJEANJA:
1941.
asovima. Marta 25. ni u jednoj gimnaziji i na Univerzitetu nije bilo predavanja.

Studenti i gimnazisti objavili su narodnu alost. Komunisti ne uestvuju.11
Engleski izvetai javljali su marta 1941. da je engleska ratna pesma Tipereri
najpopularnija kafanska pesma u Beogradu i da episkop Nikolaj dri govore i bodri
narod da je bolje umreti nego potpasti pod tuinsku vlast.12 irene su antinemake
broure. Isak Alkalaj, vrhovni rabin Jugoslavije, zabeleio je da se posle objavljivanja vesti o potpisivanju Pakta osealo duboko oajanje.13 Prialo se da e patrijarh
Gavrilo i episkop Nikolaj organizovati pohod na prestonicu.14 U Patrijariju su u
meuvremenu stizali brojni telegrami iz cele zemlje u kojima je izraavana podrka
SPC-u i patrijarhu u njenom stavu protiv pristupanja Paktu.
Marko Vujai, potpredsednik AVNOJ-a, u izjavi datoj pred Komisijom za
utvrivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa, 21. 8. 1945. rekao je izmeu
ostalog: Kada sam ja povodom depea koje sam dobio od naroda Crne Gore da
protestvujem protiv paktake politike kneza namesnika, dobio audijenciju, u nizu
drugih audijencija po istom pitanju, a kazao knezu namesniku da narod Crne Gore u Nemakoj i Hitleru gleda svoga vjekovnog i krvnog zlotvora i da pakt smatra
za izdaju, knez je odgovorio: Vi Crnogorci mnogo guslate, a nama ne trebaju gusle i poezija, nego realnost i stvarnost. Ja znam ta radim. A ta je sa Rusijom? pitao sam kneza namesnika, narod Crne Gore u Rusiji gleda svoga brata i vjekovnog
pokrovitelja, zatitnika i branitelja. O kojoj Rusiji vi mislite? Ja o jednoj jer druge
ne postoji na svijetu! Ta je Rusija pakao! Mi moramo stvoriti najjae bedeme da
pljusak koji je progutao Rusiju ne proguta i nas kao ostatak slovenstva. Ja sam na
to rekao: Pa sigurno nas nee braniti Nemci i Italijani od Rusije? Knez je na to doslovno odgovorio: Ako bude trebalo i oe! Ja sam na to rekao: Tada e se svi Crnogorci odmetnuti gori u hajduke! Knez me je pitao: Kako to mislite odmetnuti se u
hajduke? Ja sam odgovorio: Tako: kada je god ruski vojnik digao puku u odbranu
slovenstva, sa njim su bili i Crnogorci. Crnogorci u bratskoj Rusiji od pamtivjeka
gledaju svoju sudbinu. Rusija nas je uvijek branila da nas ne progutaju bilo zapadne sile bilo Otomanska carevina. Branie nas i danas, sa njom se treba vrsto vezati
pa kakvu sudbinu doivi 200.000.000 Rusa to je i naa sudbina! To je jedina politika koju hoe i krvno eli, i koja je jedino mogua za Crnogorski narod! Nikada nas
11
Desimir Toi, Jedno vienje studentskih politikih kretanja pred Drugi svetski rat line beleke iz 1941. godine, Tokovi istorije, 3/2006, str. 229-265.
12
Arhiv Srbije i Crne Gore, CPB, 38-122-267.
13
Milan Ristovi, Izvetaj vrhovnog rabina Jugoslavije dr Isaka Alkalaja o dogaajima u Jugoslaviji
od kraja marta do kraja juna 1941, Tokovi istorije, 1-2, 1997, str. 181.
14
, 19411944: ,
, 2002, . 17-19.
I SEANJE
PRIMER
27.
MARTA
1941.
75
nije i nee od Rusa braniti Nemaka i Italijanska puka! Knez je na to odgovorio:

Neto slino rekao mi je i patrijarh Doi...15
Njujork tajms je sledeeg dana napisao: Vest o dogaaju u Beogradu primljena je u SAD kao blesak munje koja obasjava mrani predeo... Ogroman je to dogaaj kada jedan deo Evrope koji nije ni bogat, ni gusto naseljen, ni moan, ali
pun starostavnog patriotizma i koji poseduje neosvojivu duu kae ne... Mi imamo obavezu prema ovom malom narodu na Balkanu, obavezu koja je zasnovana na
poverenju i datoj rei. Odluimo da to poverenje i tu datu re odrimo.16 Nekoliko
godina kasnije Vinston eril pie: Plan je stvorila i sprovela u delo vrsta grupa
srpskih nacionalistikih oficira koji su se identifikovali sa pravim raspoloenjem
javnosti. Njihova akcija je izazvala buru narodnog oduevljenja. Beogradske ulice
su ubrzo bile prepune Srba koji su skandirali: Bolje rat nego pakt; Bolje grob nego
rob. Na trgovima se igralo; svuda su se pojavile engleske i francuske zastave; srane
i usplahirene mase su sa silnim prkosom pevale srpsku himnu...17
Zvanina i nezvanina tumaenja

Tokom Drugog svetskog rata i posle njega o samom dogaaju i njegovim posledicama pisano je mnogo u domaoj i stranoj istoriografiji sa raznih polazita, od
odricanja do glorifikacije, a objavljena su mnogobrojna seanja i memoarski spisi
(Velimir Terzi, Jovan Marjanovi, Ferdo ulinovi, Elizabet Barker, Filis Oti, patrijarh Gavrilo Doi...).18 Za neka od objavljenih seanja moe se sa sigurnou
15
Muzej istorije Jugoslavije, Kabinet marala Jugoslavije, II-4-a/15. Tokom demonstracija, patrijarh
je izlazio vie puta na prozor Patrijarije i drao govore demonstrantima. Istog dana, na zasedanju
Sabora on je rekao: Sudbonosni su dogaaji koje preivljavamo, sudbonosniji moda, nego ikada,
ne samo za pojedince nego i za drave i narode... Kada nam je saopteno da je sklapanje pakta neminovno, mi smo postali svesni da ovde nije u pitanju samo drava, niti su u pitanju samo ast i tradicija preanjih generacija, ve i generacija koje e posle doi. I ja lino i Sveti Arhijerejski Sinod
izjavili smo da ne moemo ostati ravnoduni. U nedelju smo se morali sastati, doli smo do zakljuka da se nalazimo u doba da moramo obeleiti svoj stav prema vlastima i narodu, pa smo smatrali
da smo slabi, da bez Sabora opredelimo politiku i liniju kojom emo ii. Smatrali smo da je ono to
je vlada uinila bilo pogreno i da vrea ast, slavu i tradiciju naeg naroda, i to onda kada je narod
gotov da ide do kraja. Neka je slava Bogu, zahvaljujui tome da je prole noi (izvren pu) i situacija
je mnogo jasnija. Na poloaj je mnogo laki. Sino mi je jedan od kraljevskih namesnika rekao da
emo mi biti krivi ako narod bude ustao i nastanu neredi i da e posledice toga biti ulazak Nemake
u nau zemlju. Noanji akt spasao je ast naeg naroda, i mi moemo samo blagosloviti ovo delo...,
, . 166-273; , . 360, 1982.
16
Dragan Biseni, Donovanov pozdrav Beogradu, Danas.co.yu/20060325/vikend7.html
17
, , III, , . 148-149.
18
Gregori D., Samoubistvo Jugoslavije, Jugoistok, Beograd, 1942; ,
25. 27. , , 1951; Nikola Milovanovi, Vojni pu i 27. mart 1941, Beograd, 1960; Velimir Terzi, Slom Kraljevine Jugoslavije, Beograd, 1982; Kosi N., Dnevnik 17. mart-28. mart 1941,
Milvoki, 1984, aak, 1996; Kneevi ., 27. mart 1941, Njujork, 1979; Petranovi, B. i uti N.,
76
KULTURA
SJEANJA:
1941.
tvrditi da su nastala sa ciljem da se opravda 27. mart.19 Dogaaj je razliito tumaen, ali najee uz emotivna i ideoloka optereenja.20 Kako kae Branko Petranovi, prisvajali su ga i kralj Petar II i Draa Mihailovi i Josip Broz. Beogradski
prevrat je razliito ocenjivan u krugu graanstva, monarha, emigracije, etnika,
kvislinga, Nedia i Ljotia. Kralj i emigrantski krugovi koristili su ga kao moralni
kapital. Za Dragiu Cvetkovia taj datum je bio koban, za Danila Gregoria bilo je
to samoubistvo Jugoslavije.21 Zbora Stanislav Krakov govorio je da je pu od 27.
marta bio nepotreban, koban, ak i zloinaki. Drugi ljotievac dr Dimitrije Najdanovi rekao je da nema udnijeg datuma u naoj istoriji od 27. marta: udan je
po gluposti svojoj, politikoj gluposti. Politika glupost je ogranienost politikog
vidika i odsustvo politike vizije.22 Sporovi su voeni i o ulozi pojedinih aktera kao
to je na primer SPC, oko toga da li su crkveni predstavnici trebali da se meaju u
politike dogaaje u vezi sa 27. martom. Ima miljenja da je opredeljenje episkopata za 27. mart predstavljalo izdaju srpskog naroda, da su ih na taj potez nagovorili
Britanci i da nije trebalo da se meaju tamo gde im nije mesto. Opredeljenje vrha SPC-a za 27. mart . Slijepevi je nazvao izdajom srpskog naroda, a u njegovu direktnu umeanost u pu nije sumnjao.23 Javno mnjenje se delilo na dvadesetsedmomartovce i dvadesetpetomartovce.24 Dogaaji vezani za ovaj datum, kako
kae Petar Bosni, posmatrani su kroz optiku zavaenih emigrantskih grupa, kvislinga i komunistike ideologije.25 Mada se polemike o dravnom udaru i demonstracijama 27. marta 1941. godine, znaaju tog ina, ulozi protagonista i posledicama na dalji tok istorijskih zbivanja, u istoriografiji vode ve vie od 60 godina, posle
1945. u zemlji je zvanino preovlaivala jedna verzija.
27. mart 1941. (Tematska zbirka dokumenata), Beograd, 1990; Elizabet Barker, Britanska politika na
Balkanu u Drugom svetskom ratu, Zagreb, 1978; , ,
1990; Milan Stojadinovi, Ni rat ni pakt, Rijeka, 1970; Jakob Hoptner, Jugoslavija u krizi 1934-1941,
Rijeka, 1972; Branko Petranovi, Srbija u Drugom svetskom ratu, Beograd, 1992; Borivoje Mirkovi,
Istina o 27. martu 1941. godine, Beograd, 1996; i dr.
19
, : (1881-1950), , 2006, . 13.
20
Petranovi, B. i uti N., n. d., str. 7.
21
Gregori D., Samoubistvo Jugoslavije, Jugoistok, Beograd, 1942; Petranovi, B. i uti N., n. d., str.
95; Pogledati i Vidosav Petrovi, Dragia Cvetkovi, njim samim, Ni, 2006; . ,
? , XX , 1/2005, . 63-76.
22
www.sedmica.co.yu/feljton83.htm
23
, , 3, , 1990; . , .
, , 1993, . 24-26; , . 360, 1982; , 1. 3.
1987; , . 777, 1988.
24
Prof. Petar Bosni, ivan Kneevi i Nikola Kosi o 27. martu 1941. godine u Promemoriji
(1981), Tokovi istorije, 1-4/2001, str. 123-148.
25
Prof. Petar Bosni, n. d., str. 123-148.
I SEANJE
PRIMER
27.
MARTA
1941.
77
Erik Hobsbaum kae: Revolucije i progresivni pokreti koji raskidaju sa prolou, po definiciji imaju svoju sopstvenu relevantnu prolost, iako ona moe biti
prekinuta odreenim datumom, kao to je 1789. godina. Meutim, sve dok postoji
takva referenca prema istorijskoj prolosti, osobitost izmiljenih tradicija je ta da
je kontinuitet sa njom uglavnom vetaki. Ukratko, te tradicije su odgovori na nove situacije... Brze transformacije drutva slabe i razaraju drutvene obrasce za koje
su stare tradicije bile stvarane i proizvode nove.26 Olga Manojlovi-Pintar u jednom svom tekstu kae da je u meuratnoj Jugoslaviji, naroito u vreme proklamacije ideje integralnog jugoslovenstva, rat iskorien kao element ujedinjenja.27 To se
ponovilo i u socijalistikoj Jugoslaviji. U kratkom 20. veku (1914-1989) ideologije su negovale opte kulture seanja (buroaske i socijalistike) kao okvire unutar
kojih su izmiljane nacionalne tradicije.28 Poto se istorijsko vreme revolucionarnog tipa zasniva na elji za prekidom, iz prolosti se uzima samo ono to je mogue
upotrebiti kao pripremu za budunost. Jugoslovenske ideoloke strukture su posle
1945. teile da produkuju jednu novu kolektivnu memoriju i konstruiu kolektivnu amneziju u odnosu na prethodni reim, Kraljevinu Jugoslaviju i buroasko
drutvo.29 Prema Todoru Kuljiu ne samo to uvek nove drutvene snage trae i
novu sliku prolosti (radi pravdanja vlasti ili pretendovanja na nju), a time i novu
organizaciju drutvenog vremena, nego i svaki klasni savez namee vlastite kriterije kod procene prolosti i prikazuje posebne interese kao opte... Drugim reima,
prolost se menja zato to se menja i vizija budunosti...30 Planskom manipulacijom upotrebe istorije nametane su vrednosti iz prolosti i usmeravana politika socijalizacija.31
Iako Komunistika partija nije bila organizator demonstracija 27. marta ve
samo njihov uesnik, posle Drugog svetskog rata ovaj je dogaaj tumaen u skladu
sa ideolokim i politikim potrebama vremena. Interesi uvek ureuju odnos javnog pamenja i zaborava kao i nain korienja zapamenih sadraja, a ideologije (to su marksisti najotrije uoili), prikazujui posebno kao opte, predstavljaju
selektivno pamenje kao autentino i neiskrivljeno.32 Tako se u Istoriji SKJ kae:
26
Erik Hobsbaum, Terens Rejnder (ur.), n. d., str. 6 i 10.

Olga Manojlovi, Koncentrini krugovi pamenja: seanje, tradicija i istorija, Tokovi istorije,
1-2/2006, str. 91-103.
28
Dr Todor Kulji, Kultura seanja istorijat, Tokovi istorije, 1-2/2004, Beograd, 2004, str. 123-155.
29
Bojana Peji, Doba komemoracija, Vreme, br. 866, http://www.vreme.com
30
Todor Kulji, Kultura seanja, Beograd, 2006, str. 12.
31
Isto, str. 147 i 175.
32
Dr Todor Kulji, Kultura seanja istorijat, str. 123-155.
27
78
KULTURA
SJEANJA:
1941.
Na dan potpisivanja protokola o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu (25. mart

1941), KPJ je zapoela demonstracije koje su se 26. i 27. marta slile u opti pokret
naroda protiv izdajnikog akta vlade. KPJ je izila iz ilegalnosti i predvodila mase
demonstranata koje su prihvatile njene parole o demokratizaciji, odbrani i savezu
sa SSSR. Prvih dana posle pua od 27. marta, KPJ je vrila pritisak na vladu generala D. Simovia zahtevajui demokratske promene i novu spoljnu politiku. Pokretom od 27. marta KPJ se afirmisala kao jedina organizovana politika snaga u borbi
za odbranu nezavisnosti Jugoslavije u danima kratkotrajnog aprilskog rata KPJ je
zvala na odbranu od agresije, radila na jaanju odbrambenih snaga armije, traila naoruanje radnika za borbu protiv pete kolone i za podrku armiji.33 Profesor
Viktor Novak o istom dogaaju pie 1948. godine: Elementarnom snagom digli su
narodi Jugoslavije 27. marta uprljani obraz nacije i osvjetlali ga od unienja, kojem
ga je doveo jedan izdajniki reim. Bila je to jedna snana pojava ozdravljenja od
tekog, gotovo dvodecenijskog, infektivnog ataka amoralnosti i sluenja tuim interesima. Znalo se i osjealo na svim stranama, da sada tek treba nastupiti borba na
ivot i smrt. Taj dan obiljeen je u itavom svijetu kao besprimjerni poduhvat pobune protiv faistikog zavojevaa, koji je bio na vrhuncu svojih pobjeda. I u svijetu se osjetilo da se narodi Jugoslavije vraaju najviim vrijednostima i da su u tom
trenutku zadali u toku rata upravo oni, ovim svojim gestom, prvi najelementarniji
moralni poraz nasilnom Reichu i njegovom fireru...34 U jednom od udbenika za
istoriju iz 1965. kae se: Potpisivanje Trojnog pakta izazvalo je ogorenje naroda
Jugoslavije. U Proglasu Partije, objavljenom jo istog dana, ukazivalo se na izdaju
kojom su vlastodrci Jugoslavije krunisali svoju dugogodinju nenarodnu politiku.
Istog dana poele su, na poziv Komunistike partije Jugoslavije, demonstracije koje
su 27. marta dostigle vrhunac. Narodi Jugoslavije, voeni od komunista, pokazivali
su reenost da brane nezavisnost zemlje.35 Ovo e biti zvanino tumaenje sve do
80-ih godina 20. veka.
Tek u poslednjim decenijama 20. veka istoriografija i publicistika pruile su
objektivniji pristup pre svega preko istraivanja profesora Branka Petranovia, ali
i drugih autora.36 B. Petranovi je svojim istraivanjima pokazao ne samo kakvu
je ulogu igrala Komunistika partija Jugoslavije u demonstracijama 27. marta ve
33
Istorija SKJ, U borbi za demokratizaciju i odbranu nezavisnosti Jugoslavije (1938 1941). http://
komunist.free.fr/istorija/ist_05.html
34
Viktor Novak, Magnum crimen. Pola vijeka klerikalizma u Hrvatskoj, Zagreb, 1948, ,
1986, str. 533.
35
Pregled istorije jugoslovenskih naroda, II, Beograd, 1965, str. 186.
36
Petranovi B. i uti N., 27. mart 1941. (Tematska zbirka dokumenata), Beograd, 1990; Ili B.,
Memoari armijskog generala Bogoljuba S. Ilia 1898-1942, pr. Mile Bjelajac, Beograd, 1995; Mirkovi
B., Istina o 27. martu 1941. godine (memoarski spis), pr. Petar Bosni, Beograd, 1996.
I SEANJE
PRIMER
27.
MARTA
1941.
79
je dao odgovore i na mnoga druga pitanja, a posebno ono koje je vezano za ulogu britanskog faktora. On kae da se britanski uticaj na prevrat 27. marta nikako
ne moe posmatrati van postojeeg raspoloenja u srpskom narodu i vojsci i da je
antinemako raspoloenje u srpskom narodu bilo nesumnjiva injenica. Britanski pritisak je prema njegovom tumaenju bio sinhronizovan sa autohtonim otporom naroda u samoj zemlji. Petranovi dodaje da je jednostranom i preuvelianom
predstavljanju uloge Britanaca u prevratu 27. marta najvie doprinosila nemaka
propaganda i propaganda pronemakih snaga u Srbiji.37
Desetak godina kasnije krenuo je novi talas preispitivanja. Provala zabranjene prolosti kod bivih socijalistikih reima krajem 20. veka bila je dobrim delom
podstaknuta belinama dekretiranog komunistikog organizovanog pamenja. Ruenje tabua kratko je trajalo, jer je ubrzo stigla faza novih iskljuivosti... Nakon sloma socijalizma tabuizirana prolost vraa se u iskljuivom i osvetnikom obliku.38
Antifaistiko naslee Jugoslavije poelo je da se povlai i nestaje iz svakodnevnog
ivota.39 Ulica 27. marta promenila je naziv, tj. vraeno joj je ime koje je imala pre
Drugog svetskog rata, Ulica Kraljice Marije. Promena naziva ulice izazvala je reakcije u javnosti, ali objanjenje je dato da se radi o povratku na stari naziv jer su posle rata komunisti nasilno menjali nazive ulicama.40
Poslednjih godina se u javnosti sve ee moe uti miljenje kako je 27. mart
bio fatalna greka koja je prouzrokovala niz katastrofalnih posledica. Dogaaji od
27. marta 1941. posmatraju se iskljuivo kao delo britanske obavetajne slube, govori se o ulozi drugih obavetajnih slubi, kae kako je 27. mart bio sutinski iracionalan in u duhu kosovskog mita.41 Poseban pravac u istoriografiji i publicistici
predstavlja nastojanje potomaka i potovaoca kneza Pavla da ga rehabilituju, tj. da
revidiraju njegovu ulogu u martovskim zbivanjima. Autori ovih knjiga tvrde izmeu ostalog da je pu uneo razdor meu Srbima, da je predstavljao virus koji razara nacionalno bie ve decenijama.42 Istoriar dr Petar Opai tvrdi da, s obzirom da
su garancije koje je Jugoslavija dobila potpisivanjem Trojnog pakta (ouvanje integriteta, suvereniteta, nepovredivost granica, neuestvovanje u vojnim pohodima
37
Branko Petranovi, Srbija u Drugom svetskom ratu, str. 67-68.

Todor Kulji, Kultura seanja, Beograd, 2006, str. 162.
39
Dragan Biseni, Donovanov pozdrav Beogradu, danas.co.yu/20060325/vikend7.html
40
Velimir urguz Kazimir, Kloniranje istorije, Vreme, br. 762, http://www.vreme.com/cms/view.
php?id=424675
41
novosti.rs.sr/stampaj/opcija/btg_novosti/0/3046/
42
Nil Balfur i Sali Mekej, Knez Pavle Karaorevi-jedna zakasnela biografija, Beograd, 1990 (Prince
Paul of Yugoslavia, by Neil Balfour and Sally Mackay, Hamish Hamilton, London, 1980);
, , , 2004; , ,
27. , , 2007.
38
80
KULTURA
SJEANJA:
1941.
Pakta, uz obavezu da se jugoslovenska teritorija nee koristiti za prevoz trupa i vojnih transporta, i uz sve to, Jugoslaviji su data obeanja za pristup Egejskom moru,
posed Soluna i solunske luke) morale da se uvaju kao tajna, to iskoristili srpski
politiari i oficiri protivnici pristupanja zemlje Paktu, u svojoj propagandi, optuujui vladu za izdaju zemlje i uvlaenje u rat na strani faistikih sila, te su na toj
osnovi uspeli da izvedu narod na ulice i omogue uspean vojni pu 27. marta, kojim je sruena vlada Cvetkovi-Maek, uklonjen knez Pavle iz vrha dravne vlasti,
a maloletni kralj Petar Drugi doveden na presto. On dalje navodi kao posledice:
Aprilski rat i kapitulaciju vojske, rasparavanje zemlje, stvaranje kvislinkih tvorevina, genocid nad srpskim narodom, revoluciju i kontrarevoluciju, itd. Opai kritikuje pravoverne istoriare koji su tvrdili da Hitleru nije moglo da se veruje, navodei primer Bugarske u ijem sluaju je potovan dogovor. Dodaje da je, to se
tie Jugoslavije, pristupanje Trojnom paktu znailo nadu u preivljavanje.43
U udbeniku za 8. razred osnovne kole objavljenom 2005. godine pie: Narod je na ulicama burnim demonstracijama i u slavljenikom raspoloenju pozdravio taj dogaaj. Podrku i estitke za ovakav rasplet dogaaja u Beogradu naroito
je pruila vlada Velike Britanije. Dalje sledi da je odluka o napadu na Beograd doneta istog dana i da je Hitler zbog verolomstva zahtevao da se Jugoslavija napadne nemilosrdno.44
Sve se ee naglaava da su zaverenici koji su se rukovodili patriotizmom,
sledili mitsku stranu srpske istorije i da je istorijski zanos dela srpskog naroda
proizveo katastrofu u Aprilskom ratu, okupaciju i komadanje zemlje, razbuktavanje srpsko-hrvatskog sukoba... otpoinjanje stravinog genocida nad Srbima...45
Tumai se da je pu indirektno doveo do osvajanja vlasti od strane KPJ, ali i do sukoba devedesetih godina na jugoslovenskom prostoru jer je bio dodatna konica
u razvoju nacionalne i demokratske politike kulture kod Srba.46 Na pitanje da li je
pakt mogao da potedi Jugoslaviju od ratnih razaranja uglavnom se daju potvrdni odgovori, mada ima i onih istoriara koji priznaju da, ako bi Jugoslavija i bila
poteena ratnog vihora kao Bugarska, Rumunija ili Maarska, svakako je ne bi
mimoiao talas sovjetizacije.47 Nedavno je sa velikom pompom otkrivena ak i
43
Dr Petar Opai, Odmazda zbog pua Jugoslavija u Trojnom Paktu (8), 23. mart 2006,
www.novosti.co.yu/code/navigate.php?Id=16&status=jedna&datum=2006-03-23&feljton=5146
44
, , , 8. , , 2005.
45
, . , 25. 1941., , 2007,
. 235-237.
46
Zoran Janjetovi, 27. oujak 1941.: uzroci, akteri, ideologija, posljedice, asopis za suvremenu
povijest, 3/2006, Zagreb, str. 1013-1029.
47
. , ? ,
XX , 1/2005, . 63-76.
I SEANJE
PRIMER
27.
MARTA
1941.
81
davno poznata injenica u istoriografiji kako demonstracije nisu bile komunistike

(povodom otkrivanja filma o demonstracijama). Tim povodom istoriar dr Milan
Ristovi je rekao: Problem ovog istorijskog dogaaja, kao i svih ostalih, jeste njihova sloenost. Prikazani film jeste pokuaj jedne zanimljive rekonstrukcije. Meni nije doneo bog zna ta novo, neki snimci su vieni, neki nisu, a on je kao celina
zanimljiv istorijski dokument. Vidimo ko je sve uestvovao studenti, obian svet,
pa neki sa ubarama i kokardama. Ono kako se kasnije tumaio, to je rezultat nove
politike situacije. Niste mogli da oekujete od Titovog reima posle 1945. da o jednom tako kompleksnom dogaaju govori i prikazuje ga u njegovoj sloenosti, u kojoj su komunisti bili samo jedan njegov deo. I to manji.48 Dodao je da je na demonstracijama 27. marta 1941. bila treina ukupnog stanovnitva Beograda i da je ono
oko ega nema rasprave, injenica da su te demonstracije bile eksplozija patriotske
energije. Narod se pobunio protiv neega to nije bila tradicija, protiv saveznitva
sa bivim neprijateljima. Druga je stvar kako se to danas ocenjuje. Nepotrebno je i
neistorino govoriti da li je 27. mart bio potreba, da li je bio samoubilaki in.
O nametanju 55 godina komunizma, koje neki istoriari ubrajaju u istorijske
posledice aprilskog sloma, dr M. Bjelajac svojevremeno je napisao da razloge pre
treba traiti u odnosima zapadnih sila i SSSR-a, a ne u 27. martu. Isti autor upozorava da istoriari sada znaju ... da je 7. jula 1940. u Berlinu izmeu Hitlera i ana bilo zakljueno da Jugoslavija kakva je sada nee moi da ima prava graanstva u novoj od Osovine stvorenoj Evropi. Isti trag prati se u fondovima Viijske
Francuske. U avgustu je generalisimus ekov posle sastanka sa Hitlerom, fon Ribentropom i drugima preneo sofijskim zvaninicima i intimnim prijateljima da se
trenutno u Berlinu nee razmatrati nikakva vojna akcija na Balkanu i to zbog ekonomskih razloga, te da e se ekati konana pobeda Rajha za komadanje Jugoslavije, koja e biti svedena u granice Stare Srbije. U Vii iz Budimpete 25. septembra iz
dobro informisanih krugova stiu vesti da su u Rimu raspravljani planovi koji nee
odmah biti primenjeni. Jugoslavija se razbija i svako dobija svoj deo, a Maarska i
Zemun. 49 Ovo nije bilo poznato ni puistima, ni knezu Pavlu.
Razliita tumaenja i manipulacije 27. martom prisutna su ve ezdeset godina u publicistici i istoriografiji u zavisnosti od politikih prilika i strane koja svoju
ulogu u ovim zbivanjima nastoji da opravda ili naglasi. Tumai ovog dogaaja ponekad zaboravljaju da akteri zbivanja o kojima piu nisu mogli da znaju kakve e
biti posledice njihovih postupaka, niti da li e ih biti, kao to nisu mogli da znaju ni
48
T. anak, Istoriar Milan Ristovi posle emitovanja nedavno otkrivenog filma o 27. martu, http://
arhiva.glas-javnosti.co.yu/arhiva/2006/03/29/srpski/K06032801.shtml
49
, 27. /
, 30. 3. 2006, , 8. 4. 2006, . 14.
KULTURA
82
SJEANJA:
1941.
kada e se i kako rat zavriti. Puisti su mogli da nasluuju izvesne posledice, ali nisu mogli da pretpostave da e doi do sloma drave, podele i okupacije, graanskog
rata, pokolja i progona onih razmera koje su usledile. Kolika god da je bila uloga
Britanaca u pripremi pua, on svakako ne bi uspeo da nije bilo irokog neraspoloenja prema knezu Pavlu lino i vladi Cvetkovi-Maek, bez obzira na rasprave o
tome da li je politika koju je knez Pavle vodio bila ispravna ili ne. Istoriari bi pre
svih trebali da se uvaju tvrdnji da bi pristupanje Trojnom paktu znailo nadu za
preivljavanje jer na osnovu dananjih saznanja teko moe da se tvrdi da se sudbina Jugoslavije ne bi na isti nain odigrala ak i da se ostalo pri Trojnom paktu.
History and Remembering the Case of March 27, 1941

Summary
The putsch made on March 27, 1941 and the way it was interpreted in the next sixty
years, make a good example of how memory is used as an instrument of power or
as an instrument of specific partial needs and interests. During World War II and
after it, foreign and domestic historiography wrote about this specific event and its
consequences from different positions which ranged from veneration to negation.
Many reminiscences covering the same range were published. The occurrence was
interpreted differently, but predominantly with an emotional and ideological load.
The king and the emigrant circles used it as moral capital. For others, the date was
fatal. Interpretations usually reflected the time in which their authors lived and
theses that they wanted to prove, and not the times and circumstances in which it
happened. Beside manipulation of the event by the actors themselves, there occurred
manipulation of the event by the authorities. After 1945, the putsch was completely
used in function of the needs of new authorities as a great patriotic achievement
with conscious suppression and disregard of some facts. Today this occurrence is
interpreted as a fatal error which produced all evils that happened during World War II
and after it in the region of the former Yugoslav state.
okica Jovanovi
... UO JE DA SU CIGANI STRELJANI
NA BUBNJU...*
Kultura zaborava ili Romi u Niu u vreme
II svetskog rata
U Niu i na seoskom podruju nike optine poetkom
II svetskog rata je ivelo vie od 1.300 Roma. Ni je tada imao oko 40.000 itelja. Prvo masovnije hapenje
nikih Roma (zna se da se radilo o velikoj grupi), desilo se oktobra 1942. godine, kada su uhapeni Romi
bili odvedeni u logor na Crvenom Krstu u Niu. Inae,
o sudbini nikih Roma u tom periodu se ne zna mnogo.
Osim retkih svedoenja oevidaca sauvanih u raznim dokumentima, pre svega u Arhivu grada Nia, i
seanja retkih savremenika, nema sistematizovanih
nalaza o ovoj stvari. Sa druge strane, sudbina Roma
u ratu ne predstavlja naroit interes (sem retkih istraivaa) zvaninih ustanova (politikih, obrazovnih, naunih, kulturnih...). Naravno, zaboravljeno je ak i to
da se o Romima nita nije elelo znati.
reba poi od naelne postavke da su Jevreji i

Cigani uopte nepouzdan elemenat i da samim tim predstavljaju opasnost za javni poredak i sigurnost. Jevrejski intelekt je taj koji
je zaeo ovaj rat; on se mora unititi. Cigani ne mogu biti korisni
lanovi zajednice naroda s obzirom na njihovu duhovnu i fiziku
Iz nacistikog
kriminalistikog
dosjea (fotografija
AKG London).
Iz svedoenja Rake Pania, iz Nia, pred Gradskim poverenitvom za utvrivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa u Niu, datog 14. 2. 1945.
84
KULTURA
SJEANJA:
1941.
gradnju. Utvreno je da je jevrejski elemenat uzeo znatnog uea u vostvu bandi

i da su ba Cigani odgovorni za naroita zverstva i za obavljanje obavetajne slube
(kurzivi moji). Stoga se naelno u svakom sluaju imaju staviti na raspoloenje trupi kao taoci svi mukarci Jevreji i Cigani. Uostalom postoji namera da se ene i deca
Jevreja i Cigana uskoro prikupe u sabirni logor.1
Upravo citirana naredba vojnog zapovednika Srbije je bila zakonska osnova
za postupanje prema Romima u okupiranoj Srbiji. I u Niu.
U Niu je, pre poetka II svetskog rata, ivelo oko 40.000 itelja, a od toga oko
950 Roma u gradu i oko 350 na seoskom podruju. O razmerama genocida nad
Romima govori podatak da je popisom iz 1948. godine u Niu evidentirano 566
Roma, a na seoskom podruju optine Ni 354 Roma.2 Meutim, ovaj podatak se
mora uzeti sa izvesnom rezervom jer je etnika mimikrija kod Roma i tada (kao i
danas) bila vrlo izraena. Osim toga, okupatorske vlasti su objavljivale imena streljanih Srba i Jevreja. Meutim, o ubijenim Romima nije voena naroita evidencija. Njihovih imena, po pravilu, nije bilo na objavama okupatorskih vlasti. U Arhivu
i Muzeju grada Nia ima vrlo malo dokumenata o Romima, te se ne moe utvrditi
makar priblian broj streljanih Roma, niti se moe celovito sagledati njihov poloaj.
Konsultujui retke dokumente i nekoliko objavljenih tekstova, kao i delove
nekih publikacija pokuau da, barem u naznakama, osenim sudbinu nikih Roma. Nedostatak dokumenata i izraena nezainteresovanost strune i ire javnosti
za ovu mranu stranicu blie prolosti su bili razlog da zajedno sa snimateljem, organizatorom i reiserom sa romske RTV Niava, kao prilog za ovaj skup, snimim
dokumentarni film o sudbini nikih Roma u II svetskom ratu pod naslovom Ovaj
ivot, poklonjen mi je.
Upravo zbog reene kulture zaborava zapisau u ovom tekstu imena Roma
onako kako su zapisana u ovim retkim dokumentima i onako kako su reena u razgovorima sa starim Romima, savremenicima ratnih zbivanja u Niu. Drugi razlog
ovoj odluci je u sledeem: ovo je prvi put da se javno publikuju imena nekih Roma-rtava posle vie od 60 godina.
Ratna stvarnost nikih Roma je obeleena zloinom, progonom i diskriminacijom koji su vreni nad njima.
Prvih dana okupacije predsednik nike optine Dragutin ivkovi je potpisao
Reenje na osnovu Uredbe i naredbe vojnog zapovednika u Srbiji o Jevrejima i ci1
Naredba dr Harolda Turnera, SS brigadnog voe i dravnog savetnika u inu generallajtnanta i
naelnika Upravnog taba Srbije, od 26. oktobra 1941. godine, potinjenim komandanturama. Vidi
ire u: Jovan Zlati, Stradanje Jevreja i Cigana u Niu 1941-1943, Nissa, 3-4/1990, str. 87-94.
2
Jovan iri, Prilog o poreklu i prolosti Roma u Niu i nikom kraju, Nissa, 3-4/1991, str. 468.
OKICA JOVANOVI: ... UO
JE DA SU
CIGANI
STRELJANI NA
BUBNJU...
85
ganima, a u vezi 4. iste Uredbe da se dole oznaeni slubenici razree odmah od

dunosti. Tri slubenika Jevreja i petnaest Roma (sluitelja Tehnikog odeljenja)
izbaeno je s posla.3 Pored toga, kvislinka propaganda je oznaila Rome, uz Jevreje
i antifaiste, kao veliku pretnju novom poretku. Novo vreme u tekstu pod naslovom Prostitutka na elu komunistikog taba Unitenje komunista na Pasjai pie:4
Pre izvesnog vremena glavni komunistiki tab za Jablanicu, Kosanicu i Toplicu
potpuno je uniten... tab se sastojao od jevreja, cigana, propalih gimnazista i studenata, nedouenih intelektualaca i robijaa iz mitrovakog zatvora na elu kojih
se nalazila Mancika5 prostitutka iz Prokuplja.6 U skladu sa rasistikom politikom
kvislinkih vlasti u Srbiji Romi su bili, primera radi, iskljueni prilikom dodele besplatne hrane beogradskoj sirotinji. U Novom vremenu se moe proitati sledea vest pod naslovom Na dan svoje slave delie Beogradska optina hranu i hleb sirotinji: Sutra na Spasovdan, na dan svoje slave, optina grada Beograda podelie
sirotinji beogradskoj besplatno hranu i hleb. Pravo na ovo imaju svi izuzev Jevreja
i Cigana.7
Sastavni deo njihovog ivota je bio koncentracioni logor na Crvenom krstu u
Niu. Internirani su u ovaj logor zajedno sa Srbima, Jevrejima i internircima iz raznih krajeva Evrope. Iz ovog logora su vodila tri puta za internirane Rome. Jedan
put ih je vodio na prinudni rad u Borski rudnik, drugi u koncentracione logore irom Evrope, a trei na Bubanj, brdo u okolini Nia, gde su streljani. Pored toga,
prinudni rad je bio svakodnevica onih Roma koji nisu bili internirani. Romkinje
su Nemcima, uvarima logora, prale posue, ureivale jevrejske kue u koje su se
useljavali Nemci, kreile su javne objekte... Romi su bili prinueni da prisustvuju
streljanjima na Bubnju i da potom sahranjuju streljane,8 kao i da prenose rekvirira3
Ovim reenjem razreeni su od dunosti Buki Geron, ekonom Gradskog poglavarstva; Mandilovi Nahman, inovnik Uprave troarine; Harovan Aron, straar Uprave troarine; Latifovi Trajko, malbaa Gradskog poglavarstva; Hajri Salija, malbaa; Salijevi Jaar, malbaa; Zeki Gane,
malbaa; Eminovi Arif, malbaa; Aguevi Mustafa, malbaa; Ajdinovi Salija, sluitelj Tehnikog
odeljenja; Asanovi efket, ista; Kurti Nezir, ista; Salijevi Numer, ista; Bajramovi Meda, ista; Alijevi Dema, pozivar; Salijevi Aim, pozivar; Sulji Mustafa, pozivar; Osmanovi Jaar, ista dnevniar. Reenje broj 28199 od 10. 6. 1941. Arhiv grada Nia.
4
Pasjaa je naselje u okolini Prokuplja, blizu Nia.
5
Nedeljka Takovi Mancika.
6
Novo vreme, 15. 3. 1942.
7
Novo vreme, 28. 5. 1941.
8
Poput Nemaca u II svetskom ratu i Srbi i Albanci su zloupotrebljavali Rome i primoravali ih da
sahranjuju protivnike rtve u vreme rata na Kosovu (1999), a onda im to kasnije nisu pratali. To
je jedan od razloga masovnog egzodusa Roma sa Kosova, kao i poniavajueg poloaja Roma-izbeglica sa Kosova u Srbiji. O ovom: Jovan ivkovi, Sudbina Roma Kosova, u: Romi socioloki uvid,
Komrenski susreti, Ni, 2000.
86
KULTURA
SJEANJA:
1941.
ne stvari logoraa u nemaki magacin, u koji je pretvorena nika sinagoga. Ovo je

