TOTEM ve TABU II

SIGMUND FREUD
eviren: Niyazi Berkes

BLM III
ANMZM, SHR VE DNCELERN SALT ERK
Psikanaliz grn manevi bilimlere uygulamaya alan incelemelerin her iki
alana da eit davranamamas kanlmaz bir eksikliktir. Onun iin bu incelemeler
uzmanlar yreklendirme, aratrmalarn yaparken kendilerine yararlanacaklar
dnceler esinleme grevine zg kalmaktadr. Bu eksiklik, animizm denen
koca alan incelemeye alan byle bir denemede zellikle kendini iddetle
duyumsatr.(1)
Animizm, dar anlamnda, ruhla ilgili kavramlar kuram, geni anlamndaysa,
genellikle tinsel varlklar kuramdr. Animatizm, yani dardan cansz grnen
doann ruhlandrlmas (canlandrlmas), iine animalizmi ve manizmi de alan
daha geni bir blmdr. nceleri belirli bir felsefe sistemi iin kullanlan
animizm terimine bugnk anlamn veren E. B. Tylor olmutur.(2)
Gerek gemite, gerekse zamanmzda yaayan ilkellerin doa ve dnya zerine
ok dikkate deer grleri kavranmaya allrken bu terimler kullanlmaya
balanmtr. Bu ilkel insanlara gre dnya insanlara iyilik ya da ktlk yapan
birok ruhsal varlkla doludur. lkeller doa olaylarnn nedenlerini bu cinlere ya
da eytanlara yklemektedir. Bundan baka yalnzca hayvanlarn ve bitkilerin
deil, cansz eylerin de bu ruhlarla canlandrldna inanmaktadrlar. Bu ilkel
"doa felsefesi''nin nc ve belki de en nemli bir blm bize o kadar garip
gzkmez; nk bugn biz ruhlarn varlnn snrlarn ok daraltm
olduumuz halde ve doa olaylarn kiisel olmayan maddi glerle
akladmz halde bile, bu felsefeden tmyle kurtulmu saylamayz. O da
udur: lkeller, insanlar iin de dier eylerde grdkleri "ruhlulua''
inanyorlar. Onlara gre, insanlarda da bulunduklar yerden ayrlarak baka
varlklara geebilen ruhlar vardr; bu ruhlar birtakm grnmez etkinliklerde
bulunurlar ve bir dereceye kadar bulunduklar "bedenler''den bamszdrlar.
Balangta ruhlar tpk bireyler gibi dnlrd; fakat uzun bir evrimle maddi
karakterlerini yitirdiler ve daha yksek bir anlamda ruhlandrma gr
olutu.(3)
Birok yazar, bu ruh grnn animizm sisteminin ilk ekirdei, cinlerinse
ancak bedenden kurtulmu ruhlar olduunu, insan ruhuna benzetme yoluyla
hayvanlarda, bitkilerde ve eyada da ruh olduu dncesinin doduunu
sanmaktadr.
Acaba ilkel insanlar, bu animizm sisteminin dayand ruh ve beden ikilii
grne nasl varmt? Sanldna gre bu gr, uyku (d) ve uykuya
benzeyen lm olaylarna bakarak insanlar bu kadar yakndan etkileyen bu
durumlar aklama abasnn sonucu olarak ortaya kmtr. Herhalde lm bu
grn ortaya knn balang noktas olsa gerektir. lkel insan iin yaamn
sreklilii yani lmezlik apak bir eydi. lm kavram daha sonra ortaya kan

ve ancak ister istemez kabul edilen bir kavramd; nk lm dncesi bizim

iin bile ii bo ve gereklii anlalamaz bir kavramdr. Animizm kavramlarnn
ortaya kmasnda dlerde grlen imgeler, glge, yansma gibi gzlem ve
deneyimlerin oynad sanlan rol zerinde de tartmalar olmu, fakat bunlar
hibir sonuca varmamtr.
Kendisini dndren olaylar karsnda ilkel insann kafasnda bu ruh
kavramnn domasnda ve sonra bu kavram d dnyadaki eyaya
kaydrmasnda doal olmayan gizemli bir sr grmemeliyiz. Animizm
kavramlarnn birok ulus arasnda ve birok devlette birbirine benzediini
gren Wundt (4), bu kavramlarn "efsane kurucu bilincin zorunlu ruhsal rnleri
olduunu ve ilkellerdeki animizmin, grebildiimiz kadaryla insanlarn doa
halinin ruhlandrlm bir anlatm saylabileceini'' syler.(5)
Hume, Dinlerin Doal Tarihi adl yaptnda cansz doann canllatrlmasn
hakl grr ve yle der: "Btn insanlkta her eyi kendisi gibi grme ve
yakndan tand ve bildii nitelikleri her eye kaydrma eilimi vardr'' (6).
Animizm bir dnce sistemidir, tek bir olay aklamakla kalmaz, btn dnyay
bir noktadan bir sreklilik (continuit) olarak kavrayan bir aklama verir.
Yazarlar, zamann gemesiyle bu trden dn sisteminin, dnya
sisteminin ortaya ktn kabul etmektedir: animistik (mitolojik) dn,
dinsel dn ve bilimsel dn sistemleri. Bunlardan ilk sistem olan
animizm, belki de en tutarl ve en kapsaml olan ve dnyann i yzn
btnl iinde aklayan tek sistemdir. nsanln bu ilk dnya sistemi bugn
bir psikoloji kuramdr. ster bo inanlarda olduu gibi eski alardan kalma bir
kalnt biiminde, ister dilimizin, inanlarmzn, felsefemizin temelinde olduu
gibi yaayan bir biimde olsun, bu grn bugnk yaammzda hl ne kadar
yeri olduunu gstermek konumuzun dnda kalr.
Birbiri ard sra gelen bu dnya gr evresini gz nnde tutarak diyoruz
ki, animizmin kendisi henz bir din deildir, ancak daha sonra dini douracak
olan ilk koullar tamaktayd. Efsanelerin (mitoslarn) animizmin temelleri
zerine kurulmu olduu aktr; fakat bunlarn animizmle olan ilgisinin ayrnts
baz temel noktalarda henz aydnlatlm deildir.
Bizim psikanaliz incelemelerimiz ie baka bir noktadan balayacaktr.
nsanln, en eski dnya grn srf "speklatif'' bir bilgi hrsyla yarattn
sanmamalyz. Doaya egemen olmak gibi uygulamayla ilgili gereksinimlerin
herhalde bu ite bir pay olmutur. Onun iin animizm sistemiyle birlikte baka
bir eyin daha yrdn, yani insanlar, hayvanlar, eya ve ayn zamanda
cinler zerinde egemen olma yntemlerinin de ilerlediini grrsek bunda
alacak bir ey yoktur. S. Reinach (7) "byyle sihir'' adn verdiimiz bu
yntemlere animizmin stratejisi adn vermek istemektedir; fakat ben Mauss ve
Hubert ile birlikte, bunlar teknie benzeteceim (8).
Acaba by ve sihir kavramlar birbirinden ayrlabilir mi? Ancak kendi yetkimize
dayanarak, dil alkanlklarmzn keyfiliklerinden kendimizi kurtarmay gze
alrsak bunu yapabiliriz. O zaman bynn temel olarak, belirli koullar altnda
insanlara nasl davranlyorsa, ruhlara da yle davranma yoluyla, yani onlar
honut etme, uzlatrma, bizi kayrmalarn salama, gzlerini yldrma, glerini
ellerinden alma, kendi istenci altna sokma yoluyla etkileme sanat olduunu
grrz. Btn bunlar yaayan insanlarn zerinde etkisi olduu grlen
yntemlerin ayn olan yntemlerle yaplmaktadr. Oysa sihir baka bir eydir; o
temel olarak ruhlarla uramaz, bildiimiz psikolojik yntemleri kullanmaz, zel
aralar kullanr. Sihrin daha eski ve daha nemli bir animizm teknii olduunu

kolaylkla kestirebiliriz; nk cinlere kar davran biimleri arasnda sihir

trnden olanlar da grlmtr (9). Bundan baka sihrin doann
canllatrlmad yerlerde kullanld grlmektedir.
Sihir ok eitli amalara yarar. Doa olaylarn insann istencine baml klar,
insan dmanlardan ve tehlikelerden korur, insanlara dmanlarna zarar
verme gc kazandrr. Fakat sihir etkinliinin dayand ilkeler o kadar
ortadadr ki btn yazarlar ayn eyi grmtr. rnein E. B. Tylor'un
dncesine gre sihri en ksa bir biimde onun u szleriyle anlatabiliriz:
"Zihinde kurulan bir ilikiyi gerekte olan bir iliki sanmak.'' Bu zellii iki tr
sihri ele alarak aklayalm.
Dmana zarar vermek iin kullanlan en yaygn sihir yntemi bir dmann
herhangi bir maddeden bir figrn yapmaktan ibarettir. Tpk benzemek art
deildir, hatta herhangi bir ey onun figr saylabilir.
Bundan sonra bu imgeye ne yaplrsa, nefret edilen aslnn bana geleceine
inanlr. rnein figr herhangi bir yerinden incitilirse, dmann vcudunda ona
karlk olan yer hastalanacaktr. Ayn sihir teknii, ktlk yapmak iin
kullanld gibi iyi amalar iin de kullanlabilir; rnein kt eytanlara kar
tanrlara yardm etmek iin de kullanlabilir. Frazer (10) yle der: "Eski Msr'da
Gne-Tanr Ra her gece karanlk batdaki yerine batt zaman, ba eytan
Apepi'nin nderlii altnda btn eytanlar ona saldrr. Ra, btn gece onlarla
dvr ve hatta bazen karanln gleri mavi Msr gklerinde onun n
karartmak ve zayflatmak iin bulutlar gnderir. Gne Tanr'ya bu her gnk
savanda yardm etmek iin Thebes'deki tapnanda her gn yin yaplr.
Dman Apepi, mumdan yaplm korkun ehreli bir timsah suretinde ya da
kangall bir ylan biimiyle simgelenir ve zerine eytann ad yeil mrekkeple
yazlr. zerine yeil mrekkeple Apepi'nin dier bir resmi izilen bir papirs bir
koruyucuya sarlarak resim siyah sala balanr, zerine tkrlr, ta bir
bakla zerine vurularak yaralanr ve yere atlr. O zaman rahip onun zerine
sol ayayla yeniden basar ve sonunda onu belirli bir aatan ya da ottan
yaplm bir atete yakar.
Apepi'nin kendisi bylece kesin olarak yok edildikten sonra balca
eytanlarnn, onlarn babalarnn, annelerinin ve ocuklarnn mumdan figrleri
yaplr ve ayn biimde yaklr. Bu ayine belirli efsunlarn okunmas da katlr ve
bu ayin yalnzca sabahleyin, leyin ve akam zeri deil, frtna koptuu ve
iddetli yamur yad ya da siyah bulutlar gnein parlak klarn
kapatmak zere g kaplad zamanlarda da yaplr. Karanlk bulut ve
yamurun eytanlar, figrlerine kar yaplan ktlkleri kendilerine kar
yaplm gibi duyumsarlar; hi olmazsa bir zaman iin geip giderler ve iyiliki
Gne-Tanr yengi kazanarak yeniden parlar'' (11).
Buna benzer amalarla yaplan daha bir sr sihir ilemi vardr; fakat ilkel
budunlar arasnda hep byk bir rol oynayan ve evrimin daha yksek
evrelerinde grlen efsanelerde ve kltlerde ksmen kalan iki sihir biimi
zerinde duracam, bunlar sihirle yamur yadrma ve meyve verdirme
sanatdr. Yamur sihrinde, yamura yknerek ve hatta yamuru yadran
bulutlara ve frtnalara yknerek yamur yadrlr. Bu det, "yamur oyunu
oynamak'' gibi bir eydir. rnein Japonya'nn Ainolar, byk bir kalburdan su
dkerek yamur yadrrlar, baka yerlerde byk bir kaba tpk bir gemi gibi
yelken ve krek takarlar, ondan sonra bu kab kyn ve bahelerin evresinde
srklerler. Topran verimlilii iin yaplan sihir ise, topran stnde insanlar
arasnda cinsel ilikide bulunmaktan ibarettir. Birok rnekten bir tanesini
analm: Java'nn baz yerlerinde, pirinlerin ieklenme zamannda, pirinlerin

iyi rn vermesi iin rnek olsun diye kyller geceleyin tarlalara karak
iftleirlerdi (12). Ayn zamanda yasak olan "ensest''in yaplmasnn, topra
zararl otlarla dolduracandan ve rn verdiremeyeceinden de korkulur (13).
Baz olumsuz kurallar, yani sihirle ilgili saknma nlemleri vardr ve bunlar da,
bir tr sihir biimine sokulabilir. rnein Dayak kylerinde kyllerin bazlar
yabandomuzu avna ktklar zaman, kyde kalanlarn av sresince elleriyle
yaa ya da suya dokunmalar yasaktr, dokunurlarsa bu hareketleri avclarn
parmaklarnn yumuamasna ve avn ellerinin arasndan syrlp kamasna
neden olur (14). Gilyakl bir avc ormanda av peinde koarken, ocuklarnn
aa ya da kum zerine resim izmesi yasaktr. nk sk ormanlardaki
patikalar bu resimlerdeki izgiler kadar karabilir ve bylece avcnn avnn
yolunu armasna neden olabilir (15).
Gerek bu rneklerde gerekse bunlar gibi olan daha birok rnekte uzakln
hesaba katlmamas, telepatinin doal bir ey gibi kabul edilmesi, sihrin
zelliklerini kavramamz kolaylatrr.
Btn bu rneklerde etkili g olarak kabul edilen eyin ne olduunu aka
grebiliriz: bu g, gerekletirilen edimle beklenen olay arasndaki benzerliktir.
Bunun iin Frazer bu trl sihre yknmeyle yaplan ya da homoeopathic sihir
diyor. Yamur yamasn isterseniz, yamur gibi grnen ya da yamuru
anmsatan bir ey yapmanz yeterlidir. Daha sonraki evrim aamasnda
yamurun sihirle yadrlmas yerine, evliyalardan yamur yadrmalarn rica
etmek iin tapnaklara gidilerek dua edildiini grrz. Sonunda bu din teknii
de terk edilmi, bunun yerine yamurun yamasnda havay etkileyen glerin
neler olduu anlalmaya allmtr.
Sihrin dier bir trnde ise benzerlik ilkesi yoktur, bunlarda baka bir ilke
vardr, bu ilkeyi u rnekler anlatabilir.
Bir dmana ktlk etmek iin baka bir yntem daha kullanlabilir. Onun
stnden herhangi bir ey, rnein bir sa, trnak paras ve hatta giysinin bir
paras elde edilir ve bunlara dmanca bir ey yaplr. Adeta o adamn
kendisine yaplm gibi, bunlarn etkisi olduuna ve ona ilgili olan eyann
bana gelenlerin onun da bana geleceine inanlr. rnein ilkel adamn
dncesine gre, ad, bir adamn kiiliinin bir parasdr; onun iin bu adamn
ya da bir ruhun ad bilinirse, o ad tayann zerine de etki etme gc
kazanlm olur. te tabuyu irdelerken deinmi olduumuz (16) adlarn
kullanlmasndaki dikkate deer saknma ve snrlamalar bu aklar. Bu
rneklerde benzerlik yerine parann btn yerine konmas ilkesi gemektedir.
lkel insanlarn yamyamlnn ok daha yksek kaynaklar ve anlam da bu
biimde ortaya kmaktadr. nk bir kimsenin vcudunun paralarn yemekle
ve onu kendimizin bir paras yapmakla o adamn zelliklerine de sahip olmu
oluruz. te baz durumlarda yemek yeme konusunda birtakm saknmalara ve
yasaklara dikkat etmenin kayna buradadr. rnein gebe bir kadnn baz
hayvanlarn etini yemekten saknmas gerekir; nk onlarn, rnein korkaklk
gibi istenmeyen zelliklerinin beslemekte olduu ocua gemesi olasl
vardr. Sihrin etkilemesi iin iki ey arasnda kesinlikle bir dokunu ya da hi
olmazsa en nemli noktada dokunu koulu yoktur. rnein bir yarann iyileip
iyilemeyecei, bu yaraya neden olan silaha baldr; yarann geleceiyle silahn
kendisi arasnda bir ba olduunu sanan byle bir gr hi deimeden
binlerce yl boyunca izlemek olasdr. Bir Melanezyal kendisini yaralayan yay
eline geirirse, yarann iltihaplanmasnn nne gemek iin onu souk bir yerde
dikkatle saklar. Fakat eer yay dmann elinde kalrsa, yarann ate gibi

acmas ve iyice iltihaplanmas iin yay kesinlikle bir ate kenarna konur. Pliny
Doal Tarih'inde (XXXVIII) u neride bulunur: Bir kimse birinin cann
acttna piman olursa, bu ktl yapan elinin stne tkrsn, incitilmi
kiinin acs derhal diner. Francis Bacon Doal Tarih'inde, pek revata olan yle
bir inantan sz ediyor:
Yaralayan silahn stne merhem koymak yarann iyilemesine neden olur.
Hatta bugn bile ngiliz kylleri bu dete uyar ve orakla bir yerlerini kestikleri
zaman, yarann cerahatlenmemesi iin o andan itibaren arac temiz tutmaya
bakarlar.
1902 yl Haziran'nda yerel bir ngiliz haftalk gazetesinin bildirdiine gre,
Norwichli Matilde Henry adnda bir kadnn ayann tabanna kazayla demir ivi
batm. Kadn yaraya hi aldr etmeksizin ve hatta orabn bile karmakszn
tek tedavi nlemi olmak zere kzna bu iviyi derhal yalamasn emreder;
fakat yarann mikrop kapmas yznden kadn birka gn iinde tetanostan lr
(17).
kinci tr sihir yntemleri zerine buraya kadar aldmz rnekler, bize
Frazer'in bulakan sihirle yknmeyle yaplan sihir ayrmn gsterir. Bu
rneklerde etkili olarak kabul edilen g benzerlik deil, bir yerde birlikte
bulunu, bitiiklik ve hatta dsel bir bitiiklik ya da bu bitiikliin
anmsanmasdr. Fakat benzerlik ve bitiiklik, zihinde dncelerin birbirini
armas olaynn iki temel ilkesi olduu iin btn bu sama sihir kurallarn bu
olayla aklayabileceimiz sonucu ortaya kyor.
Yukarda Tylor'un sihiri nitelendirmek iin syledii "zihinde kurulan bir ilikiyi
gerekte olan bir iliki sanmak'' sznn ne kadar doru olduunu imdi
grebiliriz. Bunu aa yukar ayn terimlerle anlatan Frazer'in u szleri iin de
syleyebiliriz: "nsanlar kendi kafalarndaki dnce dzeninin doann dzeni
olduunu sanm ve bu yzden kendi dncelerini denetleyebilmelerinin ya da
denetler gibi grnmelerinin kendilerine eyay da denetleme erkini verdiini
sanmlardr'' (18).
Sihirin ne olduunu aydnlatan bu aklama biimini baz yazarlarn inandrc
bulmayarak reddetmeleri bize ilk bakta garip gelir (19). Fakat daha yakndan
incelersek, sihrin dncelerin armyla aklanmasnn, bize yalnzca sihrin
getii yollar akladn, onun asl niteliini anlatmadn, yani doa yasalar
yerine psikolojik yasalarn konmasna yol aan yanlmay bize aklamadn
grrz. Burada aka gryoruz ki, dinamik bir etmenin bulunmas gerekir;
fakat bu etmenin ne olduunu ararken Frazer'in kuramn eletirenler de
yanlmaktadr; oysa biz sihrin dnceler armyla aklanmasn daha ok
inceleyerek ve daha ok derinletirerek inandrc bir aklama yolunu kolayca
bulabiliriz.
nce yknmeyle yaplan sihrin daha basit ve daha nemli olan biimini ele
alalm. Frazer'e gre, bulakan sihir kural olarak yknmeyle yaplan sihrin
varlna bal olduu halde, yknmeyle yaplan sihir kendi kendine yaplabilir
(20). Bir kimseyi sihir yapmaya ynlendiren nedenler ortadadr. Bu nedenler,
insanlarn istekleridir. Yalnzca ilkel adamn, kendi isteklerinin gcne kar
byk bir gveni olduunu kabul etmemiz gerekir. lkelin sihir aralaryla elde
ettii eyler, salt bu eyleri istemesinden tr yaplmas gereken eylerdir. Bu
yolla balangta, sihirde yalnzca ilkelin isteinin byk rol vardr.
Dier bir yazmzda, buna benzer ruhsal koullar iinde bulunan ama henz
daha devinimsel etkinlikte bulunmayan ocuun durumunu zmlerken,

ocuun nce kendi isteklerini birtakm "hallucination''larla gerekten

doyurduunu, yani bu "hallucination''larda duyu organlarnn merkezinden
gelen komutlarla kendine doyurucu bir durum yarattn ileri srmtk (21).
Ergin ilkel ise baka bir yol bilmektedir. Isteklerine devinimsel bir zorlamay da,
yani istenci de katmaktadr, daha sonralar isteklerin doyumu uruna dnyann
yzn deitirecek olan bu isten, ilkel insanda isteklerin doyumunun simgesi
olmaktadr
ve
bu
doyum
hareketi
"hallucination''larla
elde
edilebilmektedir.Doyurulmu istein bu biimdeki simgeletirilmesini ocuklarn
oyunlaryla karlatrabiliriz; ocuklarda oyun salt kendine doyum salama
tekniinin yerine geer. Eer oyun ve yknmeyle canlandrma ocuu ve ilkeli
doyuruyorsa, bunu ne bizim anladmz anlamda bir alakgnlllk belirtisi ne
de gszlklerini anlamaktan ileri gelen bir boyun ei rn saymalyz; bu,
salt isteklere ya da istee dayanan istence ve istein tuttuu yola pek fazla
deer verilmesinin doal bir sonucudur. Fakat zamanla sihir ediminin
nedenlerinin nemi kalkarak onun yerine sihrin aralar, yani sihirediminin
kendisi nem kazanr. Belki de doru olan, ilkel insann, kendi ruhsal edimlerine
haddinden fazla deer verdiini sihirde kulland aralarla aka grnceye
kadar bu davrannn farkna varmamasdr. Hatta belki de istenen eye
benzedii iin sihir ediminin kendisinin, isteklerin doyurulmasna insan
srkledii sanlmaktadr. Animist dn evresinde olaylarn gerek durumu
henz daha nesnel bir biimde gsterilememektedir; fakat daha sonraki bir
evrede bu yntemler yine kullanladursa bile, kukuculuk adn verdiimiz ruh
olay istekleri iten bir g halinde kendini gsterdii zaman bu mmkn
olmaktadr. Bu evrede insanlar inan olmadka ruhlara yalvarmann para
etmediini, duaya inanmaynca da duann hibir sihir etkisi olmadn
anlamlardr (22).
yleyse bitiiklikle arma dayanan bulakan sihrin mmkn olmas bize,
istein ve istencin ruhsal olarak deer kazanmasnn, istencin egemenlii altna
giren btn ruhsal edimleri kendi kapsamna aldn gstermektedir. Diyebiliriz
ki, btn ruhsal yollarn hepsine de ar deer verilmektedir, yani dnyaya
kar alnan tavrda gereklikle dnce ilikisi bakmndan dnceye deer
verilmektedir.
Eyay temsil eden dncelerin nnde eya glgede kalmaktadr;
dncelerde olan biten her eyin eyada da olduu sanlmakta, dnceler
arasndaki ilikilerin eya arasnda da olduu varsaylmaktadr. Dnme
uzaklk tanmad, yer ve zaman bakmndan birbirinden ok ayr olan eyleri
tek bir bilin edimiyle birletirdii iin sihir dnyas da telepati araclyla yer
ve uzaklk tanmamaktadr, gemiteki bir arm imdi olan bir arm
saymaktadr. Animistik evrede i dnyann glgesi, bildiimize inandmz dier
dnyann, d dnyann stne der.
una da iaret edelim ki armn iki ilkesi, yani benzerlik ve bitiiklik ilkeleri,
dnp dolap yine dokunu ilkesinde birleir. Bitiiklikle arm dorudan
doruya anlamnda dokunutan ibarettir, benzerlikle arm da, szcn
mecazi anlamnda dokunu demektir. Tabunun zmlemesinde bulduumuz
dokunu kavram da bu kategoriye girer (23).
zet olarak, diyebiliriz ki sihire egemen olan ilke ve animistik dnme
ynteminin teknii "dncelerin kesin erki"dir.
3
"Dncelerin kesin erki" terimini obsession nevrozundan dertliyken psikanaliz
tedavisiyle iyileerek yeteneklerini ve saduyusunu gsteren ok zeki bir

