Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________
UVOD..............................................................................................3
1. OSNOVNE VELIINE MOTORA......................................................4
1.1.

Odnos hoda i prenika klipa...................................................................4

1.2.

Stepen sabijanja.................................................................................... 4

1.3.

Kompresiona zapremina........................................................................4

1.4.

Prenik koljena radilice..........................................................................5

1.5.

Duina klipnjae.................................................................................... 5

1.6.

Srednja brzina klipa............................................................................... 5

1.7.

Maximalna brzina klipa..........................................................................5

1.8.

Redoslijed paljenja................................................................................. 5

2. DIMENZIONISANJE I PRORAUN KLIPA I OSOVINICE.......................6

2.1.

Osnovna uloga klipa.............................................................................. 6

2.2.

Materijal za izradu klipa.........................................................................6

2.3.

Postupak izrade i termika obrada klipa................................................6

2.4.

Izbor oblika ela klipa............................................................................ 7

2.5.

Orjentacione vrijednosti glavnih mijera klipa.........................................7

2.6.

Proraun mase klipa..............................................................................8

2.7.

Provjera klipa......................................................................................... 9

3. OSOVINICA KLIPA.....................................................................11
3.1.

Uloga i konstruktivni oblici osovinice...................................................11

3.2.

Materijal i nain izrade osovinica.........................................................11

3.3.

Problematika veze osovinice i klipa.....................................................11

3.4.

Proraun osovinice............................................................................... 12

3.4.1.

Provjera na projekcioni pritisak.........................................................13

3.4.2.

Provjera osovinice po ovalnoj deformaciji.........................................13

3.4.3.

Provjera dozvoljenog ugiba od savijanja...........................................13

3.4.4.

Provjera napona u osovinici..............................................................14

4. KLIPNI PRSTENOVI....................................................................15
4.1.

Zadaci klipnih prstenova......................................................................15

4.2.

Materijal i nain izrade klipnih prstenova............................................15

4.3.

Geometrijski oblik klipnih prstenova....................................................16

4.4.

Naprezanje klipnih prstenova..............................................................18

4.5.

Izbor klipnih prstenova........................................................................18

5. PRORAUN NAPONA ZADANOG KONSTRUKTIVNOG ELEMENTA

METODOD KONANIH ELEMENATA (FEM ANALIZA)..........................20

______________________________________________________________________ 1
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________
5.1.

Domen rjeavanja................................................................................20

5.2.

Grafika prezentacija rjeenja..............................................................21

ZAKLJUAK....................................................................................22
LITERATURA..................................................................................23

UVOD
Motor SUS je sloeni mainski sistem koji je sastavljen od preko 1000
dijelova. Proraun i konstrukcija motora je veoma sloena i zahtijeva
mnogo vremena i mnogo znanja. U ovom zadatku je izveden
______________________________________________________________________ 2
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________
pojednostavljeni proraun i konstrukcija motora SUS. Pri konstruisanju
motora voeno je rauna da mu je to manja teina, to vei vijek
trajanja i da su to nii trokovi proizvodnje. Nakon prorauna usvojeni
su standardni dijelovi iz odreenih kataloga. Zadatak obuhvata
slijedee:
-

Odrediti osnovne geometrijske veliine motora i usvojiti

redoslijed paljenja,
Definisati klipnu grupu,
izbor materijala,naina izrade i oblika klipa
izbor rasporeda klipnih prstenova,
definisanje glavnih mjera klipa,
konstruktivna provjera klipa
izbor klipnih prstenova (tip,materijal,dimenzije)
definisanje mase klipa i klipnih prstenova,
dimenzionisati osovinicu klipa
izbor tipa osovinice,
izbor standardne osovinice prema usvojenim dimenzijama
klipa,
izbor materijala osovinice,
konstruktivna provjera osovinice,
odrediti masu osovinice.