bilo posebno traumatino iskustvo jer su na ove poslove bila primoravana i deca
od 10-12 godina.9
Septembra 1941. u Niu je otvoren prvi nacistiki koncentracioni logor u Jugoslaviji u kasarnskim objektima jugoslovenske vojske.10 Feldkomandatura 809 je
formirala koncentracioni logor na Crvenom krstu u Niu (Das Anhalterlager
Nisch). Logor i stratite na Bubnju neposredno je formirao ef Gestapa u Niu SS
kapetan Hamer, Nemac iz tetina.11
Kroz logor je prolo preko 30.000 logoraa. Iz logora je na Bubnju streljano od
5.000 do 12.000 logoraa. Utvreno je samo 1910 imena streljanih. Nemaki koncentracioni logor na Crvenom krstu likvidiran je 14. septembra 1944. godine. Sutradan ve nije bilo nikoga u logoru iz logorske uprave i strae. Tog dana iz Nia
se povukao i Gestapo, ostavljajui grad operativnim i nemakim vojnopolicijskim
jedinicama. Zgradu logora i ostale objekte u logorskom krugu koristile su do osloboenja (14. oktobra 1944) nemake radne grupe. Nemci su unitili svu dokumentaciju o logoru na Crvenom krstu tako da nikad nee biti utvren ni broj logoraa,
ni broj streljanih na Bubnju...12 Prema Enciklopediji Nia streljano je oko 10.000-12.000 logoraa uesnika NOR-a i antifaista iz Srbije i, posebno, jugoistone
Srbije, ali i iz Jugoslavije. U logoru je bilo i Poljaka, Francuza, Grka, Rusa i Engleza. Streljanja su poela januara 1942. godine i okonana su pred samo osloboenje Nia. esto je dnevno streljano i po nekoliko stotina ljudi, a najvie je streljano
16. i 17. februara 1942. godine, posle begstva grupe od 105 logoraa. Tom prilikom
je streljano vie od hiljadu ljudi, a samo 17. februara je streljano 850 logoraa (Srba, Jevreja i Roma). Pred kraj rata nacisti su krajem septembra i poetkom oktobra
1944. oko 20 dana otkopavali leeve na Bubnju i spaljivali ih. Ovaj logor je jedini
meu koncentracionim logorima u Jugoslaviji koji je sauvan u celini.13
9
Prema seanjima Esada Useinovia, Mustafe Baria, Malke Memetovi, Malia Sinanovia i
Ahmeta Huseinovia, Ovaj ivot, poklonjen mi je, dokumentarni film o nikim Romima u vreme II
svetskog rata, scenario: okica Jovanovi, reija: okica Jovanovi i Damir Bari, produkcija RTV
Niava, Ni, 2007.
10
Zanimljiv je podatak da je prvi komandant logora, izvesni Robert, bio slikar.
11
Enciklopedija Nia, knjiga Istorija, Gradina, Ni, 1995, str. 133-134 i 199; Dragoljub B. orevi,
Serbian Roma Sufferings in the Second World War: Religiological Indications and Smaller Romological Precious Contribution, u: Culture in the Processes of Development, Regionalization and EuroIntegration of the Balkans, Ni, 2003, str. 355.
12
Prema: Miroslav M. Milovanovi, Nemaki koncentracioni logor na Crvenom krstu u Niu i streljanja na Bubnju, ISI/OO SUBNOR Ni/NN, Ni, 1983.
13
Enciklopedija Nia, knjiga Priroda, prostor, stanovnitvo, Gradina, Ni, 1995, str. 14-15; Enciklopedija Nia, knjiga Istorija, Gradina, 1995, str. 133-134.
JE DA SU
CIGANI
STRELJANI NA
BUBNJU...
87
Politiku unitenja Roma u Srbiji kreirali su: nemaki vojni zapovednik Hajnrih Dankelman, ef Gestapa (Ajnzackomande Beograd) Karl Kraus, predsednik
vlade Milan Nedi, ministar unutranjih poslova Milan Aimovi, upravnik grada
Beograda Dragomir Dragi Jovanovi i ef Specijalne policije Ilija Paranos.
Prvo veliko hapenje Roma u Niu desilo se 20. oktobra 1942. godine. Nou u 22 asa kvislinka vojska je blokirala svih pet romskih mahala (Stoni trg,
Beograd-mahalu, Stambolkapiju, air i Rabadi-mahalu). Hapsili su sve
mukarce, mladie od 16 godina, pa do ljudi duboke starosti. Romski kmet je vodio vojnike i vikao na srpskom: Narode, ustanite i izlazite, a na romskom jeziku
Beite, kud ko zna. Zahvaljujui toj snalaljivosti kmeta mnogi su se razbeali.
No ipak uhapeno je oko 370 Roma i odvedeno u Logor na Crvenom krstu. Meu njima je bilo i dosta muziara. Jednom su dozvolili da unese violinu. Tako je u
logoru nastala i poznata pesma:14 Ciganska je tuga pregolema, niko ne zna ta se
njima sprema.15 O ovom dogaaju svedoi Esad Useinovi. Prema njegovim reima, romski kmet se zvao Arif. Meutim, policija je saznala da je on upozoravao
Rome da bee. Uhapen je i od posledica torture je preminuo nekoliko meseci kasnije.16
Tom prilikom je na Bubnju streljano preko 600 Roma-Nilija i Roma iz okolnih mesta i gradova.
Pre ovog masovnog hapenja, pie Miroslav M. Milovanovi, Romi nisu mnogo uznemiravani, zahvaljujui zalaganju nekih albansko-muslimanskih verskih autoriteta. Uz pomo reisul-uleme, vrhovnog poglavara muslimana u Jugoslaviji, uverili su nemaku komandu da njihovi sunarodnici u Niu nisu Cigani, ni skitai, da
imaju svoje zanimanje, da su muslimani i da pripadaju albanskoj i turskoj narodnosnoj grupi.
Uslovi u logoru su bili izuzetno teki. Samo u jednoj sobi je bilo preko 200
logoraa. Nisu mogli ni da legnu. Za zadovoljenje fiziolokih potreba su imali samo jednu kiblu, pa se to inilo i na podu. Romi koji su izbegli hapenje pokuavali su da spasu iz logora svoje sunarodnike. Jedna delegacija je uspela da uspostavi
vezu sa Ali-beg Dragom, koji je, zajedno sa Dafer Devom, agentom Abvera, na
Kosovu bio na elu kvislinkog Albanskog narodnog saveza. On je kod Gestapa
14
Ciganska je tuga pregolema,

niko ne zna ta se njima sprema.
evket svira turske melodije,
A ponajvie ternije borije.
Pesma iz Leskovca i okoline
15
Miroslav M. Milovanovi, nav. d., str. 194-195.
16
Ovaj ivot, poklonjen mi je, dokumentarni film.
88
KULTURA
SJEANJA:
1941.
u Niu izdejstvovao da uhapeni Romi budu puteni. Posle 20-30 dana puteni su
po grupama, najpre oni koji su bili zaposleni u fabrikama. Ali, jedna grupa od 90
Roma je prebaena u Kazneni zavod i odatle 23. februara 1943. godine streljana
na Bubnju.
Kada je u maju 1941. godine izala nemaka uredba o Jevrejima i Ciganima, i
Romi su morali da nose utu traku i bilo im je ogranieno kretanje u gradu.17 Kasim M. ehaji, sudija Sreskog erijatskog suda, ija su dva sina bila u nemakoj
vojsci, i Sulejman Babi, pisar tog suda, od pre rata agent nemake obavetajne
slube i slubenik Sreskog suda u Niu, voa narodnosne grupe Albanaca muslimana, u Niu su odravali vezu sa Feldkomandaturom. Oni su 1942. godine, na
molbu Roma, od feldkomandanta traili skidanje traka. Odgovoreno im je da je
to u nadlenosti nemakog komandanta Srbije. ehaji je u Beogradu izdejstvovao da Romi u Niu skinu trake i da mogu da se zapoljavaju. Imali su u umatovakoj ulici broj 7 kancelariju u kojoj su se dogovarali kako da spasu nekog od sunarodnika koji je uhapen, pa su zato skupljali i novac da bi mitom izdejstvovali
oslobaanje.
Strah Roma od novih hapenja i streljanja zloupotrebljavali su ehaji i Babi,
tako to su mobilisali Rome za nemaku vojsku. Babia je posle kapitulacije Italije
Ali-beg Draga postavio za vou narodnosne grupe Albanaca muslimana ne samo
u Niu, ve i u Srbiji. Kao voa te narodnosne grupe u koju su ukljueni i Romi, on
je vodio prepisku sa Feldkomandanturom 809, izdavao potvrde sa peatom: Grupe Popullore Shqiptare, Die Albanische Volksgruppe, Nisch. Iz optunice vojnog
suda XIII korpusa NOVJ i iskaza svedoka na suenju Kasimu ehajiu i Sulejmanu Babiu vidi se da su oni vrili pritisak na Rome da se izjanjavaju kao Albanci i
da stupaju u albanske kvislinke jedinice. Meutim, njihovo zalaganje nije bilo naroito uspeno. Mobilisano je svega 14-16 Roma muslimana iz Nia i po jedan iz
Aleksinca i Bele Palanke. Babi je vrio mobilizaciju i u Leskovcu, Prokuplju i drugim mestima. Jedan odred mobilisanih Roma, pod komandom nemakih oficira,
imao je sedite u Leskovcu, a kasnije u Niu.18
Pravoslavni svetenici su, takoe, na svoj nain spaavali Rome. Popovi... uz
podrku metana su Rome uvodili u pravoslavlje i tako im uvali glave i familije
od streljanja ili deportovanja u logore... Informatori belee: Velepoljski Romi nisu
odvajkada bili pravoslavne veroispovesti. Njih je svetenik ivojin Savi masovno
17
Nemake i bugarske vlasti su zabranile nikim Romima da poseuju njihovu veliku svetinju Zajde Bada, koja se nalazi neposredno uza zidine Nike tvrave, pored Beogradske kapije. O ovom
islamsko-hrianskom romskom kultnom mestu vidi u: Dragoljub B. orevi i Dragan Todorovi,
Zajde Bada, Kultura, 103-104/2002.
18
Prema: Miroslav M. Milovanovi, nav. d., str. 194-195.
JE DA SU
CIGANI
STRELJANI NA
BUBNJU...
89
pokrstio u toku 2. svetskog rata, dajui im i srpska imena i prezimena, i spasavajui

ih od nemakog streljanja.19
Na osnovu podataka do kojih sam doao koristei fondove Arhiva grada Nia
u logoru na Crvenom krstu i na Bubnju streljano je 298 Roma. Naravno, ovo je netaan broj. A da li je, makar priblino, verodostojan? Ne znam. To je razlog za opseno skrupulozno istraivanje o streljanim Srbima, Jevrejima, Romima... u Niu.
U spomen svim streljanima 1963. godine je podignut monumentalni spomenik na Bubnju u obliku tri stisnute pesnice. Rad vajara Ivana Sabolia.
Na kraju navodim neka svedoenja Roma o streljanju, kao i o streljanju Roma.
* * *
Nemci su est zarobljenih partizana 5. decembra 1941. godine streljali na groblju

kod itkovca. Najpre im je proitana smrtna presuda na nemakom jeziku... Odbili
su versku ispovest sveteniku Vukadinu Vukadinoviu, izjavivi da su oni narodni
borci. Novac i stvari od vrednosti koje su nali kod streljanih partizana, Nemci su
uzeli za sebe, a sveteniku su na to dali pismenu potvrdu.
Toga dana Nemci su streljali i 33 Roma, pohapenih u Joanici.20
* * *
Meseca februara 1942. godine odveden sam od strane Feldandarmerije oko etiri sata izjutra zajedno sa oko 25 mojih sunarodnika (Cigana) kamionom na mesto
zvano Bubanj. Po naem dolasku dobili smo od Nemaca aove i krampove, pa smo
ekali do 6 asova, a tada su poeli da pristiu kamioni sa Jevrejima. Kad bi kamion stigao, Nemci su izvodili iz njega po 12 lica, pa ako su bila neto bolje odevena,
svlaili ih i potom odvodili na jedno 30-40 metara od kamiona. Tu bi ih poreali
leima okrenutim Nemcima koji treba da ih streljaju. Na 6 metara daljine od rtava, stojali su oko 12 Nemaca i na dati znak pucali u potiljak rtava. Poto je posao
zavren sa prvom dvanaestoricom, Nemci su dovodili drugih 12. Tako je to ilo celog dana, sve do 4 asa po podne, tako da je celog dana streljano 1000 osoba. Sva
streljana lica bili su Jevreji, a meu njima i dve ene i oko 12 deaka izmeu 12-13
godina (Svedok Medo Omerovi, streljanje 17. februara 1942).
* * *
19
Dragoljub B. orevi i Dragan Todorovi, Javor iznad glave Klasina vera i romsko-pravoslavna seoska groblja, Komrenski socioloki susreti, Ni, 1999, str. 51.
20
Dragoljub . Mireti, Ozrenski NOP odred 1941-1943, Narodne novine, Ni, 1979, str. 117.
KULTURA
90
SJEANJA:
1941.
Kad su streljali decu, jedan deak od 14 godina kleknuo je pre nego to e da ga

streljaju, sklopio ruke i molio Bitte!, no i on je streljan sa ostalom decom (Svedok
Anedi Kurti, streljanje 17. februara 1942).21
* * *
Raeno na dan 24. februara 1945. god. kod Gradskog poglavarstva za utvrivanje
zloina okupatora i njihovih pomagaa u Niu, a po predmetu masovnog streljanja
od strane Nemaca na Bubnju.
Datuma se ne seam, ali znam da je bila 1943. god., kada su nas jednoga dana, rano ujutru skupili Nemci pred svoju Feldandarmeriju, te su nas odatle odveli
kamionom na Bubanj, da bi tamo pokopali, kao to smo kasnije videli one rtve,
koje e oni toga dana streljati. Bilo ih je oko 50. Oko 8 asova naiao je prvi kamion
sa rtvama. Nemci su 10 lica izdvojili i odveli ih na 50 metara od mesta gde je stajao kamion i tako poreali ljude i streljali, gaajui u potiljak. Iza toga smo morali
streljana lica odvui do ranije ve iskopanih raka, koje su bile dugake 30 metara,
a iroke 5. Za vreme dok smo reali te rtve, Nemci su poreali drugu desetoricu,
te i njih na isti nain streljali. Tako je to bilo celog dana, sve do 5 asova po podne. Tom prilikom streljano je oko 700 lica... (Svedok Memet Kurti, iz Nia, star
29 godina).
* * *
Raeno 26. februara 1945. god. kod Gradskog poverenitva za utvrivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa u Niu, a po predmetu masovnog streljanja od
strane Nemaca na Bubnju.
Kao kmet ciganske male Stoni trg, morao sam da dam, odnosno da odredim,
po potraivanju biv. nike optine, moje sunarodnike za pokopavanje Cigana, koji su streljani 23. februara 1943. g. na Bubnju.
Po prianju tih mojih ljudi poznato mi je da su tada na Bubnju, izmeu ostalih, streljani sledei: Memet Ajdarevi, star oko 49 godina; Ismailovi Sefer, star oko
60 godina; Bajram Beli, star oko 38 godina; Smail Smailovi, star oko 38 godina;
Salim Jaar Dervievi, star oko 60 godina; Latif Ramadanovi, star oko 40 godina; Salija Ajdarevi, star oko 60 godina; Mamut Pai, star oko 62 godine; Saip Ibievi, star oko 65 godina; Tozi Amzi-Asanovi, star oko 65 godina; Kamber Mustafi, star oko 60 godina; Ramadan Memetovi-Ibievi, star oko 85 godina; Asan
Amzi, star oko 65 godina; Alilovi Memet, star oko 60 godina; Trajko Kurti, star
21
Miroslav Milovanovi, nav. d.
JE DA SU
CIGANI
STRELJANI NA
BUBNJU...
91
oko 20 godina; Feda Sinanovi, star oko 50 godina; Ramadan Ajdarovi, star oko
65 godina; Asan Meki, star oko 40 godina.
Poznato mi je da je Salija Asanovi, star oko 55 godina, umro u zavodu, a ne da
je streljan na Bubnju, kao to predstavlja njegova ki Ana abanovi.
Sva gore navedena lica bila su iz Nia.
Koliki je broj bio i koliko su lica od Cigana streljana toga dana nije mi poznato (Svedok Jaar Salijevi, iz Nia, star 73 godine).
* * *
Raeno 26. februara 1945. god. kod Gradskog poglavarstva za utvrivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa u Niu, a po predmetu masovnog streljanja od
strane Nemaca na Bubnju.
Kao kmet ciganske male Beograd Male morao sam po traenju biv. nike optine, da dam ljude, za pokopavanje streljanih Cigana koji su bili na dan 23. februara 1943. godine streljani od strane Nemaca na Bubnju.
Po prianju tih ljudi, koji su vrili pokopavanje tih rtava, znam da su sledea
lica tada na Bubnju streljana: Ismail Demailovi, star oko 26 godina; Osman Kadrijevi, star oko 44 godine; Aimovi azim, star oko 55 godina; Aimovi Jakup,
star oko 25 godina; Gane Zeki, star oko 65 godina.
Sva gornja lica, koja su streljana, bila su iz Nia.
Koliki je broj i koja su jo druga lica tada streljana nije mi poznato (Svedok
Trajko Latifovi, iz Nia, star 64 godine).
* * *
OZNA Ni od 23. II. 1945 g.

... Svedoci na dan 14. II. 1945 god.
1) Jaar Smajevi Stoni Trg, 55 svedoi o 34 lica streljanih u seljakom odelu.
2) Salija Hajrovi: Priali su mu da su streljani osuenici.
3) Trajko Latifovi isto kao i Salija.
4) Jaar Alilovi svedoi o streljanju osuenika i nainu izvrenja.
5) Rasim Ruitovi isto. Za rad dobili nagradu u 100 din.
6) Borivoje Dimitrijevi Trebinjska 67. Na Bubanj je 16 i 17 1942 doterano
46-48 kamiona. Prvoga dana osuenici a drugoga dana Jevreji. sea se jeseni 1943
g. jedne grupe koja je pevala: Ko ne ali nemo mlad umreti, nek se javi naoj eti...
U septembru 1944 g. video je kamion pun mukaraca a zatim uo plotun. posle je
osetio smrad paljevine leeva te smatra da su svi postreljani i spaljeni...
92
KULTURA
SJEANJA:
1941.
11) Raka Pani iz Nia. U 1941 g. nije bilo streljanja. U 1942 g. video osuenike N. Kaz. zavoda. Na ist ponedeljak video Jevreje. Posle nedelju dana (ili dve
nedelje) opet grupa streljana. Video da je oko 30 puta vreno streljanje. Neposredno pre streljanja u avgustu 1944 video je poslednju grupu streljanih u kojoj je bilo
oko 50 lica.
Video je da je na rtve sipan kre. Video je spaljivanje rtava. uo je da su Cigani streljani na Bubnju.
12) Sinanovi Ismail Iz Nia: 23. II. 1945. g.22 video Cigane streljane po spisku
V i VI reona. Sea se Trajka Osmanovia i Ramiza Salijevia iz Nia.
14. II. 1945.
1) Aliman Osmanovi iz Nia. vrio je zatrpavanja po prianju drugih to su
bili Jevreji...
Cigani:
Husein Amzi 13. II. 194523 poznato mu je da su u februaru 1943 kada su
streljani osuenici N. K. Z. streljani i 108 kanjenika muslimana24, 3 studenta i jedan hoda, dakle svega 112 lica.
20 oktobra 1942 god. uhapeno je 346 islamskih lica pa je od njih 86 streljano
23. I. 1943. god...
Mustafa Aguevi 13. II. 1945 g.25 video streljanje osuenika: 23. II. 1943. streljano 200 lica od toga 80 Cigana.
Jaar Salijevi 26. II. 1945. god.26 prepoznao meu streljanima 23. II. 1943.
god. Memeta Ajdarevia, Ismailovia Sefera, Smaila Smailovia, Jaara Dervievia,
Bajrama Balia, Latifa Ramadanovia, Aliju Ajdarevia, Mamuta Paia, Saipa Ibievia, Tosi Amzia Asanovia, Kambera Mustafia, Ramadana Memetovia Ibievia, Asana Amzia, Alilovia Memeta, Trajka Kurtia, Feda Sinanovia, Ramadana Ajdarevia, Asana Mekia. Salija Asanovi je umro u N. K. Z. a nije streljan.
Trajko Latifovi zna da su streljani Ismail Ismailovi, Osman Kadrijevi, azim Aimovi, Aimovi Jakup, Gane Zeki. Sabit Mustafi je umro kao zarobljenik
u bolnici a nije streljan.
Osmanovi Ismail prepoznao meu streljanima: Tose Amzia, Asu Amzia,
Ruita Mustafia, Ibraima Latifovia zv. Karakon, Asana Mekia, Salija Ajdarevia,
22
Datum svedoenja.
Datum svedoenja.
24
Skoro svi muslimani u Niu su bili Romi.
25
Datum svedoenja.
26
Datum svedoenja.
23
JE DA SU
CIGANI
STRELJANI NA
BUBNJU...
93
Melija Pavia, Jaara Dervievia, Ramadana Memetovia, Ismeta Alilovia, Sefu

Atemovia, Saipa Ibievia, Smaju Ismailovia, Ramadana Alimanovia, Memeta
Ajdarevia, Ramadana Ajdarevia, Trajka Kurtia, Bajrama Balia, Fejzu Sinanovia, Kambera Asanovia, Rasima Useinovia, Sefira Ismailovia, Trajka Kurtia
Osmanovia, Ramiza N zv. Mekar. Salijevi.27
Umesto zakljuka
Jo uvek se vode rasprave o tome da li su Romi u II svetskom ratu doiveli holokaust. Jo uvek se ne zna broj romskih rtava rata. Procene se kreu od 500.000 do
1.000.000 ubijenih Roma. Seanje na stradanje Roma, izmeu ostalog, nije potpuno jer Romi nemaju svoj Jad Vaem, koji je otvoren 1953. U svetu danas ima oko
250 muzeja koji uvaju seanje na stradanje Jevreja. U Beogradu, takoe, postoji Jevrejski muzej. Romi nemaju Svetsku federaciju romske dece koja su preivela
holokaust, kao to postoji Svetska federacija jevrejske dece. Naravno, uinjeni zloin nad Jevrejima je vei no to je to bio zloin nad Romima. No, ne treba nikako
smetnuti s uma da je, prema nacionalsocijalistikoj ideologiji, Rome i Jevreje trebalo ukloniti sa lica zemlje. Ako je Izrael, kao drava, institucionalna injenica koja
hrabri na seanje i neguje seanje, da li e neka drava preuzeti tu ulogu i brinuti o
seanju na Rome? Indija? Evropska Unija?
... He Heard That Gypsies Were Being Shot in Bubanj...

Culture of Forgetting or Roma in Ni during the Second World War
Summary
During the Second World War, more than 1300 Roma lived in Ni, the population
of which, at the time, counted about 40,000 citizens. The first mass-arrest of Roma
in Ni (it is known to have been a large group) took place in October 1942. The
arrested Roma were taken to the Red Cross camp in Ni, and not much is known
about their destiny. There are only rare testimonies preserved in various documents,
e.g. documents in the Archives of the city of Ni, and recollections of rare survivors,
but there are no systematized documents dealing with this matter. On the other
hand, the destiny of Roma in the war is of no particular interest to official institutions
(political, educational, scientific, cultural...), with the exception of a few investigators.
Even the fact that no one wanted to know about Roma is now forgotten.
27
Arhiv grada Nia.
Olga Manojlovi Pintar

Aleksandar Ignjatovi
PROSTORI SELEKTOVANIH MEMORIJA:
STARO SAJMITE U BEOGRADU I SEANJE
NA DRUGI SVETSKI RAT
Staro sajmite
danas.
Seanje na Drugi svetski rat predstavlja jednu od najvanijih instanci u procesu generisanja sadraja srpskog nacionalnog identiteta. Vaan deo toga procesa jesu prostori
komemoracije rtava Drugog svetskog rata, mesta putem
kojih su konstruisani i transformisani ne samo poeljni oblici seanja, ve i izgraivani dominantni sistemi vrednosti
unutar srpskog drutva. U topografiji Beograda posebno se
izdvaja nekoliko kljunih mesta seanja na Drugi svetski rat
koje je vano dovesti u meusobnu vezu. Njihove relacije dobro odslikavaju sloenu i simptomatinu prirodu odnosa prema problemu rtava rata, ali i prema prihvatljivom sistemu nacionalnih, drutvenih i moralnih standarda. Primer
Starog sajmita u Beogradu veoma je ilustrativan, budui
da je znaenje toga mesta nekadanjeg koncentracionog logora za Jevreje u javnom prostoru mahom bilo zasnovano na kompleksnom sistemu seanja, zaboravljanja i
supstituisanja memorije. Staro sajmite, kao i drugi prostori
seanja na Drugi svetski rat koji se dovode u vezu sa jevrejskim rtvama (Sefardska sinagoga na Dorolu, Spomenik
jevrejskim rtvama faizma na Jevrejskom groblju i Memorijal Topovske upe), posmatrani u perspektivi odnosa prema drugim, centralnim mestima seanja na rat (pre svega
Spomen-parkom Jajinci), svedoe o rigidnom, tendenciozno iskljuivom i totalizujuem konceptu drutvenog identiteta. tavie, savremene intervencije u fizikoj strukturi i
funkciji ovih memorijala, razliiti planovi koji su odredili njihovu dalju sudbinu, kao i promena interpretacije njihove sadrine jasan su pokazatelj da je transformacija uprostoravanja seanja na Drugi svetski rat temeljno znaajan aspekt
ne samo promenljivog i nestabilnog odnosa prema recentnoj prolosti, ve i procesa opcrtavanja granica kolektivnih
identiteta u Srbiji.
KULTURA
96
SJEANJA:
1941.
Dragi Hilmare,
[...] Sve do sada sam drao da te prezirem zbog duhovnog konformizma i intelektualne arogancije sa kojom si ga kamuflirao, zbog bezobzirne ambicije kojoj si bio kadar
da rtvuje svaku bolju i moralniju mogunost svoje linosti. Uverio sam se, meutim, da
je po sredi neto sa ime tvoje ljudske i akademske insuficijencije nemaju nikakve veze.
Dogaaji u D.-u, septembra 1943. i septembra 1965, pomogli su mi da steknem pravu sliku o prirodi i razlozima naih, ni najmanje roakih, odnosa. [...] Jer ja, dragi prijatelju,
nisam mrzeo tvoje mizerne osobine, tvoj sebini ivotni program ili tvoje intelektualno
nepotenje, ukratko konformistiko i raundijsko ponaanje graanina, dodue demokratske Nemake, ali Nemake, u kojoj 1965, kao i u svakoj zemlji, jo uvek ima mesta i
povoda moralnim pobunama, nego sebe, graanina nacionalsocijalistike Nemake godine 1943, koji je intimno bio protivu njenog demonskog duha, pa je zamiljao da neto
povodom toga i preduzima, a ovamo mu je ropski sluio. I paradoksalno, sve lojalnije,
ukoliko je uobraavao da mu se lukavije i uspenije suprotstavlja. [...]
tvoj Konrad1
rofesor srednjevekovne istorije na univerzitetu u Hajdelbergu Konrad

Rutkovski, naao se sredinom ezdesetih godina 20. veka kao turista u
dalmatinskom gradiu, u kome je tokom Drugog svetskog rata boravio
kao porunik SS-a. Umesto da prui odmor i potpuno oputanje, idilino mediteransko okruenje postalo je mise-en-scne u kome se Rutkovski suoio sa
sopstvenom odgovornou, neistom saveu i potisnutim seanjima. U pismima
kolegi i zetu Hilmaru Vagneru, on je opisao susret sa prolou koju je nasilni zaborav izobliio i materijalizovao u vampiru Adamu Trpkoviu nedunom oveku
za ije je pogubljenje bio direktno odgovoran.
Ovo je u najkraem sie romana Kako upokojiti vampira Borislava Pekia,
jednog od onih dela koja svojom slojevitou otvaraju brojna pitanja i daju osnov
novim itanjima i razumevanju istorijskih procesa i filozofskih sistema. Pekiev roman mogue je svakako analizirati iz razliitih uglova, ali se kao posebno inspirativno namee upravo njegovo promiljanje mehanizama koji oivljavaju seanja i
ine ih osnovom svakog linog i kolektivnog identiteta. tavie, roman Kako upokojiti vampira predstavlja vaan putokaz u traganju za odgovorima na pitanja: zato je seanja na rat i ratne rtve uvek bilo tako lako oiveti, a tako teko upokojiti,
ili umiriti, te kako su rat i njegova brojna tumaenja uvek bili najznaajniji sadraj
kolektivnih identifikacija svih jugoslovenskih drutava i osnova na kojoj su vrena
povlaenja granica drutvenih identiteta, uspostavljani fluidni odnosi izmeu njih
i konstruisani partikularni sadraji poeljnog istorijskog seanja?
Naime, od prvih dana osloboenja sistematski su bili zahvati interpretacija i
reinterpretacija Drugog svetskog rata. Svako tumaenje rata nosilo je jasan i prepoznatljiv sistem vrednosti koji je uestvovao u permanentnoj aktuelizaciji kolektivnog
1
Borislav Peki, Kako upokojiti vampira, Beograd, 1977, 46-47.
OLGA MANOJLOVI PINTAR, ALEKSANDAR IGNJATOVI: PROSTORI
SELEKTOVANIH MEMORIJA...
97
identiteta i odreivanju njegovih granica. Mehanika takvog ideolokog oznaavanja,

koja se neprekinuto odvija do danas, podrazumevala je kontrolisane procese preobraavanja seanja, supstitucije memorije i kolektivnog zaboravljanja. Drugi svetski rat je bio centralni narativ revolucionarnog, socijalnog i nacionalnog preobraaja
drutva, kako u procesima unifikacije, tako i u procesima drutvene i ekonomske diverzifikacije i, najzad, njegove dekonstrukcije. Promene istorijskih paradigmi ispoljavane kroz razliita tumaenja i oznaavanja Drugog svetskog rata, bile su sastavni
deo procesa proizvodnje moi kojim su savezi elita permanentno definisali politike
graenja identiteta. Istovremeno one su, meutim, bile i refleksije znatno sloenijih
procesa dugog trajanja u distinktivnim jugoslovenskim drutvima.
Od prvih posleratnih dana isticanjem veliine i svetosti palih rtava kreirani su sistemi vrednosti i izgraivano drutvo kroz materijalnu kulturu i itav niz
manifestacija i komemoracija. Obeleavanje vojnikih rtava sve vreme postojanja
Jugoslavije bilo je usmereno na jaanje pozicije drave i njenih institucija: glorifikovanje rtava palih sovjetskih vojnika afirmisalo je novo saveznitvo i nove socijalistike sisteme vrednosti, dok je isticanje martirstva partizanske rtve poloene
na oltar revolucije snailo predstavu autohtonosti oslobodilake borbe i kreiralo
transcendentni okvir socijalizma. Meutim, iako uvek prisutne u javnom prostoru,
vojnike rtve Drugog svetskog rata su u procesu afirmacije socijalistikog patriotizma, potisnute u drugi plan.2 Centralnu poziciju svih drutvenih narativa imala je
simbolika civilne rtve na kojoj je Jugoslavija izgraivana kao zajednica neupitnog
verovanja.3 Analiza topografije seanja na Drugi svetski rat (imena ulica i javnih
prostora, drutvenih institucija: kola, vrtia, radnih kolektiva, preduzea, udruenja graana, profesionalnih udruenja itd., organizacija, groblja, spomen-parkova,
javnih spomenika), svedoi koliko su predstave rata bile sloene i disparatne, te koliko su razliiti naini memorijalizacije rtava uticali na procese izgradnje kolektivnih identiteta.4 U tom smislu, analiza seanja na jevrejske rtve rata u javnom
prostoru otvara mogunost sagledavanja razliitih diskursa i njihovih uticaja na
kreiranje specifine istorijske kulture u Srbiji.
2
O simbolici vojnike i civilne rtve videti: George L. Mosse, Fallen Soldiers, Reshaping the Memory
of the World Wars, Oxford New York, 1990; Sergius Michalski, Public Monuments, Art in Political
Bondage 1870-1997, Reaktion Books, London, 1998; Olga Manojlovi Pintar, Ideoloko i politiko
u spomenikoj arhitekturi Prvog i Drugog svetskog rata, na tlu Srbije, rukopis doktorske disertacije,
Filozofski fakultet, Beograd, 2004.
3
O Jugoslaviji kao zajednici neupitnog verovanja, ili kooperativnoj zajednici, videti: Zoran Djindji,
Jugoslavija kao nedovrena drava, Knjievna zajednica Novog Sada, Novi Sad, 1988.
4
U prvim godinama posle osloboenja, u spomen-praksi uoljiv je nastavak tradicija obeleavanja
palih u Prvom svetskom ratu iskazan kroz ureenje vojnikih grobalja i podizanje spomenika u
okviru grobljanskih povrina.
98
KULTURA
SJEANJA:
1941.
Prvi spomenik jevrejskim rtvama podignut je 1952. godine u Beogradu.5 Ovo

delo arhitekte i skulptora Bogdana Bogdanovia u formalnoj analizi6 mogue je tumaiti kao nastavak tradicije podizanja vojnikih spomenika unutar grobljanskih
celina. Podignut na Sefardskom jevrejskom groblju,7 izolovan i sakriven od pogleda, Spomenik jevrejskim rtvama faizma reito je svedoio o ambivalentnoj
strukturi seanja na Drugi svetski rat. Za razliku od Groblja oslobodilaca Beograda, sveano otvorenog dve godine kasnije u okviru iste urbane celine, ispred ijih
pristupnih portala stoji otvoren prostor za javne ceremonije, Spomenik jevrejskim
rtvama obraao se samo oima onih koji su poseivali Jevrejsko groblje. Stoga je
5
O Spomeniku jevrejskim rtvama faizma, koji je projektovao arhitekta Bogdan Bogdanovi 1951-1952. godine, gotovo da nije pisano u strunoj i naunoj literaturi. Najpre interpretiran kao romantiarsko ostvarenje (Zoran Manevi, Velika nagrada arhitekture: Bogdan Bogdanovi, Beograd,
n. d.), Spomenik je po pravilu u istoriografiji tumaen kao rani primer memorijalne arhitekture koji
odudara od nekreativnih i patetinih reenja (Mihajlo Mitrovi, Novija arhitektura Beograda, Beograd, 1975, 37). Recentne studije o Bogdanoviu ovo su delo ocenile kao rani primer tzv. socijalistikog estetizma nastao na osnovu nove formule, heterogenog amalgama to ga je Bogdanovi
namah pronaao u etvorouglu koji ine visoka politika, nadrealistike intelektualne konstrukcije, naslee engleske vrtne arhitekture XVIII i XIX veka i Plenikovo dugo arhitektonsko putovanje
unatrag; sve Bogdanovieve nekropole sagraeno ih je preko dvadeset u periodu izmeu 1950.
i 1980. godine deluju kao transkulturni, bezvremeni arheoloki kolai. Svi ti spomenici stvaraju utisak kao da su iz neke ogromne arheoloke ilustrovane enciklopedije, iz nekog ogromnog arheolokog atlasa sainjene gomile fotokopija, zatim iz njih izrezivani delovi i na nadrealistiki automatski nain spajani u nove ekscentrine celine (Milo Perovi, Srpska arhitektura XX veka: od
istoricizma do drugog modernizma, Beograd, 2003, 170, 176). Meutim, Bogdanovieva vizuelna
retorika mogla je imati sloeniju ideoloku pozadinu od puke reprezentativnosti jugoslovenskog
Sonderwega kreiranog u razliitim sferama kulture poev od ranih pedesetih godina XX veka.
Zahvaljujui otklonu od standardne spomenike produkcije svoga vremena, kao i tendencioznom
izdvajanju iz urbanog okruja, Bogdanovievi spomenici zraili su aurom posve artificijelne arhainosti. Kao svojevrsna paleojugoslovenska arheologija socijalistikog reima, ove spomenike celine
nisu predstavljale samo visokobudetnu ekscentrinost, ve su slavile jedinstvo mrtvih i ivih kroz
univerzalne simbole koji transcendiraju breme sukobljenih lokalnih, etnikih i religijskih kultura,
kao i politikih ideologija (komunisti, etnici, partizani, liberali, rojalisti, republikanci itd.). Spomenik jevrejskim rtvama na Jevrejskom groblju posmatran u kontekstu drugih Bogdanovievih memorijala sa kojima deli mnogo zajednikih osobina sasvim se uklapa u ovaj ideoloki okvir.
6
Jedan od tipinih analitikih tekstova pionirskog istraivaa arhitekture u Srbiji, dr Zorana Manevia, koji se bavi delom Bogdana Bogdanovia, krajnje je simptomatian budui da insistira na formalnim i ikonografskim detaljima, zanemarujui ideoloku i politiku dimenziju: U svom prvom
memorijalu postavio je [Bogdan Bogdanovi] formulu sasvim razliitu od dotadanje socrealistike
tradicije. Umesto likova odlunih boraca i izmuenih rtava, Bogdanovi je ponudio temeljne simbole kulture domaeg tla [sic!] i jevrejskog naroda. Zasnovan na trolanoj kompoziciji (kao i veina ostalih Bogdanovievih memorijala) Spomenik jevrejskim rtvama u pristupu sadri ugraene
ostatke prolih kultura, dve snane predstave Hamurabijevih [sic!] tablica u sreditu ansambla, i jevrejski nacionalni simbol kao zavrni motiv (Zoran Manevi, Leksikon srpskih arhitekata XIX i XX
veka, Beograd, 1999, 21).
7
Mirijam Rajner, Jevrejska groblja u Beogradu, Zbornik Jevrejskog istorijskog muzeja, br. 6/1992,
201-215.
99
ovo ostvarenje mogue tumaiti i kao simptom stanja istorijske kulture koja se, kao
i svaki proces uobliavanja drutvene memorije, neprestano ostvarivala kroz sistematsku organizaciju iskljuivanja, priguivanja i potiskivanja seanja.8
Spomenik Bogdana Bogdanovia, iako je u istonoj Evropi predstavljao presedan u obeleavanju jevrejskih rtava toga vremena (s obzirom da su u Sovjetskom
Savezu, na primer, sva spontano podignuta privatna jevrejska obeleja sistematski
uklanjana),9 pitanje holokausta je zadrao na marginama javnog prostora. Na taj
nain, skriveni spomenik postao je nova paradigma vremena i drutva u kome je
potencirana univerzalnost rtve i potiskivano izjednaavanje komunizma i jevrejstva.
Indikativno je da se podizanje Spomenika jevrejskim rtvama faizma deavalo doslovno istovremeno sa brisanjem stvarnih tragova ivota nekadanjih 11.000
jevrejskih stanovnika prestonice. Naime, ruenje monumentalne Sefardske sinagoge10 na Dorolu 1950. godine, ija je fizika struktura odolela vatri nemakih faista
u vreme kada je teritorija Srbije ve bila proglaena za judenfrei,11 i podizanje Galerije fresaka12 na njenom mestu dovoljno je i upeatljivo i dramatino svedoanstvo
o vremenu, ali i mehanici seanja koja prevazilazi pitanja odnosa prema Drugom
svetskom ratu u socijalistikoj Jugoslaviji.13 tavie, injenica da je to to su delovi
8
Videti: Peter Burke, Istorija i drutvena teorija, Beograd, 2002; Helena German, Petri Hautaniemi,
Sharon Macdonald, Anthropological Perspectives on Social Memory, London, 2006; Nancy Wood,
Vectors of Memory: Legacies of Trauma in Post-War Europe, Oxford, 1999; Michael Billig, Arguing
and Thinking: a rhetorical approach to social psychology, Cambridge, 1996.
9
Videti: Amir Weiner, Making Sense of War, The Second World War and the Fate of the Bolshevik
Revolution, Princeton University Press, Princeton and Oxford, 2001.
10
O arhitekturi sinagoge videti: Svetlana Nedi, Sinagoga Bet Jisrael delo arhitekte Milana Kapetanovia, Zbornik Jevrejskog istorijskog muzeja, br. 8, 2003, 299-308.
11
Sinagoga Bet-Jisrael postojala je sve do 1944. godine, kada su je nacisti zapalili prilikom povlaenja iz Beograda. Tada su uniteni gornji delovi graevine. Posle rata je na ostacima sinagoge sazidana Galerija fresaka, S. Nedi, isto, 307.
12
Nada Komnenovi, Galerija fresaka u Beogradu (1953-1973), Zbornik Narodnog muzeja, br. 13
(2), 1987, 235-254.
13
Nedavno je lana i po svoj prilici tendenciozno fabrikovana vest o ukidanju Galerije fresaka izazvala otre reakcije, koje su zavrene javnim objavljivanjem apela koji je potpisalo preko 270 pripadnika strune javnosti i intelektualne elite Srbije. U tom se apelu, izmeu ostalog, navodi sledee:
Za proteklih pola stolea Galerija (pripojena Narodnom muzeju 1973. godine) bila je prepoznatljivi znak srpske kulture u svetu zahvaljujui brojnim izlobama u inostranstvu. U zbirci ove ustanove
predstavljena je celokupna srednjevekovna umetnost, ne samo sa prostora sadanje Srbije nego i sa
ireg balkanskog podruja, ukljuujui i ivopis koji, na alost, nije preiveo do naih dana. Kopije
koje se uvaju u Galeriji ostale su, tako, jedino svedoanstvo o njegovom postojanju. Ovo se posebno odnosi na spomenike sa Kosova i Metohije, koji su danas nedostupni, neki od njih ve uniteni,
dok je sudbina drugih krajnje neizvesna (izvor: Protestno pismo protiv zatvaranja Galerije fresaka,
Glas javnosti, 24. 1. 2007). U seriji reakcija podrke, kao i u samom apelu, ne navodi se injenica da
je ova institucija podignuta na temeljima stare, u tu svrhu poruene Sefardske sinagoge.
100
KULTURA
SJEANJA:
1941.
poruenih jevrejskih kua sa Dorola, kao i fragmenti nadgrobnih ploa sa Starog

