Farmaceutsko-biokemijski fakultet

Sveuilita u Zagrebu

SADRAJ PREZENTACIJE
2. Membranski potencijal
2.1 Donnanova ravnotea

Zavod za biofiziku

2.2 Membranski potencijal stanice u mirovanju

2.3 Elektrokemijska ravnotea

2. MEMBRANSKI POTENCIJAL

2.4 Nernstov ravnoteni potencijal

2.4.1 Protok Na+, K+ i Cl kroz membranu

doc. dr. sc. Erim Bei

2.5 GoldmanHodginKatzova jednadba

2.6 Model kabela

2.1 DONNANOVA RAVNOTEA

pokus s KCl
Donnan (1924) ioni, za koje je membrana propusna, raspodjeljuju se u razliitim koncentracijama s razliitih strana membrane ako je s jedne strane membrane nazoan veliki organski ion za kojeg je membrana
nepropusna
1) membrana propusna i za K+ i za Cl
sistem je elektroneutralan i izoosmolaran
2) u unutranji se odjeljak doda anion A i jednaka koliina K+
difuzija K+ i Cl iz unutranjeg u vanjski dio (niz gradijent)
difuzija traje dok se ne uspostavi tzv. Donnanova ravnotea
+

c (K )izvan
c (Cl )unutar
=
c (K + )unutar
c (Cl )izvan

4=2
8 4
3=3
u fazi 1 je:
3 3
u fazi 2 je:

sistem je elektroneutralan, ali nije izoosmolaran

3) voda ulazi u unutarstanini odjeljak bubrenje

da bi se postigla koncentracijska ravnotea, u
izvanstanini se odjeljak dodaje NaCl
pritom je membrana nepropusna za Na+
konano je sistem elektroneutralan i izoosmolaran
mogue je uspostaviti elektroneutralan i osmotski uravnoteen sistem s
razliitim koncentracijama K+, Na+, Cl i A u dva odjeljka odijeljena membranom
propusnom za K+ i Cl, a nepropusnom za Na+ i A
stanina membrana jest propusna za K+ i Cl, a relativno nepropusna za A i Na+
(osim toga, NaK crpka izbacuje Na+ iz stanice, a ubacuje K+ u stanicu)
c (K+)izvan < c (K+)unutar
c (Na+)izvan > c (Na+)unutar
c (Cl)izvan > c (Cl)unutar
c (A)izvan < c (A)unutar

elektroneutralnost

(+)izvan = ()izvan
(+)unutar = ()unutar
izoosmolarnost

(ciona)unutar = (ciona)izvan

UZROCI NASTANKA MEMBRANSKOG POTENCIJALA

2.2 MEMBRANSKI POTENCIJAL

STANICE U MIROVANJU
plazma

plazma i citoplazma sadre iste vrste

iona, ali u razliitim koncentracijama
(npr. Na+, K+, Cl)

membrana

citoplazma

sveukupno gledano, plazma i

citoplazma elektrino su neutralne

1) propusnost membrane u mirovanju znatno je vea za K+ nego za Na+

K+ s unutranje strane nema toliku tenju izlaska iz stanice kao to Na+ s
vanjske strane ima tenju ulaska u stanicu
nakupljanje pozitivnog naboja na vanjskoj strani membrane
2) NaK crpka vie pozitivnih naboja izbacuje iz stanice, nego to ih ubacuje
u stanicu (elektrogena crpka)
3) negativno nabijeni organski anioni s unutranje strane stanine membrane
npr. stanini proteini, fosfatidilserin

izvan stanice oko membrane vie je pozitivnih, a manje negativnih iona, a u

unutranjosti stanice oko membrane vie je negativnih, a manje pozitivnih iona
membrana je polarizirana na nain da je vanjska strana veeg potencijala od
unutranje strane membrane (vanjska strana +, unutranja strana )
postoji razlika potencijala izmeu vanjske i unutranje strane membrane

MJERENJE MEMBRANSKOG POTENCIJALA

1) mikroelektroda izvan stanice

2) mikroelektroda unutar stanice

1)

2)

staklena
mikroelektroda
(promjer 1 m)

1)
0 mV

2)
Um

Um
0 mV

membranski potencijal Um
(pravilnije transmembranski napon stanice u mirovanju)

