EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.

PL
MAIL: HISTORIAN@Z.PL

MMIII

[WSTP1]

Czcigodnym panom i ojcom, kanonikom witej katedry

lubeckiej, wyraa niegodny suga kocioa w Bozowie,
Helmold, dobrowolne zapewnienie nalenego posuszestwa.
Dugo rozwaaem nad tym, jakiego mam si podj
dziea, by odda cze winn z tytuu mego suebnego
stanowiska swojej matce, witej katedrze lubeckiej.
Wszake nie przyszo mi na myl nic stosowniejszego, ni
ku jej chwale opisa nawrcenie si sowiaskiego ludu,
przedstawi, czyja arliwa dziaalno, ktrych krlw i
ktrych misjonarzy, najpierw wprowadzia w te strony
wiar Chrystusow, a potem j odnowia. Do tego wysiku
skonia mnie ch naladowania dawniejszych pisarzy:
wielu z nich wyrzeko si caej wrzawy spraw ziemskich
dla zaspokojenia trawicej ich chci pisania, dlatego, by
mc w cichym spokoju przez rozmylania znale drog
mdroci2, ktr cenili wyej ni czyste zoto 3 i wszelkie
klejnoty. Oni rwnie kierowali ca swo1

Przedmowa Helmolda zachowaa si tylko w rkpsie kanclerza

Distelmeiera, wykorzystanym w edycji Reinecciusa.
2
Ks. Przysw 4, 11.
3
Por. Proroctwo Daniela 10, 5.

j dociekliwo ku niewidzialnym sprawom Boym, a

chcc si zbliy do najgbszych tajemnic, podejmowali
si niejednokrotnie mozow przekraczajcych ich siy.
Inni znowu, ktrych zamierzenia nie szy tak daleko,
pozostajc w granicach swoich moliwoci, mimo swej
prostoty powikszyli rwnie zasoby wiadomoci
utrwalonych na pimie. Zaczynajc od stworzenia wiata
opowiadali wiele o krlach i prorokach, o zmiennych
kolejach wojen, w wypowiedziach swych skadali hod
cnotom,
pitnowali
za
bdy.
Albowiem
w
niezmierzonych ciemnociach tego padou jeeli zabraknie
wiata ksig, wszystko zakrywa noc. Naley wic ostro
skarci niedbalstwo wspczesnych, ktrzy widzc, ile to
zjawisk odbywa si dzi z niezbadanych wyrokw boskich4
jak dziao si niegdy zmusili do milczenia struny
swej wymowy, oddajc si uudnym marnociom tego
wiata. Ja wszake sdz, e mog dedykowa stronice
niniejszego dziea ku chwale tych wszystkich, ktrzy w
rnych stuleciach dodali blasku krainie Sowian bd
zbrojn rk, bd goszeniem sowa Boego, bd te
nierzadko przelaniem krwi. Chway ich nie naley
przemilcza, poniewa po zniszczeniu kocioa
starogardzkiego5 doprowadzili za ask Bo miasto
Lubek do takiego stopnia rozkwitu, e ono wanie zajo
pierwsze miejsce wrd najwietniejszych miast
sowiaskich, tak dziki bogactwom, jak i przywizaniu do
wiary witej. Postanowiem przeto wiernie za ask Pana
opisa z pominiciem pewnych wydarze to
wszystko, co dziao si w naszych czasach, czego
dowiedziaem si
4
5

Por. Ks. Psalmw 35, 7: iudicia tua abyssus multa.

Mowa o wydarzeniach 1066 r., por. c. 2224.

z informacji sdziwych mw albo te czego byem

naocznym wiadkiem, i to tym obszerniej, im wicej
materiau do opisu dostarcza wielko zdarze zachodzcych w naszych czasach. Do pracy tej skonia mnie
nie tyle wasna miao, ile namowy mojego nauczyciela,
czcigodnego biskupa Gerolda6, ktry pierwszy doda
blasku kocioowi lubeckiemu ustanawiajc stolic
biskupi i wprowadzajc ksiy.
6

Gerold bp starogardzki 1154-1163. Przenis stolic biskupi ze

Starogardu do Lubeki (c. 89). Podane przez Helmolda pobudki, ktre
skoniy go do napisania kroniki: wzr dawnych pisarzy, obowizek
opisania zasug misjonarzy oraz namowa przeoonego, maj
charakter topiczny wystpuj w wielu zabytkach
redniowiecznych. Zob. L. A r b u s o w, Colores rhetorici, 2 wyd.
(H. Peter), Gttingen 1963, s. 97103; G. S i m o n,
Untersuchungen zur Topik der Widmungsbriefe mittelalterlicher
Geschichtsschreiber bis zum Ende des 12. Jahrhunderts, Archiv fr
Diplomatik, Schriftgeschichte, Siegel- und Wappenkunde 4(1958), s.
52-119, 5/6 (1959), s. 73-153.

ROZPOCZYNA SI KRONIKA SOWIAN

CZCIGODNEGO PROBOSZCZA HELMOLDA

KSIGA I
O podziale Sowian. Rozdzia I
O miecie Wineta. Rozdzia II
W jaki sposb Karol nawrci Sasw na wiar [chrzecijask]. Rozdzia III.
O podziale krlestwa. Rozdzia IV.
O podry witego Anskara do Szwecji. Rozdzia V.
O nawrceniu Rugian. Rozdzia VI.
Przeladowanie [chrzecijan przez] Normanw. Rozdzia
VII.
Najazd Wgrw. Rozdzia VIII.
Nawrcenie Haralda. Rozdzia IX.
O ksiciu Hermanie. Rozdzia X.
O arcybiskupie Adalbercie. Rozdzia XI.
O biskupie Markonie. Rozdzia XII.
O biskupie Wagonie. Rozdzia XIII.
O podstpie Billuga. Rozdzia XIV.
O krlu duskim Swenie. Rozdzia XV.
W jaki sposb Sowianie porzucili wiar [wit].
Rozdzia XVI.
1

Poniszy wykaz rozdziaw nie pochodzi od Helmolda. Znajduje

si on tylko w rkpsach kopenhaskich (w starszym z nich wpisany
rk z XIV lub XV w.) i w editio princeps. Tytuw podanych w
nawiasach kwadratowych brak w rkpsach kopenhaskich, podaje si
je za editio princeps.

O biskupie Unwanie. Rozdzia XVII.

O biskupie Bennonie. Rozdzia XVIII.
O przeladowaniu [chrzecijan przez] Gotszalka. Rozdzia
XIX.
O wierze Gotszalka. Rozdzia XX.
O walce Tolan. Rozdzia XXI.
O buncie Sowian. Rozdzia XXII.
Mczestwo witego biskupa Jana. Rozdzia XXIII.
Pierwsze oderwanie si Sowian od wiary [witej].
Rozdzia XXIV.
O Krucie. Rozdzia XXV.
O mierci Budiwoja. Rozdzia XXVI.
O budowie Harzburga. Rozdzia XXVII.
O publicznej skrusze krla Henryka. Rozdzia XXVIII.
[O ndznej mierci ksicia szwabskiego Rudolfa. Rozdzia
XXIX].
[Jak cesarz Henryk wypdzi papiea z Rzymu. Rozdzia
XXX].
O licie mnicha Piotra. Rozdzia XXXI.
Strcenie cesarza Henryka. Rozdzia XXXII.
[Wybr syna przeciwko ojcu. Rozdzia XXXIII].
O mierci Kruta. Rozdzia XXXIV.
O mierci hrabiego Gotfryda. Rozdzia XXXV.
O klsce Rugian. Rozdzia XXXVI.
O zwycistwie Mciwoja. Rozdzia XXXVII.
Wyprawa Sowian na ziemi Rugian. Rozdzia XXXVIII.
Klska Rzymian. Rozdzia XXXIX.
O bitwie pod Welfesholz. Rozdzia XL.
Wybr Lotara. Rozdzia XLI.
O biskupie Wicelinie. Rozdzia XLII.
O zgonie proboszcza Ludolfa. Rozdzia XLIII.

O proboszczu Tetmarze. Rozdzia XLIV.

[O podry Wicelina do Francji. Rozdzia XLV].
Przybycie Wicelina do Sowiaszczyzny. Rozdzia
XLVI.
O pokucie Nordalbingw. Rozdzia XLVII.
O witopeku. Rozdzia XLVIII.
O Kanucie. Rozdzia XLIX.
O Mikoaju. Rozdzia L.
O Eryku. Rozdzia LI.
O obrzdach Sowian. Rozdzia LII.
O budowie Segebergu. Rozdzia LIII.
mier cesarza Lotara. Rozdzia LIV.
Przeladowanie [chrzecijan przez] Przybysawa.
Rozdzia LV.
mier ksicia Henryka. Rozdzia LVI.
Budowa miasta Lubeki. Rozdzia LVII.
[O przeniesieniu klasztoru z Segebergu do Kuzeliny.
Rozdzia LVIII].
O witym Bernardzie, opacie z Clairvaux. RozdziaLIX.
O krlach Konradzie i Ludwiku. Rozdzia LX.
Zdobycie Lizbony. Rozdzia LXI.
O Niklocie. Rozdzia LXII.
Spalenie okrtw. Rozdzia LXIII.
O kapanie Gerlachu. Rozdzia LXIV.
O obleniu Dymina. Rozdzia LXV.
O godzie. Rozdzia LXVI.
O mierci Edelera. Rozdzia LXVII.
O ksiciu Henryku. Rozdzia LXVIII.
O arcybiskupie Hartwigu. Rozdzia LXIX.
O hrabim Adolfie. Rozdzia LXX.
O Niklocie. Rozdzia LXXI.
O krlu Konradzie. Rozdzia LXXII.

mier proboszcza Tetmara. Rozdzia LXXIII

O pogrzebie tego. Rozdzia LXXIV.
O chorobie biskupa Wicelina. Rozdzia LXXV.
[O targu w Lubece. Rozdzia LXXVI].
O biskupie Ewermodzie. Rozdzia LXXVII.
Zgon Wicelina. Rozdzia LXXVIII.
W jaki sposb Wicelin przywrci wzrok niewidomej.
Rozdzia LXXIX 2.
O biskupie starogardzkim Geroldzie. Rozdzia LXXX.
Konsekracja cesarza Fryderyka. Rozdzia LXXXI.
O powieszeniu mieszkacw Werony. Rozdzia LXXXII.
Pojednanie si biskupw Hartwiga i Gerolda. Rozdzia
LXXXIII.
Nawrcenie Przybysawa. Rozdzia LXXXIV.
O mierci Kanuta. Rozdzia LXXXV.
O budowie Lwenstadt. Rozdzia LXXXVI.
Oblenie Mediolaczykw. Rozdzia LXXXVII.
mier Niklota. Rozdzia LXXXVIII.
O Albrechcie Niedwiedziu. Rozdzia LXXXIX.
Przeniesienie biskupstwa starogardzkiego. Rozdzia XC.
Rozam midzy Aleksandrem a Wiktorem. Rozdzia XCI.
O dziesicinie Holzatw. Rozdzia XCII.
Niewola Wercisawa. Rozdzia XCIII.
Powicenie Neumnster. Rozdzia XCIV.
Zgon biskupa Gerolda. Rozdzia XCV.
2

Tego tytuu brak w editio princeps i w wydaniu Lappenberga, co

sprawia, e numery dalszych rozdziaw s o jeden wysze u
Schmeidlera, Stooba i w niniejszej edycji ni u Lappenberga,

ROZPOCZYNA SI KRONIKA SOWIAN

CZCIGODNEGO PROBOSZCZA HELMOLDA

1. O PODZIALE SOWIAN
Uwaam za godne trudu poda we wstpie tego
opowiadania w zwizym zarysie historycznym pewne
szczegy o ziemiach Sowian, ich naturze i obyczajach1,
przedstawi, w jakie byli uwikani bdy przed ask nawrcenia, aby obraz ogromu choroby tym bardziej
uwidoczni ask boskiego lekarstwa.
Mnogie s ludy Sowian zajmujce wybrzee Morza
Batyckiego 2-. Zatoka tego morza skierowana jest od
oceanu zachodniego ku wschodowi. Nazywa si ono
Batyckim dlatego, e na ksztat pasa 3 rozpocie1

Por. Adam II 20 (17): non ab re arbitramur, si de natura et

gentibus Sclavaniae historico aliquid dicemus compendio.
2
Fragment skompilowany z dziea Adama IV 10 (por. II 19 [16]),
II 19 (16) (por. IV 12), schollen 14 (15), II 21 (18). Od siebie
Helmold doda wiadomo, i Polacy granicz z Prusami od
pnocy", z Czechami od poudnia" oraz e z tej strony granicz
jeszcze z Morawianami (niesusznie zidentyfikowanymi z
Karyntyjczykami) i Serbami Poabskimi. Nazwy Morawian (Marahi)
i Serbw (Sorabi) znalaz jednak rwnie u Adama (schol. 17 (18) i
18 /19/).
3
ac. balteus pas. Nazwa Batyku pojawia si po raz pierwszy u
Adama z Bremy (IV 10). Etymologia Adama /Hel-

ra si dugim szlakiem przez kraje scytyjskie 4 a do

Grecji5. To samo morze nazywa si rwnie Barbarzyskim albo Morzem Scytyjskim od barbarzyskich
ludw, ktre oblewa. Wok tego morza siedz mnogie
ludy; mianowicie Duczycy i Szwedzi, ktrych nazywamy
Normanami, zajmuj wybrzee pnocne i wszystkie
wyspy. Poudniowe za wybrzee zamieszkuj ludy
Sowian; pierwszymi z nich s Rusowie; dalej id Polanie
majcy od pnocy Prusw, od poudnia Czechw oraz
tych, ktrzy nazywaj si Morawami albo Karyntami i
Sorabami. Gdyby jeszcze dorzuci do Sowiaszczyzny
Wgry6, jak tego (niektrzy daj, poniewa ani
obyczajami, ani jmolda jest oczywicie etymologi uczon" i bdn. Co do nie
rozstrzygnitej dotd w nauce kwestii znaczenia tej nazwy zob. H. L
u d a t, Ostsee und Mare Balticum, Zeitschr. d. Gesellsch. f.
Schleswig-Holstein. Gesch. 76 (1952), s. 1 - 23 (por. rec. G. Labudy,
Rocznik Gdaski 14, 1955, s. 512-514), 2 wyd. w: H. L u d a t,
Deutsch-slawische
Frhzeit
und
modernes
polnisches
Geschichtsbewusstsein. Ausgewhlte Aufstze. Kln-Wien 1969, s.
222 - 245, oraz uwagi s. 351 - 354; J. S v e n u n g, Belt und Baltisch
Ostseische Namenstudien mit besonderer Rcksicht auf Adam von
Bremen, Uppsala Universitets Aarskrift 4, 1953; T. Lehr-Spawiski,
W. Kowalenko, SSS I 84. Znakomit analiz geografii Adama z
Bremy i rozbir tych jej czci, ktre dotycz Batyku, Europy
rodkowej, wschodniej oraz Sowiaszczyzny da L. Koczy,
Sklawania Adama Bremeskiego, Sl. Occ. 12(1934), s. 181-253.
4
Pod tym antycznym terminem wydaje si ukrywa u Adama i
Helmolda Skandynawia i Sowiaszczyzna Wschodnia.
5
Czyli Cesarstwa Bizantyjskiego.
6
Wgrw czsto identyfikowano w redniowieczu ze Sowianami.
Por. B. Kurbiswna, Dziejopisarstwo wielkopolskie XIII i XIV w.,
Warszawa 1959, s. 192, 201 - 203.

zykiem od Sowian si nie rni -2, obszar jzyka

sowiaskiego do tego stopnia wzronie, e zaledwie daje
si oszacowa.
Wszystkie te narody poza Prusami zdobi znami
Chrystusa 7. Od dawna ju bowiem Ru naley do krajw
wierzcych. 8- Ru za nazywa si u Duczykw Ostrogard
9
, a to z tego powodu, e pooona na wschodzie obfituje
we wszelkiego rodzaju bogactwa. Ta sama kraina mieni si
rwnie Chunigard, poniewa tam pierwotnie miay si
znajdowa siedziby Hunw. Jej stolic jest Kijw -8. Nie
wiadomo mi zupenie, przez ktrych misjonarzy zostali
Rusowie nawrceni na wiar wit. Jedno jest wszake
pewne, a mianowicie e jak si wydaje w swych
obrzdach naladuj raczej Grekw ni acinnikw.
Albowiem Morze Ruskie 10 stanowi krtki pomost do
Grecji.
Prusowie jeszcze nie poznali wiary, wszake z natury
wykazuj wiele zalet11: s wyjtkowo ludzcy wobec
blinich znajdujcych si w cikiej sytuacji, bowiem
wyjedaj na ratunek tych, ktrzy gin na morzu albo
doznaj krzywd ze strony piratw; takim udzielaj oni
pomocy. Za nic maj zoto i srebro, w obfitoci posiadaj
obce futra, ktrych zapach wywouje mierteln trucizn
pychy na naszym wiecie. Oni za, zaprawd, uwaaj je
za nawz, ku naszemu, jak sdz, potpieniu, bowiem
marzymy o ku7

Por. Adam IV 16 (W innym kontekcie).

Adam, schol. 120 (116), II 22 (19).
9
Waciwe znaczenie nazwy Kraj Wschodu" (G. Labuda, SSS III
548).
10
Zapewne Morze Czarne.
11
Charakterystyka Prusw niemal dosownie za Adamem IV 18.
8

niej szubie jako o szczycie szczliwoci. Dlatego za

weniane szaty, ktre nazywamy faldones, daj oni w
zamian takie kosztowne skry kunie. Mona wiele
godnego pochway powiedzie o obyczajach tego ludu,
gdyby tylko wyznawali jedyn wiar Chrystusow;
tymczasem jej misjonarzy oni nieludzko przeladuj. U
nich to mczesk koron ozdobi swoje czoo sawny
biskup czeski Wojciech 12. A po dzi dzie, gdy kto
znajdzie si wrd nich, pozwalaj mu na pen wsplnot
ycia ze sob, odmawiajc jednak dostpu do lasw i
rde. Ich bowiem zdaniem pojawienie si tam
chrzecijan powoduje ich zbezczeszczenie. Karmi si
misem bydlcym; mleko i krew tych zwierzt suy im za
napj, i to nawet tego rodzaju, e podobno nim si upijaj.
Ludzie ci maj niebieskie oczy, czerwon twarz i dugie
wosy. Nadto dostp do nich jest niemoliwy z powodu bagien i nikogo nie chc uzna spord siebie za wadc-11.
Nard wgierski odznacza si kiedy wyjtkow si i
dzielnoci w boju, tak e nawet sia postrach w
cesarstwie rzymskim. Albowiem po upadku Hunw i
Duczykw da si we znaki trzeci najazd Wgrw,
ktrzy pustosz i niszcz wszystkie ssiednie kraje.
Zgromadziwszy za olbrzymie wojska zbrojn rk
zawadnli Bawari i Szwabi. Oprcz tego spustoszyli
obszary przylege do Renu, wreszcie ogniem i mieczem
zniszczyli Saksoni a do Morza Brytyjskiego 13. Ile
wysiku musieli uy cesarzowie, ile
12

Okoo 957 - 997, bp praski 982. Patron archidiecezji gnienieskiej. Zob. Pimiennictwo czasw Bolesawa Chrobrego, opra.
J. Karwasiska, Warszawa 1966, s. 5 nn., 25 nn., 89 nn.
13
Czyli Pnocnego.

strat poniosy chrzecijaskie wojska, by ich okiezna i

podporzdkowa prawom boskim 14, to wiadomo jest
wszystkim [i] o tym gosz znane powszechnie historie.
Karyntyjczycy granicz z Bawarami, s oddani subie
Boej; nie ma te ludu bardziej od nich zacnego i bardziej
oddanego czci Boej i odnoszcego si z szacunkiem do
kapanw.
Czechy maj krla i wojownicze rycerstwo; peno u nich
kociow, a lud oddany jest praktykom religijnym.
Czechy dziel si na dwa biskupstwa, praskie i
oomunieckie.
15Polska stanowi wielk krain Sowian; graniczy ona,
jak mwi, z pastwem ruskim -15. Dzieli si za na osiem
biskupstw. Niegdy miaa Polska krla, obecnie rzdz w
niej ksita. I ona, jak Czechy, jest podporzdkowana
majestatowi cesarskiemu, skadajc mu trybut. Rodzaj
broni i sposb wojowania jest taki sam u Polakw i
Czechw. Wezwani na wypraw wojenn Polacy s mni
w bitwie, ale niezwykle okrutni w grabieach i mordach.
Nie oszczdzaj ani klasztorw, ani kociow, ani
cmentarzy. Tote nie inaczej daj si wplta w wojny
prowadzone przez innych, jak pod warunkiem, e dozwoli
si im na rabunek mienia, pozostajcego pod opiek
miejsc witych. Std to take si zdarza, e z powodu
dzy upu odnosz si do zaprzyjanionych z sob jak do
wrogw; z tego to wzgldu w wy 14

O tym najedzie wgierskim (912-915) opowie Helmold za

Adamem szerzej w c. 8.
15
Adam IV 13. Helmold znacznie rozszerza lakoniczn wzmiank
Adama o Polsce. rde tych dodatkowych informacji nie da si
ustali.

jtkowych tylko razach przywouje si ich na pomoc w

wojennej potrzebie.
Niech powysze o Czechach i Polakach oraz innych
Sowianach wschodnich wystarczy [czytelnikowi].
2. O MIECIE WINETA
Tam, gdzie kocz si dzierawy Polski, dochodzi si 16dio obszernej krainy Sowian, tych mianowicie, ktrych
staroytno nazywaa Wandalami, obecnie za zowi si
Winitami albo Winulami17. Pierwszymi z nich s
Pomorzanie, ktrych siedziby rozcigaj si a do Odry.
Odra za jest najbogatsz rzek krainy sowiaskiej, a
wypywa z wntrza lasu Morawian, ktrzy mieszkaj na
wschd od Czech, gdzie te i aba ma swj pocztek.
[rda tych rzek] le bardzo blisko siebie, z tym jedynie,
e zwracaj si swym biegiem w inne strony. aba
bowiem pync na zachd w grnym biegu opywa
Czechw z Sorabami, w biegu rodkowym oddziela
Sowian od Sasw, w dolnym za diecezj hambursk
od bre16

Adam II 21 (18), schol. 14 (15), II 22 (19) (gwny zrb materiau), schol. 17 (18), z pewnymi dodatkami Helmolda.
17
Adam II 21 (18). Identyfikacja Sowian z germaskimi
Wandalami pojawia si w redniowieczu niejednokrotnie. Mistrz
Wincenty Kadubek zwie Wandalw bezporednio z Polakami
poprzez ogniwa porednie w postaci rzekomej aciskiej nazwy
Wisy-Wandalus oraz imienia legendarnej krlowej Wandy (MPH II
258). Winitowie (Wendowie) nazwa, ktr Niemcy okrelali
Sowian zachodnich. Winulowie to jej forma uboczna, znana tylko z
dziea Adama/Helmolda. Formy Winithi Adam nie zna. O nazwach
Sowian por. J. Otrbski, Sowianie rozwizanie odwiecznej
zagadki ich nazw, Pozna 1947; H. owmiaski, Pocztki Polski, t.
II, Warszawa 1963, s. 9 nn.

meskiej, po czym zwycisko wpada do Morza Brytyjskiego 18. Druga rzeka, to jest Odra, kierujc si na
pnoc przepywa przez rodkowe dzierawy Winulw
dzielc Pomorzan od Wieletw. U jej ujcia do Morza
Batyckiego leao niegdy 19 wietne miasto Wineta20,
ktre stanowio synny port dla mieszkajcych wok
barbarzycw i Grekw. Poniewa o tym miecie mwi
si rzeczy nadzwyczajne i zgoa niewiarygodne, na jego
pochwa z chci powiemy co godnego wzmianki. Z
pewnoci byo 21 to najwiksze miasto ze wszystkich,
ktre s w Europie. Zamieszkuj je Sowianie pomieszani
z innymi ludami, Grekami i barbarzycami. Albowiem i
przybysze sascy otrzymali take prawo zamieszkiwania
tame, wszake pod warunkiem, e w czasie swego pobytu
nie wolno im wyznawa publicznie chrzecijastwa.
Wszyscy bowiem mieszkacy tego miasta a do jego
zagady22 yli w pogastwie; poza tym zreszt co do
obyczajw i gocinnoci nie znalazby ludu bardziej
zacnego i askawego. Miasto owo obfitowao w produkty
wszystkich krajw, nie zbywao mu te wyszukanych
rozrywek. 23- To arcybogate miasto ktry z krlw
duskich podobno otoczy wielk flot i doszcztnie
zniszczy. Dotd zachowa18

Zob. przyp. 13.

quondam fuit dodatek Helmolda.
20
Adam II 22 (19). W oryg.: Iumneta. Wiadomo o tajemniczej
zaginionej Winecie u ujcia Odry (o nazwie zob. G. L a b u d a,
Fragmenty, II 184 - 90), pojawia si po raz pierwszy u Adama z
Bremy. Do caoksztatu legendy zob. R. Kiersnowski, Legenda
Winety, Krakw 1950, oraz popularne ujcie K. B a h i j a, Ostatnia
tajemnica zatopionych bogw, Warszawa 1971.
21
Adam pisze o Winecie w czasie teraniejszym: est.
22
usque ad excidium eiusdem urbis dodatek Helmolda.
19

y si jeszcze pozostaoci po owym starym miecie -23.

ywio Neptuna wystpuje tam w trzech odmianach.
Wysp bowiem opywaj trzy prdy, jeden z nich ma by
cakiem zielony, drugi biaawy, trzeci za sroy si
wiecznie w szalonym ruchu burzliwych fal -16.
24Istniej jeszcze inne ludy sowiaskie, ktre yj
midzy Odr a ab 25- i dugim klinem rozpocieraj si
na poudnie -25, jako to Herulowie albo Heweldowie 26,
ktrzy mieszkaj koo rzeki Haweli i Doszy 27,
Lubuszanie28, Wilinowie 29, Stodoranie 30 oraz wiele
innych. 31- Poza powolnym biegiem Odry i za rnymi
ludami pomorskimi rozciga si na zachodzie kraina
Winulw, tych mianowicie, ktrzy nazywaj si
Tolanami, czyli32 Redarami -31. Najbardziej
23

Dodatek Helmolda. Por. Adam, schol. 56(57).

Ustp oparty gwnie na Adamie II 21 (18) i schol. 16 (17) z
pewnymi uzupenieniami Helmolda.
25
Dodatek Helmolda.
26
Niemiecka forma Heweldowie (IX w.: Hehfeldi) oznacza
Hawelan (Stodoran). Identyfikacja z germaskimi Herulami
bezzasadna.
27
Niem.: Dosse, prawy dopyw Haweli.
28
ac.: Leubuzi plemi wymienione tylko przez Adama/
Helmolda. Zob. R. Kiersnowski, Lubuszanie, SSS III 101.
29
Zapewne Wolinianie mieszkacy wyspy Wolin u ujcia Odry.
30
Druga, niewtpliwie rodzima nazwa Hawelan, niesusznie przez
Adama/Helmolda uwaanych za odrbny lud. Por. J. Strzelczyk,
Stodoranie, SSS V (w druku).
31
Dodatek Helmolda.
32
Nie czyli", lecz oraz", jak to zreszt wynika z nieco dalszego
tekstu. Tolanie (mniej poprawnie: Doanie) i Redarowie to
odrbne plemiona wieleckie. Do dziejw Wieletw/ Lucicw poza
literatur ogln zob.: W. Brske, Untersuchungen zur Geschichte
des Lutizenbundes, Mnster/Kln
24

znanym ich miastem Retra 33, siedziba kultu pogaskiego.

Zbudowano tam wityni wielk dla demonw, z ktrych
najwaniejszy jest Radogost34. Posg jego ozdobiony jest
zotem, oe za purpur. Miasto owo ma dziewi bram,
otoczonych zewszd gbokim jeziorem; drewniany most
umoliwia przejcie, wszake dostp na dozwolony jest
tylko dla skadajcych ofiary albo tych, ktrzy oczekuj
odpowiedzi wyroczni.
Nastpnie dochodzi si do Czrezpienian i Chyan, ktrych
od Tolan i Redarw oddziela rzeka Piana i miasto
Dymin. Chyanie i Czrezpienianie mieszkaj z tej strony
Piany, za Tolanie i Redarowie z tamtej. Cztery te ludy
dla swego mstwa nazywaj si Wieletami albo Lucicami.
Za nimi id Glinianie i Warnowie, nastpnie Obodryci35, a
miastem ich jest
1955; M. Hellmann, Grundzge der Verfassungsstruktur der
Liutizen, w: Siedlung und Verfassung der Slawen zwischen Elbe,
Saale und Oder, Giessen 1960, s. 103-113; W. H. Fritze,
Beobachtungen zu Entstehung und Wesen des Lutizenbundes,
Jahrbuch fr die Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands 7(1958) s.
1 - 38; Z. Suowski, O syntez dziejw Wieletw-Lucicw, Roczn.
Hist. 24 (1958), s. 113 - 144; tene, Geneza i upadek pastwa
Wieletw-Lucicw, Kwart. Hist. 70(1963), s. 325-40.
33
Inaczej Radogoszcz. Nie zidentyfikowane sanktuarium
Wieletw. Wedug najnowszej hipotezy (J. Herrmann, Feldberg,
Rethra und das Problem der wilzischen Hhenburgen, Slavia
Antiqua 16 (1969), s. 33 - 69) pooone nad Jeziorem Luciskim.
Por. J. Strzelczyk, Radogoszcz, SSS IV 450-451.
34
Inaczej Swaroyc (Thietmar VI 23 - 25). Por. B. Grott, Swaroyc
i jego witynia, Mwi wieki 1971, nr 7, s. 29 - 31.
35
w wszym znaczeniu tego sowa. Do szerszego Zwizku
Obodryckiego naleeli poza waciwymi Obodrytami Warno-

Mechlin. Bliej ku nam mieszkaj Poabianie 36, miastem

ich jest Racibrz. 37- Std idzie si przez rzek Trawn do
naszej krainy wagrskiej -37. Miastem tej krainy by niegdy
38
nadmorski Starogard -24 39.
40Na Morzu Batyckim znajduj si take wyspy
zamieszkane przez Sowian; jedna z tych nazywa si Imbra
41
. Ley ona naprzeciwko Wagrii, i to tak blisko, e mona
j widzie ze Starogardu. Druga wyspa o wiele wiksza 42
ley naprzeciwko Wieletw; zamieszkuj j Ranowie
zwani te Rugianami43, bardzo
wie, Poabianie i Wagrowie oraz mniejsze plemiona w rodzaju
Bytycw i Smolecw, a by moe rwnie i Glinian (zob. c. 37).
Do dziejw Obodrytw poza pracami W. Bogusawskiego, K.
Wachowskiego i G. Labudy zob.: W. H. Fritze, Probleme der
abodritischen Stammes- und Reichsverfassung und ihrer
Entwicklung vom Stammesstaat zur Herrschaftsstaat, w: Siedlung
und Verfassung der Slawen zwischen Elbe, Saale und Oder, Giessen
1960, s. 141-219; R. Marciniak, Ustrj polityczny zwizku
obodryckiego do polowy XI w., Materiay Zachodniopomorskie
12(1966), wyd. 1968, s. 481 - 546.
36
W wszym znaczeniu tego sowa. Por. J. Strzelczyk,
Poabianie, SSS IV 209-210.
37
Dodatek Helmolda.
38
quondam fuit dodatek Helmolda.
39
Starogard wagryjski. W oryg. tutaj i gdzie indziej: Aldenburg i
podobnie. Por. J. Strzelczyk, Starogard wagryjski miasto, SSS V
(w druku).
40
Adam IV 18, schol. 121 (117).
41
Imbra lub Wembrza, niem. Fehmarn. Por. W. Kowalenko, SSS
II 257-258.
42
lange maior dodatek Helmolda.
43
O Rugianach Heknold bdzie relacjonowa obszernie w dalszych
czciach swego dziea (c. 6, 36, 38, 52, 108, 110). O spornej nazwie
tego ludu: T. M i l e w s k i, Pierwotne nazwy wyspy Rugii i
sowiaskich jej mieszkacw, Sl. Occ. 9 (1930), s. 292 - 306. Dzieje
niepodlegej Rugii przedstawi

dzielny szczep sowiaski, on jeden majcy krla. Nie

godzi si zaatwia adnej sprawy publicznej bez zasignicia ich opinii; do tego stopnia siej oni groz
dziki swej zayoci z bstwami czy raczej demonami,
ktrych czcz z wikszym oddaniem ni inni -40.
To s plemiona Winulw rozsypane po krainach,
ziemiach i morskich wyspach. Cay ten lud oddany jest
bawochwalstwu, przebywa stale w ruchu i podry,
uprawia piractwo godzce z jednej strony w Duczykw,
z drugiej w Sasw. Dlatego ju nieraz i na wszelkie
sposoby wielcy cesarze i kapani zadawali sobie trudu, by
owe buntownicze i niewierne szczepy przywie w jaki
sposb do uznania imienia Boego i aski wiary witej.
3. W JAKI SPOSB KAROL NAWRCI SASW
NA WIAR [CHRZECIJASK]
Spord wszystkich gorliwych krzewicieli wiary
chrzecijaskiej, ktrzy za zasugi dla swej wiary
osignli chwalebne pierwszestwo, byszczy zawsze
najsawniejszy Karol44, m, ktrego wszyscy dziejopisowie powinni obsypywa pochwaami. Jego powinno
si stawia na czele tych, ktrzy trudzili si dla Boga w
krainach pnocy. On bowiem poskromi mieczem
wyjtkowo dzikie i buntownicze plemi Sasw i
podporzdkowa prawom chrzecijastwa.
ostatnio J. Osigowski, Pocztki sowiaskiej Rugii do roku 1168
(zagadnienia etniczne i polityczne), Materiay Zachodniopomorskie
13 (1967), wyd. 1969, s. 239 - 287, oraz w pracy popularnej: Wyspa
sowiaskich bogw, Warszawa 1971.
44
Karol Wielki, 768 krl Frankw, 800 cesarz, zm. 814.

45-

Sasowie za i 46 Turyngowie, zarwno jak i inne ludy w

pobliu Renu mieszkajce, pozostaj, jak czytamy, z
dawien dawna w stosunku trybutarnym do Frankw. Z
nimi to, gdy odpadli od pastwa Frankw, Pepin 47, rodzic
Karola, zacz wojn, ktr zakoczy wszake z
wikszym powodzeniem jego syn. Dugi czas toczya si
wojna przeciwko Sasom. Trwaa ona przez lat trzydzieci
trzy48, a prowadzono j z wielk zacitoci z obydwch
stron, jednakowo z wikszymi stratami po stronie Sasw
ni Frankw. Moga bya ona nawet wczeniej si
skoczy, gdyby nie upr Sasw, ktrzy woleli strzec
wolnoci z broni w rku49 i dokonywa spustosze w
ziemiach Frankw a do Renu. aden prawie rok nie by
wolny od bitew, wreszcie, jak czytamy, Sasi ponieli tak
ogromn klsk, e z tych, ktrzy zamieszkuj oba brzegi
aby, dziesi tysicy mczyzn wraz z kobietami i
dziemi przeniesionych zostao do Francji. Rok w by
rokiem trzydziestym trzecim dugotrwaej wojny saskiej50;
u dziejopisw Frankw uchodzi on za pamitny, by za on
trzydziestym sidmym panowania cesarza Karola; w
owym roku Widukind, podegacz buntu, zoywszy sw
wadz tyrask podporzdkowa si cesarstwu i ochrzci
si wraz
45

Ustp skomponowany z fragmentw kroniki Adama I 8(9),

11(12), 14(15).
46
W wydaniu Schmeidlera: lub (vel) Turyngowie". Emendacja na
podstawie innych rkopisw.
47
Pepin zwany Maym, 751 - 768 krl Frankw, pierwszy z
Karolingw na tronie frankijskim.
48
Od 772 do 804 r.
49
libertatem armis tueri malentes dodatek Helmolda.
50
804.

z innymi monymi saskimi51. Wwczas dopiero Saksonia

staa si prowincj [cesarstwa] -45.
Osignwszy to zwycistwo wojenne najdzielniejszy
Karol zaufa nie sobie, lecz Bogu, Panu hufcw,
przypisujc swoje sukcesy jego askawej pomocy.
Kierujc si rozsdkiem postanowi te zwolni Sasw od
wszelkiego trybutu i obdarowa ich wolnoci, chocia oni
na to zupenie nie zasugiwali. Powodowany wzgldem na
zapat niebiesk [dba bowiem], aby czasem przecieni
wiadczeniami lub daninami nie dali si skoni do buntu
lub nie powrcili do bdw pogastwa. 52- Wreszcie taki
im krl stawi warunek a oni si na zgodzili aby
wyrzekszy si wiary w demony przyjli sakramenty wiary
chrzecijaskiej a stali si trybutariuszami i poddanymi
Pana Boga oraz aby zgodnie z wymogami prawa skadali
kapanom dziesiciny ze wszystkich swoich zwierzt,
podw rolnych jak i swego poywienia. W ten sposb
poczeni z Frankami utworzyliby z nimi jeden lud.
Saksonia za dzieli si na osiem biskupstw 53,
51

W rzeczywistoci Widiukind przyj chrzest w 785, a nie w

804r.
52
Adam I 9(10), 12(13), 11(12).
53
Pierwszym z nich byo biskupstwo misyjne dla okrgw
Wigmodii i Fryzji (do ujcia rzeki Ems) zaoone w 787 r. W latach
804 - 805 powstay biskupstwa w Mnster, Osnabrck i Bremie
(metropolia koloska) oraz Paderborn (metropolia moguncka). W
czasach Ludwika Pobonego (814 - 840) powstay kolejne
biskupstwa saskie: Hildesheim, Verden i Halberstadt (metropolia
moguncka), oraz Hamburg. Adam z Bremy (I 11 [12]) pisze, i
owych 8 biskupstw podlegao arcybiskupom mogunckiemu i
koloskiemu", podczas gdy Helmold wyrazi si bardziej oglnie:
poddana za bya najgodniejszym pasterzom". O pocztkach
organizacji kocielnej na ziemiach saskich zob. A. Hauck, KG III
371-424.

poddana za bya najgodniejszym pasterzom -52, ktrzy

byli w stanie nawrci na wiar wit proste umysy
sowem i przykadem. O uposaenie ich doczesne stara si
cesarz wspaniaomylnie i bardzo hojnie. Dokonano wic
w Saksonii dziea zaoenia nowej winnicy; umocniono j
peni si. Lecz i proci Fryzowie54 przyjli w owym czasie
ask wiary chrzecijaskiej. Wtedy wic otwara si droga
dla szerzycieli Sowa Boego za ab. Szli przeto szybcy
zwiastunowie gosi ewangeli pokoju na wszystkie
obszary pnocy 55. 56- W tym czasie, gdy rwnie ludy
sowiaskie podporzdkowane zostay wadzy Frankw,
mia Karol poruczy zarzd Hamburga, miasta Albingw
pnocnych57, gdzie zbudowa katedr, pewnemu
witemu mowi, przewidzianemu przez niego na
biskupa, snujc plany, by owa katedra hamburska staa si
metropoli dla wszystkich ludw Sowian i Duczykw.
W zrealizowaniu tej myli przeszkodziy cesarzowi
Karolowi zarwno mier ksidza Heridaga, jak i
pochaniajce go ustawiczne wojny. w bowiem
niezwyciony wadca, ktry podbi wszystkie krlestwa
Europy 58, przedsiwzi, jak wie gosi, ostatni wojn z
Duczy54

Lud germaski nad dolnym Renem. Apostoem Fryzw by w.

Willibrord.
55
Ostatnie zdania s czciowo samodzielnymi dodatkami
Helmolda, czasami za swobodn parafraz Adama I 12 (13), 11
(12).
56
Adam I 14 (15) (16).
57
Nordalbingowie jedno z plemion saskich z siedzibami na
pnoc od dolnej aby.
58
Licentia poetica. Imperium Karola Wielkiego obejmowao
jedynie wielki blok terytorialny od Pirenejw (z Marchi Hiszpask
na pd. pogrzu) po ab i pn. Itali.

kami. Albowiem ci Duczycy jak i inne ludy, mieszkajce poza Dani, zwani s przez historykw frankijsikich Normanami. Ich to krl Gotfryd59 narzuciwszy
ju dawniej trybut Fryzom, Nordalbingom, Obodrytom i
innym ludom sowiaskim, zagrozi wojn samemu
Karolowi. Ten konflikt w bardzo powanym stopniu
opni zamierzenia cesarza co do Hamburga. Wreszcie,
gdy zrzdzeniem niebios nastpia bezdzietna mier
Gotfryda, wstpi na tron jego brat stryjeczny Hemming,
ktry prdko zawar pokj z cesarzem i uzna rzek Ejdor
za granic swego pastwa -56.
Wkrtce potem Karol zszed z tego wiata. By to m
najzacniejszy i pierwszy zarwno w sprawach boskich, jak
i ludzkich; zasuy wic on na wyniesienie z krla na
cesarza Frankw. 60- Albowiem godno cesarska, ktra 61przez wiele stuleci kwita w sposb godny pochway -61
poczwszy od Konstantyna 62 w Grecji, mianowicie w
miecie Konstantyno59

Lata panowania nie znane (ok. 800 r.). W tym miejscu w

starszym z rkpsw kopenhaskich znajduje si pniejszy (z ok.
1470} dopisek: Hic primo error dicencium Thetmarcos a tempore
Karuli Magni nullius dominia mansipatos. Pisarz kodeksu starannie
zaznacza w tekcie kroniki miejsca wiadczce o podlegoci
Ditmarszw, co pozostaje w zwizku z planami zdobywczymi krla
Chrystiana I duskiego (1449 - 1481) (wadajcego te Szlezwikiem
i Holsztynem od 1460 r.) wobec nich.
60
Wedug Vita Willehadi, s. 5 (MGH SS II 381) z dodatkami
Helmolda.
61
Dodatki Helmolda.
62
Konstantyn Wielki, cesarz rzymski 306 - 337, przenis w 330 r.
stolic cesarstwa do Konstantynopola. W 395 r. nastpi podzia
cesarstwa na cz wschodni i zachodni. Cz zachodni zajy w
V - VI w. ludy barbarzyskie.

polu, gdy zabrako tam mw pokolenia krlewskiego,

jak wiadomo, 61- upadla do tego stopnia, e pastwo,
ktremu w pierwszym okresie jego rozwoju wystarczali
zaledwie trzej rwnoczenie rzdzcy konsulowie
wzgldnie dyktatorowie albo nawet cesarzowie -61, w
kocu dostao si w rce kobiety 63.
61Gdy wic zewszd przeciw cesarstwu podnieli si
buntownicy, gdy prawie wszystkie krlestwa Europy
odpady od cesarstwa i sama macierz wiata, Rzym,
znalaza si wskutek napadu ssiadw w cikim
pooeniu, a brakowao jej obrocy 64, spodobao si
Stolicy Apostolskiej -61 zwoa uroczyste zebranie
witych ludzi, 61- ktrzy mieli si naradzi wsplnie nad
potrzebami oglnymi -61. Wtedy gosami wszystkich [i] za
ogln zgod znakomity krl Frankw, Karol,
wyrniony zosta koron cesarstwa rzymskiego, a to
dlatego, i wiedziano, e nie ma on w wiecie sobie
rwnego ani zasugami jako krzewiciela wiary
chrzecijaskiej, ani saw, ani potg, ani te liczb
zwyciskich wojen. W taki przeto sposb godno cesarza
przeniesiona zostaa z Grecji do Francji-60.
4. O PODZIALE KRLESTWA
Gdy wic krl Frankw i cesarz Rzymian Karol przenis
si z obfitym plonem dobrych uczynkw do wiecznoci,
wstpi po nim na tron syn jego Ludwik 65. Ten zgodny
we wszystkich zamierzeniach
63

Cesarzowej Ireny (797 - 802).

Przedstawienie oglnikowe i niecise. Stolicy Apostolskiej
zagraali Longobardowie z pnocnej Italii. Sojusz papieskofrankijski mia najwyraniej charakter polityczny.
65
Ludwik Pobony (814-840).
64

z ojcem, tak samo jak ojciec otacza t sam szczodrobliwoci sub domu Boego i cae duchowiestwo i
przeznacza skarby cesarstwa na upikszanie i uwietnianie
Kocioa. Czyni za to w takim stopniu, e biskupw,
ktrzy s ksitami niebieskimi, gdy sprawuj rzd dusz,
mianowa rwnie ksitami krlestwa. 66- Gdy tene
dowiedzia si o zamiarach swego ojca co do Hamburga,
zasign natychmiast rady mdrych ludzi i kaza
wywici na arcybiskupa hamburskiego bardzo
pobonego ma, Anskara67, ktrego kiedy wysa jako
misjonarza do Duczykw i Szwedw. Ustanowi te owo
miasto metropoli dla wszystkich ludw pnocnych -66, by
w ten sposb posannictwo Sowa Boego silniej krzewio
si wrd barbarzyskich narodw. Tak te si stao.
Albowiem dziki gorliwoci pasterzy katedry hamburskiej
rozszerzyo si 68 Sowo Boe na wszystkie ludy Sowian,
Duczykw i Normanw; tak stopi si w ld pnocy od
aru Sowa Boego. Przez wiele dni i lat przy najwikszym
wysiku doktorw pracowano w znoju nad tymi ludami.
Taka bowiem bya mnogo ich bdw i [taka] trudno
wytpienia krzewicego si jak las bawochwalstwa, e
pracy tej nie dao si dokona od razu, a z duym tylko
wysikiem. Rwnie rozmaite burze wojenne szalejce po
caym kraju po mierci najpoboniejszego Ludwika
znacznie opniy chrystianizacj ludw. Po jego zejciu z
tego padou rozpoczy si wojny domowe, a to z tego
powodu, e czterech jego synw walczyo
66

Adam I 16(18), 15(17).

Arcybp hamburski 831 - 865, zob. H a u c k, KG II 698 -706.
68
disseminatum por. Ks. Rodzaju 9, 19 (oraz 10, 18).
67

o wadz zwierzchni. 69- Mnogie niesnaski powstay

midzy brami i [doszo do] strasznej wojny, w ktrej, jak
to dziejopisowie stwierdzaj, zniszczono wszystkie ludy
Frankw. Wreszcie za porednictwem papiea Sergiusza70
umierzono zamieszki, a krlestwo podzielono na cztery
czci71 i to w ten sposb, e najstarszy z braci Lotar
posiad wraz z Itali Rzym oraz Lotaryngi z Burgundi,
Ludwik Ren z Germani, Karol Gali, a Pepin
Akwitani -69.
5. O PODRY WITEGO ANSKARA DO
SZWECJI.
W tych burzliwych czasach, gdy niezgoda wrd braci
pocigna za sob zawieruch wojenn i osabienie
podzielonego cesarstwa, dogodno chwili skonia wielu
do buntu. Wrd nich na pierwszym miejscu i w sposb
szczeglny wystpiy ludy Duczykw, rozporzdzajce
niezwyk potg si ludzkich i broni. Duczycy wpierw
podporzdkowali sobie Sowian jak i 72- Fryzw nakadajc
na nich trybut73; nastpnie z flot pirack podpynwszy
Renem oble69

Adam I 22 (24).
Sergiusz II (844 - 847). Porednictwo jego w traktacie w Verdim
(zob. nastpny przyp.) wyniko z mylnego zrozumienia przez.
Adama z Bremy relacji Annales Fuldenses.
71
Adam: trzy. Traktatem w Verdim (843 r.) utworzono istotnie
tylko 3 dzielnice: centraln Lotara (Italia, Lotaryngia, Burgundi
wraz z pniejszymi Niderlandami), zachodni Karola ysego i
wschodni Ludwika Niemieckiego. Wspomniany Pepin to Pepin II
(838 - 864), syn Pepina I (zob. przyp. 47).
72
Adam I 21 (23).
73
O podporzdkowaniu przez Duczykw Sowian w tym czasie
milcz inne rda. Najazd na Fryzj nastpi w latach 836 - 837.
Hamburg zniszczono w 845 r.
70

gli Koloni, a przez ab Hamburg i doszcztnie zniszczyli. Synne miasto, nowo zbudowany gmach kocioa
w caoci zostay zniszczone poarem -72, przy tym nawet i
prowincja Nordalbingw 74 i cokolwiek leao nad
brzegiem rzeki, zostao zupione przez barbarzycw.
Saksoni ogarno przeraenie. Arcybiskup hamburski,
wity Anskar i inni misjonarze wysani do krainy
sowiaskiej czy skierowani do Danii zostali na skutek
ostrych przeladowa wypdzeni ze swych siedzib i
rozproszeni na wsze strony. 75- Ludwik przeto, 76- ktremu
jak wyej powiedziano przydzielono Germani -76,
podobny we wszystkim do swego sawnego rodziciela, tak
co do imienia, jak i pobonoci, usiowa podnie upade
biskupstwo hamburskie i dlatego stolec biskupi bremeski, ktry by wwczas osierocony przez mier
pasterza 77, przyczy do Kocioa hamburskiego, by w ten
sposb powstaa jedna diecezja w miejsce dwch.
Poniewa za oba miasta wskutek napadw pirackich
naraone byy na ustawiczne niebezpieczestwa,
wydawao si wskazane wzbogaci jedno z nich i obdarzy
go uposaeniem drugiego. Po otrzymaniu od Stolicy
Apostolskiej bulli w tej sprawie zrealizowano to wszystko,
co w sercu pobony wadca zamierzy. Zczono wic
diecezj bremesk z ham74

W rkpsie kopenhaskim dopisek (ok. 1470): hic patet secundo

suppressio Thetmarcorum (zob. przyp. 59).
75
Na podstawie Vita Anskarii Rimberta, c. 16, 17, 23, 24, z
dodatkami Helmolda. (MGH SS II 700-701, 707-710; ed. W.
Trillmich, R. Buchner, s. 50 - 52, 72 - 82).
76
Dodatek Helmolda.
77
Bp bremeski Luderyk zm. 847 lub 848 (H a u c k, KG II 811:
24 VIII 845).

bursk, obie za dostay si pod rzdy w. Anskara 78; w

ten sposb staa si jedna owczarnia i jeden pasterz 79. 80Po niedugim wszak czasie, gdy zacieko Duczykw
nieco si umierzya, Hamburg zacz podnosi si na
nowo z ruin 81, a ludy Nordalbingw powrciy do swoich
siedzib -80. Take biskup Anskar w roli posa cesarskiego
czsto udawa si do krla duskiego 82, gdzie dziaa
zrcznie z poytkiem dla obu krlestw i dla utrwalenia
pokoju. Osign te wiele aski od krla i zawiza z nim
przyja, aczkolwiek [ten] by poganinem; zawdzicza to
za zaufaniu wzbudzanemu swoj powag -75. 83- Jemu te
krl da upowanienie do zaoenia kociow w Szlezwiku i Ripen84; przedtem za ju poleci, by nie robiono
trudnoci osobom pragncym przyj chrzest i y wedug
obyczajw chrzecijaskich. Niezwocznie te wysano
tame kapanw w celu urzeczywistnienia tych zamysw.
Gdy za aska Doa rosa z wolna wrd ludu duskiego,
zapaa wspomniany biskup pragnieniem nawrcenia
Szwedw. Wyruszywszy w t cik drog, osobicie
prosi krla du78

Rok 848 lub 849. Wspomniana przez Helmolda bulla wystawiona zostaa dopiero w 864 r. przez papiea Mikoaja I. Jej tre
Helmold zna wycznie z dziea Rimberta.
79
Ewang. w. Jana 10, 16. 80 Dodatek Helmolda.
81
Por. Dzieje Apost. 15, 16.
82
Horyka I (827 - 854).
83
Ustp swobodnie skomponowany z dziea Adama I 25 (27), 29
(31), 26 (28) i Vita Anskarii c. 24, 25.
84
Ripen, obecnie Ribe miasto duskie na wybrzeu Morza
Pnocnego, naprzeciw Szlezwiku. Na budow kocioa w Ripen
zgodzi si w rzeczywistoci dopiero Horyk II (854 -przed 873), a
nie, jak informuje mylnie Helmold za Adamem (I 29[31]), Horyk I.

skiego o listy polecajce i posa; uda si w drog 85- z

wielu [towarzyszami] -85 i przyby na okrcie do Birki86, 87naczelnego miasta Szwecji. Tam zosta przyjty z wielk
radoci i znalaz poparcie u wiernych, ktrych pozyska
dla Chrystusa niegdy, przed otrzymaniem stolicy
biskupiej, gdy skierowa si do tego kraju jako
misjonarz87; otrzyma te od krla zezwolenie, by chtni
mogli swobodnie przyjmowa wiar chrzecijask.
Potem posawszy do Szwecji biskupa 88 i kapanw, ktrzy
w jego zastpstwie mieli dba o sub Bo i zbawienie
ludu, oraz zachciwszy niektre osoby do wytrwania w
wierze, powrci do wasnej siedziby-83. Od tego czasu
ziarno Sowa Boego rzucone wrd Duczykw i
Szwedw zaczo wydawa obfite owoce. Chocia
bowiem wrd tych ludw pojawio si jeszcze potem
wielu tyranw, ktrzy dopuszczali si okruciestw nie
tylko wzgldem wspziomkw chrzecijan, lecz nawet
wobec obcych narodw, wszake naley wiedzie, e
chrzecijastwo po pierwszym okresie swego istnienia
umocnio si zarwno w Danii, jak i Szwecji do tego stopnia, e nigdy ju w caoci nie zostao zniweczone, mimo
e chwiao si czasami pod nawa przeladowa 89.
85

Dodatek Helmolda.
Osada handlowa nad jeziorem Mlar. Por. L. Leciejewicz, J.
ak, Birka, SSS I 118 - 119.
87
Dodatek Helmolda.
88
Erimberta. Por. Vita Anskarii c. 25.
89
W ostatnich zdaniach tego rozdziau Helmold opiera si na
ywocie w. Anskara (c. 34) i odbiega od Adama (I 61 [63]), ktry
donosi, e w Szwecji na pewien czas chrzecijastwo pniej
zaniko, natomiast w Danii (I 52 [54]) nigdy ju nie zdoano go
zupenie wykorzeni.
86

6. O NAWRCENIU RUGIAN
Wrd wszystkich ludw pnocnych jedynie kraina
Sowian pozostaa bardziej oporna od innych i nieskonna
do przyjcia wiary. Jak za wyej powiedziano90, jest wiele
ludw sowiaskich. Z nich ci, ktrzy zowi si Winulami,
czyli Winitami, w wikszej czci nale do diecezji
hamburskiej. 91- Albowiem oprcz godnoci siedziby
metropolitalnej dla wszystkich ludw i krlestw pnocy
ma siedziba hamburska swe okrelone granice, mianowicie
najdalsz cz Saksonii, ktra ley z tamtej strony
aby,92- a zowie si Nordalbingi -92. Obejmuje ona trzy
narody: Ddtmarszw, Holzatw i Szturmarw-91. Std
biegnie granica do Winitw, mianowicie tych, 91- ktrzy
zowi
si
Wgrami,
Obodrytami,
Chyanami,
Czrezpienianami, a do rzeki Piany i miasrta Dymina. Tam
jest kres diecezji hamburskiej -91.
Nie naley si wic dziwi, e najgodniejsi kapani i
gosiciele ewangelii, Anskar, Rimbert93 i szsty z rzdu,
Unni94, wszyscy wyrniajcy si niezwyk gorliwoci
w nawracaniu pogan, nie troszczyli si o zbawienie
Sowian, tak e ani sami, ani przez podwadnych sobie
kapanw nie zebrali adnego owocu. Taki stan, jak sdz,
spowodowa nie dajcy si przezwyciy upr tego ludu a
nie niedbalstwo misjona90

c. 1.
Ustpy skomponowane, po czci dosownie, z Adama II 18
(15), II 17 (15), II 21 (18), schol. 70 (72) por. IV 13.
92
Dodatek Helmolda. W rkpsie kopenhaskim dopisek z ok. 1470:
hic habes intellectum (zob. przyp. 59).
93
Arcybp hamburski 865 - 888.
94
Arcybp hamburski 919 - 936 (H a u c k, KG III 1005: 918 -936).
91

rzy, ktrych serca paay tak chci nawrcenia pogan, e

nie szczdzili ani majtku, ani ycia.
Tradycja bowiem starodawna gosi, e w czasach Ludwika
II wyszli z Korbei95 mnisi odznaczajcy si witoci,
ktrzy pragnc zbawienia Sowian narazili si na
niebezpieczestwo i zaryzykowali swoje ycie dla
posannictwa Sowa Boego. Przewdrowawszy wiele
krain sowiaskich przyszli oni do tego plemienia, ktre
nazywa si Ranami albo Rugianami, a ktre mieszka w
sercu morza. Tam mieci si ognisko bdw i znajduje si
siedziba bawochwalstwa. Misjonarze peni zapau goszc
Sowo Boe zjednali sobie ca wysp i zaoyli tame
kaplic ku czci Pana i Zbawcy naszego Jezusa Chrystusa
jak i ku wspomnieniu w. Wita, ktry jest patronem
Korbei. Skoro za za wol Bo w zmienionej sytuacji
Ranowie odpadli od wiary, wypdzili natychmiast kapanw oraz wiernych Chrystusa i zamienili religi na
bawochwalstwo. Albowiem witemu Witowi, ktrego
my uznajemy za mczennika i sug Chrystusowego,
oddaj oni cze bosk, stawiajc wyej stworzenie od
Stwrcy. Nie ma te pod socem barbarzycw, ktrzy by
wiksz odczuwali odraz do chrzecijan i kapanw ni
oni. Chepi si za samym imieniem witego Wita,
ktremu nawet powicili wspania wityni z posgiem;
przypisuj mu przede wszystkim pierwsze miejsce w
rzdzie bstw. Z wszystkich te krajw sowiaskich przychodz tam [ludzie] z zapytaniami do wyroczni i pyn
roczne opaty na ofiary. Nawet kupcom, ktrzy by
przypadkiem do nich przybyli, nie pozwalaj na
95

Nowa Korbea klasztor benedyktyski nad Wezer w

Saksonii.

rozpoczcie handlu, zanim bstwu nie ofiaruj czego

cenniejszego ze swoich towarw; wtedy te dopiero
wolno wystawi towary publicznie na targu. Kapana
swego czcz nie mniej ni krla. Od tego to czasu, gdy
odpadli od wiary witej, wspomniane bawochwalstwo
utrzymuje si u Ranw a do dnia dzisiejszego 96.
7. PRZELADOWANIE [CHRZECIJAN PRZEZ]
NORMANW
Zaprawd, w nawrceniu na wiar wit ludw
sowiaskich jak i innych plemion od samego pocztku
powan przeszkod stanowia owa burza wojen, ktra
sroya si prawie na caym wiecie97 w nastpstwie
awanturniczych wypraw Normanw. Zreszt wojsko
normaskie skadao si ze zbieraniny najdzielniejszych
Duczykw. Szwedw i Norwegw. Oni to, znajdujc si
wanie pod jedn wadz, podporzdkowali sobie
trybutarnie najpierw Sowian, ktrzy posiadali swe
siedziby w ich zasigu, potem dawali si we znaki innym
ssiednim pastwom, zarwno na ldzie, jak i na morzu.
Do ich powodzenia w niemaym stopniu przyczyni si w
podzia cesarstwa rzymskiego, ktre jak wyej
powiedzia96

Legenda o dziewitowiecznej chrystianizacji Rugii i o

przeksztaceniu si czci w. Wita w pogaski kult witowita
powstaa dopiero w XII w. i bya wyrazem aspiracji politycznych
klasztoru nowokorbejskiego. Por. J. O s i g o w s k i, Pocztki
sowiaskiej Rugii (por. przyp. 43), s. 254 nn. Ostatnie zdanie
Helmolda dowodzi, e sowa te pisa przed 1168 r., to jest przed
zdobyciem Arkony przez Duczykw (por. c. 108).
97
Por. Wergiliusz, Eneida, X 569: Sic toto Aeneas desaevit in
aequore victor, oraz Georgiki I 511: saevit toto Mars impius orbe.

no98 ulego najpierw wyczerpaniu przez wojny

wewntrzne po czasach Starszego Ludwika, a potem
podzielio si na cztery czci i byo rzdzone przez tylu
drobnych krlw. 99- Wiadomo mianowicie, e w owym
czasie Normanowie wpadajc przez Loar spalili Tours,
przez Sekwan obiegli Pary; wiadomo te, e krl
Karol100 wiedziony strachem nada im na siedzib ziemi,
ktra znalazszy si w posiadaniu Normanw przyja
nazw Normandii101. Nastpnie Lotaryngia zostaa przez
nich spustoszona 102, a Fryzja podbita. Nasz za Ludwik,
mianowicie krl Germanii, tak powcign Normanw,
zarwno traktatami, jak i wojnami, e chocia ca Francj
spustoszyli, jego pastwu zupenie nie dali si we znaki.
Po jego mierci
rzdzia dzika, nieokieznana barbaria.

Albowiem Czesi, Serbowie, Susowie 103 i inni Sowianie,

ktrych on sobie trybutarnie podporzdkowa, 104strzsnli wtedy jarzmo niewoli -104. Wwczas to rwnie
Saksonia zostaa spustoszona przez Duczykw, czyli
Normanw, a ksi Brun zosta zabity wraz z
dwunastoma hrabiami, za biskupom Teodorykowi i
Markwardowi obcito czonki105. Na98

C. 4.
Adam I 28 (30), 38 (40).
100
Karol ysy, krl zachodniofrankijski 843 - 877.
101
ktra ... Normandii" dodatek Helmolda. 102 850.
103
Plemi serbskie w pobliu ujcia Sali do aby.
104
Dodatek Helmolda.
105
Zarwno do powstania Sowian, jak i najazdu Normanw
(pozostajcych pomidzy sob by moe w zwizku przyczynowym)
doszo w 880 r. Brun ksi Saksonii 866 - 880.
99

stpnie Fryzja zostaa spustoszona, a miasto Utrecht

wycite w pie. W tym to czasie piraci spalili Koloni i
Trewir, z paacu akwizgraskiego urzdzili sobie stajni
dla koni. Z obawy przed barbarzycami Moguncja zacza
opasywa si murami -99. Modziutki Karol, syn Ludwika
106
, powracajc w owym czasie z Rzymu z wielkim
wojskiem, osaczy Normanw nad rzek Moz 107.
Zacieniajc piercie oblenia coraz bardziej, wreszcie
pitnastego dnia skoni ich do poddania si. Dostawszy w
swe rce tyranw duskich nie wywar na nich surowej
zemsty, jak to wypadao zrobi wobec nieprzyjaci Boga,
lecz na dugotrwa klsk i cik zgub Kocioa
oszczdzi bezbonych przyjwszy od nich przysig i
zawarszy z nimi przymierze. Pozwoli te hojnie
obdarowanym przez siebie odej. Atoli oni, kpic z
niedostwa krla modzieniaszka, skoro tylko wydostali
si na zgubn wolno, znowu skupieni w jedn armi zadali takie klski, e okruciestwo ich przeszo wszelkie
granice. 108- C wicej [o tych wydarzeniach mwi]?
Powalono miasta z ich mieszkacami i biskupw wraz z
ca owczarni rwnoczenie pogrzebano, podpalono
wspaniae witynie wraz z tumem wiernych-108. Z tego to
powodu na sejmie postawiono
Teodoryk bp Minden 853 - 880. Markward bp Hildesheimu 866 880. Bitwa ta odbia si szerokim echem w pniejszej literaturze
niemieckiej, por. J. Strzelczyk, Mczennicy ebstorfscy dzieje
ksztatowania si jednej legendy zachodniosowiaskiej, Sl. Occ.
28/29 (1971), s. 225 - 261.
106
Karol III Gruby, krl niemiecki 876 - 888.
107
Moza (Mass), dopyw Renu. Do opisanych tu wydarze doszo
w 882 r.
108
prawie dosownie z Adama I 38 (40).

Karola w stan oskarenia i dla gupoty jego 109- zoono z

tronu, przy czym za nastpc przybra Arnulfa, swego
bratanka -109. Ten zebrawszy wojsko wkroczy w
dzierawy 110- Duczykw i w wielu cikich wojnach
prawie doszcztnie ich zniweczy. Wojn przy tym
kieroway niebiosa; zaprawd bowiem, na sto tysicy
pogan polegych w bitwie znaleziono zwoki zaledwie
jednego chrzecijanina. W ten sposb usunito dokuczliw
plag Normanw, a Pan pomci si za krew sug swoich
lejc si ju od lat siedemdziesiciu -110. To wszystko111
dziao si w czasach arcybiskupa Adelgara112, ktry by
nastpc w. Rimberta i trzecim pasterzem po w.
Anskarze.
113Po mierci Adelgara wstpi na stolec biskupi
Hoger114, po nim za Reinward115. Na tronie za
krlewskim po Arnulfie zasiad Ludwik Dzieci 116. Na
tym Ludwiku koczy si rd Wielkiego Karola. w, w
krtkim czasie usunity z tronu, mia za swego nastpc
ksicia Frankw Konrada -113 117.
109

Adam I 40 (42). Arnulf krl niemiecki 887 - 899.

Adam II 47 (49). Zwycistwo Arnulfa koo Lwen nad Dyle w
891 r.
111
W rkpsie kopenhaskim dopisek z XV w.: Arnulfus imperator
longa infirmitate tabefactus nulla medicine [arte] potuit iuvari,
quoniam [raczej: quin] a pediculis consumeretur (wiadomo z
trzynastowiecznej kroniki Marcina z Opawy).
112
Lub Adalgara (arcybp hamburski 889 /H a u c k, KG II 817:
888/ 909).
113
Skrt relacji Adama I 50 /52/ (koniec) 53 /55/ (pocz.).
114
Arcybp hamburski 909 - 916 (Haue k, KG II 817: 911 -917).
115
Lub Reginward, arcybp hamburski, zm. 1 X 918 po niecaym
roku rzdw (H a u c k, KG III 1005).
116
Krl niemiecki 900-911.
117
Konrad I, ksi Frankonii, 911 - 918 krl niemiecki.
110

8. NAJAZD WGRW
A za rzdw Konrada dokonali Wgrzy dokuczliwego
najazdu 118. Spustoszyli oni nie tylko nasz Saksoni i inne
prowincje z tej strony Renu, lecz nawet za Renem lece
kraje, Lotaryngi i Francj 119. Wtedy to barbarzycy palili
kocioy, amali krzye i szydzili z nich, kapanw mczyli
przed otarzami, a kler pomieszany z ludem albo zabijali,
albo uprowadzali w niewol. Siady tej wciekoci
przetrway a do naszych czasw. Rwnie Duczycy
korzystajc z pomocy Sowian pustosz najpierw
Nordalbingw 120, nastpnie Sasw zaabskich 121,
napawaj te Saksoni wielkim przeraeniem. U
Duczykw w tym czasie krlowa Worm 122, jaka
okrutna, e si tak wyra, glista, czowiek wyjtkowo
wrogo usposobiony do chrzecijan. On to usiowa wytpi
chrzecijastwo zaprowadzone w Danii, kapanw
wypdzi ze swych granic, wielu za z nich pozbawi w
okrutny sposb ycia. Atoli krl Henryk, syn Konrada 123,
ju
118

Z wyjtkiem pierwszego zdania cay ten rozdzia zosta niemal

dosownie przepisany z dziea Adama I 53 (55), 55 (57) - 62 (64), II
1.
119
Najazd 912-915.
120
W rkpsie kopenhaskim dopisek z XV w.: Hic patet tercio idem
(zob. przyp. 59).
121
Zaabskich" z punktu widzenia Helmolda, to jest
mieszkajcych na poudnie od dolnej aby. Dla Adama z Bremy
zaabskimi" Sasami byli Nordalbingowie,
122
Gorm II Stary 899 - 936 (?) jednoczyciel Danii i zaoyciel
najstarszej dynastii krlewskiej. Gra sw. niem. Wurm robak.
123
Henryk I z saskiej dynastii Ludolfingw, 919-936 krl
niemiecki. Zob. G. L a b u d a, Henryk I, SSS II 201. Syn Konrada"
to bdny dodatek Helmolda. Henryk I by synem ksicia saskiego
Ottona (zm. 912).

od dziecistwa peen bojani Boej i ca wiar pokadajcy w Jego miosierdziu, odnis nad Wgrami
wietne zwycistwa 124, za Czechw i Serbw, ujarzmionych ju przez innych krlw, jak i reszt ludw
sowiaskich, rozgromi w jednej bitwie tak strasznie, e
reszta ich a pozostao ich zaledwie niewielu obiecaa
z wasnej woli krlowi trybut, a Bogu przyjcie chrztu 125.
Nastpnie z wojskiem wkroczy do Danii i przerazi krla
Worma pierwszym atakiem do tego stopnia, e ten obieca
wykona otrzymane rozkazy i pokornie baga o pokj. W
ten sposb zwyciski krl Henryk ustali granice krlestwa
w miejscowoci Szlezwik, ktra teraz nazywa si
Haithabu; tam te ustanowi margrabiego i poleci zaoy
koloni sask 126.
Wtedy to witobliwy arcybiskup Unni, ktry wstpi na
katedr po Reinwardzie, widzc, e dziki miosierdziu
Boskiemu i mstwu krla Henryka zamano cakowicie
upr Duczykw i Sowian, a tym
124

Najwaniejsze 15 III 933.

Bitwa pod czynem 4 IX 929. Wbrew opinii Adama i
Helmolda w bitwie tej nie brali udziau Czesi ani Serbowie.
Dokadny opis bitwy u Widukinda (Rerum gestarum Saxonicarum
libri III), I 36. Niekompletny przekad tej relacji: G. L a b u d a,
Sowiaszczyzna pierwotna. Wybr tekstw, Warszawa 1954, s. 284
- 287. Serbw, a dokadnie jedno z ich plemion Gomaczw,
pokona Henryk I ju w 928 r. W tyme roku zaj podstpem
gwny grd Stodoran Brenne. Po zwycistwie pod czynem
Henryk I ruszy na Czechw i zmusi ich do pacenia trybutu. Por. G.
L a b u d a, Fragmenty, I 251 nn.; Die Slawen in Deutschland, Berlin
1970, s. 272 nn.
126
Wyprawy przeciw Danii odby Henryk I w latach 931 i 934.
125

samym drzwi wiary otworzyy si dla pogan na ocie 127,

postanowi osobicie przemierzy cay obszar swej
diecezji. Tak wic w towarzystwie wielu zakonnikw
przyby do Duczykw, gdzie wwczas panowa okrutny
Worm. Jego co prawda nie zdoa ugi wskutek
wrodzonej mu dzikoci, lecz nawrci jego syna Haralda128
i uczyni takim wyznawc Chrystusa, e ten cho
jeszcze sam sakramentu chrztu nie przyj obieca
wyznawa publicznie chrzecijastwo, ktre ojciec jego
mia w najwikszej nienawici. Ustanowiwszy wic
kapanw w poszczeglnych kocioach Danii, wity
Boy mia poleci Haraldowi mnog rzesz wiernych.
Korzystajc te z jego pomocy i w towarzystwie jego ludzi
dotar do wntrza wszystkich wysp duskich, goszc
sowo Boe i umacniajc w wierze tych wiernych, ktrych
tam znalaz w niewoli. Nastpnie idc w lad wielkiego
kaznodziei, Anskara, podrujc po Morzu Batyckim nie
bez mozou dotar do Birki, 129- gwnego miasta Szwecji129
, dokd to od mierci witego Anskara nikt z
nauczycieli nie omieli si przyby przez lat
siedemdziesit, z jednym wyjtkiem, jak czytamy,
Rimberta.
Birka za jest bardzo sawnym miastem Gotw 130,
pooonym w rodku Szwecji; oblewa j jedna zatoka
Morza Batyckiego tworzc podany port, dokd zwykle
przybywaj uroczycie wszystkie okrty Du127

Por. Dzieje Apost. 14, 27.

Pniejszy krl Harald Sinozby ok. 936 (945) przed 988
(986?). Zob. G. L a b u d a, Harald Gormsson, SSS II 195 -196.
129
Dodatek Helmolda.
130
Czyli Szwedw.
128

czykw, Norwegw, Sowian i Sembw 131, jak rwnie

innych ludw Scytii w celu zaatwienia rozmaitych spraw
handlowych. W tym wic porcie wyldowa wyznawca
Boy; wystpi on z wezwaniem do ludw z mocy
niezwykego dla nich posannictwa. Chocia Szwedzi i
Goci z powodu rozmaitych niebezpieczestw, ktre niosy
z sob owe czasy, i z powodu okrutnej surowoci krlw
zupenie zapomnieli o religii chrzecijaskiej, wszake za
ask i przyczyn Bo zostali ponownie przywoani do
wiary witej przez witego ojca Unna. Wypeniwszy
wic zadanie swego posannictwa, gdy ju ewangelista
Boy gotowa si do powrotu, zmoony chorob zoy
brzemi strudzonego ciaa pod Birk. Umar za roku
Paskiego Wcielenia 936 osignwszy dobre miejsce w
wycigu yciowym. Na stolec arcybiskupi wstpi po nim
czcigodny Adeldag 132.
9. NAWRCENIE HARALDA
Zdarzyo si, e w tym rwnie roku zszed z tego wiata
cesarz 133 Henryk, a na tron wyniesiony zosta syn jego
Otton, z przydomkiem Wielki134. Gdy ten obj rzdy, 135dozna wielu zniewag ze strony
131

Mieszkacw Sambii, czyli Prusw (por. Adam IV 18: Sembi

vel Pruzzi).
132
Lub Adaldag, arcybp hamburski 936 (Hauck, KG III 1005:
937)-988.
133
Niecile Henryk I nie by cesarzem.
134
Otton I Wielki, 936 krl niemiecki, 962 cesarz rzymski, zm.
973. Zob. G. L a b u d a, Otto I, SSS III 560 - 561.
135
Z wyjtkiem samego pocztku rozdzia oparty niemal
dosownie na dziele Adama II 3-5.

swych braci136. Take krl duski137, ktry 138- by

trybutariuszem -138 jego ojca, zrzuci jarzmo niewoli i 138schwyci za bro w celu zdobycia wolnoci -138. Najpierw
zamordowa margrabiego Szlezwiku prowincja ta nosi
drugie imi Haithabu jak te i posw Ottona, niweczc
doszcztnie ca koloni Sasw, ktra si tam znajdowaa.
139Rwnie Sowianie dc do zmiany pooenia
odwayli si zbuntowa siejc postrach w ssiednich
dzierawach Sasw -139.
Przeto krl Otton, skoro tylko z pomoc Bo wyzwoli
si z puapek stawianych mu przez braci, wymierzy sd i
140
sprawiedliwo
swemu
ludowi
.
Nastpnie
podporzdkowawszy swojej wadzy prawie wszystkie
krlestwa, ktre odpady po mierci Karola, podnis bro
na Duczykw. A przekroczywszy z wojskiem granice
Danii, cignce si przy Szlezwiku, spldrowa ogniem i
mieczem ca krain a do samego morza, ktre dzieli
Normanw od Duczykw. Morze to od zwycistwa krla
zwie si a po dzie dzisiejszy Ottensund.
W drodze powrotnej wyda mu bitw pod Szlezwikiem
krl Harald. Walczono w niej z obu stron dzielnie, Sasi
wszake odnieli zwycistwo, a Duczycy uciekajc
schronili si na okrty. Wreszcie odpowied136

Tankmara i Henryka, wystpujcych z pretensjami do tronu.

Pierwszy z nich poleg w 938, z Henrykiem Otton I pojedna si w
941.
137
Harald Sinozby.
138
Dodatki Helmolda.
139
Dodatek Helmolda. Autor ma na myli pierwsze powstanie
Sowian poabskich 936 - 950. Por. G. L a b u d a, Fragmenty, I 270
nn.
140
Por. II Ks. Samuela 8, 15.

nio korzystne warunki skoniy Haralda do pokoju 141.

Podda si wic Ottonowi, a przyjmujc ode krlestwo w
lenno zoy przyrzeczenie zaprowadzenia w Danii
chrzecijastwa. Zaraz te sam Harald da si 'ochrzci
wraz z swoj on Gunhild i malekim synkiem; jego to
nasz krl trzyma do chrztu witego i nada mu imiona
Sweina-Ottona 142. W tym czasie caa Dania przyja wiar
wit, a podzielono j na trzy biskupstwa
podporzdkowane metropolii hamburskiej 143. Pierwszy
przeto witobliwy Adeldag wywica biskupw dla
Danii; od tego czasu katedra hamburska zacza mie
sufraganie. Za tymi pocztkami miosierdzia Boskiego
poszed, jak wida, tak pomylny rozwj, e od owego
czasu a do dni dzisiejszych kocioy duskie zgarnwszy
rozmaite ludy pnocy zbieraj obfite owoce.
Zaatwiwszy te sprawy w Danii w sposb waciwy,
najmniejszy Otton skierowa swe wojska w celu
podbicia buntowniczych Sowian. Ojciec jego poskromi
ich w jednej wielkiej bitwie, on za nastpnie z takim
mstwem rozgromi, e obiecali zwycizcy trybut i
zapewnili o swej gotowoci przyjcia chrzecijastwa w
zamian za pozostawienie im ycia i ojczyzny 144. Przyj
te chrzest cay lud pogaski i po raz pierwszy zbudowano
wwczas kocioy w Sowiaszczynie O przebiegu tych
zdarze pisa bd dokadniej na waciwym miejscu -135
145
.
141

Zapewne w 948 r.
Przyszy krl Swen I Widobrody (986[?] - 1014).
143
W Szlezwiku, Ripen i Aarhus.
144
Mowa o powstaniu Serbw, Obodorytw i Stodoran (zob.
przyp. 139). Do wybuchu buntu przyczynio si wiaroomne
postpowanie margrabiego Marchii Wschodniej Gerona.
145
C. 12 i 14.
142

16. O KSICIU HERMANIE 146

Nastpnie, gdy opromienionego saw zwycizcy krla
Ottona wezwano do Italii w celu wyzwolenia Stolicy
Apostolskiej, odby on, jak powiadaj, narad nad tym,
komu
powierzy
zastpstwo
dla
wymierzenia
sprawiedliwoci w tych stronach, ktre ssiaduj z
barbarzycami. Saksonia bowiem od czasw Karola z
powodu dawnych buntw tego ludu nie miaa ksicia, lecz
tylko samego cesarza. 147- Aeby wic w nieobecnoci
krla Duczycy albo Sowianie nie pokusili si o zmian
w istniejcym ukadzie stosunkw-147, krl nakoniony
koniecznoci mianowa zrazu swym nastpc w zarzdzie
Saksoni Hermana 148. Uznaem za konieczne nieco
wspomnie o tym mu i jego potomstwie, 149- poniewa
w naszych czasach znaczenie jego powanie wzroso -149.
Czowiek w, urodzony z ubogich rodzicw, pocztkowo,
jak mwi, zadowala si siedmiu anami i tylu
poddanymi odziedziczonymi po rodzicach. Nastpnie,
jako e mia bystry umys i ujmujc powierzchowno,
gdy na skutek lojalnoci i skromnoci okazywanej
zarwno wobec swych panw, jak i sobie rwnych
poznano si na nim w paacu, doszed do zayych
stosunkw z samym krlem. Ten, obserwujc jego
skrztn pracowito, przyj go w poczet sug, a nastpnie
miano146

prawie cay rozdzia za Adamem II 8 (7)-11 (9), ostatnie p

zdania za Adamem II 2 (koniec).
147
Dodatek Helmolda.
148
Herman Billung, 937 legat krlewski, 953 margrabia na granicy
z Obodrytami, ok. 961 - 973 ksi saski. Por. G. L a b u d a,
Billungowie, SSS I 117-118.
149
Dodatek Helmolda, ktry ma na myli Henryka Lwa i
Albrechta Niedwiedzia.

wa piastunem swych synw, prdko wszake w miar

powodze powierza mu urzdy hrabiego. Na stanowiskach tych spisywa si dzielnie; podobno gdy jego
wasnych poddanych zaskarono do sdu o kradzie,
wszystkich ich skaza na kar mierci. Nowoci takiego
postpku sta si wwczas drogi ludowi, a nastpnie
pozyska najwiksze powaanie w paacu. Gdy za w
nagrod zasug otrzyma ksistwo Saksonii, rzdnie i
sprawiedliwie administrowa tym krajem i a do mierci
stawa gorliwie w obronie witych kociow.
Temu wic mowi najpoboniejszy krl powierzy
namiestnictwo w tej krainie, po czym uda si do Italii.
Tutaj odby synod z biskupami i nakaza zoy z tronu
papiea Jana z przydomkiem Oktawian 150, oskaronego o
wiele wystpkw; a stao si to w jego nieobecnoci,
albowiem papie szuka w ucieczce ochrony przed sdem.
Na jego miejsce poleci krl wywici przeoonego
archiwum Leona. Przez niego to wkrtce zosta
koronowany, a lud rzymski obwoa go cesarzem i
Augustem w dwudziestym smym roku jego panowania;
od koronacji Karola w Rzymie upyny 153 lata. W tym
okresie przebywa cesarz z synem pi lat w Italii, pokona
w wojnie synw Berengara 151, a Rzymowi przywrci
150

Jan XII, 955 - 964. W lad za Adamem z Bremy Helmold

przedstawia okolicznoci koronacji cesarskiej Ottona I niecile.
Koronacji dokona nie Leon VIII (963 - 5), lecz Oktawian Jan XII
w 962 r., a nie 963, jak wynikaoby z rachuby naszych kronikarzy.
Rwnie od koronacji Karola Wielkiego miny nie 153, a 162 lata.
151
Berengar II krl woski 950 - 961. Ottona I wezwaa do Italii
krlowa-wdowa (po krlu Lotarze II z Prowansji)

dawn wolno. 152- Potem wrci cesarz do ojczyzny i

cay swj wysiek skierowa ku nawracaniu pogan, przede
wszystkim za Sowian -152. W tej dziaalnoci powodzio
mu si doskonale za spraw Boga i przy jego pomocy,
wspierajcej we wszystkim prawic najpoboniejszego
krla.
11. O ARCYBISKUPIE ADALBERCIE
153-

Ujarzmiwszy i nawrciwszy na wiar chrzecijask

ludy sowiaskie Wielki Otton zaoy miasto Magdeburg
nad brzegami aby154. Ustanawiajc je metropoli
Sowian, kaza tame wywici na arcybiskupa ma
najwitobliwszego Adalberta 155. w pierwszy biskup
wywicony dla Magdeburga zarzdza sprycie
diecezj przez lat dwanacie. Swoimi kazaniami nawrci
te wiele osiadych tam plemion sowiaskich.
Wywicony zosta w trzydziestym pitym roku rzdw
cesarza 156, a byo to sto trzydzieci siedem lat po
wywiceniu w. Anskara. Arcybiskupstwu za
magdeburskiemu podporzdkowano ca Sowiaszczyzn
a do rzeki Piany 157. BiAdelajda. Otton oeni si z Adelajd i w 951 r. koronowa si na
krla Longobardw.
152
Dodatek Helmolda.
153
Prawie dosownie za Adamem II 15 (13), 16 (14).
154
W istocie nie chodzio o zaoenie miasta Magdeburga,
istniejcego ju na pocztku IX w., lecz o fundacj arcybiskupstwa
magdeburskiego w 968 r. Por. G. L a b u d a, Magdeburg, SSS III
151 - 153.
155
Pierwszy arcybp magdeburski 968 - 981. Por. S. Chmie1ewski,
Adalbert, SSS I 3.
156
Obliczenie bdne (936 + 35 = 971).
157
Na Pomorzu Zaodrzaskim. Wpada do Zalewu Szczeciskiego.
Nazw t nosi rwnie jedna z trzech cienin czcych Zalew
Szczeciski z Batykiem.

skupstw-sufraganii byo pi, z tych Merseburg i ytyce

leay nad rzek Sal, Minia nad ab, Brandenburg za i
Hawelberg bardziej wewntrz kraju 158. Szstym za
biskupstwem sowiaskim jest Starogard -153 159. To
biskupstwo, jak poprzednie postanowi cesarz najpierw
podporzdkowa arcybiskupstwu magdeburskiemu; jednak
domaga si pniej jego zwrotu arcybiskup hamburski
Adeldag 160, poniewa wedug dawnych przywilejw
cesarskich zostao ono podporzdkowane jego diecezji.
12. O BISKUPIE MARKONIE
Aldenburg161, ktry po sowiasku nazywa si Starigard, to
znaczy stare miasto", pooony jest w ziemi Wgrw, w
zachodniej stronie Morza Batyckiego, a stanowi on
najbardziej wysunity punkt Sowiaszczyzny. Miasto to i
kraj zamieszkiwali ongi bardzo dzielni mowie, bowiem
przebywajc na kresach caej Sowiaszczyzny mieli za
ssiadw ludy duskie i saskie, std przede wszystkim
wysta158

Trzy pierwsze z wymienionych biskupstw sufraganii

metropolii magdeburskiej zostay zaoone rwnoczenie z ni w
968 r., Brandenburg (Brenne) i Hawelberg ufundowa Otton I ju w
948 i 946 r.
159
Zagadnienie czasu fundacji (948 czy 968) i najstarsze dzieje
biskupstwa starogardzkiego s nader sporne. Por. nastpne rozdziay
oraz artyku J. Strzelczyka, Starogard wagryjski biskupstwo, SSS
V (W druku).
160
Por. przyp. 132.
161
Do pocztku tego rozdziau por. Adam, schol. 15 (16) i 29.
Zasadniczo jednak rozdziay 12-14 i 18 s samodzielnym
osigniciem Helmolda, opierajcego si gwnie na miejscowej
starogardzkiej tradycji ustnej.

wieni byli na wszelkie zawieruchy wojenne, wywoywane

albo przez nich samych, albo wzniecane przez innych.
Podobno rzdzili u nich tacy krlowie, ktrzy wadali ca
krain Obodrytw i Chyan, a nawet innych, dalej
siedzcych ludw. Gdy wic cay kraj Sowian, jak wyej
powiedziano162, zosta podbity i opanowany, rwnie
miasto Starogard nawrcio si na wiar wit, a liczba
wiernych bya w nim znaczna. Temu to miastu da
najdostojniejszy cesarz163 jako biskupa czcigodnego ma
Markona, poddajc pod jego wadz cay kraj Obodrytw
a do rzeki Piany i miasta Dymina 164. Oprcz tego
powierzy jego trosce gone miasto Szlezwik, ktre nosi
te drugie miano Haithabu 165. W tym bowiem, czasie
Szlezwik z przylegajc prowincj, ktra si rozciga od
jeziora Schlei166 a do rzeki Ejdory, podlega cesarstwu
rzymskiemu; a posiada on wielkie przestrzenie yznej
ziemi, aczkolwiek w wikszoci opustoszaej z tego
powodu, e lec midzy oceanem a Morzem Batyckim
kraj ten ponosi musia czste klski wskutek najazdw.
Skoro za dziki miosierdziu Boemu i mstwu
Wielkiego Ottona w ziemi tej zapanowa wszdzie zupeny
spokj, pustkowie wagryjskie i kraje
162

C. 9.
Otton I.
164
Marko, rzekomy pierwszy bp starogardzki, znany jest tylko
Helmoldowi. U Adama (II 26 [23]) nazwany jest on (Merka) tylko
bpem w Danii. Przedstawienie stanu dyskusji nad pocztkami
biskupstwa starogardzkiego w artykule wymienionym w przyp. 159.
165
Osada handlowa Haithabu (zob. S. J a s n o s z, L. Leciejewicz,
Haithabu, SSS II 183) znajdowaa si w latach 934 - 983 (w
przyblieniu) pod zwierzchnictwem niemieckim.
166
obecnie wska zatoka Batyku.
163

Szlezwiku zaczy si zaludnia, tak e Wkrtce nie byo

skrawka ziemi, ktry by nie rzuca si w oczy
wystpujcymi miastami, wsiami i mnogimi klasztorami.
Do dzi utrzymuje si wiele ladw owego osadnictwa,
szczeglnie w lesie, ktry cignie si od miasta
Ltjenburg167 poprzez dugie poacie a do Szlezwiku.
Rozlege i niemal niedostpne jego pustkowie wrd
nieprzebytych gstwin lenych zdradzaj bruzdy, ktre
niegdy oddzielay poszczeglne pola. Take ksztaty
miast albo grodw zdradzaj dawny ukad waw.
Rwnie groble usypane na wielu rzekach dla spitrzenia
wody potrzebnej do napdzania mynw pokazuj, e cay
w las zamieszkany by ongi przez Sasw.
Jak powiedziaem, pierwszym gospodarzem tej nowej
winnicy by biskup Markon, ktry w witym rdle
chrztu witego obmy ludy Wgrw i Obodrytw. Po
jego zgonie Szlezwik zaszczycony zosta osobnym
biskupem. Stolec bowiem starogardzki otrzyma w zarzd
czcigodny m Ekward 168, ktry pozyska wielu Sowian
dla Pana. wicenia za otrzyma od witego Adeldaga,
arcybiskupa hamburskiego. Rosa przeto rzesza wiernych,
nic te przez cay okres rzdw Ottona nie sprzeciwiao
si nowemu Kocioowi. Jak wiemy, byo trzech cesarzy o
tym imieniu, a wszystkich oywia rwny zapa w nawracaniu Sowian. I napeni si kraj Wgrw, Obodrytw i Chyan kocioami i kapanami, zakonnikami i
Bogu powiconymi dziewicami. Katedra staro167

Miasto w Wagrii na zach. od Starogardu.