kiiden aldm (24). Bu kii, kendisini ve kendi hastalna yakalanm olanlarn

yakasn brakmayan birtakm garip ve zc duygular anlatmak iin byle bir
terim bulmutu. rnein aklna birisi geldii zaman, sanki bu adam karsna
arm gibi gerekten kar karya geldiklerini sanyordu.
oktan beri grmedii bir tandnn sal anszn kendisine sorulursa, o
tandnn hemen lm olduunu iiteceine, hatta lnn telepati araclyla
dikkatini kendisine ekmi olduuna bile inanyordu; tanmad birine kar
bilerek bilmeyerek azndan bir kfr karsa o adamn ok gemeden leceine
ve bu lmden kendisinin sorumlu olacana inanrd. Bu gibi durumlarn
ounu tedavi sresince kendisi aklayabiliyor, kuruntularnn nasl doduunu,
bu bo inanlarn artmasnda kendinin de hayli pay olduunu syleyebiliyordu
(25). te btn "obsession'' nevrozlular bu biimde hurafecidirler ve ou kez
btn akl yrtmelerine karn byle oluyorlar.
Dncelerin salt erkinin darl en aydn biimde "obsession''lu nevrozda
grlr. Bu hastalkta bu ilkel dnce ynteminin sonular ou kez bilinte
bulunur ya da bunlara bilinte raslanr. Fakat bunda bu nevrozlarn ayrt edici
niteliini ararken sakngan davranmalyz; nk psikanaliz aratrmalar ayn
mekanizmann dier nevrozlarda da olduunu gstermektedir. Her nevrozda
belirti oluumunun temeli, olaylar deil, dnmenin kendisidir. Nevrozlular
yle zel bir dnya iinde yaarlar ki, o dnyada, baka yerde de sylediim
gibi, yalnzca "nevrozlunun piyasa lleri'' geer. stne dlen ya da
iddetle sylenen eyler, d gereklie ister uygun olsun, ister olmasn,
nevrozluyu etkileyen eylerdir. Histerikler, histeri nbetlerinde ve belirtilerinde
yalnzca imgelemlerinde geen olaylar yineler ve saptarlar, son zmlemede
bunlarn hepsi, olan olaylara dayanr. Ya da bu gibi olaylarn rn olarak
olumu olsalar bile histerik, yalnzca imgelemindeki olaylarla urar.
Nevrozlunun gnahkr vicdann, gerekte yaplm yanllara indirgemekle
anlayamayz. Bir "obsession'' nevrozlusu insanlara kar ocukluundan beri
ekingen ve kibar davrand halde iinde adeta bir caniye yakr bir gnah
duygusunun basks vardr.
Byle olduu halde, bu gnah duygusunun yine bir nedeni vardr ve bu da
yaknlarna kar ancak bilinsiz olarak kendini sk sk gsteren iddetli lm
istekleridr. Bu gnah duygusunun nedenleri bilerek bulunulan davranlar deil,
bilinsiz dncelerdir. Bylece dncelerin salt erki, dier bir deyile,
gereklie karlk ruhsal srelerin gereinden ok deer kazanmas
nevrozlunun zntl yaamnda ve zntl yaamyla ilgili eylerde snrsz
bir etki yapar. Onu psikanaliz tedavisi altna aldmz ve bilind dncelerini
bilinli hale getirdiimiz zaman grrz ki, hasta, dncelerin zgrlne
inanmaktan kanr ve kt isteklerini syler sylemez bunlar olacakm
korkusuyla isteklerin aa vurmaktan hep korkar. Fakat bu durumuyla
yaamnda etkin bir rol oynayan yersiz inanmalaryla, d dnyay salt kendi
dnceleriyle deitirebileceini sanan ilkele ne kadar benzediini aa vurur.
Bu nevrozlularn, balca "obsessive'' davranlar gerekte tmyle sihirsel bir
niteliktedir. Sihir deillerse bile bir tr sihirsel nlem niteliindedirler ve
amalar nevrozun baladna iaret olarak daima grdmz bir korkuya,
ktlk etmeye kar kendini korumaktr. Bu gibi noktalara derinlemesine
girince bu beklenilen ktln iinde daima bir lm olduunu grdm.
Schopenhauer'e gre, her felsefenin banda lm sorunu gelir; animismin
zellikleri olan ruh anlaynn ve eytanlara inanmann ortaya knda da, hep
lmn insan zerindeki etkisinin rol oynadn biliyoruz.

Bu ilk "obsession'' ve korunma davranlarnn benzerlik ilkesine mi, yoksa

dokunu ilkesine gre mi ortaya ktn belirlemek gtr; nk nevrozlarda
bunlar daima nemsiz bir olay ya da kendiliinden hibir anlam olmayan bir
edim zerine kaydrlarak biimini deitirmi grnrler (26). Zorlanma
nevrozunun koruyucu tlsmlarnn sihir bylerinde bir karl vardr. Fakat
"obsession''larn deimesini, bu gibi davranlarn cinsel yaamla hibir ilgisi
olmayan kt isteklere kar bir tr tlsm biiminde balayarak sonunda
yasaklanm cinsel etkinliklerin yerine getiklerine ve asllarna tp tpna
ykndklerini gstererek anlatabiliriz.
Eer insann dnya anlaynn yukarda sylenen evrimini kabul edersek, yani
animistik evreden sonra dinsel evre ve ondan sonra bilimsel evre geldiini kabul
edersek, "dncelerin salt erki"nin gelimesini btn bu evrelerde izlemekte
glk ekmeyiz.
Animistik evrede insan, salt erkin kaynann kendisi; dinsel evredeyse tanrlar
olduuna inanr; fakat onu yine ciddi olarak brakmaz; nk isteklerinin
karlar, tanrlarn davranlarn denetleme hakkn kendine brakr. Yaama
kar bilimsel tavrdaysa artk insann salt erkine yer kalmamtr; insan
kkln kabul etmitir ve bir boyuneme duygusu iinde btn dier
doal zorunluluklar gibi lme de boyun emitir.
Byle olmakla birlikte gerekliin yasalaryla karan insan kafasnn erkine
beslediimiz gven hl dncelerin salt erkine olan bu ilkel inancn bir paras
olarak iimizde yaamaktadr.
Bireydeki libido itepilerinin olgun biiminde geriye doru, yani ocukluktaki ilk
balanglarna doru gittiimiz zaman ilk defa Drei Abhandlungen zur
Sexualtheorie (1905) adl yaptmzda gsterdiimiz nemli bir ayrm buluruz.
Cinsel itepilerin grnmlerini balangtan itibaren seebiliriz; fakat bunlar
balangta herhangi bir d nesneye evirilmi deildir. Her birey cinsel
itepiler tayan bir insan olmas nedeniyle, zevk almaya urar ve bunun
doyumunu kendi vcudunda bulur. Bu evreye otoerotizm evresi demi ve nesne
semesi evresinden ayrmtk.
ncelememizi daha da ilerlettike bu iki evre arasna bir nc evre koymay,
daha dorusu ilk otoerotizm evresini ikiye ayrmay kolaylk salayc ve zorunlu
bulmutuk. ncelemeler yapldka nemi artan bu ortanca evrede nceden ayr
olan cinsel itepiler birleir ve hatta kendilerine bir nesne de bulurlar; fakat bu
nesne bireyin dnda ve ona yabanc deildir, bu dnemde olumu olan onun
kendi
egosudur.
Bu
yeni
evreye
narsizm
demitik.
Bu
terimle
adlandrlmasnn nedeni de, bu evrenin, sonralar gzlemlenme olasl olan
patolojik biimidir. Birey sanki kendine km gibi davranr; zmlemelerimiz
bakmndan ego itepileri ve libidonun istekleri henz daha birbirinden ayrlm
deildir.
Daha nce birbirinden ayrlm olan cinsel itepilerin bir btn halinde birletii
ve egonun nesne olarak alnd bu narsist evre henz kat bir biimde ayrt
edilemese de, narsistliin bundan sonra asla kaybolmadn syleyebiliriz.
nsan belirli bir dereceye kadar, hatta libidosu iin darda nesneler bulduu
zaman bile narsist kalr ve libidosunu ynelttii bu nesneler, egosuyla birlikte
kalan ve egosunun iine ekilebilen libidonun grnmlerini simgeler. Olduka
dikkate deer psikolojik bir olay olan ve normal bir psikoz prototipi olan k
olma durumu, kendi kendine k olma evresinin kart olarak, bu libido
grnmlerinin en yksek evresine denk der.

Ar deerlendirme biiminde grdmz ve ilkellerle nevrozlular arasnda

bulduumuz bu "ruhsal edimlerin yksek deerlendirilmesi'' durumunun,
narsizmle ilikisini imdiden pekl gsterebiliriz ve narsizmin temel bir paras
olarak yorumlayabiliriz. lkel insanlar arasnda dnmenin henz yksek
derecede nesnelendirilmi bir durumda olduunu syleyebiliriz, bunun nedeni
de dncelerin salt erkine olan inan ya da dnyaya egemen olma erkine kar
olan ve henz daha sarslmam gven, insann dnyadaki gerek konumunu
kendisine aydnlatacak doal olaylar anlayamamasdr. Nevrozlularda bir
yandan bu ilkel zihniyetin nemli bir blm bir etmen olarak kalr; dier
yandan da onlardaki cinsel tutukluklar dnce srelerinin yeniden
nesnelemesine yol aar.
Libidonun dnsel bakalamnda, ister ilk ilkel biiminde, ister geriye dnm
biiminde olsun, her iki durumda da psiik sonular birdir, yani dnsel
narsizm ve dncelerin salt erkidir (27).
lkellerin narsizminin bir kant olarak ele alrsak, insanlarn dnyay
anlaylarnn eitli gelime evrelerini bireylerin libido gelime evreleriyle
karlatrmaya giriebiliriz. O zaman animistik evrenin, gerek zaman gerekse
ierik asndan, narsizme denk dtn grrz; dinsel evre, baba ve anneye
baemenin anlatt nesne bulma evresine denk der; bilimsel evreyse, zevk
ilkesiyle ilikisini keserek ve kendini gereklie uyumlulatrarak nesnesini d
dnyada arayan bireyin olgunluk durumuna tmyle denk der (28).
Dncelerin salt erki kendi uygarlmzda yalnzca bir alanda, sanat alannda
kalmtr. nsanlar bugn yalnzca sanat alannda isteklerine uyarak, bu
isteklerin doyumuna benzer bir ey yaratyor ve bu oyun, sanatsal imgeler
sayesinde gerekmi gibi sonular ortaya karyor. Sanatn sihrinden hakl
olarak sz ediyoruz ve sanaty sihirbazla hakl olarak karlatryoruz. Fakat
bu karlatrma, savlandndan belki de ok daha nemlidir. Hi kukusuz,
sanat sanat iindir biiminde balamam olan sanat, kkensel olarak bugn
byk bir blmyle artk varolmayan eilimlerin iine yaramt. Bunlar
arasnda eitli sihirsel amalarn bulunduunu varsayabiliriz (29).
yleyse, insanln kurmay baard ilk dnya gr olan animizm psikolojik
bir anlayt. Onu kurmak iin herhangi bir bilime gerek yoktu; nk bilim,
dnyay bilmediimizi ve onu bilmemiz iin gerekli olan aralar aramamz
gerektiini anladktan sonra ortaya kar. Oysa animizm ilkel insana doal ve
ak geliyordu; dnyay oluturan eylerin tmyle insan gibi davrandn,
kendi zel deneyimiyle anlyordu. yleyse ilkel insann kendi ruhunun
kuruluundaki ilikileri (30) d dnyaya aktarm olmas kolayca aklanabilir.
Buna kar imdi animizmin eyann i yz zerine bize rettiklerini yeniden
insan ruhuna dndrebiliriz.
Animizmin teknii olan sihir, ak ve yanlmaz bir biimde psiik yaamn
yasalarn eyann gereklii zerine zorlama eilimini gsterir, bu durum
ruhlarn henz daha bir rol oynamadklar ve henz sihir iinin nesneleri olarak
alnabilecekleri koullar altnda olur. yleyse sihirin kabul ettii ilkelerin kkeni
animizmin ekirdei olan cinler grnn kkeninden daha eskidir. Psikanaliz
gr burada R.R. Marett'in bir gryle birlemektedir; bu gre gre
animizmden nce gelen bir pre-animizm evresi vardr ve bunun i yzn bize
en iyi animatizm (her eyi canlandrma gr) anlatr. Uygulamada preanimizm zerine fazla bilgimiz yoktur; nk henz cinler kavramna sahip
olmayan hibir budun bulunmamtr (31).

Sihir, dncelerin btn salt erkini henz korurken, animizm bu salt erkin bir
parasn cinlere vermi ve bu yolla bir din oluturmaya yneltilmitir. yleyse
ilkel insan bu ilk vazgeme davranna srkleyen acaba neydi? Bunun nedeni,
varsaymlarnn yanlln derinden anlamak olamazd; nk yine sihir
tekniini korumay srdryordu.
Baka yerde gsterildii gibi, cinler ve eytanlar ilkel insann cokulu
itepilerinin darya evrilmesinden baka bir ey deildir (32). Libidosunun
saplantlarn, kendi imgeleminin yaratt "tanr nlar"nn kbetinde becerikli
paranoyak Schreber gibi (33), lkel insan etki ykledii eyay kiiselletirmi,
dnyay bunlarla doldurmu ve kendi iindeki ruhsal olular kendi dnda
yeniden bulmutur.
Daha nce baka bir nedenle yaptmz iin (34), psiik sreleri d dnyaya
atma eiliminin kkeni sorununu tartmayacaz. Bununla birlikte bu d
dnyaya atma eiliminin ruhsal bir hafiflik verdii zaman daha gl olduunu
syleyebiliriz. tepiler salt erki elde etmek iin birbirleriyle attklar zaman
byle bir durumu kesinlikle bekleyebiliriz; nk bu itepilerin hepsi birden
byle bir erk sahibi olamaz. Paranoyadaki hastaln geliimi psiik yaamda
gzken bu gibi atmalar ortadan kaldrmak iin bu stne atma (projection)
mekanizmasn kullanr. Bununla birlikte, bir karsavn iki paras arasndaki
byle bir atmann rnei, sevilen bir kimsenin lm karsnda yas tutma
sorununda incelediimiz iftdeerli duygu duyma durumudur. Byle bir durum
darya evirme mekanizmasn altrmaya en uygun olan durumdur. Burada
da yine, cinler arasnda ilk nce kt cinlerin doduunu kabul ederek ruh
kavramlarnn kkenini lmn yaayanlar zerinde brakt izlenimlerde bulan
yazarlarla birleiyoruz. Ayrldmz nokta, lm olaynn yaayanlar zerine
yapt dnsel etkiye birinci derecede nem vermeyiimizdedir, biz onun
yerine lm olay karsnda yaayan kimselerin iine dtkleri duygu
atmasn incelemeye bizi srkleyen gcn zerinde duruyoruz. yleyse,
insanlarn ilk kuramsal baars olan ruh dncesi de, insanlarn ilk boyun
edikleri ahlk kurallaryla, yani tabu kurallaryla ayn kaynaktan kmtr.
Fakat bunun byle oluu, nceden, onlarn zaman bakmndan da ayn olduu
yargsna varmamz gerektirmez. Eer ilkel insanda dnmeyi ilk uyandran
olay gerekten de lmle karlamas ve bunun karsnda kendi erkinin bir
parasn ruhlara brakmas, devinim ve isten zgrlnn bir blmndan
vazgemesi olmusa, bu ilk ekin rnleri, insanlarn narsizminin karsna
dikilen anagch'nn ilk kez tannmas demektir. lkel adam lm yadsr
grnrken, imdi lmn stn erkine boyun emektedir.
Varsaymmz biraz daha ileri gtrmeye cesaret edersek, stne atma
mekanizmasyla ortaya kan ruhlarn ve cinlerin yaratlnda psikolojik
paymzn hangi blmnn yansdn aratrabiliriz. uras aktr ki tmyle
nesnel olmayan daha sonraki ruh anlayndan henz daha ok uzak olmakla
birlikte, ilkellerin ruh anlaynda ona benzer bir yan vardr ve bu bakmdan
insanlar ve eyay bir ikilik olarak grr; bu biimde grlen nitelikler ve
deimeler bu ikiliin iki esi arasnda blnr. Herbert Spencer'in deyiiyle
(35) bu kken ikilii bizim ruhu bedenden ayrmzda grlen ikiciliin ayndr
ve bunun hl dilde yaayan grnlerini, rnein baylan ya da sabuklayan
kimseler iin kullanlan "kendinden geti"gibi deyimlerde buluruz (36).
Tpk ilkel insann yapt gibi biz de d gereklie yle bir durumu kaydryoruz
ki, bunda hem belirli bir eyin duyu ve bilincimize baedii, hem de o eyin
gizli olarak bulunduu ve yeniden baeebilecei bir durum yan yana
bulunmaktadr. Dier bir deyile alg ve bellek yan yana bulunur. Daha genel
olarak sylersek, bilinli ruhsal srelerin yannda bilind ruhsal sreler
bulunmaktadr (37).

Kukusuz ne ilkel ruh anlaynda, ne de bugnk ruh anlaynda (bugnk

bilimin ruhsal yaamda bilinliyle bilinsizi birbirinden ayrt edii gibi) ruhun
dier ksmlardan bak kesimi ayrt edildiini beklememeliyiz. Tersine,
animizmde anlalan ruh, her iki blmn da zelliklerini kendinde
birletirmektedir. Ruhun uuculuu ve hareketlilii, bedenden ayrlma erki,
geici ya da srekli olarak baka bir bedene girme yetenei bize yanlmaz bir
biimde bilincin i yzn anmsatan zelliklerdir. Fakat somut grnlerinin
arkasna gizlenmesi bize bilindn anmsatr; bugn artk biz onun
deimezliini ve yok edilemezliini bilince deil, bilind srelere balyoruz
ve bunlara yaamn gerek ierikleri olarak bakyoruz.
Animizmin bir dn sistemi, ilk ve tam bir evren gr olduunu
sylemitik. imdi bu sistemin psikanalizce yorumundan baz sonular karmak
istiyoruz. Gnlk deneyimimiz bize bu "sistem"in balca zelliklerini
gsterebilir. Geceleyin d grrz, gndzn dmz yorumlatrz. D,
ierii gerei bize kark ve tutarsz grnebilir; fakat dier yandan da
deneyimimizden edindiimiz izlenimlerin srasna yknebilir; bir olaydan dier
bir olay karabilir, bir olayn iindekilerin bir parasn bir dierine geirebilir.
D bunda az ok baarl olur; fakat dn yapsnda bir yerde kesinlikle bir
samalk ya da bir boluk olmamasna olanak yoktur. D yoruma bal
tutarsak grrz ki, ieriinin bu kaypak ve kark dzeninin d
anlaymzda byk bir pay yoktur. Dn ana blm, hi kukusuz anlaml ve
tutarl bir dzene sahip olan dteki dncelerdir. Fakat bunlarn dzeni,
dn hatrmzda kalan ieriinden tmyle farkldr. Bizim anmsadmz
biimde, d dnceleri arasndaki tutarllk bozulmu ya da tmyle ortadan
kaybolmutur ya da yerine d ieriinin eleri arasnda yeni bir sralama
yaplmtr. D elerinin younlatrlmasndan baka, bu elerin asl
srasndan az ok bamsz olan yeni bir sralama yaplr. Ksacas, dteki
dnce gerelerinden dn oluturduu yapt bir tr ikinci bir ilenmeye bal
klnr ve bunun da amac, dn yapsnn oluturduu tutarszl ve
anlamszl ortadan kaldrp yerine yeni bir anlam koymaktr. Bylece ortaya
kan bu yeni anlam artk dteki dncelerin anlam deildir.
Dn bu biimde ikinci bir dzenlemeye bal klnmas, sistemlerin i yzn
ve savlarn bize gzelce gstermektedir. nsanlarda bulunan zihinsel bir ilev,
alglarmz ve dncelerimizi birletirmemizi, onlara bir tutarllk ve bir anlam
vermemizi ister, bunlar arasndaki kk balar birtakm koullarn etkisi
altnda bulamaynca yanl ilikiler kurmaktan bile ekinmez. Bu gibi sistem
kurmalar yalnzca dlerde deil fobilerde, takntl dncelerde ve
kuruntularda da (delusion) grrz. Kuruntularda (paranoyada) sistem kurma
en ustaca biimini alr ve btn belirtilere egemen bir duruma gelir; fakat dier
btn nevropsikoz biimlerinde de savsaklanabilecek gibi deildir. Btn bu
durumlarn hepsinde, sistem bakmndan anlamlandrlmak kouluyla ruhsal
gerelerin yeni bir dzenlemeye sokulduunu gsterebiliriz; bu i bazen ok
iddetli olur. yleyse bir sistem kurulduunu bize gsteren en iyi iaret, iki ayr
nedenin ortaya karlmasdr; bu nedenlerden biri sistemin temellerinden gelir
ve bu yzden kuruntu (delusion) nedenleridir. tekiyse gizli ama gizli olmakla
birlikte gerek ve asl kaynaktr.
Bir nevroz rnei bunu pek gzel betimler. Tabu konusundaki blmde
obsessionlarnn Maoriler arasndaki tabu kurallarna benzediini grdmz
bir yanl anmtm (38). Bu kadnn nevrozu, kocasna kar evrilmiti ve
kocasnn lmne kar yaayan bilind istee kar kendini savunma
biiminde gzkyordu. Fakat kadnn grnteki sistematik fobisi, genellikle
lmn sznn edilmesine karyd; bunda kocas tmyle ortadan kalkmt,
bilinli kuruntu nesnesi deildi. Bu kadn bir gn kocasnn, krleen usturalarn
biletmek iin bir dkkna verilmesini buyurduunu syler, garip bir rahatszln