jevrejskog groblja na Paliluli i doslovno ugraeni u Spomenik jevrejskim rtvama
faizma, tumaeno kao originalni umetniki zahvat,14 iz dananje perspektive moe biti proitano i kao paradigma totalizujueg koncepta drutvenog i kulturnog
identiteta.15
Za razliku od Bogdanovievog spomenika, smetenog iza visokih zidova i
dostupnog samo retkim posetiocima jevrejskog groblja, u javnom prostoru Beograda i Srbije jevrejske rtve su tokom itavog postojanja Jugoslavije pominjane
u zvaninim prigodnim formulacijama kao rtve faistikog terora uz pripadnike
komunistikog pokreta, rodoljube i druge nikada izostavljene i nikada posebno istaknute. Nain obeleavanja jednog od tri beogradska koncentraciona logora
simbolizovao je upravo to novo drutveno i ideoloko jedinstvo i njegovu utemeljenost u seanju na rtve nacistikog okupatora i njegovih kolaboracionista. Banjiki logor sublimirao je, naime, oficijelnu sliku Drugog svetskog rata. tavie, na
topografiji terora Beograda, stratite Jajinci kao njegov sastavni deo16 preraslo je u
centralni spomen-park jedno od laikih svetilita socijalistike Jugoslavije. Logor
i stratite oznaeni su kao mesto stradanja rodoljuba, pri emu se gubila iz vida
injenica da su u Jajincima, iako ne najbrojnije, svakako najsistematskije ubijane
rtve bili upravo Jevreji dovoeni iz koncentracionih logora Topovske upe i Staro
sajmite. U kolektivnom seanju i javnom prostoru, meutim, ta su dva logora gotovo u potpunosti zaboravljena i na taj je nain potisnuta svest da desetine hiljada
ubijenih nisu bili ideoloki protivnici nacistikog reima, ve pripadnici anatemisanog naroda. Ovakvo tumaenje je u decenijama raspada jugoslovenske zajednice ostavilo irok prostor istorijskim falsifikatima i monstruoznim pokuajima preimenovanja rtava.
Topovske upe su bile prvi logor u Beogradu u koji su dovoeni Jevreji i Romi iz Beograda i Banata, da bi potom kao taoci bili streljani u akcijama odmazde
tokom leta i jeseni 1941.17 Neverovatnom brzinom napunjen i jo veom brzinom
ispranjen, ovaj logor je u potpunosti nestao sa mape Beograda i iz kolektivnog
seanja. Tek u januaru 2006. godine seanje na njega je obnovljeno postavljanjem
14
Uz originalnost i izuzetno snaan utisak koji ostavlja spomenik, zanimljivo je pomenuti ugraivanje fragmenata, pa i celih nadgrobnih ploa ispisanih hebrejskim tekstom, ije se poreklo vezuje
za Staro jevrejsko groblje na Paliluli. M. Rajner, isto, 214.
15
Svojevrsna kulturna eradikacija kulture Drugih tako vulgarno oigledna na primeru Sefardske
sinagoge u najmanju ruku je ironina. Naime, spomen-tabla na fasadi Galerije fresaka prua sledeu informaciju: Za negovanje kulturnog naslea, za procvat nae socijalistike kulture podigle
su omladinske radne brigade ovu zgradu u 1950. godini.
16
Sima Begovi, Logor Banjica: 1941-1944, I-II, Beograd, 1989.
17
Milan Koljanin, Nemaki logor na Beogradskom sajmitu 1941-1944, Beograd, 1992.
101
spomen-ploe, koja je na razgraenom prostoru na urbanim marginama grada,

veoma brzo postala mesto ispoljavanja antisemitizma i oteena je neposredno po
svom postavljanju.18 Sa pribliavanjem Srbije Evropskoj uniji, mesto na kome su se
nalazile Topovske upe tako je iznenada revitalizovano i postalo je mesto odravanja skromne ceremonije obeleavanja Meunarodnog dana seanja na rtve holokausta.19
Iz mnogo razloga, meutim, primer Starog sajmita jo neposrednije demonstrira specifinost odnosa prema jevrejskim rtvama. Pretvoreno u logor u jesen
1941. godine kao Judenlager Semlin, beogradsko Sajmite bilo je jedini koncentracioni logor sa rasnim imenom20 mesto oko koga se, u svim posleratnim interpretacijama i oznaavanjima seanja na Drugi svetski rat u Srbiji utvrdio zid
utanja i potiskivanja, na slian nain na koji je visoki zid zatvorio poglede na Spomenik jevrejskim rtvama na Sefardskom groblju. Iako smeten gotovo u samom
centru grada, prostor Starog sajmita ostao je prazan prostor i mesto oieno od
traumatinih svedoanstva rata.21 Upravo ta praznina simptomatian je pokazatelj
koji doputa da se topografija seanja na Drugi svetski rat u Beogradu i Srbiji percipira kao svojevrsna obaveza zaboravljanja i praksa selektivnog uklanjanja tragova
prolosti u procesu konstrukcije nacionalne prisutnosti.
Tabula rasa Starog sajmita postaje znaajan pokazatelj drutva kojim se izvodi totalizacija nacionalnog identiteta. Tako se reprezentacioni diskursi oznaavanja
Drugog svetskog rata od sovjetskih boraca do diskursa nacionalizacije antifaizma mogu itati kao delatna politika identiteta u okviru srpskog drutva.22 Razume se, ta politika zapravo uopte ne mora doticati (gotovo uvek prisutan i krajnje
kontraverzan) problem antisemitizma u Srbiji.23 Dubiozna je mehanika i ekonomi18
Spomen-ploa sa tekstom Na ovome mestu tokom Drugog svetskog rata bio je sabirni centar
za Jevreje koji su odatle odvoeni u smrt postavljena je i povodom pedesetogodinjice osloboenja Beograda 1994. godine. Ploa je, meutim, postavljena na pogreno mesto na zid Tramvajskih upa u blizini Starog erma, a ne na mesto na kome se u blizini Autokomande nalazio logor
Topovske upe.
19
Na mestu nekadanjeg logora na Autokomandi obeleen Meunarodni dan seanja na rtve holokausta, Poziv na borbu protiv ksenofobije, u: Danas, 28. januar 2008.
20
Aleksandar Lebl, Reagovanja: Logor sa rasnim imenom, Danas, 26. 3. 2003.
21
Videti: Ljiljana Blagojevi, Grad kolektiva koji sanja i konano reenje, Trei program, br.
123/124, 2004, 9-26.
22
O nacionalizaciji antifaizma videti: Todor Kulji, Prevladavanje prolosti: uzroci i pravci promene
slike istorije krajem XX veka, Beograd, Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji, 2002.
23
Videti: eni Lebl, Do konanog reenja: Jevreji u Beogradu, 1521-1942, Beograd, 2001. O nekim
problemima antisemitizma u savremenoj Srbiji videti: Jovan Byford, Potiskivanje i poricanje antisemitizma. Seanje na vladiku Nikolaja Velimirovia u savremenoj srpskoj pravoslavnoj kulturi, Beograd, 2005.
102
KULTURA
SJEANJA:
1941.
ja procesa drutvene identifikacije u Srbiji u kojima je seanje na Drugi svetski rat

i njegova instrumentalizacija predstavljala i dalje predstavlja jedan od primarnih sadraja.
Prouavati na koje naine kako to istie Homi Baba nacionalne kulture
prikazuju sebe preko svojih projekcija drugosti i njihovih kulturnih zastupanja
znai suoiti se sa time kako se osvajanje sopstvene istorije neprestano vri putem
prikazivanja istorija drugih.24 U tom smislu pozicija Jevreja kao marginalne zajednice onih koji istovremeno pripadaju nacionalnom korpusu i koji su od njega
odvojeni brojnim linijama podela, veoma je ilustrativna. Ne samo da su kako to
sugerie prostorno i konceptualno izdvajanje jevrejskih rtava faizma od nacionalnog korpusa u spomenikom diskursu prava na memoriju drugih supstituisana generalnim paradigmama seanja na Drugi svetski rat, ve su ona i sistematski marginalizovana ili preoznaena.
Nestanak Topovskih upa sa mape Beograda, simptomatina praznina oko
prostora Starog sajmita, kao i vizuelno i prostorno izdvajanje Spomenika jevrejskim rtvama, mogu se itati kao traumatina granica u topografiji seanja na
Drugi svetski rat i simptom hegemonog koncepta identiteta. Minorizacija margine
neprestano opstaje kao generativni mehanizam ne samo u konstruisanju slike prolosti, ve i aktuelizaciji savremenog identiteta u okviru srbijanskog drutva.
Nekadanji Judenlager Semlin predstavlja upravo to iskustvo graninosti
ne kao sadraj ideologije ili politike oznaavanja, ve smo to mesto, kao javna sfera, postalo je topos uspostavljanja granice izmeu podobnih i nepodobnih
istorija. A upravo to granino mesto moe postaviti pitanje ta znae narativi sredinjeg sistema vrednosti koji centriraju seanje na Drugi svetski rat u Srbiji. Granino iskustvo Starog sajmita i injenica o jezivim stradanjima rasno i nacionalno
nepodobnih problematizuje ne samo odnos srbijanskog drutva prema Drugom
svetskom ratu, ve pre svega odnos prema granicama i sadraju sopstvenog identiteta. Iskustvo graninosti Starog sajmita gotovo da razotkriva ono to Homi Baba imenuje kao grozna krajnost srpskog nacionalizma [kao] etniki proienog
nacionalnog identiteta [koja se] moe ostvariti samo smru, bukvalnom ili figurativnom, sloenih tkanja istorije.25 Zapravo je kulturna razlika, razlika izmeu centriranog i priznatog, i lateralnog i marginalnog identiteta u samoj sri mehanizma
istorijskog pamenja.
Stoga smo Staro sajmite postavili u sr posmatranja politike identiteta spram
prikazivanja istorije Drugog svetskog rata. Istorija konstrukcije seanja na Drugi
24
25
Videti: Homi Bhabha, Smetanje kulture, Beograd, 2004, 35 ff.

H. Bhabha, isto, 24.
103
svetski rat, i to na mestu oznaenom paradigmatinim tragom kulture rata koncentracionim logorom, reito svedoi da se proces nacionalne identifikacije odvija
kroz konstantno proizvoenje slika identiteta. Sama istorija Starog sajmita i njegova nevidljivost u topografiji seanja na Drugi svetski rat govori o tome kao sloenom procesu koji podrazumeva ne samo svesno potiskivanje istorije drugog, ve
i njenu sistematsku supstituciju i normalizaciju.
1937-1941: izloba
U junu 1937. godine zapoela je izgradnja Sajmita u Beogradu, kao mesta prikazivanja privredne moi Kraljevine Jugoslavije.26 Meutim, i samu ideju podizanja
Sajma uzoraka natkrila je senka razdvajanja i utvrivanja granica: bio je to prvi
osvojeni prostor Novog Beograda u ijem su planiranju mogli uestvovati samo
arhitekti iz Beograda. Uprkos injenici da su vlasti odbacile prvonagraeno reenje
na konkursu za sajamski kompleks i nametnule arhitekte Tehnike direkcije Beogradske optine kao autore, projektovanje i graenje odvijalo se munjevitom brzinom.27 Neprestano uporeivanje srpskih i hrvatskih elita podrazumevalo je i njihova stalna nadmetanja poev od Muzeja kneza Pavla koji je trebalo da zaseni
trosmajerovu galeriju u Zagrebu, pa do Beogradskog Sajma uzoraka osmiljenog kao pandan tradiciji Zagrebakog sajma ovaj in bio je posebno vana instanca u procesu konstrukcije identiteta.
Ve u septembru 1937. godine prireen je Prvi beogradski meunarodni sajam u nekoliko tematskih i nacionalnih paviljona (Italije, Maarske, Rumunije i
ehoslovake); naredne godine podignut je paviljon Turske, kao i pompezno monumentalni paviljon Nemake, istovremeno sa preimenovanjem ehoslovakog u
26
Videti: Marta Vukoti Lazar, Staro beogradsko sajmite: osnivanje i izgradnja, Godinjak grada
Beograda, knj. LI, 2004, 143-168.
27
Na osnovu Generalnog plana Beograda iz 1923. godine, Regulacionog plana iz 1927. godine,
kao i dugogodinjih zahteva elita za osnivanjem i graenjem sajmita u jugoslovenskoj prestonici,
1936. godine doneta je odluka da se ta ideja konano ostvari. Jo 1923. godine osnovano je Drutvo za prireivanje sajmova i izlobi u Beogradu, inicijativom politikih i finansijskih centara moi u prestonici centralizovane drave (videti: A. Sekuli, Prvi Beogradski sajam izmeu prvog i drugog svetskog rata, Godinjak grada Beograda, knj. IV, 1952, 587). Nakon raspisivanja arhitektonskog
konkursa za projekat Sajmita, na kome su mogli uestvovati iskljuivo arhitekti iz Beograda, otvorena je u velikoj sali Zanatskog doma reprezentativna izloba prispelih konkursnih reenja (D. S.,
Beogradsko sajmite prema idejnoj skici g. Ignjata Popovia koji je dobio prvu nagradu, Vreme,
18. 4. 1936). Ubrzo nakon toga dolo je do brojnih nesuglasica izmeu svih zainteresovanih strana,
kao i serije skandala koji su pratili konkursni proces (Konkurs za Beogradsko sajmite, Vreme, 19. 7.
1936); Drutvo je samoinicijativno organizovalo sopstveni tehniki tim koji je projektovao sasvim
nove paviljone. Naime, s politikog vrha izdat je nalog da se trojica arhitekata Tehnike direkcije
Beogradske optine Milivoje Trikovi, ore Luki i Rajko Tati angauju kao projektanti i inenjeri sajamskih objekata, tako da su radovi ubrzo zapoeti i Sajmite je dovreno narednog leta.
104
KULTURA
SJEANJA:
1941.
paviljon eko-moravskog protektorata.28 Nije samo upadljivi nedostatak paviljona drugih velikih drava svedoio o politikoj dimenziji itavog kompleksa. Ograeni prostor, ija je pozicija naspram Beograda koji ga je gledao kao na dlanu bila
esencijalna u politici reprezentacije politike poznih tridesetih godina,29 nalazio se
u senci nadolazeeg rata; ne samo da je, na primer, u odlino ureenom paviljonu Italije postavka kombinovala poljoprivredne maine sa protivavionskim mitraljezom, rovovskim topom ili gasnim maskama,30 ve je Sajmite postalo operativni
mehanizam propagandne industrije promocije rata. Tako je najznaajniji dogaaj
u istoriji Sajmita, koji je privukao najvie posetilaca i bio pod neposrednim pokroviteljstvom reima, bila velika izloba Neue deutsche Baukunst, odrana u oktobru 1940. godine.31
1941-1944: logor
Iako je od oktobra 1941. godine prostor Sajmita postao deo Nezavisne Drave
Hrvatske, istog meseca doneta je odluka da se nekadanji Sajam uzoraka pretvori u Jevrejski logor Zemun pod neposrednom upravom beogradskog Gestapa.32
Adaptacija Sajmita u koncentracioni logor podrazumevala je umetanje nove ograde od bodljikave ice, kao i unoenje drvenih skela na nekoliko spratova unutar
prostora izlobenih paviljona; na skele su potom zakucavane daske koje su sluile
kao podloga za spavanje logoraa.
U logor je tokom zime 1941/42. godine smeteno sedam hiljada beogradskih
Jevreja veinom ene i deca, kao i preostali mukarci koji nisu likvidirani u logoru Topovske upe na Autokomandi. U uslovima stravine zime u logoru je umiralo
oko 100 ljudi dnevno. Posmatrajui svoj grad sa suprotne strane Save, logorai su
bili u prilici da mu se priblie samo kada bi preko zaleene reke prenosili tela svojih mrtvih roaka kako bi bila sahranjena na jevrejskom groblju. Kao u Treem
oveku, za stanovnike Beograda oni su bili tako daleko da su predstavljali samo crne takice na zaleenoj povrini reke. Potpuna otvorenost logora pogledima grada,
28
Ukupna pokrivena izlobena povrina na Beogradskom sajmu iznosi danas 22,665 kvadratnih
metara, Pravda, 14. 10. 1938; U podne je otvoren i novi nemaki paviljon, Pravda, 15. 10. 1938.
29
Na Beogradskom sajmitu je izmeu 1937. i 1940. godine odrano niz meunarodnih izlobi, priredbi, koncerata, sportskih utakmica, modnih revija itd. Videti: M. Vukoti Lazar, isto, 158.
30
Stevan Popovi, Posle Prvog Beogradskog sajma, Beogradske optinske novine, br. 9, 1937, 543-552, citat na str. 545.
31
Videti: Lj. Blagojevi, isto.
32
Videti: M. Koljanin, Isto; Christopher R. Browning, Konano reenje u Srbiji Judenlager na
Sajmitu Studija sluaja, Zbornik Jevrejskog istorijskog muzeja, br. 6, 1992, 407-428; Boko Novakovi, Seanja za budunost: Koncentracioni logor Sajmite, Godinjak grada Beograda, knj. XLII,
1995, 157-163.
105
tog mesta koje ne poniava samo svojom neljudskou, ve i potpunom izloenou Beogradu koji ih, sa druge obale reke, nemo posmatra,33 posebno je bila tragina. Utoliko je i potiskivanje seanja na ovo mesto simptom ozbiljnog problema.
Uas genocida zapoeo je marta meseca 1942. godine kada je u Beograd stigao
kamion marke Zander u pratnji dva SS potporunika izvesnih Geca i Majera. Pokretna gasna komora, u jeziku stanovnika zapamena kao duegupka, svakodnevno je prevozila logorae sa Sajmita u Jajince, gde su njihova tela, uguena ugljen-monoksidom, sahranjivana u masovne grobnice. Operacija je bila sloena i dobro
uhodana. Kad bi se napunio, kamion-duegupka vozio je iz logora ka savskom mostu, koji se nalazi u neposrednoj blizini. Most je, inae, bio oteen tokom ratnih
dejstava nemake vojske u prolee 1941. godine, te je samo jedan raspon mosta bio
u upotrebi, a saobraaj se odvijao naizmenino u dva smera. Vreme prelaska kamiona bilo je, meutim, tako podeeno da duegupka ne mora ekati u redu. Kada bi kolona od tri vozila koju su sainjavali kamion-duegupka, komandantov
automobil, kao i drugi kamion u koji su logorai prethodno odloili svoje stvari, sa
obrazloenjem da e i one biti dopremljene u novi logor prispela na drugu obalu
Save, vozila bi se zaustavila. Jedan od vozaa bi iziao i podvukao se ispod kamiona da bi cev s izduvnim gasom povezao sa hermetiki zatvorenom kabinom kamiona-duegupke. Razume se, kamion sa natovarenim linim stvarima logoraa tada
je zavravao svoje putovanje, a duegupka i komandantov automobil nastavili svoj
put kroz Beograd, do Jajinaca. Na tom mestu masovnih egzekucija, koje se nalazi u
podnoju Avale,34 grobna raka ve je bila iskopana; tu je ekao odred policajaca iz
64. bataljona Ordnungspolizei koji je nadzirao srpske zatvorenike to su iz kamiona
istovarivali leeve logoraa, ubacivali ih u raku i zatrpavali zemljom.
Kada je u prolee 1942. godine zavrena operacija egzekucije Jevreja, logor
Judenlager Semlin je promenio ime u Anhaltslager Semlin, postavi prihvatni
logor za smetaj zatvorenika sa prostora itave Jugoslavije, koji su potom upuivani na prinudni rad u Nemaku, i poslednjih meseci postojanja preao u nadlenost
ministarstva unutranjih poslova NDH.
1945-1951: baraka
Odmah nakon osloboenja, Dravna komisija za utvrivanje zloina okupatora
i njihovih pomagaa donela je Saoptenje (br. 87 od 11. januara 1946. godine) u
kome je Sajmite oznaeno kao muilite naroda Jugoslavije.35 Time je zapoela
33
David Albahari, Gec i Majer, Beograd, 1998.

U nemakim dokumentima se navodi naziv Avelar: Ch. Browning, isto, 420.
35
B. Novakovi, isto, 157.
34
106
KULTURA
SJEANJA:
1941.
sloena i duga istorija interpretacije ovog prostora kao mesta seanja. Kao i druga
mesta muenja i egzekucije, i Staro sajmite iako stidljivo bilo je upisano u ekonomiju revolucionarne i komunistike rtve, ime je injenica o stradanju civila
nekadanjih itelja Beograda i Srbije zbog rasne nepodobnosti zapravo bivala
permanentno supstituisana.
Naime, sedite omladinskih radnih akcija organizovano je upravo tu, u paviljonima koji su preiveli saveznika bombardovanja logora iz 1944. godine.36 U
idealima novog sistema vrednosti socijalistikog drutva koje je promovisalo koncept savremenosti kao neega to prevazilazi i transcendira istoriju, vanu instancu predstavljao je upravo prostor Sajmita. Podizanje novog grada podrazumevalo je ruenje uspomena i graenje svojevrsne ideologije zaborava: Ovaj prostor i
ove reke, koji su nekad razdvajali, poee da spajaju. Zaboravie se dani ratni, uasi Sajmita (...) i graditi na dotada movarnom, peskovitom i praznom prostoru
plastino je bilo izraeno u jednom od manifesta Omladinskih radnih akcija poetkom pedesetih godina.37 Najpoznatije delo jugoslovenskog socijalistikog realizma delo Boe Ilia Sondiranje terena na Novom Beogradu (1948), posmatrano iz ovog ugla dobija svakako nova znaenja koja grandioznu epsku narativnost
u prikazu radnog entuzijazma u izgradnji socijalistike otadbine,38 ritam i sreu
kolektivnog stvaranja u izgradnji socijalistike otadbine,39 te novi humanizam naeg doba40 i problematizuju i redefiniu. Od nekadanjeg prinudnog muenja tela,
ovaj topos je transformisan u paradigmu voljnog rtvovanja tela i izgradnje kulture zaborava.
U junu 1959. godine, na Republikoj konferenciji sekcije bivih politikih zatvorenika NR Srbije, utvreno je da je logor Sajmite po broju ljudi koji su kroz njega proli bio najvei nacistiki logor na podruju Srbije, uz konstataciju da mesto,
na kojem je bio ovaj veliki logor, niim nije obeleeno. Iako je potom, u martu 1965.
godine, pri SUBNOR-u pokrenuta inicijativa da se podigne spomenik svim Jugo-
36
Videti: Lj. Blagojevi, isto.

Ljubica Radojkovi, Omladinske radne brigade na izgradnji Beograda 1947-1950. godine, Godinjak grada Beograda, knj. V, 1958, 363.
38
O drutvenom znaaju i ideologiji omladinskih radnih akcija videti: Rudi Supek, Omladina na
putu bratstva: psihologija radne akcije, Beograd, 1963.
39
Oto Bihalji-Merin, Povodom slike Boe Ilia Sondiranje terena na Novom Beogradu, u: Borba,
9. 1. 1949. Interesantno tumaenje iste slike dala je i Lidija Merenik pola veka kasnije. Videti: Lidija
Merenik, Ideoloki modeli, srpsko slikarstvo1945-1968, Beopolis, Beograd 2001.
40
Grgo Gamulin, Zapisi iz 1948, 834. Navedeno prema: Dragoslav orevi, Socijalistiki realizam
1945-1950, Jugoslovenska umetnost XX veka: 1929-1950: nadrealizam, postnadrealizam, socijalna
umetnost NOR-a, socijalistiki realizam, Beograd, 1969, 79.
37
107
slovenima stradalim u nacistikim logorima u zemlji i inostranstvu, sve do poznih osamdesetih godina zid utanja opkoljavao je ovo mesto.41
Meutim, o injenici da je drutvo bilo svesno mesta Starog sajmita u topografiji horora u Beogradu svedoi itav niz simptomatinih akcija koje su doticale
ovaj prostor. Promena politikog i drutvenog ureenja i ustoliavanje novog reima, kao i potreba markiranja diskontinuiteta u odnosu na Kraljevinu Jugoslaviju,
zahtevali su svoju prostornu, arhitektonsku i vizuelnu reprezentaciju. Ideja Novog
Beograda kao prestonice nove, socijalistike Jugoslavije zasnovane na novom sistemu vrednosti tada je postala centralna politika fikcija i glavna urbanistika ideja.42
Meutim, niti u jednom od brojnih planova Novog Beograda prostor Starog sajmita gotovo da nije tretiran, ba kao to se u osvrtima na Staro sajmite, nastalim
prilikom graenja novog Beogradskog sajma na desnoj obali reke Save, nije pominjala tragina sudbina beogradskih Jevreja.43 Ova lokacija bila je svojevrsna terra
incognita, prazno podruje bez znaenja i memorije na kome se slobodno moglo
graditi. O tome svedoi podatak da je upravo za taj prostor bio raspisan niz arhitektonskih konkursa koji su predviali da se tu podigne Moderna galerija (1948),
Vojni muzej (1949-1950) ili Beogradska opera (1971).
1951-1990-e: atelje
Meutim, horror vacui Starog sajmita potaknuo je potrebu da se, u prolongiranom
vremenu odluivanja o njegovoj pregradnji u okviru urbanistike celine Novog Beograda, taj prostor revalorizuje novom funkcijom. Tako su aktom Gradske uprave,
poetkom 1951. godine preostali paviljoni postali umetniki ateljei.44 Sve do danas,
brojni umetnici, meu njima i najznaajniji slikari i skulptori, koristili su prostor
Starog sajmita kao mesto stvaralakog rada od Mie Popovia, Matije Vukovia,
Neboje Mitria do Ksenije Divjak i Olge Jevri.45
41
Tokom 1965. godine intenzivno se radilo na planovima za obeleavanje stratita Staro sajmite.
Komisija interniraca i deportiraca, osnovana pri SUBNOR-u grada Beograda, pokrenula je pitanje
podizanja spomenika; predstavnici skuptina Surina, Zemuna i Novog Beograda sastaju se i donose odluke u vezi sa ureenjem spomen-obeleja na prostoru logora Sajmite; potom se organizuje
sastanak Skuptine grada Beograda i SUBNOR-a Srbije, na kome se osniva koordinacioni odbor za
podizanje spomenika koji usaglaava Regulacioni plan priobalnog dela Novog Beograda sa idejom
obeleavanja koncentracionog logora Sajmite. Videti: B. Novakovi, isto, 159-160.
42
Videti: Ljiljana Blagojevi, Novi Beograd: Osporeni modernizam, Beograd, 2007.
43
Aleksandar Sekuli, Jedan osvrt na problem izgradnje Beogradskog sajmita, Pregled arhitekture,
br. 4-5, 1955-1956, 115.
44
Lj. Blagojevi, Grad kolektiva koji sanja i konano reenje.
45
M. Vukoti Lazar, isto, 166.
108
KULTURA
SJEANJA:
1941.
Kao svojevrsan ideoloki zahvat stavljanja seanja u zagrade i njegovog odvajanja od svakodnevice, ovaj in poumetnienja prostora Sajmita imao je zapravo ulogu amortizovanja traumatine prolosti putem projekta umetnosti kao
autonomije. Kao diskurs neutilitarne i izuzetne prakse u socijalistikom drutvu,
umetnost je reinterpretirala seanje na uase Sajmita, smetajui ih u izuzetan
prostor estetskog. Bio je to nain da se oaj istorije preobraava u poziv na autonomiju umetnosti46 i da se i dalje, permanentno, vri egzekucija prava na memoriju i njeno javno prikazivanje. Kao oznaitelj identiteta, diskurs umetnosti dobio je
svoju punu ideoloku potenciju poto je traumatina prolost locirana i prepoznata
upravo na tom mestu u koje su useljeni ateljei; prakse kulturnog preoznaavanja i
revalorizacije prolosti na taj su nain bile legitimizovane i utvrene.
Krajem osamdesetih i poetkom devedesetih godina XX veka, na talasu plime
restitucije srpskog nacionalnog identiteta u svetlu mita o martirskoj naciji i njenoj
komparaciji, identifikaciji pa ak i nadmetanju sa drugim muenikim nacijama
u istoriji pre svega sa Jevrejima i Jermenima, iznenada je nakon dvadeset godina dolo do zanimanja za mesto biveg koncentracionog logora. Tada je Skuptina grada Beograda donela odluku da se prostor logora Sajmite proglasi kulturnim
dobrom, kao i da se trajno obelei podizanjem spomenika.47 U neposrednoj blizini centralnog paviljona postavljena je standardna spomen-ploa sa tekstom posve
simptomatinog sadraja koji najbolje ilustruje mehaniku selektovanog istorijskog
pamenja i utapanje jevrejskih rtava holokausta u opte ideoloke sintagme memorisanja nacionalnih rtava rata.48
Meutim, akcije komemoracije ovog mesta nisu se zaustavile samo na skromnoj memorijalnoj plaketi. S druge strane, sasvim blizu obale reke Save i potpuno
odvojen od kompleksa Staro sajmite, Spomenik seanja na masovna stradanja i
otpor jugoslovenskih naroda, koji je trebalo da oznai pijetet rtvama koncentracionog logora Staro sajmite, umesto 1990. godine49 otkriven je tek u aprilu 1995.
godine.50 Spomenik, delo skulptora Miodraga Popovia, zapravo je sasvim odseen
46
H. Bhabha, isto, 201.

