Bazat a Telekomunikacionit

Ligjerues: Dr. Xhafer Krasniqi

Email: Xhafer@krasniqi-online.com
(Xhafer.krasniqi@zgjimi.com)

Nentor 2009

Permbajtja
1.

DEFINICIONI I TELEKOMUNIKIMIT...........................................................................7

2.

ELEMENTET BAZIKE TE TELEKOMUNIKIMIT.......................................................7

3.

EVOLUIMI I TELEKOMUNIKACIONIT........................................................................7
3.1 HISTORIA E TELEKOMUNIKACIONIT.............................................................................................7
3.2 NJERZIT QE ME SE SHUMTI I KANE KONTRIBUAR ZHVILLIMIT TE...................................8
TELEKOMUNIKACIONIT..............................................................................................................................8

4.

SINJALET DHE DIGJITALIZIMI.....................................................................................9

4.1 LLOJET E SINJALEVE...........................................................................................................................9
4.1.1 SINJALET ANALOGE......................................................................................................................9
4.1.1.1 SINJALET ANALOGE PERIODIKE.....................................................................................10
4.1.2 SINJALET DIGJITALE..................................................................................................................11
4.1.3 DALLIMET NE MES TE SINJALEVE ANALOGE DHE DIGJITALE...................................12

5.

FORMAT TRANSMETUESE............................................................................................13
5.1
5.2
5.3

6.

SIMPLEX (NJE-KAHOR)......................................................................................................................13
HALF-DUPLEX (GJYSME-KAHOR)..................................................................................................13
FULL-DUPLEX (DY-KAHOR)..............................................................................................................13

PROBLEMET GJATE TRANSMETIMIT TE SINJALEVE.........................................13

6.1 DOBSIMI I SINJALIT............................................................................................................................13
6.2 DEFORMIMI PER SHKAK TE VONESAVE......................................................................................14
6.3 ZHURMA.................................................................................................................................................14
6.3.1 ZHURMA TERMIKE......................................................................................................................15
6.3.2 ZHURMA INTERMODULARE.....................................................................................................15
6.3.3 ZHURMA INTERFERUESE (CROSSTALK)..............................................................................15
6.3.4 ZHURMA IMPULSIVE...................................................................................................................16
6.4 NJESIA PER MATJEN E HUMBJES APO PERFORCIMIT TE SINJALIT: DECIBEL..............16
6.4.1 DBM DHE DBW...............................................................................................................................17

7.

TEKNIKAT MODULUESE...............................................................................................17
7.1 TEKNIKAT ANALOGE TE MODULIMEVE.....................................................................................18
7.1.1 MODULIMI AMPLITUDOR..........................................................................................................18
7.1.2 MODULIMI FREKUENCOR.........................................................................................................21
7.1.2.1 PERPARESITE E MODULIMIT FREKUENCOR...............................................................22
7.1.3 MODULIMI FAZOR.......................................................................................................................22
7.1.4 MODULIMI AMPLITUDOR KUADRATIK-QAM.....................................................................23
7.2 TEKNIKAT DIGJITALE TE MODULIMEVE....................................................................................24
7.2.1 MODULIMI ME VENDOSJE TE FREKUENCES (FSK).......................................................25
7.2.2 MODULIMI ME VENDOSJE TE AMPLITUDES (ASK)........................................................25
7.2.3 MODULIMI ME VENDOSJE TE FAZES (PSK)......................................................................26
7.2.4 MODULIMI AMPLITUDOR KUADRATIK DIGJITAL-QAM.................................................26
7.2.5 MODULIMI MULTIPLEX FREKUENCOR ORTOGONAL (OFDM).....................................27
7.3 TEKNIKAT PULSIVE TE MODULIMIT............................................................................................28
7.3.1 MODULIMI I PULSEVE TE KODUARA (PCM-PULSE CODE MODULATION)................28

8.

DIGJITALIZIMI I SINJALEVE.......................................................................................29
8.1 MOSTRIMI..............................................................................................................................................30
8.2 KUANTIZIMI AMPLITUDOR.............................................................................................................31
8.2.1 TEOREMA A NYQUIST-IT............................................................................................................32
8.2.2 FORMULA E SHANNON...............................................................................................................32
8.3 KODERET................................................................................................................................................33

9.

ANALIZAT FOURIER.......................................................................................................33
9.1

TRANSFORMIMET FOURIER (FOURIER TRANSFORMS).........................................................34

9.2

SERITE FOURIER.................................................................................................................................35

10. MULTIPLEKSIMI..............................................................................................................37
10.1 KATEGORIZIMI I MULTIPLEKSIMEVE.........................................................................................37
10.2 MULTIPLEKSIMI TEK TRANSMETIMET ANALOGE..................................................................38
10.2.1 MULTIPLEKSIMI ME NDARJE FREKUENCORE (FDM-FREQUENCY DIVISION
MULTIPLEXING)............................................................................................................................38
10.3 MULTIPLEKSIMI TEK TRANSMETIMET DIGJITALE................................................................39
10.3.1 MULTIPLEKSIMI ME NDARJE KOHORE (TIME DIVISION MULTIPLEXING).............39
10.3.1.1 MULTIPLEKSIMI I SINKRONIZUAR (SYNCHRONOUS TDM)...............................39
10.3.1.2 MULTIPLEKSIMI I PA-SINKRONIZUAR (ASYNCHRONOUS TDM)......................40
10.4 MULTIPLEKSIMI TEK TRANSMETIMET ME FIJE OPTIKE.....................................................41
10.5 SONET/SDH SIGNAL HIERARCHY...................................................................................................41

11. KLASIFIKIMI I MEDIUMEVE TRANSMETUESE.....................................................43

11.1 MEDIUMET TRANSMETUESE TE TRASUARA (GUIDED TRANSMISSION MEDIUMS).....43
11.1.1 QIFTET E GERSHETUARA (TWISTED PAIR).........................................................................43
11.1.2 KABLLI KOAKSIAL......................................................................................................................45
11.1.3 KABLLOT OPTIKE........................................................................................................................45
11.1.3.1 PJESET KRYESORE TE FIJEVE OPTIKE....................................................................46
11.1.3.2 FIJET OPTIKE ME SINGLE-MODE...............................................................................46
11.1.3.3 FIJET OPTIKE ME MULTI-MODE.................................................................................47
11.1.4 KRAHASIMI NE MES KABLLIT OPTIK THE DY MEDIUME TE MESIPERME..............48
11.2 MEDIUMET TRANSMETUESE TE PA TRASUARA (UNGUIDED TRANSMISSION
MEDIUMS)..............................................................................................................................................48
11.2.1 RADIO TRANSMETIMI (WIRELESS TRANSMISSION)........................................................48
11.2.2 RADIO FREKUENCAT..................................................................................................................49
11.2.3 FREKUENCAT MIKROVALORE.................................................................................................49
11.2.3.1 FREKUENCAT MIKROVALORE TOKSORE (TERRESTRIAL MICROWAVE).....50
11.2.3.2 FREKUENCAT MIKROVALORE SATELITORE (SATELLITE MICROWAVE).....51
11.2.4 INFRARED.......................................................................................................................................52
11.2.5 ANTENAT.........................................................................................................................................53
11.2.5.1 PERFORCIMI I SINJALIT ME ANTENNA DIREKCIONALE (ANTENNA GAIN). 53

12. RRJETAT KOMPJUTERISTIKE.....................................................................................55

13. LLOJET E RRJETAVE......................................................................................................55
13.1 LAN...........................................................................................................................................................55
13.1.1 LLOJET E RRJETAVE LOKALE- (LAN)....................................................................................55
13.2 RRJETAT METROPOLE (MAN-METROPOLITAN AREAS NETWORKS)................................56
13.3 RRJETAT E GJERA (WAN-WIDE AREA NETWORKS)..................................................................56
13.4 RRJETA LOKALE WIRELESS (WLAN-WI-FI)................................................................................56
13.4.1 SI OPERON WLAN?.......................................................................................................................57
13.4.2 STANDARDET E WLAN................................................................................................................58

14. KOMPONENTET E RRJETAVE......................................................................................58

14.1
14.2
14.3
14.4

NYJET (HUBS)........................................................................................................................................59
PERFORCUESIT (REPEATERS).........................................................................................................60
PAJISJET KOMUTUESE (SWITCHES)..............................................................................................60
RUTERET (ROUTERS).........................................................................................................................62

15. TOPOLOGJITE E RRJETAVE (NETWORK TOPOLOGIES)....................................63

15.1
15.2
15.3
15.4
15.5

TOPOLOGJIA NE FORME TE YLLIT (STAR).................................................................................63

TOPOLOGJIA RRJETE (MESH TOPOLOGY).................................................................................64
TOPOLOGJIA NE FORME TE UNAZES (RING TOPOLOGY).....................................................64
TOPOLOGJIA E SEGMENTEVE LINEAR (BUS TOPOLOGY)....................................................65
TOPOLOGJIA NE FORME TE DEGZUAR (TREE TOPOLOGY).................................................66

16. RRJETAT ATM-ASYNCHRONOUS TRANSFER MODE (ATM NETWORKS).......67

16.1 SISTEMI I REFERENCES PER RRJETAT ATM...............................................................................68
16.2 RRAFSHI I KONTROLLES (CONTROL PLANE)............................................................................68
16.3 RRAFSHI I MANAGJIMIT (MANAGEMENT PLANE)...................................................................68

16.4 RRAFSHI I SHFRYTZUESIT (USER PLANE)..................................................................................69

16.5 PHYSICAL LAYER.................................................................................................................................69
16.6 ATM LAYERS..........................................................................................................................................69
16.6.1 STRUKTURA E PAKETIT TE ATM-S..........................................................................................70
16.6.2 CONNECTION IDENTIFIERS: VPI AND VCI...........................................................................70
16.6.3 INDIKATORI PER LLOJIN E INFORMATES (PTI-PAYLOAD TYPE INDICATOR).........71
16.6.4 PRIORITETI I HUMBJES SE PAKETEVE (CELL LOSS PRIORITY)..................................71
16.7 SHTRESA ADAPTUESE E ATM-S.......................................................................................................71
16.7.1 AAL1..................................................................................................................................................72
16.7.2 AAL2..................................................................................................................................................72
16.7.3 AAL3/4...............................................................................................................................................72
16.7.4 AAL5..................................................................................................................................................72
16.8 KONTROLLI I NGARKESAVE (CONGESTION CONTROL)........................................................72
16.8.1 KONTROLLI GJATE LEJIMIT TE KRIJIMIT TE LIDHJES (CALL ADMISSION
CONTROL CAC)..........................................................................................................................73
16.8.2 KONTROLLI I TRAFFIKUT (TRAFFIC POLICING) - UPC USAGE PARAMETER
CONTROL........................................................................................................................................73
16.8.3 KONTROLLI SHTESE PER TRAFIK (ADDITIONAL TRAFFIC CONTROL)....................73
16.9 LLOJET E SHERBIMEVE NE ATM....................................................................................................73
16.9.1 PARAMETRAT KRYESOR TE QOS............................................................................................74
16.10
ATM SI TEKNOLOGJI NE SHTRESEN E DYTE......................................................................74
16.10.1 IP PERMES ATM, OSE MBI SHTRESEN ATM..........................................................................74

17. LLOJET E RRJETAVE NGA ASPEKTI I KONEKTIMIT...........................................74

17.1.1 KOMUTIMI I QARQEVE (CIRCUIT SWITCHING)................................................................75
17.1.2 KOMUTIMI I PAKETEVE (PACKET SWITCHING)................................................................76

18. RRJETAT IP........................................................................................................................77

18.1 SISTEMI I HAPUR I REFERENCES...................................................................................................77
18.2 SHTRESA FIZIKE..................................................................................................................................78
18.3 SHTRESA E TE DHENAVE (DATA LINK LAYER)...........................................................................78
18.3.1 SHTRESA E RRJETAVE.................................................................................................................79
18.3.2 SHTRESA TRANSPORTUESE......................................................................................................79
18.3.3 SHTRESA E SESIONEVE..............................................................................................................79
18.3.4 SHTRESA PREZENTUESE............................................................................................................80
18.3.5 SHTRESA APLIKUESE..................................................................................................................80
18.4 MAC- MEDIUM ACCESS CONTROL................................................................................................80
18.4.1 CAKTIMI I KANALEVE TRANSMETUESE NE LAN DHE WAN NE MENYRE STATIKE
............................................................................................................................................................81
18.4.2 PROTOKOLET PER QASJE SHUME KANALSHE (MULTIPLE ACESS PROTOCOLS)..81
18.4.2.1 ALOHA..................................................................................................................................81
18.4.3 CSMA.................................................................................................................................................82
18.4.3.1 CSMA JO-PERZISTENT....................................................................................................83
18.4.3.2 CSMA PERZISTENT...........................................................................................................83
18.5 CSMA/CD.................................................................................................................................................83
18.5.1 MACA-MULTIPLE ACCESS WITH COLLISION AVOIDANCE AND MACAW..................83
18.6 SISTEMI I REFERENCES PER TCP/IP.............................................................................................84
18.6.1 SHTRESA FIZIKE E TCP/IP.........................................................................................................85
18.6.2 SHTRESA 2, INTERNETI (IP).......................................................................................................85
18.6.3 SHTRESA 3, TRANPORTUESE....................................................................................................85
18.6.4 SHTRESA 4, APLIKUESE..............................................................................................................85
18.7 KOMPONENTET E INTERNET-IT.....................................................................................................85
18.8 ADRESIMI NE INTERNET...................................................................................................................85
18.9 FORMATI DHE KLASET E ADRESAVE............................................................................................86
18.9.1 BREZI I IP ADRESAVE SIPAS KLASAVE...................................................................................87
18.10
RRITJA E NUMRIT TE ADRESAVE............................................................................................87
18.10.1 SUBNETTING..................................................................................................................................87
18.10.2 INTERPRETIMI I ADRESAVE TE RRJETAVE NAT.............................................................88

19. ARKITEKTURA E INTERNET-IT DHE PROTOKOLET...........................................89

19.1 PROTOKOLET NE SHTRESEN TRANSPORTUESE.......................................................................90
19.1.1 PROTOKOLI KONTROLLUES NE SHTRESEN E TRANSPORTIT - TCP...........................90

19.1.1.1 FORMATI I TCP PAKETEVE..........................................................................................90

19.1.1.2 KRIJIMI I LIDHJES NE TCP............................................................................................91
19.1.1.3 MBYLLJA E LIDHJES NE TCP........................................................................................92
19.1.2 PROTOKOLI UDP..........................................................................................................................93
19.1.2.1 FORMATI I UDP DATAGRAMIT.....................................................................................93
19.2 PROTOKOLI PER KONTROLLIMIN E POROSIVE NE INTERNET (ICMP)-INTERNET
CONTROL MESSAGE PROTOCOL...................................................................................................94

20. VERZIONI IPV4.................................................................................................................94

20.1 FORMATI I PAKETIT (DATAGRAM) I IPV4....................................................................................94

21. RRUGETIMI NE INTERNET (INTERNET ROUTING)..............................................95

21.1 TABELA E SHTIGJEVE NE INTERNET (IP RT)..............................................................................96
21.1.1 SHEMBULLI I NJE RT...................................................................................................................96
21.2 RIP PROTOKOLI ROUTING INFORMATION PROTOCOL......................................................97
21.2.1 ARKITEKTURA E RIP...................................................................................................................97
21.2.2 FORMATI I RIP MESAZHIT.........................................................................................................97
21.3 RRUGETIMI ME RRUGE ME TE SHKURT (OSPF-OPEN SHORTEST PATH FIRST)............98
21.3.1 ARKITEKTURA E OSPF................................................................................................................99
21.3.2 FORMATI I OSPF HEADER..........................................................................................................99
21.4 SISTEMI I EMRAVE TE DOMENEVE DNS.................................................................................100
21.4.1 KOMPONENTET E DNS..............................................................................................................101
21.4.2 FORMATI I DNS MESAZHIT.....................................................................................................101

22. QUALITETI I SHERBIMEVE NE INTERNET (QOS)...............................................102

22.1 PROPOZIMET DHE DILEMAT PER ZGJIDHJEN E QOS...........................................................102
22.2 ARKITEKTURA E KUALITETIT TE SHERBIMEVE (QOS).......................................................103
22.2.1 RSVP................................................................................................................................................103
22.3 RRJETAT VIRTUALE PRIVATE (VPN- VIRTUAL PRIVATE NETWORK)...............................104

23. APLIKACIONET NE INTERNET.................................................................................105

23.1 TELNET.................................................................................................................................................105
23.2 FTP..........................................................................................................................................................105
23.3 TFTP-TRIVIAL FILE TRANSFER PROTOCOL.............................................................................107
23.4 SMTP......................................................................................................................................................107
23.4.1 SMTP: ARKITEKTURA...............................................................................................................108
23.4.2 SMTP: PROCEDURA E OPERIMIT..........................................................................................108
23.4.2.1 FUNKSIONET E AGJENTIT TE SHFRYTZUESIT (USER AGENT)........................109
23.4.2.2 FUNKSIONET E KLIENTIT SMTP (SMTP CLIENT).................................................109
23.4.2.3 FUNKSIONET E SMTP SERVERIT...............................................................................109
23.4.2.4 FORMATI I ADRESAVE PER SMTP.............................................................................109
23.4.2.5 AVANCIMI I SMTP ME VETI TE REJA: MIME..........................................................109
23.5 HTTP.......................................................................................................................................................110
23.5.1 ARKITEKTURA E HTTP.............................................................................................................110
23.6 MANAGJIMI I RRJETAVE-NETWORK MANAGEMENT...........................................................111
23.6.1 SNMP - SIMPLE NETWORK MANAGEMENT SYSTEM......................................................111
23.6.2 PSE SNMP?....................................................................................................................................111
23.6.3 STRUKTURA DHE MODELI I SNMP........................................................................................111
23.6.4 KOMPONENTET E SNMP -S......................................................................................................112
23.6.5 MODELI I SNMP-S........................................................................................................................112
23.6.6 VERSIONET E SNMP DHE OPERACIONET E PROTOKOLEVE......................................113
23.6.6.1 OPERACIONET E SNMPV1............................................................................................113
23.6.6.2 OPERACIONET E SNMPV2............................................................................................113
23.7 ARP-ADDRESS RESOLUTION PROTOCOL..................................................................................114
23.7.1 SI OPERON ARP?..........................................................................................................................114

24. IPV6-VERZIONI I 6 IP....................................................................................................115

24.1
24.2
24.3
24.4

NDERRIMET KRYESORE TE ADOPTUARA PER IPV6..............................................................115

FORMATI I IPV6 HEADER...............................................................................................................116
STRUKTURA A IPV6 HEADER.........................................................................................................116
EXTENSIONET SHTESE TE IPV6....................................................................................................117

24.5 PRESENTIMI I IPV6 ADRESAVE......................................................................................................118

24.6 RRITJA E SIGURISE NE IPV6...........................................................................................................118
24.7 MIGRIMI PREJ IPV4 NE IPV6..........................................................................................................119

25. TELEFONIA PERMES INTERNETIT- VOICE OVER IP..........................................119

25.1
25.2
25.3
25.4
25.5

PSE TELEFONIA PERMES INTERNETIT: PREJ NGA KY MOTIVIM......................................119

GJENDJA EKZISTUESE E RRJETAVE TE TE DHENAVE DHE TELEFONIKE......................119
ARKITEKTURA E PROTOKOLEVE TE TELEFONISE PERMES INTERNETIT...................120
PROTOKOLET PER INTERWORKING NE MES IP/PSTN..........................................................120
STANDARDET PER KOMPRESIMIN E ZERIT.............................................................................120

26. QOS NE ARKITEKTUREN E INTERNET TELEFONISE........................................122

26.1 FORMAT E QOS NE INTERNET TELEFONINE............................................................................122

27. PROTOKOLET SINJALIZUESE...................................................................................123

27.1 H.323.......................................................................................................................................................123
27.1.1 ARKITEKTURA E H.323..............................................................................................................123
27.1.2 PROTOKOLET E KERKUARA NGA H.323..............................................................................124
27.2 SIP SESSION INITIATION PROTOCOL.......................................................................................125
27.2.1 PSE SIP ESHTE I RENDESISHEM?...........................................................................................125
27.2.2 ARKITEKTURA E SIP: KOMPONENTET...............................................................................126
27.2.3 METODAT E SIP (SIP METHODS)............................................................................................127
27.2.4 SIP HEADER PJESA KRYESORE...........................................................................................130
27.2.5 MESAZHET E PERGJIGJEVE TE SIP (SIP RESPONSE MESSAGES)...............................131
27.2.5.1 PERGJIGJE QE TREGON PROGRESS GJATE THIRRJES.....................................131
27.2.5.2 PERGJIGJE FINALE, QE PERFUNDON SIP TRANSAKSIONIN............................132
27.2.6 SI OPERON SIP?...........................................................................................................................133
27.2.6.1 OPERIMI I SIP PERMES SERVERIT PROXY.............................................................133
27.2.6.2 OPERIMI I SIP PERMES SERVERIT ME TRANSFERIM/RIDIREKSION............134
27.3 SIP DHE PROTOKOLET TJERA TE AFERTA................................................................................134
27.3.1 RSVP RESOURCE RESERVATION PROTOCOL.................................................................134
27.3.2 RTP-REAL-TIME TRANSPORT PROTOCOL.........................................................................134
27.3.3 RTCP - REAL-TIME CONTROL TRANSPORT PROTOCOL...............................................135
27.3.4 RTSP - REAL-TIME TRANSPORT STREAMING PROTOCOL...........................................135
27.3.5 SAP - SESSION ANNOUNCEMENT PROTOCOL...................................................................135
27.3.6 SDP - SESSION DESCRIPTION PROTOCOL..........................................................................135
27.4 SIP OSE H.323.......................................................................................................................................136
27.4.1 DALLIMET KRYESORE NE MES SIP DHE H.323.................................................................136

1.

Definicioni i Telekomunikimit
Eshte nje system qe mundeson transmetimin e sinjaleve ne distanca per qellime
komunikuese.

2.

Elementet bazike te telekomunikimit

Njesia transmetuese qe e pranon informaten dhe e konverton ne sinjal te

pershtatshem per transmetim
o Cdo paisje apo objekt qe gjeneron dhe dergon informata tek nje paisje
tjeter, marrese qe i pranon ato.
o Pjese e transmetuesit mund te jete edhe antena per te transmetuar radio
sinjalet
Mediumi transmetues per transmetimin e sinjaleve
o Rrjetat
Eshte nje grumbullim i pajisjeve transmetuese dhe marrese te
lidhura fizikisht per te percjellur informatat permes sinjaleve
Sinjalet mund te jene:
Analoge
Digjitale

3.

Njesia pranuese qe e pranon sinjalin dhe e konverton ne informate te

kuptueshme

Evoluimi i Telekomunikacionit
Telekomunikimi ka evoluar shume duke kaluar neper faza te ndryshme te zhvillimit,
prej formave me te vjetra deri tek keto me modern te transmetimit.

3.1

Format e vjetra jane flamuj, dritat e semaforave, kodet Morse etj dhe
Format e reja, telefoni, televisioni, radio, kompjutera etj.

Historia e Telekomunikacionit
Disa nga datat me te rendesishme gjate evoluimit te telekomunikacionit jane:

1837: Samuel Morse zbulon telegrafin

1858: Shtrirja e kablit telegrafik nen-oqeanik
1876: Bell zbulon telefonin
o Bell sebashku me Thomas Watson zbulon telefonin i cili convertonte
sinjalet e zerit ne ato elektrike per tu transmetuar permes telave
1888: Hertz zbulon valet elektromagnetike

3.2

o Radioja e pare per transmetimin e zerit ne distanca te larta u ndertu me

1906 pas zbulimit te valeve elektromagnetike
1895: Marconi fillon experimentin me radio telegrafin (wireless telegraph)
1939: Kompjuteri i pare elektronik
1941: Lidhja e pare e kompjutereve ne rrjete
1961: Zbulimi i qarqeve te integruara
1969: Fillimi i zhvillimit te Internet-it, TCP/IP nga DARPA
1971: Mikroprocesori i pare i bere nga Intel
1972: Kompjuteri i pare personal
1982: Fillimi i perdorimit te Internet-it
1990: WWW behet pjese e Internet-it

Njerzit qe me se shumti i kane kontribuar zhvillimit te

telekomunikacionit

Graham Bell
o Zbulimi i telefonit
Morse
o Telegrafin
Marconi
o Radiotelegrafia
Marconi nuk zbuloi asgje, pasi qe idete per kete system
ekzistonin edhe me pare, por vetem i mblodhi detalet dhe faktet
dhe e permisoi tere sistemin te bazuar ne kodin Morse
John Logie Baird
o Zbuluesi i pare i televizionit 1925 ne Londer
James Clerk Maxwell
o I pari qe zhvilloi teorine elektromagnetike me 1864
o Ai konkludoi i pari se elektriciteti, magnetizmi dhe drita jane
manifestime te disa fenomenevet te cilat njihen se Fushe
elektromagnetike.
o Maxwell konkludoi se fusha elektrike dhe magnetike kalojne neper
hapsire ne forme te valeve dhe me shpejtesi konstante te drites
Heinrich Hertz

I pari qe vertetoi ekzistencen e valeve elektromagnetike dhe qe ndertoi nje pajisje

per te verejtur VHF dhe UHF

4.

Sinjalet dhe Digjitalizimi

Per te mbuluar plotsisht rrjetat telekomunikuese e tere kjo duhet ndare ne tri grupe te
medha te cilat jane te nderlidhura ngusht me njera me tjetren:

Komunikimet digjitale apo te njohura si komunikimet e te dhenave

Rrjetat kompjuteristike dhe
Sistemet e hapura

Ne kuader te ketyre ligjeratave poashtu do te ndalem ne rrjetat e gjenerates se

ardhshme si bie fjala Telefonia permes Internetit.
Ne pergjithsi te gjitha rrjetat ekzistues te te dhenave apo te ashtuqujtura packetswitched (LANs, X.25, Frame Relay, ATM) kane madhsi te ndryshme te paketeve qe
si rezultat kane shpejtesi te ndryshme te transmetimit dhe poashtu koha e mberritjes se
paketeve dallon dhe me kete edhe kualiteti ndryshon.

4.1

Llojet e sinjaleve
Me qellim qe nje informate te transmetohet prej nje pike ne nje pike tjeter, duhet
separi te konvertohet ne nje sinjal te pershtatshem per nje medium specific per tu
transmetuar permes rrjetave.
Keto sinjale mund te jene:
Analoge
Digjitale

4.1.1

Sinjalet Analoge
Sinjali analog eshte nje sinjal intensiteti i te cilit nderron ne menyre te vazhdueshme
me kohen.

Figura 1. Sinjal i thjeshte analog

Matematikisht, nje sinjal s(t) eshte i panderprere nese lim s(t)=s(a) per fardo vlere te
a ku t->a (tenton kah a).
Nje sinjal kontinual mund te jete te folurit e njeriut qe nderron me kohen per shkak te
nderrimit te vazhdueshem te presionit te ajrit. Brezi frekuencor i pranueshem per
veshin e njeriut ne te cilin brez mund te ndegjoj eshte ne mes 20 Hz to 20 kHz.

