Slavka Gvozdenovi

Filozofski fakultet
Niki

PREDMET I KONSTITUISANJE SOCIOLOGIJE

OBRAZOVANJA
SUBJECT AND CONSTITUTION OF THE SOCIOLOGY OF EDUCATION
ABSTRACT: Even though sociology of education as a separate discipline appeared in the
twentieth century, thoughtfullness about the society and education can be followed from the
ancient Greek thinkers to contemporary understanding abouth the position of persons in the
community. As an independent theoretical and empirial science, the sociology of education is
learning about mutual relations between society and education, socio-historical and cultural
conditionality of educational process and its internal structure. In short, the two main areas are
determined as the subject of the sociology of education: a) relationship between education and the
entire society, and b) social processes and relations within the sphere of education. Sociology of
education masters its subject as developement and historicaly, although in practice it is primarily
focused on studying the modern state.
Key words: sociology, education, society, persons, community, socialization, changes.
APSTRAKT: Iako je sociologija obrazovanja kao posebna socioloka disciplina nastala u dvadesetom vijeku, promiljanja o drutvu i obrazovanju mogu se pratiti od antikih grkih mislilaca
do savremenih shvatanja o poloaju linosti u zajednici. Kao samostalna teorijska i empirijska
nauka, sociologija obrazovanja prouava uzajamne odnose izmeu drutva i obrazovanja, drutveno-istorijsku i kulturnu uslovljenost procesa obrazovanja i njegovu unutranju strukturu. Utoliko se, u najkraem, kao predmet sociologije obrazovanja odreuju dvije osnovne oblasti: a) odnos izmeu obrazovanja i ukupnog drutva, i b) drutveni procesi i odnosi unutar sfere obrazovanja. Sociologija obrazovanja svoj predmet izuava razvojno i istorijski, iako je u praksi prvenstveno usmjerena na izuavanje savremenog stanja.
Kljune rijei: sociologija, obrazovanje, vaspitanje, drutvo, linost, zajednica, socijalizacija, promjene.

Obrazovanje, drutvo, povijest

Obrazovanje je put kojim se povijesnost ovjeka
uspostavlja, odrava, bogati i prenosi.
Josip Marinkovi: Utemeljenost odgoja u filozofiji
Iako je sociologija obrazovanja kao posebna socioloka disciplina nastala
u dvadesetom vijeku, promiljanja o drutvu i obrazovanju nerazdvojni su dio
istorije miljenja i iskustva o ovjeku kao biu zajednice. Obrazovanje je povijesno utemeljeno, i sa svoje strane svjedoi i utemeljuje povijest. Utoliko se
interes uma za pitanja linosti i zajednice moe pratiti od antikih grkih mislilaca do savremenih shvatanja o poloaju linosti u zajednici. Povijest vaspitanja
87