Odluka od 9. jula 1987. godine: Slubeni list grada Beograda, br. 16, 1987.
48
Tekst na memorijalnoj ploi, koja je docnije oteena i koja se i danas nalazi u istom, zaputenom
stanju, glasi: Na prostoru Staroga sajmita nemaki Gestapo osnovao je 1941. godine logor Sajmite u kome je, uz pomo domaih izdajnika, svirepo mueno i ubijeno preko 40,000 ljudi iz svih
krajeva nae zemlje. Predsednitvo MO UBNOR-a i DPO MZ St. sajmite.
49
U junu 1990. godine Skuptina grada Beograda donela je Odluku o podizanju spomenika i ureenju okolnih slobodnih povrina. Tri godine docnije usvojen je Detaljni urbanistiki plan ovog prostora, kada je ozvanieno njegovo ime kao Memorijal Sajmite. B. Novakovi, isto, 161.
50
Spomenik je sveano otkriven 21. aprila 1995. godine, u sklopu obeleavanja 22. aprila, Dana seanja na rtve genocida, kao i proslave jubileja pedesetogodinjice osloboenja Jugoslavije od faizma.
47
109
od prostora Starog sajmita i ni po emu ne korespondira sa njim izuzev to, govorei u ime autonomije umetnosti, potvruje ulogu umetnikih ateljea koji ve pet
decenija naseljavaju prostor nekadanjeg koncentracionog logora. tavie, ne postoji niti jedna javno prezentovana informacija koja bi spomenik dovela u vezu sa
idejom holokausta i stradanjem gotovo celokupne jevrejske populacije Beograda.
Od 2000. godine:
izmeu realnosti slama i utopije europolisa
Kao i tokom proteklih decenija, prostor Starog sajmita i danas je sasvim marginalizovan, naseljen ljudima s margine drutva koji su poput nekadanjih itelja
koncentracionog logora potpuno nevidljivi za ostale stanovnike grada.51 Zbog opte zaputenosti i potrebe da se i taj deo integrie u urbani prostor grada, Skuptina
grada Beograda usvojila je jo 1992. godine Detaljni urbanistiki plan spomenikog kompleksa kojim se postie vraanje celovitog izgleda prostoru Starog beogradskog sajmita, kakav je on bio u momentu pretvaranja u logor i istovremeno
prua mogunost da se kompleks obnovi i u funkciji sajma uzoraka.52 Tako ambivalentna formulacija, u kojoj se zapravo ne moe razluiti ta je prioritet rekonstrukcije u pogledu vrednosti, ponovljena je u Generalnom urbanistikom planu
Beograda, koji je Skuptina grada Beograda usvojila u septembru 2003. godine.
Prema tom planu, u ijoj su izradi uestvovali brojni strunjaci i politiari, naglaeno je da Staro beogradsko sajmite podlee pravilima za podruja opte obnove [...] usaglaenim prema obimu i nivou vrednosti graditeljskog naslea.53 I kao
to je sredinom pedesetih godina XX veka potreba izgradnje novog beogradskog
sajma, na suprotnoj obali Save, opravdavana injenicom da Ratno pustoenje nije potedelo ni [Staro sajmite] tako da je Beograd posle svrenog rata ostao opet
bez sajmita54 ali i bez gotovo itave jevrejske populacije koja se uopte nije pominjala, tako je i vrednost graditeljskog naslea, ali ne i seanje na rtve, postala
imperativ rekonstrukcije ovog prostora.
U isto to vreme i Spomen-park Jajinci doiveo je svojevrsnu fiziku i ideoloku metamorfozu, iznova potvrujui injenicu da je uprostoravanje seanja na
Drugi svetski rat fundamentalno vaan sadraj kolektivnih predstava identifikacije
51
Vesna Vuini, Antropologija u divljim naseljima: pogled na Staro sajmite u Beogradu, Glasnik
etnografskog instituta, br. 44, 1995, 168-184.
52
Zavod za zatitu spomenika kulture grada Beograda, Detaljni urbanistiki plan spomenikog kompleksa Starog sajmita, Beograd, 1992, 1.
53
Skuptina grada Beograda, Generalni plan Beograda 2021, Beograd, 2003, 166 (kurziv A. I. i O.
M. P.)
54
A. Sekuli, isto.
110
KULTURA
SJEANJA:
1941.
u srbijanskom drutvu. Naime, u neposrednoj blizini spomenika rtvama faizma

u Jajincima,55 izvedenog po projektu skulptora Vojina Stojia 1988. godine56 spomenika koji je dopunio dotadanje skromno obeleje na ulazu u memorijalni kompleks57 odreeno je mesto za spomen-crkvu. Tim inom trebalo je konano ispuniti istorijski dug prema rtvama, pa komemorativnim objektom oznaiti mesto
ove prevashodno srpske pogibije58 kao da je, sve do tada, prostor ostao neobeleen kao spomenika celina. U maju 1993. godine Skuptina grada Beograda donela
je odluku kojom dozvoljava izgradnju pravoslavnog hrama u Spomen-parku Jajinci, uz sledee obrazloenje: Jajinci su, posle Jasenovca, najvea srpska kolektivna
grobnica daleko vea od Kragujevca, od Kraljeva (...) od Kosova.59
Spomen-crkva posveena sv. irilu i Metodiju poela je da se gradi 2005. godine.60 Kao povod za podizanje crkve oficijelna glasila drave i crkve isticala su da
je ovo mesto na kojem su okupatori streljali, zatrpavali, spaljivali na lomaama i
dovozili u kamionima sa gasom duegupkama, uglavnom srpsku mlade zatoenu u logoru Banjica danas u oajnom stanju. [...] Nigde krsta, nigde nijednog imena, nigde vodia niti bilo kakve rei o takvom i tolikom stratitu!61
Graenje spomen-hrama u Jajincima, ali ne i potreba odreivanja prema rtvama logora Staro sajmite, okupilo je celokupnu politiku, crkvenu, kulturnu i
vojnu elitu u Srbiji. Paradigmatina je bila upitanost jednog akademika, koja dobro
ilustruje optu atmosferu oko podizanja spomen-crkve. Uprkos tome to je Spomen-park Jajinci ve godinama bio ureena memorijalna celina, obeleena spomenikom i opremljena celokupnom infrastrukturom (travnjaci, cvetne aleje, pristupne staze, klupe, stolovi, spomen-kua i suvenirnica, parking za motorna vozila
itd.) ugledni akademik Matija Bekovi nije razumeo tu koprenu tame kojom
su ve ezdeset godina obavijeni Jajinci, zapitavi: Ko je, zato i kada na ovo mesto bacio veo utanja.62 Ta neobina upitanost, zapravo, dobro ukazuje na fenomen
reinterpretacije seanja na Drugi svetski rat kao glavni mehanizam u savremenom
55
Videti: Gradska konferencija SSRN Beograda, Dovrenje spomen-parka Jajinci: materijal za javnu
diskusiju, Beograd, 1979.
56
Videti: Izloba konkursnih radova za idejno reenje spomen-parka Jajinci u Beogradu: Umetniki
paviljon Cvijeta Zuzori, Beograd 4-15. decembar 1980, Beograd, 1980.
57
Videti: Oto Bihalji-Merin, Jajinci: povodom konkursa za idejni projekat spomenika rtvama faizma, Jajinci, Beograd, 1958.
58
Preuzeto 23. 5. 2008. godine sa: http://www.jajinci.com/hram.htm
59
Isto.
60
Projektanti crkve su arhitekti Branislav Mitrovi i Boris Podreka; Odobrenje za izgradnju br.
350.4-551 2003, od 3. 2. 2005. godine.
61
http://www.jajinci.com/hram.htm
62
Isto.
111
graenju obrisa srpskog nacionalnog identiteta. Nacionalizacija rtve ponovo konstituie nacionalni korpus, a intervencije na mestima seanja podizanje spomen-crkve u Jajincima i plan rekonstrukcije nekadanjeg sajma uzoraka na Starom
beogradskom sajmitu svedoe koliko su i danas snani diskursi koji unutar granica podobnog identiteta tee da ukljue i one ija su prava na javno prikazivanje
kolektivnih seanja u najmanju ruku osporena.
Epilog
U romanu Davida Albaharija Gec i Majer (1998) glavni junak odlazi na Sajmite
mnogo godina nakon zavretka Drugog svetskog rata: Na drugoj strani reke poivao je Beograd. Nije to, naravno, bio isti grad kao onaj u kojeg su nekada gladno
zurili logorai, ali utao je na isti nain. Ne, nije tano, ne govorim istinu: postojale
su slutnje, nagaanja, kruile su glasine, osealo se odsustvo, vieni su leevi umotani u arave, ali niko nije nita uradio, niko nije ni pokuao neto da uradi. A ta
su mogli da urade?
David Albahari je postavio pitanje odgovornosti neposrednih posmatraa za
holokaust i delimino ponudio odgovor. ini nam se da je, meutim, daleko problematinije pitanje odgovornosti njihovih naslednika koji su dozvolili da zloin
bude zaboravljen.
Spaces of Selective Memories: Old Fairground in Belgrade

and Memory of World War II
Summary
Memories of WWII are crucial to the process of forging Serbian national identity.
Respectable parts of this process are places of commemoration of WWII. These
are essential not only for constructing and transforming advisable forms of
memorialization, but also for constructing value systems, which govern Serbian
society. Belgrade topography is distinguished by several important interconnected
places that stand as War memorials. Their interconnected relations reflect complex
and symptomatic attitudes toward victims of the War, at the same time being witness
of an eligible system of national, social and moral standards. The case study of Staro
sajmite (Old Fairground) in Belgrade is rather illustrative, for social semiotics of
the place which used to be a Jewish concentration camp was generally based
on a certain, but profoundly tendentious system of both remembrance and oblivion,
and of substitution of memory. Seen in comparative perspective with central
112
KULTURA
SJEANJA:
1941.
commemorative places and that is, surely, the Memorial of Jajinci the places
that memorialize Jewish victims of WWII (Old Fairground, Sephardic Synagogue
in Dorol, Memorials in the Jewish Cemetery and in Topovske upe) testify to the
rigidity of the consciously exclusive and totalitarian concept of collective identity.
More to the point, recent physical interventions carried out on these diverse places of
memory, different layouts that have predetermined courses of events and functions
of these memorials, along with constantly changing interpretation of the meaning of
these memorials, have one thing in common. They reveal the fact that changeable
spatialization of memory of WWII is fundamental not only to unstable and shifting
relationships toward the recent past, but also to the process of creating and stabilizing
the borders of collective identities in Serbia.
Vjeran Pavlakovi
OPET ZA DOM SPREMNI
Desetotravanjske komemoracije u Hrvatskoj
nakon 1990. godine
Za Hrvatsku je 1941. godina bila vana povijesna prekretnica u
traumatinom 20. stoljeu, ponajprije zbog utemeljenja Nezavisne Drave Hrvatske. Taj trenutak nije samo usaen u kolektivno sjeanje hrvatskih graana i pristaa NDH i njezinih protivnika nego se do dana dananjeg i komemorira te ritualno
obiljeava radi ostvarivanja politikih ciljeva. U 1990-ima prisjeanje na 10. travnja i njegovo sveano obiljeavanje bilo je
jasno nastojanje odreenih politikih skupina da iznova afirmiraju i rehabilitiraju ustaki pokret kao legitiman politiki model
za modernu Hrvatsku te da javno dovedu u pitanje vladavinu
Hrvatske demokratske zajednice (HDZ). Premda komemoriranje 10. travnja nikad nije postalo slubeno, injenica da se toga datuma javno prisjeaju ak i marginalne politike skupine
pokazuje da je hrvatsko kolektivno sjeanje na Drugi svjetski
rat i dalje podijeljeno na antifaistiko (partizansko) i ustako
vienje prolosti. U ovom se lanku razmatra kako se obljetnica utemeljenja NDH u postkomunistikoj Hrvatskoj upotrebljavala kao politiki ritual i obrauje se ire pitanje ponovnog
oivljavanja polemike o Drugome svjetskom ratu u vrijeme Domovinskog rata.
Naslovnica
Nezavisne Drave
Hrvatske, Glasila
Hrvatskog
oslobodilakog
pokreta u domovini
i u svietu,
travanj 1997.
ana 10. travnja 1941, dok su se njemake trupe primicale sreditu Zagreba, a otpor kraljevske jugoslavenske vojske definitivno se slamao, nekadanji
habsburki asnik Slavko Kvaternik na radiju je u
ime radikalnoga nacionalistikoga ustakog pokreta proglasio
neovisnost Hrvatske. Godina 1941, ili, konkretno, utemeljenje
Nezavisne Drave Hrvatske (NDH), za Hrvatsku je bila jo jed-
114
KULTURA
SJEANJA:
1941.
na povijesna prekretnica u traumatinom 20. stoljeu. Ne samo da je taj trenutak

usaen u kolektivno sjeanje hrvatskih graana, i pristaa NDH i njezinih protivnika, nego se do dana dananjeg i komemorira te ritualno obiljeava radi ostvarivanja politikih ciljeva.
Iako je veina Hrvata, razoarana Jugoslavijom, u prvi mah prihvatila ustaki
reim, njegova profaistika politika, rasni zakoni i okrutno ugnjetavanje ne-Hrvata i politikih protivnika brzo su diskreditirali NDH. Hrvati su masovno pristupali cvatuemu protufaistikom pokretu pod vodstvom hrvatskih i jugoslavenskih
komunista koji je 1945. godine doao na vlast. Pedeset godina kasnije Hrvatska je
iznova proglasila neovisnost, ovaj put od socijalistike Jugoslavije, i iznova se oko
njezine politike budunosti vodio krvav sukob. Povrh toga iznova se probudila
i borba oko naslijea Drugoga svjetskog rata, proirivi se na simboliku razinu.
Unitavani su antifaistiki spomenici, utemeljivani novi ustaki pokreti, ponovo se
pojavila profaistika ikonografija, a komemoracije Drugoga svjetskog rata postale
su tribine na kojima se vode politike debate o partizanima i ustaama.
U 1990-ima prisjeanje na 10. travnja i njegovo sveano obiljeavanje bilo je
jasno nastojanje odreenih politikih skupina da iznova afirmiraju i rehabilitiraju ustaki pokret kao legitiman politiki model za modernu Hrvatsku te da javno
dovedu u pitanje vladavinu Hrvatske demokratske zajednice (HDZ). Svjesno su se
povlaile paralele izmeu povijesnih prekretnica 1941. i 1991. godine u elji da se
one prikau kao istovjetna utemeljenja. No veina je Hrvata odbacila pokuaje uspostavljanja kontinuiteta s poraenom NDH, okrenuvi se umjesto toga ujedinjenoj Europi zasnovanoj na antifaistikim vrijednostima. Unato tome ustrajno zadravanje 10. travnja u (neslubenom) komemoracijskom kalendaru znakovit je
pokazatelj podijeljena sjeanja na Drugi svjetski rat u Hrvatskoj.
Komemoracije Drugoga svjetskog rata i kolektivno sjeanje

Poput raznih drugih politikih rituala, u koje se ubrajaju mitinzi, parade, obljetnice
i druga masovna okupljanja, komemoracije su simbolike javne aktivnosti kojima
se aktualni politiki poredak slui radi konstrukcije uzvienog narativa povijesti
nacije. Politika se izraava simbolizmom, tvrdi antropolog David I. Kertzer, sugerirajui da ak i u modernim drutvima na ljude vie utjeu simboliki oblici nego
racionalne kalkulacije.1 U djelu Ritual, politika i mo on govori o prevladavanju politikih rituala popraenih obiljem emocionalnih, povijesnih i nacionalnih simbola
u svakome politikom sustavu, bez obzira na to radi li se o demokraciji sa slobodnotrinim kapitalizmom ili o autoritarnom reimu s dravno upravljanom privre1
David I. Kertzer, Ritual, Politics, and Power, New Haven: Yale University Press, 1988, str. 2.
VJERAN PAVLAKOVI: OPET ZA
DOM SPREMNI
115
dom. Ketzer dodaje da je ritual sastavni dio politike u modernim industrijskim

drutvima; teko je zamisliti da bi bilo koji politiki sustav mogao bez njega.2
Simboli i rituali imaju osobito vanu ulogu u dravama koje su nedavno stekle
neovisnost i dravnost: slue legitimiranju novih upravljakih institucija, teritorijalne cjelovitosti i granica te vladajue elite koja svojata utemeljiteljske mitove svoje zemlje. U komunistikoj je Jugoslaviji arite legitimirajuega povijesnog narativa bio antifaistiki partizanski pokret u Drugome svjetskom ratu. Reim je strogo
nadzirao sve komemoracije i druge politike rituale. Piui o politici sjeanja u vezi
s Drugim svjetskim ratom, Renata Jambrei-Kirin ustvrdila je da su jugoslavenski animatori kulture sjeanja... afirmirali politiki poredak, ideologiju bratstva i
jedinstva i legitimnost vladajue partije, a potiskivali problematiku interetnikih
sukoba.3 Povrh toga dogaaji koji su se komemorirali znaajni su. Kao to je pronicljivo primijetio Wolfgang Hoepken, u socijalistikoj su Jugoslaviji gotovo svi
simboliki oblici povijesnog sjeanja, poput spomen-dan ili slubenih praznika,
bili posveeni sjeanju na rat.4 Komemoracije tragedije Drugoga svjetskog rata bile
su dakle strogo i iskljuivo podreene ideologiji vladajue komunistike partije.
Nije nikakvo iznenaenje to su se poraeni u tom ratu, naime ustae i drugi
kolaboracionisti, bez zadrke demonizirali u poslijeratnoj historiografiji, slubenom javnom sjeanju i komemoracijama. Francuski je filozof Paul Ricoeur u svojoj
knjizi Povijest, sjeanje i zaborav o tome napisao: Ono to slavimo kao utemeljiteljske dogaaje u biti su nasilni inovi koji su naknadno pravno legitimirani. Ono ime su se jedni ponosili drugima je bilo ponienje.5 Hrvatske su iseljenike zajednice vie od etrdeset godina uvale sjeanje na NDH, organizirajui komemoracije s
fotografijama Ante Pavelia u Kanadi, Njemakoj i Australiji, dok su drugi dolazili
na godinju sveanost u Bleiburgu u Austriji, mjestu gdje je 1945. godine ostatak
ustakih snaga kapitulirao pred osvetoljubivim partizanima.
Nakon Titove smrti 1980. godine, a potom i drutveno-ekonomske krize koja je sve vie destabilizirala Jugoslaviju, neko epske komemoracije Drugoga svjetskog rata i junaka narodnooslobodilake borbe postajale su sve manje vane, ne
samo zbog toga to je ivih veterana svake godine bilo sve manje nego i zato to je
reimska ideologija oito posustajala, ustupajui mjesto iznova oivjelim naciona2
Ibid., str. 3.
Renata Jambrei-Kirin, Politika sjeanja na Drugi svjetski rat u doba medijske reprodukcije socijalistike kulture, u: Lada ale Feldman i Ines Prica (ur.), Devijacije i promaaji: Etnografija domaeg socijalizma, Zagreb: Institut za etnologiju i folkloristiku, 2006, str. 166.
4
Wolfgang Hoepken, War, Memory, and Education in a Fragmented Society: The Case of Yugoslavia, u: East European Politics and Society, vol. 13, br. 1 (zima 1999), str. 196.
5
Paul Ricoeur, History, Memory, and Forgetting, Chicago: The University of Chicago Press, 2004,
str. 79.
3
116
KULTURA
SJEANJA:
1941.
lizmima.6 Zbog kraha komunizma u cijeloj Istonoj Europi i stvaranja novih neovisnih drava komemoracije, simboli i povijesni narativi koji su prevladavali u titoistikoj Jugoslaviji morali su se zamijeniti novima. Antropolog Paul Connerton
podsjea da su u moderno doba nacionalne elite osmislile rituale koji pretendiraju
na kontinuitet s prikladnom povijesnom prolou, te organiziraju ceremonije, parade i masovna okupljanja i stvaraju nove ritualne prostore.7
Tijekom dramatinih demokratskih promjena, a zatim i rata za neovisnost u
1990-ima, hrvatsko je vodstvo trailo javne rituale i simbole prikladne za obnovu identiteta i suverenosti svoje zemlje. Predsjednik Tuman uivao je u pompi i
ozraju javnih spektakla na kojima su se isticali simboli hrvatske dravnosti (grb sa
ahovnicom, zastava i dravna himna), koji su se odravali na novostvorenim lokalitetima kao to je Oltar domovine iznad Zagreba i na kojima su se mogle vidjeti
povijesne nonje poput onih predsjednike garde.8
Nalaenje prikladnih komemoracija i simbola koji su istodobno antikomunistiki i slave hrvatsku dravnost bilo je problematino jer je jedina moderna neovisna Hrvatska bila profaistika i zloinaka NDH. Tumanova se vlast s jedne
strane eljela distancirati od javnih rituala koji su se smatrali komunistikima i jugoslavenskima, ali s druge je strane bila svjesna da je antifaistika borba jedna od
temeljnih sastavnica narativa ujedinjene Europe. U 1990-ima su se na suparnikim
komemoracijama pobjeda i rtava Drugoga svjetskog rata iznosile razliite interpretacije prolosti povezane s tim katastrofalnim sukobom.
Utemeljenje NDH
Iskustvo hrvatskog naroda u prvoj Jugoslaviji (1918-1941), centraliziranoj dravi
pod srpskom hegemonijom koja se s vremenom pretvorila u kraljevsku diktaturu,
u njemu je izazvalo gorinu i enju za promjenom. Nesposobnost hrvatskih politikih voa da uinkovito rijee hrvatsko pitanje mirnim i demokratskim sredstvima dovela je do jaanja potpore ekstremnijim opcijama poput Komunistike
partije Hrvatske (KPH) i ustakih terorista.9 U normalnim uvjetima ni jedna ni
6
Jure Gali, predsjednik Antifaistikog udruenja Bosne i Hercegovine, priznao je da se broj prisutnih na komemoracijama Drugoga svjetskog rata poeo rapidno smanjivati nakon to je Tito prestao dolaziti na njih (iz autorova intervjua s Galiem u Sarajevu 2. kolovoza 2007).
7
Paul Connerton, How Societies Remember, Cambridge: Cambridge University Press, 1989, str. 51.
8
Reana Senjkovi, Ideologies and Iconographies: Croatia in the Second Half of the 20th Century,
u: Collegium Antropologia, vol. 19, br. 1 (1995), str. 53-62; Rihtman-Augutin, O konstrukciji tradicije, str. 34-35.
9
KPH, koji je bio podreen Komunistikoj partiji Jugoslavije (KPJ), zagovarao je federalno rjeenje
jugoslavenskoga nacionalnog pitanja, dok ustaama nije bilo prihvatljivo nita manje od potpune
neovisnosti unutar povijesnih i etnikih granica Hrvatske.
DOM SPREMNI
117
druga skupina ne bi se mogle nadati dolasku na vlast, ali kad je Europu, pa u odreenom trenutku i Jugoslaviju, progutao vrtlog Drugoga svjetskog rata, stari politiki poredak bio je naprosto zbrisan.
Hrvatski povjesniari jo uvijek raspravljaju o pojedinostima i znaenju utemeljenja NDH. Mnogi smatraju da NDH nije bila ni nezavisna, ni drava, ni Hrvatska jer je bila podijeljena na talijansku i njemaku zonu utjecaja, priznale su je
samo sile Osovine i njihovi saveznici, a Mussoliniu je ustupila najvei dio Dalmacije i jadranske obale. S obzirom na to da se ustaki pokret u svojoj borbi za neovisnu
Hrvatsku definirao kao revolucionaran, stvarno je utemeljenje drave proteklo
relativno antiklimaktiki. Dogaaji su se brzo odvijali nakon to je Hitler promijenio planove i odluio okupirati Jugoslaviju poslije dravnog udara u Beogradu 27.
oujka 1941. godine. Oslabljena unutarnjim podjelama, jugoslavenska drava nije
bila kadra organizirati uinkovitu obranu, te je ubrzo nakon 6. travnja, kada su sile Osovine krenule u napad, potpisala kapitulaciju. Dok je Paveli u izgonu u Italiji organizirao preostale ustae kako bi iskoristio novonastalu situaciju, proustake
skupine u Zagrebu i drugim gradovima krenule su u akciju.10
Nijemci su isprva raunali na Vladka Maeka, predsjednika Hrvatske seljake
stranke, da preuzme vlast u Hrvatskoj pod nacistikim pokroviteljstvom. Kad je on
odbio, Hitler se nevoljko okrenuo Pavelievim ustaama.11 Poslijepodne 10. travnja Slavko je Kvaternik, zajedno s njemakim izaslanikom u Zagrebu Edmundom
Veesenmeyerom, na zagrebakom radiju proitao deklaraciju o utemeljenju neovisne hrvatske drave, popraenu Maekovom izjavom u kojoj je on pozvao hrvatski narod da bude lojalan novoj dravi pod ustakim vodstvom. Kvaternik je smatrao kljunim da dobije Maekovu potporu jer, kako je kasnije rekao, najvanije je
za mene bilo pitanje da moj akt ne bude akt iste revolucije, da kontinuitet i volja
naroda dou do izraaja i da putem legitimnog voe naroda dobijem potvrdu za
proglaenje.12 Sam Paveli doao je u Zagreb tek ujutro 15. travnja, nekoliko dana
nakon to je Kvaternik proglasio neovisnost, uveo odreen broj novih zakona i postavio privremenu vladu.
Dolazak ustaa na vlast dok su njemake trupe ulazile u Zagreb bio je dakle
manje dramatian nego to su to Pavelievi sljedbenici po svoj prilici zamiljali ti10
Tomislav Jonji, Hrvatska vanjska politika, 1939-1942, Zagreb: Libar, 2000, str. 266.
Jozo Tomasevich, War and Revolution in Yugoslavia, 1941-1945: Occupation and Collaboration,
Stanford: Stanford University Press, 2001, str. 48. Prema Tomasevichu, Hitler se u vezi s upravljanjem Hrvatskom najprije obratio maarskom admiralu Miklosu Horthyu, a tek se potom okrenuo
Maeku te nakon njega Paveliu.
12
Citirano prema: Jonji, Hrvatska vanjska politika, str. 277. Maek je kasnije tvrdio da je bio prisiljen priznati Kvaternikovu vladu. Vidi: Mladen Coli, Takozvana NDH 1941, Beograd: Delta-pres,
1973, str. 91.
11
118
KULTURA
SJEANJA:
1941.
jekom dugih izgnanikih godina. Povjesniarka Fikreta Jeli-Buti ustvrdila je da je

formalno proglaenje NDH bila... akcija koju su ustae samo nominalno provodili, jer su u tome iskljuivo ovisili o Njemcima.13 I Jozo Tomasevich istaknuo je ulogu Nijemaca, osobito Veesenmeyera, u utemeljenju NDH, zakljuivi da je nova
drava bila izdanak Wehrmachta i njemakih strunjaka za subverziju.14 Tomislav
Jonji meutim dovodi u pitanje ideju da su Nijemci imali razraen plan stvaranja
NDH i tvrdi da su novu dravu zasnovali lokalni hrvatski nacionalisti, to joj je dalo legitimnost i suverenitet.15
Hrvatski nacionalisti u 1990-ima sjeali su se utemeljenja NDH iskljuivo kao
ina koji su proveli ustae i za koji im valja odati poast. Povijesne pojedinosti bile
su manje vane od simbolike moi datuma kao to je 10. travnja. Dobroslav Paraga, prvi predsjednik iznova oivljene Hrvatske stranke prava (HSP), izjavio je da
Paveli zasluuje da mu se oda poast zbog toga to je uspio obnoviti dravu koja
je bila meunarodno priznata.16 Upravo je HSP u 1990-ima izgradio svoj politiki
program na temelju 10. travnja i rehabilitacije ustakog pokreta, to je obuhvaalo
i komemoracije prijelomne 1941. godine.
Komemoriranje 10. travnja

HSP, obnovljen u veljai 1990. godine nakon to je vie od ezdeset godina bio zabranjen, brzo je postao najjaa desniarska stranka na politikoj sceni te je javno
komemorirao 10. travnja, veliao Pavelia i sluio se ustakom ikonografijom. Ta
je stranka bila izrazito kritina prema Tumanu i HDZ-u, traei poduzimanje jo
ekstremnijih mjera prema Srbima i dravnim neprijateljima, i bila je tako radikalno
antikomunistika da je odbacivala svaki preostatak prethodnoga reima. Premda
je HSP 2000. godine ublaio svoju retoriku u nastojanju da se modernizira u stranku koja bi bila prihvatljiva Europskoj Uniji, u 1990-ima njegova je orijentacija bila
otvoreno proustaka.
Prema stajalitu HSP-a, 10. travnja bio je datum utemeljenja hrvatske drave, te se trebao komemorirati svake godine. Na Prvome opem saboru HSP-a, odranom u veljai 1991. godine, Paraga je 10. travnja 1941. oznaio kao ostvarenje
najsvetijih ideala HSP-a i hrvatskog naroda.17 Slavljenje i javno komemoriranje
tog datuma izravno je proturjeilo temeljima novoga hrvatskog Ustava (donije13
Fikreta Jeli-Buti, Ustae i Nezavisna Drava Hrvatska, 1941-1945, Zagreb: SN Liber, 1977, str.
70.
14
Tomasevich, nav. dj., str. 53.
15
Jonji, Hrvatska vanjska politika, str. 296-299.
16
Globus (4. listopada 1991), str. 12.
17
Vjesnik (7. listopada 2003), str. 5.
DOM SPREMNI
119
tog 1990. godine, a revidiranog 2001. godine), prema kojem se dravni kontinuitet
izvodi iz partizanske borbe i ZAVNOH-a, a ne iz NDH.18 Tuman je donekle tolerirao rehabilitaciju ustatva, ali nikad nije dopustio da se neki javni prostor nazove,
primjerice, po Paveliu, niti da se slubeno komemorira 10. travnja.
HSP se meutim nadovezivao na frustraciju u Hrvatskoj tijekom rata protiv
agresije Miloevieve Srbije i hrvatskih Srba to su se pobunili protiv Zagreba, rata
koji je u mnogo emu bio borba protiv komunistike Jugoslavije. Anto api, potpredsjednik HSP-a poetkom 1990-ih, u slubenom je listu stranke izjavio da HSP
nikad nije krio svoje veze s NDH, s 10. travnjem i s ustakim pokretom.19 Sveano
obiljeavanje 10. travnja ispunjavalo je nekoliko svrha: artikulaciju politikog programa HSP-a, izravno suprotstavljanje Tumanovoj vlasti (za koju su govorili da je
ostala komunistika) i zagovaranje povijesnog revizionizma ustaa i NDH.
Dok su neki hrvatski iseljeniki krugovi i prije slavili godinjicu utemeljenja
NDH, u Hrvatskoj se to nije smjelo sve do 1990. godine. HSP je bio najaktivnija stranka u organiziranju komemoracija 10. travnja i sluio se njima za iznoenje
svoga politikog programa. Desetog travnja 1991. Paraga je organizirao pedesetu
obljetnicu utemeljenja NDH u Splitu koji je, uzgred, Paveli ustupio Italiji pod
uvjetima Rimskih sporazuma i uputio poziv Vrhovnitvu u Zagrebu da ne eka
sutra nego ve danas proglasi NDH.20 Drugim rijeima, Paraga je kritizirao Tumana zbog toga to nije smjesta proglasio neovisnost, nego je i dalje pregovarao
oko politikog rjeenja u okviru svojevrsne konfederativne Jugoslavije. Istog dana
u Osijeku je oko etiri stotine pristaa HSP-a zahtijevalo da 10. travnja bude proglaen slubenim hrvatskim praznikom i trailo formiranje vlade nacionalnog spasa, stvaranje hrvatskih oruanih snaga i zapljenu sve imovine koja je pripadala Srbiji.21
Godine 1992. stotine pristaa HSP-a komemorirale su 10. travnja na Trgu kralja Tomislava, pokraj Starevieva doma, zgrade koju su lanovi HSP-a prethodne
godine zaposjeli i pretvorili u sjedite stranke. Ta manifestacija organizirana je s
oitom namjerom da se pokae snaga stranke, koja je nekoliko mjeseci prije toga
uzdrmana kad se Tuman okomio na Paragu i HSP (vidi dolje). Stranci je prijetilo i
izbacivanje iz Starevieva doma, koji su lanovi HSP-a bili spremni braniti svojim
18
Ustav istie uspostavu temelja dravne suverenosti u razdoblju drugoga svjetskog rata, izraenoj
nasuprot proglaenju Nezavisne drave Hrvatske (1941) u odlukama Zemaljskog antifaistikog vijea narodnog osloboenja Hrvatske (1943). Ustav Republike Hrvatske, Zagreb: Narodne novine,
2001, str. 39.
19
Intervju s Antom apiem, Hrvatsko pravo, Zagreb, 20. prosinca 1991, str. 10.
20
Veernji list (11. travnja 1991), str. 4.
21
Ibid.
120
KULTURA
SJEANJA:
1941.
ivotima.22 U meuvremenu je odreen broj politiara iz oporbe i javnih linosti u

otvorenu pismu uputio otru kritiku HSP-ovoj komemoraciji 10. travnja, ustvrdivi da je komemoriranje tog datuma naputanje vrijednosti kao to su humanizam,
tolerancija, sloboda, prava na razliitost i da srpska agresija nije nikakvo opravdanje za NDH.23
Dok su se HSP i druge desniarske stranke sluile komemoracijama 10. travnja kako bi kritizirale Tumana, ljeviarska se oporba svake godine okupljala na
nekadanjem Trgu rtava faizma 9. svibnja u povodu Dana pobjede na faizmom.
U rujnu 1990. godine taj je zagrebaki trg preimenovan u Trg hrvatskih velikana,
a etnologinja Dunja Rihtman-Augutin o toj je odluci rekla da ne simbolizira samo hrvatske povijesne simbole, nego je u isto vrijeme shvaena kao znak odustajanja od pijeteta prema rtvama antifaistike borbe.24 Za Slavka Goldsteina taj je
dogaaj bio jo zloslutniji jer je, prema njegovu miljenju, simboliki obiljeio poetak neoustake ofenzive.25 Tako je spomenuti trg postao snana fizika metafora
za revizionizam prolosti povezane s Drugim svjetskim ratom, a na godinjim komemoracijama prosvjedovalo se protiv degradacije hrvatskoga antifaistikog pokreta, zahtijevalo se vraanje starog naziva i demonstriralo protiv nacionalne netrpeljivosti, mrnje i sve izraenije autoritarnosti Tumanova reima.
Na komemoracijama 9. svibnja antifaisti su osuivali rehabilitaciju ustaa i
upotrebu ustakih simbola, tvrdei: Ne moe se u Europu s Paveliem i ustaama, nego samo s partizanima i antifaizmom.26 U svibnju 1999. godine na Trgu
je dolo i do fizikog sukoba izmeu antifaista i antikomunista, to je bio rjeit
pokazatelj koliko je duboko Hrvatska bila podijeljena oko svoje prolosti povezane s Drugim svjetskim ratom.27 Sljedee godine, nakon Tumanove smrti i poraza
HDZ-a na izborima, Skuptina grada Zagreba odluila je vratiti naziv Trg rtava
faizma, izazvavi prosvjede vodstva HDZ-a, koje je taj potez doivjelo kao kulturocid napravljen u ime ideologije.28 No s vraanjem staroga naziva Trg vie nije
bio simboliko mjesto prosvjeda, i komemoriranje 9. svibnja vratilo se pod okrilje
hrvatske drave.
22
Vjesnik (13. svibnja 1992), str. 3.

Slobodna Dalmacija (10. travnja 1992), str. 11.
24
Dunja Rihtman-Augutin, O konstrukciji tradicije u nae dane: Rituali, simboli i konotacija vremena, u: Narodna umjetnost, br. 29 (1992), str. 38.
25
Feral Tribune (17. svibnja 1999), online verzija na www.feral.hr/arhiva/tmp/1999/713/fas1.html.
26
27
28
Novi list (21. prosinca 2000), str. 15.
23
DOM SPREMNI
121
Za razliku od Dana pobjede nad faizmom (poznatog i kao Dan Europe), koji se, na koncu konca, slavio diljem kontinenta, komemoracija 10. travnja ostala je
u domeni desniarske politike oporbe. Godine 1993, na pedeset i drugu obljetnicu NDH, HSP je nastavio upotrebljavati 10. travnja kao podij za suprotstavljanje HDZ-u i rehabilitiranje ustaa. Stranka je organizirala brojna zbivanja i javne
tribine u gradovima i manjim mjestima irom Hrvatske, ukljuujui Osijek, gdje
je nekoliko stotina lanova HSP-ove mladei prosvjedovalo zbog tekuih sudskih
procesa protiv Parage. U Zagrebu je Mladen Schwartz tvrdio da NDH nije bila antisemitska (unato postojanju logora poput Jasenovca i radikalnih zakona koji su
se temeljili na nacistikom obrascu),29 dok je na mitingu u Splitu Tomislav Opaak
ustrajao na tome da komemoriranjem 10. travnja HSP odaje poast hrvatskim demokratima i nacionalistima, a ne faistima.30 Hrvatska ista stranka prava (HSP),
utemeljena u prosincu 1992. godine, takoer je odrala komemoraciju 10. travnja, kojoj je u Zagrebu prisustvovalo oko tisuu ljudi. Stranaki voe tvrdili su da
faizma u Hrvatskoj nije nikad ni bilo i da bi, da NDH nije utemeljena u travnju
1941. godine, Hrvatske zauvijek nestalo.31
Sljedee godine HSP je, sada pod vodstvom Ante apia, u elitnome zagrebakom hotelu Esplanade organizirao godinju komemoraciju pod nazivom Istina
i poruka 10. travnja. api je izjavio da temelj NDH nije bila nikakva ideologija,
ve iskljuivo volja za hrvatskom dravom.32 K tome je izjavio: Ne odriemo se
10. travnja jer se ne odriemo Hrvatske u povijesnim i prirodnim granicama, niti Hrvata pravoslavne ili muslimanske vjere, kao ni Bosne i Hercegovine, Zemuna,
Vukovara...33 Pored toga to je na svojoj komemoraciji u Splitu porekao bilo kakav
antisemitizam u NDH, HSP je organizirao komemoraciju rtvama komunistikog
terora u Kevinoj jami kod Katela.34 rtve komunistikog nasilja neupitno zasluuju prisjeanje i komemoriranje, ali odabir trenutka za odravanje toga javnog rituala posluio je i prikrivanju injenice da je sama NDH bila odgovorna za smrt
desetaka tisua nedunih rtava.
Iako se o tim dogaajima nije mnogo pisalo u najvanijim dnevnim listovima,
jasno je da se obljetnica utemeljenja NDH upotrebljavala u svrhu odrjeenja ustaa od svih njihovih profaistikih politika. Trpeljivost Tumanova reima, osobito
tvrde struje u HDZ-u, prema takvu rehabilitiranju NDH u osnovi je omoguila
29

31
32
Slobodna Dalmacija (11. travnja 1994), str. 4; Veernji list (11. travnja 1994), str. 4.
33
34
Ibid., str. 13.
30
122
KULTURA
SJEANJA:
1941.
radikalnoj desnici da pretvori ustae u neshvaene nacionaliste i antikomuniste,

uinivi ih osobito privlanima u ratnom kaosu ranih 1990-ih. Iako sam Tuman
nikad nije otvoreno zagovarao pozitivno prevrednovanje NDH, tek je sredinom
1990-ih eksplicitno osudio ustae i ispriao se zbog komentar iz svoje knjige Bespua povijesne zbiljnosti; godine 1997. ispriao se i idovima zbog zloina poinjenih u NDH, to je omoguilo uspostavljanje diplomatskih odnosa s Izraelom.
Dok je HDZ, dijelom zbog meunarodnog pritiska, javno sve vie zauzimao
negativan stav spram NDH, desniarske stranke nisu se distancirale od propagiranja proustakih stajalita ni po zavretku rata u Hrvatskoj. Hrvatski oslobodilaki pokret (HOP), koji je Ante Paveli utemeljio u izgnanstvu nakon Drugoga
svjetskog rata, u prosincu 1995. poeo je objavljivati u Hrvatskoj asopis Nezavisna
Drava Hrvatska, a na naslovnicu travanjskog broja stavljene su velike fotografije Ante Pavelia.35 Piui o desetotravanjskoj revoluciji, urednik asopisa Sreko
Peninik ustvrdio je kako e lanovi HOP-a traiti da se obiljeava i taj datum, ali
ne kao dan NDH, nego kao dan hrvatske dravnosti.36 Desetog travnja 1997. godine HSP je u povodu pedeset i este obljetnice utemeljenja NDH organizirao veliki izborni miting u Splitu, koji je u izvjeu New York Timesa prikazan kao dokaz
rehabilitacije ustaa u Tumanovoj Hrvatskoj.37 Izvjestitelj je spomenuo faistike
pozdrave, crne uniforme i ustake slogane koje su izvikivali api i njegovi sljedbenici, te je sugerirao da drava tolerira takve javne ceremonije. Na to je reagirao
hrvatski veleposlanik u Ujedinjenim narodima Ivan imonovi, optuivi medije
na Zapadu da sve Hrvate ocrtavaju kao faiste.38 Iako mediji jesu snosili dio krivnje zbog negativne slike o Hrvatskoj u inozemstvu, nedvojbeno je i to da je ustaka
prolost postala prihvatljiv, premda marginaliziran, element hrvatske politike.
Dok su komemoracije 10. travnja u 1990-ima bile relativno dobro posjeene,
iako su na njima glavnu rije vodile pojedine politike stranke, one nikad nisu privukle iru hrvatsku javnost, koja doista nije eljela povratak u NDH. U ispitivanju
javnog mnijenja koje je 1996. godine proveo Globus, 56,8% anketiranih reklo je da
se protivi komemoriranju 10. travnja, a 24,5% reklo je da bi se taj datum trebao slaviti.39 No 45,2% smatralo je da je NDH bila izraz povijesne tenje hrvatskog naroda za svojom dravom, 22,2% da je bila zloinaka drava, 21,4% da je bila i jedno
35
Vidi, primjerice: Nezavisna Drava Hrvatska (Zagreb), vol. 37, br. 4 (travanj 1997), str. 1.
Globus (1. prosinca 1995), str. 16.
37
New York Times (12. travnja 1997), str. 3.
38
39
Globus (12. travnja 1996), str. 75. U toj je anketi sedamsto osoba diljem Hrvatske odgovorilo na
pitanja o NDH.
36
DOM SPREMNI
123
i drugo, a 11,2% nije imalo miljenje o NDH.40 api, koji je tvrdio kako je jedina krivnja ustakog pokreta u tome to nije uspio, u Hrvatskoj je identificirao tri
skupine protivnika 10. travnja i NDH: komuniste, nekadanje ustae koji nisu prihvaali odgovornost za ono to se dogaalo u 1940-ima i oportuniste koji su ekali
da vide kakvu e politiku Zapad tolerirati.41 Uvjerljivije je objanjenje da su Hrvati,
unato radikalizaciji tijekom rata, eljeli da njihova zemlja odabere umjereniji politiki kurs i da su im antifaistike vrijednosti na kojima se temeljila Europska Unija
bile bliskije od netolerantna politikog programa radikalne desnice.
HOS: paravojne formacije u crnim uniformama