Wedug Adama (II 16 [14]) by pierwszym bpem starogardzkim po podporzdkowaniu go metropolii magdeburskiej (968 973).
168

gardzka zostaa powicona w uroczysto Jana

Chrzciciela169, a zajmowaa ona zaszczytne stanowisko
kocioa metropolitalnego. Za katedra meklemburska
zostaa zaoona pod wezwaniem ksicia apostow Piotra;
zwizany z ni by klasztor eski, Biskupi starogardzcy
bardzo powaali naczelnikw sowiaskich, a to dlatego,
e dziki hojnoci wielkiego wadcy Ottona nagromadzili
oni wiele dbr doczesnych, z ktrych mogli obficie
czerpa dla czynienia nada i jednania sobie przychylnoci
ludu. Z caej tej ziemi Wgrw i Obodrytw skadano
corocznie biskupowi trybut, ktry zaliczano za dziesicin,
a mianowicie z kadego puga uiszczano mierzyc ziarna i
40 pczkw lnu jak i 12 sztuk czystego srebra; do tego
dochodzi jeden pieniek jako opata dla poborcy 170. Pug
za sowiaski orze para wow albo jeden ko 171. O
miastach za i folwarkach jak te i liczbie dworw
nalecych do biskupa nie bdziemy w tym dziele pisa,
poniewa dawne rzeczy poszy w zapomnienie, a oto
wszystko si nowe stao 172.
169

24 VI.
Poza t dziesicin sowiask" nowe biskupstwo otrzymao
skromne uposaenie ziemskie (por. c. 14, 18). Dalsze dzieje
uposaenia biskupstwa starogardzkiego mona ledzi w oparciu o te
same rozdziay oraz c. 70, 77, 84, 88, 92.
171
Klasyczna wiadomo o pugu" jako sowiaskiej mierze
powierzchni pl uprawnych i zarazem jednostce podatkowej (por. c.
14 i 88). Por. A. Subrtova-Petranova, Stare aratrumpluh jako
usedlostni jednotka, Casopis Spolenosti Pfatel Staroitnosti 64
(1956), nr 1, s. 22-28; J. Szewczyk, Wka. Pojcie i termin na tle
innych redniowiecznych jednostek pomiaru ziemi, Prace Geograf. nr
67, Warszawa 1968, s. 28 nn.
172
II List do Koryntian 5, 17.
170

13. O BISKUPIE WAGONIE

173-

W roku. wic trzydziestym smym krlestwa a

jedenastym cesarstwa wielki wadca Otton, pogromca
wszystkich ludw pnocy, przenis si szczliwie do
Pana i pochowany zosta w swoim miecie Magdeburgu
174
. Po nim zosta nastpc syn jego, rodkowy Otton,
ktry przez 10 lat zarzdza sprycie cesarstwem175. Ten
po pobiciu krlw [zachodnio] frankijskich, Lotara i
Karola176, przenis natychmiast wojn do Kalabrii 177,
gdzie kolejno odnoszc zwycistwa i ponoszc klski w
walkach z Saracenami178 i Grekami zmar w Rzymie. Po
nim nastpi na krlestwo trzeci Otton 179 w wieku chopicym; ozdobi on bero silnymi a sprawiedliwymi
rzdami przez lat osiemnacie.
W tyme czasie ksi saski Herman przyj na ou
mierci za spadkobierc syna swego Bennona 180, ktry
pozostawi po sobie pami dobrego i dzielnego,
173

Niemal dosownie za Adamem II 24 (21), z tym, e Adam

oznacza rok wedug pontyfikatu arcybpa Adaldaga, podczas gdy
Helmold liczy lata rzdw Ottona I (wedug Adama I 62 (64), II 2.
10 [9]).
174
973.
175
Otton II krl niemiecki 973-983, cesarz 967 (za ycia ojca).
Por. G. L a b u d a, Otto II, SSS III 561 - 562.
176
Lotar, krl pastwa zachodniofrankijskiego (Francja) 954 - 986.
Karol jego brat, pretendent do korony po mierci Lotara. Wojna
pomidzy Ottonem II a wadcami Francji toczya si o Lotaryngi w
latach 976 - 980.
177
Prowincja w pd. Italii.
178
Czyli Arabami, ktrzy w 976 r. napadli na pd. Wochy, bdce
pod wadz Bizancjum (std Grecy").
179
Otton III, urodzony 980, krl niemiecki 983-1002, cesarz 996.
Por. G. L a b u d a, SSS III 562 - 563.
180
Bernard I ksi saski 973-1011.

wszake z wyjtkiem tego, e wyrodzi si od ojca i

uciska lud zdzierstwami -173.
W Starogardzie po mierci Ekwarda nastpi Wagon 181.
Ten y w najwikszej zgodzie ze Sowianami. Mia za
podobno pikn siostr, ktrej zapragn naczelnik
obodrycki Billug 182. Gdy za zwraca si on czsto w tej
sprawie do biskupa, niektrzy z domownikw biskupa
odrzucali jego prob uywajc nieostronie obelywych
sw. Mwili mianowicie, e niewaciw jest rzecz
wydawa bardzo pikn dziewczyn za nieokrzesanego
prostaka. Billug udawa, e tej obrazy nie zauwaa, a
miotany dz nie przestawa ponawia swoich prb.
Biskup za obawiajc si, by nie powstaa std dla nowego
kocioa jaka szkoda, przychylnie skoni si ku jego
probie i da mu sw siostr za on. Z ni spodzi crk
181

Wagon lub Wegon bp starogardzki 973 ok 983.

Wydarzenia opisane w tym fragmencie, jak i same postacie
Billuga i jego rodziny, s bardzo sporne i znane tylko Helmoldowi.
Adam z Bremy (schol. 27 [30]) wspomina o nie wymienionym z
imienia ksiciu sowiaskim (obodryckim?), ktremu ksi saski
Bernard odmwi w obelywy sposb swej wnuczki za on, co
byoby jakoby bezporedni przyczyn wielkiego powstania Sowian
w 983 r. Por. G. L a b u d a, Fragmenty, I 229 nn. Helmold nieco
dalej (c. 16) wydarzenia te czy z osob ksicia Mciwoja (por. G.
Labuda, Mciwj, SSS III 326 - 327). Billug nie wydaje si by
postaci historyczn (por. G. Labuda, Billug, SSS I 117). Jego syn
Mcisaw moe by postaci historyczn albo kontaminacj z innym
Mcisawem, znanym z relacji Thietmara (VIII 5) i wypdzonym z
kraju w wyniku rewolucji pogaskiej 1018 r. (G. L a b u d a,
Mcisaw, SSS III 325). Zdaniem H. S t o o b a (s. 73, przyp. 6) imi
Billug (Billung) mogo by chrzestnym imieniem Mciwoja. Do
epizodu zob. te: J e g o r o v, Die Kolonisation, I 26, 52 nn.,
Schmeid1er, Ueber die Glaubwrdigkeit, s. 339.
182

imieniem Hodika, ktr biskup, jej wuj, odda do klasztoru

panien; a poniewa znaa Pismo wite, uczyni j opatk
zakonnic, ktre przebyway w Mechlinie, zanim jeszcze
dosza do lat sprawnych183. Brat jej Mcisaw184 patrza na
to z przykroci, powodowany nienawici, cho
ukrywan, do chrzecijastwa, jak i obaw, by dziki temu
przykadowi w obcy obyczaj nie zadomowi si w tych
stronach. Wyrzuca zatem ojcu czsto, e jakby
pozbawiony rozumu lubuje si w bezwartociowych
nowociach i nie waha si uwacza rodzimym prawom:
raz bowiem wzi za on Niemk, a nastpnie zamkn
sw crk w klasztorze. Gdy wic podjudza ojca czsto
tymi sowy, w rzeczywicie zacz z wolna myle o
odrzuceniu polubionej ony i o zmianie orientacji
politycznej. Od tych zamierze powcigna go jednak
obawa, bowiem pocztki wielkich rzeczy s zawsze trudne
183
, a sia Sasw napeniaa wprost przeraeniem.
Nieuchronnym bowiem nastpstwem odepchnicia siostry
biskupa i wzgardzenia boskimi przykazaniami byaby
natychmiastowa wojna.
14. O PODSTPIE BILLUGA
Pewnego dnia wypado biskupowi wizytowa miasto
Obodrytw Mechlin. Do tego miejsca popieszy te
Billug z najznakomitszymi, pozornie po to, by go
183

Anachronizm, gdy w czasach bpa Wagona nie byo jeszcze w

Mechlinie adnego klasztoru.
184
w tekcie: Missizla.
185
Sowa semper sint difficiles s zdaniem komentatorw
reminiscencj Owidiusza, Remedia amoris, v. 120: Difficiles aditus
impetus omnis habet.

przyj z oddaniem. Wspomniany naczelnik obodrycki

zwraca si wobec wszystkich w te sowa do biskupa
zajtego publicznymi sprawami: Ojcze czcigodny, wielk
odczuwam wdziczno dla Twej pobonoci; nie sdz,
bym kiedykolwiek mg si w wystarczajcy sposb
odwzajemni. Nie chc tu wspomina o dobrodziejstwach,
ktre mi osobicie wywiadczye, poniewa jest ich tyle i
wymagaj wyczerpujcego omwienia. Chciabym
wszake poruszy spraw powszechnych dobrodziejstw
wywiadczonych caemu krajowi. Albowiem troska Twoja
o budow kociow i zbawienie dusz jest znana
wszystkim. Z drugiej strony nie jest rzecz niewiadom,
jak wielkie opory ksit miaa do zamania twoja
zapobiegliwo, bymy teraz mogli y w pokoju i spokoju
w ich askawoci. Jeliby od nas tego zadano, bez
namysu zoymy siebie i cae nasze mienie w ofierze dla
twej czci. Nie waham si wszake przedstawi tobie
drobnej proby: nie zawstydzaj oblicza mego 186. Istnieje u
Obodrytw danina na rzecz biskupa, ktr liczy si za
dziesicin, a mianowicie z kadego zaprzgu punego,
skadajcego si z dwu wow albo z jednego konia,
uiszcza si mierzyc ziarna, 40 pczkw lnu, jak i 12
pienikw dobrej monety; poza tym jeden pieniek,
ktry naley si poborcy 187. Prosz ci, pozwl mi go
cign jako posag dla twojej siostrzenicy, a mojej crki.
By za nie wydawao si, e moja proba zmierza ku
twemu uszczerbkowi i zmniejszeniu daniny, dodaj do
twoich posiadoci w okrgach poszczeglnych miast
lecych w kraju obodryckim wsie, ktre
186
187

I Ks. Krlewska 2, 16 i 2, 20.

Por. c. 12.

sam sobie wybierzesz, wyjwszy te, ktre ju przeszy do

uposaenia dziki nadaniu cesarza".
Biskup nie podejrzewajc podstpu ukrytego w piknych
sowach tego arcychytrego czowieka i sdzc, e zamiana
ta nie wyjdzie mu na ze, niezwocznie przychyli si do
jego proby. Sam wic przyj wsie o duej powierzchni,
danin za, o ktrej wyej wspomniaem, przekaza
szwagrowi, by j cign na rzecz swej crki. Potem przez
pewien czas pozosta jeszcze u Obodrytw, rozdzieli
kolonistom rol do uprawy i urzdziwszy wszystko wrci
do ziemi Wgrw. Tam bowiem mia pobyt dogodniejszy i
bezpieczniejszy. Sowianie bowiem z natury s wiaroomni
i zoliwi, naley si ich zatem strzec. Oprcz innych
dworw posiada biskup dwa znaczniejsze, w ktrych
czsto przebywa, jeden we wsi lecej przy drodze
publicznej, zwie si ona Bosau 188, drugi za nad rzek
Trawn, w miejscowoci, ktra nazywa si Nezenna189,
gdzie bya te kapliczka i ogrzewany dom murowany. Jego
to fundamenty ja w modym wieku widziaem, poniewa
cigny si niedaleko od podna gry, ktr staroytni
nazywali Eilberch, obecnie za z powodu znajdujcego si
tam grodu zwie si ona Segeberg 190.
Po duszym czasie, gdy biskup Wago zajty gdzie
188

Miejsce dziaalnoci duszpasterskiej Helmolda.

Gnezenna? = Gnissau. Por. W. Bogusawski, Dzieje, III, 324.
Zdaniem W. Ohnesorge, Ausbreitung, s. 50 nn., R. Trautmanna, Die
Elb- und Ostseeslavischen Ortsnamen, cz. I, Berlin 1948, s. 7 i H.
Stooba (s. 77, przyp. 3) chodzi o miejscowo Warder na pn.-wsch.
od Segebergu.
190
Grd ten zosta wzniesiony z rozkazu cesarza Lotara III (por. c.
53). Wskazwka do biografii Helmolda.
189

indziej rzadziej odwiedza ziemi Obodrytw, korzystajc

z dogodnej sytuacji wspomniany Billug wraz z synem
Mcisawem powoli wyjawi swj podstp, ktry powzi
przeciw swemu panu i pasterzowi. Zacz mianowicie
skrycie rabowa i niszczy dobra biskupie, ktre mu
biskup poruczy w opiek jako swemu wasalowi i
krewnemu, oraz nasya swoich poddanych, ktrzy
wykradali kolonistom konie i inne mienie. Usiowania jego
bowiem zmierzay tak daleko, by pozbawi biskupa jego
majtkw, jako to zrobi przedtem z dziesicinami, a to w
tym celu, by po poraeniu gowy tym atwiej doprowadzi
do zniweczenia sub Bo. Wreszcie biskup przyby do
kraju Obodrytw i przeprowadziwszy dochodzenie
dowiedzia si od kolonistw najdokadniej, za czyimi to
poduszczeniami wydarzaj si takie rabunki w jego
majtkach. Ogarno go przeto oburzenie nie tylko
wskutek zdumienia, ale i przeraenia, co dziwi nie moe.
Spostrzeg bowiem, e najsroszymi jego przeciwnikami
s ludzie, ktrych poczytywa za najlepszych przyjaci, a
przeczuwajc odpadnicie nowej winnicy, przeywa w
duszy wiele waha191. Uciekajc si do rodkw, ktre w
tym pooeniu wydaway si wzgldnie bezpieczne,
prbowa uleczy z wolna postpujc chorob
przekonywajcymi sowy i rozmaitymi rodzajami
pochlebstw zaczai gaska szwagra, by odstpi od
zamierze i nie pozwala zbjcom na grabienie mienia
kocielnego; e cignie na siebie jeli si nie opamita
nie tylko obraz Bosk, lecz i gniew majestatu cesarskiego. Billug na te zarzuty wymyla sobie nowe
191

multum cepit fluctuare animo (por. Wergiliusz, Eneida, X 680:

animo fluctuare).

wybiegi i tumaczy si, e nigdy nie dopuciby si takiego

szalbierstwa wobec swego ojca i pana, dla ktrego
odczuwa zawsze szczegln mio. Jeli za przytrafio
si co zego, przydarzyo si to wskutek rabunkowych
napadw zbjcw, ktrzy przybywaj od Ranw i
Wieletw, a nie szczdz nawet swoich; e on przyoy si
wszelkimi siami do powcignicia ich. atwo wic
przekona prostolinijnego ma i odcign od powzitej
opinii. Gdy za po otrzymaniu zadouczynienia biskup
odjecha, owi natychmiast zamali obietnic i wrcili do
poprzednich otrostw; wsie ju nie tylko rabowali, ale i
palili, poza tym zagrozili mierci wszystkim kolonistom
osiedlonym w majtkach biskupich, jeli natychmiast nie
opuszcz folwarkw. W ten sposb dobra te prdko
opustoszay.
Do tych nieszcz doczyo si to jeszcze, e w Billug
zerwa maestwo i odesa siostr biskupa. Ten fakt by
szczeglnym powodem dziaa nieprzyjacielskich,
pooenie kocioa poczo te z wolna si pogarsza. Nie
byo wic monoci poprawy stanu nowego kocioa,
poniewa Otton Wielki ju dawno nie y, a Otton Drugi i
Trzeci zajci byli wojnami w Italii. Sowianie przeto dufni
w korzystn sytuacj zaczli si opiera coraz wicej nie
tylko przykazaniom Boskim, ale i prawom cesarskim.
Zdawao si jedynie, e tylko saski ksi Benno
utrzymuje jaki cho niky cie wadzy. Ze wzgldu
na niego Sowianie wstrzymywali si z napadami, nie wyrzekli si te wiary chrzecijaskiej ani nie chwycili za
bro.
Po mierci Wagona na katedr biskupi wstpi

Eziko 192. Ten otrzyma wicenia od w. Adaldaga,

arcybiskupa hamburskiego. Jak si dowiedzielimy, przed
zniszczeniem kocioa starogardzkiego byo czterech
biskupw, mianowicie Marko, 193- Ekward, Wago, Eziko;
za ich to czasw Sowianie trwali w wierze witej. W
caej Sowiaszczynie wznoszono kocioy i zbudowano
wiele klasztorw mskich i eskich powiconych
subie Bogu -193. wiadkiem tego jest mistrz Adam, ktry
opisa w bardzo wymownym tekcie dzieje biskupw
kocioa hamburskiego, on te z okazji wzmianki o
podziale Sowiaszczyzny na osiemnacie okrgw
stwierdza, e z wyjtkiem trzech plemion wszystkie
zostay nawrcone na wiar wit 194.
15. O KRLU DUSKIM SWENIE
W tym samym czasie 195- najbardziej chrzecijaski krl
Polakw, Bolesaw196, pozostajc w przymierzu z
Ottonem III podporzdkowa sobie trybu192

Eziko bp starogardzki ok. 983 - 988? (zob. H a u c k, KG III

1006).
193
Adam II 26 (24).
194
Adam z Bremy (1. c.) jako swego informatora wymienia w tym
miejscu krla duskiego Swena Estridsena.
195
Adam II schol. 24 (25) i II 26 (24). Od Helmolda pochodzi
objanienie: [ksitami] Sowian, ktrzy nazywaj si Winulami
lub Winitami" (por. c. 1).
196
Bolesaw I Chrobry 992 -1025. Wiadomo za Adamem II
schol. 24 (25) daleka od cisoci. Bolesaw nie podporzdkowa
sobie caej Sowiaszczyzny Poabskiej, lecz tylko uyce i Milsko
(sankcja w pokoju budziszyskim 1018 r.). Dokonao si to nie w
sojuszu z Ottonem III, lecz po jego mierci, w wyniku dugotrwaej
wojny z Henrykiem II. Nie podporzdkowa sobie te Chrobry ani
Rusi Kijowskiej, mi-

tarnie ca Sowiaszczyzn, lec z tamtej strony Odry,

jak rwnie Ru i Prusw, ktrzy zamczyli biskupa
Wojciecha. Szcztki jego przenis wwczas Bolesaw do
Polski. Ksitami Sowian, nazywajcych si Winulami
albo Winitami, byli w owym czasie Mcisaw, Nakon i
Sederyk 197; pod ich panowaniem utrzyma si trway
pokj, a Sowianie pacili trybut -195. Nie naley jednak
pomija faktu, e w Mcisaw, ksi obodrycki, otwarcie
wyznawa Chrystusa, cho potajemnie go przeladowa;
zabra on swoj siostr Hodik, powicon Bogu
dziewic, z klasztoru panien znajdujcego si w Mechlinie
i odda w kazirodcze maestwo niejakiemu Bolisawowi; inne za zakonnice, ktre tam zasta, odda za ony
swoim rycerzom albo przenis do ziemi Wieletw
wzgldnie Ranw. W ten sposb wspomniany klasztor
zupenie opustosza198.
199W owym to czasie za dopuszczeniem boskim z powodu
grzechw ludzkich zakcono spokj
mo dwch wypraw (1013 i 1018) i przejciowego zajcia Kijowa
(Polsce przypady wwczas jedynie Grody Czerwieskie), ani Prus,
gdzie w 997 r. ponis mczesk mier w. Wojciech.
197
Mcisaw, identyczny z synem rzekomego Billuga (por. przyp.
182). Nakon, wczeniejszy od Mcisawa (jego dziad?), wymieniony
przez Widukinda (III 50) w 955 r., i przez Ibrahima ibn Jakuba
kilkanacie lat pniej jako jeden z czterech krlw" sowiaskich
(por. G. L a b u d a, Nakon, SSS III 348). Sederyk, posta tajemnicza
(ksi wagryjski?), zdaniem niektrych uczonych pochodzenia
skandynawskiego (W. Trillmich: Sigtrygg), zdaniem Labudy
nordycka posta imienia Mcidrg (G. L a b u d a, Dynastia
obodrzycka, SSS I 415 - 416).
198
Por. przyp. 183.
199
Adam II 27 (25).

u Duczykw i Sowian 200, a zawistny czowiek obsia

kkolem nieprzyjani pikne pole 201, na ktrym bujnie
krzewi si kwiat boskiej nauki. Mianowicie u Duczykw
Sweinotto202, syn najbardziej chrzecijaskiego krla
Haralda, ogarnity duchem szataskim knu wiele
podstpw przeciwko swemu ojcu, starajc si pozbawi
go tronu jako zniedoniaego starca-199, jak rwnie
wytpi zupenie z krainy duskiej dzieo boskiej winnicy.
Harald za bdcy pocztkowo poganinem, jak to wyej
powiedziano 203, nastpnie dziki naukom wielkiego ojca
kocioa, Unni, nawrcony na wiar chrzecijask, tak
wykaza gorliwo wobec Pana, e wrd krlw duskich
nie byo ju nigdy rwnego jemu. 204- On bowiem
przywid daleki obszar pnocy do boskiej nauki i
uwietni cay kraj budujc kocioy i osadzajc kapanw204
. Troskliwo tego to ma o Boskie sprawy bya
zaprawd niezwyka, a wyrnia si te i w wieckiej
mdroci. Wrd tych bowiem spraw, ktre, jak si
wydaje, nale do zarzdu krajem, celowa do tego stopnia
204, e ustanawia prawa i ustawy, ze wzgldu na powag
autora przestrzegane gorliwie do dzi dnia nie tylko przez
Duczykw, ale i Sasw -204.
Za podniet wic tych, ktrzy nie chcieli suy Bogu i y
pod rzdami pokoju, 205- Duczycy jednomylnie wyrzekli
si chrzecijastwa i biorc za
200

Adam mwi tu tylko o Duczykach.

Por. Ewang. w. Mateusza 13, 25.
202
Swen I Widobrody (por. przyp. 142).
203
C. 9.
204
Por. Adam II 28 (26).
205
Adam II 27 (25).
201

wadc bezbonego Swena wypowiedzieli wojn jego ojcu

Haraldowi. Ten, cho ju od pocztkw panowania stale
pokada nadziej w Bogu, wwczas w szczeglnym
stopniu poleci Bogu rozstrzygnicie sporu, bolejc nie
tyle nad grocym mu niebezpieczestwem, ile nad
przestpstwem syna -205 i przeladowaniem Kocioa.
Widzc za, e buntu nie da si umierzy bez walki,
chwyci acz niechtnie za bro przy poparciu tych,
ktrzy pragnli zachowa nietknit wiar Panu i swemu
krlowi.
206Przyszo zatem do wojny. W tym starciu zwycione
zostao stronnictwo Haralda, wielu zgino, wielu zostao
rannych. Sam za Harald, raniony ciko, uszed z
szeregw, a wsiadszy na okrt schroni si do bardzo
sawnego miasta Sowian nazywajcego si Wineta 207.
Tam wbrew swoim oczekiwaniom bowiem byli to
barbarzycy przyjto go askawie; po paru dniach
wszake utraciwszy siy wskutek odniesionej rany
wyzion ducha wyznajc Chrystusa -206. Dziki temu
zaliczy go mona nie tylko do grona krlw godnych
krlestwa niebieskiego, lecz take do sawnych
mczennikw. 208- Rzdzi za przez lat pidziesit.
Po jego mierci Swen zawadn krlestwem i pocz
sroy si w swym okruciestwie przeladujc straszliwie
chrzecijan -208. Powstali wic wszyscy bezboni w krainie
pnocy209 radujc si, e teraz pole stoi otworem dla ich
zoci, mianowicie dla wojen i zamieszek. Zaczli te
dawa si we znaki s206

Adam II 27 (25), 28 (26).

Zob. c. 2.
208
Adam II 28 (26), 29 (27).
209
Por. I Ks. Machabejska 9, 23.
207

siednim krainom, zarwno na morzu, jak i na ldzie.

Najpierw wic zebrali flot i pync najkrtsz drog
przez Morze Brytyjskie przybili do brzegw aby, gdzie
wpadli niespodziewanie na spokojnych i nic nie
przeczuwajcych mieszkacw i 210- spustoszyli wybrzee
[ziemi] Hadeln 211 i ca ziemi Sasw, lec po obu
brzegach rzeki, a wreszcie przybyli do Stade,
miejscowoci bdcej dogodnym portem dla pyncych w
d aby.
Na rych wie o tych smutnych wydarzeniach hrabiowie
Zygfryd i Teodoryk 212 oraz inni panowie, do ktrych
naleaa troska o bezpieczestwo kraju, ruszyli na
barbarzycw, cho nie byo ich wielu, jako e czas
nagli213. Zaskoczyli te nieprzyjaci we wspomnianym
porcie Stade. Zawrza gwatowny bj, w ktrym Duczycy
wzili gr, a mni Sasi starci zostali niemal w
zupenoci214. Obaj hrabiowie oraz inni szlachetni
[panowie] i rycerze, ktrzy nie zginli w rzezi zostali
zwizani, skuci w kajdany i zawleczeni na okrty.
Wszake hrabia Zygfryd przy pomocy pewnego rybaka
zbieg noc i w ten sposb wydosta si z niewoli.
Barbarzycy wpadli z tego powodu we wcieko,
odrbali rce i nogi oraz poobcinali nosy wszystkim
wielmoom, ktrych mieli skutych, i tak okaleczonych
porzucili na wp ywych na ziemi. Nastpnie zrabowali
bezkarnie reszt kraju. Drugi oddzia piratw, ktry
podpyn Weze210

Adam II 31 (29), 32 (30).

Kraj pomidzy doln ab a doln Wezer.
212
Hr. Zygfryd ze Stade (zm. 1037). Wspomina o nich Thietmar
IV 23 - 25.
213
Adam nic nie mwi o braku czasu. 214 994.
211

r, spustoszy cay brzeg tej rzeki a do Lesum, nastpnie

przyby z wielk rzesz jecw do trzsawisk Glindesmor
215
. Gdy tam pewnego schwytanego rycerza saskiego
wzili za przewodnika, ten wyprowadzi ich na
niedostpne bagna. Tam atwo rozbili ich
wyczerpanych dugim wysikiem Sasi, idcy za nimi w
pocigu; a zgino ich okoo dwudziestu tysicy. Imi za
rycerza, ktry wprowadzi ich na bezdroa, byo Heriward;
cieszy si te on wieczn saw u Sasw-210.
16. W JAKI SPOSB SOWIANIE PORZUCILI
WIAR [WIT]
Okoo tego czasu 216- upyn tysiczny pierwszy rok
wcielenia Sowa; wwczas to najdzielniejszy cesarz Otton
III, gdy ju po raz trzeci wszed zwycisko do Rzymu,
zaskoczony przedwczesn mierci wyzion ducha -216.
Po nim wstpi na tron pobony Henryk217, odznaczajcy
si sprawiedliwoci i witoci, ten sam co
podkrelam ktry zaoy biskupstwo w Bambergu218 i
okazywa nadzwyczajn szczodrobliwo wzgldem
Kocioa i suby Boej. Atoli w dziesitym roku jego
panowania zmar ksi saski Benno 219, m
odznaczajcy si wszelkimi zaletami i dzielny obroca
kociow. Dziedzicem tego
215

Lesum, miejscowo w pobliu Bremy. Glindesmor, obecnie

Glinster Moor, w pobliu Glinstedt.
216
Adam II 42 (40). Otton III zmar 24 I 1002, nie zdoawszy
poskromi zbuntowanego Rzymu.
217
Henryk II ksi bawarski 995, krl niemiecki 1002, cesarz
1014, zmar 1024. Zob. G. L a b u d a, Henryk II, SSS II 201 - 202.
218
1007.
219
Czyli Bernard I (zob. przyp. 180).

ksistwa zosta syn jego Bernard 220, ale nie dopisywao

mu szczcie tak jak jego ojcu. 221- Od tej bowiem chwili,
w ktrej zosta ksiciem, niezgoda i zamieszanie w tym
kraju nie koczyy si nigdy. Ksi bowiem odway si
podnie bunt przeciw cesarzowi Henrykowi, podjudza
te przeciwko niemu ca Saksoni. Nastpnie powsta
przeciwko Chrystusowi i wszystkie kocioy w Saksonii
napeni strachem i zamieszaniem, 222- a zwaszcza te,
ktre we wspomnianym buncie nie chciay i na pasku
jego zoliwoci 222-. Do tych nieszcz doczyo si
jeszcze nastpujce: ksi w, nie pamitajc zupenie o
yczliwoci, jak okazywali Sowianom jego dziadek i
ojciec, powodowany chciwoci, w tak okrutny sposb
gnbi lud Winulw, e doprowadziwszy ich do ndzy
zmusi do powrotu na wiar pogask. W owym to czasie
Sowianami zawadnli margrabia Teodoryk i ksi
Bernard; 222- pierwszy z nich zaj wschodni, drugi
zachodni cz kraju -222.
Ich niegodziwo sprawia, e Sowianie czuli si
zmuszeni do odstpstwa od wiary -221. Ludy bowiem
pogaskie, dotd nie umocnione w wierze, ktre kiedy
najlepsi ksita traktowali z wielk agodnoci,
miarkujc surowo wobec tych, do ktrych zbawienia
dyli, przeladowali tak okrutnie, e 223- wreszcie
poczuy si zmuszone wyzwoli si z wizw niewoli i z
broni w rku broni wolnoci.
Ksitami Winulw byli Mciwj i Mcidrg; pod
220

Bernard II ksi saski 1011-1059.

Por. Adam II 48 (46) i schol. 28 (31).
222
Dodatki Helmolda.
223
Por. Adam II 42 (40) i schol. 27 (30). Imi ksicia sowiaskiego Mciwoja stanowi dodatek Helmolda (przyp. 182).
221

ich przewodem wybucho powstanie. Istnieje od dawna

rozpowszechnione podanie, e tene Mciwj prosi o
oddanie mu za on siostrzenic ksicia Bernarda, co w
mu obieca. Wtedy ksi Winulw, chcc si okaza
godny maeskiego zwizku, pody z ksiciem do Italii
z tysicem jedcw; tam zginli oni prawie wszyscy. Gdy
za powrci z wyprawy i zada obiecanej mu
dziewczyny, margrabia Teodoryk unicestwi jego zamiar
owiadczajc mu, e krewnej ksicej nie naley dawa
za on psu! -223 Gdy to w usysza, oddali si mocno
wzburzony. Skoro za ksi zmieni zdanie i posa za
nim gocw z wiadomoci, e osign moe upragnione
maestwo, w podobno takiej udzieli odpowiedzi:
Zaiste, wypada szlachetn siostrzenic wielkiego ksicia
odda w maestwo znakomitemu mowi, nie za psu.
Za oddan usug wielkiej doznajemy aski, e ju uznaje
si nas za psw, a nie za ludzi. Jeli wic tylko pies jest
silny, poksa srodze swego wroga". Rzekszy to powrci
do Sowiaszczyzny, przede wszystkim za poszed do
miasta Retry, ktre ley w ziemi Lucicw224. Zwoa te
wszystkich Sowian zamieszkaych na wschodzie,
opowiedzia im o doznanej obeldze i stwierdzi, e
Sowianie w jzyku saskim zw si psami. Atoli oni mu
rzekli: Susznie cierpisz, poniewa gardzie225 swoimi
wspplemiecami, a uwielbiae Sasw, lud wiaroomny i
chciwy. Zaprzysi wic nam, e ich opucisz, a wtedy
staniemy z tob". Zoy im te rzeczywicie przysig.
224

Por. przyp. 33.

Por. Ks. Rodzaju 42, 21: Merita haec patimur, quia
peccavimus.
225

Gdy za ksi Bernard uzna, e zaszy po temu

przyczyny, by chwyci za bro przeciwko cesarzowi226,
Sowianie korzystajc z okazji zgromadzili wojsko, 227spustoszyli wpierw ca Nordalbingi, nastpnie
przemierzajc reszt Sowiaszczyzny popalili wszystkie
kocioy i zrwnali je z ziemi. Kapanw za i inne sugi
Boe zabijali stosujc wymylne tortury, nie
pozostawiajc za sob adnego ladu chrzecijastwa.
W tym czasie i pniej z Hamburga uprowadzono w
niewol wielu z duchowiestwa i mieszczan, jesz226

Wydarzenia te rozgryway si od lata 1019 do pocztku 1020 r.

(G. L a b u d a, Fragmenty, I 230) i absolutnie nie odpowiadaj
skrajnie przez Helmolda w dodatku powikanej chronologii powsta
sowiaskich X i XI w.
227
Opowiadanie o powstaniu Sowian skomponowane z dziea
Adama II 42 (40) 45 (43) i schol. 31 (32) i 30 (28). W wietle
bada G. L a b u d y (Fragmenty, I, 224 nn.), ani Adam, ani idcy w
lad za nim i niekiedy go amplifikujcy Helmold nic nie wiedz o
wielkim powstaniu Wieletw w 983 r. Powstanie Obodrytw pod
wodz Mciwoja i Mcidroga wybucho w 990 r. Szczegy o
zniewaeniu Mciwoja przez ksicia Bernarda I oraz o margrabim
Teodoryku zostay przez Helmolda sztucznie powizane z owym
powstaniem. Jeszcze Adam, schol. 27 (30), nie dostrzega zwizku
pomidzy postpkiem ksicia Bernarda a wybuchem powstania
Sowian. Rwnie jednak zdanie sugerujce zwizek powstania z
buntem ksicia Bernarda (II) przeciw cesarzowi, ktry to bunt naley
odnie do lat 1019 - 1020, stanowi dowolny i bdny domys
Helmolda. Podobnie naley odrzuci wskazwki chronologiczne
Adama / Helmolda, jakoby opisane wydarzenia rozegray si w
ostatnich latach pontyfikatu arcybiskupa Libencjusza Starszego, pod
ksiciem Bernardem, synem Bennona", to jest w latach 1011-1013.
Ani margrabiego Teodoryka, ani ksicia Mciwoja dawno ju nie
byo wwczas na wiecie. Co do Mciwoja zob. G. L a b u d a, SSS
III, 326-27.

cze wicej ich zgino z powodu nienawici do chrzecijastwa. Starcy sowiascy, ktrzy zachowali w pamici
cae dzieje barbarzycw, stwierdzaj fakt228, e w miecie
Starogardzie mieszkao bardzo wielu chrzecijan.
Szedziesiciu kapanw wystawiono na urgowisko,
reszt za pozabijano jak bydo. Najstarszy z nich,
proboszcz tej miejscowoci, mia na imi Oddar. On i
pozostali poddani zostali takim mczarniom: po rozciciu
mieczem skry na gowie w ksztacie krzya, obnaono
kademu mzg. Nastpnie ze zwizanymi z tyu rkoma
wleczono wyznawcw Boga po miastach sowiaskich,
pki nie pomarli. Tak to stawszy si widowiskiem anioom
i ludziom 229 porodku drogi oddali zwyciskiego ducha.
Mwi si o wielu tego rodzaju okruciestwach dokonanych wwczas w rozmaitych stronach Sowiaszczyzny i Nordalbingii; uchodz one wszake wobec
braku wiadectw pisanych za bajki. Za liczba mczennikw w Sowiaszczynie bya tak dua, e zaledwie
mogaby ich jedna ksiga obj.
Tak wic wszyscy Sowianie mieszkajcy midzy ab a
Odr, przez lat siedemdziesit i wicej wyznajcy wiar
chrzecijask, mianowicie przez cay czas rzdw
Ottonw, oddzielili si w ten sposb od ciaa Chrystusa i
Kocioa, z ktrym przedtem byli zczeni. O, zaprawd,
tajne wyroki Boskie nad ludmi. Bg nad kim chce, lituje
si, a kogo chce,
228

Charakterystyczne odstpstwo Helmolda od relacji Adama.

Podczas gdy u Adama (II 43 [41]) czytamy: Narravit nobis diu
memorandus rex Danorum et qui omnes barbarorum gestas res in
memoria tenuit ac [si] scriptae essent, Helmold mwi o starcach
sowiaskich".
229
I List do Koryntian 4, 9.

zatwardza 230. Z podziwem patrzymy na jego potg i

widzimy, jak odpadli do pogastwa ci, ktrzy przedtem
uwierzyli, a nawrcili si do Chrystusa inni, ktrzy
wydawali si ostatni. w wic Sdzia mocny,
sprawiedliwy i cierpliwy 231, ktry niegdy zniszczy
siedem plemion Kanaan na oczach Izraela 232, a zachowa
jedynie obcych, by na nich dowiadczy Izraela 233, w,
mwi, zechcia utwierdzi skromn liczb pogan, by
ukara nasz przewrotno.
Dziao si to w ostatnich latach pontyfikatu arcybiskupa
Libencjusza Starego234, pod ksiciem Bernardem, synem
Bennona, ktry da si ciko we znaki ludowi Sowian.
Za margrabia Sowian, Teodoryk235, 236- odznaczajcy si
takime okruciestwem i tak zachannoci jak
poprzedni -236, zosta zrzucony z urzdu i pozbawiony
wielkiego majtku, a bdc prebendarzem w Magdeburgu
zgin nieszczsn mierci, tak jak na to zasuy. Ksi
Sowian Mciwj, 236- powodowany skruch, w ostatnich
latach swego ycia powrci do Boga -236. Gdy za nie
chcia porzuci chrzecijastwa, wypdzono go z ojczyzny; schroni si wtedy do Bardw237, gdzie zestarza
si jako wierzcy -227.
230

List do Rzymian 9, 18.

Ks. Psalmw 7, 12.
232
Por. Dzieje Apost. 13, 19.
233
Por. Ks. Sdziw 3, 4.
234
Arcybp hambursko-bremeski 988-1013.
235
Teodoryk (Dytryk), 965 - 985 margrabia Marchii Pnocnej
(zob. H. Modrzewska, SSS I 433), a nie jak sdzi Stoob (s. 89,
przyp. 16) Teodoryk II z Wettynu, margrabia teje marchii 1032 1034.
236
Dodatki Helmolda.
237
W tzw. Bardengau W pobliu Lneburga i Bardowiku, na
lewym brzegu dolnej aby.
231

17. O BISKUPIE UNWANIE

Po mierci Ezikona w Starogardzie 238- nasta Volkward,
po nim za Reginbert239. Z nich pierwszy, to jest
Volkward, wypdzony w czasie przeladowa ze
Sowiaszczyzny, uda si do Norwegii, gdzie zdoby
wielu dla Boga, a potem z radoci wrci do Bremy -238.
W metropolii za hamburskiej po Adaldagu, ktry
pierwszy w Starogardzie wywici biskupw, stolec obj
Libencjusz, m odznaczajcy si witoci 240. To za
jego czasw Sowianie odpadli od wiary241. 242- Po nim
nastpi Unwan pochodzcy z bardzo znakomitego rodu,
nadto zamony, hojny i wszystkim yczliwy, szczeglnie
za przychylny dla duchowiestwa -242. W tym wic czasie,
kiedy ksi Bernard wraz ze swoimi stronnikami
zbuntowa si przeciwko cesarzowi Henrykowi243, a
odnosi si surowo i wrogo wobec wszystkich kociow
saskich, szczeglnie za tych, ktre nie chciay
lekkomylnie naruszy obowizku wiernoci wzgldem
majestatu cesarskiego, 244- gwatowno tego to ma
zama podobno w arcybiskup Unwan swoj
wielkodusznoci, tak e dziki mdroci i hojnoci
biskupa da si w ksi we wszystkim skoni do
askawoci wobec kocioa,
238

Por. Adam II 46 (44).

Biskupi starogardzcy: po 988 ok. 992 i ok. 992 - 1013
(1014). (Zob. Hauck, KG III 1006).
240
Por. przyp. 234.
241
Dwa ostatnie zdania nawizuj swobodnie do Adama II 16 (14),
26 (24), 45 (43).
242
Por. Adam II 48 (46). Unwan arcybp hamburski 1013 -1029.
243
Zob. przyp. 226.
244
Por. Adam II 48 (46), 49 (47).
239

ktremu przedtem by przeciwny. Idc za rad biskupa

buntowniczy
ksi
ugi
si
wreszcie
pod
245
Scalchisburgiem przed cesarzem Henrykiem, skadajc
poddaczo donie. Wnet take za sprzyjaniem Unwana
narzuci Sowianom trybut oraz zapewni pokj
Nordalbingom i metropolii hamburskiej. W celu
odnowienia jej czcigodny metropolita odbudowa podobno
zniszczone przez Sowian miasto i koci, a rwnoczenie
ze swoich mskich zgromadze [zakonnych] wybra po
trzech braci, tak e w sumie byo ich dwunastu, ktrzy
prowadzili w Hamburgu ycie zgodne z regu kanoniczn
z zadaniem odwodzenia ludu od bdw pogastwa. Po
mierci Reginberta wywici dla Sowiaszczyzny ma
roztropnego Bennona 246, ktry wybrany z braci
hamburskiego kocioa prowadzi wielce owocn prac
misyjn wrd sowiaskiego ludu-244.
18. O BISKUPIE BENNONIE
Benno, m wielkiej arliwoci, pragnc podnie z ruin
stolec starogardzki247, zacz si stara o posiadoci i
dochody, ktre przeznaczy by biskupstwu przy jego
fundacji Otton Wielki. Wszake poniewa od czasu
zniszczenia
kocioa
starogardzkiego
pierwotne
uposaenie i darowizny wielkich ksit
245

Hausberg nad Wezer, pow. Minden.

Bennon lub Bernard bp starogardzki 1013/4-1023, wypdzony
W 1018 r., przedtem zapewne w kapitule magdeburskiej, gdy w
Hamburgu w latach 983 -1020 nie byo kapituy (W. Trillmich,
koment. do Kroniki Adama, s. 287, przyp. 192). Zob. H a u c k, KG
III 1006.
247
cupiens diruta Alderiburgensis sedis reedificare. Por. Dzieje
Apost. 15, 16: Et diruta eius reaedificabo.
246

poszy w niepami i dostay si w rce Sowian,

wspomniany biskup poskary si w obecnoci ksicia
Bernarda na to, e Wagrowie i Obodryci jak i inne ludy
sowiaskie wzbraniaj si uiszcza nalene mu
wiadczenia. Dlatego to wezwano ksit Winulw na
wiec, a gdy ich zapytano, dlaczego odmawiaj biskupowi
prawnie mu nalenej dziesiciny zboowej, zaczli
tumaczy si rozlicznymi obcieniami podatkowymi;
mwili, e wypadnie im raczej opuci kraj, anieli znosi
jeszcze wiksze ciary. Widzc, e nie da si wskrzesi
uprawnie Kocioa w takiej postaci, w jakiej istniay w
czasach Wielkiego Ottona, ksi uciek si do prb; w
nastpstwie ich uzyska tyle zaledwie, e w caej ziemi
Obodrytw paci si bdzie z kadego domu, bogatego
czy biednego, dwa pieniki jako naleno do kiesy
biskupiej. Poza tym najbardziej znane folwarki, Bosau i
Nezenna, i inne posiadoci w ziemi Wgrw zwrcono
biskupowi, by je na nowo wzi pod upraw. Wszake
owych majtkw, ktre leay w dalszej Sowiaszczynie,
a o ktrych stare podania gosz, e naleay niegdy do
biskupstwa starogardzkiego, jako to Derithsewe, Morize i
Cuzin z przylegociami248, nie mg biskup Benno w
aden sposb otrzyma od ksicia, mimo e czsto
ponawia o nie starania. Gdy za spodobao si
najpoboniejszemu cesarzowi Henrykowi w celu
stwierdzenia zamysw Sowian odby zjazd w grodzie
Werben, ktry ley nad
248

Obecnie Dassow nad jeziorem o tej samej nazwie na wsch. od

Lubeki. Villa Murize wystpuje w dokumencie z XII w.,
miejscowo pooona zapewne nad Jeziorem Morzyckim. Cuzin,
Cuscin obecnie Neukloster na wschd od Wismaru lub Quetzin
nad Jeziorem Poskim.

ab249, stawili si wszyscy ksita Winulw przed

oblicze cesarza i zapewnili uroczycie o swym posuszestwie i podlegoci wobec cesarstwa dla dobra pokoju.
Gdy tam biskup starogardzki w obecnoci cesarza wznowi
star skarg o majtki swej katedry, ksita sowiascy
zapytani o posiadoci stanowice wasno biskupi
przyznali, e wspomniane grody wraz z ich podgrodziami
winny nalee do katedry i biskupa. Poza tym wszyscy
Obodryci, Chyanie, Poabianie 250, Wagrowie i inne ludy
sowiaskie,
mieszkajce
w
granicach
diecezji
starogardzkiej, obiecay paci peny czynsz, ktry Otton
Wielki wyznaczy tytuem dziesiciny jako dochd
kocioa. Obietnica ich wszake pena bya nieszczeroci i
faszu. Skoro tylko bowiem cesarz rozwiza wiec i
zwrci si w inne strony, w ogle nie dotrzymali
obietnicy. Rwnie ksi saski Bernard, dzielny zaiste
onierz, lecz ogarnity straszn chciwoci, narzuci na
Sowian mieszkajcych w ssiedztwie a podbitych broni
albo upokorzonych traktatami tak olbrzymi haracz, e
zapomnieli o Bogu i nie odnosili si z yczliwoci do
kapanw251. Dlatego to wyznawca Chrystusa, Benno,
widzc, e ksita wieccy nie tylko nie wspomagaj go
w wykonywaniu jego posannictwa, lecz przeciwnie, do
cna mu przeszkadzaj, zniechci si daremnym wysikiem
i gdy nie
249

Zjazd odby si w 1005 r., a nie za rzdw bpa Bennona.

Zblienie do Wieletw stanowio istotny element antypolskiej
polityki Henryka II.
250
Rkps lubecki ma zamiast Polabi" Polani" (!)
251
ut nec memores Dei nee sacerdotibus ad quicquam essent
benivoli. Rkps kanclerza Distelmeiera (ed. Reinecciusa) mia tu
lekcj: ut Dei et legis eius immemores etiam sacerdotibus essent
infesti.

mg znale miejsca, gdzie by jego noga spocza252,

przyby do witobliwego ma Bernwarda, biskupa
hildesheimskiego253, by przedstawi mu swoje troski i
szuka pociechy w zgryzocie. Poniewa w by bardzo
agodnym czowiekiem254, przyj do siebie gocia, a
kierowany uczuciem ludzkoci, postara si dla znuonego
o zajcie i z mienia kocioa zapewni mu utrzymanie w
tym celu, by wyruszajc w drog, aby peni swe
apostolstwo i wracajc stamtd znajdowa dla siebie
bezpieczne miejsce, w ktrym mgby spocz. W tym
czasie wspomniany biskup Bernward w majtku, ktry
jemu przypad drog spadku, zbudowa wielki koci ku
czci witego Michaa archanioa, a nie aowa na, jak to
mona widzie, powanych wydatkw. Tam te zgromadzi liczny zastp mnichw dla suby Boej. Kiedy
wic budow kocioa doprowadzono do koca zgodnie z
yczeniami, w dzie wyznaczony na powicenie budynku
zebra si olbrzymi tum. Gdy nasz biskup Benno
powica lew stron kocioa, tum ten tak go przygnit
i cisn, e w nastpstwie tego po kilku dniach zapada
coraz bardziej na zdrowiu, a w kocu umar255.
Pochowano go z honorami w pnocnej apsydzie tego
kocioa. Nastpc jego by Meinher, ktry otrzyma
wicenia od Libencjusza II. Po nim za by Abelin
wywicony przez arcybiskupa Alebranda 256.
252

Ks. Rodzaju 8, 9.
993 - 1022.
254
Por. Ks. Liczb 12, 3: erat enim Moyses vir mitissimus.
255
O tyle niecile, e powicenie kocioa, o ktrym mowa,
odbyo si 29 IX 1022, a mier bpa Bennona dopiero 13 VIII 1023.
256
Meinher bp starogardzki 1029/32 - 1035. Abelin 1035 -1043
253

19. O PRZELADOWANIU [CHRZECIJAN

PRZEZ] GOTSZALKA
257W owych dniach panowa zupeny spokj w
Sowiaszczynie, poniewa Konrad 258, 259- ktry nastpi
w cesarstwie po pobonym Henryku -259, trapi Winitw
czstymi wyprawami. Wszake religia chrzecijaska i
suba domu 260 Boego nie wykazyway wwczas
wikszego rozkwitu z powodu zachannoci ksicia i
Sasw, ktrzy trwonili wszystko nie pozostawiajc nic
kocioom i kapanom. Ksitami Sowian byli Onodrog i
Gniew, trzecim Udo, zy chrzecijanin 261. Dlatego to z
powodu swego okruciestwa przez jakiego zbiega
saskiego zosta niespodzianie zabity. Syn jego, imieniem
Gotszalk, ksztaci si w szkoach w Lneburgu.
Dowiedziawszy si o mierci ojca odstpi od wiary i
nauki, a prze(H a u c k: KG III 1006). Libencjusz II arcybp hamburski 10291032. Alebrand 1035-1043. Wedug niektrych rde (np. Annales
Hildesheimenses a. 1023) bezporednim nastpc Bennona w
Starogardzie by Reinhold (1023 -1030/2?). W przeciwnym
wypadku trzeba by przyj kilkuletni wakans stolicy starogardzkiej.
Por. S t o o b, s. 95, przyp. 10.
257
Por. Adam II 66 (64), schol. 46 (47), II 71 (69).
258
Konrad II krl niemiecki 1024 - 1039, cesarz 1027. Zob. G.
Labuda, Konrad II, SSS II 457 - 459.
259
Dodatek Helmolda.
260
cultus domus (por. II Ks. Kronik 29,35; I Ks. Kronik 23, 28).
261
Ksita obodryccy. Adam II 66 (64) nazywa dwch
pierwszych poganami w odrnieniu od Udona, zego chrzecijanina", syna Mciwoja (por. przyp. 227). U Saxa Gramatyka
(MGH SS XXIX 65) Udo nosi imi Przybygniewa. Zdaniem H.
Stooba (s. 97, przyp. 4) chrzestne imi Udo wskazuje na osob
hrabiego ze Stade Ludera-Udona I jako na ojca chrzestnego.
Onodrog i Gniew wystpuj ponownie u Adama (II 71 [69]) w
towarzystwie tym razem ksicia Racibora (zm. 1043). Por. G.
Labuda, Dynastia obodrzycka, SSS I 415-416; tene, Gniew, SSS II
113.

prawiwszy si przez rzek przyby do ludu Winitw. Tutaj

zebra mnog liczb zbjw i mszczc ojca-257 spustoszy
ca ziemi Nordalbingw262; takiej przy tym dokona rzezi
ludu Chrystusowego, e jego okruciestwo przeszo
wszelkie granice. Nie pozostao nic w prowincji Holzatw
i Szturmarw ani te w kraju tych, ktrzy zw si
Ditmarszami263, nic, co by uszo jego rki, prcz
najznakomitszych owych twierdz Itzehoe i Bkelnburg264.
Tam te udaa si pewna liczba zbrojnych wraz z onami,
dziemi i mieniem, ktre ostao si z grabiey. Atoli
pewnego dnia, gdy wspomniany ksi niczym rabu
grasowa po polach i zarolach, a patrzy na zupenie
spustoszony kraj, niegdy peen ludzi i kociow, zadra
przed dzieem wasnego okruciestwa i poruszony do gbi
serdeczn boleci265 postanowi wreszcie powcign
swe rce od niegodziwych uczynkw. Oddaliwszy si wic
nieco od towarzyszy, idc jakoby przygotowa zasadzk,
niespodziewanie natkn si na pewnego Sasa
chrzecijanina.
Poniewa
tamten
ucieka
przed
nadchodzcym zbrojnym mem, Gotszalk dononym
gosem wezwa go do zatrzymania si, poprzysigszy, e
mu nie zrobi nic zego. Strwoony czowiek nabra do
zaufania, zatrzyma si; wtedy zacz go pyta, kim jest i
jakie przynosi wieci. w odpowiedzia: Jestem biednym
czowiekiem urodzonym w Holzacji. Ponurych codziennie
dowiadujemy
262

w rkpie kopenhaskim dopisek z ok. 1470: Ecce iam quarto

patet (zob. przyp. 59).
263
Holzatowie, Szturmarowie, Ditmarszowie odamy
Nordalbingw.
264
Itzehoe nad rzek Str (prawy dopyw dolnej aby).
Bkelnburg w pd. czci kraju Ditmarszw.
265
Ks. Rodzaju 6, 6.

si rzeczy, gdy w sowiaski ksi imieniem Gotszalk

robi wiele za ludowi i ziemi naszej, a pragnienie swego
okruciestwa usiuje ugasi nasz krwi. Byby naprawd
czas, by Bg Sdzia pomci nasze krzywdy".
Na to rzek Gotszalk: Mocno obwiniasz owego ma,
ksicia Sowian. Zaiste, wiele zgryzot sprawi ludowi i
ziemi waszej w dumny mciciel zamordowanego ojca. Ja
jestem tym mem, o ktrym prawisz, a przyszedem, aby
pomwi z tob. Bolej bowiem nad tym, e popeniem
tyle niegodziwoci wzgldem Boga i czcicieli Chrystusa, i
gwatownie pragn powrci do aski tych, ktrym
przyznaj wyrzdziem tyle krzywd. Wysuchawszy
przeto moich sw wracaj do ludu swego i powiadom go o
tym, by skierowali do oznaczonego miejsca mw godnych zaufania, ktrzy by potajemnie prowadzili ze mn
rokowania w sprawie zawarcia pokoju i przymierza. Jeli
to nastpi, ca t zgraj zbjcw, z ktr utrzymuj
stosunki wicej z koniecznoci ni z dobrej woli, wydam
w wasze rce". Powiedziawszy to wyznaczy zarazem czas
i miejsce spotkania. Gdy wspomniany czowiek przyszed
do grodu, w ktrym zebray si niedobitki strwoonych
bardzo Sasw, powiadomi on starszych o tym tajnym poselstwie i nakania Wszelkimi sposobami, by posali ludzi
na wyznaczone miejsce rozmw. Oni jednak tam nie
podyli, obawiajc si wcignicia w zasadzk.
Wszake po kilku dniach 266- tene wadca zosta
schwytany przez ksicia 267 i jako herszt zoczycw
266
267

Por. Adam II 66 (64) koniec.

Saskiego Bernarda II.

wrzucony do wizienia. Poniewa ksi przypuszcza, e

w m dzielny i mny w wojnie moe by dla
uyteczny, zawar z nim przymierze i obdarzywszy hojnie
pozwoli mu odej. w atoli odzyskawszy wolno uda
si do krla Duczykw Kanuta 268 i pozosta u niego
wiele dni i lat -266, zdobywajc sobie saw przewagami
wojennymi w Normandii i w Anglii. Dziki temu te
spotka go zaszczyt uzyskania rki cry krlewskiej269.
20. O WIERZE GOTSZALKA
Po mierci krla Kanuta powrci Gotszalk 270 do ziemi
ojcw swoich, a zastawszy dziedzictwo zajte przez
jakich wadcw, postanowi stoczy o nie walk;
odnisszy zwycistwo odebra w caoci swe posiadoci
wraz z panowaniem 271. Rwnoczenie w celu zdobycia
sobie sawy i zaszczytu u Boga skierowa swe wysiki ku
temu, by skoni ludy Sowian, ktre
268

Kanut Wielki, krl Danii 1018-1035, Norwegu od 1028 i Anglii

od 1016, syn Swena I Widobrodego i witosawy crki ksicia
polskiego Mieszka I. Zob. G. L a b u d a, SSS II 369 - 370.
269
Por. Adam III 19 (18). Wedug Saxa Grammatyka (MGH SS
XXIX 67, 71) bya to Siritha lub Sygryda, crka krla duskiego
Swena II Estridsena (1047-74 lub 76) Por. W. Dworzaczek,
Genealogia, Warszawa 1959, tabl. 38.
270
Por. Adam II 79 (75): post mottem Chnud regis et filiorum eius.
Pominicie owych synw" przez Helmolda doprowadzio Stooba
do bdnego przekonania, e chodzi nie o Kanuta Wielkiego, ktry
zmar w listopadzie 1035, lecz o Kanuta II (zm. 8 VI 1042). Powrt
Gotszalka nastpi w 1043 r.
271
W nowszej nauce pastwo Gotszalka uchodzi za pierwsze
pastwo wczesnofeudalne u Obodrytw. Por. V. D. K o-

ju zapomniay o przyjtym kiedy chrzecijastwie, do

przyjcia aski wiary i do troski o dobro kocioa. I
szczcio si dzieo Boe w jego rkach 272 tak bardzo, e
nieskoczona mnogo pogan napyna do aski chrztu. I
odbudowa w caym kraju Wgrw, Poabian i 273
Obodrytw zniszczone niegdy kocioy, 274- skierowano
rwnie do wszystkich krajw woanie o kapanw i
gosicieli sowa Boego, ktrzy mieli napoi umysy
pogan nauk wiary witej. Cieszyli si przeto wierni275 ze
wzrostu nowej winoroli, doszo te do tego, e kraje
pene byy kociow, a kocioy kapanw.
Rwnie Chyanie, Czrezpienianie i wszelkie ludy
mieszkajce wok Piany przyjy ask wiary witej.
Jest za Piana rzek, u ktrej ujcia ley miasto Dymin.
Tak daleko sigay niegdy granice diecezji
starogardzkiej276. Wszystkie wic ludy sowiaskie, nad
ktrymi piecza naleaa do starogardzkiej276 katedry,
trzymay si gorliwie wiary Chrystusowej dopty, dopki
y Gotszalk. Zaprawd m w o wielkiej pobonoci
tak paa gorliwoci wzgldem Bor o l i u k, Gosudarstvo Bodriej v pravlenie knjazja Gotsalka (103166), Sl. Occ. 22(1962), s. 165-196; R. Marciniak, Ustrj polityczny
(por. przyp. 35); W. Kowalenko, Gotszalk, SSS II 143. Co do akcji
chrystianizacyjnej Gotszalka por. artyku J. T. M i l i k a,
Chrzecijastwo w pastwie Gotszalka, Antemurale 12 (1968), s.
105 - 114.
272
I Ks. Machabejska 2, 47.
273
w gwnych rkopisach brak et.
274
Gwna cz rozdziau zostaa skomponowana czciowo
dosownie, czciowo w parafrazie z Adama III 19 (18) -21 (20) i
schol. 70 (72).
275
U Adama (III 21 [20]) cieszy si arcybiskup.
276
Adam mwi (schol. 70 [72] i IV 13) o metropolii hamburskiej.
Widoczna tendencyjno Helmolda.

skiej religii, e sam czsto wygasza w kociele do ludu

nauki kaznodziejskie; chcia mianowicie wyjani w
jzyku sowiaskim te zagadnienia, ktre biskupi i kapani
przedstawiali w sposb niezrozumiay. Jest rzecz
niewtpliw, e w caej Sowiaszczynie nie pojawia si
nigdy osobisto potniejsza i w rwnym stopniu gorliwa
w wierze chrzecijaskiej. Zaprawd, gdyby dane mu byo
y
duej,
skoniby
wszystkich
pogan
do
chrzecijastwa, skoro ju prawie nawrci jedn trzeci z
tych, ktrzy pierwej za dziada jego, Mciwoja, powrcili
do pogastwa 277. Wwczas to powstay w poszczeglnych
miastach zgromadzenia witych mw yjcych wedug
reguy kanoniczej jak rwnie zakony mnichw i mniszek;
powiadczaj to ci, ktrzy widzieli niektrych z nich w
Lubece, Starogardzie, Raciborzu 278, czynie279 i innych
miastach. W Mechlinie za, ktry jest sawnym miastem
Obodrytw, byy podobno trzy zgromadzenia sug Boych
-274
.
21. O WALCE TOLAN 280
W owych dniach powstao wielkie poruszenie281 we
wschodniej czci krainy Sowian, toczcych midzy sob
wojn domow 282.
277

Mowa o rewolucji pogaskiej i interwencji wieleckiej u

Obodrytw skierowanej przeciw ksiciu Mciwojowi w 1018 r.
278
Obecnie Ratzeburg w kraju Poabian.
279
Obecnie Lenzen nad ab.
280
Tytu nie usprawiedliwiony, bowiem Tolanie byli tylko
jednym z czterech plemion biorcych udzia w wojnie, jak to zreszt
wynika z dalszego opowiadania.
281
Por. I ks. Machabejska 13, 44.
282
Wydarzenia te datuje si na 1057 r. Zob. W. Brske,

283-

Ci za, ktrzy nazywaj si Lucicami albo Wieletami,

skadaj si z czterech plemion. Z nich to, jak wiadomo,
Chyanie i Czrezpienianie mieszkaj z tej strony Piany,
Redarowie i Tolanie z tamtej. Wrd nich powsta
ostry spr o hegemoni-283. Albowiem Redarowie i
Tolanie z powodu znacznej staroytnoci swego miasta
jak i dla przesawnej wityni, w ktrej si pokazuje
wizerunek Radogosta, chcieli dziery wadz naczeln,
przypisujc sobie szczeglnie dostojne stanowisko,
poniewa odwiedzay ich czsto wszystkie ludy
sowiaskie dla uzyskania odpowiedzi wyroczni i
skadania corocznych ofiar. Natomiast Czrezpienianie i
Chyanie nie chcieli im ulega, owszem, postanowili
nawet broni swej wolnoci orem284. 285- Gdy wic
wzburzenie z wolna przybierao na sile, doszo w kocu do
wojny, w ktrej po bardzo krwawych walkach Redarowie i
Tolanie ponieli klsk. Wojn wznawiano potem.
Untersuchungen zur Geschichte des Lutizenbundes, Mnster-Kln
1955, s. 78 - 81.
283
Por. Adam III 22(21), oraz Helmold c. 1.
284
Wedug Adama :z Bremy Czrezpienianie walczyli w pojedynk
przeciw trzem pozostaym plemionom Zwizku Wieleckiego.
Czrezpienianie i Chyanie z racji nadmorskiego pooenia znacznie
bardziej rozwinli si gospodarczo ni konserwatywni Redarowie i
Tolanie, std niespodziewanie silny opr. Zwycistwo Redarw
byo zwycistwem pyrrusowym; pokonane plemiona podday si
ksiciu Gotszalkowi i tym samym odpady od Zwizku. Stanowio to
dla niego ogromny cios, cho, jak zobaczymy, w 1066 r. Zwizek
potrafi jeszcze doprowadzi do nowej rewolucji pogaskiej u Obodrytw. Zob. K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia s. 146-7;
W. Brske, o. c.
285
Adam, 1. c.

drugi i trzeci raz, ale te same plemiona ponownie zostay

starte przez przeciwnikw -285. Lego wwczas po jednej i
drugiej stronie tysice ludzi, a zwycizcami zostali
Czrezpienianie i Chyanie, ktrym konieczno narzucia
wojn. Redarowie i Tolanie walczcy dla zdobycia
sawy 286 ogromnie wstydzili si swego niepowodzenia, 287przeto przywoali na pomoc najdzielniejszego krla
Danii288 i saskiego ksicia Bernarda, jak i ksicia
obodryckiego 289 Gotszalka, wszystkich z wojskiem.
ywili te na wasny koszt w cigu szeciu tygodni 290 t
wielk armi -287. Wzmg si wic bj przeciw
Czrezpienianom
i
Chyanom;
otoczeni
tak
przewaajcymi siami nie byli oni w stanie stawi oporu,
291olbrzymia ich lic/ba zostaa wybita [i] wielu ludzi
dostao si do niewoli. Ostatecznie za cen pokoju dali
pitnacie tysicy grzywien -291. Ksita podzielili midzy
siebie pienidze.
291O wierze chrzecijaskiej nie napomknito nawet -291
ani te nie oddano czci Bogu 292, ktry da im w wojnie
zwycistwo. Std mona pozna nienasycon chciwo
Sasw293, ktrzy chocia si wyrniaj si zbrojn i
taktyk wojenn wrd innych ludw graniczcych z
barbarzycami, 294- zawsze
286

Por. Salustiusz, Bellum Iugurthinum, c. 114: pro gloria certare.

Adam, 1. c.
288
Swena II Estridsena 1047 - 74 (76).
289
Obodryckiego dodatek Helmolda.
290
Adam: siedmiu tygodni.
291
Adam, 1. c.
292
Por. Dzieje Apost. 12, 23.
293
Por. Adam III 23 (22).
294
Por. Adam II 71 (69). Sowa: dziki wysikom kapanw
dodatek Helmolda.
287

wszake dbaj wicej o zwikszenie trybutu ni o

zdobycie dusz dla Pana. Ju dawno wzmogoby si dziki
wysikom kapanw powaanie chrzecijastwa, gdyby nie
staa temu na przeszkodzie chciwo Sasw-294. Niech
wic sawiony bdzie i wszelk chwa okryty
najgodniejszy
Gotszalk,
ktry
mimo
swego
barbarzyskiego pochodzenia na nowo z penym zapaem
mioci przywrci swemu ludowi dar wiary witej i ask
chrzecijastwa. Niech za haba okryje wielmow
saskich, ktrych mimo urodzenia z przodkw
chrzecijaskich i wychowania na onie witej matki
Kocioa znajdowano stale jaowymi i prnymi w dziele
Boym295.
22. O BUNCIE SOWIAN
W tych wic czasach, gdy z miosierdzia Boskiego i dziki
zasugom najpoboniejszego ma Gotszalka stanowisko
Kocioa [wzmocnio si] i suba Boa zakwita w
Sowiaszczynie, podzielono 296- po mierci biskupa
Abelina -296 koci starogardzki na trzy biskupstwa297.
Wiadomo jednak, e stao si to nie na mocy
rozporzdzenia cesarskiego, lecz z pomysu arcybiskupa
hamburskiego, wielkiego Adalberta298. w bowiem m
dostojny przepotny w krlestwie, cieszy si wzgldami
zarwno naj295

Wymowna tyrada przeciw prywacie Sasw i ich braku

odpowiedzialnoci za zadania Kocioa.
296
Adam III 21 (20). Abelin umar po 1049 r., prawdopodobnie ok.
1062 r.
297
Mechliskie (Meklemburskie), Raciborskie i Starogardzkie.
Podzia przeprowadzono zapewne ok. 1055 - 1057.
298
Arcybp hamburski 1043 - 1072.

dzielniejszego cesarza Henryka syna Konrada 299, jak i

papiea Leona 300, tak e ci we wszystkim zgadzali si z
jego wol. Wykonywa on wadz arcybiskupi i peni
funkcj legata apostolskiego we wszystkich krlestwach
pnocy, mianowicie w Danii, Szwecji i Norwegii.
Wszake niezadowolony z tego, 301- chcia jeszcze
osign godno patriarchy, a mianowicie w taki sposb,
eby w granicach jego diecezji ustanowi dwanacie
bisikupstw -301; o nich nie warto opowiada, poniewa
mdrym wydaway si one jakimi majaczeniami
graniczcymi z szalestwem. Zbierao si wic na jego
dworze wielu kapanw i mnichw, a take wielu
biskupw. Wygnani ze swych biskupstw, byli oni
uczestnikami jego stou. Pragnc uly im w cikiej doli
przenis ich w dalekie kraje pogaskie, osadza jednych w
siedzibach staych, innym przydziela biskupstwa [jeszcze]
nie ustalone. 302- Z nich Ezzona 303 mianowa nastpc
Abelina w Starogardzie, pewnego Aristona 304 wraca299

Henryk III krl niemiecki i cesarz 1039 -1056. Zob. G. Labuda,

Henryk III, SSS II 202 - 203.
300
Leon IX 1049 - 1054.
301
Por. Adam III 33 (32). Do tego zagadnienia por. H. L u d a t,
Die Patriarchatsidee Adalberts von Bremen und Byzanz, Archiv f.
Kulturgeschichte 33 (1952), s. 221 - 246; H. Fuhrmann, Provincia
constat duodecim episcopatibus. Zum Patriarchatsplan Erzbischof
Adalberts von Hamburg-Bremen, Studia Gratiana 11 (1967)
(=Collectanea Stephan Kuttner I), s. 389 - 404.
302
Adam III 21 (20) i schol. 80 (81).
303
Ezon bp starogardzki po 1043 - 1082, 1066 wypdzony z
diecezji. Zob. Hauck, KG III 1006.
304
Ariston bp raciborski, wywicony ok. 1055/60, wypdzony z
diecezji 1066. Zdaniem Haucka (1. c.) wywicony w latach 1062 1066.

jcego z Jerozolimy ustanowi biskupem w Raciborzu,

Jana przeznaczy do Mechlina. Tene Jan305 gnany chci
pielgrzymowania opuci Szkocj i przyby do Saksonii, a
przyjty jak wszyscy askawie przez arcybiskupa, wysany
zosta wkrtce do Sowiaszczyzny do Gotszalka.
Przebywajc wwczas u niego, jak podaj kroniki,
ochrzci wiele tysicy pogan -302.
Trway pokj zapanowa w caym krlestwie, bowiem
najdzielniejszy cesarz Henryk306 mocn rk powcign
Wgrw, Czechw, Sowian i inne pograniczne kraje.
Gdy w wadca zszed z tego wiata, spadkobierc jego
bera zosta syn jego Henryk dziecko omioletnie 307. 308Natychmiast te wiele zaburze powstao w pastwie,
poniewa ksita paali dz konfliktw, a lekcewayli
sobie dziecinny wiek monarchy-308. I wystpi kady
przeciwko bliniemu swemu 309 i namnoyo si wiele
zego na ziemi 310, mianowicie rabunkw, poarw i
morderstw.
305

Jan bp meklemburski, wywicony ok. 1055/1060 (1052),

zamordowany 1066; zob. c. 23.
306
Henryk III (zob. przyp. 299). Wojny z Czechami 1040 -1041, z
Wgrami 1044- 1045, Lucicami 1045. W 1055 r. wybucha wojna
sasko-lucicka, zakoczona wielkim zwycistwem Lucicw pod
Przcaw. Por. odmienne przedstawienie u Adama III 32(31).
307
Za Annales S. Disibodi a. 1106 (Helmold cytowa to rdo
prawdopodobnie z pamici). W rzeczywistoci Henryk IV (10561106 krl niemiecki, 1084 cesarz) mia dopiero 6-7 lat. Zob. G.
Labuda, Henryk IV, SSS II 203 - 204.
308
Por. Adam III 34 (33).
309
Por. Proroctwo Izjasza 3, 5: ad proximum suum; Proroctwo
Zachariasza 8, 10.
310
Por. I Ks. Machabejska l, 10.

311-

Po krtkim czasie zmar te ksi saski Bernard, ktry

sprycie zarzdza sprawami Sowian i Sasw przez lat
czterdzieci. Dziedzictwo jego podzielili midzy siebie
jego synowie, Ordulf i Herman -311. Zarzd ksistwa obj
Ordulf 312, cho daleko mu byo do ojcowskiego mstwa,
dowiadczenia wojskowego jak i szczcia. Przeto
zaledwie pi lat313 upyno od mierci ojca, a ju
Sowianie przygotowuj bunt, zabijajc przede wszystkim
Gotszalka 314. 315- Tak wic zgin m pamitny na wsze
czasy z powodu przywizania okazywanego Bogu i ksitom, zamordowany przez barbarzycw, ktrych sam
chcia nawrci na wiar wit. Bo jeszcze nie jest pena
miara nieprawoci Amorejczykw dotychczas 316 ani czas
zmiowania nad nimi nie nadszed317. Dlatego konieczn
byo rzecz, by nadeszy zgorszenia 318; dziki nim uczciwi
stali si jawni319. Ponis za ten drugi Machabeusz
mczesk mier w miecie Leontium, ktre te nosi
drug nazw czyn, 7 czerwca, i to wraz z ksidzem
Epponem, ktry zosta zoony w ofierze na otarzu, jak
te i wraz z wielu innymi, tak wieckimi, jak i
duchownymi,
311

Por. Adam III 43 (42). Bernard II umar w 1059 r.

Ksi saski 1059 - 1072.
313
Niecile, powinno by: siedem.
314
7 VI 1066.
315
Por. Adam III 50 (49) i schol. 79 (80). Dwa drugorzdne
dodatki Helmolda: z powodu przywizania okazywanego Bogu i
ksitom" oraz ktre te nosi drug nazw czyn".
316
Ks. Rodzaju 15, 16.
317
Por. Ks. Psalmw 101, 14: quia tempus miserendi eius, quia
venit tempus.
318
Por. Ewang. w. Mateusza 18, 7.
319
Por. I List do Koryntian 11, 19.
312

ktrzy dla Chrystusa ponieli rozmaite mczarnie. Mnich

Answer, a wraz z nim inni zostali ukamienowani w
Raciborzu. Dzie ich mczestwa przypada na 15 lipca.
Wie gosi, e gdy Answer szed na mk, baga pogan,
by wpierw ukamienowali jego towarzyszy, bowiem ba si
zaamania tamtych. Po zdobyciu przez nich korony
mczeskiej ugi radonie kolana, jak niegdy wity
Szczepan -315.
23. MCZESTWO WITEGO BISKUPA JANA
Starego biskupa Jana ujtego wraz z innymi chrzecijanami w Magnopolis, czyli Mechlinie, zachowano przy
yciu a do chwili triumfu. Za wyznawanie Chrystusa bito
go rzgami, nastpnie wodzono przez wiele miast
sowiaskich na pomiewisko, a gdy nie da si oderwa
od imienia Chrystusa, odrbano mu rce i nogi, wreszcie
ciao jego porzucono na ulicy. Odcit gow poganie
wbili na dzid i na znak zwycistwa ofiarowali swojemu
bogu, Radogostowi. Dziao si to w stolicy Sowian,
Retrze, dnia 11 listopada 320.
24. PIERWSZE 321 ODERWANIE SI SOWIAN OD
WIARY [WITEJ]
322Crk krla duskiego323 wypuszczono nago wraz z
innymi kobietami z miasta Obodrytw Mechlina. T
bowiem, jak wyej powiedziano, mia ksi
320

Rozdzia przejty dosownie z Adama III 51 (50).

Editio princeps poprawniej: Trzecie (por. Adam schol. 82 [83]:
Haec est Sclavorum tertia negatio, qui primo facti sunt a Karola
christiani, secundo ab Ottone, tertio nunc ab Godescalco principe).
322
Prawie cay rozdzia dosownie powtrzony za Adamem III 51
(50) i schol. 81 (82). 323 Zob. przyp. 269.
321

Gotszalk za on; z ni te spodzi syna Henryka 324. Z

innej za urodzi si Budiwoj325, obaj za przyszli na wiat
na zgub Sowian.
Sowianie przeto odnisszy zwycistwo spustoszyli ca
ziemi hambursk ogniem i mieczem, za prawie
wszystkich Szturmarw i Holzatw326 zabito albo
uprowadzono w niewol. Grd Hamburg zniszczono
doszcztnie, a na pomiewisko naszego Zbawiciela
poganie cili nawet krzye. Rwnie w tym samym czasie
Szlezwik, ktry nazywa si drugim imieniem Haithabu,
bardzo bogate i ludne miasto plemion zaabskich, lece na
kracach
duskiego
krlestwa,
zosta
przez
niespodziewany wypad Sowian w caoci zniszczony. Tak
spenio si wobec nas proroctwo, ktre gosi: Boe,
przyszli poganie do dziedzictwa twego, splugawili koci
twj wity 327 i tak dalej, jak to w sposb proroczy
opakuje si zniszczenie miasta Jeruzalem. Sprawc tej
klski by podobno Blus oeniony z siostr Gotszalka;
skoro powrci on do domu, sam zgin gwatown
mierci 328. Tak wic wszyscy Sowianie sprzysigszy si
ze sob wrcili z powrotem do pogastwa,
zamordowawszy tych wszystkich, ktrzy obstawali przy
wierze. Daremnie ksi Ordulf walczy czsto z
Sowianami przez dwanacie lat, o ktre przey ojca;
adnego nie odnis zwycistwa, lecz wielokrotnie zosta
po324

Zob. przyp. 453.

W oryginale: Butue. Por. przyp. 331. Dalsze rozdziay
uzasadni zowrbn zapowied.
326
Adam z Bremy nie wymienia tu Holzatw.
327
Por. Ks. Psalmw 78, 1.
328
Wzmianka u Adama i u Helmolda jest jedyn wiadomoci o
Blusie przywdcy rewolucji pogaskiej 1066 r. u Obodrytw.
325

bity przez pogan, tak e nawet swoi z niego szydzili -322.

Doszo za do tej zawieruchy w kraju Sowian w roku
1066 wcielenia Paskiego, a smym panowania Henryka
IV 329. Stolec starogardzki pozosta odtd nie obsadzony
przez osiemdziesit cztery lata 330.
25. O KRUCIE
Po mierci zacnego ma i czciciela Boga Gotszalka
ksistwo przeszo drog dziedziczenia na syna jego
Budiwoja 331. Ci wszake, ktrzy jego ojca zamordowali,
bojc si, by syn nie pomci ojcowej mierci, wywoali
rozruchy wrd ludu mwic: Nie ten bdzie nami
rzdzi, lecz Krut syn Grina332. Jaki bowiem bdziemy
mieli poytek z tego, emy zamordowali Gotszalka i
zdobyli z broni w rku wol329

Nieciso: rok 1066 nie by smym, a jedenastym panowania

tego wadcy.
330
To jest do nominacji na to stanowisko biskupa Wicelina w 1149
r. (zob. c. 69). Na tym rozdziale koczy si pierwsza cz dziea
Helmolda, oparta na dziejach Kocioa hamburskiego Adama z
Bremy.
331
Ksi obodrycki 1066 - 1074 (75). Zob. G. L a b u d a, Budiwoj, SSS I 172.
332
Ksi obodrycki 1066-1093. Zob. J. Nalepa, Krut, SSS II 532.
Niniejszy ustp K. Zernack interpretuje jako dowd istnienia u
Obodrytw oglnego wiecu ludnoci jako najwyszego organu
wadzy (podobnie jak opowiadanie Helmolda c. 16 o poszukiwaniu
przez Mciwoja Obodryckiego w Radogoszczy pomocy przeciwko
Sasom miaoby wiadczy o istnieniu analogicznego [zwizkowego]
wiecu u Wieletw). Zob. K. Zernack, Die burgstdtischen
Volksversammlungen bei den Ost- u. Westslaven. Studien zur
verfassungsgeschichtlichen Bedeutung des Vece, Wiesbaden 1967, s.
213, 218 -19. Zob. te c. 34 (opr przeciwko Henrykowi
Gotszalkowicowi).

no, jeli w bdzie dziedzicem ksistwa? Wicej on da

si nam we znaki ni ojciec, a yjc w przymierzu z ludem
saskim napeni kraj nowymi cierpieniami". Natychmiast
te zawizali sprzysienie i wynieli Kruta na ksistwo,
wyczywszy synw Gotszalka, ktrym prawnie naleaa
si wadza. Modszy z nich imieniem Henryk uciek do
Duczykw, poniewa pochodzi z krlewskiego
pokolenia Duczykw 333. Starszy za Budiwoj skierowa
si do Bardw 334, szukajc pomocy u ksit saskich,
ktrym ojciec jego by zawsze oddany i wierny. Ci te
wdzicznoci odpacajc za wywiadczone usugi
wypowiedzieli dla niego wojn i po wielokrotnych
uciliwych wyprawach przywrcili go na tron335.
Wszake stanowisko Budiwoja byo zawsze sabe, a nie
mogo si poprawi z tego powodu, e pochodzi z ojca
chrzecijanina i by przyjacielem ksit saskich, a tym
samym mia w swym spoeczestwie opini zdrajcy
wolnoci. Albowiem po owym zwycistwie, dziki
ktremu po zamordowaniu Gotszalka wpierw kraj
Nordalbingw si zachwia, Sowianie zbrojn rk
strzsnli z siebie jarzmo niewoli i z takim uporem
usiowali broni swej wolnoci, e woleli mier anieli
przybranie imienia chrzecijanina albo pacenie haraczu
saskim ksitom. T za hab pozyskali sobie Sasi przez
sw nieszczsn
333

Matka Henryka bya ksiniczk dusk (por. przyp. 269).

Zob. przyp. 237.
335
By moe dokonao si to w trakcie kampanii zimowej 1068/69
Henryka IV przeciw Wieletom, w czasie ktrej zniszczono Retr.
Zob. W. Brske, Untersuchungen zur Geschichte d. Lutizenbundes,
s. 83 nn.
334

chciwo 336; bowiem gdy byli jeszcze w peni mocy,

wzbili si w dum dziki czstym zwycistwom i zapomnieli, e wojna jest spraw Boga337 i od niego zaley
zwycistwo. Co wicej, 338- tak niezwyke naoyli ciary
na ludy sowiaskie, ktre bd pobili w wojnie, bd
podporzdkowali sobie ukadami, e gorzka konieczno
zmusia ich do porzucenia spraw boskich i wydobycia si
z niewoli ksit -338. Zapaci za to 339- ksi saski
Ordulf; opuszczony przez Boga nie osign adnego
zwycistwa przeciwko Sowianom w okresie, o ktry
przey ojca -339. Std wic doszo do tego, e synowie
Gotszalka, ktrzy pooyli ca sw nadziej w ksiciu,
oparli si na lasce trzcinowej zamanej 340.
Po mierci Ordulfa obj panowanie syn jego Magnus,
urodzony z crki krla duskiego341. Ten od samego
pocztku swych rzdw skierowa wszystkie siy i ca
wol na poskromienie buntowniczych Sowian, a zachca
go jeszcze do tego Budiwoj, syn Gotszalka. Atoli owi
Sowianie zaczli jednomylnie stawia opr, opowiadajc
si za synem Grina Krutem, ktry dokonywa wrogich
aktw342 przeciwko
336

W oryginale (za Adamem 23 [22]): Saxonum avaritia (por. c.

21).

337

Por. I Ks. Krlewska 17, 47: Dominus; ipsius enim est bellum.
Wedug Adama III 23 (22), por. c. 21.
339
Por. Adam III 51 (50). Sowa: opuszczony przez Boga, s
dodatkiem Helmolda.
340
Por. Proroctwo Izjasza 36, 6.
341
Magnus ksi saski 1072-95. Matk jego bya Ulfhida crka
krla Norwegii (nie Danii!) Olafa II. Por. Adam II 79 (75) i W.
Dworzaczek, Genealogia, tabl. 64.
342
qui erat inimicicias exercens. Por. I Ks. Machabejska 7, 26: qui
erat inimicicias exercens contra Israel.
338

imieniu Chrystusa i powadze ksit. Najpierw wic

wypdzili z kraju Budiwoja, niszczc grody, w ktrych
znajdowa schronienie. w widzc, e pozbawiono go
krlestwa, uciek do ksicia Magnusa, ktry wtedy
przypadkiem przebywa w Luneburgu, i przemwi do w
te sowa: Wiadomo jest twej wysokoci, o najwikszy z
mw, jak wiernie sterowa ojciec mj Gotszalk rzdami
kraju sowiaskiego dla czci Boskiej i twojego rodzica, nie
omieszkajc niczego, co naleao do suby Boej i
wiernoci
wzgldem
ksit.
Rwnie
i
ja,
wspzawodniczc ze swym ojcem w skromnoci, z pen
wiar i oddaniem sucham polece ksit, naraajc si na
niekoczce si niebezpieczestwa, by zachowa dla
siebie czczy niemal tytu, dla was za owoc waciwy.
Nikomu nie jest tajne, jak zapat otrzymalimy343 i ja, i
ojciec: jego nasi wrogowie pozbawili ycia, mnie za
ojczyzny. Wrogowie powiedziabym nie tylko nasi,
lecz rwnie twoi. Jeli wic chcesz da wyraz trosce o
swoj cze i o zbawienie swoich ludzi, powiniene uy
si zbrojnych 344. Przecie znajdujemy si ju na skraju
przepaci i naley si pieszy, by wrogowie odnoszc
dalsze sukcesy nie nawiedzili kraju Nordalbingw" 345.
343

Qualis autem merces et me et patrem meum exceperit...

Komentatorzy dopatruj si tu zamierzonej imitacji Boecjusza, De
consolatione philosophiae, I 4: Sed innocentiam nostram uis
exceperit eventus, vides. Por. c. 29 (koniec): Quis igitur finis nos
exceperit, videtis.
344
Por. Lukan, Pharsalia, I 348: viribus utendum est.
345
Rkps kopenhaski zawiera tu dopisek z ok. 1470: Quinta [iam]
hic ostenditur error omniurn illorum qui dicunt Thetmarchios
liberos fuisse a tempore Karuli Magni (zob. przyp. 59).

Wysuchawszy tych sw ksi odpowiedzia: Tym

razem nie mog osobicie wyruszy w pole, powstrzymuj
mnie bowiem powane przeszkody, lecz dam tobie
Bardw, Szturmarw, Holzatw i Ditmarszw.
Korzystajc z ich pomocy zdoasz przez jaki czas
powstrzyma zapdy nieprzyjaci. Jeli okae si to
konieczne, i ja do wyprawy si docz moliwie
najprdzej". Ksicia powstrzymywa w danym momencie
dzie zalubin346.
Przybrawszy sobie najdzielniejszych spord Bardw,
Budiwoj przeszed ab i wpad do ziemi Wgrw.
Rwnoczenie gocy ksicy przebiegali cay kraj
Nordalbingw i wzywali gorco lud 347 do niesienia
pomocy Budiwojowi, na ktrego napierali wrogowie. Atoli
w poszed naprzd z oddziaem wicej ni szeciuset
zbrojnych; gdy za zbliy si do grodu Poni348, wbrew
oczekiwaniom zasta go otwartym i pozbawionym
obrocw. Gdy do niego wszed, jaka Niemka, ktra si
tam znalaza, odezwaa si do niego w te sowa: Bierz, co
twoja rka tu znalaza, i spiesznie uchod std 349,
poniewa jedynie przez podstp zostawiono to miasto
otwarte i pozbawione stray. Skoro tylko Sowianie
dowiedz si o twoim wejciu, jutro nadejd z wielkim
woj346

Z Zofi crk krla wgierskiego Beli I. lub odby si w 1071

r. Ksicia zatrzymao raczej powstanie feudaw saskich przeciw
Henrykowi IV. Wydarzenia opisywane w tym rozdziale rozegray si
zapewne w latach 1074-1075. Adam nic nie wie o wydarzeniach w
Poni.
347
Por. Ks. Wyjcia 12, 33: Urgebantque...populum... exire.
348
Ponia (Plon) nad Jeziorem Poskim, wany grd Wagrw.
Zob. A. W d z k i, Ponia, SSS IV 157.
349
Por. I Ks. Krlewska 20, 38: Festina velociter; II Ks.
Krlewska 15, 14: Festinate egredi.

skiem i przystpi do oblenia tego miasta". On jednak

zlekceway sobie sowa owej kobiety i pozosta przez noc
w grodzie.
Jest za w grd, jak to jeszcze dzi mona widzie,
zewszd otoczony bardzo gbokim jeziorem; dojcie do
przychodzcym daje bardzo dugi most. Nastpnego ranka
o wicie niekoczce si szeregi Sowian otoczyy miasto,
jak to wieczorem przepowiedziano. Postarano si przy
tym, by obleni nie znaleli na wyspie adnej odzi, ktr
mogliby wydosta si [z puapki]. Przeto Budiwoj wraz z
towarzyszami znosi oblenie z wielk trudnoci, cierpic przy tym gd. Wszake najdzielniejsi Holzatowie,
Szturmarowie i Ditmarszowie, skoro tylko usyszeli o tym
nieszczciu, popieszyli z pomoc, aby uwolni miasto od
oblenia. Gdy za przyszli do rzeczki zwcej si
Schwale350, ktra dzieli Sowian cd Sasw, wysali
naprzd czowieka znajcego jzyk sowiaski. Mia si on
wywiedzie, co Sowianie robi i w jaki sposb zamierzaj
zdoby miasto. w m wysany przez towarzyszy przyby
do wojska sowiaskiego, ktre zalegao wok cae pole351
i przygotowywao rozmaite machiny do oblenia. Ten
wic przemwi do nich w te sowa: Co robicie,
mowie? Oblegacie miasto i wojw zaprzyjanionych z
ksitami i z Sasami? Zaiste, zamiary te nie wyjd wam
na dobre. Ksi naczelny oraz inni ksita polecaj wam
jak najszybciej odstpi od oblenia. Jeli tego nie
zrobicie, wkrtce odczujecie jego zemst". Gdy ci z
niepokojem pytali, gdzie jest
350
351

Dopyw rzeki Str w pobliu miasta Neumnster.

Por. Ks. Judyty 2, 11: cooperuerunt faciem terrae.

ksi, odpowiedzia im, e znajduje si w pobliu z

niezmierzon liczb wojw. Wtedy ksi sowiaski Krut
wzi posa na bok, by od niego dowiedzie si caej
prawdy. Rzek wic w do niego: Jak mi dasz zapat,
jeli ci wyjawi to, o co pytasz, i sprawi, e wedug
yczenia swego zawadniesz tym miastem i ludmi, ktrzy
si w nim znajduj? Krut obieca mu dwadziecia
grzywien. Skoro obietnic przyjto, powiedzia w zdrajca
Krutowi i jego towarzyszom: w ksi, ktrego si tak
boisz, jeszcze nie przeszed brzegw aby; zatrzymay go
powane przeszkody. Jedynie Szturmarowie, Holzatowie i
Ditmarszowie wyszli w maej liczbie; ich za atwo jednym sowem wyprowadz w pole i sprawi, e wrc do
domu".
Powiedziawszy to przeszed przez most i rzek do
Budiwoja i jego towarzyszy: Myl o ocaleniu swoim i
swoich ludzi, ktrzy s z tob, poniewa Sasi, na ktrych
liczye, tym razem nie przyjd ci z pomoc". w tedy
speszony odpowiedzia: O, ja nieszczsny, dlaczego moi
przyjaciele mnie opucili? Czy w ten sposb najlepsi Sasi
opuszczaj tego, ktry baga ich o pomoc, znalazszy si w
kopotliwym pooeniu? adnie wyprowadzono w pole
mnie, ktry zawsze pokadaem ca nadziej w Sasach, a
teraz w ostatniej potrzebie pozostawiono mnie na asce
losu". Jemu za w powiedzia: Niezgoda zapanowaa w
narodzie, a poniewa jeden wichrzy przeciwko drugiemu,
kady powrci do swego domu 352. Innego musisz szuka
wyjcia". Tak pogmatwawszy sprawy wspomniany
posaniec powrci do swoich, a gdy Sasi w popiechu
pytali, jak sprawa stoi, odpowiedzia, co nastpuje:
352

Ewang. w. Jana 7, 53 i inne, podobne miejsca w Biblii.