Slavka Gvozdenovi, Predmet i konstituisanje sociologije obrazovanja

88

je, smatra Jeger, znaajno uslovljena smjenjivanjima pogleda na svijet jedne

ljudske zajednice. On istie da se uticaj zajednice na svoje lanove ispoljava u
njenoj tenji da nove individue vaspitanjem svjesno oblikuje u svom smislu.
Ukazujui na svjetskopovijesno znaenje Grka kao vaspitaa u pogledu shvatanja poloaja individuuma u zajednici, Jeger naglaava da obrazovanje nije mogue bez slike ovjeka kakav on treba da bude, ono je proizvod svjesnog odgajanja, koje se pokazuje u ukupnom ovekovom obliku, u njegovom spoljanjem nastupu i ponaanju, kao i u njegovom unutranjem dranju (V. Jeger,
1991: 17). Obrazovanje grkog ovjeka (paideia) podrazumijeva brigu za oblikovanje due i tijela, skladan razvoj duhovnih i fizikih snaga linosti, proces
sticanja linog identiteta i kolektivne identifikacije.
Uloga obrazovanja u razvoju drutva i pojedinca svjedoi o stepenu razvoja do kojeg je drutvo u odreenom trenutku dospjelo. Marinkovi je pisao
da intelektualne i moralne odrednice jedne zajednice, prije svega, treba sagledavati kroz odnos prema vaspitanju i obrazovanju. Zajednica govori o sebi odnosom prema koli, odnosom prema onim to utvruje kao cilj vaspitanja i obrazovanja, stvarnim vrijednostima koje pokree. Na taj nain se realnost obrazovanja manifestuje kao egzistencijalna injenica ljudskog postojanja. Obrazovanje je proces koji je upleten u sve oblasti ivota, u koli, i izvan nje. Obrazovanje je iznad instrumentalnih vrijednosti; kao jedno od najveih dobara, obrazovanje nosi sobom mogunost da se stekne obraz, da se razvije smisao za dobro, istinito, pravedno i lijepo. Obrazovanje je proces i rezultat, mogunost za
napredovanje i razvoj na individualnom i drutvenom planu.
Stalnost promjena i razvoja ispostavlja povijesnu konstantu o meusobnoj povezanosti promjena u drutvu, obrazovanju, i na nivou kolskog sistema.
Odnos izmeu globalnog drutva i obrazovanja, kao i procesi i odnosi unutar
sfere obrazovanja, osnovni su problemi sociologije obrazovanja. Posebnu panju zasluuje pitanje kako se savremeni procesi i promjene u obrazovanju i drutvu reflektuju na poloaj i perspektive pojedinca u uoj i iroj zajednici. Sagledavanje tih promjena i procesa zahtijeva kritiko promiljanje i preispitivanje
teorije obrazovanja, praenje i analizu obrazovne i drutvene prakse, integraciju
empirijskih i teorijskih znanja.
Odnos izmeu obrazovanja i drutva uglavnom se posmatra kroz dvije
suprotstavljene teorijske orijentacije:
1. obrazovanje je samo sredstvo reprodukovanja postojee drutvene
strukture;
2. obrazovanje je sposobno da oblikuje novi tip drutva i nastupa kao
znaajni reformator savremenih drutava (navedeno prema: D. Kokovi, 1992: 5).
Prvi pristup polazi od drutvenih uslova u kojima se formira obrazovni
sistem. Obrazovanje se ne moe posmatrati nezavisno od aktuelnih drutvenih
promjena; ono je pokazatelj tih promjena, u najkraem ogledalo drutva. Drutvo presudno utie na utvrivanje ciljeva obrazovanja i uslove u kojima se oni

Socioloka lua II/2 2008

89

Slavka Gvozdenovi, Predmet i konstituisanje sociologije obrazovanja

realizuju. Promjene u obrazovanju uslovljene su promjenama u drutvu, i doprinose ouvanju postojeeg drutvenog sistema.
Prema drugom pristupu, postoji relativna samostalnost obrazovanja, njegova nezavisnost od ekonomskih inilaca. Kao to moe da zaostane za potrebama drutva, obrazovanje moe da bude i temelj za promovisanje tehnike moi i dominacije, to ima za posljedicu potiskivanje znaaja i vrijednosti humanistikog obrazovanja.
Evidentno je da specifinost odnosa izmeu drutva i obrazovanja, s jedne strane, i odnosi unutar obrazovnog sistema, na drugoj, upuuju na potrebu da
se ukae na nedovoljnost bilo kojeg pojedinanog pristupa. Promjene u drutvu
i obrazovanju imaju u odreenoj mjeri svoju autonomnu egzistenciju, nezavisno
od toga koliko su briljivo planirane, usmjeravane, praene i vrednovane. Utoliko se planirani procesi i ishodi ostvaruju djelimino, ili se radi o odreenom neskladu izmeu oekivanih i ostvarenih efekata. Ukljuivanje sve veeg broja
mladih ljudi u obrazovni proces trebalo je da doprinese demokratizaciji drutva
i smanjivanju drutvenih nejednakosti. Meutim, kvantitativna ekspanzija obrazovanja pokazala se kao sredstvo ouvanja i reprodukcije drutvenih nejednakosti. Budui da se obrazovanje stie i izvan institucionalnog kolovanja, pravo na
obrazovanje i kola kao obrazovna ustanova istovremeno se proimaju i mimoilaze. Pravila koja vae u koli sve manje vrijede u ivotu. Usporeno napredovanje u pogledu kvaliteta obrazovanja i kvaliteta ivota upuuje na teorijske pretpostavke koje su uglavnom u funkciji prilagoavanja obrazovanja (i pojedinaca)
zahtjevima aktuelnog drutvenog poretka.
Predmet sociologije obrazovanja
Obrazovanje sadri u sebi sve ono to
je ovjeanstvo saznalo o samom sebi.
ak Delor: Obrazovanje skrivena riznica
Porast znaaja obrazovanja u savremenom svijetu korelirao je sa razvojem drutvenih nauka i njihovim diferenciranjem na samostalne naune discipline i oblasti. Odreenje, nauna utemeljenost i znaaj posebnih naunih disciplina proizilazi iz karakteristika predmeta koje one prouavaju. Istraivanjem razliitih aspekata obrazovanja bavi se vie drutvenih nauka (sociologija, pedagogija, psihologija, istorija, ekonomija, antropologija) i samostalnih naunih disciplina u okviru njih (pedagoka sociologija, pedagoka antropologija, sociologija vaspitanja, sociologija vaspitanja i obrazovanja, sociologija obrazovanja,
psihologija obrazovanja, ekonomika obrazovanja).
Kad je u pitanju tumaenje i istraivanje sociolokog aspekta obrazovanja, veina sociologa prilikom imenovanja posebne socioloke discipline zalae
se za sociologiju obrazovanja. Sociologija obrazovanja je posebna socioloka
disciplina, teorijska i empirijska nauka koja istrauje uzajamne odnose izmeu