______________________________________________________________________ 3
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________

1. OSNOVNE VELIINE MOTORA

Cilj ovog zadatka je da se konstruiu pojedini dijelovi motora SUS
koritenjem podataka koji su dobiveni u toplotnom proraunu motora
SUS. Podaci koji e biti koriteni u konstruisanju i proraunu su dati u
tabeli 1.
Tabela 1. Podaci za proraun
Oznaka
Pe (kW)
n (o/min)
i

Vrijednost
51
4800
5

s/Dk

0,885

Dk(mm)
Vhu(dm3)

82
1,9
4
23
1,3

Opis
Nominalna snaga
Nominalni max. broj obrtaja
Broj cilindara
Odnos hoda prema preniku
klipa
Prenik klipa
Ukupna hodna zapremina
Taktnost motora
Stepen kompresije
Ekvivalentni odnos vazduha

1.1. Odnos hoda i prenika klipa

Odnos hoda i prenika klipa je konstruktivna karakteristika motora.
Odnos koji je zadat za projektovani motora je 0,885, to znai da je vei
hod klipa od prenika klipa. Na osnovu ovog odnosa se moe odrediti da li je motor
brzohodni (s/Dk<1) ili je sporohodni (s/Dk>1).
1.2. Stepen sabijanja
Stepen sabijanja je odnos izmeu ukupne zapremine motora i
kompresione zapremine. Konstruktivno nije ogranien ali je ogranien
osobinama goriva koji taj motor koristi. Kod motora koji koriste benzin
postoji granica u samodetonaciji goriva, to znai ako bi imali previe
velik stepen kompresije da bi dolo do preranog paljenja smjese. Kod
ovih motora stepen kompresije se kree do 12. Kod motora koji koriste
dizel konstrukcija mora biti takva da se obezbijedi takav stepen
kompresije koji e omoguiti samo zapaljenje smjese. Kod ovih motora
stepen kompresije se kree izmeu 14 i 24. Motor koji se tretira u ovom
proraunu je zadan stepen kompresije od 23.
1.3. Kompresiona zapremina
Kompresiona zapremina jednog cilindra predstavlja razliku izmeu
ukupne zapremine tog cilindra i hodne zapremine. Kako je stepen
kompresije vezan za kompresionu zapreminu, kompresiona zapremina
se rauna pomou izraza (1). Vh1 je hodna zapremina jednog cilindra.
______________________________________________________________________ 4
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________

Vc1
(1)

Vh1
0,01727 dm 3
1

1.4. Prenik koljena radilice

Prenik koljena radilice se rauna prema izrazu (2). Iz odnosa hoda
prema preniku klipa se dobije hod klipa s.
S
r 36mm
2
(2)
1.5. Duina klipnjae
Usvajanjem koeficijenta koji se kree u granicama (1/3 do 1/4,5) moe
se izraunati duina klipnjae pomou izraza (3). Za ovoj proraun je
usvojena vrijednost =0,25.
r
r
l 144 mm 0,25

l
(3)
1.6. Srednja brzina klipa
Srednja brzina klipa zavisi od hoda klipa i broja obrtaja koljenastog
vratila. Rauna se koritenjem izraza (4).
S n
cm
11,52m / s
30
(4)
1.7. Maximalna brzina klipa
Maximalna brzina klipa se rauna pomou izraza (5), dok se max rauna
koristei izraz (6).

cmax r sin max sin( 2 max ) 16,64m / s

(5)

max
(6)

1
1

4
4

arccos

0,5 102,987

1.8. Redoslijed paljenja

Redoslijed paljenja znai red paljenja smjese po cilindrima. Redoslijed
paljenja utie na mnoge karakteristike na motoru. Neki pozitivni efekti
dobro odabranog redoslijeda paljenja su:

______________________________________________________________________ 5
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________
-

Jednaki vremenski intervali zapaljenja,

Minimalni inercioni momenti,
Torzione oscilacije malih amplituda,
Jednak volumetrijski stepen punjenja svih cilindara itd.

Prema preporukama za tretirani etverocilindrini motor odabran je

sljedei redoslijed paljenja: 1 3 5 4 2

2. DIMENZIONISANJE I PRORAUN KLIPA I OSOVINICE

2.1. Osnovna uloga klipa
Klip ima mnogo zadataka, od kojih su najvaniji:
Prenosi silu gasova na radilicu motora
Uestvuje u krunom procesu, a kod dvotaktnih motora uestvuje
u izmjeni radne materije
Istovremeno prihvata velike promjene pritiska i temperature
Ograniava kompresioni prostor
Prima inercione sile od klipnih prstenova
Odvodi jedan dio toplote.
2.2. Materijal za izradu klipa
Kako je klip jedan odgovoran element u sistemu prenosa sile gasova na
radilicu, materijal od kojeg je on izraen treba da ima sljedee osobine:

Mala specifina masa

Dovoljna
statika
i
dinamika
vrstoa
na
temperaturama
Minimalan koeficijent toplotnog irenja
Dobru toplotnu provodljivost
Dobra klizna svojstva i pri nedovoljnom podmazivanju
Dobru otpornost na koroziju itd.

