T.C.

ULUDA NVERSTES
LAHYAT FAKLTES
Cilt: 13, Say: 1, 2004
s. 53-72

Muhammed Hamidullahn Siyer lmine Katklar

Adem APAK
Yrd. Do. Dr.; U.. lhiyat Fakltesi

zet
Muhammed Hamidullah, geen yzyln en nemli slm
alimlerinden birisi olup, slm ilimlerde zellikle siyer,
hadis ve slm hukuku- pek ok eser vermitir. Onun
almalarnn says ve eitlilii kadar, slm ilimlere
getirdii yeni yorumlar da dikkat ekicidir.
Mesel
Hamidullah, siyerde
mucize merkezli bir peygamber
sunumu yerine, insan odakl ve din retiyi merkeze alan
bir peygamber takdimini ortaya koymutur. Bu makalede
mellifin siyer ve slm tarihi alanlarndaki eserlerinin
ksaca tantmlarnn yaplmas ve onun bu konulara dair
orijinal
grlerinin
rneklerle
analiz
edilmesi
hedeflenmektedir.
Abstract
Muhammad Hamidullahs Contribution to the Science
of Siyer
Muhammad Hamidullah is one of the leading Muslim
scholars of the last century who has written on various
Islamic sciences including, but not limited to, Siyer, Hadith
and Islamic Jurisprudence. Hamidullah is significant not
only for the variety and the amount of his publications, but
also for the new approaches he brought to the Islamic

sciences in general. In the science of Siyer, for instance,

instead of presenting Muhammad (pbuh) simply as a
miracle-maker prophet, Hamidullah gave emphasis to the
human nature of the Prophet beside his prophetic mission.
This article attempts to give a brief description of
Hamidullahs books, especially in Siyer and Islamic
History. It will also analyze some of his views that are
considered both original and novel by giving several
examples.
Anahtar Kelimeler: Muhammed Hamidullah, Siyer, slm Tarihi,
slm Peygamberi
Key words: Muhammad Hamidullah, Siyer, Islamic History,
The Prophet of Islam

A. MUHAMMED HAMDULLAHIN SYER ALANINDAK ESERLER

Muhammed Hamidullah, Kuran ilimleri bata olmak zere,
slm hukuku ve hadis gibi slm disiplinlerde pek ok eser
vermitir1. Onun dnyada zellikle de lkemizde tannmasna vesile
olan ilm saha ise, slm Peygamberi adl eseri nedeniyle siyerdir.
Mellifin bu almasndan baka gerek telif, gerekse tahkik olarak
bu alanda mracaat edilen pek ok kitab bulunmaktadr.
bn shak (. 151/768), ilk mez2 ve slm tarihi yazar olarak
kabul edilir3. Onun siyerli ilgili rivayetleri bn Hiamn es-SretnNebeviyye isimli eserinin muhtevasnda gnmze kadar gelmitir.
Ayrca nshalar halinde bu rivayetlerin orijinal ksmlar geen
asrda neredilmitir. Neirlerinden biri Sheyl Zekkara4, dieri de
Muhammed Hamidullaha5 aittir.
bn shakn bu kitab
incelendiinde Hz. Peygamberin (sav) hayat ve ahsiyetinin,
1

2
3

4
5

Mellifin 40 kadar kitap ve 700e yakn makalesinin olduu ifade

edilmektedir. bk. Altnay, Ramazan, rnek Bir ada slm Bilimleri
Aratrmacs: Muhammed Hamidullah, Yznc Yl niversitesi lhiyat
Fakltesi Dergisi, sy. 3, Van 2000, s. 263-264; Yaarolu, Kamil,
Muhammed Hamidullah, ada slm Dnrleri, (ed. Karada,
Cafer), Bursa 2003, s. 89. Mellifin eserleri hakknda ayrca bk. Avc,
Casim, Prof. Dr. Muhammed Hamidullah, Hadis Tetkikleri Dergisi, sy. 1,
stanbul 2003, s. 224-226.
Fayda, Mustafa, bn shak, DA, XX, 95.
een, Ramazan, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, stanbul
1988, s. 26.
bn shak, Kitabs-Siyer vel-Megz, (thk. Sheyl Zekkar), Dimak 1976.
bn shak, Sret bn shak el-Msemma bi-Kitabil-Mbtede vel-Mebas
vel-Mez, (thk. Muhammed Hamidullah), Rabat 1976-Konya 1981.
51

mnferit bir hadise gibi telakki edilmeyip, dnya ve insanlk

tarihinin nemli bir blm olarak ele alnd grlr6. Aada da
ifade edilecei gibi, Hamidullahn siyer ile ilgili almalarnda, bn
shakn bu geni ereveli ve tarih derinlii dikkate alan siyer
anlayndan nemli derecede etkilendii grlr.
Muhammed Hamidullahn genelde slm tarihi, zelde de siyer
alannda yapt nemli almalarndan biri de Belzrnin
(279/892-93) Ensbl-Erf 7 isimli eserinin ilk blmn
neretmesidir. Bu eser, bir btn olarak tabakt, ensb ve ahbr
sluplarnn birletirilmesi suretiyle meydana getirilmitir8. Kitabn,
Hamidullahn nerettii ksmnn muhtevas, klsik siyer eserleri
muhtevasyla birebir uyumludur. Bu nedenle dier ciltlerinden
bamsz olarak deerlendirildiinde, Ensbl-Erfn bu blmn
mstakil bir siyer kitab olarak kabul etmek mmkndr. Eser,
Nuhun (a.s.) soyunun tantlmasyla balar.
Daha sonra Hz.
brahim-Hz. smail silsilesiyle Hz. Peygambere (sav) kadar soy zinciri
takip edilir. Hz. Peygamberin (sav) doumu ve peygamberliine
kadar faaliyetleri, peygamberlii, ayrca ilk Mslmanlarn Mekke
mrikleriyle ilikileri de kitapta ele alnr. Bir ensb kitab olmas
sebebiyle kronolojik metod yerine biyografik takdim tercih edildii
iin, eserde konu balklar genelde ahs isimleriyle ekillenmitir.
Kitabn banda Mekkenin ileri gelen mriklerinin (Eb Cehil, Eb
Leheb, s b. Vil, Utbe b. Rebia vs.) soylar ve faaliyetleri hakknda
bilgi verildikten sonra, ayn ekilde ilk Mslmanlarla ilgili olarak
yine ahs ad balklarnda malumat aktarlmtr.
Kitabn
muhtevasnda Habeistana g, Akabe Biatlar, Hicret gibi tarih
olaylara, seriyye ve gazve benzeri siyer konularna da yer verilmitir.
Hz. Peygamberin (sav) zel hayatndan ayrca vali, amil, komutan,
mezzin gibi idareci ve memurlarndan bahsedilmesinin ardndan
kitap vefat hadisesinin aktarmyla tamamlanmtr.
Vakdnin Kitabrr-Ridde maa nebze min futhil-Irak isimli
ridde hadiseleri ve Irak fetihlerini konu alan kitab da Muhammed
Hamidullahn nerettii dier bir slm tarihi kaynadr9.

6
7

8
9

52

Fayda, Mustafa, bn shak, DA, XX, 95.