Socioloka lua II/2 2008

Slavka Gvozdenovi, Predmet i konstituisanje sociologije obrazovanja

90

drutva i obrazovanja, drutveno-istorijsku i kulturnu1 uslovljenost procesa

obrazovanja i njegovu unutranju strukturu. To znai da prouava istorijski promjenljive, ali i univerzalne drutvene pojave, procese i odnose vezane za obrazovanje i njegovu drutvenu funkciju.
Kokovi (1992: 910) sociologiju obrazovanja odreuje kao specijalnu
socioloku disciplinu, koja, kao svaka druga posebna sociologija, predstavlja
pograninu nauku na temeljima opte socioloke teorije. Sociologija obrazovanja izuava sveukupnost uzajamnih veza drutvo obrazovanje. Prilikom
odreivanja predmeta sociologije obrazovanja izdvajaju se dvije osnovne oblasti: a) uzajamni odnos izmeu obrazovanja i ukupnog drutva, i b) drutveni
procesi i odnosi unutar sfere obrazovanja. Na toj osnovi se konkretizuje i diferencira mrea posebnih pitanja:
1. odnosi sistema institucionalnog obrazovanja sa ostalim djelovima drutva,
2. struktura i funkcionisanje kola i univerziteta sa razliitih drutvenih
aspekata (demografskog, ekonomskog, politikog, vrijednosnog itd.),
3. drutveni procesi i odnosi unutar obrazovnih ustanova,
4. drutveni uslovi koji utiu na funkcionisanje obrazovnog sistema.
Da bi se u izuavanju navedenih pitanja izbjegli nedostaci empirizma i
parcijalnog zakljuivanja, neophodna je saradnja sociologije obrazovanja sa optom sociologijom, kao i sa drugim drutvenim naukama i disciplinama koje se
bave razmatranjem obrazovanja iz razliitih aspekata. Opta sociologija polazi
od globalnog drutvenog sistema, analizira i istrauje povezanost odreenih
drutvenih procesa i pojava sa cjelinom drutva. Da bi se omoguilo socioloko
prouavanje poloaja i uloge pojedinca u drutvu, socioloka teorija treba da
bude antropoloki zasnovana; a da bi se jedan drutveni fenomen zahvatio socioloki, mora se posmatrati u viestrukoj zavisnosti od itavog niza fenomena
koji mu prethode i kojima je uslovljen. Sociologija u objanjenju, razumijevanju i tumaenju istorije ovjeka i ljudskog drutva upravo mora imati cjelinu u
svom teorijskom i metodolokom polazitu. Sociologija ne iskljuuje subjektivnost ve partikularnost, a time i apsolutizaciju pojedinih elemenata drutvene
zbilje (S. Vukievi, 2005: 37). Utoliko preliminarnu sigurnost u promiljanju
odnosa izmeu drutva i obrazovanja moe pruiti intenziviranje saradnje izmeu razliitih oblasti znanja i djelovanja.
Poseban znaaj u razmatranju teorije i prakse obrazovanja ima filosofski
pristup obrazovanju (i vaspitanju), koji odnos izmeu filosofije i obrazovanja
posmatra iz aspekta cjeline povijesnog razvoja. Rije je, u stvari, o sagledavanju
procesa promjena sa aspekta ideje obrazovanja, a samim tim i o nunoj orijentaciji o postojeem stanju obrazovanja u povijesnom kontekstu. Promiljanjem
uzajamne uslovljenosti izmeu teorije i prakse obrazovanja (i vaspitanja) bave
se filosofija obrazovanja (i vaspitanja) i filosofija nastave.
1
Kultura se moe odrediti kao kompleks moralnih, intelektualnih i estetskih ciljeva
(vrednosti), koje neko drutvo smatra za svrhu organizacije, podele i rukovoenja svojim radom
dobro koje treba postii nainom ivota koje je to drutvo ustanovilo (H. Markuze, 1977: 223).