4.1.1.1

Sinjalet Analoge Periodike

Sinjalet me te thjeshta jane sinjalet periodike, ato pra qe perseriten ne intervale te
caktuara.
Nje sinjal analog periodik ka formen e nje sinusoide valore perderisa ai digjital ka
formen katrore valore.
s(t+T) = s(t) ku -<t< and T eshte perioda e sinjalit

Figura 2. Sinjal periodik analog

Nje sinjal sinusoidal ka kater parametra kryesor: amplituda (A), frekuenca (F), gjatsia
valore () dhe faza (P).
Amplituda eshte madhsia e sinjalit qe nderron me kohen dhe matet ne volt. Pra, eshte
lartesia e sinjalit ne drejtimin vertikal ne nje kohe te caktuar.
Frequenca paraqet numrin e cikleve per sekond (ose qe njihet si Hertz) gjate nje kohe
te caktuar. Koha gjate se ciles mund te kryhet nje cikel i sinjalit valor quhet periode
dhe zakonisht shenohet me T. T=1/f.
1 Hz eshte nje frekuence shume e ulet. Per te kuptuar nje sinjal te te folurit, kerkohet
frekuenca prej 300 Hz deri 3300 Hz, apo nganjeher perafrohet si 4kHz. Pra, 0.3 kHz4 kHz.
Gjatsia Valore e nje sinjali eshte distance ne mes te dy pozitave me te larta te nje
sinjali valor.

 = v/f;
gjatsia valore
v- shpejtesia fazore e vales
f- frekuenca e sinjalit valor
Ne rastin e valeve elektromagnetike, v- eshte shpejtesia e drites (3x10 8 m/s), kurse ne
rastin e vales se zerit v- eshte shpejtesia e zerit (345 m/s)
Faza eshte pozita relative e sinjalit ne nje kohe te caktuar gjate nje periode. Nese s(t)
eshte nje sinjal periodik, ateher faza e ketij sinjali eshte vetem nje pjese (t/T) e kesaj
periode T.
s(t)=Asin(2ft+)
Figura 5. e sqaron kete.

Figura 3. Pershkrimi i fazave te nje sinjali analog

4.1.2

Sinjalet Digjitale
Sinjali digjital eshte nje sinjal intensiteti i te cilit mbetet i pandryshuar per nje kohe te
caktuar dhe mandej nderron tek nje vlere tjeter konstante.

Figura 4. Nje sinjal digjital

Forma diskrete e ketij sinjali mund te paraqitet ne forme binare si 1 dhe 0. Pra, cdo
puls ne sinjalin digjital mund te paraqitet si 1 ose 0.

Figura 5. Sinjal digjital periodik

4.1.3

Dallimet ne mes te Sinjaleve Analoge dhe Digjitale

Sinjalet digjitale jane me lire dhe me pak te ndieshme ndaj zhurmes por sinjalet
digjitale mund te dobsohen/deformohen me shume dhe ky deformim reflektohet me
shume ne te folur apo video sinjal.
Keto deformime mund te shihen ne figurat e meposhtme.

Figura 6. Sinjal ne forme valore katrore

Figura 7. Sinjal digjital i deformuar

Nje dallim tjeter i rendesishem eshte:

Sinjalet digjitale jane me te pershtatshme per transmetimin e te dhenave ne menyre
me besnike, pra ruhet integriteti i te dhenave dhe keto te dhena mund te barten permes
sinjaleve digjitale ne distanca me te medha neper mes linjave me te lira.
Kjo arrihet duke perdore perforcues (repeaters) per te rritur distancen e transmetimit
per dallim prej atyre analog qe perdorin perforcues tjere (amplifiers) kur dihet se
perforcuesit (amplifiers) bashk me sinjalin, perforcojne dhe grumbullojne zhurme.
Dallimet tjera:

5.
5.1

Shfrytzim me i mire i kapaciteteve

Siguri dhe privatizem (privacy) me te mire

Integrim me te mire te zerit, videos dhe fotografise gjate transmetimit digjital.

Format Transmetuese
Simplex (nje-kahor)
Transmetim njekahor, pra transmeto apo prano, p.sh. TV dhe radio

5.2

Half-Duplex (gjysme-kahor)
Transmetim dykahor, por jo ne te njejten kohe. Pra, transmeto dhe prano por ndaras,
p.sh. komunikimi policor (walki-talki).

5.3

Full-Duplex (dy-kahor)
Transmeto dhe prano ne te njejten kohe p.sh. telefoni

6.
6.1

Problemet gjate transmetimit te sinjaleve

Dobsimi i sinjalit
Fortesia e sinjalit pavarsisht nga mediumet neper te cilat kalon bjen me distance, pra
sa me e madhe qe te jete distanca neper te cilen kalon sinjali aq me i dobet do te jete
sinjali.
Per mediumet fizike, siq jane fijet optike dhe fijet e bakrit, dobsimi i sinjalit eshte ne
funksion te distances dhe rritet ne menyre eksponenciale, kurse ne mediumet jo fizike,
si bie fjala, ajr, uje, dobsimi i sinjalit eshte me kompleks per shkak te faktoreve te
ndryshem atmosferik.

Dobsimi i sinjalit matet me dB.

Nese fuqia e sinjalit ne fillim te transmetimit, pra nga pika transmetuese, eshte Pst dhe
nese Psr eshte fuqia e sinjalit ne piken marrese, ateher Pst>Psr dhe dobsimi i fuqise se
sinjalit qe eshte ne dB mund te llogaritet me formulen si me poshte.
Ap = 10 log10(Pst/Psr) dB

6.2

Deformimi per shkak te vonesave

Shpejtesia propaguese e sinjalit ne nje medium transmetues fizik (guided medium)
nderron me frekuence te sinjalit. Si rezultat i kesaj, mund te shkaktohen ndryshime ne
shpejtesine propaguese te sinjalit dhe me kete edhe deformime te ndryshme te sinjalit
per shkak te vonesave. Keto nderrime ne shpejtesi njihen edhe si nxitim (velocity).
Nxitimi eshte me i madh afer frekuences qendrore dhe me i vogel kah skajet e brezit.
Si rezultat i kesaj, disa komponente frekuencore arrijne me heret se te tjerat, duke
shkaktuar keshtu vendosje fazore ne mes te frekuencave te ndryshme.
Frekuenca qendrore e nje kanali eshte frekuence ne mes te dy frekuencave te
skajshme, te poshtme dhe te eperme, ne te cilat pritet forma e nje forme valore per te
eliminuar skajet e parendesishme, siq shihet me poshte.

Figura 8. Frekuenca qendrore

6.3

Zhurma
do sinjal gjate transmetimit shoqerohet me disa deformime dhe sinjale te
padeshiruara. Keto sinjale te pa deshiruara njihen si zhurma.
Zhurma eshte nje problem i madh ne sistemet komunikuese dhe investohet shume qe
te zvoglohet efekti i zhurmes.
Ka disa lloje te zhurmave:

o
o
o
o

6.3.1

Zhurma termike
Zhurma intermodulare
Zhurma interferuese (crosstalk)
Zhurma impulsive

Zhurma termike
Kjo zhurme njihet edhe si zhurme e bardhe apo zhurme e Nyquist-it me karakter
Gausian.
Shkaktohet nga levizja e elektroneve dhe eshte prezent kudo. Cdo system qe operon
ne temperaturat me zeron absolute manifeston efekte te zhures.
Quhet e bardhe pasi qe dendsia spektrale eshte konstante ne tere spektrin frekuencor.
Zhurma termike eshte ne funksion te drejt per drejte me frekuencen dhe temperaturen.
N0=kTB(W/Hz)
N0-densiteti i fuqise se zhurmes ne Watt per 1 Hz
k-Boltzmanns constant = 1.38x10-23 J/K
T-temperatura ne Kelvin, ku K paraqet 1 kelvin
(Kelvin eshte njesia per temperature absolute termodinamike, zero Kelvin eshte zero
absolute qe do thot se eshte temeperatura me e ftohet qe ekziston dhe qe nuk kurrfar
aktiviteti termik per te vene ne levizje elektronet, 0K=-273.150 C ose -459.67 0 F.)
Zhurma per B Hertz mund te paraqitet me N=kTB[dBW]= 10logk+10logT+10logB

6.3.2

Zhurma Intermodulare
Kjo zhurme shkaktohet nga efektet jo-lineare ne marres dhe transmetues si dhe nga
interferencat a mediumeve transmetuese.
Nese kemi dy sinjale me frekuenca f 1 dhe f2 ateher per shkak te zhurmes
intermoduluese ne dalje fitohet nje sinjal ne frekuencat f1 + f2 apo f1 - f2 i cili do te
shkaktonte interference me keto frekuenca, pra f1 + f2 apo f1 - f2

6.3.3

Zhurma Interferuese (Crosstalk)

Shkaktohet per shkak te kryqezimit (coupling) te dy shtigjeve te sinjalit e cila ndodhe
si rezultat i kryqezimit elektrik te dy fijeve te aferta.
Kjo zhurme mund te shkaktohet edhe nga antenat microvalore qe pranojne sinjale te
pa deshiruara.
Ka dy lloje te zhurmave interferuese:
-

Zhurma interferuese e qarte/kuptueshme, ku sepaku jane kater fjale qe

kuptohen gjate nje bisede ne nje period prej 7 sekondave.

6.3.4

Zhurma interferuese jo e qarte/kuptueshme, qe shkaktohet nga efektet tjera te

nje shtegu transmetues ne nje tjeter.

Zhurma Impulsive
Kjo zhurme eshte me kohezgjatje te shkurte (rreth 10 ms) e shkaktuar nga faktor te
ndryshem, si bie fjala nga zbrazje elektromagnetike, rrufeja apo ndonje problem
teknik ne sistemet komunikuese.
Efektet e kesaj zhurme mund edhe te mos verehen tek sinjalet analoge per shkak te
kohezgjatjes se shkurte, por mund te jene shume demtuese tek ato digjitale.
Kjo zhurme mund te shkaktoje humbjen e 10 000 bitave gjate nje transmetimi me
shpejtesi prej 1Mbps.

6.4

Njesia per matjen e humbjes apo perforcimit te sinjalit: Decibel

Decibel (dB) eshte njesi per te krahasuar fortesine (laudness) apo intensitetin ne mes
dy sinjaleve dhe nuk eshte njesi per matje absolute.
Decibel paraqet hersin e dy vlerave elektrike si wat, volt dhe amper qe mundeson
krahasimin e dy vlerave ne hyrje dhe dalje te nje paisje.
Varesisht nga ky raport/heres i ketyre niveleve, mund te shohim nese kemi
humbje/dobsim apo fitim/perforcim te sinjalit.
Nese niveli i fituar ne dalje eshte me i madh se ai ne hyrje thuhet se kemi fituar
perforcim te sinjalit dhe e kunderta, nese niveli i fituar ne dalje eshte me i dobet se ai
ne hyrje sinjali ka pesuar humbje/dobsim.
Pra, ne Telekomunikacion, njesia decibel perdoret per te paraqitur vleren numerike to
humbjeve apo fitimeve ne rrjeta telekomunikuese.
dB= 10log P2/P1 decibels (dB), ku P2 eshte fuqia e sinjalit ne dalje.
Formula per decibel mund te shprehet edhe ne funksion te tensionit, apo energjise si
ne vijim.
dB = 10log (P1/P2) = 10 log (U1I1/U2I2) = 10log (R1I1I1/R2I2I2)=10 log ((I12R1)/(I22R2) =
20 log (I1/I2) = 10 log(R1/R2).
Kur fuqia dalese, apo ne dalje te nje paisje eshte dy here me e madhe se ajo ne hyrje,
thuhet se kemi perforcim te sinjalit prej 3 dB.
Kur fuqia dalese, apo ne dalje te nje paisje eshte kater here me e madhe se ajo ne
hyrje, thuhet se kemi perforcim te sinjalit prej 6 dB.
Kur fuqia dalese, apo ne dalje te nje paisje eshte tete here me e madhe se ajo ne hyrje,
thuhet se kemi perforcim te sinjalit prej 9 dB.

6.4.1

dBm dhe dBW

Njejte si decibel-i me larte, dBm paraqet poashtu nje vlere decibel qe eshte e lidhur me vleren e 1mW.

dBm = 10log (P1/1mW)

Edhe dBW, paraqet nje vlere decibel, por qe tani eshte i lidhur me vleren e 1Wat
dBW = 10log (P1/1W)
1mW=10o mW= 0 dBm
10mW=101 mW= 10 dBm
100mW=102 mW= 20 dBm
1000mW=103 mW= 30 dBm=0 dBW
10W=104 mW= 40 dBm=10dBW
0.1mW=10-1 mW= -10 dBm
0.01mW=10-2 mW= -20 dBm
0.001mW=10-3 mW= -30 dBm
0.0001mW=10-4 mW= -40 dBm

7.

Teknikat Moduluese
Modulimi eshte proces i ndryshimit/pershtatjes te nje forme valore te nje sinjali ne nje
forme tjeter valore te nje sinjali tjeter per tu transmetuar me lehte. Pra, kemi te bejme
me pershtatjen e formes valore te sinjalit hyres, pra sinjalit te informates (data signal)
ne sinjalin bartes (carrier signal) me frekuence fc per tu transmetuar me lehte.
Frekuenca apo amplituda e sinjalit bartes modulohet nga modulatori frekuencor apo
amplitudor per te bartur sinjalin analog apo digjital te cilet permbajne informata.

Figura 9. Sinjalet moduluese

Nga figura me larte, nje audio sinjal, i sipermi mund te bartet nga vala AM apo FM.
Procesi i kundert i modulimit eshte demodulimi, qe behet ne anen marrese dhe qe ben
ndarjen e sinjalit bartes prej atij te informatave dhe vetem informata percillet ne dalje.
Ka disa lloje themelore te modulimeve, por tri jane me te njohurat:

Modulimet analoge
Modulimet digjitale
Modulimet Pulsive

7.1

Teknikat Analoge te Modulimeve

Ne modulimet analoge, modulimi aplikohet ne menyre kontinuale ne pergjigje te
sinjalit analog te informatave.
Modulimet analoge mund te jene:

7.1.1

Modulimi Amplitudor (AM-Amplitude Modulation)

Modulimi Frekuencor (FM-Frequency Modulation)
Modulimi Fazor (PM-Phase Modulation)
Modulimi nje-brezesh (SSBM-Single SideBand Modulation)
Modulimi Amplitudor Kuadratik (QAM-Quadrature Amplitude Modulation)

Modulimi Amplitudor
Modulimi amplitudor eshte nje metode e transmitimit te informatave duke i perzier te
dhenat ose sinjalin e informatave me sinjalin bartes dhe duke e nderruar/pershtatur
amplituden si ne figuren me poshte.

Figura 10. Modulimi amplitudor

Sinjali bartes ne kete rast modulohet per te bartur sinjalin analog apo digjital te
informatave. Ne kete rast frekuenca e sinjalit bartes mbetet e pandryshuar dhe vetem
amplituda nderron sipas amplitudes se sinjalit te informates.
Matematikisht kjo duket si ne vijim:
s(t)=[1+mcosit]cosct,

ku c = 2fc eshte sinjali bartes dhe cosi=2fi eshte sinjali hyres qe permban informata
per tu transmetuar.

Figura 11. Sinjali i fituar pas modulimit amplitudor

Parametri m ose siq njihet si indeksi modulues, paraqet raportin/heresin ne mes te
amplitudes se sinjalit hyres cosit dhe sinjalit bartes, cosct.
Numri 1 ne ekuacion eshte nje vlere konstante qe sherben per te penguar humbjen e
informatave. Pavarsisht se fare vlere mund te kete m, sinjali i moduluar prap te jete i
ndryshem prej zeros.
Kjo formule tregon se qellimi i modulimit amplitudor eshte qe te transformoje sinjalin
e informates cosit ne nje sinjal s(t) i cili mund te transmetohet permes nje mediumi
transmetues.
s(t) = cosct+m cosit cosct= cosct+m/2cos(c- i)t+m/2cos(c+ i),
nga barazia trigonometrike, 2cosAcosB = cos(A-B) + cos(A+B).
Shembull: nese fc=1kHz, sinjali i informates fi=50Hz, ateher modulimi duket si me
poshte, per vlerat e indeksit, 0, 0.5 dhe 1.

Figura 12. Modulimi amplitudor, fc=1Khz, fi=50Hz, m=0

Figura 13. Modulimi amplitudor, fc=1Khz, fi=50Hz, m=0.5

Figura 14. Modulimi amplitudor, fc=1Khz, fi=50Hz, m=1.0

Siq shihet nga formula dhe diagramet, nese m<1, mbeshtjellsi i sinjalit te moduluar
eshte shume afer formes origjinale te sinjalit.
Nese m>1, ateher mbeshtjellsi i sinjalit te moduluar nderron shume duke kaluar
boshtin kohor te koordinates dhe si i tille mund te shkaktoje humbjen e informates
origjinale. Prandaj, rekomandohet qe vlera e m most e jete me e madhe se 1.
Duhet cekur se funksioni s(t) ka elemente qe jo cdo here jane te nevojshme, per shkak
se permban tere spekrin e sijnalit te informates [1+ mcosit].
Ne kete kuader sugjerohet qe modulimi amplitudor te ndahet ne ate me brez
frekuencor te njeanshem (SSB-single sideband) dhe ne ate me brez te dyanshem te
shtypur (DSBSC-double sideband suppressed carrier) siq shihen ne figurat me poshte.

Figura 15. Brezi frekuencor i sinjalit modulues

Figura 16. Brezi frekuencor i sinjalit te moduluar ne frekuencen fc

Perparsite e formes me brez te njeanshem frekuencor jane:

Kerkohet te dergohet vetem gjysma e brezit frekuencor

Kerkohet fuqi me e vogel per te transmetuar pasi qe dergohet vetem gjysma a
brezit si dhe nuk ka fc
Edhe ne formen me brez te dyanshem te shtypur kursehet ne fuqi transmetuese, pasi
qe largohet fc, por nuk eshte efikase aq sa eshte ajo me brez te njeanshem frekuencor,
pasi qe prap duhet derguar ted y brezet, por pa fc.

7.1.2

Modulimi Frekuencor
Modulimi frekuencor eshte nje metode e transmetimit te informatave duke i perzier te
dhenat ose sinjalin e informatave me sinjalin bartes dhe duke ndryshuar/modifikuar
frekuence si ne figuren me poshte.

Figura 17. Modulimi Frekuencor

f(t) = Acos(ct + sin(it)),
eshte amplituda
eshte indeksi modulues, c = 2fc eshte sinjali bartes dhe sini=2fi sinjali hyres apo
i informates.
Modulimi frekuencor ka gjete aplikim te gjere ne aplikacionet mbi 30 MHz dhe ne
menyre te veqante per transmetimet televizive VHF FM.
Ne aplikacionet analoge, frekuenca momentale e sinjalit bartes eshte drejte per drejte
ne proporcion me vleren momentale te sinjalit hyres te informates.
Ne aplikacionet digjitale, te dhenat digjitale mund te transmetohen duke vendosur
frekuencen e sinjalit bartes, qe siq njihet edhe si vendosje e frekuencave (FSKfrequency shift keying).
Modulimi frekuencor konsiderohet me qene si rast special if modulimit fazor.

7.1.2.1

Perparesite e modulimit frekuencor

Nje perparesi kryesore eshte se sinjali i moduluar frekuencor eshte shume fleksibil
dhe i pandikuar nga ndryshimet ne nivel te sinjaleve.
Modulimi frekuencor implikon vetem nderrimin e frekuences dhe si i tille nuk
afektohet nga ndryshimet ne nivel/amplitude te sinjalit. Si rezultat, sinjali i moduluar
frekuencor asnjeher nuk bie nen nivel ne te cilin marresi nuk mund te funksionoje.
Kjo eshte ideale per aplikacionet mobile ku sinjalet jane shume jo stabile.
Edhe nje perparesi tjeter eshte se sinjali i moduluar frekuencor eshte me rezistent ndaj
zhurmes dhe interferencave. Kjo edhe eshte arsyeja pse FM perdoret per transmetime
difuzive (broadcast).

7.1.3

Modulimi Fazor
Modulimi fazor eshte nje rast specific i modulimit frekuencor dhe eshte nje forme e
modulimit qe mundeson transmetimin e informates duke e ndryshuar fazen e sinjalit
bartes.
Per dallim prej modulimit frekuencor, modulimi fazor nuk perdoret aq shume perveq
tek instrumentet muzikore per te krijuar efekte te ndryshme te zerit.
Arsyeja e ketij mos-aplikimi te gjere duket me qene tek nevoja per te pasur pajisje te
avancuare ne anen marrese.
f(t) = Acos(ct + (t))

Figura 18. Modulimi Fazor

7.1.4

Modulimi Amplitudor Kuadratik-QAM

Eshte modulim qe mund te jete analog dhe digjital.
Ne rastin analog, eshte modulim qe mundeson bartjen/transmetimin e dy sinjaleve
analoge te informates (figura 19.) duke ndryshuar/modifikuar amplitudat a dy
sinjaleve bartese permes modulimit amplitudor tashme te njohur .
Keto dy sinjale bartese jane te cvendosura ne faze per nga 90 o (shih figuren 20). Fjala
kuadratik, do te thot ndarje katrore e sektoreve dhe per kete quhet kuadratik.
Sinjali i fituar ne dalje eshte kombinim i sinjalit te moduluar fazor dhe atij amplitudor.

Figura 19. Sinjalet moduluese (sinjalet e informatave)

Figura 20. Sinjalet bartese te cvendosura ne faze

Figura 21. Sinjalet e moduluara

Figura 22. Sinjali i kombinuar nga dy sinjalet e moduluara me siper

Matematikisht, nje sinjal i moduluar me QAM duket si me poshte:
S(t)= I(t)cosct+Q(t)sinct,
ku I(t) dhe Q(t) jane sinjalet moduluese apo sinjalet e informates.

7.2

Teknikat Digjitale te Modulimeve

Ne modulimet digjitale, sinjali analog bartes modulohet nga nje seri bitesh digjital
(digital bit stream) qe i takojne sinjaleve me gjatesi te njejte ose me gjatesi te
ndryshueshme. Kjo mund te pershkruhet si nje form e konvertimit te sinjalit digjital
ne analog dhe me demodulim si konvertim prej analog ne sinjal digjital.
Pra, me modulim digjital nenkuptojme mundesia a transmetimit digjital permes
sinjaleve bartese analoge.
Nje shembull i modulimit digjital do te ishte rasti i dergimit te sinjaleve prej
kompjuterit permes lidhjes telefonike e cila perdoret per dergimin e sinjaleve analoge.
Ne kete rast bitet digjital transmetohen permes toneve te njohura apo qe quhen
simbole.
Ekxiston edhe nje term tjeter qe quhet baud, por qe ne sistemin komunikues eshte
identik me simbole. Pra, shpejtesia transmetuese e boud eshte e njejte me shpejtesine
transmetuese te simboleve.
Ne grupin e modulimeve digjitale hyne:

Modulimi me vendosje te frekuences (FSK-Frequency Shift Keying)

Modulimi me vendosje te amplitudes (ASK-Amplitude Shift Keying)
Modulimi me vendosje te fazes (PSK-Phase Shift Keying)

7.2.1

Modulimi amplitudor kuadratik (QAM- Quadrature Amplitude Modulation)

(kombinim i PSK and ASK)
Modulimi Multiplex Frekuencor Ortogonal (OFDM-Orthogonal Frequency
Multiplexing Modulation)

Modulimi me vendosje te frekuences (FSK)

Eshte nje lloj modulimi ne te cilin informata digjitale transmetohet permes
nderrimeve te frekuences te sinjalit bartes.
Ky paraqet rastin kur te dy vlerat binare (0, 1) te sinjalit te informates transmetohen
me frekuenca te ndryshme.

Figura 23. Sinjali me cvendosje te frekuences

S(t) =

Acos(2f1t) ne rastin 1
Acos(2f2t) ne rastin 0

Ku f1 dhe f2 jane frekuenca te cvendosura nga frekuenca bartese fc te cilat jane te

barabarta, pra te dy keto cvendosje jane nga 100 Hz por ne anet e kunderta te
frekuences fc.

7.2.2

Modulimi me vendosje te amplitudes (ASK)

Eshte forme e modulimit ne te cilin informata digjitale transmetohet permes
nderrimeve te amplitudes se sinjalit bartes.

Figura 24. Sinjali me cvendosje te amplitudes

Amplituda e sinjalit bartes nderron ne harmoni me serine e bitave (bit stream), por pa
ndryshuar frekuencen dhe fazen.
Te dy vlerat binare, 0 dhe 1 mund te paraqiten me amplitude te ndryshme keshtu qe
sinjali i moduluar ne rastin e 0 nuk ka sinjal bartes. Kjo, pra operon sikur sinjali bartes
te ishte kyqje/ckyqje (ON/OFF)
s(t)

Acos(2fct) ne rastin 1
0
ne rastin 0

ASK zakonisht perdoret tek transmetimet permes fijeve optike, ku nje element i
sinjalit paraqitet si puls i drites kurse tjetri pa drite fare.

7.2.3

Modulimi me vendosje te fazes (PSK)

Eshte modulim digjital qe transmeton informatat duke nderruar fazen e sinjalit bartes.
Pra, ne rastin e nderrimit prej nivelit 0 ne 1 apo anasjelltas, sinjali i moduluar nderron
fazen.

Figura 25. Sinjali me cvendosje te fazes

7.2.4

Modulimi Amplitudor Kuadratik Digjital-QAM

Ne rastin digjital, eshte modulim qe mundeson bartjen/transmetimin e series digjitale
te bitave (digital bit stream) te informates (figura 26) duke ndryshuar/modifikuar
amplituden e sinjalit bartes permes ASK tashme te njohur.
Keto dy sinjale, pra sinjali bartes (shih fguren 27) dhe ai digitae jane te cvendosura ne
faze per nga 90o .

Figura 26. Sinjali modulues (sinjali digjital e informatave)

Figura 27. Sinjali bartes

Sinjali i fituar ne dalje eshte kombinim i sinjalit te fituar nga PSK dhe ASK.

Figura 28. Sinjali i moduluar

Modulimi QAM eshte shume me i avancuar krahasuar me modulimet tjera si PSK dhe
ASK, edhe pse mund te konsiderohen te aferta dhe mund te ko-ekzistojne sebashku.
QAM eshte shume me efikas pasi qe e rrite numrin e bitave per simbole per tu
transmetuar.
Disa nga problemet e modulimit QAM jane se ky modulim eshte shume i ndieshem
ndaj zhurmave per shkak te pozitave te aferta ne sinjaleve.
Ka disa forma te QAM, varesisht nga numri i bitave per simbole, qe mund te jene
4QAM (2 bita per symbol), 8QAM(3 bita per symbol), 16QAM(4 bita per symbol),
32QAM(5 bita per symbol) etj.
Formula per caktimin numrin e bitave per symbol eshte = log2 (M), ku M eshte numri
qe e definon madhsine e QAM, pra 4QAM (M=4), 8QAM (M=8) etj.
Modulimi QAM perdoret ne sistemet televizive NTSC dhe PAL.

7.2.5

Modulimi Multiplex Frekuencor Ortogonal (OFDM)

OFDM i takon grupit te modulimeve frekuencore qe shperndane te dhenat ne nje
numer te madh nen-sinjale bartese te ndara ne frekuenca te ndryshme dhe per kete
edhe njihet edhe si teknologji me brez shperndares (spread spectrum) .
Kjo ndarje e ketyre nen-sinjaleve bartese mundeson kete lloj ortogonaliteti per te
pamundesuar demodulatoreve qe te shohin frekuencat tjera fqinje dhe ne kete menyre
te shkaktohen interferenca.