povienim

U poetku izrade motora koristilo je se liveno gvoe, dok se u zadnje

vrijeme najee koriste legure aluminijuma. Za svoj motor sam odabrao
leguru aluminijuma koja ima oznaku AlSi18CuNi.
2.3. Postupak izrade i termika obrada klipa
Najei naini izrade klipa su livenje i presovanje. Livenje se koristi za
izradu klipova koji se koriste kod manje optereenih motora. Presovanje
se koristi za izradu klipova kod vie optereenih motora. Poto je klip
______________________________________________________________________ 6
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________
veoma optereen element posebno velikim temperaturnim promjenama
koje izazivaju velika termika naprezanja vrlo esto se javljaju prskotine
po elu klipa. Kao efikasna mjera protiv termikih zamornih prskotina
ve due vrijeme se koristi
tvrdo anodiranje. To je
ustvari
nanoenje
sloja
oksida aluminijuma male
debljine (oko 70 m) na
elo klipa u sumpornoj
kupki.
Poto tretirani motor je
previe
optereen,
kod
njega emo koristiti klipove
koji
su
izraeni
presovanjem od navedenog
materijala. Za proraun e
se koristiti podaci koji se
mogu nai u literaturi.

2.4. Izbor oblika ela klipa

Izbor oblika ela klipa se vri na osnovu vrste motora u prvom redu.
Oblik ela klipa zavisi od konstruktivnog oblika prostora za sagorijevanje
i od ostvarenja potrebnog stepena sabijanja. Kod dizel motora se obino
u elu klipa nalazi komora za sagorijevaje, dok je kod oto motora
najee elo klipa ravno. Kod dvotaktnih motora elo klipa zavisi od
sistema ispiranja. Tako na osnovu naprijed reenog i uzevi u obzir da je
tretirani motor diesel motor, elo klipa kod ovog motora e biti ravno.
Slika 1. Skica klipa sa
osnovnim dimenzijama klipa
2.5. Orjentacione vrijednosti glavnih mijera klipa
Na osnovu velikog broja uspijeno izvedenih konstrukcija klipova za oto i
dizel motore, utvrene su relativne dimenzije klipa u odnosu na prenik
klipa. Za tretirani motor te dimenzije su date u nastavku. Na slici 1. je
data skica klipa sa osnovnim dimenzijama.

Visina klipa:

GL
1,16 1,22
Dk

GL Dk 1,2 98,4 mm

______________________________________________________________________ 7
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________

Visina zatitnog pojasa:

F
0,1 0,13
Dk

F 0,11 82 9,02mm

Debljina ela klipa(liveni klip):

s
0,13 0,18
Dk

s 0,13 82 10,66 mm

Kompresiona visina:
KH
0,47 KH 46,25mm
GL

Visina tijela:

SL
0,68 SL 66,9 mm
GL
Razmak:
AA
0,32 0,42
Dk

Duina:

UL
0,55 0,6
Dk

BL 69,7 mm

Visina:

RO
0,46
Dk

BO 24,6 mm

Duina:

BL
0,85
Dk

UL 46,74mm

Prenik osovinice:

BO
0,3 0,32
Dk

AA 28,7 mm

RO 37,72 mm

Visina pojasa ispod prve karike:

St1
0,04 0,05
Dk

S t1 4,1 mm

Visina pojasa ispod druge karike:

St 2
0,035 0,05 S t 2 3,28 mm
Dk
2.6. Proraun mase klipa
______________________________________________________________________ 8
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________

Dk2
BL2
GL s 2 2
Vk
GL
4
4

2 SL 2 UL

Dk 9
2 2,5 4 0,209456 dm 3
4
m Al Vk 2,68 0,209456 0,561 kg
gdje je :
kg
Al 2,68

dm 3 gustina materijala,
Vk (dm 3 ) zapremina klipa.
2

BO 2

BL AA

BO 2
5 2

4

Slika 2. Proraunate vrijednosti u Catia i

2.7. Provjera klipa
Provjera klipa e se izvriti s obzirom na savijanje i termiko
optereenje. Prilikom provjere klipa na savijanje, klipa smatramo ploom
koja je ukljetena izmeu dva zida (slika 2).