Socioloka lua II/2 2008

91

Slavka Gvozdenovi, Predmet i konstituisanje sociologije obrazovanja

Pedagoki aspekt u odredbi pojma obrazovanja upuuje na praksu vaspitnog djelovanja, koja je posredovana sadrajima obrazovanja. Pedagogija se najee definie kao nauka o vaspitanju, to govori u prilog filosofske zasnovanosti i drutvene uslovljenosti problema vaspitanja. Kao najiri pedagoki proces i
pojam, vaspitanje se odnosi na sve to ljudi svesno, namerno, sistematski i organizovano preduzimaju na planu formiranja linosti, kako ono to organizuje
drutvo u odnosu na vaspitanika, tako i ono to preduzima sama linost koja se
razvija i formira u okolnostima jednog konkretnog drutva (Trnavac orevi, 1998: 8). Obrazovanje se u ovom kontekstu odreuje kao ui proces i pojam, kao jezgro cjelokupnog procesa vaspitanja koji ini temelj i osnovu vaspitanja linosti. Obrazovanje se odnosi na sticanje znanja, vjetina i navika; razvoj sposobnosti, usvajanje sistema vrijednosti i pravila ponaanja.
Termin vaspitanje koristi se ponekad u sinonimnom znaenju sa terminom obrazovanje, iako je dominantno razlikovanje u pogledu obuhvatnosti i
znaenja jednog i drugog pojma. Neophodno je, meutim, podsjetiti na ire znaenje obrazovanja kao procesa koji traje tokom itavog ivota. Sutinska odlika
tog procesa sastoji se u proimanju i povezivanju formalnog, neformalnog i informalnog obrazovanja u individualnom razvoju, duhovnom odrastanju i oblikovanju svakog pojedinca. Obrazovanje podrazumijeva rad na sebi (samoobrazovanje), i ne moe se redukovati na pedagoku praksu, niti na preuzimanje
odreenih drutvenih uloga.
Socioloka razmatranja obrazovanja ukljuuju onu vrstu analiza koje sutinu, strukturu, funkciju i kvalitet obrazovanja razmatraju u odnosu na socijalni
kontekst kao to su okruenje, drutvena sredina, porodini odnosi, klasna
struktura itd. (D. Kokovi, 1992: 10). Budui da su svi ti odnosi meusobno
povezani, treba ih posmatrati u njihovom razvoju i uzajamnoj uslovljenosti. Sociologija obrazovanja svoj predmet izuava razvojno i istorijski, iako je u praksi
prvenstveno usmjerena na izuavanje savremenog stanja. Savremena sociologija obrazovanja bavi se sljedeim problemima: izuavanjem drutvenih nejednakosti u zastupljenosti pojedinih drutvenih kategorija u obrazovnim institucijama, i uticajem tih nejednakosti na mijenjanje socijalne strukture savremenih
drutava; pitanjem drutvene efikasnosti obrazovanja i njegovim mjestom u
strukturi savremenog drutva; unutranjom organizacijom procesa obrazovanja;
pitanjem drutvenih odnosa u obrazovnom procesu; trajanjem procesa obrazovanja i permanentnog obrazovanja; istraivanjem razliitih inilaca koji djeluju
u okviru procesa socijalizacije; ekonomskim efektima obrazovanja.
Socioloka istraivanja ukljuuju drutvenu uslovljenost obrazovanja,
funkcionisanje obrazovanja u drutvu, njegovo mjesto i ulogu u drutvenom sistemu, ali i povratni uticaj obrazovanja na razliite oblasti drutvenog ivota.
Socioloko prouavanje procesa obrazovanja ukljuuje i proces socijalizacije,
koji obuhvata cjelinu uticaja na razvoj linosti (intencionalne i neintencionalne
uticaje), i traje tokom cijelog ivota. Najvaniji faktori socijalizacije su: porodica, kola, kao i ira socijalna zajednica sa svojim formalnim i neformalnim institucijama. Proces socijalizacije ukljuuje i proces individualizacije, pod kojim
Socioloka lua II/2 2008