60 mV
vrijeme

TIPINE VRIJEDNOSTI MEMBRANSKOG POTENCIJALA

u rasponu su od 30 mV (neke glatke miine stanice) do 150 mV

(osjetilne stanice uha), ovisno o funkciji membrane
membrane glatkih miinih stanica: od 50 mV do 60 mV
membrane skeletnih miinih stanica: od 80 mV do 90 mV

2.3 ELEKTROKEMIJSKA RAVNOTEA

pasivni prijenos iona kroz membranu odreen je dvama procesima
(zanemaruje se aktivni prijenos iona!):
1) zbog postojanja koncentracijskog gradijenta postoji i difuzijski protok iz podruja
dc
vee u podruje manje koncentracije kemijski gradijent
dx

membrana divovskog aksona lignje (promjer i do 1 mm): 60 mV

2) zbog postojanja transmembranskog napona (elektrinog polja) postoji usmjereno

gibanje iona (elektrina struja) elektrino polje nastoji katione ubaciti u stanicu, a
dV
anione izbaciti iz stanice elektrini gradijent

napon nije velik, ali je pripadna jakost elektrinog polja ogromna

zbog male debljine membrane ( 710 nm)

difuzijski protok i protok uzrokovan elektrinim poljem algebarski se zbrajaju

ime je odreen pasivni netoprotok iona kroz membranu

membrane ljudskih neurona u mirovanju: od 70 mV do 90 mV

r
Er
E

E = Um
d

E 106 107 V/m

E 10 100 kV/cm

dx

elektrokemijski gradijent
ion je u elektrokemijskoj ravnotei ako je njegov transmembranski netoprotok
jednak nuli, tj. ako je njegov elektrokemijski gradijent jednak nuli
tada je protok uzrokovan elektrinim poljem jednak suprotno usmjerenom
difuzijskom protoku

 dakle, elektrokemijska ravnotea za odreeni ion postie se openito za

neku razliku potencijala koja ovisi o koncentracijskom (kemijskom) gradijentu
i elektrinom gradijentu iona Nernstov potencijal

PRIMJER USPOSTAVLJANJA ELEKTROKEMIJSKE RAVNOTEE

dva odjeljka razliitih koncentracija NaCl,

odijeljena su tankom membranom propusnom
samo za katione (za Na+ ione, ne za Cl- ione)

2.4 NERNSTOV RAVNOTENI POTENCIJAL

zbog vrlo male debljine membrane, vrlo brzo

se stvara jako elektrino polje (vrlo mali broj
preneenih kationa!) koje uzrokuje protok kationa
iz odjeljka manje koncentracije u odjeljak vee
koncentracije i zaustavlja difuzijski protok kationa

membrana propusna
samo za katione

difuzija

pri uspostavljanju elektrokemijske ravnotee

(izjednaavanje difuzijskog protoka i protoka
uzrokovanog elektrinim poljem) praktiki nema
promjene koncentracija u odjeljcima

r
E

to je vea razlika koncentracija iona unutar i izvan stanice (vei kemijski

gradijent), to e biti potrebna vea razlika potencijala, odnosno vea jakost
elektrinog polja (vei elektrini gradijent) da izjednai difuzijski protok iona s
protokom uzrokovanim elektrinim poljem

elektrokemijska ravnotea

j EL = j DIF

Z e u c

V I = k T ln c I
V1
c1
Z e
V2

c2

dV
dc
= u k T
dx
dx

dV =

k T = k T = k NA T = R T
Z F
Z F
Z e z F
NA
F Faradayeva konstanta
F = 96485,31 C/mol

V2

c2

V1

c1

c2
V2
++++++++++++++++++++++

c1
V1

++++++++++++++++++++++

c
V2 V1 = k T ln (c2 c1 ) = k T ln 2
Z e
Z e
c1

c
U r = V2 V1 = k T ln 2
Z e
c1

k T d c

Z e c

c
c
U r = R T ln 2 = R T ln 1
Z F
c1
Z F
c2

c
Ur = R T ln unutar
Z F
cizvan

Ur Nernstov potencijal
(ravnoteni potencijal)
Nernst (1888)