Figura 29. Krahasimi ne mes te FDM dhe OFDM nga aspekti i shfrytzimit frekuencor.
Perparsitee OFDM jane:

rritja e efikasitetit te shfrytzimit te frekuencave

imunitet me te madh ndaj interferencave
humbje me te vogla ne sinjale per shkak te transmetimit ne shume shtigje
(lower multi-path distortion).

Cdo nen-kanal bartes modulohet sipas modulimeve te njohura, si PSK, ose QAM.

7.3

Teknikat Pulsive te Modulimit

Permes Modulimeve Pulsive synohet te arrihet transferimi i sinjalit analog brezngushte neper nje kanal me kalim te poshtem (lowpass) si sinjal dy-nivelesh i
kuantizuar duke e moduluar serine e pulseve.
Ne grupin e modulimeve pulsive hyne:

7.3.1

Modulimi i pulseve te koduara (PCM-(analog over digital))

Modulimi i gjersise se pulseve (PWM-(Analog over analog))
Modulimi amplitudor i pulseve (PAM-(Analog over analog))
Modulimi pozicional i pulseve (PPM (Analog over analog))
PDM-Pulse Density Modulation (Analog over analog)
Delta Modulimi (- Sigma Delta Modulation (Analog over digital))
Modulimi delta i adaptuar (ADM- (Analog over digital))

Modulimi i pulseve te koduara (PCM-Pulse Code Modulation)

Eshte metoda me e perhapur e konvertimit te sinjalit analog ne digjital qe aplikohet ne
nje numer te madh aplikimesh qofte ne telekom apo muzike.
PCM eshte verzioni digjital i nje sinjali analog ku amplituda e sinjalit mostrohet ne
intervale konstante dhe mandej kuantizohet ne nje seri simbolesh.

Figura 29. Sinjal i mostruar

Ne rastin e PCM, inkodimi behet ne menyre jo-lineare, qe do te thot se hapsira ne mes
te niveleve te mostrimit nuk eshte lineare. Numri i niveleve te kuantizimit eshte me i
madh tek amplitudat e ulta, me qellim qe deformimet e sinjalit te mos jene te medha.
Kjo eshte nje perparesi, por nga ana tjeter mund te ndikoje ne rritjen e zhurmes
kuantizuese.
Nje verzion me i avancuar, por me kompleks eshte DPCM-Differential PCM ose
Delta PCM pasi qe kerkon kodera dhe dekora shume te avancuar.

8.

Digjitalizimi i sinjaleve
Ne pergjithesi ne jeten e perditshme, sinjalet jane analoge, si bie fjala zeri, drita etj.
Per te derguar prej nje pike ne nje tjeter, duke perdore pajisje digjitale, keto sinjale
kerkojne te jene ne formatin e kerkuar nga keto pajisje. Pra, keto sinjale duhet te
konvertohen ne sinjale digjitale qe te mund te dergohen permes ketyre pajisjeve.

Figura 31. Nje sinjal analog

Boshti vertikal paraqet amplituden e sinjalit dhe shprehet ne volt, kurse ai horizontal
paraqet kohen. Pra, nje sinjal analog qe nderron amplituden me kohen.

8.1

Mostrimi
Mostrimi eshte nje process i rindertimit te nje sinjali/funksioni prej vlerave te ketij sinjali te
marrura ne pika te caktuara. Pra, mostrat mirren nga sinjali analog ne pika te caktuara dhe
kohe te caktuar si ne figuren me poshte.

Figura 32. Pikat e mostrimit

Caktimi i numrit adekuat se sa shpesh duhet marre mostrat eshte shume me rendesi
dhe quhet shpejtesia e mostrimit apo frekuence e mostrimit, pra sa here mbrenda nje
intervali te caktuar mirren mostrat (sampling rate).
Shpejtesia e mostrimit eshte faktor me rendesi dhe faktor qe definon se sa i mire ose i
keq eshte nje sinjal digjital. Nese frekuenca apo shpejtesia e mostrimit eshte 8000 Hz,
kjo do te thot se ne i marrim 8000 mostra ne nje sekond. Ne kete rast distanca ne mes
te pikave te mostrimit, eshte 1/8000 e sekondes apo 125s.
Sa me e madhe qe te jete frekuenca e mostrimit aq me i mire do te jete sinjali analog i
fituar nga konvertimi prej analog ne digjital dhe prap ne analog, por do te kerkoje me
shume hapsire/memorje per ti ruajtur dhe transmetuar. Nga ana tjeter, sa me e vogel
te jete frekuenca e mostrimit aq me i keq do te jete sinjali analog i fituar ne dalje te
konvertorit. Nje shembull, ndegjimi i muzikes permes telefonit.
Per te gjetur shpejtesine adekuate te mostrimit, pra nje shifer te balancuar jo shume te
larte dhe jo shume te ulte, ekziston teorema e Nyquist-it. Kjo teoreme pohon se
shpejtesia e mostrimit ne rastin e konvertimit te sinjalit analog ne ate digjital duhet te
jete sepaku sa dy here vlera e frekuences maksimale per te cilen behet mostrimit.
Veshi i njeriut mund te ndegjoj zerat deri ne 20kHz, dhe shpejtesia e mostrimit do te
duhej te ishte 40kHz per te fituar kualitet shume te mire. Mandej, ne rastin e CDs,
shpejtesia e mostrimit eshte 44.1 kHz. Kjo eshte e caktuar ne menyre arbitrare nga
Sony dhe Philips
Edhe pse veshi i njeriut mund te ndegjoj prej 300 Hz deri ne 20kHz, nje brez i
mjaftueshem konsiderohet te jete ne mes te 300Hz deri ne 4Hz, qe do te thot se
shpejtesia e mostrimit do te jete 2*4kHz qe eshte 8000 mostra.

8.2

Kuantizimi Amplitudor
Deri sa mostrimi kishte te beje me ndarjen/coptimin e sinjalit analog horizontalisht,
pra pergjate bushtit kohor (t), konvertori prej analog ne digjital gjithashtu e ndane
sinjalin edhe vertikalisht, pra boshtin vertikal te voltazhes (y) ne n pjese ne mes te
vleres minimale dhe maksimale.
Nese numri n, i ndarjes se boshtit vertikal eshte shume i vogel, disa pika te mostrimit
do te ndodhen shume afer njera tjetres dhe si te tilla do te prezentoheshin ne menyre te
njejte digjitale, gje qe do te ishte gabim.

Figura 33. Kuantizimi amplitudor

Nese lartesia e boshtit vertikal konvertohet ne numer digjital, ateher sinjali eshte i
moduluar me modulimin PCM.
Kur te behet kodimi, zgjedhet numri i ulet ne mes te dy vlerave vertikale, siq shihet
me poshte.

Figura 34. Kodimi i sinjalit analog

Njejte si ne rastin e shpejtesise se mostrimit, sa me i madh qe te jete numri i ndarjes
vertikale, pra sa me e madhe qe te jete vlera e n, kualiteti i sinjalit do te jete me i
mire, por me shume hapsire/memorje do te kerkohet. Nga ana tjeter, sa me e vogel do
te jete vlera e n, aq me i keq do te jete kualiteti i sinjalit dhe do te rritet zhurma e
kantizimit.

Nje menyre per te zgjedhe kete problem, behet duke e marre nje vlere te deshiruar te
zhurmes per aplikacionin perkates dhe duke e zbatuar formulen e meposhtme e gjejme
numrin e kerkuar te ndarjeve vertikale n.
S/N= 20log2n+1.76 dB= 6.02 * n + 1.76 dB,
Per nje konvertor 8-bitesh, ku n = 8, niveli i zhurmes eshte 49.9 dB, qe eshte i
pranueshem per sistemin telefonik, kurse nese n=16 bit ateher niveli i zhurmes eshte
98 dB, qe eshte pothuaj sinjal pa zhurme dhe perdoret per CD.
Duke i ditur keto dy parametra, pra shpejtesine e mostrimit dhe vleren e ndarjes
vertikale, mund te llogarisim hapsiren/memorjen e kerkuar per do aplikacion.
Per te memoruar nje bisede telefonike do te na duhej 468.75 kB per minut
(8000*8=64000 byte per sekond shumzuar me 60 seconda) dhe shpejtesia e
transmetimit do te jete 64kbps.
CD perdore 44100 Hz per shpejtesi te mostrimit dhe 16 bit vlera e ndarjes vertikale,
dhe pasi qe i ka dy anet, majtas dhe djathtas, fitohet vlera (44100*16*2) = 1.41 Mbps
dhe hapsira/memorja e kerkuar eshte 176400 byte per sekond ose 10 MB per minut.
Kjo do te thot se CD mund te ruaje rreth 74 minuta kenge dhe kerkon 740MB.

8.2.1

Teorema a Nyquist-it
Teorema e Nyquist-it ka gjete perdorim te gjere ne shume aspekte te komunikacionit.
Sipas teorise se Nyquist-it, shpejtesia e mostrimit me e pranueshme eshte frekuenca e
mostrimit qe do te ishte sepaku dy here me e madhe se brezi frekuencor maksimal i
sinjalit.
Ne rastin e kesaj teorie, eshte dashur bere disa supozime, si bie fjala, ekzistimi i
kanaleve pa zhurme. Pra, supozohet se zhurma eshte zero, gje qe nuk mund te jete e
vertete.
Mbi kete supozim punon edhe formula e Nyquist-it, e cila duket si me poshte dhe
perdoret per te gjetur frekuencen maksimale te mostrimit.
Pra, per brezin prej B Hz, formula eshte
C[sampling rate]=2Blog2M[bps],
Ku M eshte numri i ndarjeve vertikale. Ne rastin e zerit siq dihet ky numer eshte 8 dhe
brezi eshte 3100 Hz, ateher frekuenca e mostrimit eshte C=18600 bps.

8.2.2

Formula e Shannon
Formula e Shannon merr parasysh edhe parametrat tjere qe mund te ndikojne ne
qualitetin e sinjalit dales, si bie fjala zhurma, gabimet e ndryshme.

Sipas kesaj formule, sa me e madhe qe te jete shpejtesia e transmetimit, aq me e

madhe do te jete edhe numri i gabimeve (error rate). Parametri kryesor ne kete
formule eshte raporti sinjal/zhurme (S/N), i cili paraqet heresin (raportin) ne mes te
fuqise se sinjalit dhe fuqise se zhurmes ne nje moment te caktuar.
S/N=10log10
Ky raport ne mes te sinjalit te dobishem dhe zhurmes paraqitet ne dB. Formula e
Shannon duket si me poshte dhe mundeson gjetjen e kapacitetit maksimal te kanalit
qe eshte ne bita per sekonda.
C=Blog2(1+S/N)[bps],
C- kapaciteti i kanalit
B- brezi ne Hz
Duhet cekur se kjo formule e merr parasysh vetem zhurmen termike, por nuk merr
parasysh vonesat, zhurmen impulsive etj.

8.3

Koderet
Jane pajisje qe mundesojne konvertimin prej analog ne digjital dhe anasjelltas duke i
perdore dy metodat e mesiperme, mostrimin dhe kuantizimin. Termi Koder nenkupton
te dy pjeset e kesaj pajisje, pra pjesa per kodimin e sinjalit nga analog ne digjital, pas
mostrimit dhe kuantizimit dhe pjesen tjeter, te dekodimit, pra konvertimin prej digjital
ne analog ne anen marrese te sinjalit.
Tabela me poshte jape disa lloje te kodereve ku nder me i popullarizuari eshte G.711.
Brezi/kapacite
Metoda e
Bitat per
Frekuenca e
ti
Emri
kodimit
moster
mostrimit(kHz)
(kbps)
G.711 A-law PCM

64

G.721 ADPCM

32

G.722 SB-ADPCM

14

16

64,56,48

G.728 LD-CELP

14

16

16

Tabela 1. Disa lloje te kodereve

9.

Analizat Fourier
ka jane analizat Fourier? Pse kerkohen keto analiza.
Eshte nje metode qe permes formulave matematikore zberthen sinjalet ne disa sinjale
me bazike, si bie fjala, sinjale sinusoidale. Pra, mund te paraqes sinjalet komplekse, si
radio sinjalet, valet e drites, apo sinjalet seizmike si shume apo kombinim i sinjaleve
valore sinuisoidale.

Keto analiza Fourier mund te kene forma te ndryshme, varesisht nga funksionet ose
nga te dhenat te analizuara, por ne kete rast do te ndalem vetem ne dy grupe:

9.1

Transformimet Fourier (per sinjale jo-periodike)

Serite Fourier (per sinjale periodike)

Transformimet Fourier (Fourier Transforms)

Transformimet Fourier perdoren per sinjalet jo-periodike, si ne figuren me poshte.

Figura 35. Sinjal jo-periodik

do sinjal mund te paraqitet ne dy domene/formate, ne ate frekuencor dhe kohor.
Raportet ne mes te ketyre dy formateve te nje sinjali njihen si transformime te atij
sinjali.
Quhen keshtu per shkak se kemi te bejme me transformimin prej nje domeni ne nje
domen tjeter. Ne menyre specifike, transformimi Fourier eshte nje operacion per te
konvertuar sinjalin prej domenit kohor ne ate frekuencor, kurse transformimi invers
Fourier ben te kunderten, konverton prej atij frekuencor ne ate kohor.
Spektri i nje sinjali jo-periodik eshte nje seri e frekuencave. Ky spekter definohet me
transformimet Fourier si me poshte.
Let te jete x(t) nje sinjal dhe X(f) spektri i ketij sinjali, ateher transformimi Fourier
duket si ne vijim.
x(t)=
X(f)=

=
=

ku j=
duke e pasur parasysh se Serite Fourier jane rast specifik i Transformimeve Fourier,
ateher ne mund te llogarisim vetem koeficientet e Serive Fourier dhe i kombinojme
me spektrin e sinjalit ne te njetin bosht frekuencor.

9.2

Serite Fourier
Serite Fourier perdoren per te paraqitur sinjalet komplekse permes sinjaleve me te
thjeshta valore. Keshtu qe cdo sinjal mund te paraqitet si shume e funksoneve te
thjeshta trigonometrike me kusht qe ato sinjale te jene periodike dhe kontinuale.
Nje shembull eshte si me poshte, ku forma valore eshte e krijuar nga dy vale
sinusoidale, sin(t) and sin(2t).
Ku =360f,
t eshte koha dhe f eshte frekuenca. Per kohen t = 1 sekond, frekuenca e vales se pare
eshte 2 Hz, kurse per valen e dyte eshte 4 Hz.

Figura 36. Sinjal periodik me frekuenca te ndryshme

Figura 37. Dy sinjale sinusoidale me frekuenca te ndryshme

Vala e pare sinosuidale fitohet duke i mbledhur dy tjera. Frekuenca me e vogel ne kete
kombinim do here quhet frekuenca fundamentale dhe ne kete rast eshte 2Hz.
Frekuenca fundamentale perdoret me qellim qe do vale e shtuar me pas duhet te jete
shumfish i kesaj vale, si bie fjala 2, 3, 4 n.
Per te fituar formulen e serive Fourier, aplikojme cos se bashku me sin dhe i
shumzojme me koeficient perkates.
f(t)= +
f(t)=

Kjo eshte formula kryesore e serive Fourier, ku An dhe Bn jane amplitudat per te dy
valet.
Amplituda An mund te llogaritet duke shumzuar te dy anet me sin(
cos(

dhe Bn me

An=
Bn=
A0 mund te llogaritet duke integruar te dy anet e ekuacionit kryesor.
A0=

Tabela 2.
Domeni Kohor

Domeni Frekuencor

Serite Fourier

10.

Multipleksimi
Multipleksimi eshte metode qe mundeson dergimin e me shume se nje sinjali te
informatave permes nje sinjali bartes ne te njejten kohe. Pra, eshte metode qe
mundeson shfrytzimin me racional te sinjaleve bartes gjate transmetimit te
informatave.

10.1

Kategorizimi i multipleksimeve

Figura 39. Llojet e multipleksimeve

10.2

Multipleksimi tek transmetimet analoge

Sinjalet analoge zakonisht multipleksohen duke shfrytzuar FDM, ne te cilin,
kapaciteti i sinjalit bartes ndahet ne nen-kanale me gjeresi te ndryshme te
frekuencave, ku secila frekuence barte nga nje sinjal ne te njejten kohe.
Per te transferuar do sinjal tek keta breza frekuencore kerkohet te kete modulator.

10.2.1

Multipleksimi me ndarje frekuencore (FDM-Frequency

Division Multiplexing)

Figura 40. Multipleksimi FDM. Ana transmetuese

Sinjalet ne te majte multipleksohen ne te njejtin medium transmetues. do sinjal, m i(t)
do te modulohet ne sinjalin bartes f i, dhe si rezultat do te fitohet nje sinjal i
kompozuar nga keto sinjale brezngushte mb(t), i cili mandej transmetohet ku do te
modulohet prap me frekuence bartese fc dhe ne dalje fitohet sinjali s(t).

Kapaciteti total i ketij sinjali ne dalje eshte B >

Figura 41. Multipleksimi FDM.

10.3

Ana marrese/pranuese

Multipleksimi tek transmetimet digjitale

Sinjalet digjitale multipleksohen duke perdore TDM, ne te cilin shume sinjale barten
permes nje kanali ne ndarje kohore (time-slots) te ndryshme.
Multipleksimi digjital mund te jete i sinkronizuar dhe multipleksim jo i sinkronizuar.

10.3.1

Multipleksimi me ndarje kohore (Time Division Multiplexing)

Ne multipleksimin TDM, shume sinjale mund te transmetohen permes nje lidhje duke
e ndare kete lidhje ne ndarje kohore.
TDM punon ne nje princip te njohur si Round-Robin, qe do te thot se do sinjal e ka
ndarjen e caktuar kohore dhe duhet te pres deri sa ti vie radha.
TDM mund te jete i sinkronizuar dhe jo i sinkronizuar.

10.3.1.1

Multipleksimi i sinkronizuar (Synchronous TDM)

Multipleksimi TDM i sinkronizuar eshte kur informatat prej burimeve te ndryshme
barten ne pakete (frames) dhe cdo frame e ka te caktuar nga nje group ndarjesh
kohore (time-slots).
Numri i ndarjeve kohore per nje paket eshte aq sa ka sinjale te multipleksuara ne ate
paket.
Ne multipleksimin TDM te sinkronizuar transmetuesi dhe marresi dine se cilat sinjale
jane duke u derguar, pasi qe do gje eshte e sinkronizuar.

Figura 42. Multipleksimi TDM. Ana transmetuese

Sinjalet ne anen e majte m1(t), m2(t), and mn(t) qe jane sinjale digjitale vendosen ne
bufera per nje kohe te shkurter. Ruajtja e sinjaleve ne bufera per nje kohe te shkurter
mundeson krijimin e sekuencave to kompozuara ne nje sinjal mc(t).
Shpejtesia transmetuese (data rate) e ketij sinjali mc(t) duhet te jete e barabarte ose me
e madhe se shuma e te gjitha sinjaleve hyrese mi(t).

Figura 43. Multipleksimi TDM i sinkronizuar. Ana marrese

10.3.1.2

Multipleksimi i pa-sinkronizuar (Asynchronous TDM)

Multipleksimi statistikor ose jo i sinkronizuar me TDM punon ne principin qe ndarjet
kohore (time-slots) nuk caktohen me pare, por ato shfrytzohen varesisht si jane te
gatshme dhe te pa okupuara. Ne kete princip punon Interneti.

do ndarje kohore permban nga nje index te paketit dhe nga nje mesazh. Numri i
ndarjeve per paket nuk eshte e thene me qene i barabarte me numrin e sinjaleve
hyrese sikur qe ishte tek rasti i sinkronizuar.

Figura 44. Multipleksimi TDM i pa sinkronizuar. Ana transmetuese

Figura 45. Multipleksimi TDM i pa sinkronizuar. Ana marrese

10.4

Multipleksimi tek transmetimet me fije optike

Ne rrjetat optike, sinjalet multipleksohen dhe barten si gjatesi valore te ndara te drites
ne nje sinjal te multipleksuar duke perdore DWDM-dense wavelength division
multipleksing.
Ky lloj multipleksimi eshte nje forme e FDM, por njihet si WDM-wavelength
division multipleksing. Ne kete rast, rrezja e drites (light stream) qe kalon neper fije
optike perbehet nga shume gjatsi valore te cilat do te kene kanale te ndara te te
dhenave.
Disa nga multiplekseret me te medhenj jane deri ne 256 kanale ku secili prej tyre
mund te kete shpejtesi prej 39.8 Gbps deri ne 10.1 Tbps ne distance mbi 100 km.

10.5

SONET/SDH Signal hierarchy

Tabelat e meposhtme paraqesin standardet krysore te multiplekserve kryesor te
standardizuara nga organizatat e ndryshme nderkombetare.
SONET-Synchronous Optical Network
SDH-Synchronous Digital Hierarchy

Data Rate
64 Kbps
1.544 Mbit/s
2.048 Mbit/s
6.312 Mbit/s
7.786 Mbit/s
8.448 Mbit/s
32.064 Mbit/s
34.368 Mbit/s
44.736 Mbit/s
97.728 Mbit/s
139.264 Mbit/s
139.264 Mbit/s
274.176 Mbit/s
400.352 Mbit/s
565.148 Mbit/s

DSO
1
24
32
96
120
128
480
512
672
1440
2016
2048
4032
5760
8192

ANSI
T-1
T-2
T-3
DS4NA
T-4
T-5
-

ETSI
E-1
E-2
E-3
E4
E-5

Tabela 3. Types of SDH

Optical
Carrier

Data Rate

OC-1

51.84
Mbit/s
155.52
Mbit/s
466.56
Mbit/s
622.08
Mbit/s
933.12
Mbit/s
1244.16
Mbit/s
1866.24
Mbit/s
2488.32
Mbit/s
9953.28
Mbit/s
40Gbit/s
160Gbit/s

OC-3
OC-9
OC-12
OC-18
OC-24
OC-36
OC-48
OC-192
OC-768
OC-3072

Tabela 4. Types of SONET

PayloadSONET
(SPE)
50.112
Mbit/s
150.336
Mbit/s
451.044
Mbit/s
601.344
Mbit/s
902.088
Mbit/s
1202.784
Mbit/s
1804.176
Mbit/s
2.4 Gbps

User Data SONET

Rate

SDH

49.536

STS-1

--

148.608

STS-3

STM-1

445.824

STS-9

STM-3

594.824

STS-12

STM-4

891.648

STS-18

STM-6

1188.864

STS-24

STM-8

1783.296

STS-36

STM-12

2377.728

STS-48

STM-16

9.6 Gbps

9510.912

STS-192

STM-64

STS-768
STS-3072

STM-256
STM-1024

11.

Klasifikimi i Mediumeve Transmetuese

Midiumet mund te klasifikohen ne dy grupe:

11.1

Te trasuara (guided)
o Quhen te trasuara pasi qe e orientojne signalin neper nje shteg te
caktuar
o Qifte te gershetuara (twisted pair)
o Kabllo koaksial
o Fijet optike

Te hapura (unguided)
o Sinjali shpernahet ne te gjitha drejtimet, ndonese mund te ndikohet ne
drejtimin e perhaps
o Hapsire/Ajri
o Uje

Mediumet transmetuese te trasuara (Guided transmission

mediums)
Sinjalet barten permes trasave (shtigjeve) fizike neper te cilat sinjali i te dhenave
kalon.

11.1.1

Qiftet e gershetuara (Twisted pair)

Ka disa katogori te fijeve te gershetuara, varesisht nga aplikacioni per te cilin keto fije
perdoren si dhe nga numri i dredhave (twists) per meter.
Fijet e qiftuara ndahen ne:

te pambeshtjella/pambrojtura (UTP-Unshielded Twisted Pair)

te mbeshtjella/mbrojtura (Shielded Twisted Pair)

Konsiderohet te jete mediumi me ekonomik dhe me se shumti ne perdorim, edhe pse

ende ka probleme te medha me defekte te ndryshme te shkaktuara nga interferencat
per shkak te kryqezimeve te kanaleve telefonike (crosstalk interference), zhurma etj.
Per ti zvogluar keto interference keto fije te gersheturara mbeshtjellen me nje lloj
rrjete metalike (metallic braid) ose nje lloj mbeshtjellje shtese siq shihet ne figure me
poshte.

Figura 46. Qifte te gershetuara

Arsyeja per qiftezim dhe gershetim eshte te evitohet interferenca ne mes ketyre dy
fijeve.
Trashesia e ketyre fijeve eshte prej 0.4 deri 0.9 mm.
Rastet e aplikimit te nje qifti te gershetuar zakonisht jane:

Sistemi telefonik
Rrjetat lokale

Per distanca te shkurta, keto fije te gershetuara mund te ofrojne shpejtesi deri ne
1Gbps, kurse ne distance me te gjata deri ne 4Mbps.
Kabllot e pambrojtura (UTP) ndahen ne disa kateogory:

Kategoria 3
o Perfshine kabllon a pambrojtur dhe pajisjet tjera lidhese qe kane
karakteristikat transmetuese me veqori deri ne 16 MHz
o Perdoret per Rrjeta Lokale-LAN dhe ofron shpejtesi deri ne 16 Mbps
Kategoria 4
o Perfshine kabllon a pambrojtur dhe pajisjet tjera lidhese qe kane
karakteristikat transmetuese me veqori deri ne 20 MHz
Kateogoria 5
o Perfshine kabllon a pambrojtur dhe pajisjet tjera lidhese qe kane
karakteristikat transmetuese me veqori deri ne 100 MHz
o Perdoret per Rrjeta Lokale-LAN dhe ofron shpejtesi deri ne 100 Mbps
o Ne frekuenca me te larta, si bie fjala 500 MHz apo 700 MHz mund te
ofroje shpejtesi edhe deri ne 10 Gbps.

Katogoria 3 e kabllove dallon prej asaj 5 per nga numri i dredhave. Tek kategoria 5,
numri i dredhave eshte me i madh dhe me te shtrenguara dhe ofrojne sherbim me te
mire.

11.1.2

Kablli Koaksial
Edhe ky lloj perquesi (mediumi transmetues) ka dy fije perquese, por i dizajnuar me
ndryshe dhe operon ne frekuenca me te larta.
Kablli koaksial ka nje perques qendror mu ne mes qe eshte nje fije teli e forte
zakonisht prej bakri. Kjo fije teli eshte e mbeshtjellur dhe e izoluar me nje shtrese e
cila poashtu eshte me tutje e mbeshtjellur me nje rrjete te holle metalike (outer of
metal foil).

Figura 47. Kablli koaksial

Kabllot koaksiale jane me efikase dhe me te qendrueshme ndaj interferencave dhe
zhurmave, por kane probleme me dobsim te sinjalit si dhe zhurme termike dhe
intermodulare.
Rastet e aplikimit te kabllit koaksial jane TV, sistemet telefonike ne distance te gjata
dhe poashtu per rrjeta lokale.
Kablloja televizive mund te barte deri ne 100 kanale televizive dhe deri ne 10000
kanale te zerit.
Per transmetimin e sinjaleve analoge ne distanca te medha kerkohen perforcuesit ne
cdo dy ose tri kilometra dhe brezi frekuencor eshte 500MHz, kurse per sinjalet
digjitale kerkohen repetitor cdo kilometer.