ynlendirmesiyle kadn kendisi dkkna gider, dnnde bu usturalardan salt

kendi iyilii iin vazgemesini kocasndan rica eder; nk usturalarn
gnderildii dkknn yannda tabut ve cenaze gereleri satan bir dkkn
bulunduunu grmtr. Kadnn savna gre, kocas srekli olarak usturalarla
lm dncesi arasnda karsna kasten bir iliki karyordu. yleyse
sistemde korkunun nedeni bu olay gibi gzkmektedir, hastann, oradaki
dkkn grmemi olsayd bile eve yine bu ustura yasayla dneceinden emin
olabiliriz; dkkna giderken yolda bir cenaze arabasna, yasl bir adama ya da
elenk tayan bir kimseye rasgelmesi yeterliydi.Etmenlerin oluturduu a
kendine hep bir av yakalamaya hazrdr, bu av ana ekip ekmemesi basit bir
itir. Kadnn baka durumlarda da bu gibi raslantlara gz yumacan ve eve
dnd zaman herhalde "gzel bir gezinti" yaptn syleyeceini kesinlikle
syleyebiliriz. Ustura korkusunun asl nedeninin, kocasnn bu keskinlemi
usturalarla grtlan kesmesi gibi kadnn aklna gelen zevkle kark bir
dnceye kar gsterdii direni olduunu kolayca kestirebiliriz.
Yine bu biimde, belirti bir kez bilind bir istei temsil etmeyi ve bu istee
kar savunma dzeni oluturmay baard m, "abasite" ya da alan korkusu
(agoraphobie) biiminde devinimsel bir yasaklama kkleir ve dal budak salar.
Hastann yaayan btn bilind fantezileri ve anlar bir kez ald m, artk bu
kanaldan belirti biiminde kendilerini gstermeye alrlar ve devinim
bozukluklar alannda yeni bir dzenle sralanrlar. yleyse, rnein bir
agorafobinin belirtilerinn yapsn ve ayrntlarn bu hastaln kendi savlaryla
anlatmaya kalkmak bouna ve gerekten sama bir ey olur. nk bu
savlarn btn mantkll ve gsterdii ilikilerin btn kesinlii yalnzca
grnten ibarettir. Dlerdeki faade'n oluumunda olduu gibi, belirtilerin
yapsnda da byk bir tutarszlk ve keyfilik olduunu daha dikkatli bir gzlem
bize gsterir. Byle bir fobi sisteminin ayrntlarnn asl nedenleri, yrme
yasayla hibir ilgisi olmayan gizli etmenlerden gelir; ite bunun iindir ki bu
gibi fobilerin saysz biimi vardr ve ayr ayr kimselerde birbirine o kadar kart
biimlerde grnrler.
imdi animizm sisteminin izlerinden geriye doru gitmeye alrsak dier
psikolojik sistemlerden edindiimiz bu grten unu karabiliriz: lkel insanlar
arasnda da, bir kuraln ya da detin biricik ve asl nedeninin "bo inan"
olmasna olanak yoktur, onun iin gizli rgeler aramak zorundayz. Animizm
sisteminin egemenlii altnda her kuraln ve her davrann bugn bizim
"hurafevi" dediimiz bir dnce sistemiyle dorulatrlmas kesinlikle
zorunludur. Fakat "znt", "d" ve "eytan" gibi "bo inan" da, psikanaliz
aratrmalaryla psikolojinin yklan ilkelerinden biridir. Biz bunlarn gerisinde
neler olduunu kavrayabilirsek, ilkellerin psiik yaamnn ve ekinsel
durumunun imdiye kadar yanl anlalm olduunu grrz.
tepilerin boulmasn, varlan ekin dzeyinin bir ls olarak ele alrsak,
animizm
sisteminin
de
bo
inanlardan
geldii
iin
haksz
yere
deerlendirilemeyen bir ilerleme ve evrim olduunu kabul etmemiz gerekir.
lkellerin, sefere ktklar zaman yolda temizlenme kurallarna uyduklarn ve
pislemediklerini grdmz zaman (39), bunu yle aklamaya alyoruz:
Eer dmanlar kiinin bir paras olan bu pislikleri ele geirirse, sihir
araclyla kendilerine bir ktlk yapabilirler. Onun iin pisliklerini
karmazlar. Orularn da buna benzer bo inanlarla aklayabiliriz. Oysa
itepinin bastrlmas bununla aklanmaz, vahi savann karlk olarak baka
bir eyi elde etmek iin bu kurallara baediini kabul edersek, sorunu daha iyi
anlarz; nk baka durumlarda kendisine yasak edilen dmanlk ve ktlk
etme itepilerini imdi istedii gibi doyurma frsatn elde edecektir. Ayn ey
cinsel snrlamalarla ilgili birok olayda da geerlidir (40). Bu yasaklarn
nedenlerinin sihirle bir ilgisi olduu kabul edilse bile, az nce sylediimiz gibi

istekleri doyurarak g kazanmak istei yine temeldir ve yasa hakl gstermek

iin sihirin gtt nedenlerin sala ilikin bir neden olduunu da
savsaklamamak gerekir. lkel boyun yeleri balk, vb. avlamaya, savamaya ya
da ie yarar bitkiler toplamaya gittii zaman, evde kalan kadnlar bir sr
yasaklarn basks altna girerken vahilerin kendilerine gre bu avn ya
dasavan baarsn uzaktan duygusal olarak etkiler. Fakat uzaktan etkileyen
bu enin av dnmek, geride braklanlar zlemek gibi eylerden baka bir
ey olmadn anlamak iin ve bu kla brnm duygularn altnda erkeklerin
geride kalan karlarnn ne yaptklarndan tmyle emin olduklar zaman daha
iyi alabileceklerini gsteren ok yerinde bir psikolojik seziin gizlendiini
kestirmek iin ok byk bir zekaya gerek yoktur. Bazen ayn dnce sihir
dnceleri, vb. karmakszn da anlatlr ve kadnn kocasn aldatmasnn
uzaktaki kocasnn iini alt st ettii aka sylenir.
lkellerin kadnlarnn ayba zamanlarnda bal olduklar saysz tabu kuralnn
nedenleri bir boinan olan kan korkusudur ve gerek nedeninin de bu olmas
olasdr. Fakat bu kan korkusunun yannda, daima sihirsel nedenlerle rtlen
estetik ve sala ilikin amalarn da olmas olasln savsaklamak yanl olur.
Yaptmz bu aklamalarn karsnda, bizi bugnk vahilere psikolojik bir
incelik yklemek gibi sama bir i yapmakla sulayanlar olacan sylersek
herhalde yanlm olmayz. Fakat biz erginlerin hi de iyice anlayamadmz,
zenginliine ve duygu inceliine pek az nem verdiimiz ocuun psiik
yaamnda
yaptmz
yanl
animizm
evresinde
bulunan budunlarn
psikolojisinde de yaptmz sanyorum.
imdiye kadar aklanmam olan bir iki tabu kuraln daha anmak isterim;
nk bunlar da psikanalizin yorumlar altna girebilir. Birok ilkel budun
arasnda baz durumlarda evde keskin silahlarn ve kesici aletlerin
bulundurulmas yasaktr (41). Frazer, ban keskin yan yukarya dnk olarak
bir yere braklmamasn, nk tanrnn ve meleklerin bundan zarar greceini
buyuran bir Alman boinancn anar. Bu tabuda, keskin silahn bilind kt
itepilerce kullanlmasn mmkn klan baz "belirti niteliindeki edimler"e (42)
kar bir uyarnn sakl olduunu grmemek mmkn m?
BLM IV
TOTEMZMN OCUKLUKTAK YNELENMELER

Ruhsal etkinliklerin ve oluumlarn ok derin belirlenimciliini ilk kez ortaya

karan psikanalizin din gibi karmak bir olguyu tek bir kaynaktan karmaya
kalkacandan okurlarmz korkmamaldr. Eer psikanaliz bu kurumun
kaynaklarndan yalnzca birini ister istemez aratryorsa, bu tek kaynan her
eyi aklamaya yeteceini asla savlamad gibi dinin etmenleri arasnda ona
birinci dereceyi de vermez. Ancak eitli aratrma alanlarndan alnacak

sonularn bileimi, bize dinin douunda imdi tartacamz mekanizmann

grece nemini belirleyebilir; ancak byle bir grev, psikanalizcinin hem
aralarnn, hem de amalarnn dnda kalr.
1
Bu kitabn birinci blm bize totemizm kavramn tantmt. Totemizmin
Avustralya, Amerika ve Afrika'nn baz ilkel insanlar arasnda dinin yerini alan
ve toplumsal rgtlenmenin temelini oluturan bir sistem olduunu
renmitik. Biliyoruz ki 1869'da skoyal Mac Lennan eski ve hatt yeni birok
toplumda birok det ve gelenein totemizm dneminin art olduunu ortaya
atarak o zamana kadar ancak merak konusu saylan totemizm olaylarna
herkesin ilgisini ekmiti.
O zamandan beri bilim, totemizmin bu nemli konumunu anlamtr. Bu sorun
zerine en son sz olarak Wundt'un Elemente der Vlkerpsyhologie (1912) adl
yaptndan (1) bir para alyorum: "Btn bu olaylar bir araya getirince,
totemizm ekininin daha sonraki evrim aamalarndan nce gelen ilk aama
olduunu ve ilkellik aamasyla tanrlar ve kahramanlar dnemi arasnda, gei
evresi olduunu duraksamadan kabul edebiliriz."
Bu blm anlamak iin totemizmin ne olduunu daha derinden kavramak
gerekir. Daha sonra anlalacak baz nedenlerden tr burada 1900 ylnda
Code du totemisme adl bir yazsnda totem dininin on iki maddelik bir tr
kateizminin ana hatlarn izen S. Reinach'n taslan alyorum: (2)
1- Belirli baz hayvanlar ldrlmeyecek ya da yenmeyecek,
trlerinden birer hayvan alnarak onlara baklacaktr.

bu

hayvan

2- Bunlardan kazayla len olursa onun iin yas tutulur ve oyman bir bireyine
kar gsterilen sayg hayvana da gsterilerek gmlr.
3- Yeme yasa bazen hayvann yalnzca belirli bir parasyla snrl olur.
4- ldrlmeyen bir hayvan bir zorunluluk nedeniyle ldrmek gerekirse,
hayvandan af dilenir ve eitli hile ve oyunlarla tabunun ineniini hafifletme
yoluyla hayvan ldrmeye giriilir.
5- Eer hayvan ritlerle kurban edilmise ona trenle yas tutulur.
6- Dinsel trenler gibi belirli trenlerde baz hayvanlarn derileri giyilir.
Totemizmin hl varolduu yerlerde bunlar totem olan hayvanlardr.
7- Oymaklar ve bireyler totem olan hayvanlarn adlarn alr.
8- Birok oymak, hayvanlarn resimlerini arma olarak kullanr ve silahlarn
bunlarla ssler; hayvan resimlerini vcutlarna izer ya da dvme yapar.
9- Totem korkulan ve tehlikeli hayvanlardan biriyse, adn tayan oyman
yelerine acyaca kabul edilir.
10- Totem olan hayvan oymak yelerini korur ve onlara yol gsterir.
11- Totem olan hayvan kendisine inananlara gelecei bildirir ve onlara nderlik
grevi yapar.

12- Bir totem oymann yeleri ou kez totem hayvana ortak bir kken bayla
bal olduklarna inanr.
Reinach'n bir zamanlar bir totem sistemi olduunu gsteren btn iaretleri ve
ipularn da kullanm olduunu anmsarsak, totem dininin bu kateizminin
deerini daha iyi kavrayabiliriz. Bu yazarn sorunu ele alndaki zellikler,
totemizmin temel niteliklerini bir dereceye kadar savsaklamasnda kendini
gsterir. leride bu yazarn, totemizmin kateizminin belli bal iki kuralndan
birini ikinci derecede gsterdiini greceiz, dierini ise bsbtn gzden
karmaktadr.
Totemizmin zyapsal nitelikleri zerine daha geni bilgi edinmek iin bu konuya
drt ciltlik bir yapt ayrarak bu konudaki btn gzlemleri toplayan ve bu
gzlemlerden kan sorunlar btn ayrntlaryla inceleyen baka bir yazara
bavurmamz gerekir. Psikanalizin aratrmalar bizi bu yazarn vard
sonulardan baka sonulara gtrmekle birlikte, bize verdii zevk ve bilgiden
dolay Totemizm and Exogamy (3)'nin yazar J.G. Frazer'e ok ey borluyuz
(4).
Frazer ilk yaptnda (5) yle der: "Bir totem vahilerin sayg gsterdii bir
maddi eya beidir; ilkel kendisiyle bu topluluun iinde bulunan eya arasnda
sk ve zel bir iliki olduuna inanr.
Totemle birey arasndaki bu balln iki yana da karlkl yarar vardr; totem
insan korur, insan da eer bu totem hayvansa ldrmeme, bitkiyse kesmeme
ya da toplamama yoluyla eitli biimlerde ona sayg gsterir.
Totem, fetiten farkl olarak tek bir ey deil, her zaman bir eya beidir,
bunlar genellikle bir hayvan ya da bitki tr, ara sra da cansz doa eyas ve
pek az da yapma eyadr."
En az totem tr ayrlabilir:
1- Btn boyun ortak totemi olan ve kuaktan kuaa geen boy totemi,
2- Boyun btn erkek ya da kadnlaryla ilgili olan cinsellik totemi,
3- Bireyle ilgili olan ve ocuklarna gemeyen bireysel totem.
Son iki tr totem, boy totemine oranla daha az nem tar. Eer yanlmyorsak
bunlar sonradan ortaya kmlardr ve tabunun ierii ynnden nemsizdirler.
Boy totemi (klan totemi), adlarn bu totemden alan, kendilerini ortak bir atadan
gelme ve birbirlerinin kan akrabas sayan ve gerek totem inanlarnda, gerekse
birbirleriyle ilikilerinde ortak borlarla sk skya bal olan erkek ve
kadnlardan kurulu bir topluluun sayg konusudur.
Totemizm, toplumsal olduu kadar dinsel bir sistemdir. Dinsel cephesinde bir
kimseyle totemi arasnda karlkl sayg ilikisinden, toplumsal cephesinde de
boy yelerinin birbirlerine ve dier oymaklara kar borluluk ilikilerinden
ibarettir. Totemizmin daha sonraki tarihinde bu iki cephe birbirinden ayrlmaya
doru bir eilim gsterir; toplumsal sistem genellikle dinsel sistemin izlerini
yaatr ve buna karlk totemizm zerine kurulu toplumsal sistemin kaybolduu
lkelerin dininde totemizmin arta kalanlar yaar. Totemizmin kkeni
konusundaki bilgisizliimiz karsnda, bu iki cephenin balangta nasl

birbirine kark bir durumda olduunu kesin olarak sylemek olanakszdr.

Fakat genel grnm asndan balangta totemizmin bu iki cephesinin
birbirinden ayrt edilebilmesi olasdr. Dier bir deyile geriye doru gittike, bir
boyun bir bireyinin totemiyle kendisini birtrden saymakta olduunu ve totemle
olan ilikileriyle boy arkadalaryla olan ilikileri arasnda bir ayrlk grmediini
daha aydnlk olarak gryoruz. Dinsel bir sistem olma asndan totemizmi
betimlerken Frazer, bir boyun yelerinin, totemlerinin adn aldn ve ayn
zamanda kural olarak bu totemden geldiklerine inandklarn srarla
gstermektedir. Bu kan yznden ilkeller totem olan hayvan avlamaz,
ldrmez ya da yemezler ve totem eer hayvan deilse onu hibir biimde
kullanmazlar. Totem tabular, totemin ldrlmesi ya da kesilmesi yasandan
ibaret deildir; bazen toteme dokunmak ya da hatta bakmak bile yasaktr;
birok yerde totem kendi adyla anlmaz bile. Totemi koruyan tabularn dikine
bir davran, vahim bir hastalkla ya da lmle otomatik olarak cezalandrlr
(6).
Boy tarafndan bazen totem hayvanlarndan rnekler yetitirilir. Ve tutsak
olarak korunur (7); l bulunan bir totem hayvan iin yas tutulur ve oymak
yesi gibi gmlr. Bir totem hayvann ldrlmesi gerekirse, bu, ancak
balanma istei ayinleri ve tvbe trenleriyle yaplr.
Boy, toteminden korunma ve sabr bekler. Totem tehlikeli bir hayvansa (rnein
yrtc ve vahi ya da zehirli bir hayvansa) bir zarar vermeyeceine inanlr ve bu
inancn doru kmad zamanlarda saldryla karlaan kii boydan atlr.
Frazer'e gre, antlar kkensel olarak "ordalie'' (*) idiler, bir kimsenin soyu bu
yntemle totemler tarafndan belirlenirdi. Totem hastalk durumlarnda yardm
eder ve boya uyarlarda bulunur. Totem olan hayvann bir ev yaknnda
grnmesi ou kez bir lm haberi saylr, totem kendisinin olan almaya
gelmitir" denir (8).
Bir boyun yeleri totemle ilikisini birok anlaml yolla glendirmeye alrlar:
Totem-hayvann derisini giyip ona dtan benzemeye alarak ona yknrler,
totemin resmini vcutlarna dvdrrler, vb. Doum, erkeklie erdirme
(initation) ya da cenaze alay gibi trenlerde totemle bu zdeleme
(identification) ii birok davran ve szle yaplr. Boyun btn yeleri
totemlerine benzeyen klklara girerek ve onlar gibi devinimler yaparak dans
eder, bunlar da birok sihir ve din ereine hizmet eder. Sonunda totem hayvann
yinlerle ldrlmesi trenlerine sra gelir (9).
Totemizmin toplumsal cephesi her eyden nce yasaklarda grlen iddetle ve
snrlamalarn genilik ve bolluuyla kendini gsterir. Bir totem boyunun yeleri
karde ve kz kardelerdir, birbirlerine yardm etmek ve birbirlerini korumak
zorundadrlar; klann bir yesi bir yabanc tarafndan ldrlrse, ldrenin
boyunun tm yeleri bu cinayetin hesabn vermek zorundadr ve lenin boyu
tam bir dayanmayla aktlan kann temizlenmesini ister. Totem balar bizim
bugnk aile balar zerine dncelerimizden daha gldr; ilkeller aile
balaryla bal deildiler; nk totem kural olarak anadan kaltm olarak
geer, balangta baba kaltmnn hemen hemen hi nemi yoktu.
Totemdaln dourduu tabu snrlamas, birbiriyle evlenen ya da birbirleriyle
her ne biimde olursa olsun cinsel ilikide bulunan ayn boyun yelerine kar
konan yasaktan ibarettir. nl ve bilmeceli ekzogaminin totemizmle olan ilikisi
budur. Kitabmzn ilk blmn buna ayrmtk, onun iin burada yalnzca
ekzogaminin ilkel insanlarn iddetli ensest korkularndan doduunu ve
topluluk
evliliklerinde
enseste
kar bir
gvenlik
nlemi
biiminde
anlalabileceini, nceleri daha gen kuan ensestten ekinmesini saladn

ve ancak daha sonraki geliimde eski kuaa kar da bir engel olduunu
gstermek yeterlidir (10).
Bu konu zerine en nde gelen yaptlardan olan Frazer'in yaptnn totemizm
konusundaki bu betimlemesine ben imdi en son zetlerin birinden birka para
katacam.
W. Wundt, 1912'de kan Elemente der Vlkerpsychologie'sinde yle der: (11)
"Totem hayvan, ata hayvan saylr. yleyse totem hem bir topluluk ad, hem de
bir soy addr ve soy ad olmak asndan bu adn ayn zamanda mitolojik bir
anlam da vardr. Fakat kavramn btn bu anlamlar kesinlikle snrlanm
deildir, baz durumlarda bazlar arka plana atlr, o zaman totemler boy
blmlerinin
yalnzca
adlandrlmasndan
ibaret
olurlar,
dier
baz
durumlardaysa soyu gsteren bir kavram olurlar; yani totemin toplumsal anlam
n safta kalr...
Totem kavram boyun dzenlenmesini ve rgtlenmesini belirler. Bu kurallar ve
boy yelerinin inan ve duygularnda bunlarn yerlemesi, kkensel olarak,
totem-hayvann herhalde bir bein ad deil, kendisine denk den kolun atas
saylmas olgusunun nedenidir. Bunun da nedeni, bu hayvan atalarn bir ekin
nesnesi olmasdr. Bu hayvan ekini, zel trenden ve lenlerden baka totem
olan hayvana kar taknlan tavrda da kendini gsterir: Yalnzca tek bir hayvan
deil, ayn zamanda ayn trn btn temsilcileri de belirli bir dereceye kadar
kutsal hayvanlardr; totem yelerinin totem hayvann etini yemesi yasaktr ya
da ancak baz durumlarda yenmesine izin verilir. Bu durum, burada grlen
anlaml bir kartlkla, yani baz durumlarda totem olan hayvann etinin trenle
yenmesi olgusuyla uyumludur..."
"... Fakat bu totemik boy rgtnn en nemli toplumsal cephesi topluluklarn,
birbirleriyle olan ilikilerinde, belirli davran kurallarna bal olmas
durumudur. Bunlarn en nemlisi, evlilik ilikileri konusundaki kurallardr. Bu
oymak blmleri bu yolla kendini nce totemik dnemde, yani ekzogamide
gsteren nemli bir olayla ilgilidir."
Daha sonraki gelimelere ya da gerilemeye denk dme olasl olan her eyi
eleyerek ilk totemizmin zyapsal niteliklerini bulmak istersek, u temel olaylar
buluruz: Totemler balangta yalnzca hayvandlar ve tek boylarn atalar
saylmlardr. Totem yalnzca anne yoluyla geerdi; totemi ldrmek (ya da
yemek, ki bu ilkellere gre ayn ey demekti) yasakt; bir totemin yelerinin
birbiriyle cinsel ilikide bulunmalar yasakt (12).
Reinach'n izdii Code du totmisme'de ikinci tabu, yani totem hayvandan
geldiine inanma gr anld halde, birinci tabu, yani ekzogaminin
anlmamas bize garip grnyor.
Bununla birlikte Reinach bu alanda kendisine ok borlu olduumuz bir yazardr;
onun betimlemesini, imdi dikkatimizi ynelteceimiz yazarlar arasndaki gr
ayrlklarna bizi hazrlamas iin semitim.
2
Totemizmin, kesinlikle her ekinin bir evresi olduuna ne kadar inanrsak, onu
anlama ve i yznn bilmecesini zme zorunluluu da o kadar artar. Evet,
totemizm zerine her ey bilmece niteliindedir; kesin sorun, totemin kkeni,
ekzogaminin (ya da onun temsil ettii ensest tabularnn) kaynaklaryla ikisi
arasndaki, yani totem rgtyle ensest yasa arasndaki iliki sorunudur.