Belzr, Ensb'l-Erf, I, (thk. Muhammed Hamidullah), Jerusalem
1963.
Fayda, Mustafa, Belzr, DA, V, 392.
Vkd, Kitabr-Ridde maa nebze min futhil-Irak, (thk. Muhammed
Hamidullah), Paris 1989. Ayn eser Yahya Cebr tarafndan da (Beyrut
1990, Drul-Garbil-slm) neredilmitir.

el-Vesikus-Siysiyye10, gerek Hz. Peygamberin (sav), gerekse

onun halifelerinin resm nitelikteki yazmalarn muhtevi, siyer ve
slm tarihinin ilk kaynaklarnn taranmasyla meydana getirilen bir
almadr. Kitabn ilk iki blmnde Hz. Peygamberin (sav), bir
peygamber, devlet bakan ve ordu komutan olarak yapt
yazmalar ele alnr. Bu blmde onun komu devlet bakanlarna
gnderdii davet mektuplarnn orijinal ksmlar ve kendisine ulaan
cevaplarn metinleri yer alr. Ayrca Hz. Peygamberin (sav) vali, ordu
komutan, zekt amili, kabile reisi gibi farkl grev ve statdeki
ahslara mektuplar ve bunlarn cevaplar bulunur. Bundan baka,
bata Medine vesikas olmak zere11 kabilelerle yaplan siyas
anlamalara dair bilgiler de eser muhtevasna dahidir. almada
sadece Hz. Peygamber (sav) ve onun idarecilerinin deil, Mekke
mriklerinin Mslmanlarla ilgili yazmalar da konu edilmitir.
Buna Eb Sfyann, Muhacir Kureylileri himaye etmemeleri iin
Medinelilere gnderdii mektup12 rnek gsterilebilir. lk iki blm
Hz. Peygamberin (sav) yazmalarna ayrlan kitabn nc blm
ise Hulef-i Ridn dneminin resm muhabert faaliyetlerine
hasredilmitir.
Bu nedenle Hamidullahn bu eseri, bir siyer
almas izlenimi vermekle birlikte, slm tarihi ve slm hukuku
bata olmak zere, dier slm ilim dallar iin de kymetli bilgiler
ihtiva etmektedir.
Muhammed Hamidullahn gerek dnyada gerekse lkemizde
tannmasna sebep olan eseri slm Peygamberidir13. Dilimize farkl
mtercimler tarafndan evrilen14 bu kitabn metodu ve muhtevas
hakknda aada husus deerlendirmeler yaplaca iin, biz
burada onun siyerle ilgili dier almalarndan zet olarak
bahsetmek istiyoruz:
Muhammed Hamidullahn, slm Peygamberi gibi defalarca
neirleri ve tercmeleri yaynlanan dier bir almas Hz.
Peygamberin (sav) asker faaliyetlerini konu edinen Hz. Peygamberin
Savalar adl eseridir15. Bu kitap klsik meaz kitaplarnn modern
10

11
12
13
14
15

Hamidullah, Muhammed, el-Vesikus-Siyasiyye li Ahdin-Nebev velHalfetir-Ride, Beyrut 1985. Bu eserin Hz. Peygamber (sav) ile ilgili
blm Hz. Peygamber Dnemi Siyasi-dari Belgeleri adyla Vecdi Akyz
tarafndan tercme edilmitir. (stanbul ts., Kitabevi Yay.)
el-Vesik, s. 57-63.
el-Vesik, s. 69.
Hamidullah, Muhammed, slm Peygamberi, (ev. Salih Tu), I-II,
stanbul 1991.
Eserin Trke evirileri hakknda bk. Altnay, s. 270.
Hamidullah, Muhammed, Hz. Peygamberin Savalar, (ev. Salih Tu),
stanbul 1991, 2003.
53

versiyonu gibidir. Bu almasnda Hamidullahn, ilk siyer mellifi

kabul edilen bn shakn metodundan etkilendii sylenebilir. Hz.
Peygamberin Savalar kitabnda mellif, klsik siyer ve meaz
eserlerinde bulduu bilgileri, ahs gzlemlerinden de istifade ederek
harita ve kroki desteiyle mukayeseli bir ekilde deerlendirmitir.
Asl yerleri kaybolmaya balayan ve bazen de iskn alanlar
tarafndan igal edilmi bulunan tarih meknlarn orijinal
koordinatlarnn gnmze kadar ulamasnda onun gayretlerinin
byk paynn bulunduu unutulmamaldr.
Reslllah Muhammed16 isimli kitap, Hamidullahn muhtasar
bir siyer almasdr. Burada onun, siyer ile olduu kadar, genel
slm tarihi konularyla da alkal olan yaynlanm eserlerinden de
bahsetmek gerekirse, bunlar yazarn lkemizde verdii ders ve
konferanslar notlarndan derlenen kk boyuttaki kitaplar olup,
slm Tarihine Giri17, slm Messeselerine Giri18 ve slm Tarihi
Dersleri19 adlarn tamaktadr.
Ayrca mellifin Behawalvapur
slmia niversitesinde verdii on iki konferans The Emergence of
Islam ismiyle kitaplatrlm ve ve slmn Douu adyla dilimize
evrilmitir20. Hz. Peygamberin Alt Orijinal Diplomatik Mektubu21
ismiyle yaynlanan kitabnn muhtevas, onun el-Vesik eserinin
muhteviyatnda mevcuttur. Nihayet slmda Devlet daresi22 isimli
kitab da onun dolayl bir siyer almas olarak kabul edilebilir.
16

17

18

19

20

21

22

54

Hamidullah, Muhammed, Reslllah Muhammed, (ev. Salih Tu),

stanbul 1973. Bu kitabn baka bir evirisi Allahn Elisi Muhammed
balyla lk Zeynep Babacan tarafndan yaplmtr. (stanbul 2001).
Hamidullah, Muhammed, slm Tarihine Giri, (ev. Ruhi zcan),
stanbul 1999.
Hamidullah, Muhammed, slm Messeselerini Giri, (ev. hsan Sreyya
Srma), stanbul 1984, 1992.
Bu eser, mellifin Erzurum Atatrk
niversitesi slm limler Fakltesinde verdii slm Messeseleri Tarihi
derslerinin sistemli bir ekilde evrilmesi neticesinde ortaya kmtr.
(Yaarolu, s. 91.
Hamidullah, Muhammed, slm Tarihi Dersleri, (ev. Ruhi zcan),
Erzurum 1976.
Hamidullah, Muhammed, slmn Douu, (ev. Murat iftkaya), stanbul
1997.
Hamidullah, Muhammed, Hz. Peygamberin Alt Orijinal Mektubu, (ev.
Mehmet Yazgan), stanbul 1990. Bu eserde Hz. Peygamberin (sav), Msr
meliki Mukavks, el-Ahs valisi Mnzir, Habe kral Necai, Bizans
imparatoru Heraklios, ran hkmdar ve Umman melikleri Cevfer ile Abd
kardelere gnderdii mektuplar ve muhtevalar ele alnmtr.
Hamidullah, Muhammed, slmda Devlet daresi, (ev. Kemal Kuu),
Ankara 1979. Mellifin siyer alanndaki eserlerinin muhtevas hakknda
geni bilgi iin bk. Altnay, s. 269-292.