11.1.3

Kabllot optike
Perbehet nga qelqi ose plastika dhe transmeton sinjalet ne forme te drites.

Figura 48. Kablli optik

Fija optike eshte e dizajnuar ne ate menyre qe mundeson driten te transmetohet
pergjate fijes. Gjate ketij kalimi neper fije, rrezet e drites godasin muret e fijes apo
skajet e jashtme te berthames se fijes dhe me pastaj kthehen apo ridrejtohen ka
berthama. Ne kete menyre sinjali i drites lakohet (perthehet) rreth skajeve.

11.1.3.1

Pjeset kryesore te fijeve optike

Berthama nje qender e holle prej qelqi neper te cilen kalon drita
Mbeshtjellje (Cladding shell)- nje material i jashtem optik qe e rrethon
berthamen dhe qe reflekton driten prej skajeve kah berthama
Mbeshtjelles i jashtem (buffer coating) nje mbeshtjellje prej plastike qe
mbron fijen optike nga demtimet dhe lageshtia.

Me qindra ose mijera fije optike mund te bashkohen ne tufe ne kabllo optik.
Keto tufa mbrohen nga nje shtrese tjeter, siq shihet ne figuren e mesiperme.
Fijet optike ndahen ne dy lloje:

11.1.3.2

Single-mode fibers
Multi-mode fibers

Fijet optike me Single-Mode

Kane berthame te vogel (rreth 9 mikrona ne diameter) dhe transmetojne drite laserike
infrared me gjatsi valore prej 1,300 deri 1,550 nanometra

Figura 49. Fija optike me single mode

Ne rastin e Single-Mode radiusi i berthames se fijes eshte shume me i vogel dhe si i

tille do te kete shume me pak kende te reflektuara apo do te kete vetem nje kend.
Fija me single-Mode eshte me e mire se ajo multi-mode dhe perdoret ne distanca te
gjata, sikur kablli per TV dhe sistemi telefonik.

11.1.3.3

Fijet optike me multi-mode

Kane berthame me te madhe (rreth 62.5 mikrona ne diameter) dhe transmetojne drite
infrared me gjatsi prej 850 deri 1,300 nm.

Figura 50. Fija optike me multi-mode

Drita prej nje burimi hyn ne qelqin cilindrik ose berthamen plastike.
Gjate kesaj hyrje dhe kalimi te drites pergjate fijes, disa prej rrezeve reflektohen kurse
disa i absorbon materiali rrethues.
Kjo forme e perhapjes se rrezeve te drites quhet multimode me step-index per shkak
te kendeve te ndryshme te thyrjeve te rrezeve.
Multimode eshte i pershtatshem per distance te shkurta.
Kur nje rreze duke kaluar neper nje substance hyn ne nje substance tjeter me te
dendur apo me pak te dendur, rrezja e nderron drejtimin dhe shpejtesine. Ky fenomen
quhet refraksion (thyerje).

Figura 51. Refraksioni i drites

Kur rrezja kalon ne nje medium me te dendur, si me larte kendi i renjes eshte me i
madh se kendi i thyerjes dhe e kunderta kur hyn ne medium me te rralle.
Kur kendi i refraksionit eshte 90 shkalle, dhe rrezja shtrihet pergjate vijes hozontale,
ateher kendi i renjes quhet kend tritik.
Kur kendi i renjes arrine vleren me te madhe se kendi kritik, ateher kemi fenomenin e
reflektimit dhe ne kete rast kendi i renjes eshte cdo here i barabarte me kendin e

reflektimit. Ne rastin e fijes optike, rrezet e reflektuara perdoren per transmetimin e

sinjalit ne forme te drites.

11.1.4

Krahasimi ne mes kabllit optik the dy mediume te mesiperme

Ne pergjithesi, kablli optik eshte me i mire se ai koaksial dhe me efikas.
Zakonisht perdoret ne frekuenca shume te larta dhe distanca te medha te komunikimit.
Dallimet kryesore krahasuar me kabllin koaksial dhe qiftet e gershetuara jane:

Me shume kapacitet
Me i lehte ne peshe, si i tille me lehte te transferohet dhe perdoret
Me i vogel ne madhsi
Dobsim me te vogel
Izolim me te mire te efekteve elektromagnetike

Rastet e aplikimit jane distancat e medha deri ne 1500km dhe ofron kapacitet prej 20
000 to 60 000 kanale telefonike.
Ne distance me te shkurta, pra deri ne 12 km mund te ofroje kapacitet deri ne 100 000
kanale telefonike.
Kur perdoret ne rrjeta lokale mund te ofroje shpejtesi te transmetimit prej 100 Mbps
deri ne 10 Gbps
Ne pergjithesi, fija optike paraqet kercnim real per kabllin koaksial.

11.2

Mediumet transmetuese te pa trasuara (Unguided transmission

mediums)
Mediumet transmetuese te pa trasuara jane:

11.2.1

hapsira/ajri
uje

Radio Transmetimi (Wireless Transmission)

Per radio transmetime apo wireless, kerkohen antenna transmetuse dhe marrese.
Zakonisht, sinjalet ne frekuenca te ulta jane shume-drejtimshe (omni-directional)
kurse ato ne frekuenca te larta jane me shume te fokusuara dhe me drejtime te
caktuara.
Varesisht nga brezi frekuencor, kemi tri kategori te mediumeve ne kuader te mediumit
wireless.

Radio frekuencat me brez prej 30 MHz 1GHz) dhe qe jane shume

drejtimshe

Frekuencat mikrovalore me brez prej 1 GHz- 40 GHz kryesisht per

transmetim prej pike ne pike

Frekuencat infrared me brez prej 300 GHz-200 THz

Figura 52. Brezi total i frekuencave

11.2.2

Radio Frekuencat
Transmetimet difuzive permes radio frekuencave jane shume drejtimshe, qe do te thot
se nuk ka nevoje per antenna te fokusuara ne forme te nje pjate (dish) dhe poashtu nuk
kerkohet precizitet i madh gjate montimit te saj.
Ne pergjithesi te gjitha radio frekuencat shtrihen prej 3kHz to 300 GHz, por brezi
frekuencor per rastin konkret per te cilin po flitet ketu eshte ne mes 30MHz dhe 1
GHz, , pra qe mbulon VHF dhe nje pjese e UHF.
Ky brez eshte zgjedhur per shkak te pershtatshmerise per transmetime difuzive
(broadcast) dhe me i rezistueshem ndaj kushteve atmosferike per dallim prej atyre
mikrovalore.
Duke e perdorur formulen ne vazhdim per gjetjen e humbjes gjate transmetimit,
L=10log(

)2 dB,

shihet se humbja eshte ne funksion te drejte te distances, dhe ne funksion te zhdrejt te

gjatsise valore.
Problemet me te medha tek radio transmetimet jane interferencat shumekaheshe
(multi-path) te cilat shkaktohen nga reflektimet nga toka, uji apo objekte te ndryshme
ne mes te antenave.

11.2.3

Frekuencat Mikrovalore
Brezi frekuencor per trensmetime mikrovalore eshte prej 1-30 GHz, por zakonisht
brezi optimal eshte prej 1-10 GHz.
Nen 1 GHz, ka shume zhurme te shkaktuar nga factor te ndryshem si pajisjet
elektronike, kushtet atmosferike etj.

Mbi 10GHz, sinjali dobsohet dukshem nga kushtet atmosferike.

Ne kuader te frekuencave mikrovalore prej 1-30 GHz, ekziston edhe nje klasifikim
frekuencash:

11.2.3.1

L-Band
o 1-2 GHz, perdoret per sherbimet mobile satelitore duke perfshire edhe
ato per komunikim mobil, GSM, UMTS etj
o Kushtet atmosferike nuk ndikojne shume
C-Band
o 3.7-6.2 GHz, kryesisht per PSTN dhe Internet
o Kushtet atmosferike poashtu nuk ndikojne shume, por per fuqi te vogel
transmetuese kerkohen stacione toksore te medha
X-Band
o 8-12 GHz, perdoret zakonisht per situate emergjente dhe per platformat
ajrore dhe detare
o Stacione te vogla toksore per fuqi te madhe transmetuese
Ku-Band
o 11.7-14.5 GHz, perdoren per transmetime publike satelitore, VSAT,
telefoni rurale, videokonferenca etj
o Me te ndieshme ndaj kushteve atmosferike, fuqi te larte dhe antenna
marrese te vogla
Ka-Band
o 17.7 21.2 GHz, perdoren per brez te gjere per transmetime te te
dhenave, aplikime me multimedia etj
o Fuqi ende me te larte se Ku-band dhe shume te ndieshme ndaj
kushteve atmosferike

Frekuencat Mikrovalore toksore (Terrestrial Microwave)

Figura 53. Brezi frekuencor mikrovalor

Figura 54. Antena mikrovalore

Formula per gjetjen e humbjeve tek ky lloj transmetimi eshte njejte sikur ne rastin a
radio frekuencave.
L=10log(

)2 dB, ku d eshte distance dhe eshte gjatsia valore.

Per dallim prej fijeve te gershetuara dhe kabllit koaksial, ku humbjet jane
eksponenciale me distance, ne kete rast keto jane katrore me distance.

11.2.3.2

Frekuencat Mikrovalore satelitore (Satellite Microwave)

Transmetimi ne kete brez frekuencor eshte transmetim mikrovalor dhe perdoret per
lidhjen e dy ose me shume pikave trasnmetuse/marrese ne toke.

Figura 55. Frekuencat mikrovalore satelitore

Satelitet ne orbite pranojne sinjalet e transmetura nga toka ne nje brez frekuencor
(uplink frequency band) dhe transmetojne ato poshte ne nje brez tjeter frekuencor
(downlink frequency band).
Nje satelit mund te kete disa breze frekuncore qe quhen transponders.

Perveq aplikimeve te transmetimeve satelitore tek transmetimet difuzive (broadcast),

satelitet mund te perdoren edhe per transmetime me breze me te ngushta dhe per
aplikime rezidenciale, si ne figuren e meposhtme.

Figura 56. Aplikimi i sateliteve per qellime rezidenciale, Ku-band

Ka shume satellite ne orbite ne distance te ndryshme mbi toke, por satelitet per
komunikime jane kryesisht satelitet geostacionar qe jane 35863 km mbi toke.
Qe dy satellite te mund te perdorin brez te njejte frekuencor duhet te jene large njeri
tjetrit per 4o cvendosje kendore (angular displacement).
Aplikimet kryesore te sateliteve komunikues jane TV, sisteme telefonike ne distance
te medha dhe biznese private.
Tek rasti i bizneseve private, keto kryesisht perdoren per transmetimin e te dhenave,
Internet.
Provajderi i sherbimit permes sateliteve i ndane kanalet ne kanale te vogla dhe i jape
me qira.
Ne fillim ishin shtrenjte, por tani me vSAT qe mundeson kanale te vogla jane shume
me lire.

11.2.4

Infrared
Infrared eshte transmetimi apo emitimi i gjatsive valore me te gjata se ato te drites se
dukshme dhe me te shkurta se te radio valeve.
Infrared ka gjatsine valore rreth 750 nm dhe 1 mm.
Transrisiverat (transmitter + receiver) duhet te jene ne vije te hapur, pra pa pengesa ne
mes apo nepermes reflektimeve nga siperfaqet me ngjyra te lehta.
Dallimi kryesor ne mes te Infrared dhe transmetimit mikrovalor eshte se infrared nuk
deperton muret dhe poashtu frekuencat per infrared nuk kane nevoje te licencohen.

11.2.5

Antenat
Eshte nje perques apo nje pajisje per transmetimin dhe pranimin e radio sinjaleve.
Gjate procesit te transmetimi te sinjalit, energjia elektrike e transmetuesve
konvertohet ne energji elektromagnetike the shperndahet ne ambientin per rreth.
Gjate pranimit te sinjalit, ndodhe e kunderta, energjia elektromagnetike e pranuar prej
ambientit per rreth konvertohet ne energji elektrike dhe pranohet nga marresit.
Zakonisht, antena e njejte i realizon te dy funksionet, ate te transmetimit the ate te
pranimit te radio sinjaleve.
Ka dy lloje kryesore te antenave:

Shume drejtimshe (omni-directional ose antena isotropike)

Nje drejtimshe (directional)

Antena shume drejtimshe zakonisht eshte antena qe transmeton dhe pranon ne te

gjitha drejtimet dhe nga te gjitha drejtimet ne rrafshin horizontal.
Shperndarja e valeve elektromagnetike mund te jete edhe ne drejtimet nen dhe mbi
antene, por kjo zakonisht eshte me e dobet dhe poashtu zvoglohet me qellim qe
shperndarja horizontale te jete me efektive.

Figura 57. Antena e thjeshte, antene dipole

Antena nje drejtimshe eshte antene qe transmeton ne nje drejtim dhe pranon nga nje
drejtim i caktuar, si bie fjala, antena satelitore, mandej antenat per rrjeta mobile te
sektorizuara per kende prej 1200 .

11.2.5.1

Perforcimi i sinjalit me antenna direkcionale (Antenna gain)

Me direkcion te antenes nenkuptojme fuqia transmetuese ne nje drejtim te caktuar
krahasuar me fuqine transmetuese te aplikuar nga nje antene shume drejtimshe.

Figura 58. Antena gain

Nese nje antene e permison fuqine transmetuese per 3dB, ateher mund te thuhet se kjo
antene eshte me e mire se nje antene shume drejtimshe per 3dB ne ate drejtim te
caktuar.
Pra, rritja e fuqise transmetuese ne nje drejtim behet ne dem te fuqise transmetuese ne
drejtime tjera.
Pra, me direkcion te antenes nuk duhet nenkuptuar se rritet fuqia transmetuese ne
krahasim me ate pranuese, por vetem orientohet ne nje drejtim te caktuar.
Nje parameter me rendesi tek direkcioni i antenes eshte zona efektive (effective area)
e nje antene.
Lidhshmeria ne mes te zones efektive the antenes direkcionale eshte si me poshte:
G=4Ae/2=4f2Ae/c2
G- antenna direkcionale
Ae-zona efektive
f -frekuenca bartese (carrier frequency)
c-shpejtesia e drites
-gjatsia valore (=c/f)

12.

Rrjetat Kompjuteristike
1977, DEC, Nuk ka arsy qe njerzit individual te kene kompjutera personal tek
shtepia.
"640K ought to be enough for anybody." - Bill Gates, 1981
Kompjuteret te lidhur ne mes veti ne kuader te systemeve te ndryshme dhe qe
perdoren per te kryer pune te ndryshme eshte cka kerkohet dhe aplikohet tani.
Dy ose me shume kompjutere te lidhur ne mes veti mund te jene pjese e nje rrjete
vetem nese mund te kembejne informata ne mes veti.

13.

Llojet e Rrjetave

13.1

LAN

Figura 59. Rrjete lokale

13.1.1

Llojet e Rrjetave Lokale- (LAN)

Rrjetat LAN i kane tri karakteristika qe i bejne te dallojne prej rrjetave tjera:

Madhsia
Teknologjia transmetuese
o Ethernet
o Fast Ethernet
o Gigabit Ethernet
o 10 gigabit Ethernet
o Token Ring
Topologjite
o Paraqesin menyren e konfigurimit te rrjetave

o Ka disa lloje, kabllo linear (bus), unaze (ring), ne forme yjesh (star)
dhe ne forme te rrjete (mesh) etj

13.2

Rrjetat Metropole (MAN-Metropolitan Areas Networks)

Figura 60. Rrjete metropole

Raste te rrjetave metropole, TV kabllovike dhe Internet permes kabllove.
WiMax (802.16) eshte rasti i rrjetave wireless.

13.3

Rrjetat e gjera (WAN-Wide Area Networks)

Figura 61. Rrjetat me shtrirje te gjere

13.4

Rrjeta Lokale wireless (WLAN-Wi-Fi)

Figura 62. Rrjeta wireless

13.4.1

Si operon WLAN?
Modemi wireless i kompjuterit (qe mund te jete i jashtem apo i mbrendshem)
pershtate te dhenat ne radio sinjal dhe transmeton duke i perdore antenat (si me
poshte) tek routeri.
Routeri a pranon sinjalin dhe e dekodon. Dergon te dhenat ne Internet
E njejta ndodhe ne te kunderten, pra router pranon te dhenat nga Interneti, i pershtate
ne radio sinjal dhe i dergon tek adapteri i kompjuterit, pra wireless modem.

Figura 63. Wireless router/access point dhe Modem

WLAN punojne ne frekuenca te larta 2.4 -5 GHz, per shkak se ne keto frekuenca
mund te transmetojne me shume te dhena.

13.4.2

Standardet e WLAN
802.11a
Transmetojne ne 5 GHz dhe mund te arrine shpejtesine deri ne 54 Mbps dhe perdore
OFDM (orthogonal frequency-division multiplexing) qe e ndan radio sinjalin ne disa
nen-sinjale dhe transmeton ato ne paralel.
Nuk eshte kompatibil me 802.11b dhe eshte me e mire se 802.11b per aplikacionet me
multimedia, si ze, video, fotografi etj.
Perkrah 8 kanale
802.11b
Transmetojne ne 2.4 GHz dhe mund te arrine shpejtesine deri ne 11 Mbps dhe perdore
CCK (complimentary code keying)
Mund te perkrah deri ne 14 kanale
802.11g
Transmetojne ne 2.4 GHz dhe mund te arrine shpejtesine deri ne 54 Mbps dhe perdore
OFDM. 54 Mbps eshte maksimale, por zakonisht nuk mberrine me shume se 24Mbps.
Ka permisime ne aspektin e sigurise krahasuar me 802.11b
802.11n
Mundeson permisime shtese krahasuar me 11g dhe mund te arrije shpejtesine deri ne
140 Mbps

14.

Komponentet e Rrjetave

Figura 12. Komponentet kryesore te rrjetave

14.1

Nyjet (Hubs)
Hubs eshte nje pajisje per konektimin e disa pajisjeve te Ethernet-it, qofte ato me fije
optike apo fijeve te gershetuara.

Figura 64. Ethernet hubs

Hubs jane pjese e shtreses fizike te sistemit te hapur te references. Pra, hub sherben si
nje pike koncentruese e pajisjve te ndryshme si dhe sherben per transmetimin e
sinjalit ne rast te ndeshjeve te paketeve (packet collision).
Hubs sherbejne edhe si lloje te repetitorve (repeater) per Ethernet.

Figura 65: Shembull i transmetimit me hub (http://www.netseal.net/popup_window.php?aid=11)

14.2

Perforcuesit (Repeaters)
Jane pajisje per perforcimin e sinjalit dhe per rritjen e distancave transmetuese pa
pasur degradime te sinjaleve.
Edhe repetitoret sikurse edhe Hubs jane ne shtresen fizike.

Figura 66. Ethernet Repeaters

14.3

Pajisjet Komutuese (Switches)

Eshte nje pajisje shume e rendesishme e rrjetave qe mundeson komunikim te drejte
per drejte ne mes te kompjutereve ne rrjeta.
Pajisjet komutuese (switches) operojne ne shtresen e dyte te OSI, shtresen e te
dhenave (Data Link Layer)

Switches jane te ngjashem me Hubs por me te avancuar dhe me me shume

inteligjence.
Switches jane te ngjashem me Hubs ne aspektin e te pasurit nje domen te vetem per
shperndarje (broadcast), por dallojne nga njeri tjetri ne aspektin e portave dhe
kontrollit te paketeve.
Switches pra inspektojne paketet, percaktojne pajisjet prej nga eshte nisur paketi dhe
ate ne te cilen shkon paketi dhe percjellja e atij paketi.
Pra, switches managjojne me kapacitetin e rrjetave ne menyre me efikase.
Switches me te njohur jane:
Ne LAN (Ethernet switches)
Ne WAN (ATM switches)

Figura 67. Switches

Fig. 68: Shembull i transmetimit me switch (http://www.netseal.net/popup_window.php?aid=14)

14.4

Ruteret (Routers)
Ruteri eshte pajisja me e rendesishme ne rrjeta e cila operon ne shtresen e rrjetave,
shtresa e trete ne OSI apo shtresen e dyte te TCP/IP, shtresa e Internet.
Routers mundesojne lidhjen e dy apo me shume rrjetave me baze te IPs.

Figura 69. Ruteret

Nje ruter sepaku mund te kete nje kompjuter dhe dy interfejsa (NIC) qe perkrahin
protokolet e IPs.
Pranon paketet nepermes njeres prej ketyre interfejsave dhe i percjelle ato nepermes
interfejsit dales.

Ruteri i shfrytzon informatat ne IP header dhe vendose se cilat pakete duhet te

vazhdojne me tutje dhe cilen interfejse dalese duhet perdore.
Para se te dergoje ndonje paket, Router do te kontrolloje madhsine e paketiti dhe
njesine transeferuese maksimale-MTU te interfejsit.
Paketet me te medha se MTU ndahen per tiu pershtatur madhsise se MTU.
Nese nje paket ka bitin qe nuk lejon ndarjen, ateher ajo paket do te hudhet.

Fig. 70: Shembull i transmetimit me ruter (http://www.netseal.net/popup_window.php?aid=23)

15.

Topologjite e Rrjetave (Network Topologies)

Me topologji nenkuptohet konfiguracioni i rrjetave. Pra, se si jane te lidhur
kompjuteret ne nje rrjete dhe se si ky konfiguracion e percakton menyren e
komunikimit te ketyre kompjutereve.
Me poshte jane topologjite me te njohura dhe ato me perdorim me te gjere.

15.1

Topologjia ne forme te yllit (Star)

Eshte nje konfiguracion i rrjetes permes se ciles kompjuteret jane te lidhur drejt ne nje
hub.
Ka perparesite dhe te metat e veta.
Perparesite, deshtimi i nje kompjuteri apo nje lidhje nuk e afekton pjesen tjeter

Te metat, deshtimi i Hub shkakton renjen e krejt sistemit

Figura 71. Topologjia ne forme ylli

15.2

Topologjia rrjete (Mesh Topology)

Eshte nje topologjji me numer shume te madh te lidhjeve ne mes te kompjutereve per
te mundesuar komunikim te cdo kompjuteri me secilin kompjuter.
Eshte topologji jo efikase dhe me teprice te lidhjeve ne mes kompjutereve

Figura 72. Topologjia mesh

15.3

Topologjia ne forme te unazes (Ring Topology)

Nje konfiguracion qe mundeson lidhjen e kompjutreve ne rrjete ne forme te nje unaze.
Ka me shume te meta se sa perparesi, prandaj edhe nuk eshte topologji shume e
popullarizuar.
Deshtimi i unazes apo nje kompjuteri shkakton renjen e tere sistemit

Figura 73. Topologjia ne form unaze

Kjo topologji perdoret nga Token Ring

15.4

Topologjia e segmenteve linear (Bus Topology)

Eshte nje topologji qe mundeson lidhjen e kompjutereve ne nje ose disa segmente.
Operon ne principin: shiqo nese shtegu eshte i hapur dhe mandej dergo.
Nese ne ndonje rast ndodhin ndeshje te paketeve, ateher CSMA/CD perdoret per te
detektuar ndeshjet (collision) e paketeve.
Perparesite: shpejtesia e transmetimit eshte e madhe dhe numri i humbjeve te
paketeve relativisht i vogel. Eshte topologjia me popullarizuar dhe perdoret nga
Ethernet.

Figura 74. Topologjia me segmente

15.5

Topologjia ne forme te degzuar (Tree topology)

Figura 75. Topologjia ne forme te degzuar

Eshte topologji e kombinuar ne mes te asaj me segmente (bus) dhe ne forme te yllit.
Kjo topologji ka perparesite dhe te metat sikur se edhe topologjite me segmente dhe
ne forme te yllit.

16.

Rrjetat ATM-Asynchronous Transfer Mode (ATM

Networks)
Broadband (B-ISDN) eshte cdo gje mbi 2Mbps dhe ATM ishte platforma numer nje
per Broadband. Rrjetat existuese, si PSTN, ISDN, etj., ishin te dizajnuar kryesisht per
ze dhe me kapacitet fix, pra CBR, p.sh. 64 kbps.
Ideja per ATM shfaqet qysh ne 1960, edhe pse interesimi i madh fillon 1980. Qysh ne
vitin 1961 kater student nga Univerziteti i Osaka, ne Japoni sugjeruan qe duke ja
shtuar header ne fillim te cdo ndarje kohore (time-slot) do ta bente me efikas
multiplexerin TDM.
Pak me shume se para 10 vitesh, ATM mendohej te ishte teknologjia numer nje dhe qe
do te ishte ne gjendje te transmetonte te gjitha llojet e mediave:

Ze
Te dhena (data)
Video

Figura 76. Infrastruktura e ATM

ATM nganjehere identifikohet si rrjete per transmetimin e paketeve me madhsi fikse
te vogla 53 bytes qe quhen cells. Pra, njihet edhe si cell relay network.
Ne krahasim me rrjetat tjera, ATM ka numer te vogel te bitave qe perdoren per
kontrol/monitorim (overheads), vetem 5 byte, prej gjithsejt 53 bytes sa i ka paketi
(cell) i ATM-s. IPv4 paketi i kishte 24 bytes vetem per kontrole dhe monitorim.
Nje perparsi e ATM-s eshte se mund te ofroje CBR, si ne circuit-switched duke
perdore packet-switching.
ATM mundeson transferimin e paketeve (cells) ne real-time dhe non-real-time.

16.1

Sistemi i references per rrjetat ATM

Rrafshi Managjues
Shtresat Managjuese
Rrafshi i kontroles
Aplikacionet

Shtresa 7

Presentimi

Shtresa 6

Sesionet

Shtresa 5

Transport
Transporti

Shtresa 4

Rrjetat

Shtresa 3

Nderlidhja e te dhenave

Shtresa 2

Shtresa e siperme

Rrafshi i shfrytzuesit

Shtresa e siperme

CS-Nenshtresa konvergjuese

Shtresa adaptuese ATM

SAR-Segmentimi dhe reunifikimi

Shtresa ATM
TC-konvergenca Transmetuese

Shtresa Fizike

Shtresa 1

Shtresa Fizike

PMD-Mediumi i varur fizik

Figura 77. Sistemi i references per rrjetat ATM

ATM eshte nje teknologji me komutime paketesh qe perdore pakete me madhsi te
vogla te quajtura qelula (cell). Gjatsia e qelules eshte 53 bytes (5+48). 5 byte e pare
jane per header, kurse pjesa tjeter, pra 48 byte jane per te dhena (payload) dhe qe
dergohen ne piken destinuese.
ATM pra eshte teknologji me hapje shtegu apo (connection-oriented), qe do te thot se
shtegu duhet te hapet separi dhe mandej te dergohen qelulat.

16.2

Rrafshi i kontrolles (Control Plane)

Mirret me managjimin e konektivitetit dhe poashtu me managjimin e resurseve dhe
koordinimin e aktiviteve ne mes shtresave te ndryshme te sistemit te references.

16.3

Rrafshi i managjimit (Management Plane)

Managjon operacionet dhe funksionet managjuese per te siguruar kualitet te
qendrueshem te sherbimeve. Edhe ky rrafsh sebashku me rrafshin e kontrolles
menagjon resurset e rrjetes.
Funksionet kryesore te rrafshit menagjues jane:
Managjimi i defekteve ne menyre qe te verehen, izolohen dhe korrektohen gabimet
eventuale ne rrjete
Menagjimi i performancave ne menyre kontinuale dhe vlersimi dhe raportimi i
performancave te rrjetes ATM

 Menagjimi i konfigurimit per te inicuar dhe mundesuar aktivizimin e resurseve per

sherbim;
Managjimi i sigurise (Security management) per te kontrolluar qasjen ne rrjete dhe
perdorimin e elementeve te rrjetes.