Slavka Gvozdenovi, Predmet i konstituisanje sociologije obrazovanja

92

se podrazumijeva angaovanje samog pojedinca i njegova sposobnost da se razvija u skladu sa sopstvenim potrebama i mogunostima.
U istraivanju i tumaenju uzajamnih uticaja i odnosa izmeu globalnog
drutva i procesa obrazovanja, poseban znaaj ima interdisciplinarno povezivanje sociolokih, podagokih, antropolokih i socijalno-psiholokih metoda i znanja. U sociologiji obrazovanja, kao i u svim posebnim sociologijama, primjenjuju se socioloki metodi istraivanja i tehnike prikupljanja podataka. U ovoj
oblasti uspjeno se mogu primjenjivati statistike metode, razni oblici posmatranja, intervju, anketa i dr. Sociologija obrazovanja upuena je u objanjenju i
razumijevanju svog predmeta na teorijska i empirijska istraivanja svoje oblasti,
kao i na integraciju odreenog broja parcijalnih saznanja do kojih dolaze druge
drutvene nauke i discipline. Na taj nain ne umanjuje se autonomija ove discipline, ve, prije svega, naglaava potreba za izbjegavanjem izdvajanja njenog
predmeta u jednu cjelinu nezavisno u odnosu na ostale sfere drutva.
Sociologija obrazovanja, kao i druge socioloke discipline, ima zadatak
da utvruje uzrone naune zakone i teorije o svom predmetu. To podrazumijeva analizu uzajamnih odnosa izmeu drutva i obrazovanja, prouavanje poloaja i uloge pojedinca u drutvu i obrazovnom sistemu, preispitivanje kvaliteta
obrazovanja i kvaliteta ivota na individualnom i drutvenom planu. Polazei od
tih analiza, sociologija obrazovanja takoe ima zadatak da ukae na trendove i
kritikim sagledavanjem ponudi rjeenja u korist humanih interesa drutva i pojedinca (N. Suzi, 2001: 119).
Kao teorijska i empirijska nauka, sociologija obrazovanja znaajno je povezana sa sociolokim i pedagokim naukama i disciplinama, ona ih spaja i povezuje u teorijskom i metodolokom smislu. Prilikom razmatranja odnosa izmeu pedagogije i sociologije, Emil Dirkem (18581917) ukazuje na odluujuu
ulogu sociologije u odreivanju ciljeva i izboru sredstava koje vaspitanje treba
da slijedi. Sociologija moe da nam d ono to nam je najpree potrebno, da
nam d skup ideja vodilja koje bi bile dua nae prakse, koje bi tu praksu utemeljivale, koje bi naem delovanju dale smisao i koje bi nas za njega vezale; to
je neophodan uslov da delovanje bude plodno (E. Dirkem, 1981: 91).
Konstituisanje sociologije obrazovanja
Pedagoki ideal jedne epohe izraava, pre
svega, stanje drutva u posmatranom periodu.
Emil Dirkem: Vaspitanje i sociologija
Sociologija obrazovanja konstituie se kao jedna od posebnih disciplina
socioloke nauke tokom pedesetih godina dvadesetog vijeka, iako je 1907. godine na Jelskom univerzitetu u SAD uvedena kao nastavni predmet (sociology
of education) za srednjokolske profesore. Prvi struni asopis pod tim nazivom
poeo je da se izdaje 1927. godine (takoe u SAD). Njeno stvarno utemeljenje,
prema Suziu (2001: 113), vezuje se za Emila Dirkema, jer je on u Bordou u
Socioloka lua II/2 2008

93

Slavka Gvozdenovi, Predmet i konstituisanje sociologije obrazovanja

Francuskoj drao katedru sociologije i predavanja iz sociologije obrazovanja i

pedagogije.
Dirkem, za razliku od veine filosofa i pedagoga prema kojima u sreditu
vaspitanja treba da bude pojedinac (vaspitanje je individualna stvar), afirmie
njegov drutveni karakter (vaspitanje je drutvena stvar), smatrajui da je mogua individualizacija putem socijalizacije. Pedagoki ideal jedne epohe je djelo
konkretnog drutva. Drutvo je to koje nam odslikava portret oveka kakav
treba da bude, a u tom portretu upravo se odraavaju sve posebnosti njegove
organizacije (E. Dirkem, 1981: 83). On smatra da svaki pojedinac, prema svojim sklonostima, treba da obavlja razliite funkcije, i da se u tom smislu mora
adekvatno pripremiti za konkretnu funkciju. Na toj osnovi vaspitanje odreuje
kao proces sistematske socijalizacije, kojim generacija odraslih nastoji da uvede
mlade generacije u postojee okvire drutvenog ivota, da ih osposobi za preuzimanje razliitih drutvenih uloga i uee u drutvenom ivotu. Vaspitanje, prema Dirkemu, ima za cilj da kod deteta stvara i razvija odreen broj
fizikih, intelektualnih i moralnih stanja koja od njega trae i politiko drutvo
u celini i posebna sredina za koju je posebno namenjeno (E. Dirkem, 1981:
41). Dirkemovo shvatanje obrazovanja u osnovi je funkcionalistiko, jer, prije
svega, afirmie ulogu obrazovanja u odravanju postojeeg drutvenog sistema.
Na intenzivniji razvoj sociologije obrazovanja tokom pedesetih godina
dvadesetog vijeka znaajno je uticao ukupan razvoj sociologije i drutvenih
nauka. U to vrijeme konstituiu se i druge socioloke discipline. Na toj osnovi
bilo je mogue plodno povezivanje sociologije obrazovanja sa pedagogijom, socijalnom psihologijom i kulturnom antropologijom. U tom periodu je, pod Dirkemovim uticajem, dominirao funkcionalistiki pristup u sociologiji.
Polazei od Dirkemovih ideja, ameriki sociolog Talkot Parsons (1902
1979) obrazovanje posmatra kao element drutvenog i kulturnog sistema, a kolu kao arino sredstvo socijalizacije, jer djeluje kao most izmeu porodice i
drutva. kola funkcionie na meriokratskom naelu status se postie na temelju zasluga i nagrada. kola se shvata kao centralno mjesto raspodjele uloga,
jer priprema mlade ljude za njihove budue uloge u drutvu. Drava i vlast posmatraju se kao nosioci zajednikog cilja i optih interesa drutva. Drutveno
priznate norme i vrijednosti postaju norme i vrijednosti svih lanova drutva.
Pri tom se, kao to stoji u osnovi brojnih kritika funkcionalistike teorije, previa da su vrijednosti koje obrazovni sistem prenosi vrijednosti vladajue manjine
i nosilaca drutvene moi, a ne drutva kao cjeline. Cjelina se odrava pomou
zajednikog sistema vrijednosti, koji predstavlja osnovu socijalne integracije.
Onaj ko nije sposoban da se prilagodi zamjenjuje se prosjenim i osobama koje
se lako prilagoavaju. Kad ovek ima preteno funkcionalnu vrednost, to se
funkcija koju on vri javlja kao on sam. ovek se izjednauje sa svojom funkcijom, i reducira na nju (. unji, 1995: 182). Pojedinac ima vrijednost samo kao dio sistema i ukoliko doprinosi njegovom uspjenom funkcionisanju.
Slino Parsonsu, K. Dejvis i E. Mur (ameriki sociolozi) obrazovanje
shvataju kao sredstvo raspodjele uloga, s tim to u drutvenoj stratifikaciji vide
Socioloka lua II/2 2008