Slika 3. Klip

______________________________________________________________________ 9
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________
Za ovaj sluaj moe se definisati maksimalni napon na savijanje pod
dejstvom maksimalne sile gasova kao:

3 p max Du2

36 MPa
16
s2

(8)

gdje je:
p 12,1 MPa
- max
- maksimalni pritisak u cilindru,
Du 40 mm
-

Ako se pretpostavi apsolutno kruto ukljetenje ela klipa, onda se

naprezanje spoljnih vlakana na pritisak (elo se savija), uslijed promjene
temperature, moe izraunati kao:

t
E Q S
t
E

123,83 MPa
2 1
2 1 A
-

gdje su:
=1810-6 (m/mC) - koeficijent toplotne dilatacije,
0,26 - Poasonov koeficijent,
t - pad temperature kroz elo klipa;
120W / mK - toplotna provodljivost,
D2
A k
0,00528 m 2
4
- povrina ela klipa,
4
2
E=810 N/mm - modul elastinosti ela klipa,

(9)

- toplotni protok kroz elo klipa. Najee se odreuje

pomou poluempirijske formule kao:

Q 0,018 Pe g e Qd 8,4kJ

- za nehlaen klip;
Qd donja toplotna mo goriva (podaci iz toplotnog prorauna)
Pe efektivna snaga motora (podaci iz toplotnog prorauna)
ge =216,6 gr / kWh specifina efektivna potronja goriva (podaci
iz toplotnog prorauna)
Rezultujue naprezanje ela klipa uslijed pritiska gasova u cilindru i
gradijenata temperature se rauna kao:
f t 36 123,83 159,8 MPa
(10)

Dozvoljeno naprezanje (doz) se za Al kree u granicama doz = (80

150) MPa. Ovo pokazuje da je ovaj klip zadovoljio proraun.
______________________________________________________________________ 10
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________
Maximalna sila gasova je:
D 2
(82 10 3 ) 2 3,14
K max pmax k 12,110 3
63900,3 N
4
4

(11)

Naprezanje na pritisak je
K
pxx max 21,8 MPa
Axx
(12)
Zakljuujemo da je napon u dozvoljenim granicama.
Gdje je Axx povrina poprenog najslabijeg presjeka klipa koji se rauna:
A xx =

( ( Dk 9 )2 ( BL )2 ) 3,14
4

=2928,75 mm2

Inerciona sila je
Fin m gl r 2 (1 ) 1222,04 N

(12)

Naprezanje na istezanje:
F
exx in 0,42 MPa
Axx
(13)
Zakljuujemo da je napon u dozvoljenim granicama.

3. OSOVINICA KLIPA
3.1. Uloga i konstruktivni oblici osovinice
Osovinica klipa je prenosni element preko koga se ostvaruje zglobna
veza klipa i klipnjae. Veza izmeu klipnjae i osovinice treba da bude sa
dovoljno velikim zazorom da mala pesnica slobodno osciluje oko
osovinice. Osnovni konstruktivni oblici osovinice su dati na slici 3.

______________________________________________________________________ 11
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________

Slika 4. Konstruktivni oblici osovinice

Na slici pod a je normalni oblik osovinice, pod b je osovinica za
dvotaktne motore, pod c je osovinica sa visokom krutou, a na slici pod
d je prikazana osovinica koja se privruje za klipnjau.
3.2. Materijal i nain izrade osovinica
Prenik osovinice treba da bude to je mogue manji jer se time
smanjuje kompresiona visina klipa, a time i visina i masa klipa. Poto je
osovinica optereena promjenljivim silama sa velikim amplitudama i
velikom maksimalnom vrijednou, mali prenik osovinice se moe
realizovati samo ako se ona izradi od elika visoke vrstoe. Takoe,
zbog promjenljivih optereenja udarnog karaktera koje trpi osovinica,
spoljna povrina osovinice treba da ima veliku tvrdou.
Iz navedenih razloga osovinica se izrauje od elika za cementaciju. Za
tretirani motor je odabrana osovinica normalnog oblika koja je izraena
od sledeeg materijala: 16MnCr5.
3.3. Problematika veze osovinice i klipa
Poto je klip izraen od aluminijuma a osovinica od elika visoke
vrstoe i tvrdoe, i zbog toga to ovaj sklop prenosi velike sile, izmeu
ova dva elementa se javljaju veliki kontaktni pritisci i dolazi do oteenja
ili klipa ili osovinice. Postoji dosta eksperimentalno utvrenih metoda
koje smanjuju pritisak i poboljavaju ovu vezu. Neki od tih metoda su:
- Trapezni oslonci na klipu,
- Smanjivanje rastojanja izmeu uica klipa, to povlai za sobom
da se tada treba smnjiti irina male pesnice klipnjae,
- Poveanje razdaljine izmeu ose osovinice i dna ela klipa, to
loe utie na inercione sile i kipanje klipa,
- Puno uleitenje osovinice na klipu, to komplikuje nain
privravanja osovinice i klipnjae,
- Profilisanje osovinice, komplikuje izradu osovinice,
- Uljni depovi u uici klipa,
______________________________________________________________________ 12
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________
-

Ubacivanje ahura u uice klipa, to poskupljuje klip,

Poveanje dimenzija osovinice, itd.