Sorunu hem tarihsel, hem de psikolojik ynden kavrayabiliriz; bu bize, bu garip

kurumun ne gibi koullar altnda gelitiini ve insann hangi ruhsal
gereksinimlerini anlattngsterecektir.
Bu sorunlara ne kadar farkl baklarak yant verildiine ve uzman
aratrmaclarn dncelerinin birbirinden ne kadar ayrldna okur kukusuz
aacaktr. Totemizm zerine ileri srlebilecek hemen hemen her dnce
kukuludur: Hatta Frazer'in 1887'de yaymlanan bir makalesinden yukarda
aldmz anlatm bile, yazarn keyfi bir tercihini anlatyor diye eletirmek
olasdr ve o gre bu konu zerindeki dncelerini srekli deitirmi olan
Frazer'in kendisi bile kar kacaktr (13).
Aktr ki totemizmle ekzogaminin i yzleri, her iki kurumun kkenine daha
yakndan deinebilseydik, ok daha kolayca kavranabilirdi. Fakat sorunun
durumu zerine yargya varrken, Andrew Lang'n u uyarsn da
unutmamalyz: lkel budunlar bile bu zgn biimleri ve aslndaki koullar
anmsamamaktadr ve bu yzden gzlem yapamaynca tmyle varsaymlara
bal kalmak zorundayz (14).
Psikoloji bakmndan yaplan aklamalar arasnda bazlar daha balangtan
yanl grnmektedir. Bunlar ok aklcdr ve aklamak istedikleri eyin
duygusal zyapsn gz nne almazlar. Bazlar da gzlemlerin kantlayamad
varsaymlara dayanr; bazlarysa pekl baka bir yoruma baml klnabilecek
olaylara bavurur. Bu eitli irdelemelerin reddedilmesi genellikle pek g
deildir; genellikle yazarlar kendi yaptlarna yaptklarndan ok birbirlerine
kar yaptklar eletirilerde daha gldr. Ele alnan noktalarn biroundan
kan sonu bir non liquet'den ibarettir. Onun iin burada brakmak zorunda
olduumuz yeni yaynlarn ounun, totem sorunlarnn toptan zlmesi
olanan reddeden yaptlar olmas alacak bir ey deildir. (rnein bkz.: B.
Goldenweiser: Journal of American Folklore, XXIII, 1910. Bu, Britannica Year
Book'da incelenmitir, 1913) Bu birbirine kart varsaymlar gsterirken tarih
srasna bakmadm.
(a) Totemizmin Kkeni
Totemizmin kkeni sorunu u biimde de anlatlabilir: lkel insanlar, kendileri ve
boylar iin hayvan, bitki ve cansz eya adlarn nasl semilerdir? (15)
Totemizm ve ekzogaminin varln kefeden skoyal MacLennan (16),
totemizmin kkeni konusundaki grlerini yaymlamaktan ekinmitir. Andrew
Lang'n bildirdiine gre (17), MacLennan bir ara totemizmi dvme detine dek
indirgeme eilimindeydi. Ben totemizmin nereden kt konusunda ileri
srlen grleri bee ayracam: (a) Nominalist, (b) sosyolojik, (g)
psikolojik grler.
(a) Nominalist Grler
Bu grlerle ilgili bilgileri okuyunca bu bal niin kullandm anlalacaktr.
Peru nkalarndan gelme bir kii olan ve on yedinci yzylda kendi budununun
tarihini yazan Gracilaso de la Vega totem olaylarn, boylarn birbirlerini adlarla
ayrmalar gereksiniminden doduu biiminde yorumlar (18). Ayn dnce
yzyllarca sonra A.K. Keane'nin Ethnology adl yaptnda da grlmektedir,
burada totemlerin heraldik imlerden doduu ve bireylerin, ailelerin ve
oymaklarn bu imlerle kendilerini bakalarndan ayrmak istedikleri sylenir
(19).

Max Mller Contributions to the Science of Mythology adl yaptnda ayn

irdelemeyi yapar. (20). Ona gre bir totem: 1. Boyun bir imi, 2. Bir boyun ad, 3.
Boyun atasnn ad, 4. Boyun sayg gsterdii eyin addr. Daha sonra J. Pikler
1899'da bekler ve bireyler iin, yazda srekli olarak korunabilecek adlara
gereksinim duyulduundan sz eder.
Demek ki totemizm dinsel bir gereksinimden deil, insanlarn sradan ve gnlk
gereksinimlerinden domutur. Totemizmin temeli olan adlarn verilmesi ilkel
yaz tekniinin bir sonucudur. Totem kolayca gsterilebilen bir yaz simgesi
niteliini tar. Fakat vahiler nceleri bir hayvan adn tarken, akrabalk
dncesini bu hayvandan karmlardr (21).
Herbert Spencer de (22) totemizmin oluumunda ad vermenin kesin rol olduu
dncesindedir. Ona gre baz bireylere, hayvanlarn adlarna gre nitelikler
verilmitir ve bylece sonraki kuaklarna kadar kalan onur adlar ve lakaplar
almlardr. lkel dillerin kesin olmay ve kavranlmasnn gl yznden,
sonra gelen kuaklar bu adlar bu hayvanlarn kendilerinden gelmi
olduunun bir kant sanmlardr. Bylece totemizm, atalara kar gsterilen
amaz bir saygnn sonucudur.
Eski ad Sir John Lubbock'la tannm olan Lord Avebury de bu yanl anlamaya
nem vermemekle birlikte, totemizmin kkeni zerine ayn dncededir.
Hayvanlara kar gsterilen saygy aklamak istersek, insan adlarnn ou kez
hayvanlardan alndn unutmamalyz. Ay ya da aslan diye arlan bir adamn
ocuklar ve torunlar doal olarak bu ad ata ad olarak alrlar. Bu yolla
hayvann kendisi bir sayg ve en sonunda da bir tapnm konusu olmaktadr.
Fison, totem adnn bireylerin adndan ktn savlayanlara kar reddedilemez
bir itiraz ileri srer (23). Avustralya'da totemin bir bireyin imi deil, hep bir
insan topluluun imi olduunu gsterir: Fakat bunun tersi olsayd, yani totem
kkensel olarak bir bireyin ad olsayd, soyun anne yoluyla gemesi yznden
asla o adamn ocuklarna gemezdi.
Buraya kadar gsterilen grler aka yanltr. Bunlar, hayvan adlarnn ilkel
oymaklara nasl verildiini aklayabilir ama totemik sistemi oluturan ad
vermeye gsterilen nemi asla aklayamazlar. Bu topluluun en dikkate deer
gr, Andrew Lang tarafndan Social Origins (1903) ve The Secret of the
Totem adl kitaplarnda ileri srlmtr. Lang, bu grte adlandrmay
sorunun merkezi olarak ele alr; fakat ilgin iki psikolojik etmeni de araya sokar.
Bundan dolay totemizm sorununun son zmne yardm etmi olduunu
savlayabilir.
Andrew Lang'a gre, boylarn hayvan adlarn almalar sorunu nemli deildir.
lkellerin, gnn birinde aldklar adlarn nereden geldiini bilmeden aldklarnn
farkna varm olmalar olasdr. Bu adlarn kkeni unutulmutur. O zaman
adlarnn zerinde dnp tanma yoluyla daha fazla bilgi almaya almlar
ve adlarnn nemine kar olan inanlar ve bundan da adn nemli olduu
inanc ve totem dncesi domutur.
Bugnk ilkeller iin olduu gibi insanlar iin de ve hatta ocuklarmz iin de
(24) ad, bizim sandmz gibi anlamsz ve keyfi olarak konmu bir ey deil,
nemli ve temel bir eydir. Bir adamn ad onun kiiliinin balca elerinden
birisidir ve belki de onun ruhunun bir parasdr. Hayvanlarn adlarnn ayn olan
adlar tamalar durumu, ilkel insanlarda herhalde kiilerle zel hayvan trleri
arasnda gizli ve nemli bir ba olduu kansn dourmutur. Bu ba kan

bandan baka ne olabilirdi? Fakat adlarn benzerlii bir kez byle bir kanya
yol anca, ekzogami de iinde olmak zere kan tabusuyla ilgili btn totemik
yasaklarn nedeninin bu olmas gerekir...
"Ekzogami de iinde olmak zere, btn totemik kurallarn ve davranlarn
kkeninin nedeni ancak u ey olabilir: Kkeni bilinmeyen bir bek hayvan
ad; insan ya da hayvan olsun ayn ad tayanlar arasnda akn bir ballk ve
kan bo inanlar inan.'' (The Secret of the Totem, s. 126.)
Demek oluyor ki Lang'n aklamas iki dnemi kapsamaktadr. Lang, totemik
sistemi psikolojik zorunlulukla totem adlarndan karmakta ve adlandrmann
kkeninin unutulmu olduunu kabul etmektedir. Kuramnn dier blm bu
adlarn kkenini aydnlatmaya alr. Bunun tmyle farkl bir damga tadn
greceiz.
Lang'in kuramnn bu dier blm "nominalist'' adn verdiim grlerden pek
farkl deildir. Ona gre, ayrt etme gereksinimi, boylar ad almaya
ynlendirmitir ve bu yolla her boy kendisine dier boy tarafndan verilen ad
benimsemitir. te bu "dardan adlanma'' Lang'n kuramnn zelliidir. Bu
yolla kabul edilen adlarn hayvanlardan alnm olmasnda alacak bir ey
yoktur ve hi kukusuz ilkel insanlar bunlar aalama ya da alay olarak
dnmyorlard. Bundan baka Lang, tarihin daha sonraki dnemlerinden
rnekler alarak dardan verilen baz adlarn nceleri alayc anlamlar olduu
halde, bu lakaplarn zamanla verildii kimseler tarafndan kabul edildiini ve
istenerek tandn gstermitir. (Guise'ler, Whig'ler, Tor'ler gibi.) Lang'in
grnn bu blmn, bu adlarn zamann gemesiyle unutulmu olmas
varsaym az nce andm birinci blmyle birletiriyor.
(b) Sosyolojik Grler
Totemik sistemin artklarnn izlerini daha sonraki dnemlerin detlerinde ve
kltlerinde bulmay baaran S. Reinach, daha balangtan totem hayvann
soyundan gelme etmenine ok az deer vermekle birlikte, totemizmin "une
hypertrophie de l'instinct social''den baka bir ey olmadn vurgular (25).
Ayn yorum E. Durkheim'n 1912'de kan Din Yaamnn lkel Biimleri adl
yaptnda grlr. Durkheim'a gre, totem bu budunlarn toplumsal dininin bir
simgesinden baka bir ey deildir. Totem gerek sayg hedefi olan toplumu
gsterir.
Dier yazarlar, totemik kurumlarn ortaya knda toplumsal zorlamalarn
roln daha gl nedenlerle gstermeye almtr. rnein A.C. Haddon her
ilkel boyun kkensel olarak zel bir bitki ya da hayvan tryle yaadn ve
belki de bu maddeyle ticaret yaptn ve onu dier boylarla deitirdiini kabul
etmektedir. Bu durumda bir boyun, dier boylar bu kadar nemli bir rol
oynam olan hayvann adyla tanmas gerekiyordu. Ayn zamanda oyman
hayvana kar bir tr alkanlk kazanm olmas, ona kar zel bir ilgi
duymasn gerektiriyordu ve bu da insann en ilkel ve zorunlu gereksinimi olan
alk gibi ruhsal bir kaynaa dayanmaktayd (26).
Totem zerine ileri srlen grlerin en aklcs olan bu gre yaplacak
itirazlar bu biimde bir besin salanmas sorununun ilkel insanlar arasnda asla
grlmedii ve belki de hi bulunmaddr. Vahiler ilkellikleri orannda hem et,
hem ot yiyicidirler. Bundan baka, byle bir zel beslenme biiminin toteme
kar tmyle dinsel bir tavr nasl ortaya kard ve bu besinlerden kesinlikle
neden saknlmas gerektii anlalamaz.

Frazer'in, totemizmin kkeni zerine ileri

psikolojiktir. Onu baka yerde anlatacaz.

srd

grn

birincisi

Frazer'in
burada tartacamz
ikinci gr, Orta Avustralyal
aratrmacnn nemli bir yaptnn (27) etkisi altnda ortaya kmtr.

iki

Gillen ve Spencer, Arunta denen boylar beinin birok garip kurumunu, detini
ve dncesini betimlemitir, Frazer de onlarn irdelemesine dayanarak bu
zelliklerin en ilkel evrenin zyapsal nitelikleri olarak ele alnmasn ve bunlarn
totemizmin ilk ve asl anlamn aklayabileceini kabul eder.
Aruntalarn bir paras olan Arunta boyundaki bu zellikler unlardr:
1- Bu boy birtakm totem oymaklarna ayrlr; fakat totemler kaltsal deildir,
bireyler tarafndan belirlenir (ileride greceimiz gibi).
2- Totem oymaklar ekzogam deildir, evlenme kurallar hayli gelimi olan ve
totemlerle ilgisi bulunmayan evlenme snflar blmlerinin sonucudur.
3- Totem oymann ilevi sihir yoluyla yenebilen totem hayvann reten bir
ayin yapmaktan ibarettir. (Bu ayine Intiiuma denir).
4- Aruntalarn gebelik ve yeniden dou zerine garip bir grleri vardr.
Onlara gre kendi totemlerinden bir lnn ruhu yeniden domak iin baz
yerlerde pusuda bekler ve buralardan geen kadnlarn vcuduna girer. ocuk
doduu zaman anne, ocuunu hangi ruhtan gebe kalarak dourduunu
bildirir. te bu, ocuun totemini belirler. Bundan baka, onlara gre gerek
lnn, gerekse yeniden doann ruhlar uringa denen ve bu yerlerde bulunan
garip birtakm ta paralarna baldr.
Frazer'i totemizmin en eski biiminin Aruntalarn kurumlarnda bulunmu
olduuna inanmaya iki etmen yneltmitir.
Birincisi, Aruntalarn atalarnn hep kendi totem hayvanlarnda yaadn ve
kendi totemlerinden baka kadnla evlenmediini savlayan baz efsanelerin
varldr. kincisi, gebelik grlerinde cinsel ilikiye ak bir biimde nem
vermeyileridir. Gebeliin cinsel ilikinin sonucu olduunu ktn henz
bilmeyen insanlar bugn yaayan en geri ve en ilkel rk olarak dnlebilir.
Frazer, totemizmi aklamak iin ntiiuma ayinine bavurunca, totemik sistemi
tmyle baka bir bakmdan grmtr, yani bu sistemin insann en doal
gereksinimlerini salayan pratik bir rgt olduunu grmtr (Burada
Haddon'un yukarda geen dnceleriyle karlayoruz (28).)
Sistem "ortak sihir"in bir parasndan baka bir ey deildi. lkel insanlar,
sihirsel bir ele geirme ve tketme kooperatifi diyebileceimiz bir ey
kurmulard. Her totem oyma, belirli bir tr besin maddesinin temizliini
salamay stne almt. Zararl hayvan, yamur, rzgr ya da bunlara benzer
eyler gibi yenmeyen totemlerdeyse totem oymann grevi, bu doa olaylarna
egemen olmak, onlar zararsz duruma getirmekti. Her oyman abas, btn
dier oymaklarn iyilii iindi. Klan kendi totemini yiyemedii iin ya da yalnzca
ok kk bir blmn yiyebildii iin, bu deerli rn dierleri iin
hazrlyordu ve karlk olarak da onlarn totem konusundaki toplumsal
grevlerine kar gsterdikleri zenden yararlanyordu. ntiiuma treninin bu
biimde yorumlanmasyla Frazer, totemi yemeye kar konan yasan, bu

ilikinin ok daha nemli dier bir ynnn, yani bakalarnn gereksinimi iin
yenebilen totemi olabildii kadar ele geirme ynnn, gzlemcilerin gznden
kamasna yol amtr.
Frazer, her totem oymann balangta hibir koula bal olmakszn yalnzca
kendi totemiyle geindiini syleyen Arunta geleneini kabul eder. Bu yolla,
bunu izleyen evreyi anlamak glemektedir, bu evrede vahilerin niin totemin
yenmesini
kendilerine
yasaklarken
bakalarna
izin
verdikleri
anlalmamaktadr. O zaman Frazer, bu yasan asla bir tr dinsel sayg sonucu
olmadn, hayvanlarn kendi trlerini yemediini grerek ortaya ktn,
yleyse bu noktada da totem gibi davranlmazsa hayvan zerinde egemen olma
erkini elde edemeyeceklerini anladklarndan bu yasan ortaya ktn kabul
ediyor ya da hi olmazsa kendisine kar ilgi duyulan hayvan ldrmeme
isteinden domakla aklayabiliyordu. Frazer bu aklamann glklerini
saklamamaktadr (29). Aruntalarn efsanelerindeki totem iinde evlenme
detinin nasl ekzogamiye dntn gstermeye de cesaret edemiyor.
Frazer'in intiiuma zerine kurulmu olan grnn doruluu ya da yanll
Arunta kurumlarnn en ilkel kurumlar olup olmadna baldr. Durkheim (30)
ve Lang'in (31) ileri srd itirazlar karsnda bunu kabul etmek olanaksz
grnmektedir. Aksine, Aruntalar Avustralya oymaklarnn en olgunlar olarak
grnyor ve totemizmin balang dnemlerinden ok dalma dnemlerini
gsteriyorlar.
Frazer'i byle bir dnceye srkleyen ve bugnn kurumlarna kart olarak
Aruntalarn efsanelerinde, totemin yenebildiinin ve onunla evlenilebileceinin
anlatlmas altn an efsaneleri gibi gemie yneltilen istek fantezileri olarak
kolayca aklanabilir
(g) Psikolojik Grler
Frazer'in, Spencer ve Gillen'in gzlemleriyle tanmadan nce ileri srd ilk
psikolojik gr, ruhun baka bir eye gemesi inanc zerine kurulmutu (32).
Bu inana gre, totem kendisini korkutan tehlikelerden kamak iin ruhun
snd gvenilir bir snakt. lkel insan ruhunu toteme yerletirdikten sonra
kendisinin yararlanamayacana inanyor ve doal olarak kendi ruhunu tayan
eye ktlk yapmamaya dikkat ediyordu. Fakat kendi ruhunun, sz konusu
trn hangi bireyinde tandn bilmedii iin, trn hibir bireyini
tketmemeye dikkat ediyordu. Frazer'in kendisi de sonralar, totemizmin bu
inantan karlmas grnden vazgemitir.
Spencer ile Gillen'in gzlemlerini aktardktan sonra, az nce sylediimiz
gr ortaya koymu, fakat o zaman totemizmin kkeni olarak grd
rgenin ok "aklc'' olduunu ve bunun iin de ilkel denemeyecek kadar
karmak olan bir toplumsal rgt kabul etmi olduunu grmtr (33).
O zaman sihir kooperatifleri ona totemizmin tohumu olmaktan ok meyvesi
olarak grnmeye balamtr. Bu biimlerin ardnda totemizmi ilkel inanma
durumunda oluturan daha basit nedenler aramtr. Ve sonunda bu ilk etmeni
Aruntalarn dikkate deer grnde bulmutur.
Biraz nce sylediimiz gibi, Aruntalar gebelikle cinsel davran arasnda bir ba
grmyorlard. Bir kadn kendisini anne olarak duyumsuyorsa, bunun anlam
yeniden domay bekleyen evredeki en yakn ruhlardan birisinin vcuduna
girmi ve bir ocuk olarak domu olmas demekti. Bu ocuun totemi de o
belirli yerdeki ruhlarn toteminin aynsyd. Fakat bir adm daha ilerlemek

istersek ve kadnlarn, kkensel olarak bir hayvann, bir bitkinin ya da bir tan
ya da gebe olduunu duyumsamaya balad anda imgeleminde yer alan baka
bir eyin gerekten vcuduna girdiine ve insan biiminde vcudundan
doduuna inandn kabul edersek, o zaman bir insann totemiyle aynl,
gerekten annenin inan zerine kurulabilecek ve dier btn totem yasaklar
(ekzogami dnda) kolayca bu inantan karlabilecekti. nsanlar o belirli
hayvan ya da bitkiyi yemekten ekineceklerdi; nk bu kendi kendilerini
yemek anlamna gelecekti. Fakat bazen totemlerinin bir blmn trenlerle
yemek zorunda kalmaktadrlar; nk bununla totemizmin temel bir blm
olan totemle kendilerini bir sanmalarn glendirmi olmaktadrlar. W.H.R.
Rivers'in Bank Adalar halk zerindeki gzlemleri, byle bir gebelik kuramn,
yani kendilerini totemleriyle dorudan doruya bir sandklarn kantlar gibidir
(34).
Bu durumda, totemizmin son kaynaklar ilkellerin, insan ve hayvanlarda
iftlemeyle dourmann mekanizmasn, zellikle de erkek tohumunun roln
bilmemeleridir. Tohumun alanmasyla ocuun domas ya da ocuun ilk
devinimlerinin duyumsanmas arasndaki uzun ara da bu bilgisizlii
kolaylatrmtr. yleyse totemizm erkek kafasnn deil, kadn kafasnn bir
yaratsdr. Kkleri de gebe kadnn aermelerindedir. Kadn, kendisini anne
olarak duyumsad, yaamnn bu gizemli annda dikkatini eken her eyi
rahmindeki ocukla kolayca zdeletirebiliyordu. Kadnn bu denli doal ve bu
denli evrensel grnen bu aermeleri, totemizmin kkeni olarak grnmektedir
(35).
Frazer'in bu nc kuramna yaplacak balca itiraz, onun ikinci grne,
yani sosyolojik grne kar yaplacak itirazn aynsdr. Aruntalar totemizmin
balanglarndan ok daha ileride grnmektedir. Babal yadsmalar, aka
bilgisizliklerine dayanmamaktadr, tersine birok durumda soyun baba yolu
saylmas deti de vardr. Babal, ruhlarn onurlandrmaya alan bir tr
dne kurban etmi grnmektedirler (36).
Bunlar bir ruh araclyla gebe kalma efsanesini genel bir gebelik grne
gtryorlarsa da, biz bu nedenden tr onlar, iftlemeyle gebelik durumu
konusunda, Hristiyanlk efsanelerinin ortaya kmas srasnda yaam olan
eski uluslardan daha da bilgisiz sayamayz.
Totemizmin kkeni zerine dier bir psikolojik gr, Hollandal yazar G.A.
Wilcken tarafndan ileri srlmtr. Bu gr, totemizmle ruh g arasnda
bir ballk bulur. "Yaygn inanca gre, lnn ruhunun getii hayvan bir kan
akrabas, bir ata olur ve bu onur nedeniyle sayg grr." Fakat ruhlarn
hayvanlara gemesi inanc totemizmi dourmam, totemizmden kmtr (37).
Totemizm zerine dier bir gr, nl Amerikan etnologlar Franz Boas, Hill
Tout ve dierlerince ileri srlmtr. Bu gr, totemli Amerika Kzlderili
oymaklar zerinde yaplan gzlemlere dayanr; buna gre, totem kkensel
olarak bir atann dnde alarak soyuna brakt koruyucu ruhudur. Totemizmi
tek bir bireyin kaltmyla karmann glkleri bilinir; bundan baka Avustralya
gzlemleri, totemin gzeten ruha dayandrlmasn dorulayacak nitelikte
deildir (38).
Psikolojik grlerin sonuncusu olan Wundt'un gr, iki olay kesin
grmektedir: Birincisi, en eski ve bir hayli kabul gren, totemin hayvan olmas;
ikincisi, ilk totem hayvanlarn ruhu olan hayvanlardan olmas (39). Ku, ylan,
kertenkele, fare gibi hayvanlarn, son derece hareketli olmalar, havada
umalar gibi aknlk ve korku uyandran birok nitelikleri yznden

