ELEKTRONIKA II

1. HYRJE N QARQET E INTEGRUARA

Historiati i qarqeve t integruara, praktikisht, fillon n vitin 1959 me zbulimin e qarkut t

par elektronik nga ana e Amerikanit Kilbi. N at qark elementet ishin t lidhura prmes
materialit prues me papastrtira. Prafrsisht, n t njejtn koh, gjithashtu nga nj Amerikan,
i quajtur Lahovec, u lajmrua dhe u patentua izolimi i elementeve n pllakn e siliciumit. M
1961 fillon prodhimi komercial i qarqeve t integruara digjitale, kurse i qarqeve t integruara
lineare fillon m 1964. Nj prej prforcuesve t par operacional sht prforcuesi operacional
A 702 i ndrtuar (prodhuar) m 1964 i cili edhe sot e ksaj dite prodhohet.
Gjat zhvillimit t qarqeve t integruara digjitale, gjithnj te to sht rritur numri i
komponenteve elektronike n pllakn e siliciumit. N fillim kan qen m pak se 100
komponente n nj pllak t siliciumit dhe ato ishin qarqe me shkall t ult t integrimit. Rreth
vitit 1966 fillon prodhimi i qarqeve t integruara me 100 deri n 1000 komponente n nj pllak
t siliciumit; rreth vitit 1969 ky numr rritet prej 1000 deri n 10 000, kurse kah viti 1975 n nj
pllak t siliciumit ka mund t vendosen (gjenden) m shum se 10 000 komponente. Memoriet
bashkkohore kan me dhjetra miliona komponente.
Te qarqet e integruara lineare numri i komponenteve sht rritur dukshm m ngadal se
sa te qarqet e integruara digjitale. Te to vazhdimisht sht prmirsuar kualiteti. Te disa qarqe t
integruara, q formalisht prfshihen n qarqe t integruara lineare, edhe pse kryejn operacione
(funksione) jolineare, numri i komponenteve mund t jet mjaft i madh, por akoma sht m i
vogl se sa te ato digjitale. Shembull i qarkut t till sht qarku MC 13002X i firms
Motorola, i cili paraqet gadi gjith pjesn elektronike t televizorit me nj qark t vetm
integrues.
1.2. QARQET E INTEGRUARA MONOLITE DHE HIBRIDE

Qarqet e integruara pr nga teknologjia e prodhimit ndahen n monolit dhe hibride.

Qarqet e integruara monolite ndrtohen n nj cop siliciumi. Fjala monolite rrjedh nga
fjalt greke monos-nj dhe lithos-guri. Esenca e qarqeve t integruara monolit bazohet n at q
pllaka e siliciumit t prpunohet asisoji q nj pjes e saj t sillet si rezistor, pjesa e dyt si
transistor, pjesa e tret si diod, e kshtu me rradh. Kto elemente gjithashtu lidhen n t
njejtn pllak t siliciumit dhe sbashku formojn qarkun elektronik pak a shum t ndrlikuar.
Procesi i prodhimit t qarqeve t integruara monolite fillon me formimin e cops
(shufrs) monolite t siliciumit (n kt rast fjala monolite nnkupton se kristali i siliciumit
sht plotsisht i rregullt, gjegjsisht pa deformime) nga tretsira e tij n t ciln ve sht futur
(vendosur, shtuar) ndonj papastrtir themelore (p.sh. e tipit P). Copa e siliciumit q fitohet
gjat ktij procesi ka form tipike t shufrs me diametr rreth 7 cm dhe gjatsi rreth 50 cm (n
literatur shpeshher quhet ingot). Kjo shufr pastaj prehet n mnyr trthore, me rast
fitohen pllaka rrethore me trashsi rreth 0,15 mm. Njra an e ksaj pllake rrethore me an t
polirimit mir prpunohet (lmohet) dhe n t ndrtohen qarqet e integruara. Hapi tjetr sht
formimi i shtress epitaksiale (shih Elektronikn I) n bazn e tipit P (fig.1.1.1).
1

ELEKTRONIKA II
Formimi i shtresave epitaksiale me koncentrim t dshiruar t ngarkesave realizohet n
reaktor t posam. S pari n reaktor vendoset pllaka e siliciumit dhe tetrakloridit t siliciumit
i przier me hidrogjen (H). Me nxemjen e reaktorit kryhet reaksioni kimik:
SiCl4 + 2H2 4HCl + Si
Varsisht se far tipi i shtress epitaksiale dshirohet t formohet, tetrakloridit t
siliciumit i shtohen papastrtira t caktuara, kshtu q pr formimin e shtress s tipit P i
shtohet bromuri i borit BBr3, kurse pr shtresn e tipit (N) i shtohet tetrakloruri i fosforit PCl3.
Pas ktij procesi me an t oksidimit n siprfaqen
e pllaks formohet shtresa okside me trashsi t
caktuar. Oksidimi kryhet n furra t veanta n
Shtresa epitaksiale e tipit P
temperatur 900120C. Shtresa okside shfrytzohet
pr ndrtimin e maskave t cilat shrbejn pr
Baza e tipit P
difuzionin e ngarkesave. Trashsia e shtress okside
mund t jet deri n 2 m. Pr ndrtimin e maskave
Fig.1.1.1. Baza e tipit P me shtresn
pr difuzion, trashsia e shtress okside duhet t jet
epitaksiale t tipit N
0.5 1.2 m. Me rndsi sht edhe ndrtimi i fotomaskave t cilat shfrytzohen pr prfitimin fotolitografik t maskave okside n pllakn e siliciumit.
Foto-maskat duhet t ndrtohen n mnyr precize.
Skica e masks me dimensione t caktuara bhet nga
projektuesi i qarqeve t integruara. Pasi t jen
ndrtuar maskat apo foto-maskat n pllakn e
siliciumit, ather kryhet procesi i difuzionit t
ngarkesave t caktuara. Me difuzion nnkuptojm
Fig.1.1.2.a) Skema elektrike e qarkut
sjelljen e ngarkesave t caktuara elektrike n pllakn e
prodhimi i t cilit shpjegohet
siliciumit. Procesi i difuzionit kryhet n furra t
posame n temperatur mi 1000 C.
Varsisht prej ngarkesave t cilat difuzohen, fitohet gjysmpruesi i tipit N ose P. Nse
ngarkesat jan donore (dhnse) p.sh. fosfori (P), fitojm gjysmpruesin e tipit N, ndrsa nse
ngarkesat jan akceptore (pranuese) p.sh. bori (B), fitojm gjysmpruesin e tipit P. Me
difuzion t ngarkesave n gjysmprues fitohet kontakti P-N, ndrsa me difuzion t dyfisht t
ngarkesave fitohet struktura e transistorit. N procesin e fundit bhet ndrtimi i lidhjeve n mes
elementeve dhe kontakteve me rast shfrytzohet alumini.
Si shembull do t prcjellim ndrtimin e qarkut integrues t dhn n fig.1.1.2.a.
Ndrtimin e tij do ta prcjellim pas prfitimit t pllaks s siliciumit t mbuluar me dioksidin e
siliciumit me hapje (pjes t hapura-vrima) t gatshme pr difuzion. N pjest e hapura t
shtress s dioksid siliciumit kryhet difuzioni i ngarkesave t caktuara elektrike-papastrtirave.
Futja e papastrtirave n pjest e hapura t dioksid siliciumit bhet n temperaturn rreth 1000
C, me rast nga bashkdyzimi i tyre ndahet elementi q hyn n strukturn kristalore t
siliciumit. P.sh. n kt rast, pr futjen e borit (fitohet gjysmpruesi i tipit P) prdoret
bashkdyzimi kimik B2H6. Drgimi (Futja e) i papastrtirs n pllakn e siliciumit bhet me
2