3.4. Proraun osovinice

Na osnovu unutranjeg
prenika uica klipa koji je odreen u taki 3.5. iz standarda se usvaja
oblik i mjere osovinice. Na slici 4. je prikazana skica usvojene osovinice
sa kotama.

Slika 5. Skica osovinice sa kotama

Iz standarda su usvojene sledee vrijednosti:
- da=25 mm
- di=14 mm
- l=67 mm
- c=19,15 mm
Osovinica se provjerava na projekcioni pritisak, na ovalnu deformaciju i
na savojnu deformaciju.
3.4.1. Provjera na projekcioni pritisak
Pritisak od sile K na osovinicu se rauna po izrazu (14)
______________________________________________________________________ 13
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________

K max
p 2 66,7 MPa pdoz
c da

(14)

3.4.2. Provjera osovinice po ovalnoj deformaciji

Ovalna deformacija je razlika prenika osovinice mjerenih u dvije
okomite ravni. Ovalna deformacija se rauna po izrazu (15)
K r3
d 0,0833
10 4 24,7 m
E I0
(15)
gdje je:
d di
r a
0,975cm
4
srednji poluprenik osovinice,
-

I0 l

d a di 3
96

0,09289 cm 4

polarni moment inercijeuzdunog

presjeka osovinice,
E=2,15107 N/cm2 modul elastinosti materijala osovinice,
K= 63900,3 N maksimalna sila gasova od maksimalnog pritiska
pmax.

Uporedom sa dijagramom(iz literature) za dozvoljenu ovalnu

deformaciju ustanovljeno je da je ovalna deformacija u dozvoljenim
granicama.
3.4.3. Provjera dozvoljenog ugiba od savijanja
Dozvoljeni ugib se rauna po izrazu (16)
a 3 K 10 4
f
30,29m
48 E I B

(16)

gdje je.
-

b
0,666
2a

3
a l 5,025cm,
4

d i4
IB
1,7289 cm 4
64
presjeka osovinice.
4
a

moment inercije povrine poprenog

Uporedom sa dijagramom(iz literature) za dozvoljenu savojnu

deformaciju ustanovljeno je da je savojna deformacija u dozvoljenim
granicama.
3.4.4. Provjera napona u osovinici

______________________________________________________________________ 14
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________
Napon od ovalne deformacije se rauna pomou izraza (17)
K ( d a d i ) 24
o
230,55 MPa
32 l (d a d i ) 2
Napon od savijanja se rauna po izrazu (18)
K a da 8
f
387,099 MPa
(d a4 d i4 )

(17)

(18)

Ukupan napon se rauna po izrazu (19)

uk 0 2 f 2 0 f

MPa

(19)

Maximalan i minimalan napon se raunaju po izrazu(19). Za maksimalan

napon se u izrazu (19) uvrsti znak +, dok za minimalan uvrsti znak -.

uk ,max 0 f 0 f 540,59 MPa

2

uk ,min 0 f 0 f 337,27 MPa

2

sr

uk ,max uk ,min
438,9 MPa
2

Amplitudni napon :

uk ,max uk ,min
101,66 MPa
2

Koristei Smitov dijagram za dati materijal, koji je dat u literaturi,

dokazano je da osovinica zadovoljava proraun.