bedenlerinden ayrlabilen ruhlar olduu kabul edilmitir. Totem olan

hayvan, insan ruhunun hayvansal bakalamlarnn bir ocuudur. Bylece,
Wundt'a gre, totemizm ruh inanc ya da animizmle dorudan doruya baldr.
(b) ve (c) Ekzogaminin kkeni ve totemizmle
ilikisi
Totemizm grlerini olduka geni olarak ele aldm; bununla birlikte srekli
konuyu
toparlama
zorunluluundan
tr,
onu
yeterli
derecede
aydnlatamadm sanyorum. Okurun karn dnerek, kacak dier
sorunlar da zetleme cesaretini gsteriyorum. Totemli budunlarn ekzogamisi
konusundaki tartmalarn, kullanlan gerelerin ierii yznden zellikle
karmak, inat ve hatta kark olduu sylenebilir. Bereket versin ki bu yaptn
amac, yol gsterici noktalara iaret etmekle ve konunun daha geni olarak
incelenmesi iin sk sk alntlar yaptm uzmanlar gstermekle yetinmeme
uygundur.
Bir yazarn ekzogami sorunlarna kar ald tavr, totem grlerinden birine
kar ald durumdan hi kukusuz bamsz deildir. Totemizmin bu
aklamalarndan bazlarnn ekzogamiyle hibir ball yoktur, bunlar iki
kurumu birbirinden ayrmaktadr. Demek ki birbirine kart iki gr buluyoruz;
birisi, ekzogaminin totemik sistemin temel bir paras olduunu kabul ettii
halde, dieri byle bir ballktan kuku duymakta ve en eski ekinlerdeki bu iki
niteliin raslant sonucu bir arada bulunduuna inanmaktadr. Son yaptlarnda
Frazer iddetle bu ikinci grten yanadr.
Frazer, "totemizm ve ekzogami kurumlarnn birok boyda raslantsal olarak
attn ve kaynatn grmekle birlikte kken ve ierik asndan ayr
olduklarn hep aklnda tutmasn okurdan rica ederim" demektedir. (Totemism
and Exogamy, I, nsz, XII)
Frazer, teki grn birok glk ve yanlmaya yol aacandan
ekinmektedir. Byle olduu halde, birok yazar ekzogamiyi totemizmin zorunlu
bir sonucu olarak grmenin yolunu bulmutur. Durkheim (40) yazlarnda,
toteme yklenen tabunun, ayn oymaktan bir kadn cinsel alanda kullanmaya
kar nasl birtakm yasaklar koymu olmas gerektiini gstermektedir. Totem,
insanla ayn kana sahiptir ve bu nedenden tr kan ba (bekaretin bozulmas
ve ayba araclyla) ayn totemden bir kadnla cinsel birlemeyi
yasaklamaktadr (41). Burada Durkheimle ayn kanda olan Andrew Lang, ayn
boydan olan kadnn tabu olmas iin kan tabusunun koul olmadna inanmaya
kadar varmaktadr (42), rnein totem olan aacn glgesinde oturmay
yasaklayan yaygn totem tabusu yeterliydi.
Andrew Lang ekzogaminin bir kkeni daha olduuna inanmakta (aaya bakn)
ve bu iki aklamann birbiriyle ne dereceye kadar ilgili olduunu kukulu
brakmaktadr.
Totemizmle ekzogami arasndaki zaman ilikilerine gelince, yazarlarn ou
totemizmin, daha eski bir kurum olduu ve ekzogaminin daha sonra geldii
dncesinde birlemektedir (43).
Ekzogamiyi totemizmden bamsz olarak aklamaya alan grler arasnda,
yazarlarn ensest sorununa kar ald eitli tavrlar gstermek asndan,
yalnzca birka tanesini anmaya gerek vardr.

MacLannan (44), ekzogaminin, kadna zorla sahip olmann daha eski biimlerine
iaret eden birtakm detlerin artklarndan km olduunu kestirmektedir.
Ona gre, eski zamanlarda kadnlar yabanc boylardan salama yoluyla
evlenmek det olduundan, ayn boydan bir kadnla evlenme yava yava "det
olmad iin uygun" olmamaya balamtr. Bylece MacLennan, ekzogami
detinin kaynan bu boylar arasnda kadn ktlnda aramtr, bu da birok kz
ocuunun doarken ldrlmesi detinden geliyordu. Biz burada, gerekteki
olaylarn MacLannan'n varsaymlaryla uyuup uyumadn aratrmakla
ilgilenmemekteyiz. Ensest sorununun burada tmyle savsaklanmasndan
baka, bu varsaym u sava da yant vermemektedir: Boyun erkekleri niin kendi
kanlarndan olan bu az saydaki kadnlarla evlenmiyor? (45)
Aksine, dier yazarlar, ekzogaminin ensestin nne geen bir kurum saylmas
gerektiini kukusuz hakl olarak kabul etmektedir (46).
Avustralya'daki evlenme kurallarnn gittike karmaklamasn incelersek,
Morgan, Frazer, Howitt ve Baldwin Spencer'n sandklar gibi (47), bu
kurumlarn Frazer'in deyiiyle bilinli bir plan damgasn tadn ve edim
olarak yapmakta olduklar ilevi yerine getirmek amacyla oluturulduunu
kolay kolay kabul edemeyiz.
"Bu kadar karmak ve bu kadar kurall bir sistemi btn ayrntlaryla
aklamak, baka hibir biimde olas grnmyor." (48)
uras dikkate deer ki, evlilik snflarnn kurulmasnn ortaya kard ilk
yasaklar, gen kuan cinsel zgrln, yani erkek kardelerle kz kardeler
arasnda ve oullarla anneler arasndaki ensest ilikisini etkiledii halde,
babayla kz arasndaki ensest yalnzca daha kkten nlemlerle kaldrlmtr.
Bununla birlikte ekzogaminin cinsel yasaklarn amalara dayandrmak, bu
kurumlar yaratm olan rgenin anlalmasna hibir ey katmaz. Son
zmlemede, ekzogaminin kk olarak tannmas gereken ensest korkusu
nereden kmaktadr?. Aka grlyor ki, kan akrabalaryla cinsel birlemeye
kar igdsel bir nefrete bavurmak, yani ensestten korkmay ensest
korkusuna yklemek yeterli deildir; nk toplumsal deneyim, bu igdye
karn, ensestin bizim toplumumuzda bile ender bir olay olmadn ve tarih
deneyimimiz de birtakm ayrcalkl kimselerin tabu olan kimselerle
evlenmesinin det olduu yerler bulunduunu bize gstermektedir.
Westermack (49) ensest korkusunu yle aklar: "ocukluktan beri birlikte
yaayan kiiler arasnda cinsel ilikiye kar bir nefret vardr ve bu gibi kiiler
kural olarak kan akrabas olmalar ynnden, bu duygu birbirine bu denli yakn
kimseler arasnda cinsel ilikiyi yasak eden det ve yasalarda doal bir anlatm
bulmaktadr." Bu nefretin igdsel ieriini Havelock Ellis Studies in the
Psychology of Sex adl yaptnda tartma konusu yapmakla birlikte, o da ayn
aklamay temelleri asndan kabul etmektedir: ocukluktan beri birlikte
yaayan erkek ve kz kardelerde, olan ve kzlarda birleme igdsnn doal
olarak grnmemesi, bu koullar altnda iftleme igdsn uyandracak
koullarn bulunmamas yznden ortaya kan, tmyle olumsuz bir olaydr...
nk ocukluktan beri birlikte byyen kimseler arasndaki alkanlklar
grme, iitme ve dokunma gibi maddi ekimleri kkletirir ve cinsel istei
uyandrmak iin koul olan erotik uyarlar uyandrma gcn ortadan
kaldrarak dingin bir sevgi kanalna evirir."
ocukluklarn bir arada geiren kimseler arasnda cinsel ilikiye kar doutan
gelen bu nefreti, Westermarck'n biyolojik bakmdan ieriden remenin tr iin

zararl oluunun psikolojik bir anlatm olarak dnmesi, bana ok dikkate

deer geliyor. Byle bir biyolojik igdnn psikolojik grnmnn, reme
bakmndan zararl olan kan akrabalar arasnda evlenmeyi etkilemekle kalmayp
bu bakmdan zararsz olan ayn at altnda yaayan kimseler arasndaki
evlenmeyi de etkilemesi kabul olunamaz. Burada, Frazer'in Westermarck'a kar
ileri srd yetkin eletirileri anmaktan kendimi alamyorum. Frazer, cinsel
duyarlln bugn ayn at altnda yaayan kimseler arasnda cinsel ilikiye
asla engel olmad halde, bu isteksizliin bir sonucu olduu savlanan, ensest
korkusunun bugn bu kadar etkili olmasn anlayamadn sylemektedir. Fakat
Frazer'in eletirileri daha da ileriye gider, tabu konusundaki blmmzde ileri
srdm savlara temel bir biimde uyduu iin bunlar olduu gibi buraya
geiriyorum.
"Kkl bir insansal igdnn yasa yoluyla glendirilmesine neden gerek
olsun? nsana yemeyi ve imeyi buyuran ya da ellerini atee koymasn
yasaklayan bir yasa yoktur. nsanlar bu igdlerine kar yaplacak iddet
hareketleriyle ve hukuki cezalarla deil, doal cezalardan korktuklar iin
igdsel olarak yer, ier ve ellerini atee sokmaktan saknrlar; yasa, insanlarn
ancak igdlerinin kkrtt eyleri yapmalarn yasaklar; doann kendisinin
yasaklad ve cezalandrd eyi yasann da yasaklamas ve cezalandrmas
sama bir eydir. yleyse hemen kabul edebiliriz ki, yasann yasaklad
cinayetler, birok kimsenin doal bir eilim duyduu cinayetlerdir. Eer byle
bir eilim olmasayd, byle cinayetler olmaz ve bu cinayetler de ilenmemi
olsayd, onlar yasaklamaya gerek kalmazd. yleyse, enseste kar gsterilen
doal nefretin yasa tarafndan yasakland iin domu olduunu kabul etmek
yerine, ondan yana alan doal bir igd olduunu kabul etmek gerekir; yasa
bunu yasaklyorsa, uygarlam insanlar bu doal igdlerin doyumunun
toplumun genel karlarna zararl olduunu anlad iin yasaklyor" (50).
Frazer'in bu deerli savna ben unu katarak diyeceim ki, psikanaliz
denemeleri ensest ilikilerine kar doutan bir tiksinme olduunu kabul etme
olanan ortadan kaldrmtr. Tersine, bu denemeler genlerin ilk cinsel
itepilerinin daima ensest yapmaya eilimli olduunu ve bu edinilmi itepilerin,
daha sonraki nevrozlarn nedeni olarak kabul edebileceimiz bir rol oynadn
gstermitir.
yleyse ensest korkusunu, doutan gelen bir itepi olarak aklamaktan
vazgemek gerekir. Ensestin kkeni zerine birok yanda olan dier bir gr
iin de, yani ilkel budunlarn iten remenin gsterdii tehlikeyi grerek bilinli
olarak ensest yasan koyduunu kabul eden gr iin de ayn eyi
syleyebiliriz. Ensest korkusunu bylece aklamak isteyenlere kar birok
itiraz ileri srlmtr (51). nsanlar, iten remenin soyun nitelikleri zerine
yapt etkiyi ancak hayvanlardan renebilirdi, oysa ensest yasann evcil
hayvanlarn retiminden nce bulunmas yle dursun, ieriden remenin
zararl
sonular
bugn
bile
btn
kukulardan
bamsz
olarak
kantlanmamtr ve insanlarda byle bir sonu dourduu da ancak glkle
gsterilebilir. Bundan baka bugnk ilkeller konusundaki bilgilerimiz, bu
insanlarn en eski atalarnn, gelecek kuaklarn zarar grmesinin nne
gemeyi dndn sanmamz salayacak gibi deildir. Bugn bizim
ekinimizde bile kolay kolay yerlemeyen salk ve rk sal dncelerinin,
yarn dnmeden yaayan ve bugne gre insanln ocukluk dneminde
bulunan insanlar arasnda dnldn sanmak, adamakll gln bir ey
olur (52). Ve sonu olarak unu da belirtelim ki, rk zayflatma etmeni olma
asndan ieriden remeye kar uygulamasal salk dnceleriyle konan bir
yasak, bizim toplumumuzun enseste kar duyduu derin tiksintiyi aklayamaz.
Bu ensest korkusu, dier bir yerde de gsterdiim gibi (53), uygar insanlardan
ok bugn yaayan ilkel insanlar arasnda ok etkili ve gldr.

Ensest korkusunun kkenini aratrrken burada da sosyolojik, biyolojik ve

psikolojik aklamalar arasnda bir seme yapmamz beklenebilirdi ve biz
psikolojik rgeleri belki de biyolojik glerin grnmleri olarak ele alabilirdik.
Buna karn yine en sonunda insan Frazer'in dncelerinden vazgeerken,
onun sylediklerine, yani ensest korkusunun kkenini ve hatta onu nasl tahmin
edeceimizi bile bilmediimiz szne katlmaktan kendini alamyor. Buraya
kadar ileri srlen bilmecenin zlme yollarndan hibiri bize inandrc
gelmemektedir (54).
Burada, imdiye kadar sylenen grlerden tmyle ayr bir ierikte olan ve
ensestin kkenini aklamaya alan dier bir gr daha anmalym. Buna
tarihsel aklama diyebiliriz.
Bu aklama giriimi, Charles Darwin'in insanln ilk toplumsal durumu
konusundaki bir varsaymndan ortaya kmaktadr. Darwin, daha yksek
maymunlarn alkanlklarna bakarak insanlarn da, kkensel olarak kk
srler halinde yaad ve bu srlerin iinde en eski ve en gl erkein
kskanl, cinsel promiskuite'yi * yasaklad sonucuna varmt. "Rakipleriyle
dvmek iin zel silahlarla donanm olan btn erkek "drt ayakllar''n
kskanl zerine bildiklerimizden, doa durumundayken promiskuite
biiminde birlemenin kesinlikle olaslk d olduunu karabiliriz... Buna
dayanarak ok gerilere gidersek ve bugnk biimiyle insann toplumsal
alkanlklarna bakarak yargya varrsak, insanlarn balangta, her biri tek ya
da glyse birok kars olan ve bu kadnlar bakalarna kar kskanlkla
savunan kk topluluklar halinde yaam olmalar olasdr. Ya da toplumsal bir
hayvan deildiyseler bile, goril gibi, birok diiyle birlikte yayorlard; nk
btn yerliler, oy birliiyle yalnzca bir ergin goril erkein topluluk iinde
grldn sylemektedir; gen erkek byd zaman bir stnlk kavgas
balar; en gl olan bakalarn ldrerek ya da srerek kendisi topluluun
bana geer. (Dr. Savage'in Boston Journal of Natural History, cilt V, 1845-7.)
Daha gen erkekler bu yolla srlerek babo dolarlar. Her biri en sonunda bir
e bulmay baarnca, kendi ailesinin snrlar iinde remeyi daha sk bir
biimde yasaklar.'' (55)
Darwin'in betimledii bir ilkel srde grlen bu koullarn gerekte gen
erkeklerin dardan evlenmesi kuralna yol atn ilk anlayan Atkinson (56)
olmutur. Bu srgnlerin her biri, bakann kskanl yznden ieriden
iftlemenin yasak olduu baka bir topluluk bulabiliyordu ve zamanla bu
koullarn, bugn yasa olarak bilinen "srnn yeleriyle cinsel birleme
olamaz'' kuraln ortaya karmas olasdr.
Andrew Lang (57) ekzogaminin bu aklamasna yanda olduunu ilan etmitir.
Fakat yine ayn kitapta ekzogamiyi totem yasalarnn bir sonucu olarak
aklayan Durkheim'in grn de savunur. Bu iki aklama biimini
uyuturmak ok gtr; birincisinde, ekzogami totemizmden nce gelmektedir;
ikincisinde ise totemizm onun bir sonucudur (58).
3
Bu karanl psikanaliz incelemeleri aydnlatyor.
ocuun hayvanlarla olan ilikisinin ilkel adamn ilikisiyle birok ortak yan
vardr. Ergin uygar adama kendisiyle btn dier hayvanlar arasnda bak
kesmiesine bir ayrm yaptran gururun ocukta henz daha hibir izi
grlmez. ocuk hi ekinmeksizin hayvanlar kendisiyle eit sayar; hayvanla

kendisi arasnda, hi kukusuz daha gizemli olan erginden ok daha sk bir iliki
grr ve bunu kendi gereksiniminin ynlendirdii bir zgrlk iinde yapar.
ocukla hayvan arasndaki bu eksiksiz anlamada sk sk birtakm garip
karmalar grlr. ocuk birdenbire bir hayvan trnden korkmaya ve bu trn
bir bireyini grmeye ya da dokunmaya kar kendini korumaya balar. Bu yan
psikonevrozlu hastalklar arasnda en sk geenlerden biri olan ve belki de
byle bir hastaln en eski biimi olan hayvan fobisinin hastalkl grnm
ortaya kar. Bu fobi genellikle ocuun o zamana kadar en canl ilgisini
gsterdii hayvanlara kardr ve tek bir hayvanla hibir ilgisi yoktur. Kentlerde
fobinin nesnesi olarak seilen hayvanlarsnrldr. Bunlar at, kpek, kedi, pek
ender olarak ku ve dikkati eken biimde genellikle tahtakurusu ve kelebek
gibi ok kk hayvanlardr. Bazen ocuun resimli kitaplardan ve masallardan
rendii hayvanlar, bu fobilerle kendini gsteren anlamsz ve ar znt
nesneleri olur; allmn dnda byle bir zntnn ortaya k biimini
renmek ender olarak mmkndr. Aadaki olay, Dr. Karl Abraham'a
borluyum: Bir ocuk eek arsndan korkmakta ve bu korkusunu da eek
arsnn renginin ve naklarnn, kendisine korkun yklerden iittii kaplanlar
anmsatmasyla aklamaktadr.
ocuklarn hayvan fobileri henz daha dikkatli bir zmlemeli aratrmann
konusu olmamtr, oysa byle bir incelemeye konu olmaya deerler. Bu
savsaklamann nedenleri, bu kadar kk yataki ocuklar zmlemenin g
olmas olasldr. Onun iin bu gibi hastalklarn genel anlamnn bilindii
sylenemez, ben kendim de bunun anlamnn btn olaylarda ayn olacan
sanmyorum. Fakat daha byk hayvanlara yorulan benzer birtakm fobilerin
zmlenebilecei kantlanm ve bu yolla srlar aratrmacya almtr. Btn
olaylarda incelenen ocuklar olan olduu zaman, korkunun dibinde baba
korkusunun olduu ve yalnzca bunun hayvan zerine kaydrld grlmtr.
Psikanalizde deneyimi olan herkes hi kukusuz bu gibi olaylar grm ve ayn
izlenimi edinmitir. Fakat ben bu konu zerinde ancak geni kapsaml birka
rapora iaret edebileceim. Bunun nedeni, bu gibi olaylar zerindeki yaynlarn
azldr; fakat bundan genel savmzn yalnzca dank gzlemlere dayanaca
sonucu karlmamaldr. rnein ocuklarn nevrozlarn byk bir anlayla
inceleyen bir yazar, Odesal M. Wulff'u anacam. Wulff, bir hastaln yksn
anlatrken, dokuz yanda bir olan ocuun drt yandayken kpek fobisine
tutulduunu syler. "ocuk sokakta koan bir kpek grr grmez alamaya ve
'cici kpek bana dokunma; uslu duracam' diye barmaya balyordu. " 'Uslu
durmak'la,
'Bir
daha
keman
almayacam'
(Yani
mastrbasyon *
yapmayacam) demek istiyordu.'' (59).
Bundan sonra ayn yazar durumu yle zetler: "ocuun kpek fobisi gerekte
kpek zerine kaydrlm baba korkusudur; nk 'kpek, uslu duracam', yani
'mastrbasyon yapmayacam' anlatm gerekte kendisine mastrbasyonu
yasaklam olan babasna iaret ediyordu.'' Yazar bundan sonra, benim
deneyimimle tmyle birleen ve ayn zamanda bu gibi deneyimlerin bolluuna
tanklk eden baz eyler ekler: "Bu gibi (at, kpek kedi, tavuk, vb. evcil hayvan)
fobiler, kanmca, ocukluktaki pavor nocturnus kadar sklkla grlr ve
genellikle zmlemede kendilerini ana babadan birine kar olan korkunun
hayvanlar zerine kaydrlmasyla gsterirler. ok yaylm olan fare fobisinin de
ayn mekanizmay tadn savlamaya hazrlanm deilim.''
Jahrburch fr psychoanalytische und psychopathologische Forschungen'in ilk
cildinde babas tarafndan tedavim altna verilmi olan "Be yanda bir olan
ocuun fobisinin zmlemesi''ni bildirmitim (59).