Muhammed Hamidullahn yukarda zikredilen eserlerinden

baka gerek slm tarihi, gerekse siyer alannda eitli dillerde
yaymlanan makale ve teblileri de bulunmaktadr. Bunlarn bir
listesi slm Peygamberi isimli kitabn sonunda verilmektir. Ancak
bu listenin ba tarafnda, zikredilen almalarn onun btn
eserlerini kapsamad, burada baz semelerin yapld ifade
edilmektedir23.
Dolaysyla mellifin gerek dnyada, gerekse
lkemizde yaynlanan btn eserlerinin yeniden tespit ve tasnifine,
ayrca ayet varsa yaynlanmayan almalarnn da ilim dnyasna
kazandrlmasna ihtiya duyulduu aktr. Buna katk sadedinde
biz, onun lkemizde yaynlanan ve siyerle dorudan ilgili olduunu
dndmz makalelerinden tespit edebildiklerimizi burada
zikretmek istiyoruz:
1. el-lf veya slmdan nce Mekkenin ktisad-Diplomatik
Mnasebetleri, (ev. smail Cerraholu), AFD, IX, Ankara 1961, s.
213-223.
2. Hz. Peygamber Devrinde tima Hayat, Hilal, III/26,
Ankara 1962, s. 2-3.
3. Hz. Peygamber Devrinde tima Hayat, Hilal, III/31-34,
Ankara 1962, s. 9-12.
4. Hz. Peygamberin Kisraya Gnderdii Mektubun Asl (ev.
Muharrem en), Diyanet Dergisi, VIII/82-83, Ankara 1969, s. 95100.
5. Hz. Peygamberin Kisraya Gnderdii Mektubun Asl (ev.
Muharrem en), VIII/84-85, Ankara 1969, s. 169-176.
6. Hz. Peygamberin Orduya Gzel Numunesi, Hilal, X/117,
stanbul 1971, s. 7-9.
7. Hz. Peygamberin St Kardeleri, slm Medeniyeti Dergisi,
III/2, stanbul 1973.
8. Hz. Peygamberin slm ncesi Seyahatleri, (ev. Abdullah
Aydnl), EAFD, IV, Ankara 1980, 327-342.
9. Hz. Peygamberin Hayat, Gr, VIII/9, stanbul 1981, s.
6-10.
10. Hem Rahmet Hem de Harb Peygamberisin (ev. Y. Ziya
Kavak), Diyanet zel, Ankara ?, s. 88-95.
11. Hz. Peygamber Gayri Mslimlere Nasl Davrand (ev.
Suphi Seyf), lim Sanat, VII, Ankara 1986, s. 12-18.
23

bk. slm Peygamberi, II, 1159-1169.

55

12. Hz. Peygamberin Byk Dmanlarnn Psikolojisi (ev.

smail Yakt), EAFD, Erzurum 1986, VI, s. 211-218.
13. Hz. Peygamberin Siretinde Anlan Devlet eitleri (ev.
Mustafa Varl), Diyanet, XV/4, Ankara 1989, s. 45-66.
14. Hz. Peygamber Zamannda (569-632) Medinenin Sosyal
Yaps (ev. hsan Sreyya Srma), lk slm Devleti (Makaleler),
stanbul 1992, s. 9-35.
15. lk slm Devleti, (ev. hsan Sreyya Srma), lk slm
Devleti (Makaleler), stanbul 1992, s. 36-59.
16. Hicr Takvim ve Tarih Arkaplan (ev. Kasm ulul),
UFD, IX, Bursa 2000, s. 671-686.
17. Mslmanlarn, Gayrimslimlerle Mnasebetleri, (ev.
Levent ztrk), STEM, Konya 2003, II, s. 195-205.
B. MUHAMMED HAMDULLAHIN SYERE METOD VE MUHTEVA
AISINDAN KATKILARI
almann bu ksmnda, Muhammed Hamidullahn klsik
siyer ve slm tarihi yazarlarndan farkl olarak siyer konularn ele
al tarzn, hem metod hem de muhteva asndan ele alnmas
hedeflemektedir. Deerlendirmelerde zellikle onun slm Peygamberi
ve Hz. Muhammedin Savalar adl kitaplar esas alnmtr.
1. Siyerin Temellendirilmesi
Muhammed Hamidullah, siyer alannda yazd en nemli eser
olan slm Peygamberinin balang ksmnda, siyer almalarna
niin gerek duyulduunu aklamaktadr. Acaba Mslmanlar Hz.
Peygamberin (sav) hayatn niin renmek, okumak, yazmak ve
tetkik etmek istemilerdir? Veya Hz. Peygamberin (sav) hayatn
bilmek bizler iin neden nemlidir?
Hamidullah, hem kendi
dnemine kadar yazlan eserlerin, hem de bizzat telif ettii
almalarn yazl sebebini ve daha sonra yaplacak ayn
mahiyetteki aratrmalara niin ihtiya duyulacan u ekilde izah
eder: Allah Resl (sav), insanlarn en ereflisidir ve kmil insandr,
bu sebeple sadece peygamberliini kabul edenlerin deil, dnyadaki
her insann onu tanmaya ihtiyac vardr. nk her rk, her blge
ve her meslekten bir ok insan dnyadan gelip gemesine ramen,
onun yeri kesinlikle doldurulamamtr. Dnyada yaam olan pek
ok kii unutulmutur, ancak Hz. Peygamber (sav) zihinlerde hl
canl durmaktadr. Bu sebeple o, tannmay ve tantlmay her
insandan ok daha fazla hak etmektedir. Ayrca Mslmanlarn
onu zellikle tanmalar gerekir. nk onun yolu bilinmezse,