4. KLIPNI PRSTENOVI
4.1. Zadaci klipnih prstenova
______________________________________________________________________ 15
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________
Osnovni zadaci klipnih prstenova su:
-

zaptivanje prostora sagorijevanja

sudjelovanje u odvodu toplote od klipa na cilindarsku kouljicu
regulacija uljanog filma za mazanje

Ove zadatke klipni prsten obavlja:

- nalijeganjem spoljnom cilindrinom (radnom) povrinom na zid
cilindra odreenim povrinskim pritiskom
- udarnim nalijeganjem na bone povrine ljeba uslijed aksijalnog
ubrzanja pod dejstvom sila gasova, sila trenja i sopstvene
inercione sile.
4.2. Materijal i nain izrade klipnih prstenova
Klipni prstenovi rade u dosta nepovoljnim uslovima. Zbog radnih uslova,
materijal klipnih prstenova treba da ispunjava sljedee zahtjeve:
- da
ima
dovoljnu
mehaniku
vrstou
na
povienim
temperaturama
- da bude otporan prema habaju na povrenim temperaturama
- da ima mali koeficijent trenja pri kretanju po zidu cilindra i pri
povrenoj temperaturi i nedovoljnom podmazivanju.
Od svih poznatih materijala ove uslove najbolje ispunjava sivo liveno
gvoe. Pored sivog liva, za klipne prstenove koriste se i elik i sivi
nodularni liv. Klipni prstenovi od sivog livenog gvoa se izrauju
pojedinanim livanjem u pijesku sa malim dodacima za mainsku
obradu. Zavrna (mainska) obrada moe da bude okruglo struganje na
zavrnu mjeru i oblik (cilindrini) koji klipni prsten ima u radnom
(ugraenom) stanju. Ovako ostrugan okrugli prsten na priblino zavrnu
mjeru rasijee se tankim glodalom, odnosno testerom (0,5 mm), pa se
prsten rastezanjem otvori i u taj otvor ubaci prizmatini tap ija
debljina odgovara buduem razmaku slobodnih krajeva prstena. Paket
klipnih prstenova zagrije se u odgovarajuoj sonoj kupki na temperaturu
700C, poslije ega se hladi u uljnom kupatilu na normalnu temperaturu.
Ovako ohlaeni klipni prstenovi zadravaju prinudno postignuti ovalni
oblik i da bi se doveli u prvobitni kruni oblik treba upotrijebiti odreenu
silu. Na ovaj nain je dobivena elastina sila pritiska klipnog prstena
termikim postupkom. Mana ovog postupka je gubljenje (djelimino)
prednapona uslijed rada prstena na povrenim temperaturama. Ovaj
nedostatak se otklanja primjenom postupka ovalnog struganja klipnih
prstenova, kojim se dobiju prstenovi sa prinudnim elastinim naponom.
Kod ovog postupka se klipni prstenovi liju sa ovalnim oblikom koji treba
da imaju u slobodnom otvorenom stanju, sa potrebnim malim
dodatkom za obradu. Ovakvi ovalni odlivci se obrauju na specijalnim
kopirnim strugovima na zavrni ovalni oblik, poslije ega se na tano
odreenom mjestu isjeca dio prstena koji odgovara otvoru u slobodnom
stanju. Kada se krajevi ovog prstena priblie na razmak 0,2 0,5 mm,
on dobiva tano kruni oblik. Elastini napon u ovako izraenom prstenu
______________________________________________________________________ 16
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________
je dakle ostvaren prirodnim putem, jo u procesu livenja i njegova
trajnost u radu je vea u poreenju sa prstenom izraenim po postupku
okruglog struganja.
4.3. Geometrijski oblik klipnih prstenova
Primjenjivani konstruktivni oblici klipnih prstenova dati su na sljedeim
slikama. Kompresioni klipni prstenovi su dati na slici 5.

a) Pravougaona.

c) Jednostrano trapezna .
trapezna.

e) Sa odsjeenim gornjim rubom.

torziona

b) Minutna.

d)

Dvostrano

f)Reverzivno

Slika 6. Konstruktivni oblici kompresionih karika

______________________________________________________________________ 17
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________

Uobiajene konstruktivne forme uljnih karika date su na slici 6.

a) Uljna karika sa nosom.

kanalom.
c) Uljna karika sa torzionim
forsiranim djelovanjem.

b ) Uljna karika sa
d)

Uljana karika sa

struganjem ulja.

e) U-fleks uljna karika.

f) Barflex uljna karika.

g) Uljna karika sa zateznikom.

oprugom.

h)

Uljna karika sa

Slika 7. Konstruktivne forme uljnih karika

4.4. Naprezanje klipnih prstenova

______________________________________________________________________ 18
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________
znajui uslove rada klipnih prstenova, slikovito se moe prikazati
raspodjela pritiska koji djeluje na klipni prsten (slika 7.).