Bu bir at korkusuydu ve bunun sonucunda da ocuk sokakta yrmek

istemiyordu. Hatta atn odasna kadar gireceini ve kendisini sracan
sylyordu. Bu gsteriyor ki, ocuk atn dmesi (lmesi) iin iinde duyduu
istein bir cezas olarak onun kendisini sracandan korkuyordu.Kendisine
gven vererek baba korkusundan ocuu kurtardktan sonra, ocuun kendi
iinde babann yokluunun (ayrlmas ya da lmesi) oluturduu isteklerle
atmakta olduu grlmt. Yalnzca, yeni almaya balayan cinsel
isteklerinin karanlk ynlendirmelerle annesine kar duyduu sevgide babasn
kendisine rakip duyumsamakta olduunu aka gstermiti. yleyse bu
ocukta, erkek ocuklarn ana babaya kar ald "Oidipus karma'' adn
verdiimiz ve ierisinde genellikle nevrozlarn merkezi karman bulduumuz
tavrn bir rnei vard. "Kk Hans''n zmlemesiyle totemizm iin ok
deerli bir olay, yani bu gibi koullar altnda ocuun duygularnn bir
blmn babadan bir hayvana kaydrdn renmekteyiz.
zmleme, byle bir kaydrmann, ierik bakmndan hem anlaml, hem de
raslantsal olan arm yollarn bize gstermitir. Ayn zamanda bu
kaydrmann rgelerini tahmin etmeyi de mmkn klmtr.
Anne iin babayla yarmadan doan nefret, ocuun psiik yaamndan
yasaksz gemezdi; balangtan beri babas iin duyduu efkat ve hayranln
ardna dmek zorundayd, yle ki ocukta babasna kar ifte ya da ift deerli
bir duygu vard. Bu ift duygu atmasndan kendini, dmanca duygularn
babasnn yerine gelebilecek birisinin zerine kaydrmakla kurtaryordu.
Bununla birlikte kaydrma ii sevgi duygularyla dmanlk duygular arasnda
bir denklik oluturarak atmay hafifletemiyordu. Aksine, atma duygular,
kaydrlm olduu ve ift duygularn evrildii nesne zerinde sryordu. Hi
kukusuz, kk Hans atlardan yalnzca korkmuyor, ayn zamanda onlara kar
sayg ve ilgi de duyuyordu. Korkusu azalnca Hans kendini korktuu hayvanla
zdeletirdi; bir at gibi srad, o zaman babasn sran kendisi oluyordu (60).
Fobinin zlnn dier bir evresinde ana babasn dier byk hayvanlarla
zdeletirmekten ekinmedi (61).
ocuklarn bu hayvan fobilerinde, totemizmin baz niteliklerinin olumsuz bir
biimde anlatldn seziyoruz.
ocukta olumlu totemizm olay demek gereken gzel bir bireysel gzlemi S.
Ferenczi'ye borluyuz (62). Ferenczi'nin anlatt kk Arpad'da totemik ilgiler
Oidipus karmayla dorudan doruya ilgili olarak uyanmamakta, narsistik bir
temelle, yani hadm edilme korkusuyla balamaktadr. Fakat kk Hans'n
gemiine dikkatle baklacak olursa, orada da, babann reme organlar byk
olduu iin ocuun ona hayranlk ve korku duyduu, ocuun kendi
r#########eme organlarn tehdit etmesinden korkulduunu gsteren
birok kant olduu grlr. Hadm edilme karmanda olduu kadar Oidipus
karmanda da, baba, ocuun cinsel ilgilerine kar korkulan bir karc
roln oynamaktadr. Hadm edilme ve onun yerine geen krlk, ocuun
korktuu cezadr (63).
Kk Arpad iki buuk yanda, bir yazlkta, tavuk kmesinde iemeye
alrken, bir tavuk ocuun reme organn srm ya da gagalam. Bir yl
sonra yine ayn yere geldikleri zaman ocuk tavuk oluyor, yalnzca kmesle ve
kmeste olup bitenlerle ilgileniyordu, insan gibi konumaktan vazgeerek
gdaklamaya ve tmeye balamt. Gzlem dnemi srasnda, be yandayken,
yeniden konumaya balamt; fakat btn szlerinin konusu pililer, tavuklar,
horozlard. Tavuklardan baka hibir oyuncakla oynamyor, iinde tavuklarla

ilgili bir ey olmayan hibir ark sylemiyordu. Totem hayvanna kar ald
tavr tmyle ift bir duyguydu, yani tavua kar ar bir nefret ve sevgi
gsteriyordu. Tavuk kesme oyunu oynamaya baylrd. "Tavuk kesildii zaman,
onun iin eksiksiz bir len olurdu.Hayvann lsnn evresinde saatlerce dans
eder ve bu srada iddetli bir coma durumu gsterirdi" (64). Fakat ondan
sonra, kesilen hayvan per, elleriyle okar, kt kulland oyuncak tavuklarn
temizler ve okard.
Bu garip davranlarn anlamn Arpad'n kendisi aydnlatt. Zaman zaman
isteklerini totemik anlatm yntemi yerine gnlk yaamn anlatm yntemiyle
dile getiriyordu. Bir gn yle bir ey syledi: "Babam horozdur; ben km,
ben pilicim. Bydm zaman tavuk olacam. Daha ok byynce horoz
olacam." Bir gn anszn (tavuk kzartmasna benzeterek) "Anne kzartmas"
yemek istediini syledi. reme organyla oynamas yznden kendisini hadm
etmeyle tehdit ettikleri kadar kendisi de bakalarn aktan aa hadm
etmeyle tehdit ediyordu.
Ferenczi'ye gre tavuk kmesinde olan bitenlere kar ocuun gsterdii ilginin
kkeni kuku duyulamayacak kadar ortadadr: "Tavukla horoz arasndaki srekli
cinsel etkinlik, yumurtlama ve civcivlerin kmas, bu ilginin kkenidir." (65). Bu
olaylar, ocuun insanlar arasndaki ilikilere kar duyduu cinsel merak
doyurmuyordu. Komu bir kadna syledii u szlerde grld gibi nesne
isteyi biiminde tavuun yaam kendisine rnek oluyordu: "Seninle, kz
kardeimle, kuzenimle ve ayla evleneceim; hayr, ann yerine annemle
evleneceim."
Bu gzlemler konusundaki dncemizi daha sonra tamamlayabileceiz;
imdilik yalnzca totemizmin iki niteliine benzeyen iki nitelie iaret edeceiz,
o da totem hayvanla tam bir zdeleme (66) ve hayvana kar ift deerli bir
duygu beslenmesidir. Bu gzlemler karsnda totemizmin erkek formlnde
totem olan hayvan yerine babay koymakta pekl haklyz.
Bunu yapmakla yepyeni ve gzpek bir adm atm da oluyoruz. nk bunu
bizzat ilkellerin kendileri sylemekteler; totemik sistemin bugn geerli olduu
yerlerde, toteme ata ve ilk baba denmektedir. Biz yalnzca bu budunlarn
kulland ve etnologlar artan ve o yzden bu noktay savsaklamaya ynelten
bu anlatm olduu gibi alyoruz: Oysa psikanaliz bu noktaya gzmz amakta
ve totemizmi aklamaya alrken, onunla totemizm arasndaki ba
gstermemizi anmsatmaktadr (67).
Bu yer deitirmenin ilk sonucu olduka dikkate deer. Totem olan hayvan eer
babaysa, o zaman totemizmin balca iki buyruu, yani onun ekirdeini
oluturan iki tabu kural (totem hayvan ldrmeme ve ayn toteme bal kadn
cinsel amalar iin kullanmama kurallar) ierik asndan, babasn ldren ve
annesiyle evlenen Oidipus'un iki cinayetinin; ve ocukta yeterli derecede
itilmemesi ya da yeniden uyanmas yznden btn nevrozlarn ekirdei olan
iki ilkel istein aynsdr. Eer bu benzerlik raslantnn aldatc bir oyunu deilse,
tarihten nceki zamanlardaki totemizmin kkeni aydnlatlabilecektir. Dier bir
deyile, kk Hans'n hayvan fobisi ve kk Arpad'n tavuk saptm nasl
Oidipus karman oluturan koullar altnda gereklemise, totemik sistemin
de byk bir olaslkla bu koullar altnda olutuu gsterilebilecektir. Bu
olanan nasl ortaya ktn gstermek iin totemik sistemin ya da totemik
dinin imdiye kadar tartma konusu yapmadmz bir zelliini inceleyeceiz.
4

1894'te len ve fiziki, filolog, Kutsal Kitap uzman ve bir arkeolog, keskin ve
zgr dnceli olduu kadar ok ynl bir bilgin olan W. Robertson Smith, The
Religion of the Semites (68) adl yaptnda, totem leni denen garip bir trenin
balangtan beri totemik sistemin tamamlayc bir paras olduu varsaymn
ortaya atmt. Bu varsaymn kant olarak da, elinde o zaman .S. 500 ylndan
kalma tek bir belge vard; bununla birlikte eski Samiler arasndaki kurbann i
yz zerine yapt zmlemede varsaymna byk bir olaslk derecesi
verebilmitir. Kurbanda tanrsal bir kii dncesi olduu iin, burada yksek
bir dinsel tapnm evresinden en aa evreye, yani totemizme geri gitme
sorunuyla karlayoruz demektir.
Robertson Smith'in bu yetkin yaptndan (69) bizim iin byk bir nemi olan
kurban ayininin kken ve anlam konusundaki satrlar alacam; yalnzca ok
ayrntya giren blmleri ve daha sonraki geliimlerle ilgili olan yerlerini
atlayacam. Byle bir parada yaptn zgn sav gcn, akcln okura
duyurmak olanakszdr.
Robertson Smith, sunakta kurban verilmesi detinin eski dinlerin ayinlerinde
temel bir blm olduunu gstermektedir.
Kurban btn dinlerde ayn rol oynamakta ve kkeninin, sonular her yerde
ayn olan ok genel nedenlere dayandrlmas gerekmektedir.
Fakat kurbann (kutsal edim catezogh ierourgia sacrificium) kkenindeki anlam
sonraki zamanlarda anlalan anlamndan bakayd: Kurban, tanry bartrma
ya da kazanma amacyla tanrya bir tr armaan sunma anlamna geliyordu.
Szcn din dnda anlalan anlam, kendini yadsmak demek olan ikincil
anlamndan sonralar kmtr.
Kurban balangta "tanryla kendisine
arkadalk ii"nden baka bir ey deildi.

tapanlar

arasnda

toplumsal

bir

Kurban olarak tanrya yenecek ve iilecek eyler getiriliyordu; insanlar

tanrlarna kendilerini yaatan et, tahl, meyva, arap ve ya gibi besinleri
sunuyorlard. Ancak kurban eti zerine birtakm kurallar ve kuraldlar vard.
Tanr, bitki trnden olan kurbanlar yalnzca kendisine brakld halde, hayvan
trnden olan kurbanlar kendisine tapanlarla paylayordu. Herhalde hayvan
kurbanlar daha eskiydi ve bir zamanlar kurbann tek biimi byleydi. Bitki
trnden kurban vermek, ilk meyvalarn sunulmasndan kmtr; topran ve
yurdun efendisine bir tr vergi vermek gibi bir eydi. Oysa hayvan kurbanlar
tarmdan daha nce balamtr.
Dilde kalan izler, tanrya sunulan kurbann onun gerekten besini sayldn
kesin olarak gstermektedir. Zamanla tanr maddi olmayan bir varlk olarak
grldke, bu gr saldrgan bir nitelik kazand ve tanrya yalnzca etin su
blmnn sunulmasyla yetinilmeye baland. Daha sonralar kurban etini
dumanlar iinde sunaktan ykselten atein kullanlmasyla tanrlar iin daha
uygun bir besin olarak insan besinlerinin sunulmas balamtr. ki kurban,
kkensel olarak, kurban edilen hayvanlarn kanyd; sonralar bunun yerine
arap konmutur. lkel insan araba, bugn hl airlerimizin de dedii gibi,
"zmn kan" gzyle bakard.
yleyse atein ve tarmn bulunmasndan nce, kurbann en eski biiminde,
kurban etini ve kann tanrlarla inananlar birlikte yiyorlard. nemli olan, her iki
tarafn da etten paylarn almalaryd.

zetle, kurban genel bir ayin, btn klann bir treniydi. Temelde btn din bir
kamu sorunuydu; dinsel grev, toplumsal borlarn bir parasyd. Kurban ve
len btn budunlarda hep birlikte bulunurdu; her kurbann bir bayram vard,
hibir bayram kurbansz kutlanmazd. Kurban leni, herkesin seve seve kendi
karlarnn stne ykseldii, toplumun ve toplumla birlikte tanrnn
ykseltildii bir vesileydi.
Genel kurban leninin ahlksal gc, hep birlikte yeme ve ime kurallar
zerine kuruluydu. Bakalaryla birlikte yeme ve ime, ayn zamanda topluluun
ve karlkl ballklarn tanndnn bir iareti ve dorulanmasyd; kurban
yeme inananlarn arasndaki ilikileri glendirerek btn inananlarn
bir tanrya erdiini dorudan doruya gstermeye yaryordu. Bugn l Araplar
arasnda yaamakta olan baz detler, bir arada yemek yemenin oluturduu
balayc gcn dinsel bir etmen olmadn, ama bu yemekten sonra oluan
karlkl borlarn yeme ediminin sonucu olduunu kantlar. Bir Bedeviyle
birlikte bir lokma yiyen ya da stnden bir yudum ien bir kimsenin artk ondan
bir dman olarak korkmasna gerek yoktur, onun koruma ve yardmna her
zaman gvenebilir. Birlikte yenen yemek bedende kald kabul olunmakla
birlikte, bu sonsuza kadar sremez. te bunlarn anladklar birlik ba
dncesi bu kadar gerekidir; glenmesi ve srmesi iin yinelenmesi gerekir.
Fakat ortaklaa yeme ve imeye yklenen bu balayc g nereden kyor? En
ilkel toplumlarda tek koulsuz ve srekli olan ba, akrabalk badr. Bir
topluluun bireyleri her zaman birbirinin yannda ve birbirine baldr.
Akrabalar, yaamlar ortak bir yaamn ayr ayr paras saylabilecek derecede
birbirlerine maddi olarak bal saylan bir insan beidir. Bu akrabalardan bir
birey ldrlrse, oyman kan akmtr demezler, kanmz akmtr derler.
Oymak ilikisini anlatan brani sz udur: "Sen benim bel kemiim ve etimsin".
yleyse akrabalk ortak bir zde birleme anlamna gelir. Akrabalk yalnzca bizi
douran ve style besleyen annemizin znn bir paras olmamzdan ileri
gelmez, sonralar yenen ve vcudu yeniletiren besin araclyla da akraba
olunur ve bu akrabalk glendirilir: Bir kimse dier bir kimsenin tanrsyla
birlikte yemek yerse, onun da kendisinin znden olduu sylenir; onun iin
yabanc saylan bir kimseyle birlikte asla yemek yenmez.
yleyse kurban yemei, ancak bir soptan (kin) olanlarla birlikte yemek yenebilir
kural uyarnca, kkensel olarak bir akraba leniydi. Bizim toplumumuzda
yemek, aile yelerini birbirine balar; oysa kurban yemeinin aileyle bir ilgisi
yoktur. Sopdalk (kinship) aileden daha eskidir; bildiimiz en eski aileler hep
ayr ayr akrabalk beklerine bal olan kimseleri ierir. Erkekler yabanc
oymaktan kadnlarla evlenmi ve ocuklar annenin oymana gemitir; erkekle
ailenin dier bireyleri arasnda hibir akrabalk yoktur. Byle bir ailede ortak
hibir yemek yoktu. Bugn bile ayr ve yalnz yerler ve totemizmin yemek
konusundaki dinsel yasaklar ou kez onlar karlar ve ocuklaryla birlikte
yemek yemekten alkoyar.
imdi yine kurban hayvana dnelim. Sopdalarn hayvan kurban olmakszn
toplanmadn grdk; fakat byle bir ayin vesilesi dnda hibir hayvann
kesilmemesi de anlamldr. nsanlar hi dnmeksizin meyve yer, evcil
hayvanlarn stn ierler; fakat dinsel yasaklar bir bireyin evcil bir hayvan
yemek iin kesmesini kesinlikle nler. Robertson Smith, hi kukusuz, her
kurbann kkensel olarak bir oymak kurban olduunu syler, bir kurban
hayvann ldrmek kkensel olarak bireye yasak olan ve ancak btn sopdalar
sorumluluu zerlerine aldklar zaman yasal olan edimlerle ilgiliydi. lkel
insanlarn bu nitelie sahip yalnzca bir tr davranlar vardr ve onlar da sopun
ortak kannn kutsallna dokunan edimlerdir. Hibir bireyin alamad ve ancak
oyman btn bireylerinin rzas ve katlmyla kurban edilecek bir yaam,

sopun bir bireyinin yaamyla ayn dzeydeydi. Kurban yemeinde bulunan her
konuun, kurban hayvannn kanna katlmas, sopda su ileyen bir bireyin
ancak btn sop tarafndan ldrlebilecei kuralnn iki ayr anlatmdr. Dier
bir deyile, kurban hayvan sopun bir organ gibidir; kurban kesen topluluk,
topluluun tanrs, kurban edilen hayvan hepsi bir kandandr ve ayn oyman
yesidir.
Robertson Smith, birok kanta dayanarak kurban hayvann eski totemhayvanla bir grmektedir. Daha sonraki bir evrede iki tr kurban ortaya
kmtr, biri genellikle yenebilen evcil hayvanlarn kurban, dieri temiz
olmad iin yasak olan hayvanlarn allmn dndaki kurban. Daha ok
incelenince, bu kirli hayvanlarn kutsal hayvanlar olduu ve tanrlara kurban
edildii, kkensel olarak tanrlarla yeniletirildii ve kurban kesmekle
inananlarn tanr ve hayvanla olan kan balarn belirttii grlr. Fakat
allm kurbanlarla "mistik'' kurbanlar arasndaki bu fark daha eski
zamanlarda yoktu. Balangta btn hayvanlar kutsald, etleri yasakt ve ancak
ender durumlarda yenebilirdi, o da btn sopun katlm olmak kouluyla. Bir
hayvann kesilmesi sopun kannn akmasna neden olur ve bunun iin ayn
alkanlk ve gvenceyle yaplmas gerekirdi.
Evcil hayvanlarn evcilletirilmesi ve sr cinsinden hayvanlarn retilmesi, ilk
zamanlarn saf ve iddetli totemizmine her yanda son vermi olur (70). Fakat
"pastoral din''de hl evcil hayvanlara yklenen kutsallk, bize onun totemik i
yzn gsterecek kadar aktr. Hatta klasik zamanlarn sonlarnda bile birok
yerde kurbandan sonra kurban sahibinin sanki kendisinden alnacakm gibi
kama zorunluluu vard. Eski Yunanistan'da bir zamanlar kz ldrmenin
gerekten cinayet saylmas yaygnd. Atina'nn Bouphonia leninde, kurbandan
sonra,
lene
katlan
herkesin
arld
resmi
bir
mahkeme
kurulurdu. Muhakemede en sonunda cinayetin suunun baa balanmasna
karar verilir ve bunun zerine de bak denize atlrd.
Hayvan sopda sayld iin onu ldrmekten korkulmasna karn, zaman
zaman resmi trenlerle hayvan ldrmek, etini ve kann oymak yeleri
arasnda paylamak zorunlu olmutur. Byle davranmay gerektiren buyruk,
kurbann i yznn en derin anlamn aa vurmaktadr. Gryoruz ki, daha
sonraki zamanlarda birlikte yemek yeme, vcutlara giren ayn ze katlma,
yeler arasnda kutsal bir ba kurmaktadr: En eski zamanlarda bu yalnzca
kutsal bir kurbann zne katlma anlamna geliyordu. Kurbanla ldrmenin
kutsal gizinin nedeni, yeleri birbirine ve tanrlarna balayan ban ancak bu
lmle kurulabilecei dncesidir (71).
Bu ba, kurban leniyle etine ve kanna katlan btn yeleri birletiren
kurbanlk hayvann yaamndan baka bir ey deildir. Bu dnce, daha
sonraki dnemlerde bile herkesi birbirine balayan kan balarnn temeliydi. Bir
zde birleme biimindeki kan akrabal gibi gereki bir dnce, bu
akrabal niin zaman zaman kurban yeme gibi fiziki ilemlerle tazelemek
gerektiini bize anlatr.
Robertson Smith'in bu dncelerindeki temel noktalar zetlemek iin burada
duralm. zel mlkiyet dncesi ortaya kt zaman kurban, tanrya verilmi
bir armaan, insann mlkiyetinden tanrnn mlkiyetine bir gei saylyordu.
Fakat bu yorum, kurban ayininin btn zelliklerini aklayamaz. En eski
zamanlarda kurban hayvannn kendisi kutsald, yaamna dokunulamazd.
Btn oymak bireylerinin birbirleriyle ve tanryla zdeliklerini hayvann etini
yemek yoluyla salamak iin, onun yaam, ancak tanr huzurunda btn oymak

halknn hazr bulunduu ve gnaha katld bir yerde alnabilirdi. Kurban bir
dinsel edim, kurban hayvannn kendisi de sopun yelerinden biriydi. Gerekte
bu hayvan eski totem hayvan, yani ilkel tanrnn kendisidir, onun ldrlmesi
ve yenmesiyle oyman bireyleri olduklar gibi kalyor ve tanryla benzerliklerini
salyorlard.
Robertson Smith kurbann i yz zerine yapt bu zmlemeden
antropomorfik tanrlarn tapld evreden nce totemin belirli zamanlarda
ldrlmesinin ve yenmesinin, totem dininin nemli bir blm olduu
sonucunu karr. Byle bir totem leninde yaplan trenleri, ona gredaha
sonraki zamanlarla ilgili olan bir kurban bayram betimlemesinden reniyoruz.
Saint Nilus .S. IV. yzylda Sina l'nde yaayan Bedevilerin bir kurban
detini bize betimler. Kurban olan deve balanm ve talardan kurulu kaba bir
sunak zerine konmutur; oyman nderi katlanlar bir ilahiye davet ederek
sunan evresinde kez dndrr, hayvana vurulan ilk darbeyle fkran kan
ier. Ondan sonra btn topluluk hayvann zerine ullanr, henz daha titreyen
cesedi kllaryla paralayarak i i o kadar aceleyle yerler ki, bu kurbann,
uruna kestikleri sabah yldznn douundan gnein nlar arasnda
kayboluuna kadar geen ksa sre iinde btn kan, eti, derisi, kemikleri ve
barsaklar smrlr. Birok kanta gre ok eski bir gemii olan bu barbarca
ayin ender bir det deil, sonraki zamanlarda birok deiiklie urayan totem
kurbannn ilk genel biimiydi.
Birok yazar, bu totem leni dncesine nem vermemektedir. nk
totemizm evresinde bunu dorudan doruya gzlemleme yoluyla aratrmann
olana yoktur. Robertson Smith gsterdii baka rneklerde, Azteklerin kurban
lenini anmsatan insan kurban etmelerinde, Amerika'da Ouataouaklarn ayn
boyun ayn kurbannda dinsel bir tren olma anlamnn ak olduunu syler.
Frazer, son kan byk yaptnn iki blmnde de bu ve buna benzer olaylar
uzun uzadya anlatr (72). Kaliforniya'da yrtc bir tr byk ahine tapan bir
Kzlderili oyma, bu hayvan her yl bir defa dzenledii ayinlerle ldrr,
ondan sonra ku iin yas tutulur, derisi ve tyleri saklanr. Yeni Meksika'daki
Zuni yerlileri de kutsal kurumlar iin ayn eyi yaparlar.
Orta Avustralya oymaklarnn ntiiuma ayinlerinde Robertson Smith'in
varsaymlarna tmyle uygun bir nitelik grlyordu. Yenmesi yasak olan
toteminin artmas iin sihir yapan her boy, baka boylar bu toteme dokunmadan
nce bir tren yaparak onun bir blmn yemek zorundayd.
Frazer'e gre, dier durumlarda yasak olan totemin kutsal trenle yenmesinin
en iyi rnei Bat Afrika'da Binilerin gmme treninde grlr (73).
Baka durumlarda yasak olan totem hayvann dinsel trenle ldrlmesi ve
ortaklaa yenmesinin totem dininin nemli bir nitelii olmas sorununda biz
Robertson Smith'i izleyeceiz (74).
5
imdi bu totem yemei evresini ele alarak onu ncelikle dnlmesi olana
bulunmayan baz olas niteleklerle ssleyelim. imdi elimizde, totemini haince
bir ayinle ldren, onun i olarak kann, etini ve kemiklerini yiyen oymak var.
Ayn zamanda da oyman yeleri toteme yknerek giyimlerini deitirmekte
ve sanki onunla ortak ayin yerlerini belirtmek ister gibi onun btn ses ve
davranlarna yknmektedir. Bundan baka btn bireylere yasak olan ve
ancak herkesin katlmyla doru saylabilen ve bu ldrme ve len trenine