1) protok iona zbog postojanja elektrinog polja

gustoa struje = protok naboja

j = I A2
S m
Ohmov zakon (mikroskopski)

j = E

E =

dV
dx

jakost elektrinog
polja negativni je
gradijent potencijala (1D sluaj)

elektrina provodnost

= q u n = Z e u c
V

Z broj naboja iona

e jedinini naboj
u pokretljivost iona
c koncentracija iona
j EL = Z e u c

dV
dx

2) protok iona zbog razlike koncentracija (difuzija)

1. Fickov zakon
J = D S

dc
dx

dc
j DIF = J = D
S
dx

D = u k T

j DIF = u k T

dc
dx

pri Nernstovom potencijalu nema pasivnog netoprotoka odreenog iona

(difuzijski protok uravnoteen je protokom zbog elektrinog polja)
Nernstov potencijal Ur nije membranski potencijal Um on je ravnoteni
potencijal za odreeni (samo jedan) ion, a ne za sve ione
ako se istodobno razmatra doprinos svih iona membranskom potencijalu
GHK jednadba ili model kabela (poslije!)
DIVOVSKI AKSON LIGNJE (giant squid axon)

prva istraivanja membranskog potencijala u mirovanju, kao i nastanka i irenja

akcijskog potencijala nainjena su na divovskom aksonu lignje (promjer i do 1 mm)
sva razmatranja membranskog potencijala u mirovanju (kao i poslije akcijskog
potencijala) u kolegiju bit e na primjeru divovskog aksona lignje
membranski potencijal: Um = 60 mV
Nernstovi potencijal za K+ ione: Ur (K+) = 75 mV

T = 37 oC = 310,15 K
pretvorba ln log (2,302585)

Ur (mV ) =

c
61,54
log unutar
Z
cizvan

Nernstov potencijal za Na+ ione: Ur (Na+) = + 55 mV

Nernstov potencijal za Cl- ione: Ur (Cl) = 60 mV

ZADATAK.
Izraunajte Nernstov (ravnoteni) potencijal iona K+ za membranu divovskog aksona lignje u
kojemu je koncentracija K+ u citoplazmi 330 mM, a u plazmi 20 mM?

Ur (K + ) =

2.4.1 Protok Na+, K+ i Cl kroz staninu membranu

c (K + )unutar
61,54 mV
330 mM
log
= 61,54 log
75 mV
+1
20 mM
Z
c (K + )izvan
-

DIVOVSKI AKSON LIGNJE Um = 60 mV

Ur (K+) = 75 mV blizu ravnotei postoji netoprotok K+ iz stanice

Ur (Na+) = + 55 mV daleko je od ravnotee (razlika Ur (Na+) i Um je oko 115 mV!)
postoji netoprotok Na+ u stanicu
velika tenja ulaska Na+ u stanicu (na to ga tjera i kemijski i elektrini gradijent)
Ur

(Cl)

= 60 mV u ravnotei nema netoprotoka

Cl

kroz membranu

razlog tomu je postojanje crpke koja Cl izbacuje iz stanice

LJUDSKI NEURON Um = 80 mV

Ur (K+) = 95 mV, Ur (Na+) = +60 mV, Ur (Cl) = 75 mV

Protoci Na+, K+ i Cl kroz membranu

odreeni su elektrokemijskim gradijentom
i propusnou membrane za dani ion!
Protok Na+
Na+ je daleko od ravnotee i postoji ogromna
tenja Na+ za ulazak u stanicu (u stanicu ga
tjera i koncentracijski i elektrini gradijent)
ulazak Na+ u stanicu sprjeavaju zatvorena vrata naponsko ovisnih selektivnih
natrijskih kanala i NaK crpka koja stalno Na+ izbacuje iz stanice

vea propusnost membrane za K+ nego za Na+ razlog je to je K+ blie

ravnotei nego Na+
nagib pravca (K+) > nagib pravca (Na+)
potencijal membrane u mirovanju Um je potencijal pri kojemu su
utjecanje Na+ u stanicu i istjecanje K+ iz stanice uravnoteeni (netoprotok
svih iona zajedno iezava)

Protok K+
koncentracijski gradijent K+ tek je malo vei
od elektrinog gradijenta
tenja K+ za izlazak iz stanice (ne tako velika
kao tenja Na+ za ulazak u stanicu)
velika propusnost membrane za K+ uzrok je
to je K+ blizu ravnotee
mali gradijent usmjeren iz stanice x velika propusnost = protok K+ iz stanice

veliki gradijent usmjeren u stanicu x mala propusnost = protok Na+ u stanicu

protok K+ iz stanice = protok Na+ u stanicu !!! (pri membranskom potencijalu)

s obzirom da je izmjereni membranski potencijal neurona u mirovanju neto

pozitivniji (za 15 mV) nego to to predvia Nernstova jednadba za K+, oito da
postoji netoprotok Na+ kroz membranu (nema netoprotoka Cl!)