Slika 8. Raspodjela pritiska na klipnim prstenovima

4.5. Izbor klipnih prstenova
Oblik i dimenzije klipnih prstenova se odabire iz standarda na osnovu
prenika klipa. Na tretiranom motoru je odabran klip sa dvije
kompresione karike i jednom uljnom. Iz DIN standarda su odabrane
dimenzije i oblici klipnih prstenova.
Prvi i drugi kompresioni klipni prsten je odabran iz DIN 70 910 standarda
sa dimenzijama navedenim u nastavku, dok je skica tog prstena data na
slici 8.
d1 82 mm
d 2 75,1 mm
h1 1,5 mm

Slika 9. Kompresioni klipni prsten

______________________________________________________________________ 19
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________
Uljni klipni prsten je odabran iz standarda DIN 70 946 koji je prikazan na
slici 9., a njegove dimenzije su date u nastavku.

d1 82 mm
d 2 75,1mm

Slika 10. Uljni klipni prsten

5. PRORAUN NAPONA ZADANOG KONSTRUKTIVNOG

ELEMENTA METODOD KONANIH ELEMENATA (FEM
ANALIZA)
5.1. Domen rjeavanja
Prema nainu na koji se izvode osnovne jednaine metode konanih
elemenata (MKE) razlikuju se etiri osnovne formulacije MKE: direktna
metoda, varijaciona metoda, metoda reziduuma i metoda energetskog
bilansa. Pri rjeavanju problema teorije elastinosti najvie je zastupljen
varijacioni metod zasnovan na varijacionim principima mehanike
kontinuuma. U mehanici deformabilnog tijela osnovni varijacioni principi
su: princip o minimumu potencijalne energije, princip o minimumu
komplementarne energije i Rajsnerov (Reissner) varijacioni princip. Ako
se u varijacionoj formulaciji MKE polazi od potencijalne energije sistema
kao funkcionala, dolazi se do metode deformacije, koja je najvie
zastupljena i najpogodnija za primjenu u varijacionoj formulaciji MKE.
Ukupna potencijalna energija sistema :

P Wd W s
Wd
Ws

, gdje su:

deformacioni rad,

vanjsko optereenje,
odnosno :

______________________________________________________________________ 20
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________

1
x x y y ... zx zx dV Fx u Fy v Fz wdV p x u p y v p z wds
2 V
V
V

gdje su:
Fx , Fy , Fz

komponente vektora zapreminskih sila,

px , p y , pz
komponente vektora povrinskih sila,
u , v, w komponente vektora pomjeranja.
u
v
w
x
, y
, z

x
y
z dilatacija,

zx

u w

x z klizanje,

Ws Fx u Fy v Fz w

Numeriko rjeavanje problema se svodi na nain da se nae polje

pomjeranja materijalnih taaka deformabilnog tijela koje zadovoljava
granine uslove i koje minimizira ukupnu potencijalnu energiju sistema.
KLIP U GMT
Koritena je linijska mrea sa 2 mm.
Granini uslovi postavljeni za FEM analizu klipa
ogranienja postavljena na uice klipa
maksimalni pritisak sile gasova koja
djeluje na elo
klipa pmax=12,1MPa
ubrzanje dobijeno na osnovu izraza:
aGMT = -r 2 (1+) = -11369,78 m/s2

su :

Klip u DMT
Koritena je linijska mrea sa 2 mm.
Granini uslovi za FEM analizu klipa u DMT su:
ogranienja postavljena na uice klipa
ubrzanje ,ali u suprotnom smjeru.
aDMT = -r 2 (-1+) = 6821,74

m/s2

______________________________________________________________________ 21
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________

5.2. Grafi ka prezentacija rjeenja

Slika 11. Deformacija po x - osi (DMT)

Slika 13. Deformacija po y - osi (DMT)

Slika 12. Deformacija po x - osi (GMT)

Slika 14. Deformacija po y - osi (GMT)

______________________________________________________________________ 22
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________

Slika 15. Deformacija po z - osi (DMT)

Slika 16. Deformacija po z - osi (GMT)

Slika 17. Napon

1 (DMT)

Slika 18. Napon

(GMT)

Slika 19. Napon

Slika 20. Napon

(GMT)

(DMT)

______________________________________________________________________ 23
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________

Slika 21. Napon

(DMT)

Slika 23. Granini uslovi u DMT

Slika 25. Kritini presjek Axx u GMT

Slika 22. Napon

(GMT)

Slika 24. Granini uslovi u GMT

Slika 26. Kritini presjek Axx u DMT

______________________________________________________________________ 24
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________