Premda HSP nije sudjelovao na prvim izborima odranima u proljee 1990. godine, u irokom je krugu stekao uvaavanje zbog aktivnosti izvan politike arene. U
lipnju 1991. godine, kad su JNA i pobunjeni hrvatski Srbi uz Miloevievu potporu
napali desetke hrvatskih gradova i manjih mjesta, Paraga i Paradik osnovali su paravojni ogranak svoje stranke, Hrvatske obrambene snage (HOS), koji se takoer
resio ustakim znakovljem. HSP se sam pobrinuo za nabavku oruja, navodno iz
Slovenije, kamo su dragovoljci HOS-a ili i na vojnu obuku.42 Paraga je izjavio stranim novinarima da je HOS na vrhuncu svog djelovanja u Hrvatskoj imao izmeu
10.000 i 15.000 vojnika, iako je njihov stvarni broj vjerojatno bio mnogo manji.43
Dok su srpski mediji sve Hrvate prikazivali kao ustae, mnogi dragovoljci
HOS-a otvoreno su se nazivali ustaama i nosili crne uniforme s ustakim simbolima.44 ak je i njihov naziv upuivao na oba tipa vojnih jedinica NDH, Hrvatske
oruane snage, formirane 1944. godine. U Splitu je IX. bojna HOS-a nazvana po
ustakom generalu Rafaelu Bobanu, a njezini lanovi nosili su crne odore od kojih
se Srbima i neprijateljima Hrvatske vrlo brzo zacrnjelo pred oima.45 Godine 1991,
kad su JNA i pobunjeni hrvatski Srbi ugrozili sam opstanak Hrvatske, dragovoljci HOS-a odigrali su kljunu ulogu, priskoivi u pomo neiskusnim vojnim jedinicama koje je na brzinu mobilizirala Tumanova vlast. Meutim na njihovu hra-
40
Ibid.
Ibid., str. 77.
42
Globus (13. prosinca 1991), str. 7.
43
St. Petersburg Times (11. listopada 1991), str. 2; i USA Today (5. studenoga 1991), str. 12.
44
Premda je HSP rado promicao sliku vojnik HOS-a odjevenih u crno, na fronti su lanovi HOS-a
nosili razne maskirne uniforme, esto mijeajui znakovlje HOS-a, ustaa i Zbora narodne garde
(ZNG). Vidi ratne fotografije u arhivu Hrvatskoga memorijalno-dokumentarnog centra za Domovinski rat, fond 347 i fond 347a (kolovoz-studeni 1991, vukovarska bojinica).
45
Govor zapovjednika jedinice Marka Skeje u povodu etvrte obljetnice IX. bojne Rafael Vitez Boban u Slobodnoj Dalmaciji (11. travnja 1995), str. 2.
41
124
KULTURA
SJEANJA:
1941.
brost i vrlo vaan doprinos na bojinici primjerice, u obrani Vukovara sjenu su

bacili ekscesi poinjeni nad civilima uhvaenima u ratnoj zoni ili iza bojinice.
Vodstvo HSP-a otvoreno je priznavalo da njihovi dragovoljci na uniformama
nose ustako znakovlje. Paraga je u jednom intervjuu izjavio da se HOS nema zato sramiti toga to nosi ustake simbole i slui se pozdravom Za dom spremni.46
Tijekom izborne kampanje 1992. godine inzistirao je na tome da e HOS braniti Hrvatsku sa slovom U na kapama, a ne s crvenom zvijezdom.47 Na naslovnici
broja slubenog lista HSP-a Hrvatsko pravo iz rujna 1992. godine objavljena je slika vojnika u crnom s automatskom pukom, s natpisom: Dok ne doe sve do Drine, ustaa e vodit rat!, to je aluzija na istonu granicu NDH.48 U drugom broju
objavljen je lanak s objanjenjem da su lanovi HOS-a nosili crne uniforme kako bi odali poast Crnoj legiji, zloglasnoj ustakoj jedinici koja se borila u Bosni i
Hercegovini u Drugome svjetskom ratu.49 Uz lanak je objavljena i slika amblema
HOS-a u obliku slova U, a uz rijei Za dom spremni i NDH istaknut je i datum 10. travnja.
Postojanje stranakih paravojnih snaga pod nadzorom estokih protivnika
vlasti Tuman ipak nije mogao tolerirati. Pad Vukovara u studenome 1991. godine Tumanu je posluio kao izgovor za poetak rasformiranja HOS-a u Hrvatskoj
i za ukljuivanje njegovih dragovoljaca u regularnu Hrvatsku vojsku. Paraga je odbio spojiti svoje jedinice sa snagama pod nadzorom hrvatske vlasti i naloio je da
se ispred sjedita njegove stranke u centru Zagreba postavi top, to je razbjesnilo
Tumana.50 Hrvatski tisak upozoravao je da prijeti izbijanje sukoba izmeu jedinica HOS-a i regularnih snaga, ali to se, na svu sreu, nije dogodilo. Hrvatski predsjednik dao je uhititi Paragu i Milu Dedakovia Jastreba, vou obrane Vukovara
gotovo cijelim tijekom opsade grada od JNA (od rujna do studenoga 1991. godine), optuivi ih da pozivaju na oruanu pobunu i terorizam. Te su optube kasnije
odbaene zbog nedostatka dokaza.51 Tuman je krivio HOS i za ponovno uvoenje
ustakih simbola, iako su, prema miljenju britanskog novinara Marcusa Tannera,
46
Intervju s Dobroslavom Paragom, Hrvatsko pravo (5. studenoga 1991), str. 9-10.
Dobroslav Paraga, videozapis s mitinga HSP-a odranog u Sisku 23. srpnja 1992, iz Hrvatskog
memorijalnog centra za Domovinski rat, br. 272.
48
Hrvatsko pravo (5. rujna 1992), naslovnica.
49
Hrvatsko pravo (srpanj-kolovoz 1993), str. 41. Slika Jure Francetia, prvog zapovjednika Crne legije, stavljena je na zaslovnicu broja asopisa iz 1993. godine. Hrvatsko pravo (sijeanj-veljaa 1993),
zaslovnica.
50
Grani, Vanjska politika, str. 28.
51
Los Angeles Times (23. studenoga 1991), str. 17.
47
DOM SPREMNI
125
uhienja bila pokazatelji Tumanove ozbiljne politike slabosti, a ne njegove odlunosti da brani Hrvatsku od prijetnje politikog ekstremizma.52
Od komemoracija do politike
Kao to je spomenuto, komemoracije 10. travnja desniarskim su strankama esto
sluile kao prigode za artikuliranje svojih politikih programa. Budui da su se esto pozivale na kontinuitet s NDH, morale su promijeniti gledanje na ustae stvoreno u komunistikoj Jugoslaviji i Hrvatima ponuditi politiku opciju usred rata za
neovisnost. Stoga su voe HSP-a i drugi apologeti NDH poricali da su ustae imali
ikakve veze s faizmom i nacizmom, te su ih ocrtavali iskljuivo kao antikomuniste
i hrvatske domoljube. Takvo je gledite neodrivo uzmu li se u obzir ustaki rasni
zakoni, genocid nad Srbima, idovima i Romima, vladavina terora te podinjenost
Mussoliniu i Hitleru. U asopisu HSP-a Hrvatsko pravo Paraga je izjavio:
... podravamo 10. travnja kao datum koji oznaava stvaranje hrvatske drave,
naalost unitene u drugom svjetskom ratu. Bilo je tada i greaka, kao i nepotrebnog nasilja, no, ustaki reim nije bio fasitiki ni nacistiki.53
Takvo paradoksalno stajalite HSP-a, koji je s jedne strane slavio ustae, a s

druge rezao sve poveznice tog pokreta s totalitarizmom, faizmom, nacizmom,
logorima smrti i ubilakom politikom prema ne-Hrvatima i protivnicima reima,
tipino je za politiku rehabilitaciju ustaa u 1990-ima. HSP je pak u povodu pedeset i sedme obljetnice utemeljenja NDH izdao priopenje u kojem je ustvrdio:
NDH nije bila niti nacistika niti faistika tvorevina, bila je pravna drava na
svim elementima onodobne zapadne demokracije.54 Slina se gledita jo uvijek
iznose u hrvatskoj javnosti; ine to, primjerice, neki oboavatelji popularnog pjevaa Marka Perkovia Thompsona koji na njegovim koncertima pokazuju ustaku
ikonografiju. Thompson se, barem za javnost, izjasnio kao protivnik nacistikih i
faistikih (a i komunistikih) simbola, ali nikad nije eksplicitno osudio ustako slikovlje jer oito smatra da je Paveliev reim stvorio legitimnu hrvatsku dravu, bez
obzira na zloine koji su poinjeni u etiri godine njegova postojanja.
No HSP nije samo slavio 10. travnja, nego je u biti zagovarao neke politike
NDH, osobito u vezi sa srpskom manjinom u Hrvatskoj. Ante Paradik, suosniva
novog HSP-a, izjavio je za tjednik Globus da nakon poraza velikosrpsko-boljevike ideje Srbi i Hrvati vie ne mogu ivjeti zajedno u istoj dravi, to je po svoj
52
Marcus Tanner, Croatia: A Nation Forged in War, 2. izd., New Haven: Yale Nota Bene, 2001, str.
267.
53
Hrvatsko pravo (5. studenoga 1991), str. 10.
54
126
KULTURA
SJEANJA:
1941.
prilici znailo da bi Srbi bili protjerani iz Hrvatske kad bi HSP doao na vlast.55 Na
predizbornome mitingu odranom u Sisku 23. srpnja 1992. godine Paraga je bio
eksplicitniji, rekavi okupljenoj gomili da HSP eli oistiti i oslobaati Hrvatsku
od Srba, srbo-komunista i etnika.56 Povrh toga i Paraga i api sugerirali su da bi
HSP osnovao Hrvatsku pravoslavnu crkvu koja bi okupila one pojedince pravoslavne vjeroispovijesti koji se osjeaju Hrvatima. Isto je to pokuao ostvariti Paveli
u ljeto 1942. godine kako bi prekinuo utjecaj Srpske pravoslavne crkve na hrvatske
Srbe (koji su uglavnom bili pravoslavci).57
Pored otvoreno protusrpske retorike voe su HSP-a u 1990-ima s vremena na
vrijeme zagovarali nedemokratske, ak i nasilne, metode preuzimanja vlasti. Alija
iljak, lan predsjednitva HSP-a, u listopadu 1991. godine dao je novinarima ovakvu izjavu: Mi neemo moliti, nego emo preuzeti vlast, a Paraga je, smatrajui nove izbore nepotrebnima, ustvrdio: Nema razloga za izbore, niti ih se moe provesti. Najsposobniji trebaju voditi takve [ratne] poslove, a mislim da mi to najbolje
radimo.58 HSP je zagovarao i napadaki rat, tj. ulazak u Srbiju i zauzimanje prirodnih etnikih i povijesnih granica Hrvatske. I Paradik i Paraga govorili su o
prenoenju rata u Beograd, o suavanju granica Srbije i o formiranju protusrpskog
saveza s Albanijom i Bugarskom.59
Unato uzavreloj atmosferi ratnih vremena i jaanju nacionalizma u Hrvatskoj poetkom 1990-ih veini hrvatskih glasaa ekstremizam HSP-a nikad nije bio
prihvatljiv ni na lokalnoj ni na dravnoj razini. Na parlamentarnim izborima 1992.
godine HSP je osvojio 7,1% glasova, a Paraga je na predsjednikim izborima osvojio 5,37% glasova.60 Na sljedeim je izborima HSP jedva osvojio minimalan broj
glasova za ulazak u parlament 1995. godine 5%, a 2000. godine 5,2% (u koaliciji s
Hrvatskom demokranskom unijom).61
Narednih su godina i nekadanji saveznici Dobroslava Parage i njegovi protivnici pokuavali svaliti na njega svu krivnju za javnu rehabilitaciju ustaa u Hrvatskoj ne bi li izbrisali iz svoje prolosti sve to bi moglo upuivati na koketiranje s ustatvom. Miroslav Tuman, sin predsjednika Tumana, krivio je Paragu
55
Globus (13. rujna 1991), str. 11.

Dobroslav Paraga, videozapis s mitinga HSP-a odranog u Sisku 23. srpnja 1992, iz Hrvatskog
memorijalnog centra za Domovinski rat, br. 272.
57
Hrvatsko pravo (20. prosinca 1991), str. 10; Globus (4. listopada 1991), str. 11; i Hrvoje Matkovi,
Povijest Nezavisne Drave Hrvatske, Zagreb: Naklada P. I. P. Pavii, 1994, str. 113-118.
58
Globus (31. listopada 1991), str. 38.
59
Globus (13. rujna 1991), str. 10; i Novi list (11. svibnja 1992), str. 19.
60
Ivo Goldstein, Hrvatska povijest, Zagreb: Novi Liber, 2003, str. 458-459.
61
Ibid., str. 459.
56
DOM SPREMNI
127
za opstruiranje hrvatske neovisnosti i govorio da je agent provocateur.62 Kreimir

Paveli, jedan od suosnivaa obnovljenog HSP-a 1990. godine, tvrdio je da je Paraga bio plaenik SAD-a sa zadatkom da svrgne Tumana i radi protiv Hrvat, a
da su drugi lanovi HSP-a, poput Alije iljka, radili za jugoslavensku obavjetajnu
slubu (KOS).63 Vi ste Ustaa po zadatku, a ne po uvjerenju, izjavio je Paveli, i
dodao: Imate zadatak da HSP to vie ustauje kako bi se hrvatsku aktualnu vlast
optuivalo u inozemstvu za porast faizma u Hrvatskoj.64 ak je i api, u kvazidokumentarnoj emisiji Korijeni za budunost (2007), pokuao prebaciti na Paragu
svu odgovornost za to to se HSP sluio ustakim simbolima, iako i ovlaan pogled
u medije iz 1990-ih godina otkriva da je api gorljivo prihvaao rehabilitaciju
NDH. Bez obzira na Paraginu stvarnu povezanost (ili nepovezanost) s inozemnim
obavjetajnim slubama povratak proustake ikonografije na javnu i politiku scenu nije bio tek zavjera radi destabilizacije Hrvatske, nego i pokazatelj nerijeenih
problema iz blie hrvatske prolosti. Kaos rata i postkomunistika tranzicija stvorili su uvjete u kojima je radikalna desnica, koja se pozivala na izravan kontinuitet s
ustaama, mogla privui znatan segment hrvatskog stanovnitva.
Zakljuak: antifaistika Hrvatska prema EU-u

Predsjedniki i parlamentarni izbori odrani poetkom 2000. godine, nakon smrti
Franje Tumana u prosincu prethodne godine, bili su vana prekretnica u hrvatskoj povijesti i jasno su oznaili zavretak jednog razdoblja. Ljeviarska koalicija
pod vodstvom reformiranih komunista Ivice Raana u Socijaldemokratskoj partiji
(SDP), koja je pobijedila na izborima, i predsjednik Stjepan Mesi inaugurirali su
vie proeuropsku vanjsku politiku, koja je ukljuivala uu suradnju s Hakim tribunalom, obeanja da e se olakati povratak hrvatskim Srbima i nastojanje da se
normaliziraju odnosi sa susjednim zemljama, naime sa Srbijom i Bosnom i Hercegovinom. Taj je pomak zahvatio stranke du cijeloga politikog spektra, a pristae stranaka ekstremne orijentacije opredijelile su se za centrakije politike opcije
usmjerene na Europsku Uniju.
Za razliku od velikih politikih mitinga u povodu 10. travnja iz 1990-ih godina otvoreno povezivanje s ustaama protjerano je s politike scene, ne zahvaljujui
prijedlozima da se zakonski zabrane totalitaristiki simboli, nego zahvaljujui odlukama politikih elita, koje su, kako se Hrvatska kretala prema prikljuenju Europskoj Uniji, uvidjele da bi daljnje koketiranje s faizmom nakodilo njihovim in62
Miroslav Tuman, Vrijeme krivokletnika, Zagreb: Detecta, 2006, str. 182-183.

Kreimir Paveli, Hrvatski herostrati, Zagreb: HPP, 2003, str. 71.
64
Kreimir Paveli, HSP: Od obnove do slobode, Zagreb: HDSP, 1995, str. 135-136.
63
128
KULTURA
SJEANJA:
1941.
teresima. Na etvrtome stranakom saboru HSP-a odranom u veljai 2001. godine

api je objavio da se stranka definitivno distancira od ustakih simbola, kojima se
sluila kako bi mobilizirala Hrvate tijekom rata. elimo otkloniti sve barijere koje
su oteavale HSP-ovu transformaciju u stranku moderne europske desnice, rekao
je api pred 1.200 okupljenih lanova HSP-a, te privui sve one birae koji svoj
glas stranci nisu eljeli dati jer im je smetala takva [ustaka] simbolika.65 HSP je za
svoj novi simbol odabrao vuka i donio sporazumnu odluku da e se na buduim
okupljanjima moi pokazivati samo slubeni simboli stranke, ukljuujui i simbole
HOS-a iz 1990-ih godina.
Veina politikih stranaka pozdravila je odluku HSP-a da se distancira od
ustakog naslijea, osobito stranke ljevice, koje su ocijenile da je takav postupak
u interesu Hrvatske.66 Neki se pak desniari, poput lanova HSP-a, nisu htjeli
odrei veza s ustaama, tvrdei da je NDH bila stvarna tenja hrvatskog naroda za
slobodom i samostalnom hrvatskom dravom.67 U meuvremenu, promjena ikonografije HSP-a dovela je i do pomaka u njegovoj politici: stranka se sve vie usredotoivala na ozbiljna socijalna i ekonomska pitanja kao to su privatizacija, droga,
korupcija i okoli, koja su zanimljivija veini graana, jer vie nikoga ne zanimaju
beskrajne rasprave politiara o povijesnim pitanjima.
U 1990-ima komemoracije 10. travnja funkcionirale su kao sredstvo mobilizacije za politiku opciju koja zapravo nije imala masovnu potporu u Hrvatskoj.
U prvom desetljeu hrvatske neovisnosti desniarske su se stranke, naime HSP,
sluile s 10. travnja kako bi se suprotstavljale Tumanovu reimu, promicale svoju ekstremnu nacionalistiku (tj. protusrpsku) politiku i rehabilitirale profaistiki
ustaki pokret. Nakon 2000. godine javne su komemoracije 10. travnja gotovo posve nestale. Nekoliko udruga, kao to je Hrvatski Domobran u Zadru, i dalje organiziraju manifestacije; primjerice, mar kroz grad u prosincu 2004. godine u ustakim uniformama s fotografijama Ante Pavelia i Ante Gotovine.68 Komemoracije
su moni simboliki rituali, a zagovaranje sveanog obiljeavanja 10. travnja kao
zbiljskoga dana hrvatske neovisnosti potkrijepilo bi propagandu Beograda i nekih
zapadnih medija o ponovnom oivljavanju faizma u Hrvatskoj.
No veina Hrvata nikad se nije sloila da je 10. travnja datum vrijedan sveanog obiljeavanja, te se danas slubeno komemorira upravo antifaistika prolost
Hrvatske. Godina 1941. jest bila povijesna prekretnica za Hrvate, ali utemeljenje
ustake drave, unato pokuajima da se ono slavi kao pozitivan dogaaj, ispravno
65
Vjesnik (25. veljae 2001), str. 3.

Novi list (22. rujna 2003), str. 8.
67
Ibid.
68
Novi list (7. prosinca 2004), online verzija na www.novilist.hr.
66
129
DOM SPREMNI
je protumaeno kao tragedija za hrvatski narod. Vana je injenica da se 1941. godina javno komemorira 22. lipnja, na Dan antifaistike borbe, a ne na dan povezan
s NDH i njezinim naslijeem. Polemika o prolosti povezanoj s Drugim svjetskim
ratom dijeli Hrvatsku i danas, u 21. stoljeu, a razne komemoracije, od Jasenovca
do Bleiburga, Jazovke i Siska, produbljuju tu podjelu. No danas ta podjela u vezi s
Drugim svjetskim ratom, za razliku od 1990-ih godina, nije vie tako otvoreno politizirana jer se Hrvatska usredotouje na euroatlantsku integraciju i na aktualnije
socijalne i ekonomske izazove s kojima e se morati suoiti.
S engleskoga preveo
Damjan Lalovi
Once More Za dom spremni: Commemorations of 10 April

in Croatia After 1990
Summary
The year 1941, and specifically the founding of the Independent State of Croatia
(NDH), was an important historical break-point for Croatia in the traumatic
twentieth century. This moment was not only embedded in the collective memory of
Croatias citizens, both those for and against NDH, but would be commemorated and
ritualized for political purposes up to the present day. In the 1990s, remembering and
commemorating April 10 was an explicit effort by certain political groups to reaffirm
and rehabilitate the Ustasha movement as a legitimate political model for modern
Croatia, as well as to publicly challenge the rule of the Croatian Democratic Union
(HDZ). Even though the commemoration of April 10 never became official, the fact
that this date was publicly remembered even by marginal political groups shows
how Croatian collective memory of World War Two remains divided between the
antifascist (Partisan) and the Ustasha past. This article examines how the anniversary
of NDH founding was used as a political ritual in post-communist Croatia, and
addresses the broader issue of how the polemics of World War Two were revived
during the Homeland War.
UDBENICI POVIJESTI
I HISTORIOGRAFIJA
Tihomir Cipek
USTAKA POLITIKA POVIJESTI
1941. kao revolucionarna godina
U tekstu se analiziraju osnovne znaajke ustake interpretacije povijesti.
Naglasak je na tumaenju povijesnih
dogaaja iz 1941. godine u slubenoj
ideologiji i udbenicima povijesti NDH.
Pokazano je kako ustaka politika povijesti velia faizam, a stvaranje NDH
tumai s jedne strane kao vrhunac hrvatske povijesti, koji su omoguili ustae i njihov voa, a s druge strane kao
poetak nove ustake revolucije koja
treba dovesti do politike, ekonomske
i socijalne preobrazbe hrvatskog naroda u totalitarnoj dravi. Radi se o politici povijesti koja u svim povijesnim
dogaajima trai i velia ulogu voe
koji jami jedinstvo naroda i omoguuje stvaranje drave. Stoga je voa
ustakog pokreta proglaen najveom
povijesnom linou hrvatskog naroda. Zakljueno je da je ustaka politika
povijesti imala sve znaajke faistikih
interpretacija prolosti.
Naslovnica
udbenika
Stjepana Srkulja
Hrvatska poviest
za VIII. razred
srednjih kola,
Zagreb, 1944.
staki pokret i zloinaki ustaki reim u odreenom su smislu bili proizvod monarhistike diktature kralja Aleksandra iz 1929. godine. Kraljeva je
diktatura unitila ionako vrlo slabu demokratsku
politiku kulturu i radikalizirala najee hrvatske nacionaliste
organizirane u Hrvatsku stranku prava. Dotadanju parlamen-
134
KULTURA
SJEANJA:
1941.
tarnu borbu za samostalnu hrvatsku dravu oni su odluili zamijeniti oruanom. U

emigraciji su pod paskom faistike Italije osnovali ustaku organizaciju. Talijanski
faisti svoju su raunicu nali u obeanjima kasnijeg diktatora, koji je jo kao predsjednik HSP-a obeao Italiji znatne teritorijalne ustupke, ak je predvidio da budua Hrvatska pod njegovim vodstvom nee imati svoju mornaricu te da e prihvatiti
talijansku dinastiju. Ustae su svojim ciljem proglasili borbu protiv Aleksandrove
diktature, i to, kako su govorili, ljutim i krvavim orujem1.
Ustaka politika povijesti poela se oblikovati za boravka ustaa u emigraciji, a njezin osnovni cilj bio je da interpretacijama povijesti pokae kako su upravo
oni i njihov voa Ante Paveli pozvani da ostvare svrhu povijesti: samostalnu hrvatsku dravu. U toj interpretaciji, koja projicira naciju u vrijeme kada se ona jo
nije oblikovala, polazi se od 1102. godine. Naime te je godine Hrvatska prema
tom tumaenju izgubila svoju dravnost, pa se otada cjelokupna hrvatska povijest svodi na borbu za samostalnu dravu. Kao istaknuti borci za narodno osloboenje navode se Zrinski i Frankopan, Eugen Kvaternik, Ante Starevi i Stjepan
Radi, s vrhuncem u osobi Ante Pavelia i u ustakom pokretu. Vidljiva je selektivnost u tumaenju prolosti jer se uloga hrvatskoga narodnog preporoda te narodnjaka Josipa Jurja Strossmayera i Franje Rakog u integraciji hrvatske nacije
kroatizira ili potpuno preuuje. Uspostavom totalitarne diktature u Nezavisnoj
Dravi Hrvatskoj (dalje: NDH) ustae su svoju politiku povijesti uinili jedinom
pravom istinom. Njihova je vladavina bila rezultat izbijanja Drugoga svjetskog
rata, odnosno poraza i razbijanja Kraljevine Jugoslavije, a nastojali su je legitimirati tezom da su jedino oni sposobni ostvariti hrvatske tenje za nezavisnom dravom. Pod patronatom nacistike Njemake i faistike Italije 10. travnja 1941.
ustae su proglasili NDH. Zanimljivo je da nacistika Njemaka najprije nije bila
za razbijanje Kraljevine Jugoslavije. No kad je ova raskinula ve potpisani pristup
Trojnom paktu, Hitler ju je odluio razbiti i stvoriti sebi vjerne satelitske tvorevine. U Srbiji je to bio Nediev reim. U Hrvatskoj je nakon to je Vladko Maek,
lider HSS-a, odbio njemaku ponudu za saveznitvo formirana NDH na elu s
ustakim voom A. Paveliem. Vladko Maek, demokratski i prozapadno orijentiran lider HSS-a, tvrdio je da je na samom poetku veina hrvatskog naroda NDH
smatrala dobitkom to su se rijeili srbijanske dominacije i to su Nijemci dali
svojoj okupaciji eufemistiki naziv Nezavisne Drave Hrvatske. No istaknuo je
da se zbog masovnih ustakih zloina genocida i prodaje hrvatskih teritorija faistikoj Italiji poetna podrka dijela hrvatskog naroda NDH brzo topila. Bilo mu
1
Ropstvo je dodijalo, Ustaa vjesnik hrvatskih revolucionaraca, veljaa 1932. Navedeno prema:
Bogdan Krizman, Ante Paveli i ustae, Zagreb, 1983, 85.
TIHOMIR CIPEK: USTAKA
POLITIKA POVIJESTI
135
je jasno da su opstanak ustakog reima jamile faistike sile i da e NDH nuno

s njima dijeliti sudbinu.
Nakon dogovora o granicama sa svojim faistikim saveznicama (pri emu
je faistikoj Italiji prepustila podruje Dalmacije i Istre, odnosno oko 5.400 km2 i
380.000 stanovnika, od toga oko 280.000 Hrvata) teritorij NDH obuhvaao je oko
100.000 km2. Posred NDH prolazila je linija utjecaja, tj. stacioniranja njemakih i
talijanskih trupa, koja je s vremenom postajala sve vra. Zanimljivo je da je i ona,
poput Kraljevine SHS, etniki bila vrlo heterogena: od oko 6,5 milijuna stanovnika
Hrvata je bilo neto vie od 50%, Srba je bilo oko 2 milijuna (ili 30%), bosanskih
muslimana oko 800.000, a u njoj je ivjelo i vie od 150.000 Nijemaca te 40.000 idova. Ostatak stanovnitva inili su Maari, Slovaci, esi, Slovenci i drugi. Fiksacija ustakog reima na etniki ekskluzivnu dravu uzrokovala je masovne progone
i ubojstva, prije svega srpskog i idovskog stanovnitva, ali i svih protivnika reima.2
Ustaka politika povijesti proizlazila je iz ustake ideologije. Ustae, dodue,
nisu oblikovali sloen ideoloki sustav, tomu zapravo i nisu teili. Zadovoljili su
se s nekoliko formula koje su ponavljali do beskonanosti. To su im pri tumaenju povijesti omoguili jednostavni, u oima hrvatskih nacionalista na prvi pogled
uvjerljivi iskazi. Radikalni je nacionalizam, odnosno ovinizam rasno-biologistikog utemeljenja, bio osnova ustake ideologije i diktature. Svoju su poziciju ustae smatrali odgovorom na jugoslavensko-unitaristiki i velikosrpski rasni program
diktature kralja Aleksandra Karaorevia. Ustaka je ideologija brujala o potpuno
nezavisnoj hrvatskoj dravi u cjelovitim etnikim i povijesnim granicama. Ustae
istiu da u buduoj samostalnoj i nezavisnoj dravi Hrvatskoj o dravnim i narodnim poslovima ne smije odluivati nitko tko nije po koljenima i po krvi lan
hrvatskog naroda. Temeljem naroda smatraju seljatvo, koje kao etniki isto treba vladati, jer onaj koji u Hrvatskoj ne potjee iz seljake obitelji (...) u devedeset
sluajeva od sto nije hrvatskog porijekla i krvi nego je doseljeni stranac.3 Budui da
je u granicama NDH bilo gotovo 50% etniki nehrvatskog stanovnitva, ustae je
ideologija nuno vodila ka zloinu. Pokazalo se da je ideja etniki iste zajednice
2
Za srpsko su stanovnitvo predvidjeli ovu formulu: treinu su kanili ubiti, treinu pretvoriti u katolike i samim time prema ustakoj formuli poistovjeivanja vjere i nacije u Hrvate, a treinu
deportirati u Nedievu Srbiju. Ustakih logora smrti nisu bili poteeni ni neupitno nacionalno
svjesni borci za hrvatsku dravu, lanovi HSS-a koji nisu imali nikakve veze s komunistima, nego
su se jednostavno zalagali za demokraciju (npr. pjesnik Mihovil Pavlek Mikina i publicist Ilija Jakovljevi. I sam je Vladko Maek zavrio u Jasenovcu, a kasnije u internaciji). Vidi uspomene Ilije
Jakovljevia Konclogor na Savi, Zagreb, 2002. i biografski roman Andrije Kovaevia Bijeg s vjeala, Zagreb, 2004.
3
Naela ustake organizacije (1. 6. 1933). Navedeno prema B. Krizman, nav. dj., 117-119.
136
KULTURA
SJEANJA:
1941.
bila poticaj masovnom zloinu. Ustaka je propaganda ponajprije nastojala dehumanizirati Srbe, a uspostavom NDH i idove, proglaavajui ih krivcem za sve zlo
to je snalo hrvatski narod. Ustaka je ideologija naime tvrdila da neki ljudi nisu
ljudi, a to je nuno vodilo zloinu genocida. Psiholoka je priprema napravljena ve
u emigraciji, gdje ustaki voa A. Paveli pie: Hrvatski-revolucionarac i ustaa...
mora biti krut i nemilosrdan. Bez milosti i pardona jer je njegova dunost, da gvoem, vatrom i krvlju skrati muke hrvatskog naroda... Pristae upuuje: Ustaka je
dunost vraati milo za drago. Nu ne jednakom mjerom. Ustae, zapamtite, ustaki
se plaa: za zub-glavu, za glavu-deset glava! Tako veli ustako evanelje.4
Demokracija je proglaena poretkom mlakonja koji navodno omoguuje
prodor komunizma. Zato joj se ustae otvoreno protive i zagovaraju potrebu uspostave totalitarnog poretka u kojem nee biti mjesta neprijateljima nacije. Trebalo
je doi neto novo, neto jae i sposobnije za borbu protiv boljevizma, pie Ante
Paveli, sposobno da ga porazi. A to je nalo svoj ishod u faizmu. Naravno faizam je morao najprije odstraniti demokraciju... odstraniti sve ono to je demokracija bila uvela. To je u prvom redu slobodarstvo (liberalizam op. a.), naravno, slobodarstvo takozvanih zapadnih demokracija.5
Reim se nastoji legitimirati karizmatski, pa njeguje kult velikog voe. Diktator Ante Paveli prikazuje se kao povijesna linost koja je ostvarila ideje o samostalnoj i pravednoj Hrvatskoj Ante Starevia i Stjepana Radia, jamac reda i jedinstvene politike zajednice utemeljene na naciji odreenoj krvlju i tlom. Zanimljivo
je da primjeri iz udbenika povijesti u NDH pokazuju kako se ustakom voi Anti
Paveliu ve i veliinom fotografija davala prednost pred svim hrvatskim povijesnim linostima. Njegova je vladavina predstavljena kao emanacija povijesnih tenji hrvatskog naroda za samostalnom dravom. To je bila glavna parola ustake politike povijesti.
Ustae su, prema vlastitom shvaanju svog pokreta, bili revolucionari koji su
1941. doekali ostvarenje svog ideala: stvaranje samostalne hrvatske drave u etnikim i povijesnim granicama. Naravno, neupitno je da Nezavisna Drava Hrvatska nije bila nezavisna i da nije obuhvaala velik dio hrvatskoga etnikog teritorija. Pod vlau faistike Italije ostali su hrvatski etniki prostori na otocima i uz
obalu Jadrana. Stoga je zadaa ustake politike povijesti bila da tu injenicu zanemari i da u svojem tumaenju prolosti legitimira politiki poredak NDH. Ustaka
politika povijesti posredovala se masovnim medijima, koji su prenosili slike povijesti, pa su politiari i znanstvenici nastupali pred publikom koja je ve imala slike
4
Ustaa vjesnik hrvatskih revolucionaraca, svibanj-lipanj 1932. Navedeno prema: B. Krizman, nav.
dj., 86.
5
Ante Paveli, Strahote zabluda, Zagreb, 1941, 261-262.
POLITIKA POVIJESTI
137
povijesti u svojim predodbama. O tome se u nastupima vodilo rauna. Borba za

prolost ujedno je bila i borba za sadanjost i budunost. Smatralo se da vlada onaj
koji dominantno formira znaenja, simbolike forme kojima se posreduju i tumae proli dogaaji, jer samo on moe istodobno tumaiti i sadanjost i budunost.
Propagandnom djelatnou rukovodilo je Glavno ravnateljstvo za promibu pri
Predsjednitvu Vlade NDH.6
U udbenicima NDH jasno se istie ideoloka funkcija politike povijesti, naglaava se da je upravo povijest nauka o promjenama meu ljudima i u samom
ovjeanstvu, pa je prema tome od svih nauka najblia ljudskom umu i srcu. Svjesni navedene emocionalne funkcije povijesti, ustae su je eljeli staviti u slubu legitimiranja svoje politike. Ustaka je politika pritom nuno patetina i nedvojbeno
svjesna svoje uloge u formiranju novog, ustakom ideologijom i voom zajamenog jedinstva hrvatske nacije. Zato udbenici povijesti nastoje pobuditi snane pozitivne emocije. Poput faizma, osnovna emocija koju ustaka politika povijesti eli
prodati nije mrnja, nego ljubav prema vlastitoj zajednici. Mrnja prema drugima i drugaijima na neki se nain ini samo nusproizvodom ljubavi prema svojem
i svojima. Funkcija indoktrinacije ne nastoji se sakriti nekom idejom znanstvene
neutralnosti i objektivnosti, nego se jasno kae: Draga hrvatska mladei! Primi
ovu knjigu poviesti roda svoga onakim ponosom i radou, kako e jednom primiti svjedobu i poi s njom u ivot. Pisana je ljubavlju prema tebi i rodu, pa tako je i ti ui bez oduka i s ljubavlju, da dobije snage i okrepe za rad u ivotu, da...
narod bude svoj na svome, Hrvat na ognjitu hrvatskome. I zato budite s knjigom
Hrvatske poviesti. Za dom spremni!7 Tekst zavrava slubenim ustakim pozdravom, to pokazuje da je uporaba povijesti kao ideolokog orua i politikog oruja
posve nedvojbena.
Treba dakle istaknuti da je jedan od glavnih izvora legitimacije ustake diktature politika povijesti. Ustae su svojoj vladavini nastojali dati smisao tumaei
NDH kao vrhunac i kako je svrha povijesti ostvarenje samostalne drave ujedno svojevrstan kraj hrvatske povijesti. Povijest je sa stvaranjem NDH u svojemu
bitnom poslanju ispunjena, ali s druge strane odmah se isticalo da je 10. travnja
1941, dan uspostave NDH, samo poetak jedne nove revolucije. Radilo se o faistikoj revoluciji kojom su ustae nastojali oistiti dravu od neprijatelja i formirati novu hrvatsku nacionalnu zajednicu meusobno slonih stalea ije jedinstvo jami voa.
Fadil Ademovi, Novinstvo i ustaka propaganda u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj. tampa i radio u
Bosni i Hercegovini (1941-1945), Sarajevo, 2000.
7
Stjepan Srkulj, Hrvatska poviest za VIII. razred srednjih kola, sv. 1, Zagreb, 1944.
138
KULTURA
SJEANJA:
1941.
Ustaki su ideolozi nastojali svoj poredak prikazati kao smisao egzistencije hrvatskog naroda. Legitimaciju svoje faistike vladavine nastojali su postii uporabom raznih simbolikih formi, meu kojima je sredinju ulogu imao prikaz uloge
voe. Nisu skrivali da je njihov reim diktatura, tovie, sam je ustaki voa Ante
Paveli isticao da je ustaki ideal faistika diktatura. Glavnim politikim i ideolokim protivnicima proglasio je komunizam i liberalizam, koji se, prema njegovu sudu, mogu pobijediti iskljuivo revolucionarnim sredstvima. Faistika revolucija,
pa tako ni ustaka, nije bila ponajprije ekonomska i socijalna, nego kulturna, toboe moralna, ne u ime klase, nego u ime nacije. Prijezir prema moi novca, buroaziji i parlamentarnoj demokraciji bio je zajedniki komunistima i faistima, ali faisti
smatraju da mogu kontrolirati kapitalizam, i to samo ako odstrane parlamentarnu
demokraciju i buroaziju prisile da slui naciji. Posljedice Prvoga svjetskog rata samo su omoguile da se kulturna pobuna protiv prosvjetiteljstva i demokracije pretvori u politiku i da stvori faizam. Pokuavajui definirati faistiki pokret koji
je predvodio, Paveliev je uzor Mussolini 1932. izjavio da se radi o pobuni protiv
materijalistikog pozitivizma devetnaestog stoljea.8 Identitet faizma ovisio je o
definiciji njegova neprijatelja, protiv kojega se trebalo boriti stvarajui drutvo herojskih vrijednosti, ljudi koju su spremni na rat da bi spasili naciju. Glavno zlo bili
su, kako je navedeno, boljevizam i liberalizam sa svojom hedonistikom dekadencijom koja velia pojedinca, a ne vidi vrijednost nacionalne zajednice. Intervencijom herojske ustake elite trebalo je uskrisiti novu, duhovno obnovljenu hrvatsku
naciju. Ustaka pobuna protiv liberalizma i demokracije, nastojanje da se probudi
energija, instinkt i volja, pokuaj da se ponovo pronau duh i vrijednost nacionalne
zajednice vodili su u diktaturu i teror. Nasilje postaje bitan element ustake vladavine, a teror kao brutalna i neograniena primjena nasilja imao je slubenu funkciju spaavanja nacije od zavjera politikih protivnika i rasno neistih skupina.
Tvrdilo se da je Poglavnik... tono oznaio tri glavna neprijatelja Hrvatske: velikosrbstvo, idovstvo i komunizam.9
Ideal jedinstva nacionalne zajednice nije se nastojao ostvariti iskljuivo terorom, nego i propagandom, pa su sve obrazovne i kulturne institucije pretvorene u
sredstvo ustake propagande. U njezinoj osnovi bila je ustaka politika povijesti.
Njezinu osnovnu ideju ini faistiki stav da se samo jedinstvena zajednica moe
obraniti od neprijatelja, a da njezino jedinstvo jami voa. Njegova je volja izvor
zakona zajednice. To je osnovna poruka ustake politike povijesti. Stoga je Poglavnik Ante Paveli bio njezina sredinja figura. Ustaka je propaganda pritom otvo-
8
9
Zeev Sternhell, Faizam, u: Michael Freeden, Politike ideologije. Novi prikaz, Zagreb, 2006, 154.
Danijel Crljen, Na Poglavnik, Zagreb, 1943, 53.
POLITIKA POVIJESTI
139
reno govorila o blagotvornom uinku kulta voe, odreujui ga kao znak borbe
i pobjede. U vodji, kojemu hrvatski narod daje plemenito, znaajno i drevno hrvatsko ime: Poglavnik, moraju biti usredotoene sve raznolike, pa i suprotne tenje,
osjeaji i stremljenja, koja e kroz njegov duh biti uskladjena, pomirena i usmjerena konanim, velikim ciljevima, za kojima cijeli narod sviestno ili nesviestno tei.10
Paveli je dakle odreen kao onaj koji objedinjava sve tenje i interese hrvatskog
naroda. Samo Poglavnik i vjera u njegovu veliinu jame jedinstvo hrvatske nacije.
Izmeu njega i naroda treba, s jedne strane, biti velik odmak, kako bi ga se doivljavalo kao uzvienu osobu i oborualo neprikosnovenim autoritetom, a s druge
strane Poglavnik mora vlastitom duom, srdcem, eljama, mislima i djelatnou biti tako bliz svakom hrvatskom ovjeku, da ga svaki Hrvat bude uviek mogao osjetiti sebi bliim od svojih najbliih i draim od onih, za koje bi dao sve na svietu.11
Ustae tvrde da Poglavnik Hrvatima mora biti drai i od lanova vlastite obitelji,
suprunika, djece, majke itd. Nije dovoljno da bude otac obitelji i, kao svatko, pravi ovjek kralj svoje djece, kao to su to zamislili prvi konzervativci, nego mora biti
sredinja figura cijele nacije. U Poglavniku se emanira duh nacije, on je jamstvo
nacionalnog jedinstva, ostvarenja cilja nacije. U ustakoj politici povijesti voa i
narod su jedno, a to je jedinstvo zapisano u zakonima povijesti. tovie, hrvatskog
naroda ne bi ni bilo bez voe, oni su organski povezani. Nesumnjivo je dakle da je
u ustakoj politici i ideologiji rije o preuzimanju faistike ideje voe. Stoga ustaka propaganda nastoji poentirati: U iznesenim vrednotama Poglavnika i njegovoj
unutarnjoj organskoj povezanosti s hrvatskim narodom, s kojim Poglavnik sainjava nedjeljivu cjelinu, lei bit i smisao poglavnitva kao vodstvene ustanove hrvatskog naroda danas i u nedoglednoj budunosti.12
Ustaka politika povijesti nastojala je u svakoj prigodi naglasiti da je osnovna
svrha cjelokupne povijesti bilo stvaranje samostalne hrvatske drave, i to upravo u
obliku politikog poretka kakav je formiran u NDH. A kako je u njoj uspostavljena
diktatura jednog ovjeka, Poglavnika, uloga voe u povijesti bila je izuzetno naglaena. Pavelia se usporeivalo s drugim faistikim voama, ali se ujedno isticalo da je njegov rad bio jo vei i tei jer su potrebe hrvatskog naroda bile vee nego bilo kojeg kulturnog europskog naroda.13 Budui da su dravu proglasili svetim
ciljem povijesti, i sam je Poglavnik zadobivao kvazireligijska obiljeja. Naglaava
se: Da nije Poglavnika, ne bi bilo ni Nezavisne Drave Hrvatske; Poglavnik uva
Nezavisnu Dravu Hrvatsku. tovie, ustaki ideolozi u faistikom duhu idu i da10
Ibidem, 13.
Ibidem, 13.
12
Ibidem, 14.
13
Ibidem, 136.
11
140
KULTURA
SJEANJA:
1941.
lje, te Pavelia potpuno izjednaavaju s dravom. U tom se smislu tvrdi: Poglavnik