16.4

Rrafshi i shfrytzuesit (User Plane)

Mundeson transmetimin e informative te shfrytzuesve prej nje pike ne tjetren, pra
end-to-end. Ky rrafsh i perfshine te gjitha shtresat, shtresen fizike, shtresen e ATMs, shtresen adaptuese te ATM-s dhe shtresat e larta.
Meq i perfshine te gjitha keto shtresa, rrafshi i shfrytzuesit mundeson transportimin e
informatave, rrjedhjen e informative (flow control), korrektimin e gabimeve dhe
funksione tjera te nevojshme per shfrytzuesin.

16.5

Physical Layer
Ndahet ne dy shtresa:

16.6

Konvergjenca transmetuese (Transmission convergence)

o Dekaplimin e shpejtesise se dergimit te qelulave (cell rate decoupling)
o Kontrollimin e header
o Gjenerimin e qelulave
o Paketimin dhe depaketimin e qelulave
o Gjenerimin e frames
Varsia nga mediumet fizike (Physical Medium Dependent)
o Timingun e bitave
o Mundesimin e qasjes ne rrjete

ATM Layers
Shtresa ATM mundeson transferimin e paketeve te ATM-s (cells) ne mes entiteve te
kesaj shtrese.
Mundeson transmetimin e paketeve te ATM-s ne qarqe virtual (VCs) duke e ruajtur
sekuencen e tyre paketeve dhe duke shfrytzuar sherbimet e ofruara nga shtresa fizike.
Paketet (cells) vine ne shtresen ATM nga shtresa AAL-ATM Adaptation Layer, shtresa
ATM ia shton edhe 4 bytes korrespondues per kontrolle dhe monitorim dhe e percjelle
paketin ne shtresen tjeter te poshtme, shtresen fizike. Ne shtresen fizike behet
kalkulimi i HEC-Head Error Control permes byte-it te shtuar te HEC.
Me tutje, ne anen marrese, shtresa ATM i pranon paketet prej shtreses fizike, ua hjeke
5 byte te kontrolles dhe monitorimit dhe e percjelle paketin me informaten (payload)
tek shtresa adekuate e ATM-s.

16.6.1

Struktura e paketit te ATM-s

Pjesa kontrolluese dhe monitoruese (header) a paketeve te ATM-s perbehet nga 5
fusha:

virtual path identifier (VPI),

virtual channel identifier (VCI),
payload type (PT),
cell loss priority (CLP), and
header error check (HEC).

Kjo pjese e paketit permban edhe fushen per GFC-generic flow control. Kjo fushe
prej 4 bitesh ndodhet vetem ne rastin e rrjetes, ne mes te rrjetave dhe eshte pjese e
VPI.

Figura 78. ATM cell formats: a) user-to-network interface;

b) network-to-network interface

16.6.2

Connection Identifiers: VPI and VCI

VPI dhe VCI jane parametra qe identifikojne lidhjet logjike ne mes te ATM sviqave
(ATM switches). VCI jane pjese e VPI dhe jane parametra unik vetem ne kuader te
nje VPI. Kur te lirohet nje lidhje logjike ne mes te dy pikave te shkajshme, ateher VCI
lirohet dhe mund te perdoret prap per ndonje lidhje tjeter.

Figura 79. Virtual channels and routes

16.6.3

Indikatori per llojin e informates (PTI-Payload Type Indicator)

Ka 3 bita dhe perdoren per te specifikuar nese rrjeta kryen veprime administrative,
mirembajtje dhe operacione te ndryshme.

16.6.4

Prioriteti i humbjes se paketeve (Cell Loss Priority)

Eshte nje bit dhe e definon paketin qe nese duhet te hudhet apo jo.

16.7

Shtresa Adaptuese e ATM-s

Shtresa ATM mirret vetem me funksionet e cell header dhe injoron parametrat in
informaten e nevojshme.
AAL mundeson avancimin e sherbimeve to ofruara nga shtresa ATM duke i
mundesuar funksionet qe kerkohen nga shtresat e mesiperme.
AAL varet nga sherbimi qe kerkohet dhe per kete edhe ndahet ne nenshtrasa:

Nenshtresa e konvergjences (CS)

o Mundeson disa funksione qe kerkohen na disa sherbime specifike te
AAL, si bie fjala
CRC

garanton transmetimin korrekt te paketeve dhe ritransmetimin

nese kerkohet
Segmentimi dhe ribashkimi i pakeve (SAR)
o Mundeson coptimin dhe ribashkimin e paketeve ne madhsi te qelulave
per te mund te transmetohen

AAL perdore disa forma te ndryshme per pershtatje te pakevete per qelulat e ATMs
varesisht nga aplikacioni dhe kriteret qe kerkohen nga keto aplikacione:

16.7.1

AAL1
AAL1 eshte kryesisht per CBR-constant bit rate dhe ka kerkesa specifike kohore.
AAL1 operon ne formen a connection-oriented.
Cdo segment bartet nga shtresa ATM ne kuader te qelules ATM.
Ne anen marrese AAL1 i nxjerre paketet prej qelulave te ATMs dhe i bashkon
informatat.
AAL1 permban dy nen-shtresa:

16.7.2

segmentimi dhe ribashkimi (segmentation and reassembly (SAR) sublayer dhe

nenshtresa per konvergjim.

AAL2
AAL1/2 mundeson konektivitetin per aplikacionet jo me shpejtesi constante, por me
nje lloj lidhshmerie kohore, si bie fjala VBR.
Edhe AAL2 operon ne formen a connection-oriented.
Shembull tipik i kesaj eshte VBR video, VBR audio etj.

16.7.3

AAL3/4
Per dallim prej AAL1 dhe AAL2, qe punojne ne connection-oriented, AAL3/4
punon ne te dy format, connection-oriented dhe connectionless VBR.

16.7.4

AAL5
Mundeson transmetimin e VBR ne formen connection-oriented. Ngjashem si
AAL3/4, edhe ne kete forme te transmetimit, nuk kerkohet ndonje lidhshmeri direkte
apo ndonje varesi kohore ne mes te derguesit dhe marresit.

16.8

Kontrolli i ngarkesave (Congestion control)

Kontrolli mund te jete:
Proaktive pra gjate krijimit te lidhjes apo qarkut

Sinjalizimi i QoS-Quality of Service UNI

Kontrolli gjate lejimit te krijimit te lidhjes (CAC-Connection

Admission Control)

Rrugtimi i QoS PNNI

Kontrata per traffic (Traffic contract)

Reaktive pra gjate rrjedhjes se informatave

Kontrolli i trafikut (informatave) (Traffic policing) UPC-Usage

Parameter Control)

Formsimi i trafikut (traffic shaping)

Kontrolli me prioritete

Managjimi i buferave, largimi i qelulave (cell discard)

Kontrolli i ngarkesave gjate rrjedhjes (Flow congestion control)

Format me te njohura dhe me aplikative te ketyre dy grupeve te kontrollit jane: CAC
nga grupi i pare, pra grupi me qasje proaktive si dhe UPC Usage Parameter Control
nga grupi i dyte, me qasje reactive.

16.8.1

Kontrolli gjate lejimit te krijimit te lidhjes (Call Admission

Control CAC)
Lejon ose refuzon krijimin e lidhjes varesisht nga kapaciteti ne dispozicion ne rrjete
ne ate moment si dhe ne baze te parametrave te kerkuar per trafik.
Fjala eshte per parametrat e shkruar nga ana e shfrytzuesit, p.sh. shfrytzuesi thot me
duhet ky lloj servisi per kete lloj transmetimi, p.sh. video, ze apo te dhena.

16.8.2

Kontrolli i traffikut (Traffic Policing) - UPC Usage

Parameter Control
Kontrollon shfrytzimin e rrjetes apo resurceve te rrjetes ne baze te kontrates te bere ne
mes te shfrytzuesit the rrjetes.

16.8.3

Kontrolli shtese per trafik (Additional Traffic Control)

Largimi i ndonje qelule ne menyra selective ne baze te bitit CLP-Cell Loss Priority qe
ndodhet ne header te qelules.

16.9

Llojet e sherbimeve ne ATM

Ekzistojne 4 lloje te sherbimeve qe grupohen ne dy grupe, ne ato me kualitet te
garantuar dhe ate jo i garantuar por me i mire i mundshem:

Kualiteti i garantuar:

CBR Constant Bit Rate

o ze

VBR VariableBit Rate

o Real-time VBR dhe
o non-Real time VBR
Kualiteti jo i garantuar, por me i mire i mundshem:

UBR Unspecified Bit Rate

o Nuk ka garancion, por vetem shprese per kualitet te mire

ABR Available Bit Rate

o Nuk ka kualitet te garantuar por megjithate dergimi i nje konfirmimi
per ngarkesa (Congestion Control Feedback) mundeson humbje te
vogla te qelulave

16.9.1

Parametrat kryesor te QoS

16.10

Peak Cell Rate (PCR)

Cell Delay Variation Tolerance (CDVT)
Sustained Cell Rate (SCR)
Minimum Cell Rate (MCR)
Maximum Burst Size (MBS)
Cell Loss Ratio (CLR)
Cell Transfer Delay (CTD)

ATM si teknologji ne shtresen e dyte

16.10.1

IP permes ATM, ose mbi shtresen ATM

ATM eshte nje teknologji me aplikim te gjere ne pjesen kurrizore te rrjetes
(backbone), por nuk eshte rrjete me qasje universale, pra nuk eshte sikur Internet.
Internetin e bene univerzale fakti qe cdo kompjuter e ka ne sistemin e vet operativ
protokolin e IP. Ne kete menyre, eshte me leverdi qe te perfitohet nga keto dy rrjeta
duke i pase parasysh veqorite e njera tjetres. IP cdo kund, ATM kualitete dhe sherbime
ekstra te mira.
Ky lloj kombinimi me anet pozitive te te dy rrjetave quhet Internet permes ATM, ose
mbi ATM. Qe te arrihet kjo, nevoitet qe ATM te trajtohet si teknologji e shtreses se
dyte, teknologji me link-level njejte sikur Ethernet apo FDDI, dhe duke i injoruar
routing dhe qualitetin e sherbimeve - QoS
Problemet kryesore gjate qasjes se kesaj metode per te mundesuar IP permes ATM
jane:

Rezolucioni i adresave, pra kemi te bejme me dy lloje adresash dhe ato disi duhet
te pershtaten dhe komunikojne

17.

IP multitasking, pra fjala eshte qe te shiqohet ne funksionet qe ATM i kryen kurse

IP ende jo, si QoS, switching etj.

Llojet e rrjetave nga aspekti i konektimit

Per te kuptuar rrjetat kompjuteristike me mire duhet shiquar ne diagramin e
meposhtem qe tregon ne menyre degzore te gjitha llojet e rrjetave telekomunikuese
digjitale.

Figura 80. Llojet e rrjetave komunikuese digjitale

17.1.1

Komutimi i qarqeve (Circuit switching)

Teknologjia kryesore per audio dhe video, si video telefoni, video konferenca, vonesa
te shkurta, por e papershtatshme per pakete per shkak te kerkesave per shpejtesi te
medha.

Figura 81. Rrjeta me komutim te qarqeve

17.1.2

Komutimi i paketeve (Packet switching)

do informate ndahet ne pakete te cilat permbajne adresat e destinacioneve ose
identifikimet e shtigjeve. E meta kryesore e transmetimit permes paketeve eshte se ka
vonesa me te medha si dhe nuk ofrojne transmetim me shpejtesi konstante.
Ka dy principe themelore te rrjetave me pakete, ato me qarqe virtuale dhe me
transmetim paket per paket apo te datagrameve, si ne figuren e meposhtme.

Figura 82. Transferimi i te dhenave me komutimin e qarqeve dhe

paketeve
Ne rastin e qarqeve virtuale, krijohet shtegu separi dhe mandej cdo paket qe i takon
nje lidhje te caktuar transmetohet neper te njejtin shteg. Ky shteg quhet shtegu virtual.
Rrjetat ATM i takojne ketij grupi.
Ky grup dallon prej qarqeve fizike me komutim te qarqeve nga aspekti se qarqet
virtuale mund te shfrytzohen edhe nga shfrytzues tjere. Pra ne kete rast behet
multipleksimi i paketeve neper kete shteg. Mund te kete periudha kur nje shfrytzues e
perdore tere shtegun vetem. Ne kete rast nuk kerkohet adresa e plote ne cdo paket, por
vetem nje element identifikues i shtegut futet ne cdo paket per te definuar
Grupi tjeter eshte me transmetim paket per paket sikur qe eshte ne Internet. Ne kete
rast cdo paket duhet te kete adresen e plote e destinacionit. Kjo behet permes pajisjeve
per rrugtim (routing devices) te cilat mundesojne procedurat per rrugtim (routing).
Kjo behet ne shtresen e trete, pra ne shtresen e rrjetave.

18.

Rrjetat IP
Nese shiqohet diagrami qe e kishim me larte shihet se Internet ose rrjeta IP eshte rrjete
per transmetimin e te dhenave (data network/data communication), mandej eshte
rrjete komutuese (switching network) me pakete dhe me rrugetim me paket (packetbased routing).
Interneti eshte rrjete e rrjetave. Prej dites se pare eshte dizajnuar per te funksionuar si
nderlidhje e rrjetave tjera (Interworking).
Menyra me e lehte per te kuptuar Internetin eshte duke e menduar si nje rrjete qe i
merr te dhenat (data stream) i copton ne pjese me te vogla, datagrams nese duhet.
Datagramet mund te jene deri ne 64kbytes, por ne praktike zakonisht jane 1500 bytes,
te cilat pra mund te vendosen ne Ethernet frame.

Figura 83. Packet switching in IP

18.1

Sistemi i hapur i References

Ky system shtresash mundeson hapjen e sistemit dhe interkomunikimin ne mes dhe ne
fakt edhe per kete quhet i hapur dhe si i tille mundeson konkurrence.
Numri i shtresave caktohet bazuar ne numrin e funksioneve te nevojshme per te qene
ne te njejten shtrese. Pra, eshte rekomanduar te kete numer te balancuar funksionesh
ne shtresa.
Nganjehere shtresat 1-3 quhen shtresat a ulta, perderisa ato 4-7 quhen shtresat e larta.

Figura 84. Sistemi i hapur i references

18.2

Shtresa Fizike
Ne kete shtrese kryesisht realizohen funksionet e kerkuara nga shtresa e mesiperme,
shtresa e te dhenave (Data Link Layer). Keto funksione jane si me poshte:
(a) krijimi dhe terminimi (shkeputja) e lidhjeve te lidhura per nje medium
komunikues, pra fije optike, fije koaksiale etj
(b) participimi ne process per te mundesuar shfrytezim racional te burimeve
komunikuese, si bie fjala kontrolli i rrjedhjes, mandej zgjedhja e problemeve kur
konkurohet per te njejtin kanal apo burim etj
(c) konvertimi i sinjaleve analoge apo digjitale ne ato te pranueshme per pajisjen qe
perdoret.

Mbi te gjitha, kjo shtrese ben transmetimin e bitave ashtu siq jane te pa ndryshuar, pra
te pa procesuar, dhe pa perfillur se cka permbajne ata bita neper kanalet transmetuese.

18.3

Shtresa e te dhenave (Data link layer)

Kjo shtrese pergjigjet ne kerkesat qe vine nga shtresa e mesiperme, shtresa e rrjetave
(Network Layer) dhe ato kerkesa ia percjelle shtreses perfundi, pra shtreses fizike.
Perderisa shtresa fizike mirrej me transmetimin e bitave te thjeshte, kjo shtrese ka
funksion me te avancuar per te garantuar nje lidhje te sigurt si dhe bene mirembajtjen,
aktivizimin dhe caktivizimin e lidhjeve ne mes te entiteteve te rrjetave.
Ne parim, puna kryesore qe kjo shtrese bene eshte detektimi dhe kontrollimi i
gabimeve ne menyre qe ti mundesohet shtreses se mesiperme transmetim pa gabime.
Kjo shtrese ka:

18.3.1

MAC
LLC-Logic Link Control

Shtresa e rrjetave
Edhe kjo shtrese, merr kerkesat nga shtresa e mesiperme, shtresa transportuese dhe ia
percjelle asaj me poshte, pra shtreses se te dhenava.
Kjo shtrese eshte shume e rendesishme pasi qe mundson menyren funksionale dhe
procedurale per transferimin e sekuencave me gjatsi te ndryshme te te dhenave
(paketeve) prej origjines deri tek destinacioni duke e ruajtur qualitetin e kerkuar nga
shtresa transportuese. Disa nga keto funksione jane: rrugetimi, kontrolli i rrjedhjeve
(flow control), segmentimi dhe ribashkimi si dhe fuksionet kontrolluese te gabimeve.
Kjo mund te ilustrohet me shembullin kur nje paket transferohet prej nje rrjete ne
tjetren, shume probleme mund te shfaqen, pasi qe rrjeta e dyte mund te kete format
tjeter te adresimit dhe si e tille mund te mos pranoj paketin prej rrjetes se pare per
shkak te gjatsive te ndryshme, si bie fjala prej IP ne ATM e keshtu me radhe.

18.3.2

Shtresa Transportuese
Kjo shtrese bene transferimin transparent te paketeve ne mes te dy pikave te
skajshme.
Pranon paketet prej shtreses se mesiperme, apo ne rastin e Inernet quhen segmente, i
ndan ne njesi me te vogla nese kerkohet, qe quhen pakete, i percjelle tek shtresa e
meposhtme dhe garanton qe keto pakete te dergohen ne menyre korrekte tek
destinacioni.

Madhsia e paketeve dhe kompleksiteti i kesaj shtrese varet nga shtresa perfundi si dhe
nga fakti se sa e besueshme eshte kjo shtrese. P.sh. tek TCP/IP shtresa transportuese
jane TCP dhe UDP te cilat jane mbi IP, dhe e cila shtrese nuk eshte fare e sigurt dhe e
besueshme. Ky fakt e bene shtresen transportuese TCP relativisht te komplikuar.

18.3.3

Shtresa e sesioneve
Si me pare, edhe kjo shtrese i merr kerkesat nga shtresa e mesiperme, shtresa e
prezentimeve dhe ia percjelle shtreses me poshte, asaj transportuese.
Mundeson krijimin e sesioneve ne mes te shfrytzuesve nga dy kompjutera te
ndryshem, si dhe mundeson mekanizmin per managjimin e dialogut ne mes dy
proceseve te shfrytzuesve. Nganjehere kjo shtrese nuk kerkohet fare, pasi qe keto
funksione mund te kryhen nga shtresat e mesiperme.
Disa funksione tjera jane si bie fjala ritransmetimi i paketeve nese kane ndodhur
gabime.

18.3.4

Shtresa Prezentuese
Shtresa prezentuese me shume mirret me sintaksen dhe strukturen apo natyren e
informatave per tu transmetuar. Nje shembull do te ishte konvertimi i nje fajl (file) ne
form teksti dhe i koduar me EBCDIC (Extended Binary Coded Decimal Interchange
Code) ne kodin ASCII.

18.3.5

Shtresa Aplikuese
Kjo shtrese eshte e lidhur drejteperdrejte me aplikacionet, poashtu kjo shtrese ia
percjelle kerkesat shtreses perfundi, shtreses prezentuese.
Shembuj te kesaj shtrese jane HTPP, WWW, ftp, telnet, smtp etj

Figura 85. Animimi i sistemit te hapur te references

(http://www.net-seal.net/popup_window.php?aid=40)

18.4

MAC- Medium Access Control

Kjo nen-shtrese mundeson caktimin e kanaleve transmetuese ne rrjeta me broadkast
kur ka konkurrence.

18.4.1

Caktimi i kanaleve transmetuese ne LAN dhe WAN ne menyre

statike
Nje forme e caktimit statik ishte FDM-Frequency Division Multiplexing. Kur numri i
shfrytzuesve eshte i njejte me numrin e kanaleve, ateher nuk ka konkurence dhe nuk
ka interference, por shfrytzimi i kanaleve nuk eshte shume efikas.
Por kur numri i shfrytzuesve eshte me i madhe se numri i kanaleve ateher FDM nuk
eshte zgjedhje e mire.
Kjo performance jo e mire e FDM mund te shihet nga aplikimi i teorise se pritjes
(queueing theory).
Let te jete T-vonesa mesatare e nje kanali me kapacitet C[bps] me shpejtesi te arritjes
se trafikut prej frame/sec. Ku cdo frame ka gjatsine prej 1/ bits/frame.

Nese shpejtesia e arritjes eshte frame/sec, ateher shpejtesia e sherbimit (service rate)
eshte C.
Duke i pase keto parametra parasysh, mund te gjindet T=

, vonesa mesatare e nje

kanali.
Nese C=100 Mbps, 1/=10 000 bits dhe shpejtesia e arritjes =5000 frame/sec, ateher
T=200 sec
Tani, nese ky kanal ndahet ne N nen-kanale dhe cdo kanal me C/N bps, ather
shpejtesia e arritjes eshte /N, ku
TFDM=

, qe do te thot se vonesat jane N here me te medha.

Pak a shume njejte do te ishte edhe per TDM, duke e ndare nje rrjete prej 100 Mbps
ne 10 rrjeta, ateher vonesa do te rritej prej 200 sec ne 2 msec.

18.4.2

Protokolet per qasje shume kanalshe (Multiple Acess Protocols)

Ekzistojne disa algoritme per te mundesuar qasje shume kanalshe.

18.4.2.1

ALOHA
Ka dy lloje te algoritmit ALOHA:

ALOHA e vertete (Pure Aloha)

ALOHA ME NDARJE (Sloted Aloha)

18.4.2.1.1 ALOHA e vertete (Pure Aloha)

Parimi themelor i ketij algoritmi eshte se shfrytzuesit transmetojne kur do qe te jene

gati. Kjo, mund te shkaktoje perplasje te pakevete ne mes veti, por duke i perdore
metodat e konfirmimit te marrjes apo mosmarrjes se paketeve, shfrytzuesit mund ti
dergojne paketet prap.
Keto sisteme ku shtegu i transmetimit ndahet nga disa shfrytzues quhet sistem
konkurent (contention system).
Nese dy pakete ndeshen me mes veti ateher ato demtohen plotsisht. Poashtu nese dy
pakete ndeshen dhe demtohen pjeserisht, ato prap konsiderohen te demtuara dhe
hudhen.
Kjo metode e caktimit te kanaleve ne nje sistem konkurues eshte mjaft kaotike, edhe
pse mund te kete pakete qe arrine ne anen tjeter te transmetimit.

Probabiliteti qe te kete k frame gjate nje kohe te caktuar jipet me ligjin e Poasonit
Pr[k]=Gke-G/k!Gk, kurse nese numri i frame eshte k=0, ateher Pr[k]=e-G
18.4.2.1.2 ALOHA me ndarje (Slotted Aloha)

Parimi themelor i kesaje metode eshte qe te ndaje kohen ne intervale diskrete kohore
ku cdo ndarjeje i takon nga nje frame.
Problemi kryesor eshte qe si te arrihet sinkronizimi i fillimit te nje ndarje kohore. Ne
kete rast, shfrytzuesi nuk transmeton cdo kohe, por vetem ne fillim te ndarjes se
ardhshme (next slot).
Ne kete rast probability qe mos te kete trafik tjeter fare gjate nje ndarje te caktuar, do
te jete
S= G e-G
G numri i perpjekjeve per te derguar
Nese G=1, ateher S=1/e gje qe tregon se eshte dy here me e madhe se sa tek ALOHA
e vertete.
Me kete metode eshte konkluduar se 37% e ndarjeve jane te zbrazeta, 37% kane
sukses dhe 26% e paketeve ndeshen.

18.4.3

CSMA
Tek ALOHA me ndarje (slotted ALOHA) shfrytzimi i kanaleve ishte 1/e, por me
CSMA mund te arrihen performanca me te mira.
Ne kete rast stacionet (shfrytzuesit), ndegjojne separi per te pare nese dikush eshte
duke derguar.
Protokolet qe perdoren kur stacionet ndegjojne shtegun separi quhen carrier sense
protocol.
Ka dy lloje te CSMA:

18.4.3.1

CSMA jo-perzistent
CSMA perzistent

CSMA jo-perzistent
Ne kete rast stacioni qe don te dergoje ndegjon kanalin dhe nese nuk ka trafik dergon,
nese kanali eshte i zene pret. Pra, nuk vazhdon duke ndegjuar.
Kjo mund te jete me efikase, por mund te kete me shume vonesa.

18.4.3.2

CSMA perzistent
Stacioni qe don te dergoje, separi ndegjon kanalin nese dikush eshte duke transmetuar.
Nese jo, transmeton, nese po, pret por vazhdon duke ndegjuar, dhe posa kanali te jete
gati, transmeton menjehere. Nese ka ndeshje te paketeve, ateher pret per nje kohe deri
sa te vendose me dergu prap.
Dallimi ne mes kesaj metode the asaj paraprake eshte se ne kete metode, stacioni
vazhdonte te ndegjoje kanalin, kurse ne ate paraprake vetem ndegjonte por jo me
vazhdu me ndegju tere kohen.

18.5

CSMA/CD
Kjo mundeson qe nese vie deri tek ndeshja e dy paketeve, dhe nese ndeshja eshte
detektuar, ateher stacionet e stopojne transmetimin menjehere, gje qe ndikon ne
kursim te kohes dhe kapacitetit.
Pasi qe ndeshja ne mes paketeve te jete verejtur dhe transmetimi te jete stopuar,
stacionet presin per nje kohe deri sa te provojne prap me dergu.

18.5.1

MACA-Multiple Access with Collision Avoidance and MACAW

Parimi themelor i kesaj metode eshte qe derguesi te nxite marresin te dergoje nje
frame te shkurte, ne menyre qe stacionet e aferta te verejne kete dhe mos te dergojne
gjate kohes se ardhjes se frame-it.
Stacioni A dergon ne RTS-Request To Send tek stacioni B. Nese kanali eshte i hapur,
B i pergjigjet A-s me CTS-Clear To Send).
Sapo ta merr A kete porosi do te filloje te dergoje.
MACAW eshte MACA for wireless

18.6

Sistemi i references per TCP/IP

Applikacionet

Shtresa 4
Shtresa 3

Internet
Shtresa fizike
Host to Network

Shtresa 2
Shtresa 1

Figura 86. Sistemi i references per TCP/IP

Aplikacionet

Transport
Interneti
Shtresa fizike
Host-Network

Figura 87. Krahasimi i dy modeleve

Siq po shihet, TCP/IP ka dy shtresa me pak se OSI, shtresa prezentuese dhe e
sesioneve.
Modeli i hapur i references (OSI) eshte gjenerik dhe ende ne perdorim te gjere, por
protokolet e ketij sistemi kurr nuk perdoren.
Nga ana tjeter, modeli i references TCP/IP kurr nuk aplikohet dhe nuk perdoret
shume, por protokolet e ketij sistemi jane ne perdorim te gjere.