Slavka Gvozdenovi, Predmet i konstituisanje sociologije obrazovanja

94

sredstvo kojim drutva osiguravaju da se najsposobniji pojedinci rasporede na

poloaje koji su funkcionalno najvaniji za drutvo. To se postie povezivanjem
nagrada sa tim poloajima. Visoke nagrade podstiu na takmienje i sticanje potrebnih znanja i vjetina za obavljanje odreenog posla. kolski sistem rasporeuje i ocjenjuje pojedince u skladu sa njihovim talentima i sposobnostima za
popunjavanje najvanijih poloaja. Razmatrajui vezu izmeu odreenog tipa
linosti i tipa drutvenopolitikog sistema, unji istie da se oni uzajamno dopunjavaju. Funkcionalni su. Funkcionalne linosti sistem delimino nalazi u
sebi, ali ih uglavnom sam stvara kroz procese socijalizacije (manipulacije) i
pripremanja za institucionalizovane uloge i poloaje. Sistem, dakle, ne samo to
definie osnovne vrednosti, ve definie i sistem poloaja i uloga i popunjava ih
odgovarajuim linostima (. unji, 1995: 183).
Funkcionalistikom shvatanju obrazovanja i drutvene stratifikacije upuivane su brojne kritike. Ispostavilo se da je teko dokazati koji su poloaji
funkcionalno vani; ukoliko je poloaj povezan sa visokom nagradom, to ne
znai da je funkcionalno vaan. Pored toga, funkcionalni znaaj odreenih djelova unutar sistema ne mora da bude njihov stvarni znaaj. Izraena je sumnja u
pretpostavku da kolski sistem rasporeuje pojedince na osnovu individualnih
sposobnosti, samim tim to najobrazovaniji pojedinci esto ne zauzimaju najvanije drutvene poloaje. Iskustvo pokazuje da individualne sposobnosti presudno ne utiu na uspjeh u obrazovanju, niti uspjeh u obrazovanju presudno utie na drutveni poloaj i materijalni status pojedinaca.
Obrazovanje, kola i porodica, prema funkcionalistikoj teoriji, imaju
znaaj ukoliko doprinose skladnom funkcionisanju drutva kao harmoninog sistema. Da bi sistem uspjeno funkcionisao, potrebno je precizno odrediti funkcije pojedinih djelova unutar sistema. Programirano obavljanje odreene drutvene funkcije implicira potiskivanje pitanja autonomije linosti u odnosu na
drutveni sistem. Obrazovanje se ne izuava kao mjesto ispoljavanja drutvenih
nejednakosti i protivrjenosti. Promjene u drutvu i dalji razvoj drutvenih nauka rezultirali su opadanjem uticaja funkcionalizma kao nedovoljnog za objanjenje savremenih procesa i odnosa u drutvu i obrazovanju.
Suzi (2001: 113), na primjer, izdvaja tri osnova za konstituisanje sociologije obrazovanja kao naune discipline: 1) saznanja i statistiki podaci o rastuem znaaju obrazovanja u savremenom svijetu, 2) teorijski radovi koji sve vie
ukazuju na mo i svemo obrazovanja, 3) u predmetu sociologije kao nauke
obrazovanje do sada nije imalo adekvatno mjesto. Istiui da se obrazovanjem
preraspodjeljuju znanje, kultura i mo u savremenoj civilizaciji, Suzi diferencira dva smjera djelovanja obrazovanja. Dok se prvi smjer ogleda u produbljivanju jaza izmeu bogatih i siromanih, drugi se sastoji u smanjivanju razlika i
podizanju standarda siromanih bogatstvo za sve. injenica da su danas prisutna oba smjera djeluje paradoksalno, to ima za posljedicu preferiranje jedne
ili druge hipoteze. Sve to ukazuje na sloenost, brojne specifinosti i protivrjenosti drutvenih fenomena. Sociologija obrazovanja se bavi ovim protiv-