ELEKTRONIKA II
ndihmn e gazit inert si sht azoti. Le t futet papastrtira e tipit P + n pllakn e siliciumit.
Shnimi P+ tregon koncentrimin e lart t ngarkesave elektrike t tipit P-vrimave si barts
sekundar t elektricitetit. Kjo faz e procesit zhvillohet pr izolimin e pjesve t veanta t
zons s tipit N. Prerja trthore e pllaks s siliciumit n kt faz t prpunimit sht dhn n
fig.1.1.2.b.
Me oksidimin, lyerjen me
llak, ndriimin (rrezatimin) dhe
formimin e srishm t maskave t
b)
projektuara pr difuzim fitohen
hapje (vrima) t reja npr t cilat
difuzohen ngarkesat elektrike t tipit Baza e tipit P
BAZA
P n zonn e tipit N. Kjo faz e
ANODAT DIODA
REZISTORI
prpunimit t pllaks trthore t
siliciumit nga fig.1.1.2.b. sht c)
dhn n fig.1.1.2.c. Ndrmjet
zonave P dhe P+ fitohen dy kalime
PN t polarizuara inverz, ka
EMITER N
KOLEKTOR N
KATODATDIODA N
nnkupton se rryma nuk mund t
kalon npr to. N kt mnyr
zonat me koncentrim t lart t )
ngarkesave elektrike P+ jan t
izoluara mes veti. Me prsritjen e
procesit n trsi edhe n zonat e
DIODAT
ndara t tipit P formohen zonat me
TRANSISTOR
ALUMIN
REZISTORI
koncentrim t lart t ngarkesave d)
elektrike N+ t izoluara mes veti
(fig.1.1.2.). Pra, izolimi n mes
elementeve t qarkut integrues
zakonisht
realizohet
prmes
polarizimit inverz t kontaktit PN.
N praktik shfrytzohet izolimi Fig.1.1.2.b) Difuzioni i papastrtirave t tipit P+ me koncentracion
prmes difuzionit npr shtresn t lart pr izolimin e pjesve t veanta t shtress epitaksiale; c)
epiaksiale. Me prsritjen e procesit ifuzioni i papastrtirave t tipit P me qllim t formimit t bazave t
transistorve, anodave t diodave dhe rezistorve; ) difuzioni i
t hapjes s vrimave, fitohen hapje papastrtirave t tipit N+ me qllim t formimit t emeterve dhe
t reja pr lidhjen e elementeve. N katodave t diodave; d) lidhja e elementeve prmes shtress s
to prmes procesit t kondensimit aluminit.
(avullimit) dhe shtresimit krijohet
(vendoset) shtresa e aluminit. N hapin tjetr, t ktyre proceseve, hiqet pjesa e panevojshme e
aluminit dhe fitohen elementet e lidhura si n fig.1.1.2.d.
T theksojm se n qarqet e integruara leht mund t ndrtohen kondensatort me an e
polarizimit inverz t kalimit PN sikurse te varikap dioda. Vlera tipike e kapacitetit t till sht
+

ELEKTRONIKA II
disa pF (p.sh. 10 pF). Me veprimet (proceset) e prshkruara m lart, n nj pllak t siliciumit
me diametr prej 5 cm prnjher fitohen (merren) disa qindra qarqe t integruara pa konektor
(kmbza-pina) si n fig.1.1.3. N to ekzistojn vetm fushat e
alumint q shnojn (paraqesin) vendin e lidhjes s
konektorve (pinave).
N kt faz t prodhimit qarqet e veanta t integrimit
shqyrtohen ashtu q me gjilpra preken (ngacmohen)
konektort e pruesve q shpiejn deri tek pajisja pr
shqyrtimin e p qarkut integrues (fig.1.1.4). Pastaj pllaka prehet
(coptohet) n qarqe t veanta integruese. Nj qark integrues, i
cili shpeshher quhet ip (angl. chip) vendoset n bazn e art
e pastaj nxehet n temperatur rreth 430 C nn zhvendosje t
Fig.1.1.3. Pllaka e siliciumit me
dobt (ngadalshme). N kt mnyr realizohet kontakti i fort rreth 300 qarqe t integruara
mes chipit (qarkut integrues) dhe bazs s art n shtpizn e
ardhshme t qarkut integrues. Fushat e aluminit, t cilat jan vende ku lidhen (vendosen)
konektort (pruesit-lidhjet) n ip, duhet t lidhen me kmbzat (pinat) q do t dalin nga
shtpiza e qarkut integrues dhe t saldohen (ngjiten) n pllaka pruese (am).