56

snnetini takip etmek ve gerek anlamda mslman olmak mmkn

deildir.
Hz. Muhammed (sav), Kurnn insanlara ulamasn
salam ve inananlar iin mstesna bir rnek olmutur. O, bir
peygamber olarak tebli ettii slm dinini bizzat yaam ve ideal
anlamda mminlik rnekleri sunmutur.
Bu sebeple hayatn
bilmek, Mslmanlar iin ncelikli gaye ve vazife, hatta zorunluluk
olmaktadr.
Reslllah (sav), dnyann hak aleyhine bozulan dengesini
yeniden kurmak iin gnderilmitir ve
ondan sonra yeni bir
eli/peygamber de gelmeyecektir.
Dolaysyla dnyann onun
gsterdiinden baka k yolu ve kurtulu ans yoktur. Hz.
Peygamberin (sav) ars bir rk veya zmreye mahsus olmayp
btn insanladr. O, zel nitelikli insanlara deil, ortalama/vasat
olanlara hitap etmektedir. Zira Hz. Muhammed (sav) bir insan, bir
kul olarak hayatn (sradan insann yaad) btn tezahrlerini
yaam ve her alanda rnek alnabilecek mkemmel davranlar
sergilemitir24.
2. Siyer Yazmnda Kaynak eitlilii
Siyer ilminin temel kaynaklar Kurn- Kerm ve Hz.
Peygamberin (sav) hadisleridir. Dolaysyla bu kaynaklardan
herhangi biri ihmal edilerek siyerin yazlmas mmkn deildir.
Ancak bunlar siyer telifi iin gerekli olmakla birlikte, yeterli de
deildir. Her eyden nce siyer mellifinin sradan bir biyografi
yazarndan farkl olmas gerekir. Hz. Peygamberin (sav) hayatn
tetkik edecek kii, samimi, derin bir anlay sahibi, nyargsz ve
tarafsz olmaldr. Bundan baka siyer yazar, Hz. Peygamberin (sav)
yaad lkenin nceki dnemini, ayrca devrin beynelmilel tarihini
bilmek durumdadr. Onun sosyoloji, edebiyat, askerlik gibi yan bilim
ve sanatlarda yeterli derecede malumat sahibi olmas da gerekir.
Hz. Peygamberin (sav) hayatn tetkike balayan kii, her
eyden nce Kurn ve Hadis ilimlerine vakf olmaldr.
Arap
Edebiyat, zellikle iir alannda yeterli seviyeye ulamal, kitabeleri
tetkik edip onlar hakknda deerlendirmeler yapabilmelidir. Ayrca
o, sadece Hicaz merkezli bir tarih malzemesiyle yetinmeyip, Hicaz ile
dorudan veya dolayl ilikili olan evre lkelerin o dnemden kalan
kroniklerinden ve kalntlarndan da istifade etmelidir. Mesel in,
Habeistan, Msr, Bizans, ran ve Hindistandan Hz. Peygamberin
(sav) yaad dnemin grnn -dardan gzlem olarak- tespit
edebilmelidir.

24

slm Peygamberi, I, 3-6.

57

Siyer yazar, ilk siyer mellifi olarak bilinen bn shak bata

olmak zere, ilm seleflerinin eserlerinden ziyadesiyle istifade etmeli,
ayrca muazzam bir bilgi birikimi sunan ensb kitaplarndan en iyi
ekilde yararlanmal, Yakb, Dinever ve Taber gibi siyer
konularnda nemli bilgiler aktaran umum tarih kaynaklarn da
ihmal etmemelidir25.
Nihayet siyer mellifi, bahsedilen kaynak
eserlere ilave olarak, daha sonraki dnemlerde gerek douda,
gerekse batda neredilen, hem Mslmanlar tarafndan yazlm,
hem de msteriklerin telif ettikleri siyer ile ilgili eserlerden mutlaka
haberdar olmal ve bunlar tetkik etmelidir26.
3. ahs Gzlem
Muhammed
Hamidullah,
siyer
almalarnda
nceki
dnemlerden kendisine ulaan rivayetler ile iktifa etmeyip,
tarihilerin oka ihmal ettikleri ahs gzlem metodunu
kullanmtr. Gemite bir kereliine yaanm tarih hadiselerin
gzlenebilmesi mmkn deildir. Ancak konu edinilen olaylarn
meydana geldii meknlar (ayet buralar hl korunabildiyse) tekrar
inceleme imkn her zaman vardr.
Bu sayede, gerekletii
rivayet/iddia edilen olaylarn, gzlenen meknsal imknlarla
meydana gelip gelemeyeceine dair kanaat izhar etmek mmkn
olur. Hamidullah bu metodu siyer alannda yazd eserlerinde en
gzel ekilde uygulamtr. Mesel, Bedir savann gerekletii
alan bizzat incelemi, sava krokiler yardmyla aktarmtr27.
Uhud, Hendek, Hayber savalar ve Mekkenin fethini de benzer
ekilde sunmutur28. Mellif, Hendek sava krokisini, ziyaret ettii
dnemdeki yerleim meknlaryla i ie gstererek, savan
gerekletii alan faraz bir ekilde deil, kendisinin inceleme yapt
dnemdeki gerek boyutlaryla tantmaya almtr29.
Ayrca
gzlem yapt tarih meknlarn, inceledii zamandan kendi gzlem
tarihine kadar (1930-1950) geen dnemdeki deiimlerinden ve
ziyareti esnasndaki zelliklerinden de bahsetmitir30.
Nitekim
mellif, Uhud savann yapld mekn ziyareti esnasnda, o
dnemde blgede hangi kabile mensuplarnn yaadna dair gncel
bilgiler verir31. Benzer tespitleri gzlem yapma imkan bulduu Taif
25

26
27
28
29
30
31

58

Hamidullah, almalarnda mmkn olduunca ilk kaynaklara

mracaat etmi, eserlerinde matbu kaynaklar kadar yazmalar da
kullanmtr. Altnay, s. 269; Yaarolu, s. 92.
slm Peygamberi, I, 7-10.
Hz. Peygamberin Savalar, s. 29-30, 33.
Hz. Peygamberin Savalar, s. 52, 67, 107, 87.
Hz. Peygamberin Savalar, s. 67.
Hz. Peygamberin Savalar, s. 42-43.
Hz. Peygamberin Savalar, s. 50.

ve civar32 ile Huneyn blgesi33 hakknda da yapar. Hamidullah, Nur

Da
ve Hira maarasn defalarca tetkik etmi ve buralar
hakkndaki gzlemlerini aktarmtr34. Bu esnada karlat blge
sakinlerine, orann eski tarihi ile ilgili
sorular sorarak,
aratrmasnda yerel kltrn kaynaklarndan ve blge sakinlerinin
gzlem ve bilgilerinden de istifade etmitir35.
Muhammed Hamidullah, eserlerinde siyer kaynaklardan
bilgiler aktarmak suretiyle hadiseleri deerlendirirken, zaman zaman
ahs gzlemleriyle tarih bilgileri karlatrm ve bu hususta
gzlemlerine daha ok itibar etmitir. Mellif bu tavrn Btn
belgeler yararldr, ama, hibir rapor kiisel gzlemle bir deildir
szleriyle dile getirir36. Onun bu ynn Uhud sava ile ilgili
deerlendirmelerinde bulmak mmkndr: Hamidullah pek ok
kiinin Uhud Dann arkasnda bir geit olduunu ve geidin
doruca Hz. Peygamberin (sav) sava esnasndaki kararghna
aldn, bu sebeple okularn yerlerini terk etmesi sebebiyle
Mslmanlarn bu savata zor anlar yaadnn kaynaklarda
zikredildiini ifade ettikten sonra, kendisinin buray hem 1932 hem
de 1939da defalarca inceledii ve bizzat daa trmand halde, byle
bir geide rastlamadn, dolaysyla Halid b. Velidin dan
arkasndan saldrmasnn mmkn olmadn, ancak 10 kilometre
kadar bir mesafeyi ap etrafn dolaarak Mslmanlar zerine
hcum etmesinin daha yksek bir ihtimal olduunu ifade eder37.
4. Geni ereveli Siyer Sunumu
Siyer alannda yazlm kitaplar, konularn genelde dar
ereveli olarak Hz. Peygamber (sav) odakl olarak ele almlardr.
Bu tr eserlerin balang ksmnda, slm ncesi dnem Mekkesi ve
Kbe hakknda ksa bilgiler verilmekte, ardndan Hz. Peygamberin
(sav) soyu ile ilgili zet malumat aktarlmakta, daha sonra onun zel
hayat ve peygamberlik faaliyetlerine geilmekte, akabindeki olaylar
da Hz. Peygamberin (sav) ahs faaliyetleriyle ilgili olduklar derecede
zikredilmektedir. Hamidullah ise siyer konularn ok daha geni
ereveli ele alr. O, sadece Mekke veya (biraz daha geni ekilde
dnlrse) Mekke-Medine-Taif geni deil, btn bir Hicaz ve
Arap yarmadas merkezinde bir siyer takdimi yapar. Hatta zaman
zaman bu snr da alp, Asya, Avrupa ve Afrika ktalar arasnda
32
33
34
35
36
37