smjelo izgradjuje Nezavisnu Dravu Hrvatsku. On joj daje duh, misao i volju stavljajui je sa svim njezinim snagama u slubu hrvatskog naroda... On nije samo vladar i prvi ministar. On je tvorac, uitelj i otac svoje drave u pravom smislu rijei.
On predstavlja duhovno i organsko srdce hrvatske drave.14
Ustaka politika povijesti u svojim je udbenicima godinu 1941. svela na nastanak NDH, prikazujui je neizbjenim rezultatom ustake borbe i dublje unutarnje logike povijesnog procesa. Polazi se od kroatiziranja svih bitnih dogaaja iz hrvatske povijesti. Hrvatski narodni preporod po toj je logici bio utemeljen iskljuivo
na hrvatskome dravnom pravu, a pod ustaku ideju drave sveden je i openarodni hrvatski zahtjev iz 1918. godine, kada narod trai sjedinjenje svih Hrvata u
jednu Nezavisnu Dravu Hrvatsku. Tvrdi se da je Stjepan Radi, neupitni politiki
lider veine hrvatskog naroda u Kraljevini SHS, prihvatio zastavu Nezavisne Drave Hrvatske.15 Valja naglasiti kako je neupitno da je veina hrvatskog naroda (sa
Stjepanom Radiem kao politikim voom), kao to potvruje iskazana politika
volja hrvatskih biraa, eljela neki tip samostalne drave, ali to nipoto ne znai da
je zagovarala NDH. Uostalom, snaan hrvatski antifaistiki pokret tijekom Drugoga svjetskog rata pokazao je da Hrvati veinom nisu prihvaali faistiki tip vladavine i NDH te da im se dobar dio hrvatske nacije i orujem suprotstavio.
U ustakoj interpretaciji godina 1941. zapoela je s Pavelievim odlaskom u
emigraciju 17. sijenja 1929. godine. Naime tog datuma dr. A. Paveli pone obi
narodni pokret za osloboenje na revolucionarnoj osnovi...16 Priliku za realizaciju
ustakih ciljeva dale su okolnosti izazvane Drugim svjetskim ratom, iako udbenici povijesti iz NDH to ne istiu, nego se ta veza izbjegava sagledati u cijelosti. Odgovornost za izbijanje rata ustaki su ideolozi prebacili na Englesku i SSSR. Hitler
je proglaen ovjekom mira koji je nastojao to prije dokrajiti taj strani rat, te
je ve dva puta Englezkoj ponudio mir...17 Dakle zloinac Hitler prikazivan je kao
mirotvorac, a u njegovu velianju naglaavalo se da je obnovitelj Njemake ovjek fronte i rada... Hvalila se i nacistika ideologija jer proglaava da je ope dobro iznad pojedinanog.18
Zanimljivo je kako ustaka politika povijesti u NDH objanjava razloge izbijanja Drugoga svjetskog rata. Razlaganje poinje stavom da je Hitler nakon dolaska
na vlast nastojao rijeiti socijalno pitanje i Nijemce osloboditi nepravednoga Ver14
Ibidem, 145.
Stjepan Srkulj, Hrvatska poviest za VIII. razred srednjih kola, sv. 2, Zagreb, 1944, 224.
16
Ibidem, 235.
17
Stjepan Srkulj, Poviest novog vieka za sedmi razred srednjih kola, Zagreb, 1943, 345.
18
Ibidem, 342.
15
POLITIKA POVIJESTI
141
sajskog mira. Pripojenje Austrije i Sudeta tumai se kao pravedan proces narodnog ujedinjenja i naglaava se da su ga podravale sve velike sile onog doba. Daljnji
dogaaji opisani su kao nastavak procesa pravednoga njemakoga narodnog ujedinjenja. U udbeniku stoji da je Hitler od Poljske zatraio povrat drevnog njemakog grada Danzinga i uzki koridor (prolaz) s Iztonom Prusijom. No Poljska
je oslanjajui se na Francuzku i Englezku, odbila te pravedne zahtjeve, dapae, odmah su poeli krvavi progoni brojnog njemakog iteljstva u Poljskoj, a poljska je
vojska stala uznemiravati njemake granice. Na to je Njemaka bila prinudena, da
orujem zatiti svoje suplemenike i svoju granicu. I premda je Njemaka izticala,
da ne eli taj sukob proiriti na druge zemlje niti upropastiti Poljsku, nego da e samo zatititi svoje pravedne zahtjeve, ipak joj Englezka i Francuzka naviestie rat.19
Nedvojbeno je dakle da ustaka politika za izbijanje Drugoga svjetskog rata krivi
francusku i englesku politiku. Takoer je zanimljivo da se taj rat u udbenicima povijesti i ustakoj propagandi ne dovodi u vezu s nastankom NDH. Njezino se formiranje tematizira u posebnom poglavlju, izvan konteksta meunarodne politike,
iskljuivo iz slijeda dogaaja hrvatske povijesti, a sve zasluge pripisane su iskljuivo
ustaama i Poglavniku. Na kraju udbenika Stjepana Srkulja Hrvatska poviest za
VIII. razred srednjih kola dodano je posebno poglavlje pod naslovom Graditelji
Nezavisne Drave Hrvatske. Ono zapoinje prikazom politikih ideja Ante Starevia, a gotovo sav preostali dio posveen je Anti Paveliu i ustaama. Donose se Pavelievi govori, Naela Hrvatskog Ustakog Pokreta, Ustav Ustae HOP, pjesme
koje veliaju Pavelia te se prikazuje doek Poglavnika 15. travnja 1941. godine
na Markovu trgu u Zagrebu.20 Radi se o najopirnijem dijelu udbenika, koji potpuno jasno poistovjeuje nastanak NDH s ustaama i njihovim voom.
Uspostavljanje NDH bilo je, rekosmo, za ustae svrha povijesti, ali ne i njezin kraj. Prema njihovu sudu, radilo se o novome revolucionarnom poetku. Stoga je proglaenje NDH 10. travnja 1941. godine ujedno bilo proglaenje poetka
neizbjene ustake revolucije. Radilo se o, najprije, ideolokom kopiranju, a zatim
primjeni faistikih naela. Glavno ustako oruje bio je teror: brutalno, stalno primjenjivano i neogranieno nasilje. Sama ustaka ideologija naglaavala je da ustaki pokret eka borba za ouvanje izborenog, stoga je otvoreno najavila ustaki teror, koji je zapoeo odmah nakon proglaenja NDH. Faistika ideologija krvi i
tla nala je izraz u zloinakim rasnim zakonima koje su ustae donijeli ve u svibnju 1941. godine. Opravdanje zloina, koji su ustae proglaavali nunom obranom
i izvrenjem pravde, pokualo se pronai u ideji revolucije. U velikom ienju prije
19
20
Ibidem, 344.
Stjepan Srkulj, Hrvatska poviest za VIII. razred srednjih kola, sv. 2, Zagreb, 1944, 244-481.
142
KULTURA
SJEANJA:
1941.
uspostavljanja harmonije izmeu svih stalea hrvatskog naroda. Nije bilo vano
samo stvoriti dravu, nego ju je trebalo uiniti ustakom. Ustaka e revolucija,
tvrdi ustaka politika povijesti, ne birajui sredstva prokriti put pravoj, stvarnoj
primjeni ustakih naela u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj. Svi pak oni, koji misle da
e Poglavnik odstupiti od bilo kojeg ustakog naela, i da se ne e usuditi od riei
prei na djelo, pokazuju, da ga niti malo ne poznaju, i da nisu ba nita nauili iz
njegova ivota... eljezna metla ustake revolucije nalazit e se u Poglavnikovoj ruci, a Ustae e kao uviek biti neumoljivi izvritelji njegove volje. Tom e se revolucijom konano ostvariti mir, srea i blagostanje Hrvatskog naroda. Tom e revolucijom Ustaki pokret izvriti drugi, vei i znaajniji dio svog poviestnog zadatka.21
Radilo se o ambiciji da se politiki poredak NDH ustroji po uzoru na reime faistikih drava. Faizam je openito bio pokret, ideologija i poredak koji je
ustaka politika povijesti dosljedno veliala, a definirala ga je kao veliki socijalni
pokret.22 Cilj ustake revolucije bio je oblikovati faistiki ureenu dravu. Prema faistikom primjeru trebala se provesti reorganizacija cjelokupnoga politikog, gospodarskog i socijalnog ivota. U politikom se smislu trebala uspostaviti
diktatura, u gospodarskom korporativni sustav, a u socijalnom pravednost i skladan odnos izmeu svih stalea. Sve to trebalo je pridonijeti jedinstvu i boljitku cjelokupne hrvatske nacije. U provoenju revolucije polazilo se od naela da u dravi
mora postojati jedan voa s politikom strankom koja ga bezuvjetno slua, a koja
ima jedina prava na obstanak u dravi. Drava je definirana kao organska cjelina
kojoj su podvrgnuti svi pojedinci i stalei. Sukob izmeu rada i kapitala dokinut
je u korporacijama u kojima su svi trebali suraivati na opu korist. Organski definirana drava naime ne trpi nikakav unutarnji konflikt.
Ustaka revolucija, koja prema ustakom sudu zapravo poinje stvaranjem
NDH 10. travnja 1941. godine, nije skrivala svoj totalitarni karakter. tovie, ustaka ga je politika povijesti isticala kao pravu svrhu povijesnih zbivanja. Faizam je
ustaki uzor, i to se u udbenicima povijesti u NDH nije pokuavalo sakriti. Hitler i
Mussolini slavili su se ne samo kao veliki voe i ljudi rada i reda nego i kao revolucionari koji obnavljajui naciju stvaraju novi poredak. Budui da se ustaka interpretacija prolosti jasno poziva na ideale faizma, zloin je bio nuan rezultat ustake ideologije, a ustaka politika povijesti inila je sve da bi legitimirala faistiku
revoluciju i njoj primjeren tip vladavine. U NDH ustae su uspostavili totalitarnu
diktaturu, njihova je organizacija funkcionirala kao monopolistika dravna stranka koja omoguava prijelaz prema totalitarnoj kontroli, uspostavljeno je naelo vo21
22
Danijel Crljen, nav. dj., 153.

Stjepan Srkulj, Poviest novog vieka, Zagreb, 1943.
143
POLITIKA POVIJESTI
e, oblikovane su ustaka elita i organizacije koje omoguuju unutranju kontrolu

masa, postojao je dualizam stranakog i dravnog aparata, kultura i obrazovanje
pretvorili su se u politiku propagandu, a politika povijesti sluila je u propagandne svrhe legitimacije ustake diktature. Ona je velianjem ustaa i njihova voe nastojala da ljudi ne samo sluaju vlast nego i da vjeruju u njezinu nepogreivost, u
revolucionarnu misiju ustakog pokreta. U tome nije uspjela, a hrvatski antifaisti
su, oslobodivi zemlju, onemoguili njezino daljnje djelovanje i zapoeli razdoblje
jedne druge revolucionarne politike povijesti.
Ustasha Politics of History: 1941 as a Revolutionary Year

Summary
The text provides an analysis of basic characteristics of Ustasha interpretation of
history, with an emphasis on the intepretation of historical events from the year 1941
in the official ideology and history textbooks of the Independent State of Croatia
(NDH). It is shown that Ustasha politics of history glorified fascism, and the creation
of NDH was interpreted, on the one hand, as the pinnacle of Croatian history, made
possible by the Ustasha and their leader, and, on the other hand, as the beginning of a
new Ustasha-led revolution which was to bring about a political, economic and social
transformation of the Croatian people in a totalitarian state. The said politics of history
sought and glorified in all historical events the role of the leader, who guaranteed the
unity of the people and made possible the creation of the state. For this reason, the
leader of the Ustasha movement was proclaimed the greatest historical figure of the
Croatian people. As a conclusion, it is established that Ustasha politics of history had
all characteristics of fascist interpretations of history.
Damir Agii, Magdalena Najbar-Agii

HRVATSKA HISTORIOGRAFIJA O 1941.
POLEMIKA BEZ DIJALOGA?
Za legitimizaciju vlasti Komunistike
partije u Jugoslaviji nakon 1945. godine razdoblje Drugoga svjetskog rata bilo je od presudne vanosti. Iz njega su se izvlaila dva osnovna vezivna
elementa jugoslavenske federacije, a
to su kult Josipa Broza Tita kao voe
i ideja o bratstvu i jedinstvu jugoslavenskih naroda proizalom iz zajednike borbe u ratu. Naravno, unutar
Drugoga svjetskog rata godina 1941.
zvana godinom ustanka narod Jugoslavije bila je iznimno znaajna.
Istraivanje tog dijela prolosti imalo
je u cijelom poslijeratnom razdoblju, a
djelomice i nakon 1991. godine, jake
politike konotacije. U izlaganju e se
ukratko ukazati na karakteristine primjere radova o toj temi, koji ilustriraju
glavne pravce razvoja dijela hrvatske
historiografije do devedesetih godina
dvadesetog stoljea.
Naslovnica
Zbornika
Historijskog
instituta
Jugoslavenske
akademije,
vol. 4, Zagreb,
1961.
udui da je prostor istraivake i interpretativne slobode u vrijeme socijalistike Jugoslavije bio vidno suen, uoljivo je kako se golema veina povjesniara
drala podalje od tema iz novije povijesti, pa tako i
od istraivanja 1941. godine. U prvom se razdoblju nakon rata,
sve do kraja ezdesetih godina, pojavilo vrlo malo radova iz pera profesionalnih povjesniara. Dominirali su memoarski mate-
146
KULTURA
SJEANJA:
1941.
rijali sudionika NOB-a i politiki inspirirani radovi komunistikih propagandista.

esto se radilo o namjernom iskrivljavanju slike prolosti, sve u svrhu ostvarivanja
politikih ciljeva i obrauna s politikim protivnicima.1
Simptomatino je da na Treem kongresu historiara Jugoslavije, odranom
1961. godine u Ljubljani u sklopu proslave 20. godinjice ustanka narod Jugoslavije, hrvatska historiografija nije bila zastupljena niti jednim izlaganjem koje bi se
izravno odnosilo na razdoblje Drugoga svjetskog rata, Nezavisne Drave Hrvatske ili na komunistiki pokret. Hrvatski su istaknuti povjesniari, Nada Klai, Igor
Karaman, Jaroslav idak i Mirjana Gross, nastupili s referatima koji su se odnosili
na ranija razdoblja. Osim u plenumu u kojemu su se obraivale teme iz povijesti
NOB-a, sudionici su radili u tri sekcije: u prvoj su bile zastupljene teme od prapovijesti do kraja 18. stoljea, u drugoj od poetka 19. stoljea do 1941. godine, a u
treoj iskljuivo teme iz povijesti Drugoga svjetskog rata. I u prve dvije sekcije najvie je vremena i prostora posveeno upravo seljakim i drugim ustancima te nacionalnim pokretima, kao i ekonomskim problemima u svezi s time. Predstavnici
hrvatske historiografije sudjelovali su u radu 1. i 2. sekcije.2 Pitanje kako se odvijala
diskusija, koja je na trenutke navodno bila vrlo ivahna3, moglo bi biti tema daljnjih istraivanja.
Iste godine kada je odran Kongres u Ljubljani objavljena je i rasprava Vase
Bogdanova Porijeklo i ciljevi ovinistikih teza o dranju Hrvata 1941. Vaso Bogdanov primjer je politiki podobne osobe koja u historiografiju ulazi poslije rata. Prijeratni publicist ljeviarskih orijentacija i srednjokolski profesor svoj poslijeratni
poloaj moe zahvaliti ideologiji i navodno osobnim vezama s jednim od tada
najutjecajnijih hrvatskih intelektualaca, piscem Miroslavom Krleom. Bogdanov je
odmah nakon rata radio u Komisiji za granice s Maarskom (jer je znao maarski
jezik), a kasnije u Dravnom arhivu u Zagrebu. Godine 1947. obranio je doktorat, a
1949. postao je izvanredni profesor na Katedri za narodnu povijest Filozofskog fakulteta. U sreditu Bogdanovljeva interesa bilo je razdoblje revolucije 1848-1849, a
glavne teze njegova rada ile su u smjeru dokazivanja postojanja naprednih/progresivnih ljeviarskih struja kod naih naroda, to je trebalo pobiti poznatu Marxovu
ocjenu prema kojoj su tijekom Proljea naroda Maari bili napredni/progresivni,
1
Ivo Banac, The Dissolution of Yugoslav Historiography, The American Historical Review, 97/1992;
hrv. prijevod Rat prije rata: raspad jugoslavenske historiografije, u: Cijena Bosne, Zagreb 1994.
2
Trei kongres historiara Jugoslavije, Historijski pregled, 1 (1962), str. 79-80; Hrvatska historija na
III kongresu historiara Jugoslavije u Ljubljani, Historijski zbornik, br. XIV (1961), str. 355; Fran
Zwitter, Tretji kongres zgodovinarjev FLR Jugoslavije, Jugoslavenski istorijski asopis, 1/1962, str.
135-137.
3
Fran Zwitter, Tretji kongres..., str. 136.
DAMIR AGII, MAGDALENA NAJBAR-AGII: HRVATSKA
HISTORIOGRAFIJA O
1941.
147
dok su Hrvati stali na stranu reakcionarnih snaga. Vaso Bogdanov predavao je na

Filozofskom fakultetu sve do smrti 1967. godine, ali se njegov utjecaj bitno smanjio
zbog sukoba s Jaroslavom idakom, koji datira najkasnije od polovice 1950-ih.
Rasprava Porijeklo i ciljevi ovinistikih teza o dranju Hrvata 1941. izdana
je u povodu dvadesetogodinjice ustanka u Zborniku Historijskog instituta Jugoslavenske akademije.4 Bogdanov je osjetio potrebu da polemizira sa ovinistikim tezama o dranju Hrvata u vrijeme napada na Jugoslaviju 1941. godine. Iako u prvoj reenici tvrdi da je ve u Zakljucima savjetovanja KPJ iz svibnja 1941. godine
fiksirano tko je prvi lansirao tezu o izdajnikom, antinacionalnom, proustakom
i prookupatorskom dranju hrvatskog naroda, oito je da se ne osvre na te glasove iz 1941. godine i vremena Travanjskog rata, ve na neke njemu suvremene glasove koje tono ne definira.5 Ta rasprava Vase Bogdanova moda ne bi bila toliko
znaajna da nije zapravo savren primjer slubenog stajalita o sukobima izmeu
Hrvata i Srba u doba kada je obvezujua bila teza o bratstvu i jedinstvu. Vrlo slina, iako esto jo vie simplificirana interpretacija, ponavljala se i u udbenicima
povijesti. Stoga emo se upravo na te teze ovdje ukratko osvrnuti.
Primjerice, Vaso Bogdanov citira Titov govor kao krunski argument da su takve optube neutemeljene: prema Titu, za slom Jugoslavije bila je kriva srpska vladajua klika.6
Bogdanov kae da su sumnje prema Hrvatima bile dio stavova emigrantske
vlade te zarobljenih oficira jugoslavenske vojske.7 Ustanovio je da su slini stavovi
postojali i ranije (ezdesetih godina 19. stoljea u realizaciji Naertanija) stavovi
iz ranijeg vremena opravdavali su se srpskom misijom osloboenja drugih Slavena; poricanjem hrvatske nacije u Srbobranu i Paievom politikom u Prvome svjetskom ratu.
Vaso Bogdanov dalje tvrdi da su optube na raun Hrvata vezane uz odnos
prema Austriji i germanstvu neutemeljene. Prema njegovu miljenju, politiari takvih orijentacija bili su u Hrvatskoj u manjini, a vii slojevi koji su pokazivali tak4
Vaso Bogdanov, Porijeklo i ciljevi ovinistikih teza o dranju Hrvata 1941. (Povodom dvadesetogodinjice ustanka), Zbornik Historijskog instituta Jugoslavenske akademije, vol. 4, Zagreb 1961,
str. 5-92.
5
Budui da u svojoj polemici osporava tvrdnje o tome da je bilo odreenih specifinosti, ini se da
je bio potaknut referatom Metoda Mikua iznesenom na plenumu Treeg kongresa jugoslavenskih
historiara Specifini elementi v NOB (revoluciji) jugoslovenskih narodov.
6
V. Bogdanov, nav. dj., str. 5-6; citat (prema Titu) iz njegova razgovora s Draom Mihailoviem iz
kolovoza 1941, u kojem potonji kae da treba kazniti Hrvate i druge za navodnu izdaju (prema: Josip Broz Tito, Govori i lanci, I, str. 188).
7
Nikola Vujanovi, Partijski rad u zarobljenikom logoru u Osnabriku, etrdeset godina, VII, str.
522; Veeslav Vilder, Bitka za rogove, London 1957.
148
KULTURA
SJEANJA:
1941.
ve sklonosti bili su u stalnom klasnom sukobu s niim slojevima drutva. Kao

potvrdu navodi sve mogue pobune te kae da je puk u Hrvatskoj bio uglavnom
politiki obespravljen. Njegove je teze gotovo bez dodatnog pojednostavljivanja
mogue svesti na tvrdnju da je za sve pozitivne pojave u povijesti zasluan puk, a
da su za sve negativne krive politike elite.8 Protuaustrijske motive nalazi i u knjievnosti pod utjecajem Stranke prava.9
Bogdanov pobija i teze o privrenosti Hrvata Rimu i katolianstvu. Tvrdi da je
postojalo neprijateljstvo izmeu seljaka i feudalne Katolike crkve, a kao dokaz navodi pobune i narodne pokrete, koji su, prema njegovu miljenju, imali antiklerikalno i anticrkveno obiljeje.10 Crkvu smatra zaprekom u ostvarenju ilirske ideje, a
istie i anticrkveno stajalite koje se manifestiralo u Zahtijevanjima naroda iz 1848:
antiklerikalno, protujezuitsko raspoloenje izbilo je na poetku etrdesetosme i
u Zagrebu, tako da poglavar katolike crkve u Hrvatskoj biskup Haulik, omrznuti
maaron, bjei u Be gdje se mjesecima krije od straha da ga ne ubiju.11 Spominje
antiklerikalni karakter pokreta 1903-1904. te da su svi veliki hrvatski politiari bili
antiklerikalci.12 Nadalje, opirno pie o odnosu Hrvata prema jugoslavenstvu13 i zajednici sa Srbima i ostalim junoslavenskim narodima nakon propasti stare Jugoslavije (u NOB-u).14
Osvrui se na odnos Hrvata prema okupatorima i Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj, Bogdanov navodi da je to od kljune vanosti: Na osnovi itave svoje prolosti i svog nacionalno-politikog iskustva, hrvatski puk, hrvatsko seljatvo bilo je od
samog poetka antiokupatorski, antiustaki nastrojeno.15 Bogdanov teko optuuje
Hrvatsku seljaku stranku i Vladka Maeka, tvrdei da su se istroili pristajui na
Banovinu Hrvatsku.16 Govorei o kolaborantima, uz pomo citata iz Rankovievih
i Titovih govora opet istie opoziciju puk ustae. Tu tezu argumentira izbjegavanjem mobilizacije, dranjem domobranskih jedinica, pojavom prebjega u partizane, sukobima ustaa i domobrana, suradnjom domobrana s partizanima te protuustakim raspoloenjem hrvatske omladine.17
V. Bogdanov, nav. dj., str. 11-18.

Isto, str. 17.
10
Isto, str. 19.
11
Isto, str. 21.
12
Isto, str. 24.
13
Isto, str. 27-42.
14
Isto, str. 42-44.
15
Isto, str. 45.
16
Isto, str. 47-50.
17
Isto, str. 71-74.
9
HISTORIOGRAFIJA O
1941.
149
Bogdanov kae da ne valja govoriti o specifinosti hrvatskog dranja. Nije bilo specifinog dranja naroda, ve samo drutvenih klasa, jer suradnja je bila tipina za buroaziju iz svih naroda. Tu spominje srpske i slovenske kolaboracionistike grupe te nabraja i pasivne elemente kod drugih naroda. Zakljuuje da
stvarno historijsko zbivanje u Hrvatskoj godine 1941. neosporno svjedoi o tome,
da su ustaki koljai bili relativno brzo raskrinkani i omraeni kao zloinci i sluge
okupatora....18
U SR Hrvatskoj oito je nedostajalo strunjaka koji bi se bavili najnovijom
povijeu. Tome se nastojalo doskoiti osnivanjem Instituta za historiju radnikog
pokreta (1961). Od tog vremena zapoinju istraivanja koja su kasnije rezultirala i
brojnim publikacijama. Meutim, jasno je da partijske vlasti nipoto nisu bile spremne odrei se kontrole nad istraivanjem tema koje su njima bile toliko znaajne
ne samo da je Institut utemeljen partijskim odlukama (to moemo rei za manje-vie sve to se zbivalo u tadanjem drutvu) ve je u upravnim strukturama uvijek
bilo ljudi koji su istovremeno uivali i visok poloaj u Partiji. Ukupna ocjena koliko
su ozbiljna i profesionalna bila istraivanja provoena unutar Instituta, i koliki je,
ustvari, bio utjecaj komunistike ideologije, svakako zahtijeva intenzivno istraivanje.19 Svakako se moe konstatirati da su istraivanja najnovije povijesti barem u
kvantitativnom smislu zapoela upravo tada. To je dobro uoljivo ako pogledamo
bibliografiju asopisa za suvremenu povijest periodike publikacije spomenutog
Instituta koji izlazi od 1969. godine.20 I programski namijenjen objavljivanju radova o novijoj povijesti, SP znatno se razlikovao od tradicionalnih asopisa, u kojima su dominirali tekstovi o ranijim razdobljima.
Ve 1971. godine u broju posveenom 30. godinjici poetka oslobodilake
borbe i socijalistike revolucije naroda i narodnosti Jugoslavije pojavljuje se vie
radova o toj problematici. Primjera radi valja spomenuti da su u Historijskom zborniku, ak i u brojevima koji su prigodniarski posveeni godinjicama te vrste, radovi koji govore o novijoj povijesti vrlo rijetki.21
18
Isto, str. 78-90.