Fig.1.1.4. Shqyrtimi i qarqeve t integruara

para se t bhet ndarja e tyre (shum e
zmadhuar)

Fig.1.1.5. Qarku i integruar me konektor (e

fotografuar me mikroskop elektronik)

Kto lidhje realizohen me an t pruesve t art me diametr prej 10 deri 50 m dhe ate m
s shpeshti prmes saldimit termokompresik. Pruesi i art kputet (prehet) me an t flaks,
kshtu q n skajin e saj formohet sfera (sferza). Sfera e art vendoset n fushn e aluminit, e
cila paraqet kyjen, n temperatur.di m t ult se temperatura e shkrirjes s arit dhe n t
ushtrohet presion. Sfera e art saldohet pr bazn prej alumini, si n fig.1.1.5. Skaji tjetr i
pruesit t art saldohet pr daljen metalike t qarkut t integruar.
Prve saldimit me flak, lidhjet (konektort-pruesit) realizohen shpeshher me an t
ultrazrit n prues t aluminit. Pruesi i aluminit vendoset n fushn e aluminit t qarkut
integrues dhe shtypet, pr kontakt sa m t mir t pruesit me bazn, me an t ultrazrit nga
vibratori q punon n frekuenc prej 20 deri n 60 kHz. Vibrimet e pastrojn fushn e aluminit
nga oksidi dhe e plotsojn do vrim (zbraztir) n siprfaqen e aluminit, kshtu q vrtet
fitohet kontakt i fort i pruesit (konektorit) me bazn.
4

ELEKTRONIKA II
Pas lidhjes s fushave prkatse t ipit me daljet e shtpizs, ajo mbyllet, si n fig.1.1.6.
Daljet (pinat e qarkut integrues) e disa shtpizave jan dhn n fig.1.1.7.
Qarqet e realizuara integruese shqyrtohen me qllim t verifikimit t karakteristikave t
dshirueshme, dhe poqse ato plotsohen ato pastaj paketohen dhe drgohen n treg,

b)

Fig.1.1.7. Pamjet e jashtme t shtpizave t qarqeve integruese: a) metalike; b) plastike; c) keramike

c)
prndryshe hidhen si mbeturina.
Qarqet e integruara hibride n teknikn e filmit t trash.- N fillim projektohet
shprndarja e elementeve dhe lidhjet e tyre. Shprndarja e
elementeve t njejta (p.sh. rezistorve) vizatohet vemas dhe
regjistrohet n film. N filmin e dyt (tjetr) regjistrohet
shprndarja e elementeve tjera t njejta (p.sh. kondensatorve),
n filmin e tret regjistrohet shprndarja e lidhjeve (pruesve)
ndrmjet tyre (elementeve), etj. Fotografia n film shrben pr
ndrtimin e masks pr rrjetn e imt (e shpesht).
Rrjeta e shpesht realizohet me ndihmn e rrjets s
Fig.1.1.8. Shembull i rrjets pr
holl (lmuar) t lyer me llak. Me an t fotoefektit, ngjashm ndrtimin e qarkut hibrid
me at te qarqet e integruara monolit, hiqet (largohet, fshihet)
llaku nga vendet prkatse t rrjets, gjegjsisht nga vendet ku
parashihet t fitohen vrimat (hapjet), si n fig.1.1.8. Rrjeta, e prgatitur n kt mnyr,
vendoset n baz, n t ciln ndrtohet qarku i integruar hibrid. Baza duhet t jet prues i
mir i nxehtsis dhe izolator i shklqyeshm elektrik. Kto kushte mjaft mir i plotson
dioksid-alumini Al2O3.
N rrjetn e shpesht vendoset (futet) pasta me rezistenc specifike varsisht nga
elementi q realizohet n qarkun integrues. P.sh. nse nevojitet realizimi i lidhjeve (pruesve)
t elementeve, ather prdoret pasta me rezistenc t vogl specifike si jan lgurat paladiumari, paladium-argjend etj. N rastin e ndrtimit (realizimit) t rezistorve prdoret pasta me
rezistenc m t madhe specifike, si sht lgura krom-nikel.

ELEKTRONIKA II
N vazhdim t procesit pasta shtypet (shtyhet), kshtu q kalon npr rrjet dhe kapet
(ngjitet) pr bazn. Rrjeta pastaj largohet (hiqet) dhe pllaka (e siliciumit) nxehet me qllim q
pasta t prforcohet (ngjitet, kapet) sa m mir pr bazen.
Rezistenca e fituar n kt mnyr ka toleranc mjaft t madhe (zakonisht deri n 15 %).
Nse krkohet (nevojitet) saktsi m e madhe (toleranc m e vogl, p.sh. 1%), ather ajo
arrihet (realizohet) prmes llaserit kshtu: Rezistenca vazhdimisht prcillet (lexohet) n
instrument; rrezet e llaserit nisen nga pika A (fig.1.1.9) dhe e presin siprfaqen rezistuese
gjithnj derisa t arrihet vlera e dshiruar e rezistencs n instrument. Prerja zakonisht bhet
nn mikroskop ose inizohet me kamer pr tu prcjellur n monitor. N t njejtn mnyr
ndrtohen (fitohen) pruesit. Kondensatort ndrtohen me bartjen (krijimin) e nj shtrese
pruese, pastaj shtres s dielektrikut dhe prsri t asaj pruese (fig.1.1.10).
Elementeve pasive u shtohen ipat e elementeve aktive ose t kombinimeve t tyre, t
ndrtuara n teknikn monolite dhe saldohen me to sikurse tek qarqet e integruara monolite
(nganjher ngjiten).
Qarqet hibride t realizuara n teknikn e filmit t
trash jan t prshtatshme n ato raste ku nevojitet fuqi
e madhe, e cila mund t jet edhe mbi 100 W. N kto
Rezistori
Fig.1.1.9. Rregullimi i rezistencs n
vlern e dshiruar

Izolator

a)
Elektrodat e siprme
t kondensatorit

b)

Fig.1.1.10. Shembull i qarkut q do t ndrtohet n teknikn hibride; b) pamja e elementeve t

atij qarku

raste baza vendoset n ftohsin adekuat.

Elektroda e poshtme
e kondensatorit

Qarqet e integruara hibride n teknikn e filmit t holl.- punohen n t njejtn baz me

ato n teknikn e filmit t trash. Shtresa q paraqet rezistor, prues, etj. formohet me
avullimin dhe shtresimin e materies rezistuese ose pruese n vakum (fig.1.1.11).
Termoelementi e nxen materien rezistuese ose pruese, e cila avullohet e pastaj shtresohet n
bazn e dioksid-aluminit. Shprndarja dhe forma e elementeve caktohet me ndihmn e masks
6