Socioloka lua II/2 2008

95

Slavka Gvozdenovi, Predmet i konstituisanje sociologije obrazovanja

rjenostima i nastoji da otkrije zakonomjernost, da analizira posljedice i sugerie rjeenja (N. Suzi, 2001: 120).
Unutar sociologije obrazovanja razlikuje se, kao to navodi Flere (1976:
50), u zavisnosti od konkretne podjele problematike, sociologija formalnog od
sociologije neformalnog obrazovanja. U kontekstu sociologije formalnog (institucionalnog) obrazovanja diferenciraju se posebna podruja: sociologija osnovnog, srednjokolskog i visokog obrazovanja. Kao posebno podruje izdvaja se
sociologija permanentnog obrazovanja. Sva ova podruja, pored brojnih specifinosti, meusobno su povezana i treba ih sagledavati unutar cjeline obrazovnog sistema. Drutveni procesi i odnosi unutar sfere obrazovanja uzajamno su
povezani sa razliitim oblastima drutvenog ivota, kao i sa cjelinom drutva.
Utoliko se svijet obrazovanja istovremeno manifestuje i kao svijet ivota. Obrazovanje nije samo priprema za drutveni ivot ve ono jeste sam ivot. Obrazovanje, dakle, kao dio cjeline drutvenih odnosa i kao nain ljudskog postojanja,
nema samo socijalnu funkciju ve je ono, prije svega, egzistencijalna odredba
ovjeka.
Obrazovanje i savremeno drutvo
Sagledavanje aktuelnog stanja u obrazovanju i drutvu iz aspekta povijesnog konteksta sve vie upuuje na primat ovjekove vjere u oslobaajuu ulogu obrazovanja i oslobaanje ovjeka putem znanja. Aktuelne promjene donose
bogatstvo informacija, mogunost elektronske komunikacije, promociju virtuelne kulture, dominaciju trinih vrijednosti i trijumf tehnike. A to istovremeno
znai promjene u nainu razmiljanja i ponaanja, kao i briljivo preispitivanje
sistema vrijednosti. Svaka nova generacija duna je da iznova promilja u emu
se sastoji smisao i znaaj promjena u drutvu i obrazovanju, kakvo obrazovanje
jeste i u kom pravcu treba usmjeravati njegov razvoj da bi se uinilo to kvalitetnijim i efikasnijim.
kolski sistem obrazovanja ini osnovu ukupnog obrazovanja ovjekovog. Znanje i obrazovanje koje se stie tokom kolovanja predstavlja koncentrovano iskustvo prethodnih generacija, upoznavanje sa njihovim dostignuima i
ostvarenjima. Vaspitno-obrazovni proces, kao oblik ljudskog zajednitva, treba
da bude u funkciji razvoja linosti, da doprinese njenom osposobljavanju za ivot u zajednici, da afirmie pozitivna usmjeravanja aktivnosti na drutvenom i
individualnom planu. Drutvo bi trebalo da stvori uslove u kojima e mogunosti optimalnog razvoja svima biti podjednako dostupne.
Meutim, paljiv pogled na realnost obrazovanja i svijet ivota ispostavlja brojne zahtjeve u pravcu uspostavljanja ravnotee izmeu potrebe za obrazovanjem i mogunosti obrazovanja, izmeu zadovoljavanja individualnih i drutvenih potreba, izmeu tenje za ostvarivanjem linih interesa i postizanjem
opteg dobra. U tom smislu, teoriji obrazovanja postavljaju se trajno aktuelni
zahtjevi u pravcu osmiljavanja ravnotee izmeu vaspitno-obrazovne realnosti
i ivotnog iskustva, izmeu sticanja znanja za jednu struku i sticanja znanja o
Socioloka lua II/2 2008