Przyszedem do grodu, do ktregocie mnie wysali;

dziki Bogu nie ma tam adnego niebezpieczestwa ani
adnej obawy oblenia. Co wicej, widziaem Budiwoja i
innych z nim, wesoych i siedzcych w spokoju". W taki to
sposb opni marsz wojska, by nie szo ono z odsiecz
oblonym. M w sta si przeto sprawc zguby
Budiwoja i jego towarzyszy. Albowiem natychmiast gdy
obleni, wyprowadzeni w pole przez zdrajc, stracili
nadziej odsieczy, zaczli dopytywa u wrogw, czyby nie
przyjli okupu za darowanie ycia. Owi jednak im
odpowiedzieli: Nie przyjmiemy od was ani zota, ani
srebra; darujemy wam ycie i zagwarantujemy
nietykalno osobist, jak tego sobie yczylicie, jeli
wychodzc wydacie nam bro". Usyszawszy to Budiwoj
powiedzia do towarzyszy: Mowie, twarde syszymy
sowa; mianowicie wychodzc mamy odda bro. Wiem
wprawdzie, e gd zmusza nas do szybkiego poddania,
wszake gdy zgodnie z przedoonymi warunkami
wyjdziemy bez broni, zostaniemy mimo to w dalszym
cigu w niebezpieczestwie. Niejednokrotnie bowiem
stwierdziem, jak zmienne i niepewne s obietnice
Sowian. Dla ratunku wszystkich wydaje mi si wic
bardziej wskazane dotychczasow taktyk zwlekania, cho
uciliw, ratowa ycie i czeka, czy przypadkiem Bg
nie zele nam skdkolwiek pomocy". Temu jednak zdaniu
oparli si towarzysze mwic: Przyznajemy wprawdzie,
e warunki stawiane nam przez nieprzyjaci s
dwuznaczne i pene grozy. Nie mona ich wszake
odrzuci, poniewa nie ma innej drogi, by unikn
istniejcego niebezpieczestwa. Co nam pomoe zwoka,
gdy nie ma ni-

kogo, kto by przerwa oblenie? Srosz za mier

przynosi gd ni miecz, lepiej te od razu skoczy ycie
ni dugo si mczy".
26. O MIERCI BUDIWOJA
Budiwoj wic widzc, e towarzysze obstaj przy
opuszczeniu warowni, kaza sobie poda uroczyste szaty,
w ktre odziany353 wyszed z towarzyszami. Przechodzili
potem przez most po dwch354 zdajc bro i tak
zaprowadzono ich przed oblicze Kruta. Gdy tam zebrali
si wszyscy, pewna bardzo znakomita kobieta z grodu
zwrcia si do Kruta i reszty Sowian z takim
wezwaniem: Wytracie mw, ktrzy si poddali, i nie
oszczdzajcie
ich,
poniewa
dopucili
si
najohydniejszych gwatw na waszych onach, ktre
zostay wraz z nimi w miecie; zniweczcie w ten sposb
swoj hab." 355. Gdy Krut i jego towarzysze usyszeli te
sowa, natychmiast rzucili si na nich i wycili ca
gromad, mieczem 356. Tak zgin Budiwoj jak rwnie
cay kwiat Bardw przed grodem Ponia 357. Dziki temu
wzrs Krut na siach i szczcio si dzieo w rkach 358
jego, zdoby te sobie wadz w caej ziemi Sowian.
Natomiast starte zostay siy Sasw; i suyli oni Krutowi
uiszczajc
353

Por. Ks. Rut 3, 3: induere cultioribus vestimentis.

bini et bini, por. I Ks. Kronik 26, 17.
355
Por. proroctwo Izajasza 4, 1: aufer opprobrium nostrum;
Ewang. w. ukasza 1,25 i inne podobne miejsca w Biblii.
356
Por. I KS. Krlewska 15, 8: Omne autem vulgus interfecit in ore
gladii.
357
Na podstawie Nekrologu Luneburskiego dat dzienn mierci
Budiwoja i jego wojownikw ustalona na 8 VIII. Natomiast data
roczna nie jest znana (1071, 1074, 1075?).
358
Por. I Ks. Machabejska 2, 47.
354

mu trybut359, a mianowicie caa ziemia Nordalbingw,

ktra dzieli si na trzy ludy: Holzatw, Szturmarw i
Ditmarszw 360. Wszyscy oni znosili twarde jarzmo,
dopki y Krut. I napenia si ziemia361, otrzykami
zadajcymi mier i uprowadzajcymi w niewol lud
Boy. I poarli ca gb plemiona saskie362. W owych to
dniach powstao wicej ni szeset rodzin Holzatw, a
przekroczywszy rzek 363 odeszli oni w bardzo dalek
drog szukajc sobie odpowiednich siedzib, gdzie unikn
by mogli okropnych przeladowa. Udali si w gry Harzu
i zatrzymali si tam na stae, jak i ich synowie i wnukowie
a do dnia dzisiejszego 364.
27. O BUDOWIE HARZBURGA 365
Nic wic dziwnego, e w narodzie zym i przewrotnym
w ziemi strachu i gbokiej pustyni367 zaszy
359

366

Zwrot czsty u Helmolda. Por. Ks. Powtrzonego Prawa 20, 11:

serviet tibi sub tributo; II Ks. Krlewska 8, 2 i 6.
360
w rkpsie kopenhaskim dopisek z ok. 1470: Ecce hic habes sexto
idem (zob. przyp. 59).
361
Por. Ks. Rodzaju 6, 11 i 13: Repleta est terra iniquitate.
362
Por. Proroctwo Izajasza 9, 12: Et devorabunt Israel toto ore.
363
ab. Por. Ks. Rodzaju 31, 21.
364
Ju Lappenberg powiza z t relacj Helmolda nazw
miejscowoci Elbingerode w Harzu, nie wystpujc w rdach
przed XII w.
365
Rozdz. 27-33 odbiegaj od cisego tematu i stanowi rodzaj
obszernego ekskursu dotyczcego spraw Rzeszy i Kocioa. W
rozdz. 27 Helmold wykorzysta po czci dane Annales S. Disibodi,
odbiegajc jednak do istotnie od swego rda.
366
Por. List do Filipian 2, 15; Ks. Powtrzonego Prawa 32, 5.
367
Por. Ks. Powtrzonego Prawa 32, 10.

niepomylne wydarzenia, tym wicej, e wwczas w

caym kraju szalay burze wojenne. Rzdy bowiem
krlestwa, osabione niepomiernie wskutek dziecicego
wieku Henryka 368, napotkay nie mniej niebezpieczestw
w jego okresie modzieczym. Skoro bowiem wyrosi na
ma369 i po usuniciu wychowawcy 370 usamodzielni si,
zacz srogo przeladowa cay lud saski. Wreszcie
ksistwo Bawarii odebra Ottonowi, poniewa by Sasem
371
, i nada je Welfowi372. Potem w celu opanowania caej
Saksoni zbudowa bardzo mocny grd na grzbiecie Harzu,
nazwany Harcberg373. Zagniewani z tego powodu ksita
sascy zjednoczyli si i zrwnali z ziemi grd zaoony w
celu ich ujarzmienia. I umysy Sasw utwierdziy si w
niechci do krla. Przewodzili im biskupi magdeburski
Wicelo 337 oraz halbersztadzki Bukka375, ksi
Otton376, ksi Magnus377, margrabia Udo 378 i wielu
innych szlachetnych. Aeby poskromi ich miao, krl
nadszed szybko z wojskiem majc
368

Henryka IV (por. przyp. 307).

Por. I List do Koryntian 13, 11: Quando autem factus sum vir.
370
Arcybiskupa hamburskiego Adalberta, ktry zmar w 1072.
371
Otton z Nordheimu, ksi bawarski 1061 -1070 (zm. 1083).
372
Welf I (IV) ksi bawarski 1070, zm. 1101.
373
Obecnie Harzburg. Budowa grodu nastpia okoo 1065/ 1066.
Znajdowa si tu dwr krlewski.
374
Lub Werner, arcybp magdeburski 1063 - 1078.
375
Lub Burchard II 1059 - 1088.
376
Z Nordheimu (zob. przyp. 371).
377
Saski 1071 - 1106.
378
Udo II ze Stade, margrabia Marchii Pnocnej 1057 -1082.
369

przy swoim boku ksicia szwabskiego Rudolfa 379 i innych

znakomitych mw krlestwa. Jednake i Sasi nie
zwlekali, lecz mnie przystpili do bitwy; zeszy si te
wojska nad rzek Unstrut 380. Gdy ju moment bitwy si
zblia, za zgod obu stron postanowiono zawrze
dwudniowy rozejm w nadziei, e pokj zagodzi wojn.
Przeto Sasi uradowani pokojem natychmiast zdjli z siebie
zbroje, rozeszli si po caym polu i rozbili obz oddajc
si zaspokajaniu potrzeb osobistych. Okoo godziny
dziewitej 381 wywiadowcy krlewscy, widzc, e Sasi s
rozbrojeni i rozproszeni po polu oraz e nie podejrzewaj
nic zego, donieli spiesznie krlowi, e Sasi przygotowuj
si do walki. Wiadomo ta pobudzia do dziaania wojsko
krlewskie; przeszo ono rzek w brd, wpado na
spokojnych i bezbronnych Sasw i tego dnia pooyo
trupem wiele tysicy 382.
Gdy wic Sasi zamierzali prowadzi dalej wojn, aby
ochroni wolno, ksi szwabski, bdcy dobrym
czowiekiem i zwolennikiem pokoju, mylcym przede
wszystkim o honorze krlewskim, ale take i ocaleniu
Sasw, doprowadzi do tego, e ksita sascy,
mianowicie [arcybiskup] magdeburski, Wicelo, [biskup]
halbersztadzki Bukka oraz ksita Otto
379

Ksi szwabski od 1057. W 1077 r. zosta antykrlem przeciw

Henrykowi IV. Zm. w 1080.
380
Lewy dopyw Sali. Bitwa rozegraa si w okolicy pomidzy
Homburgiem k. Langesalza a Ngelstdt (por. Annales Palidenses a.
1068, MGH SS XVI 70).
381
To jest midzy 14 a 15 wedug naszej rachuby.
382
Do powstania feudaw saskich i turyngijskich przeciw
Henrykowi IV doszo W latach 1073 - 1075. Zwycistwo krla nad
Unstur 9 VI 1075.

i Maignus 383, a take margrabia Udo mieli si odda we

wadz krla, wszake na takich warunkach, e nie
ponios kary pozbawienia wolnoci ani nie doznaj
adnych obrae cielesnych. Atoli natychmiast, skoro
tylko Sasi skonieni radami oddali si w moc krla, w
poleci ich zamkn pod cis stra, niepomny na wiar
swych obietnic. Zasmuci si przeto ksi Rudolf z tego
powodu, e nie mg dotrzyma swych obietnic.
28. O PUBLICZNEJ SKRUSZE KRLA
HENRYKA384
Wkrtce potem ksita sascy zostali wbrew woli krla
uwolnieni z niewoli i powrcili do domw 385; odtd
wszake nie dowierzali ju obietnicom krlewskim. Co
wicej, przedstawili spraw i zoyli skarg do Stolicy
Apostolskiej,
do
najprzewielebniejszego
papiea
386
Grzegorza , na to, e krl, lekcewac pra383

Imienia ksicia Magnusa brak w rkpsie lubeckim.

W rkpsie kopenhaskim tytu w postaci glosy marginalnej, w
lubeckim tytuu brak.
385
1076. Do tego miejsca Helmold posugiwa si Annales S.
Disibodi. Odtd zdany by na zawodn tradycj ustn. Wbrew
Helmoldowi, ktry napisa wprost post paucos autem dies, niewola
zbuntowanych a pokonanych przez krla feudaw znacznie si
przecigna.
386
Grzegorz VII (1073-1085). Ten i nastpne rozdz. kroniki
bardzo bdnie przedstawiaj to i okolicznoci konfliktu Henryka IV
z Grzegorzem VII. Spr o inwestytur (prawo ustanawiania
biskupw i opatw) doprowadzi w 1076 r. do zwoania przez krla
synodu w Wormacji, ktry zdj papiea z urzdu. W tyme roku
podobn uchwa podj synod biskupw woskich w Pawii. Wtedy
papie ekskomunikowa Henryka IV, a Niemcy oboy interdyktem.
W styczniu 1077 r. krl wyjedna w Canossie zdjcie ekskomuniki.
384

wo Boskie, odbiera kocioom Boym ca wolno

kanonicznej elekcji w ustanawianiu biskupw i narzuca
gwatem biskupw wedug swego upodobania; dalej, e
obyczajem Nikolaitw387 uczyni ze swej ony publiczn
nierzdnic, zmuszajc j do zaspokajania chuci innych;
wysunli te wiele innych zarzutw, ktre uchodz za
niewaciwe i ktrych sucha przykro. Z tego powodu pan
apostolski powodowany gorliwoci w wymiarze
sprawiedliwoci posa do krla legatw i wezwa go na
przesuchanie przed Stolic Apostolsk. Ten nie posucha
ani pierwszego, ani drugiego wezwania, na ostatnie
wreszcie da si skoni radami dworzan, ktrzy obawiali
si legalnego zoenia go z tronu, i uda si do Rzymu,
gdzie w tych sprawach, ktre mu susznie zarzucano, odda
si pod sd pasterza. Podporzdkowa si te zaleceniu, e
przez cay rok nie wyjdzie z Rzymu, e nie dosidzie
konia, lecz w skromnej szacie odwiedza bdzie progi
kociow, modlitwami i postami oddajc godne
zadouczynienie skrusze 388. To wszystko stara si krl z
pokor wykona.
Wszake kardynaowie i nalecy do kurii widzc, jak z
obawy przed Stolic Apostolsk dr potgi wieckie i
zginaj si ci, ktrzy nosz okrg ziemi389, podsuwaj
papieowi myl, by przenis krlestwo na kogo innego,
twierdzc, e niegodne jest, by rz387

Por. Apokalipsa 2, 6 i 14-15. Nikolaici jedna z sekt

wczesnochrzecijaskich w Syrii i Azji Mniejszej, prowadzca
bardzo rozwize ycie.
388
Por. Ewang. w. Mateusza 3, 8: fructum dignum poenitentiae;
Ewang. w. ukasza 3,8. Powysze informacje Helmolda s
najzupeniej mylne.
389
Ks. Hioba 9,13.

dy sprawowa taki, ktremu dowiedziono publiczne

przestpstwa. Gdy nastpca apostolski wywiadywa si,
kto by w Niemczech by godny tak wysokiego zaszczytu,
wskazano mu ksicia szwabskiego Rudolfa, poniewa by
to m dobry, mionik pokoju 390 i bardzo oddany subie
Boej i kapanom. Jemu to papie posa zot koron 391- z
wyrytym na niej wierszem:
Skaa daa Rzym Piotrowi, tobie papie koron -391.

Wyda te polecenie arcybiskupom mogunckiemu i

koloskiemu392 oraz innym biskupom i ksitom, by
pomogli stronnictwu Rudolfa i osadzili go na tronie. Ci na
wezwanie papiea wybrali Rudolfa na krla393. Doczyli
si te do jego stronnictwa Sasi i Szwabi. Inni za ksita
i miasta, ktre le nad Renem, nie uznali go krlem,
podobnie jak cay lud Frankw, poniewa zoyli
przysig Henrykowi, a nie chcieli jej ama. Henryk za
dalej przebywa w Rzymie stosujc si do otrzymanych
rozkazw, niewiadom zupenie niegodziwoci, ktre
przeciw niemu gotowano.
390

Raz ju (c. 27) Helmold tak okreli Rudolfa ze Szwabii.

Brak w rkpsie lubeckim. W oryg. gra sw: Petra dedit Romam
Petro, tibi papa coronam. Wiersz ten cytuj rwnie Sigebert z
Gembloux (MGH SS VI 364) i Otton z Fryzyngi (Gesta Friderici I
7). [Script. rer. Germ, in usum schol., ed. G. Waitz, Hannover 1884,
s. 18]: Roma dedit Petro, Petrus diadema Rudolfo. Por. Ewang. w.
Mateusza 16, 18.
392
Nieistniejcy ju rkps kanclerza Distelmeiera (wykorzystany w
edycji Reinecciusa) mia zamiast Coloniensi" Trevirensi".
393
13 III 1077. Helmold przecenia rol papiea w elekcji
antykrla.
391

29. [O NDZNEJ MIERCI KSICIA

SZWABSKIEGO RUDOLFA] 394
Powsta wic pewien biskup strasburski395, serdeczny
przyjaciel krla Henryka, i spiesznie uda si do Rzymu,
gdzie po dugim szukaniu znalaz krla spdzajcego czas
na odwiedzaniu grobw witych mczennikw.
Uradowany z jego przybycia krl zacz si interesowa
losami krlestwa pytajc, czy trwa w pokoju. w
poinformowa go o tym, e wybrano nowego monarch i
e jest konieczn rzecz, by jak najprdzej wrci do
Niemiec w celu pokrzepienia serc przyjaci i
powstrzymania zamierze wrogw. Gdy za krl rzek, e
bez zezwolenia Stolicy Apostolskiej adn miar nie
wyjedzie, w odpowiedzia: Wiedz z ca pewnoci, e
cae zo spisku wypyno ze rda rzymskiego
wiaroomstwa. Jeli chcesz uj z wizienia, musisz wyj
z Rzymu potajemnie". Uszedszy noc krl opuci Itali, a
umocniwszy chwilowo sprawy w Longobardii396, przyby
do Niemiec. Cieszyy si z nieoczekiwanego powrotu
wadcy wszystkie miasta nadreskie i wszyscy jego
zwolennicy. Zebra te wojsko wielkie, by podbi Rudolfa;
a by z nim w przesawny ksi Gotfryd, ktry pniej
wyzwoli Jerozolim397, i wielu mo394

W zachowanych rkpsach tytuu brak (w rkpsie kopenhaskim

tylko inicja); przytaczamy go za editio princeps.
395
Werner II, 1065 -1077.
396
Czyli Lombardii. Helmold starannie rozrnia Lombardi" od
Italii" (por. c. 80 i 82).
397
Pomyka Helmolda. Gotfryd de Bouillon, 1089 ksi Dolnej
Lotaryngii, 1096 przywdca I wyprawy krzyowej i 1099 pierwszy
krl jerozolimski, zm. 1100. Take rzeczywisty zwolennik Henryka
IV, dziad wymienionego, Gotfryd III, zmar ju w 1076 r.

nych. Wojska Sasw i Szwabw natomiast zostay przy

Rudolfie. Zwarli si wic wzajemnie obaj krlowie i
zwyciona zostaa armia Rudolfa398, zginli te Sasi i
Szwabi. Wreszcie Rudolf raniony w praw rk uciek do
Merseburga 399 i w obliczu zbliajcej si mierci
powiedzia do swoich dworzan 400: Widzicie prawic
moj z krwawic ran? Ni przysigaem panu
Henrykowi, e nie bd mu szkodzi, ani zmniejsza jego
sawy. Jednake rozkaz Stolicy Apostolskiej i dania
biskupw skoniy mnie do zamania przysigi i
przywaszczenia sobie nienalenego tytuu. Widzicie wic,
jaki nas koniec czeka 401: otrzymaem mierteln ran w
rk, ktr zamaem wasn przysig. Niech wic ci,
ktrzy nas do tego skonili, wiedz, w jaki sposb nami
pokierowali, bymy przypadkiem nie dali si zaprowadzi
ku zaprzepaszczeniu rwnie i zbawienia wiecznego".
Wypowiadajc te sowa, z wielk udrk wyzion ducha.
30. [JAK CESARZ HENRYK WYPDZI PAPIEA
Z RZYMU] 402
Wtedy krl Henryk, wzbity w durne powodzeniem, zwoa
wielki synod biskupw403, na ktrym kaza zasdzi
papiea Grzegorza jako zdrajc krlestwa
398

W bitwie nad rzek Elster 15 X 1080.

399

Miasto nad rzek

Sal.
400

Por. Kronika Frutolfa pod r. 1080 (MGH SS VI 204) oraz Vita

Heinrici IV, c. 4 (Script. rer. Germ, in usum schol., ed. alt, Hannover
1876, s. 13 - 15).
401
Por. B o e c j u s z, De consolatione philosophiae, I 4 (jak
wyej przyp. 343).
402
Tytuu a nawet odstpu pomidzy rozdziaami brak w rkpsach.
Podaj za editio princeps
403
W Brixen, VI 1080 (a wic przed klsk Rudolfa). Na tym
synodzie wybrano antypapieem Wiberta, ktry przybra imi
Klemensa III (1080 - 1100).

i mciciela pokoju kocielnego. Nastpnie zebra wielk

armi i przeprawi si do Italii, zaj matk cesarstwa
Rzym404, a zabiwszy tam wielu obywateli zmusi do
ucieczki Grzegorza; wreszcie, opanowawszy zgodnie ze
swym planem miasto i senat, nakaza wywici na
papiea biskupa Rawenny Wiberta. Gdy Henryk otrzyma
ode bogosawiestwo, lud rzymski odda mu
pozdrowienie jako cesarzowi i augustowi405. I stao si to
sowo na zasadzk w Izraelu 406, bowiem od owego dnia
rozszczepi si Koci Boy tak, jak tego nie byo od
dawnych czasw. A ci, ktrzy wydawali si doskonalsi i
uchodzili za filary domu Boego 407, przywarli do
Grzegorza, reszta za powodowana obaw przed cesarzem
albo skoniona chci zdobycia jego aski posza za
Wibertem, ktry nosi take imi Klemensa. A trwaa ta
schizma lat dwadziecia pi. Po mierci bowiem
Grzegorza nastpi Dezydery, po nim Urban, wreszcie
Paschalis 408; wszyscy oni oboyli ekskomunik cesarza
wraz z jego papieem, a sami znajdowali oparcie u krlw
Francji, Sycylii i Hiszpanii; ci bowiem, jak si wydawao,
bronili stronnictwa Kocioa powszechnego,
Take Sasi, odzyskawszy po klsce siy, wybrali sobie na
krla niejakigo Hermana z przydomkiem Clufloch409 i
rozpoczli ponownie wojn z cesarzem Hen404

Wiosn 1081.
Koronacja cesarska Henryka IV w Rzymie odbya si 31 III
1084.
406
Por. I KS. Machabejska 1, 37 - 38: et faciti sunt in laqueum
magnum; Proroctwo Izajasza 8, 14.
407
Por. List do Galatw 2, 9; Apokalipsa 3, 12. Por. c. 81.
408
Opat Dezydery, 1085 - 1088 papie Wiktor III. Urban II 1088 1099. Paschalis II 1099 - 1118.
409
Por. niem. Knoblauch czosnek". Herman von Salm,
405

rykiem. Gdy za nowy wadca saski po raz drugi odnis

zwycistwo i jako zdobywca wchodzi do pewnego grodu,
przydarzyo si dziwnym zrzdzeniem Boskim, e brama
wyrwawszy si z zawiasw przygniota krla wraz z wielu
innymi 410. W ten sposb wczesne zamierzenia Sasw
spezy rwnie na niczym, nie starali si te pniej
wybra nowego krla ani podnie broni przeciwko
cesarzowi Henrykowi, bowiem widzieli, e panowanie
jego utrzymuje si za zgod i pozwoleniem Boskim.
31. O LICIE MNICHA PIOTRA
W ostatnich dniach Henryka Starszego przydarzyy si
rzeczy godne wiadomoci i pamici potomnych.
Albowiem pewien Piotr, Hiszpan z pochodzenia, mnich z
powoania 411, wszedszy w granice rzymskiego cesarstwa
pocz wygasza kazania w caym krlestwie 412
zachcajc ludy do wyprawy na Jerozolihrabia Luksemburga, antykrl 1081 - 1088. Znaczenie podanego
przez Helmolda przydomka wyjaniaj Annales Palidenses a. 1082
(MGH SS XVI 70): Heremannus cognomento Allium [glosa:
cloveloc], pro eo quod electus Isleven, ubi allium [= czosnek]
habundat.
410
Podobnie przedstawia okolicznoci mierci Hermana Vita
Heinrici IV, c. 4. W rzeczywistoci zgin on w wojnie feudalnej nad
rzek Lahn lub Mozel (H. S t o o b s. 129, przyp. 8).
411
W rzeczywistoci nie z Hiszpanii a z Francji. Chodzi o Piotra z
Amiens (lub Piotra Eremit, 1053 - 1115). Swymi kazaniami
spowodowa tzw. krucjat biedoty, ktra zakoczya si zupen
klsk. Odbya si ona w 1096 r., a wic nie w ostatnich dniach"
Henryka IV. W tym rozdziale bezporednim lub porednim rdem
Helmolda byy Annales Rosenveldenses (MGH SS XVI 101 nn.).
412
Rkopis lubecki zamiast regno ma mundo (wiecie).

m w celu wyzwolenia witego miasta znajdujcego si

w rkach barbarzycw. Przedoy za list, o ktrym
zapewnia, e otrzyma go z nieba. W licie tym napisano,
e wypeniy si. czasy ludw i e naley wyzwoli miasto,
ktre depcz nogi pogan413. Wtedy wadcy wszystkich
krajw, biskupi, ksita, naczelnicy, rycerstwo i lud,
opaci i mnisi wyprawili si do Jerozolimy pod wodz
najdzielniejszego Gotfryda 414 i ufni w pomoc boskiego
mstwa zdobyli Nice, Antiochi oraz inne miasta, ktre
si znalazy w rkach barbarzycw. Nastpnie ruszajc
naprzd wyzwolili z rk barbarzycw wite miasto415.
Odtd zakwita w tym miejscu chwaa Paska, a ludy
wiata czcz Boga w miejscu, gdzie stay jego nogi416.
32. STRCENIE CESARZA HENRYKA
Po tym czasie zmar Wibert noszcy te imi Klemensa i
zaagodzi si rozam, a cay Koci powrci do
Paschalisa: i staa si jedna owczarnia i jeden pasterz 417.
Skoro wic Paschalis umocni si w swym
413

Por. Ewang. w. ukasza 21, 24: Et Ierusalem calcabitur a

gentibus, donec impleantur tempora nationum.
414
Por. przyp. 397.
415
Nicea, miasto w Azji Mniejszej, obecnie Iznik. W rzeczywistoci, mimo oblenia, krzyowcom nie udao si jej zdoby.
Antiochia, Wtedy miasto w Syrii, obecnie Antachja w pd. Turcji,
zdobyta w 1098. Jerozolima zostaa zdobyta w 1099. Powstae wtedy
Krlestwo Jerozolimskie obejmowao Palestyn i pd. Syri.
416
Por. Ks. Psalmw 131, 7.
417
Ewang. w. Jana 10, 16. Klemens III zmar w 1100 r. Po nim
panowao jeszcze kolejno 3 antypapiey. Schizma zakoczya si
dopiero w 1111 r. abdykacj Sylwestra IV. Na-

pontyfikacie, poleci wszystkim biskupom i wyznawcom

katolickiego kocioa rzuci ekskomunik na cesarza.
Decyzja ta miaa tak wag, e ksita zebrawszy si na
zgromadzeniu
powszechnym
postanowili
odebra
Henrykowi diadem i przenie go na jego syna o takim
imieniu. Ten za ju od dawna na danie ojca by
przeznaczony na wadc 418.
Przeto do krla, ktry wanie przebywa na dworze
krlewskim w Ingelheim419, udali si wysani przez ksit
arcybiskupi moguncki i koloski oraz biskup wormacki 420
i obwiecili mu polecenie otrzymane od ksit421 w tych
sowach: Oddaj nam koron, piercie, purpur i inne
przedmioty przynalene do koronacji cesarskiej, by
przekaza je twemu synowi". Gdy za w zastanawia si
nad win, ktra spowodowaa jego strcenie,
odpowiedzieli mu w te sowa: Czemu pytasz o sprawy,
ktre znasz najlepiej? Pamitasz, jak cay Koci z twego
powodu biedzi si przez wiele lat rozdarty najwikszym
rozamem, jak to biskupstwa, opactwa i wszystkie urzdy
kocielne sprzedajnymi uczynie? Nie dae te adnej
moliwoci prawidowego wyboru biskupw, lecz jedynie
wzgld na pienidze odgrywa rol. Za
leyt ocen wiarygodnoci tych rozdziaw Helmolda da ju w
XIV w. Henryk z Herfordu: vulgariter et mitilogyce in cronicis
Sclavorum (Schmeidler, ed., s. 59, przyp. 3).
418
Przyszy Henryk V, koronowany na krla Niemiec jeszcze za
ycia ojca w 1093 (1094), panowa 1106- 1125 (1111 cesarz). Zob.
G. L a b u d a, Henryk V, SSS II 204.
419
Obecnie Ober- i Nieder-lngelheim nad Renem (pow. Bingen).
Do opisanych tu wydarze doszo w grudniu 1105 r.
420
Arcybp moguncki Rutard (1088 [1089] -1109), koloski
Fryderyk I (1100 - 31), bp wormacki Adalbert (1070 - 1107).
421
Por. Ks. Jonasza 3, 7: ex ore regis et principum.

te wszystkie i inne sprawy postanowia Stolica Apostolska

jak i jednomylne zdanie ksit pozbawi ci nie tylko
krlestwa, ale i cznoci z Kocioem".
Na to odpowiedzia krl: Zarzucacie mi, e sprzedawalimy godnoci kocielne za pienidze. Czy wam
wypada ten zarzut nam stawia? Powiedz przeto, pasterzu
moguncki, powiedz, poprzysigszy na imi wiecznego
Boga, czego zdylimy albo co otrzymalimy, kiedymy
ciebie ustanowili arcybiskupem Moguncji? I ty rwnie,
koloski pasterzu, zaklinam ci na twoje sumienie, ce
nam da za stolec, na ktrym z naszej szczodrobliwoci
siedzisz"? Gdy za owi przyznali, e ani nikt nie
proponowa pienidzy, ani nikt ich z tej okazji nie
otrzyma, powiedzia krl: Chwaa Bogu, e przynajmniej
pod tym wzgldem znaleziono nas sprawiedliwym. Z
pewnoci obie te godnoci s najznakomitsze i mogy
naszemu skarbowi due przynie dochody. Dalej, rwnie
dobrze wiadomo wam, w jaki sposb biskup wormacki
zosta przez nas przyjty, na jak godno zosta wysunity, czy kierowalimy si wobec niego saboci, czy
daniem zapaty. Godn odpacacie si za nasze dobrodziejstwa podzik!422 Nie bdcie wic, bagam,
wspuczestnikami [buntu] wraz z tymi, ktrzy podnieli
rk przeciwko swojemu panu i krlowi i zlekcewayli
sobie wiar i zoone przysigi. Oto bowiem ju opadamy
z si, niewiele te ycia pozostaje nam 423, ktrzymy
udrczeni latami i trudami; powstrzymaj422

Por. Iulii Valerii Epitome, ed. J. Zacher, Halle 1867, s. 51:

habeo tarnen gratiam condignam rependere his, qui [...].
423
Por. I Ks. Krlewska 19,7: grandis enim tibi restat via.

cie si nieco i nie czycie haniebnego koca mojej chwale.

Jeli za ju utrzymujecie, e mam koniecznie ustpi i
decyzja ta jest trwaa, trzeba spraw odoy do
wyznaczonego terminu sdowego. Jeli sd wyda taki
wyrok, wasnymi rkoma oddam koron na rzecz naszego
syna. damy wic zwoania powszechnego zjazdu" 424.
Gdy za tamci trwali w uporze utrzymujc, e musz
stanowczo wypeni zadanie, dla ktrego przyszli, krl
oddaliwszy si nieco od nich zasign rady swoich
dworzan. Widzc za, e posowie przyszli ze zbrojnym
orszakiem, wobec czego nie ma monoci oporu, kaza
sobie poda insygnia krlewskie. Odziany w nie zasiad na
tronie i w ten sposb przemwi do posw: Te insygnia
godnoci cesarskiej nadaa mi hojno wiecznego Krla i
zgodna elekcja ksit krlestwa. A Bg mocen jest425,
ktry mnie wynis na ten szczyt swoj askawoci.
Niech wic sprawi, bym zachowa to, czego mi uyczy, i
niech powstrzyma wasze rce od powzitego zamiaru.
Wypada bowiem usilnie liczy na piecz Bosk nam,
ktrzymy pozbawieni zupenie wojska i broni. Dotd co
prawda uwikani w wojny zewntrzne potrafilimy dostatecznie broni si sami i usuwalimy wszelkie nastpstwa
najazdw przy boskiej przychylnoci to rad, to mstwem
wojennym. Nie przewidywalimy wszake tego
wewntrznego za, dlatego mu nie zapobiegalimy. Kt
bowiem mg si spodziewa takiej niegodziwoci w
wiecie chrzecijaskim, by za424

Tzw. Hoftag nadworny zjazd urzdnikw i wasali

krlewskich w Niemczech.
425
Potens est Deus czste w Biblii (por. II List do Koryntian 9,
8; Ewang. w. ukasza 3, 8).

mano przysig wiernoci zoon panujcemu, by syn

powstawa przeciwko ojcu, wreszcie, by nie okazywano
adnej wdzicznoci za dobrodziejstwa i adnego
szacunku dla dostojnoci? Zaprawd, majestat cesarski
zachowuje zwykle naleyte opanowanie nawet wobec
wrogw, nie odmawia rodkw prawnych, jako to
wezwania czy odroczenia osobom, ktre maj by
wygnane czy skazane, e je wpierw upomni, anieli
ukarze, wpierw wezwie do ulegoci, anieli wyda wyrok
skazujcy. Atoli nam wbrew wszelkiej susznoci odmawia
si wezwania i przesuchania, a dlatego popenia si
bezprawie, bymy nie zostali wysuchani. Kt by
spodziewa si tego, e odwrc od nas swe serca
najwierniejsi przyjaciele, szczeglnie za biskupi? Na Pana
wic, Stwrc wiata, wskazujemy, by obawa przed nim
was powstrzymaa, jeli nie powciga was poczucie
sprawiedliwoci. Jeli nie boicie si Boga ani utraty dobrej
opinii, oto jestemy gotowi; nie jestemy w stanie
przeciwstawi si gwatowi, musi wic znosi przemoc
ten, kto nie ma monoci stawi oporu".
Zaczli wic biskupi okazywa wahanie, co pocz,
albowiem pocztki wielkich rzeczy s zawsze trudne.
Wreszcie [biskup] moguncki przemwi do swych towarzyszy w te sowa: Jak dugo bdziemy dreli z obawy,
towarzysze? Czy nie jest naszym zadaniem wywici
krla, a konsekrowanego odzia w szaty krlewskie? Jeli
przez postanowienie ksit mona czego udzieli, to czy
ich powag nie wolno tego samego odebra? Skoro
odzialimy godnego, to czemu nie mamy rozdzia
niegodnego"?
Natychmiast
te
przystpili
do
wykonywania zadania: zbliyli si do krla i zrzucili mu z
gowy koron; potem cignli

go z tronu i zdjli ze purpur i inne rzeczy, ktre nale

do witego obrzdku koronacyjnego. Wtedy krl zupenie
zmieszany powiedzia do nich: Niech to Bg zobaczy i
osdzi426, poniewa niegodnie postpujecie ze mn 427. Ja
pokutuj za grzechy modoci otrzymujc od Boga wag,
na ktrej rwnowa si tak wielka haba i wstyd, jakich,
jak wiadomo, nie przey aden z krlw, ktrzy byli
przede mn428. Ale i wy nie jestecie wolni od grzechu,
skorocie podnieli rk na pana waszego i zamali
przysig, ktrcie zoyli. Niech Bg w to wejrzy i niech
pomci si na was Bg, mwi, pomsty Pan 429. Obycie
nie wstali wicej i nie roli w znaczeniu, obycie nie mieli
powodzenia na waszych urzdach i niech waszym
udziaem bdzie los tego, ktry zdradzi Chrystusa Pana".
A oni zatykajc uszy swoje 430 popdzili do syna, przynieli
mu insygnia cesarskie i wynieli na tron krlewski.
33. [WYBR SYNA PRZECIWKO OJCU] 431
Powsta wic syn przeciwko ojcu i wypdzi go z
krlestwa. w za uciekajc przed obliczem syna swego
przyby do ksistwa, ktre nazywa si Limburg 432,
pieszy si jak najbardziej, by uj z rk
426

Por. I Ks. Kronik 12,17; I Ks. Krlewska 24, 16.

Por. Ks. Rodzaju 16,5.
428
Por. I Ks. Krlewska 16, 33.
429
Por. Ks. Psalmw 93,1. 430 Por. Ks. Psalmw 57, 5.
431
W rkpsje kopenhaskim inicja, w lubeckim brak tytuu. Tytu za
editio princeps.
432
Na wschd od rzeki Mozy (Maas), obecnie jednoimienne
prowincje w Holandii i Belgii.
427

czatujcych na jego ycie 433. By za w tej okolicy

znakomity ksi, ktrego cesarz, gdy posiada peni
wadzy, pozbawi ksistwa Limburg i nada je innemu 434.
Zdarzyo si tak, e tene ksi by na polowaniu w
pobliu drogi, ktr cesarz przechodzi w towarzystwie
dziewiciu mw; zaraz te domyli si w ksi, e
cesarz ucieka przed obliczem swego syna, bowiem wie o
tym ju si rozesza. Przybrawszy wic sobie rycerzy,
konno uda si jak najszybciej w pocig za krlem. Gdy go
cesarz zobaczy, sdzi, e to jego wrg; bojc si wic o
ycie gosem wielkim435 zada ode aski. w za436
rzek: Nie bardzo, panie, zasugujesz u mnie na
przebaczenie, ty, ktry odmwi kiedy mojej probie o
ask i ktry mi zabra moje ksistwo". Za to rzek cesarz teraz cierpi 437, poniewa syn mj zbuntowa si
przeciwko mnie i pozbawiono mnie wszelkich godnoci".
Atoli w ksi, widzc rozpacz krla, ogarnity
wspczuciem mwi do niego: Zaprawd naduylicie
swojej wadzy wobec mnie, ale Bg o tym dobrze wie, jak
bardzo wspczuj z wami. Albowiem dopuszczono si
niezmiernej niegodziwoci wobec was; przede wszystkim
za doczekalicie si jej ze strony tych, wobec ktrych
bylicie zawsze yczliwi i hojni. C si wic wam zdaje?
Czy macie jeszcze wrd
433

Zwrot czsty w Biblii. Por. Proroctwo Jeremiasza 34, 20 - 21:

dobo eos... in manus quaerentium animam eorum.
434
Henryk I hrabia Limburski, 1101-1106 ksi Lotaryngii
Dolnej, zm. 1119.
435
Por. Ewang. w. Marka 1, 26; Ewang. w. ukasza 8, 28.
436
Zaginiony rkps kanclerza Distelmeiera (wykorzystany przez
Reinecciusa) dodawa w tym miejscu poznawszy krla".
437
Podobne wyraenie u Adama z Bremy II 28 (26).

ksit kogo, kto by wam uyczy pomocy"? Gdy za

cesarz odpowiedzia, e nie wie, poniewa tego jeszcze nie
dowiadczy, w powiedzia: Mocen jest Bg 438
przywrci jeszcze wam honor, poniewa niegodziwie
postpiono z wami. Czycie wic, co radz: wejdcie do
tego miasta i zatroskajcie si o zmczone ciao 439;
tymczasem rozelemy [gocw] po wsiach i miastach, aby
sprbowa, czy moliwe jest znalezienie gdzie pomocy.
By moe poczucie sprawiedliwoci jeszcze cakiem nie
opucio serc ludzkich" 440. Niezwocznie te rozesa
wok wezwanie do rycerzy i zebra ich okoo omiuset
pancernych, po czym zaprowadzi cesarza do wielkiego
miasta Kolonii. Wtedy mieszczanie koloscy otworzyli mu
bramy. Kiedy dowiedzia si o tym syn, nadszed z
wielkim wojskiem i obieg Koloni. Gdy oblenie
gwatownie przybrao na sile, cesarz w trosce o miasto
wydosta si z niego noc i uciek do Leodium441. Tam
przyszli do niego wszyscy mowie, ktrzy zachowali mu
wierno i ktrych serca ogarno wspczucie442.
Rozejrzawszy si w liczbie stronnikw cesarz zdecydowa
si na walk. Gdy za syn go ciga z potn armi, w
wyszedszy zabieg mu drog nad rzek Moz. Wwczas
cesarz wszystkich ksit i ca si swego wojska
438

Por. przyp. 425.

Por. W e r g i l i u s z, Eneida, III 511, VIII 607.
440
Por. Proroctwo Izajasza 51,6: et iustitia mea non deficiet; Ks.
Psalmw 11,2.
441
Obecnie Liege w Belgii. Chronologia wydarze u Helmolda nie
jest i tu poprawna. Henryk IV uda si do Leodium w lutym 1106, a
oblenie Kolonii rozpoczo si dopiero w lipcu tego roku.
442
Por. I Ks. Samuela 10, 26.
439

baga tymi sowy: Jeli Wszechmocny Bg pomoe nam

dzisiaj w walce i jeli wemiemy gr w bitwie,
oszczdzajcie mi syna mojego 443 i nie zabijajcie go". Na
pocztku walki ojciec wzi gr nad synem i zmusi go do
ucieczki za most; wielu wtedy zgino od miecza, wicej
jeszcze zatono w wodzie. Wszake wojska stary si
ponownie, cesarz-senior zosta pokonany, otoczony i
ujty444.
aosn jest rzecz przedstawia, a bolesn sucha, ile
zniewag, ile niegodziwoci znis w wspaniay m w
tych dniach. Z jednej strony obrzucali go obelgami
przyjaciele, z drugiej nie mniej szydzili z niego wrogowie.
Wreszcie, opowiadaj, e wystpi wobec wszystkich jaki
czowiek, biedaczyna, cho ksztacony, i rzek:
Czowiecze zestarzay w zu, teraz przyszy na ciebie
grzechy, ktre przedtem popenia prowadzc sdy
niesprawiedliwe, potpiajc niewinnych, a uwalniajc
winnych" 445. Gdy obok stojcy ludzie, mianowicie
rozsdni, wpadli w gniew, cesarz uspokaja ich tymi
sowy: Bagam was, nie gniewajcie si na niego. Mj
wasny syn, ktry wyszed z ldwi moich, nastaje na moje
ycie. C dopiero obcy? Pozostawcie go w spokoju, niech
przeklina446, bo taka jest wola Boska". By za tam biskup
443

Sowa Krla Dawida (II Ks. Samuela 18,5): Servate mihi

puerum Absalom.
444
Por. II Ks. Machabejska 13, 21: comprehensus est et eonclusus.
Chodzi o bitw pod Vise 22 III 1106, w ktrej jednak Henryk IV nie
dosta si, wbrew Helmoldowi, do synowskiej niewoli.
445
Proroctwo Daniela 13,52-53.
446
II Ks. Samuela 16, 11.

Spiry, niegdy bardzo lubiany przez cesarza 447; zbudowa

on bowiem w Spirze olbrzymi wityni ku czci Boga
Rodzicielki, poza tym wiele dziaa dla upikszenia i
rozwoju miasta i biskupstwa. Powiedzia przeto cesarz do
swego przyjaciela, biskupa Spiry: Oto straciem wszelk
nadziej bdc pozbawiony krlestwa, nic te nie wydaje
mi si uyteczniejsze jak wyrzeczenie si rycerskiego
zajcia. Daj mi wic prebend w Spirze, bym sta si sug
mojej Pani, Bogarodzicy, do ktrej miaem zawsze wielkie
naboestwo. Posiadam bowiem wyksztacenie i mog
jeszcze by sug przy otarzu". Na to w odpowiedzia:
Na Matk Boga, nie uczyni ci tego, o co prosisz". Wtedy
cesarz westchn, zala si zami i przemwi do stojcych
wok niego: Zlitujcie si, przyjaciele, zlitujcie, gdy Bg
sw rk mnie dotkn" 448.
Umar atoli cesarz w tym czasie w Leodium449. a ciao
jego leao niepochowane w jakiej opuszczonej kaplicy
przez lat pi. Tak bowiem surow zemst zapaali ku
niemu papie i inni jego przeciwnicy, e nawet zmarego
nie pozwolili pochowa. O, wielkie sdy Boe, ktre
wypeniy si wobec tak potnego ma! Spodziewa si
wszake naley, e ar jego udrki wypali w nim
nieczystoci 450 i usun rdz; albowiem ilekro w tym
yciu jestemy sdz447

Gebhard bp Spiry (obecnie Speyer w Palatynacie Nadreskim)

1105-1107. Po zwycistwie nad ojcem Henryk V powierzy mu stra
nad pojmanym.
448
Ks. Hioba 19, 21.
449
7 VIII 1106. Zob. Kronik Ekkeharda z Aury (MGH SS VI
239) i Annales S. Disibodi a. 1106.
450
Por. Proroctwo Izajasza 1,25: excoquam ad purum scoriam
tuam.

ni przez Pana, upomnienie otrzymujemy, abymy nie byli

potpieni ze wiatem451.
Cesarz za by w miar dobry dla kociow, mianowicie
dla tych, o ktrych wiedzia, e pozostaj jemu wierne.
Natomiast w stosunku do rzymskiego biskupa Grzegorza i
innych, ktrzy godzili na jego cze, jak ich
nieprzychylnymi wobec siebie znalaz, tak te usiowa
odpaci si nieprzyjani. Pchna za go do tego, jak
wielu mwi, ostateczna konieczno. Kt bowiem
znisby spokojnie choby najmniejszy uszczerbek na
swojej czci? Czytamy za, e wielu zgrzeszyo,
jednakowo stworzono dla nich moliwo skruchy i
pokuty. Przecie gdy Dawid zgrzeszy i pokut odby,
pozosta nadal krlem i prorokiem. Natomiast gdy Henryk
lea u stp apostow, modli si i aowa za grzechy,
upokarza si daremnie i nie znalaz w czasach aski tego,
co tamten otrzyma w twardej epoce zakonu. Mogliby
wszak rozprawia na ten temat ci, ktrzy na tym si znaj i
ktrzy znajd odwag. To jedno trzeba atoli wiedzie, e
rzymska stolica jeszcze po dzi dzie paci za ten
postpek452. Albowiem od owego czasu ktokolwiek z tego
rodu zostaje wadc, stara si wszelkimi siami poniy
kocioy, by nie nabray si do buntu przeciw krlom i nie
sprawiy tego zamieszania, jakiego dokonay za ich ojcw.
451

I List do Koryntian 11, 32.

Helmold pisa w czasach nowej schizmy W Kociele. W 1159 r.
synod biskupw w Pawii, zwoany przez Fryderyka I Barbaross,
uzna antypapieem Wiktora IV. Pojednanie midzy cesarzem a
papieem Aleksandrem III nastpio dopiero w 1177 r., a ostatecznie
schizma zostaa zaegnana dopiero w 1180 r.
452

Rzdzi tedy Henryk modszy za swego ojca. panowaa te

zgoda midzy pastwem a Kocioem, lecz nie utrzymaa
si ona dugo. Albowiem i jemu nie wszystko ukadao si
pomylnie przez cae ycie, lecz tak jak ojciec uwika si
w sieci zastawione przez Stolic Apostolsk. O tych
wydarzeniach opowiemy na waciwym miejscu.
Zajwszy si wpierw z koniecznoci zamieszkami, do
ktrych doszo w cesarstwie, i rnymi wojnami
prowadzonymi przez Sasw, poniewa one to gwnie
przyczyniy si do odpadnicia Sowian, wypada nam teraz
wrci do ich dziejw, od ktrych tak dugiej dokonalimy
dygresji.
34. O MIERCI KRUTA
Gdy za Krut, ksi sowiaski i przeladowca imienia
Chrystusa, doszed do starczego wieku, stao si, e
Henryk, syn Gotszalka, opuci Dani, by powrci do
ziemi ojcw swoich 453. Atoli poniewa mu Krut zamkn
w caoci dostp, w zebrawszy pewn liczb okrtw
duskich i sowiaskich uderzy na Starogard i ca
prowincj nadmorsk Sowian i upro453

Por. Ks. Rodzaju 31,3. Henryk Gotszalkowic ksi obodrycki

1093-1127. Zob. K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia, s. 176
nn.; W. H. Fritze, Probleme (por. przyp. 35), s. 170 nn.; W.
Kowalenko, SSS II 200-201. Hiperkrytyczny sd C. Schirrena,
Beitrge zur Kritik lterer holsteinischer Geschichtsquellen, Leipzig
1876, s. 114 -166, negujcy jakkolwiek rdow warto przekazu
Helmolda o Henryku (Slavenheinrich"), zakwestionowa w sposb
w peni przekonywajcy F. W i g g e r, Ueber die neueste Kritik des
Helmold, Jahrbcher d. Ver. f. mekl. Gesch. u. Altkde. 42 (1877),
Anlage D, s. 44 - 52.

wadzi z niej ogromny up454. A gdy dokona tego po raz

drugi i trzeci, powsta wielkich popoch455 wrd
wszystkich Sowian zamieszkujcych wyspy i brzeg
morza, tak e nawet sam Krut wbrew oczekiwaniom
rozpocz z Henrykiem ukady, zezwoli mu na powrt i
nada na pobyt odpowiednie wsie. Nie uczyni tego jednak
szczerze. Zamierza bowiem modego, dzielnego i
wojowniczego ma pokona podstpem, gdy nie udao
mu si osign tego si. Dlatego to od czasu do czasu
ledzi
jego
zamierzenia
w
czasie
starannie
456
przygotowanych uczt i szuka jedynie odpowiedniego
miejsca do wcignicia go w puapk. Jednake i tamtemu
nie brakowao ani rozsdku, ani sprytu dla ustrzeenia si
457
. Albowiem pani Sawina 458, ona Kruta, czsto go
przestrzegaa i uprzedzaa o zgotowanych na zasadzkach.
W kocu zniechcona do ma-starca zapragna, jeli to
moliwe, wyj za m za Henryka. Przeto za namow
teje kobiety Henryk zaprosi Kurta na uczt. A kiedy go
naduywszy alkoholu opuszcza w nietrzewym stanie
dom, w ktrym ucztowa, pewien Duczyk uderzy go
siekier i jednym ciosem odci gow. Potem poj
Henryk Sawin za on i otrzyma ksistwo i ziemi.
Zaj te grody, ktre przedtem
454

Por. II KS. Kronik 28, 8: infinitam praedam.

Por. Dzieje Apost. 5, 5. 11.
456
Por. Plautus, Menaechmi I 3,25: prandium accurarier.
457
Por. Salustiusz, Catil. 26, 2: Neque illi tarnen ad cavendum
dolus aut astutiae deerant. Cytat znany ju Adamowi z Bremy III 49
(48).
458
H. Stoob (s. 142 przyp. 7) dopatruje si w niej crki ksicia
Pomorza Gdaskiego witobora, na co miaoby jego Zdaniem
wskazywa imi syna Henryka witopek (zob. niej).
455

mia w swej wadzy Krut, i zemst odpaci si swoim

wrogom459.
Uda si rwnie do ksicia Magnusa, poniewa by jego
krewnym 460; zosta przeze wysoko wyniesiony 461 i zoy
mu przysig wiernoci i poddastwa. Take wyznaczy
on ludom Nordalbingw, ktrym Kurt dawa si strasznie
we znaki, miejsce spotkania i zawar z nimi bardzo trwae
przymierze, ktrego ju adna burza wojenna nie miaa
zerwa. Ucieszyli si przeto Holzatowie, Szturmarowie
czy inni Saksoczycy graniczcy z Sowianami, e zwali
si ich miertelny wrg, ktry wydawa ich na mier, w
niewol i na zniweczenie 462, a w miejsce jego pojawi si
nowy ksi 463, ktry umiowa zbawienie Izraela464.
Suyli mu przeto z caym oddaniem naraajc si
wsplnie z nim na rozmaite niebezpieczestwa wojenne,
gotowi z nim albo y, albo mnie umrze 465.
Gdy wszystkie ludy sowiaskie, a mianowicie te, ktre
mieszkay na wschodzie i na poudniu, usysza459

Por. Ks. Powtrzonego Prawa 31,42: reddam ultionem hostibus

meis.
460
W lad za Schmeidlerem i Stoobem naley stwierdzi, e brak
danych do tego pokrewiestwa. Henryk by synem Sygrydy crki
krla duskiego Swena II Estridsena, a Magnus synem Wulfhildy
crki krla norweskiego Olafa II witego. Zdanie Razumowskiej
(s. 268 - 69), jakoby matki obydwu byy siostrami i crkami Swena
Estridsena, jest bdne.
461
Por. I Ks. Krlewska 16, 24: et magnificatus est puer Samuel
apud Dominum.
462
Por. Ks. Tobiasza 3, 4.
463
Por. Ks. Wyjcia 1, 8.
464
Por. II Ks. Ezdrasza 2,10 i Ks. Estery 13,13.
465
Por. I Ks. Machabejska 4, 35.

y, e pojawi si wrd nich ksi, ktry gosi, e naley

podda si zakonowi Chrystusa i paci trybut ksitom,
rozgniewali si bardzo466, a wol ich opanowaa zgodna
myl467 walki z Henrykiem; na jego wic miejsce
ustanowili takiego, ktry by stale wrogiem chrzecijan.
Zawiadomiono te Henryka o tym, e wyszy wojska
Sowian, aby go zniszczy; pchn wic natychmiast
gocw, aby przyzwa na pomoc ksicia Magnusa i
najdzielniejszych wojw spord Bardw, Holzatw,
Szturmarw i Ditmarszw. Wszyscy stawili si prdko i
ochoczo. I wtargnli do ziemi Poabian na pole, ktre
zowie si miowe, gdzie wojska nieprzyjacielskie rozlay
si szeroko po caej ziemi. Gdy za Magnus widzia, e
siy Sowian s wielkie, a wojsko zaopatrzone jest w bro,
ba si na nich uderzy. Odwleczono wic bitw od
poranku a do wieczora468, poniewa posowie starali si
nie dopuci do walki przedkadajc warunki rozjemcze, a
rwnoczenie ksi czeka na pomoc rycerzy, ktrych
przybycia oczekiwa. Oto gdy nadchodzi zachd soca,
zwiadowca ksicia obwieci o zblianiu si z dala
uzbrojonego rycerstwa. Ujrzawszy ich ksi ucieszy si,
rosn serca 469 Sasom; wznisszy te okrzyk rozpoczynaj
bj. I zamano szyki Sowian, a rozproszeni w ucieczce
legli od ostrza miecza 470. Owo zwyci466

Por. Proroctwo Daniela 14, 27.

una voluntate et eadem sententia. Por. Ks. Jozuego 9, 2: uno
animo, eademque sententia.
468
Por. I Ks. Machabejska 9, 13.
469
augescunt animi. Por. Salustiusz, Bellum Iugurth., c. 34, 2.
470
Bitwa na miowym Polu (ob. Schmilau k. Raciborza)
rozegraa si w 1093, a nie w 1105 r., jak sdzia cz star467

stwo Sasw stao si sawne i godne pamici, poniewa

Bg przyszed z pomoc wierzcym w niego i dopuci do
zwycienia wielkiej liczby przez ma garstk 471. Ci,
ktrych ojcowie brali udzia w wojnie, opowiadaj, e
blask zachodzcego soca do tego stopnia olepi
zwrconych ku niemu w czasie ataku Sowian, e z
powodu wiata niczego nie mogli widzie: Bg zatem
Wszechmocny wrogom swoim w drobnej rzeczy stawia
najwiksz przeszkod.
Od owego dnia wszystkie ludy wschodnich Sowian
suyy Henrykowi opacajc mu trybut472, zyska te
sobie u ludw sowiaskich gone imi, poniewa
odznacza si szlachetn godnoci i trosk o utrwalenie
pokoju. Nakaza te ludowi sowiaskiemu, by kady
mczyzna uprawia rol swoj i wykonywa roboty
uyteczne i stosowne; wytpi te z ziemi rozbjnikw i
grasujcych otrzykw 473. I wyszy ludy Nordalbingw z
szacw, w ktrych siedzieli zamknici z obawy przed
wojnami; i wrci kady do swej wsi i swojej
posiadoci474; odbudowano te domy i kocioy
zniszczone ju w czasie burz wojennych. Co prawda w
caej Sowiaszczynie nie byo wwczas ani kocioa, ani
kapana, z wyjtkiem samego
szej historiografii. Por. J. Strzelczyk, miowe Pole, SSS V (w
druku).
471
Por. I Ks. Machabejska 3, 18.
472
Chodzi zapewne o Warnw, Obodrytw waciwych,
Czrezpienian i Chyan. Ludy poudniowe", rwnie zbuntowane,
nie dostay si od razu pod panowanie Henryka, co wynikaoby z
dalszej relacji Helmolda (por. c. 37). Ostatnio analiz pastwa
Henryka przedstawi H. owmiaski, Pocztki Polski, t. V,
Warszawa 1973, s. 299 nn.
473
Por. I Ks. Machabejska 7, 24: viros desertores.
474
Por. Ks. Sdziw 2, 6 i Ewang. w. Jana 7, 53.

miasta, ktre si teraz nazywa Star Lubek475, i to z tego

powodu, e Henryk wraz z ca swoj rodzin czciej
tam przebywa.
35. O MIERCI HRABIEGO GOTFRYDA
Potem umar ksi Saksonii Magnu476, a cesarz nada
ksistwo hrabiemu Lotarowi477, poniewa Magnus nie
pozostawi syna, lecz same crki. Z tych jedna, imieniem
Eilika, wysza za m za hrabiego Otto475

Zaoone by moe przez Gotszalka miasto, pooone przy

ujciu rzeki Schwartau do Trawny (Trave), W dolnym biegu tej
ostatniej, wysuno si na przeomie XI i XII w. na czoo miast
Zwizku Obodryckiego przed Mechlin i Starogard. Por. W.
Ohnesorge, Einleitung in die lbische Geschichte, I. Name, Lage u.
Alter v. Alt-Lbeck u. Lbeck, Zeitschr. d. Ver. f. Lbeckische
Gesch. u. Alt.-kde 10 (1908), s. 1-254; S. Jasnosz, L. Leciejewicz,
Lubeka, SSS III 94-95; L. Leciejewicz, Miasta Sowian pnocnopoabskich, WarszawaWrocawKrakw 1968, s. 83 nn. Waciw Lubek zaoono dopiero w 1143 r. Pocigno to za sob upadek
Starej Lubeki. Fakt istnienia tylko jednej wityni chrzecijaskiej w
kraju Henryka wiadczy z jednej strony o sile miejscowego
pogastwa, a z drugiej o pragmatyzmie wadcy i jego trzewoci
politycznej. H. D. Kahl zestawi do liczne analogie
zachodniosowiaskie (i dalsze), ilustrujce ciekawe zjawisko
koegzystencji chrzecijaskiej rodziny panujcej (i jej otoczenia) z
pogaskim jeszcze ludem. Szczeglnie wymowna jest paralela
przeprowadzona pomidzy Henrykiem Gotszalkowicem a
Przybysawem Henrykiem, ksiciem Stodoran (zob. przyp. 479).
Zob. H. D. Kahl, Heidnisches Wendentum u. christliche
Stammesfrsten, Archiv, f. Kulturgeschichte 44(1962), s. 72-119;
tene, Slaven u. Deutsche (zob. przyp. 479), s. 76 - 105, 643 - 657.
476
23 VIII 1106. Na nim wygasa dynastia Billungw.
477
Lotar z Supplinburga, 1106-1125 ksi saski, pniej krl
niemiecki i cesarz rzymski (zob. przyp. 558).

na478 i urodzia margrabiego Albrechta z przydomkiem

Niedwied 479. Druga za crka imieniem Wulfhilda
oddana zostaa za on ksiciu Bawarii Katulowi; ta
porodzia jemu Henryka Lwa480. Lotar wic otrzyma
ksistwo Saksonii, a rzdzi z umiarem zarwno
Sowianami, jak Sasami.
W owych dniach 481 przydarzyo si, e otrzykowie
sowiascy przyszli do Szturmarii w poblie miasta
478

Otton z Ballenstedt (zm. 1123).

Albrecht Niedwied (1100-1170), 1134 margrabia Marchii
Pnocnej. W latach 1150-1157 obj po ostatnim ksiciu
PrzybysawieHenryku kraj sowiaskich Hawelan/Stodoran. Od
tej chwili Marchia Pnocna przeksztaca si w Marchi
Brandenbursk. Cigle aktualna monografia O. v. Heinemanna,
Albrecht d. Br, Darmstadt 1864; zob. te H. Krabbo, Albrecht d.
Br, Forsch, z. Brand, u. Preuss. Gesch. 19 (1906), s. 371 - 390, 20
(1907), s. 218. Do tego epizodu dziejw Poabszczyzny zob. ostatni
gruntown monografi H. D. K a h l a, Slawen und Deutsche in der
brandenburgischen Geschichte des zwlften Jahrhundert. Die letzten
Jahrzehnte des Landes Stodor, Kln-Graz 1964; K. Myliski,
Sowiaska Brenna Brandenburg i jej przejcie pod rzdy
margrabiw w poowie XII w., Rocznik Lubelski 10 (1967), wyd.
1969, s. 63-102; tene, Zachodniosowiaskie ksistwo Stodoran w
XII w. i jego stosunek do Polski [w:] Europa Sowiaszczyzna
Polska. Studia ku uczczeniu prof. Kazimierza Tymienieckiego,
Pozna 1970, s. 245 - 258, oraz art. J. S t r z e l c z y k a, Stodoranie,
SSS V (w druku), w ktrym dalsza literatura.
480
Katul" to ksi bawarski Henryk VI (IX) Czarny 1120-1126.
Wymieniony przez Helmolda Henryk Lew to nie waciwy Henryk
Lew (ktrego panowaniu powicona jest dua cz Kroniki), lecz
jego ojciec Henryk X Pyszny, ksi bawarski 1126-1138, rwnie
obdarzony przydomkiem Lwa. Zob. W. Dworzaczek, Genealogia,
tabl. 72.
481
Por. Annales Hildesheimenses, a. 1110, Script. rer. Germ, in
usum schol., ed. G. W a i t z, Hannover 1878, s. 61 i Annalista Saxo
a. 1110 (MGH SS VI 748).
479

Hamburga i uprowadzili upy w bydltach, a popdzili te

ze sob ludzi. Gdy rozesza si o tym wiadomo, powsta
hrabia owego kraju Gotfryd z pewn liczb mieszczan
hamburskich i ciga otrzykw. Zdajc za sobie spraw z
tego, e jest ich dua liczba, zatrzyma si na krtko,
oczekujc nadejcia posikw. Przechodzcy za pewien
wieniak, ktrego on i synw uprowadzono, zaja
ksicia mwic: Dlaczego drysz, najtchrzliwszy z
mw? Masz serce kobiety nie mczyzny! Z pewnoci
gdyby widzia, jak uprowadzaj twoj on i synw, jak
ja [widziaem] swoich, nie zatrzymaby si. Spiesz si jak
najprdzej, uwolnij bracw, jeli nadal chcesz si cieszy
w kraju szacunkiem"! Hrabia podburzony tymi sowy
rzuci si szybko w pogo za nieprzyjacimi. Atoli oni
przygotowali w tyle zasadzk i gdy hrabia przechodzi z
niewielk liczb towarzyszy, podnieli si zaczajeni ze
swoich miejsc i zabili hrabiego, a wraz z nim okoo
dwudziestu mw 482, sami za odeszli ze zdobycz, ktr
zrabowali. Ludzie za mieszkajcy w tych stronach idc za
nimi znaleli zabitego hrabiego, wszake bez gowy,
bowiem Sowianie odcili j i zabrali ze sob. Potem
wykupiono j za wielk cen i pochowano w ojczystej
ziemi.
36. O KLSCE RUGIAN 483
Oprnione hrabstwo nada ksi Lotar szlachetnemu
mowi Adolfowi z Schauenburga484. Midzy hrabi
Adolfem a sowiaskim ksiciem Henrykiem
482

mier hrabiego holsztyskiego Gotfryda: 2 XI 1110.

W rkpsie lubeckim rozdzia nie wyodrbniony.
484
Adolf I hrabia Holsztyski 1110-1127, zob. F. v. As483

panowa pokj. Atoli pewnego dnia, gdy Henryk

przebywa w miecie Lubece, niespodziewanie pojawio
si wojsko Rugian, czyli Ranw: podpynwszy przez
Trawn osaczyli miasto okrtami.
Ranowie za, ktrych inni485 nazywaj Runami, s ludem
okrutnym, mieszkajcym w sercu morza486. Nade
wszystko oddani bawochwalstwu, dzier pierwszestwo
wrd wszystkich ludw sowiaskich, posiadaj krla i
bardzo sawn wityni 487. Std te z powodu
szczeglnej suby boej w teje wityni zajmuj
pierwsze miejsce w powaaniu i cho sami nakadaj
jarzmo poddastwa na innych, sami adnego jarzma nie
znosz z tego prostego powodu, e trudny jest do nich
dostp ze wzgldu na waciwoci miejsca. Zmuszaj oni
ludy, ktre podbili mieczem, do opacania trybutu na rzecz
swej wityni. Powaaj wicej najwyszego kapana ni
krla. Wojska kieruj tam, dokd wskae los. Odnisszy
zwycistwo znosz zoto i srebro do skarbca swego boga,
reszt za upw dziel midzy siebie.
Oni wic, powodowani dz wadania, przybyli do
Lubeki, chcc niejako obj w posiadanie cay kraj
Wgrw i Nordalbingw. Skoro Henryk spostrzeg, e
nieoczekiwanie doszo do nieszczsnego oblenia,
powiedzia do dowdcw swych oddziaw: Naley
myle o ocaleniu siebie samych i ludzi, ktrzy s
p e r n, Beitrge zur altern Geschichte Holsteins, z. I, Hamburg
1849, s. 1 - 16.
485
Np. Adam z Bremy II 22 (19) itd.
486
Por. c. 2.
487
W Arkonie (nazw wymieni Helmold w c. 108 koniec), ktra
okoo 1100, po upadku Retry (c. 25), obja rol centrum pogastwa
poabskiego. O Rugii zob. te c. 6.

z nami; wydaje mi si konieczne wydostanie si std, aby

cign dodatkowe posiki i uwolni w ten sposb
jeli to tylko moliwe miasto od oblenia. Bd przeto
dzielnym mem488 i krzep na duchu wojw, ktrzy
pozostaj w tym miecie, a zachowajcie mi miasto przez
cztery dni. Wtedy bowiem, jeli zostan przy yciu489,
zjawi si na owej grze". Skoro wydosta si noc z
dwoma ludmi, przyby do ziemi Holzatw donoszc im o
grocym niebezpieczestwie. Oni za zebrali w jedno
miejsce wojsko i udali si z Henrykiem w popiechu ma
pole walki, przybywajc w poblie obwarowa
zdobywanych przez wroga. Henryk rozmieci towarzyszy
w kryjwkach zalecajc im zachowanie ciszy, by
przypadkiem wrogowie nie usyszeli gosu ludzi albo
renia koni. Potem oderwa si od towarzyszy i jedynie
samowtr ze sug 490 przyby na miejsce, ktre by
wyznaczy, skd mogli go ujrze z miasta. Dowdca
miasta, spostrzegszy jego posta, ktrej chytrze
wypatrywa, wskaza j przyjacioom, ktrzy ju
podupadli na duchu. Albowiem dotara do nich pogoska,
e Henryka schwytali wrogowie tej nocy, w ktrej wyszed
z miasta.
Henryk zapozna si z niebezpieczn sytuacj swoich i
gorliw aktywnoci oblegajcych, po czym powrci do
towarzyszy, potajemnie przeprowadzi wojsko wzdu
wybrzea morskiego do ujcia Trawny i pojawi si ma
drodze, ktr mieli jecha jedcy
488

Por. I Ks. Samuela 18, 17; II Ks. Samuela 10, 12.

Por. Ks. Rodzaju 18, 10. 14 i II Ks. Krlewska 4, 16: vita
comite.
490
Por. Sulpicjusz Sewer, Vita Martini, c. 2: uno tantum servo
comite contentus.
489

sowiascy. Gdy wic Ranowie ujrzeli szeregi schodzce

drog do morza, sdzili, e to ich wani jedcy; wyszli
przeto z okrtw im naprzeciw z wielk radoci i
okrzykami. Atoli owi modlc si gono i piewajc hymny
491
skoczyli z wrzaskiem na wroga i zastraszonego
niespodziewanym atakiem popdzili a na okrty. I
nastpia wielka klska 492 w wojsku Ranw owego dnia,
zginli oni pozabijani pod grodem Lubek; nie mniejsza
bya liczba tych, ktrzy w wodzie si potopili, od tych, co
zginli od miecza 493. Wykopano wielki grb, do ktrego
powrzucano zwoki zabitych, a dla upamitnienia
zwycistwa nazwano go i tak si zwie do dnia
dzisiejszego Gr Ranw (Raniberg)494. Zostaa te
pomnoona rk chrzecijan chwaa Pana Boga495;
postanowili te oni, by obchodzi corocznie pierwszy
sierpnia na znak i ku pamici tego, e Bg pognbi
Ranw w obliczu ludu swego. Skaday wic ludy Ranw
trybut
491

Por. II Ks. Machabejska 12, 37: Et cum hymnis clamorem

extollens.
492
Por. I Ks. Samuela 4, 17.
493
Rok opisanej tu przez Helmolda bitwy nie jest znany.
Schmeidler opowiedzia si z wahaniem za 1111 r. (Razumowska
1110). Zdaniem Brskego, Stooba i Osigowskiego byo to ok.
1101 r. Co do toposu wicej zgino od wody ni od miecza", do
ktrego sprowadza Jegorow niniejszy opis Helmoldowy,
odmawiajc mu i tym razem wszelkiej wiarygodnoci, zob. uwagi
Schmeidlera, Ueber die Glaubwrdigkeit, s. 360.
494
Por. KS. Rodzaju 35, 20: Erexitque lacob titulum super
sepulchrum eius: Hic est titulus monumenti Rachel, usque in
praesentem diem. Zdaniem Stooba (s. 151 przyp. 10) Rugen, berg w
pobliu Starej Lubeki moe by pamitk po tej bitwie i jej
miejscem.
495
. Magntficatusque est dominus. Por. Proroctwo Izajasza 33, 5; II
Ks. Samuela 7, 22; Ks. Psalmw 103, 1.

Henrykowi, podobnie jak Wagrowie, Poabianie, Obodryci, Chyanie, Czrezpienianie, Lucicy, Pomorzanie i
wszystkie ludy sowiaskie, ktre mieszkaj midzy ab
a Morzem Batyckim i rozcigaj si na dugiej przestrzeni
a do kraju Polakw. Nimi wszystkimi wada Henryk;
zosta te nazwany krlem kraju Sowian i Nordalbingw
496
.
37. O ZWYCISTWIE MCIWOJA
Gdy wic pewnego razu ludy Brzean i Stodoran,
mianowicie te, ktre zamieszkuj Hawelberg i Brenne 497,
poczy si buntowa, Henryk uzna za
496

Rkpsy kopenhaskie pomijaj et. Emendacja konieczna (por.

Schmeidler, ed., dodatek na s. 281). Helmold nazywa tu Henryka
krlem (rex), pniej przemiennie krlem i ksiciem (princeps). Nie
naley si dopatrywa w tej tytulaturze rzeczywistej koronacji,
chodzi raczej o zamiar podkrelenia potgi politycznej
sowiaskiego wadcy i jego hegemonalnej roli na pnocnym
Poabiu, uznawanej przez krla niemieckiego, jak i przez
sprzymierzecw Henryka Nordalbingw. Dyskusja w
cytowanych ju pracach, przede wszystkim K. Wachowskiego i W.
H. Fritzego.
497
Stodoran (Hawelan) wymieni ju Helmold w przegldzie
ludw sowiaskich (c. 1). Plemienia Brzean z orodkiem w
Hawelbergu nie zna adne inne rdo redniowieczne, w tym
rwnie Adam z Bremy. Od nazwy Brzean pochodzi zapewne
nazwa kraju Przegnica (Prignitz) na wschd od rodkowej aby. Z
innych rde wiadomo, e w 1127 r. (a wic niewiele lat po
wydarzeniach opisywanych tu przez Helmolda) panowa w
Hawelbergu sowiaski ksi Wirykind, jedyny znany z imienia
wadca Brzean. Wypraw Henryka Gotszalkowica na Stodoran i
Brzean datuje si w przyblieniu na 1112 r. Datacja Stooba (s. 151
przyp. 13) na ok. 1101 zbyt wczesna. Por. T. Lehr-Spawiski,
Brzeanie, SSS I 169; S. Urbaczyk, J. Nalepa, Havelberg, SSS II
196-197.

konieczne uy wobec nich broni, by zuchwalstwo dwu

szczepw nie stao si dla caego wschodu bodcem do
buntu. Pody wic z bardzo zaprzyjanionymi wojami
Nordalbingw
i
maszerujc
w
ogromnym
niebezpieczestwie przez kraj Sowian przyby do
Hawelbergu, ktry obieg. Nakaza te caemu ludowi
Obodrytw, by zgromadzili si w celu zdobycia miasta;
oblenie przecigao si na dni i miesice. W tym czasie
doniesiono synowi Henryka, Mciwojowi498, e w pobliu
yje jaki szczep, majcy wszelkie bogactwa, a przy tym
mieszkacy jego s ludem spokojnym i nie podejrzanym o
buntowniczo. Sowianie ci zwali si Linami albo
Linogami499. Mciwj zabra z sob dwustu Sasw i
trzystu Sowian, samych wyborowych 500 wojw, i nie
poradziwszy si ojca wyruszy w drog. Dwa dni
przedziera si przez gszcze lene i trudne do przebycia
wody, a przede wszystkim, przez olbrzymie bagno, i
wpad na beztroski lud yjcy w poczuciu
bezpieczestwa501, uprowadzi ode ogromn zdobycz
oraz jecw; tak wic w powrotnej drodze szli zwycizcy
z wielkimi upa498

Nie znany skdind. Umar zapewne przed ojcem (to znaczy w

latach 1112-1127), skoro do walki o dziedzictwo po Henryku
wystpili tylko witopeek i Kanut (zob. c. 46, 48). G. L a b u d a,
SSS III 327.
499
Glinianie lub Linianie, plemi zachodniosowiaskie na
prawym brzegu aby, wystpujce w rdach ju na pocztku IX w.
Zob. Z. Suowski, Bethenici et Smeldingon. Przyczynek do krytyki
Geografa Bawarskiego [w:] Studia Historica w 35 lecie pracy
naukowej Henryka owmiaskiego, Warszawa 1958, s. 49-56; J.
Nalepa, Glinianie, SSS II 107; J. Strzelczyk, Przegnica, SSS IV 376
- 7.
500
Omnes electos, por. II Ks. Samuela 6, 1.
501
Podobne sformuowanie w Vita s. Anskarii c. 19.

mi. Gdy za w celu przypieszenia powrotu przechodzili

przez trudno dostpne trzsawiska, oto mieszkacy
ssiednich okolic skupiwszy si do walki wpadaj na nich
celem uwolnienia jecw. Ci wic, ktrzy szli z
Mciwojem, widzc, e s otoczeni przez olbrzymi mas
wrogw i e musz sobie drog mieczem torowa502,
dodawali sobie wzajemnie ducha i wytywszy wszystkie
siy zniweczyli mieczem cay motoch zabiegajcy im
drog. Poza tym uprowadzili z sob jako jeca ich ksicia i
przybyli do Henryka i wojska, ktre byo zajte
obleniem; cali i zdrowi wraz ze saw zwycistwa
przynieli i wielkie zdobycze. Po kilku za dniach
Brzeanie i inne buntujce si ludy poprosiy o pokj oraz
day zakadnikw zadanych przez Henryka. W ten
sposb poskromiwszy buntownikw powrci Henryk do
swoich. Rwnie i ludy Nordalbingw powrciy do
swoich siedzib.
38. WYPRAWA SOWIAN NA ZIEMIE RUGIAN
Po tych wypadkach zdarzyo si, e jeden syn Henryka,
imieniem Woldemar 503, zosta zabity przez Ranw. Z tego
powodu ojciec powodowany rwnoczenie blem i
gniewem przemyliwa nad odwetem. Posa wic gocw
do wszystkich krajw sowiaskich w celu cignicia
posikw. Zeszli si te wszyscy oywieni t sam wol i
zamiarami, mianowicie sucha rozkazw krla i pokona
Ranw; a byo ich jak piasku nad brzegiem morza 504.
Jednake [i] tych byo
502

Por. Salustiusz, Catilina, c. 58, 7: ferro iter aperiundum est.

Nie znany skdind.
504
II Ks. Samuela 17, 11; por. I Ks. Krlewska 4, 20.
503

mu jeszcze mao. Posa wic i po Sasw, mieszkajcych w

Szturmarii i Holzacji, powoujc si na ich osobist
przyja. I poszli za nim ochoczym sercem505 w liczbie
okoo tysica szeciuset. Przeszedszy rzek Trawn
cignli przez wielkie Obszary Poabian i Obodrytw, a
doszli do rzeki Piany. Przekroczywszy j skierowali si do
miasta, ktre zwie si Woogoszcz, u uczonych za nazywa
si Iulia Augusta, od zaoyciela miasta Juliusza Cezara506.
Tam spotkali Henryka, ktry na nich czeka, i
przenocowali rozbijajc obz niedaleko morza. Rano za
zwoa Henryk lud na zebranie i przemwi do w te
sowa: Mowie, nale si wam stokrotne dziki za to,
e okazujc sw yczliwo mnie i niezmienne zaufanie
dug odbylicie drog niosc nam pomoc przeciw najsroszemu nieprzyjacielowi. Czsto ju zetknem si z
dowodami waszej odwagi507 i dowiadczyem waszej
wiernoci, ktra, jak wiadomo, niejednokrotnie przynosia
w rozmaitych opaach mnie korzyci, wam za saw.
Jednake nic takim nie janieje blaskiem, jak ten wyraz
oddania, ktry na zawsze naley zachowa w pamici,
ktry te zawsze i ze wszystkich si zasuguje na zapat.
Podaj wam do wiadomoci, e Ranowie, do ktrych
wanie zmierzamy, wysali do mnie noc gocw proszc
o pokj [i] ofiarowujc za to dwiecie grzywien. Nie chc
w tej materii podejmo505

Pleno corde, por. I Ks. Machabejska 8, 25.

Legend o zaoeniu miasta przez Cezara czono w
redniowieczu raczej z Wolinem nad Dziwn ni z Woogoszcz nad
Pian. Por. E b o, Vita S. Ottonis episcopi Babenbergensis, II 1, III 1
(ed. J. W i k a r j a k, K. Liman, MPH Series Nova, t. VII/2
Warszawa 1969, s. 52, 92).
507
Por. II KS. Machabejska 13, 18: rex accepto gustu audaciae
Iudaeorum.
506

wa decyzji bez waszej rady. Jeli postanowicie przyj

propozycj, i ja j przyjm; jeli j odrzucicie, i ja to
zrobi".
Na to odpowiedzieli Sasi mwic: Jest nas, o ksi,
naprawd niewielu, ale dni powaania i mstwa
uznajemy saw za najwiksz dla nas zapat. Radzisz si
wic, czy za dwiecie grzywien przyj do aski Ranw,
ktrzy zabili twego syna. Zaiste, odpowiednie to
zadouczynienie dla twego wielkiego imienia! Niech
ominie nas ta haba, emy kiedykolwiek na podobny fakt
wyrazili swoj zgod. Albowiem nie dlatego opucilimy
ony i dzieci, nawet rodowe siedziby, aby sta si
pomiewiskiem wrogw i zostawi synom swoim wieczn
hab 508. Raczej id, jak zamierzae509, przebd morze,
skorzystaj z mostu, ktry ci zbudowa wytrawny
budowniczy, i po rk na swoich wrogach; zobaczysz,
e sawna mier jest najwysz dla nas zapat".
Zachcony tymi nawoywaniami ksi zwin obz z
owego miejsca i pody w kierunku morza. Wszake
tamtejsza cienina morska jest tak wska, e wzrok siga
drugiego brzegu; w tym za czasie bya ona cita bardzo
mocnym lodem z powodu surowej zimy. Natychmiast te
gdy przebyli lasy i zarola oraz doszli do morza, zauwayli
rozpocierajce si nad brzegiem morza oddziay Sowian
ze wszystkich krajw, rozstawione wedug chorgwi i
oddziaw, oczekujce na rozkazy krlewskie. Byo to za
bardzo wielkie wojsko 510. Gdy wic z przezornoci i w
porzdku trzymali si wszyscy w poszczeglnych od508

Obprobrium sempiternum, por. Ks. Psalmw 77, 66.

Por. Salustiusz, Bellum Iugurth., 102, 9.
510
Por. I Ks. Machabejska 5, 45; 6, 41; 8, 6.
509

dziaach, sami dowdcy wystpili, aeby odda cze

krlowi i wojskom cudzoziemskim, i pozdrowili je konic
oblicza511. Henryk odpowiadajc na ich pozdrowienie i
przemawiajc do nich zacz rozpytywa o drog i o to,
kto w ataku ma by pierwszy. Gdy za poszczeglni
dowdcy si przelicytowywali, odpowiedzieli Sasi
nastpujcymi sowy: Wiadomo, e naszym prawem jest,
by nas widziano idcych do boju w pierwszym szeregu,
natomiast powracajcych w ostatnim. Sdzimy, e tego
zwyczaju, przekazanego nam przez ojcw i dotd
przestrzeganego, nawet w tym miejscu nie mona
lekceway". Do tego ich zdania przychyli si krl.
Chocia bowiem dua bya liczba Sowian, wszake
Henryk nie mia do nich zaufania, poniewa wszystkich
dobrze zna512.
Ponisszy wic znaki wojenne Sasi szli na przedzie, reszta
oddziaw sowiaskich postpowaa za ich szeregami. I
maszerowali cay dzie w lodzie i niegu gbokim,
wszake okoo dziewitej [godziny] zjawili si w kraju
Rugian. Natychmiast te podpalono wsie w pobliu brzegu
lece, Henryk za powiedzia do towarzyszy: Kto z nas
pjdzie wywiedzie si, gdzie znajduje si wojsko Ranw?
Wydaje mi si bowiem, e widz z daleka wielk mas
zmierzajc w naszym kierunku". Wysany potem z kilku
Sowianami wywiadowca saski natychmiast wrci,
zawiadamiajc, e to wrg nadchodzi. Powiedzia
wwczas Henryk do towarzyszy: Pamitajcie, mowie,
skd przyszlicie i gdzie si znajdujecie. Oto nakryto st,
do ktrego ze spokojnym umysem na511

Pronis vultibus adoraverunt. Na wzr czstego w Biblii

wyraenia: proni adoraverunt in terram.
512
Por. Ewang. w. Jana 2, 24.

ley przystpi, a skoro nie ma monoci ucieczki, trzeba z

jego rozkoszy korzysta. Jestemy przecie zewszd
otoczeni morzem, nieprzyjaciele s za nami i przed nami,
znika dla nas mono szukania obrony w ucieczce 513.
Wzmocnijcie si wic w Panu, Bogu Najwyszym, i
bdcie dzielnymi mami, bowiem macie tylko dwa
wyjcia: albo zwyciy, albo mnie zgin".
Ustawi wic Henryk wojsko w szyku bojowym, sam
stan na froncie z najsilniejszymi Sasami. Gdy wic
Rugianie ujrzeli bohaterstwo ma, przej ich wielki
strach514; posali przeto swego kapana, by rozmawia z
nim o pokoju. Zaproponowa on najpierw czterysta
grzywien, potem osiemset. Gdy za oburzone wojsko
szemrao i pilnie przygotowywao si do ataku, pad w do
ng ksicia mwic: Niech si, nie gniewa pan nasz515 na
sugi swoje. Oto ziemia, ktr ogarniasz swym wzrokiem:
uywaj jej, jak ci si ywnie podoba 516, my wszyscy
jestemy w twoim rku; czegokolwiek zadasz,
spenimy". W ten sposb osignli pokj za cen czterech
tysicy czterystu grzywien.
Przyjwszy zakadnikw Henryk wrci do kraju i
rozpuci wojownikw do domw. Nastpnie posa ludzi
do ziemi Rugian, aeby odebra pienidze, ktre mu
obiecano. Obecnie, co prawda, nie ma u Ranw pienidza i
nie ma zwyczaju kupowania za pie513

Fugae praesidium, por. Ks. Judyty 15, 1.

Viri timuerunt timore magno, por. Ks. Jonasza 1, 10.
515
Por. Ks. Rodzaju 31, 35.
516
Por. Ks. Rodzaju 16, 6; I Ks. Machabejska 1, 3; 11, 38, 52.
514

nidze, ale cokolwiek chcesz na targu naby, kupisz za

lniane ptna. Zoto za i srebro, ktre nabyli czy to drog
rozbojw i zagarniania ludzi, czy te w jakikolwiek inny
sposb, oddaj na ozdoby swoim onom, albo te
gromadz w skarbcu swego boga. W celu odwaenia
[okupu] postawi im Henryk wag z szal obcion
bardzo duym ciarkiem. Gdy za ju wyczerpali
skarbiec publiczny i wszystkie prywatne zasoby zota i
srebra, zaledwie uicili poow okupu, oszukani, jak sdz,
przez wag. Henryk wic, zagniewany, e obiecanej sumy
nie uicili w caoci, przygotowa drug wypraw na
ziemi Rugian. Przywoa przeto do pomocy ksicia Lotara
i najbliszej zimy, w ktrej morze stao si zdatne do
przemarszu, wszed na ziemi Rugian z wielkim wojskiem
sowiaskim i saskim517. Wszake zaledwie trzy noce tam
pozostali, mrz bowiem zela518 i ld zacz taja; w
rezultacie nie zaatwiwszy niczego powrcili do domw,
przy czym ledwie uniknli niebezpie517

Chronologia obydwu wypraw na Rugi, jak zwykle u Helmolda, jest niepewna. Schmeidler datuje je na lata 1113 - 1114,
zauwaa jednak, e wedug samego Helmolda druga wyprawa
odbya si najbliszej zimy, w ktrej morze stao si zdatne do
przemarszu", a niekoniecznie nastpnej kolejnej zimy. Wachowski
(s. 180), Stoob (s. 153 przyp. 1), Razumowska (s. 270) i Osigowski
(Pocztki sowiaskiej Rugii, s. 262-3), opierajc si na fakcie
udziau ksicia Lotara w wyprawie oraz na wzmiance Helmolda, i
druga wyprawa odbya si krtko przed mierci Henryka (22 III
1127, zob. przyp. 519), odnosz relacj do lat 1123 -1125, kiedy to
tzw. Annalista Saski oraz Roczniki Korbejskie powiadczaj
wyprawy Lotara na Rugi.
518
Por. Horacy, Carmina, I 4, 1 : Solvitur acris hiemps.

czestw morza. Odtd ju wicej Sasi nie usiowali wej

do kraju Ranw, poniewa Henryk y ju tylko krtki
czas; jego mier pooya kres sporowi519.
39. KLSKA RZYMIAN 520
Szalaa wwczas wielka wojna 521 midzy cesarzem
Henrykiem a ksiciem Lotarem i Sasami. Albowiem skoro
po wypdzeniu ojca, czy raczej po jego mierci, zdoby
wadz cesarsk Henryk modszy, spostrzeg, e caa
ziemia w zasigu jego oczu znajduje si w spokoju 522, i
zada zoenia sobie przysigi przez wszystkich ksit
na wypraw do Italii523, pragnc zgodnie ze zwyczajem
osign peni cesarskiej godnoci z rk najwyszego
kapana. Przeprawiwszy si przez Alpy pody do Rzymu
z wielk liczb zbrojnych. Papie za Paschalis [II],
usyszawszy o jego wkroczeniu, ucieszy si niesychanie i
posa do najbliszych okolic duo duchowiestwa, by tym
godniej osobicie przyj krla przybywajcego z wielkim
prze519

Dzie mierci Henryka Gotszalkowica: 22 III (1127)

powiadcza nekrolog klasztoru w. Michaa w Lneburgu (ed. A.
Ch. Wedekind, Braunschweig 1833, w: Noten zu einigen
Geschichtsschreibern des deutschen Mittelalters, t. II, Hamburg
1835, s. 22). Wedug kroniki tego klasztoru Henryk, krl
Sowian", zosta zamordowany i pochowany w Lneburgu
(Chronicon S. Michaelis Luneburgensis, MGH SS XXIII 396). Rok
mierci uprawdopodobni W. Brske, Untersuchungen, s. 229 - 235.
Zob. H. D. Kahl, Slawen u. Deutsche, s. 328 - 329, 823.
520
W rozdz. 39 i 40 Helmold swobodnie nawizuje do kroniki
Ekkeharda z Aury.
521
Por. I Ks. Krlewska 14, 52: Erat autem bellum potens.
522
Por. I Ks. Machabejska 1, 3; 11, 38, 52.
523
Stycze 1110 w Ratyzbonie, kwiecie w Utrechcie.

pychem. Przyjty wic zosta z wielk radoci przez

duchowiestwo i Miasto. Skoro za nadesza chwila
konsekracji, zada papie ode przysigi, e zachowa
nieskalanie zasady wiary katolickiej, e szacunkiem
otacza bdzie Stolic Apostolsk i e gorliwie broni
bdzie interesw kociow. Pyszny krl nie chcia jednak
zoy przysigi, twierdzc, e cesarz nie moe nikomu
przysiga, e to wanie jemu winni wszyscy skada
przysig. Powsta wic spr midzy papieem a krlem,
skutkiem czego przerwano dzieo konsekracji. Krlewskie
wojsko uzbrojone wpado natychmiast w gniew, rzucio si
na duchowiestwo i zrabowao im wite szaty, szalejc
jak wilki w zagrodzie z owcami. Gdy ujrzeli to Rzymianie,
porwali si do stawiania oporu, poniewa widzieli gwat,
zadany klerowi. W ten sposb doszo do boju w paacu
witego Piotra, o jakim nie syszano od dawnych lat. Gr
za wzio wojsko krlewskie i zmiadyo Rzymian
dokonujc strasznej rzezi524, w ktrej nie rozrniano
duchowiestwa od posplstwa, a miecz sroy si nad
wszystkimi525. Walczy tam kady, kto czu si na siach,
dopki miecz nie wypad mu z rk526. I wypeni si dom
powicenia 527 zwokami pomordowanych, a ze stosw
zmarych popyny rzeki krwi, tak e wody Tybru przybray krwaw barw.
Lecz po co zatrzymywa si przy tych wypadkach duej?
Papiea i innych, ktrzy uszli rzezi, uprowadzono w
niewol. Mgby zatem widzie kardyna524

Por. I Ks. Samuela 5, 9.

13 II 1111.
526
Por. II Ks. Samuela 23, 10.
527
Por. Proroctwo Izajasza 64, 11.
525

w ze sznurami na szyjach wleczonych nago ze zwizanymi z tyu rkami oraz niezliczone masy mieszczan
prowadzonych w acuchach. Gdy wic idcy z Rzymu
przybyli na miejsce pierwszego postoju, przystpio kilku
biskupw i zakonnikw do papiea mwic do niego:
Serca nasze wypenia wielki bl, Ojcze przenajwitszy, z
powodu takiej zbrodni popenionej wobec ciebie, twego
duchowiestwa i mieszczan twojego miasta. Lecz zo to,
wywoane przez grzechy nasze, wyrzdzono raczej
odruchowo ni z zastanowienia. Posuchaj wic nas i zrb
ustpstwo naszemu panu, aby i on ustpi tobie, i dokonaj
na nim dziea witego bogosawiestwa". w atoli odpowiedzia im: Co mwicie, ukochani bracia? Czy
twierdzicie, e tego niegodziwca, ma krwawego i
zdradliwego 528, mam konsekrowa? Zaiste, dokadnie
obmy sobie rce dla przyjcia pomazania ten, kto zla
otarze boe krwi kapanw a dom powicenia napeni
zwokami pomordowanych! Precz ode mnie myl, bym
zgodzi si na pomazanie tego, ktry sam zasuy sobie na
przeklestwo". Gdy za owi utrzymywali, e winien
myle o ocaleniu samego siebie i tych, ktrzy zostali
pozbawieni wolnoci, e wic musi przebaga krla, w
odpowiedzia nieustraszenie: Nie obawiam si krla, pana
waszego. Niech zabija ciao, jeli chce, nie bdzie ju mia
potem wicej nic do czynienia 529. Zaiste, powiodo mu si
znakomicie z rzezi mieszczan i duchowiestwa, lecz mwi wam w prawdzie 530, e w przyszoci nie osig528

Ks. Psalmw 5, 7.
Por. Ewang. w. ukasza 12, 4.
530
Tame 4, 25.
529

nie zwycistwa ani nie zazna spokoju za dni swego

ywota, co wicej, nawet syna nie spodzi, ktry by
zasiad na jego tronie" 531.
Gdy ta wypowied dosza do uszu krla, wpad w straszny
gniew i kaza ci na oczach papiea wszystkich
uwizionych, aby moe tak zbrodni go przerazi. w
za stale udziela im zachty, by z odwag umierali dla
sprawiedliwoci, obiecujc im niewidncy wieniec532
ycia wiekuistego. Atoli owi zgodnie rzucili mu si do ng
i bagali o zachowanie ycia. Wtedy Ojciec
przenajwitszy, zy lejc, wezwa na wiadka tego, ktry
wglda w serca ludzkie 533, i owiadczy, e raczej umrze,
ni ustpi, jeli w tym nie stanie mu na przeszkodzie
uczucie miosierdzia, nalene wszystkim wiernym
Chrystusowi. Uczyni wic to, co nakazywaa
konieczno, i obieca, e bdzie konsekrowa krla, by
doprowadzi do uwolnienia uwizionych. Przeto papie i
kardynaowie powrcili do miasta i postpili zgodnie z
wol krlewsk, cho posuszestwo to byo wymuszone, i
wystawili mu przywilej na wszystko, czego zapragn 534.
531

Por. Proroctwo Jeremiasza 22, 30. Istotnie na Henryku V

wygasa dynastia salicka.
532
Inmarcessibilem coronam, por. I List w. Piotra 5, 4.
533
Por. Ks. Przysw 24, 12.
534
Por. I Ks. Krlewska 11, 37. Koronacja cesarska Henryka V
odbya si 13 IV 1111. Wobec braku perspektyw osignicia
zwycistwa w toczcym si od czasw Henryka IV sporze o
inwestytur doszo pniej do kompromisu pomidzy cesarzem a
papieem w konkordacie wormackim 1122 r.