18.6.1

Shtresa fizike e TCP/IP

Kjo shtrese eshte ne mes te pajisjes per transmetimin e paketeve (data) si bie fjala
kompjutereve, sistemeve te medha workstation etj. dhe mediumit transmetues ose
rrjetave.
Kjo shtrese i specifikon karakteristikat e mediumit transmetues, natyren e signalit dhe
shpejtesine e transmetimit.
Sistemi i references i TCP/IP nuk e definon qarte rolin the operacionet e kesaj shtrese.

18.6.2

Shtresa 2, Interneti (IP)

Kjo shtrese eshte shtresa kyqe e tere kombinimit TCP/IP dhe e koordinon tere
arkitekturen e Internetit.

Roli kryesor i kesaj shtrese eshte ti lejoje shtreses perfundi (fizike) mbushjen me bita
dhe dergimin ne cfardo rrjete. Keto bita apo paketet mund te arrijne tek destinacioni
ne rruge te ndryshme, pra nuk do te thote se e ndjekin te njejtin shteg. Mandej, eshte
detyre e shtresave tjera me te larta ti radhisin ne formen e duhur.

18.6.3

Shtresa 3, Tranportuese
Kjo shtrese eshte e dizajnuar tua mundesoje entiteve te barabarta ne dy skajet e
komunikimit te vazhdojne te komunikojne.
Cfardo programi ne shtresen aplikuese mund te dergoje mesazhe duke i perdore TCP
ose UDP, te cilat jane dy protokolet kryesore per kete shtrese. Te dyja keto protokole
komunikojne me protokolin e Internetit ne shtresen e dyte, Internet.

18.6.4

Shtresa 4, Aplikuese
Te gjitha aplikacionet e Internetit ndodhen ne kete shtrese. Keto aplikacione jane:
Telnet, FTP, SMTP dhe DNS.

18.7

Komponentet e Internet-it

18.8

Gateway: pajisje qe ben konvertimin e protokoleve prej nje rrjete ne nje tjeter,
p.sh.
PSTN ne IP.
Urat (bridges): pajisje qe i lidhe dy rrjeta ose me shume me protokole te njejta.
Router: nje pajisje shume e rendesishme ne IP per percjelljen (transmetimin) e
paketeve (datagrams) neper rrjeta.

Adresimi ne Internet

Adresimi eshte operacion qe behet ne shtresen e trete te sistemit te references

per Internet.
Nje IP adrese e identifikon piken e lidhjes se nje pajisje (router ose switch) me
rrjeten te njohur si interface, pra nuk e identifikon vet pajisjen te lidhur per ate
rrjete.
Nje pajisje me shume interface mund ti kete shume IP adresa.
Me levizjen e pajisjes nderron IP adresa.

Router
A
1

N Router H
3

Router
2

K
Host
3

Host
2

Host
1

Figura 88. Adresimi ne IP

18.9

Formati dhe klaset e adresave

Nje IP adrese i ka 32 bita, ose 4 okteta te ndara me pika

234.10.75.142
Cdo numer ne adrese, ose cdo oktet mund te kete vleren prej 0-255, (28) = 256
Numri total i IP adresave unike ne bote eshte rreth 232=4 294 967 296
IP adresat i perfshijne adresat e rrjetes (si pjese e shume rrjetave) dhe adresen
e pozites (pikes se bashkimit) te pajisjes ne rrjete.
Varesisht nga pozita e bit-ave te 7, 6, 5, dhe 4 ne oktetin e pare caktohet klasa
e adresave.

Figura 89. Formati i IP adresave

Nje grup, apo qe njihet si grupi i 5te, adresat e te cilit fillojne me 1111 eshte rezervuar
per perdorim ne te ardhmen.
Tani ne bote jane pothuaj 500 000 rrjeta te ndryshme te lidhura ne Internet dhe rreth
100 milion kompjutera (hosts).

Nese te gjithe numrat ne IP adrese jane 0, do te thot se kjo rrjete apo ky host.
Nese te gjithe jane 1, do te thot broadcast ne rrjeten lokale

18.9.1

Brezi i IP adresave sipas klasave

Figura 90. Brezi IP adresave sipas klaseve

* Disa adresa jane lene per situata te vecanta speciale, prandaj per kete -2 eshte
perdorur.

18.10
18.10.1

Rritja e numrit te adresave

Subnetting
Adresimi me subnet: behet me vjedhjen e biteve te nevojshem prej host adresave. Kjo
e rrite numrin e adresave.

Grupi B

10

Rrjeta

Host

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 11 1 1 0 0 0 0 0 0 0
0
Subne
Rrjeta
t
Figura 91. Shtimi i numrit te adresave

Host

Per te aplikuar subneting, kerkohet subnet maska qe mundeson qe te definohet kufiri

ne mes te bitave per rrjete dhe atyre per host.

Ne shembullin e mesiperm, kjo subnet mask mund te shenohet si 255.255.255.128 ose

edhe Adresa IP/24 (qe tregon se subnet maska eshte 24 bita (16 te rrjetes+8 prej host).
Aplikimi i submaskave verehet vetem tek router i fundit, pasi qe routerat ne mes i
perdorin vetem adresat e rrjetave.
Aplikimi i subnet nuk verehet tek rrjetat e jashtme dhe si i tille nuk ka navoje te mirret
leja prej ICANN-Internet Corporation for Assigned Names and Numbers.
Formati i Subnet maskave per klaset e ndryshme eshte si me poshte:
Class A: 255.0.0.0
Class B: 255.255.0.0
Class C: 255.255.255.0

18.10.2

Interpretimi i adresave te rrjetave NAT

Ideja eshte qe te rritet numri i adresave duke i dhene cdo kompanie vetem nga nje IP
adrese dhe mandej mbrenda kompanise te perdoren adresa tjera lokale.
Pra, NAT mundeson qe nje pajisje e vetme, ne kete rast Router te ndermjetsoje si nje
agjent ne mes te rrjetave publike dhe atyre private. Kjo do te thot se te gjithe
kompjuteret mbrenda nje kompanie mund te sherbehen me nje IP adrese unike. Kjo
eshte ngjashem me nje recepsionist qe pranon thirrjet ne nje numer te vetem dhe i
drejton thirrjet tek personi i kerkuar.
Router A e kupton porosine prej pajisjes A derguar pajisjes B me adrese 198.76.28.4
dhe e ndryshon adresen origjinale prej 10.33.96.5 ne unike 198.76.29.7 (IP adresa e
companise)
Router A ve e ka shtegun te configuruar per nje router tjeter regional, i cili me
vone e dergon porosine tek router B ne baze te adreses qe e ka 198.76.28.4 (te
kompanise tjeter ku po dergohet)
Router B e njef adresen destinuese 198.76.28.4 e cila nderrohet ne adrese private
10.81.13.22

Internet

Router B me NAT

Router A me NAT
O-198.76.29.7
D-198.76.28.4

O-198.76.29.7
D-10.81.13.22

O-10.33.96.5
O-11.33.96.5
D-198.76.28.4

10.33.96.5
PajisjaA (198.76.29.7)

10.81.13.22
PajisjaB (198.76.28.4)

Figura 92. NAT

Ekziston nje problem me NAT. Kur dergohet nje pakete prej nje kompjuteri dhe kalon
neper router qe ben interpretimin e adreses, si e din kompjuteri i larget se si te dergoje
paketen prapa. Paketi do te kthehej tek Router, pra ne IP adresen e companise A,
198.76.29.7, dhe Router do ta kishte problem te gjej se per kend eshte destinuar.
Ky problem zgjidhet duke i shtuar nje porte te origjines prej nga eshte sjelle paketi
(source port) dhe poashtu i shtohet edhe porta e destinacionit (destination port).
Numri i bitave per keto porta jane 16, qe do te thot se mund te kete prej 0-65536
porta.

19.

Arkitektura e Internet-it dhe Protokolet

Telnet, FTP, HTTP, SNMP, SMTP

Application

BGP

RIP

TCP

UDP

ICMP

Numri
i portes

Transport
Internet

Numri i
protokolit

IP

Host-rrjete Interface
Shtresa fizike

IEEE802.2, PPP, LAPD, Ethernet

Figura

93.

Arkitektura

Internetit

Shtresa e siperme, shtresa aplikuese ndahet ne dy grupe, ne ato qe ju ofrojne sherbime

shfrytzuesve dhe ne ato qe ju ofrojne sherbime shtresave tjera ne system.
Ne grupin e pare jane Telnet, FTP, HTTP, SMTP
Ne grupin e dyte, SNMP, DHCP, DNS, ARP etj.

19.1

Protokolet ne shtresen transportuese

Kjo shtrese ofron multipleksimin dhe demultipleksimin ne mes te shtreses IP

dhe aplikacioneve.

19.1.1

Protokoli kontrollues ne shtresen e transportit - TCP

19.1.1.1

Ofron mundesine e dergimit te datagrameve pa gabime me rrjedhje te bitave te

kontrolluar, pra TCP, ose vetem bene percjelljen e sherbimeve te IP pa lidhje
direkte tek aplikacionet e duhura, UDP.
Pra, TCP dhe UDP jane protokole ne shtresen transportuese te references qe
jane te thirrura nga programet e shtresave mbi kete shtrese.
Percaktimi i ketyre programeve per njeren prej ketyre protokoleve varet nga
numri i protokolit ne IP header i paketit.

Eshte protokol me lidhje (end-end connection ), pra eshte i lidhur prej pike ne
pike. Pothuaj se eshte i njejte me lidhjet virtuale te telefonise se rendomte.
Aplikacionet qe e shfrytzojne kete protokol kane mundesite te kene lidhje te
drejta ne mes veti me gabime te controlluara, me rrjedhje te te dhenave te
kontrolluar dhe me mundesi te nderprerjeve (interrupts).
Njejte sikur UDP edhe ky protokol e perdore shtresen IP, pra ka numer unik te
protokolit qe eshte 6.

Formati i TCP paketeve

*Njesia transmetuese per IP quhet datagram
*Per UDP quhet user datagram
*Per TCP quhet packet.
7
6
5
4
3
2
Porta e origjines (Source Port)

Porta e destinacionit
Numri i sekuences
Numri i konfirmimit
Gjatsia e heHeader
RSV

Reservuar (RSV)
Bitat e kodit
Window
Checksum
Pointeri urgjent
Opcionet
Padding
TCP Data

Figura 94. Formati i header i TCP protokolit

19.1.1.2

TCP zene shume me shume hapsire ne header se UDP, pasi qe lidhja duhet te
hapet, te kontrolloje komunikimin si dhe te nderpreje lidhjen kur te mbaroje
komunikimi.
Numrat e portave ne header i identifikojne programet aplikuese ne te dy pikat
e skajshme te komunikimit.
IP adresa ne IP datagram mundeson dergimin e TCP paketit tek destinacioni i
duhur.
Numri i protokolit ne IP datagram e dergon segmentin tek TCP-ja.
Meqe numri i portave ne TCP eshte 16 bit, kjo do te thot se TCP mund ti kete
65535 lidhje ne mes te dy TCP shtresave duke e perdore te njejten combinim
te IP adresave.

Krijimi i lidhjes ne TCP

Derguesi

Marresi

I mbyllur
SYN, seq=x

Duke
ndegjuar
SYN, seq=x
SYN, seq=y, ack=x+1

SYN, seq=y, ack=x+1

ACK, seq=x+1, ack=y+1
ACK, seq=x+1, ack=y+1
Te dhenat, seq=x+1, ack=y+1
Figura 95. Sekuenca e konektimit me TCP
Siq shihet me larte, kerkohet konfirmimi pasi qe shtresa e meposhtme, IP nuk eshte
connection-oriented dhe si e tille mund te humbe pergjigjet dhe si rezultat te dy anet
mund te refillojne hapjen e lidhjeve (handshaking) prap duke menduar se nuk kane
mberritur.

19.1.1.3

Mbyllja e lidhjes ne TCP

Derguesi

IP

Marresi

E hapur
FIN, seq=x, ack=y
FIN, seq=x, ack=y
ACK, seq=y, ack=x+1
ACK, seq=y, ack=x+1

FIN, seq=y, ack=x+1

FIN, seq=x+1, ack=y+1

ACK, seq=x+1, ack=y+1

Figura 96. Mbyllja e lidhjes me TCP

19.1.2

Protokoli UDP

19.1.2.1

Eshte protokoli me i thjeshte qe nuk eshte i besueshem, nuk garanton asgje,

por eshte praktik.
Eshte protokol qe nuk ka lidhje te drejte per drejte ne mes te dy pikave, pra
eshte connectionless.
Perdoret shume nga programet aplikuese te mesiperme, si bie fjala SNMPsistemi i managjimit te rrjetes, RIP, DNS por qe e ka mundesine e korrektimit
ne vet programin e ketij sherbimi, mandej nga protokolet sinjalizuese per
telefonine permes Internetit siq eshte SIP etj.
UDP nuk afron mundesine per te korrektuar gabimet, te cilat ose injorohen ose
behen ne shtresat e mesiperme.
Eshte identike me dergimin e letrave permes postes, te cilat jane lire per tu
derguar dhe mund te shkojne tek marresi, por nuk eshte e garantuar.
Kjo punon ne parimin dergo dhe lutu.

Formati i UDP datagramit

Ka 8 oktete ne header e qe jane shume me te thjeshte se TCP qe i ka 20 e me shume

7 65 43 21 0

7 65 43 21 0

7 65 43 21 0

7 65 43 21 0

UDP Source Port

UDP Destination Port

UDP Message Length

UDP Checksum

IP Header
UDP Data

Formati i UDP
datagramit
Figura 97. Formati i header te UDP

19.2

Numrat e portave te origjines dhe destinacionit: Keto porta bashk me IP

adresen e definojne piken e fundit te komunikimit. Ka disa numra portash qe
jane te caktuar me heret e qe perdoren per sherbime te ndryshme ne Internet si
p.sh. 7 per serverin e UDP dhe numri 69 per TFTP - Trivial File Transfer
Protocol. Keta numra kontrollohen nga IANA.
Gjatsia e UDP mesazhit: paraqet numrin total to okteteve ne datagram duke e
perfshire header. Gjatsia minimale eshte 8 byte, e cila edhe eshte gjatsia e
header.
Checksum: Kjo eshte opcionale, pra mund te perdoret, por mund edhe te mos
perdoret. Kur nuk perdoret fusha ka vleren zero.
UDP header mund te kete checksum, duke i futur disa parametra ne
checksum prej IP header. Kjo ndikon ne rritjen e nje lloj garancie, dhe
mbrojtjen nga segmentet e derguar gabimisht.

Protokoli per kontrollimin e porosive ne Internet (ICMP)Internet Control Message Protocol

ICMP merret me gabimet logjike qe ndodhin gjate transmetimit te IP

datagrameve, pra per te rregulluar traffikun, korrektoje tabelat e shtigjeve
(routing table), dhe te verifikoje pranine e pajisjeve tjera ne Internet.
ICMP nuk i zbulon gabimet por vetem raporton per to.
ICMP poashtu eshte ne gjendje te dergoje mesazhe qe ndihmojne ne
diagnozimin e problemeve gjate transmetimit te datagrameve. Nje lloj i tille i
mesazhit eshte Echo kerkesa dhe Pergjigja (Echo Request dhe Response). Kjo
mund te realizohet duke e perdore komanden PING.
ICMP mesazhi vendoset ne IP datagramin, ku funksionon si protokol i shtreses
transportuese por jo me funksion te plote prej pike ne pike.
ICMP ka numrin e vet unik te protokolit, i cili eshte 1, dhe i cili mundeson te
perdore IP-n ne menyre direkte.

(Merkure, 11/11/09) mengjes

20.

Verzioni IPv4

20.1

Formati i paketit (datagram) i IPv4

Figura 98. Formati i Paketit te IPv4

Gjatsia e header: numri i okteteve ne header.

Verzioni: paraqet verzionin e IP, qe ne kete rast eshte IPv4.
Lloji i sherbimit: permban te dy fushat-precedence (perparsi) dhe priority
(prioritet)
Gjatsia totale e porosise: paraqet numrin e okteteve ne tere datagramin, qe per
IP eshte 0- 216 - 1 (65535 byte).
Identifikimi: paraqet numrin sequencor qe caktohet nga host prej nga niset
mesazhi.
Ofseti fragmentues: paraqet cvendosjen e nje pjese te porosise e cila eshte me
e gjate se sa qe lejohet, dhe me kete krijohet nje datagram i ri.
Flags (indikator): perbehet prej dy indikatoreve - 5 bitat e pare jane per te
shenuar datagramin e fundit te fragmentuar, kurse bitat tjere jane per te
penguar fragmentimin e datagrameve.
TTL (Koha per te jetuar): paraqet gjatsine kohore gjate se ciles datagrami
mund te qendroje ne Internet, e qe eshte 255 seconda. Koha e rekomanduar
per IPv4 eshte 64.
Protokoli: eshte per te identifikuar protokolin e ardhshem me larte. P.sh. TCP
eshte 6, kurse UDP eshte 17, por mund te jene gjer ne 255.

21.

Checksum: llogarite numrin e bitave ne header, dhe me kete paraqet nje lloj
siguri per te treguar se te gjithe bitat jane present.
Adresa e origjines: Adresa prej ku ka origjinen mesazhi
Adresa e targetit: Adresa ne te cilen shkon mesazhi
Opcionet: Kjo definohet me gjatsine e header. Nese header eshte me gjate se 5
byte, ateher nje opcion eshte sepaku.
Bita te zbrazet (padding): bita shtese, zakonisht zero per te plotsuar fushat e
header nese nuk jane te plotpjestuar me 4.
Informatat (te dhenat per transmetim): qe mund te shkoje gjer ne 65535 header oktetet.

Rrugetimi ne Internet (Internet routing)

Ka disa forma te rrugetimit ne Internet:
rrugetimi statik,
rrugetimi default (normal),
rrugetimi i bazuar ne menyre specifike ne host (host-specific routing),
rrugetimi dinamik.
Rrugetimi statik:
Cdo gje behet nga administratori i rrjetes, pra tabela e shtigjeve (Route table)
krijohet dhe modifikohet nga administratori.
Rrugetimi normal (default):
Ne fund te RT krijohet nje shteg default qe perputhet me cilindo IP adrese.
Kryesisht perdoret per vendet qe kane vetem nje lidhje (shteg) me Internet
Rrugetimi host-specifik:
Ky lloj rrugetimi i mundeson administratorit te kete me shume kontrolle mbi rrjeta
dhe lejon testimin. Kjo zakonisht mendohet ne qasjen e nje host-i te vecante per te
korrektuar lidhjet dhe tabelat e shtigjeve.
Rrugetimi dinamik:
Mundeson krijimin dhe modifikimin ne menyre dinamike te RT-s. Protokolet per
kete jane: RIP, OSPF dhe BGP.

21.1

Tabela e shtigjeve ne Internet (IP RT)

Eshte nje element shume me rendesi per TCP/IP protokolet

Ka lidhje te ngushta me protokolet e shtegtimit dinamik (RIP, OSPF dhe BGP)
Te dhenat ne RT jane te futura me dore ose te marra nga protokolet e
mesiperme.
Cdo e dhene per shtigjet e futura ne RT ka detalet e meposhtme:
Destinacionin: IP adresen e rrjetes destinuese

21.1.1

Subnet mask: identifikimi i prefiksit (pjesa e rrjetes) te IP adreses

Hapi (hop) i ardhshem: IP adresa e router fqinje.
Porta: identifikimi i portes fizike per hapin e ardhshem
Llogaria metrike (hop count): Numri i hapave deri tek destinacioni
Tipi: identifikimi i destinacionit lokal (ne te njejtin domen), apo
destinacionit te larget (me shume routera rruges).
Origjina (Source): identifikimi i origjines se shtegut,etj.
Te dhenat ne RT te marra nga ndonjeri prej protokoleve te shtegtimit dinamik
jane:
Lloji i sherbimit (TOS): mund te jene cmimi me i lire, vonesa
minimale, etj.
Sistemet autonome: identifikimi i sistemeve autonome qe e kane IP
adresen e destinacionit
IP adresa e origjines: IP adresa e origjines se shtegut
Preferenca: nje vlere e caktuar nga origjina e shtegut
Precedenca: nje vlere per protokole te ndryshme te shtegtimit dinamik

Shembulli i nje RT

Figura 99. Shembull i tabeleve se shtigjeve (Routing table)

21.2

RIP Protokoli Routing Information Protocol

RIP e korrekton tabelen e shtigjeve cdo 30 seconda.

Numri maximal i hapave ne kete protokol shkon deri ne 15. Nese nje mesazh
ka numrin 16 te hapave konsiderohet i pa destinacion dhe i referohemi si
infinit. Kjo eshte nje e mete e RIP protokolit.
Pra, RIP protokolli mbane vetem shenimet e routerave local dhe jo te gjithe routerave
sikur OSPF.

21.2.1

Arkitektura e RIP

RIP eshte i futur ne UDP datagram, e cila eshte mbi shtresen IP.s

RIP

RIP
Port 520

Port 520

UDP

UDP
Protokoli 17

Protokoli 17

IP

IP

Figura 100. Arkitektura e RIP

21.2.2

Formati i RIP mesazhit

Komanda

Verzioni

Te pashfrytzuara

Identifik. i familjes se adrs.

Route Tag

IP adresa
Subnet maska
Hapi i ardhshem
Llogaria metrike (Metric)
Figura 101. Formati i RIP mesazhit

Komanda: identifikon qellimin e RIP mesazhit

Versioni: paraqet versionin e RIP protokolit, i cili mund te jete 1 ose 2.

21.3

Identifikimi i familjes se adresave: Kjo eshte nje vlere qe cdo here eshte 2 per
te dy versionet
Route tag: identifikon nese shtegu eshte internal per sistemet autonome, ose
nese prej nje burimi te jashtem siq eshte BGP.
IP adresa: eshte IP adrese standarde
Subnet maska: perdoret vetem ne versionin e dyte te RIP. Kjo u mundeson
routerave fqinje te dine subnet masken qe do te perdoret nga router destinues.
Hapi i ardhshem: Kjo mund te permbaje nje IP adrese qe afron shtegun me
optimal deri tek destinacioni.
Llogaria metrike: paraqet numrin e routerave te cilet duhet te kalohen gjate
rruges tek destinacioni.

Rrugetimi me rruge me te shkurt (OSPF-Open Shortest Path

First)

Eshte kriju si resultat i mangesive te RIP protokolit, sic ishte numri i limituar i
hapave, 15.
Karakteristikat kryesore te OSPF jane:
Shtigjet bazohen ne llojet te sherbimeve dhe distance
mundeson balancimin e ngarkesave te shtigjeve
mundeson subneting mbrenda nje grupi autonom
skema e autenticitetit pengon indikacionet false te mosekzistences se
shtegut
Shtigjet specifike per host dhe rrjeta
shtigjet e caktuara per te minimizuar mesazhet e derguara me broadcast
shtigjet virtuale
kembimi i informatave per shtigjet
Mundesite per te derguar multicast
Verejtja e shpejte e nderrimeve topologjike

Pra, menyra se si puno OSPF eshte si ne vijim:

Nisja: Sapo te filloj routeri dergon pakete te te gjithe routerat fqinje per tI informuar
per prezencen e ketij routeri. Edhe routerat fqinje e bejne te njejten dhe I
sinkroinzojne database me informatat per njeri tjetrin
Informimi kohe pas kohe (update)-Kohe pas kohe te gjithe routerat ju dergojne
informata routerave tjere mbi gjendjen e lidhjeve ne mes te ketyre routerave.
Degzimi me shteg me te shkurte (shortest path tree) Cdo router llogarite shtegun
me te shkurt per tek secila adrese dhe ne kete menyre e veren routerin.

21.3.1

Arkitektura e OSPF

OSPF operon ne shtresen transportuese dhe OSPF mesazhet shkojne ne IP

datagram.

Pranon mesazhet drejte prej IP me protokolin numer 9.

OSPF

OSPF
Protokoli 9

Protokoli 9

IP

IP

Figura 102. Arkitektura e OSPF

21.3.2

Formati i OSPF header

Verzioni

Lloji i kodit

Gjatsia e paketeve

Identifikimi i router
Identifikimi i zones
Checksum

Lloji i Autent.
Autenticiteti
Autenticiteti

Figura 103. Formati i OSPF header

Verzioni: verzioni existues 2

Lloji i kodit: kjo e cakton formatin e header te ardhshem per te percjellur
OSPF header
Gjatsia e paketit: Kjo vlere e limiton madhsine e paketit ne 65KB. Nese eshte
me i madhe ateher fragmentimi do te behet ne shtresen IP.
Identifikimi i router: paraqet adresen 32-biteshe te origjines se paketit
Identifikimi i zones: paraqet identifikimin 32 bitesh te asaj zone
checksum:
Lloji i autenticitetit: identifikon proceduren per tu perdore per autenticitet
autenticiteti: eshte 64 bitesh qe permban password dhe mundeson
autenticitetin

21.4

Sistemi i emrave te domeneve DNS

21.4.1

Funksioni kryesor i ketij sistemi eshte pasqyrimi i emrit te host ne adrese te IP,
ndonese ka edhe disa funksione tjera si pasqyrimi i anasjellte, pra IP adresa e
host ne emer te host.
Eshte protokol ne shtresen e larte, pra aplikuese.
Nga aspekti i modelit klient/server perbehet nga shfrytzuesi (user), klienti,
serveri lokal i emrave dhe serveri i larget i emrave.
Nga aspekti i specifikacioneve, DNS perbehet nga programi i shfrytzuesit
(Telnet, FTP dhe SMTP), klienti (resolver), serveri i emrave dhe serveri i
larget i emrave duke e perfshire edhe klientin (resolver) e larget.

Komponentet e DNS

Figura 104. Operimi i DNS

Resolver permban emrat e domeneve, dhe i gjen adresat e domeneve ne memorjen
(cash) e vet ose ne nje database te perbashket dhe ia kthen pra pergjigjet ne kerkesen
per te gjetur IP adresat.
Kerkesat per IP adresat pergjigjen nga resolver qe e kthen pergjigen nepermes UDP
porta 53.

21.4.2

Formati i DNS mesazhit

DNS i perdore porosite (mesazhet) te derguara nga UDP (nga porta 53) per me
i percjelle kerkesat dhe pergjigjet ne mes resolver dhe serverit te emrave.
Transferi i zonave komplete behet me TCP qe prap eshte porta 53.
Formati i DNS mesazhit per kerkesa perbehet nga 5 pjese:
Header. Definon formatin e pjeseve tjera
Pyetje. Targeti per zgjidhje
Pergjigja. Zgjedhja e kerkeses (targetit)
Autorizimi. Reference per nje server autorizues te emrave
Shtese. Informata te ndryshme, por jo pergjigja.

Figura. 105 Formati i header te DNS

22.

Qualiteti i sherbimeve ne Internet (QoS)

Prania e Internetit kudo dhe avancimi i kesaj rrjete si nje rrjete universale ka
ndikuar qe te happen shume qeshtje se si te garantohet qe aplikacionet te
arrijne nje nivel te kenaqshem te sherbimeve. Me kete nenkuptohet:
vonesa te uleta
humbje te pakta
ruajtja e sekuencave te biteve per real-time aplikacionet

Deri tani Interneti sa i perket qualitetit te sherbimeve (QoS) ofronte vetem

best-effort sherbime ne te cilen resurset e rrjetes jane ndare ne menyre
relativisht te pranueshme. Mirepo, kjo nuk garanton kapacitet te mjaftueshem.
QoS eshte ngusht i lidhur me kapacitetin ne rrjete, me prioritetin dhe me
kontrollen e vonesave per aplikacionet e rrjetave.