Slavka Gvozdenovi, Predmet i konstituisanje sociologije obrazovanja

96

smislu i vrijednosti ivota, izmeu funkcionalnog vaspitanja i razvoja duhovnih

sposobnosti. Na koji nain ostvariti uspjeno povezivanje formalnog, neformalnog i informalnog sistema obrazovanja? Kako ublaiti nesklad izmeu teorijski
osmiljenih zahtjeva i prakse obrazovanja, izmeu vrijednosti koje vae u koli
i sistema vrijednosti koji se ispoljava u ivotu drutvene zajednice?
Sve to upuuje na znaaj koji ima sociologija obrazovanja, bilo da se radi
o izuavanju savremenog stanja u drutvu i obrazovanju, ili o drutveno-istorijskoj i kulturnoj uslovljenosti procesa obrazovanja. U tom kontekstu su dragocjena istraivanja drutvenih nejednakosti u obrazovanju, kao i sagledavanje
uticaja tih nejednakosti na mijenjanje socijalne strukture savremenih drutava.
Drutvene nejednakosti manifestuju se u razliitim uslovima obrazovanja, tokom sticanja obrazovanja, i u domenu posljedica (nejednake aspiracije za obrazovanjem, pitanje efikasnosti obrazovnog sistema i sl.). Budui da se ti procesi
prepliu sa razliitim faktorima koji utiu na proces socijalizacije linosti, socioloka razmatranja njihove meusobne uslovljenosti omoguuju objektivnije
sagledavanje poloaja i uloge pojedinca u uoj i iroj zajednici. Povezivanje sociolokog znanja sa drugim naunim podrujima doprinosi boljem razumijevanju i vrednovanju savremenih drutvenih promjena i procesa, i na toj osnovi
anticipiranju perspektive ovjeka, drutva i obrazovanja u savremenom svijetu.
Istorijsko iskustvo pokazuje da e kultura, obrazovanje i razvoj jednog
drutva u cjelini, dati kvalitativno vidljive rezultate samo ukoliko budu u stanju
da ujedine zahtjeve savremene civilizacije i tradicionalne vrijednosti, odnosno
dostignua prethodnih generacija. Porast drutvenog znaaja obrazovanja u savremenom drutvu korelirao bi sa ukupnim drutvenim i kulturnim napretkom,
kao i sa razvojem svih potencijala linosti.
Literatura
Delor, ak (1996), Obrazovanje skrivena riznica, UNESCO, Beograd.
Dirkem, Emil (1981), Vaspitanje i sociologija, Zavod za udbenike i nastavna sredstva,
Beograd.
Filozofija i odgoj u suvremenom drutvu (2006), Zbornik, Hrvatsko filozofsko drutvo,
Zagreb.
Flere, Sergej (1976), Obrazovanje u drutvu, Gradina, Ni.
Gvozdenovi, Slavka (2005), Filosofija, obrazovanje, nastava, Zavod za udbenike i
nastavna sredstva, Podgorica.
Gvozdenovi, Slavka, Obrazovanje izmeu potreba i mogunosti, Vaspitanje i obrazovanje (4/2006), Podgorica.
Haralambos, Michael (1989), Uvod u sociologiju, Globus, Zagreb.
Jaspers, Karl (2003), Ideja univerziteta, Plato, Beograd.
Jeger, Verner (1991), Paideia: oblikovanje grkog oveka, Knjievna zajednica Novog
Sada, Novi Sad.
Kant, Imanuel (1991), Vaspitavanje dece, Bata, Beograd.
Kokovi, Dragan (1992), Sociologija obrazovanja, Matica srpska, Novi Sad.
Marinkovi, Josip (1981), Utemeljenost odgoja u filozofiji, kolska knjiga, Zagreb.
Socioloka lua II/2 2008

97

Slavka Gvozdenovi, Predmet i konstituisanje sociologije obrazovanja

Markuze, Herbert (1977), Kultura i drutvo, BIGZ, Beograd.

Putevi obrazovanja: strana iskustva (1991), Zbornik, priredio edo Nedeljkovi, Beograd.
Suzi, Nenad (2001), Sociologija obrazovanja, Srpsko Sarajevo.
unji, uro (1995), Otpori kritikom miljenju, igoja tampa, Beograd.
Trnavac, Nedjeljko orevi, Jovan (1998), Pedagogija, Nauna knjiga, Beograd.
Vukievi, Slobodan (2005), Sociologija filozofske pretpostavke i temeljni pojmovi,
PLATO Beograd; Filozofski fakultet Niki.

Socioloka lua II/2 2008