40. O BITWIE POD WELFESHOLZ

Skoro po wymuszeniu bogosawiestwa cesarz powrci
do Niemiec, zebra si w Rzymie synod zoony ze stu
dwudziestu ojcw 535. Na nim ostro zaatakowano papiea
za to, e wynis do godnoci cesarskiej witokradczego
krla, cho ten uwizi najwyszego kapana, sponiewiera
kardynaw i przela krew duchowiestwa i mieszczan; co
wicej,
nada
on
osobnym
przywilejem
najniegodniejszemu z wszystkich prawo ustanawiania
biskupw, to zatem prawo, ktrego poprzednicy jego
bronili jako uprawnienia Kocioa naraajc si nawet na
mier i wygnanie. Papie zacz tumaczy si sytuacj
przymusow,
a
take
tym,
e
wyjtkowe
niebezpieczestwo zaegna maym kosztem, wreszcie, e
inaczej nie mona byo zapobiec rzezi ludnoci i spaleniu
Miasta. On, co prawda, zgrzeszy, lecz inni go do tego
nakonili; bdzie si wszake stara naprawi t szkod
zgodnie z tym, co mu nakae wity Synod. Gdy wic
oskarajcy otrzymali zadouczynienie, ostudzio si ich
oburzenie. Po ukoczeniu obrad synod uzna wspomniany
przywilej za wymuszony, stwierdzi, e raczej nazwa go
naley nie prawem, lecz bezprawiem536. Z tego wzgldu
postanowili go uniewani przez rzucenie kltwy537, a
samemu cesarzowi zakaza wstpu w progi witego
kocioa.
Wie o tym rozniosa si po caym wiecie, wszyscy te,
ktrzy podali zmian, zaczli si buntowa
535

Sobr lateraneski 18-21 III 1112.

W oryginale gra sw: non privilegium immo pravilegium.
537
Tego zdania brak w rkpsie lubeckim.
536

pod byle pozorem. Wrd nich znalaz si przede

wszystkim w sawny biskup moguncki Adalbert538, ktry
sprzymierzy si z bardzo wielu innymi, przede wszystkim
za z ksitami saskimi, ktrych skaniaa do oderwania
czci konieczno, czci stare nawyki buntw539.
Zaprawd, oprcz nowej, wanie wtedy przygotowywanej
wojny, cierali si [Sasi] ju uprzednio z najdzielniejszym
mem, Henrykiem starszym, dziewi razy. Lecz po c
mam zatrzymywa si na wielu wydarzeniach? Cesarz
czujc ju, e caa Saksonia od niego odpada, a jad buntu
coraz bardziej si szerzy 540, schwyci wpierw gwnego
sprawc buntu, biskupa mogunckiego541, nastpnie
przeszed przez cay kraj saski siejc straszliw rze, a
ksit mordowa lub co najmniej wizi. Wtedy zebrali
si z ksit saskich ci, ktrzy zostali przy yciu,
mianowicie ksi Lotar, biskup halbersztadzki Reinger542, Fryderyk, hrabia na Arnsbergu543 i wielu
szlachetnych; zabiegli oni drog cesarzowi, ponownie
wkraczajcemu do Saksonii z wojskiem, w miejscu, ktre
nazywa si Welfesholz, i wyprowadzili swoje oddziay
przeciwko wojsku krlewskiemu, cho nie dorwnywali
mu liczebnie. Walczyo ich bowiem trzech przeciwko
piciu. T najgoniejsz za naszych
538

Adalbert I, 1106 kanclerz Henryka V, arcybp moguncki 1109 1137.

539
Powstanie saskie pod przywdztwem ksicia Lotara rozpoczo
si w kocu marca 1112 r.
540
Do tych wydarze por., poza kronik Ekkeharda, Annales
Hildesheimenses a. 1115.
541
Grudzie 1112. Biskup przebywa w niewoli 3 lata.
542
Lub Reinhard 1106 (1107)-1123.
543
We wschodniej czci tzw. Sauerlandu, odam hrabiowskiego
rodu z Werle. Zm. 1124.

czasw bitw stoczono w dniu 1 lutego 544. Sasi wyszli z

niej zwycisko, starszy w proch mnego krla. Pad w tej
walce Hoger, naczelny dowdca wojsk krlewskich 545;
sam urodzony w Saksonii, przeznaczony by na ksistwo
Saksonii, gdyby losy potoczyy si pomylnie. Wtedy Sasi,
podniesieni na duchu zwycistwem, uwaajc, e
rozgniewany cesarz nieatwo popuci tak klsk
bezkarnie, umacniaj swoje pooenie na czstych
zjazdach, jednaj sobie wybuchajce w kraju bunty
przymierzami, cigaj z zewntrz pomocne oddziay,
wreszcie, aby biorcy udzia w spisku nie zerwali
porozumienia, zaprzysigaj sobie wszyscy uczestnictwo
w walce o obron ojczyzny. C mam mwi o biskupie
mogunckim, ktry ponad innych sroy si przeciwko
cesarzowi546? w bowiem staraniem swoich mieszczan,
ktrzy oblegali cesarza w Moguncji, wydosta si z
wizienia i przywrcono mu jego stolec biskupi547. Jak
wiele przey strasznych zabjstw w wizieniu, wyrazi nie
tyle zewntrznym wycieczeniem, ile zacit nienawici.
Poniewa sprawowa rwnie funkcje legata apostolskiego
na wielu synodach biskupich i innych zgromadzeniach,
zwoywanych dla wymierzenia sprawiedliwoci, rzuca na
cesarza sowa ekskomuniki. Cesarz doprowadzony tymi
poczynaniami do wciekoci przeszed do Lombardii wraz
z on sw, Matyld, crk krla angielskiego 548, i posa
przedsta544

Bitwa pod Welfesholz (pow. Mansfeld) rozegraa si nie 1 II,

lecz 11 II 1115.
545
Hoger (Hoyer) hrabia Mansfeldu.
546
Por. II Ks. Machabejska 7, 39 oraz c. 107.
547
Listopad 1115.
548
Henryka I. lub Henryka V z Matyld odby si w 1114 r.
Wyprawa do Lombardii wiosn 1116 r.

wicieli do papiea Paschalisa [II], bagajc o zdjcie

ekskomuniki. Papie atoli odwleka spraw do posiedzenia
witego Synodu i wyznaczy krlowi prawem
przewidziany termin, wszake zagodzi tymczasowo
surowo 549- kltwy.
W tym czasie zmar Paschalis, na ktrego miejsce cesarz
postawi jakiego Burdina -549, odrzuciwszy Gelazjusza
wybranego papieem kanonicznie 550. Powstao wic
ponownie rozdwojenie w Kociele Boym. Gelazjusz
bowiem ratowa si ucieczk do krlestwa Frankw551 i
pozosta tam a do dnia swej mierci.
Zbyt dug byoby rzecz przedstawia szczegowo
zamieszki owych czasw; rwnie dzie dzisiejszy nie jest
po temu odpowiedni552. Nagli mnie natomiast do powrotu
historia Sowian, od ktrej zbyt daleko odbiegem.
Wszake nawrcenie ich opnili w znacznym stopniu
cesarze noszcy imi Henryka, poniewa zawsze byli
przecieni sprawami wewntrznymi. Kto za pragnie
czyny ich i koniec owej schizmy penie pozna, niech
czyta histori mistrza Ekkeharda553
549

Brak w drugim rkpsie kopenhaskim.

Paschalis II umar w 1118 r. Gelazy II 1118-1119 Burdin
(Francuz z pochodzenia) jako antypapie przyj imi Grzegorza
VIII (1118-1121).
551
To jest do Francji, a waciwie do Burgundii.
552
Aluzja do wspczesnej Helmoldowi schizmy (por. przyp. 452).
553
Ekkehard z Aura koo Bambergu (zm. ok. 1125), kontynuator
Kroniki wiata Frutolfa z Michelsbergu. Dzieo Frutolfa/Ekkeharda
byo jedn z najobszerniejszych i najchtniej czytywanych historii
uniwersalnych w redniowieczu. Rozdzia ten i poprzedni opieraj
si na tej wanie kronice. Zob.: A. Potthast, Bibliotheca historica
mediaevi, wyd. 2, t. I, Berlin 1896, s. 400-401; Manitius III.
550

21

a mianowicie ksig pit, w ktrej darzy najwyszymi

pochwaami Henryka Modszego, opisujc jego dobre
czyny, podczas gdy zamilcz zupenie o jego zych
postpkach albo je wykada w sposb dla korzystny.
Tymczasem, jak sdz, nie naley pomija faktu, e w
owych czasach jania m wyrniajcy si witoci,
biskup bamberski Otton 554. Ten na zaproszenie i przy
pomocy ksicia polskiego Bolesawa 555 przedsiwzi
mi Bogu wypraw do ludu sowiaskiego, noszcego
nazw Pomorzan, mieszkajcego midzy Odr a Polsk.
Gosi te barbarzycom Sowo Boe, a Pan dopomaga i
utwierdza mow przez cuda im towarzyszce 556. Tote
nawrci si do Pana cay lud w wraz z ksiciem
Warcisawem 557, owoc za boskiej chway utrzymuje si
tam po dzi dzie.
350 - 361; A. D. v. den B r i n c k e n, Studien zur lateinischen
Weltchronistik bis in das Zeitalter Ottos v. Freising, Dsseldorf
1957; O. L. Wajnsztejn, Zapadnojewropiejskaja sriedniewiekowaja
istoriografija, Moskwa Leningrad 1964, s. 170-171; W.
Wattenbach, R. Holtzmann, Deutschlands Geschichtsquellen im
Mittelalter. Die Zeit der Sachsen und Salier, cz. II, z. 3 i 4: Das
Zeitalter des Investiturstreits (1050-1125). Neuausgabe, besorgt v. F.
J. Schmale, Weimar 1967, s. 491-506. Wydanie: MGH SS VI 33 267.
554
Otton bp Bambergu 1102-1139. Wyprawy misyjne do
Pomorzan w latach 1124 i 1128. Por. K. Liman, SSS III 559 - 60.
555
Bolesaw III Krzywousty 1102 - 1138,
556
Ewang. w. Marka 16, 20.
557
Warcisaw I ksi Pomorza Zachodniego ok. 1124 -1136.
Najnowszy krtki zarys dziejw polskiej misji na Pomorzu
Zachodnim napisa K. lski w Historii Pomorza pod red. G.
Labudy, t. I, cz. 2, Pozna 1969, s. 58-61.

41. WYBR LOTARA

W roku 1126 wcielenia Sowa zmar w Utrechcie cesarz
Henryk, a na tron krlewski wstpi ksi saski Lotar 558.
Wszake Frankowie, oburzeni, e Sas obj tron, usiowali
innego wynie na krla, mianowicie Konrada, kuzyna
cesarza Henryka 559. Gr jednak wzia strona, ktra
trzymaa z Lotarem. Uda si on do Rzymu, gdzie rkoma
papiea Innocentego 560 pomazany zosta na cesarza.
Dziki staraniom papiea Konrad do tego stopnia zosta
przychylnie nastawiony do Lotara, e odda si w jego
wadz. Sta si te dla Lotara, ktry nazywa si rwnie
Lotariuszem 561, z wroga najwikszym przyjacielem. Za
dni cesarza Lotara zaczo si pojawia nowe wiato 562,
co prawda nie tyle w granicach Saksonii, ile w caym
krlestwie, mianowicie spokj, dobrobyt i zgoda midzy
wadz wieck a duchown. Nawet
558

Henryk V zmar 23 V 1125, a nie 1126. Lotar z Supplinburga

ksi saski (por. przyp. 477), 1125-1137 krl niemiecki, 1133
cesarz. Zob. G. L a b u d a, Lotar, SSS III 88-90, oraz dwugos: B.
Schmeidler, Kaiser Lothar und der Beginn der Kolonisation des
Ostens, Zeitschr. des Vereins f. Lbeckische Geschichte 15(1913), s.
156 nn.; A. Hofmeister, Kaiser Lothar und die grosse
Kolonisationsbewegung des 12. Jahrhunderts. Die Aufrichtung der
deutschen Herrschaft in Wagrien, Zeitschr. d. Gesellsch. f. Schleswig-Holstein. Geschichte 43(1913), s. 353-371.
559
Konrad ksi Frankonii 1115 -1138, pniejszy krl (11381152) jako Konrad III z rodu Hohenstaufw, by wnukiem (przez
matk) Henryka IV. Antykrlem by w latach 1127-1135.
560
Innocenty II 1130 - 1143. Koronacja cesarska Lotara odbya si
4 VI 1133.
561
Helmold uywa dolnoniemieckiej formy Luderus.
562
Por. Ks. Estery 8, 16: Iudaeis autem nova lux oriri visa est.

i Sowianie czynili, co do pokoju naley563; take sowiaskie krlewi 564 Henryk odnosi si z ca yczliwoci do hrabiego Adolfa i ssiadujcych ludw
Nordalbingw. Za owych dni nie byo ani kocioa, ani
kapana w caym plemieniu Lucicw, Obodrytw albo
Wgrw, poza samym grodem Lubek, poniewa tam
zwykle przebywa Henryk z najblisz rodzin 565. W tym
czasie powsta pewien kapan imieniem Wicelin 566. Ten
przyby do krla Sowian do Lubeki i prosi o pozwolenie
goszenia sowa Boego w granicach jego wadztwa. Kim
by ten m i jak wysokim cieszy si powaaniem, o tym
pamitaj ci, kt563

Ewang. w. ukasza 14, 32.

Regulus raz tylko jeden w odniesieniu do Henryka
Gotszalkowica.
565
Por. c. 34 (pod koniec). Zob. te relacj Annales Pegavienses a.
1115 (MGH SS XVI 252): Ultra Albiam illis temporibus rarus
invenicbatur Christianus.
566
Pniejszy bp starogardzki 1149-1154. Do Lubeki przyby
jesieni 1126. Opowiadanie o Wiceline stanowi osobny wtek w
dziele Helmolda. Zob. c. 42 - 47, 53, 55, 57, 58, 66, 69 - 71, 73 - 79.
Literatura specjalna do Wicelina: C. Schirren, Beitrge, s. 1-48, 233245; tene, ber Vicelins Priesterweihe, Forschungen zur deutschen
Geschichte 17 (1877), s. 376 - 389; K. Hhlbaum, Vicelin und seine
Biographen, tame, s. 209 - 229; C. Schirren, Alte und neue Quellen
zur Geschichte Vicelins, Zeitschr. f. Schleswig-Holstein. Geschichte
8 (1878), s. 297 - 328; A. B h m e r, Vicelin. Ein Beitrag zur Kritik
Helmolds und die lteren Urkunden von Neumnster und Segeberg
(Diss. Rostock), Wismar 1887; R. Haupt, Nachrichten ber Vicelin
den Apostel der Wagern und seine Kirchenbauten, Tbingen 1913;
W. B i e r e y e, Zur Geschichte des Kirchenerbauers Vizelin,
Zeitschr. d. Gesellsch. f. Schleswig-Holstein. Geschichte 59 (1930),
s. 258 - 284. Zob. te: A. H a u c k, KG IV 622 nn., 638 nn., A.
Kamphausen (przyp. 699) i W. L a m m e r s (przyp. 728).
564

rzy jeszcze yj; lecz by to nie zataro si w pamici

potomnoci, uwaam za waciwe wczy w to opowiadanie, poniewa zesany on zosta dla zbawienia tego
ludu, by czyni proste cieki Bogu567 wrd plemienia
zepsutego i przewrotnego 568.
42. O BISKUPIE WICELINIE
Wicelin urodzi si w biskupstwie Minden, we wsi
stanowicej wasno Rzeszy, a noszcej nazw
Quernhamele 569; ley ona nad brzegiem Wezery. Pochodzi za z rodzicw, ktrych raczej zdobiy cne
obyczaje anieli szlachetno ciaa i krwi. Podstawy
wiedzy otrzyma u miejscowych kanonikw, potem
wszake zaniedbano go prawie a do wieku mskiego,
poniewa osierocia ju w latach modzieczych; a jak to
zwykle w tym wieku bywa, prowadzi ycie lekkie i
hulaszcze. Wreszcie, pozbawiony ojczystego domu,
skierowa swe kroki do niedaleko pooonego grodu, ktry
nosi nazw Everstein 570. Tam szlachetna pani, matka
hrabiego Konrada 571, zlitowaa si nad opuszczonym
modziecem, utrzymywaa go przez pewien czas i
opiekowaa si z tak serdecznoci, e kapan grodu,
ktry to widzia, sta si zazdrosny i szuka tylko okazji, by
go z grodu usun 572. Pewnego wic
567

Por. Proroctwo Izajasza 40, 3 (oraz Ewang. w. Mateusza 3, 3;

Ewang. w. Marka 1, 3; Ewang. w. ukasza 3, 4).
568
Ks. Powtrzonego Prawa 40, 3; List do Filipian 2, 15.
569
Obecnie Hameln.
570
Zamek na wzgrzu zwanym obecnie Gr Zamkow
(Burgberg) na prawym brzegu rodkowej Wezery, koo Holzminden.
571
Matylda, matka Konrada hr. Everstein (wystpuje w rdach w
latach 1113 - 1127).
572
Por. Ks. Powtrzonego Prawa 22, 14: quaesivitque occasiones,
quibus dimittat eam.

dnia w obecnoci wielu wiadkw zapyta Wicelina, co

czyta oddany do szk. Gdy w poda, e czyta Achilleid
Stacjusza 573, wwczas zapyta go, jaka jest tre
Stacjusza. Gdy ten odpowiedzia, e nie wie, kapan
zwrci si do otoczenia z bardzo kliwymi sowy
mwic: A ja sdziem, e ten modzieniec wieo
przybywajcy ze szk co przedstawia, tymczasem
rozczarowaem si cakowicie. On bowiem nie umie nic".
Lecz poniewa napisano: Sowa mdrych s jako ocienie
i jako gwodzie gboko wbite 574, na skutek sw
drwicych skromny modzieniec do tego stopnia czu si
dotknity, e natychmiast gwatownie opuci grd nawet
bez sowa poegnania, topic si we zach i ponc ze
wstydu, tak e trudno by w to uwierzy. Syszaem go
wielokrotnie, gdy mwi, e przez wypowied owego
kapana zwrcio si na miosierdzie Boskie.
Odszed wic do Paderborn 575, gdzie wwczas kwity
nauki pod szlachetnym mistrzem Hartmannem. Razem z
nim jada i korzysta z jego towarzystwa; przez wiele lat
studiowa z takim zapaem, z tak wielk gorliwoci, e
nieatwo przyszoby to opisa. Czsto bowiem jakby
mozolc si umysem W jakich zawodach opanowa swj rozum
poprzez sztuk.

Nie odcigay go od stawianych zamierze ani zabawy,

ani rozkosze, lecz albo czyta, albo dyktowa,
573

Stacjusz Publiusz Papiniusz (zm. ok. 95), autor poematw

Tebaida" i Achilleida", cieszcych si popularnoci w
redniowieczu.
574
Ks. Eklezjastesa 12, 11.
575
Miasto w Westfalii.

albo pisa576. Oprcz tego sta si gorliwym opiekunem

chru; sdzi bowiem, pocignity kiekujc w nim
pobonoci, e
sodk a rwnoczenie zbon jest rzecz suy Panu.

Znakomity za mistrz widzc, e ucze i towarzysz

pracuje ponad siy, czsto mwi do niego:
Wicelinie,
zbyt szybko dziaasz, pracuj z umiarem,
albowiem jeszcze do na to czasu,
by mg bardzo wielu rzeczy si nauczy.

On za nie przejmujc si tymi sowy odpowiada:

Oto ja pamitam o tym,
e zbyt pno przyoyem si do ksig;
naley si spieszy, gdy modo i czas na to pozwalaj 577.

Da za Pan owemu mowi zdolnoci i pojtny umys578,

tak e przers swoich towarzyszy i w krtkim czasie stal
si pomocnikiem mistrza w prowadzeniu szkoy.
Wyprzedza wic towarzyszy w pracowitoci 579, nauczajc
ich tak wiedz, jak przykadem. W czasie modw
uprasza pomocy wszystkich witych, przede wszystkim
za witego Mikoaja, ktrego opiece szczeglniej si
poleci. To naboestwo wywodzi si si u niego std, e
pewnego razu majc zamiar obchodzi rocznic urodzin
tego witego
576

Por. Pawe Diakon, Historia Romana, VII 10: quin legeret

scriberet declamaret.
577
Do sw patitur dum tempes et etas Manitius III 496
przyrwnuje fragment z Pieni Horacego (II 3, 15), natomiast
Schmeidler (ed., s. 283 - 284) jeszcze blisz, ale pniejsz od
Helmolda analogi z I poowy XIII w.
578
Por. Ks. Wyjcia 36, 1; I Ks. Krlewska 3, 9.
579
Por. List do Rzymian 12, 8.

zwoa towarzyszy do kaplicy witej Brygidy. Gdy za

uroczycie odprawiono naboestwa wieczorne i poranne,
niektrzy
usyszeli
gosy
anielskie
piewajce
580
responsorium
wedug zwyczajw duchownych: wity
Mikoaj odnis ju triumf. Uradowa si wic Wicelin z
powodu cudu, a wskutek radoci naboestwo jego
wzroso.
43. O ZGONIE PROBOSZCZA LUDOLFA
Zreszt wspomnianemu Wicelinowi, gdy uczy si suby
Boej, dodawao znakomitego bodca dla zdobycia cnoty
owo gone nazwisko jego wuja Ludolfa, proboszcza z
Fuhlen 581. Do tego to ma najwyszej witoci i
wielkiego spowiednika przychodzi lud okoliczny
wyznajc grzechy swoje i pragnc zapobiec przyszemu
gniewowi582 Boga przez ask pokuty. Do niego chodzi i
Wicelin czsto wzywany, pragnc zmy wasne grzechy
przez spowied. Widzia przy tym w kapanie prost
natur, czysto ycia, a przede wszystkim hojno w
jamunach i sposb postpowania, ktry nie ponia si
do adnej rozwizoci. Gdy wic ten czcigodny kapan,
podeszy ju wiekiem, lecz jeszcze w peni si ducha,
zoony zosta mierteln chorob, kaza przywoa
wszystkich kapanw i kilku zakonnikw. A skoro
otrzyma sakrament ostatniego namaszczenia, poskary
si, e pozbawiono go obecnoci jego najukochaszych
przyja580

Cz liturgii kocielnej, gdy jedna osoba w chrze recytuje lub

piewa ustp z Pisma w., a pozostae jej odpowiadaj.
581
W pobliu Wezery (pow. Rinteln).
582
Por. Ewang. w. Mateusza 3, 7-8; Ewang. w. ukasza 3, 7 - 8.

ci, Rotolfa, kanonika hildesheimskiego 583, i Wicelina.

Tymczasem niezwocznie po wypowiedzeniu yczenia
obaj niespodziewanie si zjawili, natrafiajc na moment, w
ktrym w m przez Boga umiowany z wielk
arliwoci oczekiwa godziny swego zgonu. Pozna ich i
przyj z serdeczn wdzicznoci 584. Ostatniej wic nocy
rozmawia modlc si do Boga, a gdy ju wit nadchodzi,
nakaza diakonowi czyta sobie mk Pask. Gdy tej si z
uwag przysuchiwa, nagle zwrci si do diakona ze
sowy: Przynie mi szybko wiatyk zbawienia, albowiem
nadesza
godzina
wdrwki".
Natychmiast
te
wprowadzono go w oywcze misteria; potem powiedzia
do obecnych: Patrzcie, nadchodz ci, ktrzy mnie
poprowadz, oto przybywaj gocy Pana mojego,
podniecie mnie z oa". Gdy ci stali oniemiali rzek:
Dlaczego drycie, mowie? Czy nie widzicie, e
przyszli wszyscy posacy mego Boga?" Natychmiast te
dusza jego oderwaa si od ciaa 585. Gdy rankiem zeszo
si wielu, aby pogrzeba tak wielkiego ma, powsta spr
o miejsce na jego grb: lud chcia wprawdzie, by pochowa go w kociele, wszake rodzina zmarego zgodnie
z jego wol zamierzaa pochowa go na cmentarzu. W tym
samym czasie ofiaruje si hosti zba583

W 1126 r. uda si wraz z Wicelinem w celach misyjnych do

Wagrii (zob. c. 46). Zamordowany w Lubece w 1147 (zob. c. 63).
584
Zob. Dzieje Apost. 24, 3; List do Filipian 4, 6; I List do
Tymoteusza 4, 4.
585
Na opis mierci Ludolfa wpyw wywar (S c h m e i d l e r, ed.,
s. XVI, przyp. 14 i s. 284) ustp z Dialogw papiea Grzegorza I
Wielkiego (IV 12), zapewne za porednictwem Legenda aurea. Por.
w. Grzegorz Wielki, Dialogi, tum. W. Szodrski, Pisma
starochrzecijaskich pisarzy, t. II, Warszawa 1969, s. 166 - 167.

wienia za jego dusz; gdy za pewien Teodoryk586, ktry

dotd yje jeszcze, znuony odprawianiem wigilii przy
zmarym rzuci si na oe, ujrza ma o powanym
wygldzie, ktry si do niego zblia i mwi: Jak dugo
pisz? Wsta i ka pochowa kapana tam, gdzie sobie
yczy lud". Z zarzdzenia wic Boga pragnienie ludu
wzio gr; pochowano go te wrd murw kocioa,
ktremu wiernie przez tyle lat suy.
44. O PROBOSZCZU TETMARZE 587
Po mierci wuja Wicelin tak dugo pozosta w kociele w
Paderborn, a nie wezwano go do Bremy, gdzie mia zaj
si szkoami w charakterze nauczyciela 588. By za w
kierowaniu szko mem odpowiednim, opiekowa si
chrem i wychowywa modzie w uprzejmoci i zacnoci.
Wreszcie uczniw, ktrych przedtem cechoway szorstkie
obyczaje, czyni wyksztaconymi i oddanymi subie Boej
i pracy w chrze. Z tego to powodu lubi go biskup Fryderyk 589 jak i inni, ktrzy czy to przez stanowisko, czy
586

Zapewne identyczny z zakonnikiem tego imienia w

Hgersdorf (por. c. 74).
587
Wystpuje jako dziekan (decanus) w latach 1139-1142 w
Bremie, nastpnie zrezygnowa z tej funkcji i uda si za Wicelinem
do Neumnster. Wreszcie znalaz si w Hgersdorf. Zob. c. 58.
588
Ten okres ycia Wicelina powiadczony jest dokumentami z lat
1118 i 1123, w ktrych Wicelin, nazwany kanonikiem, przesya
klasztorowi Abdinghof (Paderborn) relikwie i ywoty w. Willehada,
Anskara i Rimberta. Dokument arcybpa Fryderyka I (por. nastpny
przypis) sprzed 1122/3 nazywa go scholastykiem (S t o o b, s. 175,
przyp. 2).
589
Fryderyk I arcybp hambursko-bremeski 1104-1123.

te dziki charakterowi zajmowali poczesne miejsca w

kociele. Tym jedynie wydawa si uciliwy, ktrzy
zaniedbujc obowizki kocielne i lekcewac karno
duchowiestwa mieli zwyczaj pi po karczmach, wczy
si po domach i ulicach i bra udzia w pochych
rozrywkach, a zatem tym wszystkim, ktrzy si obawiali z
jego strony zarzutw z powodu nieodpowiedniego trybu
ycia. Dlatego to starali si czsto dokucza mu
ubliajcymi i zoliwymi wypowiedziami. Pozostao to
jednak bez wpywu na jego wysiki w doskonaleniu si,
nie dawa te adnych podstaw do oszczerstw swoim
wspzawodnikom, chyba o tyle tylko, e nie zachowa
umiaru w karaniu modziey chost. Std to wielu
uczniw ucieko darzc go mianem okrutnika. Atoli
wszyscy silniejsi duchem, ktrzy wytrzymali jarzmo jego
dyscypliny, osignli wielkie wyniki; z jednej bowiem
strony powikszyli zasoby wiedzy i rozsdku, z drugiej
udziaem ich stay si zaszczyty i godnoci 590.
W tym czasie szkoli si u niego bardzo uzdolniony
modzieniec imieniem Tetmar; jego najczcigodniejsza
matka tej nocy, w ktrej miaa dzieci pocz, miaa
widzenie, jakby wchona w swoje ono zoty krzy
ozdobiony klejnotami. Zaiste, wspaniaa to wskazwka,
e przyszy potomek promieniowa bdzie blaskiem
witoci. Skoro wic dziecko ujrzao wiato dzienne,
matka jego, pomna wyroczni, skierowaa go do suby
Boej i nauki Pisma witego. Lecz gdy
590

Zdaniem Schmeidlera (ed., s. 283) lune nawizanie do

sformuowania Juliusza Waleriusza. Por. Iulius Valerius Alexander
Polemus, Res gestae Alexandri Macedonis, ed. B. Kubler, Leipzig
1888.

go pocztkowo zaniedbano, poniewa poziom szkoy w

Bremie podupad, zdarzyo si, e zjawi si mistrz
Wicelin, ktrego mianowano przeoonym szkoy. Mody
Tetmar oddany jego opiece sta si mu uczniem i
towarzyszem.
45. [O PODRY WICELINA DO FRANCJI] 591
Po upywie wic bardzo wielu lat mistrz Wicelin
rozwaywszy postpy i liczb swych uczniw powzi
myl udania si do Francji w celu pogbienia studiw;
baga te Boga w modlitwach, by kierowa jego
zamysami592. Gdy wic te swoje plany rozwaa 593,
pewnego dnia przystpi do niego Adalbert, prepozyt
katedralny 594, mwic: Dlaczego ukrywasz przed
przyjacielem i krewnym to, co nosisz w sercu"? Gdy
zagadnity natarczywie dopytywa si, o co mu chodzi,
tamten da tak odpowied: Wiem dobrze, e
przygotowujesz swj wyjazd do Francji, a nie chcesz, by
ktokolwiek o tym wiedzia. Bd wic przekonany, e
drog twoj kieruje Pan 595. Noc bowiem widziaem we
nie siebie stojcego przed ota591

W rkpsach kopenhaskich i lubeckim rozdzia niewyodrbniony. Tytu za editio princeps.

592
Por. Ks. Przysw 16, 3: et dirigentur cogitationes tuae.
593
W oryg.: Haec eo animo volutante. Schmeidler (ed., s. 283)
powouje tu passus z ywotu Aleksandra Wielkiego Juliusza
Waleriusza (por. przyp. 590), s. 33: Quae etiam tunc animo
voluntans.
594
Zdaniem Schmeidlera identyczny z prepozytem katedry
bremeskiej Athelbertem z 1142 r.; przypuszczenie Razumowskiej
(s. 272), i chodzi o przyszego arcybpa hamburskiego Adalberta
(Adalberona, 1123-1148), jest niesuszne.
595
Por. Ks. Judyty 12, 8.

rzem Pana i modlcego si gorliwie do Boga. Wtedy obraz

witej Boga Rodzicielki, ktry wanie jest umieszczony
w otarzu, przemwi do mnie w te sowa: Id i zwiastuj
mowi, ktry ley przed drzwiami, e wolno mu uda si,
gdzie zechce". Usuchaem wic nakazu wadczyni i
przystpujc do drzwi znalazem ciebie pogronego w
modach. Powiadomiem ci, o czym byem pouczony;
usyszae to i ucieszye si. Majc wic pozwolenie, udaj
si, dokd pragniesz".
Zachcony t Bo wskazwk porzuci szko, cho nie
bez alu biskupa i przeoonych kocioa, dla ktrych brak
takiego ma stanowi du przykro. Zabra wic ze
sob zacnego modzieca Tetmara i pody do Francji,
gdzie zapisa si na wykady czcigodnych mistrzw
Radulfa i Anzelma, ktrzy wtedy zajmowali si
szczeglnie wyjanianiem Pisma witego 596. U nich te
cieszy si szacunkiem z powodu niecodziennej dzy
wiedzy i trybu ycia zasugujcego na pochwa. Unika
bowiem zupenie zagadnie jaowych i polemiki sownej,
ktre nie buduj, lecz raczej wprowadzaj zamieszanie597;
natomiast zwrci si do tych problemw, ktre daj poywk trzewemu umysowi i umoliwiaj ksztacenie
charakteru. Wreszcie, skoro przyswoi sobie nasienie
sowa Boego, duch jego do tego stopnia wzmocni si, e
ju wwczas powodowany mioci
596

Wyjazd Wicelina i Tetmara do Francji datuje si na lata

1122/1123, a powrt ze studiw na 1126. Bracia Anzelm i Radulf
prowadzili w Laon synn szko teologiczn. Anzelm jednak zmar
w 1117 r., to jest przed przybyciem Wicelina.
597
Por. List do Tytusa 3, 9; I List do Tymoteusza 1, 4; II List do
Tymoteusza 2, 23; I List do Koryntian 10, 23.

ku Bogu nosi si z zamiarami wstpienia na drog

surowszego ycia, a mianowicie przez zrezygnowanie ze
spoywania misa i naoenie na ciao wosienicy, by w
ten sposb odda si bardziej subie Boej. Dotd
bowiem by akolit 598, a od wyszych wice
wstrzymywaa
go
obawa
przed
zmysowoci
modzieczego wieku. Gdy wic dojrzalszy wiek i cige
praktykowanie wstrzemiliwoci doday mowi mocy,
spdziwszy na nauce trzy lata postanowi wrci do
ojczyzny i da si wywici na kapana. Zdarzyo si za,
e wanie w owym czasie umiowany jego ucze Tetmar
zachorowa. Poniewa obawia si mierci, z wielkim
paczem baga wraz z Ezechiaszem599 Pana i prosi o
przeduenie ycia ze wzgldu na zasugi, jakie mia u
Boga jego mistrz. Gdy Wicelin wznis mody, chwaa
Bogu, Tetmar podnis si ze saboci. Potem wrcili do
ojczyzny, wszake oddzielili si od siebie. w czcigodny
Tetmar osign godno kanonika katedry bremeskiej.
Atoli mistrz Wicelin odmwi przyjcia proponowanej mu
stalli, poniewa zrzdzeniem Boskim przeznaczony by do
innego dziea 600.
46. PRZYBYCIE WICELINA DO
SOWIASZCZYZNY
W tyme przeto roku, w ktrym powrci z Francji, uda
si do najczcigodniejszego arcybiskupa magdeburskiego
Norberta 601, by korzysta z jego towa598

Najwyszy z czterech niszych stopni wice kapaskich.

Ezechiasz, krl judejski. Zob. II Ks. Krlewska 20, 3;
Proroctwo Izajasza 38, 3.
600
Wicelin by ju przed 1123 r. kanonikiem w Bremie, o czym
Helmold wida nie wiedzia.
601
1126- 1134.
599

rzystwa i zasuy sobie na zaszczyt godnoci kapaskiej.

Bezzwocznie zapragn gorco powici si pewnym
zadaniom, w czym mgby owocnie pracowa dla
Kocioa. Wtedy to dosza do wie o ksiciu 602 Sowian
Henryku, a mianowicie o tym, jak w. poskromiwszy
pogaskie plemiona, pragn [dziaa dla] powikszenia
suby domu Boego. Poniewa czu, e jest powoany
przez Boga do goszenia Ewangelii, przystpi Wicelin do
czcigodnego arcybiskupa hamburskiego Adalberona, ktry
przypadkiem przebywa w Bremie, i odsoni przed nim
zamierzenia swego serca. Ten niemao si ucieszy,
pochwali jego zamiary i zleci mu 603 posannictwo
goszenia sowa Boego wrd ludw sowiaskich,
prowadzenia w jego zastpstwie pracy kaznodziejskiej604 i
wytpienia bawochwalstwa. Natychmiast te [Wicelin]
uda si w drog do kraju Sowian w towarzystwie
czcigodnych kapanw, Rudolfa z Hildesheim 605 i
Ludolfa, kanonika z Verden, ktrzy si powicili dzieu
tej suby606. Znaleli oni w miecie Lubece ksicia
Henryka. Przystpili wic do proszc, by pozwoli na
goszenie imienia Pana. Ten wynis bez wahania wobec
swojego ludu najgodniejszych mw do wielkich
zaszczytw i nada im koci w Lubece, gdzie
602

Po principis pisarz kodeksu lubeckiego dopisa w glosie

marginalnej: sive reguli.
603
W dokumencie z 1141 r. arcybp Adalberon/Adalbert stwierdzi:
Vicelinum praepositum [...] ad locum capitalem Slaviae, Lubike
videlicet, direxi (S t o o b, s. 181 przyp. 3).
604
Wyrazw predicandi et brak w zachowanych rkpsach.
Emendacja na podstawie wydania Reinecciusa, posugujcego si
rkpsem kanclerza Distelmeiera.
605
Zob. c. 43.
606
Por. List do Efezjan 4,12.

by mogli znale bezpieczne oparcie 607, zatrzyma si i

peni dzieo boskiego posannictwa. Zaatwiwszy te
sprawy, jak naleao, wrcili do Saksonii, by uporzdkowa swoje sprawy prywatne i przygotowa si do
podry w kraj Sowian. Wszake niespodziewanie wielki
smutek przeszy ich serca. Rozesza si bowiem szybko
nowina, e krl sowiaski Henryk zszed z tego wiata608.
W tej sytuacji ich pobone plany ulegy przeto odroczeniu.
Synowie bowiem Henryka, witopek i Kanut, ktrzy
objli wadz po nim, przez wewntrzne wojny takie
wywoali zamieszanie, e stracili zarwno spokj
dawniejszy, jak i daniny z tych krajw, ktre zdoby ich
ojciec wojujc mnie 609.
47. O POKUCIE NORDALBINGW
Okoo tego czasu arcybiskup Adalberon przekroczy
ab, by dokona wizytacji Hamburga i kraju
Nordalbingw. Tak przyby do miasta Meldorf 610 w
otoczeniu czcigodnego kapana Wicelina.
Istniej trzy plemiona Nordalbingw: Szturmarowie,
Holzatowie i Ditmarszowie. Nie rni si one przy tym
bardzo ani ubiorem, ani jzykiem, yj wedug praw
saskich611, uywaj imienia chrzecijan z tym jedynie, e z
powodu ssiedztwa barbarzycw nauczyli si kradziey i
rozbojw. Przestrzegaj
607

Por. Owidiusz, Heroldes, VII 89: tuta statione.

Zob. c. 38 koniec.
609
Zob. c. 48.
610
W Holsztynie. Wizytacja odbya si w 1127 r.
611
Por. Adam z Bremy II 17 (15) i Zwierciado Saskie III 64 3
(Der Sachsenspiegel [Landrecht] ..., ed. J. W e i s k e, Wyd. 10,
Leipzig 1919, s. 117), oraz Helmold, c. 6.
608

zasady gocinnoci. Aeby zdoby sobie popularno u

Holzatw, trzeba kra i robi podarunki. Kto za nie umie
rabowa, uchodzi za sabego i niesawnego. Gdy wic
arcybiskup znalaz si w Meldorf, przybyli do niego
mieszczanie z Faldery612 proszc go, by da im kapana.
Okrg za Faldery graniczy z Holzacj, i to od tej strony,
ktra dotyka Sowian. Natychmiast wic arcybiskup
zwrci si do ksidza Wicelina mwic: Jeli masz
zamiar pracowa w Sowiaszczynie, id z tymi ludmi i
obejmij ich koci, poniewa ley on na granicy
obydwch krajw. Tak wic bdzie on stanowi dla ciebie,
wyprawiajcego si do Sowian, punkt oparcia i baz
wypadow". Gdy ten odpowiedzia, e pjdzie za t rad,
rzek arcybiskup do mw z Faldery: Chcecie, bym wam
da kapana roztropnego i zdolnego"? Gdy ci
odpowiedzieli, e koniecznie tego pragn i daj, chwyci
kapana za rce, poruczy go bardzo potnemu mowi,
niejakiemu Markradowi613, oraz innym z Faldery, polecajc im, by traktowali go z naleytym jego stanowisku
szacunkiem. Gdy przyszli614 ju na miejsce przeznaczenia,
rozejrza si Wicelin w otoczeniu, stwierdzi, e
odstraszajce pole zieje pustk i jaowym wrzoso612

Pniej, po zaoeniu w niej klasztoru (por. c. 93), zacza nosi

nazw Neumnster.
613
Zm. 1169. Zob. c. 87. Wiadomo o nim, e pochodzi z monego
rodu Ammonidw, posiadajcego dobra w pobliu granicy
sowiaskiej, i piastowa w Holsztynie funkcj dowdcy pospolitego
ruszenia (Overboden) oraz przewodniczy sdowi. Zob. Stoob, s. 183
przyp. 4; F. von Aspern, Beitrge zur altern Geschichte Holsteins, z.
1, Hamburg 1849, s. 31 - 38.
614
Rkpsy lubecki i spokrewniony z nim wiedeski, a za nimi
dawniejsze edycje do Lappenberga wcznie maj lekcj przyszed"
(Wicelin).

wiskiem, a mieszkacy prostacy i nie okrzesani znali

z religii tylko imi Chrystusa. Panuje bowiem u nich
wieloraki kult gajw i rde oraz inne zabobony.
Osiedlajc si porodku narodu zego i przewrotnego 615,
na miejscu strachu i gbokiej pustyni616, tym usilniej
poleca si boskiej Opatrznoci, im wicej ludzkiej
pozbawiony by pociechy. Dopuci za Bg, e pozyska
sobie wzgldy617 tego ludu. Natychmiast bowiem, skoro
tylko zacz gosi chwa Boga i szczliwo przyszego
ycia jak i zmartwychwstanie cia, wieo nie znanej
dotd nauki przenikna cudownie surowy lud, pierzchy
te ciemnoci grzechw pod dziaaniem promieniejcej
aski Boej. Tak e pozostaje wprost nie do wiary, jakie
tumy ludzi skorzystay w tych dniach z sakramentu
pokuty; rozbrzmiewa te gos kaznodziejski Wicelina w
caym kraju Nordalbingw. Z pobon gorliwoci zacz
on odwiedza okoliczne kocioy, udzielajc ludowi
zbawczych nauk 618, kierujc na praw drog bdzcych
oraz jednajc odstpcw. Poza tym niszczy gaje wite i
wszystkie zabobonne praktyki. Gdy przeto rozesza si
wie o jego witoci, przyszo do niego wielu tak z
duchowiestwa, jak i ze stanu wieckiego, wrd nich za
na pierwszym miejscu wyrniali si czcigodni kapani
Ludolf, Eppo, Ludmund, Volkward 619; poza nimi byo
wielu innych,
615

List do Filipian 2,15.

Ks. Powtrzonego Prawa 32,10.
617
Por. Ks. Tobiasza 1, 13: dedit illi Deus gratiam in conspectu
...regis, oraz Proroctwo Daniela 1, 9.
618
Por. Ks. Tobiasza 1, 15: monita salutis dabat eis.
619
Ludolf prepozyt klasztoru w Kuzalinie (Segeberg), por. niej c.
54 - 55, 75, 94. Eppo przeor, pniej prepozyt w Neu616

z ktrych pewna liczba ju nie yje, niektrzy wszake a

po dzi utrzymali si przy yciu 620. Ci wic zwizali si
witymi lubami, postanawiajc prowadzi ycie
bezenne, trwa na modlitwach i pocie, wiczy si w
uczynkach miosierdzia, nawiedza chorych, karmi
akncych621 i troszczy si tak o wasne zbawienie, jak i
swoich blinich. Przede wszystkim za zanosili gorliwe
mody do Boga o nawrcenie Sowian, by jak najszybciej
otworzy im drzwi wiary witej 622. Wszake dugo Bg
nie wysuchiwa ich modw: bo jeszcze nie jest pena
miara nieprawoci Amorejczykw dotychczas623 ani nie
nadszed czas zmiowania624 nad nimi.
48. O WITOPEKU 625
Ot synowie Henryka rozniecili wojn domow
przysparzajc nowych trosk ludom Nordalbingw. Starszy
witopek, chcc sam panowa, wyrzdzi bratu swemu
Kanutowi626 wiele krzywd, wreszcie
mnster, zm. 1163, por. c. 73 n. Ludmund, pniej prepozyt w
Kevenna (Zeven), por. c. 54. Volkward, por. c. 58, 78 (o jego
mierci w 1154).
620
Por. I List do Koryntian 15, 6.
621
Po tych sowach rkps wiedeski dodaje: atque sub professione
regule beatissimi patris Augustini. Drugi z rkpsw kopenhaskich ma
czciowo uszkodzon glos marginaln: ...professione regule beati
Augustini.
622
Por. Dzieje Apost. 14, 26. 623 Ks. Rodzaju 15,16.
624
Ks. Psalmw 101, 14. Dwa ostatnie cytaty biblijne Helmold
przytoczy ju w c. 22.
625
Rkps lubecki ma tutaj tytu: De Kanuto rege Danorum (por.
nastpny rozdz.).
626
Kanut zgin jeszcze w 1127 (?) (por. niej). witopek
panowa zapewne do 1129 r.

przywoawszy sobie na pomoc Holzatw obieg go w

grodzie Poni. Atoli Kanut zakaza swym towarzyszom
rzuca oszczepami do oblegajcych i siadszy na blankach
murw przemwi do caego wojska w te sowa:
Wysuchajcie, prosz, sw moich, najlepsi mowie,
ktrzycie przyszli z Holzacji. Jaka, pytam, jest
przyczyna tego, e powstajecie przeciwko przyjacielowi
swojemu? Czy nie jestem bratem witopeka? Czy nie
jestem spodzony z tego ojca Henryka i z mocy prawa
wspspadkobierc ojcowskiej wadzy? Dlaczego wic
brat mj usiuje wyzu mnie z ojcowizny? Nie paajcie
nieuzasadnionym oburzeniem 627 przeciwko mnie, lecz
wrcie na drog rozsdku 628 i skocie mego brata, by
odda mi cz, ktra mi z prawa przynaley".
Usyszawszy te sowa oblegajcy zagodnieli629 i
postanowili
da
posuch
mowi
dajcemu
sprawiedliwoci. Za swoim porednictwem pojednali braci
i dokonali pomidzy nich podziau kraju. Jednake
wkrtce potem zabito Kanuta w miecie Ltjenburg 630, a
witopek sam zagarn wadz. Przywoawszy na pomoc
hrabiego 631 Adolfa wraz z Holzatami i Szturmarami
skierowa wypraw do kraju Obodrytw i obieg miasto,
ktre si nazywa Orle 632. Zawadnwszy nim cign
627

Lune nawizanie do Ks. Jozuego 7,3 (por. Ewang. w.

ukasza 7, 6).
628
Por. Pror. Daniela 13, 49.
829
Por. Dzieje Apost. 27,36: Animaequiores autem facti omnes.
630
Zob. przyp. 167.
631
Holsztyskiego (por. pocz. c. 36).
632
Niem.: Werle lub Wurle; w miejscu obecnej wsi Wyck
pomidzy miejscowociami Schwaan a Btzow. Zob. Z. Zagrski,
A. Wdzki, Orle, SSS III 543.

dalej a do miasta Chyan i oblega je przez pi tygodni.

Wreszcie zdobywszy miasto633 i wziwszy zakadnikw
witopek powrci do Lubeki. Rwnie Nordalbingowie
wrcili do swoich siedzib.
Wicelin widzc przeto, e sowiaski ksi w sposb
ludzki odnosi si do chrzecijan, przystpi do niego i
ponowi prob skierowan ju do jego ojca. A skoro
zyska sobie ask ksicia, posa do miasta Lubeki
czcigodnych kapanw, Ludolfa i Volkwarda, ktrzy mieli
zatroszczy si o zbawienie ludu. Zostali oni przyjci
yczliwie przez kupcw, ktrych niema koloni
cigna do owej miejscowoci wzbudzajca zaufanie
prawo ksicia. Mieszkali w kociele pooonym na
pagrku, ktry ley poza miastem, za rzek 634. Wszake
niewiele upyno czasu, a oto Rugianie uderzyli na
pozbawione okrtw miasto i zburzyli przedmiecie wraz
z grodem. Jednakowo gdy barbarzycy wpadli jednymi
drzwiami do kocioa, sawni kapani uszli drugimi i
znaleli ratunek w bliskim lesie, wreszcie schronili si w
porcie Faldera. Wkrtce potem bardzo bogaty Holzat
Dazon 635 zabi podstpnie witopeka. Po witopeku
pozosta syn imieniem Zwinike. Jednake i jego zabito pod
miastem Artlenburg, lecym z tamtej strony aby 636.
633

O jakim miecie Chyan mowa, trudno powiedzie. Zdaniem

W. Bogusawskiego, Dzieje, III 553, chodzi o miejscowo Chyyn
(?), Kcy, obecnie Ketzin k. Rostoku, u ujcia Warnawy. Zob. G.
Labuda, Kcy, SSS II 400-1.
634
Trawn.
635
W dokumencie Henryka Lwa z 1149 r. wystpuje jaki
Vergotus filius Dasonis de Enigge (= Innien k. Nortorfu,
Schmeidler).
636
Zwinike Zwenko, Swiatosaw, Zwanko, Swinik (?), zdaniem
niektrych uczonych zdrobnienie skandynawskiego

Wygaso wic pokolenie Henryka w pastwie Sowian, a

mianowicie ze mierci synw i wnukw. Przepowiedzia
to ju tene ksi, nie wiem jak wyroczni pouczony, e
rd jego bardzo prdko wyganie.
49. O KANUCIE
Potem wadza nad Sowianami przesza w rce najszlachetniejszego ksicia Kanuta, syna Eryka, krla
Duczykw637. Poniewa najpotniejszy krl Eryk zoy
lubowanie na wypraw do Jerozolimy 638, zleci krlestwo
jak rwnie i syna Kanuta bratu swemu Mikoajowi,
odebrawszy ode przysig, e gdyby nie wrci, wyda
krlestwo jego synowi po osigniciu przeze
penoletnoci. Gdy wic mier zabraa krla wracajcego
z Jerozolimy, Mikoaj, chocia urodzony z naonicy,
otrzyma krlestwo duskie 639, poniewa Kanut by
jeszcze dzieciciem. Jednake i Mikoaj mia syna
imieniem Magnus 640. Choimienia Swen, zosta zamordowany ok. 1129 w Artlenburgu nad
ab przez tamtejszego hrabiego Zygfryda. Por. Albert ze Stade a.
1144 (MGH SS XVI 326).
637
Kanut Laward (Laward = Hlaford = pan, ang.: lord), syn krla
duskiego Eryka I (1095-1103), 1115 ksi Szlezwiku, 1128 krl
Obodrytw, zm. 1131. Zob. S. M. S z a c h e r s k a, Rola klasztorw
duskich w ekspansji Danii na Pomorzu Zachodnim u schyku XII
w., Wrocaw 1968, s. 69-79: Kanut Lavard jako patron ekspansji
duskiej na ziemie sowiaskie.
638
1102/3. W jej trakcie zmar 10 VII na Cyprze.
639
Mikoaj (Niels), najmodszy syn Swena II Estridsena, 11041134 krl Danii.
640
Magnus, 1129 krl Szwecji, 1134 wspregent Danii, zm. 1134
(oeniony nota bene z Ryks crk Bolesawa Krzywoustego).

way si przeto te dwie latorole po krlewsku i z

przepychem641 na przysze zawieruchy wojenne i zgub
Duczykw.
Skoro Kanut zacz dorasta, bojc si, e atwo moe
zgin przez zamach stryja, przedosta si do cesarza
Lotara 642 i pozosta u niego przez wiele dni i lat,
traktowany z penymi honorami, jak wypadao ze wzgldu
na krlewsk godno. Potem wrci do ojczyzny, gdzie
stryj przyj go yczliwie i obdarzy krlestwem caej
Danii643. Wtedy lubujcy pokj m zacz zaprowadza
ad w kraju i usuwa ze zoczycw644. Szczeglnie za
wywiadcza dobrodziejstwa mieszkacom Szlezwiku.
Pewnego razu przydarzyo si, e przypadkiem schwytano
rozbjnikw na wrzosowisku lecym midzy Schlei i Ejdor i przyprowadzono przed oblicze Kanuta. Gdy za
skaza ich na powieszenie, jeden z nich pragnc uratowa
ycie owiadczy, e jest jego krewnym, poniewa
pochodzi z rodu krlewskiego Duczykw. Na to mu
Kanut powiedzia: Byoby nieadnie, gdyby nasz
krewniak zgin mierci prostakw, wy641

Por. Juliusza Waleriusza ywot Aleksandra Wielkiego (zob.

przyp. 590). s. 12: Post vero regalius et competentius alebatur.
642
Wwczas jeszcze ksicia saskiego.
643
Rkpsy maj Daciae, ktry to termin, oznaczajcy pocztkowo
obszar staroytnych Dakw (mniej wicej dzisiejsza Rumunia), w
redniowieczu uywany by zamiennie z Dani. Zob. B.
Kurbiswna, Dziejopisarstwo wielkopolskie, s. 148. W
rzeczywistoci Kanut Laward obj rzdy jedynie w poudniowej
czci Jutlandii (Szlezwik). Zob. W. Czapliski, K. Grski, Historia
Danii, Wrocaw 1965, s. 52 nn.
644
Viros desertores (por. I Ks. Machabejska 7,24). Por. c. 34.

pada nam uwietni mu zgon". I nakaza uroczycie

powiesi go na maszcie okrtu.
W tych dniach zawadna nim myl, e po mierci
Henryka i zagadzie jego synw ksistwo Sowian
pozostaje bez wadcy 645. Uda si wic do cesarza Lotara i
kupi za du sum pienin krlestwo Obodrytw, a
mianowicie ca wadz, ktr posiada Henryk. I woy
mu cesarz koron na gow, by zosta krlem Obodrytw, i
przyj go za lennika 646. Potem przyszed Kanut do ziemi
Wgrw i zaj gr, ktra si z dawna nazywa Alberg 647,
postawi
645

Matka Henryka Gotszalkowica bya, jak pamitamy, dusk

ksiniczk, std zapewne pretensje Kanuta Lawarda.
646
Sprawa koronacji krlewskiej (1128?) Kanuta Lawarda nie
przedstawia si jasno. Przewaa w nauce pogld, e ujawnione przez
traktat hagiograficzny Vita altera Kanuti ducis, lekcja 4 i 5 (MGH
SS XXIX 14) wyjanienie zoone przez Kanuta stryjowi odpowiada
prawdzie. Oskarony przez Mikoaja o przywaszczenie sobie tytuu
krlewskiego, mia Kanut odpowiedzie: nie uwaam si za
winnego przywaszczenia sobie tytuu krla. Sawi bowiem nie
miaa krla. Mojej wadzy powierzona, nie nazywaa mnie krlem.
Zwyczajowo bowiem dla okrelenia ju to czyjej godnoci, ju to z
uszanowania zwyka kadego nazywa knese. To sowo jednak
Duczycy, mylnie je tumaczc, uwaaj za tytu krlewski"
(przekad w: G. L a b u d a, Sowiaszczyzna pierwotna. Wybr
tekstw, Warszawa 1954, s. 181 -182). Chodzioby wic w gruncie
rzeczy, podobnie jak w wypadku Henryka Gotszalkowica (por. c. 36
koniec), o prestiowe, nieinstytucjonalne wywyszenie wadcy Obodrytw. Zob. G. L a b u d a, Rozprzestrzenianie si tytuu krla"
wrd Sowian [w:] Wieki rednie. Prace ofiarowane Tadeuszowi
Manteufflowi w 60 rocznic urodzin, Warszawa 1962, zwaszcza s.
75.
647
Zob. c. 14, przyp. 190 i c. 53.

tam szaasy, pragnc w tym miejscu pobudowa grodek.

Zjedna te sobie w ziemi Holzatw wszystkich dzielnych
mw 648, z ktrymi urzdza wypady do ziemi Sowian,
zabijajc i kadc trupem wszystkich, ktrzy stawiali opr.
Uprowadzi rwnie w niewol bratanka Henryka
Przybysawa oraz starost ziemi Obodrytw, Niklota 649, i
uwizi w Szlezwiku zakuwajc ich w elazne kajdany 650,
by czuli, czym jest podlego 651, skoro zostan wykupieni
za pienidze i zakadnikw. W czasie do czstych
wypraw do ziemi Wgrw trafia on do Faldery, gdzie
zaprzyjani si z Wicelinem i wszystkimi, ktrzy tam
przebywali, i obieca im dobrodziejstwa w wypadku, gdy
Bg pokieruje pomylnie jego sprawami w Sowiaszczynie. Przyby te do Lubeki i kaza powici koci
zbudowany przez Henryka, w obecnoci czci648

Por. I Ks. Samuela 14,52. W celu okrelenia pokrewiestwa

Przybysawa z Henrykiem Gotszalkowicem Helmold uywa terminu
fratruelis, tzn. brat stryjeczny lub cioteczny, czyli kuzyn. Nic nie
wiadomo jednak o rodzestwie Gotszalka, mona wic zgodzi si z
koniektur dopatrujc si w wymienionym pokrewiestwie
bratanka.
649
Wynikaoby z tego, e Przybysaw (por. c. 84) by synem
Budiwoja (Butue, por. przyp. 331). Po mierci Kanuta Lawarda
Przybysaw i Niklot powrcili do kraju i podzielili go pomidzy
siebie (por. c. 52). Niklot nie pochodzi, jak si wydaje, z rodu
panujcego u Obodrytw do 1129 r., sta si natomiast protoplast
rodu panujcego u Obodrytw, a pniej w Meklemburgii a do
1918 r. Zob. G. L a b u d a, Niklot, SSS III 397 - 398; tene,
Przybysaw, SSS IV 398; W. Fritze, Niklot, w: Geschichte in
Gestalten, t. 3 (Fischerlexikon, 39), Frankfurt a. M. 1963, s. 221 223.
650
Por. Ks. Psalmw 149, 8.
651
Por. I Ks. Machabejska 10,20: II Ks. Machabejska 9, 25.

godnego kapana Ludolfa i innych duchownych, ktrych

skierowano do tego miejsca z Faldery.
W tym czasie zmar hrabia Adolf652. Mia on dwch
synw. Z nich starszy, Hrtung, wojowniczy m, mia
posi hrabstwo, podczas gdy modszego. Adolfa, oddano
w nauki. Zdarzyo si za, e cesarz Lotar wymaszerowa
z wielk wypraw do Czech 653. Gdy tam zgin Hrtung
wraz z wielu szlachetnymi, Adolf otrzyma wadz
hrabiego w ziemi Nordalbingw654. By to za m
roztropny i bardzo obrotny w sprawach boskich i ludzkich.
Oprcz biegej znajomoci jzyka aciskiego i
niemieckiego wada te jzykiem sowiaskim.
50. O MIKOAJU
Okoo tego czasu 655 przydarzyo si, e krl Obodrytw
Kanut przyby do Szlezwiku, by ze swoim stryjem
Mikoajem odby wiec dworski. Gdy za lud zebra si na
zgromadzeniu, a krl starszy siedzia na tronie odziany w
insygnia krlewskie 656, Kanut zasiad naprzeciwko niego
rwnie z koron krlestwa Obodrytw na gowie, a by
otoczony oddziaem stray przybocznej. A gdy stryj
zobaczy bratanka w krlewskim przepychu, przy czym
ani nie
652

Rok mierci hrabiego Holsztyskiego Adolfa I nie jest znany.

Schmeidler i Stoob z wahaniem przyjmuj rok 1130, Razumowska
cofa dat do 1127. Data dzienna: 13 XI.
653
W lutym 1126.
654
Adolf II hr. Holsztyski do 1164. Przy wyrazie Nordalbingorum rkps kopenhaski zawiera dopisek: Ecce iam septimo
patet idem (zob. przyp. 59).
655
Koniec 1130.
656
Por. I Ks. Krlewska 22,10.

wsta przed nim, ani zgodnie ze zwyczajem nie da mu

pocaunku, ukrywajc zo zbliy si do niego, by mu
pocaunkiem odda pozdrowienie. Kanut wyszed mu
naprzeciw, wszake zatrzyma si w poowie drogi. W ten
sposb zrwna si ze stryjem we wszystkim, tak co do
miejsca, jak i godnoci. Dziki temu zachowaniu si Kanut
cign na siebie mierteln nienawi. Albowiem syn
Mikoaja, Magnus, obecny wraz z matk przy tej
ceremonii, tak zagorza [do niego] nienawici, e tego
wprost nie da si opowiedzie. Matka 657 za mwia mu:
Czy nie widzisz, e twj brat stryjeczny wzi bero i ju
krluje? Uwaaj go za wroga pastwa, poniewa jeszcze
za ycia twego ojca nie obawia si uzurpowa sobie
imienia krlewskiego. Jeli nadal bdziesz lekce sobie
way t spraw i nie zabijesz go, wiedz, e pozbawi ci on
i ycia, i krlestwa658". Podjudzony przeto tymi sowy
zacz knu zdrad, by zabi Kanuta. Gdy to krl Mikoaj
zauway, zwoa wszystkich ksit krlestwa podejmujc
si pogodzenia wrogich sobie modziecw. Niezgoda
skoczya si porozumieniem, z obydwu stron
zaprzysione przymierze. Atoli ukady te Kanut
szanowa, natomiast Magnus wypeni je myl o zgubie.
Natychmiast bowiem po umocowaniu porozumienia zacz
ledzi zamierzenia Kanuta, przy czym doszed do
wniosku, e nie ywi on wobec niego adnych podejrze.
Poprosi wic Magnus Kanuta o spotkanie si. Kanutowi
ona 659
657

Magorzata (zm. 1130), crka krla Szwecji Inge I.

Do nastpnych zda por. czciowo odmienn wersj
wypadkw z Vita altera Kanuti ducis, przedstawion w przyp. 646.
659
Ingeborga crka Mcisawa I ksicia nowogrodzkiego i
wielkiego ksicia kijowskiego.
658

odradza wyjazd z obawy przed zasadzk, zaniepokojona

rwnoczenie snem, ktry miaa ubiegej nocy. Wszake
m nie da si zatrzyma sowami, lecz jak mwiono
uda si na miejsce spotkania w towarzystwie czterech
tylko mw. Z tylu mami zjawia si i Magnus i
objwszy kuzyna cauje go, po czym siadaj, by rozpocz
rozmowy. Jednake niezwocznie zasadzeni przez
Magnusa ludzie wybiegaj ze swoich kryjwek, rzucaj si
na Kanuta i zabijaj go 660, po czym zwoki jego wiartuj,
sycc sw dz okruciestw nawet nad zmarym. Od
owego dnia rozmnoyy si zamieszki i wojny wewntrzne
w Danii, o czym powiemy pokrtce w nastpnych
rozdziaach, poniewa dotkny one bardzo prowincj
Nordalbingw. Gdy bowiem cesarz Lotar wraz z on
Ryks 661 usyszeli t ponur nowin, zasmucili si bardzo,
poniewa zgin m zwizany jak najcilejsz przyjani
z cesarstwem. Przyby wic cesarz z potnym
wojskiem662 w poblie miasta Szlezwik, do owego
gonego szaca Dinewerch 663, by pomci aosn mier
najlepszego ma Kanuta. Zaszed mu drog Magnus z
niezliczonym wojskiem Duczykw, by broni swego
kraju. Wszake przeraony mstwem niemieckiego
onierza osign dla siebie bezkarno u cesarza dajc
mu mas zota i skadajc hod.
660

7 I 1131.
Crk Henryka hr. z Nordheimu (zm. 1141).
662
Sierpiewrzesie 1131. Wedug Rocznikw z Erfurtu wojsko
cesarskie byo nieliczne (sex tantum ... milibus) (MGH Script. rer.
Germ. [42], 1899, s. 37).
663
Lub Danevirke, umocnienia obronne u nasady Pwyspu
Jutlandzkiego, zbudowane na pocztku IX w. Zob. L. Leciejewicz,
Danevirke, SSS I 326.
661

51. O ERYKU 664

Brat wic Kanuta Eryk665, urodzony z naonicy, widzc,
e ochd gniew cesarza, zacz zbroi si, aby pomci
bratersk krew. Przemierzy ldy i morza, gromadzc du
liczb Duczykw pomstujcych z powodu haniebnej
mierci Kanuta. Przybra sobie tytu krlewski i zacz
czstymi napadami niepokoi Magnusa; wszake zosta
pokonany i zmuszony do ucieczki. Dlatego to zyska sobie
przydomek Eryk Hasenvoth, to jest Zajcza Noga, z
powodu ustawicznego uciekania. Wreszcie wypdzony z
Danii zbiega do miasta Szlezwik. Mieszkacy za jego, pamitni dobrodziejstw wywiadczonych im przez Kanuta,
przyjli go, gotowi za niego ponie mier i zagad. Z
tego powodu Mikoaj i syn jego Magnus polecili caemu
ludowi Danii zebra si w celu oblegania Szlezwiku.
Oblenie to przecigno si duszy czas 666. Wreszcie
jezioro owo, ktre rozciga si przy miecie, pokryo si
lodem, a tym samym umoliwio przejcie; zaatakowano
wic miasto od ldu i morza. Wtedy szlezwiczanie wysali
posw do hrabiego Adolfa ofiarujc mu sto grzywien, by
z ludem Nordalbingw przyszed miastu z odsiecz.
Jednake i Magnus tyle ofiarowa, by hrabia wstrzyma
si od dziaa wojennych. W tej sytuacji nie wiedzc, co
czyni, hrabia zasign rady starszych kraju. Owi za
doradzili mu, aby udzieli pomocy miastu, po664

W rkpsie lubeckim brak odstpu midzy rozdziaami.

Eryk II Emune, krl Danii 1134-1137. Helmold uywa formy:
Hericus.
666
1131/2. Por. Adam z Bremy II 48 (46): crevit in immensum.
665

niewa czsto nabywali stamtd towary. Przeto hrabia

Adolf zebra wojsko i przekroczy rzek Ejdor, po czym
uzna za wskazane poczeka pewien czas, a si zbierze
cae wojsko, i wwczas dopiero z nalen ostronoci
wkroczy do nieprzyjacielskiego kraju. Jednake lud
dny upw nie da si powstrzyma; zgromadzeni z
takim popiechem rzucili si do przodu, e podczas gdy
pierwsi dochodzili ju do lasu Thievela 667, ostatni
zaledwie dosigali rzeki Ejdory. Magnus dowiedziawszy
si o nadejciu hrabiego wybra ze swoich onierzy tysic
opancerzonych, wyszed naprzeciwko wojska, ktre
przybyo z Holzacji, i stoczy z nim bitw. Hrabia zosta
zmuszony do ucieczki, a Nordalbingowie ponieli bardzo
dotkliw klsk. Hrabia i wszyscy, ktrzy uciekli z
szeregu, powrcili przez rzek Ejdor, dziki czemu
ocaleli.
Magnus za po osigniciu zwycistwa powrci do
oblenia, ale daremny by to moz. Albowiem ani nie
opanowa miasta, ani nie zawadn wrogim wojskiem.
Kiedy bowiem lody puciy, wyrwa si Eryk z oblenia i
przyby do morskiej krainy Skonu 668, alc si wszdzie
na mier niewinnego brata i na wasne nieszczcie.
Skoro Magnus dowiedzia si, e Eryk znowu si pojawi,
z nastaniem lata wyprawi si na Skonie z wielk flot.
Wtedy Eryk zaszed mu drog w otoczeniu niewielkiej
liczby mieszkacw. Albowiem sami Skonowie stawili
opr wszystkim Duczykom. Gdy wic Magnus witego
dnia Zielo667

Obecnie Jageier Gehlz. Od ujcia Ejdory w Rendsburgu do

wsi Jagel w Kropper Heide jest ok. 20 km.
668
Poudniowa cz Pwyspu Skandynawskiego, naleca w
redniowieczu do Danii, obecnie cz Szwecji.

nych wit669 spieszy si z przygotowaniem do uderzenia,

powiedzieli do czcigodni biskupi: Oddaj cze Bogu
niebieskiemu, uwi tak uroczysty dzie 670, spocznij dzi,
a walk stoczysz jutro. Ten jednak zlekceway
napomnienia i rozpocz bitw. Wywid i Eryk wojsko
swoje i zajecha mu z wielk moc671. Pad te Magnus
owego dnia, a wszystkie szeregi Duczykw spotkaa ze
strony mw skoskich klska i cakowita zagada. I sta
si Eryk przez to zwycistwo sawny, i otrzyma nowy
przydomek; nazwano go mianowicie Eryk Emun, to jest
godny pamici. Potem starszy krl Mikoaj uszed na
okrcie i przyby do Szlezwiku, gdzie jednak zosta zabity
przez mieszczan, aby zjedna przychylno zwycizcy672.
Pomci wic Pan krew Kanuta, ktrego zabi Magnus
amic zoone przez siebie przysigi. I panowa Eryk w
Danii i spodzi z naonicy Thunny syna imieniem
Swen673. Ale i Kanut mia szlachetnego syna
Waldemara674. Magnus spodzi rwnie Kanuta 675. Tacy
pozostali potomkowie krlewscy ludom duskim, przez
nich to miay by utrzymywane w pogotowiu, by
przypadkiem nie odwyky od boju i nie wzbiy si w
pych. Albowiem Duczycy syn tylko z wojen
domowych.
669

4 VI 1134.
Por. II Ks. Machabejska 15, 1 - 2. 671 Por. I Ks. Machabejska
11,15.
672
25 VI 1134.
673
Pniejszy krl Danii Swen III (V) Grathe 1147 - 1157.
874
Pniejszy krl Danii Waldemar I Wielki 1157-1182 (zob. c.
85).
675
W przyszoci rywal Swena II i wspregent Danii Kanut III
(V)1154-1157.
670

52. O OBRZDACH SOWIAN

Gdy wic krl Obodrytw Kanut z przydomkiem Laward
zmar, wstpili na jego miejsce Przybyslaw i Niklot676.
Podzielili oni pastwo na dwie czci, jeden mianowicie
rzdzi krajem Wgrw i Poabian, drugi Obodrytw.
Obaj byli strasznymi bestiami, bardzo wrogo usposobieni
wzgldem chrzecijan. Odradza si w owych dniach po
caej Sowiaszczynie wieloraki kult bawanw i praktyki
zabobonne. Albowiem oprcz [witych] gajw i
niebot677, w ktre obfitoway pola i miasta,
najpierwszymi i najwaniejszymi byli Prowe678, bg ziemi
starogardzkiej, Siwa679, bogini Poabian 680, i Radogost,
bg ziemi Obodrytw 681. Tym bstwom powiceni byli
kapa676

Por. c. 49. Podzia, o ktrym mowa, nastpi w 1131 r.

Lucos atque penates. J. Paposki tumaczy (s. 125): Prcz
bowiem gajw i bogw domowych".
678
Nie istniejcy ju rkps szczeciski (wykorzystany W edycji
Bangerta) mia form: Prone.
679
Odmianki rkopimienne: Siwe (rkps lubecki), Silue (rkps
wiedeski), Synna (rkps szczeciski, ed. Bangerta).
680
Za Polaborum rkpsy kopenhaskie dodaj: id est Raceburgensium.
681
Helmold trzykrotnie wspomina o Prowem (c. 52, 69, 84).
Zdaniem A. Brcknera i S. Urbaczyka Helmold wzi nazw sdu
(prawo) za imi boga. Istotnie, Helmold informuje, e w gaju
dbowym powiconym Prowemu co poniedziaek odbyway si
sdy. Zob. S. Urbaczyk, Prowe, SSS IV 368. Siwa = ywi? Jan
Dugosz (Roczniki czyli kroniki sawnego Krlestwa Polskiego, Ks.
I, Warszawa 1961, s. 166) pisze, e Polacy w czasach pogaskich
czcili m. in. boga ycia" ywi, by moe odpowiadajcego bstwu
o podobnej nazwie u Helmolda. Radogost wydaje si by drugim
imieniem naczelnego bstwa Zwizku Wieleckiego Swaroyca,
czczonego w Retrze/Radogoszczy (por. Helmold c. 2, 21).
Wynikaoby z tego
677

ni, dla nich urzdzano ofiarne uczty, jak te i oddawano w

wieloraki sposb cze. Mianowicie kapan stosownie do
wskazwek losu zapowiada uroczystoci na cze bogw,
po czym schodz si mowie i kobiety z dziemi; zabijaj
na ofiar swoim bogom woy i owce, niektrzy nawet
chrzecijan, goszc, e bogowie ich lubuj si w
chrzecijaskiej krwi682. Po zabiciu ofiarnego zwierzcia
kapan kosztuje jego krwi, by sta si wraliwszym na
wieszcze natchnienie. Panuje bowiem powszechna opinia,
e atwiej zwabia si bogw krwi. Gdy za dopeni si
ofiary zgodnie ze zwyczajem, lud zaczyna ucztowa i
bawi si. Panuje za wrd Sowian dziwaczny zabobon:
w czasie uczt i pijatyk podaj sobie w koo czasz, w ktr
imieniem boga dobra i za skadaj sowa nie powiem
powicenia, lecz przeklestwa 683. Wierz bowiem, e
losem pomylnym kieruje dobry bg, wrogim za bg
zy. Dlatego to owego zego boga nazywaj w swoim
jzyku Diabem, czyli Czarnebogiem, to znaczy bogiem
czarnym684. Wrd za
miejsca, e kult Swaroyca/Radogosta zadomowi si w XII w.
rwnie u Obodrytw (w wyniku rewolucji pogaskiej 1066 r.?). Do
mitologii pogaskich Sowian, zwaszcza poabskich, zob.: A.
Brckner, Mitologia sowiaska, Krakw 1918; E. Wien e c k e,
Untersuchungen zur Religion der Westslaven, Leipzig 1940; S.
Urbaczyk, Religia pogaskich Sowian, Krakw 1947; T.
Trbaczkiewicz-Oziemska, Rola kapanw pogaskich w yciu
plemion Sowian poabskich, [w:] Na granicach archeologii (=Acta
Archaeol. Lodziensia, 17), d 1968, s. 137-143.
682
Por. Adam z Bremy IV 27.
683
Non consecracionis, sed execracionis czsty w rdach
redniowiecznych zwrot na okrelenie praktyk pogaskich.
684
Diabol sive Zcerneboch (rkpsy kopenhaskie: Zcerne-

wielorakich bstw Sowian wybija si nad innymi bg

ziemi Rugian, witowit685, mianowicie jako skuteczny w
wyroczniach; w porwnaniu z nim innych uwaali oni
tylko za pbogw. Std wic zwykle co roku skadaj w
darze na jego cze ofiar z chrzecijanina, na ktrego
wskae los. Tam te kierowano skadane ze wszystkich
krajw sumy przeznaczone na ofiary. Ze szczeglnym za
szacunkiem odnosz si do suby przy bstwie: bowiem
ani nie zezwalaj na zoenie przysigi686 ani te nie dopuszczaj do bezczeszczenia wityni czy te profanacji
nawet wobec wrogw. Oprcz tego Sowianie odznaczaj
si wrodzonym sobie okruciestwem, ktrego nie mog
nigdy nasyci, wobec czego niepokoj ziemie
nadgraniczne zarwno od strony ldu, jak i morza. Trudno
jest nawet zda spraw z tego, jak okrutn mier zadawali
chrzecijanom: jednym wypuszczali wntrznoci wbijajc
na pal, innych przybijali do krzya szydzc ze znaku
naszego Odkupienia. Wedug ich bowiem zdania
najwikszych zbrodniarzy naley krzyowa. Tych za,
ktrych zachowaj przy yciu w nadziei pieninego
okupu, takimi torturami mcz, tak silnie wizami krpuj,
e wprost nie do wiary.
both). Manichejskie rozrnienie boga dobra i boga za obce byo
Sowianom. Stwierdzenia Helmolda naley chyba tumaczy
projekcj wierze chrzecijaskich na kult pogaskich Sowian.
Czarnebogowi pniejsi pisarze dorobili przez analogi Biaoboga
boga dobra. Zob. S. Urbaczyk, Pseudobstwa, SSS IV 405 406.
685
Por. c. 6 i 108. Imi bstwa Rugian w oryg.: Zuantevith
(odmianki rkopimienne: Zvantevich, Zuentevich, Zuanteuit).
686
Por. c. 84.

53. O BUDOWIE SEGEBERGU

Gdy wic sawny cesarz Lotar i najczcigodniejsza jego
ona Ryksa caym sercem oddawali si subie Boej,
przyszed do cesarza bawicego w Bardowiku687 kapan
Chrystusowy Wicelin i podda mu myl, by zatroszczy si
o zbawienie ludu sowiaskiego zgodnie z otrzyman od
Nieba wadz. Oprcz tego poda mu do wiadomoci, e w
kraju Wgrw znajduje si odpowiednia gra, na ktrej
mona zbudowa grd krlewski, by strzeg kraju.
Albowiem take krl Obodrytw Kanut zaj niegdy t
gr, lecz stojce tam zaog wojsko zostao ujte688 przez
wpuszczonych noc otrzykw. Podegna za do tego
starszy Adolf689, ktry obawia si, by Kanut porsszy w
siy nie da si we znaki. Cesarz wic wysucha roztropnej
rady kapana i wysa waciwych mw, majcych
zbada przydatno gry na zamierzony cel 690. Gdy ci
potwierdzili ten fakt, przekroczy cesarz rzek i przyby do
ziemi Sowian na okrelone miejsce 691. Poleci rwnie
caemu ludowi Nordalbingw 692, by popieszyli na
odbudow grodu. Jednake i ksita sowiascy693 stawili
si posusznie u cesarza penicy sub 694; smucili si
jednak
687

Cesarz przebywa tam po 24 IV 1134.

Wrzesiepadziernik 1130.
689
Hr. Holsztyski Adolf I (zob. przyp. 484).
690
W ludziach tych wielu uczonych (np. Stoob, s. 199 przyp. 3)
dopatruje si grnikw z Goslaru i ladu rodzinnej tradycji
przekazanej przez Helmolda.
691
Przed 16 V 1134.
692
Rkps kopenhaski swoim zwyczajem zawiera na marginesie
dopisek: Ecce iam octavo patet (zob. przyp. 59).
693
Przybysaw wagryjski i Niklot obodrycki.
694
Por. Ks. Psalmw 106, 23.
688

bardzo, czuli bowiem, e potajemnie gotuje si dla nich

ucinienie. Rzek wic jeden z ksit sowiaskich do
drugiego: Czy widzisz t siln budowl, wystajc ponad
wszystko? Ot ja wr tobie, e grd ten stanie si
jarzmem dla caej ziemi. Robic bowiem std wypady
opanuj najpierw Poni, nastpnie Starogard i Lubek,
potem przekrocz Trawn i dostan w moc sw Racibrz i
ca ziemi Poabian. Rwnie ziemia Obodrytw nie
ujdzie ich rk695". Na to w odpowiedzia: Kt nam to
zo zgotowa albo kto krlowi zdradzi istnienie owego
pagra? 696". Jemu znowu ksi odpowiedzia: Widzisz
tego ysego czowieczka stojcego obok krla? w
sprowadzi na nas cale to zo 697".
Doprowadzono wic do koca budow grodu, obsadzono
liczn zaog i nazwano go Segeberg 698. Pozostawi te
krl w nim swego zaufanego Hermana, ktry mia sta na
czele grodu. Niezadowolony jednak z tego zarzdzi
zbudowanie nowego kocioa o stp teje gry699,
przeznaczajc na utrzymanie
695

Zwrot czsty w Biblii, por. Proroctwo Jeremiasza 38, 23: non

effugies manus eorum.
696
wiersz rytmiczny: Quis nobis malum hoc paravit, aut regi
mantem hunc quis prodidit? S t o o b (s. 201 przyp. 7) domyla si
echa jakiej pieni epickiej.
697
Por. I Ks. Krlewska 9, 9: idcirco induxit Dominus super eos
omne malum hoc, oraz II Ks. Ezdrasza 13,18. Mowa o Wicelinie.
698
Czyli Gra Zwycistwa". Twierdz t wzniesiono na grze
Alberg (zob. c. 14, 49).
699
Resztki tego kocioa zbudowanego z kamienia polnego w
latach 1134-1137 zachoway si we wschodniej cianie chru
miejscowego kocioa. Zob. A. Kamphausen, Die Baudenkmler der
deutschen Kolonisation in Ostholstein und die Anfnge der
nordeuropischen Backsteinar-

suby Boej i wynagrodzenie dla braci, ktrzy mieli si

tam zebra, sze czy nawet wicej wsi. Zgodnie ze
zwyczajem zostao to umocnione przywilejami700.
Nastpnie zarzd tego kocioa powierzy ksidzu Wicelinowi, by tym gorliwiej stara si o wzniesienie
budynkw i cignicie ludzi, ktrzy mieli tam zamieszka. Podobnie postpi z kocioem lubeckim
polecajc Przybysawowi pod groz utraty swojej aski, by
pen moc suy wspomnianemu kapanowi albo jego
zastpcy. Postanowi te, jak to sam owiadczy, e cay
lud sowiaski zdobdzie dla Boskiej wiary, a ze sugi
Chrystusa uczyni wielkiego biskupa.
54. MIER CESARZA LOTARA
Po dokonaniu tego cesarz uporzdkowa sprawy Sowian
jak i Sasw i nada ksistwo saskie swojemu ziciowi,
ksiciu bawarskiemu Henrykowi701, ktrego zabra ze sob
udajc si na drug wypraw do Woch702. W tym czasie
ksidz Wicelin dba o pochitektur, Neumnster 1938, s. 50 nn., il. 11; Stoob, s. 201 przyp. 9.
700
Helmold ma na myli przywileje cesarza Lotara III z ok. 1134 i
Konrada III z 1139 dla Segebergu. Tre ich znamy jedynie ze
sfaszowanego przekazu proboszcza Sydona z Neumnster z ok.
1195. Zob. Schelswig-Holstein-Lauenburgische Regesten und
Urkunden, t. I, nr 73, 74; Stoob, s. 201 przyp. 10; K. Jordan, Die
Anfnge des Stiftes Segeberg, Zeitschr. d. Gesellsch. f. SchelswigHolstein. Geschichte 74 - 75 (1951), s. 59 - 94.
701
Henryk Weif X Pyszny ksi bawarski 1126 -1138, 1137
saski.
702
Sierpie 1136. Henryk bawarski otrzyma ksistwo saskie
dopiero na ou mierci Lotara III (zm. 3 XII 1137).

wierzone sobie posannictwo, przywoywa osoby odpowiednie do goszenia ewangelii, ku robocie posugowania703. Z nich czcigodnych Ludolfa, Hermana i
Brunona ustanowi kapanami w Lubece, Ludmunda z
reszt pozostawi w Segebergu 704. Zasiano wic 705 dziki
miosierdziu Boemu i zasugom cesarza Lotara ziarno
nowej uprawy w Sowiaszczynie. Lecz oddajcym si
subie Boej nie s obce udrki706, tak i ojcowie nowego
kocioa ponieli olbrzymie straty. Albowiem dobry
cesarz, ktry dowid troski o nawracanie pogan, po
zawadniciu Rzymem wraz z Itali i wypdzeniu Rogera
Sycylijskiego z Apulii707, gdy si ju gotowa do powrotu,
przedwczenie zmar.
Na wie o tym nastpi rozkad wszystkich wadz 708
cesarstwa, a potga Sasw, ktr tak wielki wadca
uwietni, upada, jak si wydawao, cakowicie. Take w
Sowiaszczynie zachwiay si stosunki kocielne.
Natychmiast bowiem po przeniesie703

List do Efezjan 4, 12.

O Ludolfie i Ludmundze zob. c. 47 - 48, 75. O Hermanie,
pniej prepozycie w Neumnster i Brunonie, potem kanoniku
starogardzkim zob. c. 94.
705
Rkpsy: lubecki, szczeciski i wczesne edycje maj zamiast
iactumque lekcj factumque, co nie zmienia sensu zdania.
706
Por. Ks. Eklezjastesa 2, 1: accedens ad serwitutem Dei...
praepare animam tuam ad tentationem.
707
Roger II z dynastii normaskiej, krl Sycylii 1130 -1154,
zawadn rwnie Apuli i Kalabri. Lotar przyby w 1136 r. na
pomoc papieowi. Po mierci Lotara Roger II ponownie zawadn
Apuli.
708
Omnes potestates imperii. Wyrazu potestates uywa Helmold,
wzorem biblijnym, zamiast principes. Por. np. Ewang. w. ukasza
12, 11; List do Rzymian 13,1; List do Tytusa 3, 1.
704

niu ciaa zmarego cesarza do Saksonii i pochowaniu w

Ltter 709 powstay niesnaski midzy ziciem krlewskim
Henrykiem a margrabi Albrechtem 710: obaj bowiem
wspubiegali si o ksistwo Saksonii. Krl za Konrad711,
wyniesiony na tron krlewski, stara si utwierdzi
Albrechta w posiadaniu ksistwa, a jako przyczyn
podawa, i niesusznie jest, by jaki ksi dziery w
swym rku dwa ksistwa. Henryk bowiem domaga si
dwch ksistw, Bawarii i Saksonii. Prowadzili wic wojn
domow ci dwaj ksita, synowie dwch sistr 712; i
poruszya si caa 713 Saksonia. Albrecht, zajwszy si
grd Luneburg z miastami Bardowik i Brem, zawadn
Saksoni zachodni. Rwnie kraje Nordalbingw714
doczono do jego dzielnicy. Z tego powodu wypdzono z
kraju hrabiego Adolfa, poniewa nie chcia naruszy wiernoci zaprzysionej cesarzowej Ryksie i jej ziciowi.
Jego za hrabstwo, miasta i lenna otrzyma Henryk z
Badwide 715 z askawoci Albrechta. Wzi te we wadz
grd Segeberg, a to po mierci Hermana716 i wypdzeniu
innych, ktrych cesarz narzuci.
709

Knigslutter k. Helmstedt.
Albrecht Niedwied (por. przyp. 479) w latach 1138 - 1142
piastowa godno ksicia Saksonii.
711
Konrad III (por. przyp. 559).
712
Henryk Pyszny by synem Wulfhildy, Albrecht Niedwied
Eiliki, crek ostatniego ksicia saskiego z dynastii Billungw
Magnusa.
713
Por. np. Ewang. w. Mateusza 21, 10; Proroctwo Jeremiasza
8,16.
714
Dopisek w rkpsie kopenhaskim: Ecce iam nono patet idem
(zob. przyp. 59).
715
Hrabia Holsztyski, zm. ok. 1164. Badwide, obecnie Bod w
pobliu Lneburga.
716
Por. c. 53.
710

55. PRZELADOWANIE [CHRZECIJAN PRZEZ]

PRZYBYSAWA

7I8

Eneida, VII 608: est saevi formidine Martis.

Holder-Eggera i przejt przez Schmeidlera i Stooba. Lappenberg
proponowa: forinsecus esset, Rkpsy kopenhaskie i lubecki oraz
starsze wydania maj lekcj: fortunatus esset.

719

71719Zapewnltm38.TordifcsPWguz,Lbyh-kjSGI.OgniemzostarwFKBVAORH

ze swoimi zniszczy grd z caym otoczeniem. Kapani

wszake ukryli si w trzcinach i znaleli schronienie w
Falderze.
Przeto czcigodnego ksidza Wicelina i innych misjonarzy
ogarn wielki smutek z tego powodu, e nowy szczep 720
uwid w samym zarodku. Oddawali si wic surowym
postom i spdzali czas na gorliwych modach w kociele
w Falderze. Nie da si wcale opisa, jak surowoci,
jakim umiarkowaniem, w spoywaniu pokarmw i jak
doskonaoci caego trybu ycia janiao w swych
pocztkach721 owo kolegium Faldery. Da przeto im Bg
ask przywracania do zdrowia722 zgodnie z obietnic:
chorych leczy, wypdza ze duchy723. C bowiem mam
mwi o optanych724? Dom by tak peen optanych, ktrzy zeszli si z daleka, e bracia nie mogli znale chwili
odpoczynku: skaryli si bowiem krzykiem725, e na
skutek obecnoci witych mw zapala si w nich
ogie. Ale kt zaszedszy tam nie zosta za ask Bo
wyzwolony od zego?
720

Por. Ks. Psalmw 143, 12.

Zdaniem S t o o b a Helmold celowo akcentuje pierwotn
witobliwo grupy zakonnej w Falderze, by w ten sposb
porednio
nagani
pniejsze
stanowisko
konwentu
neumunsterskiego, nieprzychylne biskupstwu starogardzkolubeckiemu (zob. c. 80).
722
Por. I List do Koryntian 12, 9.
723
Por. Ewang. w. Mateusza 10, 8.
724
De arrepticiis. Termin: Proroctwo Jeremiasza 29, 26;
Augustyn, O Pastwie Boym, II 4 (Stoob).
725
Przed clamantes w rkpsach znajduje si luka, mogca
obejmowa kilka wyrazw. Schmeidler (ed., s. 108 przyp. 1)
domyla si sw: propter demones, powoujc si na Chronicon
Holtzatiae c. 14 (MGH SS XXI 261), zawierajce przejtki z
Helmolda.
721

Zdarzyo si w tych dniach, e jaka dziewica imieniem

Ymme, drczona przez demona, zostaa przyprowadzona
przed ksidza Wicelina. Gdy ten wielokrotnie powtrzy
pytanie, dlaczego tak czyste naczynie omieli si
splugawi sam sprawca zepsucia, w wyranym gosem
odpowiedzia: Poniewa po raz trzeci mnie obrazia". W
czym pyta Wicelin obrazia ona ciebie?" Poniewa
rzecze przeszkodzia mi w mojej dziaalnoci. Dwa
razy bowiem posaem zodziejw, by wamali si do
domu, lecz ona siedziaa przy ognisku i odstraszya ich
swoimi krzykami. Teraz take jadc w poselstwie ksicia
naszego do Danii spotkaem j w drodze, a chcc si
zemci za to, e mi po raz trzeci stoi na przeszkodzie,
zstpiem na ni". Lecz gdy m Boy wypowiedzia
przeciwko niemu sowa zaklcia, w rzecze: Dlaczego
wypdzasz mnie, ktry jest gotw wyj dobrowolnie?
Pjd ju do najbliszej wsi, by zobaczy swych
towarzyszy, ktrzy si tam ukrywaj. Takie bowiem
otrzymaem rozkazy, zanim wyrusz do Danii". Rzecze
mu Wicelin: Jakie ty nosisz imi i kim s twoi
towarzysze albo z kim mieszkaj?" Ja odrzek zw
si Rufin, a towarzyszy moich, o ktrych pytasz, jest tutaj
dwch, jeden u Rothesta, drugi u jakiej kobiety w teje
wsi. Tych wic dzi odwiedz, jutro za, zanim dzwon
kocielny zadzwoni prim, tu powrc, by si poegna, a
potem dopiero udam si do Danii". Mwic to wyszed, a
dziewczyna zostaa zwolniona od mki i udrk.
Wtedy kaza j kapan pokrzepi i przyprowadzi
nazajutrz przed pierwsz jutrzni ponownie do kocioa.
Gdy j rodzice rankiem nastpnego dnia przywiedli do
kocioa, zanim weszli na prg, zadzwonio-

no na prim i dziewczyna znowu zacza doznawa udrk.