Hz. Peygamberin Savalar,

Hz. Peygamberin Savalar,
slm Peygamberi, I, 73.
Hz. Peygamberin Savalar,
Hz. Peygamberin Savalar,
Hz. Peygamberin Savalar,

s. 95-96.
s. 92.
s. 94.
s. 107.
s. 57.
59

balant salayan, Bizans, ran ve Habe ile kltrel, din, siyas,

ticar ve asker ilikileri bulunan bir Arap yarmadas perspektifiyle
Hz. Peygamberin (sav) faaliyetlerini inceler. Mellif, bu bak
asyla Hz. Peygamberi (sav) dnyann btn bu bilinen blgelerine
(sadece Mekke veya Hicaz deil) gnderilen bir peygamber olarak
grr ve onun nbvvetini bir ehrin veya bir blgenin deil, o
gnn dnyasnn en nemli olay olarak kabul eder. Hamidullah
bu bak asyla mesel Bedir savan sadece Mekke-Medine
arasnda veya Medineli Mslmanlarla Mekke mriklerinin itirak
ettikleri bir atma ya da Hicazn bir i meselesi olarak grmeyip,
bunun
uluslararas
boyutuna
dikkat
ekerek,
savan
Habeistandaki yansmalarna iaret eder38. Benzetmek mmkn
olursa, Hamidullah, siyer konularn sadece Hz. Peygamber (sav)
odakl bir sanal kameradan izlemek yerine, Hz. Peygamberi (sav) ve
evresini en merkeze almakla birlikte, hadiseleri, evre lkelerdeki
yanklarn da gzlemleyebilecek ekilde ok daha geni ereveli bir
perspektifle sunmaya alr.
Hamidullahn ortaya koymaya altmz siyer metodu, slm
Peygamberi adl eserinde mahhas hale gelmitir. Nitekim mellif,
eserinin balang ksmlarnda Hz. Peygamberin (sav) soyu ve
Mekkenin siyas hayatna gemeden nce, o dnemin dnyas
hakknda muhtasar, ama ihatal malumat aktarr Bu bahiste zikri
geen coraf blgeler in, Hindistan, Trkistan, Moolistan, Bizans,
ran ve Habeistandr39. Hamidullah, bu blgelerdeki siyas, itima
ve din grnmlerin bir panoaomasn sunduktan ve blgelerin
husus problemlerini zikrettikten sonra, yeni bir dnya dzeni ve
din retiye ihtiya duyulduunu u ifadeyle dile getirir:
te insan o devirde, bunlarn (doru ve gerek)
kendisine yeniden sylenilmesine ve yeni batan
kendisinin sadece bir takm haklara sahip deil, ayn
zamanda karlkl vazifelerle de ykl bulunduuna ve
hayatnda ilemi olduu fiil ve hareketlerinden mesul ve
bunlarn hesabnn mutlaka bir gn vereceine dair yeni
batan bir retime tabi tutulmaya muhtatr40.
Bu ifadeleriyle sadece Hicazn deil, btn dnyann bir
mbellie ihtiya duyduuna iaret eden Hamidullah, nce tebli iin
en uygun olan mekn aramaya alm ve bu meknda olmas
gereken coraf, sosyolojik hususiyetleri saydktan sonra buna en
uygun merkezin genelde Arap yarmadas, zelde de Mekke olduunu
38
39
40

60

Hz. Peygamberin Savalar, s. 45-46.

slm Peygamberi, I, 11-17.
slm Peygamberi, I, 17.

ileri srmtr41. Mellif Mekkenin neden tebli merkezi olarak

seildiini akl delillerle izah etmesinin ardndan bu greve Hz.
Peygamberin (sav) seilmesinin sebeplerini de ayn ekilde ortaya
koymaya almtr42. Hamidullah, siyer alanndaki bu orijinal
deerlendirmelerinden sonra klsik siyer eserlerinin genellikle ilk
konusu olan Mekkenin tarihi ve Hz. Peygamberin (sav) soyunun
zikrine gemitir43.
5. Kronolojik Metoddan Sistematik Metoda Gei
Muhammed Hamidullah, eserlerinde kendisinden nce dou
bilimcilerinin mracaat ettikleri aratrma tekniklerini ustaca
kullanm, gelitirmi ve alma yapt btn disiplinlere bu
sistematik yaklamn yanstmtr. Onun bu tavrn zellikle slm
Peygamberi kitabnda mahede etmek mmkndr. Hamidullah,
Allah Reslnn (sav) hayatn (klsik siyer kitaplarnda olduu gibi)
menkbev sluptan kurtararak rasyonel bir ekilde ele alm ve
konular akl izahlarla aklamaya almtr44. Onun bu tr bir yol
takip etmesinde hukuk aratrmacs olmasnn mutlaka etkisi
vardr. Ayrca onun, eserini nerettii Mutezile kelamcs ve fkh
alimi Ebul-Hseyn el-Basrnin45 fikirlerinden etkilenmi olduu da
sylenebilir. Mellif, hukuk ilminden elde ettii metodu siyer/tarih
konularna da temil etmi, kesinlikle yaln bir tarih aktarmna
itibar etmeyip, tenkit, tercih, tahlil ve deerlendirmeye dayal bir
sistem takip etmitir46.
Muhammed Hamidullah, slm Peygamberi isimli eserini iki
ksmda ele almtr. Birinci ksmda (tercmenin ilk cildi) siyerin
siyas konularn, ikincisinde ise kltr ve medeniyet bahislerini
incelenmitir.
Her iki blmde de siyer bahisleri klsik siyer
kitaplarnn aksine kronolojik deil, sistematik olarak sunulmutur.
Baka bir ekilde sylemek gerekirse, eserde farkl kategorilere
ayrlan konular, kendi ilerinde kronolojik olarak ilenmitir. Mesel
Medineye hicret sonrasnda gerekleen ve Siyas-Din Hayat
balyla aktarlan hadiseler, Kureyliler, Ehabi Kabileleri,
Habeliler, Msrllar, Bizansllar, ranllar, Yarmadadaki Dier
Araplar, Yahudiler, Medine Dndaki Yahudiler, Hristiyanlar ile

41
42
43
44
45
46

slm Peygamberi, I, 18-23, 24-26.