ELEKTRONIKA II

MATERIALI PR
AVULLIM

metalike t vendosur mi baz. Npr vrima t masks hyn avulli dhe shtresohet n baz duke
formuar rezistor, prues ose elementet tjera t qarkut. Prve ksaj mnyre t realizimit t
elementeve n teknikn e filmit t holl, ekziston edhe mnyra e aplikimit t fotoefektit sikurse
te qarqet e integruara monolite.
Elementeve t realizuara n teknikn e filmit t holl u
shtohen elementet gjysmpruese (diodat, transistort,
BAZA
etj.) t cilat lidhen me to me saldim. Pastaj vendosen
konektort (lidhjet) e jashtm. Qarku shqyrtohet dhe
MASKA
mbyllet.
N teknikn e filmit t holl ndrtohen qarqe pr
MASKA
frekuenca t larta, ngase pruesit jan m t shkurt,
kapacitetet dhe induktivitetet parazitore m t vogla, kurse
ndrtimi m preciz. N to ndrtohen edhe bobinat dhe ate
zakonisht n form t spirales e cila shpesh sht e
deformuar dhe e ndrtuar prej segmenteve t drejta. Fuqia
e lejuar e qarqeve t realizuara n kt teknik sht m e
vogl se sa e atyre t realizuara n teknikn e filmit t
trash dhe zakonisht sillet deri n disa W.
TERMOELEMENTI
Nj ekzemplar (shembull) i qarkut t integruar hibrid pa
shtpiz sht paraqitur n fig.1.1.12.
KAH VAKUM PUMPA
Stabiliteti i qarqeve t integruara.- Qarqet e integruara
Fig.1.1.11. Ndrtimi i qarqeve hibride
jan dukshm (shum) m stabile se sa ato diskret, n
n teknikn e filmit t holl
radh t par
ngase elementet
dhe lidhjet e tyre ndrtohen (realizohen) me t njejtn
teknik. T gjitha elementet n shtpiz jan t
mbrojtura nga lagshtia, pluhuri etj. Shqyrtimet kan
treguar se mund t pritet q prej 106 deri n 107 t
qarqeve t integruara, pr nj or pune, t mos punoj
(funksionoj) vetm nj prej tyre. Me ndrtim dhe
kontroll t posame ky numr mund t rritet n 109.
Fig.1.1.12. Shembull i qarku hibrid

ELEKTRONIKA II

2. QARQET E INTEGRUARA LINEARE

Qarqet e integruara ndahen kryesisht n lineare dhe digjitale. Kjo ndarje nuk sht e plot
e as e drejt krejtsisht, andaj nevojitet t shpjegohen detalisht kuptimet lineare dhe digjitale.
Qarqet lineare duhet t ken varshmri lineare t tensionit n dalje nga tensioni n hyrje.
Kt kusht e plotsojn prforcuesit operacinal n brezin e caktuar t puns. Te ta ndryshimi i
tensionit n hyrje shumzohet me prforcimin e prforcuesit duke dhn tension t prforcuar
n dalje. Prforcimi i prforcuesit prkufizohet si hers i ndryshimit t tensionit n dalje ndaj
ndryshimit t tensionit n hyrje dhe prher sht i njejt (konstant). N qoft se prforcimi i
prforcuesit sht i barabart, p.sh. me 100, ather ndryshimi i tensionit n dalje do t jet 100
her m i madh se sa ndryshimi i tensionit n hyrje.
Prve qarqeve lineare ekzistojn edhe qarqet jolineare. Tek to varshmria e tensionit n
dalje nga tensioni n hyrje nuk sht lineare. N nj pik t puns prforcimi p.sh. sht 10,
kurse n tjetrn 100 etj. Shembull i qarqeve t tilla sht prforcuesi logaritmik, te i cili tensioni
n dalje sht proporcional me logaritmin e tensionit n hyrje. Mirpo, sht br zakon
(shprehi) q t gjitha qarqet e integruara, tek t cilat ekziston ndrrimi kontinual i tensionit n
dalje nga tensioni n hyrje, t konsiderohen dhe t trajtohen si qarqe lineare. Kshtu q,
shpeshher, n qarqe lineare prfshihen edhe komparatort (krahasuesit) e tensionit,
stabilizatort e tensionit, modulatort, demodulatort, qarqet speciale pr aparate
radiotelevizive etj.
Qarqet digjitale kryesisht kan vetm vlera diskrete t tensionit n hyrje ose n dalje. Tek
to tensioni n hyrje duhet t jet i barabart me tensionin q i prgjigjet 1 (p.sh. tensioneve
ndrmjet 2V dhe 5V) ose zeros logjike 0 (p.sh. tensioneve mes 0V dhe 0.8V). Vlera t
ngjajshme te tensioneve ekzistojn edhe n daljet e tyre. Tensionet, vlerat e t cilave nuk u
prgjigjen tensioneve t 1 dhe 0 nuk duhet t prdoren.
2.1. STRUKTURA E MBRENDSHME E PRFORCUESVE T INTEGRUAR OPERACIONAL

Prforcuesit e integruar operacional ndrtohen kryesisht pr prforcimin e tensioneve

njkahore, por shpeshher prdoren edhe pr qllime tjera. Ata kan dy hyrje dhe nj dalje
(fig.2.1.1). Struktura e tyre, e mbrendshme, relativisht sht e komplikuar, prandaj ajo paraqitet
me an t bllok-skems s treguar n fig.2.1.2. N vazhdim t
ktij libri do t prpunohen qarqet themelore, n at mas, sa Hyrja 1
Dalja
sht e nevojshme pr t kuptuar principin e puns dhe
Hyrja 2
aplikimin e prforcuesve operacional. Prpunimi detal i
Fig. 2.1.1. Simboli grafik i prforcuesit
operacional

ELEKTRONIKA II
qarqeve elektronike dhe skemave t prforcuesve t ndryshm operacional del nga suazat e ktij
libri dhe mund t gjendet n literatur. Posarisht duhet theksuar se pr shfrytzuesin jan t
prekshme vetm hyrjet dhe dalja e prforcuesit operacional, ndrsa qarqeve dhe elementeve t
brendshme t tij nuk mund tu qaset (afrohet) e ler m ti shqyrtoj ose t bj matje n to. Pr
kt arsye njohja detale e strukturs s brendshme t prforcuesit operacional nuk sht e
domosdoshme.
N fig.2.1.2 shihet se n hyrje t prforcuesit operacional gjendet prforcuesi diferencial
i cili prforcon ndryshimin e tensioneve hyrse. Atij shpesh i shoqrohet (shtohet) prforcuesi
shtes (plotsues) q shrben pr rritjen e prforcimit t trsishm t prforcuesit. Tensioni n
dalje t prforcuesit shtes prforcohet pastaj me an t prforcuesit t sinjaleve t mdha, i cili
Hyrja I

Hyrja II

Prfoecuesi
diferencial

Prforcuesi
plotsues

Prforcuesi
i sinjaleve
t mdha

Prforcuesi
dals

Dalja

Fig.2.1.2. Bllok-skema e prforcuesit operacional

njkohsisht, shpeshher, shrben pr zhvendosjen e niveleve njkahore dhe ngacmimin e stadit