Wszake dobry pasterz 726 nie pierwej przesta si o ni
troszczy, a nie odszed w duch wypdzony moc Boga
wszechpotnego. To za, co opowiedzia by o
Rothecie, potwierdzi dalszy rozwj wypadkw 727.
Albowiem optany bardzo silnie przez zoliwego ducha
wkrtce powiesi si728.
Rwnie w Danii po zabjstwie Eryka 729 wybucho
wielkie zamieszanie, i to do tego stopnia, e uwidaczniao
si z oczywistoci, i wielki szatan nawiedzi kraj ku
uciemieniu owego ludu. Kt bowiem nie wie, e
wojny, zawieruchy, zarazy i inne plagi wrogie rodzajowi
ludzkiemu s jego dzieem?
56. MIER KSICIA HENRYKA
Jak w Danii, tak i w Saksonii sroyy si rozmaite
nieszczcia wojenne, a mianowicie wewntrzne walki
wielkich ksit, Henryka Lwa 730 i Albrechta, toczcych
spr o ksistwo Saksonii. Ponad wszystko jednak siaa
niepokj sowiaska wcieko 731; z powodu zajcia
uwagi Sasw wewntrznymi sprawami, jakoby po
zerwaniu wdzida, nawiedzali kraj Holzatw niszczc go
do tego stopnia, e okolica Faldery zostaa ju obrcona
prawie w pustkowie przez codzienne morderstwa i
rabunki wsi. Wrd tych udrk
726

Por. Ewang. w. Jana 10,11.

Por. Ks. Rodzaju 41, 13.
728
Do tej historii zob. W. L a m m e r s, Vizelin als Exorzist [w:]
Festschrift H. Aubin zum 80. Geburtstag, t. II, Wiesbaden 1965, s.
652 - 673.
729
Eryk II zosta zamordowany 18 IX 1137.
730
Chodzi o Henryka Pysznego (por. c. 35).
731
Slavicus juror.
727

ksidz Wicelin napomina lud, by pokada nadziej [w

Bogu] 732, by odmawia litani w pocie i ze skruch w
sercu, poniewa nadeszy dni cierpie 733. Przeto Henryk,
ktry zawiadywa hrabstwem, m nie lubicy spokoju i
dzielny we wadaniu broni, zebra skrycie wojska z
Holzatw i Szturmarw i wszed zimow por do kraju
sowiaskiego 734. Uderzy on na tych Sowian, ktrzy
mieszkali najbliej, wbici jak og w oczy 735 Sasw; i
pobi ich zadajc wielk klsk736, a mianowicie opanowa
ziemi posk, lutjenbursk, starogardzk 737 i cay kraj,
ktry rozpoczyna si od rzeki Schwale, a zamyka Morzem
Batyckim i rzek Trawn. Wszystkie te ziemie spustoszyli
przez jeden wypad, zabierajc upy i palc. Ostay si
jedynie miasta, ktre, otoczone waami i palisadami,
wymagay duszego wysiku oblenia. Najbliszego lata
Holzatowie, dodajc sobie wzajemnie otuchy, nie czekajc
na hrabiego 738, podsunli si pod grd Poni i dziki
Boskiej pomocy wbrew nadziei opanowali to miejsce,
cho byo silniejsze od innych. Sowian za, ktrzy si tam
znajdowali, wycili w pie. Tak wic toczyli w tym roku
nader uyteczn wojn i przez czste wypady pustoszyli
ziemi Sowian. Dokonali wobec Sowian tego, co
732

W Bogu brak w rkpsach kopenhaskich i lubeckim. Koniektura

Schorckla.
733
Por. List do Efezjan 5,16.
734
1138- 1139.
735
Ks. Jozuego 23,13.
736
Por. I Ks. Samuela 23, 5.
737
lad wsplnot terytorialnych typu opolnego w obrbie
plemienia Wgrw?
738
A wic zapewne pod przywdztwem Markrada (zob. C. 47).

tamci zamierzali im zrobi, mianowicie zamienili caa ich

ziemi w pustyni739. Okazj za dla Holzatw stanowia
owa wojna zaabska Sasw, poniewa daa im mono
wywarcia zemsty na Sowianach bez niczyjego sprzeciwu.
Albowiem ksita zwykle bior w obron Sowian, aby
zapewni sobie wikszy trybut.
Skoro wic zi krla Lotara Henryk, przy poparciu
wiekry, cesarzowej Ryksy, otrzyma ksistwo i wypdzi
swego kuzyna Albrechta z Saksonii 740, hrabia Adolf
powrci na swoje hrabstwo. Henryk z Badwide widzc
za, e nie moe si utrzyma, podpali grd Segeberg i
dobrze umocniony zamek Hamburg, ktry matka hrabiego
Adolfa zaopatrzya w mury, aby stay si ochron dla
miasta przed atakami barbarzycw 741. T wic budowl i
cokolwiek znaczniejszego starszy Adolf postawi,
zniszczy Henryk przedsibiorc ucieczk.
Po tych zdarzeniach Henryk Lew zacz zbroi si
przeciwko krlowi Konradowi i poprowadzi na wojsko
do Turyngii, do miejsca, ktre zowie si Creuzburg 742. Bj
wszake odwleczono przez zawarcie rozejmu, po czym
ksi powrci do Saksonii i w niedugim czasie zmar.
Ksistwo Saksonii otrzy739

Por. Ks. Rodzaju 47, 19; Ks. Wyjcia 23, 29.

Por. Annalista Saxo a. 1139 (MGH SS VI 776-7).
741
Wedug Alberta ze Stade (MGH SS XVI, a. 1139) budow
zamku hamburskiego naleaoby datowa na ok. 1124 r. w relacji
Helmolda S t o o b (s. 209 przyp. 8) dopatrzy si wiadectwa, i
budowa cigna si jeszcze po mierci hr. Adolfa I, ktra
prawdopodobnie nastpia ok. 1130. W 1888 r. odkryto fundamenty
tej budowli w pn.-wsch. naroniku wczesnego ratusza.
742
Nad rzek Werr. Por. Annales Magdeburgenses a. 1139 (MGH
SS XVI 186).
740

ma teraz syn jego, Henryk Lew, bdcy wwczas

malekim jeszcze dzieckiem 743. Wtedy pani Gertruda,
matka chopca, oddaa kraj Wgrw Henrykowi z
Badwide, za co otrzymaa ode pienidze. Chciaa
bowiem przysporzy trudnoci744 hrabiemu Adolfowi,
poniewa go nie lubia 745. Skoro za ta pani wysza za
m za ksicia Henryka brata krla Konrada, i przez to
odsuna si od spraw ksistwa 746, przyszed hrabia Adolf
do modego ksicia i jego doradcw, by uregulowa
spraw ziemi Wgrw. Zaatwi te j po swej myli
zarwno dziki temu, e za nim przemawiaa suszno,
jak te i dlatego, e rozporzdza wiksz sum pienin.
W ten sposb zaagodzono spory toczce si midzy
Adolfem a Henrykiem: Adolf zawadn grodem Segeberg
i ca ziemi Wgrw, w zamian za to otrzyma Henryk
Racibrz i ziemi Poabian747.
743

Henryk XII Welf, waciwy Henryk Lew, ktrego pierwsze

dziesiciolecie panowania opisuje Helmold w dalszej czci kroniki.
Urodzony 1129, 1142 ksi saski, 1154 bawarski, 1180 pozbawiony
ksistw, zmar 1189. Zob. K. Jordan, Heinrich d. Lwe u. die
ostdeutsche Kolonisation, Deutsches Archiv f. Landes- u.
Volksforschung 2 (1938), s. 784-799; tene, Die Bistumsgrndungen
Heinrichs des Lwen. Untersuchungen zur Geschichte der
ostdeutschen Kolonisation, Leipzig 1939, przedruk 1952; G. Labuda,
Henryk Lew, SSS II 204 - 6.
744
Por. List do Filipian 1, 17: existimantes pressuram se suscitare.
745
Por. I Ks. Samuela 20, 17; II Ks. Samuela 12, 25.
746
W 1142 r. wyszla za Henryka II zw. Jasomirgott, 1143-1156
ksicia bawarskiego, 1156-1177 austriackiego. Ksi ten krl
Konrad III byli przyrodnimi brami przez matk Agnieszk, crk
cesarza Henryka IV. Gertruda zm. 18 IV 1143.
747
Ugoda dosza do skutku po mierci Gertrudy.

57. BUDOWA MIASTA LUBEKI

Gdy wic w ten sposb sprawy urzdzono, Adolf
rozpocz odbudow grodu Segeberg i opasa go murem
748
. Poniewa za ziemia bya opustoszaa, wysa ludzi na
wszystkie strony, mianowicie do Flandrii i Holandii,
Utrechtu, Westfalii i Fryzji z wezwaniem, by ktokolwiek
odczuwa gd ziemi, przybywa wra z rodzin, a otrzyma
duo ziemi bardzo dobrej, yznej 749, obfitujcej w ryby i
miso, a ponadto bogatej w niezmierzone pastwiska.
Powiedzia te Holzatom i Szturmarom: Czy wy nie
podbilicie ziemi Sowian i nie nabylicie jej przez mier
waszych braci i krewnych? Dlaczego wia macie
przychodzi jako ostatni 750 w celu objcia jej? Bdcie
pierwszymi i wdrujcie do podanej ziemi751, osiedlajcie
si na niej i korzystajcie z jej powabw, bowiem wam si
nale jej dobrodziejstwa, gdy wy wydarlicie j z rk
nieprzyjaci". Na wezwanie to powstaa niezliczona
rzesza z rnych narodw; zabrawszy rodziny wraz z
mieniem przybyli do kraju Wgrw, do hrabiego Adolfa,
by obj w posiadanie ziemi, ktr im obieca752. Pierwsi
Holzatowie otrzymali siedziby w miejscach zupenie
bezpiecznych na zachd od Segeberg, koo rzeki Trawny,
take pola Zuentineveld 753 oraz wszystko, co si rozciga
od rzeki Schwa748

Wydarzenia opisane w tym rozdz. odnosz si do 1143 r.

Terram spaciosam (por. Ks. Wyjcia 3, 8).
750
Por. II Ks. Samuela 19, 11: Cur venitis novissimi.
751
Terram desiderabilem zwrot czsty w Biblii (np. Ks.
Psalmw 105, 24).
752
Por. Ks. Powtrzonego Prawa 9, 28; 19, 8.
753
Nazwa niemiecka: Burnhovede (obecnie Bornhved)
749

le754 a do Agrimesov 754 i Jeziora Poskiego. Okrg

darguski756 objli Westfalczycy, utyski757 Holendrzy,
Ssel758 zamieszkali Fryzowie. Opodal leca ziemia
poska pozostaa wwczas opustoszaa. Za Starogard i
Lutjenburg 759 oraz inne ziemie pooone nad morzem da
hrabia do uprawy Sowianom, zobowizujc ich do
pacenia mu czynszu 760.
Potem przyszed hrabia Adolf do miejsca, ktre nazywa
si Bucu, i znalaz tam wa opustoszonego grodu,
zbudowanego przez Kurta, wroga Boga, i bardzo obszern
wysp otoczon dwiema rzekami761.
na pd.-zach. od Wielkiego Jeziora Poskiego. Zob. J. Strzelczyk,
wiciana, SSS V (w druku).
754
Por. przyp. 350.
755
Por. Adam z Bremy II 15: Agrimeshov. Obecnie Grimmeisberg,
wzgrze w poowie drogi pomidzy Neumnster a Jeziorem
Poskim.
756
Na wschd od Segebergu, obecnie Warder i Ahrensbk (Stoob).
Miejscowoci Dargun na tym terytorium nie odnaleziono. Z
Dargunem w ziemi Czrezpienian identyfikowa jej nie mona.
757
W rejonie miejscowoci Uty (Eutin) na wschd od Jeziora
Poskiego.
758
Na pd.-wsch. od Utynia, w pobliu Zatoki Lubeckiej.
759
Zob. przyp. 167. Sowianom pozostawiono wic pnocny
skrawek Wagrii.
760
Por. Ks. Sdziw 1, 30. 35.
761
Nowa, zaoona w 1143 r. niemiecka Lubeka, pooona bya
okoo 4 km na pd. od Starej (sowiaskiej) Lubeki (por. przyp. 475).
Dawna nazwa tej nowej osady brzmiaa Buk lub Bukw. Ciekawe,
e w XIV w. wiedziano o tym jeszcze w Polsce: anonimowy
interpolator Kroniki Wielkopolskiej wymieni nazw Bukowiec,
ktry teraz zwie si Lubek" (Kronika Wielkopolska, tum. K.
Abgarowicz, wyd. B. Krbis, Warszawa 1965, s. 49). Nazwa Lubeki
rwnie jest pochodzenia sowiaskiego, zob. S. Urbaczyk, SSS III
94.

Albowiem z jednej strony opywa j Trawna, z drugiej

Wochnica 762, obie za maj wybrzea bagniste i
niedostpne. Z tej za strony, z ktrej cignie si sucha
droga, znajduje si wskie wzgrze pooone pod waem
grodu. Gdy wic roztropny m przyjrza si i dogodnoci
miejsca, i znakomitej przystani, zacz tam budowa
miasto, ktre nazwa Lubek, poniewa nie leao ono
daleko od starego portu i miasta, zbudowanych niegdy
przez ksicia Henryka. Wysa te posw do ksicia
Obodrytw Niklota, by zawrze z nim przyja; zjedna
te sobie wszystkich znamienitszych upominkami, i to do
tego stopnia, e wszyscy starali si i mu na rk zaprowadzajc spokj w jego ziemi. Pustkowia kraju
Wgrw zostay wic zamieszkane i rosa liczba jego
mieszkacw 763. Rwnie ksidz Wicelin na prob i za
wstawiennictwem hrabiego przej ponownie ziemi, ktr
mu ju kiedy podarowa cesarz Lotar w celu zbudowania
klasztoru i utrzymania sug Boych naprzeciwko grodu
Segeberg.
58. [O PRZENIESIENIU KLASZTORU Z
SEGEBERGU DO KUZALINY] 754
Wszake z powodu bliskoci targowiska i wrzawy, jaka
panuje w grodzie, wydawao si im, e najdogodniej
bdzie zaoy klasztor w najbliszej wsi, ktra po
sowiasku zwie si Kuzalina, po niemiecku
762

Niem.: Wakenitz, dopyw Trawny.

Por. Dzieje Apost. 6, 7: multiplicabatur numerus discipulorum.
764
Tytu wedug editio princeps. W rkpsach kopenhaskich i
lubeckim brak odstpu midzy rozdziaami.
763

za Hgersdorf765. Posa wic tam czcigodnego kapana

Volkwarda766 z przedsibiorczymi mami, ktrzy mieli
zatroszczy si o postawienie oratorium i budynkw
klasztornych. Nastpnie zbudowano koci parafialny u
podna gry dla potrzeb duszpasterskich. W owych
dniach najszlachetniejszy m Tetmar, byy ucze ksidza
Wicelina i towarzysz jego studiw we Francji767,
pozostawi swoj prebend i dekani w Bremie i zwiza
si z kolegium w Falderze. By to czowiek, ktry gardzi
sprawami tego wiata, wybra dobrowolnie ubstwo dc
do najwyszej doskonaoci w yciu duchowym. wito
jego, ktr naley sawi ponad wszystko, osigna taki
stopie pokory i mioci, e jakby widzia anioa wrd
ludzi, umiejcego wspczu sabociom innych, lecz
kuszonego we wszystkim 768. Skierowano go potem wraz z
innymi brami do Hgersdorf, czyli Kuzaliny; by
pociech i ostoj dla wieo osadzonych zakonnikw. Za
ksidz Wicelin troskliwie opiekowa si powierzonym
sobie modym kocioem i wszystkimi siami stara si o
pobudowanie kociow w odpowiednich miejscach769,
dostarczajc im z Faldery tak kapanw, jak i potrzebnego
sprztu liturgicznego.
765

2,5 km na zach. od Trawny. Przeniesienie musiao nastpi w

latach 1140 -1143. Helmold znajdowa si wtedy w Brunszwiku. W
rzeczywistoci
przeniesienie
spowodowane
byo
niebezpieczestwem sowiaskim (Stoob). Odmianki rkopimienne
niewyjanionej nazwy sowiaskiej: Cuzalina, Cuzelina, zcuzelina,
ziuzelina, Cuzilina.
766
Zob. c. 47.
767
Przybycie Tetmara do Faldery (Neumnster) datuje si na
koniec 1142 lub pocztek 1143 (por. c. 44, 73).
768
List do Hebrajczykw 4, 15.
769
Uwaa si, e oprcz Segebergu Wicelin zaoy ko-

59. O WITYM BERNARDZIE, OPACIE Z

CLAIRVAUX
W owych to czasach zaszy nowe zdarzenia, ktre
zdumiay cay wiat. Za czasw pontyfikatu ojca witego
Eugeniusza 770, gdy sterem krlestwa kierowa Konrad III,
zasyn opat z Clairvaux Bernard771. Rozgos o jego
cudach przynis mu tak saw, e z caego wiata
zbiegay si do niego tumy ludzi, ktrzy pragnli widzie
zdziaane przez niego cuda. w przeto wyszedszy z kraju
przyby na ziemi niemieck, na synny sejm do
Frankfurtu, gdzie wanie wwczas zebra si krl Konrad
na uroczysto z du liczb ksit772. Gdy za wity
m zajmowa si gorliwie uzdrawianiem chorych w imi
Paskie w kociele, w obecnoci krla i najwyszych
osobistoci, wrd olbrzymiego tumu nie byo wiadomo,
na co kto cierpia albo komu naleao przyj z pomoc.
By tam obecny rwnie nasz hrabia Adolf773, ktry
pragn dokadniej pozna wielko ma wyros za
spraw Bo.
cioy w Bornhved, Oldesloe, Lubece i Bozowie (S t o o b). Zob. K.
Schmlt z, Die Begrndung und Entwicklung der kirchlichen
Organisation Mecklenburgs im Mittelalter, Jahrbcher d. Ver. f.
Mecklenb. Gesch. u. Alt.-kde 72 (1907), s. 85 nn.
770
Eugeniusz III, 1145 - 1153.
771
1091-1153, pocztkowo burgundzki rycerz, 1113 mnich w
Citeaux, od 1115 opat nowo zaoonego klasztoru w Clairvaux,
jeden z najwybitniejszych dziaaczy i pisarzy stulecia.
772
Helmold czy tu kilka wydarze w jedno. W grudniu 1146
Bernard i Konrad III spotkali si we Frankfurcie. Dnia 27 XII
Konrad podj decyzj o udaniu si na wypraw krzyow. W marcu
1147 Sejm Rzeszy we Frankfurcie zarzdzi krucjat (S t o o b).
773
Na Sejmie wiosn 1147.

Wwczas to przyprowadzono mu chopca lepego i

kulawego, co do ktrego kalectwa nie mogo by adnych
wtpliwoci. Wtedy bystry hrabia powzi myl, czyby nie
podda witoci Bernarda prbie, ktra by wykazaa si
na tym chopcu. Spostrzegszy jego niedowierzanie, jak
gdyby za natchnieniem Boskim, m Boy poszuka na nie
lekarstwa. Cho do innych tylko sowem si zwraca,
wbrew zwyczajowi chopca kaza do siebie przyprowadzi.
Gdy za mu go podano, wzi go na rce i przez dusze
dotykanie przywrci wzrok; nastpnie wyprostowawszy
mu zgite kolano kaza mu biec a do stopni po to, by da
publicznie dowd odzyskania wzroku i monoci ruchu.
w wity, pouczony nie wiem jakimi niebiaskimi
wskazwkami, zacz wzywa ksit oraz rzesze
wiernych, by udali si do Jerozolimy celem podboju i
chrystianizacji
barbarzyskich
narodw
wschodu,
774
poniewa, jak mwi, zbliaj si czasy , w ktrych moc
ludw [pogaskich] winna wej [do Krlestwa Boego] i
w ten sposb cay Izrael stanie si wolny 775. Na sowa
wzywajcego natychmiast, co wprost niewiarygodne,
wielka rzesza ludzi zoya lub pjcia na t wypraw.
Wrd nich pierwszymi i najwaniejszymi byli krl
Konrad, ksi Szwabii Fryderyk, ktry pniej zosta
krlem776, ksi Welf777 z biskupami i ksitami oraz
du liczb szlachetnych i nieszlachetnych jak i
posplstwa w iloci prze774

Por. Ewang. w. ukasza 21, 8 i Dzieje Apost. 7,17.

List do Rzymian 11, 25 - 26.
776
Fryderyk Barbarossa, zob. c. 72.
777
Welf VI ksi Spoleto 1152, zm. 1191 (Stoob), a nie Henryk
Lew, jak sdzi Razumowska.
775

wyszajcej mono szacunku778. C mam powiedzie o

wojsku niemieckim, skoro krl Paryan, Ludwik779 i cay
kwiat francuskiego rycerstwa do tego samego dyli
celu? Ani za naszych czasw nie widziano, ani od wiekw
nie syszano 780, eby zeszo si tak wielkie wojsko,
szeregi, powiem, wprost olbrzymie 781. Naznaczyli si oni
znakiem krzya na szatach i zbroi. Wydawao si za
wodzom wyprawy, e cz naley skierowa na wschd,
cz do Hiszpanii, cz za trzeci do Sowian, ktrzy
mieszkaj obok nas.
60. O KRLACH KONDRADZIE I LUDWIKU
Pierwsza wic grupa krzyowcw, ktra bya take
najwiksza, udaa si drog ldow z krlem niemieckim
Konradem i krlem francuskim Ludwikiem, i z
najznaczniejszymi ksitami obojga krlestw. Przesza
ona przez krlestwo Wgier, a dosza w poblie granic
Grecji782. Wwczas posali przedstawicieli do krla
Grecji783, aby da im prawo przemarszu i pozwoli na
zakup ywnoci w czasie przechodu przez jego ziemi.
w za niepomiernie si przerazi, wszake postanowi
wyrazi zgod pod warunkiem, e wstrzymaj si od
gwatw. Odpowiedzieli mu, e
778

Por. Ks. Liczb 3, 46: qui excedunt numerum; Ks. Powtrzonego

Prawa 25, 3.
779
Ludwik VII krl Francji 1137 - 1180.
780
Por. Ewang. w. Jana 9, 32.
781
proroctwo Ezechiela 37, 10; exercitus grandis nimis.
782
Czyli Cesarstwa Bizantyjskiego. Wyprawa wyruszya w maju
1147.
783
Manuel I Komnenos, cesarz bizantyjski 1143-1180. Dwukrotnie
(por. c. 101) nazwany przez Helmolda krlem.

nie ywi adnych wojowniczych zamiarw 784, poniewa

wanie w celu rozszerzenia granic pokoju przedsiwzili
t dobrowoln pielgrzymk. Zgodnie z ich yczeniami da
wic im krl Grecji prawo przejcia i nabywania towarw
bez ogranicze, gdziekolwiek by obozowali. Wszelako w
tych dniach ujrzano w wojsku mnstwo zowieszczych
znakw wskazujcych na przysz klsk. Z nich za
najwaniejszy by taki: pewnego wieczora bardzo gsta
mga zakrya obz; gdy za ta ustpowaa, wszystkie namioty i cokolwiek znajdowao si pod goym niebem
wydawao si do tego stopnia zbryzgane krwi, jakby owa
chmura przyniosa deszcz krwi. Gdy to zobaczy krl i inni
ksita, wysnuli std wniosek, e czekaj ich bardzo
wielkie trudy i niebezpieczestwo ycia. Domys ten nie
okaza si faszywy. Albowiem wkrtce potem przybyli w
grskie okolice. Gdy znaleli bardzo dogodn dolin, bo
znajdoway si tam ki i przepywa potok, wytyczyli
miejsce na obz na pochyoci zbocza gry785. Nastpnie
zwierzta juczne z wozami o zaprzgach dwu- i
czterozwierzcych, na ktrych przewoono ywno i juki
onierskie, jak rwnie olbrzymi liczb byda
przeznaczonego na miso spdzono na rodek doliny,
bowiem znajdowaa si tam woda i mona byo je
wypasa. Za zblianiem si nocy usyszano na szczycie
gry huk grzmotw i oskot burzy. A nagle w rodku nocy,
nie wiem, czy to z oberwania chmur, czy z innej przyczyny, rzeka wezbraa strasznie i w jednej chwili spukaa i
zabraa do morza, cokolwiek z ludzi i bydlt znajdowao
si w niszej czci doliny. Tak
784
785

Se nihil inquietudinis moliri (por. Ks. Judyty 14, 9).

7/8 IX 1147 koo Chrobacha.

wic pierwsz strat ponieli wojownicy owej wyprawy

krzyowej. Reszta, ktra usza katastrofie, podya dalej
w rozpoczt drog i przeszedszy Grecj przybya do
krlewskiego miasta Konstantynopola. Przez kilka dni
wojsko tu wypoczywao, potem przybyo do zatoki
morskiej, ktra w jzyku ludu zwie si Ramieniem
witego Jerzego786. Tu zaopatrzy ich krl Grecji w
okrty w celu przetransportowania wojska, rwnoczenie
korzystajc z usug pisarzy, ktrzy mieli mu donie, jaka
bya liczba onierzy. Dowiedziawszy si jej z raportu,
ciko westchn i powiedzia: Dlaczego, Panie Boe,
wyprowadzie mnogi ten lud z siedzib jego? Zaprawd
potrzebuj ramienia Twego mstwa787, by ponownie
ujrzeli upragnion ziemi 788, chc powiedzie, ziemi
rodzinn 789".
Przeprawiwszy si przez morze, krl Francji Ludwik
skierowa si do Jerozolimy, jednak straci cae wojsko w
walkach z barbarzycami 790. C powiedzie o krlu
niemieckim i tych, ktrzy byli razem z nim? Wszyscy
zginli z godu i pragnienia przede wszystkim dlatego, e
pose krla greckiego wywid ich podstpnie na
olbrzymi pustyni, a mia zaprowadzi do granic Persji.
Do tego stopnia bowiem wyczerpa ich gd i pragnienie,
e nadcigajcym wro786

Brachium Sancti Georgii, czyli Hellespont koo Sestos

Abydos. Czsto tak nazywano rwnie Propontyd (morze
Marmara) i Bosfor.
787
Ks. Psalmw 88,11.
788
Terram desiderabilem, por. Ks. Psalmw 105, 24; Proroctwo
Jeremiasza 3, 19; Proroctwo Malachiasza 3, 12.
789
Zwrot czsty w Biblii.
790
Ludwik VII powrci wiosn 1149 r. na Sycyli.

gom dobrowolnie nadstawiali karki791. Krl i grupa

silniejszych, ktrzy uszli rzezi, uciekli z powrotem do
Grecji. O sdy niebios! Taka to bya ogromna klska armii
i takie niezrozumiae nieszczcie, e dzi jeszcze opakuje
si zami tych, ktrzy [w tej wyprawie] wzili udzia.
61. ZDOBYCIE LIZBONY
Druga za armia, mianowicie flota, ktra zebraa si w
Kolonii i innych miastach nadreskich, poza tym na
brzegach rzeki Wezery, zacza pyn przez olbrzymie
przestrzenie oceanu, a przybya do Brytanii. Tam
naprawiono w cigu kilku dni statki i caa flota wraz z
niema liczb Anglw i Brytw, ktrzy si przyczyli,
nastawia agle w kierunku na Hiszpani. Potem przybia
do najznakomitszego miasta portugalskiego w Galacji, by
odda cze witemu Jakubowi792. Krl wic Galicji793
ucieszy si z przybycia pielgrzymw i prosi, by jeli dla
Boga ruszyli na wypraw wojenn, udzielili mu wpierw
pomocy przeciwko Lizbonie, ktrej mieszkacy794
niepokoili kraje chrzecijaskie. Speniajc jego yczenie
udali si do Lizbony z wielk liczb okrtw; take krl
drog ldow przyprowadzi silne wojsko. W ten
791

Por. Sulpicjusz Sewer, Vita Martini, c. 15: nudam cervicem

percussori praebuit.
792
Galacja, obecnie prowincja Galicja w pn.-zach. Hiszpanii.
Wyldowanie krzyowcw na Pwyspie Pirenejskim nastpio 23 V
1147. Najpierw krzyowcy przybyli do Compostelli (sanktuarium
w. Jakuba), nastpnie do Oporto (Portucale).
793
Alfons I 1139-1185.
794
Rkpsy maj niegramatyczn form: contra Lacebonam, qui
fines Christianos inuietabant. Starsze edycje dopuszczay
koniektur: Lacebonam et eins incolas qui...

sposb oblono miasto od strony ldu i morza. Upyno

wic duo czasu na obleniu miasta. W kocu miasto
zdobyto 795 i wypdzono barbarzycw; wwczas krl
Galacji prosi pielgrzymw, by mu wydali puste miasto,
rozdzieliwszy uprzednio midzy siebie wsplne upy.
Powstaa tam kolonia chrzecijaska utrzymujca si a do
dnia dzisiejszego. Jedyna to rzecz, ktra powioda si
pomylnie z caego zamierzenia przedsiwzitego przez
pielgrzymie wojska 796.
62. O NIKLOCIE
Trzecia armia krzyowcw zoya luby podjcia
wyprawy na ludy Sowian, przede wszystkim na ludy
Obodrytw i Lucicw, ktrzy z nami granicz, by pomci
mier i zagad, ktr przynieli wyznawcom Chrystusa,
szczeglnie za Duczykom. Przeoonymi tej wyprawy
byli biskup hamburski Adalberon797 i wszyscy biskupi
sascy, oprcz tego mo795

24 X 1147. Wyprawa krzyowa 1147 r. bya epizodem

wielowiekowego podboju na Pwyspie Pirenejskim (tzw.
rekonkwisty), w wyniku ktrego .zostay odebrane muzumanom ich
zdobycze terytorialne z VIII w.
796
Por. Ks. Rodzaju 2,2: ab universo opere quod patrarat. Adam z
Bremy II 68(66): Quod solum ex operibus eins prospere cessit.
797
Zob. przyp. 594. Do krucjaty 1147 na Sowian zob.: N.
Gracjanskij, Kriestowyj pochd 1147 g. protiw Slawjan i jego
rezultaty, Woprosy Istorii 1946, z. 2-3, s. 91-105 (rec.: G. Labuda,
Sl. Oce. 19, 1948, s. 479-82); J. Schultze, Der Wendenkreuzzug 1147
und die Adelsgeschlechter in Prignitz und Rhingebiet, Jahrbuch f. die
Geschichte Mittel- u. Ostdeutschlands 2 (1953), s. 95 - 124, 2 wyd.
w tego Forschungen zur brandenburgischen und preussischen
Geschichte, Berlin 1964, s. 41-69; W. Brske, Untersuchungen, s.
107 - 12; H. D. K a h l, Zum Ergebnis

dociany ksi Henryk798, ksi Konrad z Zhringen799,

margrabia Albrecht z Salzwedel 800 i Konrad z Wettynu801.
Skoro Niklot dowiedzia si, e wkrtce zbierze si
wojsko, by go zniszczy, zwoa cay swj lud i zacz
budowa grd Dubin 802, ktry mia by schronieniem dla
ludu w czasie potrzeby803. Skierowa te posw do
hrabiego Adolfa, przypominajc mu o przymierzu, ktre
zawarli804. Rwnoczenie prosi o mono porozmawiania
z nim i zasignicia jego rady. Gdy za hrabia odmwi
twierdzc, e byby to z jego strony krok nieostrony,
mogcy obrazi ksit, w poleci posom, by mu
powiedzieli, co nastpuje: Zaprawd, postanowiem by
okiem twoim i uchem w ziemi Sowian, ktr zacze
zamieszkiwa, aby nie dozna przykroci od tych
Sowian, ktrzy posiadali niegdy ziemi Wgrw, a teraz
uskaraj si na to, e niesusznie podes Wendenkreuzzugs von 1147, Wichmann-Jahrbuch f. Kirchengeschichte im Bistum Berlin 11 - 12 (1957/8), s. 99 - 120, 2
wyd. [w:] Heidenmission und Kreuzzugsgedanke in der deutschen
Ostpolitik des Mittelalters, hg. v. H. B e u m a n n, Darmstadt 1963,
s. 255-316; M. Unger, Bernhard von Clairvaux und der
Slawenkreuzzug 1147, Zeitschrift f. Geschichtswissenschaft 7(1959),
s. 80-90; H. D. Kahl, Slawen und Deutsche, s. 189 - 235, 724 - 756.
798
Henryk Lew.
799
Konrad I z Zhringen (w Badenii) 1122 - 1152.
800
Albrecht Niedwied. Salzwedel miasto w Starej Marchii.
801
Margrabia Mini 1123-1156 i uyc 1136-1156, zm. 1157.
Zob. G. L a b u d a, SSS II 459.
802
Grd pomidzy pnocnym kracem Jeziora Skwierzyskiego
(Schweriner See), a Batykiem w kraju Obodrytw. Zob. H.
Chopocka, Dubin, SSS I 395.
803
Por. Mdro Syracha (Eklezjastyk) 8, 12; 29, 2.
804
Por. c. 57.

zbawiono ich ziemi ojcw 805. Dlaczego wic wyrzekasz

si przyjaciela w czasie potrzeby 805? Czy nie dowiadcza
si przyjaciela w biedzie? Dotd powcigaem race
Sowian, by tobie nie wyrzdzay szkody, teraz za
zamierzam cofn rk i zostawi ciebie wasnym siom,
poniewa wzgardzie swoim przyjacielem, nie pamitajc
o przymierzu i w czasie potrzeby odmwie mi osobistego
spotkania si z tob". Na to odpowiedzieli posowie
hrabiego do Niklota; e pan nasz tym razem nie chce
mwi z tob, przeszkod w tym, jak wiesz, stanowi
konieczno. Zachowaj wic do niego zaufanie i pozosta
wierny naszemu panu, a gdyby zauway, e przeciw
niemu Sowianie tajnie gotuj wojn, przestrze go". I
obieca to Niklot. Powiedzia wic hrabia do mieszkacw
swej ziemi: Pilnujcie waszych trzd i mienia, aby
przypadkiem nie zagarnli ich zodzieje lub rabusie; moim
za zadaniem bdzie troska o bezpieczestwo publiczne,
abycie nie padli ofiar jakiego nagego napadu
nieprzyjacielskiego". Sdzi bowiem m roztropny, e
przez swe rozsdne posunicie zapobiegnie szkodom
wynikym z niespodziewanych wojen. Jednakowo rzeczy
potoczyy si inaczej.
63. SPALENIE OKRTW
Albowiem Niklot widzia, e zaprzysiona wyprawa jest
nieodwoalna; w tajemnicy wic przygotowa okrty
wojenne i przepynwszy przez morze przybi z flot u
uj Trawny, by spustoszy caa ziemi Wgrw, zanim
wojska saskie wpadn w jego
805

Por. I Ks. Machabejska 15, 33, 34.

dzierawy. Posia te wieczorem goca do Segebergu,

poniewa obieca hrabiemu, e go przestrzee; poselstwo
wszake byo daremne, hrabiego bowiem nie byo, nie
byo te czasu na gromadzenie wojska. O wicie wic dnia,
w ktrym si obchodzi mk witych Jana i Pawa 806,
wpyna flota sowiaska do ujcia Trawny. Wtedy kilku
obywateli lubeckich usyszawszy wrzaw wojska
zakrzykno na mieszczan mwic: Usyszelimy bardzo
gone krzyki jak gdyby nadchodzcego tumu807, ale nie
wiemy, co to moe by". Posali wic gocw do miasta i
na targowisko, by zawiadomi ich o grocym niebezpieczestwie. Jednake lud spojony wielk iloci
trunku808 nie mg wsta z oa ani opuci okrtw,
przeto otoczeni przez wrogw stracili okrty zaadowane
towarami, ktre podpalono. Tego dnia zabito tam trzystu, a
moe wicej mw. Kapan i mnich Rudolf809, gdy bieg
do ogrodu, schwytany przez barbarzycw, zosta tysic
razy raniony. Nastpnie ci, ktrzy znajdowali si w
grodzie, w cigu dwch dni znieli najsurowsze oblenie.
Dwa za oddziay jedcw grasujce po caej ziemi
Wgrw zniszczyy wszystko, co znaleli na podgrodziu
mia803

26 VI 1147.
Por. Proroctwo Ezechiela 1, 24: cum ambularent quasi sonus
erat multitudinis.
808
Sowa spojony" (temulentus) brak w podstawowych rkpsach.
Starsze wydania i Lappenberg wprowadziy koniektur: ebrius.
Schmeidler zwrci uwag na c. 34 (w opisie okolicznoci mierci
Kruta), gdzie uyty podobny zwrot: quem multa pocione
temulentum. Temulentus" uywa w tym miejscu te korzystajcy z
Helmolda H. Korner w XVI w.
809
Por. c. 43.
807

sta Segeberg. Niszczcy ogie strawi 810 okrg, ktry

nazywa si Dargun811, oraz kraj poniej Trawny uprawiany
przez Westfalw, Holendrw i inne zagraniczne ludy.
Napastnicy dokonali te rzezi dzielnych mw, ktrzy
usiowali stawi im opr z broni w rku, a ony ich i
synw uprowadzili w niewol. Oszczdzali natomiast
Holzatw, ktrzy mieszkaj poza Trawn na zachd od
Segebergu; zatrzymali si na polach miejscowoci
Kuzalina i nie odwayli si dalej postpi. Nie spustoszyli
rwnie Sowianie wsi, ktre le na terenach
Zuentinevelde i rozcigaj si od rzeki Schwale a do
rzeki Agrimesov i Jeziora Poskiego, ani te nie tknli
niczego z mienia tamtejszych mieszkacw. Mwiono
wtedy powszechnie, e to nieszczsne zniszczenie
wywoali niektrzy Holzatowie powodowani nienawici
do przybyszw, ktrych hrabia cign z daleka celem
uprawy ziemi. Std zatem jedynie Holzatowie nie zostali
objci powszechn strat. Jednake i miasto Uty ocalao
dziki swym umocnieniom.
64. O KAPANIE GERLACHU
Opowiem tu rzecz godn pamici potomnych. Sowianie
swobodnie grabili ziemi Wgrw, w kocu przybyli do
krainy Ssel812, chcc zniszczy koloni Fryzw, ktra si
tam znajdowaa. Liczb jej szacowano na czterysta czy
nawet wicej mw. Wszake w chwili nadejcia
Sowian zaledwie stu mw znalazo si w maym
oszacowaniu, podczas gdy re810

Por. KS. Sdziw 20,48: vorax flamma consumpsit.

Por. przyp. 756. Tame objanienie dalszych nazw.
812
Por. przyp. 758.
811

szta wrcia do ojczyzny w celu zaatwienia spraw

majtku, ktry tam zostawia. Nieprzyjaciele spalili
wszystko, co byo zewntrz szacw, po czym zagrozili
znajdujcym si wewntrz obwarowa strasznym
niebezpieczestwem. Przez cay bowiem dzie atakowao
ich uporczywie trzy tysice Sowian, ktrzy uwaali swe
zwycistwo za niewtpliwe; obleni natomiast starali si
ratowa ycie przecigajc walk. Skoro jednak Sowianie
ujrzeli, e nie odnios zwycistwa bez upywu krwi813,
obiecuj Fryzom ycie i nietykalno osobist, jeli
wyszedszy z obwarowa oddadz bro. Zaczli wic
niektrzy z oblonych domaga si poddania w celu
uratowania ycia. Do nich zwrci si najmniejszy
kapan z przygan mwic te sowa: Czeg wy chcecie
si dopuci? Czy sdzicie, e przez poddanie si okupicie
swoje ycie albo e barbarzycy dochowaj wiary?
Mylicie si, rodacy, niemdre jest wasze przekonanie.
Czy nie wiecie, e dla Sowian z caej masy przybyszw
nie ma ludu bardziej znienawidzonego ni Fryzowie?
Zaiste, cuchnie im nasza wo 814. Dlaczego wic tracicie
swoje ycie spieszc dobrowolnie na zagad? Zaklinam
was przez Pana, Stworzyciela wiata, dla ktrego
nietrudno wybawi przez niewielu 815, abycie jeszcze
nieco na prb narazili swoje siy i zwarli si w boju z
wrogiem. Jak dugo bowiem znajdujemy si otoczeni tym
waem, wadamy naszymi rkoma i broni, ywimy
ustawicznie nadziej utrzymania ycia; bezbronnym za
oprcz
813

Por. Salustiusz, Catilina, c. 61: incruentam victoriam.

Por. Ks. Wyjcia 5,21.
815
Por. I Ks. Samuela 14, 6: non est Domino difficile salvare vel in
multis vel in paucis.
814

mierci haniebnej nie pozostanie nic. Miecze zatem wasze,

ktrych tamci dobrowolnie si domagaj, zanurzcie
pierwej w ich szpiku i bdcie mcicielami swej krwi.
Niech posmakuj waszego mstwa, niech nie odejd
odnisszy bezkrwawe zwycistwo"816. I mwic to da im
przykad wielkiej odwagi, a przesadziwszy bram z
jednym tylko mem przepdzi szeregi wrogw i wasn
rk powali olbrzymi liczb Sowian. Co wicej, nawet
oka pozbawiony i z przebitym brzuchem nie zaprzesta
boju, okazujc jak bosk si, tak ducha, jak i ciaa.
Zaprawd, nie lepiej wcale walczyli niegdy owi znani
synowie Serui817 albo Machabejczycy jak w kapan
Gerlach i tych niewielu mw w grodzie Ssel i bronili
obwarowa przed raka niszczycieli818. Gdy to usysza
hrabia, zebra wojsko, by stoczy walk ze Sowianami i
wyrzuci ich z ziemi. Na wie o tych przygotowaniach
Sowianie powrcili na okrty i odeszli z du liczb
jecw oraz rnorodnym upem zrabowanym w ziemi
Wgrw.
65. O OBLENIU DYMINA 819
W tym czasie szerzy si pogoska 820 po caej Saksonii i
Westfalii, e Sowianie dokonali wypadu roz816

Por. przyp. 813.

Joab, Abiszaj i Asahel, wnukowie biblijnego krla Dawida
(zob. II Ks. Samuela 2,18). Machabejczycy, Machabeusze, rd
wadcw staroytnej Judei, synny z bohaterskiej walki o
niepodlego.
818
Por. I Ks. Samuela 14,48.
819
Wbrew tytuowi, Helmold opisuje tu tylko oblenie Dubina.
820
Fama volat (por. Wergiliusza, Eneida, III 21, VII 392, VIII
554).
817

poczynajc pierwsi wojn. Spieszya wic caa armia, ta

znaczona godem krzya, by wej na ziemi Sowian i
ukara ich niegodziwoci821. Podzielono wojsko i oblono
dwie twierdze, Dubin i Dymin, i przygotowano wiele
machin wojennych 822. Przybyo take wojsko Duczykw
i doczyo si do tego oddziau, ktry oblega Dubin. W
ten sposb oblenie wzmogo si. Jednego wic dnia
obleni widzc, e wojsko Duczykw jest bardziej
opieszae oni bowiem s mni w domu, natomiast
niewojowniczy 823 w polu dokonali nagego wypadu i
zabili wielu z nich, a ze zwok ich zrobili nawz dla
ziemi824. Nie mona za byo przyj im z pomoc z
powodu lecego midzy nimi stawu. Z tego powodu
rozgoryczone wojsko tym uporczywiej prowadzio
oblenie. Mwili za wasale naszego ksicia i
margrabiego Albrechta do siebie: Czy ziemia, ktr
pustoszymy, nie jest nasz ziemi, a lud, ktry zwalczamy,
czy nie jest naszym ludem? Dlaczeg wic zachowujemy si jak nieprzyjaciele nas samych i jak marnotrawcy
wasnych dochodw? Czy strata ta nie odbije si na
panach naszych?" Zaczli wic od owego dnia wywoywa
w wojsku opory i agodzi oblenie godzc si na
wielokrotne rozejmy. Ile razy bo821

Por. Ks. Psalmw 36, 1: neque zelaveris facientes iniquitatem.

Et fecerunt contra eas machinas multas (por. I Ks. Machabejska
11, 20). Rkpsy maj: eos.
823
Rkps lubecki zamiast imbelles ma in bellis. Niepochlebna
wzmianka o Duczykach rwnie w c. 51 (koniec).
824
Et posuerunt eos crassitudinem terrae. Por. Ks. Psalmw 140,7:
sicut crassitudo terrae erupta est super terram.
822

wiem zwyciono w spotkaniu Sowian, tylekro powstrzymywano wojsko, by nie cigao uciekajcych i nie
zawadno grodem. W kocu, gdy naszych owadn ju
przesyt walk, zawarto tak umow, e Sowianie przyjm
wiar chrzecijask 825 i zwolni Duczykw, ktrych
mieli w niewoli. Wielu wic z nich przyjo pozornie
chrzest, a z niewoli zwolniono wszystkich starcw i
niezdatnych, zatrzymujc pozostaych, ktrych krzepki
wiek czyni zdolnymi do pracy. Tak wic wielka owa
wyprawa skoczya si nikym wynikiem. Zaraz te potem
okazali si Sowianie jeszcze gorszymi, albowiem ani nie
zachowali chrztu, ani nie powstrzymywali si od upienia
Duczykw.
66. O GODZIE
Hrabia za nasz przywrci naruszon przyja i zawar
pokj z Niklotem oraz z innymi wschodnimi Sowianami.
W zupenoci jednak nie dowierza im z tego powodu, e
poprzednio zamali przymierze i spustoszyli straszliwie
jego ziemie. Zacz przeto pociesza swj lud, u ktrego
nieprzyjaciel dokona spustosze, proszc go, by nie
ulega przeciwnociom; pamita winien o tym, e
ludziom kresowym 826 wypada okaza duo wytrwaoci i
hojnie przelewa sw krew. W wykupywaniu za jecw
okaza si bardzo gorliwy.
C powiem o kapanie Chrystusa, Wicelinie? W tym
nieszczciu, w ktrym sza barbarzycw wielu dotkn,
a brak zboa pocign za sob gd,
825
826

Por. Annales Palidenses a. 1147 (MGH SS XVI 82).

W oryg.: marcomanni.

przypomnia z ca stanowczoci wszystkim, ktrzy byli

w Falderze i Kuzalinie, by pamitali o biednych. Do tego
dziea miosierdzia nadawa si nadzwyczajnie m boy,
Tetmar, rozdzielajcy i szafujcy biednym, zarzdca
wierny i roztropny 827, wszdzie litociwy, wszdzie hojny.
Dla jego chway za mao jest, tego, co mwi 828. Zaiste,
serce kapana pene miosierdzia paao najsodszym
zapachem; leay te przed drzwiami klasztoru rzesze
ubogich oczekujcych jamuny z rk boego ma. Tak
bardzo m ten hojno sw posun, e zgromadzeniu
temu grozio doprowadzenie do ndzy. Rzdcy wic
zamykali drzwi spichlerza, by klasztor nie ponis strat.
C czyni wwczas m boy? Nie mg znie woania
biednych, a nie mia pod rk niczego, co by mg da.
Zacz wic litociwy m pilnie krzta si i obchodzi
stodoy, by chytrze wypatrze dostp; odnalazszy tajne
wejcie postpowa jak zodziej, rozdajc codziennie
biednym, ile tylko mg. Zupenie wiarygodne osoby
informoway nas o tym, e w owych dniach spiarnie po
oprnieniu ze zboa. napenia si ponownie w cudowny
sposb. Potwierdzeniem tego faktu jest dzieo Eliasza i
Elizeusza 829. Bez wtpienia nikt dotd nie moe rwna
si z nim ani pod wzgldem mstwa, ani co do liczby
dokonanych cudw.
827

Ks. Psalmw 111,9; II List do Koryntian 9,9: Dispersit, dedit

pauperibus. Ewang. w. Mateusza 24, 45; Ewang. w. ukasza 12,
42: fidelis ... et prudens.
828
Por. Adam z Bremy II 69 (67): Ad landem beati viri parum est
omne uod dicimus.
829
Prorocy biblijni, por. I Ks. Krlewska 17, 11-16; II Ks.
Krlewska 4, 1 - 7.

67. O MIERCI EDELERA

Upyno potem nieco czasu, w ktrym ziemi Wgrw
dano odetchn po minionej klsce. A oto nowe wojny
nadcigny od pnocy: doday one ble do blu 830, rany
do ran. Po zabiciu Eryka, ktry nosi przydomek Emun 831,
pozostay trzy latorole krlewskie, mianowicie Swen syn
tego Eryka, Waldemar syn Kanuta i Kanut syn Magnusa.
Poniewa byli oni jeszcze dziemi, za rad Duczykw
dano im za opiekuna jakiego Eryka z przydomkiem
Spache832; opiekowa si on krlestwem i krlewskim
potomstwem. M w miowa pokj i z duym pobaaniem 833 zawiadywa powierzonym sobie krlestwem,
jedynie za mao stawia oporu napadom Sowian. Rabunki
bowiem Sowian wzmogy si w tym czasie znacznie
ponad zwyk miar. Eryk, czujc nadchodzcy dzie
swego zgonu, zwoa trzech krlewskich modzieniaszkw
i zasignwszy rady monych wyznaczy krlem Swena,
za Waldemarowi i Kanutowi nakaza zadowoli si
sched ojcowsk. Urzdziwszy tak spraw nastpstwa
zmar834. Krtko jednak potem Kanut, syn Magnusa,
amic zarzdzenie swego opiekuna usiowa wydrze
krlestwo i rozpocz ze Swenem dugotrwa wojn.
Waldemar za popiera Swena. I poruszya si wszystka 835
Dania, ujrzano te wielkie znaki na pnocnej stronie
nieba: jak830

Por. Proroctwo Jeremiasza 45, 3.

18 IX 1137. Zob. c. 51.
832
Eryk Spache (w oryg.: Spac) = Eryk (III) Lam (Jagni),
siostrzeniec Eryka II Emuna, 1137-1146 (1147?), krl Danii, a nie
namiestnik.
833
Cum tranquillitate (por. Ks. Mdroci 12, 18).
834
27 VIII 1146.
835
Por. Ewang. w. Mateusza 21, 10.
831

by rodzaj pochodni ognistych i odbicie jak gdyby

czerwieniejcej krwi ludzkiej. I nie zawiody owe znaki.
Kt bowiem nie wie o rzezi dokonanej w tej wojnie?
Obaj wic krlowie wspubiegali si o to, by przycign
do siebie naszego hrabiego836; posali wic do niego
posw, ktrzy przynieli wiele darw, a obiecali jeszcze
wicej. Hrabia postawi na Kanuta i po odbyciu narady
zoy mu hod. Ten krok rozgniewa Swena. Zebra wic
wojsko, wpad do ziemi Wgrw, podpali Starogard i
spustoszy ca krain nadmorsk, a odchodzc stamtd
spali podgrodzie Segebergu; cokolwiek te znajdowao si
w jego otoczeniu, pochon aroczny pomie. Sprawc
tego nieszczcia by niejaki Edeler pochodzcy z
Dithmarschen, ktry wspierany pienidzmi Duczykw
zjedna sobie 837 wszystkich dzielnych Holzatw. Zostawszy wodzem z ramienia krla chcia hrabiego wypdzi z
kraju i ziemi jego wczy do krlestwa Duczykw. Gdy
wiadomo ta dosza do hrabiego, uda si do ksicia 838 z
prob o ochron. Nie mg bowiem nawet bezpiecznie
przebywa w Holzacji, poniewa wzrosa tam liczba ludzi
Edelera, ktrzy czaili si na jego ycie 839. Ktokolwiek
chcia by wasalem Edelera, przychodzi do po dar w
postaci paszcza, tarczy czy konia; zdemoralizowany tego
rodzaju darami kraj napelni si 840 buntownikami. Poleci
przeto ksi caemu ludowi Holzatw i Sztur836

Hosztyskiego (Adolfa II).

Por. I Ks. Samuela 14, 52.
838
Saskiego (Henryka Lwa).
839
Por. Ks. Powtrzonego Prawa 19, 11: I Ks. Samuela 24, 12;
28,9.
840
Por. Ks. Rodzaju 6, 11. 13: Repleta est terra iniquitate
837

marw, by jeli gdziekolwiek znajd si wasale Edelera,

albo wypowiedzieli mu stosunek lenny, albo opucili kraj.
I tak si te stao. Cay lud poprzysig stan na rozkaz
ksicia i sucha swojego hrabiego. W owym czasie
sprzymierzyli si z hrabi wszyscy mowie Holzacji, a
buntownicy albo zostali przywrceni do aski, albo
wypdzeni z kraju.
Posa wic hrabia posw do Kanuta z wezwaniem, by jak
najspieszniej przyby z wojskiem w celu zdawienia
Swena. Temu te [Swenowi] zabieg hrabia drog z
czterema tysicami zbrojnego wojska w pobliu
Szlezwiku841. Wrogowie rozbili obozy z dala od siebie.
Przebywa za Swen w miecie Szlezwik z niema liczb
wojownikw. Gdy Edeler bdcy naczelnym wodzem
wojska Swena spostrzeg, e niebezpieczestwo si
wzmogo i nadeszo wiele wojska, by ich oblega, uda si
w podstpnych zamiarach do Kanuta, rozda pienidze
pomidzy dowdcw wojska i uprowadzi z sob
modocianego, a przeto niedowiadczonego Kanuta oraz
skoni go do powrotu do domu bez wiedzy hrabiego
Adolfa i rozpuci wszystko wojsko kadego na swoje miejsce 842. Zawar te rozejm i zapewni, e bez wojny
przywrci Duczykom spokj. Dokonawszy tego
wszystkiego swobodnie powrci Edeler do Szlezwiku, by
rankiem stoczy walk z hrabi i byskawicznie go pobi.
Tego wieczora kto z zaufanych hrabiego przebywa w
Szlezwiku. Wyczuwajc, co si tam w tajemnicy
przygotowuje, przepyn z popiechem jezioro i
przybywajc do obozu powiedzia do hrabie841

Wojna pomidzy Adolfem II Holsztyskim a krlem Swenem

toczya si albo w 1149, albo w 1150 (1151) r.
842
I Ks. Machabejska 11,38.

go; Oszukano ci, hrabio, oszukano i doprowadzono do

zguby. Kanut bowiem i jego wojsko, ktrym na pomoc
przyszede, powrcili do swego kraju, a ty zostae tutaj
sam. O wicie za przyjdzie Edeler, by stoczy z tob bj".
Hrabia zdumiony takim niewiarygodnym 843 szalbierstwem
powiedzia do swoich: Poniewa znalelimy si na
pustkowiu 844, a konie nasze s wygodzone, wskazane
bdzie std odej i poszuka sobie miejsca dogodnego na
obz". Poczuo wic wojsko, e duch hrabiego zachwia
si na skutek niepomylnej wiadomoci. Zwinli przeto
obz z miejsca, ktre nazywa si Cuningis-Ho845, i
skierowali si ku Ejdorze. Z takim za popiechem pdzili,
e gdy hrabia przyszed nad Ejdor, z czterech tysicy
zbrojnych znalazo si z nim zaledwie czterystu. Do nich
skierowa hrabia sowa zachty: Chocia prny strach
pdzi braci i przyjaci naszych, niewiadomych
pooenia, mnie si wydaje uyteczne tutaj zatrzyma si
do obrony ziemi naszej, a nie dowiemy si czego
pewnego od wysanych gocw, a mianowicie, co
zamierzaj nasi wrogowie". Natychmiast te posa
gocw, ktrzy mieli przynie prawdziwe wiadomoci.
Gdy tych w Szlezwiku schwytano i wrzucono do
wizienia, powiedzia Edeler do krla i pana swego: Ju
teraz naley si
843

W oryg.: supra uam credi potest (por. Salustiusz, Catil., c. 5).

Kropper Heide na pld. od Schlei (Stoob). W oryg.: in medio
miricae. Mirica" wyraz uyty kilkakrotnie przez Helmolda (c.
19, 47, 49, 67), w znaczeniu pustkowia (Heide"), oznacza
waciwie rolin tamaryszek (Tamarix gallica) (M a n i t i u s, III
497).
845
Rkps lubecki: ennlngis ho. Miejsce nie zidentyfikowane w
Szlezwiku.
844

spieszy i pj z wojskiem, poniewa jest bardzo

moliwe, e w hrabia cakowicie opuszczony wpadnie w
nasze rce; pobiwszy go pjdziemy do jego ziemi i
zupimy j do woli846". I odeszli z silnym oddziaem.
Hrabia za zagniewany, e gocy nie powrcili zgodnie z
poleceniem, posa innych gocw, ktrzy zobaczywszy
wroga popiesznie mu o tym donieli. w za, chocia w
duchu martwi si znikom liczb swoich, powodowany
mstwem zdecydowa si stoczy bj i powiedzia do
towarzyszy: Oto nadszed czas, towarzysze, w ktrym
naley dowie, kto jest mem miaym i penym
dzielnoci i zechce pj naprzeciw niebezpieczestwu.
Niejednokrotnie wspziomkowie robili mi obraliwe
zarzuty, jakobym mia serce kobiece i tchrzliwe, jakobym
niebezpieczestwa wojenne zaegnywa raczej jzykiem
ni rk. Zaiste, dziaaem jednak cakiem rozsdnie, jeli
mona byo zapobiec wojnom bez rozlewu krwi. Obecnie
za, poniewa ogrom niebezpieczestwa wymaga czynu
rk, godzi si okaza, czy mam, jak mwicie, kobiece
usposobienie. Atoli raczej ujrzycie, za boskim
zrzdzeniem, e mam mskie serce. Bd wszake
spokojniejszy na duchu, jeli wasza wola bdzie zgodna z
moj, jeli zoycie wraz ze mn przysig, e staniecie w
obronie ojczyzny. W tym bowiem miejscu skaniaj nas do
walki zarwno obawa przed haniebn ucieczk, jak
pewno cakowitej zagady ojczyzny". Gdy tak
przemwi hrabia, ucieszyli si jego towarzysze i
zobowizali si uroczyst przysig, e bd stali mocno
w obronie wasnej i w obronie ojczyzny.
846

Por. Ks. Rodzaju 16, 6.

Poleci wic hrabia zburzy most i postawi strae w

miejscach, gdzie mona byo przej rzek w brd.
Przyby jednak goniec, ktry zawiadomi, e nieprzyjaciel
przeprawia si w pobliu wsi, ktra nazywa si Schlp847.
Odprawiwszy wic mody do Boga hrabia spieszy si, by
zmierzy si z tymi, ktrzy si ju przeprawili, zanim
przejdzie cae wojsko. Natychmiast gdy si zwarli,
hrabiego strcono z konia, lecz ochronio go dwch
rycerzy, ktrzy go podnieli i posadzili ponownie na konia.
I rozpocza si zacita walka848, a zwycistwo
przechylao si raz w t, raz w ow stron, a kto z ludzi
hrabiego krzykn, by godzi silnie w kolana koni, ktrych
dosiadali nieprzyjaciele. Stao si te, e z upadkiem koni
rwnie zwalili si opancerzeni jedcy i starci zostali
mieczami naszych wspziomkw. Tak pad Edeler, a inni
szlachetnie urodzeni zostali albo zabici, albo ujci. Gdy
zobaczy to krl, znajdujcy si wraz z towarzyszami z
drugiej strony rzeki, zacz ucieka do Szlezwiku.
Rwnie i hrabia powrci ze saw zwycizcy, majc
znakomitych jecw, ktrych okup zmniejszy w pewnym
stopniu ciar jego dugw.
Troszczy si odtd szczeglnie o swoj ziemi. Jeli
bowiem rozesza si jaka wie o rozruchach wszcztych
czy to ze strony Duczykw, czy te Sowian, natychmiast
posya wojsko do stosownych punktw 849, mianowicie do
Travemnde 850 albo nad Ejdor. Rozkazw jego suchay
ludy Holzatw,
847

Na lewym brzegu Ejdory, w d od Rendsburga (S t o o b).

Por. II Ks. Machabejska 10, 29.
849
Por. tame 8, 31.
850
Przedmiecie Lubeki.
848

Szturmarw i Markomanw. Wedug utartego zwyczaju

Markomanami nazywaj si ludy zewszd zebrane, ktre
zamieszkuj marchi. W ziemi za Sowian jest wiele
marchii, z ktrych nie najmniejsz jest nasz kraj Wgrw,
majcy mw dzielnych i zaprawionych w boju w
wojnach z Duczykami i Sowianami851. Nad tymi
wszystkimi hrabia peni funkcj hrabstwa. Wymierza on
rwnie sprawiedliwo swemu ludowi852 agodzc spory i
wyzwalajc uciemionych z rk monych 853. Szczegln
yczliwo okazywa wzgldem duchowiestwa [i] nie dopuszcza do tego, by ktokolwiek zniewaa duchownych
sowem lub czynem854. Wiele za trudu woy w
poskramianie buntw Holzatw. Lud to bowiem by wolny
i zawzity, lud nieokrzesany i nieujarzrniony,
odmawiajcy dwigania jarzma pokoju855. Jednake
przewaga umysu hrabiego zwyciya ich i pokaza im
moc swego ducha. Zrcznym bowiem postpowaniem
pocign ich tak dalece, e podprowadzi owe dzikie
nieujarzmione osy pod wdzido. Niech patrzy, kto chce,
na zmienione oblicze ludu owego, na tych mianowicie,
ktrzy zwykli byli niegdy okrywa srogie gowy maszkarami i
zakada potrzaski856,
851

Por. c. 66 i 87. Helmold przeciwstawia wieo opanowane kraje

nadgraniczne starym dzielnicom niemieckim.
852
Por. II Ks. Samuela 8, 15; I Ks. Kronik 18,14.
853
Por. Proroctwo Jeremiasza 31,11.
854
Por. Adam z Bremy II 69 (67) i niej, c. 95.
855
Do nieprzychylnej opinii Holzatw Helmolda.
856
qui soliti quondam fuerant sevum caput abdere larvis et
depredandis tendere decipulas.

skrycie kra, czego nie mogli zrabowa. Niech patrzy,

powiadam, jak zmienili swe obyczaje i jak swe kroki
skierowali na drog pokoju. Czy nie jest to odmiana w
prawicy Najwyszego 857?
Potem pojedna si hrabia z krlem duskim Swenem. Ten
bowiem, odnisszy wielokrotnie zwycistwo, wypdzi
Kanuta z ziemi858 i zmusi, by ten wypdzony z Saksonii
prowadzi ywot wygnaca u gonego arcybiskupa
Hartwiga 859, ktry pochodzi ze znakomitego rodu [i]
syn z olbrzymich dbr.
68. O KSICIU HENRYKU
W owych dniach modzieczy nasz ksi poj za on
pani Klemencj, crk ksicia Zhringen Konrada 860, i
zacz panowa nad ca ziemi sowiask, a jego potga
z wolna rosa i przybieraa na znaczeniu. Ilekro bowiem
zaczepili go Sowianie, gromi ich wojenn rk; przeto za
ycie i ojczyzn dawali mu, czegokolwiek by wymaga. W
rozmaitych za wyprawach, ktrych dokonywa dotd jako
modzieniec na Sowiaszczyzn, nie wspominano nigdy o
chrystianizacji, lecz tylko o pienidzach. Nadal bowiem
skadali oni ofiary861 demonom a nie Bogu i dokonywali
upieskich napadw na ziemi dusk.
857

Por. Ks. Psalmw 76,11.

1150.
859
Arcybp hamburski Hartwig I z rodu Stade 1148 - 1168.
860
lub odby si w 1148 r. Maestwo zostao jako niekanoniczne rozwizane w 1162. Zhringen zob. przyp. 799.
861
Por. II Ks. Krlewska 12, 3; 14, 4.
858

69. O ARCYBISKUPIE HARTWIGU

Arcybiskup hamburski Hartwig widzc, e pokj panuje w
Sowiaszczynie, postanowi odbudowa stolice biskupie,
ktre niegdy zniszczy sza barbarzyski w krajach
sowiaskich, a mianowicie w Starogardzie, Raciborzu i
Mechlinie. Ze stolic tych starogardzk ufundowa najpierw
Otton Wielki, podporzdkowujc jej Poabian i
Obodrytw, od granic. Holzatw a do rzeki Piany i miasta
Dymina. Jako pierwszego pasterza starogardzkiego
ustanowi Markona. Po nim drugim by Ekward, trzecim
Wago, czwartym Eziko, pitym Volkward, szstym Reinbert, sidmym Benno, smym Meinher, dziewitym
Abelin, a dziesitym Ezzo. Za jego czasw pojawi si w
hamburskim kociele wielki Adalbert. Ten z wdrownych
biskupw, ktrych mia przy swoim stole, ustanowi Jana
biskupem w Mechlinie, Aristona w Raciborzu. W ten
sposb biskupi stolec starogardzki podzieli si na trzy
biskupstwa862. Skoro wic potem za dopustem Boym z
powodu grzechw ludzkich zniweczono chrzecijastwo w
Sowiaszczynie, wspomniane stolice byy nie obsadzone
przez osiemdziesit cztery lata a do czasw biskupa
Hartwiga. Ten wyrnia si wietnoci swego pochodzenia, mianowicie podwjnym tytuem ksicym.
Stara si on z wielk gorliwoci o odzyskanie sufraganii
biskupich caej Danii, Norwegii i Szwecji, o ktrych od
dawna wiadomo, e niegdy naleay do kocioa
hamburskiego. Gdy jednak przez swoje starania i hojne
podarunki nic nie osign ani u papiea, ani u cesarza, by
nie pozosta w ogle bez su862

Por. c. 11-18, 22.

fraganii, przedsiwzi wskrzeszenie biskupstw sowiaskich, ju pierwej wniwecz obrconych. Przywoa

wic czcigodnego kapana Wicelina i wywici go na
biskupa starogardzkiego863, cho ten by ju podeszy w
leciech864, a przebywa u Holzatw od lat trzydziestu 865.
Nastpnie w Mechlinie ustanowi ksidza Emmeharda.
Obaj zostali konsekrowani w Rossevelde 866 i posani do
krajw ubstwa i godu, tam, gdzie bya siedziba szatana i
miejsce zamieszkania wszelkich duchw nieczystych 867.
Stao si to za bez zasignicia rady ksicia i naszego
hrabiego. Std wic przyja, ktra kwita midzy
ksidzem Wicelinem a hrabi, ulega odtd zachwianiu; do
tego bowiem czasu szanowa go jak ojca. Hrabia cign
te wszystkie dziesiciny z owego roku, majce przypa
nowemu biskupowi, i nie pozostawi z nich nawet
najmniejszych resztek868. Wtedy biskup uda si do ksicia
proszc go o przebaczenie i zosta przeze przyjty z
wielk czci i uszanowaniem. I powiedzia ksi do
niego: Zaprawd, suszne byoby, o biskupie, abym was
nie pozdrawia ani nie przyjmowa, poniewa godno t
przyje bez mojej wiedzy. Ja bowiem powinienem
kierowa tymi sprawami, zwaszcza w tej ziemi, ktr
ojcowie moi przy pomocy Boskiej tarcz i mie863

25 IX 1149, por. c. 78.

Por. II Ks. Machabejska 6,18.
865
W rzeczywistoci Wicelin przebywa w Wagrii od 1126 r., to
znaczy, e do chwili jeko konsekracji miny 22 lub 23 lata.
866
Harsefeld w pow. Stade fundacja hrabiw ze Stade, z
ktrych wywodzi si arcybp Hartwig.
867
Por. Apokalipsa 2, 13; 18, 2.
868
Por. Ks. Jozuego 10, 28. Zwrot czsty w Biblii.
864

czem zdobyli i zostawili mnie w dziedziczne dziernie.

Poniewa jednak witobliwo wasza ju od dawna bya
mi znana, a rwnie przodkowie moi dowiadczyli od
pocztku waszej wiernoci, postanowiem zapomnie o tej
zniewadze i pen powag poprze wasz nominacj,
wszake pod tym warunkiem, e przyjmiesz inwestytur
biskupi z mych rk. Z tym bowiem zastrzeeniem mog
wasze sprawy otrzyma dalszy swj bieg". I wydaa si ta
wypowied biskupowi twarda, jako e niezgodna bya ze
zwyczajem. Nadawaniem bowiem inwestytury biskupom
jest przywilejem jedynie wadzy cesarskiej869.
Pewien za wasal ksicia, Henryk z Witha 870, m potny
i rycerski, a przy tym przyjaciel biskupa, rzek do niego:
Rbcie, co dla was jest uyteczne; zblicie si do naszego
pana i czycie wol jego po to, by zostay zbudowane
kocioy w Sowiaszczynie i by suba domu Boego871
znajdowaa si w waszych rkach. W przeciwnym razie
wasz trud zejdzie na marne, poniewa ani cesarz, ani
arcybiskup nie bd mogli popiera sprawy wobec oporu
mojego pana. Bg bowiem darowa mu t ca ziemi. C
za wielkiego da od was mj pan, co by byo albo
niedozwolone, albo wstyd przynoszce? Czy nie jest
rzecz atw i dajc wielkie plony, by pan mj wzi
rdk i da j w rce wasze na
868

Tak przewidywa konkordat wormacki z 1122 r., ktry wybr

dostojnika kocielnego pozostawia Kocioowi (kapitule i Stolicy
Apostolskiej), a inwestytur wieck (tzn. uposaenie) cesarzowi.
870
Nie "z Wettin" jak chce Razumowska. Ministeria (rycerz
suebny) Henryka Lwa, wystpujcy w dokumentach do 1162 r.
871
Por. I Ks. Kronik 23, 28; II Ks. Kronik 29, 35.

znak inwestytury? Macie sta si wasalem ksicia, cieszc

si powaaniem wrd pogaskich ludw, do ktrych si
udajecie, by je nawraca.
Prosi przeto biskup, by mu dano czas do namysu nad t
propozycj. Puszczony spokojnie przyby do Bardowiku,
gdzie go dotkna miertelna choroba, wskutek czego
przez par dni musia si tam zatrzyma. Zosta bowiem
sparaliowany. W tym stanie znajdujc si, mozoli si a
do kresu ycia. Gdy za choroba w pewnym stopniu
ustpia, zosta przewieziony do Faldery powozem, lecz na
dugi czas choroba uczynia go niezdolnym do suby
Boej. Do ciaru bowiem wieku doczya si jeszcze
cisza choroba. Gdy za mu Bg ponownie si uyczy,
uda si do Bremy, by naradzi si z arcybiskupem i jego
duchowiestwem nad propozycj przedstawion mu przez
ksicia. Wszyscy oni jednomylnie sprzeciwili si jej
mwic: Wiemy zaprawd, o czcigodny pasterzu, e
witobliwoci waszej najlepiej wiadomo, jak na t
propozycj naley odpowiedzie. Poniewa jednak
przybye, by zasign naszej rady, pokrtce powiemy, co
o tym mylimy. W tej materii naley zway po pierwsze,
e do inwestytury biskupw upowaniona jest jedynie
wadza cesarska, ktra sama jest wzniosa i po Bogu
wybija si na pierwsze miejsce wrd synw ludzkich.
Zaszczyt ten cesarze osignli nie bez licznych ofiar.
Zreszt
najgodniejsi
cesarze,
nie
powodowani
lekkomylnoci, postarali si o to, by zwa si panami
biskupw, lecz zrwnowayli t ujm obdarzajc Koci
najwikszymi bogactwami krlestwa. Nimi Koci
przeobficie zaopatrzony, udostojniony zaszczytami, ju nie
uwaa za rzecz niegodziw tego, e na czas krtki podlega

czyjej wadzy872, ani nie oblewa si rumiecem z tego

powodu, e ukon skada przed jednym, tyra, dziki
ktremu moe wada wielu. Gdzie bowiem ksi albo
margrabia, gdzie w krlestwie wadza, choby nawet
silna, ktra by zgodnie ze zwyczajami lennymi nie podaa
rk biskupom, a doznawszy odmowy, nie naprzykrzaa si
w por i nie w por 873? Ubiegaj si na wycigi o to, by
sta si lennikami Kocioa i korzysta z jego beneficjw.
Czy wic wy bdziecie niweczy to zaszczytne stanowisko i ama prawa wydane przez wielkie powagi?
Czy oddacie temu ksiciu wasze hodownicze donie, by
za tym przykadem stali si niewolnikami ksit ci, ktrzy
byli ich panami? Nie przystoi to waszemu wiekowi,
ozdobionemu nalenym szacunkiem, by przez was
rozpoczy si naduycia w domu Pana. Niech daleko od
was pozostanie taki zarzut! Jeliby za zo ksicia miaa
spa na was w sposb zbyt gwatowny, czy nie
korzystniej jest ponie strat na majtku ni na honorze?
Niech zagarniaj, jeli chc, dziesiciny, niech
uniemoliwiaj wam wejcie do diecezji waszej, jeli taka
ich wola: zniesiecie wszystkie ucienia. Macie z
pewnoci dom w Falderze, ktry na ten okres zapewni
pobyt 874, a dobrze jest czeka w milczeniu zbawienia, od
Boga 875.
Tymi i podobnymi sowy odcignli go od spenie872

To znaczy: w wiecie doczesnym.

Oportune inportune (por. II List do Tymoteusza 4,2).
874
In qua tuta Interim staczane consistere possitis (por. Owidiusz,
Heroides, VII 89: tuta statione). Por. c. 46.
875
Lamentacje Jeremiasza 3, 26.
873

ni ycze ksicia. Jednakowo rada ta przysporzya

nowej latoroli wiele trudnoci. Ilekro bowiem nasz
biskup przystpowa do ksicia, by porozmawia z nim o
sprawach Kocioa, odpowiada w, e gotw jest speni
wszystko, czego wymaga poytek Kocioa, jeli wpierw
odda mu si naleny honor, w przeciwnym za razie
daremne jest pyn przeciw prdowi rzecznemu 876.
Pokorny za biskup atwo daby si nakoni do tego, by w
interesie Kocioa uczyni zado doczesnej pysze ksicia,
gdyby nie sprzeciwili si temu arcybiskup i inni duchowni
bremescy. Albowiem oni dni sawy i syci bogactw
nagromadzonych przez dojrza organizacj kocieln
sdzili, e ten krok uwaczaby ich honorowi, i troszczyli
si nie tyle o owoce, ile o liczb sufraganii biskupich.
Okazao si to za w ten sposb, e w dobrach faldereskiego kocioa wyrzdzi arcybiskup naszemu
biskupowi wiele strat, odejmujc i odrywajc pewne
majtki i nie pozwalajc spokojnie pozosta w siedzibie,
ktr sam mu wyznaczy. Mgby wic widzie ma o
wielkim niegdy imieniu, cieszcego si wolnoci i
rozporzdzajcego sob bez ogranicze, po przyjciu
godnoci biskupiej jakby skrpowanego jakimi wizami i
proszcego u wszystkich. Czowiek bowiem, ktremu
ufal877, odstrczy go od drogi rozsdku i pokoju 878, by
mianowicie nie poczyni krokw, przez ktre Koci
mgby obfite wydawa owoce.
Robi wic to, na co pozwalay okolicznoci: wizytowa
kocioy swej diecezji, udziela ludowi zba876

Por. Mdro Syracha (Eklezjastyk) 4, 32.

Por. Ks. Psalmw 40, 10: Etenim homo pacis suae, in quo
speravi. Mowa oczywicie o arcybiskupie.
878
Por. Ks. Psalmw 13,3: viam pacis.
877

wiennych napomnie 879, uycza im zgodnie ze swoim

urzdem pociech duchowych, cho sam nie korzysta z ich
dbr wieckich 880. Albowiem hrabia nie zwaa na [jego]
prawa do dziesiciny. Powicone zostao w tym czasie
oratorium w Kuzalinie, ktra nazywa si rwnie
Hgersdorf. Rwnie powicono wwczas koci w
Bornhved. Przyby take do nowego miasta, ktre
nazywa si Lubeka, by pokrzepi na duchu jego
mieszkacw, i powici tam otarz Panu Bogu881. W
dalszej drodze wizytowa Starogard, gdzie niegdy
znajdowaa si siedziba biskupia, i zosta przyjty przez
barbarzyskich mieszkacw owej ziemi, ktrych bogiem
by Prowe 882. Kapan za, ktry przewodzi
bawochwalczemu ich kultowi, mia na imi Mike. A
ksi tego kraju zwa si Rochel; pochodzi on z rodu
Kruta, a by najwikszym bawochwalc i rozbjnikiem.
Zacz wic biskup Boy kierowa barbarzycw na
drog prawdy, ktr jest Chrystus 883, wzywajc ich, by
pozostawiwszy swoje bawany spieszyli do ani
odrodzenia 884. Mao wszake Sowian przyjo wiar
wit, poniewa panowaa wielka opieszao 885, a serca
ksit nie byy jeszcze skonne 886 do poskromienia si
serc buntow879

Por. Ks. Tobiasza 1, 15: monita salutis. 880 POR. I List do

Koryntian 9,11: Si nos vobis spiritualia seminavirnus, magnum est,
si nos carnalia vestra metamus?
881
Rkps wiedeski dodaje: in ecclesia sancti Johannis Baptiste in
harena.
882
Por. c. 52.
883
Por. I List w. Jana 5, 6; II List w. Piotra 2,2.
884
List do Tytusa 3, 5.
885
Por. I Ks. Krlewska 17,17.
886
Por. I Ks. Krlewska 8, 58: inclinet corda nostra; Ks. Psalmw
118, 36.

nikw. Da za biskup drwalom pienidze na koszta

sanktuarium i poczto budowa gmach w pobliu starego
miasta, dokd ludzie z caego kraju przychodzili w
niedziel na targ 887.
70. O HRABIM ADOLFIE
W tym czasie zgromadzi ksi wojsko 888, by pj do
Bawarii i domaga si ksistwa, ktre zaj by jego
ojczym, brat krla Konrada889. Biskup, pan nasz 890,
przyby wic do niego, do Luneburga, proszc jak zwykle
o popieranie swego biskupstwa. W odpowiedzi na to rzek
ksi: Dokonam tego, do czego mnie wzywacie, jeli
zechcecie liczy si z nami". Na to odrzek mu biskup:
Gotw jestem dla Tego, ktry si poniy dla nas 891,
odda siebie na wasno ktremu z twoich wasali, a c
dopiero wam, ktremu Bg uyczy szczeglniejszego
wrd ksit stanowiska, zarwno pod wzgldem
pochodzenia, jak i mocy". Rzekszy to uczyni, co
konieczno nakazywaa, a mianowicie przyj z rk
ksicia biskupstwo za porednictwem gazki. Ujty tym
ksi 892 powiada: Poniewa widzimy, e jestecie posuszni naszej woli, wypada i nam wobec waszej
witobliwoci odnosi si z nalenym szacunkiem i dotd
przychylnoci odpowiada na proby. Wszake poniewa
obecnie wyruszamy na wypraw wojen887

Por. c. 83.
Koniec 1150.
889
Henryk II Jasomirgott (por. przyp. 746) zaj Bawari w 1143 i
rzdzi ni do 1156.
890
Wicelin.
891
Por. List do Filipian 2, 8, oraz c. 88.
892
Aenimequior autem factus dux; zob. przyp. 629.
888

na, a urzdzenie waszych spraw wymaga duszego czasu,

dajemy wam tymczasem wie Bozw893, ktrej dalicie,
wraz z jej przynalenoci Dulzaniza, bycie zbudowali
sobie dom w rodku waszej ziemi i mogli oczekiwa
naszego powrotu. A wwczas przy pomocy Boskiej
zastanowimy si, jak urzdzi wasze sprawy". Prosi te
hrabiego Adolfa, by wyrazi zgod na nadanie894.
Odpowiedzia mu wtedy hrabia: Skoro pan mj skoni
si do zbonego aktu, wypada nam wspdziaa z jego
wol i w miar monoci go popiera. Mienie wic, ktre
pan mj nada biskupowi, i ja nadaj. Ponadto ustpuj
poow dziesicin, by przeszy na uytek biskupa, nie z
obowizku, lecz z askawoci ku wam, dlatego e sprawy
biskupstwa jeszcze nie s urzdzone".
Powierzy wic ksi bezpieczestwo nad ziemi Sowian
i Nordalbingw naszemu hrabiemu i uoywszy po myli
stosunki w Saksonii uda si z wojskiem w celu
odzyskania ksistwa Bawarii895. Wszake ksina, pani
Klemencja, pozostaa w Luneburgu, a hrabia by
najznamienitsz postaci w domu ksicia i gorliwym w
subie ksinej; on te by jej gwnym doradc. Z tego
powodu szanowali go ksita sowiascy, najwicej za
krlowie Danii, ktrzy wyczerpani wojn domow
wspzawodniczyli w zdobywaniu jego wzgldw za
pomoc podarkw. Kanut bowiem, ktry na wygnaniu
przebywa u arcybiskupa 896, zebra w Saksonii wojsko
najemne i powrci
893

Nad Jeziorem Poskim. Dulzaniza (*Dolnica, *dolgyj

dugi") nie zidentyfikowana.
894
Wagria podlegaa Henrykowi Lwu tylko porednio, jako
seniorowi hrabiego Adolfa.
895
1151.
896
Hamburskiego Hartwiga.

do Danii; a poczyli si z nim prawie wszyscy897

mieszkacy Jutlandii. Dowiedziawszy si o tym, Swen
cign wojska morskie i przeprawiwszy je morzem
przyby do miasta Viborg. Krlowie stoczyli bitw, w
ktrej rozproszyy si wojska saskie i rozgromione zostay
cakowicie. Kanut rzuci si do ucieczki i przyby do
Saksonii. Po krtkim czasie znowu wrci do Danii i zosta
przyjty przez Fryzw, ktrzy mieszkali w Jutlandii898;
przyby te Swen i stoczy z nim bitw, a pobitego zmusi
do ucieczki do Saksonii899. W czasie jego czstych podry przez ziemi Holzatw hrabia nasz okaza si
wzgldem niego bardzo askawy, udzielajc mu przewodu
i wywiadczajc inne uprzejmoci. Rzdy za w Danii
sprawowa Swen ze skrajnym okruciestwem, a los darzy
go zawsze najwikszymi zwycistwami. Szaleczym
wypadom Sowian mniejszy stawia opr, zapltany w
wojn domow. Wszake, jak wie gosi, w pewnym
momencie zada im straszliw klsk w Zelandii 900.
897

Por. I Ks. Machabejska 2, 43; 3, 41.

Czyli przez Fryzw Pnocnych, zamieszkujcych zachodni
cz Jutlandii (Nordfriesiand).
899
1152. W maju tego roku Swen przyj Dani z rk cesarza
Fryderyka I w charakterze lenna.
900
1153 (f). Por. Saxo Grammatyk, Gesta Danorum, ks. XIV
(MGH SS XXIX 93 n.). Zelandia jedna z wysp duskich.
Dziaalno korsarska Sowian nad Batykiem ma du literatur.
Podstawow jest monografia J. Steenstrupa Venderne og de Danske
for Valdemar den Stores tid, Kobenhavn 1900; zob. te K.
Pieradzka, Walki Sowian na Batyku w X - XII w., Warszawa 1953
(ujcie obszerne, lecz nie bez bdw); G. L a b u d a, Fragmenty, II
(zwaszcza 107-259); K. lski, Sowianie zachodni na Batyku w
VII - XIII w., Gdask 1969.
898

71. O NIKLOCIE
W nieobecnoci ksicia przyby ksi ziemi Obodrytw,
Niklot, do pani ksinej Klemencji do Lneburga i
poskary si przed jej obliczem i przed przyjacimi
ksicia, e Chyanie i Czrezpienianie zaczynaj si
buntowa i wzbraniaj si paci zwyky trybut.
Wyznaczono wic hrabiego Adolfa i ludy Holzatw i
Szturmarw, by udzielili pomocy Niklotowi i
powcignli bunt krnbrnych plemion. Wyprawi si te
hrabia z przeszo dwoma tysicami wybranych. Niklot za
zacign wojsko z Obodrytw i wyprawili si razem do
ziemi Chyan i Czrezpienian; i przeszli przez ziemi 901
nieprzyjacielsk, niszczc wszystko ogniem i mieczem.
Zburzyli rwnie synn wityni z bawanami i z caym
pogaskim kultem 902. Gdy za tubylcy widzieli, e brak
im si do stawiania oporu, wykupili si ogromn sum pienin; rwnie zalege daniny zapacili z nawizk.
Wtedy Niklot, cieszc si ze zwycistwa, zoy hrabiemu
najserdeczniejsze dziki i towarzyszy mu w powrotnej
drodze a do granic swojego terytorium, troszczc si
gorliwie o jego wojsko. Od tego dnia umocnia si
przyja midzy hrabi a Niklotem. Odbywali te
czstokro spotkania w Lubece lub w Travemnde, radzc
o pomylnoci obydwu krajw.
901

Por. II Ks. Krlewska 17,5: pervagatusque est omnem terram.

Nie chodzi tu o Retr Radogoszcz, lec na ziemi Redarw,
lecz o jakie nieznane bliej sanktuarium, moe wityni Jarowita
w Woogoszczy, jak sdzi Razumowska (?). Wyprawa Niklota i
posikujcego go Adolfa II na Chyan i Czrezpienian przypada na
rok 1151.
902

Zapanowa wic pokj w ziemi Wgrw, a z aski Boej

nowa sadzonka stopniowo wzrastaa. Rwnie handel w
Lubece rozrasta si z dnia na dzie i powikszaa si
licz'ba okrtw handlowych. Biskup Wicelin zacz
zamieszkiwa wysp 903, ktra nazywa si Bozw,
mieszka za pod bukiem, dopki nie wybudowano chat, w
ktrych mg si pomieci. Zacz za tam budowa
koci w imi Pana i ku uczczeniu w. Piotra ksicia
apostow. Narzdzia domowe i wszystko, co potrzebne do
uprawy roli, sprowadzi biskup z Kuzaliny i z Faldery.
Pocztkowo za rozwj biskupstwa by bardzo mierny,
poniewa hrabia skdind najyczliwszy dla samego
biskupa okaza si mniej dobry.
72. O KRLU KONRADZIE
Gdy za dziao si to w kraju Sowian, ksi nasz
przebywa w Szwabii, gdzie stara si zwojowa swego
ojczyma; ale brako mu si. Albowiem tamtemu pomaga
brat krl, ktry utrzymywa, e byoby niesprawiedliwe,
gdyby kto dziery dwa ksistwa. Gdy wic margrabia
Albrecht904 i wielu innych ksit dowiedzieli si, e
ksi nie odnis sukcesw i jest prawie otoczony przez
nieprzyjaci, wysali poselstwo do krla, aby ten jak
najspieszniej przyby z wojskiem do Saksonii, by oblec
Brunszwik i uciska stronnikw ksicia. Rozoy wic
krl strae po caej Szwabii, by czasem ksi si nie
wymkn, a sam uda si do Goslaru, aby zaj Brunszwik
i wszystkie grody ksicia. Zblia si wanie wity
903
904

Obecnie jest to pwysep.

Albrecht Niedwied.

dzie Boego Narodzenia905. Ksi widzc, e krl ywi

wzgldem niego ze zamiary i e odcito mu mono
odwrotu ze Szwabii, kaza zawiadomi wszystkich swoich
przyjaci, tak wolnych, jak i suebnych, by zeszli si do
pewnego miasta; zamiarem jego byo spdzenie wsplnie z
nimi uroczystoci. Kaza za wezwanie to rozgosi jak
najszerzej wrd ludu. Potem przybra sobie trzech
najwierniejszych mw, przebra si pewnego wieczora i
wymknwszy si z miasta uda si noc w podr,
przeszed przez rodek zasadzek wroga i wreszcie pitego
dnia zjawi si w Brunszwiku. Stronnicy jego, poprzednio
smutkiem przytoczeni, nabrali nieoczekiwanej nadziei.
Wojska za krla zbliay si do Brunszwiku. Rozbiy si
za obozem w miejscowoci, ktra nazywa si
Heiningen906. Wwczas przyby posaniec, ktry zawiadomi krla, e ksi pojawi si w Brunszwiku.
Upewniwszy si o tym, krl zrezygnowa z dalszego
marszu. Powrci wic do Goslaru i tak wniwecz obrciy
si podjte przez niego zamiary. I obroni si ksi przed
otaczajcymi go ksitami907, ktrzy zasadzali si na jego
ycie908, i utrzyma ksistwo Saksonii. Odtd rs na siach
z dnia na dzie. Jednake ksistwa Bawarii w dalszym
cigu nie mg odzyska, jak dugo y krl Konrad.
Gdy ten wkrtce potem zmar909, wstpi na tron
905

25 XII 1151.
Nad rzek Oker koo Hildesheimu.
907
Henryk Lew ostatni z niemieckich ksit szczepowych, to u
Helmolda zawsze dux; pozostali ksita to principes.
908
Por. I Ks. Samuela 24, 12; 28, 9.
909
15 II 1152.
906

bratanek jego Fryderyk 910. Albowiem krl Konrad mia

wielu braci; wrd nich pierwszymi byli ksi Bawarii
Henryk 911 i ksi Szwabii Fryderyk 912, ktrego syn o
tym samym imieniu postawiony zosta na czele krlestwa.
Roku wic Wcielenia Sowa 1151913 panowa krl
Fryderyk, pierwszy tego imienia 914; i podniesiono tron
jego ponad tron krlw, ktrzy wadali przed nim915 dugie
lata. Rs on w mdro i mstwo ponad wszystkich
mieszkacw ziemi916. Makta jego bya siostr ojca
naszego ksicia 917.
73. MIER PROBOSZCZA TETMARA
Okoo tego czasu zamordowany zosta hrabia Herman w
twierdzy Winzenburg 918, m potny i posiadajcy
wielkie bogactwa. I zaczy si spory midzy naszym
ksiciem a margrabi Albrechtem o jego gro910

Fryderyk I (III) Rudobrody (Barbarossa), 1147-1150 ksi

Szwabii, 1952 krl niemiecki, 1155 cesarz rzymski, zm. 1190. Zob.
G. L a b u d a, SSS II 74 - 75.
911
Brat przyrodni (por. przyp. 746).
912
Fryderyk II 1105- 1147.
913
Data o rok za wczesna. Fryderyk I wybrany zosta na krla 4 III
1152.
914
Zdaniem Schmeidlera (ed., s. XXV) i S t o o b a (s. 254 i przyp.
d.) sowa huius nominis primus nie pochodz od samego Helmolda,
lecz stanowi trzynastowieczn interpolacj. Jest to moliwe, ale
niekonieczne.
915
Por. I Ks. Krlewska 16, 33. Zwrot czsty w Biblii. 916 Ks.
Judyty 2, 18.
917
Judyta, crka Henryka IX ksicia Bawarii (ok. 1100 -po 1130).
918
29 I 1152. Winzenburg ley pomidzy Alfeld a Gandersheim
(Stoob).

dy i majtki. W celu ich umierzenia wyznaczy krl zjazd

w miecie saskim Merseburgu i przykaza ksitom
uroczycie si zjawi 919. Wysa take poselstwo
wzywajce yjcych w niezgodzie krlw duskich, by
sprawiedliwie rozstrzygn toczcy si midzy nimi spr.
Wtedy Kanut, ktrego jak wyej powiedziano po raz
trzeci wypdzono z Danii, przyby do naszego ksicia,
proszc, by raczy mu da glejt i zapewni poparcie na
wiecu. Nastpnie arcybiskup przyprowadzi krla Swena;
mia za w swoim otoczeniu wielu ludzi duchownych i
zacnych, a wrd nich biskupa Wicelina. I odbyto synny
wiec w Merseburgu, na ktrym ksita duscy pojednali
si, tak e Swena koronowano na krla, [a] inni zostali
jego wasalami. Nie dao si natomiast umierzy sporu
midzy ksiciem a margrabi z tego powodu, e dumni
ksita lekcewayli sobie upomnienia niedawno
kreowanego krla. Nakania przeto arcybiskup biskupa
Wicelina, by [ponownie] przyj inwestytur z rk
krlewskich; wszake nie mia on na wzgldzie interesu
Kocioa, ale kierowa si nienawici do ksicia. Atoli
Wicelin nie poszed za jego rad, sdzc, e cignie na
siebie nieubagan niech ksicia. W tym bowiem kraju
jedynie miarodajna jest wadza ksicia.
Rozwizano wiec, po czym biskup Wicelin powrci do
swojej diecezji. Nie zasta on ju najwitszego ma
Tetmara przy yciu. Ten fakt napeni go niezmiernie
wielkim smutkiem. w bowiem wyjtkowo agodny m,
ktrego wszyscy winni czci otacza, nie mia w swoim
czasie rwnego sobie. By krtko
919

18 V 1152.

i zwile co powiedzie o jego yciu 920, podam, e ju

przed poczciem zosta matce cudownie objawiony i od
samej koyski przeznaczony do suby przy otarzu.
Nastpnie poruczono go dobremu nauczycielowi, u
ktrego jako najlepszy ucze wytrwa w karnoci a do lat
mskich; by jego uczniem w Bremie a towarzyszem we
Francji, znosi jarzmo swego nauczyciela z cierpliwoci
wedug owych sw Jeremiasza: Dobrze jest mowi, gdy
nosi jarzmo od modoci swojej 921". Po powrocie z
Francji922, poniewa Wicelin poszed do Sowiaszczyzny,
pozbawiony wychowawcy, pozostawiony zosta samemu
sobie. Niech bremeczycy powiedz, jakim by w Bremie
kierownikiem szk, jakim na dekanii. Ogranicz si do tej
jedynie wzmianki, e po jego odejciu Brema opakiwaa
utrat wiata jej Kocioa. Przeniesiony wic do Faldery,
spragniony lepszego ycia923, sprawi swoj obecnoci
wielk rado924 Wicelinowi. Ale i wszyscy, ktrzy
zamieszkiwali owo ustronie strachu i gbokiej pustyni925,
przybrali jakie nowe oblicze po przybyciu tak wielkiego
gocia. Po kilku latach, gdy Bg poszerzy granice
Kocioa, posano go do Kuzaliny, ktra te nazywa si
Hgersdorf, gdzie przynosi wielk pociech mieszkacom
nowej siedziby. Jecom bowiem i pozbawionym mienia z
tak wielk gorliwoci udziela pomocy, e warto jego
darw grozia przekroczeniem moliwoci niezasobnego
jesz920

Por. Proroctwo Daniela 7,1: summatimque perstringens. Zob. c.