slm Peygamberi, I, 27-30.
slm Peygamberi, I, 31-35.
Altnay, s. 271.
Basr, Ebul-Hseyin, el-Mutemed fi Uslil-Fkh, (nr. Muhammed
Hamidullah), I-II, Dimak 1965.
Yaarolu, s. 91-92.
61

likiler eklinde tasnif edilmi, ardndan bu kategoriler kendi iinde

kronolojik bir ekilde sunulmutur47.
Eserin ikinci ksm (cildi) de benzer zelliklere sahiptir. Mellif
burada zamanmzdaki ilim tasniflerine gre kltr ve medeniyet
tarihi konularna dahil edilebilecek siyer bahislerini ele almtr. Bu
ksmda Hz. Peygamberin (sav) din, ahlk ve itima sahadaki
eitim, retim ve uygulama faaliyetleri incelenmitir. Bu balk
altnda ibadet ve eitim tarihi, zellikle ilm faaliyetler konu edilmi,
ayrca devletin tanm, kuruluu, kuramsallamas, yetkisi,
sorumluluklar ve fonksiyonlar zerinde tespit ve deerlendirmeler
aktarlm, adl sistemin kurulu ve ynetilmesi, iktisad ve asker
tekilatlarn ileyii, diplomatik hayatn balangc ve gelimesi ile
Hz. Peygamberin (sav) siyaset sisteminin temel prensipleri rneklerle
sunulmutur.
Mimar ve ehircilik faaliyetleri de bu blmde
kendisine yer bulmutur. Eserin son ksmlarnda ise sosyal hayat
zerinde durulmu, yani siyerin sosyal tarih alanna giren hayat
grntlerine yer verilmi ve nihayet Hz. Peygamberin (sav) vefat ve
akabinde
gerekleen
hilafet
meselesinden
bahisle
eser
tamamlanmtr.
slm Peygamberinde dikkat eken dier bir husus da,
Hicretten nce Mslman kadnlarn faaliyetleriyle ilgili mstakil bir
konunun ele alnmasdr ki, byle bir bahse dier siyer kitaplarnda
tesadf etmek mmkn deildir48. Hamidullah, Hz. Peygamber (sav)
dneminde Mslmanlarn Yahudi ve Hristiyanlarla siyas
ilikilerinden bahsederken, onlarn din hayatlar hakknda da zet
bilgiler aktarm, burada Kurn- Kerme gre Mesih ve Hristiyanlk
balkl bir blm eserine dahil etmitir49.
Arabistanda yaylma
imkan bulan Mecusilik, Sabilik, Budizm gibi dinler de kitabn bu
ksmnda zet mahiyette de olsa yer bulmutur50. Bu gibi konular,
Hamidullahn siyer muhteviyatna dahil ettii yeni mevzular
kabilindendir. Mellif bu ekilde Hicazn siyas, kltrel, sosyal ve
din grnm hakknda sistemli bilgiler aktarm ve sadece Hz.
Peygamber (sav) deil, onun odanda yer ald coraf merkez
ereveli bir siyer sunumu yapmaya almtr.

47
48
49
50

62

slm Peygamberi,
slm Peygamberi,
slm Peygamberi,
slm Peygamberi,

I,
I,
I,
I,

217-631.
168-175.
546-646.
646-650.

6. Hz. Peygamberin (sav) Takdiminde Din retinin ve nsan

Boyutun ne karlmas
Muhammed Hamidullahn siyer alanna getirdii yeniliklerden
biri, belki de en nemlisi, Hz. Peygamberi (sav) takdimde mucize
boyutundan ziyade, onun insan ynnn ve getirdii din retinin
ne karlmas hususudur.
Gerek eski kaynaklarda, gerekse
gnmzde yazlan siyer kitaplarnda Hz. Peygamberin (sav)
faaliyetlerinin sunumunda mucize bahislerine arlk verildii ve
Allah Reslnn (sav) doumundan itibaren mucizeler nda
tantld aka grlr. Nitekim bu konuda Delil diye bilinen
mstakil kitaplar yazlmtr51.
Muhammed Hamidullah, peygamberliin takdiminde, zellikle
mucize, bahsinde seleflerinden farkl yaklamlara sahiptir. Mellif,
Bir peygamberden beklenen ey, onun doumundan itibaren
mucizeler gstermesidir eklinde mucizeler hakkndaki genel
kanaatini aktardktan sonra, eserinde Hz. Peygamberin (sav)
doumu ve ocukluu esnasnda meydana geldii rivayet edilen ve
mucize olarak nitelendirilen hadiseleri52, kalbinin yarlmas
meselesini53, onun mrik bayramlarna katlmasnn engellendii
hususunu54 herhangi bir yorum ve deerlendirme yapmakszn
sralar. Ancak bunlar arasnda sadece Bahira hadisesine itiraz
ederek, buna inanmann safdillik olacan syler55. Peygamberlik
sonrasnda gerekleen Hicret esnasnda maaradaki gvercin ve
rmcek meselesi56 ile yolda karlalan mm Mabedin keisinin
bol st vermesi57 gibi olaylar da eserine alr. Fakat bunlar hakknda
da herhangi bir gr aklamaz58.
51

52
53
54
55
56
57
58

Mesel bk. Eb Bekr Cafer b. Muhammed b. Hasan Firyb, DelilnNbvve, (thk. Amir Hasan Sabri), ? 1986, (Dru Hira); Ahmed b.
Abdullah el-sfahn, Deliln-Nbvve, Haleb ts. (Drul-V); Kd
Abdlcabbar, Tesbt Delilin-Nbvve, (thk. Abdlkerim Osman), I-II,
Beyrut 1966, (Drul-Arab); Beyhak, Deliln-Nbvve ve Marifeti Ahvli
Sahibi-era, I-VII, Beyrut 1985.
slm Peygamberi, I, 40-44.
slm Peygamberi, I, 102-103.
slm Peygamberi, I, 48-49.
slm Peygamberi, I, 47-48.
slm Peygamberi, I, 163.
slm Peygamberi, I, 165.
Hz. Peygamberin (sav) gerek risletinden nce, gerekse sonra meydana
geldii bildirilen olaanst hallerle ilgili olarak farkl bilgi, yorum ve
deerlendirmeler iin bk. Sbn, Nureddin Ahmed b. Mahmud,
Matridiyye Akaidi, (ev. Bekir Topalolu), Ankara 1979, s. 109-127;
Filibeli Ahmed Hilmi, slm Tarihi, stanbul 1982, s. 145-148; Bulut, Halil
brahim, Nbvvetin sbat Asndan Hiss Mucizeler, (Baslmam
Doktora Tezi), stanbul 2001, s. 30-44, 69-85, 215-290; Ahatl, Erdin,
63