herkesin katlmak zorunda olduu bir iin yapld da bilinli olarak

bilinmektedir. Bu i yapldktan sonra ldrlen hayvan iin alanmakta ve yas
tutulmaktadr. lm yas zorunludur; nk olas bir ceza korkusu bunu
gerektirmektedir ve balca hedefi, Robertson Smith'in buna benzer bir vesilede
iaret ettii gibi, herkesi kendini ldrme sorumluluundan temize karmaktr
(75).
Fakat bu yastan sonra, btn itepileren zincirlerinin krlmas ve istenildii gibi
doyurulmasna izin verilmesi anlamna gelen byk bir len neesi gelir.
Burada bayramn i yzn kolayca anlayabiliriz.
Bayram, bir yasan resmi olarak inenmesine izin verir ya da bunu zorunlu
klar. Bayramlara zg ar davranlar herkes bir bayram durumuna girsin gibi
bir buyrukla yapmaz, bayramn i yznn kendisinde arlk vardr; bayram
durumu, dier durumlarda yasak olan eylerden kurtulmayla ortaya kar.
Fakat totem hayvann lmyle tutulan yasn, bu bayram havasnn ortaya
kmasyla ne ilgisi var? Eer insanlar, dier durumlarda kendilerineyasak olan
totemi ldrmekle mutlu oluyorlarsa, neden onun iin yas tutuyorlar?
Oyman yelerinin totemi yeme yoluyla kutsallatn ve bunu yapmakla ayn
zamanda totemle ve birbirleriyle olan zdeliklerini de glendirdiklerini
grmtk. Totemin znde bulunan kutsal yaam kendi nefislerine geirmeleri
bu bayram durumunu ve onun btn sonularn aklayabilir.
Psikanaliz bize, totem hayvann gerekte babann yerine konmu bir ey
olduunu gstermitir, bu bize karlatmz tutarszl, yani totemin
ldrlmesinin sradan durumlarda yasak olmasn ve ldrld zaman da
bayram edilmesini, dier yandan da hayvan ldrld zaman yas tutulmasn
aklar. Bugn hl ocuklarmzda bulunan ve ou kez erginlerin yaamnda
da sren baba karmann bir nitelii olan ift duygu, bylece babann yerine
geen totem hayvana dein geniletilmektedir.
Ancak eer psikanalizin totemi bu yorumlama biimini, totem leniyle ve
Darwin'in betimledii ilk insan toplumlaryla karlatrrsak daha iyi anlarz ve
bize imgesi bile grnse, imdiye kadar birbirinden ayrlan birok olay arasnda
beklenmeyen bir birlik kurma gibi bir yarar olan bir varsaym elde etmi oluruz.
Darwin'in gsterdii ilk sr, kukusuz, totemizmin balamasna uygun deildir.
Bu srde btn kadnlar kendine saklayan, byyen oullar srden kovan
gl, kskan bir baba vard. Toplumun bu ilk durumu hibir yerde
grlmemitir. Bugn henz baz oymaklarda egemen olan en ilkel rgt, eit
haklara sahip, totem sisteminin kurallarna bal bireylerden kurulu ve
anaerkillie, yani anne tarafndan akrabala dayanan insan topluluklardr. Bu,
tekinden kabilir mi ve kmsa bu nasl olabilir?
Buna, savmz totemin kutlandrlmas olayna dayayarak yant verebiliriz: Bir
gn (76) srden kovulmu olan kardeler birleir, babalarn ldrerek yer ve
bylece babann srsne bir son verirler. Her birinin tek bana yapmasna
olanak olmayan bir ii el birliiyle yapmaya cesaret eder ve baarabilirler.
Ekindeki bir derecelik bir ilerlemenin, rnein yeni bir silahn icadnn onlara bu
stnlk duygusunu vermesi olasdr. Kukusuz bu yamyam vahiler
kurbanlarn yemitir. Bu gl ilk baba, btn kardelerin kskand ve
korktuu bir rnekti, imdi onu yeme yoluyla onunla zdelemi olmakta ve
her biri onun gcnden bir para kazanmaktadr. nsanln belki de ilk bayram
olan totem leni, bu cinayetin birok eyi, toplumsal rgtlenmeyi, ahlk

kurallarn ve dini balatan bu unutulmaz olayn yinelenmesi ve anlmas

olmutur (77).
Bu sonular kabul edebilmek iin varsaymmzdan tmyle ayr olarak yalnzca
birleen kardeler beinin, ocuklarda ve nevrozlularda grdmz baba
karmandaki ift duygunun ierii olan kart duygularn etkisi altnda
bulunduunu kabul etmemiz gerekir.
Oullar cinsellik ve erk isteklerinin yolunda olanca gcyle karlarna kan
babadan nefret ediyor ama ayn zamanda onu seviyorlar ve ona hayranlk
duyuyorlard. Onu ortadan kaldrmakla nefretlerini doyurduktan ve onunla
zdeleme isteklerini gerekletirdikten sonra itilen efkat itepileri bu kez
grnmeye balar (78). Bu bir pimanlk biiminde olmu ve genel olarak
duyulan pimanlkla birleen bir gnah duygusu ortaya kmtr. O zaman l,
yaayanlardan daha gl olmaya balamtr. Bugn bile insanlarn sonunda
bunu grrz. Babann salnda yasaklad eyleri (psikanalizin bize ok iyi
gsterdii ve "arkadan gelen baeme'' adn verdiimiz ruh durumuyla) imdi
kendileri yasaklamaktadr. ledikleri cinayeti babann yerine konan totemi
ldrmenin yasak olduunu ilan etmekle onarmakta ve kadnlarnn herkese
serbest olduunu reddetme yoluyla cinayetin yararndan vazgemektedirler.
Bylece totemizmin temel iki tabusu oulun gnah duygusundan ortaya
kmaktadr, ite bu nedenden tr bunlar Oidipus karmann itilmi iki
isteine denk dmektedir. Bu tabulara baemeyenler, ilkel toplumun tek derdi
olan iki suu ilemi olur (79).
Ahlkn balangcn oluturan totemizmin iki tabusu psikolojik bakmdan denk
deerde deildir. Bunlarn biri, yani totem hayvann ldrlmemesi tmyle
etkili, acl rgelere dayanr; baba ortadan kaldrlmtr, gerekte hibir ey
onun yerini tutamayacaktr. Oysa dierinin, yani ensest yasann, bundan
baka, uygulamada gl bir temeli vardr. nk cinsel gereksinimler onlar
birletiren bir ey deil, birbirine dren bir eydir. Geri kardeler babay
yenmek iin glerini birletirmise de, kadnlar karsnda birbirlerinin
rakibiydiler. Hepsi de babalar gibi kadnlar kendi tekellerine almak istiyordu,
birbirleriyle dvrken oluan yeni rgt yok olabilirdi. nk artk babann
roln baaryla oynayacak ve hepsinden daha gl olan biri yoktu. yleyse,
birlikte yaamak istiyorlarsa (belki de birok deneyimden sonra grlen buydu),
kardeler iin ensest yasan koymaktan baka are yoktu. O zaman hepsinin
istedii ve hatta uruna nce babalarn ortadan kaldrdklar kadndan
vazgeiyorlar, bylece srgnlkleri srasnda byk bir olaslkla alm
olduklar homoseksel duygulara ve etkinliklere dayanan bu rgtkurtarm
oluyorlard. Bachofen'n kefettii ana hakk kurumunun tohumunun bu durum
olmas olasdr, daha sonralar babaerkil aile rgt buna bir son vermitir.
te yandan totemizmin bir din giriimi olarak dnlmesi sav, totem hayvann
yaamn koruyan teki tabuyla ilgilidir. Oullarn duygular babann yerine
hayvanda doal ve uygun bir vekil bulmutur; fakat ona kar gsterdikleri
yreksiz davran, pimanlk gsterme gereksiniminden daha glyd.
Gnahlarnn yakc duygusunu dindirmek ve babayla bir tr uzlama
salayabilmek iin, belki de babann bu vekilini kullanmak istemilerdir.
Totemik sistem babayla bir tr uyuma biimi olmutur; baba, ocuk
fantezisinin kendisinden bekledii her eyi, koruma, zen ve sabr gstermeyi
sz verir, buna karlk da yaamna sayg gstermek, yani gerek babay
ortadan kaldran davran toteme kar yinelememek iin sz verilir.
Totemizmde bunu yasallatran bir aba vardr. "Eer baba bize totem gibi
davranrsa, biz de asla onu ldrmeye kalkmayz.'' Bylece totemizm, durumu
tatlya balamaya ve insana kkenini borlu olduu olay unutturmaya yardm
etmitir.

Bu noktada her dinin zyapsn belirleyen baz zellikler ortaya kmtr. Totem
dini, oullarn duyduu gnah duygusundan, bu duyguyu dindirmek ve incinmi
babay, yeniden baemeyle bartrma giriiminden domutur. Btn daha
sonraki dinlerin de ayn sorunu zmlemeye abalamann bir sonucu olduunu
gsteren belirtiler vardr, yalnz bu abalamaya sahne olan ekinin dzeyine ve
ald yola gre ayr ayr biimlere brnmlerdir, yoksa hepsi de ekinin
balangc olan ve bundan sonra da insanln yakasn bir daha brakmayan ayn
byk olaya karlk olarak olumutur.
Bundan baka yine bu evrede totemizmde ortaya kan ve dinde ballkla
korunan bir zellik daha vardr. Kart duygulardaki gerginlik belki de hibir
arala rtbas edilemeyecek kadar bykt ya da psikolojik koullar bu kart
duygular her ne biimde olursa olsun zmlemeye hi uygun deildi. Baba
karmana bal olan ift deerliliin totemizmde ve btn dinlerde de
srdn
kolayca
grebiliriz.
Totemizm
dininde
yalnzca
pimanlk
grnmleri ve uyuma giriimleri deil, babaya kar kazanlan utkunun
kutlanmas da vardr. Bundan elde edilen doyum duygusu totem lenindeki
anma trenini ortaya karr. Bu trende "sonradan gelen baeme''nin koyduu
yasaklar kaldrlr, totem hayvan kurban etmekle baba ldrmn yinelemeyi
bir greve dntrr, bu ldrmn salad yararlar, yani baba erkinin ele
geirilmesi, yaamn deien etkileri altnda ortadan kalkmaya her yz
tutuunda bu grev yinelenir. Oulun babaya kar koymas olayna, ou kez en
dikkate deer giyimlerde ve bambaka biimler altnda daha sonraki dinlerin
oluumunda raslarsak amamalyz.
Buraya kadar dinde ve ahlkta (bunlar totemizmde birbirinden pek o kadar
ayrlmamt) babaya kar duyulan sevgi duygularnn pimanlk biimine
dnmesinin sonularn gstermisek de, baba ldrmne neden olan asl
eilimlerin stnlnn srdn unutmamalyz.
Bu byk deimenin dayand toplumsal duygular ve kardelik duygular,
bundan sonra gelen dnemlerde toplumun gelimesi zerine en byk etkiyi
yapmtr. Ortak kann kutsallatrlmas ve oymak yaamnda dayanmann
nemi bunun anlatmdr. Kardeler, herkesin yaamn gvenceye almakla
babalarna yaptklarnn bakalarna da yaplmayacan gstermektedir;
babann sonunun yinelenmesine engel olmaktadrlar. Dinsel dncelerle ortaya
kan totemi ldrme yasana imdi toplumun bir de karde ldrmeyi
yasaklamas eklenmektedir.
Ancak
ldrme
yasann
boy
yelerini
snrlandrmaktan kmas ve yalnzca "ldrmeyeceksin'' biimini almas, ok
daha sonradr. Balangta karde oyma, baba srsnn yerini almakta ve
kan ba da bu konuda gvence vermektedir. Toplum, artk ortak cinayette su
ortakl zerine, din, gnah ve arkadan gelen pimanlk duygusu zerine
kurulmu olmaktadr, ahlksa ksmen toplumun zorunluluklar ve ksmen de bu
gnah duygusunun buyurduu af dileme zerine kurulmaktadr.
Bylece psikanaliz, totemik sistem konusundaki daha yeni dncelerin aksine
ve daha eski dncelere uygun olarak gerek totemizmle ekzogami arasnda sk
bir balant olduunu, gerekse bunlarn kkenlerinin ayn zamana denk
dtn kabul etmeyi gerektirmektedir.
6
Dinlerin totemizmden balayarak bugnk durumlarna kadar geirdii gelime
evrelerini tartmaya kalkmaktan beni alkoyan birok gl nedenin etkisi
altndaym. Yalnzca, belirgin bir biimde kendini gsteren iki ipucunu
izleyeceim: totem kurbanyla baba-oul ilikisi (80).

Robertson Smith, eski totem leninin kurbann zgn biimi olduunu bize
gstermitir. kisinin de anlam ayndr: Yani birlikte yemek yemekle
kutsallamaktr. Kurbanda, ancak btnn katlmyla dindirilebilecek olan
gnah duygusu da srer. Buna ek olarak, huzurunda kurbann kesildii
varsaylan boy tanrs da vardr ve o da, boyun bir bireyi gibi yemee katlr ve
bu yeme edimiyle boy kendisini onunla zdeletirir.
Acaba tanr kkensel olarak kendisine yabanc olan byle bir duruma nasl
gelmitir?
Bunun yant u olabilir: Bu srada -ne zaman olduunu kimse bilmez- tanr
dncesi ortaya km, btn yaama egemen olmu, olduu gibi kalmak
isteyen her ey gibi totem leni de kendini yeni sisteme uydurmak zorunda
kalmtr. Bununla birlikte bireyler zerindeki psikanaliz incelemeleri, bize
zellikle tanr kavram rneinin hep baba olduunu, tanryla kiisel ilikimizin
vcudumuzun babasna olan ilikisine baml olduunu, onunla birlikte
dalgalanp deitiini retmektedir. Tanr aslnda ykseltilmi bir babadan
baka bir ey olmamtr. Totemizmde olduu gibi burada da psikanaliz, tpk
ilkellerin totemlerine ata dedikleri gibi tanrya baba diyen dindara inanmay
tlemektedir. Tanrnn psikanaliz tarafndan aydnlatlmayan btn dier
kken ve anlamlar ne olursa olsun, eer psikanalizin dikkate alnmaya deer bir
deeri varsa, babann tanr kavramndaki paynn ok nemli olmas gerekir.
Fakat baba ilkel kurbanda iki defa temsil edilmi oluyor demektir, birincisinde
tanr olarak, ikincisinde de kurbanlk totem hayvan olarak temsil edilmi olmas
gerekir, psikanalizin verdii snrl hal suretlerini kabul edersek, bunun mmkn
olup olmadn ve anlamnn ne olabileceini aratrmamz gerekir.
Tanrnn kutsal hayvanla (totem ve kurban edilen hayvanla) birok ilikisi
olduunu biliyoruz:
1. Genellikle bir hayvan, hatta bazen birok hayvan her tanr iin kutsaldr.
2. Baz kurbanlarda, zellikle kutsal kurbanlarda, "gizemli'' kurbanlardan tanr
araclyla kutsallatrlan hayvann kendisi tanrya kurban edilir (81).
3. Tanrya ou kez bir hayvan biiminde sayg gsterilir ya da dier bir
bakmdan, hayvanlar totemizm dneminden ok sonra da tanr gibi sayg
grmlerdir.
4. Mitlerde tanr sk sk bir hayvan biimine, ou kez kendisine kutsal olan
hayvann biimine sokulur; bylece tanrnn kendisinin hayvan olduu ve dinin
daha sonraki evresinde hayvandan geldii varsaym apak olur. Fakat totemin
kendisini, babann yerine geirmeden baka bir ey olmadn da dnrsek,
birok tartmadan kendimizi kurtarrz.
yleyse totemin, babann yerine ilk geen biim olmas, babann kendi insan
biimini yeniden kazand daha sonraki bir dnemde, tanrnn babann dier bir
biimi olmas gerekir. Btn dinsel evrimin kknden byle yeni bir rnn,
yani babaya zlemin ortaya kmas, zamanla babayla ve belki de hayvanla
ilikide oluan bir deiikliin sonucunda mmkn olmu olabilir.
Hayvandan ruhsal bir soumann balamasn, ayn zamanda hayvanlarn
evcilletirilmesiyle totemizmin bozulmaya balamasn bir yana braksak bile, bu
deiiklikleri yine de kolayca ortaya karabiliriz (82).

Babann yenilmesiyle ortaya kan durumda, zaman getikte son derece oalan
bir baba zlemiyaratmas gereken bir etmen vard. nk babay ldrmek iin
glerini birletirmi olan oullarn her biri, baba gibi olma isteinin basks
altndayd, bu isteklerini babann yerine koyduklar eyin paralarn totem
leninde birletirmelerinde gstermilerdir. Karde oymann her bir bireye
yapt bask sonucunda, bu istek doyurulmam olarak kalmtr. Hi kimsenin
babann tam erkini elde etmesine (hepsinin arad ey bu olduu halde) izin
verilmemi ve hi kimse de bunu baaramamtr. Bylece oullar cinayete
ynelten, babaya kar duyulan bu ac duygunun zaman getike dinmi ve baba
zleminin oalm olmas mmkndr; ierii oullar babaya baml klma
istei kadar gl olan, yenilgiye uram babann yasaklarndan kurtulu
demek olan bir ideal domas mmkndr.
Boyun bireyleri arasndaki eski demokratik eitlik, ekindeki deiikliklerin ie
karmas yznden artk srdrlemezdi; bunun sonucu olarak da eski baba
idealini, stn bir bireye sayg gstererek onu tanr aamasna ykseltme
yoluyla, yeniden canlandrma eilimi uyanmtr. Bir adamn tanr olmas,
tanrnn lmesi gibi, bize bugn irkin grnen bir dnce klasik Antikite'nin
dncelerine bile uymayan bir dnce deildi (83). Fakat boyun kendi atas
sayd ldrlm babann tanrlatrlmas, totemle daha nce yaplan
szlemeden daha nemli bir af dileme abasyd.
Belki de her yerde baba tanrlardan nce gelen byk ana tanrlarn bu
evrimdeki yerini gstermem olanaksz. Fakat baba-oullar ilikisindeki
deiikliin yalnzca dine zg kalmad kesin gibidir, babann sessizliinden
etkilenen insan yaamnn dier cephesine, yani toplumsal rgte dein doal
olarak geniletilmitir. Baba-tanr kurumuyla babasz toplum yava yava ata
erkil bir duruma gelmitir. Aile, daha nceki ilk srnn yeniden kurulmas ve
ayn zamanda babalarn eski haklarnn byk bir blmnn kendilerine geri
verilmesi demekti. Bu durumda, yine aile bakan babalar vard; fakat karde
oymann elde ettii toplumsal baarlardan vazgeilmemiti ve yeni aile
bakanlaryla hibir snr tanmayan eski baba arasndaki asl fark, dinsel
gereksinimin, yani babaya kar duyulan doyurulmam zlemin snmemesini
salayacak kadar bykt.
yleyse boyun tanrsndan nce baba, kurban sahnesinde gerekte iki kez, yani
bir keresinde tanr olarak, ikinci keresinde de kurbanlk totem hayvan olarak
grnyor demektir. Fakat bu durumu anlamaya alrken, bunu stnkr bir
benzetme deyip geivermek isteyen, bu olutaki tarihsel evreleri unutan
yorumlara kar uyank davranmalyz. Babann iki biimde grn, sahnenin
birbiri ardna gelen iki anlamna denk der. Gerek babaya kar duyulan ift
duygular, gerekse oullarn sevgi duygularnn dmanlk duygularn yenmesi,
burada esnek bir anlatm bulmaktadr. Bunda babann yenilgiye uratlmas,
drlmesi oullarn en byk utkusunu gsteren gere olmaktadr.
Kurbann hemen her tarafta kazand anlam, yaplan kt davrann ansnn
yaamas durumunun kendisinde, yaplan aalamaya karlk babann
doyumunu salayacak bir ey bulmasdr.
Daha sonraki evrelerde hayvan kutsalln yitirir, kurbanla totemin kutlamas
arasndaki iliki ortadan kalkar; kurban ayini yalnzca tanrya bir armaan
sunumu, tanr uruna bir zveriyi simgelemeye dnr. Bu dnemde tanrya
insann stnde o kadar yksek bir yer verilmitir ki, ancak arac rol oynayan
bir rahibin araya girmesiyle kendisiyle ilikiye girilebilir. Bu srada toplumsal
dzen de ataerkil sistemi devlete dntren tanr krallar ortaya karr.
Tahtndan indirilen ve yeniden yerine geen babann cnn ok haince

olduunu syleyebiliriz; nk bu alma, son derece gl bir yetke biiminde

kendini gstermitir. Yola getirilen oullar bu yeni ilikiyi, eski gnah
duygularndan kurtulmak iin kullanmlardr. O zaman oluan kurban artk
onlarn ii deildir. Bu kurban ancak tanr istemekte ve buyurmaktayd.
Tanrnn kendisi iin kutsal olan, ama gerekte kendisinden baka bir ey
olmayan hayvan ldrmesine ilikin efsane ite bu evreyle ilgilidir. Bu olay,
toplumu ve gnah duygusunu balatan byk yanln olas en byk
yadsnmasdr. Bu kurban treninde ikinci bir amaz anlam daha vardr. Daha
nce babann yerine konan tanrnn, imdi daha yksek bir tanr kavramna yer
vermesine raz oluu anlatr.
Sahnenin grnndeki alegorik yorum, tanrnn hayvana kar utku kazanm
olarak simgelendiini sylemekle, pskianalizin yorumuna ancak kaba bir
biimde denk dmektedir. (84).
Fakat ataerkil yetkenin yeniden doduu bu dnemde baba karmayla ilgili
olan dmanca itepilerin tmyle yok edildiine inanmak yanl olur. Tam
tersine, baba yerine iki yeni biimin, yani tanrlarn ve krallarn ilk egemenlik
evreleri, bize dinin zyapsal zellii olan ift tavrn en gl anlatmn aka
gstermektedir.
Frazer byk yapt olan The Golden Bough'da, Latin boylarnn ilk krallarnn,
tanr rol oynayan ve bu rolnde zel bayramlarda trenle kurban edilen
yabanclar olduu sansn ileri srmektedir. Bir tanrnn yllk kurban edilii
(kendi kendini kurban bundan farkldr) Sami dinlerin nemli bir nitelii olarak
grnmektedir. Dnyann eitli insan yaayan yerlerinde yaplan insan kurban
treni, bu insanlarn yaamlarna tanrnn temsilcileri sfatyla son verdiklerini
kesin olarak gstermektedir. Bu kurban detinin izlerini daha sonraki
zamanlarda, canl kii yerine cansz bir eyin (manken) taklidinin konmasnda
buluruz. Ne yazk ki hayvan kurbann incelediim kadar salkl bir incelemeye
giriemeyeceim, teheoanthropik tanr kurban, kurbann en eski biimlerini
kesin olarak aydnlatr. Fakat kesin kanmza gre, kurban ediminin nesnesi hep
ayn ey olmutur, bu ey de bir tanr olarak sayg gsterilen eyin, yani
babann kendisidir.
Hayvan kurbannn insan kurbanyla ilikisi sorunu imdi kolaylkla zlebilir.
lk hayvan kurban zaten insan kurbannn, yani babann ldrlmesinin yerine
geirilmiti ve babann yerine geirilen ey yeniden insansal biimini alnca,
yerine geirilen hayvan da insan kurban biimine geti.
Bylece ilk byk kurban ediminin ans, btn unutma abalarna karn yok
edilemez olduunu gstermektedir. nsanlar bu kurban ediminin nedenlerinden
mmkn olduu kadar kendilerini kurtarmaya abaladklar anda o yine eski
biimini deitirmeksizin bu kez tanr kurban olarak ortaya kmaktadr. Bu
yeniden grn birtakm yeniden yorumlamalarla mmkn klan dinsel
dnn geirdii evrim aamalarn burada tmyle gsterecek deilim.
Kurban insanln ilk tarihinin bu byk olayna geri gtrme dncesinden
hi kukusuz ok uzak olan Robertson Smith, eski Samilerin tanrnn lmn
kutladklar len trenlerinin "efsanevi bir trajedinin ansnn anlmas''
olduunu, bu trenle birlikte yaplan alamalarn zelliklerinin kendiliinden
sevimli olmayp zorlayc bir nitelik gsterdiini, bunun tanrsal bir fkeden
korku olduunu bize syler (85).
Bu yorumun doruluunu kabul edebilecek durumdayz, kurban bayramn
kutlayanlarn duygularnda szn ettiimiz durumun dorudan doruya
anlatmn grrz.

