YÜKSEK MUKAVEMETLİ ÇELİKLER (HSS)

SERTLİK (HARDNESS)

Sertlik bir çeliğin deformasyona dayanıklığını, direncini gösterir. Takım çeliklerinde sertlik genellikle
Rockwell C testi ile belirlenir. Serleştirilmiş soğuk takım çelikleri sınıfına bağlı olarak genellikle 58/64
aralığında sertliği haizdir. Çoğu tipik olarak 60/62 aralığındadır.
BASKIDA ESNEKLİK MUKAVEMETİ

SERTLİK(HRC)

Sertlik chazlarının çalışma sistemi standart bir yük kullanarak test parçası üzerinde bir ezme, girinti
oluşturmak ve oluşan girintinin boyutunu ölçme şeklindedir. Geniş bir girinti veya ezme malzeme
sertliğinin az olduğunu ( malzeme kolaylıkla ezilmektedir) gösterir. Küçük bir girinti ezme veya girinti
ise malzeme sertliğinin yüksekliğini (malzeme ezilmeye dayanaklıdır) gösterir. Değişik tip(grade) çelikler
aynı sertlik değerlerini veriyorsa bunun nedeni sertlik ölçüm cihazının oluşturduğu girintinin boyunun
aynı olmasıdır. Diğer bir deyişle aynı sertliğe sahip birçok çelik tipi olabilir. Sertlik temel olarak
çeliklerin tipine(grade) bağlı bir değişken değildir.

Yukarıdaki şekilde malzemenin sertlik ve esneklik sınırı (yılma noktası, plastik deformasyon alt limiti)
arasındaki ilişkiyi göstermektedir. Sertliği yüksek takım çeliklerinin plastik deformasyona uğraması için
daha yüksek bir yük gerekir.

Takım çeliklerinde yüksek sertlik oranları yüksek karbon içeriği ve birlikte uygun oranlarda tungsten
ve/veya molibden katkısıyla sağlanır. Çoğu takım çelikleri küçük oranlarda tungsten ve molibden içerir.
bileşimden Tungstenin iptal edilmesi için yaklaşık bir buçuk katı kadar Molibden kullanılması gerekir.
ASTM standardına göre M2 tipi (grade) takım çeliği (DIN HS 6-5-2) %5 Tungsten, %6 Molibden ihtiva
eder. (Tungsten eşleniği %16) ( DIN standardında HS’ten sonra gelen rakamlar sırasıyla Tungsten,
Molibden, vanadyum ve Kobalt içeriğini gösterir. M2’de Kobalt yoktur.)

Kesme, delme kalıplarında zımba uçlarında eğilme, mantarlaşma veya zımba yüzeylerinde ezilmeler,
vuruklar zımba sertliğinin, delme esnasında ortaya çıkan değişik baskı, sıkıştırma kuvvetlerini
yenemediğini ve plastik deformasyon meydana geldiğini gösterir.

TEKNİK Bülten sayı 2 26 Ekim 2007

 Zımba ucu eğilmesi Mantarlaşma

Şayet kesme, delme işleminde ortaya çıkan kuvvet (bkz bülten1) puntanın yapıldığı malzemenin
mukavemetinin ( baskı mukavemeti-kg/mm2) %60’ını aşıyorsa kullanılan zımbada rasgele
kırılmalar meydana gelebilir.

Zımbanın özellikle uç kısımlarında eğilme, ezikler, ve deformasyon (mantarlaşma) meydana geliyorsa

çözüm zımba malzemesini tipini sertliği daha fazla olan tiplerle (grade) değiştirmek veya işletme
yüklerini (kesme ve sıyırma kuvvetleri) azaltmak gerekir. Kesme ve sıyırma kuvvetlerinin nasıl
azaltılabileceği sonraki bültenlerde ele alınacaktır. Aşaağıdaki tablo ASTM 6XX sınıflamasına göre
değişik tip HSS çeliklerinin minumum ve maksimum sertliklerini göstermektedir.
SERTLİK HRC

ÇELİK TİPLERİ

DARBE MUKAVEMETİ (TOUGHNESS)

Darbe mukavemeti malzemenin kırılma, yongalanma (chipping-ufak parça kopması), ve çatlamaya karşı
direncini ifade eder. Diğer bir deyişle şok veya ani darbelere karşı dayanıklılığıdır. Darbe mukavemeti
krılganlık (brittleness-gevrekli) zıttı olarakta yorumlanabilir. Darbe mukavemetini ölçen çeşitli testler
mevcuttur.

Darbe testinde malzeme numunesi bir fikstür yardımıyla sabitlenir ve hareketli kalibre edilmiş ağırlık
veya sarkaç marifetiyle darbeye maruz bırakılır. Darbe mukavemeti, malzemenin kırılmadan önce
absorbe (soğurduğu-emdiği) enerji miktarı olarak (joule) olarak ölçülür. Kırılgan ve gerek malzemeler
kırılma öncesi çok az enerji absorbe ederler. Aşağıda değişik darbe testleri ile ilgili şematik bilgi
verilmiştir.