(mali gradijent x velika propusnost)K+ = (veliki gradijent x mala propusnost)Na+

protok Na+ ostvaruje se kroz Na/K propusne kanale koji su stalno otvoreni

2.5 GOLDMANHODGKINKATZOVA JEDNADBA (GHK JEDNADBA)

GHK jednadba izraunava membranski potencijal stanice u mirovanju pri
emu uzima u obzir doprinos vie vrsta iona (Na+, K+ i Cl) odjednom

Protok Cl

openito, kada membranski potencijal Um odreuje protok vie vrsta iona,

utjecaj svake vrste iona odreen je njihovim elektrokemijskim gradijentom i
propusnou membrane za tu vrstu iona

koncentracijski gradijent Cl jednak je

elektrinom gradijentu

ako se propusnost membrane za odreenu vrstu iona izrazi pokretljivou u te

vrste iona kroz membranu, moe se pokazati da vrijedi:

gradijent = 0 x velika propusnost =

nema netoprotoka Cl kroz membranu

GoldmanHodgkinKatzova jednadba (GHK jednadba)

Ur

(Cl)

= Um

(Cl)

vrijedi za divovski akson lignje i neurone openito

u drugim, neekscitabilnim stanicama postoji netoprotok

Cl

u stanicu

u (K + ) c (K + )unutar + u (Na+ ) c (Na+ )unutar + u (Cl ) c (Cl )izvan

Um = R T ln
+
+
+
+

F
u (K ) c (K )izvan + u (Na ) c (Na )izvan + u (Cl ) c (Cl )unutar
za neurone openito nema rezultantnog protoka Cl, pa membranski potencijal
odreuju samo Na+ i K+

u (K + ) c (K + )unutar + u (Na + ) c (Na + )unutar

U m = R T ln
+
+
+
+
F
u (K ) c (K )izvan + u (Na ) c (Na )izvan

2.6 MODEL KABELA

GHK jednadba opisuje nestacionarno stanje u kojem su koncentracije
iona u plazmi i citoplazmi stalne, a ukupna struja kroz membranu iezava
(ne struja pojedinih iona!)
GHK jednadba izvedena je u modelu konstantnog polja ija je temeljna
pretpostavka da se elektrino polje du membrane ne mijenja
u ovom je modelu propusnost iona kroz membranu iskazana kao njihova
pokretljivost u

Nedostatci GHK jednadbe:

ako se propusnost membrane za pojedinu vrstu iona izrazi preko njihove elektrine
provodnosti , membranski se potencijal moe izraunati u modelu kabela (Lord
Kelvin teorija srnih vodia neuron je slian podmorskom telegrafskom kablu)
kada je membranski potencijal jednak ravnotenom Nernstovom potencijalu za
odreeni ion, njegov netoprotok kroz membranu debljine d jednak je nuli
ako nije tako, razlika membranskog potencijala Um i ravnotenog potencijala
odreenog iona Ur x odreuje efektivnu jakost elektrinog polja Ex, koje djelovanjem
na ione uzrokuje ionsku struju u ili izvan stanice u ovisnosti o predznaku naboja iona
i usmjerenosti vektora efektivnog elektrinog pola Ex

1) Ne uzima u obzir rad ionskih crpki (aktivni prijenos iona).

2) Pokretljivost iona kroz membranu (ui) odreuju se empirijski, a ne iz
pretpostavljene strukture proteina i lipida membrana.