imdi, dinlerin daha sonraki geliiminde bu iki temel etmenin, yani oulun
gnah duygusuyla bakaldrma duygusunun asla kaybolmadn bir gerek
olarak kabul edebiliriz. Dinin ortaya koyduu sorunun zmne doru yaplan
her giriim, birbirine kart iki ruhsal gcn uzlatrlmas giriimleri, ekin
deimelerinin, tarihsel olaylarn ve ruhsal i deimelerin belki de hep birden
etkisi altnda, yava yava ortadan kalkar.
Oulun, kendini baba-tanrnn yerine koyma abas gittike daha belirgin olarak
gzkmektedir. Tarmn ortaya kmasyla ataerkil ailede oulun nemi artar. O
zaman oul, ana-topra altst ederek ilemekte simgesel anlatmn bulan
ensesti libidosuna yeni bir anlatm verme cesaretini gsterir. Attis, Adonis,
Tammuz, vb. tanr biimleri ortaya kar; bunlar bereket tanrlar olduu kadar
ana-tanrlarn yaknlk gstermesinden yararlanarak babaya bakaldran ve
anneleriyle ensest yapan gen tanrlard. Fakat bu simgelerle dindirilmeyen
gnah duygusu, efsanelerde ana-tanrlarn bu gen klarna ksa mr verme,
onlar hadm etme cezasyla ya da hayvan biiminde grnen baba-tanrnn
fkesiyle cezalandrma biiminde kendini anlatr.
Adonis'i, Afrodit'in kutsal hayvan olan erkek domuz ldrr; Kibele'nin k
olan Attis, hadm edildii iin lr (86).
Bu tanrlarn lm karsnda tutulan yas, yeniden dirildikleri zaman gsterilen
sevin, tanrl sonsuz olan baka bir oul kltne de gemitir:
Hristiyanlk eski dnyada ortaya kt zaman, Mitra dininin rekabetiyle
karlamt ve uzun zaman hangisinin tanrsnn utku kazanaca kesin olarak
belli olmamtr.
Gen ran tanrs Mitra'nn parlak ehresi gzden kamtr. Mitra'nn kzleri
ldrdn gsteren tasarmlardan, Mitra'nn, babay yalnz bana kurban
ederek kardeleri olaya karma glklerinden kurtaran olu simgeledii
sonucunu karabiliriz.
Bu gnah duygusunu dindirmenin baka bir yolu daha vard, bunu da sa
yapmtr. Yani sa kendi yaamn kurban etmi ve bu yolla kardelerini ilk
gnahtan kurtarmtr.
lk gnah grnn kkeni Orpheus inanlarndadr; bu gr dinsel oyunlarda
yaam ve sonralar eski Yunan felsefe okullarna gemitir (87). Bu gre
gre, insanlar gen Dionisos Zagreus'u ldrerek vcudunu paralayan
Titanlardan gelmitir ve bu cinayetin arl onlarn stne yklenmitir.
Anaximander'den kalan bir yaz, dnyann birliini bu ilk cinayetin bozduunu,
ondan kan her eyin bu cinayetin cezasn ekeceini syler (88). Nilus'un
betimledii totem kurbann (Antikite'nin dier birok efsanesinde, rnein
Orpheus'un kendisinin lmnde olduu gibi) aka anmsatmakla birlikte,
burada gen bir tanrnn ldrlmesi gibi bir farkllkla karlayoruz.
Hristiyan efsanelerinde insann ilk gnah hi kukusuz tanr-babaya kar
bakaldrmasyd, eer sa kendi yaamn kurban etmekle insanl bu ilk
gnahn yknden kurtarmsa, bu gnahn aslnda bir ldrme olduu sonucu
karlabilir. nsanda ok derin kkleri olan ayn biimde karlk verme yasasna
gre, bir ldrme ancak baka bir cann kurban edilmesiyle denebilir; kendi
kendini kurban etmek, bir kan gnahna iaret eder (89). Eer bir kimsenin
cann kurban etmesi, tanryla, yani babayla bir uzlamay salyorsa, o takdirde,
tvbe edilmesi gereken cinayet ancak babann ldrlmesi olabilir.

Bylece Hristiyanlk kuralnda insanlk en ak biimde ilk zamanlarda ilenen

gnahn kabul ediyor; nk imdi oulun kurban olarak lmnde en eksiksiz
temizleniini bulmutur. Bu kuralda, babayla uzlama ok daha baarl; nk
bu kurbanla birlikte, insanln babaya kar bakaldrmasna neden olan
kadnda da tmyle vazgeme vardr. Fakat o zaman da kart duygularn
psikolojik zorunluluu kendi hakkn istiyor, babaya mmkn olan en byk
tvbeyi ettiren edimin kendisinde ayn zamanda oul da babann aleyhine
besledii isteklerin hedefini elde etmi oluyor. Kendisi de babasnn yannda ya
da babasnn yerine bir tanr oluyor. Oulun dini babann dinini izliyor. Bu yerini
almann bir gstergesi olarak eski totem leni yeniden komnyon biiminde
canlanyor, kardeler birlii artk babann deil, oulun etini ve kann yiyorlar;
bunu yapmakla kardeler oulla kendilerini zdeletiriyor ve onunla kendilerini
kutsallatryorlar. Bylece eitli dnemlerde totem leniyle hayvan
kurbannn, theoanthropik insan kurbannn ve Hristiyan encharistinin ayn
eyler olduklarn gryoruz ve btn bu ayinlerde insanlara o kadar bask
yapan ve fakat ayn zamanda o kadar da gururlandran cinayetin sonularn
seebiliyoruz. Bununla birlikte, Hristiyan komnyonu temelinde babann
yeniden bir kez daha ortadan kaldrl, gnahnn temizlenmesi gereken
cinayetin bir yinelenmesidir. "Hi kuku duyulamaz ki Hristiyan komnyonu
Hristiyanlktan ok daha eski olan sacrament'i kendi iinde eritmitir" diyen
Frazer'in bu sznde ne kadar hakl olduunu gryoruz. (90)
7
lk babann kardeler birlii tarafndan ortadan kaldrl gibi bir olayn insanlk
tarihinde silinmez izler brakm olmasnn, kendini hi olmazsa anmsanacak
birok yerine geirme biimiyle sk sk gstermesi gerekir. (91) Bu izleri,
bulunmas pek g olmayan mitolojide gstermek hevesinden saknyorum,
yalnzca S.Reinach'n Orpheus'un lm zerine yapt esinleyici incelemedeki
bir kayd izleyerek baka bir alana geiyorum (92).
Derin ayrlklarna karn Robertson Smith'in kefettii totem lenine Grek
sanat tarihinde gze arpacak kadar yakn bir durum vardr. Bu, en eski Grek
trajedisinin durumudur: Ayn ad tayan, ayn giysileri giymi kimselerden
kurulu bir topluluk bir tek figrn evresini sarar ve onun szlerine ve
davranlarna baml olur; bu, koroyla kahramann aslnda tek olan temsilcisini
simgeler. Daha sonra gelierek oyundaki karclar temsil etmek iin, ikinci ve
nc bir aktr daha ortaya km, fakat gerek kahramann zyaps, gerekse
bu kahramann koroyla ilikisi deimemitir. Trajedinin kahraman ac
ekiyordu; bu hl bugn trajedinin ana ieriidir. Bu kahraman kendi stne,
aklamas her zaman kolay olmayan "trajik bir gnah" alyordu. Gnah hemen
her zaman tanrsal ya da insansal bir yetkeye kar bakaldrmaktan ibaretti,
koro kahramana sempatiyle katlyor, onu tehdit etmeye ya da uyarmaya
alyor ve en sonunda onun yapmaya kalkt edimin hak ettii cezaya
gelince kahramann sonu iin yas tutuyordu.
Fakat trajedinin kahraman niin ac ekiyordu, onun "trajik gnah"nn anlam
neydi? Tartmay ksa bir yantla keseceiz. Kahraman ac ekiyordu; nk o
ilk babayd, o ilk trajedinin kahramanyd, (bu trajedinin oyunda yinelenmesi
belirli bir evrime denk der), trajik gnahsa koroyu gnahtan kurtarmak iin
kendi stne ald gnaht. Sahnede grdmz grnm, tarihsel sahnenin
istenerek bozulmu bir biimiydi, hatta incelmi bir ikiyzlln sonucu
olduunu bile syleyebiliriz. Gerekte ilk durumunda, kahramann aclarna
neden olanlar koro yelerinin kendileriydi; oysa onlar burada kahramana kar
olan
sempatilerini
ve
yazklanmalarn
gstererek
dvnmektedirler,
kahramansa gnahnn acsn kendisi eker. Kahramann stne atlan cinayet,
yani byk bir yetkeye kar saldr ve bakaldrma, gemite koro yelerine,

yani kardeler birliine bask yapan saldr ve bakaldrmann kendisiydi. Bu

yolla trajik kahraman, kendi istencine karn, koronun kurtarcs durumuna
getirilmektedir.
Grek trajedisinin oynannda kutsal kei Dionisos'un aclarn, onun yannda
bulunan ve kendilerini onunla zdeletiren dier keilerin yaslarn anmsarsak,
hemen hemen snm olan dramn orta zamanlarda niin sa tutkusunda
yeniden canlandn kolayca anlarz.
Buraya kadar ok ksa bir biimde yaptmz bu incelemeyi bitirirken, din,
ahlk, toplum ve sanatn balanglarnn Oidipus karmanda birletikleri
sonucunun ktn sylemek isterdim. Bu dnce, psikanalizin vard
sonulara, yani bugnk bilgimizin bize bildirebildiine gre, btn nevrozlarn
ekirdeinin Oidipus karma olduu sonucuna tmyle uygundur. Budunlar
psikolojisinin bu sorunlarnn da, rnein babayla olan iliki gibi, tek bir
kiiletirilmi rnekle zmlenmesine ok ayorum. Belki de bunda baka bir
psikolojik sorun vardr. Cokularn ifteliliini gerek anlamnda ok kez
gsterme frsatn bulmutuk, yani nemli ekinsel oluumlarn kknde ayn
nesneye kar ak ve kinin birlikteliinden sz etmitik.
Bu ifteliliin kkeni zerine hibir ey bilmiyoruz. Onu yalnzca coku
yaammzn temel olaylarndan biri olarak kabul edebiliriz. Fakat bana, dier bir
olanan da stnde dnlmeye deer gibi grnyor:
Kkensel olarak coku yaammza yabanc olan bu duygu iftliini insanlk baba
karmandan (93) kazanmtr. Bireylerin zerinde yaplan bugnk psikanaliz
incelemeleri bunun en gl anlatmn gsterir (94).
Szlerime son vermeden nce btn bu rneklerden elde ettiimiz sonularn
birbirine uymas ve hepsinin tek bir nokta evresinde bulumas,
varsaymlarmzn kesin olmayna ve sonularmzn karlat glklere
kar bizi krletirmemelidir. Okurlarn da herhalde farkna varm olduu bu
glklerin ikisini gstereceim.
Birincisi, her eyi toplulua ilikin ruh varsaym zerine kurduumuz, toplulua
ilikin bu ruhtaki psiik srelerin bireyin ruhunda olduu gibi gerekletiini
kabul etmekte olduumuz herhalde kimsenin gznden kamamtr. stelik bir
olayn gnah duygusunu binlerce yl arta kalm olarak, bu olaydan hi haberi
olmayan kuaklarda bile izler braktn da kabul etmekteyiz. Babalarnn kt
davranlaryla karlaan oullarn arasnda kabilecek zc olaylar, babay
ortadan kaldrma yoluyla bu davrantan kurtulan oullarn kuana kadar
uzatmaktayz. Bunlar gerekten ar itirazlar gibi duruyor ve buna benzer
varsaymlardan saknacak baka bir aklama yelenebilir gibi grnyor.
Fakat daha fazla dnrsek, bizim kendimizin, byle bir cretin btn
sorumluluunu tamak zorunda olmadmz grrz. Toplulua ilikin bir ruhu
kabul etmeden ya da bireylerin ortadan kalkmasnn sonucu olarak ruhsal
edimlerin kesintilerini dikkate almamamz mmkn klan bir sreklilii
insanln coku yaamnda kabul etmeden, toplumsal psikoloji asla mmkn
olamaz. Eer bir kuan ruhsal sreleri ondan sonra gelen kuakta
srmeseydi, eer her kuak yaama kar tavrn yeniden dzenleseydi, bu
alanda hibir ilerleme ve hibir gelime olamazd. O zaman iki yeni soruyla
karlayoruz: Kuaklarn birbiri ardnca geliinde bu ruhsal sreklilie ne
dereceye kadar nem verilebilir ve bir kuak kendi ruhsal durumlarn gelecek
kuaa geirmek iin ne gibi yntem ve aralar kullanr?

Bu sorunlarn yeterli derecede aklandn, bir kuaktan dier kuaa

dorudan doruya gemenin ve gelenein bunu aklayabildiini savlamyorum.
Toplumsal psikoloji genellikle sonraki kuaklarn ruhsal yaamndaki zorunlu
srekliliin nasl ortaya kt sorunuyla pek az ilgilidir. Etkili olabilmesi iin
herhalde yine bireysel yaamda baz nedenlerin varl iin zorunlu olan ruhsal
eilimlerin kaltmla gemesi olayyla bu aklama ksmen yaplyor gibidir.
airin "atalarndan sana kalana kendin sahip olmaya al" sznn anlam bu
olsa gerektir. Eer arkalarnda iz olarak hi bir ey brakmayacak kadar tutuklu
kalm ruhsal itepilerin var olduunu kabul etseydik, sorun daha da
gleecekti. Fakat bu yoktur. En byk tutukluk bile biim deitirmi vekillere
ve bunlardan doan tepkilere yer verir. Fakat bu noktada, hibir kuan en
nemli ruhsal srelerini kendinden sonra gelen kuaktan asla gizleyemediini
kabul edebiliriz. nk psikanaliz bize, herkesin bilind ruhsal etkinliklerinde
bakalarnn tepkilerini yorumlamamasn mmkn klan bir araca sahip
olduunu, yani dier kiinin kendi duygularn anlatrken grnrde gsterdii
bozulmalar dorultan bir arac olduunu retmitir. Sonraki kuaklarn,
kkensel olarak baba ilikisinin kalt olan btn detleri, trenleri ve yasalar
bilind anlama yntemiyle kalt olarak almay baarm olmas olasdr.
zmlemeli dn ynteminin bizzat kendisinin ortaya ataca dier bir
itiraz daha vardr.
Ahlkn ilk kurallarn ve ilkel toplumun ahlksal snrlamalarn, ileyenlerine
bir cinayet duygusu vermi olan bir olaya kar tepkiler olarak yorumlamtk.
Olay gerekletirenler bu olaydan etkilenmi, bir daha yinelenmemesine ve
yinelenmesinin bir kazan salamayacana karar vermitir. Bu yaratc gnah
duygusu bizim aramzda snmemitir. Onun toplumsal nitelikte olmayan
sonularn, kendileri iin birtakm yeni ahlk kurallar yaratan, yaptklar yanl
davranlardan tvbe niteliinde ya da yapmalar olas yanl davranlardan
saknma niteliinde birtakm yeni kanma kurallar yaratan nevrozlular da
buluyoruz (95).
Fakat bu gibi tepkilere neden olan olaylar iin nevrozlar incelediimizde, d
krklna urarz. nk olaylar bulmuyoruz, yalnzca ktlk isteyen ama o
ktl ilemekten alkonan birtakm itepiler ve duygular buluyoruz.
Nevrozlunun gnah duygusunun temeli gerek olaylar deil, yalnzca birtakm
ruhsal gerekliklerdir. Ruhsal bir gereklii gncel bir gerekliin stne
koymak, normal adamn gerekliklere verdii tepkileri ayn ciddilikle
dncelere de vermek, nevrozlulara zg bir eydir.
lkel adam iin de durum ayn olamaz myd? lkellerin narsisizmlerinin ksmi bir
grnm olarak ruhsal durumlarna olaanst deer verdiini savlayabiliriz
(96). Buna gre, babaya kar sradan dmanlk itepileri ve babay ldrmek
ve yemek gibi fantezili bir istek, totemizmle tabuyu yaratan ahlksal tepkiyi
ortaya karmaya yeterliydi. yleyse, pek hakl olarak gururunu duyduumuz
ekinsel varlmzn balanglarn, btn duygularmz yaralayan korkun bir
cinayete geri gtrme zorunluluundan kendimizi kurtaryoruz. Bu sayede bu
balangla imdiki zaman birletiren nedensel ballk kopmam olur, nk
ruhsal gereklik btn bu sonularn nedeni olarak dnlecek kadar nem
kazanm olur. Baba srsnden karde oymana kadar toplumun biiminde
gerekten bir deiikliin olduu kabul edilebilir. Bu gl bir savdr; fakat
kesin deildir. Bu deiiklik daha hafif bile olsayd, yine de ahlkn olumasna
neden olabilirdi. lk babann basks duyumsandka, ona kar duyulan
dmanca duygular yaayacak, baka bir frsat gelinceye kadar bu duygulardan

pimanlk duyulmayacakt. kinci itiraz, yani tabularn, kurban kurallarnn hep

babaya kar beslenen kart duygulardan karlmasna kesin olarak
inanlmasna ve bunun gerek olarak kabul edilmesine yneltilecek itiraz ise pek
yerinde deildir.
Zorlanma nevrozlularnn trenleri ve yasaklamalar de bize bu nitelii
gsterdii halde, bunlar yalnzca ruhsal bir gereklie, edime deil niyete
dayanrlar. Yalnzca maddi deerlerle dolu olan kendi gerek dnyamzn
yalnzca dncede kalan ve isteklanan eylere kar duyduu kmsemeyi,
ancak i zenginliklerle dolu olan ilkelin ve nevrozlunun dnyasna sokmaktan
saknmalyz.
Burada gerekte pek kolay olmayan bir kararla karlamaktayz. Fakat nce,
bakalarna temel grnen farkn, bizim dncemizde konunun en nemli
blmne deinmediini kabul etmekle ie balamalyz. Eer istekler ve
itepiler ilkel adam iin tam bir olay deerine sahipse, bize den ey, byle bir
dnceyi kendi llerimize gre dzeltmek deil, onu anlamaya almaktr.
Fakat o zaman da bu itiraza yol aan nevroz prototipini daha yakndan
incelemeliyiz. Bugn fazla ahlklln basks altnda bulunan obsession
nevrozlularnn kendilerini yalnzca heveslerin ruhsal gerekliine kar
savunduklar, kendilerini yalnzca duyumsadklar itepiler iin cezalandrdklar
doru deildir. in iinde tarihsel bir gereklik paras da vardr; bu kiilerin
ocukluklarnda yalnzca kt itepileri vard ve ocukluk gleri elverili olduu
oranda bunlar ba edime yerletirmilerdir. Bu ar iyi insanlarn hepsinin
ocukluunda bir ktlk dnemi, sonraki gereinden fazla ahlklln ncesi
olan bir ters evre vard. yleyse, eer nevrozlularda, yapsndan hi kuku
duyulmayan ruhsal gerekliin kkensel olarak asl gereklikle bir olduunu,
btn kantlara gre ilkellerin gerekte yapmay istedikleri her eyi yaptklarn
kabul edersek, ilkel insanlarla nevrozlular arasndaki benzerlik ok daha temelli
olarak gsterilmi olur.
Fakat ilkel insanlar konusundaki yargmz, nevrozlularla olan benzerliin fazla
etkisi altnda kalmamal. Aradaki ayrlklar da hesaba katlmaldr. Hi kukusuz
dnmeyle yapma arasndaki keskin ayrm, ne vahilerde ne de nevrozlularda
vardr. Fakat nevrozlu her eyin stnde edimlerini yasaklam kimsedir;
dnme onda edimin tam bir vekilidir. lkel insansa yasaklamalar altnda
deildir, dnce onda dorudan doruya eyleme geer; eylem ona gre daha
ok deta dncenin bir vekilidir ve bundan dolay verdiimiz yargnn salt
kesinliine kefil olmamakla birlikte, tarttmz konuda pekl unu kabul
edebileceimizi sanmaktaym: "Balangta eylem vard."