44, 45, 58, 66.
921
Lamentacje Jeremiasza 3,27.
922
a Francja tylko w rkpsie lubeckim.
923
To znaczy: doskonalszego w sensie duchowym.
924
Podobne sformuowanie w Vita s. Anskarii, c. 14.
925
Ks. Powtrzonego Prawa 32,10.

cze wwczas domu boego. Wrd modlitwy lub czytania

zwrcony by zawsze w kierunku drzwi, nasuchujc,
kiedy zapuka do nich z prob biedny 926. Otacza go
szacunkiem hrabia Adolf, poniewa wyrzuca mu jego
przewiny ani nie oszczdza go, gdy grzeszy. Twardo
serca, ktr hrabia okaza wzgldem biskupa, w
czcigodny kapan potrafi zmikczy agodnym
przemawianiem927, ale wszelkie lekarstwo potniejsza
choroba przezwyciya. Wiele uczyni hrabia stosujc si
do jego rad, wiedzc, e w jest mem sprawiedliwym i
witym.
Po upywie dziesiciu lat928 od chwili przybycia do tego
kraju Tetmar ciko zaniemg w czasie, gdy biskup by
nieobecny, udawszy si do Merseburga. Gdy za
konfratrzy zbliyli si do oa chorego i starali si w nim
wzbudzi nadziej powrotu do zdrowia, w przeczc temu
mwi: Nie obiecujcie mi, kochani bracia, przeduenia
obecnego ycia; nie zasmucajcie tego rodzaju sowy ducha
mojego, dcego do ojczyzny ze znoju pielgrzymowania.
Oto upywa dziesi lat od chwili, gdy prosiem Boga,
bym mg prowadzi ycie swoje w tym stanie zakonnym
929
, i zostaem wysuchany; teraz wreszcie naley modli
si o spokj po trudach; a wierz w zwyk askawo
Bosk, e i tej proby nie bd wypowiada daremnie".
Nastpnie zwikszyy si ble trzewi, ale mimo osabienia
ciaa moc wewntrzna [tego] czowieka nie malaa.
Speniy si wic owe sowa Salomona: Moc926

Rkpsy: quando veniret egenus pulsans et pulsans. Editio

princeps i wszystkie pniejsze edycje emenduj: pulsans et petens.
927
W oryg.: adhibitis emplastris emollire sategit.
928
Por. c. 44, 58.
929
Kanonikw regularnych w. Augustyna.

na jest jako mier mio, rzeki i wiatry nie mogy ugasi

jej 930. W umierajcym ya mio, ktra w wyczerpanym
ciele krzepia uczucia, darzca braci pociech w smutku,
rad w sytuacjach niepewnych, budujca obyczaje i
wraajca w serca przyjaci jakie ostatnie niezatarte
lady poegnania. Pamita rwnie o najukochaszym
ojcu swoim, Wicelinie, modli si gboko, by Bg
kierowa jego losami, przy czym wielokrotnie wyraa
dziki, poniewa przez niego otwara mu si droga
zbawienia i nadzieja na Krlestwo Niebieskie. Do chorego
przybyli w braterskiej trosce przeor kocioa
faldereskiego Eppo i kapan Bruno, a po zbadaniu go
udzielili mu ostatniego witego namaszczenia. Przyj je z
powag i obdarzony uczestnictwem yciodajnego Ciaa
Paskiego trwa bez przerwy na dzikczynieniach. W nocy
za, w ktrej wypada wigilia Zielonych wit, tj. 17 maja
931
, czujny w modlitwach z baganiami zwraca si do
aniow i wzywa pomocy wszystkich witych. I nawet
ducha oddajc porusza jzykiem, odmawiajc mody i
wyznajc chwa Bosk. O, jak godny by w kapan, jak
mia Bogu jego dusza! Szczliw nazwabym j wrd
zawodw, lecz szczliwsz w dojciu do celu, bowiem po
krtkim okresie znoju zasuya sobie u Boga na saw
wieczn; a u ludzi zapewnia sobie uczucie witej
pamici.
74. O POGRZEBIE TEGO
Zgon tego szlachetnego kapana ju dawno przedtem
przepowiada brat Lutbert, ktry doczesn sub wojenn
zamieni na sub Bogu i ze sug Bo930
931

Niezbyt cisy cytat z Pieni nad Pieniami 8, 6-7.

1152.

ym Tetmarem pielgnowa biednych znajdujcych si w

szpitalu. Gdy ten pewnego razu by w Falderze, okazywa
twarz smutniejsz ni zwykle 932 i zalan zami. Zapytany o
przyczyn zmartwienia odpowiedzia, e ma powd do
smutku, poniewa wkrtce pozbawiony zostanie
towarzystwa najukochaszego ojca. Wyjawi przy tym, e
pouczenie to otrzyma od Boga nie we nie, lecz na jawie.
Wkrtce te po proroczym sowie nastpi nagy zgon
kapana. Bracia take, ktrych gbokie przywizanie do
zmarego skonio do paczu, odzyskali siy, czerpic
nadziej i krzepic dusze pociech, pomni wyroczni.
Skoro wic w Falderze dowiedziono si o jego zgonie, natychmiast przysano gocw, aby przenieli zwoki,
bowiem w przed mierci z naciskiem o to prosi. O tym
jednak nie mona byo przekona czcigodnych braci
Teodoryka 933, Ludolfa, Lutberta i innych, ktrzy tam
przebywli. Mwili oni, e wol wszyscy raczej umrze,
ni da si pozbawi takiego zastawu, ktry bdzie i
zaszczytem, i pociech dla nowo zaoonego kocioa w
Wagrii. Gdy wic z Segebergu i z ssiednich osiedli
gromadziy si tumy wiernych, wrd jkw ubogich,
zawodzcych z powodu jego straty, powierzono wite
ciao ziemi. Niech wic w witych swoich sawiony
bdzie Bg, ktry stworzy w tym mu godnego siebie
kapana, powoanego w kocu do wiecznej szczliwoci.
Wy za, ojcowie Lubeckiej Rzeczypospolitej934,
korzystajcie
932

Por. Sulpicjusz Sewer, Vita Martini, c. 2: puer ... solito tristior,

vultu loquentis pariter et dolentis.
933
Zapewne pniejszy proboszcz w Segebergu (od 1164) (Stoob,
s. 261, przyp. 14).
934
Prawo miejskie Lubeka otrzymaa w 1170 r., a miastem
cesarskim zostaa dopiero w 1226 r. Nie wiadomo, czy

z szczodrej aski zbawienia u Pana, jeli takiego ma

godnie czci bdziecie, stawiajc go na czele tych, ktrzy
zniszczony wasz 935 Koci wynieli na nowe szczyty.
75. O CHOROBIE BISKUPA WICELINA
Po mierci przesawnego kapana Tetmara biskup Wicelin
powrci ze zjazdu w Merseburgu, nie osignwszy mimo
swych wysikw adnych wynikw z powodu biernego
stanowiska ksit. Albowiem arcybiskup i ksi, ktrzy
dzieryli w swych rkach wszystkie sprawy tej ziemi, nie
mogli dokona adnych aktw miych Bogu z powodu
wzajemnej zawici i nienawici. Spierali si obaj o to, do
kogo naley kraj albo do czyjej waciwoci naley ustanawianie biskupw; pilnowali te bacznie tego, by aden z
nich nie ustpi drugiemu. Rwnie i hrabia Adolf, cho
pod wielu wzgldami godzien pochway, nie powica
caej swej energii sprawom biskupim. Do tego
niekorzystnego pooenia naszego biskupa doszo jeszcze
wiksze zmartwienie, mianowicie zgon Tetmara: jak dugo
y ten, wszystkie palce kwestie wydaway si atwiejsze
do zniesienia. Z dnia na dzie napenia si gorycz duch
jego [Wicelina], szuka pociechy i nie znajdowa jej
nigdzie 936.
Po upywie paru dni od powrotu ze zjazdu przyby do
Bozowa, gdzie zaczai budowa dom i koci,
Helmold zwraca si w tym miejscu do czonkw rady miejskiej lub
patrycjuszy Lubeki (S c h m e i d l e r), czy do kanonikw
katedralnych adresatw swego dziea (S t o o b).
935
vestrue tylko w zaginionym rkpsie szczeciskim. Rkpsy
kopenhaskie, lubecki i starsze wydania maj: nostre.
936
Por. Ks. Psalmw 68, 21. Zwrot czsty w Biblii.

a zgromadziwszy tam lud gosi mu sowa zbawienia.

Tote w okolicznych osiedlach z wolna pojawiali si
chrzecijanie, ale yli w wielkiej obawie z powodu
zasadzek robionych przez otrzykw. Albowiem grodu
Poni jeszcze nie odbudowano937. Biskup wic odprawia
wite misteria, a skadajc ostatni ofiar Bogu pokoni
si twarz do ziemi938 przed otarzem Pana, bagajc
wszechmocnego Boga, aby jego wiara szerzya si tak w
tym miejscu, jak i w caej Sowiaszczynie. Ludziom
niedawno osiadym wrd innych sw zachty
przepowiada wielokrotnie, e wkrtce suba Boa w
Sowiaszczynie znacznie wzronie, i wzywa, by nie
upadali na duchu, lecz dowiedli mocnego hartu w
oczekiwaniu lepszych czasw. Potem poegna si z
czcigodnym kapanem Brunonem i innymi, ktrych
postawi na czele tego miejsca, wzmocni rce ich 939 w
Panu i powrci do Faldery, gdzie po siedmiu dniach
dosiga go rka Paska 940. Mianowicie do tego stopnia
tknity zosta paraliem, e jego rka, noga i cay prawy
bok stay si bezwadne. Co za ze wszystkiego wydawao
si szczeglnie godne litoci, pozbawiony zosta mocy
posugiwania si jzykiem. Widok ten zmiesza
wszystkich, ktrzy widzieli, jak czowiek o wyjtkowym
darze wymowy, wielki nauczyciel, ktry wypowiada z atwoci sowa witego napomnienia i broni prawdy, nagle
pozbawiony zosta mowy i wadzy nad czonkami i sta si
niezdatny do niczego 941.
937

Zniszczony w 1139. Por. c. 56.

Ks. Rodzaju 19, 1; 33, 3.
939
Por. I Ks. Samuela 23, 16; Proroctwo Izajasza 35,3.
940
Correptus est virga Dei.
941
Por. II Ks. Machabejska 7,5.
938

Jak rozbiene byy pogldy u ludzi, jak niepowane opinie

wielu, bdcych tylko z imienia zakonnikami, przykro
wspomina 942, a c dopiero wypowiada sowy.
Opowiadali oni, e Bg go opuci, a nie zwracali uwagi
na Pismo wite, ktre mwi Bogosawiony czowiek,
ktrego Bg karze 943. Odczuwali za nieugaszony bl
wszyscy, ktrzy przebywali w Falderze i Kuzalinie, a
najwikszy ci, ktrzy na te ziemie z nim pierwsi przybyli i
zestarzeli si z nim pod ciarem dnia i upau 944.
Stosowano wobec chorego zabiegi lekarskie, jednak
bezskutecznie; widocznie Opatrzno lepsze ywia wobec
niego zamiary i blisze zbawienia 945. Rozwizanym by i
by z Chrystusem znacznie lepiej 946. Przez dwa i p roku
przebywa w ou, nie mogc ani siedzie, ani lee 947.
Bracia z oddaniem i gorliwoci zaspokajali potrzeby
ciaa, przenosili go rwnie do kocioa. Nie chcia
bowiem by pozbawiony mszy witej ani komunii, chyba
e pogorszenie stanu zdrowia stano temu na
przeszkodzie. Boga za takimi jkami i wewntrznym
woaniem serca wzywa, e przygldajcy si temu
zaledwie powstrzyma si mogli od paczu. Zarzdza
wwczas zakonem przeor owego miejsca, czcigodny Eppo,
m wielkich zasug w Chrystusie. Kuzalin za i
kocioami, ktre byy w Wagrii, zarz942

Por. Boecjusz, De consolatione philosophiae, I 4: Qui nunc

populi rumores, quam dissonae multiplicesque sententiae, piget
reminisci.
943
Ks. Hioba 5, 17.
944
Por. Ewang. w. Mateusza 20, 12.
945
Por. List do Hebrajczykw 6, 9: meliora et vicinora saluti.
946
List do Filipian 1, 23.
947
Drugi atak choroby nastpi wic w czerwcu 1152.

dza ksidz Ludolf, ten sam m, ktry niegdy w Lubece

wiele si namozoli z powodu ewangelii Chrystusowej 948.
Jemu to biskup zleci probostwo Kuzaliny, gdy jeszcze by
zdrowy.
76. [O TARGU W LUBECE] 949
Pewnego dnia zagadn ksi hrabiego mwic: Ju
przedtem doniesiono nam, e nasze miasto Bardowik z
powodu targu Uzbeckiego traci mieszkacw, poniewa
wszyscy kupcy tam si przenosz. Na to samo skar si
ci, ktrzy s w Lneburgu, e salina nasza zostaa
unicestwiona przez salin, ktr zaoylicie w Oldesloe.
Prosimy wic, bycie nam dali poow miasta waszego
Lubeki i saliny, abymy w ten sposb atwiej znie mogli
opustoszenie naszego miasta. W przeciwnym razie
wydamy zakaz prowadzenia w przyszoci handlu w
Lubece. Nie bdziemy bowiem znosi tego, by przez
cudze korzyci rozpado si dziedzictwo ojcw naszych"
950
. Kiedy jednak hrabia da odmown odpowied, sdzc,
e tego rodzaju ugoda byaby dla niekorzystna, zakaza
odtd ksi odbywania targw w Lubece; nie byo przeto
monoci ani czegokolwiek kupi, ani sprzeda poza
artykuami ywnociowymi. Nakaza te przywozi
towary do Bardowiku w celu wywyszenia swojego
miasta.
948

Proboszcz Hgersdorfu Segebergu 1152-1164 (?), por. c. 47

nn., 54 nn. Zapewne identyczny z kanonikiem werdeskim
wymienionym w c. 46 (S t o o b, s. 265, przyp. 11).
949
w rkpsach brak tytuu odstpu pomidzy rozdziaami. Tytu za
editio princeps.
950
Por. I Ks. Machabejska 15, 33. 34.

Rwnoczenie kaza zamkn rda soli, ktre byy w

Oldesloe. Nakaz ten sta si obraz dla naszego hrabiego
oraz przeszkod w rozwoju ziemi wagryjskiej.
77. O BISKUPIE EWERMODZIE
Nie wydaje si, by i to naleao pomin, e gdy Bg
rozszerza granice Kocioa, ustanowiono w Raciborzu
biskupem ksidza Ewermoda, proboszcza z Magdeburga
951
. Hrabia Poabian Henryk 952 nada mu wysp w pobliu
grodu na zamieszkanie. Oprcz tego odstpi ksiciu
trzysta anw, ktre miay stanowi uposaenie biskupstwa
953
. Nastpnie przyzna biskupowi dziesiciny z ziemi, z
nich jednak poow przyj w lenno i sta si wasalem
biskupa, wyjwszy trzysta anw, ktre z wszystkimi
dochodami i dziesicinami nale do biskupa. W
zaatwianiu tych spraw bra udzia proboszcz z Kuzaliny
ksidz Ludolf. Powiedzia on do hrabiego Henryka w
obecnoci naszego hrabiego Adolfa: Poniewa hrabia
ziemi poabskiej zacz wywiadcza dobrodziejstwa
swojemu biskupowi, wypada, by i nasz hrabia dokona ze
swej strony nie mniejszego daru. Wicej nawet mona
oczekiwa od niego jako od czowieka wyksztaconego,
ktry wie, co si podoba Bogu". Wtedy hrabia nasz, idc
za przykadem hrabiego Poabian, ustpi
951

Biskup 1154- 1178.

Henryk z Badwide, zob. przyp. 715.
953
Zob. wykaz dziesicin biskupstwa raciborskiego (Ratzeburger
Zehntregister) z ok. 1230 (Mecklenburgisches Urkundenbuch, t. I,
Schwerin 1863, nr 375).
952

ze swojego lenna trzysta anw, ktre przez rce ksicia

954
przekazano na uposaenie biskupstwa starogardzkiego.
78. ZGON WICELINA
Po tych zdarzeniach pojecha nasz ksi do Woch wraz z
krlem [udajcym si] w celu koronacji na cesarza 955. W
czasie jego nieobecnoci stan zdrowia biskupa Wicelina
pogorszy si tak, e zszed z tego wiata. Umar 12
grudnia, roku Sowa Wcielonego 1154. Siedzia za na
stolcu biskupim lat pi, tygodni dziewi956. Ciao jego
pochowano w kociele w Falderze, i to w obecnoci
biskupa raciborskiego, ktry odprawi naboestwo.
Zbona pami o dobrym ojcu utrzymywaa si tak w
Falderze, jak i Kuzalinie; oznaczono te zarzdcom
kocioa, ile miano codziennie dawa jamuny na
zbawienie jego duszy. By za w Kuzalinie pewien kapan,
imieniem Volkward, zarzdzajcy stoem. Przyby on
pierwszy do Faldery wraz z Wicelinem957 i wykaza wielk
zrczno w zaatwianiu spraw. Ten wic oszczdny w
szafowaniu ponad wszelk konieczn potrzeb, zaniedba
dawania jamuny ustanowionej za dusz dobrego
pasterza. Wwczas objawi si czcigodny biskup w szatach
kapaskich pewnej kobiecie mieszkajcej w okrgu
Segeberg i powiedzia do niej: Id i powiedz ksidzu
Volkwardowi, e niegodnie wobec mnie postpuje,
zagarniajc to, co poboni bracia
954

Per manus ducis brak w rkpsach kopenhaskich.

Pocztek wyprawy w padzierniku 1154.
956
Wydawcy poprawiaj na 11 tygodni. Por. c. 69.
957
Por. c. 47.
955

przyznali mi na zbawienie duszy mojej". W odpowiedzi

rzeka mu kobieta: Kt, panie, przywrci ci ycie i
mow? Czy wie nie rozesza si szeroko, e by przez
dugie dni i lata pozbawiony mowy, a w kocu zmare?
Skde wic to zjawisko?" w [patrzc na ni] agodnym
wzrokiem, pociesza j: Jest tak, jak mwisz, lecz
przywrcono mi teraz wspomniane wadze w sposb
doskonalszy. Powiadom wic owego kapana, by szybko
zwrci to, co zagarn; co wicej, dodaj jeszcze, by
odprawi
dziewi
mszy witych za mnie".
Powiedziawszy to odszed. Skoro wic zawiadomiono o
tym kapana, poszed do Faldery, by si naradzi w tej
sprawie. Zapytany przyzna si do popenienia takiej winy,
jak to powiedzia m Boy, i obieca popraw. Chocia
za rozmaicie tumaczylimy sobie spraw dziewiciu
mszy, ktre miay by odprawiane za niego przez kapana,
prawda pozostaa przed nimi zakryta. Jednake przebieg
zdarze szybko wyjani niezrozumiae sowo. Tene
bowiem kapan y dziewi tygodni po biskupie 958; stao
si wic jasne, e liczba mszy wskazywaa na tygodnie
[jego ycia].
79. W JAKI SPOSB WICELIN
PRZYWRCI WZROK NIEWIDOMEJ 959
Oddanie skania nas rwnie do wzmianki o tym, jak
najsawniejszy m Eppo, z ktrym biskup bardzo si
zaprzyjani ze wzgldu na zacno ycia, nie958

Umar zatem w poowie lutego 1155.

Tytu tylko w rkpsach kopenhaskich. W rkpsie lubeckim
rozdzia zaznaczono odstpem. Brak odstpu w editio princeps.
Lappenberg wczy ten rozdzia do rozdz. 78, co spowodowao
rnic w numeracji nastpnych rozdziaw.
959

pocieszenie bola z powodu straty ojca. Gdy stan ten trwa

przez wiele dni, wspomniany biskup objawi si we nie
pewnej czystej i prostej dziewicy i powiedzia: Powiedz
bratu naszemu Epponowi, by przesta paka, poniewa
jest mi dobrze i al mi jego ez; oto bowiem zy jego nosz
w moich szatach". Powiedzia to i pokaza jej szat
nienej biaoci, nasiknit zami 960.
A c powiem o tym czowieku, dobrze nam znanym,
ktrego imienia nie podaj? Uwaam to bowiem za
waciwe, poniewa dotd yje on jeszcze 961 i przebywa w
Falderze, a nie chce si zdradzi. Ten jeszcze przed
upywem trzydziestu dni usysza go we nie mwicego,
e spoczywa w pokoju wraz z owym najsynniejszym
Bernardem z Clairvaux. Gdy za w powiedzia: Obycie
byli w pokoju!", w odrzek: Jestem ju, dziki Bogu, wy
za mylelicie, e zmarem; ja za yj i od tej chwili
zawsze yem".
Zaiste, mie i nie nuce bdzie dla chtnego czytelnika
opisanie tego jednego wypadku; dowodzi go wiadectwo
wielu, zaszed za na chwa Bo i ku
960

Wydawca Schmeidler (ed., s. XVII przyp. 1 i s. 284) zestawia

ten epizod z fragmentem ywotu w. Jana Jamunika. Mowa w nim
o niewiecie, na ktrej proby Bg zesa dwch biskupw, ktrzy
wrczyli jej rodzaj pisemnego zawiadczenia o odpuszczeniu
grzechw; grzechy owe niewiasta wyznaa uprzednio na pimie
witemu, ktry jednak zmar nie zdywszy udzieli jej absolucji;
std rozpacz niewiasty. (Vita s. Iohannis Eleemoysnarii auctore
Leontio Neapoleos Cyprorum episcopo, interprete Anastasio
bibliothecario, Patrologia Latina, t. 73, kol. 381 n. Zob. polski
przekad [w:] Jakub de Voragiue, Zota legenda, Warszawa 1955, s.
106).
961
Mona wic wnioskowa, e sowa te napisa Helmold po
mierci Eppona (1 V 1163).

czci naszego biskupa. W parafii faldereskiej, we wsi,

zwcej si Horgene 962, ya pewna matrona imieniem
Adelburgis, ktra z powodu prostoty ycia zaliczaa si do
bliskich biskupa. Gdy za utracia pniej wzrok, zwyk
by czcigodny ojciec czsto j pociesza, zachcajc, by
cierpliwie znosia rzg ojcowskiego dowiadczenia i nie
zaamaa si w zgryzocie 963, zapewniajc j, e oczy jej
zoone zostay w niebie. Zaledwie rok upyn od zgonu
biskupa, gdy ujrzaa go kobieta we nie stojcego przy niej
i troskliwie pytajcego si o stan jej zdrowia. Odpowiedziaa mu na to: Jakie u mnie zdrowie, gdy w ciemnoci
siedz, a wiatoci nie widz 964? Gdzie, panie, twoje
sowa pociechy, zgodnie z ktrymi mwie, e moje oczy
zoone s w niebie? Ja za wlok ywot w tej ndzy, a
zadawniona lepota utrzymuje si dalej". Nie tra
zaufania w ask naszego Boga" odpowiada jej.
Natychmiast te wycign prawic i nakreli na jej
oczach
czcigodny
znak
krzya,
udzielajc
bogosawiestwa. Rano budzc si kobieta czuje, i
rzeczywicie przez wstawiennictwo Boga wraz z
ciemnociami nocy znikny i ciemnoci lepoty. Wtedy
niewiasta zerwaa si z posania, pada na ziemi 965 i
gone wyraaa dziki966, a gardzc przewodnikiem
skierowaa swe kroki do kocioa, dajc wszystkim
znajomym i przyjacioom pikny
962

Obecnie Gross- i Klein-Harrie w parafii Neumunster (S t o o b).

Por. List do Efezjan 3, 13.
964
Por. Ks. Tobiasza 5, 12.
965
Prona cecidit in terram (por. Ks. Rodzaju 19, 1; 33, 4), zob. np.
c. 75.
966
Por. II List do Koryntian 4, 15.
963

widok przywrconego wzroku. Nastpnie utkaa wasn

rk tkanin dla zasonicia grobu biskupa na dowd i
wiadectwo przywrcenia wzroku. Zaprawd, przez tego
ma zdziaa Bg jeszcze wiele innych rzeczy, godnych
opowiadania, ktre nie zostay zanotowane w tej ksidze
967
.
Niech wic Faldera raduje si chwa wielkiego biskupa.
Niech cnoty jego kryje duch, koci za ziemia968.

Wy za, ktrzy siedzicie przy wysokim stole Kocioa

lubeckiego, czcijcie tego ma, ma, mwi, ktrego
wam przedstawiam w opowiadaniu prostym, a dlatego
prawdziwym. A nie bdziecie w stanie jego pomin,
poniewa w nowym waszym miecie pierwszy postawi
kamie na znak, a rozla oliw na wierzch jego 969.
80. O BISKUPIE STAROGARDZKIM GEROLDZIE
Po zgonie biskupa Wicelina bracia z Faldery, z powodu
niechci do pracy, nie chcieli duej podporzdkowywa
si biskupstwu starogardzkiemu 970 i wybrali sobie na
proboszcza witego ma, ksidza Eppona. Wybr
bowiem biskupa zosta zastrzeony ksiciu. y za w tym
czasie pewien kapan imieniem Gerold, pochodzcy ze
Szwabii, z rodzicw nie naj967

Por. Ewang. w. Jana 20, 30.

Por. Owidiusz, Ex Ponto, I 2, 60: Ne mea Sarma~ ticum
contegat ossa solum.
969
Por. Ks. Rodzaju 28, 18. Aluzja do powicenia otarza przez
Wicelina (por, c. 69).
970
W rzeczywistoci Neumnster nigdy nie podlega biskupstwu
starogardzkiemu, jedynie za Wicelina istnia rodzaj unii personalnej
pomidzy obu instytucjami.
968

niszych, bdcy kapelanem ksicym. Znajomoci

Boskich ksig do tego stopnia celowa, e nieatwo
spotkaby w Saksonii rwnego jemu; w maym ciele
wielki duch. By on mistrzem szkoy w Brunszwiku i
kanonikiem tego miasta, pozostawa w zayych
stosunkach z ksiciem, bowiem prowadzi wstrzemiliwy
tryb ycia. Oprcz bowiem czystoci serca971, znanej tylko
Bogu, cieszy si opini najczystszego cielenie. Mia
przeto zamiar przybra szaty mnisze w miejscu, ktre
nazywa si Riddagshausen 972, pod obediencj opata
Konrada, z ktrym wizao go zarwno pokrewiestwo,
jak i przyja. Na dworze ksicym przebywa raczej
ciaem ni duchem. Kiedy wic rozesza si wie, e
biskup Wicelin umar, ksina pani973 powiedziaa do
ksidza Gerolda: Jeli masz zamiar suenia Bogu, pdzc
surowy tryb ycia, podejmij si zadania uytecznego i
owocnego, udaj si do Sowiaszczyzny i penij dzieo,
ktrym si trudni biskup Wicelin. Czynic to oddasz
usugi i sobie, i innym. Wszelki dobry uczynek staje si
tym lepszy, im powszechniejsza z niego korzy" 974. Potem pani przyzwaa listownie proboszcza z Kuzaliny
Ludolfa i polecajc mu ksidza Gerolda posaa go z nim
do ziemi Wgrw w celu wyboru na biskupa. Do yczenia
ksicego przyczy si zgodny wybr
971

Por. Ks. Przysw 22, 11.

Klasztor cysterski koo Brunszwiku.
973
Klemencja ona Henryka Lwa (por. przyp. 860).
974
Ostatnia sentencja pochodzi zapewne od Beocjusza, o czym
wiadcz sowa Abelarda z Teologii Chrzecijaskiej": Et Boetius:
Omne, inquit, bonum cum in commune deducitur, pulchrius
elucescit. Schmeidlerowi nie udao si odszuka tego miejsca w
pismach Boecjusza, zob. ed., s. XVI, przyp. 12, oraz s. 284.
972

duchowiestwa i ludu975. Nie byo wszak wtedy biskupa,

ktry by udzieli sakry elektowi. w976 bowiem od
pocztku wrogi by ksiciu, wwczas tym bardziej czyha
na pit jego977, e ksi by zajty wypraw do Woch. I
obwarowa wwczas przeciwko niemu grody biskupie,
Stade, Bremervrde, Harburg i Freiburg 978.
Za owych dni ksita wschodniej Saksonii i niektrzy
bawarscy zapowiedzieli jak mwiono, z myl o spisku
zjazd, a wezwany arcybiskup spotka si z nimi w Lesie
Czeskim979. Gdy ten potem zamyla o powrocie, zakazali
mu ksita udania si do jego diecezji; pozosta wic
odczony [od niej] przez cay prawie rok we wschodniej
Saksonii. Wyruszy nasz elekt i poszed za nim do
Saksonii i odnalaz poszukiwanego w Merseburgu w
momencie, gdy ju przygotowywa si do nadania
biskupstwa starogardzkiego innej osobie. Albowiem
pragn t godnoci wynagrodzi pewnego proboszcza z
tych stron, wzgldem siebie dobrze zasuonego; gosi
przy tym w wielkich, lecz bezpodstawnych sowach o bogactwach tego biskupstwa. Usyszawszy wic o przybyciu
ksidza Gerolda zmiesza si i zacz starania o
uniewanienie elekcji, utrzymujc, jakoby koci jeszcze
nie by dojrzay i pozbawiony by dotd kanonikw, tym
samym wic bez jego pozwolenia nie
975

Jeli rzeczywicie doszo do wyboru, nastpi on zapewne

jeszcze w grudniu 1154 (S to o b).
976
Arcybp hamburski Hartwig.
977
Por. Ks. Rodzaju 3, 15.
978
Chodzi o Freitaurg nad rzek Oste w kraju zwanym Kehdingen.
979
Wrzesie padziernik 1154. Las Czeski lesiste pasmo
grskie na granicy Czech i Bawarii.

mg dokona wyboru ani powzi adnej decyzji. Atoli

nasi zaczli zastawia si tym, e elekcja jest wana, skoro
dokonaa si na wniosek ksicia i za zgod
duchowiestwa, a pada na osob zdatn. Wtedy
arcybiskup powiedzia: Tu nie pora ani miejsce na
wyjanienie tych problemw; gdy wrc, zaatwi t
spraw kapitua bremeska".
Elekt wic widzc, e arcybiskup jest mu przeciwny,
odesa proboszcza Ludolfa i tych, ktrzy z nim przybyli,
do Wagrii, sam za jak najspieszniej uda si do Szwabii,
by poinformowa ksicia przez wasnego goca o swoim
pooeniu. W odpowiedzi na to poleci mu ksi, by
szybko przyby do Lombardii, jakoby mia pj z nim do
Rzymu. Gdy ten wykona polecenie, na granicy Szwabii
napadli go rozbjnicy i zabrawszy pienidze przeznaczone
na podr ciko zranili go mieczem w czoo. Nie
powstrzymao to jednak ma gorcego ducha od
kontynuowania zacztej drogi. Przyby wic do Tortony,
gdzie by obz krlewski; tam przyj go askawie ksi i
jego przyjaciele. Potem krl i wszyscy ksita zdobywali
Torton i oblegano miasto przez wiele dni. Wreszcie po
zdobyciu miasta 980 [krl] kaza zniszczy jego mury i
zrwna z ziemi. Gdy wojsko ruszyo w dalsz podr,
kaza ksi naszemu biskupowi towarzyszy mu do
Woch981, by go przedstawi papieowi.
Posali wic Rzymianie posw do krla w obozie; mieli
mu oni oznajmi, e senat i wszyscy obywatele Miasta
gotowi s przyj go w uroczystym triumfie,
980

18 IV 1155.
Do problemu rozrniania Lombardii i Italii przez Helmolda
zob. jeszcze c. 29 i 82.
981

jeli pojawi si zgodnie ze zwyczajem cesarskim. Gdy ten

dowiadywa si, w jaki sposb winien si pokaza, owi
odpowiedzieli: Gdy krl dla osignicia cesarskiej
godnoci przybywa do Rzymu, powinien przyby zgodnie
ze swoim zwyczajem, to jest na zotym wozie, ubrany w
purpurow szat, pdzi przed wozem wadcw
zwycionych i wie zdobyte w wojnach bogactwa
podbitych ludw. Poza tym winien odda cze Miastu,
ktre jest gow wiata i matk cesarstwa, i da senatowi
to, co jest ustalone w edyktach, mianowicie pitnacie 982
tysicy funtw srebra, by przez to zjedna yczliwo
senatorw i by zezwolili mu na wjazd triumfalny, aby w
ten sposb ten, ktrego wybr ksit uczyni krlem,
powag senatu podniesiony zosta na cesarza". Wtedy krl
umiechajc si odpowiedzia: Mia obietnica, lecz
wysoka cena kupna. Duo dacie, o mowie rzymscy, z
wyczerpanego naszego skarbca. Sadz wszake, e
szukacie okazji do sporu z nami983, nakadajc nienalene
wiadczenia. Rozsdniej wszake postpicie, jeli
porzucajc te warunki raczej dowiadczycie naszej
przyjani ni broni". Atoli oni uparcie obstawali przy
swoim twierdzc, e praw Miasta nie naley w aden
sposb niweczy, lecz odda senatowi [to], co mu si
zwyczajem naley w przeciwnym razie bramy miasta
zostan przed przybywajcymi zamknite 984.
982

Rkps kanclerza Distelmeiera: dwadziecia. Podobnie kronika

Alberta ze Stade (S c h m e i d l e r).
983
Por. II Ks. Krlewska 5,7: quod occasiones quaerat adversum
me.
984
W dwch ostatnich zdaniach dwicz zdaniem Schmeidlera
(ed., s. 283) echa lektury Juliusza Waleriusza (zob.3 Tmp. 590), s.
81.

81. KONSEKRACJA CESARZA FRYDERYKA

Usyszawszy to krl wysa w poselstwie najwyszych i
najznamienitszych mw i przyzwa papiea Adriana 985
do obozu, by wzi udzia w naradzie. Rzymianie bowiem i
papiea pod wieloma wzgldami obrazili. Kiedy wic
przyby do obozu, krl z popiechem wybieg mu
naprzeciwko, zsiadajcemu z konia przytrzyma strzemi i
poprowadzi za rk do namiotu. Gdy tedy zapanowao
milczenie, przemwi biskup bamberski986 na rozkaz krla
i ksit rzekc 987: Apostolski biskupie, jak ju pierwej z
upragnieniem podalimy zaszczytnej obecnoci twojej
witobliwoci, tak teraz z radoci j przyjmujemy,
dziki czynic Bogu, rozdawcy wszystkich dbr988, ktry
nas przeprowadzi i doprowadzi do tego miejsca i uczyni
godnymi najwitszej twej obecnoci. Pragniemy wic
poda tobie do wiadomoci czcigodny ojcze, e cay ten
Koci, zebrany z kresw wiata dla uwietnienia
krlestwa, przyprowadzi do twojej dostojnoci swego
ksicia, by go wynis na szczyt godnoci cesarskiej,
ma
wyrniajcego
si
szlachetnoci
rodu,
obdarzonego roztropnoci ducha, szczliwego w
zwycistwach, oprcz tego wybijajcego si rwnie w
tych rzeczach, ktre do Boga nale989, przestrzegajcego
prawdziwej wiary, miujcego pokj i prawd, czciciela
witego Kocioa, a nade wszystko witego Kocioa
Rzymskiego, kt985

Hadrian IV, 1154-1159.

Eberhard II, 1146- 1172.
987
Por. Ks. Jonasza 3, 7.
988
Por. T e r t u l i a n, Ad nationes, II 7: Ille [Deus] ...largitor
bonorum.
989
Por. Ks. Wyjcia 4, 16; 18, 19.
986

ry miuje jako matk, nie zaniedbujc niczego z tego, co

tradycja nakazuje odda czci Bogu i ksiciu apostow.
Daje temu wiadectwo pokora przed chwil okazana.
Albowiem gdy przyby, przyj ci nieustraszony i
dotykajc najwitszych stp twoich dokona tego, co
suszne 990. Z kolei, panie i ojcze, trzeba, by i ty zdziaa
dla niego to, co naley do twoich obowizkw, aby to,
czego mu brakuje z peni wadzy cesarskiej, przez ask
Boga uzupeni twoim dziaaniem".
Na to papie odpowiedzia: To, co mwisz, bracie, to
prne sowa. Mwisz, e ksi twj odda nalen cze
witemu Piotrowi. Wydaje si jednak, e raczej wity
Piotr dozna lekcewaenia z jego strony, bowiem gdy
praw rk winien by podtrzyma strzemi, podtrzyma je
lew". Gdy to przez tumacza oznajmiono krlowi,
pokornie odpowiedzia: Powiedzcie mu, e ta ujma nie
bya zamierzona, lecz wynika z niewiadomoci. Nie
zwracaem bowiem zbytniej uwagi na sposb
podtrzymania strzemion; w bowiem papie, jeli
pamitam, jest pierwszy, ktremu taki wyraz szacunku si
oddaje".
Na to papie odpowiedzia: Jeli z powodu niewiedzy
zaniedba rzecz bardzo atw, jak waszym zdaniem zaatwi
rzeczy najwaniejsze?"
Wtedy krl nieco wzburzony powiedzia: Chciabym
dokadniej zna rdo zakorzenienia si tego zwyczaju,
czy wynika on z dobrej woli, czy z obowizku? Jeli z
dobrej woli, papie nie ma si na co uskara, gdy
naruszono form oddania szacunku, istniejc nie z prawa,
lecz ze swobodnego uznania. Jeli za twierdzicie, e z
tytuu starodawnego usta990

Por. I Ks. Machabejska 7, 12; 11, 33.

nowienia naley si to uszanowanie ksiciu apostow, to

jaka jest rnica midzy lewym a prawym strzemieniem,
byleby okazano pokor przez ukorzenie si wadcy u stp
najwyszego kapana?"
Rozprawiano wic dugo i ostro, wreszcie rozeszy si
obie strony bez pocaunku pokoju. Ci za, ktrzy uchodzili
za filary krlestwa, bojc si, by przypadkiem trud ich nie
okaza si daremny, skoro nic nie zaatwiono, skonili
krla wielu radami do ponownego wezwania papiea do
obozu. Skoro ten powrci, przyj go krl przestrzegajc
w peni ceremonii991. Gdy si wszyscy ucieszyli i
uradowali ze spotkania, powiedzia do nich papie: Jak
dotd, pozostaje jeszcze do wykonania co, co jest
obowizkiem waszego 992 wadcy. Niech odzyska dla
witego Piotra Apuli, ktr posiad gwatem Wilhelm
Sycylijski 993. Gdy tego dokona, moe zjawi si u nas w
celu dostpienia koronacji".
Odpowiedzieli mu ksita mwic: Ju dugo przebywamy w obozie i brak nam odu, a ty domagasz si,
eby dla ciebie odzyska Apuli, a potem dopiero przyby
na konsekracj? Twarde to s warunki i przerastajce
nasze siy. Czy nie lepiej dokona wpierw dziea
konsekracji, by powrt do ojczyzny stan dla nas
otworem i bymy nieco odetchnli po znojach; potem
powrcimy lepiej uzbrojeni, by wykona to, co nam
pozostaje do zrobienia". Gdy Bg, pod ktrym si zginaj,
ktrzy nosz okrg 994, zmik991

Do opisywanych spotka papiea z Fryderykiem I doszo 8 i 10

VI 1155 w obozie w Sutri.
992
Rkpsy kopenhaskie: naszego.
993
Wilhelm I Zy, krl Sycylii 1154 - 1166.
994
Ks. Hioba 9, 13 (por. c. 84).

czy apostolskiego nastpc, przychyli si on do dania

ksit. Po zawarciu wic zgody zaczli si naradza nad
tym, jak wej do Miasta, obchodzc zasadzki Rzymian.
W tym czasie przystpi nasz ksi do papiea proszc
go, by konsekrowa elekta starogardzkiego. Papie w
uprzejmy sposb odmwi: chtnie speniby prob,
gdyby to mogo si sta bez uszczerbku praw metropolity.
Albowiem arcybiskup hamburski uprzedzi papiea listem
proszc go, by wstrzyma si od tej konsekracji, ktra
przyniosaby mu ujm.
Gdy wic zbliali si do Miasta, krl posa potajemnie
noc dziewiciuset pancernych do katedry witego Piotra
wraz z wysacami papiea, ktrzy przynieli rozkazy dla
stray i wpucili rycerzy tylnymi drzwiami do katedry i
zamku. Z nastaniem ranka przyby krl wraz z caym
wojskiem, a papie wychodzc mu naprzeciwko na czele
orszaku kardynaw przyj go na stopniach kocioa;
potem weszli do katedry witego Piotra i przystpili do
obrzdu konsekracji. Wszake uzbrojone rycerstwo stao
wok wityni i budynkw, strzegc krla, dopki nie
dokonay si wite obrzdy. Skoro za dopeniono na nim
wspaniaego dziea koronacji 995, wyszed cesarz z murw
Miasta, a niezmiernie znuone rycerstwo krzepio si
posikiem. W czasie tego posiku Lateraczycy dokonali
wypadu; przekroczyli Tyber i wprowadzili zamieszanie
wpierw w obozie ksicia, bowiem przylega on do murw.
Z krzykiem rzucio si wojsko z obozu do stawienia oporu.
I stoczono wielki bj 996 tego dnia. Tam w pierwszych
szeregach
995
996

18 VI 1155.
Por. I Ks. Samuela 14, 52.

walczy dzielnie nasz ksi. Rzymianie zostali zwycieni i ponieli wielk klsk. Po odniesieniu zwycistwa sawiono imi ksicia ponad wszystkich wojownikw. Papie, chcc go uczci, przesa mu podarunki
i da gocowi nastpujc wiadomo: Powiedz mu, e
jutro, jeli Bg tak zechce, dam sakr jego elektowi".
Ucieszy si ksi z obietnicy. Z nastaniem wic ranka
urzdzi papie publiczn uroczysto i konsekrowa nam
z wielk chwa biskupa.
82. O POWIESZENIU MIESZKACW WERONY
Skoro przywrcono Rzymian do aski papieskiej, armia
cesarska skierowaa si w drog powrotn, opucia Itali i
przybya do Lombardu 997. Gdy i j przebya, stana przed
Weron, gdzie cesarzowi wraz z wojskiem zagrozio
powane niebezpieczestwo. Istnieje bowiem przepis
nakadajcy na mieszkacw Werony obowizek
zbudowania dla cesarza wychodzcego z Lombardii mostu
pontonowego na rzece, ktra zowie si Adyga998.
Albowiem prd jej, gwatowny jak w rwcym potoku, nie
pozwala nikomu przej jej w brd. Skoro tylko wojsko
przeszo, natychmiast prd rzeki porwa most, a
podajce naprzd wojsko przybyo do wwozu, ktry
nazywa si Kluza 999, gdzie wrd niebosinych ska
droga zwa si do tego stopnia, e daje przejcie
zaledwie dwom ludziom obok siebie idcym. Atoli
Weroczycy zajli uprzednio szczyt gry i rzucali pociski,
nikomu nie
997

Pocztek wrzenia 1155.

Wpada do Morza Adriatyckiego na pd. od Wenecji.
999
Nad Adyg na wsch. od jeziora Garda, pomidzy Volargne a
Ceraino.
998

pozwalajc przej. Potem zapytali cesarza, co by zechcia

da za ocalenie samego siebie i swoich. Cesarz otoczony
zewszd grami i rzek, nie do wiary jak bardzo speszony,
wszed do namiotu, zdj obuwie i pad na kolana przed
yciodajnym drzewem krzya Paskiego. Natchniony
przez Boga, niedugo te znalaz rad. Kaza mianowicie
przywoa tych Weroczykw, ktrzy byli z nim, i mwi
do nich: Pokacie mi ukryt ciek, ktra prowadzi na
szczyt gry, w przeciwnym razie ka wam wyku oczy".
Owi tedy przeraeni pokazali mu ukryte wejcia na gr.
Natychmiast te najdzielniejsi rycerze wspili si nimi,
zaszli nieprzyjaciela od tyu, rozproszyli w potyczce,
znakomitszych z nich ujli i zaprowadzili przed oblicze
cesarza. Ten kaza ich powiesi. Tak po usuniciu
przeszkd wojsko podyo w swoj drog.
83. POJEDNANIE SI BISKUPW HARTWIGA I
GEROLDA
Potem biskup nasz, utrzymawszy od ksicia pozwolenie,
uda si do Szwabii, gdzie zosta z szacunkiem przyjty
przez przyjaci i zatrzymany przez kilka dni. Nastpnie
skierowa si do Saksonii, przeprawi przez ab i przyby
do Wagrii, by podj si pracy, do ktrej zosta
przeznaczony. Wreszcie uda si do diecezji, wszake nie
znalaz rodkw, z ktrych mgby si utrzyma choby
przez jeden miesic. Albowiem zgromadzenie faldereskie
po mierci witej pamici biskupa Wicelina, majc
rwnoczenie na uwadze i korzyci, i spokj, przenioso
si do kocioa w Hamburgu 1000. Atoli proboszcz Ludolf
1000

Por. c. 55 i 80 pocztek.

i bracia z Hogersdorf uwaali za dostateczne, gdy

ugoszcz biskupa podczas jego wizytacji. Jedynie uposaenie kocioa w Bozowie dostarczao utrzymania
biskupowi, ale byo ono w duym stopniu puste i zaniedbane. Biskup wic, przeprowadziwszy wizytacj i
wygosiwszy kazanie do synw kocioa swego, powrci
ku abie, by porozmawia z arcybiskupem w Stade. Gdy
za arcybiskup powodowany pych dugo zwleka z
przyjciem go i robi trudnoci z posuchaniem, powiedzia
biskup nasz do opata z Riddagshausen i innych, ktrzy z
nim przybyli: Po co tu siedzimy, bracia? Idmy spojrze
[temu] czowiekowi w oczy". I bez adnej obawy poszed
do ksicia kocioa i przyj pocaunek bez sowa
pozdrowienia. Odezwa si do niego nasz biskup w te
sowa: Nie odzywacie si do mnie? C przewiniem, e
nie zasuguj na pozdrowienie? Jeli taka wasza wola, wybierzmy arbitrw, ktrzy by rozsdzili nasz spr. Jak
wiecie, przybyem do Merseburga, daem od was
benedykcji, a odmwilicie mi jej. Skoniony wic koniecznoci udaem si do Rzymu, by uzyska od Stolicy
Apostolskiej to, czego wycie mi odmwili. Ja wic
miabym suszniejsz podstaw do gniewu, skoro
stawilicie mnie przed cik koniecznoci udania si w
t drog". Na to arcybiskup powiedzia: Jaka to nie
dajca si unikn przyczyna pdzia was do Rzymu i
skonia do podjcia trudw podry i ponoszenia
kosztw? Czy dlatego, e znajdujc si w oddalonym kraju
odwlekaem spenienie waszej proby, a nie znajdziemy
si w obliczu kocioa naszego?" Odwlekalicie mwi
nasz biskup po to, by unicestwi nasz spraw; to
bowiem by wyzna prawd swoimi sowami
wyranie zdradzili-

cie. Lecz chwaa Bogu, ktry nas w swej subie doprowadzi do celu, przez znojne, co prawda, lecz rado
niosce trudy". Wtedy arcybiskup odrzek: Stolica
Apostolska wywicajc was na mocy wasnej wadzy,
ktrej z pewnoci nie moemy si opiera, dokonaa
uytku z uprawnie, ktre nam legalnie przysuguj.
Krzywd t zamylia jednak naprawi przez zaznaczenie
w licie do nas skierowanym, e przez ten krok nic z
podlegoci waszej wobec naszej wadzy nie zostao
podwaone". Odpowiada nasz biskup: Wiem, zaprawd, i
uznaj, e tak jest, jak mwicie, i dlatego te wanie
przybyem, by podporzdkowa si w tym wszystkim, co
wam si naley, by nieporozumienia zaniky i by czyni
to, co do pokoju naley 1001. Uwaam take za rzecz
suszn, bycie zatroszczyli si o zaopatrzenie dla nas,
ktrzy uwaamy si za waszych poddanych 1002.
Wojujcym bowiem naley si zapata". A powiedziawszy
to zawarli z sob przyja, obiecujc jeden drugiemu wzajemn pomoc w potrzebach.
Odchodzc std biskup nasz Gerald uda si do Bremy
1003by spotka si z ksiciem. w bowiem, zagniewany
na Fryzw, ktrzy nazywaj si Rstringami, przyby do
Bremy -1003 pierwszego listopada 1004 i kaza chwyci tych
wszystkich, ktrzy przybyli na targ i skonfiskowa ich
towar. Kiedy wic ksi zapyta naszego biskupa, w jaki
sposb zosta przyjty
1001

Por. Ewang. w. ukasza 14, 32.

Ut nobis uae subiecta sunt sentientibus (por. II Ks.
Machabejska 9, 25: et scripsi ad eum uae subiecta sunt).
1003
Brak w rkpsie lubeckim (niewtpliwie przeoczenie kopisty).
1004
1155.
1002

przez arcybiskupa, wypowiedzia si o nim dobrze 1005 i

usiowa zagodzi nastawienie ksicia wzgldem
arcybiskupa. Albowiem zadawniona midzy nimi nieprzyja znalaza w tym czasie mono ujawnienia si,
poniewa arcybiskup opuci wypraw wosk i w ten
sposb jako amicy przysig sta si winny obrazy
majestatu. Dlatego te legat cesarski przyby do Bremy i
zaj wszystkie folwarki biskupie, i cokolwiek na nich
znalaz, zabra na rzecz skarbu. To samo przydarzyo si
biskupowi z Halberstadt Ulrykowi1006. Gdy ksi nasz
wrci do Brunszwiku, biskup nasz uda si do niego i
obchodzi z nim wito Boego Narodzenia.
Nastpnie wrci biskup do Wagrii, zabra ze sob swego
brata, opata z Riddagshausen, i poszed do Starogardu, by
obchodzi uroczysty dzie Objawienia 1007 w
miejscowoci, w ktrej znajduje si katedra. Miasto za
byo zupenie opustoszae, nie miao ani murw, ani
mieszkacw, lecz tylko malek kaplic, wzniesion tam
przez witej pamici Wicelina1008. Tam przy
najostrzejszym
mrozie,
wrd
zasp
nienych,
odprawilimy naboestwo. Ze Sowian nie uczestniczy
nikt prcz Przybysawa i kilku osb. Po zakoczeniu
witych obrzdw prosi Przybysaw, abymy si
skierowali do jego domu, ktry znajdowa
1005

POR. I KS. Samuela

19, 4: Locutus est ... Ionathas de David

bona.
1006

Ulryk bp Halberstadtu 1149/1150-1180.

6 I 1156.
1008
Starogard wagryjski wskutek granicznego pooenia i czstych
zniszcze wojennych traci w tym czasie na znaczeniu na rzecz
(Starej) Lubeki, ktra, jak pamitamy, ju za Henryka
Gotszalkowica bya gwnym centrum politycznym Obodrytw.
1007

si w do oddalonej miejscowoci. I przyj nas z wielk

yczliwoci, i wyda wspania uczt. Dwadziecia da
leao na przygotowanym dla nas stole. Tam na podstawie
wasnego dowiadczenia przekonaem si o tym, o czym
przedtem syszaem na podstawie pogosek, a mianowicie
e aden nard nie przewysza gocinnoci Sowian1009.
Wszyscy bowiem jednomylnie i tak ochoczo przyjmuj
goci, e nikt nie potrzebuje prosi o gocin. Co bowiem
posiadaj dziki uprawie roli, rybowstwu czy polowaniu,
w caoci przeznaczaj na dzieo szczodroci, goszc za
najdzielniejszego tego, kto jest rozrzutniejszy. Ta ch
postawienia si prowadzi wielu do kradziey i rabunkw.
Zaiste, te rodzaje przestpstw przebacza si u nich atwo,
znajduj bowiem usprawiedliwienie w deniu do
gocinnoci. Albowiem wedug zwyczajw sowiaskich
co ukradniesz noc, nastpnego dnia winiene rozdzieli
midzy goci. Gdyby za kto co si zreszt
niezmiernie rzadko zdarza zosta schwytany na
odmowie pielgrzymowi gociny, wolno jego dom i
majtek strawi poarem; powszechna te panuje zgoda,
by takiego nazwa niesawnym i zym, i godnym
szyderstwa ze strony wszystkich, kto nie obawia si
odmwi gociowi chleba.
84. NAWRCENIE PRZYBYSAWA
Pozostalimy owej nocy u ksicia jak i przez dob
nastpn. Potem udalimy si do bardziej oddalonych
czci Sowiaszczyzny, by korzysta z gociny pewnego
monego imieniem Cieszymir, ktry zapro1009

Por. c. 108 koniec.

si nas do siebie. Przydarzyo si za, e w drodze

przybylimy do gaju, ktry jest jedyny w tym kraju, caa
bowiem okolica jest paska. Tam wrd bardzo starych
drzew zobaczylimy wite dby, ktre byy powicone
bogu owej ziemi, zwanemu Prowe; otacza je dziedziniec i
zwarte opotowanie drewniane, w ktrym znajdoway si
dwie bramy. Oprcz bowiem bstw domowych i niebot,
w ktre obfitoway poszczeglne miejscowoci, owo
miejsce byo witoci dla caego kraju, miao swojego
kapana, swoje wita i rozmaite obrzdy ofiarne. Tame
co poniedziaek mieszkacy z caego kraju wraz z ksiciem i kapanem gromadzili si, aby wymierza sprawiedliwo. Wejcie do przybytku byo zakazane
wszystkim z wyjtkiem kapana i tych, ktrzy pragnli
zoy ofiary lub ktrym grozio niebezpieczestwo
mierci. Tym bowiem nigdy nie odmawiano azylu. Wobec
swoich miejsc witych Sowianie odnosz si z tak
czci, e obejcia wityni nie pozwalaj zbezczeci
nawet krwi wroga. Z trudnoci tylko dopuszczaj do
zoenia przysigi, bowiem przysic u Sowian znaczy
prawie tyle, co cign na siebie przeklestwo, poniewa
zagniewani bogowie wywieraj zemst 1010.
U Sowian istniej rozmaite rodzaje bawochwalstwa, nie
wszyscy bowiem zgodnie praktykuj te same zabobonne
obrzdki. Jedni stawiaj dziwaczne posgi w wityniach,
jak np. wizerunek w Poni, ktry nosi imi Podaga 1011;
inne bstwa zamieszkuj
1010

Por. c. 52. Aluzja do rozpowszechnionego w Niemczech

zwyczaju przysigania.
1011
Rkps wiedeski: pogaga. Podobnie jak w wypadku Prowego i
Siwy (ywii?), wiadomo o bstwie Podaga

lasy i gaje, jak na przykad boek starogardzki Prowe.

Takich nie przedstawia si na wizerunkach. Wielu bogw
rzebi z dwoma lub trzema czy nawet wicej gowami.
Obok za wieloksztatnej rzeszy bokw, ktrymi
oywiaj pola i lasy lub przypisuj im smutki i rozkosze,
nie przecz, e wierz w jednego boga w niebie,
rozkazujcego pozostaym; w najpotniejszy troszczy
si tylko o sprawy niebiaskie, inni za penicy w
posuszestwie przydzielone im zadania pochodz z
jego krwi i w tym kady z nich jest znamienitszy, im
bliszy jest owemu bogu bogw.
Gdymy za przyszli do owego gaju1012, miejsca
nieczystego, napomnia nas biskup, bymy odwanie
zabrali si do zniszczenia wspomnianego gaju. Sam
zeskoczy z konia i strzaska ozdobne wysady bram. Potem
wszedszy do przybytku zebralimy cae ogrodzenie
przybytku na jedno miejsce wok witych drzew i z
kupy drewna uczynilimy stos do palenia, cho nie bez
obaw, by nas przypadkiem mieszkacy nie zaskoczyli i nie
obrzucili kamieniami1013. Ale Bg nas ochroni. Potem
skierowalimy si do domu gocinnego, gdzie Cieszymir
przyj nas z wielkim przepychem. Ale puchary
sowiaskie nie byy nam sodkie ani mie, poniewa
widzielimy kajdany i rozmaite narzdzia tortur, ktrymi
drczono chrzecijan przywiedzionych z Danii. Ujrzelimy
tam kapanw Pana wycieczonych dugotrwaym
przebywaprzekaza tylko Helmold. Zob. o tym bstwie (by moe
identycznym z Pogod Jana Dugosza): S. Urbaczyk, SSS IV 166.
1012
8 I 1156.
1013
Wyrazu kamieniami" brak w zachowanych rkopisach.
Koniektura na podstawie editio princeps.

niem w wizieniu; nie by w stanie pomc im biskup ani

si, ani przez wstawiennictwo.
W najblisz niedziel 1014 zgromadzi si cay lud z kraju
na targu lubeckim; przyby tam rwnie biskup i wygosi
do ludu kazanie z wezwaniem, by wyrzekszy si swych
bokw czcili jedynego Boga, ktry jest w niebiesiech1015,
a przyjwszy ask chrztu, by wyrzekli si zych czynw,
mianowicie upienia i zabijania chrzecijan. Gdy skoczy
kazanie do ludu, Przybysaw za przyzwoleniem innych powiedzia: Sowa twoje, czcigodny biskupie, s sowami
Boga i waciwe dla naszego zbawienia. W jaki jednak
sposb wejdziemy na t drog, uwikani w takim ogromie
za? By mg zrozumie nasze utrapienie, wysuchaj
cierpliwie moich sw; lud bowiem, na ktry patrzysz, jest
twoim ludem, suszn zatem jest rzecz, bymy tobie
przedstawili nasze cikie pooenie. Nastpnie twoj
rzecz bdzie wspczu nam. Wasi bowiem ksita z
tak surowoci nas upi, e z powodu danin i
najtwardszego poddastwa nam lepsza jest mier nili
ywot1016. Oto tego roku my, mieszkacy tego malekiego
skrawka kraju, zapacilimy ksiciu owe tysic grzywien,
dalej hrabiemu tyle set, a jeszcze nie wywizalimy si ze
wszystkiego, lecz uciska si nas codziennie i krzywdzi a
do cakowitego wyniszczenia. W jaki wic sposb
znajdziemy czas na t now religi, by budowa kocioy i
przyjmowa chrzest my, ktrym codziennie si zapowiada
usunicie z ziemi? Gdyby
1014

15 I 1156?
Por. Ewang. w. Mateusza 6, 9.
1016
Por. Ks. Jonasza 4, 3; Mdro Syracha (Eklezjastyk) 30, 17.
1015

chocia bya okolica, do ktrej moglibymy zbiec. Oto gdy

przechodzimy Trawn, czeka nas tam podobna klska, gdy
kierujemy si do rzeki Piany, spotyka ona nas rwnie.
C wic pozostaje nam innego, jak opuci ziemi, uda
si na morze i zamieszka w gbinach 1017? Gdzie jest
nasza wina, jeli wypdzeni z ojczyzny siejemy niepokj
na morzu i wymuszamy rodki do ycia od Duczykw i
kupcw eglujcych po morzach? Czy nie jest to wina
ksit, ktrzy nas popychaj do tego?"
Na to biskup odpowiedzia: Nie dziw, e ksita nasi
dopuszczali si dotd naduy wzgldem waszego narodu.
S oni bowiem mniemania, e nie bardzo dopuszczaj si
przestpstw, gdy niszcz bawany i tpi tych, ktrzy s
bez Boga. Raczej wic ucieknijcie si do wiary
chrzecijaskiej i poddajcie waszemu Stwrcy, pod ktrym
si zginaj, ktrzy nosz okrg 1018. Czy Sasi i inne ludy,
ktre nosz miano chrzecijan, nie pdz spokojnego
ywota, zadowoleni ze swoich uprawnie? Wy za
jestecie jedyni, ktrzy rni si religi od wszystkich, na
skutek czego jestecie skazani na grabienie przez wszystkich". Na to Przybysaw: Jeli ksiciu panu i tobie
podoba si, bymy wyznawali t sam religi co hrabia,
dajcie nam prawa Sasw co do gruntw i wiadcze, a
chtnie zostaniemy chrzecijanami, bdziemy budowa
kocioy i dawa swoje dziesiciny".
Potem uda si biskup nasz Gerold do ksicia na zjazd
caego kraju, wyznaczony do Artlenburga. Na wezwanie
przybyli tam i ksita sowiascy na
1017
1018

Por. Ks. Psalmw 138, 8-9.

Ks. Hioba 9, 13 (por. c. 81).

okres zjazdu 1019. Wwczas za zacht biskupa wygosi

ksi do Sowian przemwienie w sprawie przyjcia
chrzecijastwa. Odpowiedzia mu ksi obodrycki
Niklot: Niech Bg, ktry jest w niebiosach, bdzie twoim
Bogiem, ty za zosta bogiem naszym, a dosy nam 1020.
Czcij ty jego, a my bdziemy czcili ciebie" 1021. Ksi
jednak przerwa mu te bluniercze sowa. Dla rozwoju za
biskupstwa i kocioa nic wicej wwczas nie uczyniono,
poniewa ksi nasz 1022 niedawno powrci z Woch i
cakowicie odda si poszukiwaniu nowych rde
dochodu, skarb bowiem by pusty i prny 1023.
Gdy wic ksi wrci do Brunszwiku, uda si za nim
biskup i pozosta u niego przez wiele dni1024. Powiedzia
te do ksicia: Oto ju cay rok przebywam na waszym
dworze i jestem dla was ciarem. Wszake gdy wracam
do Wagrii, znajduj si bez rodkw utrzymania 1025.
Dlaczego wic naoye na mnie ciar tytuu biskupiego i
urzdu? O wiele lepiej miaem przedtem ni teraz". Na te
sowa ksi
1019

Luty/marzec (?) 1156.

Por. Ewang. w. Jana 14, 8.
1021
Bya to z jednej strony prba odmowy konwersji, z drugiej
ch zademonstrowania ulegoci wobec Henryka Lwa.
1022
Sw dux noster brak w editio princeps, czyby wic pisarz
rkpsu kanclerza Distelmeiera mia na myli bpa Gerolda?
1023
Ks. Rodzaju 1, 2. Gwnym motywem zjazdu w Artlenburgu
byy wic zapewne, jak przypuszcza S t o o b, usiowania Henryka
Lwa narzucenia trybutu Sowianom.
1024
Por. I Ks. Machabejska 11, 40.
1025
W oryg. dosadniej: non habeo quod manducem. Por. Ewang.
w. Mateusza 15, 32.
1020

przyzwa hrabiego Adolfa i uczyni liczb 1026 z nim w

sprawie trzystu anw, ktre zostay nadane w uposaeniu
biskupstwu1027. Wtedy hrabia wyznaczy biskupowi w
posiadanie Uty i Gummal1028 wraz z przylegociami.
Ponadto doda do folwarku, ktry nazywa si Bozw, dwie
wsie, Hutzfeld i Wbs 1029. W Starogardzie da mu take
do odpowiedni nieruchomo, przylegajc do targu. I
rzek hrabia: Niech idzie biskup do Wagrii i przy pomocy
skrztnych mw kae oszacowa te posiadoci. Ile
zabraknie do liczby trzystu anw, ja uzupeni; natomiast
nadwyka przypadnie mnie".
Przyby wic tam biskup, obejrza posiadoci, a
zasignwszy informacji u chopw doszed do wniosku,
e wspomniane wioski obejmuj zaledwie sto anw.
Dlatego to hrabia kaza mierzy powierzchni miar
krtk, nieznan naszym mieszkacom, poza tym kaza
wymierzy t sam miar bagna i lasy 1030, przez co
sprawi, e liczba pl okazaa si bardzo wysoka. Gdy
rzecz dostaa si przed ksicia, rzek on, e w stosunku do
biskupa naley stosowa miar odpowiadajc zwyczajom
tej ziemi, natomiast nie naley wymierza bagien i
gstszych lasw. Wiele wic trudw woono w starania o
te posiadoci,
1026

Por. Ewang. w. Mateusza 25, 19: et posuit rationem cum eis.

Por. c. 77.
1028
W oryg.: Gammale. Od XVI w. opustoszaa wie nad Jeziorem
Utyskim (Eutiner See).
1029
Obie wsie w obecnej parafii Bozw.
1030
Por. II Ks. Samuela 8, 2: mensus est eos funiculo; Proroctwo
Amosa 7, 17. O anie jako o mierze powierzchni zob.: G. Labuda,
SSS III 113, A. Gilewicz, tame 209-211.
1027

ale ani ksi, ani biskup nie mogli ich uzyska a do dnia
dzisiejszego.
Te za majtki, o ktrych wspomniaem, otrzyma biskup
Gerold, nalegajc codziennie na ksit, w czas, nie w czas
1031
, by wykrzesa iskr powagi biskupiej w Wagrii. I
zaoy miasto i targ Uty oraz zbudowa sobie tam dom.
Poniewa za w biskupstwie starogardzkim nie byo
adnego zgromadzenia duchownych oprcz tego, ktre si
znajdowao w Kuzalinie (nazywa si ona drugim imieniem
Hgersdorf), za zgod ksicia kaza je przenie do Segebergu, miejsca pierwotnej fundacji, aby w czasie
uroczystoci, kiedy biskupowi wypada wystpi przed
ludem, mia orszak z duchowiestwa1032. Co prawda,
wydawao si to proboszczowi Ludolfowi i braciom
niewygodne z powodu gwaru na targu, jednak ustpili
wobec stanowiska starszych; nie wypadao bowiem
sprzeciwia si biskupowi. I zbudowa tam biskup dom.
Std idc dalej przyszed do arcybiskupa, ktremu take
wywiadczy wiele usug, spodziewajc si, e mu zwrci
klasztor w Falderze, ktry, jak wiadomo, jego poprzednik
zaoy i mia w posiadaniu. Arcybiskup troszczcy si o
interesy swojego Kocioa zwodzi go jednak chytrymi
obietnicami, raz obiecywa, to znw odwleka, zyskujc na
czasie 1033. Poleci za najczcigodniejszemu proboszczowi
Epponowi, by nie uchyla si cakiem od popierania tego
nowego kocioa, lecz by udziela po1031

Por. II List do Tymoteusza 4, 2: opportune importune.

Por. c. 58. Powrt do Segebergu zapewne ok. 1157.
1033
Por. List do Kolosan 4, 5; List do Efezjan 5, 16.
1032

mocy biskupowi tak w ludziach, jak i innymi sposobami.

Z tego powodu biskup nasz przyzwa z Faldery ksidza
Brunona w bowiem po mierci Wicelina wyjecha ze
Sowiaszczyzny 1034 i przenis go do Starogardu, by
troszczy si o zbawienie owego ludu. Zaprawd, dziki
Boskiej zachcie zapala si w do tego dziea. W wizji
bowiem nocnej widzia w rkach swoich puszk
liturgiczn, z jej pokrywy wyrosa nowa kwitnca latorol;
wzmocniwszy si wyrosa ona w silne drzewo. Tak te
stao si zgodnie z przeczuciem. Natychmiast bowiem po
przyjciu do Starogardu zabra si do dziea Boego z
wielkim zapaem i wezwa lud sowiaski do laski
odrodzenia, wyrbujc wite gaje i niweczc
witokradcze obrzdy. A poniewa grd i miasto, gdzie
kiedy znajdowaa si katedra i stolica biskupia, byy opuszczone, otrzyma od hrabiego pozwolenie na zaoenie
kolonii Sasw, przez co kapan znajdzie poparcie u ludu,
ktrego zna i jzyk, i obyczaje. I stao si to rzeczywicie
niema pomoc dla nowego kocioa. Mianowicie
zbudowany zosta okazay koci w Starogardzie;
zaopatrzono go obficie w ksigi, dzwony i inne paramenty.
W ten sposb wznowiono cze domu1035 Boego w
porodku narodu zego i przewrotnego1036, w roku jakoby
dziewidziesitym po zagadzie pierwszego kocioa, co
zdarzyo si
1034

Por. c.75 w latach 1152 - 1154 by duchownym w Bozowie.

Por. II Ks. Kronik 29, 35; I Ks. Kronik 23, 28.
1036
List do Filipian 2, 15.
1035

po zamordowaniu pobonego ksicia Gotszalka1037. I

dokona biskup Gerold powicenia kocioa ku czci
witego Jana Chrzciciela w obecnoci penych arliwoci
szlachetnego hrabiego Adolfa i pani Matyldy, jego
najpoboniejszej ony. I poleci hrabia ludowi Sowian, by
przynosili swoich zmarych celem pogrzebania ich na
cmentarzu kocielnym i by schodzili si w dni uroczyste
do kocioa w celu wysuchania sowa Boego. Im te
kapan Boy Bruno stosownie do powierzonego sobie
posannictwa w sposb naleny suy sowem Boym,
majc kazania spisane w jzyku sowiaskim; wygasza je
w odpowiedniej porze ludowi. I zakazano odtd Sowianom przysiga na drzewa, rda i kamienie, a podejrzanych o dokonanie przestpstw doprowadzali oni do
kapana, by podda ich badaniu przez prb elaza lub
lemieszw 1038. W owym czasie Sowianie przybili
jakiego Duczyka do krzya. Gdy o tym donis kapan
Bruno hrabiemu, w wytoczy zoczycom spraw i ukara
pieninie. Znis te ten rodzaj mczarni w kraju.
A skoro biskup Gerold stwierdzi, e w Starogardzie
pooono dobre fundamenty, podsun hrabiemu myl, by
wznie koci w okrgu, ktry nazywa si Ssel1039. I
posano tam z klasztoru faldere1037

A wic ok. 1156. Chodzi o koci pooony poza murami

samego grodu, dostpny dla ogu wiernych.
1038
Tzw. sd boy niedczna cz wczesnej niemieckiej
procedury sdowej. Niekonsekwencja Helmolda, skoro nieco
wczeniej (na pocztku tego samego rozdziau) mwi o niechci
Sowian do przysigania.
1039
Zdaniem Stooba koci, o ktrym mowa, zaoono wwczas
(ok. 1158-1160) w miejscowoci Altenkrempe.

skiego kapana Deilaw 1040, ktrego duch pragn znojw i

niebezpieczestw w goszeniu ewangelii. Wysany przyby
wic do jaskini rozbjnikw1041, do Sowian, ktrzy
mieszkaj obok rzeki Crempine 1042. Znajdowao si za
tam zwyczajne legowisko piratw. Wrd nich mieszka
kapan, suc Panu w godzie i w pragnieniu, i w
nagoci1043.
Po tych zdarzeniach wydawao si waciwe zbudowa
kocioy w Ltjenburgu i Ratekau 1044. Udali si tam
hrabia z biskupem i wyznaczyli miejsce na pobudowanie
kociow. Roso wic dzieo Boe w kraju Wgrw, a
hrabia i biskup suyli sobie wzajemnie pomoc.
Okoo tego czasu odbudowa hrabia grd Poni 1045 i
zaoy tam miasto i targ. Sowianie za, ktrzy mieszkali
w ssiednich miejscowociach, wywdrowali, a przybyli
Sasi i tam zamieszkali. Powoli zupenie zabrako w kraju
Sowian.
Jednake i na terytorium Poabian zwikszya si liczba
kociow dziki staraniom biskupa Ewermoda i hrabiego
Henryka z Raciborza 1046. Co prawda,
W kadym razie w samym Susel koci istnia ju przed 1180 r.
1040
Rkpsy: deilanum (kopenhaskie, lubecki, dawne wyd.), Alanum
(kancl. Distelmeiera). Versus de Vita Vicelini (v. 202): Deilaph.
Chronicon Sclavicum (c. 25): Deylawyn.
1041
Proroctwo Jeremiasza 7, 11 oraz w ewangeliach.
1042
Ob. Kremper Au.
1043
KS. Powtrzonego Prawa 28, 48.
1044
W pobliu Lubeki. Lutjenburg by wybrany jako koci
misyjny na terenie rezerwatu sowiaskiego" (por. c. 57). Ratekau
jako koci dla kolonistw (S t o o b).
1045
Zburzony 1139 (por. c. 56, 75).
1046
Henryk z Badwide (por. c. 54). Organizacja parafialna w kraju
Poabian wprowadzona ok. 1164.

nie byli jeszcze w stanie uniemoliwi Sowianom

grabiey; w dalszym cigu przepywali oni morze i niszczyli ziemi Duczykw; nie oderwali si te od
grzechw 1047 ojcw swoich.
85. O MIERCI KANUTA
Duczycy wyczerpani cig wojn domow nie mieli ju
wcale si do prowadzenia wojen zewntrznych. Albowiem
krl Duczykw Swen, umocniwszy si w krlestwie
zarwno dziki pomylnie odniesionym zwycistwom, jak
i dziki poparciu wadzy cesarskiej 1048, w okrutny sposb
obchodzi si ze swym ludem, z powodu czego zemst
paccy Bg nie uwieczy pomylnoci jego ostatnich
krokw. Gdy wspkonkurent jego Kanut widzia, jak lud
szemrze przeciwko Swenowi, zawezwa do siebie Waldemara, ktry by bratem stryjecznym i stronnikiem Swena, i
zjedna go sobie, dajc mu za on sw siostr 1049.
Upewniwszy si co do jego pomocy, wznowi knowania
przeciwko Swenowi. Gdy wic krl Swen znajdowa si w
Zelandii, Kanut i Walemar przybyli niespodziewanie z
wojskiem, by go pobi 1050. w za z powodu swego
okruciestwa zosta opuszczony przez wszystkich; nie
majc przeto si do
1047

Zwrot czsty w Biblii (por. II Ks. Krlewska 13, 6; 14, 24).

W 1152 (por. c. 73).
1049
Zofi crk Wodzimierza, ksicia Wielkiego Nowogrodu.
Poniewa matk Zofii bya Ryksa Piastwna (crka Bolesawa
Krzywoustego), wdowa po krlu Szwecji i Danii Magnusie (zob.
przyp. 640), przeto Zofia bya przyrodni siostr Kanuta III (V).
1050
Lato 1154.
1048

stoczenia bitwy, uciek z on i rodzin na morze i

popyn do Starogardu. Gdy dowiedzia si o tym hrabia
Adolf, gwatownie przerazi si, a mianowicie tym, e
najpotniejszy m, ktry trzyma wdzido na paszczach
ludw 1051 pnocy, nagle zosta strcony. Hrabia okaza
mu wiele uprzejmoci, gdy Swen pragn przejecha przez
jego ziemi. w za skierowa si do Saksonii, do swego
tecia Konrada, margrabiego Wettynu, i pozosta tam
prawie dwa lata 1052.
W owym czasie ksi nasz Henryk przyby na zjazd
ratyzboski, by przyj ksistwo Bawarii1053. Albowiem
cesarz Fryderyk ksistwo to odebra swojemu stryjowi i
zwrci naszemu ksiciu, stwierdziwszy, e wierne mu
odda usugi w wyprawie woskiej i w innych sprawach
pastwowych. Nadano mu te nowy tytu: Henryk Lew,
ksi Bawarii i Saksonii.
Gdy wic sprawy zostay zaatwione po myli i ksi
wraca ze zjazdu, wwczas przystpili do niego ksita
sascy 1054 proszc, by udzieli Swenowi pomocy i
wprowadzi ponownie do jego krlestwa. Swen obieca
przy tym ksiciu olbrzymi sum pienin. Zebra wic
ksi nasz due wojsko i zimow por wprowadzi Swena
do Danii1055. Natychmiast otwary mu bramy miasta
Szlezwik i Ripen.
1051

Por. Proroctwo Izajasza 30, 28. Zwrot czsty w Biblii.

ona Swena, Adelajda, bya crk Konrada z Wettynu,
margrabiego Mini i uyc.
1053
17 IX 1156. Henryk II Jasomirgott otrzyma odszkodowanie w
postaci Austrii.
1054
Gwnym promotorem aktywnej akcji na pnocy by arcybp
Hartwig I, liczcy na moliwo restytucji prymatu swej metropolii
nad biskupstwami Skandynawii.
1055
Zim 1156-1157.
1052

Dalej jednak przedsiwzicie ich nie miao powodzenia.

Albowiem cho Swen. bardzo czsto chepi si przed
ksiciem, e Duczycy dobrowolnie przyjm go
przychodzcego z wojskiem, zapowied jego nie spenia
si. Nie byo bowiem nikogo w caym kraju Duczykw,
kto by go przyjmowa albo wyszed mu naprzeciw. w
wic czujc, e losy s mu przeciwne i e wszyscy go
unikaj, powiedzia do ksicia: Prny jest mj znj1056,
lepiej zawrmy. Jaki bowiem z tego dla nas poytek,
gdy spustoszymy ziemi i zupimy niewinnych? Nie mamy
za monoci zmierzy si z nieprzyjacielem, poniewa
ucieka od nas i udaje si na morze". Przyjli wic
zakadnikw od dwu miast i wyszli z Danii.
Wtedy Swen posuy si innym planem: postanowi
przej do Sowian. A korzystajc z gocinnoci 1057
hrabiego w Lubece, przyszed do Niklota, ksicia
Obodrytw. Ksi te poleci Sowianom w Starogardzie
i w ziemi Obodrytw, by pomagali Swenowi.
utrzymawszy kilka okrtw przyby bez przeszkd na
wysp Laaland, gdzie znalaz mieszkacw uradowanych
jego nadejciem, poniewa od pocztku pozostali mu
wierni. Stamtd poszed do Fionii i przyczy j sobie.
Stamtd uda si na inne mniejsze wyspy i dziki darom i
obietnicom przyczy wiele z nich do siebie; strzeg si
przy tym zasadzek i ubezpiecza w obwarowanych silnie
miejscach 1058. Gdy si o tym dowiedzieli Kanut i Waldemar, przybyli z wojskiem, by pobi Swena i wyp1056

Cassus est labor noster; por. Juliusz Waleriusz (zob. przyp.

590), s. 95: cassum laborem.
1057
Por. Ks. Sdziw 18, 3: utentesque illius diversorio.
1058
Por. I Ks. Samuela 23,14.

dzi go z ziemi. w jednak umocni si na Laaland,

przygotowany do oporu; rwnoczenie wspomagao go
bezpieczne pooenie. Przeto za porednictwem biskupa z
Ripen Eliasza i ksit z obu stron niezgoda zamienia si
w zgod, [a] krlestwo podzielono na trzy czci.
Waldemarowi przydzielono Jutlandi, Kanutowi Zelandi,
Swenowi Skonie; ostatni kraj wyrnia si mami i
broni. Inne mniejsze wyspy podzielili midzy siebie
stosownie do tego, jak komu wypado. Aeby za umowy
nie zostay zniweczone, umocniono je przysig.
Po tych zdarzeniach Kanut i Waldemar urzdzili wspania
uczt w Zelandii, w miecie, ktre nazywa si Roskilda, i
zaprosili swego krewnego, Swena, by odda mu cze,
umoliwi mu odpoczynek i pocieszy go za wszystkie
cierpienia, wyrzdzone w dniach nieprzyjani i wojny1059.
Atoli w z wrodzonego sobie okruciestwa gdy siad do
uczty i ujrza krlw wspbiesiadnikw, bez obaw i
nie ywicych adnych podejrze, zacz przemyliwa o
zgotowaniu zasadzki w odpowiednim miejscu. Trzeciego
dnia uczty wic, gdy ju zapady ciemnoci nocy, na znak
dany przez Swena dobyto mieczy; atakujcy rzucaj si na
krlw niczego nie podejrzewajcych i przeszywaj nagle
Kanuta 1060. Atoli gdy morderca wymierzy cios w gow
Waldemara, w gwatownie odskoczy, zgasi wiato i
przy Boskiej pomocy wymkn si w ciemnociach,
odnisszy jedn tylko ran. Uciek tedy do Jutlandii i
poruszy ca Dani. Wtedy Swen cign wojsko z
Zelandii i innych wysp i przeprawi si do Jutlandii, by
pokona Wal1059
1060

Zwrot czsty w Biblii (por. Ks. Hioba 28, 23).

9 VIII 1157.

demara. Wszake w wy prowadzi wojsko i zabiegi mu

drog z du si 1061; niedaleko Viborga stoczono bitw,
[w ktrej] zosta zabity tego dnia Swen jak rwnie
wszyscy jego mowie 1062. Krlestwo Danii obj przeto
Waldemar i sta si siewc pokoju i jego synem 1063. Tak
skoczyy si walki wewntrzne, ktre przez wiele lat
toczyy Dani. Waldemar zawar przyja z hrabi
Adolfem i czci go tak, jak to robili krlowie, ktrzy byli
przed nim 1064.
86. O BUDOWIE LWENSTADT
W owych dniach poar strawi miasto Lubek 1065. Posali
wic kupcy i inni mieszkacy miasta poselstwo do ksicia,
by mu powiedzie: Ju od dawna z waszego rozkazu
zabroniono odbywania targu w Lubece. Mymy za dotd
pozostali w tym miecie, majc nadziej na odzyskanie
targu z aski waszego dobrodziejstwa; poza tym budynki
nasze, ktremy wystawili wielkim kosztem, nie
pozwalay nam odej. Teraz za po poarze domw
prnym wydaje si zadaniem dokonywa odbudowy w
miejscu, w ktrym nie zezwala si na targ. Pozwl wic
nam zbudowa miasto w miejscu, ktre si tobie spodoba".
Prosi wic ksi hrabiego Adolfa, by mu ustpi port i
wysp w Lubece. Tego jednak nie chcia tene uczyni.
Wtedy zaoy ksi nowe miasto nad rzek
1061

Por. I Ks. Machabejska 11,15.

23 X 1157; por. I Ks. Samuela 31, 6.
1063
Por. Ewang. w. ukasza 10, 6: filius pacis.
1064
Por. I Ks. Machabejska 11,26.
1065
Jesie 1157.
1062

Wochnic, niedaleko Lubeki, w ziemi raciborskiej, i zacz

je budowa i umacnia. I nazwa miasto od swego imienia
Lwenstad", to znaczy miasto Lwa 1066. Wszake
poniewa owo miejsce byo mniej odpowiednie i jako port,
i jako miejsce obronne, a dostpne byo tylko dla maych
okrtw, ksi ponownie zwrci si do hrabiego Adolfa
w sprawie wyspy i portu w Lubece, obiecujc mu wiele,
jeliby speni jego yczenie. 1067- Wreszcie hrabia da si
przekona, zrobi to, co nakazywaa konieczno, i
zrezygnowa na jego rzecz zarwno z grodu, jak i z wyspy.
Na rozkaz ksicia -1067 powrcili kupcy z radoci,
opuciwszy niedogodne nowe miasto, i zaczli
odbudowywa kocioy i mury miejskie. I posa ksi
posw do miast i krlestw pnocy, do Danii, Szwecji,
Norwegii i Rusi1068, zapewniajc im pokj i gwarantujc
swobodny dojazd i handel z jego miastem Lubek. I
ustanowi tam monet, komor celn oraz udzieli bardzo
szerokiego prawa miejskiego. Od tego czasu miasto
rozwijao si pomylnie i powikszya si znacznie liczba
jego mieszkacw 1069.
1066

pocztek 1158. Dokadne pooenie na pd.-wsch. od Lubeki

jest sporne (S t o o b).
1067
W starszym rkpsie kopenhaskim sowa te stanowi glos
marginaln.
1068
Rkpsy maj lekcj: Ruciam, rkps kanclerza Distelmeiera:
Russiam. Wydania Schorckla i Reinecciusa: Rugiam do Rugii".
1069
Por. Dzieje Apost. 6, 7, W tyme 1158 r., o czym Helmold nie
wspomina, doszo do wyprawy Henryka Lwa przeciw Obodrytom,
podczas ktrej zapewne Niklot dosta si na pewien czas do niewoli.
Por. Annales Palidenses (MGH SS XVI 90). Aluzj do owej niewoli
zawiera c. 98.

87. OBLENIE MEDIOLACZYKW

Mniej wicej w tyme czasie zwoa najdzielniejszy cesarz
Fryderyk wszystkich ksit saskich do oblegania miasta
Mediolanu 1070. Musia wic ksi nasz wzi peny
udzia w zadaniach natury publicznej. Dlatego to zacz
godzi niesnaski panujce wewntrz ksistwa, przez co
roztropnie zapobiega temu, by w nieobecnoci ksit i
innych znamienitych nie powstay jakie zamieszki.
Wysa wic posw i wezwa krla Duczykw
Waldemara na spotkanie i zawar z nim przyja 1071.
Prosi wwczas krl ksicia, by zawar dla niego pokj ze
Sowianami, ktrzy bez przerwy niszczyli jego krlestwo;
obieca mu za to wicej ni tysic grzywien srebra. Z tego
powodu kaza ksi Sowianom, mianowicie Niklotowi i
innym, zgosi si u siebie, wwczas zwiza ich nakazem
i przysig, by przestrzegali pokoju, tak z Duczykami, jak
i Sasami, a do jego powrotu. By za ukady byy
dotrzymane, kaza wszystkie okrty pirackie Sowian
przywie do Lubeki i pokaza swemu przedstawicielowi.
Atoli owi, powodowani zwyk sobie zuchwaoci, liczc
si z bliskoci wyprawy woskiej, przedstawili tylko
niewiele okrtw, i to bardzo starych, podczas gdy reszt,
ktra bya zdatna do wojny, chytrze zatrzymali. Hrabia
wic za porednictwem starszych ziemi Wgrw,
mianowicie Markrada 1072 i Hornona, wezwa Niklota i
zada od niego po dobroci, by zachowa wierno wobec
jego kraju. Czego ten wiernie dopeni.
Uregulowawszy w ten sposb sprawy uda si ksi1070

Helmold opisuje drugie oblenie miasta, trwajce od 1159 do

1162 r.
1071
Kwiecie maj 1159.
1072
Zob. c. 47.

e do Lombardii z tysicem, jak mwi, pancerzy, majc

w swym orszaku hrabiego Adolfa i wielu szlachetnych z
Bawarii i Saksonii. I przybyli do wojska krlewskiego,
oblegajcego fortec, ktra zwie si Crema1073, a
przynaley do Mediolaczykw i jest dobrze obwarowana.
I pozostali prawie przez cay rok przy zdobywaniu
twierdzy, i sprawili wiele machin wojennych1074 oraz
miotaczy ognia. Gdy w kocu zdoby cesarz twierdz 1075,
skierowa swe wojsko do Mediolanu, ksi za za jego
pozwoleniem powrci do Saksonii.
Atoli hrabia, uproszony, poszed do Anglii ze swym
krewnym ksidzem Rainaldem, elektem koloskim, ktry
peni funkcje poselskie do krla angielskiego 1076. I
zasmucili si, tak kler, jak i lud naszego kraju, z powodu
dugotrwaej nieobecnoci dobrego opiekuna. Albowiem
Sowianie starogardzcy i meklemburscy, pozostawieni
sami sobie na skutek nieobecnoci ksit, zamali pokj
w ziemi Duczykw. Draa wic nasza ziemia przed
gniewem krla duskiego. Atoli biskup nasz Gerold, tak
osobicie, jak i przez posw, stara si zaagodzi gniew
krlewski, zyskujc na czasie przez odwlekanie odwetu a
do przybycia ksicia i innych monych.
Po powrocie wic ksicia i hrabiego wyznaczono
1073

W oryg.: Crimme (crunine, crumne). Chodzi o twierdz

pooon pomidzy Mediolanem, Bresci i Kremon. Wojska saskie
stany pod Crem 20 VII 1159.
1074
Por. I Ks. Machabejska 11, 20.
1075
26 I 1160.
1076
Waciwie nie do Anglii, lecz do Normandii, gdzie wwczas
przebywa krl angielski Henryk II. Rainald to arcybp Kolonii (1159
- 1167) i kanclerz Fryderyka I Rainald von Dassel.

zjazd krajowy wszystkich mieszkacw prowincji

granicznych, tak Niemcw, jak Sowian, w miejscowoci,
ktra nazywa si Barfrde 1077. Rwnie krl Duczykw
Waldemar przyby a do Artlenburga, by poskary si
ksiciu na wszystkie klski, jakie mu sprawili Sowianie,
dopuszczajc si przekroczenia publicznego zakazu.
Sowianie za bali si stawi przed ksiciem, bdc
wiadomi swej winy. Dlatego ksi uzna ich za banitw i
nakaza wszystkim swoim [ludziom], by w czasie niw
byli gotowi do wyprawy. Wtenczas Niklot widzc, e
ksi ywi wrogie wobec niego zamiary, postanowi
uprzedzi go przez wypad do Lubeki; posa wic tam
synw swoich, by przygotowa zasadzk. W tym za
czasie mieszka w Lubece pewien czcigodny kapan imieniem Atelo. Jego dom sta w pobliu mostu, ktry
przechodzi przez rzek Wochnic ku poudniowi. Ten
przypadkiem kaza wykopa bardzo dugi rw, by
skierowa tdy potok, ktry pyn zbyt daleko.
Przygotowujca zasadzk grupa Sowian spieszc si, by
opanowa most, trafia na przeszkod w postaci rowu i
pobdzia szukajc przejcia. Gdy to ujrzeli domownicy
wspomnianego kapana, zaczli woa dononym gosem,
a przestraszony kapan zabieg im mnie drog z
przeciwnej strony. Wojsko za byo na rodku mostu i
prawie ju zbliao si do bramy, lecz kapan, zesany
byskawicznie przez Boga, podnis most przy pomocy
acucha i w ten sposb zapobieg przygotowanemu
ukradkiem niebezpieczestwu. Gdy o tym dowiedzia si
ksi, postawi tam stra wojskow.
1077

Koniec lipca (?) 1160. Barfrde 10 km od Artlenburga, na

pd. brzegu aby.