Ohmov zakon (mikroskopski)

Ex =

j x = x Ex
gustoa
struje
iona x

el. provodnost
iona x

efektivna
jakost el. polja
za ion x

Um U r x
d

za K+

jK = K EK

za Na+

jNa = Na ENa

 uz pretpostavku da kroz membranu mogu prolaziti samo K+ i Na+, pri

ravnotenom membranskom potencijalu nema ukupnog netoprotoka, pa vrijedi:

K EK + Na ENa = 0

jK + jNa = 0

U m U rNa
U U rK
K m
+ Na
=0
d
d

U m ( K + Na ) = K U rK + Na U rNa

K U m K U r + Na U m Na U r = 0
K

Um =

Na

Na
K
U +
U
K + Na r K + Na r
K

Na

JEDNADBA KABELA

vrijednost membranskog potencijala stanice Um nalazi se izmeu vrijednosti

Nernstovih potencijala za K+ (Ur K = 75 mV) i za Na+ (Ur Na = +55 mV)
teinski faktori su elektrine provodnosti iona kroz membranu, K i Na
membrana je znatno propusnija za K+ nego za Na+ (K >Na) pa je membranski
potencijal blie vrijednosti Ur K nego Ur Na

Nedostatci modela kabela:

1) Ne uzima u obzir rad ionskih crpki (aktivni prijenos iona).
2) Elektrina provodnost iona = c u q ne ovisi samo o unutranjim svojstvima
membrane (kao npr. pokretljivost iona), ve i o koncentracijama iona s unutranje
i vanjske strane membrane (tj. = f (c)), to oteava primjenu ovog modela.
stoga je za izraun membranskog potencijala primjenljivija GHK jednadba jer
pokretljivost u ovisi samo o unutranjim svojstvima membrane, a ne i o koncentracijama iona (tj. u f (c))
ZADATAK.
Upotrebom jednadbe kabela izraunajte ravnoteni potencijal membrane divovskog aksona lignje ako je elektrina provodnost membrane aksona osam puta vea za K+ ione nego
za Na+ ione, a Nernstovi potencijali K+ i Na+ iona redom su 75 mV i 55 mV.

jednadba kabela

uzroci membranskog potencijala su vrlo mala propusnost membrane za Na+, rad

NaK crpke i postojanje organskih aniona s unutranje strane membrane
izmjereni membranski potencijali razliitih ljudskih stanica u rasponu su od 30 mV
do 150 mV (za neurone su u rasponu od 70 mV do 90 mV)
Nernstov ravnoteni potencijal za odreeni ion jest napon potreban za
uspostavljanje elektrokemijske ravnotee iona, tj. za uspostavljanje elektrinog polja
koje svojim djelovanjem uzrokuje protok ionske struje jednake jakosti, ali suprotnog
smjera od difuzijskog protoka pri Nernstovom potencijalu nema netoprotoka
odreenog (samo jednog) iona kroz membranu
membranski potencijal divovskog aksona lignje (Um = 60 mV) razliit je i od
ravnotenog potencijala za K+ (Ur = 75 mV) i od ravnotenog potencijala za Na+
(Ur = +55 mV)
membranski potencijal je napon pri kojem iezava ukupna struja svih iona, tj. tada
je protok Na+ u stanicu jednak protoku K+ iz stanice i izraunava se upotrebom GHK
jednadbe ili jednadbe kabela, koje ukljuuju protoke vie vrsta iona istovremeno

Na

U m = 8 ( 75 mV ) + 1 ( +55 mV ) = 60,56 mV
9
9

SAETAK
veina staninih membrana negativno je polarizirana, tj. postoji razlika potencijala
izmeu unutranje () i vanjske (+) strane membrane membranski potencijal
(transmembranski napon stanice u mirovanju!)

Na
K
U +
U
K + Na r K + Na r

Na
8 Na
Um =
( 75 mV ) +
( +55 mV )
8 Na + Na
8 Na + Na

K = 8 Na

ako, osim K+ i Na+, i drugi ioni mogu prolaziti kroz membranu stanice, njihov
utjecaj na Um ostvaruje se dodavanjem odgovarajuih lanova u jednadbi kabela

Um =

LITERATURA
1. Davor Eterovi:
Biofiziki temelji ekscitabilnosti: Membranski i akcijski potencijal
www2.mefst.hr/UserDocImages/TNZ_udzbenik/P8.pdf

2. Davor Eterovi:
Biofiziki temelji fiziologije
www2.mefst.hr katedre Medicinska fizika i biofizika
Biofiziki temelji fiziologije (pdf, 24.1 MB) str. 134

3. Robert M. Berne, Matthew N. Levy:

Fiziologija, tree izdanje, Medicinska naklada Zagreb, 1996.
knjinica FBF-a

4. Davor Jureti:
Bioenergetika rad membranskih proteina, Informator, Zagreb, 1997.