(prforcuesit) dals. Stadi dals, zakonisht, nuk prforcon tension, por shrben si prforcues i
rryms. Prforcimet e stadeve (prforcuesve) prforcuese shumzohen mes veti, kshtu q
prforcimi i trsishm i prforcuesit operacional sht relativisht i madh (vlera tipike 100 000
pr tensione njkahore dhe tensione t frekuencave t ulta).
Prforcuesi diferencial hyrs sht dhn n fig.2.1.3.a. Prbhet prej dy transistorve si
prforcues, emetert e t cilve jan t lidhur n burimin e rryms konstante. Prforcuesi
diferencial ka dy hyrje n t cilat vijn tensionet hyrse U 1 dhe U2. Dalja e prforcuesit
diferencial poashtu mund t jet simetrike dhe ather tensioni dals fitohet si ndryshim i
tensioneve n kolektort e transistorve T1 dhe T2, d.m.th. si UC1-UC2. Dalja e prforcuesit
diferencial mund t jet edhe josimetrike poqse tensioni n dalje merret vetm nga kolektori i
njrit transistor.
Burimi i rryms konstante prher jep rrym konstante e cila gjithmon sht e barabart
me shumn e rrymave t kolektorve I C1 dhe IC2. N qoft se rritet rryma I C1, pr aq zvoglohet
rryma IC2. Komponentet alternative (e ndryshueshme) t rrymave nuk rrjedhin npr burimin e
rryms konstante. N vend t burimit t rryms konstante mund t vendoset rezistori me
rezistenc t madhe, i cili sbashku me burimin -U sillet, prafrsisht, si burim i rryms
konstante.
Prforcuesi diferencial duhet t prforcoj vetm ndryshimin e tensioneve hyrse U !-U2
dhe ate pa marr parasysh vlerat e tyre vetiake. Principi i tij i puns, m s miri, mund t
shpjegohet n qoft se shqyrtohet (analizohet) ndrrimi i njrit tension hyrs pr derisa tjetri (n
hyrjen tjetr) mbahet konstant. Meqense prforcuesi diferencial sht simetrik, ather analiza
dhe konkludimet e nxjerrura n at rast vlejn edhe pr tensionin tjetr hyrs.

ELEKTRONIKA II
N qoft se rritet vetm tensioni hyrs U1, kurse ai U2 mbahet konstant (i pandryshuar, i
njejt), ather rritet rryma IC1 npr transistorin
+U
T1. Me rritjen e rryms IC1 zvoglohet tensioni
UC1 n kolektorin e transistorit T1. Meqense
RC1
IC1 IC2
RC2
shuma e rrymave IC1 dhe IC2 duhet t jet
UC1 + + Udal
+ UC2
konstant, sht e qart se rritja e rryms I C1
shkakton zvoglimin e rryms IC2 dhe rritjen e
a)
tensionit UC2. Rritja e tensionit UC2 sht e
T1
T2
+
+
barabart me zvoglimin e tensionit UC1 n qoft
se rezistencat RC1 dhe RC2 jan t barabarta dhe
n qoft se burimi i rryms sht i prkryer
U1
U2
(ideal). Tensioni n dalje, i fituar me prforcimin
I0=IC1+IC2=const
e ndryshimit t tensionit n hyrje, sht U dal=UC1UC2. N qoft se edhe transistort T1 dhe T2 jan
identik (me karakteristika t njejta), ather
-U
rritja e tensionit U2, pr t njejtn vler, shkakton
ndryshime t njejta, por n kahje t kundrt
Ib
Ic
(rritjen e rryms IC2 dhe zvoglimin e tensionit
UC2, kurse zvoglimin e rryms IC1 dhe rritjen e
tensionit UC1).
Ube
h11e
h21eI2 UCC RC
b)
Nga kjo ka u tha deritash, shihet se
prforcuesi
diferencial
prforcon
vetm
ndryshimin (diferencn) e tensioneve n hyrje
U1-U2. Madhsia e tensionit n dalje Udal=UC1UC2 e pjestuar me diferencn (ndryshimin) e
tensioneve n hyrje jep prforcimin diferencial
IC1
IC2
RC1
RC2
q shnohet me AD:
UC1 + +

Udal

+ + UC2

AD

U C1 U C 2
U1 U 2

(2.1.1.)

N teknikn diskrete sht shum vshtir t

arrihet realizimi i prforcuesit diferencial me
I1 h11e
h11e I2
elemente plotsisht t njejta, ngase vet
+
A
+ transistort e tipit t njejt dallojn shpeshher
U1
U2 shum mes veti. N teknikn e integruar t njejtat
elemente realizohen me t njejtat veprime dhe n
t njejtn koh, kshtu q edhe dallimi mes tyre
Fig.2.1.3. a) Prforcuesi diferencial hyrs; b) skema
sht relativisht i vogl (p.sh. m i vogl se 1%).
ekuivalente e prforcuesit me emeter t prbashkt;
N qoft se tensionet hyrse U1 dhe U2
c) Skema ekuivalente e prforcuesit nga fig.2.1.3.a).
rriten pr t njejtn vler, n t njejtn koh,
ather tensioni n dalje sht i barabart me zero sepse rrymat IC1 dhe IC2 nuk mund t rriten n
t njejtn koh. N praktik elementet e prforcuesit diferencial, fig.2.1.3a dallojn deri diku
c)

h21eI1

h21eI2

10

ELEKTRONIKA II
mes veti, kshtu q pr t njejtin tension U n hyrjet e tij, i cili definohet si vler mesatare e
tensioneve U1 dhe U2, d.m.th. si U= (U1+U2)/2, n dalje, megjithat, do t fitohet (merret) nj
tension shum i vogl Udal=UC1-UC2, i cili sht shum shum m i vogl se sa ndryshimi i
prforcuar i tensioneve hyrse. Hersi i tensionit dals U dal dhe vlers mestare t tensioneve
hyrse U=(U1+U2)/2 paraqet prforcimin simetrik t prforcuesit diferencial dhe shnohet me
AS:
U C' 1 U C' 2
AS
(2.1.2)
U U
1

Pr prforcuesin diferencial ideal prforcimi simetrik sht i barabart me zero.

Si mas pr vlersimin e kualitetit t prforcuesit diferencial merret faktori i sinjaleve t
prbashkt i cili prkufizohet si hers i prforcimit diferencial dhe atij simetrik A D/AS dhe
zakonisht ipet n decibela:
A
20 log D [dB ]
(2.1.3)
A
S

Tek prforcuesit real operacional faktori sht zakonisht m i madh se 80 dB.