88. MIER NIKLOTA

Potem najecha ksi Henryk ziemi sowiask z siln
armi i spustoszy j ogniem i mieczem1078. Gdy Niklot
widzia potg ksicia, podpali wszystkie swoje grody,
mianowicie Iw1079, Mechlin, Skwierzyn i Dubin,
zapobiegajc z gry niebezpieczestwu oblenia. Jeden
jedyny grd sobie zatrzyma, mianowicie Orle, pooony
nad rzek Warnaw w pobliu ziemi Chyan 1080. Stamtd
robili codziennie wypady i szpiegowali wojsko ksicia i
zabijali z zasadzek nieostronie wczcych si. Pewnego
wic dnia, kiedy wojsko przebywao w pobliu Mechlina,
synowie Niklota, Przybysaw i Wercisaw, urzdzili
wypad, aby wyrzdzi szkody, i zabili niektrych spord
tych, ktrzy wyszli z obozw w celu zaopatrzenia si w
zboe. Dzielniejsi z wojska rzucili si za nimi w pocig i
ujli wielu z nich, a ksi kaza ich powiesi. Synowie za
Niklota, straciwszy konie i najdzielniejszych ludzi,
przybyli do ojca. Rzek on do nich: Zaprawd, sdziem,
e wykarmiem mw; ale oni bardziej [s] skorzy do
ucieczki ni kobiety. Wyjd wic ja sam i stwierdz, czy
nie zdoam dokona wikszych rzeczy". I wyszed z
oddziaem doborowych, i urzdzi zasadzk w kryjwkach
w pobliu wojska. Wtedy wyszli chopcy z obozu, aby
zdoby pasz, i znaleli si w pobliu zasadzek. Nastpnie
przybyli rycerze przemieszani ze sugami w liczbie okoo
szedziesiciu, wszyscy odziani w pancerze ukryte pod
odzie. Nie dostrzeg tego
1078

Jesie 1160.
15 km na pn.-wsch. od Wyszomierza (Wismaru).
1080
Zob. przyp. 632.
1079

Niklot, wpad midzy nich na bardzo szybkim koniu,

chcc ktrego przebi. Jednake wcznia dotara do
pancerza i odskoczya po daremnym ciosie. Gdy wtedy
Niklot chcia powrci do swoich, zosta nagle otoczony i
zabity, nie doczekawszy si pomocy z niczyjej strony 1081.
Rozpoznano jego gow i zaniesiono do obozu; wielu
zdumiewao si, e tak wielki m za wol Bo pad sam
jeden spord wszystkich swoich. Wtedy synowie jego,
dowiedziawszy si o mierci ojca, podpalili Orle i zaszyli
si w lasach, rodziny za swoje przenieli na okrty.
Ksi wic spustoszy cay kraj i zacz budowa
Skwierzyn i obwarowywa grd. I postawi tam na czele
niejakiego Guncelina, ma szlachetnego pochodzenia i
wojowniczego 1082, wraz z zaog. Potem synowie Niklota
powrcili do aski ksicej. I da im ksi Orle wraz z
ca ziemi. Nastpnie rozda ziemi Obodrytw we
wadanie midzy swoich rycerzy. I osadzi w grodzie
Cuscin 1083 pewnego Ludolfa, wjta z Brunszwlku. W
Malechowie pozostawi Ludolfa z Peine 1084, Skwierzyn i
Iw poruczy Guncelinowi. Mechlin za da jakiemu
szlachetnemu ze Schathen, Henrykowi1085, ktry take z
Flandrii
1081

Sierpie 1160. Podobnie opisuje okolicznoci mierci Niklota

Saxo Grammatyk XIV 25, 8 (ed. J. O l r i k, H. R a e d e r,
Kopenhaga 1931, s. 428).
1082
Guncelin z Hagen hrabia Skwierzyna 1158-1185, przedtem
ministeria Henryka Lwa, pochodzcy z Brunszwickiego, protoplasta
hrabiw skwierzyskich.
1083
Quetzin (?), por. przyp. 248.
1084
Obaj Ludolfowie byli ministeriaami wystpujcymi w
dokumentach w latach 1162-1168.
1085
Hrabia Henryk von Schathen, powiadczony w 1163 (Stoob).

przyprowadzi moc ludzi i osadzi w samym Mechlinie

oraz w caym okrgu miasta. A biskupem ziemi
Obodrytw ustanowi ksidza Bernona, ktry po mierci
Emmeharda stan na czele kocioa meklemburskiego 1086.
Wasn bowiem nazw Magnopolis jest Meklemburg. I
zapisa na uposaenie kocioa meklemburskiego trzysta
anw, jak to byo dawniej z kocioami raciborskim i
starogardzkim1087. Na prob skierowan do cesarza
otrzyma od niego wadz ustanawiania biskupstw,
nadawania ich i zatwierdzania w caej ziemi Sowian,
ktr albo on sam, albo przodkowie jego podbili swoim
puklerzem lub osignli prawem wojennym. Dlatego
wezwa biskupa starogardzkiego Gerolda, biskupa raciborskiego Ewermoda i biskupa meklemburskiego Bernona, by
przyjli od niego swoje godnoci i zwizali si z nim przez
zoenie hodu, jak to jest w zwyczaju wobec cesarza.
Chocia oni uznali ten wymg za bardzo uciliwy,
wszake ustpili dla tego, ktry si poniy dla nas 1088, jak
i z tej przyczyny, by nowiutki koci nie ponis przez
odmow straty. Nada im ksi przywileje na ich
posiadoci, dochody i sdownictwo 1089. I poleci ksi
Sowianom, ktrzy
1086

Bp Emmehard (por. c. 69) zm. 1155. Berno, dotd mnich w

Amelunxborn W Brunszwickiem, zosta mianowany bpem
meklemburskim przez Henryka Lwa w nieznanym bliej czasie, w
kadym razie przed 1160, i rzdzi diecezj do 1191 (1192). Zob. F.
Wigger, Berno, der erste Bischoff von Schwerin und Mecklenburg zu
dessen Zeit, Jahrbcher des Vereins f. meklenb. Geschichte u.
Alterthumskunde 28 (1863), s. 3-278.
1087
Por. c. 77 i 84.
1088
Por. List do Filipian 2, 8 (zob. c. 70).
1089
Dopiero w 1169 (Stoob).

pozostali w ziemi Wgrw, Poabian, Obodrytw i

Chyan, by uiszczali takie wiadczenia na rzecz biskupa,
jakie si skada u Polan i Pomorzan, to jest z puga trzy
miary yta i dwanacie pienikw obiegowej monety.
Miara za w jzyku sowiaskim nazywa si korzec 1090.
Za pug sowiaski uprawia si dwoma woami i tylu
komi1091. I wzrs dochd z dziesicin w ziemi Sowian,
poniewa napywali ze swoich ziem Niemcy, by uprawia
ziemi rozleg 1092, urodzajn w zboa, bogat yznymi
pastwiskami, obfitujc w ryb, miso i wszelakie dobra.
89. O ALBRECHCIE NIEDWIEDZIU
W owym czasie wschodni Sowiaszczyzn dziery
margrabia Albrecht, ktry nosi przydomek Niedwied;
rwnie dziki Boskiej yczliwoci powodzio mu si
nadzwyczajnie w cigu jego ycia. Podbi bowiem pod
swoje jarzmo ca ziemi Brzean, Stodoran i wiele ludw
zamieszkujcych midzy Hawel a Lab oraz okiezna
buntownicze wrd nich ywioy1093. W kocu, poniewa
Sowianie powoli opuszczali tereny, rozpocz werbunek
w Utrechcie i Nadrenii, nastpnie u tych, ktrzy mieszkaj
przy oceanie i znosz przeciwnoci od naway morskiej,
1090

W oryg.: curitce. Miara objtoci cia sypkich o nieznanej

wartoci. Jedyny wyraz sowiaski (poza onomastyk) w kronice
Helmolda.
1091
Chyba bd Helmolda lub kopisty. Powinno by: dwoma
woami lub jednym koniem. Por. c. 12, 14.
1092
Por. Ks. Wyjcia 3, 8.
1093
Zob. przyp. 479. Helmold nie zajmuje si w sposb
systematyczny dziejami Sowian poabskich spoza krgu wagryjskoobodryckiego.

mianowicie Holendrw, Zelandyjczykw oraz Flandryjczykw, i przeprowadzi od nich bardzo wiele ludu1094,
i kaza im zamieszka w miastach i grodach sowiaskich.
I wzmocniy si na skutek przyjcia kolonistw biskupstwa
brandenburskie i hawelberskie1095, poniewa pomnoya
si liczba kociow i wzrs znacznie dochd z dziesicin.
Rwnie i poudniowy brzeg aby zaczli w tym czasie
zamieszkiwa przybysze holenderscy: zasiedlili oni
poczwszy od miasta Salzwedel cay kraj bagnisty jak i nadajc si pod upraw ziemi, ktra nazywa si Balsamerlande i Marscinerlande 1096, take bardzo wiele
miast i grodw a do Lasu Czeskiego. Co prawda, mwi
si, e ziemie te zamieszkiwali niegdy Sasi, mianowicie w
czasach Ottonw, jakby to mg widzie po starych
groblach, ktre zostay usypane nad brzegami aby w
bagnistej ziemi Balsamw; gdy gr wzili Sowianie, Sasi
zostali zabici, a ziemia objta przez Sowian i utrzymana
przez nich a do
1094

Zwrot czsty w Biblii (por. Ks. Jozuego 11, 4).

Por. II Ks. Kronik 13, 18: et vehementissime confortati sunt
filii Iudae, eo quod sperassent.
1096
W pniejszej tzw. Starej Marchii. Balsamerlande to Biaa
Ziemia (zob. T. Lehr-Spawiski, J. Nalepa, SSS I 111), czyli
niemiecki okrg Belxem w pobliu Stendalu. Zob. W. H e s s l e r,
Mitteldeutsche Gaue des frhen u. hohen Mittelalters, Berlin 1957, s.
3941, 115. Sowiask etymologi nazwy zakwestionowa
ostatnio (w sposb niezbyt przekonywajcy) M. B a t h e, Belxem
ein Gau- und Flussname? Wissensch. Zeitschr. d. Humboldt
Univ. zu Berlin, GSR 16 (1967), z. 5, s. 629638. Marscinerlande
(rkpsy kopenhaskie: marscic[er]ilande, warscitirlande) to bagnista
okolica Wische" nad ab, pomidzy Werben a Arneburgiem. Zob.
J. Strzelczyk, Stara Marchia, SSS V (w druku).
1095

naszych czasw 1097. Teraz za, poniewa Bg szczodrze

obdarzy naszego ksicia i innych monych powodzeniem
i zwycistwem, Sowianie wszdzie zostali starci i
wypdzeni, a przyprowadzono od granic oceanu nard
mocny i niezliczony 1098, ktry otrzyma terytoria Sowian,
pobudowa miasta i kocioy i wzrs w bogactwa ponad
wszelkie oczekiwania.
90. PRZENIESIENIE BISKUPSTWA
STAROGARDZKIEGO
Okoo tego czasu 1099 prosi biskup Gerold ksicia, by
przenis stolic biskupi, ktr od dawna by Starogard,
do Lubeki, poniewa miasto to byo ludniejsze, lepiej
umocnione i w ogle pod kadym wzgldem
dogodniejsze. Poniewa myl ta spodobaa si ksiciu,
ustalili dzie, w ktrym mieli si zej w Lubece, by
urzdzi sprawy kocioa i biskupstwa. Wyznaczy te
ksi miejsce, w ktrym miano zaoy oratorium pod
wezwaniem macierzystego ko1097

Prba wyjanienia obecnoci Sowian na lewym brzegu aby

ich podbojami w okresie wielkiego powstania Sowian poabskich w
kocu X w. W rzeczywistoci Sowianie zamieszkiwali ju od
wczesnego redniowiecza Star Marchi i na pnoc od niej
pooony tzw. Hanowerski Wendland. Zob. J. Strzelczyk,
Drzewianie poabscy, Slavia Antiqua 15 (1968), s. 61 - 216.
1098
Por. Proroctwo Joela 1,6. Zagadnienie osadnictwa holenderskiego na obszarach dawniej sowiaskich ma swoj bogat
literatur, z ktrej w zwizku z relacj Helmolda wymienibym: T.
Rudolph, Die niederlndischen Kolonien der Altmark im 12. Jh.
Eine quellenkritische Untersuchung, Berlin 1889; H. Teuchert, Die
Sprachreste der niederlndischen Siedlungen des 12. Jahrhunderts,
Neumnster 1944.
1099
Jesie 1160.

cioa, oraz miejsce na klasztory; tame ustanowili

prebendy dla dwunastu duchownych yjcych na mod
kanoniczn. Trzynasta za przynaley do proboszcza. I da
biskup na utrzymanie braci okrelone dziesiciny i tyle z
dochodw ciganych od Sowian, ile starczyo na
utrzymanie prebend. Za hrabia Adolf zrezygnowa z
dochodowych wsi w pobliu Lubeki 1100; ksi
przeznaczy je natychmiast na uytek braci; rwnie z ca
wyznaczy kademu z braci dwie grzywny monety
lubeckiej; ponadto dokona innych jeszcze nada, ktre s
zapisane w przywilejach przechowywanych w kociele
lubeckim. I ustanowili tam proboszczem ksidza Etelona,
o ktrym wzmianka pochwalna znajduje si wyej1101.
91. ROZAM MIDZY ALEKSANDREM A
WIKTOREM
Okoo tego czasu1102, po mierci papiea Adriana 1103,
powstaa schizma w Kociele Boym midzy
Aleksandrem, ktry take nazywa si Roland1104, a
Wiktorem, ktry nosi take imi Oktawian1105. Gdy cesarz
oblega Mediolan, przyby do niego Wiktor, do obozu,
ktry znajdowa si pod Pawi, i cesarz go uzna. Na
zwoanym synodzie 1106 uznali go
1100

Rok 1163. Chodzi o wsie: Bussau *Byszewo, *Byszw),

Genin (* Janin) i Lankow (*kw) (S t o o b).
1101
C. 87, gdzie imi kapana podano w formie Atelo.
1102
Por. I Ks. Samuela 1,20.
1103
Hadrian IV zm. 1 IX 1159.
1104
Aleksander III, przedtem Roland Bandinelli, papie 11591181.
1105
Antypapie Wiktor IV 1159 - 1164.
1106
Pierwszy synod w Pawii odby si 5-12 II 1160. Obecny na
nim by nie arcybp moguncki Konrad I (1161 -1165), lecz raczej
jego poprzednik Arnold (zamordowany

take elekci: koloski Rainald i moguncki Konrad, i

wszyscy, ktrzy bali si cesarza albo chcieli pozyska
sobie jego wzgldy. Aleksandra za uzna Koci
jerozolimski i antiocheski, prcz tego caa Francja,
Anglia, Hiszpania, Dania i wszystkie krlestwa, ktre
znajduj si gdziekolwiek na ziemi. Ponadto przystpi do
niego cay zakon cysterski, do ktrego naley wielu
arcybiskupw i biskupw, wicej ni siedmiuset opatw
oraz niezliczona rzesza mnichw. Oni to corocznie
odbywaj zjazd w Citeaux i rozstrzygaj o tym, co jest
korzystne. Ich wpyw przemony najbardziej podnis
znaczenie Aleksandra. Zagniewany z tego powodu cesarz
wyda nakaz 1107, by wszyscy mnisi zakonu cysterskiego,
ktrzy przebywali w jego krlestwie, albo opowiedzieli si
za Wiktorem, albo zostali wypdzeni z krlestwa. Zaprawd, trudno jest poda, ilu ojcw, jaka liczba mnichw
opuciwszy swoje siedziby przeniosa si do Francji.
Rwnie bardzo wielu biskupw odznaczajcych si
witobliwoci w Lombardii i w caym krlestwie zostao
gwatem wypdzonych ze swych siedzib przez wadc, a
na ich miejsce postawiono innych.
A po upywie piciu albo wicej lat oblenia cesarz
opanowa Mediolan, wypdzi z niego mieszkacw,
zburzy wyniose wiee, a mury miasta zrwna z ziemi i
pozostawi miasto pustk 1108. Wtedy wzbio
24 VI 1160). Konrad bra natomiast udzia w drugim synodzie w
1162 r. (S t o o b).
1107
1162 lub 1164 na Sejmie Rzeszy w Wurzburgu.
1108
Zwrot czsty w Biblii, por. Proroctwo Jeremiasza 2,15; 10,22;
50,3. Zdobycie Mediolanu 26 III 1162. Waciwe oblenie trwao
tylko 1 rok (S t o o b).

si zbytni pych jego serce 1109 i dray wszystkie

krlestwa ziemi na wie o jego imieniu 1110. Wysa on
poselstwo do krla Francji Ludwika 1111, by zeszed si z
nim do Laony, lecej w ziemi Burgundw nad rzek
Arar 1112, w celu przywrcenia jednoci Kocioa. Zgodzi
si na to krl Francji. Oprcz tego posa wysannikw do
krla Danii, do krla Wgier i do krla Czech1113, by
stawili si wyznaczonego dnia; ponadto poleci wszystkim
arcybiskupom i najwyszym wadzom krlestwa swego i
wszystkim zakonnikom, by si uroczycie zjawili.
Wszyscy wic oczekiwali wielkich rzeczy1114 od tak
wspaniaego zjazdu, na ktrym mieli si zjecha obaj
papiee i tylu krlw. Wtedy udali si rwnoczenie do
wyznaczonej na zjazd miejscowoci Waldemar z biskupami Danii, arcybiskup Hartwig, biskup Gerold i hrabia
Adolf z wielu szlachetnymi z Saksonii. Ksi za
znajdujcy si w Bawarii przyby inn drog. Skoro za
krl francuski Ludwik, ktrego przybycia szczeglnie
oczekiwano, dowiedzia si, e cesarz zblia si z du
liczb uzbrojonego wojska, waha si z nim spotka.
Wszake utrzymawszy gwarancj przysigi przyby na
miejsce zjazdu wyznaczonego
1109

Por. II Ks. Kronik 26,16; 32,25 i Ks. Judyty 1,7.

Por. Ks. Estery 9,4.
1111
Ludwika VII 1137-1180
1112
St. Jean de Losne nad rzek Sane. Por. Chronica regia
Coloniensis (Script. rer. Germ, in usum schol. [18], ed. G. Waitz,
Hannover 1880) pod r. 1162, Saxo Grammatyk XIV (MGH SS
XXIX 114 n.).
1113
Waldemara I duskiego, Stefana II wgierskiego 1161 -1173,
Wadysawa II czeskiego 1140 - 1173.
1114
Por. Sulpicjusz Sewer, Vita Martini, c. 23: grandis omnium ad
hanc professionem exspectatio.
1110

dnia, to jest na cicie witego Jana Chrzciciela1115, i

ukaza si na rodku mostu, zatrzymujc si tam od
godziny trzeciej do godziny dziewitej. Ale cesarz jeszcze
nie nadszed. Krl Francji wzi to za dobr wrb, umy
w rzece rce na wiadectwo jako ten, ktry dotrzyma
danego przyrzeczenia, i uda si tego wieczora z
powrotem do Dijon. Gdy noc przyby cesarz i dowiedzia
si, e krl francuski odszed, posa znakomite
osobistoci, by go ponownie przywoa. Chocia w nie
mg poda adnej przyczyny, ktra by uzasadniaa jego
krok, radowa si, e i wiary dotrzyma, i uszed
podejrzanej rki cesarza. Wielu bowiem opowiadao, e
cesarz chcia go przechytrzy i dlatego wbrew
postanowieniom umowy przyby uzbrojony. Chytro
zostaa jednak wykpiona chytroci 1116. Francuzi bowiem,
bardziej pomysowi, osignli rozsdkiem to, co wydawao
si niemoliwe do zdobycia zbrojnie. Wtedy cesarz
gwatownie zagniewany opuci zjazd zamierzajc
wypowiedzie Francuzom wojn. Papie Aleksander
wzrasta odtd w sile i nabiera coraz wikszego znaczenia.
Ksi Henryk pody do Bawarii, a zaatwiwszy tam
swoje sprawy powrci do Saksonii.
92. O DZIESICINIE HOLZATW
W owych dniach panowa pokj w caej Sowiaszczynie, a grody, ktre ksi posiad prawem wojny w
ziemi Obodrytw, zaczli zamieszkiwa przybysze, ktrzy
przyszli do kraju, by posi ziemi.
1115

29 VIII 1162.
Zwrot, czsto powtarzany w redniowieczu, pochodzi z tzw.
Disticha Catonis, I 26: sie ars deluditur arte.
1116

Naczelnikiem tej ziemi by za Guncelin, m dzielny i

przyjaciel ksicia. Take Henryk, hrabia Raciborza
lecego w ziemi Polabian, przyprowadzi moc ludzi z
Westfalii, by zamieszkali ziemi Poabian i ziemi ich
rozdzieli losem, sznurem pomiaru1117. I pobudowali
kocioy, i oddawali dziesicin swych podw dla suby
domu 1118 Boego. Przeto zakorzenio si dzieo Boe w
czasach Henryka w ziemi poabskiej, lecz w czasach syna
jego Bernarda peniej ono wyroso1119.
Atoli Holzatowie, ktrzy po wypdzeniu Sowian
zamieszkiwali ziemi Wgrw, oddani byli co prawda
sprawie budowania kociow i okazywaniu gocinnoci,
wszake okazali si opornymi w oddawaniu nalenych
dziesicin zgodnie z przykazaniem Boskim. wiadczyli
za miary malekie, i to sze z puga. Jak utrzymywali,
zezwolono im na zmniejszony wymiar dziesiciny, gdy
jeszcze przebywali w ziemi rodzinnej 1120 ze wzgldu na
ssiedztwo barbarzycw i na czasy wojenne 1121. Ziemia
za, z ktrej wyszli Holzatowie, naley do biskupstwa
hamburskiego i jest najblisza ziemi Wgrw. Gdy wic
biskup Gerold widzia, e Poabianie i Obodryci, ktrzy
znajdowali si wpord pieca ognia paajcego1122, uisz1117

Ks. Psalmw 77,55.

Por. I Ks. Kronik 23, 28; II Ks. Kronik 29, 35.
1119
Henryk z Badwide (por. przyp. 715). Bernard I, zm. 1194/1195
(por. c. 101).
1120
Por. Ks. Eodzaju 11,28; Proroctwo Ezechiela 29,14.
1121
Przypowieci Salomona 3,8. Helmold wiadomie przeciwstawia umiarkowany wymiar dziesiciny Holzatw wiadczeniom uiszczanym przez Sowian (c. 12 i 88).
1122
Proroctwo Daniela 3,23. Aluzja do pogastwa, w jakim
pozostawali Sowianie.
1118

czaj swoje dziesiciny w naleytej wysokoci, poleci

domaga si od swoich rwnie duych wiadcze.
Zasign wic rady hrabiego Adolfa i usiowa skoni
buntownicze umysy Holzatw listem pasterskim. Do
kocioa wic w Bornhved zwie si on take drugim
imieniem Zventineveld1123 gdzie mieszka Markrad,
starszy ziemi i drugi znaczeniem po hrabim, i przebywaa
caa moc Holzatw, posa list treci nastpujcej1124:
Gerold, z Boej aski biskup kocioa lubeckiego,
wszystkim parafianom przynalenym do kocioa w
Bornhved [przesya] pozdrowienia i nalen mio.
Poniewa z woli Boej zostao mi powierzone szafarstwo
askami kocielnymi i poniewa peni nad wami urzd
Boskiego posannictwa, konieczn jest rzecz, bym was
usiowa doprowadzi od dobrego do lepszego i bym
mozoli si z najwikszym wysikiem, by was odcign
od tych rzeczy, ktre id na przekr zbawieniu dusz
waszych. Zaprawd, dziki czyni Bogu za to, e wielu z
was odznacza si cnotami, e gwoli Boga oddani jestecie
gocinnoci i innym dzieom miosierdzia, e jestecie
bardzo gorliwi w suchaniu sowa Paskiego, a w
budowaniu kociow szczeglnie troskliwi, zgodnie te z
nakazami prawa czyste, Bogu mie wiedziecie ycie.
Przestrzeganie tych wszystkich nakazw nie przysporzy
wam jednak adnych korzyci, jeli zaniedbujecie inne
przykazania, albowiem jest napisane: A ktokolwiek
1123

Por. przyp. 753.

Jedyny dokument cytowany in extenso przez Helmolda. O
stosunku naszego kronikarza do dokumentw zob. uwagi Jegorowa,
Die Kolonisation, I 10-17.
1124

by w jednym upad, stal si winien wszystkiego 1125 Jest

bowiem przykazaniem boskim: daj mi dziesiciny ze
wszystkiego, aby tobie dobrze si. dziao i by dugo y1126.
Stosowali si do tego przykazania patriarchowie,
mianowicie Abraham, Izaak i Jakub, i wszyscy, ktrzy w
wierze stali si synami Abrahama 1127, przez co osignli
chwa i nagrod wieczn. Rwnie apostoowie i
mowie apostolscy, ten sam przepis przejwszy z ust
Boych, wydali i przekazali potomnoci, by go
przestrzegaa pod grob kltwy. Gdy zatem jest
niewtpliwe, e jest to Boskie przykazanie, zatwierdzone
powag witych ojcw, jest obowizkiem naszego
urzdu, by w was moj prac uzupeni przez ask Bo
to, czego warn nie dostaje dla waszego zbawienia. Przeto
napominamy i zaklinamy was wszystkich w Panu, bycie
ochoczym sercem, jak posuszni synowie 1128, dali posuch
mnie, ktremu poruczono ojcowsk opiek nad wami, i
wiadczyli dziesiciny, jak to Bg ustanowi, a wadza
apostolska umocnia nakazem w celu powikszenia chway
Boej i dla wykonania pieczy nad biednymi, abycie nie
zgubili swego majtku doczesnego a rwnoczenie duszy
na wieki przez zagarnicie Bogu tego, co mu si naley.
Bdcie zdrowi".
Gdy to buntowniczy lud usysza, z szemraniem
owiadczy, e nigdy nie zniy karku pod tak niewolnicze
jarzmo, przez ktre cae prawie pokolenie chrzecijan
miaoby podlega uciskowi biskupw. Prcz tego
dorzucili, nie bardzo odbiegajc od praw1125

List w. Jakuba 2,10.

Por. Ks. Rodzaju 14,20 i Ks. Powtrzonego Prawa 22,7.
1127
Por. Ewang. w. Jana 8, 37, 39.
1128
Quasi filii obedientiac (por. I List w. Piotra 1,14).
1126

dy, e wszystkie prawie dziesiciny obrcone zostay na

zbytek osb wieckich. Z tego powodu przesa biskup t
wypowied ksiciu. w wszake pod utrat swej aski
poleci wszystkim Holzatom z ziemi Wgrw, by pacili
biskupowi dziesiciny w caoci, jak to robi ludno w
kraju Poabian i Obodrytw, ktre dopiero od niedawna s
uprawiane, a wiksza nad nimi wisi groza wojny 1129.
Na rozkaz ten uparci Holzatowie odpowiedzieli, e nigdy
nie bd dawali takich dziesicin, jakich ich ojcowie nie
dawali, e wol raczej podpali wasne domy, wyj z
kraju, anieli znosi jarzmo takiej niewoli. Prcz tego
zamierzali zamordowa biskupa wraz z hrabi i ca grup
kolonistw, ktrzy uiszczali dziesiciny w prawem
przepisanej wysokoci, zostawi kraj w pomieniach i
uciec do kraju Duczykw. Usiowania zbrodniczych
zamierze 1130 zniweczy jednak odnowiony ukad naszego
ksicia i krla duskiego. Postanowiono za w nim, e nikt
nie przyjmie cudzego zbiega. Dlatego Holzatowie
przymuszeni koniecznoci zawarli z biskupem w
obecnoci ksicia tak umow, e zwiksz wiadczenia
dziesicinne i paci bd z anu sze miar yta i osiem
owsa, i to powiem tej miary, ktra w jzyku ludu
nazywa si hemmete 1131. By za nastpcy na stolcu
biskupim przypadkiem nie zadali
1129

Por. Waleriusz Flakkus, Argonautica, III v. 390: pulsare

formidine; Owidiusz, Tristia, III 10, 67: formidine belli.
1130
Owidiusz, Przemiany, XV 578: molimina rerum.
1131
Dolnosaskie Himpten (zob. F. von Aspern, Beitrge zur lteen
Geschichte Holsteins, z. 1, Hamburg 1849, s. 147 -150). Do ugody
doszo zim 1162/1163.

nowych ciarw, prosili Holzatowie o umocnienie

umowy pieczci ksicia i biskupa. Gdy za pisarze
wedug zwyczaju kancelarii zadali grzywny zota,
nieuczony lud odstpi i umowa nie zostaa ostatecznie
zawarta. Teje umowie, ktra wyszaby niezwykle na
korzy Kocioowi, stana na przeszkodzie i szybka
mier biskupa1132, i groca straszliwa burza wojen.
93. NIEWOLA WERCISAWA 1133
Synowie za Niklota, Przybysaw i Wercisaw, niezadowoleni z pobytu w kraju Chyan i Czrezpienian,
myleli o ponownym zawadniciu ziemi Obodrytw,
ktr im ksi zabra prawem wojny. Dowiedziawszy si
o ich knowaniach Guncelin ze Skwierzyna, namiestnik
ziemi Obodrytw, donis o nich ksiciu. Ten ponownie
odpaci im nieask i gniewem1134 i przyby z wielkim
wojskiem do kraju Sowian por zimow 1135. Wszake ci
zamknli si w miecie Orle i obwarowali grd przeciwko
atakom oblegajcych. I posa ksi naprzd Guncelina i
co dzielniejszych, by od razu rozpocz oblenie, co
miao zapobiec wymkniciu si Sowian; sam za co
prdzej pomaszerowa z reszt wojska dalej. I oblono
warowni, w ktrej znajdowa si Wercisaw, syn Niklota,
i wielu znakomitych, a ponadto moc pospolitego tumu
1136
. Atoli starszy wiekiem Przybysaw przedosta si
1132

Por. c. 95.
Rozdz. nie wyodrbniony w rkpsie lubeckim.
1134
W oryg.: At Ule posuit eos rursus in indignacionem et iram
(por. Ks. Psalmw 77,49 i inne miejsca w Biblii).
1135
Stycze-luty 1163.
1136
Por. Ks. Wyjcia 12, 38; Ks. Liczb 11, 4.
1133

z oddziaem konnych do ukrytych gszczw lenych, by

uderzy na nieprzewidujcych zasadzek. Ksi za cieszy
si 1137 z tego, e Sowianie uporczywie oczekuj go w
warowni, a tym samym daj mu mono zagarnicia ich. I
powiedzia do modszych z wojska, ktrych gupia ch
wojowania skaniaa do wyzywania nieprzyjaci i
wzniecania potyczek: Dlaczego podchodzicie pod bramy
miasta, co jest zupenie niepotrzebne, i naraacie samych
siebie na niebezpieczestwa? Tego rodzaju utarczki nie
prowadz do niczego i gro strat. Raczej zostacie w
swoich namiotach, 1138- gdzie nieprzyjaciele nie mog was
obsypa strzaami -1138, i pilnujcie oblenia, by nikt si nie
wymkn. Naszym za zadaniem bdzie z aski Boej, bez
wrzawy i wielkiego upywu krwi, zawadn miastem".
Natychmiast te poleci z gstego lasu przywlec drzew i
przygotowa machiny wojenne, jakie by widzia w
Cremie i w Mediolanie. Sporzdzi te bardzo skuteczne
machiny; jedn, spojon z bali dla przebijania murw,
drug za, ktra bya wysza i wzniesiona na ksztat wiey,
wznis w gr ponad grd, aby kierowa do niego strzay
i odpdza tych, ktrzy stali na waach. Rzeczywicie od
dnia, w ktrym to urzdzenie zostao ustawione, nikt ze
Sowian nie way si wysun gow albo pokaza si na
waach. W tym samym czasie Wercisaw zosta ciko
raniony strza.
Pewnego za dnia doniesiono ksiciu, e Przybysaw z
oddziaem konnym ukaza si niedaleko obozu.
1137
1138

Por. Ewang. w. Mateusza 2,10: gavisi sunt gaudio magno.

Brak w rkpsie lubeckim.

W celu odszukania go posa ksi hrabiego Adolfa z

wyborowym oddziaem modych. Chocia 1139 przez cay
dzie bkali si po bagnach i lasach, nikogo nie znaleli,
wyprowadzeni w pole przez przewodnika, ktry bardziej
sprzyja nieprzyjacioom ni naszym. Ksi za poleci
ludziom starajcym si o ywno, by tego dnia nigdzie
nie wychodzili z obawy przed wpadniciem w rce
nieprzyjaciela. Atoli niektrzy Holzatowie jako e s
uparci nie przestrzegali zakazu i wyszli, by zaopatrzy
si w zboe. Przybysaw pokaza si natychmiast, wpad
na niczego si nie spodziewajcych i pooy z nich ze stu
mw; pozostali za zbiegli do obozu. Przeto ksi,
bardziej jeszcze gniewem poruszony, tym gorliwiej
przypiesza oblenie. Ju mury grodu zaczy si
chwia, grozi upadkiem i rozpada si od podkopw.
Wtedy Wercisaw, straciwszy wszelk nadziej 1140,
otrzyma glejt i przyby do obozu hrabiego Adolfa, by
zasign u niego rady. Odpowiedzia mu hrabia: Pno
zaprawd szukacie rady lekarza, kiedy chory znajduje si
w stanie rozpaczliwym1141. Niebezpieczestwa teraz
groce winnicie byli przedtem przewidzie. Kt,
pytam, da ci rad, by bra na siebie niebezpieczestwo
oblenia? Byo to dowodem wielkiego nierozsdku
pooy nog w pta 1142, z ktrych
1139

W tym miejscu w starszym z rkpsw kopenhaskich rozpoczyna

si luka spowodowana wyrwaniem jednej karty.
1140
Por. Juliusz Waleriusz (zob. przyp. 590) s. 97:Tum ergo Darius
omni spe meliore deposita.
1141
Por. Owidiusz, Remedia, amoris, v. 91-92: Sero medicina
paratur, Cum mola per longas convaluere moras. Por. te c. 13.
1142
Por. Ks. Hioba 13,27 i 33,11.

nie ma rozwikania ani adnej moliwoci wyjcia. Nie

pozostaje wam nic innego jak podda si. Jeli istniej
jakie widoki ocalenia, widz je tylko w poddaniu si". Na
to mwi Wercisaw 1143: Wstaw si za nami u ksicia, by
pozwoli nam podda si bez niebezpieczestwa ycia i
ciaa".
Wwczas hrabia uda si do ksicia i zwrci si do tych,
ktrzy naleeli do rady, wyjawiajc im swoj misj. Owi
przeto, odrzucajc zamiary ksicia, dali gwarancj, e
ktokolwiek ze Sowian odda si we wadz ksicia,
utrzyma si przy yciu i ciele, pod tym wszake
warunkiem, e i Przybysaw zaprzestanie dziaa
wojennych. Wtedy pod przewodem najjaniejszego
hrabiego wyszli z grodu Wercisaw oraz wszyscy
znamienici Sowianie i rzucili si do ng ksicia, przy
czym kady z nich trzyma nad swoim karkiem miecz 1144.
Przyj wic ich ksi i zamkn w wizieniu. Potem
poleci ksi, by ktokolwiek z Duczykw znajdowa si
w grodzie jako jeniec, odzyska wolno. I wysza ich
olbrzymia liczba; yczyli oni ksiciu dononym gosem
wszystkiego najlepszego za wyswobodzenie ich z niewoli.
Nastpnie ksi kaza strzec grodu i prostego
motochu1145, a na czele ich postawi pewnego starego
onierza Lubomira, brata Niklota1146. Mia on sta na
czele
1143

Kopistom myliy si imiona ksit sowiaskich. Drugi rkps

kopenhaski pocztkowo mia: pribizlaus, ktry to wyraz zosta
wyskrobany i poprawiony na wertislaus. Rkps lubecki rwnie ma:
pribizlauus.
1144
Wedug obyczaju lombardzkiego (S t o o b).
1145
Por. Wergiliusz, Eneida, I 149: ignobile volgus.
1146
Znany tylko z tej relacji Helmolda. Zob. G. L a b u d a,
Lubomir, SSS III 100.

kraju, a przy tym uznawa swoj podlego1147. Ksicia

za sowiaskiego Wercisawa zawid ksi ze sob do
Brunszwiku i sku elaznymi kajdanami 1148, reszt za
rozmieci w rozmaitych wizieniach, dopki nie zapac
ostatniego grosza 1149.
Przez te wydarzenia upokorzone zostay siy Sowian i
uznali, e lew, najmocniejszy midzy zwierztami,
niczyjego si spotkania nie zlknie 1150. Przybysaw za,
ktry by starszy wiekiem, i bystrzejszego rozumu, chcc
pomc bratu jecowi, zacz przez posw nagabywa o
zamiary ksicia i prosi o to, co do pokoju naley 1151. Gdy
za ksi da zakadnikw, by mocna bya wiara
przyrzecze, powiedzia Przybysaw: Po c ma pan mj
od swego niewolnika da zakadnikw? Czy nie
dziery w zamkniciu mego brata i wszystkich
znakomitszych Sowian? Niech ich trzyma w miejsce
zakadnikw, niech postpi z nimi, jak zechce 1152,
gdybymy naruszyli wiar lubowa". Podczas gdy toczyy
si pertraktacje przez posw i dawano Przybysawowi
nadziej na polepszenie, trwa bardzo krtki okres bez
wojny i panowa w Sowiaszczynie pokj od miesica
marca a do 1 lutego nastpnego roku1153. Wszystkie grody
ksice pozostay nie zaatakowane, mianowicie
Malechowo, Cuscin, Skwierzyn, Iw i Mechlin.
1147

Por. I Ks. Machabejska 10,20; II Ks. Machabejska 9,25 (por. c.

49).

1148

Por. KS. Psalmw 149,8 (por. c. 49).

Por. Ewang. w. Mateusza 5, 26.
1150
Ks. Przysw 30,30.
1151
Ewang. w. ukasza 14,32.
1152
Por. Ks. Rodzaju 19,8.
1153
1163-1164.
1149

94. POWICENIE NEUMNSTER 1154

W tyme roku biskup kocioa lubeckiego Gerold po
wietnych uroczystociach wielkanocnych 1155 zacz
niedomaga i lea na ou choroby a do 1 lipca. Modli
si te do Boga, by mu przeduy ycie a do powicenia
oratorium lubeckiego i by kler wieo zczony wzmg
si w swoim stanie. Niedugo te wspomoony przez Boga
powrci na pewien czas do zdrowia. Uda si przeto do
ksicia, ktry wtedy przyby wanie do Stade, by spotka
si z arcybiskupem; i rozprawia z nim o poytkach
kocioa lubeckiego. Ksi uradowany jego sowami
wezwa go, aby jak najpieszniej powraca do Lubeki, w
celu przygotowania rzeczy niezbdnych do powicenia. I
prosi ksi arcybiskupa, by uda si z nim razem dla
dokonania aktu. Ulegajc jego probie, wyruszy w drog
do ziemi Wgrw i w przejedzie powici koci
faldereski, ktry, jak wiadomo, zaoy i dziery biskup
starogardzki, witej pamici Wicelin. Arcybiskup
wywiadczy proboszczowi i braciom tam przebywajcym
wiele dobrodziejstw, poleci te, by miejscowo zwaa si
odtd Nowym Klasztorem [Neumnster]. Dawniej bowiem
nazywaa si Faldera albo Wippendorf. Proboszczem owej
instytucji by Herman, ktry kiedy, jeszcze w czasie
barbarzyskiego buntu, przeszed cikie chwile w
Lubece, gdy poczy si w celu goszenia ewangelii z
proboszczem z Segebergu, ksidzem Ludolfem, i
proboszczem starogardzkim Brunonem 1156. Ten wic
1154

Rozdzia nie wyodrbniony w rkpsie lubeckim.

24 III 1163.
1156
Por. c. 54,75.
1155

Herman by nastpc w zarzdzie Nowego Klasztoru po

czcigodnym mu Epponie, ktrego odznaczajca si
witobliwo, czczona ju przedtem przez wszystkich,
znalaza swe szczliwe spenienie w dniu 1 maja 1157. Po
powiceniu wic, jak powiedziaem poprzednio, Nowego
Klasztoru, uda si arcybiskup do Segebergu i tam
korzysta z gocinnoci1158 hrabiego Adolfa. Skoro za
przyby do Lubeki, przyjli go ksi i biskup wystawnie i
przystpili do dziea powicenia 1159. Poszczeglni
wywiadczyli 1160 ze swego serca dobrodziejstwa,
mianowicie ksi Henryk, biskup Gerold i hrabia Adolf;
nadali te posiadoci, renty i dziesiciny na utrzymanie
kleru. Gdy za wezwano arcybiskupa, 1161- by darowa
Nowy Klasztor biskupowi lubeckiemu, w na to si nie
zgodzi. Dokonawszy wic tych czynnoci zgodnie z
regu, powrci arcybiskup -1161 do swej siedziby. Ksi
za, gdy urzdzi sprawy w Saksonii, uda si do Bawarii,
by poskromi buntownikw i czyni sprawiedliwo
pokrzywdzonym 1162.
95. ZGON BISKUPA GEROLDA 1163
W tym czasie czcigodny biskup Gerold, czujc, e
boleci, ktre zamilky na pewien czas, odnawiaj si z
si, postanowi przeprowadzi wizytacj wszystkich
kociow swej diecezji1164. Nie domaga si
1157

1163.
Usus est diversorio (por. Ks. Sdziw 18, 3).
1159
Lipiec 1163.
1160
Et obtulerunt singuli voluntaria (por. Ks. Wyjcia 35,29).
1161
Brak w rkpsie lubeckim.
1162
Por. Ks. Psalmw 145,7.
1163
Rozdzia nie wyodrbniony w rkpsie lubeckim.
1164
Lipiec - sierpie 1163.
1158

przy tym od nikogo wiadcze, by nie by nikomu

ciarem 1165. Wykazywa take ojcowsk trosk wobec
swoich synw, nie szczdzi zbawiennych napomnie 1166,
powciga bdzcych, godzi skconych i udziela take
aski bierzmowania, gdzie to byo potrzebne. W imieniu
Pana zakaza odbywania targu w Poni, na ktry
uczszczali co niedziela Sowianie i Sasi, a to dlatego, e
lud Chrystusowy opuszcza sub Boa i msze wite, a
oddawa si tylko handlowi. To wic najbardziej
zakorzenione bawochwalstwo wbrew oczekiwaniu wielu
zniweczy moc swojego ducha, polecajc, by nikt pod
kar wyklcia nie powoa go w przyszoci z powrotem do
ycia. Odtd schodzili si ludzie do kociow, by sucha
sowa Boego i uczestniczy w witych misteriach. Gdy
biskup dokona wic wizytacji caej swej diecezji1167,
przyby wreszcie do Lutjenburga z pociech dla
tamtejszych mieszkacw; gdy odprawi boskie misteria, a
wic jakoby speni zadanie, zacz nagle traci siy 1168.
Przeniesiono go do Bozowa, gdzie przez wiele dni lea w
ku. Nigdy jednak nie opuci jednego dnia a do swego
zgonu, by nie odprawi mszy witej. Wyznam, e nie
przypominam sobie, bym widzia czowieka bardziej praktykujcego sub Bo, bardziej pilnego w piewaniu
psalmw i godzinek porannych, bardziej agodnego dla
duchowiestwa: nie dopuszcza, by nawet sowem
ktokolwiek klerowi ubliy. On to pewn wieck osob,
ktra ajaa duchownego, kaza bardzo
1165

Por. II List do Koryntian 11,9.

Por. Ks. Tobiasza 1,15.
1167
Koniec luki w rkpsie kopenhaskim (por. przyp. 1139).
1168
Por. Sulpicjusz Sewer, Epist. III: uiribus corporis coepit
repente destitui.
1166

ostro schosta, dajc innym przykad, aby si nauczyli nie

bluni1169.
Gdy dowiedzieli si o chorobie dobrego pasterza, przybyli
do niego czcigodni mowie: dziekan kocioa lubeckiego
Odon i proboszcz z Segebergu Ludolf, z brami obydwu
zgromadze. Gdy ci znajdujc si przy ou chorego
yczyli mu dugiego ycia, w powiedzia: Dlaczego, o
bracia, yczycie mi tego, co jest bezuyteczne. Jak dugo
bym y, zawsze mnie oczekuje mier. Niech przeto
nastpi teraz to, co i tak musi nastpi. Lepiej jest
przezwyciy to, przed czym nikomu nie jest dane uj".
O swobodo ducha, nieprzeraona strachem mierci! W
czasie rozmowy da nam lektur psalmu: Weseliem si,
gdy mi powiedziano: Pjdziemy do domu Paskiego" 1170.
Zapytany przez nas na co cierpi, owiadczy, e nie
odczuwa adnych blw ni mk, lecz jedynie daje mu si
we znaki ubytek si. Gdy za bracia widzieli zbliajcy si
koniec, udzielili mu ostatniego witego namaszczenia. W
ten sposb zaopatrzony w zbawienne sakramenty, o wicie
wraz z ustpieniem ciemnoci nocy zoy ulegajce
psuciu cielesne brzemi 1171. Ciao jego przeniesiono do
Lubeki, gdzie przez duchowiestwo i mieszczan zostao
zaszczytnie pogrzebane w rodku kocioa, ktry sam
zaoy. A stolec lubecki pozosta nie obsadzony a do pocztku lutego, poniewa ksi by nieobecny1172, a
czekano na jego zdanie.
1169

Por. I List do Tymoteusza 1,20 (oraz Adam z Bremy,

schol.53).
1170
Ks. Psalmw 121,1.
1171
13 VIII 1163.
1172
Przebywa w Bawarii.

KSIGA II
Wstp do nastpujcego dziea. Rozdzia XCVI.
O biskupie Konradzie. Rozdzia XCVII.
[O klsce Flamandw. Rozdzia XCVIII] 1.
O biskupie Bernonie. Rozdzia IC.
Powieszenie Wercisawa. Rozdzia C.
Pogrzeb hrabiego Adolfa. Rozdzia CI.
Odnowienie Dymina. Rozdzia CII.
Zawi ksit z powodu sawy ksicia [Henryka].
Rozdzia CIII.
Zupienie bremeczykw. Rozdzia CIV.
Wypdzenie biskupa Konrada. Rozdzia CV.
Intronizacja papiea Kaliksta. Rozdzia CVI.
Ugoda ksit z ksiciem [Henrykiem]. Rozdzia
CVII.
O witowicie boku Rugian. Rozdzia CVIII.
Przemienienie ciaa i krwi. Rozdzia CIX.
Pojednanie krla duskiego z ksiciem. Rozdzia CX.
1

W rkpsach brak tytuu, podaj za editio princeps.

96. WSTP DO NASTPUJCEGO DZIEA 1

Wrd dziejopisw rzadko zdarzaj si tacy, ktrzy z pen
odpowiedzialnoci traktuj opisywane przez siebie dzieje.
Zaiste, odmienne istniej zamierzenia ludzi, czstokro
rodz si w zepsutym rdle, natychmiast z samych cech
zewntrznych opowiadania dadz si odrni, gdy
mianowicie jakby jaki rosncy nadmiar uczu w sercu
czowieka nieuzasadniona przychylno albo
uprzedzenie kieruje tokiem opowiadania na praw czy na
lew stron, nie liczc si z prawdziwoci wtku. Wielu
bowiem w trosce o przychylno ludzk okryo si
pozorem przyjani i gwoli zaszczytw czy jakiego
wynagrodzenia mwio rzeczy mie 2 ludziom, przypisujc
czyny godne niegodnym, chwalc tych, ktrym si
pochwaa nie naleaa, bogosawic tym, ktrzy na
bogosawiestwo nie zasuyli. W przeciwiestwie do
tego inni. powodowani nienawici, nie szczdzili zupenie
nagan, szukajc okazji do lenia i przeladujc ostro
1
2

W rkpsie lubeckim brak tytuu i odstpu.

Por. Proroctwo Izajasza 30,10: loquimini nobis placentia.

jzykiem tych, ktrych nie mogli dosta w swe rce. S to

zaiste ci, ktrzy czyni wiato z ciemnoci3 i utrzymuj, e
noc jest dniem. Nigdy jednak nie brako wrd pisarzy
takich, ktrzy z obawy straty majtku i udrk cielesnych
nie mieli publicznie gosi o niegodziwociach ksit.
atwiej bowiem przebaczy temu, kto przemilcza prawd
z powodu tchrzliwoci ducha i niebezpiecznych czasw,
ni temu, kto w nadziei prnego zysku zmyla kamstwo.
W przedstawianiu wic dziaa ludzkich, podobnie jak w
rzebieniu bardzo delikatnych robt, naley mie zawsze
szczere wejrzenie, ktre nie da si odwie od drogi
prawdy 4 ani ask, ani nienawici, ani obaw. Poniewa
s to rzeczy wielkiego dowiadczenia i najwikszej
starannoci, mianowicie kierowa sterem wywodw bez
wstrzsw wrd ska przeciwnoci, musz baga tym
silniej o przychylno Bo, bym skoro na pene morze
wyprowadziem okrt opisu, powodowany raczej jak
nieoczekiwan miaoci ni lekkomylnoci przy
Boskiej pomocy i zsyaniu pomylnych wiatrw 5 zasuy
sobie na doprowadzenie go do brzegu waciwego
zakoczenia6. Zreszt ze wzgldu na
3

Por. tame 5,20, oraz Adam z Bremy III 65 (64): Vae illis, qui
malum bonum dicunt (Iz. 5,20), et pereant qui nigrum in candida
vertunt (J u w e n a l i s, Satyry, III 30).
4
Por. Ks. Mdroci 5,6; Mdro Syracha (Eklezjastyk) 34,22.
5
Por. Owidiusz, Przemiany, XIII 418: flatuque secundo.
6
Por. Adam z Bremy III 1. Czsty w retoryce redniowiecznej
topos okrtu". L. A r b u s o w, Colores rhetorici, wyd. 2, Gttingen
1963, s. 102, dopuszcza w tym miejscu moliwo literackiego
wpywu Listw w. Hieronima (XIV 10).

pogarszajce si stale stosunki i z powodu zepsutych

obyczajw ksit, z bojani przed ludmi atwo mog
popeni bd. Wszystkim za zmierzajcym do prawdy
bdzie to rdem wielkiej pociechy, e prawda, chocia
niekiedy wrd bezbonych rodzi nienawi 7, sama w
sobie zostaje nienaruszona bez nagany, podobnie jak
chorym oczom nienawistne jest wiato, cho jak
wiadomo win ponosi tu nie wiato, lecz choroba oczu.
Atoli kady, przygldajc si obliczu wasnemu w
zwierciadle 8, nie zwierciadu, lecz sobie samemu
przypisze,
jeli
spostrzee
co
zepsutego
i
przeksztaconego. Nastpujce wic dzieko, jak i
poprzednie, [powicam] 9 waszej mioci, o czcigodni
panowie i bracia, pragnc dla yjcych czci, dla przyszych
pokole korzyci ze znajomoci faktw. Jednake
spodziewam si, e i ja nie pozostan bez jakiego
wynagrodzenia pyncego z modw wielkich mw,
ktrzy przypadkiem ksieczk t bd czytali, i nie
odmwi mojej probie odmwienia za mnie modlitwy.
97. O BISKUPIE KONRADZIE
Henryk Lew, sawny z posiadania dwch ksistw,
zaatwiwszy sprawy w Bawarii powrci do Saksonii,
[gdzie] przywoa kler lubecki i da im za biskupa ksidza
Konrada, opata z Riddagshausen 10, brata rodzonego
ksidza biskupa Gerolda. Byo to, co prawda, sprzeczne z
zamiarami arcybiskupa Hartwiga i nie
7

Por. Terencjusz, Andria, I 1, 41: veritas odium parit.

List w. Jakuba 1,23.
9
Brak w rkpsach. Koniektura Schorckla.
10
Luty 1164- 1172.
8

po myli wszystkich prawie Lubeczan, jednakowo gr

wzia wola ksicia, ktremu stawia opr jest rzecz
gron. Otrzyma za sakr wit przez rce arcybiskupa
Hartwiga w miecie Stade. Odznacza si on oczytaniem,
wymow, uprzejmoci, hojnoci, oprcz tego wielu
zaletami, ktre dodaj dostojnikowi zaszczytnego poloru.
Atoli pikn powierzchowno ma znieksztaca, e si
tak wyra, nieuleczalny jaki liszaj, mianowicie
zmienno usposobienia i gadatliwo, ktra nigdy nie
wytrwaa w tym samym. By on niezgodny sam z sob, nie
robi nic po namyle, niepewny w obietnicach, lubicy
obcych, przykry dla swoich. W stosunku do kleru, ktry
zasta w modziutkim kociele, odnosi si z nadmiern
surowoci, poczynajc od pierwszych, ktrzy byli przy
katedrze lubeckiej, a do ostatnich 11, ktrzy zamieszkiwali
na wsi. Utrzymywa on, e cae mienie kapanw naley
do niego; uwaa ich nie za braci, lecz za sugi. Jeli
przypadkiem ktrego z braci pragn usun, nie pozywa
go w sposb prawem przepisany, nie czeka na waciwy
czas i miejsce, nie sucha wyroku kapituy, lecz wedug
swego widzimisi kogo chcia obciy, albo zawiesza w
urzdowaniu, albo usuwa z kocioa. Upomniany przez
ksicia nie sta si agodniejszy, lecz odwrci si od
ksicia i sprzymierzy si z arcybiskupem, by zczywszy
siy atwiej mogli pokona wszystkich, ktrzy stawiliby im
opr.
Za owych dni, kiedy to Konrad zosta dopiero wyniesiony
na najwyszy stopie kapastwa, gdy jeszcze przebywa u
arcybiskupa w miecie Harburg,
11

Por. Ewang. w. Mateusza 20,8. O krytycznym nastawieniu

Helmolda do biskupa Konrada zob. wstp.

ktre ley nad brzegiem aby, dnia 17 lutego powstaa

olbrzymia burza wiatrw, nawanica, jasno byskawic i
trzask piorunw, ktra to burza w wielu miejscach spalia
wiele budynkw albo je zawalia; ponadto powsta taki
wylew morza, o jakim nie syszano od czasw
staroytnych: woda zalaa cay brzeg Fryzji, Hadeln i cae
bagniste dorzecze aby i Wezery i wszystkich rzek, ktre
wpywaj do oceanu. Zatopio si wiele tysicy ludzi i
niezliczona ilo 12 byda. Ilu bogaczy, ilu monych
siedziao jeszcze wieczorem i opywao w rozkosze, wolni
od bojani przed ziem13, a nagl katastrofa14 pogrya
ich wrd fal15.
98. [O KLSCE FLAMANDW] 16
Tego dnia, kiedy to nadmorskie krainy dotkna tak
straszna klska, doszo do wielkiej rzezi w miecie
sowiaskim Mechlinie. Wercisaw bowiem, modszy syn
Niklota, wiziony w Brunszwiku, przesa podobno przez
gocw swemu bratu Przybysawowi nastpujce sowa:
Oto ja zostaem uwiziony na wieki, a ty sobie to
lekcewaysz? Zbud si, zadaj sobie trudu i dziaaj jak
mczyzna; wymu z orem w rku, czego nie moesz
osign pokojem. Czy nie przypominasz sobie, e gdy
ojciec nasz Niklot
12

Zwrot czsty w Biblii, por. Ks. Hioba 9,10. O katastrofie 1164

r., w ktrej wyniku raptownie powikszya si zatoka Zuiderzec,
donosz liczne rda niemieckie (S t o o b).
13
Ks. Przysw 1,33.
14
Ks. Przysw 1,27: repentina calamitas.
15
Por. Ks. Wyjcia 14,27.
16
w rkpsach brak tytuu i odstpu. Tytu De strage Flamingorum
za editio princeps.

by wiziony w Lneburgu 17, nie mg si wykupi ani

baganiami, ani pienidzmi? A skoro zagrzani mstwem
chwycilimy za bro, palilimy i niszczylimy miasta,
czy nie zosta uwolniony?"
Gdy Przybysaw to usysza, zebra potajemnie wojsko i
przyby znienacka do Mechlina. A wanie nie byo wtedy
na miejscu dowdcy grodu, Henryka z Schathen, przeto
lud znajdujcy si w grodzie by bez dowdcy. Przybysaw
zbliy si wic i przemwi do mw, ktrzy byli w
warowni: Mowie, gwat wielki zadano tak mnie, jak i
memu ludowi, wypdzono nas bowiem z naszej ziemi
rodzinnej18 i pozbawiono nas dziedzictwa ojcw naszych 19.
Wy za dopenilicie miary tej krzywdy, albowiem naszlicie nasze granice i zagarnlicie miasta i wsie, ktre
prawem dziedzicznym nam si nale. Dajemy wic wam
do wyboru: ycie lub mier!20 Jeli zechcecie otworzy
nam warowni i odda nalen nam ziemi,
wyprowadzimy was spokojnie wraz z onami, dziemi i
caym dobytkiem. Jeli kto ze Sowian cokolwiek
zabierze z rzeczy waszych, ja wam zwrc w podwjnej
wysokoci. Gdybycie nie chcieli wyj, lecz bdziecie
uparcie tego miasta broni, przysigam wam, e ja, jeli
nam Bg pobogosawi i zele zwycistwo, wymorduj
was wszystkich ostrzem miecza". Na te sowa
Flamandowie zaczli rzuca strzay i zadawa im rany.
Atoli sowiaskie wojsko, i liczniejsze, i lepiej uzbrojone,
wdziera si w gwatownej
17

1158? Por. c. 86.

Por. Ks. Rodzaju 11,28 i 24,7.
19
Por. I Ks. Machabejska 15,33 - 34.
20
Por. Ks. Powtrzonego Prawa 30,19: proposuerim vobis vitam et
mortem.
18

walce na warowni i morduje wszystkich znajdujcych si

w niej mczyzn21, nie zostawiajc z przybyszw nikogo22.
Ich ony i dzieci uprowadzili ze sob w niewol, a grd
podpalili.
Potem zwrcili wzrok 23 na grd Iw, by i jego zniszczy.
Guncelin jednak, wasal ksicia i przeoony nad ziemi
Obodrytw, dowiedziawszy si, od grupy wywiadowcw,
e Sowianie wyruszyli, ubieg ich z ma grup
wojownikw, by broni miasta. Tymczasem Przybysaw
po
spustoszeniu
Mechlina
pomaszerowa
z
najdzielniejszymi przed wojskiem, by rozpocz oblenie
od razu, aby przypadkiem nikt nie uciek. Gdy to usysza
Guncelin, rzek do swoich: Zrbmy szybki wypad i
stoczmy z nim walk, zanim nadejdzie reszta wojska.
Zmczeni s oni bowiem walk i rzezi, ktre sprawili
dzisiaj". Na to odpowiedzieli mu jego ludzie: Byoby
krokiem nierozwanym wyj z miasta, bowiem
natychmiast po naszym wyjciu Sowianie, ktrzy s
wewntrz tego miasta i pozornie trzymaj nasz stron,
zamkn za nami bramy miasta, od ktrego bdziemy w ten
sposb odcici, a miasto wpadnie w rce Sowian".
Zdanie to nie podobao si 24 Guncelinowi i jego mom.
Zwoa wic wszystkich Niemcw przebywajcych w
miecie i rzek do nich w obecnoci Sowian, ktrzy
znajdowali si w miecie, a ktrych zdrady si obawiano:
Doniesiono mi, e Sowianie
21

Por. I Ks. Krlewska 11,15.

Por. I Ks. Machabejska 7,46: Non est relictus ex eis nec unus; II
Ks. Krlewska 10,14.
23
Por. II Ks. Krlewska 20,2: converterunt faciem; II Ks. Kronik
6,3: convertit faciem.
24
Por. I Ks. Samuela 8,6; II Ks. Samuela 11,27.
22

pozostajcy z nami wewntrz miasta zoyli przysig

Przybysawowi, e wydadz nas i miasto. Posuchajcie
wic, mowie rodacy, ktrzy jestecie przeznaczeni na
mier i zagad: skoro tylko spostrzeecie zdrad, rzucie
si ku bramom i podpalcie zabudowania miasta25, i spalcie
tych wiaroomnych wraz z onami i dziemi. Niech pomr
razem z nami i niech nie zostanie adne przy yciu, by si
nie chepili z naszej zagady".
Gdy to Sowianie usyszeli, przerazili si i nie mieli
przystpi do dziea, ktre zamierzali. Z nastaniem
wieczora nadeszo cae wojsko Sowian przed grd Iw.
Przybysaw przemwi do Sowian, ktrzy si tam
znajdowali, w te sowa: Znan jest wam wszystkim
rzecz, jakich klsk i udrk dozna nasz nard przez gwat
wobec nas stosujc potg ksicia. Zagarn on nam
dziedziny ojcw naszych26 i osadzi na nich wszystkich
obcych, mianowicie Flamandw i Holendrw, Sasw i
Westfalczykw oraz inne ludy. T krzywd trapi si mj
ojciec a do mierci; rwnie brat mj z tej samej
przyczyny zosta na zawsze wtrcony do wizienia i poza
mn nie pozosta nikt, kto by myla o dobru naszego
narodu 27 albo chcia go podwign z upadku. Zajrzyjcie
wic do serc waszych, mowie stanowicy reszt
sowiaskiego plemienia, nabierzcie odwagi i wydajcie mi
to miasto jak i mw, ktrzy je niesusznie zajli, bym
pomci si na nich, tak jak pomciem si na tych, ktrzy
wtargnli do Mechlina". I pocz wzywa ich do spe25

W oryg.: menia urbis, to jest umocnienia drewniano-ziemne (S t

o o b).
26
I Ks. Machabejska 15,33 - 34.
27
Por. tame 14,4: et quaesivit bona genti suae.

nienia obietnicy. Atoli oni przejci obaw odmwili mu.

Odstpili wic Sowianie dalej od grodu, poniewa
zapadaa noc i naleao rozbi obz. Ci Sowianie widzc,
e Guncelin wraz z tymi, co z nim byli, s dzielnymi i
wojowniczymi mami oraz e nie zdobd grodu bez
olbrzymich strat, odstpili o wicie od oblenia i
powrcili do swoich siedzib 28. Guncelin za jakby
gownia wyrwana z ognia29 opuci Iw, zostawiwszy tam
zaog, by pilnowaa Sowian, i uda si do Skwierzyna; z
niespodziewanego jego przybycia ucieszyli si mieszkacy
miasta. Dnia bowiem poprzedniego rozesza si pogoska,
jakoby Guncelin sam wraz ze swoimi ludmi30 zosta
zabity.
99. O BISKUPIE BERNONIE
Pitego wic dnia po zniszczeniu Mechlina wyszed
czcigodny biskup Berno 31 wraz z kilku duchownymi ze
Skwierzyna, by pogrzeba pomordowanych, odziany w
liturgiczne szaty, w ktrych odprawia si msze wit. I
zbudowa otarz w porodku zabitych, zoy za nich Panu
Bogu zbawienn ofiar 32 ze smutkiem i dreniem33. Gdy
zblia si do koca witej ofiary, wyskoczyli z zasadzki
Sowianie chcc zabi biskupa i tych, ktrzy byli z nim.
Atoli nagle pojawi si zesany przez Boga niejaki
Reichard z Salzwedel wraz z wojownikami. Ten
dowiedziawszy si,
28

18 II 1164.
Por. Proroctwo Zachariasza 3,2.
30
Por. I Ks. Samuela 31,6.
31
O Bernonie zob. ks. I, przyp. 1086.
32
Por. II Ks. Machabejska 3,32.
33
Por. Ks. Tobiasza 2,5.
29

e Guncelin jest oblony w Iowie, ruszy mu na pomoc i

maszerujc znalaz si przypadkiem pod Mechlinem w
momencie, gdy biskup wraz ze swoimi znalaz si w
niebezpieczestwie ycia. Sowianie, przeraeni jego
przybyciem, zbiegli, a ocalony biskup dokoczy
zbonego obrzdku i pochowa prawie siedemdziesit cia
pomordowanych, a potem wrci do Skwierzyna.
34
W niedugi czas potem Przybysaw zebra znowu
oddzia Sowian i przyby do Malechowa i Cuscin, i
przemwi do mieszkacw miasta w takie oto sowa:
Wiem, zaprawd, e jestecie dzielnymi i szlachetnymi
mami, suchajcymi rozkazw wielkiego ksicia,
waszego pana. Chc wam doradzi to, co jest dla was
poyteczne. Wydajcie mi grd, ktry niegdy nalea do
mojego ojca, a teraz z mocy dziedzictwa naley do mnie, a
ja wam pozwol przej swobodnie a do brzegw aby.
Jeliby kto zabra cokolwiek z waszych rzeczy przemoc,
zwrc wam w dwjnasb. Jeli t tak korzystn
propozycj odrzucicie, bd musia znowu sprbowa
szczcia i zaatakowa was. Pamitajcie wszake o tym,
co si stao z mieszkacami Mechlina, ktrzy wzgardzili
warunkami pokojowymi i na swoj zgub wywoali mj
atak". Wtedy zaoga wojskowa widzc beznadziejno
walki, poniewa nieprzyjaci byo duo, a si wspierajcych mao 35, uzyskaa swobodny wymarsz poza granice
Sowiaszczyzny, a Przybysaw zaj zamek.
34

Odtd a do sowa fervebat w rozdz. 105 (por. przyp. 117) luka

w starszym rkpsie kopenhaskim (brak kilku kart kodeksu).
35
Por. Ewang. w. Mateusza 9,37: Messis quidem multa, operarii
autem pauci.

100. POWIESZENIE WERCISAWA

Gdy ksi Henryk Lew dowiedzia si, e sytuacja w
Sowiaszczynie staa si niepewna, zasmuci si w sercu
i posa tymczasowo silny oddzia do Skwierzyna, by go
broni. Poleci te hrabiemu Adolfowi i przedniejszym w
Holzacji pj do Iowa w celu obrony grodu. Nastpnie
zgromadzi wielkie wojsko i wezwa na pomoc swego
krewnego Albrechta, margrabiego Sowiaszczyzny
wschodniej, i wszystkich najdzielniejszych caej Saksonii,
by wzi odwet na Sowianach za zo, ktre wyrzdzili.
Przyprowadzi rwnie krla duskiego Waldemara z
flot, by dawa si im we znaki i na ldzie, i na morzu36.
Hrabia Adolf przyprowadzi ksiciu cay lud
Nordalbingw i spotka si z nim koo Malechowa.
Skoro ksi przeszed ab i wkroczy w granice
Sowian, kaza powiesi ksicia sowiaskiego Wercisawa w pobliu miasta Malechowa; na t mier narazi
go brat jego Przybysaw, poniewa zama dan przez
siebie obietnic pokoju. Ksi wyda rozkaz hrabiemu
Adolfowi przez goca: Wyrusz z Holzatami, Szturmarami
i caym ludem, ktry jest z tob, i maszeruj przed ksiciem
a do miejscowoci, ktra nazywa si Verchen 37. To samo
zrobi Guncelin, przeoony nad ziemi Obodrytw,
Reinold hrabia Dithmarschen i Chrystian hrabia
Oldenburga, lecego w Ammerlandzie w ziemi Fryzw38.
Wszyscy oni pjd z tob naprzd z oddziaami wojska,
ktre jest pod ich rozkazami". Wtedy wszed hrabia Adolf
z in36

Czerwiec - lipiec 1164.

Nad Pian.
38
Ammerland bagnisty kraj pooony w pobliu Oldenburga na
zach. od dolnej Wezery.
37

nymi rycerzami, ktrzy byli razem z nim powoani zgodnie

z rozkazem ksicia, i przybyli do miejscowoci, ktra si
nazywa Verchen, a jest odlega od miasta Dymina prawie
o dwie mile, i tam rozbili obz. Henryk Lew za oraz inni
ksita, ktrzy zatrzymali si w miejscowoci
nazywajcej si Malechw, po kilku dniach mieli zamiar
pj w lady pierwszych z reszt wojska [oraz] z komi
dwigajcymi prowianty w iloci wystarczajcej dla
wojska39. Cae za wojsko sowiaskie zamkno si w
Dyminie. Znajdowali si tam ich ksita, Kazimierz i
Bogusaw, wadcy pomorscy40, a z nimi sprawca buntu
Przybysaw. Posali oni gocw do hrabiego, chcc za jego
porednictwem uzyska pokj, obiecali przy tym da trzy
tysice grzywien. To znowu wysali innych, obiecujc dwa
tysice. Oferta ta nie podobaa si 41 hrabiemu Adolfowi i
powiedzia do swoich: Jakie jest wasze zdanie, mdrzy
mowie? Ci, ktrzy wczoraj obiecali trzy tysice
grzywien, teraz proponuj dwa tysice. Oferty takie nie
zmierzaj do pokoju, lecz do wywoania wojny".
Wobec tego Sowianie posali noc szpiegw, aby zbada
stan wojska. Sowianie za starogardzcy byli razem z
hrabi Adolfem, ale przemyliwali zdrad, bowiem
cokolwiek dziao si w wojsku, przekazywali przez
szpiegw wrogom. Markrad zatem, starszy ziemi
Holzatw, oraz inni, ktrzy dowiedzieli si o tych
konszachtach 42, zwrcili si do hrabiego Adolfa w te
39

Quae exercitui sufficerent copiose (por. Ks. Judyty 2,8).

Kazimierz I ksi dymiski (zm. 1180), Bogusaw I ksi
szczeciski (zm. 1187).
41
Por. przyp. 24.
42
Verbum absconditum (por. Ewang. w. ukasza 18,34). O
Markradzie zob. ks. I, przyp. 613.
40

sowa: Mamy cakiem pewne wiadomoci, e nieprzyjaciele nasi przygotowuj si do wojny. Co wicej,
nasi dziaaj zbyt ospale, nie wykazuj naleytej pilnoci
ani penic strae dzienne, ani w czasie czat nocnych.
Zatroskaj si wic o lud, by ksi by dobrego zdania o
tobie". Atoli hrabia i pozostali szlachetnie urodzeni
zlekcewayli sobie te sowa mwic: Pokj i
bezpieczestwo" 43, bowiem mstwo Sowian wygaso".
Nie dostawao wic czujnoci w wojsku. Gdy przeto
ksi zwleka z nadejciem, zabrako wojsku ywnoci;
wybrano wic giermkw, ktrzy mieli pj do wojska
ksicego po ywno. Kiedy ci o wiecie wyruszyli w
drog, oto przy wejciu na pagrek zjawiy si oddziay
Sowian w wielkiej liczbie konnych i pieszych44.
Spostrzegszy ich cofnli si giermkowie i wielkim
krzykiem45 zbudzili ze snu wojsko. W przeciwnym razie
wszyscy znaleliby mier w czasie snu.
Wtedy sawni i waleczni mowie Adolf i Reinold z ma
grup Holzatw i Ditmarszw, ktrzy obudzeni ze snu
przypadkiem wczeniej si stawili, zabiegli drog przy
zejciu z pagrka i zamali pierwszy szereg Sowian, i
wpdzili ich w rodek bagien46. W lad
43

Por. I List do Tesaloniczan 5, 3: Cum enim dixerint: pax et

securitas.
44
6. VII. 1164. (data dzienna ustalona na podstawie nekrologw).
Podobnie jak Helmold opisuj t bitw: Annales Palidenses (MGH
SS XVI 93), Albert ze Stade (tame 345), Annales Egmundenses
(tame s. 463), Saxo Grammatyk (MGH SS XXIX 115 n).
45
Por. List do Hebrajczykw 5, 7.
46
Por. I Ks. Samuela 7, 11: percusserunt eos usque ad locum.

za nimi wpad drugi oddzia Sowian jak lawina47; mier

znalaz hrabia Adolf i hrabia Reinold, polegli take
najdzielniejsi. Sowianie zawadnli przeto obozem Sasw
i zagarnli jako up wszystko, co znalazo si w obozie.
Tymczasem Guncelin i Chrystian, a z nimi wicej ni
trzystu rycerzy zgromadzonych w jednym miejscu,
trzymali si z dala od bitwy, nie wiedzc, co pocz.
Zaiste, straszn byo rzecz zderzy si z tak wielkim
wojskiem w chwili, gdy wszyscy towarzysze byli bd
zabici, bd rozproszeni w ucieczce. Zdarzyo si wic, e
jaki oddzia Sowian zbliy si do pewnego namiotu,
gdzie byo wielu pachokw i moc koni. Gdy Sowianie
natarli na nich mnie, by ich pobi, pachokowie
gromkim gosem zwrcili si do swych panw, ktrych
wielu stao w pobliu: Dlaczego stoicie, o najdzielniejsi
rycerze, i dlaczego nie przyjdziecie swoim sugom z
pomoc? Rzeczywicie postpujecie w sposb haniebny".
Ci zachceni krzykiem swoich sug rzucili si na
nieprzyjaci i walczc jakby w lepym szale wyzwolili
swoich pachokw. Nastpnie wdarli si mnie do obozu;
trudno jest opisa, ile zadali ciosw, jakie dokonali rzezi
ludzi, dopki nie rozproszyli owych zwyciskich szeregw
Sowian i odzyskali utracony obz. Nastpnie pomiesza
Bg umysy Sowian 48 i padli z rk najlepszych rycerzy.
Usyszeli to Sasowie, ktrzy znajdowali si w kryjwkach;
wyszli z nich i odzyskawszy odwag dzielnie zwarli si z
wrogiem i pobili go
47

Operuit instar montium (por. Proroctwo Ozeasza 10, 8: dicent

montibus: Operite nos").
48
Por. Proroctwo Izajasza 19, 14: miscuit in medio eius spiritum
vertiginis.

zadajc straszliw klsk 49, tak e napenio si pole

stosami trupw. Ksi za przyszed z popiechem, by
swoim by obron. Gdy zobaczy zagad dokonan na
jego ludzie 50 oraz e zgin hrabia Adolf i niektrzy inni
najdzielniejsi, zala si zami. Jednake bl jego agodzio
walne zwycistwo i straszna rze Sowian, ktrych liczb
szacowano na dwa i p tysica. Poleci potem ksi
poci na kawaki ciao hrabiego Adolfa, wygotowa je i
zabalsamowa 51, by mona je przewie i pogrzeba w
grobowcu rodzinnym. I spenio si proroctwo, ktre
wygasza w przeddzie swej mierci, bardzo czsto
powtarzajc strof: Serce me w ogniu oczycie, i nie
znalazo si nic zego 52.
Sowianie wic, ktrzy uszli miecza, przybyli do Dymina i
spaliwszy w bardzo potny grd udali si w gb krainy
pomorskiej, uciekajc przed obliczem ksicia. Nastpnego
dnia 53 przyszed ksi z caym wojskiem do Dymina i
znalaz spalony grd; zostawi tam cz wojska, ktre
miao zburzy wa i zrwna go z ziemi oraz suy za
ochron dla rannych, ktrzy potrzebowali pielgnacji. Sam
za z reszt wojska uda si na spotkanie krla Waldemara.
Nastpnie wyruszyli razem w celu spustoszenia krainy
pomorskiej wzdu i wszerz i przybyli do miejscowoci,
ktra nazywa si Stolpe54. Tam ju kiedy Kazimierz i
Bogusaw zaoyli opactwo ku pamici ojca swego
Warcisawa, ktry w tym miejscu zosta zabity i po49

Por. Ks. Liczb 11, 33.

Por. I Ks. Samuela 4, 17.
51
Opere pigmentarii (por. Ks. Wyjcia 37, 29).
52
Ks. Psalmw 16, 3.
53
7 VII 1164.
54
Stolpe nad Pian, nie Supsk (jak sdzi Razumowska).
50

chowany55. On by pierwszym z ksit pomorskich, ktry

przyj wiar wit z rk witego Ottona, biskupa
bamberskiego, i sam zaoy biskupstwo Uznam oraz
wprowadzi chrzecijastwo w ziemi pomorskiej 56. Tam
wic przyszo wojsko ksicia i nie zastao nikogo, kto by
mu stawi opr 57. Sowianie bowiem stale cofali si
uciekajc przed ksiciem, nie miejc mu stawi oporu z
obawy przed groz jego oblicza.
101. POGRZEB HRABIEGO ADOLFA
W owych dniach przyby goniec do ziemi Sowian z
nastpujc wiadomoci dla ksicia: ,,Oto pose krla
greckiego58 przyby z wielkim orszakiem do Brunszwiku,
by pomwi z tob". Chcc udzieli mu posuchania
ksi opuci Sowiaszczyzn, zostawiajc wojsko i
rezygnujc z wietnych wynikw wyprawy. W
przeciwnym bowiem razie z powodu wieo odniesionego
zwycistwa i przy sprzyjajcym mu nadzwyczajnie
szczciu zniweczyby ca potg Sowian ostatecznie i
dokonaby wobec ziemi pomorskiej tego, co zrobi z
ziemi obodryck. Caa wic ziemia Obodrytw i kraje
ssiednie, ktre nale do krlestwa Obodrytw, zostay
zamienione w zupen pustk 59 przez cige wojny,
najwicej za przez ostatni.
55

Warcisaw I, zm. 1147/8. Klasztor w Stolpe zosta zaoony

prawdopodobnie w 1153 (S to o b).
56
Biskupstwo nie powstao na Uznamiu, lecz na Wolinie w 1140 r.
(w 1176 przeniesione do Kamienia Pomorskiego). Por. c. 40.
57
Zwrot czsty W Biblii, por. I Ks. Machabejska 14, 7.
58
Cesarza Manuela I Komnenosa (por. ks. I przyp. 783).
59
Por. Proroctwo Jeremiasza 50, 13.

A dziao si to za ask Bo, ktra stale krzepia prawic

najpoboniejszego ksicia. Jeli za jakie ostatnie
niedobitki Sowian pozostay, dowiadczay wielkiego
godu z powodu braku zboa i spustoszenia pl, i to w
takim stopniu, e [Sowianie ci] byli zmuszeni ucieka
tumnie do Pomorzan wzgldnie do Duczykw. Ci
wszake nie okazujc im adnej litoci sprzedawali ich w
niewol Polanom, Serbom i Czechom 60.
Skoro wic ksi odchodzc ze Sowiaszczyzny
rozpuci wojsko do domw61, przeniesiono zwoki
hrabiego Adolfa do Minden i tame uroczycie zostay
pochowane. Hrabstwo za dzierya wdowa po nim
Matylda wraz z modziutkim synkiem 62. Zmienio si
oblicze tej ziemi63, poniewa po odejciu dobrego opiekuna
zagroona zostaa cakowicie sprawiedliwo i pokj
kociow. Za jego bowiem ycia nie sprawiano klerowi
adnej przykroci, nie napotyka te on adnych trudnoci.
Do tego stopnia wyrnia si [hrabia] wiar, dobroci,
roztropnoci i dojrza rad, e wydawao si, i jest
wyposaony we wszelkie cnoty. w jako jeden z
bojownikw Pana i pewnoci nie ostatni spdzi z
poytkiem dni swego ywota 64, tpic zabobony i
bawochwalstwo i dzia60

Nie ulega wtpliwoci znaczna przesada Helmolda w opisie

nieszcz sowiaskich. Por. W. Brske, Untersuchungen zur
Geschichte des Lutizenbund.es, s. 110-112; W. Vogel, Der Verbleib
der wendischen Bevlkerung in der Mark Brandenburg, Berlin 1960,
zwaszcza s. 8 - 10.
61
Por. I Ks. Machabejska 11, 38.
62
Adolfem III, ur. ok. 1160, zm. 1225.
63
Por. Proroctwo Daniela 3, 19; 10, 8.
64
In funiculo sortis suae (por. Proroctwo Micheasza 2, 5: Erit tibi
mittens funiculum sortis in coetu Domini).

aja na rzecz nowej sadzonki, ktra miaa przynie

zbawienny owoc. Ostatnio, gdy ukoczy wreszcie bieg
dobrej drogi65, doczeka si palmy mczestwa, a niosc
chorgwie w obozie Pana, suy obron ojczynie i
dochowa wiary ksitom a do mierci. Gdy go
poproszono o to, by szuka ocalenia w ucieczce, gwatownie tej probie odmwi; walczc rkoma, a modlc si
gono do Boga66, z mioci ku cnocie przyj miertelny
cios. Zachceni jego przykadem sawni mowie i dobrzy
wasale najlepszego ksicia, mianowicie Guncelin i
Bernard 67, z ktrych jeden sta na czele Skwierzyna, drugi
Raciborza, rwnie dokonali dobrego dziea w swoim
zakresie, wojujc dla Pana, by rozwijaa si suba domu 68
Boego wrd ludu niewiernego i bawochwalczego.
102. ODNOWIENIE DYMINA 69
Przybysaw wic, sprawca buntu, wyzuty z ojcowskiej
dziedziny, przebywa u ksit pomorskich, Kazimierza i
Bogusawa; rozpoczli wic odbudow Dymina. Stamtd
robic czste wypady, Przybysaw najeda z zasadzek
krain skwierzysk i raciborsk, uprowadzajc ze sob
bogat zdobycz w ludziach
65

Por. Adam z Bremy I 62(64) za I Listem do Tymoteusza 6, 12 i

II Listem do Tymoteusza 4, 7. Zob. c. 8 koniec.
66
Por. II Ks. Machabejska 15, 27.
67
Data mierci poprzednika Bernarda Henryka z Badwide, nie
jest znana. Po raz ostatni jest on wiadkiem w wtpliwym
dokumencie z 12 VII 1164. Saxo Grammatyk wymienia go
wprawdzie jeszcze w 1167, ale wiadectwo Helmolda jest
wiarygodniejsze (Stoob).
68
Zwrot czsty w Biblii (por. I Ks. Kronik 23, 28).
69
Brak odstpu w rkpsie lubeckim.

i w bydle. ledzc jego wypady, walczyli z nim Guncelin i

Bernard rwnie z zasadzek, a staczajc z nim bardzo
czsto potyczki, brali nad nim zawsze gr, tak e w kocu
Przybysaw straci co dzielniejszych ludzi i konie, wskutek
czego nie mg ju wicej nic przedsiwzi. Rzekli wic
do niego Kazimierz i Bogusaw: Jeli chcesz
zamieszkiwa z nami i korzysta z naszej gocinnoci70,
bacz, by nie obraa oczu 71 ludzi ksicych, w
przeciwnym razie wydalimy ci z naszego kraju. Ju
przedtem poprowadzie nas na wojn, w ktrej
ponielimy straszliw klsk, stracilimy ludzi i co lepsze
rody; niezadowolony z tego chcesz jeszcze raz cign na
nas gniew ksicia?" Tak powstrzymano Przybysawa od
jego szaleczych krokw. W ten sposb ponione72 zostay
siy73 Sowian; nie wayli si odtd buntowa 74 z obawy
przed ksiciem.
Ksi utrzymywa rwnie pokj z krlem duskim
Waldemarem. W interesie obydwu krajw odbywali oni
zjazdy nad Ejdor czy w Lubece75. Da te krl ksiciu
wielkie pienidze za to, e zapewni jego
70

Por. Ks. Sdziw 18, 3.

Por. I Ks. Samuela 29, 7: non offendas oculos satraparum.
72
Wyraz Humiliatae (ponione) wyrniony jest w rkpsie
lubeckim czerwonym inicjaem.
73
Zamiast vires modszy rkps kopenhaski ma urbes (miasta).
74
Por. Ks. Jozuego 10, 21 i T e r e n c j u s z, Andria, III 2, 25.
75
Do obydwu spotka doszo w 1166 r. (wg Saxa Grammatyka w
1167). Pierwsze z nich doprowadzio do otwartego zerwania, w
drugim Waldemar osign pewne korzyci (Stoob).
71

granicom pokj od zniszcze ze strony Sowian. Zaczto

wic zamieszkiwa wszystkie wyspy na morzu, ktre
nale do krlestwa Duczykw; zabrako bowiem
piratw, a okrty rozbjnikw zostay zniszczone. Zawarli
te ze sob porozumienie krl i ksi, e dzieli si bd
trybutami tych ludw, ktre podporzdkuj sobie na ldzie
czy morzu.
Wzrosa rwnie wadza ksicia ponad wszystkich, ktrzy
panowali przed nim; i sta si ksiciem ksit na ziemi76, i
podepta karki buntownikw, zniszczy ich warownie
wytpi otrzykw dokonujcych zniszcze 77, zaprowadzi
pokj w kraju i pobudowa silne twierdze, sta si te
wacicielem wielkiego majtku. Oprcz bowiem dziedzin
po swych wielkich przodkach, cesarzu Lotarze i jego onie
Ryksie, jak i po wielu ksitach Bawarii i Saksonii,
przypady mu jeszcze majtki wielu ksit, jako to
Hermana z Winzenburga78, Zygfryda z Homburga79,
Ottona z Assel80 i innych, ktrych imiona wyszy [mi] z
pamici.
C mam powiedzie o rozlegych posiadociach
arcybiskupa Hartwiga, pochodzcego ze staroytnego rodu
Udonw? Otrzyma on w wspaniay grd Stade z
wszelkimi przylegociami, z wadz hrabiego po obydwu
stronach rzeki aby i z hrabstwem Dithmarschen jeszcze
za ycia biskupa81; niektre z nich otrzyma prawem
dziedzicznym, inne tytuem len76

Por. Apokalipsa 1, 5.
Viros desertores (por. I Ks. Machabejska 7, 24).
78
Por. c. 73.
79
Zm. w 1144.
80
Te Adolfa III, powiadczony w rdach do 1170.
81
Arcybiskupa Adalberona, w 1145 r.
77

na. Pooy te rk na Fryzji i skierowa przeciwko

[Fryzom] wojsko; dali mu przeto tytuem okupu wszystko,
czego od nich zadano 82.
103. ZAWI KSIT Z POWODU SAWY
KSICIA [HENRYKA]
Atoli poniewa sawa rodzi nienawi83 i nie, ma nic
trwaego w rzeczach ludzkich, pozazdrocili mowi tak
wielkiej sawy 84 wszyscy ksita sascy. Poniewa w
posiada wielkie bogactwa, cieszy si saw zwycizcy,
jania znakomitoci dziki wadaniu dwoma ksistwami,
Bawari i Saksoni, wydawa si nie do zniesienia
wszystkim ksitom i panom saskim. Wszake rk
ksit wstrzymywaa boja przed cesarzem, wskutek
czego nie wprowadzili w czyn swoich knowa. Atoli skoro
cesarz gotowa czwart wypraw do Italii85 i nadesza
odpowiednia pora, dawne sprzysienie wyszo na jaw i
stao si sprzysienie silne 86 wszystkich przeciwko
jednemu. Wrd czoowych spiskowcw znajdowali si
arcybiskup magdeburski Wichman 87 i biskup
hildesheimski Herman 88. Po nich szli nastpujcy
ksita: landgraf turyngijski Ludwik89, margrabia z
Salzwedel
82

Por. c. 83.
Por. Salustiusz, Bellum Iugurth., c. 55: post gloriam invidia
sequi; Adam z Bremy III 47 (46).
84
Mdro Syracha (Eklezjastyk) 9, 16.
85
Padziernik 1166.
86
Por. II Ks. Samuela 15, 12.
87
Wichman z Seeburga 1152 - 1192.
88
Herman I 1161-1170.
89
Ludwik II 1140-1172.
83

Albrecht z synami90, margrabia z Camburga Otto 91 i jego

bracia, palatyn z Somerschenburga Adalbert92. Pomoc
suyli im szlachetni panowie: Otto z Assel93, Wedekind z
Dasenburga 94 i Chrystian z Oldenburga, lecego w
Ammerland95. Ponad nimi wszystkimi wystpi przeciwko
ksiciu przepotny w Rainald, arcybiskup koloski i
kanclerz cesarstwa96; i cho osobicie nieobecny, bo
przebywa w Italii, z ca wszake energi zmierza do
obalenia ksicia. Wtedy ksita, ktrzy znajdowali si w
Saksonii wschodniej, wraz z landgrafem turyngijskim
Ludwikiem obiegli grd ksicy, ktry si nazywa
Haldensleben 97, i sprawili przeciw niemu wiele machin
wojennych 98. Nastpnie hrabia Ammerlandu Chrystian zebra oddzia Fryzw, zaj Brem i cae jej terytorium,
wywoujc wielkie rozruchy 99 w czci zachodniej kraju.
Gdy ksi spostrzeg, e wojna zewszd grozi, za90

Albrecht Niedwied mia kilku synw (por. W. Dworzaczek,

Genealogia, tabl. 66); nie wiadomo, ktrzy brali udzia wraz z ojcem
w kampanii 1166/1167 przeciw Henrykowi Lwu.
91
Otton Bogaty, margrabia Mini z domu Wettynw, 1156-1190.
92
Palatyn (Pfalzgraf) Adalbert (Albrecht), zm. 1180.
93
Por. przyp. 80.
94
Nad rzek Diemel koo Wartburga (S t o o b).
95
Por. przyp. 38.
96
Rainald z Dassel, por. ks. I, przyp. 1076.
97
W tzw. Nordturyngii. Oblenie trwao od grudnia 1166 do
wiosny 1167. Drugiego oblenia, jesieni 1167, Helmold nie
wspomina (S t o o b).
98
Por. I Ks. Machabejska 11, 20.
99
Por. I Ks. Machabejska 13, 44; Ewang. w. Mateusza 8, 24.

cz obwarowywa miasta i grody oraz stawia zaogi

wojskowe w odpowiednich miejscach. W owym czasie
wadz hrabiego nad Holzacj, Szturmari i Wagri penia
wdowa po hrabim Adolfie wraz z nieletnim do tego czasu
synkiem 100. Wszake z powodu powstajcej zawieruchy
wojennej przyda ksi chopcu opiekuna, ktry mia
przewodzi wojsku, mianowicie hrabiego Henryka,
urodzonego w Turyngii 101, wuja chopca, ma, ktry nie
lubi pokoju, lecz ca dusz oddany by wojnie.
Zasignwszy rady swych wasali, przyj on take do aski
ksicia sowiaskiego Przybysawa, ktrego przedtem
jak to wyej powiedziano w wielu wojnach wyparto z
kraju. Zwrci mu te ca ojcowizn, mianowicie ziemi
Obodrytw z wyjtkiem Skwierzyna i jego przylegoci102.
I zoy Przybysaw ksiciu i jego krewnym przysig
wiernoci, zapewniajc, e nie zamie jej odtd przez
prowadzenie wojen, lecz stawa bdzie na rozkazy ksicia
i stosowa si do ycze jego wasali, nie przedsibiorc
adnych wrogich krokw.
104. ZUPIENIE BREMECZYKW
Wtedy zgromadzi ksi wielkie wojska i wkroczy do
Saksonii wschodniej, by stoczy walk ze swymi
nieprzyjacimi wewntrz ich kraju. Gdy ci wic zobaczyli, e przyszed z du si zbrojn 103, nie od100

Por. c. 101.
Hr. Henryk ze Schwarzburga (zm. 1184).
102
Pocztek 1167. Wtedy zapewne doszo do chrztu Przybysawa.
103
In media terrae, in manu forti zwroty czste w Biblii.
101

wayli si stawi mu czoa. I uczyni wielk porak w

ziemi104 nieprzyjacielskiej, i spustoszy j poarami i
rabunkami, spldrowa j 105 a do murw Magdeburga.
Nastpnie 106 skierowa wojsko do czci zachodniej, by
powcign bunt hrabiego Chrystiana, przyby znienacka
do Bremy i zaj j. Hrabia Chrystian uciek za do
kryjwek w bagnach Fryzji. I wtargn ksi do Bremy, i
zupi j. Mieszkacy za jej uciekli w bagna, poniewa
dopucili si grzechu przeciwko ksiciu, skadajc
przysig Chrystianowi. I skaza ich ksi na banicj,
dopki nie zapewnili sobie pokoju dziki
wstawiennictwu arcybiskupa za cen tysica i wicej
grzywien srebra. Hrabia za Chrystian po kilku dniach
zmar107; ustay wiec bunty wywoywane jego
knowaniami.
Gdy wojna domowa sroya si 108 wszdzie, arcybiskup
Hartwig postanowi unikn u siebie zamieszek zbliajcej
si wojny. Osiad przeto samotnie w Hamburgu w
spokoju109 i odda si cay budowie klasztorw i innym
sprawom swego kocioa. Wtedy arcybiskup koloski oraz
inni ksita polecili mu listownie, by przypomnia sobie o
wszystkich uciemieniach doznanych od ksicia: teraz
wreszcie nadszed czas, w ktrym przy pomocy ksit
nastrcza si mono odzyskania nalenego mu
stanowiska, stanie
104

Por. I Ks. Machabejska 13, 32.