Muhammed Hamidullah, mucizeler ile ilgili esas kanaatlerini

kitabnn Mirac ve Mucizeler balkl ksmda dile getirir59. Kurn-
Kermde bir ok peygamberden ve onlarn mucizelerinden
bahsedildiini ifade ederek, Msnn ssnn ylan olmas, kaybolan
Ysufun bulunduuna dair babas Yakbun vahiy almas ve snn
hastalar iyiletirmesini buna rnek olarak gsterir60. Mellif, bu
rnekleri sraladktan sonra, Allahn, zor vazifelerini yerine
getirirlerken hem kendilerini kuvvetlendirmek ve hem de
ereflendirip stn klmak iin peygamberlerine fevkaldelikler
verdiini ve onlar iin mucizeler yarattn ifade eder.
Hz.
Peygambere (sav) de baz mucizeler verilmitir. Ancak Hz. Eb Bekir
ve Hz. Hatice ona inanmak iin mucizeye ihtiya duymamlardr.
Bununla birlikte onun mucizelerinin birer ahidi olmalarna ramen,
Eb Cehil ve Eb Leheb gibiler de yola gelmemilerdir61.
Bu
ifadeleriyle mellif, mucizenin iman konusunda tek bana yeterli
olmadn vurgulamak istemitir. Yani Hamidullaha gre, mucizenin
inanmadaki tesiri ve nemi kat deil, izafdir62. Mellif, gerek
nceki peygamberler, gerekse Hz. Peygamberin (sav) mucizeleri
hakkndaki grlerini u ifadeleriyle ortaya koyar:
Ben ahsen, Allahn seilmi kullar olan Resllerin gsterdii
btn mucizelerin gerekliine tam manasyla inanan bir kimse
olmakla birlikte, varl vacip (zaruri) olduu iin Allaha ve

59
60
61
62

64

Peygamberlik ve Hz. Muhammedin Peygamberlii, stanbul 2002, s. 66225; Erul, Bnyamin, Hz. Peygamberin Risaleti ncesi Hayatna Farkl
Bir Yaklam, Diyanet lmi Dergi -Peygamberimiz Hz. Muhammed zel
Says-, Ankara 2003, s. 33-67.
slm Peygamberi, I, 119.
slm Peygamberi, I, 120.
slm Peygamberi, I, 121.
Yaarolu, s. 95. Mucizenin peygamberin nbvvetine delalet derecesinin
ne olduu konusunda daha nceki mellifler de benzer ifadeler dile
getirmilerdir.
Mesel
Badadye
gre
mucize,
peygamberin
peygamberliini istidlle zorlayc deil, yardmc bir unsurdur. Baka bir
ifadeyle peygamber olduunu iddia eden kimsenin peygamber olduunu
bilmek, mucize ve dier akl delillere mracaatla elde edilen akl bir
sonutur. Ona gre eri ilimler nazara (akl) dayanr. nk eriatn
shhati, nbvvetin shhatine baldr. Nbvvetin shhati ise nazar ve
istidlal yoluyla nbvvetin bilinmesinin shhatine baldr. (Abdlkadir
el-Badd, Usld-Dn, stanbul 1928, s. 156-157). Benzer ekilde
H.VII. yzyl sfilerinden es-Shreverd de peygamberlerin nbvvetinin
mucize ile deil, irsl (insanlara peygamber olarak gnderilmek) ile sabit
olacan ifade eder. (es-Shreverd, Ebun-Necib Adbl-Mrd, Kahire
ts., (Drul-Vatanil-Arab), s. 26. Bu konuda deerlendirmeler iin bk.
Karada, Cafer, sbat- Nbvvet ve Peygamberlik ve Hz. Peygamberin
Peygamberlii Adl Eser zerine, Hadis Tetkikleri Dergisi, sy. 1, stanbul
2003, s. 152-156.

Allahn resllerine ve doruluk dereceleri pek ak bir surette

gzlerimiz nnde serili durmas dolaysyla bu resllerin getirip
tebli ettii lahi retime inanmak lazm geldii eklinde bir
dnce tarzna sahip olmaktan kendimi alkoyamamaktaym.
Mucizeler, gnl ve kalbimize smayan bir eyi kabul etmemiz
iin bizi zorlayan olaylardr. Mucize bir nevi zor ve cebir
vastasdr, cebir ve zor altnda kalarak gsterilen bir itaat ve
teslimiyet deer tamaz; Kuran- Kerimde bu konu ak
surette gsterilmitir. (el-Ankebt, 29/50-51)63.

Hamidullah, Allahn Reslnde sizler iin, Allah ve hiret

gnne mitle balananlar ve Allah bol bol zikredip hatrlayanlar iin
muhakkak pek gzel bir rneklik vasf vardr (el-Ahzb, 33/21)
yetinin, Hz. Peygamberin (sav) hayat zerinde eser yazan kiinin
mucizeler zerinde uzun uzun durmasn engellediini ileri srer.
Mellif ayrca muteber hadis kitaplarnda yer almas sebebiyle
zerinde hi phe bulunmayan ve tarihe mal olmu mucizelerin
felsefesini yapmann ve bunlarn olabilirliklerini mnakaa etmenin
peygamberin takdimi asnda lzumuna kani olmadn u
ifadeleriyle dile getirir64.
Ben inanyorum ki, bir inan manzumesinin yahut
davranlar ve eylem nizamnn akla uygunluu ve
mantklii bizzat o sistem vastasyla ispatlanr, yoksa
sadece mucizelerle deil. (Allah iin namaz klmak ve
oru tutmak lazm geldiine dair slm retim) ile (ben
bir aaca seslenip onu arsam, o yerinden koup gelir)
ifadesi arasnda bir iliki grmyorum. Bir aacn yer
deitirmesi hi phesiz bir mucizedir, fakat hareketsiz
bir cismin hareket eden cisim haline gelmesiyle, srf Allah
emrettii iin namaz klmak ve oru tutmak eklinde
yaratlanlarn yerine getirmek durumunda olduklar
vazife
arasnda
hibir
mnasebet
ve
ba
bulunmamaktadr. Bu ve buna benzer bir ok sebepler
altnda ben elinizdeki bu mtevaz siyer kitabnda hemen
hemen pek az bir ekilde mucizeler konusuna eilmi
bulunuyorum65.
Benim acizane reyime gre,
Muhammed as.n insan olmas hasebiyle (sebep-netice
ilikisi iinde gsterdii emek ve gayreti bilip
renmemiz), Allah tarafndan onun faydalanmas iin
ona verilen insan st mucizeleri bilmemizden daha
istifadelidir ve bizim iin daha retici mahiyettedir.
63
64
65

slm Peygamberi, I, 122-123.