Shtrohet pyetja se sa sht vlera numerike e prforcimit t prforcuesit diferencial t
treguar n fig.2.1.3.a.
Nga elektronika I dihet se prforcuesi me emeter t prbashkt paraqitet prmes skems
ekuivalente (h-parametrave) t treguar n fig.2.1.3.b. Prforcuesi diferencial n fig.2.1.3.a
prmban dy prforcues t till me transistort T1 dhe T2; skema e tij ekuivalente sht treguar n
fig.2.1.3.c. Rezistort e kolektorve RC1 dhe RC2 pr komponenten alternative t rryms jan t
lidhur n mas. Emetert e transistorve T1 dhe T2 lidhen n pikn e prbashkt A. Mes piks A
dhe mass gjendet burimi i rryms konstante me rezistenc pakufi t madhe pr komponenten
alternative t rryms, prandaj edhe mungon n fig.2.1.3.c.
Pr pjesn e qarkut q prfshin tensionin U C1 dhe rezistorin RC1 mund t shkruhet Ligji i
II i Kirkofit pr kahun e prvetsuar t konturs si n fig.2.1.3.c:
UC1 + RC1IC1 = 0
(2.1.4)
Nga shprehja (2.1.4) kemi se:
UC1 = -RC1IC1
(2.1.5)
N t njejtn mnyr mund t shkruajm edhe pr qarkun q prfshin tensionin U C2 dhe
rezistorin RC2, prej nga marrim se:
UC2 = -RC2IC2
(2.1.6)
Rezistort RC1 dhe RC2 supozohet t jen t njejt dhe i shnojm me R C. Tensioni n
dalje Udal fitohet si ndryshim i tensioneve UC1 dhe UC2:
Udal = UC1-UC2 = -RC1IC1 - (-RC2IC2) = -RC (IC1-IC2 )
(2.1.7)
Nga fig.2.1.3c) shihet se rryma IC1=h21eI1, kurse IC2 = h21eI2. N qoft se kto vlera t
rrymave t kolektorve zvndsohen n shprehjen (2.1.7), fitohet:
Udal = - RC (h21eI1-h21eI2 ) = -RCh21e (I1- I2)
(2.1.8)
11

ELEKTRONIKA II
Pr pjesn e qarkut t formuar nga tensioni U1, parametrat h11e dhe tensioni U2 mund t
shkruhet Ligji i II i Kirkofit pr kahun e prvetsuar si n fig.2.1.3.c), Pra:
U1-h11eI1+h11eI2-U2=0
(2.1.9)
Nga shprehja (2.1.9) marrim se:
-h11e (I1-I2) = - (U1-U2)
(2.1.10)
Duke pjestuar shprehjen (2.1.10) an pr an me -h11e fitohet se:
I1 I 2

U1 U 2
h11e

(2.1.11)

Me zvndsimin e shprehjes (2.1.11) n shprehjen (2.1.8) marrim se:

U dal RC h21e

U1 U 2
h11e

(2.1.12)

Nga shprehja (2.1.12) shihet qart se tensioni n dalje sht proporcional me ndryshimin
e tensioneve n hyrje. Prforcimi diferencial, sipas shprehjes (2.1.1) sht i barabart me
hersin e diferencs (ndryshimit) s tensioneve n dalje ndaj diferencs s tensioneve n hyrje:
Ad

U C1 U C 2
U dal
h R
(U 1 U 2 )

RC h21e
21e C
U1 U 2
U1 U 2
h11e (U 1 U 2 )
h11e

(2.1.13)

Si shihet, nga shprehja (2.1.13), prforcimi i prforcuesit diferencial sht i barabart

me prforcimin e prforcuesit (transistorit) me emeter t prbashkt. N qoft se tensioni n
dalje merret ndrmjet mass dhe njrit kolektor, ather prforcimi do t jet dy her m i
vogl.
Prforcimi simetrik, i dhn me shprehjen (2.1.2), varet prej shum madhsive si jan
paprsosshmria e burimit t rryms konstante, parametrave jo t njejt t elementeve n t dy
ant (simetrike) e prforcuesit diferencial, etj. Prforcimin simetrik nuk do ta llogarisim, n
rastin ton, por shpjegim i pjesrishm mund t haset n literatur dhe at pr burim joideal
(real) t rryms konstante (t paraqitur me an t rezistorit me rezistenc t madhe dhe tension
t furnizimit) dhe ate vetm pr dalje josimetrike t prforcuesit diferencial.
Burimi i rryms konstante mund t realizohet n teknikn diskrete ose t integruar. N
fig.2.1.4.a sht dhn nj mnyr e realizimit t burimit t rryms konstante n teknikn
diskrete, e cila na prkujton qarkun pr stabilizimin e piks s puns te prforcuesi me emeter t
prbashkt. N rezistort Rb1 dhe Rb2 sillet tensioni konstant (+U) dhe (-U), p.sh. (+15V)-(15V)=30V, kurse mes tensionit -U dhe bazs s transistorit sillet nj pjes e atij tensioni
konstant UB.Tensioni mes bazs dhe emeterit t transistorit sht prafrsisht konstant. Tensioni
UE n rezistorin Re fitohet si ndryshim i tensioneve prafrsisht konstante UB dhe UBE:
UE = UB-UBE

12

ELEKTRONIKA II
kshtu q edhe tensioni UE prafrsisht sht konstant. Rryma npr rezisorin Re sht e
barabart me hersin e tensionit UE dhe rezistencn Re; kjo rrym sht konstante sepse
madhsit UE dhe Re jan konstante. Pika A sht vendi ku bashkohen emeteret e transistorve
T1 dhe T2 (fig.2.1.3.a).
+U
I1

Rb1

+U
IC
R
IB

IB
+
UB

UBE
Rb2

Re

+
UE

I1

I2=I0

IC1
T1

T2

-U
a)

b)

Fig.2.1.4. a) Burimi i rryms konstante i realizuar n teknikn diskrete;

b) pasqyra rrymore

Shembull: T realizohet burimi i rryms konstante n teknikn diskret (fig.2.1.4.a) q jep