Slika 27. Presjek klipa uzduno ose osovinice

Slika 28. Von Misesovi naponi u GMT

Slika 29. Von Misesovi naponi u DMT

______________________________________________________________________ 25
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________

ZAKLJUAK
Imali smo dinamiko postavljen problem, ali zbog software-a i naina
prorauna posmatrali smo ga kao kvazistatiki problem. Na taj nain
nam je omogueno proraunavanje svih neophodnih mehanikih
optereenja kojima su optereeni klip i osovinica klipa. U ovom
proraunu se nisu uzela u razmatranje termika naprezanja klipa kao i
osovinice zbog ve spomenutog ogranienja software-a. Koritena je
numerika metoda konanih elemenata. Kod prorauna klipa u GMT prvo
smo postavili ukljetenje na uicama klipa, kako bi ograniili njegovo
kretanje, zatim smo postavili pritisak od sile gasova koji iznosi 12,1
MPa. Kako bi proraun bio to vjerodostojniji dodali smo i ubrzanje klipa
koje iznosi 11369,78 m/s2, ubrzanje u ovom sluaju ima negativan
predznak, strelice pokazuju prema dole. Nakon pokrenute analize s
maksimalnom veliinom elementa od 2mm (linijska mrea) i 3mm
(paraboloina mrea), dobijeni su priblini rezultati kao i u samom
proraunu. Na slikama glavnih napona C22 se moe porediti proraunati
maksimalni napon na savijanje pod dejstvom maksimalne sile gasova
koji iznosi 36 MPa, na slici presjeka se vidi vrijednost 29,6 MPa ovo
odstupanje se nalazi u granicama dozvoljenog i rezultat je zaokruivanja
vrijednosti tokom prorauna, kao i samog naina raunanja software-a.
Na slikama je dobro uoljivo da ne postoje velike vrijednosti naponi iako
je to sluaj to su veinom lokalni naponi na nekim prelazima i ivicama.
Glavni naponi C22 odgovaraju proraunatim vrijednostima, ovo varira
zavisno od toga u kojoj ravni je nacrtan sam klip, tako da C22 nije
relevantan izraz za neke druge proraune. Analiza klipa u DMT pomou
metode konanih elemenata se ne razlikuje posebno od analize klipa u
GMT. Jedina, i vrlo bitna razlika je da se promjeni predznak ubrzanja, iz
negativnog u pozitivni predznak. Na taj nain se simulira poloaj klipa u
DMT. Glavni naponi C22 i u ovom sluaju odgovaraju proraunskim
vrijednostima maksimalnog napona na savijanje pod dejstvom
maksimalne sile gasova. Analiza osovinice klipa u GMT se izvrila na
nain da se prvo ostvarilo ukljetenje na samim zaobljenim rubovima
osovinice. Zatim se osovinica na spoljnim krajevima (mjesta gdje se
osovinica oslanja u uicama klipa) opteretila sa polovinom vrijednosti
(Kmax=63900,3 N) sa negativnim predznakom, to znai da ova sila
______________________________________________________________________ 26
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila

Konstrukcija motora SUS

_________________________________________________________________________
djeluje na osovinicu klipa, kao i sa projekcionim pritiskom koji iznosi
21,8 N/mm2, dok se na sredini opteretila s donje strane (pozitivan
predznak) s punom vrijednosti maksimalne sile gasova. Mrea je
odreena korakom od 2mm. Nakon analize dobivene vrijednosti napona
na savijanje, kao i ukupni napon su drastino odstupali od proraunskih
vrijednosti. Nakon raznih izmjena kako ukljetenja, tako i koraka mree,
vrijednosti se nisu mijenjali te se moe zakljuiti da je ovakvo
odstupanje uvjetovano zbog samog prevoenja dinamikog sluaja u
kvazistatiki, gdje se nisu mogle uzeti u obzir sve neophodne veliine i
vrijednosti koje su potrebne za vjerodostojnu analizu.

LITERATURA

T. Stojii: Motori SUS ciklusi-teorija-razvoj; Mainski fakultet

Sarajevo; Sarajevo, 2000
Filipovi: Kinematika i dinamika motornog mehanizma;
Mainski fakultet Sarajevo; Sarajevo, novenbar, 1998.
Filipovi, T. Stojii: Zbirka rijeenih zadataka iz motora SUS,
Sarajevo, 1980

______________________________________________________________________ 27
Mainski fakultet Sarajevo Katedra za motore i vozila