Ne pergjithesi niveli i qualitetit eshte i barabarte me qualitetin me te keq ne nje

lidhje ne mes derguesit dh marresit. Pra, qualiteti mund te jete shume I mire ne
90% te tere shtegut transmetues dhe vetem ne 10 % nuk eshte ateher tere kjo 90%
diktohet nga kjo 10%.

22.1

Propozimet dhe dilemat per zgjidhjen e QoS

22.2

Me shume kapacitet: Kjo eshte nje zgjidhje qe mundeson vonesa te vogla dhe
priorotete te ndryshme ne rrjeta jo ne dem te aplikacioneve me prioritet te ulet.
Kjo eshte e mundshme per rrjeta jo shume te ngarkuara
Por, per rrjeta me te ngarkuara dhe duke e pasur parasysh
heterogjenitetin e aplikacioneve, kjo nuk mund te jete zgjidhje
afatgjate pasi qe prap rrjeta do te sterngarkohet nga levizjet e shpejta te
paketeve neper shtigje te ndryshme.
Reservimi i kapacitetit: Kjo u mundeson pikave te skajshme (end points) qe te
kerkojne nivele te nevojshme specifike per QoS per aplikacionet e tyre. Keto
kerkesa do te ishin:
shpejtesia e transmetimit
vonesa maximale per shtegun prej nje pike ne nje pike tjeter
variacionet e vonesave (jitter)
Por, kjo eshte e mundshme perderisa routerat ne mes te ketyre dy
pikave te skajshme mund ti plotsojne ket kerkesa. Prap, asgje nuk
eshte e garantuar.
Nje tjeter problem me RSVP eshte cmimi. Do te thot cmimi qe do te
kushtonte per ti modifikuar te gjithe routerat qe te jene ne gjendje ti
kuptojne dhe perkrahin kerkesat e pikave te skajshme per QoS.
Nje tjeter problem, eshte se BGP dhe OSPF nuk e perkrahin RSVP.
Grupi punues per RSVP ne IETF eshte duke punuar ne kete drejtim per
te mundesuar qe OSPF dhe BGP te perkrahin RSVP.
RSVP pengon rritjen rapide te rrjetave, pra si i tille eshte i mire deri
diku per rrjeta jo shume te medha, por nuk eshte ne gjendje te
ballafaqohet me kerkesa te shumta.
Multiple buferat: Kjo eshte nje skeme qe u mundeson sesioneve (flows) me
prioritete me te larta te kalojne ne bufera me te shpejte.
Qeshtja ketu eshte si te behet notifikimi i prioriteteve ne sesione
(tagging).
Propozimi eshte qe te perdoren 8-bitet e ToS ne IP header per kete
qellim. Gjithsejt do te kishim 256 prioritete te ndryshme.

Arkitektura e Kualitetit te sherbimeve (QoS)

Figura 106. QoS ne IP

22.2.1

RSVP

RSVP - ReSerVation Protocol; eshte nje protokol sinjalizues qe ben

konfigurimin dhe kontrollen per te mundesuar sherbimet e integruara.
Eshte teknologjia me komplekse per aplikacione dhe per elementet e rrjetes
Nga ana tjeter eshte edhe si pikenisje prej best-effort IP sherbimeve dhe
paraqet nivelin me te larte te QoS.

Figura 19. RSVP

Figura 107. RSVP-ReSerVation Protocol

22.3

Rrjetat Virtuale Private (VPN- Virtual Private Network)

Aplikacionet
e mbrojtura

Shfrytzues
Interneti

Internet
Kanale te sigurta
RADIUS
serveri

ISP
lokal

Shfrytzues
nga distanca

Kjo punon ne shtresen e trete, ne

IP, por mund te punoj edhe ne
shtresen e 2, ne forme te
tunelimeve.
Elementet e VPN

Figura 108. VPN

23.

Aplikacionet ne Internet

23.1

Telnet

Mundeson qasje (login) ne rrjete prej distance nepermes TCP.

Kjo kryhet permes numrit te portes 23 ne TCP

Figura 109. Telnet

Klienti i Telnetit ne terminal hape shtegun per te kontaktuar serverin e Telnetit. Pra,
ky klient pranon kerkesat prej shfrytzuesit dhe i percjelle tek serveri. Poashtu, i njejti
klient i pranon pergjigjet prej serverit the ja percjelle shfrytzuesit.

23.2

FTP

Mundeson transferimin e fajlave ne mes te shfrytzuesve dhe aplikacioneve.

FTP e perdore TCP per te krijuar lidhjen ne mes te shfrytzuesit dhe serverit.

Figura 110. Operimi i FTP

Kontrolla klient (client control) lidhet me kontrollen server (server control)

duke e perdore nje lidhje TCP, kurse pjesa tjeter e ndare per transferin e te
dhenava perdore lidhje tjeter te vecante.
Shtegu per kontrolle (sinjalizim) mbetet hapur gjate tere kohes, kurse shtegu
per te dhena mund te mbyllet dhe te hapet edhe nje tjeter per transferime tjera.
Shtegu i kontrolles mbetet hapur per nje periudhe joaktive varesisht nga koha
e konfiguruar, qe zakonisht eshte 5 minuta. Nese asgje nuk ndodhe gjate kesaj
kohe, pra nese shtegu i te dhenave nuk eshte perdore per 5 minuta ateher te dy
shtigjet mbyllen.

Figura 111. Lidhjet me FTP per controlle dhe te dhena

Figura 112. Forma e FTP

23.3

TFTP-Trivial File Transfer Protocol

Nje alternative a FTP qe eshte mundeson transferimin e files pa pasur nevoje te hyhet
(login) ne server duke perdore TCP. Ne vend te TCP, ky protokol perdor UDP si
protokol me i thjeshte por pa garancione te shperndarjes e cili poashtu mundeson
sherbime multiplesive.
Pasi qe TFTP perdor UDP dhe jo TCP, duhet te kete mekanizmat e vet qe te garantoje
transmetimin e datagrameve.

TFT
SMT
P

UDP
TC
P
Internet
Link
Sht . Fizike
r

Figura 113. Arkitektura e TFTP

23.4

SMTP

23.4.1

SMTP-Simple Mail Transfer Protocol, eshte nje metode, aplikacion per

trasnferimin e postes elektronike.
Edhe kjo e perdore TCP si shtrese transportuese ne porten 25.
Interfejsat (user interface) varen nga rrjetat lokale dhe konfigurimet. Disa
kerkojne qe te futet adresa separi e mandej porosia (VMS, UNIX?), kurse disa
kerkojne porosia separi e mandej adresa (MS Outlook, Compuserve).

SMTP: Arkitektura

Figura 114. Arkitektura e SMTP

23.4.2

SMTP: Procedura e operimit

Figura 115. Modeli i SMTP

Komunikimi i pare duhet te jete ne mes te shfrytzuesit dhe agjentit ne system

(klienti)
Pjesa ne header duhet te duket si me poshte:

To:"'KRASNIQI,Xhafer'"<Xhafer.Krasniqi@ttd.neceur.com>,
From: "Sawyer,Robert" <robert.sawyer@wcom.co.uk>
cc: ROBERT N BROWN
bcc:
Date: 17/4/01 11:01
Subject: RE: this evening

23.4.2.1

Funksionet e agjentit te shfrytzuesit (User agent)

23.4.2.2

Agjenti asiston ne pregaditjen e porosise dhe e nderton formatin e porosise nga

informatat e marra nga shfrytzuesi. Porosia e formatuar perbehet nga header, si
me pare dhe pjesa kryesore per text.
Agjenti mandej e nderton listen e destinacioneve te futura nga shfrytzuesi dhe
e konverton ne format te pranueshem per serverin
Me ne fund agjenti i dergon te gjitha ne rresht (queue) tek klienti SMTP.

Funksionet e klientit SMTP (SMTP client)

23.4.2.3

Klienti SMTP i merr porosite nga rreshti te derguara me pare nga agjenti i
shfrytzuesit.
Varesisht nga destinacionet, klienti SMTP e hap nje TCP lidhje me serverin
SMTP.
Klienti i dergon te gjitha adresat nje nga nje tek serveri i SMTP
SMTP i pergjigjet me nje OK per secilen adrese te marre nga klienti
Pasi qe te jene derguar te gjitha adresat, klienti e dergon nga nje kopje te
porosive tek te gjithe serverat e SMTP me lidhje TCP.
Te gjithe serverat dergojne nga nje OK, dhe prej ketu pushon pergjegjsia e
klientit per porosite.

Funksionet e SMTP serverit

I merr porosite e derguara nga klienti dhe i vendose ne rresht te kutive te

porosive (mailbox), ose ne rresht te ndonje serveri tjeter nese porosia duhet te
percjellet me tutje.

23.4.2.4

Formati i adresave per SMTP

23.4.2.5

Emri i shfrytzuesit@domain.name:
Emri i shfrytzuesit eshte adresa e kutise se porosive ne host-in
destinuese.
Emri i domenit eshte emri i SMTP serverit ku duhet te shkoje porosia.
Pjesa e fundit pas pikes ne emrin e domenit eshte nje prej
combinimeve me poshte, varesisht nga natyra e biznesit:
.com
.net
.gov
.org
.edu
apo kodet per vendet e ndryshme jashte Amerikes.

Avancimi i SMTP me veti te reja: MIME

23.5

MIME - Multipurpose Internet Mail Extensions, eshte nje veti shtese qe i eshte
shtuar SMTP per te derguar perveq ASCII edhe tjera formate, si bie fjala
audio, imigje, video, alfabete te ndryshme te botes etj.
PEM - Privacy Enhanced Mail, eshte edhe nje veti tjeter qe i eshte shtuar
SMTP per te mundesuar:
protektimin e pjeseve te expozuara, -vetem marresi i parapare mund ta
lexoje porosine
autenticitetin e derguesit, - pengon derguesit e rrejshem dhe i
pamundeson derguesit te mohoje dergimin e porosise
integritetin e porosise, - mbrone porosine nga demtimet dhe
korruptimet e ndryshme

HTTP

HTTP - HyperText Transfer Protocol; eshte nje protokol per kembimin e

multimedia informatave.
Eshte nje protokol qe perdoret per komunikim ne mes te web browsers
(klientet) dhe web serverat.
Ky protokol e perdore nje gjuhe te quajtur HTML-Hypertext Markup
Language per te konstruktuar pjesen kryesore te teksteve, pra web site etj.
Qe te krijohet lidhja me HTTP nevojiten vetem 4 veprime:
Hapja e lidhjes: cdo kerkese e bere nga klienti e hape nje lidhje permes
TCP me serverin duke e shfrytzuar porten 80 dhe adresen e web site
(URL-uniform resource locaters).
Kerkesa e sherbimit (request the service): kjo kerkese permban HTTP
header qe i definon metodat per transaksion:
GET: e terhjeke URL e kerkuar
HEAD: i terhjeke informatat per HTTP header prej URL
POST: dergon te dhenat tek URL specifik
PUT: vendose te dhenat e postuara ne URL te caktuar
Pergjigjja: serveri e dergon nje mesazh qe pershkruan gjendjen e
transaksionit, llojin e te dhenave dhe vete te dhenat

23.5.1

Mbyllja e lidhjes: Pasi qe cdo gje eshte terhjekur lidhja mbyllet .

Arkitektura e HTTP

Figura 116. Arkitektura e HTTP

23.6

Managjimi i rrjetave-Network Management

Managjimi i rrjetave eshte nje sistem qe mirret me kontrollen dhe funksionet
mbikqyerse ne rrjeta telekomunikuese.
Sipas forumit nderkombetar te standardeve, ISO, sistemi i managjimit te
rrjetave perbehet prej 5 fushave te medha:

23.6.1

Managjimi e defekteve -Fault management

Managjimi i konfiguracioneve - Configuration management
Managjimi i sigurise - Security management
Managjimi i performancave - Performance management
Managjimi i llogarive - Accounting management

SNMP - Simple Network Management System

Ky sistem eshte nje protokol ne shtresen aplikuese qe mundeson kembimin e

informatave ne mes te pajisjeve ne rrjete.
SNMP mundeson administratoret e rrjetes me i kontrollu performancat e
rrjetave, ti gjejne dhe ti zgjedhin problemet ne rrjeta, dhe te planifikojne
rritjen e rrjetave
SNMP eshte pjese e sistemit TCP/IP.
SNMP pra paraqet frameworkin e pergjithshem te managjimit te rrjetave
SNMP eshte zhvilluar nga IETF

23.6.2

Pse SNMP?

23.6.3

Te managjoje shume rrjeta fizike te afruara nga shume manufakturues te

ndryshem- siq eshte Internet
Te beje adresimin e pajisjeve ne rrjete
Te caktoje prioritetet per komunikim
Te instaloje softverin ne rrjeta
Te udheheqe me te dhenat
Te udheheqe me rrjetin e furnizimit elektrik ne rrjeta
Te ndermjetsoje dhe komunikoje me bazen e te dhenave per managjim (MiB)
te pajisjeve ne rrjeta
SNMP gjithashtu merret me traps-mesazhet qe paraqiten gjate operimit dhe
qe e lajmerojne stacionin e managjimit te rrjetes per ndodhite, siq jane ramja e
rrjetit te furnizimit dhe funksionimi i sistemit me bateri.

Struktura dhe modeli i SNMP

OSI

SNMP

Application
Presentation

SNMP

Session
Transport

Transport

Network

Internet

Data Link
Physical

Figura 117. Modeli i SNMP

23.6.4

Komponentet e SNMP -s

Network interface
Physical

Figura 118. Komponentet e SNMP-s

23.6.5

Modeli i SNMP-s
Host
Agjenti

Agjenti
server

Internet
server

server

Agent

Agent
server
Proxy
Agent

server
Agent

klienti
NM
S
Host

Agent

klienti
Host

Konsola e managjimit

NM
S

Modeli klient/server i SNMP-s

Figura 119. Modeli i SNMP

23.6.6

Versionet e SNMP dhe operacionet e protokoleve

Jane dy versione te SNMP-s: SNMPv1, and SNMPv2, derisa verzioni i trete SNMPv3
eshte ende duke u zhvilluar. Te gjitha keto verzione kane nje numer te caktuar te
parametrave te njejte, por verzionet e mevonshme kane disa operacione shtese.

23.6.6.1

Operacionet e SNMPv1

GetRequest -perdoret nga NMS per te terhjekur nga nje agjent shifren e
ndonje komande per ndonje objekt ne rrjete.
GetResponse - pergjigja qe dergohet per te kthyer komanden e ndonje objekti
sebashku me shifren e saj

23.6.6.2

Operacionet e SNMPv2

23.7

GetNext - perdoret nga NMS per te terhjekur shifren e komandes se objektit te

ardhshem in tabelen ose listen e nje agjenti
Set - perdoret nga NMS me i caktu shifrat e komandave te objekteve
mbrenda nje agjenti.
Trap - eshte nje komande qe perdoret nga agjenti per te alarmuar sistemin e
managjimit per ndonje ngjarje ne rrjete.

GetRequest - njejte si me pare ne SNMPv1

GetResponse - njejte si me pare ne SNMPv1
GetNext - njejte si me pare ne SNMPv1
Set - njejte si me pare ne SNMPv1
Trap - njejte si me pare ne SNMPv1, por formati i mesazhit dallon pak.
GetBulk - perdoret nga NMS per te terhjekur nje sasi te madhe te informatave
siq eshte shume rreshta te nje tabele.
inform - lejon nje NMS te dergoje informata mbi problemet e ndryshme tek
nje NMS tjeter dhe pranon pergjigje.

ARP-Address Resolution Protocol

Eshte nje protokol qe i pershtate apo interpreton adresat prej atyre me baze te IPs ne
ato te Ethernet-it.
Address Resolution Protocol (ARP) ndodhet ne gjysmen e poshtme te shtreses se
rrjetave (Network Layer). Pra eshte nje mekanizm per pasqyrimin e adresave ne mes
te adresave logjike te rrjetave dhe adresave te MAC (Media Access Control).
Ky pasqyrim eshte i nevojshem pasi qe adresat e MAC dallojne prej atyre te rrjetave
per nga formati. Adresat MAC apo siq njihen si adresa fizike apo adresa te Ethernet-it
jane 48 bit, kurse ato me baze IP jane 32 bitesh.
Kur behet ky pasqyrim, informatat ruhen ne memorje te perkohshme qe quhet ARP
cache. Kjo eshte nje memorje dinamike qe i mbane keto informata vetem per 120
sekonda.

23.7.1

Si operon ARP?
Per te komunikuar me nje kompjuter tjeter ne rrjete, protokoli ARP kontrollon
memorjen (ARP cache) me pa nese ka ndonje adrese te Ethernet-it per IP adresen
perkatese.
Nese nuk ka, ateher ARP dergon nje paket per te pyetur te gjithe kompjuteret ne rrjete
nese ndodhet adresa e Ethernet qe i perket adreses perkatese te IPs, siq shihet ne
figuren e meposhtme.

Figura 120. ARP-Address Resolution Protocol

Kompjuteri qe e ka ate adrese te Ethernet-it pergjigjet me pergjigje kjo eshte adresa
ime e IPs dhe kjo eshte adresa ime fizike.
Shembull: mund te shtypni ipconfig /all ne dos prompt dhe do te gjeni adresen e
Ethernet (NIC) si dhe adresen fizike per wireless.

Figura 121: Shembull i ARP (http://www.net-seal.net/popup_window.php?aid=17)

24.

IPv6-Verzioni i 6 IP

Opcionet e permendura me heret si adresimi me subnet, NAT dhe CIDR e

zbusin problemin e numrit te limituar te adresave deri diku por nuk eshte
zgjidhje afatgjate.

IPv6 eshte nje zgjidhje afatgjate e cila eshte definuar me 128 bits.

Per dallim prej verzionit 4 qe kishte rreth 4 miliard adresa, verzioni 6 eshte
rreth 8x1028 me shume se verzioni ekzistues, pra gjithsejt ka rreth 30 x10 37
adresa.

IPv6 (RFC 2460) ka disa vecori te shtuara, por nga ana tjeter ne disa aspekte
eshte edhe thjeshtuar, pra header ka me pak fusha me parametra. Eshte tentuar
qe cdo gje qe nuk ka punuar mire ne IPv4 te lihet jashte header ne IPv6.

24.1

Nderrimet kryesore te adoptuara per IPv6

Rritja e mundesive sa i perket rrugetimit (routing) dhe adresimi

Rritja e numrit te adresave nga 32 bit ne 128 bit

Permisimi i shkallzimit te rrugetimit (routing) shumekaheshe (multicast) duke

e rritur fushe veprimin dhe rolin e fushes per multicast adresat.

Shtimi i nje lloji te ri te adresave te quajtur anycast address, pra qe

identifikon grupin e pajisjeve ku paketa e derguar tek anycast address shkon
bile sepaku tek nje prej ketyre pajisjeve.

Thjeshtimi i formatit te header

Zvoglimi, apo evitimi i disa fushave te panevojshme ne IPv4

Permisimi i perkrahjes se opcioneve

Nderrimi i kodimit per opcionet e IP header qe te mundesojne ridirektim me

efikas, me flexibil ne gjatsine e opcioneve dhe me shume flexibilitet per
opcione te tera ne te ardhshmen.

Mundesite me te medha per qualitetin e sherbimeve

Rritja e mundesive per etiketim (labeling) te paketeve qe ju takojne grupeve te

ndryshme dhe qe mund te kene trajtime te ndryshme

Mundesite e autenticitetit dhe anes private

Extensionet e definuara qe mundesojne autenticitet, integritetin e te dhenave,

dhe besueshmeria.

Zevendsimi i TTL-Time To Live me fushen Hop-Limit

Paketi maksimal ne IPv4 ishte 216, kurse ne IPv6 mund te shkoje edhe deri ne
4GB, por kjo eshte opcionale.

Kualiteti i sherbimeve (QoS) eshte i permisuar

Instruksionet per QoS jane te futura ne header te IPv6

Siguri me te mire

24.2

Me IPSec enkriptim

Formati i IPv6 header

Njesia e te dhenave ne IPv6 njihet si paket me shume se sa datagram siq ishte rasti
tek IPv4.
IPv6 header
bytes)

(40 Extension
header

Extenion
Header

Payload (PDU)

Pjese e domosdoshme e IPv6 eshte IPv6 header, kurse headeret tjere jane opcional.

24.3

Struktura a IPv6 header

Verzioni: identifikon verzionin e IPs.

Etiketa e rrjedhjes-20 bits (Flow Label): mundeson manipulimin me llojet e

sherbimeve. Zakonisht perdoret kur kerkohet menyre e veqante e perdorimit
nga ruterat.

Gjatsia e informates: sikur se ne IPv4 edhe kjo eshte 16 biteshe qe do te thot,

gjatsia e informates eshte deri ne 65535 oktet. Kur vlera eshte 0 kjo tregon se
informata eshte me e madhe (jumbo) se 65535 oktete.

Header i ardhshem (Next Header): identifikon header-in e ardhshem, qe

nganjeher mund te identifikoje numrin e protokolit, p.sh. 6 per TCP, dhe 17
per UDP.

Limiti i hapave (Hop Limit): eshte 8 biteshe qe paraqet numrin maximal te

hapave 255. Ky numer zvoglohet cdo here per nje pasi te kalon neper routera.
Kur te mberrije vleren 0 ateher paketi hudhet.

Adresat destinuese dhe te origjines: keto jane pra 128 biteshe

7 65 43 21 0
7 65 43 21 0
Version Priority
Traffic class
Payload Length
IP Header

7 65 43 21 0
Flow Label
Next Header

Source Address

Destination Address

IP data

7 65 43 21 0
Hop Limit

Figura 122. Format i IPv6 header

24.4

Extensionet shtese te IPv6

Header per opcionin Hap-pas-hapi (Hop-by-Hop Otions Header)

o Permban informata shtese opcionale qe nese eshte prezent duhet
kontrolluar nga cdo router

Fragment Header
o Mundeson fragmentimin e paketit nga kompjuteri i origjines varesisht
nga mundesite e rrjetave gjate trasnmetimit per madhsine e paketit

Routing Header
o Permban informata per disa prej kompjutereve pergjate shtegut te
informates

Destination Options Header

o Permban informata shtese opcionale qe nese eshte prezent duhet
kontrolluar nga kompjuteri destinues

24.5

I dizajnuar me mendje ne telefonat mobil, pra qe mundeson roaming/kalim ne

mes te rrjetave pa e humbur IP adresen.

Presentimi i IPv6 adresave

IPv6 lejon tri lloje te adresave:

Unicast
o Paketi i derguar me kete lloj adrese dergohet tek interfejsi qe kjo
adrese e identifikon

Anycast
o Paketi i derguar me kete lloj adrese dergohet tek nje prej interfejsave
qe kjo adrese e identifikon

Multicast
o Paketi i derguar me kete lloj adrese dergohet tek te gjitha interfejsat qe
kjo adrese i identifikon

Presentimi behet pak a shume ne menyre te njejte me IPv4 vetem se ne IPv6

eshte shume me e gjate, pra x:x:x:x:x:x:x:x, ku cdo x paraqet nje numer te
koduar 16 bitesh ne hexadecimal.

Nje shembull kishte me qene: 0:0:0:0:0:ffff:c001:165, apo mund te shenohet

edhe si ne vijim:
::ffff:c001:165.

24.6

Rritja e sigurise ne IPv6

24.7

Per ti eliminuar dobesite qe i ka IPv4 sa i perket sigurise, IPv6 i merr dy

extensione shtese:

IPv6 header me autenticitet, ky mekanizm qe mundeson autenticitetin

dhe integritetin e IPv6 datagrameve. Ky extension eshte i pavarur nga
algoritmi i aplikuar.

IPv6 header me siguri gjitheperfshires, ky mekanizm ofron integritetin

dhe besueshmerine e IPv6 datagrameve. Edhe ky eshte i pavarur nga
algoritmi i perdorur ne kete sistem.

Migrimi prej IPv4 ne IPv6

Edhe pse ne dukje te pare duket thjeshte, migrimi eshte problem pasi qe
shtresat e larta jane te shkruara dhe dizajnuara per adresat 32 bitshe.

Nga ana tjeter, IPv6 nuk ka mekanizma qe te mbaje kohen maksimale te jetes
se paketit mbrenda kohes se parapare. Kjo ne IPv6 duhet te behet ne shtresa
me te larta

Algoritmet qe perdorin numrin maximal te header prej 40 byte ne IPv4 duhet te

pershtaten ti perdorin 60 oktete per IPv6

25.
25.1

Telefonia permes internetit- Voice over IP

Pse telefonia permes internetit: Prej nga ky motivim
Suksesi univerzal
i TCP/IP dhe
aplikacioneve

Aspekti i biznesit

VoiP
Avancimet ne teknologjine
e perpunimit te sinjalit
digjital, Kodexet

Nje rrjete e
integruar

Kompjuteret me fuqi
gjithnje me te madhe

Figura 123. Motivimi per VoIP

25.2

Gjendja ekzistuese e rrjetave te te dhenave dhe telefonike

Phone

PBX

PBX

Phone

PSTN/iSD/LL

Phone

Phone

Phone

Phone

WAN

Figura 124. Dy rrjeta te ndara

Dy rrjeta te ndara
Rrjeta e te dhenave interneti
Rrjeta telefonike- PSTN

25.3

Arkitektura e protokoleve te telefonise permes internetit

Dy protokole te rendesishme mbrenda IP

H.323 - nje protokol i zhvilluar nga ITU-T

SIP - nje protokol per multimedia i zhvilluar nga IETF
SDP

H.323

RTSP

SIP

Media

RTCP

TCP

RTP

RSVP

UDP

IPv4, IPv6

Figura 125. Protokolet sinjalizuese te telefonise permes Internet-it

25.4

Protokolet per Interworking ne mes IP/PSTN

H.248 - nje protokol nga ITU-T/Megaco per MG dhe MGC

BICC - BICC eshte nje protokol i dale nga ISUP. Eshte dizajnuar vetem qe ne
menyre te lehte ti perdore mesazhet e kontrolles se thirrjes pa nderrime te
medha
ISUP - Nje protokol i bazuar ne SS7 protokolin

25.5

Standardet per kompresimin e zerit

Standardi

Brezi

Compresioni

Mostrimi

Preciziteti

Shpejtesia

Kualiteti

ne Bit
G.711

200-3200 Hz

mu-law PCM

G.729

200-3200 Hz

CS-ACELP

8 kHz

8 kHz

8 bits

64 kbps

Telefonik

8 bits

8 kbps

AferTelefonik

G.729a

200-3200 Hz

CS-ACELP

8 kHz

8 bits

8 kbps

AferTelefonik

G.723

200-3200 Hz

ACELP/

8 kHz

variable

5.3 kbps

MPMLQ
Audio CD

20-20000 Hz

Linear PCM

Afer Telefonik

44.1 kHz

16 bits

1400 kbps

CD
kualiteti

Tabela 5. Standardet kryesore per kompresimin e zeri

G.711
Eshte me i njohuri ne konvertimin digjital/PSTN dhe anasjelltas.
Ka qene ne perdorim per nje kohe te gjate
Ka dale nga grupi punues ITU-T SG15

G.729
Kualiteti eshte i afert me telefonine e sotshme me shpejtesi prej vetem
8kbps.
Perdoret ne sistemet cellulare
Kjo shpejtesi mund te zvoglohet edhe me shume, pra ne 4kbps nese
perdoren teknikat e kompanive (proprietary) duke i eliminuar qetsine
gjate te folurit.