slm Peygamberi, I, 123.
slm Peygamberi, I, 125.
65

Muhammedin getirip bize brakt lahi Tebli ve

retim, insan olmamz hasebiyle bizimle daha ok
ilikilidir ve bize hitap eder. Bu lahi Tebliin ana yaps
ve gereklii hususunda onun kendi hemehrilerini ikna
edip buna inandrmas gayesiyle kulland usul ve yolu
bulup ortaya kartabilmemizde mucizeler, ikinci planda
yer igal ederler66.
Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamberin (sav) takdiminde
mucize boyutu hakkndaki kanaatlerini aktardktan sonra,
mucizelerin teferruat ve Hz. Peygamberin (sav) sretinin felsef
grn ve izahlar hakknda bilgi sahibi olmak isteyenlere de
Sleyman Nedvnin eserini67 tavsiye eder68.
Hamidullah, Hz. Peygamberin (sav) mucizeleri konusundaki
grlerini Mirac bahsinin sunumunda da farkl ifadelerle, ancak
ayn muhtevayla bir defa daha dile getirir.
Mellif, konunun
balang ksmnda olay ksaca zetledikten sonra miracn, hem
byk bir eref ve hem de byk bir mucize olduunu ifade ederek,
Hz. Peygamberi (sav) ereflendirmek iin Allah tarafndan kendisine
nasip edilen sr ve Mirac mucizesinin, Mslman camiann
gerekten hakl olarak vnmesi ve gurur duymas gereken bir vesile
olduunu syler69. Ardndan, bu hadisenin eklinden ziyade ruhu ve
mesajyla ilgilenilmesinin gerektiine iaret eder:
Benim acizane grme gre Miracn aklanp
anlatlmas, Allahn kulland ayn ekil tavsif ve
anlatmlarla yaplmas gerekir.
Kurn ve hadislerle
verilen aklamalara inanmak ve bunlarda, hiret
aleminin ele alnd ve insan hayal gcnn
hissedebilecei ve fakat ifade edemeyecei konulardan
bahsedildii daima hatrda tutulmaldr. Mhim olan ey
bir insann Allaha doru ycelii, (urc) eklinde grlen
muhtevadr. Yoksa bunun nasll ve nerede cereyan
ettii deildir. Bu mucize, tamamen ruh-manev alanda
cereyan etmi bir olaydr ve bu olayn da tasavvuf
manada olmak zere aklanp ortaya konmas icap eder,
asla coraf ve turistik bir seyahat olarak deil70.

66
67

68
69
70

66

slm Peygamberi,
Seyyid Sleyman
U.P./Hindistan.
slm Peygamberi,
slm Peygamberi,
slm Peygamberi,

I, 128.
Nedv, Siretn-Nebi, Darul-Musannifn, Azamgarh,
I, 128.
I, 129.
I, 133.

Mellif, Mirac ile ilgili bu grlerini aktardktan sonra konuyu

kaynaklarda getii gibi teferruatl bir ekilde anlatr 71. Hamidullah,
olayn nasll konusuna girilmemesinin gereini vurgulamakla
birlikte, kendi gryle elierek, hadisenin oluuyla ilgili
deerlendirme yapmaktan da kendini alamam ve miracn uykuda
m, yoksa uyank halde mi gerekletii, beden mi yoksa ruh mi
cereyan ettii tartmalarna girmitir72. Ona gre Miracn madd
olduuna inanan ulemaya baz itirazlar ileri srlebilir. yle ki,
Miracda madd yolculuk hadisesinin Allahn her yerde hazr ve nazr
olma sfatlarna aykr der.
Halbuki Allah,
Biz ona ah
damarndan daha yaknz (Kf, 50/16) buyurmam mdr? O
zaman O, her yerde hazr nazr olunca, bizim Onu gklerde ve
semalarda bulunan Tahtta (Ar) aramamz, Allah kendi Tahtndan
kk, bu Tahtn da gklerden kk ve bu gklerin de kainattan
kk, yani en dta kainat olmak zere, hepsini birbiri iinde
tasavvur edip ylece inanmamz icap eder ki, byle bir dnce
slmn Allah tasavvuruna aykr olduu iin kabul edilemez73.
Hamidullah, miracn gereklemesi hususundaki kanaatlerini
belirttikten sonra, bu konudaki asl bak asn yeniden dile
getirerek grlerini u ekilde tamamlar:
ahsen ben, bir mslmann beyhude mnakaaya
girmemesinin daha iyi olaca kanaatindeyim. Allahn
insanla bahettii bu fevkalde nimet ve tevecchten,
yani miractan manev-ruh ynde kendimiz iin istifadeler
salamalyz. zellikle Reslllah bizzat buyurmaktadr
ki (bn Hanbel, III, 321, 339), bir mslmann namaz
miracdr. Peygamberin mirac kendine, bizim miralarmz hi phesiz buna layk isek, yani ahsen buna
liyakat kazanm isek her birimizedir74.
Muhammed Hamidullahn miracn nasllndan ziyade,
vermek istedii mesaj nemsemek gerektii eklindeki prensibine
ramen, olayn nasll konusuna dair kanaat aktarmas75, onu bu
konudaki tartmalarn iine ekmi, grleri, zaman zaman mirac
mucizesini inkr ettii eklindeki ithamlarla yz yze gelmesine
sebep olmutur.
Nitekim Erzurumdaki konferanslarnda bu
konudaki dile getirdii aklama ve kanaatlerini eletiren reddiye
71
72
73
74
75

slm Peygamberi, I, 134-142.

slm Peygamberi, I, 142-143.
slm Peygamberi, I, 143.
slm Peygamberi, I, 144.
Mellifin bu konudaki grleri iin ayrca bk. Mucize, Keramet,
stidrac, Konferanslar, (ev. Zahit Aks), ? ? Atatrk niversitesi slmi
limler Fakltesi Yay, Erzurum 1975, s. 1-14.
67

trnden bir risale yaynlanmtr76. Mirac hadisesinin nasllna

dair tartmalar her zaman yaplmakla birlikte77, bu kanaatinden
yola karak Hamidullahn mucizeleri inkr ettii, hatta siyer
takdiminde mucizeleri kullanmad/dikkate almad eklindeki bir
gr phesiz mellife hakszlk olur. nk byle bir kanaati,
bizzat onun slm Peygamberi isimli eserinin muhtevas rtr.
Zira bu kitapta onun Hz. Peygamberle (sav) ilgili pek ok mucizeyi
zikrettii aka grlmektedir. Mellifin mucizelere bak, onlarn
mucize olup olmadklar zerinde deerlendirmeler yapmaktan
ziyade, Hz. Peygamberin (sav) zelde Mslmanlara, genelde de tm
insanla takdimde mucizenin slm retiye gre ikinci planda
deerlendirilmesi eklindeki metodik yaklam dikkate alnarak
deerlendirilmelidir. Yoksa mucizelerin z ve gereklii ile ilgili
olarak onun herhangi bir itiraz, tespit edebildiimiz kadaryla sz
konusu deildir.
Sonu olarak ifade etmek gerekirse, Muhammed Hamidullah
geen asrn en byk slm alimlerinden birisi olarak, zellikle Hz.
Peygamberin (sav) tannmas ve tantlmasnda, yani siyer ilmi
sahasnda nemli bir misyon stlenmi ve bu alanda kymetli eserler
vermitir. Sadece eserlerinin says ve eitlilii deil, muhtevalar da
dikkate alndnda, onun siyer/slm tarihi alanna nemli almlar
ve alternatif sunum metodlar kazandrd aka grlr. Onun
siyere getirdii en nemli yeniliklerden birisi de mucize merkezli
peygamber takdiminden, insan odakl ve din reti merkezli bir
peygamber takdimine geitir. Muhammed Hamidullahn aynen
hukuk, hadis, tefsir sahalarnda olduu gibi, bu alandaki eserleri de
hem metod hem muhteva asndan daha sonra
telif edilecek
eserlerin ncs ve aratrmaclarn ilham kaynaklarndan biri
olmaya devam edecektir.

76
77

68

kman, Zeki, Mirac ve Hamidullah, stanbul 1976.

Bu konuda farkl rivayetler ve rivayetlerin deerlendirilmesi iin bk. bn
Kesir, Hadislerle Kurn Tefsiri, (ev. Bekir Karla-Bedrettin etiner), IXVI, stanbul 1985, IX, 4601-4684.