rrym konstante prej 1 mA. N kt rast duhet prvetsuar shum madhsi. T gjitha tensionet
do ti caktojm n krahasim me tensionin negativ t furnizimit (-15V). Spari do t
prvetsojm tensionin n rezistorin e emeterit ashtu q t jet disa her m i lart (madh) se sa
tensioni UBE, p.sh. UE = 5UBE = 50,7 V = 3,5 V. N kt rast ndrrimet e tensionit U BE nga
ndrrimet e temperaturs (2,3 mV/C) pak do t ndikojn n ndrrimin e rryms konstante. Rryna
n rezistorin Re sht 1 mA. Tani rezistencn Re e caktojm me an t Ligjit t Ohmit:
Re=UE/IC=3,5 V/1 mA=3,5 k. Tensioni n skajet e rezistorit R b2 sht i barabart me shumn e
tensioneve UE dhe UBE: UB =UE +UBE =3,5 V+0,7 V = 4,2 V. Rryma e bazs s transistorit fitohet
si hers i rryms s kolektorit (IC) dhe koeficientit h21E. T prvetsojm (supozojm) se h21E
=100. Tani IB =1 mA/100=10 A. Rryma n rezistort Rb1 dhe Rb2 duhet t jet 5 her m e
madhe se rryma e bazs. N shembullin ton po marrim se ajo duhet t jet 10 her m e
madhe, kshtu q rryma n rezistort Rb1 dhe Rb2 do t jet: I1=1010 A=100 A. Rezistenca
Rb2 caktohet nga shprehja: Rb2 = UB /I1= 4,2 V/00 A = 42 k. Tensioni n skajet e rezistorit Rb1
sht Ub1 = U-UB =30 V - 4,2 V = 25,8 V. Kur tensioni U b1 pjestohet me rrymn I1 fitohet vlera e
rezistencs Rb1 = Ub1 /I1 =25,8 V/100 A=258 k.
N teknikn e integruar burimi i rryms konstante realizohet me ndihmn e qarkut t
posam elektronik q shpeshher quhet pasqyr rrymore. Nj shembull i qarkut t till sht
dhn n fig.2.1.4.b). N kt qark transistort duhet t jen identik (me karakteristika t
njejta), gj q mund t arrihet n teknikn e integruar. Kolektori dhe baza e transistorit T 1 lidhen
shkurt (drejtprdrejt) dhe ai sillet (vepron) si diod. Tensioni mes bazs dhe emeterit t tij sht
rreth 0,7 V, e po aq sht edhe tensioni mes kolektorit dhe emeterit t tij. Tensioni mes +U dhe
-U (p.sh. prej +15 V deri n -15 V) sht shum m i madh se sa 0,7 V, prandaj rryma I 1,
praktikisht, sht konstante npr rezistorin R. Tensioni mes bazs dhe emeterit t t dy
transistorve sht i njejt. Rryma konstante e kolektorit t transistorit T 1 pasqyrohet n rrymn
13

ELEKTRONIKA II
e kolektorit t transistorit T2, e cila, pr kt arsye, sht poashtu konstante. Pika A, edhe ktu,
fig.2.1.4.b) sht shnuar n t njejtn mnyr, si
+U
n fig.2.1.3.a). Burimi i rryms konstante mund
t jet gjithashtu edhe m i ndrlikuar se n rastin
T3
T4
e fig.2.1.4.b).
IC1
IC2
Shembull: Le t nevojitet burimi i rryms
+
Udal
konstante, n teknikn e integruar, prej 1 mA.
T1
T2
Tensioni n rezistorin R sht prafrsisht i
+
+
barabart me 30 V-0,7 V=29,3 V. Kur ky tension
A
pjestohet me rrymn prej 1 mA, fitohet vlera e
U1
U2
rezistencs R=29,3 V/1 mA=29,3 k.
I0
Burimi i rryms konstante, shpeshher,
vendoset n vend t rezistencs s kolektorit dhe
ather paraqet (quhet) ngarkes aktive n
-U
prforcuesin diferencial. Roli i tij, si ngarkes
Fig. 2.1.5. Prforcuesi diferencial me ngarkes aktive
aktive, shihet n shqyrtimin vijues.
Nga Elektronika I na sht e njohur se
prforcimi i prforcuesit me emeter t prbashkt sht proporcional me rezistencn e
kolektorit RC. Poqse rezistenca RC do t rritej shum, ather rryma e kolektorit do t
zvoglohej shum. N qoft se n vend t rezistorve n kolektor t transistorve, vendosen
burimet e rrymave konstante, si sht treguar n fig.2.1.5, ather gjat ndrrimit t tensionit
(n hyrje t prforcuesit diferencial) rryma, praktikisht nuk ndryshon (ndrron). Prforcuesi, n
kt rast, sillet si me pasur rezistenc shum t madhe n kolektor, prandaj edhe ka prforcim t
madh t tensionit n dalje (p.sh. 500).
Ngarkesat aktive, n praktik, realizohen si n fig.2.1.5. Rryma e trsishme npr
transistort T1 dhe T2 sht konstante dhe ajo sht e caktuar me burimin e rryms konstante I 0.
Transistort T1 dhe T2 formojn pasqyr rrymore, prandaj edhe rrymat e kolektorve u jan
prafrsisht t njejta (barabarta). Kjo do t thot se rryma konstante I0 ndahet n dy rryma
konstante IC1 dhe IC2.
Prforcuesi diferencial hyrs mund t realizohet edhe me an t FET-ave. N at rast
fitohet rezistenc shum m e madhe hyrse.

14

ELEKTRONIKA II
Me rritjen e temperaturs zvoglohen tensionet UBE t transistorve T1 dhe T2
(fig.2.1.3.a), pr t njejtn vler, gj q nuk ndrron (ndryshon) tensionin n dalje, sikurse as
pr hyrjet simetrike t tensionit. Pr shkak t ndrrimit t temperaturs ndryshon koeficienti h 21,
e bashk me te edhe prforcimi i prforcuesit diferencial. Mirpo, do t shohim m von se
ndrrimi i prforcimit t prforcuesit operacional nuk ndikon shum n punn e qarkut
elektronik n t cilin merr pjes ai.
Lvizja e nivelit njkahor - Stadi i ardhshm prforcues, pas prforcuesit diferencial,
duhet t siguroj prforcim shtes (plotsues). Le t jet prforcuesi diferencial i t njejtit tip si
n fig.2.1.6. Tensioni n bazat e transistorve T1 dhe T2 le t jet afr zeros. Ather tensioni n
kolektort e tyre sht i lart (madh) dhe pozitiv (p.sh. 5 V). Po ky i njejti tension ekziston edhe
n bazat e transistorve T3 dhe T4, por tensioni n kolektort e tyre sht edhe m i madh (p.sh.
10 V). N daljen e krejt prforcuesit do t shfaqej tensioni njkahor i cili nuk sht rrjedhim
(pasoj) i ndryshimit (diferencs) t tensioneve hyrse. Tensionet njkahore t pikave t puns
duhet zhvendosur (lvizur) kah potenciali i mass (0 V) pr t pasur tensionin, n dalje t krejt
prforcuesit, t barabart me zero pr ndryshimin e tensioneve hyrse t barabart me zero.
N praktik, zhvendosja e potencialit t piks s puns kah potenciali i mass bhet
kryesisht n dy mnyra: me an t prforcuesit me emeter t prbashkt me burim t rryms
konstante ose me an t transistorve komplementar.
Zhvendosja e tensionit njkahor kah zeroja me ndihmn e prforcuesit me emeter t
prbashkt sht dhn n fig.2.1.7. N kt qark (fig.2.1.7), tensioni njkahor U 1, q duhet t
zhvendoset kah zeroja, vjen (sillet) n bazn e transistorit T. Tensioni n dalje sht pr R 0I0 dhe
+U

(5V)

(10 V)

(5V)
T1

(10 V)
T2

T3

T4

U1 +
(0 V)
U2
(0 V)
-U

Fig.2.1.6..Lidhja e prforcuesve diferencial t t njejtit tip

UBE m i vogl se tensioni U1.