Pervagatus est terram (por. II Ks. Krlewska 17, 5).
106
Latem 1167, gdy z Wichmanem zawar ugod za cen cesji z
Haldensieben (S t o o b).
107
Chrystian I z Oldenburga 1148 - 1167.
108
Wyraz Grassantibus wyrniony zosta w rkpsie lubeckim
czerwonym inicjaem.
109
Por. Adam z Bremy III 55 (54), oraz Lamentacje Jeremiasza
3,28.
105

dla niego otworem miasto Stade i zagrabiona nad nim

wadza hrabiego, jeli tylko ksitom udzieli pomocy.
Wszake arcybiskup Hartwig, nauczony wielu
wypadkami, e ksi Henryk ma powodzenie na wojnie,
natomiast lojalno innych ksit jest wtpliwa, gdy
ksita ju niejednokrotnie zawiedli go swymi
obietnicami, zacz w duchu si waha 110. Pocigaa go
co prawda ch odzyskania godnoci, ale odstrczaa go
czsto stwierdzana niestao ksit. Tymczasem
utrzymywaa si na pozr przyja i mwiono duo o
pokoju. Wszelako arcybiskup zacz obwarowywa swoje
grody Freiburg i Harburg oraz zaopatrzy je w bro i
ywno w iloci, ktra miaa starczy na miesice i lata.
105. WYPDZENIE BISKUPA KONRADA
Okoo tego czasu biskup lubecki Konrad przebywa u
arcybiskupa, a na naradach gos jego way najwicej. A
doniesiono ksiciu, e nie ywi on myli pokojowych 111,
lecz knuje zagad ksiciu i dlatego nakania arcybiskupa
do przejcia na stron ksit" i zerwania wizw
przyjani czcych go z ksiciem. Poniewa ksi chcia
si co do tego upewni, wezwa go na zjazd do
Artlenburga. Biskup za, chronic si przed gniewem
potnego pana, pojecha do Fryzji jakoby w celu
wykonania arcybiskupiego poselstwa. Gdy stamtd
wreszcie powraca, ksi ponownie wezwa go do siebie.
Stawi si przeto w Stade w towarzystwie arcybiskupa i
ksidza Bernona,
110

Fluctuare cepit animo (por. W e r g i l i u s z, Eneida, X 680),

por. te c. 14.
111
Ea quae pacis sunt (por. Ewang. w. ukasza 14, 32).

pasterza meklemburskiego, by wysucha, czego pragnie.

Ksi w rozmowie z nim poruszy te sprawy, o ktrych
mu doniesiono, a mianowicie jak to oszczerstwami
uwacza jego czci i dawa rady skierowane na jego zgub.
Biskup zapewni, e o tych sprawach nic nie wie. Gdy
jeszcze wiele sw w tej sprawie zamieniono, ksi chcc
wzmocni naruszone wizy przyjani i zjedna sobie
cilej biskupa, ktrego niegdy ceni, zacz w sposb
przyjacielski domaga si od niego zoenia hodu, ktre to
uprawnienie jak si wyej powiedziao 112 nada mu
by cesarz, mianowicie w stosunku do tych krajw
sowiaskich, ktre posidzie zgodnie z prawem wojny
sw tarcz i mieczem, utrzymawszy tak propozycj
wielkoduszny m obruszy si, tumaczc, e dochody
jego kocioa s skromne, e z tego powodu nigdy nie da
ograniczy swej wolnoci i nie podda si niczyjej wadzy.
Z drugiej strony ksi obstawa przy tym stanowczo, by
albo ustpi ze stanowiska, albo zastosowa si do jego
yczenia. Gdy biskup upiera si przy swoim zdaniu113,
poleci ksi, by uniemoliwiono mu dostp do diecezji i
zajto wszystkie dochody biskupie. Przeto po odjedzie
ksicia przemwi arcybiskup do biskupa Konrada w te
sowa: Moim zdaniem nie byoby dla was rzecz
bezpieczn pozostawa u nas z powodu wasali ksicia, w
ktrych otoczeniu si znajdujemy. Troszczcie si wic
raczej o nasz godno i swoje ocalenie i udajcie si do
arcybiskupa magdeburskiego i ksit, bycie mogli unikn rk swoich wrogw. Ja rwnie za par dni po112

C. 88 koniec.
Cumque fixus in sentientia maueret (por. Wergiliusz, Eneida, II
650: fixusque manebat).
113

piesz za wami i pielgrzymowa bd z pielgrzymujcym". Biskup postpi zgodnie z rad arcybiskupa i uda
si do arcybiskupa magdeburskiego, u ktrego pozosta
blisko dwa lata 114. Stamtd uda si do Francji, gdzie
odwiedzi konwent cystersw i pojedna si z papieem
Aleksandrem za porednictwem biskupa Pawii, bdcego
stronnikiem Aleksandra 115; wyrzucony ze swego stolca,
przebywa on bowiem w Clairvaux. Poradzi on
biskupowi, by przy nadarzajcej si okazji albo sam uda
si do Aleksandra, albo wyprawi do swego zastpc.
Gdy te sprawy zaatwi, powrci do Magdeburga; i
znalaz tam arcybiskupa hamburskiego Hartwiga,
albowiem i on ustpi ze stolca. I pozostali obaj u
arcybiskupa magdeburskiego przez duszy czas.
Tymczasem rycerze arcybiskupa Hartwiga, ktrzy
siedzieli w grodach Harburg i Freiburg, dokonywali
czstych wypadw palc i upic posiadoci ksicia. Z
tego powodu ksi wysa wojsko i zaj Freiburg;
zburzy jego umocnienia i zrwna z ziemi oraz kaza
zaj wszystkie dochody biskupie, nie pozostawiajc z
nich choby najmniejszej czci116. Jedynie ci, ktrzy byli
w grodzie Harburg, utrzymali si a do powrotu
arcybiskupa, poniewa miejsce byo dobrze chronione
dziki nieprzebytym moczarom. Sroga za burza buntw
wrzaa117 po caej Saksonii, bowiem
114

rzeczywistoci tylko kilka miesicy zim 1167/8 (S t o o b).

Syrus (Ysirus) bp lub wikariusz generalny ok. 1160-1166,
zapewne identyczny z jakich biskupem Pawii" legatujcym w
1163 do cesarza (Stoob).
116
Por. Ks. Jozuego 10, 28.
117
W poowie sowa fervebat podejmuje po duszej luce (zob.
przyp. 34) relacj starszy rkps kopenhaski.
115

wszyscy ksita prowadzili walk z ksiciem Henrykiem.

I brano w jestwo onierzy, karano ich obcinaniem
czonkw, burzono grody i domy, palono miasta. Miasto
Goslar przyczyo si do ksit. Ksi Henryk poleci
wic strzec drg, by nikt nie dowozi zboa do Goslaru,
wskutek czego panowa tam wielki gd 118.
106. INTRONIZACJA PAPIEA KALIKSTA 119
W owym czasie cesarz Fryderyk przebywa w Italii. I
umierzyy si bunty w Lombardii przed groza jego
mstwa; pokona te wiele ludnych i warownych miast,
cign rwnie z Lombardii wicej dochodw, ni
pobierali z niej przez dugi okres krlowie-poprzednicy 120.
I zwrci swe kroki do Rzymu, by wypdzi Aleksandra, a
wynie Kaliksta. Albowiem Paschalis zmar bdc krtko
papieem. Podczas gdy cesarz oblega Genu 121, ktra
stana po
118

Por. I Ks. Machabejska 23, 49; et esurierunt valde. Wzmianka o

Goslarze, ktrego rola w wydarzeniach bya raczej podrzdna,
wskazuje zdaniem komentatorw na blisze zwizki Helmolda z tym
miastem lub jego okolic. Zob. wstp. Co do tytulatury principes
ksita, dux ksi szczepowy Henryk Lew por. ks. I, przyp.
907.
119
Pomyka Helmolda. Wydarzenia opisywane w tym rozdziale
odnosz si do 1167 r., gdy Fryderyk Barbarossa wprowadzi na tron
papieski Paschalisa III (1164-1168). Kalikst III zosta papieem
dopiero po mierci Paschalisa (20 IX 1168).
120
Zdania Et abusus est Longobardia supra reges qui juerunt ante
eum diebus multis (por. I Ks. Krlewska 16, 33: super omnes reges
Israel, qui fuerunt ante eum) brak w wydaniach Schorckla i
Reinecciusa.
121
Raczej Ancon (maj 1167), gdy Genua opowiedziaa si po
stronie cesarza (S t o o b).

stronie Aleksandra, wysa naprzd do Rzymu arcybiskupw koloskiego Rainalda i mogunckiego Chrystiana
wraz z czci wojska. Przyszli oni do Tuskulum, ktre
ley niedaleko Rzymu. Gdy o ich nadejciu dowiedzieli si
Rzymianie, wyszli z wielkim wojskiem, by walczy w
obronie Aleksandra122. Przeciwko nim wyszed Rainald z
niemieckimi wojownikami i maa ich liczba walczya z
krociami Rzymian, i wzili nad nimi gr, zabili ich a do
dwunastu tysicy i cigali uciekajcych a do bram Miasta.
Z powodu zwok zabitych rozszerzya si zaraza w
kraju123, a wiele kobiet rzymskich pozostawao przez wiele
lat wdowami, albowiem zabrako mczyzn wrd mieszkacw Miasta.
W tym samym dniu, w ktrym dziao si to w Rzymie,
walczy cesarz z Genueczykami, odnis zwycistwo i
zawadn miastem 124. Potem zabra wojsko [i] poszed do
Rzymu, gdzie znalaz Rainalda i wojsko, ktre by wprzd
wysa, radujce si ze swojego ocalenia i z klski
Rzymian. Zachci wic wojsko do zajcia Rzymu i
zdobycia katedry witego Piotra, poniewa tam
znajdowaa si zaoga rzymska; kaza te podpali bramy
kocioa, przez co odpdzi Rzymian od wie swdem i
dymem. Zawadn rwnie wityni i napeni gmach
zabitymi. I wprowadzi Kaliksta na stolec apostolski, i
obchodzi tam uroczysto witego Piotra w Okowach125.
Nastpnie
122

29 V 1167.
Corrupta est terra (por. Ks. Rodzaju 6, 11; Ks. Wyjcia 8, 24).
124
Jest to jedyna wiadomo, e Ancona pada tego samego dnia
co Rzym.
125
1 VIII 1167.
123

skierowa si przeciwko Lateraczykom, by ich zniszczy;

ci za za ocalenie ycia i miasta dali mu wszystko, czego
od nich zada. Gdy za cesarz zmusi ich do schwytania
Aleksandra, nie zdoali tego dokona, poniewa noc
ratowa si ucieczk. Od patrycjuszy wzi synw w
charakterze zakadnikw 126, by na przyszo wytrwali w
niezomnej wiernoci wzgldem Kaliksta.
Wszake w lad za tym powodzeniem cesarza przysza
naga klska127. Albowiem tak straszna zaraza wtargna
nagle do Rzymu, e w cigu paru dni wszyscy prawie
zginli. Jak podaj, w miesicu sierpniu wzniosy si w
tych stronach chmury przynoszce mr. Na t zaraz
zmarli arcybiskup koloski Rainald oraz biskup z Verden
Herman128, gwni czonkowie rady. Oprcz nich
najszlachetniejszy modzieniaszek, syn krla Konrada,
ktry poj za on jedynaczk crk naszego ksicia
Henryka 129. Poza tym zmaro w tym czasie wielu
biskupw, ksit i panw. Cesarz za z pozostaym
wojskiem powrci do Lombardii. Stanwszy tam
dowiedzia si o rozruchach w Saksonii. Posa przeto
poselstwo 130 i zdoa powstrzyma rodzcy si bunt przez
odnowienie ukadw, by zyska na czasie, a sam mie
bdzie rce rozwizane od wyprawy woskiej.
126

Por. I Ks. Machabejska 9, 53; 11, 62.

Por. Ks. Przysw 1, 27.
128
14 i 11 VIII 1167.
129
Mowa o ksiciu Fryderyku (IV) szwabskim. Jego lub z
Gertrud crk Henryka Lwa (pniejsz krlow dusk, por. c.
110) odby si w 1166.
130
Arcybpa mogunckiego Chrystiana I (1165-83) i ksicia
Bertolda z Zhringen.
127

W owych dniach ksi Saksonii i Bawarii Henryk

wyprawi posw do Anglii. Przywiedli mu oni crk krla
angielskiego z mas zota, srebra i z wielkimi bogactwami;
ksi poj j za on 131. Rozszed si bowiem, z
pierwsz on, pani Klemencj, z powodu przeszkody
pokrewiestwa. Mia za z ni crk, ktr odda w
maestwo synowi krla Konrada, ktry niedugo y,
zaskoczony przedwczesn mierci na wyprawie do Italii,
jak to si wyej powiedziao.
107. UGODA KSIT Z KSICIEM
[HENRYKIEM]
Po upywie krtkiego czasu od tych zdarze Lombardowie widzc, e pady filary krlestwa132 i zabrako
siy wojskowej, zawizali jednomylny spisek przeciwko
cesarzowi, chcc go zabi. w jednak przejrza podstp,
opuci potajemnie Lombardi i powrciwszy do Niemiec
wyznaczy zjazd do Bambergu. Zwoa tam wszystkich
ksit saskich [i] robi im wyrzuty za naruszenie pokoju,
twierdzc, e bunt saski da Lombardczykom mono
oderwania si 133. Po wielu odroczeniach dziki
roztropnoci
oraz
mdrej
radzie
umierzono
nieporozumienia istniejce
131

lub z Matyld crk Henryka II angielskiego odby si 1 II

1168. Rozwd z Klemencj nastpi ju w 1162 (por. ks. I, przyp.
860).
132
Por. II Ks. Samuela 10, 15: Videntes ... Syri, quoniam
corruisseni
133
Jeeli Helmold nie myli miejsca zjazdu, zjazd w Bambergu
musiaby odby si przed 1 VII 1168, poniewa w tym dniu cesarz
rokowa z walczcymi partiami we Frankfurcie. W poowie lipca
doszo do ugody w Wrzburgu (S t o o b).

midzy ksiciem Henrykiem a ksitami i doprowadzono

do pokoju. I ustpili we wszystkim zgodnie z wol ksicia
Henryka, i uwolni si on od napaci ksit, nie tracc nic
na swojej powadze.
Za ksidz arcybiskup hamburski zosta ponownie
wezwany na swj stolec, lecz dotknity niemoc po kilku
dniach zmar134. Przez mier t wygas stary spr o
hrabstwo Stade; odtd posiad je ksi bez wszelkiego
sprzeciwu. Za wdaniem si cesarza rwnie biskup lubecki
Konrad otrzyma pozwolenie na powrt do swej diecezji,
wszake pod tym warunkiem, e zaniecha swego dawnego
uporu i odda ksiciu, co mu si naley 135. Gdy powrci na
swj stolec i odzyska ask ksic, zmieni si w
zupenie innego czowieka136. W swoich cierpieniach
bowiem nauczy si wspczu ze swoimi brami by
odtd skonniejszy do okazywania miosierdzia. Wszake
w dalszym cigu broni duchowiestwa przed napaciami
ksit i monych, przede wszystkim za ze strony
hrabiego Turyngii Henryka, ktry nie bojc si ni Boga, ni
ludzi137 podliwym okiem patrzy na majtki kapanw.
Gdy za wszelkie zawieruchy wojenne za spraw Bo
ustpiy miejsca pogodnemu pokojowi, jeden Wedekind z
Dasenburga nie zastosowa si do pokoju ogoszonego
przez ksit138. By bowiem skonny do
134

11 X 1168.
Quae iusta sunt (por. I Ks. Machabejska 7, 12; II Ks.
Machabejska 11, 14).
136
Por. I Ks. Samuela 10, 6: mutaberis in virum alium.
137
Por. Ewang. w. ukasza 18, 4: Deum non timeo nec hominem
revereor.
138
Por. Ks. Psalmw 27, 3: Qui loquuntur pacem, 84, 9: quoniam
loquetur pacem.
135

zego od modoci, [a] znajomo rzemiosa wojennego

kierowa ku upiestwom; od przedsibrania zych krokw
hamowa go tylko ksi, ktry trzyma go silnie w
karbach. Raz bowiem zosta schwytany i wrzucony do
wizienia; wwczas da zapewnienie 139, e na przyszo
powstrzyma si od upiestw i e bdzie cile sucha
rozkazw ksicia. Atoli skoro tylko wojna wybucha,
niepamitny swego przyrzeczenia sroy si przeciwko
ksiciu bardziej ni reszta140. Gdy wic inni dali si
nakoni do zawarcia pokoju, ksi obieg tego
wciekego dzika 141 w grodzie Dasenburg. Poniewa
jednak wysoko gry czynia cae oblenie i si maszyn
wojennych bezskutecznymi, posa ksi gocw i
przywoa pomysowych ludzi z Rammelsbergu 142; zabrali
si do trudnego i niesychanego dziea, a mianowicie
przekopali podne gry Dasemberg, po czym badajc
wntrze gry znaleli studni, z ktrej mieszkacy grodu
czerpali wod. T studni zasypali. Zabrako przeto wody
mieszkacom grodu; z tego powodu Wedekind widzia si
zmuszony odda si wraz z grodem w rce ksicia. Reszta
przeze zwolniona rozbiega si; kady uda si do swojej
ojczyzny 143.
139

Zapewne w 1157 (Stoob).

Por. II KS. Machabejska 7, 39: in hunc super omnes crudelius
desaevit.
141
Singularem ferum (por. Ks. Psalmw 79, 14: singularis ferus).
142
Kopalnia srebra koo Goslaru. Do szczeglnej znajomoci tej
okolicy przez Helmolda por. c. 105.
143
Por. I Ks. Machabejska 6, 54.
140

108. O WITOWICIE BOKU RUGIAN

W owym czasie 144 zebra krl duski Waldemar wielkie
wojsko i du liczb okrtw, by pj do ziemi Rugian w
celu podporzdkowania jej sobie. Pomocy udzielili mu
ksita pomorscy Kazimierz i Bogusaw, oraz ksi
Obodrytw Przybysaw, a to z tej przyczyny, e ksi
nakaza Sowianom udzieli pomocy krlowi Duczykw,
gdziekolwiek skierowaby on swoje siy w celu
ujarzmienia obcych ludw. I szczcio si dzieo w rkach
145
krla Duczykw. Si146 opanowa on ziemi Rugian,
ktrzy za swoje ocalenie dali mu wszystko, czego tylko
krl zada. Wwczas nakaza on cign w staroytny
posg witowita czczony przez wszystkie ludy Sowian i
rozkaza zaoy powrz na jego szyi, cign na oczach
Sowian pord Wojska, na koniec rozbi na kawaki i
wrzuci do ognia. Zniszczy te miejsce wite, niweczc
cay jego kult, a bogaty skarbiec zupi. Nakaza te im
wyrzec si bdw, w ktrych si urodzili, a w to miejsce
przyj sub prawdziwego Boga. Da pienidze na
budow kociow zaoono ich wtedy w ziemi
rugijskiej dwanacie ustanowi kapanw, ktrzy mieli
troszczy si o ycie religijne ludu. Obecni tam byli biskupi Absalon z Roskildy147 i Berno z Mechlina. Ci
wspierali krla z najwiksz gorliwoci, by zapo144

Lato 1168.
I Ks. Machabejska 2, 47.
146
In manu potenti (por. Ks. Psalmw 135, 12).
147
Pniejszy arcybp Lundu (1177-1201), gwny doradca krlw
duskich Waldemara I i Kanuta IV (VI) (zob. G. L a b u d a,
Absalon, SSS I 1-2).
145

cztkowa sub domu148 Boego wpord narodu zego i

przewrotnego 149.
Ksiciem rugijskim by wwczas szlachetny m Jaromir
150
. Gdy ten usysza o czci prawdziwego Boga i pozna
wiar katolick, przyj szybko chrzest i rozkaza
wszystkim swoim poddanym odnowi si wraz z nim
przez chrzest wity. Skoro za sam sta si
chrzecijaninem, by tak mocny w wierze, jak i niezomny
w goszeniu sowa Boego 151, e zdawao si, i Chrystus
powoa drugiego Pawa. Ten penic funkcje apostolskie
nawrci lud surowy i yjcy w zwierzcej dzikoci,
czci przez gorliwe wygaszanie kaza, czci
grobami odrywa od wrodzonej im surowoci, nakaniajc
do religii przynoszcej nowe ycie 152.
Ze wszystkich za ludw sowiaskich, ktre dziel si na
kraje i ksistwa, wanie Rugianie byli bardziej
zatwardziali od innych, std a do naszych czasw
utrzymali si w ciemnociach pogastwa. Pozostali za
niedostpni dla wszystkich dziki otaczajcemu ich
zewszd morzu. Co prawda ciemna jaka wie gosi153, e
syn Karola Ludwik powici niegdy ziemi Rugian
witemu Witowi z Korbei, po148

Por. I Ks. Kronik 23, 29. Zwrot czsty u Helmolda, por. np.

c.19.
149

List do Filipian 2, 15.

Ksi rugijski do 1217. Por. W. K o w a l e n k o, Jaromir, SSS
II 320-321.
151
Por. List do Kolosan 1, 23: in fide fundati et stabiles.
152
Ostatniego akapitu brak w rkpsie lubeckim.
153
Tenuis autem fama commemorat. Por. Wergiliusz, Eneida, VII
646: tenuis famae perlabitur aura; Boecjusz, De consolatione
philosophiae, II 7: fama tenuis. Ad rem por. c. 6.
150

niewa w zaoy wspomniany klasztor. Stamtd

wyszedszy, mieli misjonarze nawrci Rugian, czyli
Ranw, na wiar Chrystusow, tam te mieli zaoy
oratorium ku czci witego mczennika Wita, ktrego czci
kraj ten zosta powicony. Potem wszake, skoro
Ranowie, zwani te Rugianami, w zmienionych warunkach
odpadli od wiata prawdy, bd ich stal si gorszy od
dawnego 154. Albowiem witego Wita, ktrego my
uznajemy za sug Boego, Ranowie zaczli czci jako
Boga, wystawiwszy olbrzymiej wielkoci posg; i suyli
stworzeniu raczej ni Stworzycielowi155. Zabobon ten takiej
mocy nabra u Ranw, e witowit, bg ziemi Rugian,
zdoby sobie pierwsze miejsce wrd wszystkich bstw
sowiaskich. Mia on by dziki zwycistwom
najsawniejszy, w wyroczniach najskuteczniejszy. Std
wic a do naszych czasw nie tylko ziemia Wgrw, lecz
take wszystkie 156 kraje Sowian skaday tam corocznie
trybut, uznajc go za boga bogw. Krl w porwnaniu z
kapanem nie cieszy si u nich wielkim powaaniem. Ten
bowiem bada wyrocznie i wyniki losw. Kapan zaley od
skinienia losu, za krl i lud od jego woli.
Wrd rnych ofiar kapan skada niekiedy w ofierze
chrzecijanina, uzasadniajc to tym, e bo154

Por. Ewang. w. Mateusza 27, 64.

List do Rzymian 1, 25. Plastyczny obraz kultu witowita
przedstawi Saxo Grammatyk XIV 39, przekad polski w: G. L a b u
d a, Sowiaszczyzna pierwotna. Wybr tekstw, Warszawa 1954, s.
231 - 236.
156
Wszystkie" poetycka licencja. Horyzont Helmolda
ogranicza si do ziem obodryckich i pnocnowieleckich. Zob.
literatur do mitologii poabskiej cytowan w ks. I, przyp. 681.
155

gowie szczeglnie lubuj si w tego rodzaju krwi157.

Zdarzyo si przed kilku laty, e zebraa si tam wielka
liczba kupcw ze wzgldu na poowy ryb. Albowiem w
listopadzie, gdy wiatr gwatowniej wieje, owi si tam
wiele ledzi. Kupcom zostawia si wolny dostp, byleby
uprzednio zapacili bogu tej ziemi nalen da. Znalaz si
tam wwczas przypadkiem pewien kapan Pana, Gotszalk
z Bardowiku, zaproszony do penienia suby Boej,
korzystajc z tak wielkiego zbiegowiska. Ten fakt nie da
si ukry przed owym kapanem barbarzyskim; zwoa
wic krla i lud oraz owiadczy im, e bogowie s szczeglnie zagniewani i e nie dadz si przejedna inaczej jak
krwi kapana, ktry odway si wrd nich peni sub
obcemu bogu. W odpowiedzi na to lud barbarzyski peen
przygnbienia zwouje gromad kupcw i zwraca si do
nich z prob, by wydali kapana celem zoenia go w
ofierze dla przebagania 158 bogw. Chrzecijanie wszake
wzbraniali si to zrobi, w zamian za niego ofiarowujc w
upominku sto grzywien. Tym krokiem jednak nic nie
wskrali: Rugianie zaczli grozi przemoc i wypowiedzieli wojn na dzie nastpny. Wwczas kupcy, majc ju
pene statki ryb, udali si owej nocy w drog powrotn, a
eglujc przy pomylnych wiatrach uchronili siebie i
kapana od strasznego niebezpieczestwa.
Chocia nienawi imienia Chrystusowego i ognisko
zabobonw wiksze byo u Ranw ni u wszystkich
[innych] Sowian, odznaczali si jednak wielu
157

Por. c. 52.
Placabilem hostiam (por. Ks. Liczb 5, 8: ut sit placabilis
hostia).
158

wrodzonymi zaletami. Cechowaa ich w wysokim stopniu

gocinno, okazuj te naleny szacunek rodzicom. Nie
spotyka si rwnie u nich nigdy ani ubogich, ani
ebrakw; skoro bowiem kto u nich staje si niedony
wskutek choroby lub staroci, porucza si go
spadkobiercy, ktry winien go otacza najtroskliwsz
opiek. Albowiem gocinno i troska o rodzicw uchodz
u Sowian za pierwsze cnoty. Poza tym ziemia Rugian
obfituje w owoce, ryby i dziczyzn. Stolica owego kraju
zowie si Arkona.
109. PRZEMIENIENIE CIAA I KRWI
Roku wcielenia Sowa 1168 zaczo si dzieo nowej
winnicy w kraju Rugian. Pobudowano kocioy, ktre
napenia blaskiem obecno kapanw. Skadali oni
trybut159 krlowi duskiemu, ktry wzi jako zakadnikw
synw monych 160 i zawiz ich z sob do swojego kraju.
Dziao si to za w czasie, gdy Sasi prowadzili wojny
domowe. Skoro za Pan przywrci pokj, natychmiast
ksi wysa posw do krla Duczykw z daniem
zakadnikw i poowy trybutu paconego przez Ranw.
Albowiem uzgodniono i umocowano przysig, e skoro
krl duski zapragnie podbi jakie ludy, ksi udzieli mu
pomocy; z drugiej wszake strony za wspudzia w trudzie miaa mu si nalee cz korzyci. Gdy krl
odmwi daniu i posowie z niczym wrcili do domu,
ksi peen oburzenia zwoa ksit sowiaskich i
wezwa ich, by pomcili si na Duczykach.
159
160

Por. ks. I, przyp. 359.

Por. I Ks. Machabejska 9, 53, oraz c. 106.

Wezwani powiedzieli: Zjawilimy si161". I usuchali z

radoci tego, ktry ich wyprawi. Wwczas odsunito
zasuwy i rozwary si bramy162, ktre przedtem zamykay
morze, a fala wdara si i zalaa ziemi niosc zniszczenie
wielu wyspom duskim i krainom nadmorskim. I
wyposaono ponownie statki pirackie, i zajto bogate
wyspy w ziemi Duczykw. Po dugim pocie nasycili si
Sowianie bogactwami Duczykw, powiedziabym,
obroli w tuszcz, utyli i zgrubieli163. Syszaem od innych,
e w Mechlinie naliczono w dzie targowy siedmiuset
jecw duskich 164 przeznaczonych na sprzeda, gdyby
tylko byo do kupujcych.
T wielk klsk i zniszczenie poprzedzay pewne znaki.
Albowiem gdy pewien kapan z prowincji duskiej, ktra
zowie si Alsen, podnis kielich, by wzi hosti, oto
ujrza w kielichu rodzaj ciaa i krwi. Gdy z przeraenia
przyszed do siebie 165, nie majc odwagi zatrzyma do
siebie tego niecodziennego widzenia, uda si do biskupa
166
i tam zgromadzonemu duchowiestwu pokaza kielich.
Podczas gdy wielu utrzymywao, e sprawiy to Niebiosa
dla utwierdzenia wiary w ludzie, biskup, bdc bystrzejszego umysu, owiadczy, e cikie utrapienie grozi
161

Por. Proroctwo Barucha 3, 35; Ks. Hioba 38, 35.

Et amoti sunt vectes et ostia. Por. Ks. Hioba 38, 10: et posui
vectem et ostia.
163
Por. Ks. Powtrzonego Prawa 32, 15: incrassatus, impingnatus, dilatatus.
164
Duskich" brak w rkpsach kopenhaskich.
165
Resumpto spiritu (por. Ks. Judyty 13, 30).
166
Szlezwickiego Fredyryka 1167-1179.
162

Kocioowi i e popynie wiele krwi chrzecijaskiej. Ile

razy bowiem leje si krew mczennikw, krzyuje si na
nowo Chrystusa w jego czonkach. Prorocze znaki nie
zawiody. Zaledwie bowiem upyno czternacie dni,
przybyo nagle wojsko sowiaskie, zajo ca ow
ziemi, zburzyo kocioy, lud wzio do niewoli, a
kadego stawiajcego opr zabijao mieczem 167.
Dugo milcza krl Duczykw udajc, e nie dostrzega
nieszcz swojego ludu. Albowiem krlowie duscy,
leniwi i rozpasani wrd cigych uczt, stale nietrzewi,
zaledwie czasami odczuwali spadajce nieszczcia 168.
Wreszcie krl Danii169 jakby rozbudzony ze snu
zgromadzi wojsko i spldrowa niewielk poa kraju
Czrezpienian 170. Syn za krlewski imieniem Krzysztof,
urodzony z naonicy, uda si z tysicem pancernych, jak
podaj, do Starogardu, ktry po dusku nazywa si
Brandenhuse171, i spustoszyli jego nadmorskie tereny. Nie
wyrzdzili natomiast szkd kocioowi, przy ktrym
ustanowiony by kapan Bruno, nie naruszyli te zupenie
mienia kapana. Gdy Duczycy wycofywali si, poszli
Sowianie za nimi w lad i odbili swoje straty dzie167

Por. Ks. Judyty 2, 16.

Por. Proroctwo Izajasza 30, 26.
169
Rkpsy kopenhaskie i Lappenberg: Dacji (por. ks. I, przyp. 643).
170
Por. Saxo Grammatyk XIV 39; Knytlingasaga pod 1171 r.
(MGH SS XXIX 315 nn). Ju w 1170 flota duska ruszya na Wolin.
W 1171 spustoszono kraj Wgrw i Czrezpienian.
171
Stosownie do tego Saxo Grammatyk nazywa Wagrw
Brammesii.
168

siciokrotnie. Albowiem Dania po wikszej czci skada

si z wysp otoczonych zewszd morzem172, przeto
nieatwo ustrzec je przed najazdem piratw. Znajduj si
tam bowiem przyldki bardzo odpowiednie na kryjwki
dla Sowian; wyruszajc z nich niepostrzeenie napadaj
na nie spodziewajcych si zasadzki. Sowianie bowiem s
szczeglnie mocni w nagych i nieoczekiwanych
najazdach. Dlatego to w ostatnim czasie ten zbjecki
zwyczaj u nich do tego stopnia si zadomowi, e
porzuciwszy niemal w caoci poytki, jakie daje uprawa
roli, skierowali swe siy ku wyprawom morskim. Jedyn
przeto pokadali nadziej w okrtach i one stanowiy dla
nich jedyne bogactwo. Nie zadaj te sobie wiele trudu w
budowaniu domw, lecz plot tylko chaty z wikliny; maj
one ich chroni jedynie przed burzami i deszczami. Skoro
za tylko wie si rozejdzie o grocej wojnie, ukrywaj
wymcone zboe, zoto, srebro i kosztownoci wszelkie w
jamach, ony za i dzieci chroni w warowniach lub co
najmniej w lasach. Tak wic nieprzyjacielowi nie
pozostaje nic do rabowania, jak tylko szaasy, ktrych
strat za nic sobie maj. Nie bior te powanie napadw
Duczykw, zmierzanie si z nimi traktujc jako
rozrywk. Jedynym dla nich postrachem jest ksi, ktry
w wikszym stopniu anieli wszyscy jego poprzednicy 173
star siy Sowian, w wikszym nawet anieli w sawny
Otton 174; naoy te on wdzida na ich
172

Por. Adam z Bremy IV 1.

Por. I Ks. Krlewska 14,9; 16,25.30. Por. c. 106.
174
Otton I (por. c. 9).
173

pyski175 i wodzi, gdzie zechce. Nakazuje pokj, s mu

posuszni; wzywa do wojny, odpowiadaj: jestemy
gotowi" 176.
110. POJEDNANIE KRLA DUSKIEGO Z
KSICIEM
Krl duski widzc ogrom klski, ktra spada na jego lud,
zrozumia dobrodziejstwo pokoju 177. Posa przeto do
najdzielniejszego ksicia posw z prob o wyznaczenie
mu przyjacielskiego spotkania nad Ejdor 178. Zjawi si
przeto ksi w uproszonym na zjazd miejscu, w dniu w.
Jana Chrzciciela. Krl duski popieszy mu naprzeciwko
i okaza si skonny do spenienia ycze ksicia. Uzna
jego roszczenia do poowy trybutu i zakadnikw, ktrych
dali mu Ranowie, rwnie do poowy bogactw ze skarbca
wityni; z pokor uczyni te zado wszystkim
yczeniom wyraonym przez ksicia. Odnowiono rwnie
midzy nimi wizy przyjani, w nastpstwie czego
zakazano Sowianom napada w przyszoci na Dani. To
porozumienie si wadcw zasmucio oblicza Sowian.
Ksi wic wysa swoich posw wraz z posami krla
do ziemi Ranw, ktrzy stali si jego trybutariuszami179.
Krl za duski prosi ksi175

Por. Proroctwo Izajasza 30,28; Pror. Ezechiela 29,4; 38,4.

Por. przyp. 161.
177
Por. Ks. Rodzaju 49,15: Vidit requiem, quod esset bona.
178
24 VI 1171. Saxo mwi o dwch spotkaniach. Wbrew relacji
Helmolda rokowania toczyy si opornie i zakoczyy kompromisem
(S t o o b).
179
Por. Ks. Powtrzonego Prawa 20,11; II Ks. Samuela 8,2.6.
176

cia, by jego synowi 180, wyznaczonemu ju nastpc, da

za on swoj crk, wdow po najszlachetniejszym
Fryderyku ksiciu z Rothenburga. Za wstawiennictwem
przeto monych ksit zgodzi si na to ksi i wysa
swoj crk do Danii. Rado ogromna ogarna 181
wszystkie ludy pnocy, wesele i pokj zapanoway
rwnoczenie. Ostry mrz pnocy ustpi miejsca
agodnemu powiewowi wiatru poudniowego, ustay
dokuczliwe nawanice morza i ucicha gwatowno burz.
Zapewniono pokj na drogach prowadzcych z Danii do
Sowiaszczyzny [i z powrotem] 182, poruszay si po nich
kobiety i dzieci, bowiem usunito przeszkody, a zbjcy nie
pojawiali si wicej.
Caa ziemia sowiaska poczynajc od Ejdory, ktra
stanowi granic pastwa duskiego, ziemia cignca si
midzy Morzem Batyckim i ab na wielkich
przestrzeniach a do Skwierzyna, niebezpieczna niegdy z
powodu napadw zbjeckich i zamieniona w pustkowie,
teraz za ask Bo zamienia si jakby w jedn siedzib
Sasw. Zakada si tam grody i miasta, mno si kocioy
i liczba sug Chrystusowych.
Take Przybysaw porzuci dugotrway upr buntownika;
widzc, e nie wyjdzie mu na dobre wierzga przeciwko
ocieniowi183, siedzia spokojnie, zadowolony z nadanej
mu czci, i odbudowa miasta
180

Pniejszemu Kanutowi IV (VI). Por. przyp. 129.

Zwrot czsty w Biblii (por. I Ks. Machabejska 4,58).
182
Brak w zachowanych rkpsach. Koniektura wedug rkpsu
kanclerza Distelmeiera (ed. Reinecciusa).
183
Por. Dzieje Apost. 9,5 i 26,14: Darum est tibi contra stimulum
calcitrare.
181

Mechlin, Iw i Roztok, osadzajc w ich obrbie ludno

sowiask. A poniewa rozbjnicy sowiascy niepokoili
Niemcw, ktrzy zamieszkiwali Skwierzyn i jego okolice,
burgrabia grodu Guncelin, m dzielny i wasal ksicy,
poleci swoim, by natychmiast wieszali Sowian
schwytanych na bezdroach, jeli nie potrafi prosto
wyjani, dlaczego si tam znaleli. W ten sposb
Sowianie do pewnego stopnia wstrzymali si od kradziey
i rabunkw 184.
184

W starszym rkpsie kopenhaskim dopisek marginalny z XV w.:

Hic est finis cronice Slavorum. Rkps lubecki: finit hiistoria

ANEKS I
POEMAT O YCIU WICELINA
(Versus de vita Vicelini)

Pikne czyny biskupa ojca Wicelina,

Zawara muza w ciasnych tej ksieczki wierszach.
Pochwalony niech bdzie Hameln, wie saksoska 1,
Co takim go zrodzia, jakim czas okaza.
Dzieci wezerskie, w Bremie nauczyciel znany,
W modoci przeszed ab, dobrze nami rzdzi,
Po mierci za obmywa jego prochy Schwale 2.
Gdy tysic sto dwudziesty czwarty rok przemin,
Sowo, ktrym si wybi, ju ciaem si stao 3.
Kiedy powstao soce wiosenne z pt zimy 4,
Nadesza letnia pora gorcego Raka,
Bg powid Wicelina, wspaniaego mistrza,
Tam, gdzie szatan uprawia swoje niecne sztuki,
Ksztacc ludzi w podstpach, rabunkach i dzy
Zbrodni, z powodu ktrych ginie wiat bezbony.
Wtedy go Adalberon, hambursk siedzib
Wadajcy, lekarzem chorych dusz uczyni
1

V. 3 nn. por. Helmold, c. 42 - 45, 78.

W oryg. nazwa rzeki brzmi Hyrundo, co wyniko z podobiestwa
nazwy rzeki do nazwy jaskki Schwalbe".
3
Por. Ewang. w. Jana 1, 14.
4
Do nastpnych wierszy por. Helmold c. 41 koniec, 46.
2

I ma przewietnego, tego Wicelina,

Przenis do Nordalbingw podstpnych i zdradnych,
Zabrawszy go ze szkoy bremeskiej5 w nadziei,
I ten, co wietnie szkoln prowadzi nauk,
M mdry, obyczajny, cichy i pokorny,
W sowach stanowczy, biegy w wymowie, pobony,
Pod opiek lud majc jemu powierzony,
Uczy bdzie bdzcych, opornych przekona,
Sam da wzr obyczajw, wspierajc agodne.
Ten to m doskonay, taktowny i prawy,
Jak biskup Adalberon chcia, przepasa biodra 6,
Ufajc Panu, gotw do przejcia przez ab.
Przeszedszy rzek wiato przynis poyteczne,
Krzewi wiedz lekarstwo zbawcze w jego rkach,
Kojc rany olejem, nalewajc wina 7.
Tym, o ktrych si troszczy, da nadziej ycia,
Do Wippendorf 8 przybywszy zaoy siedzib,
Zebra kler i zakonnych braci zwiza prawem,
Wzrosa pobono, ktrej daa ksztat nauka.
Zmieni miejsce kocioa, jak i sam nazw;
Koci skromny z pocztku powikszy wydatnie,
I susznie da Nowego od tej chwili miano,
A klasztor odpowiedni dla zgodnych mieszkacw
Powici Chrystusowi, tak jak swoje ycie.
Augustyn im pismami swymi drog wskaza,
Sam okreli klerowi regu ich ycia9.
Gdy ten, co Wicelina wysa Adalberon
Ujrza, jak pikne koci wydaje owoce
I jak dzieu mowi wzrasta w boskiej chwale,
Wtedy przyby z ochot do powici otarz
I bardzo rad z wietnoci nowego klasztoru
Zwikszy nadania, hojnie przyzna mu zaszczyty:
5

Poemat nie wspomina o pobycie Wicelina we Francji, po ktrym

dopiero Wicelin uda si do Sowian (por. Helmold c. 45, 46).
6
Czsty zwrot biblijny, por. np. Ks. Przysw 30, 31.
7
Por. Ewang. w. ukasza 10, 34.
8
Wippendorf, czyli Faldera, pniej Neumnster (por. Helmold c.
94). Przybycie Wicelina tame c. 47.
9
Regua kanonikw regularnych w. Augustyna.

Da wie z dziesicinami, prawo jurysdykcji10

Nad parafi pierwszemu jej duszpasterzowi,
Powierzywszy mu trosk o lud wraz z probostwem.
Doda mu te czternacie wsi dobrze zadbanych
W parafii, nadto nada owe dziesiciny
I wadz nad terenem nie uprawnym jeszcze,
Gdzie mogoby w przyszoci jednak co przyrosn.
Doczy koci Ichhorst i Bishorst11 z prawami
Jurysdykcji, a prawa z parafianinami;
Z Wikfletu 12 dziesicin nada jurysdykcj
I dziesiciny, ktre wyznacza brzeg Krckau 13;
Ichhorst z jurysdykcjami, z parafianinami;
Dziesiciny Bredenberg cz Str i Lutesou,
Cz Sladen przy Wster z Burgerem zamyka 14.
Te dziesiciny hojno rozdaa biskupa
I ca dziesicin Bishorstu bagienn
Grunty, ktre trud braci bierze pod upraw,
Tak jak gdziekolwiek wieniak to czyni dla siebie.
Zezwoli te dla sporw uniknicia w razie
mierci przeora wybr zarzdzi swobodny,
10

W oryg. bannus cum parrochianis. Wyraz bannus, bannum w

acinie redniowiecznej jest wieloznaczny (zob. Mediae latinitatis
lexicon minus, composuit J. F. Niermeyer, z. 1, Leiden 1954, s. 8184; Sownik aciny redniowiecznej w Polsce, pod red. M. P l e z i, t.
I, Warszawa 1953 nn., koi. 1036 - 1038). Z kontekstu wynika, e
chodzi o jurysdykcj kocieln. Wymienione w tym i nastpnych
wierszach nadania zreferowa autor poematu na podstawie
wspczesnych dokumentw, por. Hamburgisches Urkundenbuch,
ed. J. M. Lappenberg, t. I, Hamburg 1842, nr 153 (1136 r.), 166
(1142 r.), 163 (1141 r.), 159 (1139 r.), 230 (1164 V). Dokadniejsze
porwnanie tekstw w komentarzu Schmeidlera.
11
Ichhorst miejscowo nie zidentyfikowana. Schmeidler
dopuszcza nastpujce moliwoci lokalizacji: Eckhorst na pd. od
Haseldorf (pow. Pinneberg), Breitenberg nad rzek Str lub Horst na
pn. od Elmshorn. Bishorst koo Elmshorn.
12
Niegdy bagno i jezioro na pn. od Bishorst.
13
Prawobrzeny dopyw dolnej aby.
14
Bredenberg wzgrze koo Breitenberg nad rzek Str. Rzeka
Lutesou nieznana, zdaniem Schmeidlera moe poczenie rzeczek
Hrnerau i Bleekenau. Sladen jezioro (Kudensee?). Wster
Wster Au, dopyw Str. Burger Burger Au.

Aby nad spraw caoci czuwa osobicie

I by podlege miejsce zostawi nastpcom,
Ktrzy chlubnie hamburskiej przewodz siedzibie.
Takie zbone nadania biskup Adalberon,
Spisane dokumenty i ujte sprawy
Pieczciami umocni, prawem swym utwierdzi.
Odtd biskup, ch widzc ojca Wicelina
Do nawracania ludzi i dusz ratowania,
Postanowi powierzy mu ssiednie ziemie15,
By zdoby dla Chrystusa pogan czczcych boki,
Jako kapan, co grzechy odpuszcza lub wie,
Zasiewa sowa Boe, pomnaa wierzcych.
Wtedy Henryk przewodzi Sowianom 16 plemieniu
Podlegemu mu zgodnie z narzuconym prawem.
Jego namawia poszed mdry nauczyciel,
By na poczet niebiaskiej nagrody pozwoli
Zburzy boki i suy Bogu Chrystusowi,
Wznie kocioy, budowa witynie w krlestwie.
A krl Henryk, przyjaciel wiary niekamany,
Daje posuch yczliwy stosownym namowom
I prawem swym krlewskim w zakresie spraw wiary,
Jak przystao, da wadz mu nad tym okrgiem 17:
Burzy bawany, bramy rozwiera dla wiary,
W imi teje nagina oporniejsze karki,
Wznosi kocioy, wszystkich bdzcych naucza.
Dla tych czowiek ten cnot wszelk uwicony
Zaoy koci w starym miasteczku Bukowie 18,
Wysa tam braci z czci msze i swj obowizek
Speniajcych: Ludolfa, Bruna i Hermana 19.
Za ycia wadcy bracia mogli y w spokoju20,
15

Jak zauway Schmeidler, najpierw odbya si wyprawa misyjna

Wicelina (1125 lub 1126), a nadania arcybiskupie nastpiy pniej
(por. daty dokumentw cyt. w przyp. 10).
16
Helmold c. 46.
17
Tego szczegu brak u Helmolda.
18
Pomyka. Wicelin przyby do Starej Lubeki. Bukiem lub
Bukowem zwano ssiedni osad sowiask, w miejscu, w ktrym
hr. Adolf I zaoy w 1143 r. (Now) Lubek. Por. Helmold c. 57.
19
Zob. Helmold c. 54. Wysani okoo 1136.
20
Pomyka: Henryk Gotszalkowic ju nie y. Por. Helmold c. 38
koniec i ks. I, przyp. 519.

Po jego mierci zaraz ze siy si wzmogy

I wypdzeni bracia si nie utrzymali.
Czcigodny nauczyciel, wstrznity do gbi,
Wyprawi si do krla rzymskiego Lotara21,
Przedstawi przesze czyny i swoje pragnienie
Podjcia si liczniejszych trudw dla Chrystusa,
By tylko ten si wszystkim objawi narodom.
Zbony cesarz yczliwie przyj i odprawi
Go z penymi rkoma, nie zmniejszajc darw,
Jakimi go obdarzy krl Sowian poprzednio 22;
Doda te inne dary majestat cesarski,
Prawo sprzeday ziemi przyznajc tubylcom
I dobytku, a jeli zechc, odstpienia
Kademu kocioowi, jaki wznis ten ojciec.
Nadto Holzaci pord lasw zamieszkali
Zyskali t swobod, t sam moliwo.
To take doda cesarz do powyszych darw,
By ich wieniakw ciki nie gnbi podatek;
Na kartach to wypisa, potwierdzi pieczci.
Dodaa dla czci wielkiej Chrystusowej matki
Cesarska do na prob towarzyszki oa
We wsi Segeberg 23 miejsce dogodne dla ojca,
By osiedli pod owym grodem nawrconych,
Darowujc im grunty poniektrych wiosek 24.
Nazwy wiosek wymiemy je s nastpujce:
Jest w ich rkach targowa wioska segeberska 25,
Osiedle Rizeristorpp, Hgersdorf z Schwisselem,
Oba osiedla Moezen razem z Wittenbornem 26
21

Por. Helmold c. 46 koniec. 47, 53 pocztek.

Dokument Lotara III (Hamburgisches Urkundenbuch, t. I, nr
151) nie zawiera wzmianki potwierdzajcej darowizn Henryka
Gotszalkowica.
23
Wie Segeberg nie znana skdind.
24
Por. Helmold c. 53 (gdzie nie podano nazw wiosek) i Ks. I,
przyp. 700.
25
Por. Helmold c. 58 pocztek.
26
Rizeristorpp (w oryg.: Vicus Rikeri) osada zaginiona w
pobliu Segebergu. Tam te naley szuka pozostaych z
wymienionych tu miejscowoci. Por. P. Hasse, Schleswig-HolsteinLauenburgische Regesten und Urkunden, t. I, HamburgLeipzig
1886, nr 73.
22

I wsie nie uprawiane, ktre mog doda

Sobie z ziem opasanych cesarsk granic;
Grd Segeberg na wschodzie ich teren wyznacza,
Granica z Holzatami jest wiosek granic
Zachodni. Krl korzystnie postanowi ziemie
Przyzna wic dla spraw boskich rozkwitu dogodne.
Potwierdzi to pismami, wzmocni pieczciami.
Gdy to cesarz uczyni, ojciec by ju w stanie
Ogarn swoj wadz segeberskich braci,
Zaoy dom zakonny, zebra w jedno miejsce
Tych, co dla nieba byli posuszni regule.
Utworzy klasztor 27, dobre zacz zbiera niwo.
Przez cae swoje ycie bez przerwy poleca
Wszystkim, aby cesarza pomni i krlowej,
Tak bracia z Segebergu, jak i z Neumnsteru,
Modlili si o ask dla nich, gniew sdziego
Odwracajc za dary, ktre dla zakonu
Przyznali owym kocioom i wyznawcom Boga.
Rzucone ziarno dao wnet plony stokrotne 28,
Bo zasiane nad Trawn signo do Piany,
Od drobnego strumienia, ktry zwie si Schwale,
A do morza skrytego we mgach ku wschodowi
Rozcigno gazie, serca wd dosigo 29.
Po zaoeniu wity wzrosa wiernych rzesza:
Starogard, Sarau, Poni, Bornhved, Bozowo,
Schlamersdorf, Ssel, Wensin oraz Oldesloe 30.
A potem, po upywie lat dwudziestu piciu,
W cigu ktrych szlachetny i sawny Wicelin
Wielu znojw si podj, rne cierpia trudy
I zaszczepi krwi braci kult Chrystusa Pana,
Szlachetny Hartwig rzdzi hamburskim kocioem 31.
Ten, by ujrze zupion siedzib biskupi
I plemiona pnocne jemu odebrane
27

Por. Helmold c. 53 koniec, 55 pocztek.

Por. Ewang. w. ukasza 8, 8.
29
Autor ma na myli Rugi?
30
Por. Helmold c. 58 i przyp. 769.
31
Hartwig I 1148-1168. Niezupenie 25 lat, skoro dziaalno
misyjn Wicelin podj w 1125 lub 1126 r.
28

Normanw, Skridewindw 32, Duczykw i Szwedw,

Hamburskiego kocioa blask pragnc przywrci 33,
Wybada, kto jest godny takiego zadania.
Wybr na obrotnego wypad Wicelina,
Wyniesionego wwczas do miana biskupa.
Siedzib w Starogardzie zaoy na nowo,
Mianowany biskupem zosta starogardzkim.
Ewermod tron biskupi zaj w Raciborzu 34,
Trzecim biskupem zosta Emmehard w Mechlinie.
Ci trzej kapani saw zwikszyli Hamburga.
Szlachetnie urodzony Hartwig ich wyrni,
By jako arcybiskup sam nabra rozgosu,
A nastpcy zastali ju sawn siedzib.
Tak wic m apostolski, rzeczony Wicelin,
Wyniesiony w ten sposb do tronu biskupa,
Do szczytu darowane jemu wynis wiato,
wiatem dla zakonnego by kleru w kocioach,
Dla ludu pobonoci by wiatem i cnoty.
Pierwsze owoce swego trudu i wysiku
Kler z Segebergu oraz braci z Neumnsteru
Wspiera ojcowskim sercem i mioci matki,
Matczynym mlekiem karmic i ojcowskim chlebem,
Dodajc si duchowych i wzmacniajc ciao.
W yciu swym obyczajw by niezwykym wzorem,
A odkd bramy wiary yczliwie otwarte
Ujrza dla Sowian, ktrych sam wspiera niedawno,
wieo zyskanych, dla nich te sta si przykadem, Jak
trzeba wzgardzi czczymi bez waha bokami, Wierzy
w Chrystusa, ktry krluje na wieki.
Wyznaczy kler, by piecz mia nad kocioami,
W kocioach powiconych przez siebie umieci
Pasterzy, a z klasztoru wasnego przenosi
Wszystkich podeszych wiekiem do segeberskiego.
Przeoonym by Ludolf tam, zabrany z Bremy
Tetmar dziekanem, by te i Rachel serdeczny
32

Adam z Bremy IV 24: Scritefini Lapoczycy.

Por. Helmold c. 69.
34
Nieco pniej (1154?), por. Helmold c. 77.
33

Oraz Volkward, flandryjski kapan, zrczny klucznik,

I pozostali bracia starsi wraz z modszymi.
Ludmundowi przypado zwierzchnictwo nad Zeven,
Towarzyszy mu Meinbrand 35, stosowny dla kapan.
Std te wzici zostali rozproszeni bracia:
Bruno ze Starogardu i Helmold z Bozowa,
Deilaw z Ssel, a take Heriold z Bornhvedu,
Wreszcie Herman z Bishorstu oraz Ekbrecht z
Preetzu36.
Takich to mw wybra w kapan, ktrego
Na pikne wysa niwo biskup Adalberon,
By z nim ziarno rzucali i mnoyli plony.
Prawie ju pusty klasztor tak swj blask odzyska:
Ojciec duchowny z Fryzji, przeoony Eppon,
Tak jak Panu lubowa, pozosta na miejscu;
Zosta te Reimbert z Flandrii do nas tu przybyy.
Stopniowo si zwikszyy zastpy modziey,
Ktra wtajemniczona w reguy zakonu
W tym miejscu zaprzestaa ju dalszych wdrwek.
Potem, wrd pobonoci gorcej dowodw,
Nasz przeoony, czyli biskup Wagryjczykw,
I trudem wyczerpany, i sdziwym wiekiem,
Zasab i zacz nagle z si mocno opada.
O, jake dre musimy przed boskim wyrokiem!
Osabego do oa przykua choroba,
Pozbawia go mowy, nadwtlia czonki
I przez dwa i p roku trzymaa w niemocy.
Trwali przy nim w chorobie bracia z Neumunsteru,
Usugiwali niczym najdroszemu ojcu 37.
A kiedy zgas poddany jakby prbie ognia,
w m wspaniay wreszcie z cielesnej powoki
Wyzwoli si, a dusz przejy niebiosa.
Tak w poowie miesica, ktry zwie si grudzie,
35

Z wymienionych tu postaci Rachel nie znany skdind, kapan

Meinbrand wystpuje w dokumentach Wicelina, pozostali znani z
Helmolda.
36
Lokalizacja w Preetz niepewna. W oryg.: Ecbrecht Porokensis.
37
Por. Helmold c. 75.

W Idy tego nasz biskup schodzi z tego wiata

W roku tysicznym setnym trzy razy dwunastym
Z dodatkiem lat do tego dwa razy po dziewi 38,
Odkd Bg zstpi z nieba i sta si czowiekiem.
W Hamburgu wada wtedy arcybiskup Hartwig,
A czcigodnym cesarzem rzymskim by Fryderyk,
Ksiciem Henryk, a Adolf holsztyskim by hrabi,
Markrad za, syn Ammona, na czele okrgu
Sta, sam bdc roztropnym ojczyzny chorym.
Przypada wtedy pity rok rzdw kapana,
Ktrego starogardzkim nazwano biskupem,
Wicelina, pierwszego naszego pasterza,
A od jego przybycia mija rok trzydziesty 39.
Bracia ciao zoone przed otarzem krzya
Czcz w kociele z nalenym zmaremu honorem
I licznie dzi zebrani skadaj gorliwie
luby Panu, lubujc te pochowanemu.
W cnocie go naladowa przeoony Eppon,
Sprawujcy ten urzd z trosk o swych ludzi.
On to domu Paskiego wykoczy budow,
y sze lat zakonowi suc nieustannie,
Po szeciu latach zleci trosk Hermanowi,
Ktry po nim czternacie lat rzdzi klasztorem
I bardzo chlubnie okres zwierzchnictwa wypeni.
Za jego czasw Hartwig, w biskup czcigodny,
Powici tu wityni i pomnoy dary,
Wzmocni wszystko, co nada biskup Adalberon.
Potem przeoonego Ludolfa zabraa
mier, wic swym zwierzchnikiem bracia z
Segebergu
Teodoryka z Bremy naznaczyli zgodnie.
Gdy przeoony Herman dokona ywota
I zowroga mier wszystkich seniorw zabraa,
Ciar trudu na barki przejli ci, ktrych
Dobra szkoa pasterza Neumnsteru kiedy
38

Wedug Helmolda c. 78 Wicelin zmar nie w idy (13), lecz 12

XII 1154.
39
Obliczenie przyblione. Wedug danych samego Poematu (v. 8
nn.) 29 lat i koo 6 miesicy. W rzeczywistoci okoo 28 lat.

Przygarna w dziecistwie nierozumnych jeszcze,

Ksztatowaa sztukami, szlachetn nauk,
Ci, ktrych Augustyna regua i rady
Wicelina ksztaciy, jak y odpowiednio,
By pomni ojcw prawa przeoonych znali,
Przejli obyczaje, wzili trudy w spadku
I susznie zasuyli na wieczne krlestwo.
Siedzib w Starogardzie przez ksicia przysany
Obj Gerold Swewijczyk, ktry starogardzkie
Dotd biskupstwo pierwszy uczyni lubeckim.
Konrad, jego rodzony brat, to stanowisko
Po nim zaj, by odda potem Henrykowi40
Przybyemu tam z Flandrii: tych ksi mianowa. Po
tych przeoonemu Teodorykowi
Z Segebergu Fryderyk da wadz w Lubece 41.
Kiedy szlachetny Hartwig dokona ywota,
Cesarz posa Baldwina na tron, by panowa42;
Ten z kolei rozstawszy si z yciem przekaza
Swj tron arcykapaski Zygfrydowi, ktry
Przysany z Brandenburga przebywa w Hamburgu 43.
Wtedy Henryk z Brunszwiku, bardzo sawny ksi,
Wadzy nad swoim ksistwem zosta pozbawiony44,
Ster rzdw przej Bernard anhalcki, te hrabia.
Jego bratem rodzonym by zarwno tamten
Zygfryd z Hamburga, jak i Otton salzwedelski45.
Lecz po trzech latach wadzy w biskupiej siedzibie
Umiera Zygfryd, godno za przejmuje Hartwig 46.
Ten czci boga, co mony teraz i na wieki
Kieruje caym wiatem sprawiedliwym rzdem,
40

Henryk I 1172 (1173) 1182.

Poemat pomija biskupa Konrada II, rzdzcego od 1183 i
powiadczonego jeszcze 3 I 1185. Teodoryk, 1186-1210.
42
Baldwin, arcybiskup hambursko-bremeski, 1169 - 1178.
43
Zygfryd, biskup brandenburski 1173-1180, arcybiskup
hambursko-bremeski 1180 - 1184.
44
Mowa o Henryku Lwie (zob. ks. I, przyp. 743).
45
Wszyscy trzej byli synami Albrechta Niedwiedzia. Bernard III,
hr. Anhaltu, ksi saski 1180-1212. Zygfryd (zob. przyp. 43). Otton
I margrabia brandenburski 1170- 1184 (1185?) najstarszy z
rodzestwa.
46
Hartwig II arcybiskup hambursko-bremeski 1185 - 1207.
41

Wynoszc pokornego, strcajc potnych 47,

Stojcym na wyynie cnt zapewnia niebo.
Zrodzonemu w Uthlede48 jest dana infua
Biskupia; sam ze stanu by ministeriaw.
Ten przykadajc rki do spraw wielkich 49, potem
Okaza si gorliwym bardzo i gotowym
W przyczynach rzeczy prawd od faszu odrnia.
Postanowi dorobku kocioa nie trwoni,
Cesarza i papiea zachowywa wol,
Nie zmniejszy, lecz powikszy powierzone dobra 50.
On poza tym z bassumskich51 zakonnic niektre
Wyrzuci, gdy splamiy zakonnego ycia
Cze i zgrzeszyy przeciw zbawczej bezennoci.
Niektre nowe zebra, podda je regule
I jak si zakonnicom godzi, zamkn w murach.
Piecz nad nimi majc przej przeoestwo
Tetmar i dwiga w bassumski ciar
Klasztorny; sam przeorem by dawniej w Neumnster;
Sdzc, e dyscyplina jest dla dusz lekarstwem,
Zbudowa bramy, zacz zawiesza podwoje,
Przymocowa zasuwy, na klucz wejcia zamkn,
By okrutna mier wszedszy w dostpne otwory
Nie pozbawia wiata wiecznego niebacznych
I by skalanych grzechem z sob nie porwaa.
Widzc jego stara3.98owe zakonnice
Praw swoich przestrzegay pod czujn opiek,
Praw, ktre trzeba w sta3.98zakonnym zachowa,
I podporzdkoway si tej dyscyplinie.
W roku tysicznym setnym dwa razy czterdziestym
Po doda3.u lat pic.u od czasw Chrystusa
Boska rka tej witej dokonaa zmiany,
Zo odpdzajc, dobro wzmacniajc i czasy
Zmieniajc. Tu naley wspomnie Wicelina,
Dziki ktremu Boga trzeba czci z szacunkiem.
47

Por. Ewang. w. ukasza 1, 52.

Pow. Geestemnde w pobliu ujcia Wezery.
49
Por. Ks. Przysw 31, 19.
50
Aluzja do przypowieci o talentach (Ewang. w. Mateusza 25,
14 nn; Ewang. w. ukasza 19, 12 nn).
51
Bassum w Hanowerskiem, na pd. od Bremy.
48

Bo, jak wida, winnica jemu powierzona

Kwitnie do dzi i mnoy z dnia na dzie gazie.
Wiedz o tym w Hamburgu, wiedz o tym w Stade,
Wie dobrze o tym Brema, gdzie by wykadowc,
W Starogardzie i w Poni o tym si rozmawia,
W Segebergu si o tym prawi i Lubece,
To samo w Raciborzu twierdz i Dyminie,
Nie przecz temu wcale mieszkacy Mechlina,
Potwierdza t opini i Meldorf, i Szlezwik.
Przeoy
Jerzy Danielewicz

ANEKS II
LIST [PRZEORA] SYDONA
(Sidonis epistoa)
Ksidzu Gozwinowi, wspbratu i kapanowi z Haseldort,
przewodnikowi duchowemu w wtpliwych sprawach
sumienia, Sydon, maej trzdki1 w Neumnster suga
pokorny.
Doszy nas suchy, e pragniesz pozbawi koci w
Bishorst tego, co posiad, gdy nie znasz przebiegu
przeszych zdarze albo raczej udajesz, e sprawa ta nie
jest ci dokadnie znana. Aeby wic t ostatnio wynik, a
przez ciebie zagmatwan rzecz podj i lepiej wyjani,
potrzeba nowego i bardziej penego wstpu.
Wiara chrzecijaska, w ziemi wagryjskiej sigajca swymi pocztkami czasw, gdy wadzy swej nie sprawowa
jeszcze czcigodnej pamici arbiskup Liemar2, zburzona
przed wielu laty 3, wyranie osaba, a po wypdzeniu
wszystkich chrzecijan do znaczenia doszo [tu znw]
pogastwo. W kocu poganie zrzuciwszy z siebie jarzmo
chrzecijaskiej wiary z wielk zapalczywoci zwrcili
si przeciw swym ssiadom chrzecijanom, pustoszc
niemal ca nasz ziemi a po Itzehoe 4.
1

Por. Ewang. w. ukasza 12, 32.

Arcybp hambursko-bremeski 1072 - 1101.
3
W 1066 r.
4
Por. Helmold c. 19, gdzie jednak spustoszenia zwizano z
wczesnym okresem rzdw Gotszalka.
2

Ten burzliwy okres wyjtkowo okrutnego przeladowania

trwa a do czasw wspomnianego biskupa i duej
jeszcze, a ziemia obrcona zostaa niemal w pustkowie 5,
gdy ksita sascy cofnli sw pomoc, jako e
niebezpieczn rzecz byo wdawanie si w takie co
najmniej ryzykowne przedsiwzicie albo moe raczej
dlatego, i trudne i niepewne byo przejcie przez ab w
tych ustawicznie niepomylnych okolicznociach. Dlatego
to ksidz arcybiskup naradziwszy si ze swymi
wsppracownikami obniy mieszkacom tych ziem
wysoko wiadczonej dziesiciny i aby ziemia nie staa
si pustkowiem 5, przyzwoli, by dziesicina wyniosa
sze korcy zboa od puga 6. Poniewa za ich kraina
leaa w ssiedztwie ziem nieprzyjaciela i nie byo adnej
naturalnej przeszkody, ktra zdoaaby powstrzyma ich
niespodziewane napady, ju dla teje samej ulgi
mieszkacy poczuliby si bardziej bezpieczni i bardziej
skonni do stawiania oporu napastnikom. Po mierci
arcybiskupa Liemara na czele stolicy bremeskiej stan
biskup Humbert7, po nim biskup Fryderyk 8. Obydwaj
pozbawieni byli arcybiskupiego paliusza. Po ich zgonie
rzdy obj arcybiskup Adalberon 9, ktry przyj paliusz z
rk papiea Innocentego 10. W tym czasie dowiadczy
koci bremeski bardzo wielkiej udrki, gdy biskupi z
pnocy, ktrzy od czasw witego Anskara i od nastania
cesarza Ludwika, syna Karola Wielkiego, byli sufraganami
kocioa bremeskiego, uchylili si od obowizujcego ich
posuszestwa, za Acer, biskup Lundu 11, zagarnwszy
podstpnie paliusz sta si pierwszym arcybiskupem Danii.
Kiedy wic ponne stay si ju nadzieje, aby we Wagrii
zniweczon dawno wiar chrzecijask mona byo
ponownie przywrci, na domiar zego biskupi w Danii
przestali uznawa zwierzchni wadz biskupstwa
bremeskiego. Chocia arcy5

Czsty zwrot biblijny, zob. np. Ks. Rodzaju 47, 19.

Por. Helmold c. 92, gdzie jednak wspomniany wymiar
dziesiciny zwizano z pontyfikatem biskupa Gerolda.
7
1101 - 11C4.
8
1104-1123.
9
1123 - 1148.
10
Innocentego II, 1130-1143.
11
1089-1137, arcybiskup od 1104.
6

biskup Adalberon, pozostawa w takim trudnym pooeniu

i utrapieniu, ojciec miosierdzia i Bg wszelkiej pociechy12
sprawi, e w kocu znaleziono tak pociech. Znalaz bowiem nieoczekiwanie kapana imieniem Wicelin,
stojcego na czele szkoy bremeskiej13, ma wedug
serca swego 14. Jego to ducha nagle pobudzi15 Pan, a serce
rozpali ogniem swej mioci. Gorejc ni cay lubowa,
e Bogu wywiadczy przysug 16: powzi wic miae
postanowienie, by przeprawi si przez ab i naraajc
si na niebezpieczestwa szerzy sowo ewangelii wrd
pogan. Przystpiwszy za do arcybiskupa wyjawi, e
serce jego takim ponie zapaem l7. w za stosownymi
sowy bardzo zachci go do tego przedsiwzicia. A
poleciwszy go boskiej askawoci wyprawi. Ze swego
upowanienia wysa go, aby wrd pogan gosi sowo
Boe18. Koci, z dawien dawna zwany Wippendorf, a
teraz Neumnster 19, wraz z parafi pooon na granicy
posiadoci, powierzy mu, aby tam zamieszka. Gdyby za
dostrzeg, e za Bo ask wrota wiary stoj otworem,
miaby do pogan atwy dostp, a w razie ich napaci
moliwo szybkiego odwrotu. Wyznaczy mu pooony
nad ab koci w Bishorst wraz z parafi, a mianowicie
z wsiami Wlberse i Rotmersvlete 20 i innymi jeszcze, jako
e bya to miejscowo oddalona od napadw pogan.
Uczyni to dlatego, e gdyby kiedykolwiek ze wzgldu na
jak przymusow sytuacj znalaz si on z dala od swych
posiadoci, mgby schroni si w bezpiecznym miejscu,
gdy miejscowo ta z powodu otaczajcych j bagien
bya oglnie niedostpna. Przeto wspomniany wyej
czcigodny kapan wsparty przez arcybiskupa tak pomoc,
razem z pozyskanymi dla krzewienia
12

Por. II List do Koryntian 1, 3.

Por. Poemat, v. 20.
14
Por. Dzieje Apost. 13, 2,2.
15
Por. I Ks. Kronik 5, 26.
16
Ewang. w. Jana 16, 2.
17
Por. Helmold c. 46.
18
Por. List do Efezjan 3, 8; Dzieje Apost. 8, 4.
19
Por. Poemat v. 34, Helmold c. 94.
20
Nie zidentyfikowane miejscowoci nadabskie wystpuj jako
Rotmersflete i Wulbersen w dokumencie arcybpa Adalberona z 1142.
Zob. Hamburgisches Urkundenbuch, t. I, nr 166 a, s. 782.
13

ewangelii a oddanymi towarzyszami obra wpierw jako

sw siedzib Neumnster21.
Std przepasawszy biodra22 wyprawia si i powraca, aby
pogan przywie na powrt pod jarzmo wiary, i gorliwie a
nieustraszenie trudzi si ze swymi wspbrami, by gosi
sowo Boe. W caej ziemi wagryjskiej nie znalaz jednak
adnego kocioa 23 ani chrzecijan, ktrych stamtd
wygnano. Jedynie krl ich imieniem Henryk,
chrzecijanin, sprzyja chrzecijanom, gdy swych
poddanych, ktrzy powstawali przeciw niemu, podbija
przy pomocy chrzecijan i zmusza do ulegoci wzgldem
siebie. On to przybywajcego do kapana yczliwie
przyj, dobrze si z nim obszed i uczyni zwierzchnikiem
kocioa w caym swym pastwie24. Przeto krlewsk
powag wsparty pocz wraz ze swymi towarzyszami
mnie gosi ewangeli, a za Pana pomoc25 wielu na
wiar chrzecijask zdoa nawrci. Trzech kapanw:
Ludolfa, Hermana, Brunona, wraz z ich towarzyszami
posano do Lubeki26. Poniewa nie napotkali tam nikogo, a
kupcy wystawiajcy mieszkacom na sprzeda swe towary
zarzucili kotwice blisko grodu Henryka, krla
sowiaskiego, w miejscu, gdzie spotykaj si rzeki, a
rzeka Schwartau wpywa do Trawny, udali si do nich. A
poniewa wewntrz obwaowania grodowego napotkali
koci wzniesiony z kamienia, dla tych, ktrzy zawszd
tam przybyli, odprawili naboestwo. Kapan Ludmund
wraz z oddanymi mu do pomocy towarzyszami posany
zosta do Segebergu27. On to tym, ktrzy zewszd tam
nadcigali, niemao przysporzy pociechy przez
sprawowanie po szaasach mszy. Lecz gdy wkrtce zszed
z tego wiata wspomniany wyej krl, poczy si pitrzy
przed owym kapanem rozliczne przeciwnoci 28.
Mianowicie poganie wypdzaj z tych ziem chrzecijan,
za nauczyciele chrzecijaskiej wiary ledwo ratuj si
21

Ppr. Helmold c. 46, Poemat v. 34 - 35.

Por. Poemat v. 28.
23
Por. Helmold c. 34 koniec, 41.
24
Por. Poemat v. 88 nn.
25
Ewang. w. Marka 16, 20.
26
Por. Helmold c. 48, 54, Poemat v. 97 - 98.
27
Helmold c. 54.
28
Por. Poemat v. 99 - 101.
22

ucieczk 29. Kapani, ktrych korsarze usiowali w Lubece

pozbawi ycia, uniknli zagady ukrywszy si wrd
gstych szuwarw, zanurzeni po same uszy w wodzie30. Po
odejciu otrzykw uratowali si oni przybywajc do
Bishorst. W podobny sposb zosta przyjty w Bishorst
kapan Ludmund, uchodzcy z Segeberg wraz ze swymi
towarzyszami przed okruciestwem napastnikw; brat
Volker, zamordowany przez Sowian nad Trawn,
pochowany zosta w Neumnster.
Nie sposb zapomnie, e w tym czasie mieszkacy klasztoru w Neumnster w ucieczce poprzez lene ostpy i
gaje szukali wrd bagien schronienia przed ostrzem
napastliwego miecza. Cae wyposaenie naszego Kocioa
w ksigi liturgiczne, w szkatuy z relikwiami i w pozostay
sprzt przesano do Bishorst. Miejscowo ta staa si
jedynym schronieniem dla tych, ktrzy usiowali uj
przed klsk przeladowa. Uratoway si tam
wyprawione z Neumnster co bardziej pomocne i bardziej
odpowiednie osoby, ktre w stosownej chwili naleao
jednak znw wysa na prac misyjn. Lecz ci, ktrzy
pozostali w Neumnster, nieustannie modlili si do Boga
31
, by ocali tamtych dla swej suby. W takim to trudnym
pooeniu kapan nasz Wicelin uda si do cesarza Lotara
32
. A ukazawszy mu godny poaowania los tej krainy i
potrzeb zapewnienia pokoju jej mieszkacom, zaprosi go
do obejrzenia wzgrza Segeberg. Ten ogldajc bacznie
pooenie wzgrza i miejscowoci uzna, e w tym miejscu
moe powsta grd. Otoczy go te wkrtce palisad i
osadzi w nim stra grodow33. Aeby za tym wyraniej
dowie, e chce wspomaga chrzecijan, e wzmacnia potrzebne siy i dodaje odwagi, by stawiano poganom czoa,
postanowi umieci w pobliu grodu zgromadzenie zakonne 34. Jako miejsce zamieszkania wyznaczy puszcz [pooon] na zachd od wzgrza nad Trawn i z tej strony
rzeki.
29

Por. Helmold c. 55.

Tame. Porwnanie z Helmoldem wykazuje istotne amplifikacje Sydona dokonane z intencj wykazania powiza
Bishorstu z klasztorem neumnsterskim.
31
Dzieje Apost. 12, 5.
32
Por. Poemat v. 102 - 104.
33
Por. Helmold c. 53.
34
Tame.
30

przeznaczy rwnie dla sze wsi suebnych, a

wszystkie nadane ziemie, uprawne i nieuprawne,
potwierdzi swoj pieczci i przywilejem z woli
cesarskiej. A kapanowi naszemu, ktry przez arcybiskupa
bremeskiego ju wczeniej zosta zatwierdzony na
przeoonego Neumnster, zleci staranie o wszystkie
sprawy. Odtd sia pogan pocza sabn, a zacza
wzrasta liczba wiernych zamieszkujcych te ziemie.
Poczto burzy bawany i witynie pogaskie, a wznosi
chrzecijaskie kocioy. Jednym sowem, za ycia cesarza
Lotara szczcio si dzieo Boe w rkach sucych
mu35. Wzniesiono koci w Segebergu36, nadto, aby
sprawowa piecz nad mieniem, posano z Neumnster
braci do Hgersdorf wraz z ksigami liturgicznymi i ze
szkatukami na relikwie, dzwonami i innym sprztem
potrzebnym do penienia suby Boej, wraz z komi i
woami, z pugami i wozami adownymi oraz z ludmi
zdolnymi dalej prowadzi to dzieo. A poniewa wsie
poczy si zaludnia, oni sami coraz odwaniej zaczynali
gosi sowo Boe i wraz z innymi [mieszkacami]
zasiedla ziemi, tame wznosi rozpoczli klasztorne
zabudowania, jako e miejsce to, oddalone od grodu i od
zgieku tego wiata, wydawao si by bardziej
odpowiednie i bardziej ustronne do zachowania spokoju i
przestrzegania zakonnego trybu ycia. Posano wic
kapanw, aby przewodzili temu klasztorowi: Tetmara,
ktry bdc dziekanem kocioa bremeskiego osiad w
Neumnster, a take kapana Volkwarda wraz z innymi
modszymi spord duchownych i wieckich. Oni to
zarwno sowem, jak i dobrym przykadem w stosowny
sposb gosili tubylcom zbawienne napomnienia37. Hrabia
Adolf, m mdry i dzielny, otrzyma w posiadanie od
cesarza Lotara grd Segeberg wraz z okoliczn ziemi
wagryjsk38. Sta on na czele Holzacji i Szturmarii39. W
niedugi czas p35

Por. I Ks. Machabejska 2, 47.

To i nastpne zdania oparte na relacji Helmolda c. 58, por.
Poemat v. 136 - 139, 197.
37
Por. Ks. Tobiasza 1, 15.
38
Powany bd Sydona. Por. Helmold c. 53, 54 koniec, 56 koniec.
39
W oryg.: qui et Holtzacie et Sturmarie presidebat in comitia.
Comitia, to aciski termin oznaczajcy wadz, urzd hrabiego
(comes). Por. Hilfswrterbuch fr Historiker.
36

niej, gdy Sowianie ponownie spostrzegli, e z kadym

dniem sabnie ich sia, a kraj ich coraz liczniej zasiedlaj
Niemcy, wyznawcy wiary chrzecijaskiej, zaponli
gniewem i trzema zagonami, jednego dnia w trzech
miejscach: w Lubece, Ssel i w Segebergu, najechali na t
ziemi. upic i palc wiele osiedli, niespodziewanym
napadem duo ludzi pojmali, a wielu zabili40. W tym
samym dniu Sowianie zamordowali nad rzek Trawn
brata Elweryka. Std przeniesiono go i pochowano w
Neumnster. Ci, ktrzy przebywali w Hogersdorf, ocaleli
chronic si w kryjwkach, gdy otrzykowie nie
przekroczyli w tym miejscu rzeki Trawny i nie wiedzieli,
e przypadkowo znajduje si tam klasztor. Odkd wrcili
w swe strony, nie prbowali wicej niepokoi grabieami
tych ziem, i dlatego radowano si powszechnie, e Bg
przywrci pokj owej krainie. Albowiem odtd Henryk,
ksi saski, wnuk cesarza Lotara po crce zacz wzrasta
w bogactwa i stawa si coraz silniejszy 41, Sowianie,
ujarzmieni zarwno obaw przed nim, jak i dziaalnoci
hrabiego Adolfa, stopniowo tracili ochot do dalszego
stawiania oporu chrzecijanom. W kocu ksi, ktry naradzi si arcybiskupem Bremy Hartwigiem, nastpc
arcybiskupa Adalberona, jak i ci, ktrzy z nim zasiadali,
zgodzili si na osob kapana Wicelina, aby jego jako
biskupa postawi w Wagrii na czele tej nowej plantacji
[Boej]42. Gdy za otrzyma od arcybiskupa
bogosawiestwo, wyniesiony zosta do godnoci biskupa
w Starogardzie, a wraz z nim wywicono Emmeharda na
biskupa w Mechlinie43. Tak to wzmocniony osobistoci
koci w Wagrii rozkrzewi si i umocni44 bardzo, a
pierwszy dowd czci odzyska koci bremeski,
uszczuplony wskutek wyamania si
Mittelater und Neuzeit. Von E. Haberkern und J. F. Wallach,
wyd.2, Bern-Mnchen 1964, s. 254, haso: Graf.
40
Por. Helmold c. 63, 64. Mowa o prewencyjnej wyprawie Niklota
z 1147 r.
41
Por. Helmold c. 68.
42
Rzekome porozumienie si arcybiskupa i ksicia w sprawie
nominacji Wicelina stanowi tendencyjny wymys Sydona. Por.
Helmold c. 69, 70.
43
Poemat v. 168 wspomina tu rwnie o Ewermodzie raciborskim.
44
Por. Ks. Wyjcia 1, 20.

biskupw sufraganw z pnocy, dziki osobie biskupa

Wicelina. Ci za, ktrzy wspdziaali w poselstwie
biskupa Wicelina do pogan, wybrani zostali i ustanowieni
pasterzami i strami wrd trzody owieczek46: kapan
Ludmund zosta przeoonym mniszek w Zeven, Ludolfa
ustanowiono proboszczem w Segebergu. On to z biegiem
czasu przenis klasztor z Hgersdorf do grodu46; kapana
Brunona postawiono na czele kocioa w Starogardzie,
kapana Heriolda w Bornhved, Helmolda, towarzysza
naszego i rwienika, w Bozowie, Herman zosta trzecim
w kolejnoci prepozytem po biskupie; Eppo, poniewa
jako drugi sta porodku midzy nim a biskupem, by
pierwszym po biskupie w Neumnster. Takich to ludzi
zdoa pozyska ksidz biskup dla swego dziea goszenia
ewangelii. Aby za w sposobnym czasie mogli oni
wystpi czynnie, a w okresie przeladowania, by zdoali
si ocali, umieci ich w Bishorst. A teraz, umiowany
bracie, niepomny na to wszystko usiujesz, jak si wydaje,
rozdzieli koci, w ktrym tacy to wzroli i wychowani
zostali mowie, ktrzy za doczesnego swego ycia dali
pocztek kocioowi przez znojny swj trud i krew swoich
wspwyznawcw. Rozumni ludzie nie powinni mniema,
e arcybiskup Adalberon czynem swym dopuci si
wykroczenia, gdy koci w Bishorst wraz z okrelon
liczb wsi i prawem jurysdykcji przekaza temu47, ktry z
racji swego poselstwa dziaa wrd pogan, zwaszcza e
on sam48 przez wiele lat by proboszczem kocioa
hamburskiego, a liczba kociow i wsi oraz ich granice
byy mu wyjtkowo dobrze znane, gdy koci nasz mia
je w swym posiadaniu ju od 70 i wicej lat.
Niechaj pan mj arcybiskup Hartwig nie poway si
przestpi starych granic ojcw swoich 49 i niechaj nie usiuje niweczy czynu, ktry umocnia odlega ju
przeszo. Niechaj nie zdarzy si to, by upodobni si on
do kuropatwy, ktra zapomina wysiadywa jaja i nie
troszczy [si], by
45

Por. Poemat v. 190 nn.

Por. Helmold c. 84.
47
Wicelinowi.
48
Arcybp Adalberon. Wiadomo o prepozyturze Adalberona w
Hamburgu nie potwierdzona w innych rdach.
49
Por. Ks. Przysw 22, 28.
46

wylgy si pisklta50. A podobna mu jest wiaroomna Judea 51 dotknita przeklestwem. Raczej niechaj usilnie
pragnie upodobni si on do tego, ktry niczym kokosz
zechcia gromadzi pisklta swe pod skrzyda52 i broni
gniazda swego. Tym gniazdem, ktre niewtpliwie
miowa naley i wspomaga, a ktrego nie sposb
niszczy, jest Bishorst, gdzie takie dobre wyhodowano
pisklta. Oto winnica w Wagrii, Bo zasadzona prawic i
wysikiem sug Boych zroszona, gdy Bg da wzrost53, o
jak ju rozkwita, o, jaki owoc kwiaty te wyday54!
Albowiem arcybiskup Adalberon przez Wicelina kapana,
ktrego posa, aby poganom gosi ewangeli 55, od
korzenia zasadzi winnic w naszej miejscowoci, ktr
obecnie zw Neumnster. Jej to latorol widoczna jest
dzi, za ask Bo, w tamtejszym zgromadzeniu yjcym
wedug zakonnej reguy; przez niego samego jako
przeoonego w urzdzie zatwierdzonego powikszona
zostaa liczba klasztorw podlegych kocioowi
bremeskiemu, przez niego samego jako wywiconego
biskupa po raz pierwszy uzupeniony zosta niedostatek
biskupw sufraganw kocioa bremeskiego, przez
niego dokonaa si odnowa wiary chrzecijaskiej, ktra
na dugo cakowicie zanika w ziemi wagryjskiej. Ta
winnica zasadzona w Nemnster przez pomnoenie cnt
od samych swych pocztkw zapucia gboko korzenie,
a za dziaaniem mocy Boej wydaj owoc w grze56, a do
Segebergu rozpucia szeroko pierwsze swe pdy57. Za
zrcznym staraniem ksi50

Por. Proroctwo Jeremiasza 17, 11: Perdix fovet quae non

peperit. Przekonanie o tym, e kuropatwa wysiaduje jaja innych
ptakw, byo rozpowszechnione w staroytnoci i redniowieczu.
Por. w. Ambroy, Hexaemeron, tum. W. Szodrski, Pismo
starochrzecijaskich pisarzy, t. IV, Warszawa 1969, s. 192.
Sformuowanie Sydona rni si jednak nieco od biblijnego.
51
Por. Proroctwo Jeremiasza 3, 7 - 11.
52
Por. Ewang. w. Mateusza 23, 37.
53
Por. I List do Koryntian 3, 6.
54
Por. Pie nad Pieniami 7, 12.
55
Por. List do Efezjan 3, 8.
56
Por. IV Ks. Krlewska 19, 30; Proroctwo Izajasza 37, 31;
Proroctwo Ezechiela 17, 6. 7. 57 Por. Psalm 79, 12.

dza biskupa, a przez Ludolfa, pierwszego proboszcza tego kocioa, i wiernego mu pomocnika Tetmara kapana,
przyjtych spord maej trzdki58 z Neumnster stworzono w tym miejscu pierwsze podstawy do zamieszkiwania i
przebywania tych, ktrzy zgodnie ze wskazaniami zakonnej reguy chcieli tam y wsplnie. Potem za ksidz biskup napomniany przez swe otoczenie zwolni w klasztor
od zalenoci wzgldem Neumnster, a piercieniem
swym przyznawszy samodzielno potwierdzi to 59
przywilejem oznaczonym wasn pieczci. Osobicie
powici kocioy w Segebergu, Hgersdorf, Lubece,
Bornhved, Oldesloe, a dla kilku innych wyznaczy
jeszcze przed sw mierci miejsce pod budow 60.
Kiedy ksidz biskup Wicelin stosownie do swego urzdu
rozporzdzi we wszystkich sprawach jak trzeba, po duej
trwajcej niedyspozycji fizycznej nagle rozchorowa si, a
dugotrwa dolegliwoci osabiony, sdziwy i dni peen
61
, ywota w pokoju dokona. Jego miejsce zaj z ustanowienia ksicia Henryka Gerold, kierownik szkoy w
Brunszwiku62, Szwab z pochodzenia. On to przenis
siedzib biskupi z Starogardu do Lubeki63. Tam zaoy
zgromadzenie kanonikw okrelajc jego prebendy z
dochodw biskupich. Natomiast kapan Eppo, ktry
poprzednio by miejscowym przeoonym, zosta
proboszczem w Neumnster64. Po mierci biskupa Gerolda
na stolic biskupi wstpi rodzony jego brat Konrad 65.
On to wyprawi si wraz z ksiciem Henrykiem do
Jerozolimy, gdzie zmar. Po nim wynis ksi Henryk na
stolic biskupi opata z Brunszwiku Henryka 66, ktry
wybudowa w Lubece koci pod wezwaniem
58

Por. przyp. 1.
Szczeg nie znany innym rdom.
60
Por. Poemat v. 151 - 153.
61
Por. Ks. Rodzaju 35, 29.
62
Wiadomo o szkole w Brunszwiku za Helmoldem c. 80.
63
Por. Poemat v. 269 - 271.
64
Tame v. 245 - 9.
65
Poemat v. 272 - 273.
66
Poemat v. 273 - 274, gdzie nie ma mowy o uprzedniej godnoci
opackiej w Brunszwiku.
59

w. Jana Ewangelisty i zgromadzi przy nim zakonn

wsplnot 67. Gdy zmar, tame zosta pochowany. Jego
nastpc zosta powoany z klasztoru w Segebergu
Teodoryk prepozyt, ktrego na stolic biskupi uroczycie
wprowadzi cesarz Fryderyk68. Za jego rzdw hrabia
Adolf sprowadzi z Lukki mnichw zakonu cystersw na
teren biskupstwa lubeckiego69. Przybyych osiedli w
puszczy midzy Lubek a Oldesloe nad Trawn w miejscu,
gdzie strumyk Heilsaue spywa do Trawny. Drewniany
koci, jaki w tej miejscowoci wzniesiono, ksidz biskup
Teodoryk powici na cze bogosawionej Marii
Dziewicy70, a miejscowo nazwa Reinfeld. Oto winnica
Pana Sabaoth, jake ona zakwita w lubeckim biskupstwie,
a owoc wydajc jakie pucia latorole swe; a do morza i
za morze a do Inflant gazki jej71! Albowiem wpierw
pocz j w Starogardzie sadzi biskup Wicelin, nastpnie
dziki biskupowi Emmehardowi, ktry wspczenie z nim
y, najpierw ku Mechlinowi rozpostara swe gazki,
dziki biskupowi Ewermodowi w Raciborzu pocza si
rozrasta, a obecnie przesadzona do Inflant wzrasta na
pomnoenie czci Boej72. Ci czterej kapani wywiceni w
bremeskim kociele oraz ich nastpcy uzupeniaj brak
biskupw sufraganw, ktrzy oderwali si na pnocy.
Niech pomnoy Pan Bg 73 t liczb i niech powikszy j
dziesiciokrotnie 74, niechaj wzrasta i umacnia si 75
koci i postpujc w bojani Paskiej, i napeniajc si
pociech Ducha witego76, skd promienia takiego blask i
pocztek i skd takiego owocu szlachetna latorol. Amen.
67

1177 (por. Arnold z Lubeki, Chron. Slavorum, II 5).

Poemat v. 275 - 276.
69
1186.
70
Najpniej w 1197.
71
Por. Psalm 79, 12.
72
Por. List do Kolosan 2, 19.
73
Por. II Ks. Samuela 24, 3.
74
Tame.
75
Por. przyp. 44.
76
Por. Dzieje Apostolskie 9, 31.
68

Pomnij na sug twego Wicelina biskupa, Boe, w tym, co

dobre, a nie wymazuj jego zbonych czynw, ktre uczyni W domu Boga i w obrzdach jego77, ani trudw, jakie
usilnie podj w celu odzyskania czci macierzystego swego
kocioa bremeskiego.
77

Por. Ks. Nehemiasza (II Ks. Ezdrasza) 13, 14.

Przeoy
Kazimierz Liman

WYKAZ SKRTW
c.
Diss.
ed.

rozdzia
dysertacja (przy tytuach niemieckich)
edycja, wydanie, wyda Hauck KG
H.Hauck, Kirchengeschichte Deutschlands im

Mittelalter
Kwart.
Kwartalnik
MGH SS Monumenta Germaniae Historica, Scriptores
(nastpuje numer tomu i strony)
MPH
Monumenta Poloniae Historica (nastpuje
numer tomu i strony)
rec.
recenzja
rkps
rkopis
Roczn. Hist. Roczniki Historyczne
Schmeidler, ed. Schmeidlera wydanie kroniki Helmolda
schol.
scholion w kronice Adama z Bremy
Sl. Occ.
Slavia Occidentalis
SSS
Sownik Staroytnoci Sowiaskich Stoob,
ed.
Stooba wydanie i tumaczenie kroniki
Helmolda
v.
wiersz, versus
Zeitschr. Zeitschrift