TEKNİK Bülten sayı 2 26 Ekim 2007

Çoğu takım çelikleri kertik veya çentik etkisine karşı hassastır. Diğer bir deyişle zımba imalatı sırasında
sıkça görülen, kertik, çentik, dalma, geometri değişiklikleri, aşırı yüzey pürüzlülüğü takım çeliğinin darbe
mukavemetini önemli şekilde azaltan hatalardır. Yine örneğin zımbalar malzemeyi deldikten hemen sonra
kesme kuvvetinin zımba üzerinden kalkmasından, diğer bir deyişle zımbanın boşalması nedeniyle şoka
uğrarlar.

Kırılma Yongalaşma

Zımbalarda darbe mukavemetinden dolayı hatalar, zımba ucundan üst gövdeye kadar kısımlarda
radyüslerde, zımba ucunda ve zımba kafasında, zımba sabitleyici bilya yuvalarında vb meydana gelir.
Pratikte zımba aşınmaları, darbeden dolayı kırılmalara tercih edilir. Zira kırılmalar öngörülemez, birden
olurlar ve çoğu kez üretimin kesintiye uğramasına ve bazı hallerde de kalıbın zarar görmesine ve hatta
işçi emniyeti ile ilgili sorunlara yuol açarlar. Doğal zımba aşınmaları ise zaman içinde oluşur,
öngörülebilir ve planlanabilir.

Darbeden dolayı kırılmalar bir çok faktörden meydana gelebilir. Bunlar takım çeliğinin darbe
mukavemetinin arzulanan düzeyde olmaması, zımba üretin hataları, ısıl işlem hataları ve operatör hataları
(hizalama, dayama ve saç malzemenin kalıba beslenmesi gibi) gibi faktörlerdir.

Zımba malzemesinin seçiminde darbe mukavemet değerlerinin irdelenmesi, hangi çeliklerin darbeye
direncinin (charpy C kertik testi) yetersiz olduğu konusunda fikir verecektir.

TEKNİK Bülten sayı 2 26 Ekim 2007

 SERTLİK

Çeliklerde darbe mukavemetinin arttırılması alaşım içeriklerinin azaltılması, fakat daha çok partikül
metallürji teknikleri, Çeliğin çift ergitmeye tabi tutulması ve CPM üretim teknolojisi kullanımı gibi
yollarla sağlanır. Böylelikle çelik yapısı daha üniform hale getirilir, iç gerilimler azaltılır ve darbe
mukavemeti iyileşir.

AŞINMA DİRENCİ (WEAR RESİSTANCE)

Aşınma direnci takım çeliğinin kesilen delinen malzeme ile sürtünmesi, diğer kalıp elemanları ile teması
ile ortaya çıkabilecek aşınmalara dayanımını ifade eder.
Takım çeliklerinde aşınma iki türlü olur. Sürtünme yoluyla (abrasion) veya yapışma (adhesion)(sarma)
yoluyla. Sürtünme yoluyla aşınma sürtünen malzemeler üzerindeki kalıntılar, depositler veya
oksitlenmeler neticesinde kütleşmeler, yuvarlaklaşmalar (örneğin kesici ağızlarda radyüs
oluşması)şeklinde ortaya çıkar. Bu türden aşınma direncini test etmek için zımpara, veya kum veya
benzeri malzemeler kullanılır. Çelik çelik arasındaki değmeler neticesinde (yapışma) ortaya çıkan
aşınmalar ise yüksek basınçda sürtünen malzemelerden malzeme yırtılması, kalkması şeklinde olur.

Normal olarak sertliği yüksek takım çeliklerinin sertliği az olan takım çeliklerine göre daha az
aşınmalarını bekleriz. Ancak aynı sertlikteki çelik tipleri aşınmaya karşı değişik dirençler gösterebilirler.
Örneğin O1, A2; D2 ve M2 çelikleri her birisi 60 HRC sertlikte kullanıldıklarında değişik aşınma
karakteristikleri gösteririler.

Takım çeliklerinin aşınma karakteristiklerini iyileştirmek amacıyla Vanadyum ilave edilir.

HSS ÇELİKLERİ KİMYASAL KOMPOZİSYONLARI

TEKNİK Bülten sayı 2 26 Ekim 2007

HSS ÇELİKLERİ ÖZELLİKLERİ

AŞINMA DİRENCİ
DARBE KIRMIZI TAŞLAMA
MUKAVEMETİ SERTLİK KOLAYLIĞI

HSS ÇELİKLERİ ISIL İŞLEMLERİ

TEKNİK Bülten sayı 2 26 Ekim 2007

HSS ÇELİKLERİ RENK KODLAMASI

HSS ÇELİKLERİ DIN MUADİLLERİ

ASTM DIN
M2 HS 6-5-2
M3 HS 6-5-3
M4 HS 6-5-4
M35 HS 6-5-2-5
M48 HS 10-5-3-
T15 HS-12-1-5-

TEKNİK Bülten sayı 2 26 Ekim 2007