26.

QoS ne arkitekturen e Internet telefonise

Interneti momentalisht eshte vetem best effort.
Deri tani vetem rrjetat e kontrolluara (Managed Networks) te IPs i kane implementuar
te gjithe mekanizmat e QoS

26.1

Format e QoS ne Internet telefonine

Lloji i sherbimit (Type of Service) Routing

Eshte nje fushe prej 8 bitesh ne IP header qe definon precedencen (3
bit) dhe vonesat, leshueshmeria (throughput), besueshmeria te gjitha
nga nje bit.
Momentalisht jo te gjithe routerat e perkrahin kete mekanizem
INTSERV - Arkitekture e integruar e sherbimeve
shkallzim i limituar i rrjetes
perdore RSVP per reservimin e resurseve
DIFFSERV - Arkitektura me sherbime te diferencuara
Ne perdorim te gjere, dhe rrjeta mund te shkallzohet
RSVP - Resource Reservation Protocol.
Reservon kapacitetin per shtigje specifike.
Nuk mund te garantohet se reservimi mund te kryhet plotsisht varesisht
nga kapaciteti i rrjetes
Shume i peshtatshem per VideoConferencing, Sinjalizim.
COPS - Common Open Policy Service
Eshte nje mekanizm qe definon sjelljet e shfrytzuesve ne rrjete

27.

Protokolet Sinjalizuese

27.1

H.323
Ideja for H.323 ka filluar ne ITU-T qysh ne vitin 1996 si nje sherbim telefonik per
rrjetat locale pa kualitet te sherbimeve.
H.323 eshte me shume si nje arkitekture e tere per Internet telefonine dhe jo nje
protokol specific.

27.1.1

H.323 eshte protokol nga familja e rekomandimeve te ITU-T

H.323 eshte nje standard qe bene specifikimin e komponenteve, protokoleve
dhe procedurave qe mundesojne komunikimin e sherbimeve te multimedias,
siq jane audio me real-time, video dhe data permes IP-s.
Nje terminal i H.323 mund te jete nje PC ose nje pajisje ne vete qe mund te
kete H.323 programin (H.323 Client) dhe aplikacionet per multimedia
H.323 punon se bashku me tri protokole tjera: H.225/Q.931 Call Signalling,
H.225.0 RAS (Registration, Admission and Signalling) dhe H.245 Media
Control
PSTN

Arkitektura e H.323

Phone

Gatekeeper

Gateway
MCU
H.323 Network
Router
Terminal

Internet

Figura 126. Arkitektura e H.323

27.1.2

Gatekeeper eshte nje njesi kontrolluese qe kontrollon te gjitha njesite tjera ne

rrjete. Kjo njesi e bene perkthimin e adresave (E.164/IP), kontrollon pranimin
dhe poashtu bene kontrollimin e kapacitetit. Kjo njesi gjithashtu bene
kontrollimin e thirrjes, shtegtimit dhe te sigurise.
Gateway mundeson bashkpunimin me rrjetat tjera, SCN- Switched Circuit
Network. Gateway poashtu bene konvertimin e protokoleve the medias te
kerkuar nga rrjetat e ndryshme.
MCU - Multipoint Control Unit, mundeson funksionimin e konferencave ne
mes te tre e me shume pjesemarresve.
Terminali mund te jete nje PC klient qe e ka te instaluar programin e H.323

Protokolet e kerkuara nga H.323

H.225.0/Q.931 - Call Signalling: Kur nuk ka gatekeeper ne rrjete, keto sinjale

barten ne menyre te drejte ne mes te pikave te skajshme duke i perdore adresat
transportuese te ketij sinjalizimi.
Kur gatekeeper eshte prezent ne rrjete, komunikimi ne mes te pikave te
skajshme dhe gatekeeper behet duke i perdore kanalet RAS. Sinjalizimi i
thirrjes behet permes TCP

H.225.0 - RAS: Kanali RAS perdoret per komunikim ne mes te pikave te

skajshme dhe gatekeeper, dhe i cili shkon permes UDP. Pikat e skajshme e
perdorin kete kanal per te identifikuar gatekeeper me te afert dhe me te cilin
duhet te regjistrohen. Kjo mund te behet duke e derguar nje mesazh per te
pyetur gatekeeper per tu regjistruar. Ateher, gatekeeper pergjigjet duke
perdore pergjigjen adekuate nese pranon apo refuzon te jete gatekeeper per
piken e skajshme ne fjale

H.245 Media dhe Conference Control: ky protokol perdoret per te negocuar

dhe vendosur te gjitha kanalet e medias qe kalojne permes RTP/RTCP pasi qe
te jete kompletuar faza e kontrolles se thirrjes.

Figura 127. Stak i Protokolit H.323

27.2

SIP Session Initiation Protocol

Eshte zhvilluar ne IETF, RFC 3261

Eshte nje protokol sinjalizues qe ndodhet ne shtresen aplikuese te modelit te

references se Internet-it qe perdoret per inicimin, modifikimin dhe mbylljen e
sesioneve ne mes te nje apo me shume pjesemarresve.

Kryesisht perdoret per konferenca permes Internetit, telefoni, prezence,

lajmerimin e ngjarjeve dhe mesazheve te drejt per drejta (Instant Messaging).
Pra, eshte nje protokol qe u mundeson dy skajeve apo dy pikave te skajshme te
kembejne informata (media).

Eshte nje protokol me baze klient-server, ne format texti dhe i ngjajshem me

HTTP, pra kerkesat dergohen nga pala thirrese dhe pergjigjet dergohen nga
pala e thirrur. Per dallim te HTTP qe shkon permes TCP, SIP mund te
transportohet edhe permes UDP.

SIP perkrah/mundeson MIME, dhe fushat e header te HTTP

Mundesia e implementimit eshte shume e lehte duke i perdore gjuhet siq jane
Java, Tcl and Perl.

27.2.1

Mundesia e korrektimit (debugging) poashtu eshte e lehte, dhe eshte nje

protokol qe karakterizohet si shume fleksibil dhe i pasur me parametra shtese
(extensione)

Pse SIP eshte i rendesishem?

Faktoret kryesor qe e bejne SIP te rendesishem jane:

Mundeson zgjerim te lehte te rrjetes

duke qene se punon ne principin klient-server dhe ka arkitekture te
distribuar

Mundeson re-shfrytzimin e komponenteve

ka ne perberje protokolet e zhvilluara gjer me tani ne IETF, siq jane
MIME, URL, dhe SDP

Eshte protokol i thjeshte dhe gjithnje punohet ne parimin qe ky te mbetet

protokol i thjeshte

Mundeson interoperabilitetin

27.2.2

Kjo do te thot se ky protokol punon apo komunikon mire me

protokolet tjera, apo me protokolet tjera te operatoreve tjere.

Mundeson fleksibilitet
pavarsia nga lloji i arkitektures
pavarsia nga skenari i implementimit. Kjo u mundeson operatoreve te
kene fleksibilitet ne implementimin dhe perdorimin e protokoleve.

Mundeson zgjerimin dhe kompletimin e vet protokolit me veqori dhe

parametra tjere
SIP ka mundesi te medha te zgjerimit te funksioneve dhe extensioneve.

Arkitektura e SIP: komponentet

SIP si protokol eshte nje softwar qe mund te ndodhet ne PC, ne PDA-(Personal
Digital Assistant) apo ne ndonje terminal tjeter. Microsoft XP e ka te instaluar dhe
vjen me system operativ. Elementet kryesore te SIP per te funksionuar jane si ne
figuren e meposhtme.

Figura 128. Komponentet e SIP

UAC (user agent client) - aplikacion i thirresit qe inicon dhe gjeneron kerkesen
per te hapur nje thirrje apo session.
Kjo kerkese i dergohet serverit te SIP. Ky lloj aplikacioni eshte vetem nje softwar
i instaluar ne terminal.
E luan rolin e UAC vetem deri sa inicon thirrje, por nese pergjigjet ne ndonje
thirrje ateher roli nderron ne UAS, qe spjegohet ne vijim.
UAS (user agent server) - pranon dhe pergjigjet ne SIP kerkesat ne emer te
klientave; pranon, ri-drejton ose refuzon thirrjet.
Edhe ky eshte nje aplikacion logjik dhe zgjate vetem deri sa kryhet nje
transakcion. Kete rol, pra si server per aggentin e shfrytzuesit (UAS) e ka vetem
nese pergjigjet ne ndonje kerkese te bere nga UAC. Ne te kunderten, nese inicon
thirrje, ateher e merr rolin e UAC.
Rolet e ketyre dy entiteteve, UAC dhe UAS jane te definuara mbi baza te
transakcioneve.
SIP terminali - i ngjajshem me H.323 terminalin dhe mundeson komunikim te
dyanshem me nje tjeter entitet te SIP.
UAC ndodhet ne kete terminal.
Proxy serveri - permban UAC dhe UAS; kontakton nje ose me shume klienta ose
servera fqinje dhe e percjelle kerkesen per thirrje me tutje.
Proxy serveri nuk inicon thirrje por vetem pergjigjet ne thirrje te inicuara prej
agjentit te shfrytzuesit. E vetmja gje qe inicohet prej Proxy serverit eshte komanda
per te anuluar sesionin (Cancel).
Proxy serveri poashtu nuk ka mundesi te manipuloje me media, por vetem me
sinjalizim.
Proxy serveri mund ta ri-drejtoj (re-direct) ndonje kerkese perj agjenteve ne disa
drejtime dhe adresa te ndryshme
Serveri me mundesi Ri-drejtimi (redirect server) - pranon SIP kerkesat,
pasqyron (maps) adresat ne zero ose ne me shume adresa te reja dhe i kthen keto
adresa tek klientat.

Ky server pranon kerkesat nga SIP, dhe nese nuk jane per ate server, shiqon ne
serverin per lokacion per adresen e kerkuar dhe ja kthen pergjigjen agjentit apo
inicuesit te thirrjes, por nuk e percjelle kerkesen tek destinacioni per dallim prej
proxy serverit.
Serveri i lokacionit (Location server); ofron informata per lokacionin e thirresit
te cilat informata ua dergon serverave te ri-drejtimit dhe serverave zevendesues
(proxy serverave).
Serveri i regjistrimit
Ky server bene regjstrimin e shfrytzuesve emrat e te cileve mandej percjellen tek
serverat tjera per tu verifikuar nese ata jane personat qe ata thojne se jane dhe
nese kane te drejten me i perdore sherbimet e ofruara nga rrjeta.
SIP Gateways
Gateway e SIP-it perdoret per te mundesuar lidhjet ne mes SIP dhe rrjetave tjera
jo-SIP, si bie fjala H.323, PSTN etj.

27.2.3

Metodat e SIP (SIP Methods)

Metodat jane veqorite/tiparet kryesore te protokolit SIP me te cilat SIP operon.
Metodat kryesore jane si me poshte:

INVITE
ACK
BYE
CANCEL
OPTIONS
INFO
SUBSCRIBE
REGISTER
NOTIFY
PRACK
COMET
REFER

INVITE
Inicon thirrjen, pra fton palen tjeter ne nje sesion (thirrje) apo poashtu fton palen tjeter
qe te modifikoje ndonje sesion existues
ACK
Konfirmon pegjigjen e fundit duke i perdore numrat 200 OK. Mund te permbaje edhe
pjesen kryesore te mesazhit (message body).

BYE
Perfundon ose transferon thirrjen

Figura 129. Nje shembull i thjeshte i SIP

Cancel
Anylon perpjekjen per te ftuar dikend dhe cingerrimen. Poashtu kjo perdoret edhe nga
serverat Proxy per te anuluar ndonje kerkese tashme te anuluar apo edhe per te
anuluar ndonje kerkese ne te cilen ndonje dege eshte pergjigjur pozitivisht.

Figura 130. Nje shembull i thjeshte i CANCEL ne SIP

Info

Perdoret nga agjenti i shfrytzuesit (user agent) per te derguar kerkesa apo ftesa per te folur tek
ndonje tjeter agjent.
Nuk nderron asgje, pra nuk nderron permbajtjen apo ndonje veti tjeter te ndonje thirrje
(sesioni) ekzistuese, por me shume e plotson thirrjen me informata shtese. Pra nuk eshte sikur
re-INVITE.

Subscribe
Perdoret per tu informuar rreth pranise se tjereve ne rrjete. Kjo i dergohet SIP serverit
per te treguar deshiren e UAC se don te dije per statusin e nje sesioni specific.
Options
Veti te perkrahura nga ana tjeter, pra nga pala qe thirret dhe perdoret per te pyetur
ndonje server apo agjentin e shfrytzuesit (user agent) per mundesite qe ata i kane dhe
per gatishmerine e tyre per te ofruar sherbime
Register
Regjistrimi me serverin e lokacionit me te cilen metode shfrytzuesi (UAC) deshiron ta
lejmeroje kete server dhe tia jape informatat rreth adreses IP dhe URL (Unified
Resource Location) permes se cilave ky shfrytzues mund te pranoje thirrje.
Pra, regjistrimi behet me qellim per te pranuar thirrje dhe jo per te bere thirrje.
Regjistrimi behet poashtu per te shlyer apo larguar detalet e lokacionit te deritashem,
pra cdo regjistrim i ri e mbulon dhe i bene te pavlefshme regjistrimet e kaluara
Notify
Kjo metode perdoret nga UAS e cila i dergohet thirresit (UAC) kohe pas kohe per te
treguar gjendjen e sesionit per te cilen ai thirres ka aplikuar apo eshte duke e
shfrytzuar
PRACK
Kjo metode perdoret vetem per te konfirmuar pranimin e ndonje pergjigje (1xx,
perveq 100 e cila tregon se telefoni eshte duke cingerruar) derguar nga UAS.
Pra, nese UAC e shtron nje kerkese e cila shkon tek UAS, dhe UAS i pergjigjet UAC
duke thene se kerkesa e juaj ka ardhe me x numer te sekuences, ateher UAC i dergon
nje tjeter confirmim, por kesaj here PRACK per ti thene UAS se ka arriture
konfirmimi i juaj.
COMET (conditions are met)
Metode qe perdoret nga UAS per ti treguar shfrytzuesit se parakushtet per kualitetin
e sherbimeve jane plotsuar
REFER

Perdoret per ti treguar pales tjeter, pra pales te thirrur (qe definohet permes Unified
Resource Identifier URI), qe te kontaktoje nje pale te trete informatat e se ciles jane
ne mesazhin REFER

27.2.4

SIP header Pjesa kryesore

Fusha gjenerale ne hedear

Call-ID (Identiti i thirrjes)

Contact (Kontakti)
CSeq (Sekuenca e thirrjeve)
Date (Data)
Encryption (Enkriptimi)
Expires (afati i kalimit)
From (Prej)
Record-Route (Caktimi i rruges)
Timestamp (Venja e dates)
To (Tek)
Via (via)

Fusha e entiteve ne header

Content-encoding
Content-length
Content-type

Tabela 6. SIP header

Disa nga parametrat qe perdoren me shpesh jane pershkruar me poshte:

Call_ID eshte emri apo identifikimi i nje sesioni specifik

Contact eshte adresa ose kontakti per personin apo thirresin qe mund te
kontaktohet me vone nese kerkohet
Content_Length paraqet madhsine e mesazhit
Content_Type paraqet llojin e medias, pra fjala eshte nese eshte ze, te
dhena, video apo dicka tjeter
CSeq paraqet sekuencen e thirrjeve. Eshte unike dhe per cdo kerkese te re
rritet per nje.
From paraqet detalet e derguesit apo thirresit qe inicon thirrjen
Subject pershkruan natyren e thirrjes
To paraqet detalet e marresit apo pales se thirrur qe pranon thirrjen
Via - tregon shtegun per te percjelle thirrjen

Nga shembulli i meposhtem shihen keto parametra:

INVITE sip:Krasniqi@UBT.org SIP/2.0
Via: SIP/2.0/UDP nec.com:5060
To:Xh.Krasniqi (sip: Krasniqi@UBT.org)
From: Paul Smith (Paul.Smith@nec.com)
Call-ID: 123456789@nec.com
CSeq: 1 INVITE
Subject: Lectures in Prishtina
Contact:sip:Paul.Smith@nec.com
Content-Type: application/sdp
Content-Length:158

V=0 (verzioni)
o=Xhafer 2890844526 2890844526 IN IP4 UBT.org
s=Phone call (subject)
c=IN IP4 100.101.102.103 (connection)
t=0.0 (time)
m=audio 49170 RTP/AVP 0 (media)
a=rtpmap PCMU/8000 (attributes)

27.2.5

Mesazhet e pergjigjeve te SIP (SIP Response Messages)

Shumica e SIP mesazheve jane te nxjerrura nga HTTP/1.1 lista e kodeve, perveq
kategorise 6xx e cila eshte kategori e re ne SIP dhe jo ne HTTP.
Ka dy lloje te pergjigjeve:

27.2.5.1

Pergjigje qe tregon progress gjate thirrjes

Pergjigje finale, qe perfundon SIP transaksionin

Pergjigje qe tregon progress gjate thirrjes

1xx - paraqet kerkimin, cingerrimen, pritja ne rresht

100 - Duke provuar qe te kontaktohet pala e thirrur.
Kjo pergjigje gjenerohet nga serveri zevendsues (Proxy)
180 - Duke cingerruar (ringing)
Kjo pergjigje gjenerohet nga UAS qe i dergohet UAC
181 - Thirrja eshte duke u transferuar tek ndonje terminal tjeter
182 - Thirrja ne rresht
183 - Tregon progresin e thirrjes.
Kjo i mundeson UAC te ndegjoj cingerrimen, kur eshte linja e zene, ose
porosine per te lene mesazhin

27.2.5.2

Pergjigje finale, qe perfundon SIP transaksionin.

2xx sukses
200 - OK

3xx - transferim (forwarding-redirection)

300 - Shume zgjidhje kthehen si pergjigje, si bie fjala se personi i kerkuar
mund te ndodhet ne kete apo ne ate vend, ne kete apo ate adrese
301- Personi eshte zhvendosur dhe nuk ndodhet me ne kete adrese
302 - Personi nuk ndodhet momentalisht ne kete adrese
305- Kjo pergjigje tregon se thirrja duhet transferuar tek Proxy dhe prej aty
mund te gjindet adresa e kerkuar

380 - Kjo pergjigje tregon se pala e thirrur deshiron te kontaktohet permes

ndonje forme tjeter si bie fjala email, porosi apo tjera.

4xx - gabimet e klienteve duhet derguar prap

400 - Thirrje e gabuar, me gabime ne pjesen kryesore
401 - Thirrje e pa-autorizuar
402 - Thirrje per te cilen duhet paguar me pare
403 - Thirrje e ndaluar
404 - Personi apo adresa e panjohur
405 - Metoda e perdorur nuk eshte e lejuar
406 - Kjo tregon se kerkesa nuk mund te procesohet, pasi qe nje fushe ne
pjesen kryesore Accept nuk eshte e plotsuar
407 - Autenticiteti nga ana a serverit Proxy kerkohet, pra thirresi nuk ka kaluar
neper serverin Proxy
408 - Afati i kerkeses, apo i qendrimit neper servera ka kaluar
409 - Ka disa konflikte ne pjesen kryesore
410 - Personi nuk ekziston
411 - Tregon se fusha ku kerkohet te plotsohet gjatsia e mesazhit nuk eshte e
dhene
413 - Gjatsia e mesazhit shume e gjate prandaj edhe nuk mund te pranohet
414 - Gjatsia ose formati i adreses per tu derguar shume e gjate dhe nuk
mund te procesohet
415 - Kur mesazhi permban llojin e medias qe nuk mund te suportohet nga
rrjeta destinuese, p.sh. video konferenca permes PSTN
420 - Extension i gabuar
421 - Extensioni mungon dhe prandaj kerkohet te plotosohet
480 - Perkohesisht jashte perdorimit
481 - Referimi i gabuar i ndonje sesioni, pra fjala eshte kur referohet ndonje
thirrje per te cilen serveri nuk kane informata
482 - Thirrja eshte perseritur disa here dhe ndodhet ne cikel te pafund
483 - Numri maximal i hapave (hops) apo segmenteve gjate rruges ka kaluar
484 - Adresa e pakompletuar
485 - Adresa e paqarte
486- Ky server eshte i zene, por mund te provohet ndonje server tjeter, pra
nuk eshte si 600 qe thot se te gjithe serverat jane te zene
487 - Kerkesa eshte anuluar
488 - Kjo tregon se ka disa probleme ne pjesen kryesore (header) dhe nuk
mund te procesohet ne kete server. Mund te provohet dikund tjeter.

5xx - deshtimet e serverit perdore servera tjere

500 - Gabim mbrenda ne server
501 - Metode a panjohur dhe nuk mund te implementohet
502- Gateway i keq, tregon se ka disa probleme ne gateway dhe rrjeta tjeter
nuk mund te kontakothet
503- Nuk ofrohet sherbim per kete kerkese specifike
504 -Per shkak te problemeve ne rrjeten tjeter gateway eshte vonuar ne
pergjigje keshtu qe ka kaluar koha e lejuar neper servera
505 - Verzioni i gabuar

6xx Gabim global, i zene, refuzim, nuk gjindet askund. Ky eshte nje kod
i ri qe ndodhet vetem ne SIP e jo ne HTTP.
600 - i zene kudo
603 - nuk pranon thirrjen. Nuk tregon arsyen pse
604 - Personi i kerkuar nuk ekziston askund
606 - Sesionin mund tI kete disa parregullsi dhe nuk lejohet te vazhdoj

27.2.6

Si operon SIP?
Operimi i SIP behet kryesisht ne dy forma:
Permes serverit Proxy dhe
Permes serverit me transferim (redirect server)

27.2.6.1

Operimi i SIP permes serverit Proxy

hotmail.com

xhafer

Location server
1

ttd.neceur.com

INVITE XK@Swift

sip:xhafer@hotmail.com 2
INVITE xhafer@hotmail.com

X.K@ttd.neceur.com

200 OK
6

200 OK

Swift
9

ACK XK@Swift

ACK 131.
xhafer@hotm
ail.com
Orion
Figura
Operimi
i SIP Permes
serverit Proxy
10

Operimi i SIP permes serverit me transferim/ridireksion

hotmail.com

Location server

INVITE xhafer@hotmail.com
4

302 moved temporarily

contact: xhafer@kcl.ac.uk

ACK xhafer@hotmail.com

xh afer

27.2.6.2

media stream

kcl.ac.uk
6

INVITE xhafer@kcl.ac.uk

200 OK
ACK xhafer@kcl.ac.uk

Figura 132. Operimi i SIP permes serverit per ridireksion

27.3

SIP dhe Protokolet tjera te aferta

SIP punon ne bashkpunim me protokolet vijuese:

27.3.1

RSVP - Resource ReSerVation Protocol

RTP/RTCP - Real time Transport Protocol
RTSP - Real time Streaming Protocol
SAP - Session Announcement Protocol
SDP - Session Description Protocol

RSVP Resource ReSerVation Protocol

Eshte protokoli kryesor i Kualitietit te Sherbimeve (QoS). Mundeson
transmetimin e zerit permes rrjetave te te dhenave me vonesa te tolerueshme.
Rezervimi i kapacitetit behet per cdo thirrje veq e veq.

27.3.2

RTP-Real-time Transport Protocol

Perkrah transferimin e medias me real-time permes rrjetave me baze te paketeve.
Protokoli transportues duhet tia mundesoje marresit qe te veren cdo lloj humbje
ne paket dhe gjithashtu te afroje informata kohore, siq jane koha e nisjes etj.
Header i RTP permban informacione qe ndihmojne marresin te modifikoje apo
rekonstruktoje median. Funksonet e RTP jane:

27.3.3

Sekuencimi, apo radhitja e paketeve

Identifikimi i medias: perdoret per te nderruar tekniken e kodimit per
te mundesuar pershtatjen e kapacitetit.
Identifikimi i paketeve (frame)
Identifikimi i origjines:
Sinkronizimi intramedial: koha e nisjes e cila nevojitet per te
kompensuar kohen per dallime ne vonesa (jitter).

RTCP - Real-time Control Transport Protocol

Eshte nje protokol kontrollues qe e kontrollon RTP. Funksionet shtese jane:

27.3.4

pergjigja rreth kualitetit te sherbimeve (QoS feedback)

kontrollimi i sesionit
identifikimi, siq jane email, numri i telefonit.
Sinkronizimi intramedial

RTSP - Real-time Transport Streaming Protocol

Eshte nje protokol qe e kontrollon shperndarjen e rrjedhjes se medias ne real-time,
ngjajshem me VCR, pra pauze, levizje perpara, levizje mbrapa etj.
Mundeson selektimin e kanalit, UDP apo TCP, apo multicast UDP.

27.3.5

Terhjekjen e medias prej media serverit

Ftesen derguar media serverit per konference
Bashkangjitja e mediave me nje presentim ekzistues

SAP - Session Announcement Protocol

Perdoret per lajmerimin e konferencave multicast dhe sesioneve tjera.
Ky lajm u dergohet adresave te ndryshme te njohura ne porten 9875.

27.3.6

SDP - Session Description Protocol

Ky protokol perdoret per te pershkruar sesionet me multimedia, per ti pregaditur
ato dhe per ti lajmeruar permes SAP. Qellimi eshte qe pala pjesemarrese ne
konference te informohet me heret per permbajtjen dhe llojin e sesionit.
SDP i perfshine informatat e meposhtme:
Qellimi dhe emri i sesionit
Adresa dhe numri i portes
Koha e fillimit dhe e mbarimit
Informatat per pranimin e ketyre sesioneve
Informatat rreth kapacitetit qe do te perdoret gjate sesionit
Detalet e personit pergjegjes per session

27.4

SIP ose H.323

Te dy protokolet mundesojne thirrje ne mes te dy paleve apo shume paleve

duke perdore kompjuteret dhe telefonat.

Te dy protokolet mbeshtesin negocimin si forme e hapjes se sesionit

Te dy protokolet perdorin enkriptimin per te siguruar/mbrojtur sesionet

Te dy protokolet perdorin RTP/RTCP protokolet

27.4.1

Dallimet kryesore ne mes SIP dhe H.323

Perparsite dhe dallimet e SIP

Vetem per IP
Me pak komplex
Lehte te dekodohet/korrektohet
Arkitektura Klient/server
Dizajnim i lehte i barriere/proxy
dhe konfigurim
Mund te zgjerohet dhe avancohet
me veti te reja si dhe mundeson

Perparsite dhe dallimet e H.323

Ishte shume i perhapur

Eshte me shume interoperabil me
protokolet pa baze te IP-s
Mundeson
nderlidhjen
e
multimedia komunikimit ne mes
te rrjetave me paket dhe rrjetave
me qarqe CSN.
Prezenca ne treg per disa kohe

rritjen e rrjetave
SIP ka arrite momentumin
Format i mesazhit eshte ASCII
Adresimi me URL ose edhe
MSISDN
Mbeshtete IM
Madhsia e protokolit 250 faqe

Jo kompatibil me Internet
Kompatibil me PSTN
Format i mesazhit eshte binary
Adresimi me MSISDN apo host
Nuk mbeshtete IM
Madhsia e protokolit 1400 faqe