Jure Krito, Ideologija/politika i historiografija: primjer asopisa za suvremenu povijest (1969.-1999.), u: Hrvatska historiografija XX. stoljea: izmeu znanstvenih paradigmi i ideolokih zahtjeva,
ur. S. Lipovan i Lj. Dobrovak, Institut za drutvena istraivanja Ivo Pilar, Zagreb 2005, str. 73-98.
20
asopis za suvremenu povijest. Tridesetogodinjica izlaenja (1969.-1999.). Bibliografija, priredio
Stjepan Matkovi, SP 31/1999; vidi takoer: Jure Krito, Hrvatska historiografija kroz trideset godita asopisa za suvremenu povijest (1969.-1999.), Drutvena istraivanja, 11 (2002), 1 (57), str.
171-186; Jure Krito, Ideologija/politika i historiografija: primjer asopisa za suvremenu povijest
(1969.-1999.), nav. dj., str. 73-98.
21
Vidi: Bibliografija Historijskog zbornika 1948-2007, Historijski zbornik, LXI, br. 1.
19
150
KULTURA
SJEANJA:
1941.
Ne udi to su se upravo u SP-u 1973. godine u okviru Aktualne teme pojavili osvrti i polemike vezani uz Istoriju Jugoslavije (izd. Prosveta, Beograd 1972).
Kritini su se glasovi poglavito odnosili na dio koji je govorio o razdoblju Drugoga
svjetskog rata, koji u Istoriji Jugoslavije potpisuje Vladimir Dedijer. Dedijeru se zamjeraju brojni faktografski i drugi struni propusti, no stjee se dojam da je takav
naglasak polemike zamjenska forma za istinska interpretativna razmimoilaenja.
Iako hrvatskim povjesniarima nije bilo beznaajno to se u drugim republikama
pie o povijesti zajednike drave, u diskusijama su se zaobilazili sutinski problemi.
Svakako se mora naglasiti da su istraivanja, koja su zapoela ezdesetih godina, rezultirala znaajnim publikacijama tijekom sedamdesetih i poetkom osamdesetih. Ponajprije valja spomenuti radove Fikrete Jeli-Buti. Njezina kapitalna
knjiga Ustae i NDH ugledala je svjetlo dana 1977. godine i bila je najvanije i najutemeljenije djelo o povijesti Nezavisne Drave Hrvatske.22
U SP-u redovito se obiljeavala godinjica oslobodilake borbe i socijalistike revolucije naroda i narodnosti Jugoslavije. Na 40. godinjicu 1981. godine tome
je posveen poseban broj asopisa, no u njemu objavljeni lanci nisu donijeli nita
novo u istraivanju povijesti Drugoga svjetskog rata ili Nezavisne Drave Hrvatske.
Naglasak je i dalje bio na ulozi Komunistike partije Jugoslavije i organizaciji tijela narodnooslobodilakoga pokreta. O tome se raspravljalo i na sjednici Komisije
predsjednitva CK SKH za historiju SKH 1983. godine.23
Ipak, kako su odmicale osamdesete, u SP-u sve je vie prisutna polemika sa
stavovima srpskih historiografa, i to ne samo o pitanjima vezanima uz Drugi svjetski rat (primjerice, vidi polemiku Vasilija Krestia i Mirka Valentia o Srbima u Vojnoj krajini, SP, 3/1983, ili tekst Petra Korunia o Vasiliju Krestiu, SP, 1/1984). U
treem broju SP-a iz 1983. godine objavljena je polemika Ljube Bobana s tezama
generala Velimira Terzia (tezama starim ve najmanje dvadeset godina) o krivnji
Vladka Maeka i o navodnoj izdaji hrvatskog naroda 1941. godine. Terziu se u
njoj zamjera neznanstvenost i prilagoavanje argumentacije unaprijed stvorenim
pretpostavkama. To bi se moglo objasniti na nain kako to u svojim ocjenama ini
Jure Krito, koji kae: Prigovor i oporba Terzievim zakljucima bili su razumljivi s hrvatske strane u danom politikom trenutku, jer hrvatski politiari, a onda i
povjesniari, nisu mogli dopustiti ni umanjivanje hrvatskog doprinosa narodnom
osloboenju pod vodstvom Saveza komunista ni bilo kakvo opravdanje monarhi-
22
Fikreta Jeli-Buti, Ustae i Nezavisna Drava Hrvatska, II. izd., Zagreb 1978.
Vjesnik, 28. 1. 1983; prema S. Antoljak, Hrvatska historiografija, Matica hrvatska, Zagreb 2004,
str. 837.
23
HISTORIOGRAFIJA O
1941.
151
stike Jugoslavije....24 No jednako bi se tako taj Bobanov glas moglo smatrati prekidom hrvatske utnje i pokuajem otpora porastu srpskog nacionalizma.
Krito smatra kako su kritike hrvatskih povjesniara bile pretjerane. On je
ipak u pravu kada upozorava kako kasnije ocjene Maekovih postupaka, nastale
nakon osamostaljenja Hrvatske, idu u smjeru velikosrpskih Terzievih teza. Je li
to dokaz pretjeranosti kritika ili toga da su one ile u posve krivom pravcu? Krito
to smatra potvrdom kako je historiografija podlona politikim promjenama,25
to je neupitno. Polemike koje se javljaju u historiografiji i argumenti koji se u njima rabe vrlo jasno ocrtavaju prostor intelektualnih kretanja u situaciji u kojoj je
dotina historiografija funkcionirala. Generalno gledano, uoava se nespremnost
hrvatske historiografije za neke izravnije rasprave, jer u sluaju hrvatske historiografije polemika gotovo nikad nije bila izravna, ili je to bila vrlo rijetko. Ni u sluaju
Memoranduma SANU-a nije bilo izravnog odgovora na argumente druge strane,
ve kritika opih trendova i postupan porast broja radova koji su bili posveeni temama iz nacionalne povijesti, i temama koje su se izbjegavale u ranijem razdoblju,
to je takoer odraz promijenjene ope situacije.
U povodu 50. obljetnice poetka antifaistike borbe u Institutu za suvremenu povijest (kako se od 1990. do 1996. godine zvao nekadanji Institut za historiju
radnikog pokreta) odran je okrugli stol.26 Na njemu su tada vodei povjesniari
i znanstvenici koji su se bavili tim razdobljem (Ivan Jeli, Ljubo Boban, Vladimir
uro Degen, Darko Beki, Gordana Vlaji, Zorica Stipeti, Mihael Sobolevski,
Drago Roksandi, Duan Bilandi, Petar Stri) raspravljali o perspektivama istraivanja 1941. godine. Dobro se osjealo novonastalo stanje, ali i neizvjesnost situacije. Sudionici skupa neki vie, neki manje bili su svjesni novonastale situacije,
koja otvara nove vidike istraivaima novije povijesti.
Raspravu je otvorio Ivan Jeli, koji je, iako je na poetku naglasio kako ne namjerava drati uvodno slovo, opsegom svoga priloga to ipak uinio. Navodei Erica
Hobsbawma, Jeli upozorava na tri osnovne zapreke s kojima se suoava povjesniar koji istrauje revolucije. Prva je od njih javno mnijenje, na koje utjee mitska
vizija dogaaja, druga je vladajui politiki poredak koji posebno tumaenje prolosti rabi kao temelj svoga autoriteta. Treom zaprekom smatra nunost odgovarajue povijesne distance. U svome razmatranju 1941. godine Jeli nastoji analizirati
kako je danas s navedenim zaprekama. Nadalje ocjenjuje kako se javno mnijenje
uvelike mijenja. Jasno je kako se pred oima povjesniara mijenja i politiki pore24
Jure Krito, Ideologija/politika i historiografija: primjer asopisa za suvremenu povijest (1969.-1999.), nav. dj., str. 87-88.
25
Isto.
26
asopis za suvremenu povijest 23 (1-3), Zagreb 1991, str. 57-104.
152
KULTURA
SJEANJA:
1941.
dak, pa kako kae Jeli nestaju opasnosti posebnog tumaenja povijesne prolosti, ali istovremeno upozorava i na nove opasnosti. to se tie tree zapreke,
Jeli smatra da je nuna povijesna distanca prema 1941. ve ostvarena, te da se u
trenutku odravanja rasprave moe svjedoiti eksploziji povijesne literature o toj
godini i pozamanih arhivskih istraivanja. U svome izlaganju nastoji ocrtati sloenost te povijesne teme, brojne politike sile koje se 1941. pojavljuju na pozornici
hrvatske povijesti. Svjestan je da je u dotadanjim istraivanjima komunistiki pokret imao privilegiran poloaj, te zacrtava potrebu novih istraivanja drugih imbenika, tj. seljake stranke, ustakog i etnikog pokreta, novih nesputanih istraivanja uloge Josipa Broza Tita i komunista, te mnogo prostora posveuje svojim
spoznajama o tome i postavljanju brojnih novih pitanja. Drugim politikim silama
posveuje znatno manje prostora, to je vjerojatno odraz i njegova znanja i razine
istraenosti tih sila. Ipak, svakako se mora primijetiti da je Jeli itekako svjestan potrebe popravljanja zacrtanoga istraivakog disbalansa.
Ljubo Boban svoje izlaganje posveuje specifinostima hrvatske situacije 1941.
godine. I on postavlja nova pitanja te polemizira s nekim tezama koje su oito prisutne u javnosti, a koje su vezane uz problematiziranje uloge Vladka Maeka i mogunosti drugaijeg raspleta situacije 1941. godine i nakon toga. U svim istupima
na okruglom stolu uoljiv je odraz tadanjega politikog trenutka, odreena uznemirenost zbog ne posve izvjesnih promjena i prisutnih tendencija da se rehabilitira NDH.
Situacija se u hrvatskoj historiografiji u prvoj polovici devedesetih sve vie mijenjala. Zbog nagle smrti s pozornice su sili do tada znaajni i utjecajni povjesniari, aktivni u prethodnom razdoblju (primjerice Ivan Jeli, a neto kasnije i Ljubo
Boban), to je svakako znaajno uzdrmalo odnose u hrvatskoj historiografiji. Nain razmiljanja i perspektive gledanja na 1941. sve su se vie prirodno mijenjali
to je vie zajednika jugoslavenska drava odlazila u prolost, i to kao propao/neuspio projekt. to zbog rata i posljedino porasta antisrpskog raspoloenja, to
zbog utjecaja emigrantske literature i ideologije. To je utjecalo i na pojavu koja se
esto zove revizionizmom. Dakako, historiografija vie nije bila nimalo homogena
i tek bi dodatna istraivanja mogla opravdati tezu kako je revizionizam postao dominantnim trendom unutar povjesniarske struke, no svakako su u javnosti takvi
stavovi esto bili prisutni.
Iako takvih primjera ima dosta, ovdje emo navesti samo jedan. Radi se o pojedinanom dogaaju iz 1941. godine, o tzv. Bjelovarskom ustanku, tj. otkazivanju
poslunosti 108. pjeake pukovnije 7-8. travnja 1941. godine. Fikreta Jeli-Buti
u knjizi Ustae i Nezavisna Drava Hrvatska taj dogaaj zove znaajnijom ustakom akcijom i pobunom u Bjelovaru koju je izvelo oko 200 naoruanih lanova
HISTORIOGRAFIJA O
1941.
153
Hrvatske seljake zatite, uz pomo manjeg broja vojnika iz 108. i 42. puka.... Istovremeno kritizira teze Velimira Terzia, za kojega je taj dogaaj bio dokaz da je za
propast prve Jugoslavije bila kriva pobuna/izdaja Hrvata, tvrdei da on nekritiki
za bjelovarskim gradonaelnikom Julijem Makancem, koji je u Bjelovaru proglasio
Nezavisnu Dravu Hrvatsku, ponavlja (da bi opravdao svoje tvrdnje) kako se radilo o plamenu koji se irio po svim oblastima Hrvatske.27 Godine 1994. u Bjelovarskom zborniku izlazi tekst Tomislava Heresa Bjelovarski ustanak i proglaenje Nezavisne Drave Hrvatske 8. travnja 1941. godine.28 Iako se Heresa nikako ne moe
smatrati reprezentativnom figurom hrvatske historiografije, njegov je tekst izvrsna
ilustracija jedne ire pojave. On smatra da je Bjelovarski ustanak zanemarivan u ranijoj historiografiji te navodi citate iz knjiga koje ga ipak tretiraju, a posebno relaciju samog Makanca koju je on zapisao ve u jesen 1941,29 Hrvatsku enciklopediju i
knjigu Rudolfa Horvata Hrvatska na muilitu.30 O istom se dogaaju pisalo i ranije. Velimir Terzi, kao to je ve spomenuto, pripisuje taj ustanak aktivnosti ustaa
i tretira ga kao izdaju.31 Heres ne odbacuje samo teze srpske historiografije, nego
kritizira i hrvatske povjesniare, primjerice Zdravka Dizdara, koji je u svome lanku dogaaje u Bjelovaru nazvao pobunom.32 Za Heresa je taj ustanak dokaz teze da
NDH nije bila plod elja i nastojanja ni talijanskih faista ni njemakih nacista, ve
je bila rezultat dugogodinje borbe hrvatskog naroda, koju je itavi svijet poznavao,
ali koju nitko nije htio pomoi.
Heresov je tekst jedan od ekstremnijih sluajeva. Sreom, iako je dosta revizionistikih (ili kvazirevizionistikih) teza prodrlo i u udbenike povijesti, s normalizacijom situacije u Hrvatskoj i promjenama koje su se dogodile nakon 2000.
godine poveava se i prostor za znanstvena istraivanja koja nisu pod izravnim teretom politike.
U skladu s vladajuom ideologijom u hrvatskoj se historiografiji nakon Drugoga svjetskog rata u istraivanjima o 1941. godini naglasak stavljao ponajprije na
ulogu komunista u pripremama, organizaciji i zapoinjanju ustanka i antifaistike
borbe. Takav je pristup vodio zanemarivanju drugih aspekata kompleksnog pitanja
1941. godine u Hrvatskoj. Slino kao i u drugim sluajevima istraivanja tema iz
27
Fikreta Jeli-Buti, Ustae i Nezavisna Drava Hrvatska, II. izd., Zagreb 1978, str. 77.
Tomislav Heres, Bjelovarski ustanak i proglaenje Nezavisne Drave Hrvatske 8. travnja 1941. godine, Bjelovarski zbornik, 4-5, 1994, str. 109-116.
29
Julije Makanec, Sjeanje na bjelovarske dogaaje 8.-10. travnja 1941., Hrvatski narod, 1, 2. i 3. listopada 1941.
30
Rudolf Horvat, Hrvatska na muilitu, Zagreb 1942.
31
Velimir Terzi, Jugoslavija u aprilskom ratu 1941, Titograd 1964.
32
Zdravko Dizdar, Bjelovarska pobuna, Bjelovarski zbornik, 1, 1989, str. 27.
28
154
KULTURA
SJEANJA:
1941.
najnovije povijesti utjecaj vladajue ideologije bio je primjetan ponajprije na izboru tema koje su se istraivale. Ako su i provoena, istraivanja drugih tema imala
su uglavnom unaprijed zadan smjer.
Iako situacija nije bila jednaka u cijelom socijalistikom razdoblju, generalno
gledano, pozornost se i dalje posveivala ponajprije NOP-u i spomenutoj ulozi komunista. Stoga se s pravom kao to je to napravio Hrvoje Matkovi33 literatura o
NDH moe podijeliti na onu emigrantske provenijencije i onu nastalu u domovini,
a potonja se pak dijeli na radove napisane prije i nakon osamostaljenja Hrvatske.
U lanku Hrvatska historiografija u Drugom svjetskom ratu Nada Kisi-Kolanovi historiografski model pisanja o Drugome svjetskom ratu do 1991. uvjetno
zove marksistikim te smatra da se on nikada nije realizirao u tradiciji kritike
tradicije [...] ve je prije bio ideoloko ustrojavanje protiv nacionalizma. Istovremeno emigrantski historiografski model naziva nostalgino-apologetskim.34 Ona
u istom tom lanku iznosi uvjerenje kako se situacija nakon osamostaljenja Hrvatske znatno poboljala (navodi podatke o porastu broja publikacija o NDH) te kako
najnovija historiografija nije ustrojena jednostrano poput one ranije. Ipak, primjeuje kako je koncept koji pretpostavlja senzibilitet pojedinih autora na mnogostrukost povijesne stvarnosti ... tee ostvariv zbog toga to interpretativna razina jo uvijek ovisi od ideoloke i politike sfere.35
Znaajan dio onoga to je u Hrvatskoj o 1941. napisano u doba socijalizma,
kao i nakon 1991. godine, moe se svesti pod zajedniki nazivnik polemike sa
srpskom historiografijom, polemike u kojoj su dvije strane navodile svaka svoje
argumente, a priori zanemarujui argumente druge strane. Selektivno su se birali elementi koji su potvrivali jedino vlastite teze, a cijela se polemika vodila uz
potpunu odsutnost dijaloga kao takvog. Jasna je tu posebno u sluaju hrvatske
historiografije privrenost pristupu koji je diktirala vladajua komunistika ideologija, koja je zacrtavala prostor sigurnog i neupitnog. Tim je vie promjena u ocjenama 1941. postala vidljiva nakon osamostaljenja Hrvatske. Teite se premjeta na
dotad zanemarena pitanja vezana uz istraivanja postanka i funkcioniranja NDH.
Objavljen je niz radova koji su s drugih, pa i revizionistikih, pozicija nanovo tumaili poetak rata u Kraljevini Jugoslaviji, odnosno u Hrvatskoj, naravno, i oni
pod utjecajem tadanje situacije u Hrvatskoj situacije koju su obiljeili rat, ideoloka lutanja i pomanjkanje istinski demokratskog ozraja.
33
Hrvoje Matkovi, Obiljeja radova o Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj, u: Hrvatska historiografija XX.
stoljea: izmeu znanstvenih paradigmi i ideolokih zahtjeva, nav. dj., str. 197-212.
34
Nada Kisi-Kolanovi, Hrvatska historiografija o Drugom svjetskom ratu: metodologija i prijepori, u: Hrvatska politika, ur. Lj. Anti, Matica hrvatska, Zagreb 2006, str. 235-249.
35
Isto, str. 238.
HISTORIOGRAFIJA O
1941.
155
Zakljuno bi se jo jednom moglo ponoviti da historiografija ne govori mnogo o vremenima kojima se bavi koliko nam mnogo toga moe rei o vremenu svoga nastanka. Kao to je to zapanjujue jasno izrazio Drago Roksandi na jednome
okruglom stolu 1991. godine: Nikada nije bilo jednostavno istraivati 1941. godinu. Nije to jednostavno danas. Nikad nee biti jednostavno. Ljudi bilo kojeg vremena skloni su traiti u njoj prije svega potvrde za svoje aktualno shvaanje prolosti,
sadanjosti i budunosti. Instrumentalizacija 1941. godine, nasuprot historijskoznanstvenim interpretacijama, takvih je razmjera da svaki pokuaj kritikog utemeljivanja injenica izaziva lavine osporavanja.36
Croatian Historiography on 1941 Discussion Without Dialogue?

Summary
In Croatia, after WWII, in historical writing and historiographical research on the
events of the year 1941 according to the ruling ideology stress was put first of
all on the role of communists in preparing, organizing and starting the uprising and
the antifascist struggle. In such an approach, other aspects of the externally complex
issue of 1941 were neglected. If conducted at all, other researches took the direction
defined by ideological presumptions. After Croatia became independent, the gravity
centre was moved to the previously neglected aspects connected with the founding
and existence of the Independent State of Croatia. From the beginning of 1990s many
works were published which tended to give new explanations about the beginning of
the Second World War in Yugoslavia, or Croatia. Some new interpretations were not
free of revisionist positions. A great deal of the works written during the communist
period and after 1991 can be called a discussion with the Serbian historiography.
However, this kind of discussion does not mean a dialogue: both sides stress their
own arguments, and selectively pick up elements which confirm their own theses.
36
asopis za suvremenu povijest 23 (1-3), Zagreb 1991, str. 94.
Dubravka Stojanovi
REVIZIJA REVIZIJE
1941 u udbenicima istorije u Srbiji
Promene koje su unete u tumaenje
1941. godine u Miloevievo vreme bile su prava ideoloka slika tog vremena. Radilo se o specifinoj smei komunistike i nacionalistike ideologije,
koja je izjednaila partizanski i etniki
pokret kao antifaistike, ali zadravajui primat partizanskom. Posle 2000.
godine u udbenike u Srbiji uneta je
nova verzija svih dogaaja iz Drugog
svetskog rata, koju moemo nazvati
revizija revizije. Sada su uloge glavnih
aktera rata u potpunosti izmenjene u
odnosu na komunistiko vreme: etnici su postali good guys, a partizani bad
guys. Radi se o veoma opasnom zahvatu koji dodatno destabilizuje vrednosno poremeeno srpsko drutvo.
Naslovnica
udbenika Koste
Nikolia, Nikole
utia, Momila
Pavlovia i Zorice
padier Istorija 3/4
za 3. razred
gimnazija prirodno-matematikog smera
i 4. razred gimnazije
opteg i drutveno-jezikog smera.
ssrpskom iskustvu istorijska nauka i nastava istorije ee su imali funkciju neke vrste predvojnike
obuke nego discipline kritikog miljenja. One su
esto upotrebljavane da bi se istorija koja se dogodila prilagodila potrebama one koja je bila u toku, da bi se prolost promenila, da bi se opravdala sadanjost ili da bi se sadanji
motivi stavili u prikladan, mada ne i realan, istorijski kontekst.
Istorija nije vie bila samo puki dobavlja mitova potrebnih za
kreiranje nacionalnih identiteta, ona je postala i deo ratnih arsenala, ona je pomagala da se ratovi, pa tako i oni devedesetih u
158
KULTURA
SJEANJA:
1941.
bivoj Jugoslaviji, opravdaju, utemelje i, kasnije, opevaju. Tako su udbenici istorije, koji su uvek pouzdano ogledalo za istraivanje drutva i njegovih vrednosti, tokom poslednje dve decenije u Srbiji i susednim zemljama, postali i aktivni uesnici
u kreiranju novih drutava i novih svesti, u mnogo emu ak i avangarda, jer
su kao istorijske istine plasirali ideje koje su do tada bile marginalne.
To se, u prvom redu, moe rei za najnoviju generaciju udbenika koji su u
upotrebi u Srbiji od 2002. godine. Interpretacije prolosti koje su u njih unete pripadale su do tada jednoj uskoj i marginalnoj grupi mlaih istoriara koji su svoje
karijere posvetili istorijskom ienju slike o etnicima i njihovoj ulozi u Drugom
svetskom ratu. Njihova ranija aktivnost na tom polju imala je, bez sumnje, svoje
poklonike, ali je ostajala zatvorena u krugovima koji su ideoloki bliski etnikom
pokretu i nije uspevala da bitnije utie ni na istoriografiju, pa ni na promenu slike o Drugom svetskom ratu. Meutim, posle promene vlasti u Srbiji 2000. godine
ta grupa je, bez javnog konkursa, dobila priliku da napie nove udbenike istorije
za 8. razred osnovne i 4. razred srednje kole. Zbog monopola Zavoda za izdavanje
udbenika koji, bar kad je u pitanju istorija, u Srbiji jo uvek traje, to su poslednjih
godina i jedini udbenici u kojima se izlae istorija 20. veka. Jedan od najveih problema s tim uilima nastao je upravo zbog toga to su interpretacije Drugog svetskog rata u njima doivele drastine transformacije koje imaju dimenzije potpune
revizije prolosti, ime je u istorijsku svest aka u Srbiji uneta nova matrica miljenja o odnosu izmeu faizma i antifaizma.
U udbenicima koji su u Srbiji bili u upotrebi tokom 90-ih godina 20. veka
Drugi svetski rat bio je predstavljen kroz specifinu ideoloku konfuziju koja je i
inae obeleila vreme vladavine Slobodana Miloevia.1 U tumaenje partizanskog
i etnikog pokreta unet je specifian i ambivalentan ideoloki amalgam komunistike i nacionalistike ideologije, tako da je ranije nesporna slika Josipa Broza Tita
i njegovog partizanskog pokreta bila mehaniki spojena sa idealizovanom slikom
Drae Mihailovia i njegovih etnika. Oba pokreta predstavljena su kao antifaistika, kao oni koji su se borili protiv nacistike okupacije. Time je drama graanskog rata bila u potpunosti potisnuta, a pozicije dve zaraene strane ostale su nejasne da bi se meu njima mogao napraviti vetaki balans, koji je trebalo da poslui
kao tranziciono premoavanje do neke budue istorijske situacije koja bi omoguila i jasniji odnos prema Drugom svetskom ratu u Srbiji.
Ta situacija kao da je, bar za autore novih udbenika, dola posle promena
2000. godine. Udbenik istorije za zavrni razred srednjih kola (objavljen 2002)2 i
1
O tome vidi: D. Stojanovi, Udbenici istorije kao ogledalo vremena, u: Ratnitvo, patriotizam,
patrijarhalnost, ur. V. Pei, R. Rosandi, Beograd 1994.
2
K. Nikoli, M. Pavlovi, N. uti, Z. padijer, Istorija za 3. i 4. razred srednjih kola, Beograd 2002.
DUBRAVKA STOJANOVI: REVIZIJA
REVIZIJE
159
onaj za zavrni razred osnovnih kola (objavljen 2006)3 kao svoj prvenstveni zadatak stavili su reinterpretaciju i reviziju Drugog svetskog rata. Nain na koji su ti dogaaji vieni u ovim knjigama bili su direktno suprotni njihovim interpretacijama
tokom komunistikog perioda. Najvanija promena dogodila se u tretmanu etnika i partizana, s tim to je izmenjena i ocena kolaboracionistikog reima Milana
Nedia. General Milan Nedi, predsednik srpske vlade pod okupacijom, predstavljen je kao ovek velikog ugleda kod Srba, koji je, kako pie, spasavao bioloku
supstancu srpskog naroda, jer je smatrao da je Nemaka trenutno suvie mona i
da se sa okupatorom, kako bi se spreilo dalje stradanje srpskog naroda mora saraivati. Zbog strahovitih odmazda nad civilima protivio se svim nepromiljenim
pokretima protiv okupatorske vojske.4 U novim udbenicima bitno je ublaena i
ocena uloge koju je imao Dimitrije Ljoti i njegov Srpski dobrovoljaki korpus, koji su bili glavni pomagai SS jedinicama i Gestapu u masovnim hapenjima i zloinima vrenim po Srbiji. U udbenicima su, bez pominjanja njihove stvarne uloge,
prikazani jednom reenicom koja vie skriva nego to otkriva: njihov ideoloki fanatizam bio je vei i od komunistikog5.
Ipak, najvei napor uloen je da bi se promenio lik etnikog voe Drae Mihailovia i njegovih vojnih jedinica. Da bi etnici i partizani izmenili mesta kao
good guys i bad guys bilo je potrebno uiniti duboke rezove na tri najvanija pitanja: 1. pitanje tumaenja meusobnog odnosa etnika i partizana, 2. pitanje kolaboracije i 3. pitanje zloina nad civilima. Sutina tih promena bila je da se etnici
prikau kao istinski i jedini predstavnici srpskih nacionalnih interesa, koji su, iako,
kako se u udbeniku neprestano insistira, pokretai antifaistikog otpora, na kraju izdati od saveznika. Ta saveznika izdaja ostala je neobjanjena, ali se pojavila
kao jedino obrazloenje etnikog poraza. etnici su prikazani kao jedini istinski
pokret protiv okupatora, kao jezgro srpskog graanskog otpora, koji je, za razliku od komunista koji su nameravali da podele srpski etniki prostor, pod srpskim
zemljama, pored Srbije, podrazumevao Crnu Goru, celu Bosnu i Hercegovinu, deo
Dalmacije ukljuujui i Dubrovnik i Zadar, ceo Srem ukljuujui Vukovar, Vinkovce i Dalj, Vojvodinu, Kosovo i Metohiju i junu Srbiju (Makedoniju)6, ime su autori udbenika iscrtali svoju eljenu kartu etnikih granica.
Kada je re o izmenama koje su unete u tumaenje odnosa etnikog i partizanskog pokreta, prikazano je da se radi o dva ravnopravna pokreta otpora, ali ve
itav niz detalja otkriva koji je pokret ideoloki blii piscima udbenika. Tako je, na
3
K. Nikoli, S. Raji, N. Jovanovi, Istorija za 8. razred osnovne kole, Beograd 2006.

Istorija za 4. razred, str. 173.
5
Isto.
6
Isto, str. 175.
4
160
KULTURA
SJEANJA:
1941.
primer, iako se navodi da su nastali istovremeno, prvi deo teksta posveen etnicima, dok se tek posle nekoliko strana pojavljuju i partizani. Ili, jo reitiji primer:
slika Josipa Broza Tita nalazi se tek na osmoj strani od poetka lekcije posveene
Drugom svetskom ratu na tlu Jugoslavije. Takoe, u uporednim biografijama dvojice voa, navodi se da je Dragoljub Mihailovi bio ovek koji je obrazovan u Francuskoj i koji je voleo francusku knjievnost, dok je Tito kratko predstavljen kao
notorni agent Kominterne7.
Da bi se prikrila sutina graanskog rata u Srbiji i etniki napadi na slobodnu teritoriju koju su partizani stvorili u okolini Uica u leto 1941. godine, bilo je
potrebno u velikoj meri izmeniti istorijske injenice. Tako se govori o osloboenoj
teritoriji, ali se ni na jednom mestu ne navodi da su je vojno oslobodili partizani i
drali je pod svojom vlau, jer bi to znailo priznavanje partizanskog vojnog uspeha. Autorima je bilo vano da se taj deo ratne istorije iskoristi samo da bi se stvorio
utisak da su partizani prvi napali etnike i time izazvali graanski rat a da se, pritom, prikrije injenica da su etnici, zajedno sa nemakim snagama, napali slobodnu teritoriju i time pomogli da doe do kraja borbi u Srbiji.8
Sledee pitanje koje je autorima udbenika predstavljalo problem u interpretaciji jeste pitanje kolaboracije. Da bi se sa etnika skinula odgovornost kolaboracije,
bilo je potrebno primeniti itav niz retorikih sredstava i prikriti veliki broj istorijskih injenica. U prvom udbeniku, koji je objavljen 2002. godine, primeri etnike
kolaboracije nisu ni bili navedeni, ali se posle kritika u javnosti, u drugom udbeniku, onom iz 2006. godine, pojavio itav niz argumenata koji sutinski opravdavaju kolaboraciju. Jedan od tih argumenata jeste stalno insistiranje na tome da su svi
uesnici u ratu na jugoslovenskom tlu kolaborirali sa okupatorskim snagama, ime
je ve unapred nabavljena indulgencija za etniku saradnju. To, meutim, autorima nije izgledalo dovoljno, pa su dodali i eksplicitno opravdanje takvog postupanja: Meu mnogim etnikim stareinama prevladalo je miljenje da je italijanska
vojska znatno manje opasna od ustaa i da stoga treba obustaviti dalju borbu. Italijanska okupacija bila je najbolje ratno reenje za ouvanje golog ivota Srba, naroito na prostoru Like, severne Dalmacije i Hercegovine, a italijanski vojnici najmanje zlo od svih zala s kojima su imali da se nose, ili, na istom mestu, jo jasnije:
Jedan etniki komandant iz Dalmacije pisao je Mihailoviu da bi rat sa Italijanima predstavljao poetak potpune katastrofe srpskog naroda. Zato je on svesno zagovarao kolaboraciju sa njima, kao jedan i jedini preostali put za spasavanje naroda, koji je u NDH ve iskrvavljen i slomljen. 9
7
Isto, str. 168-169.

Istorija za 8. razred, str. 143-144.
9
Isto, str. 153.
8
REVIZIJE
161
Kada je kolaboracija u pitanju, poseban problem za reinterpretaciju istorije

autorima udbenika predstavljala je bitka na Neretvi u kojoj su etnici zajedno sa
italijanskim trupama sa brda napadali partizane koji su preko te reke prenosili ranjenike. Da bi se izbeglo objanjenje te ratne situacije napisan je sledei tekst: Tako
je nastao najdramatiniji trenutak izmeu dve vojske i moralna dilema kod etnikih komandanata zbog sudbine narodnog zbega u sluaju da doe do odsudne bitke. Kod partizanskih komandanata takve dileme nije bilo.10 Kasniji napad etnika
i italijanskih trupa na kolonu ranjenika nije pomenut.
S druge strane, partizanska kolaboracija prikazana je kao daleko uspenija i sasvim drukije motivisana. Sudei po tekstu udbenika, partizani nisu imali namere
da sauvaju narod kao etnici i nedievci, ve je navedeno da su oni uli u saradnju
s Nemcima radi jasnih vojnih interesa. Njihov prvi ratni cilj, reklo bi se sudei po
udbeniku, bio je da poraze etnike, pa je tako saradnja sa okupatorima trebalo da
poslui da bi svoj glavni udar usmerili na etnike11. Na drugom mestu partizanska vojna strategija i saradnja s Nemcima prikazana je i kao ozbiljna ratna politika
koja je ugroavala i meusaveznike odnose i dogovore velikih sila. Partizani se, u
tom delu teksta, vie ne prikazuju samo kao neprijatelji etnika, ve i kao protivnici saveznike Velike Britanije i kao snaga koja je imala za cilj da poremeti plan saveznikog iskrcavanja na Balkanu. Podrazumevajui da bi to iskrcavanje etnicima
donelo pobedu u Drugom svetskom ratu, autori udbenika navode: Visoka partizanska delegacija predlagala je (Nemcima) obustavu neprijateljstava u obostranom
interesu. A obostrani interes i partizana i Nemaca u tom trenutku bio je da ne doe
do iskrcavanja Engleza na Jadransku obalu. Navedeno je da su partizani s Nemcima imali oko 40 sastanaka, kao i da je partizanska delegacija putovala sa urednim
ustakim propusnicama i u nemakoj pratnji12.
Tree pitanje koje je doivelo sutinske izmene u najnovijim udbenicima jeste pitanje ratnih zloina. U prvom udbeniku objavljenom posle promena 2000.
godine bilo je navedeno da su partizani na osloboenim teritorijama hapsili, maltretirali i streljali ne samo one za koje je postojala sumnja da sarauju sa okupatorom, ve i one koji su bili potencijalni klasni neprijatelji, dok se za etnike samo
kae da su ponegde i oni uestvovali u nemilosrdnom graanskom ratu13, ali se
ne pominju njihovi zloini nad civilima nesrpskog porekla u Hrvatskoj i Bosni i
Hercegovini. Posle kritika u javnosti, isti autori su u svom novom udbeniku za 8.
razred osnovne kole dodatno pojaali svoju poziciju. I dalje se ne navode etni10
Istorija za 4. razred, str. 188-189.

12
Isto.
13
11
162
KULTURA
SJEANJA:
1941.
ki zloini nad drugim bivim jugoslovenskim narodima, ve iskljuivo, kako kau,

nad komunistikim jatacima, to, pretpostavlja se, samo po sebi daje iskupljenje.
Podvueno je i da su ta ubistva inile pobunjene etnike jedinice koje nisu bile ni
pod ijom kontrolom. Uz to se dodaje da je jedna od najprimenjivanijih mera zastraivanja kod etnika bilo batinanje14.
S druge strane, za partizane se kae da su za sobom ostavljali pasja groblja,
dakle neobeleene masovne grobove svojih protivnika, i da je u narodu postojao
strah od partizana iji su preki sudovi i ne trepnuvi osuivali ljude na smrt. (...)
Tajna i javna ubistva uglednih ljudi i obinih seljaka, ubistva iz osvete, kao i onih
lanova KPJ koji su se tome suprotstavljali, bila su skoro svakodnevne pojave.15
Sam kraj rata i partizanska pobeda opisani su u potpoglavlju iji je naslov
Ofanziva na Srbiju16, ime se ve jasno stavlja do znanja da se nije radilo o onome to se donedavno zvalo osloboenjem, ve o komunistikoj okupaciji, ime
je svim dogaajima dat potpuno suprotan predznak. Kao glavni razlog koji je doveo do partizanske pobede navedena je injenica da su njih podrali saveznici, dok
njihova brojanost, organizacija i vojni uspesi nisu pomenuti. Ujedinjavanje snaga etnika, nedievaca i ljotievaca protiv partizana prilikom njihovog prelaska u
Srbiju u leto i jesen 1944. godine objanjeno je kao nunost proistekla iz injenice
da su saveznici ostavili svoje stare saveznike etnike, priklonili se partizanima i time izazvali otpor jedinica Drae Mihailovia, nateravi ih na kolaboraciju: prednost koju su saveznici dali partizanima uinila [je] da su se sada na istoj strani nale do tada politiki veoma udaljene vojske: etnici, nedievci i ljotievci, Nemci i
Bugari17. Naglasak je, dakle, stavljen na odgovornost saveznika za etniku kolaboraciju i na, kako kau autori, injenicu da su te snage ranije bile veoma udaljene, ime je ponovo izbegnuto da se kolaboracija nazove svojim imenom i da se pokae ideoloka bliskost tih pokreta.
Budui da je etniki pokret u novim udbenicima prikazan kao jedini koji je
izraavao srpske nacionalne interese, i sam kraj Drugog svetskog rata dobio je sada sasvim izmenjen smisao. Srbija se, po novom udbeniku, logino, porazom etnika, nala na strani poraenih u Drugom svetskom ratu, to nedvosmisleno kazuje
zavrna, boldovana, reenica dela udbenika posveenog Drugom svetskom ratu:
U Drugom svetskom ratu srpsko graanstvo bilo je uniteno, nacionalni pokret
razbijen a inteligencija je doivela slom18. Poraz etnika time je izjednaen s po14

Isto.
16
Isto, str. 156.
17
Isto.
18
Isto, str. 159.
15
REVIZIJE
163
razom Srbije, ime joj se oduzima njena partizanska i antifaistika tradicija, kao
i injenica da se, zajedno sa drugim jugoslovenskim narodima, nala na strani sila
pobednica kao vaan saveznik. Autori udbenika bili su spremni, dakle, ak i da izmene ishod Drugog svetskog rata i da Srbiju stave na stranu poraenih da bi sproveli svoju linu, etnicima naklonjenu verziju dogaaja.
Dramatine izmene koje su doivela ne samo tumaenja prolosti, ve i sama
prolost, odnosno istorijske injenice, dokazuju tezu iznetu na poetku da je nastava istorije u Srbiji jo uvek politika disciplina par excellence. Ideoloka dvosmislenost Miloevievog reima uinila je da je i samo vienje prolosti ostalo negde
izmeu komunistike i nacionalistike interpretacije, ili, ee, njihov spoj. Postmiloevievske vlasti su, takoe, uprkos demokratskoj retorici, ostavile istoriju u ulozi
svoje legitimacijske baze. Moe se prihvatiti argument da svaka tranzicija traga za
svojim istorijskim utemeljenjima i da je nastava istorije bila rtva ideolokih tumaranja u veini postkomunistikih zemalja.
Ono to u srpskom sluaju posebno brine jeste identifikacija sa antidemokratskim vertikalama prolosti, a kad je Drugi svetski rat u pitanju, sa onim strujama
koje su se u tom ratu nale na strani gubitnika. Jasna je logika koja antijugoslovenstvo i antikomunizam pretvara u anti-antifaizam, to moe biti opasan doprinos
optem ideolokom i politikom lutanju Srbije. Ipak, jo vie brine injenica da nastava istorije i dalje moe biti podruje najveih manipulacija, pa ak i da udbenici mogu imati, da tako kaemo, avangardnu ulogu. Radi se o tome da su ovakve
interpretacije nastanka Jugoslavije i Drugog svetskog rata ule u udbenike pre nego to su se pojavile u naunoj istoriografiji, to nije uobiajeni put. Uz to, udbenici istorije postali su i politika prethodnica. Tako je, u Narodnoj skuptini, posle
usvajanja zakona u kome se izjednaavaju etnici i partizani, na pitanje novinara
na kojim naunim injenicama se temelji takva politika odluka, jedan uticajni poslanik tada vladajue stranke Vojislava Kotunice odgovorio da to pie i u udbenicima za osnovnu kolu. Tako su udbenici postali vie od prostora za manipulaciju prolou, postali su argument u politikoj borbi, ime su se jo vie udaljili od
svoje obrazovne funkcije.
KULTURA
164
SJEANJA:
1941.
Revision of the Revision. 1941 in History Textbooks in Serbia

Summary
Changes made in interpretations of the Second World War in Serbian history
textbooks done during Miloevis regime were the result of the ideological mixture
of the period. Communist and nationalist ideology were mixed, which resulted in the
equalising of perceptions of chetnik and partisan movements during the war. Still,
partisans retained their priority. But, in the textbooks published after Miloevis fall,
we can find an example of the revision of the revision. Chetniks became good guys,
and partisans became bad guys. It is a very dangerous mystification that can further
destabilize the Serbian society.
PRILOG
Goran Greti
O ZLOINU, OPROSTU I ZABORAVU
Nacizam bi se u svom pokuaju uspostavljanja novog svijeta vrijednosti mogao shvatiti kao nastojanje da se dokine postojana i postupna dinamika
moralnog i politikog univerzalizma,
koja je zapoela s Amerikom i Francuskom revolucijom. Prema tome, nacizam se pokazuje kao negacija tradicija i postignua tih revolucija, dok se
mi istovremeno identificiramo sa samo-razumijevanjem tih tradicija, i to
negirajui nacizam kao takav. U toj se
perspektivi otkrivaju novi uvidi u meusobnu povezanost morala i povijesti, a
pritom sfera politike zadobiva konstitutivno znaenje, tj. politika postaje pozornica na kojoj se iskazuju epohalna
moralna samoodreenja, kako u onome dobrom tako i u loem.
F. de Goya,
Los desastres
de la guerra
(1808-1814).
azdoblje nacionalsocijalistike vladavine u Europi

moglo bi se oznaiti i kao kriza pojma ljudskog roda
ili kao slom ideje ljudskog roda, odnosno to bi se razdoblje poblie moglo okarakterizirati kao nacistiki
pokuaj uspostavljanja novovrsnoga moralnog svijeta, nepoznatog u dotadanjoj europskoj povijesti. Deklariranom namjerom
odstranjenja idovskog naroda iz ljudske vrste ideolozi nacizma,
moglo bi se rei, vre osobitu samo-interpretaciju onoga moralnog Drugog, tj. drugotnosti. Na taj se nain otvara problem kako se to moralno Drugo uope moe pojmovno odrediti. Dru-
168
KULTURA
SJEANJA:
1941.
gim rijeima, postavlja se problem kako okarakterizirati taj novovrsni ne-moral

nacizma i istovremeno priznati injenicu da je svjetonazorna, vrijednosna snaga
nacizma oito bila toliko snana da je proizvela moralnu transformaciju i promjenu samo-razumijevanja golemog broja ljudi. Oito se u nacizmu razotkriva nemali
potencijal moralne transformacije ljudi, koji rui dotadanje vaee granice morala, te je stoga u pokuaju razumijevanja nacizma potrebno govoriti o iroko postavljenom projektu transformacije morala ili stvaranja novoga ljudstva. Valja naglasiti da se toj specifinoj moralnoj samo-preobrazbi podvrgnuo znatan broj ljudi, i
to ne samo iz nacistike elite, a posljedice toga najekstremnije su osjetili predstavnici idovskog, ali i drugih naroda.
Iz toga proizlaze raznovrsne posljedice za etiko poimanje ovjeka i njegova
poloaja u svijetu. Kao prvo, u okviru toga duhovnog pokreta, kako je nacizam
sam sebe nazivao, moe se ustanoviti naputanje Kantove paradigme ljudskog roda, koja je do danas uglavnom opeprihvaena i mjerodavna. Kant povezuje sadrajnu predodbu univerzalistikog morala, a to znai potovanje svakog ovjeka kao ovjeka, s predodbom opeg vaenja toga univerzalnoga rodnog, ljudskog
morala. Meutim ta se univerzalna povezanost poinje gubiti, jer nakon pojave
modernih totalitarizama vie oito ne postoji pojmovna povezanost sadraja moralnog univerzalizma i ideje rodne openitosti, odnosno rascjep u moralnoj slici
ovjeka potire nadu u apriornu izvjesnost jedinstva ljudskog roda.
Nacizam bi se u svome pokuaju uspostavljanja novog svijeta vrijednosti mogao shvatiti kao nastojanje da se dokine postojana i postupna dinamika moralnog
i politikog univerzalizma, koja je zapoela s Amerikom i Francuskom revolucijom. Prema tome, nacizam se pokazuje kao negacija tradicija i postignua tih revolucija, dok se mi istovremeno identificiramo sa samo-razumijevanjem tih tradicija,
i to negirajui nacizam kao takav. U toj se perspektivi otkrivaju novi uvidi u meusobnu povezanost morala i povijesti, a pritom sfera politike zadobiva konstitutivno
znaenje, tj. politika postaje pozornica na kojoj se iskazuju epohalna moralna samoodreenja, kako u onome dobrom tako i u loem.
Promiljajui sudbinu europskog ljudstva nakon II. svjetskog rata, filozof E. Levinas daje sljedei moto jednom od svojih glavnih djela: U spomen na najblie srodnike meu est milijuna koje su nacionalsocijalisti poubijali, uz milijune i
milijune ljudi svih vjera i nacija, rtava iste mrnje spram drugog ovjeka, istoga
antisemitizma.1
O toj tragediji europskog ljudstva i holokaustu pisalo se jako mnogo. Usprkos
svemu mi jo uvijek, i opet, stojimo pred nizom nerjeivih i neshvatljivih pitanja.
1
E. Levinas, Autrement qutre ou au-del de lessence, Martinus Nijhoff, 1978.
GORAN GRETI: O
ZLOINU, OPROSTU I ZABORAVU
169
Moda bi se moglo rei da se nalazimo pred neim to Kant naziva radikalno zlo,
a koje ne moemo ni shvatiti ni razumjeti, iako smo u nedavnoj prolosti imali puno prilika da se suoimo s njime. Takvu vrst zla zapravo se ne moe niti kazniti niti
oprostiti, odnosno, radikalno zlo nadmauje podruje onoga ljudskog i na taj se
nain izmie ovjekovoj moi.
Levinas konstatira da se, kad je rije o krvavom barbarstvu nacionalsocijalizma, ne radi o nekoj sluajnoj anomaliji ljudskog prosuivanja niti pak o nekakvu
ideolokom nesporazumu. Izvor tog zla Levinas vidi u bitnoj mogunosti neega
to on naziva elementalno zlo (njegova kovanica sastavljena od rijei elementarno i mentalno), a time se hoe rei da naa tradicionalna zapadnjaka logos-filozofija moe voditi k neemu kao to je nacionalsocijalizam i da istovremeno ta zapadnjaka misao, tj. duhovna tradicija, nema dovoljno unutarnje snage da sprijei
takav razvoj. Odnosno, neophodno je promisliti koji su to elementi nae zapadnjake filozofijske tradicije koji u sebi sadre klicu jednoga takvoga moguega negativnog razvoja?
Drugim rijeima, neophodno je ozbiljno shvatiti nacionalsocijalizam, tj. filozofiju hitlerizma, jer taj svjetonazor, ta ideologija nije nikakav nagli preokret niti
kraj jedne drutvene epohe na zalazu, neka kobna zaraza, reim koji e propasti u
ludilu. Bilo bi neoprostivo lakomisleno na sve to gledati kao na uinke djelovanja
neke perfidne propagande, jer to je izraz osebujnih elementarnih osjeaja, a vrsta
filozofije koja proistjee iz tih osjeaja dovodi u pitanje nau civilizaciju, tj. Europu.
Zbog toga prije svega valja pojmiti temeljno naelo filozofije nacizma, odnosno
izvor, zaetak ili pak prvobitnu odluku hitlerizma. A kao prvo i naelno, moe se
ustanoviti da je tako shvaena filozofija hitlerizma raskid s temeljnim polazitima i
usmjerenjima europske kulture, sa idovstvom, kranstvom, prosvjetiteljstvom i iz
njega proizilim liberalizmom. To je, naglaava Levinas, raskid s duhom slobode,
koji je oduvijek i bezuvjetno obuhvaao raznolike oblike politike slobode. Meutim taj je raskid znatno dublji, jer je doveo u pitanje specifino poimanje ovjekove
sudbine, jer je misao Europe izgraena u duhu slobode.2
U tom se obzoru novost hitlerizma iskazuje kao potpadanje pod osebujno
ropstvo, a ono je neto puno vie i dublje od gubljenja samo politike slobode, jer
se tu radi o novom shvaanju egzistencije i odnoenja spram bitka, a sve zajedno
jest sasvim specifian udar na dotadanju ideju ili bit ovjeka, i to bez presedana.
Vie nije rije o upitnosti pojedinih dogmi demokracije, parlamentarizma, diktature ili slobode vjere, ve je u pitanje dovedena sama ovjenost ovjeka. U okviru
toga duhovnog pokreta prividno izgleda da se radi o nekoj apoteozi konkretnosti,
2
Usp. E. Levinas, Quelques rflexions sur la philosophie de lhitlrisme, Paris, 1997; E. Levinas, Nekoliko refleksija o filozofiji hitlerizma, Beograd, 2000.
170
KULTURA
SJEANJA:
1941.
konkretne egzistencije, a zapravo je rije o kobnoj zbrci. To znai da se ideologija

hitlerizma formira u liku primata biolokog tijela, a tome odgovara posebno uzdizanje krvi i rase, te se iz toga onda nadaje i osebujan nain egzistiranja. To je put kojim se stvara i zadobiva novi lik porobljenog ovjeka i naina njegova egzistiranja,
uz istovremena ograniavanja raznovrsnih moi te egzistencije. Utoliko je hitlerizam neto osobito anti-suvremeno, jer je negacija ljudske slobode, naime shvaanja
slobode koja se u duhu prosvjetiteljstva odreuje kao oslobaanje od raznovrsnih
determinizama. Tome opreno, u ovakvoj se novoj konstelaciji egzistencija podvrgava raznim tjelesnim, biolokim ili zaviajnim porobljavanjima, a te je nove vrste i
naine porobljavanja prisiljena prihvatiti, i to radi ponovnog zadobivanja navodno
izgubljene ljudske autentinosti.
To se zatim nadopunjuje osebujnim, novim i jedinstvenim iskustvom bitka-zajednice, koje je u svakom pogledu negacija projekta prosvjetiteljstva, odnosno tu
smo suoeni s bezizlaznim zatoenitvom pojedinca u liku masovnog, sirovog identiteta, bez pukotine i nagovjetaja drugotnosti, tu se na zapanjujui nain susreemo s pojavom naroda gotovo u cjelini prikovanog za tlo, povezanog i odravanog u
tome zatoenitvu navodnim krvnim srodstvom (tzv. ideologija Blut und Boden).
Moe se rei da se radi o politikom i duhovnom stanju koje je krajnja suprotnost
idejama i dostignuima prosvjetiteljstva, jer vidimo kako se ovjek odrie svog habitusa kritikog prosuivanja i svoje odrijeenosti od raznovrsnih prirodnih determiniranosti. Drugim rijeima, dogaa se povratak u animalnost, u pred-politiko stanje, gubi se status civilis, tj. prisustvujemo svoenju politike na ono biologijsko.
Francuski filozof Vladimir Jankelevitch pita se u svome eseju Oprost3 (1971) je
li nakon toliko godina dolo vrijeme za opratanje ili za zaborav. Jankelevitch istie
da je svjetska katastrofa prouzroena nacionalsocijalizmom u osnovi imala dva lica; jedno je bilo resistance, a drugo holocaust. Pritom se, prema njegovu miljenju,
holokaust moe shvatiti kao specifina tajna II. svjetskog rata, dapae, tajna modernog ovjeka, ili, drugim rijeima, holokaust u razdoblju II. svjetskog rata opi je
teret modernog ovjeka, koji se iskazuje kao nevidljiv i nedohvatljiv osjeaj krivnje.
On takoer istie kako smo suoeni s jednom sasvim osobitom ideologijom, koja
dovodi u pitanje dotadanje poimanje samog ovjeka, njegov esse, odnosno nacistiki je rasizam napad na ipseitet bitka ili na ljudskost ovjeka. Jankelevitch taj zloin naziva ontologijsko zlo, a to zlo nije bilo poinjeno iz nekih niih motiva, niti
je ono djelo obinih fanatika ili samo slijepih dogmatika. Naprotiv, tu se radilo u
doslovnom smislu o monstrumima. Njihov in naime negira bit ovjeka kao ovjeka, te su stoga zastara i oprost tih ina s moralnog stajalita nedopustivi. A da je
3
V. Jankelevitch, Pardonner? (1971), u: LImprescriptible, Paris, 1986.
GORAN GRETI: O
171
jedan dobroudan i kulturan narod mogao, kae Jankelevitch, do te mjere pobjesnjeti, ostaje neiscrpan predmet zbunjenosti i nijemog zaprepatenja.
U neumoljivoj beskompromisnosti svoga moralnog dranja, podjednako
spram (nekadanjih) neprijatelja kao i spram domaih kolaboracionista, Jankelevitch postavlja sljedea pitanja: kao prvo i naelno, je li nas tko molio da oprostimo? I zatim ono to smo oekivali i to je bilo neophodno, a nije se dogodilo: to je,
dakako, trebalo biti pribliavanje rtvama, trebalo im je izii u susret, zamoliti ih za
oprost. Ili, zato opratati onima koji tako malo i tako rijetko ale zbog svojih nedjela? Odnosno, i prije svega, jesu li preivjeli uope opunomoeni, imaju li pravo
opratati, ili to pravo opratanja pripada iskljuivo i samo rtvama?
Zatim je Jankelevich ustvrdio sljedee: Osjeam obvezu da u sebi produim
patnju koje sam bio poteen. On je to rekao u trenutku kada gotovo nitko nije
htio preuzeti na sebe tu patnju. Dapae, cijeli je civilizirani svijet bio zaokupljen
postizanjem normalnosti zaboravom, potiskivanjem i preuivanjem onog to se
zbilo. I, kao to je poznato, to su inile, ili su na to bile prisiljene, i same preivjele
rtve, koje o tome nitko nita nije pitao.
Parafrazirajui H. Arendt, moe se rei da je u est godina II. svjetskog rata
razoren moralni ustroj zapadnog svijeta, i to zloinom koji nitko nije drao moguim. U tome kontekstu Arendt smatra da najvea opasnost za moderno doba ne
proizlazi iz privlane snage nacionalistikih i rasistikih ideologija, ve iz neega
to ona naziva osebujnim gubitkom zbiljnosti. Takva se jedinstvena konstelacija
ovjekove zbilje mora shvatiti kao specifian nedostatak otpora u samoj stvarnosti,
odnosno tada u toj istoj stvarnosti naelno sve postaje mogue. To znai da se u toj
situaciji uspostavlja ideja o mogunosti potpunog preoblikovanja zbilje, koja onda
zamjenjuje zbiljnost koja je izgubljena, tj. deformirana do ne-stvarnosti, ne-prepoznatljivosti. Dapae, sam taj nevjerojatni preokret funkcionira kao injenica.
Kao to je poznato, H. Arendt se u svojim pokuajima interpretacije i razumijevanja moralnog i civilizacijskog sloma koji je nastupio s nacizmom posluila
Kantovom sintagmom o radikalnom zlu. Pritom se za H. Arendt nije radilo samo o specifinosti toga Kantova pojma, ve je ona pomou te sintagme o radikalnom zlu pokuala razumjeti specifinosti totalitarne vladavine, koja je kulminirala u injenici da je u tome razdoblju doista bila na kocki bit ovjeka. Ona nam
otkriva da ono radikalno zlo zbilja postoji i da se svodi na ono to ljudi ne mogu
niti kazniti niti oprostiti.4 Prema njezinu miljenju, to se radikalno zlo izmie bilo kakvu svrstavanju u nama poznata moralna odreenja, odnosno neophodno je
uvidjeti da su protagonisti tih zlodjela prekoraili granice od nas priznatih i nama
4
H. Arendt, Elemente und Ursprunge totaler Herrschaft, Mnchen, 1986, str. 701.
172
KULTURA
SJEANJA:
1941.
poznatih pojmova o opoj moralnoj jednakosti meu ljudima. H. Arendt to obrazlae ovako: Prema smislu cjeline nae filozofijske tradicije pokazuje se da mi
ne moemo imati nikakav pojam radikalnog zla. To vai i za kransku teologiju,
koja je i samom Sotoni priznala nebesko podrijetlo, kao i za Kanta. On je bio jedini
filozof koji je u jednom iskazu naslutio njegovu egzistenciju, iako je tu slutnju odmah racionalizirao iz pojmljivih motiva, i to u pojmu pervertirano-zle volje. Tako
mi nemamo nita na to bismo se mogli osloniti da bismo pojmili ono s ime smo
konfrontirani, naime zbiljnost koja je uasna i koja razbija sva mjerila.5
Po svemu sudei, za nacionalsocijalistike vladavine unitene su pretpostavke
zaokruenog i u sebi konzistentnoga moralnog pojma ljudskog roda. U tom okviru postavlja se pitanje kako se pojava radikalnog zla moe uvrstiti u cjelovitu i utemeljenu moralnu koncepciju o ovjeku. Stoga je svakako uputno, sasvim ukratko,
razmotriti Kantovu koncepciju radikalnog zla da bi se pokualo uvidjeti koliko se
Kantovom etikom koja, kao to je poznato, pretpostavlja konzistentni moralni pojam ljudskog roda, moe zadovoljavajue razjasniti fenomen civilizacijskog sloma
koji je uzrokovao nacizam.
Prema Kantovu je shvaanju moralni zakon, u smislu kategorikog imperativa, tako duboko ukorijenjen u ljudskoj prirodi, u ovjekovoj umnoj prirodi, da, kako kae, ni najgori zloinac, ako se inae slui umom, nije u stanju, tj. nema nikakvu mogunost odbaciti umni uvid u svoje moralne obveze.6 Jedino to ga od toga
moe odvratiti jesu sklonosti i nagoni, koji su mu svojstveni kao prirodnom biu i
pripadniku osjetilnog svijeta, meutim on se od te svoje povezanosti i odreenosti
osjetilnou moe odrijeiti samo na jedan nain, naime prihvaajui stajalite da je
on isto tako pripadnik razumnog svijeta. Upravo e ga taj uvid, po Kantu, neminovno dovesti, dapae, prisiliti na djelovanje u skladu s kategorikim imperativom.
Jer ovjek, kao pripadnik toga razumnog svijeta, moe i mora slijediti sigurnu moralnu smjernicu kategorikog imperativa, a to znai da se na svakog ovjeka, na svakoga drugog mora gledati kao na bie kojemu pripada dostojanstvo i koje se stoga
naelno i bezuvjetno mora potovati. O samom problemu radikalnog zla Kant iscrpnije raspravlja u djelu Religija unutar granica pukog uma, u kojemu se njegova
naelna pozicija iz etikih spisa ne mijenja, ali pridodaje neka razlikovanja koja su
povezana s problemom uklapanja onog zla u okvir njegove koncepcije autonomije i
pojma slobode. Naime kod Kanta su, po svemu sudei, izjednaeni pojam autonomije i moralnog zakona, dok se prostor i mogunost odbacivanja moralnog zakona
shvaaju u smislu namjerne, voljno izabrane protu-udoredne maksime djelovanja.
5
6
H. Arendt, ibidem.
Usp. I. Kant, Osnivanje metafizike udorea, Zagreb, 1995.
GORAN GRETI: O
173
U Kantovoj sistematici ono zlo moe se pojaviti i biti utemeljeno samo u odgovarajuoj maksimi, i to u liku pravila koje samovolja bira za uporabu, tj. prakticiranje svoje slobode. Prema tome, u samom je Kantovu pojmu sloboda samovolje pretpostavljena, tj. obuhvaena orijentacija k moralnom zakonu, ali isto tako i
otklanjanje od moralnog zakona. Stoga za Kanta ta sklonost ka moralnom zlu ima
navlastito subjektivno utemeljenje, tj. takvo koje omoguuje da se maksima djelovanja izmie ili otklanja od moralnog zakona. Ta je sklonost u ovjeku, po Kantu,
tako duboko ukorijenjena da se on upravo moe promatrati kao onaj koji je po
prirodi zao, ili se, tovie, moe oznaiti kao onaj koji je zao po svome rodu. Meutim ta se prirodna sklonost istovremeno moe vidjeti i odrediti kao neto samo-skrivljeno, pa se zato ona moe nazvati radikalnim i uroenim zlom u ljudskoj
prirodi. No ovdje je neophodno naglasiti da se radi o neemu to smo si sami priskrbili, za to smo sami odgovorni.
Te Kantove pesimistine i mrane teze proizlaze iz iskustvene spoznaje o ovjeku, naime temelje se na mnotvu primjera ljudskog ponaanja i njihovih ina.
Upravo stoga, po Kantu, ta dijagnoza o radikalnom zlu u ljudskoj prirodi ne treba
neki poseban formalni dokaz. Dapae, Kant navodi kako je za spoznaju tako neega dovoljno pogledati raznolike okrutnosti prirodnih naroda, ili poroke kulture i civilizacije u liku prijetvornosti, podmuklosti, mrnje, ili pak brutalnosti koje
civilizirani narodi ine jedni drugima u sirovome prirodnom stanju, tj. u ratovima. Sve zajedno za Kanta je dovoljna empirijska potvrda za njegovu tezu o radikalnom zlu u ljudskoj prirodi. Ovdje svakako valja primijetiti da nikakav niz primjera
ne moe dostatno potvrditi neku opu tezu o ljudskoj prirodi, i to zasigurno ne u
obzoru Kantove filozofije, te da bi u tome smislu prikladnije bilo govoriti samo o
mogunosti radikalnog zla.7
Meutim u okviru Kantove sistematike moralne filozofije ta sklonost zlu interpretira se na dva naina; kao prvo, zastupanjem, moglo bi se rei, transcendentalne istoe moralnog principa, te zatim pokuajem razumijevanja empirijske
pokvarenosti ovjeka u smislu izokretanja udorednog poretka. to se tie moralnog principa, sam se moralni zakon ne dovodi u pitanje, odnosno on ostaje netaknut u svome vaenju, jer se temelj onog zla ne moe postaviti u neku pokvarenost moralno-zakonodavnog uma. To je inae nemogue i zato to se ovjek ne
moe odrijeiti od moralnog zakona, odnosno takvo odrjeenje bilo bi mogue
samo za neki gotovo zao um, ali to bi istovremeno uinilo subjekt nekim vrajim biem. Iz toga na koncu proizlazi da ovjek moe biti sklon zlu, ali samo pod
uvjetom da se istovremeno ne odbacuje vaenje moralnog zakona, jer je moralni
7
Usp. Ch. Schulte, Radikal Bse. Die Karriere des Bsen von Kant bis Nietzsche, Mnchen, 1988.
174
KULTURA
SJEANJA:
1941.
zakon ovjeku neopozivo nametnut, i to na osnovi njegovih vlastitih rodnih moralnih zasada.
I u djelu Metafizika udorea Kant je razlikovao razbojniko otklanjanje od
javnog zakona i odbacivanje samog zakona, a pritom je odbacivanje zakona opet
bilo sa svoje strane zasnovano u obzoru kategorikog imperativa. Iz toga se nadaje
sljedei sklop: ako bi postojao neki zao um, koji se namjerava pobuniti protiv kategorikog imperativa ili autoriteta zakona, morao bi se pripisati nekomu ne-ljudskom biu (vrajem), ili u najboljem sluaju ovjeku samo kao graninoj ideji. Prema tome, moe se rei da je u obzoru Kantova moralnog uenja svakako nemogue
djelovati posve protivno ili negativno spram moralno-pravnog uma, odnosno takvo je to za ovjeka iskljueno.
Zato se moe ustvrditi da je radikalno zlo o kojem Kant govori i raspravlja
neto to je oduvijek postojalo, a njegova se egzistencija moe objasniti na sljedei
nain: budui da je moralni zakon neodoljivo zadan ovjeku kao umnom biu,
ovjek ne bi nikada djelovao protiv vlastitog uma ako na njega ne bi istovremeno
djelovale i druge nagonske sile. Odnosno, kada te druge nagonske sile ne bi postojale, um bio uvijek bio jedina i najvia maksima, tj. bio bi ono to pokree ovjekovu samovolju. Kako meutim ovjek u skladu sa svojom prirodnou na isti nain
ovisi i o nagonskim silama osjetilnosti, on nuno preuzima i te osjetilne uvjetovanosti u svoje maksime. Iz toga se onda nadaje sljedee: kada bi ovjek u okviru moralnog zakona slijedio iskljuivo intelektualne nagonske sile, bio bi moralno
dobar; ako bi slijedio iskljuivo nagonske sile osjetilnosti, bio bi moralno lo. No
kako ovjek s obzirom na svoju prirodnu ustrojenost ne moe izbjei zahvaenost,
obuhvaenost objema nagonskim silama, iz toga onda proizlazi da se razlikovanje
moralno dobrog i moralno loeg uspostavlja preko naina poretka nagonskih sila u
ovjeku, tj. preko maksima njegova djelovanja. Stoga se ta sklonost zlu, po Kantu,
moe objasniti time da ovjek izokree udoredni poredak nagonskih sila preuzimajui ih u maksime: da u maksime preuzima moralni zakon, dodue, pored
samoljublja, ali budui da uvia kako jedno ne moe postojati pored drugog, ve
da se jedno drugome mora podvrgnuti kao njegov najvii uvjet, to on ini nagonske sile samoljublja i njihove sklonosti uvjetima za slijeenje moralnog zakona, jer
ovo posljednje, tovie, kao najvii uvjet za zadovoljenje prvog, treba biti preuzeto
u opu maksimu samovolje kao jedina nagonska sila.8
Zato se u Kantovu obzoru moe ustanoviti kako je izokretanje unutarnjega udorednog poretka ono to je u osnovi ovjekove sklonosti zlu, a to je zlo radikalno
jer unitava temelj svih maksima. Jer, kada ovjek podlegne iskuenju da svoje sa8
I. Kant, Die Religion innerhalb der blossen Vernunft, Kants Werke, Akademie Textausgabe, sv. VI,
Berlin, 1968, str. 36.
GORAN GRETI: O
175
moljublje, egoizam, nadredi potovanju drugog ovjeka, on tim inom, moglo bi se

rei, potire proporcije opega moralnog poretka. Meutim za Kanta i dalje ostaje
mjerodavno to da se tu ne radi o neemu to bi se moglo oznaiti zlo kao zlo, jer
tada bismo imali posla s neim to bi se moglo odrediti kao ono vraje. Opreno,
ovdje se, po Kantu, radi o neemu drugom, a to se moe okarakterizirati kao izokrenutost srca, koja moe postojati zajedno s jednom openito dobrom voljom, a
koja izvire iz slomljivosti ljudske prirode, one koja nije dovoljno jaka da slijedi preuzeta naela.9
Iz dosada izloenog jasno proizlazi da se kod Kantova odreenja pojma radikalnog zla prije svega radi o tome da se obuhvate i protumae svakodnevna ljudska iskustva moralnih posrtaja i raznolikih slabosti, a da se zatim u okviru njegove
sistematike moralnog uenja obuhvate i posebno teki sluajevi nemorala. Pritom
stalno valja imati na umu da za Kanta u oba ta podruja moralni zakon u liku kategorikog imperativa ima bezuvjetno znaenje. Tek sada potpuno jasno izlazi na
vidjelo u emu se sastoji to radikalno zlo, odnosno na koji nain moe postojati; u
sluaju radikalnog zla oito se radi o otkazivanju, odbacivanju samoga moralnog
zakona. Drugim rijeima, radi se o razbijanju okvirnoga moralnog poretka u kojem uope moe djelovati kategoriki imperativ, odnosno prostora gdje je uope
mogue postulirati ostale imperative i vrijednosti.
Stoga bi se moglo rei da nacistiki impetus za stvaranjem novog ljudstva,
koji se izvodi iz jednoga novovrsnoga rodnog pojma ljudstva, ide upravo u tome
smjeru. Na temelju do sada reenog moglo bi se pretpostaviti da Kantova sintagma pervertirana zla volja, pomou koje H. Arendt nastoji pojmiti izuzetnost i
epohalnost nacistikih zloina, ipak nije dostatna za objanjenje toga civilizacijskog sloma. Jer, po svemu sudei, ini se da radikalno zlo koje Kant promilja, a ije je postojanje bilo itekako potvreno povijesnim iskustvom, nije nikakav povijesni novum u okvirima moralne tradicije, nikakav izuzetan fenomen, te stoga nije,
poput nacistikih zlodjela, izvan dimenzije ljudskih pogreaka i moralnih nedjela.
tovie, izgleda da bi trebalo razmiljati o maksimi rodnog sloma i vrednotama koje proizlaze iz takva preokreta, a to bi iz Kantova obzora svakako bilo paradoksalno. Na taj bismo se nain moda mogli primjerenije pribliiti stanju stvari koje je
H. Arendt oznaila kao vrijeme u kojem je sama bit ovjeka bila na kocki.
Meutim vratimo se problemu gubitka zbiljnosti, koji je za H. Arendt bio osebujna indicija totalitarno preoblikovane svijesti, jer se paralelno s procesom gubljenja zbiljnosti odvija jo jedan, ne manje opasan proces, a to je preobrazba injenica
u miljenja i mnijenja. Drugim rijeima, pod izlikom da svatko ima pravo na vlasti9
I. Kant, op. cit., str. 37.
176
KULTURA
SJEANJA:
1941.
to miljenje uspostavlja se neka vrsta, kako kae H. Arendt, gentlemens agreement,

po kojem svatko ima pravo na neznanje. No iza toga skriva se preutna i kobna
pretpostavka da na koncu ni sama ta miljenja nisu presudna.
Stoga se moe rei da se tu ne radi o nekoj opasnoj indoktrinaciji, ve o nesposobnosti i nevoljkosti da se razlikuju injenice i mnijenja, jer ne moe se na isti
nain raspravljati o nekome konkretnome povijesnom dogaaju i, na primjer, o teorijskim prednostima i nedostacima demokracije.
Istovremeno, mi smo, naglaava H. Arendt, u povijesno-politikim zbivanjima
neprestano konfrontirani s problemom lai u politici, a pritom sama ta mogunost
lai proizlazi iz slobode djelovanja i mijenjanja svijeta. Jer injenice same po sebi ne
sadre nikakvu nunu istinu, a istinoljubivost nikada nije bila politika vrlina, pa
iz toga slijedi da se valja boriti za istinu u podruju politikoga. U totalitarnim je
drutvima unitena sposobnost razlikovanja istine i lai, tovie, unitava se svijet
samih injenica. Upravo u toj pojavi moe se vidjeti osobita opasnost za ljudski svijet, jer su injenice i dogaaji, kao rezultat ljudskog djelovanja i zajednikog ivota,
ono to ini navlastito svojstvo politikog. Ako se dokine sjeanje na neki dogaaj,
onda je on bespovratno izgubljen; ako se ljude uini suvinima, ili ako se zatru svi
tragovi njihove egzistencije, to je isto kao da ti ljudi uope nisu postojali.
Meutim H. Arendt opetovano naglaava da je ovaj svijet jedino mjesto ovjekova obitavanja, a mi smo osueni na poimanje tog svijeta kako bismo se zatim
na osnovi toga razumijevanja mogli s njime i pomiriti. To je i razlog to je u svijetu uope mogue ozbiljenje neega takvog kao to je novi poetak, naime jedino
kada je dan povijesni i pravno-politiki okvir koji omoguuje slobodu onom koji djeluje. Po H. Arendt, politike zajednice i zakoni pruaju jedan odreeni slobodni prostor10 u kojem graani mogu vjerovati u svoju sigurnost, u suprotnom
bi mogunosti slobodnog djelovanja bile preputene sluaju ili dobroj volji dotinih ljudi, a to bi naelno moglo unititi slobodu djelovanja pojedinca. I, konano,
samo djelovanje kao neki novi poetak nije mogue bez osloboenja onog koji djeluje od njegove hotimine i nehotimine krivnje, a takvo osloboenje slijedi samo
nakon oprosta. Na taj nain u sluaju djelovanja imamo posla s neopozivou i nepredvidljivou samog djelovanja, odnosno tu se radi, kako ona naglaava, o nesposobnosti da opozovemo ono to smo uinili kao i o nemogunosti predvianja kaotine neizvjesnosti budunosti.11 Iz toga proizlazi da su te dvije sposobnosti, naime pratanja i obeanja, mogunosti samog djelovanja, dapae, one su neto
zajedniko i imanentno samom djelovanju. Za H. Arendt te su dvije sposobnosti
10
11
H. Arendt, Vom Leben des Geistes, Mnchen, 1979, str. 189.

H. Arendt, Vita Aktiva, Mnchen, 1983, str. 131.
GORAN GRETI: O
177
modusi djelovanja preko kojih se djelujui subjekt oslobaa prolosti i osigurava se,
makar polovino, od neizvjesnosti budunosti. Otkrivanje sposobnosti pratanja
H. Arendt pripisuje Isusu od Nazareta, a, po njezinu miljenju, taj njegov nauk nema samo religiozno znaenje. Budui da su ljudske slabosti i pogreke svake vrste
neto svakodnevno, neto to lei u samoj prirodi ljudskog djelovanja, iz toga slijedi
da su sposobnosti ili moi zaborava i oprosta neto neophodno, jer inae ljudi ne bi
mogli zajedno ivjeti. I konano, jedino takvim meusobnim razrjeenjem, oslobaanjem od prolih dogaaja ljudi mogu uvijek iznova pokuavati zapoeti novi zajedniki ivot, odnosno samo u sluaju kada su spremni na razborito ophoenje s
uasno opasnim sposobnostima kao to su sloboda i zapoinjanje.12 Drugim rijeima, ovdje se nalazimo pred doslovnom aporijom, jer ono prolo ne moemo jednostavno zanijekati i dokinuti, dok se istovremeno moramo osloboditi svoje odreenosti prolou u smislu neprestane vezanosti uz nju.
On Crime, Forgiving and Forgetting

Summary
In its attempt of establishing a new world of values, Nazism could be understood
as a way of abolishing the persevering and gradual dynamic of moral and political
universalism, which started with the American and French revolutions. Accordingly,
Nazism proves to be a negation of traditions and accomplishments of these revolutions,
while on the other hand we identify ourselves with the self-understanding of these
traditions through denying Nazism as such. In that perspective, new insights are
opened into the mutual connection of morality and history, and the sphere of politics
attains constitutive significance, i.e. politics becomes the stage where one can witness
epochal moral self-determination, in all its impressions.
12
H. Arendt, op. cit., str. 235.
O AUTORIMA
Damir Agii
Povjesniar. Roen 1963. Doktorirao na Filozofskom fakultetu u Zagrebu 1997.
obranom disertacije Hrvatsko-eke veze i odnosi na prijelazu iz 19. u 20. stoljee.
Bavi se problemima povijesti Srednjoistone Europe u drugoj polovici 19. stoljea,
te istraivanjima udbenika. Glavni urednik asopisa Povijest u nastavi. Izvanredni
profesor na Odsjeku za povijest Filozofskog fakulteta u Zagrebu.
Sulejman Bosto
Filozof i sociolog. Roen 1950. u Bugojnu. Doktorirao s temom Hermeneutika teorija jezika. Problem jezika u filozofskoj hermeneutici Hansa-Georga Gadamera.
Profesor na Odsjeku za filozofiju i sociologiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu.
Objavio knjige Hermeneutika teorija jezika, 1986. i Svijet i kontingencija, 1997.
Tihomir Cipek
Politolog. Roen 1962. u Zagrebu. Profesor na kolegiju Povijest hrvatske politike misli na Fakultetu politikih znanosti u Zagrebu. Objavio knjige Hrvatska politoloka tradicija (suautor), Ideja hrvatske drave u politikoj misli Stjepana Radia,
Hrestomatija liberalnih ideja u Hrvatskoj (suautor) i Programatski dokumenti hrvatskih politikih stranaka i skupina 1842.-1914. (suautor). Dobitnik dravne nagrade
za znanost Republike Hrvatske za 2006. godinu.
180
KULTURA
SJEANJA:
1941.
air Filandra
Filozof i politolog. Roen 1961. godine u Stocu. Doktorirao s temom Koncept uma
u klasinoj Kritikoj teoriji. ef Odsjeka za sociologiju na Fakultetu politikih nauka
u Sarajevu. Predaje Politiku filozofiju i Sociologiju jezika. Autor knjiga Bonjaci i Moderna, Bonjaka politika u XX stoljeu, Bonjaka ideja.
Goran Greti
Filozof. Roen 1945. u Zagrebu. Doktorirao na univerzitetu u Klnu temom Das
Problem des absoluten Wissens in Hegels Phnomenologie des Geistes. Radio na
Institutu za filozofiju Sveuilita u Zagrebu, Institutu za povijesne znanosti, a trenutano je profesor na Fakultetu politikih znanosti u Zagrebu.
Aleksandar Ignjatovi
Povjesniar arhitekture. Roen 1969. Docent na Katedri za istoriju i teoriju arhitekture i umetnosti Arhitektonskog fakulteta u Beogradu. Doktorirao tezom Jugoslovenski identitet u arhitekturi 1904-1941. Autor je knjige Arhitektonski poeci
Dragie Braovana 1906-1919, koautor monografije Arhitektura u Srbiji XX veka.
okica Jovanovi
Sociolog. Roen 1952. Izvanredni profesor na Filozofskom fakultetu u Beogradu.
Objavio knjige Sunovrat u zajednicu, 1995. i Parodija traginog. Ki kao konstituens politike i kulturne ideologije u Srbiji (socioempirijsko istraivanje 1999-2001),
2002, te oko 100 strunih, publicistikih i novinskih lanaka. Snimio etiri dokumentarna filma.
Olga Manojlovi Pintar
Povjesniarka. Roena 1966. Znanstvena suradnica Instituta za noviju istoriju Srbije. Doktorirala temom Ideoloko i politiko u spomenicima Prvog i Drugog svetskog rata na tlu Srbije. Objavila: Istorija i seanje, 2006; Tito je stena,
(Dis)kontinuitet vladarskih predstavljanja u Jugoslaviji i Srbiji XX veka, 2004, Balkanski raomon, 2002.
AUTORIMA
181
Povjesniarka. Roena 1951. u Beogradu. Profesorica na Odeljenju za sociologiju
Filozofskog fakulteta u Beogradu. Objavila knjige Srpska elita, U tradiciji nacionalizma ili stereotipi srpskih intelektualaca XX veka o nama i drugima, Potisnuta
istina: kolaboracija u Srbiji 1941-1944. i oko pedeset znanstvenih radova u strunim asopisima i zbornicima sa temama iz podruja srpske povijesti 20. stoljea.
Radovi su joj prevedeni na njemaki, francuski, engleski i maarski jezik.
Asim Mujki
Politolog. Roen 1968. u Brkom. Izvanredni je profesor na Fakultetu politikih
nauka u Sarajevu na predmetima Uvod u filozofiju i Etika. Autor je sljedeih
knjiga: Neopragmatizam Richarda Rortyja, Kratka povijest pragmatizma, Mi, graani Etnopolisa.
Magdalena Najbar-Agii
Povjesniarka i prevoditeljica. Roena 1970. Studirala na Jagelonskom sveuilitu
u Krakwu i Srednjoeuropskom sveuilitu u Budimpeti. Autorica i urednica udbenika povijesti, bavi se teorijom nastave povijesti i istraivanjem udbenika. Suradnica Instituta Georga Eckerta u Braunschweigu (2000-2002). Dobitnica odlikovanja Zasluna za poljsku kulturu (2002).
Vjeran Pavlakovi
Povjesniar. Roen 1974. Vii asistent na Sveuilitu u Rijeci, odsjek Kulturalni studiji. Suurednik knjige Serbia since 1989: Politics and Society under Miloevi and After.
Godine 2005. bio je znanstveni suradnik na Woodrow Wilson International Center
for Scholars, gdje je istraivao politiki utjecaj ICTY-a na hrvatsku politiku. Bio je na
postdoktorskoj stipendiji NCEEER-a u Hrvatskoj za istraivaki projekt Red Stars,
Black Shirts: Commemorations, Symbols, and Contested Histories in Croatia.
Radmila Radi
Povjesniarka. Roena 1958. u Beogradu. Znanstvena savjetnica u Institutu za noviju istoriju Srbije u Beogradu. Autorica vie desetaka lanaka i monografija: Verom protiv vere, 1995; Hilandar u dravnoj politici Kraljevine Srbije i Jugoslavije
1896-1970, 1998; Drava i verske zajednice 1945-1970, I-II, 2002; ivot u vremenima: Gavrilo Doi (1881-1950), 2006.
182
KULTURA
SJEANJA:
1941.
Dubravka Stojanovi
Povjesniarka. Roena 1963. u Beogradu. Doktorirala 2001. na Filozofskom fakultetu u Beogradu temom Evropski demokratski uzori kod srpske politike i intelektualne elite 1903-1914. Radi kao docent na Odeljenju za istoriju. Objavila Iskuavanje naela. Srpska socijaldemokratska partija i ratni program Srbije 1912-1918.
Za knjigu Srbija i demokratija 1903-1914. Istorijska studija o zlatnom dobu srpske
demokratije dobila je 2004. Nagradu grada Beograda za drutvene i humanistike
nauke.
DISPUT d.o.o.
za izdavaku djelatnost
Dubrava 37, 10 040 Zagreb
/redakcija: Grianska 11/
tel. 01/2949-921; telefaks 2949-920
disput@disput.hr
www.disput.hr

Kultura Sjecanja 1941 (2008)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kultura Sjecanja 1941 (2008)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

K U LT U R A SJ E A N JA : 1 9 4 1 .

Biblioteka SREDNJI PUT

UREDILI: SULEJMAN BOSTO, TIHOMIR CIPEK I OLIVERA MILOSAVLJEVI

Knjiga je objavljena u suradnji s

HISTORIJSKI KONTEKST I KULTURA SJEANJA

Olga Manojlovi Pintar, Aleksandar Ignjatovi

UDBENICI POVIJESTI I HISTORIOGRAFIJA

Damir Agii, Magdalena Najbar-Agii

Ako je tano da se okrugli brojevi u kalendarskom rasteru svjetske povijesti ne

Jrgen Habermas, Die postnationale Konstellation. Politische Essays, Suhrkamp, Frankfurt/M.,

a stvarno prepletenih nacionalnih historija (u to spadaju i balasti kolektivnog

matinog vremena 1941. godine: indeks ideolokih podjela i ideolokih matrica u

Upor.: Jrgen Habermas, nav. dj., str. 65.

a stajalita nae teme vodilje (kultura sjeanja) te s

SULEJMAN BOSTO: KONFLIKT

IDEOLOKIH PARADIGMI: CRVENO VERSUS CRNO

U naoj rekonstrukciji i hermeneutici kulture sjeanja, i u fokusiranju na

zadini crne revolucije odnosno involucije). Te konstelacije fundamentalno su

SULEJMAN BOSTO: KONFLIKT

IDEOLOKIH PARADIGMI: CRVENO VERSUS CRNO

naime evropski nacionalsocijalizam i faizam, u borbi s kojim je crpio dodatnu

U toj konfuziji i s obzirom na toliko brojne ideoloke, a uskoro potom i vojne

Wolfgang Hpken, nav. dj.

SULEJMAN BOSTO: KONFLIKT

IDEOLOKIH PARADIGMI: CRVENO VERSUS CRNO

raspravi, prikazujui stanje (prilino zaotrene i vieznane) rasprave o nasilju na

Wolfgang Hpken, ibid., str. 56.

SULEJMAN BOSTO: KONFLIKT

IDEOLOKIH PARADIGMI: CRVENO VERSUS CRNO

Wolfgang Hpke, ibid., str. 83.

SULEJMAN BOSTO: KONFLIKT

IDEOLOKIH PARADIGMI: CRVENO VERSUS CRNO

sa desnicom), kao to se takoer (u jugoslavenskom kulturno-politikom prostoru

SULEJMAN BOSTO: KONFLIKT

IDEOLOKIH PARADIGMI: CRVENO VERSUS CRNO

olakoviem, u kojima je Krlea skeptik spram Partije, u godini 1937, a posebno

Ibid., str. 271.

Na lijevoj strani fronta dakle u obraunu sa lijevim dogmatizmom unutar

SULEJMAN BOSTO: KONFLIKT

IDEOLOKIH PARADIGMI: CRVENO VERSUS CRNO

ta do dijalektike stijene sablazni. Na bijegu u kontrarevolucionarni idealizam

Krlein se obraun u tim godinama, iji je konani saldo katastrofa 1941.

Miroslav Krlea, Dijalektiki antibarbarus, Osloboenje, Sarajevo, str. 33. i 49.

vrijednosti, od svega to je mutno, mrano i pesimistiko... i emu je konano i

The Conflict of Ideological Paradigms: Red versus Black

tanovita o novim politikim pokretima i idejama, a to

Lako je utvrditi da je i u beogradskim glasilima percepcija faizma zavisila od

OLIVERA MILOSAVLJEVI: BEOGRADSKA

GODINA O NASTUPAJUEM RATU

bi se onemoguilo njihovo okretanje faizmu. S druge strane, iako je naglaavano

OLIVERA MILOSAVLJEVI: BEOGRADSKA

GODINA O NASTUPAJUEM RATU

Istovremeno se pozivajui na demokratiju i zagovarajui antisemitizam, ovo je

OLIVERA MILOSAVLJEVI: BEOGRADSKA

GODINA O NASTUPAJUEM RATU

OLIVERA MILOSAVLJEVI: BEOGRADSKA

GODINA O NASTUPAJUEM RATU

OLIVERA MILOSAVLJEVI: BEOGRADSKA

GODINA O NASTUPAJUEM RATU

Belgrade Press of the 1930s About the Oncoming War

kkonstituiranju savremenog politikog subjekta iz

rijskim dogaanjima. Njihova unutranja ideoloka i nacionalna podvajanja bila

AIR FILANDRA: REDESKRIPCIJA

tiki hipostazirala naciju na razinu metasubjekta povijesti moe se izrei stav da