Shembull: Le t jet dhn tensioni njkahor U 1 i barabart me 5 V, kurse tensioni n
dalje Udal duhet t jet 0 V. Shihet qart se ndryshimi i ktyre tensioneve sht 5 V dhe ky
ndryshim duhet t jet i barabart me tensionin n rezistorin R 0 dhe tensionin UBE (0,7 V). Le t
jet rryma konstante e barabart me 1 mA. Tash, rezistenca R 0 llogaritet sipas ligjit t Ohmit si
hers i tensionit n t (4,3 V) dhe rryms q kalon npr t, pra: R0=4,3 V/1 mA=4,3 k.
15

+U

ELEKTRONIKA II
+

Zhvendosja e tensionit njkahor t piks s puns me

ndihmn e transistorve komplementar aplikohet m shpesh
R0
dhe realizohet kryesisht n dy mnyra: me iftin e transistorve
U1
diferencial ose me transistor komplementar n stadin
+
ngacmues.
I0
Udal
Zhvendosja e nivelit njkahor t tensionit me ndihmn e
prforcuesve diferencial komplementar sht treguar n
fig.2.1.8. Transistort T1 dhe T2 u takojn stadit hyrs
Fig.2.1.7. Lvizja e nivelit njkahor
me ndihmn e prforcuesit me emeter diferencial. Transistort T3 dhe T4 jan transistor t tipit PNP.
t prbashkt.
Tensionet n kolektort e tyre jan m t vegjl se sa tensionet
n bazat e tyre. Pr aq sa e ngrit nivelin njkahor stadi i par,
pr aq e zvoglon tensionin stadi i dyt, por njkohsisht punon edhe si prforcues plotsues.
Shembull: Le t jet tensioni n bazat e stadit t par diferencial prafrsisht 0 V.
Tensionet n kolektort e transistorve t stadit t par diferencial le t jen rreth 5 V. Rryma
konstante e stadit t dyt le t jet 1 mA; ajo ndahet ne dy pjes, kshtu q npr transistort T 3
dhe T4 rrjedhin rrymat prej 0.5 mA. Rezistencat e kolektorve t stadit t dyt (transistorve T 3
dhe T4) jan t lidhura me skajet e poshtme n -U (n kt rast le t jet ai -15 V), kurse me
skajet e eprme t tyre n daljet e prforcuesve diferencial-transistorve T 3 dhe T4. Vet
rezistenca e tyre RC, caktohet nga ligji i Ohmit si: RC=15 V/0,5 mA=30 k.
UBE

Prforcuesi i sinjaleve t mdha - Stadi i parafundit i prforcuesit operacional zakonisht

sht prforcues i sinjaleve t mdha e njkohsisht edhe stad ngacmues (eksitues) i stadit
dals. Tensioni nga hyrja deri te ky prforcues mjaft prforcohet, kshtu q n hyrjen e tij vjen
mjaft i madh (i prforcuar p.sh. 1 V). Pr kt arsye sht mir q ky prforcues t ket
prforcim stabil pr t mos ardhur deri te deformimi i tensionit t prforcuar n dalje. Prforcim
stabil ka prforcuesi me riveprim negativ t tensionit. Nj shembull i prforcuesit t till sht
dhn n fig.2.1.9. Transistort T1 dhe T2 i takojn stadit hyrs, kurse transistori T3 me rezistort
Re dhe RC3 formon prforcuesin e sinjaleve t mdha; riveprimi negativ realizohet me ndihmn
+U
e rezistorit Re. Tensioni n kolektorin e transistorit T3 sht m i vogl se n baz, kshtu q, n
kt rast, shrben (prdoret) njkohsisht si prforcues i sinjaleve t mdha dhe si zhvendoss i
nivelit njkahor i sinjalit.
T1

T2

+
T3
U1

T4

+
U2

RC

RC

-U

Fig.2.1.8..Lvizja e nivelit njkahor me ndihmn e prforcuesit diferencial komplementar

16

+U

ELEKTRONIKA II
Shembull: Le t jet tensioni njkahor
n kolektorin e transistorit T2 12 V, kurse
tensioni i furnizimit +15 V. Tensioni n
rezistorin Re sht 3 V-0,7 V=2,3 V. Le t
prvetsojm (supozojm) se rryma npr Re
sht 1 mA. Rezistenca Re caktohet nga ligji i
Ohmit: Re=2,3 V/1 mA=2,3 k. Tensioni n
rezistorin RC3 duhet t jet 15 V (shih
shembullin paraprak), kshtu q rezistenca e tij
do t jet: RC3=15 V/1 mA=15 k. Prforcimi i
ktij prforcuesi do t jet: -RC3 / Re = -15 k /
2,3 k = -6,52

Re
T3
T1

T2

Kah stadi
dals
RC3

-U
Fig.2.1.9. Prforcuesi i sinjaleve t mdha dhe zhvendoss
+U ndihmn e transistorit
i nivelit njkahor i realizuar me
komplementar (Re, T3 dhe RC3)
RC

T2
Stadi dals i prforcuesit t integruar operacional
U
C
duhet t siguroj (mundsoj) rrjedhjen e rryms npr
shpenzues si pr tension pozitiv ashtu edhe negativ t
T3
daljes. Gjithashtu tensioni n dalje duhet t jet i
barabart me zero kur tensioni n hyrje sht i barabart
T1
Rsh Ush
me zero. Poashtu, stadi dals duhet t siguroj rrym mjaft
t madhe pr ngarkesn e caktuar n dalje (rreth 30 mA),
Re
pastaj t mos e deformoj tensionin n dalje, etj.
Stadi dals zakonisht ndrtohet me ndihmn e iftit
-U
t transistorve komplementar (fig.2.1.10). N fig.2.1.10, Fig.2.1.10. Stadi dals i prforcuesit operacional pa
transistori T1 me rezistort RC dhe Re paraqet
kompenzim t pragjeve t prueshmris s
transistorve dals
prforcuesin, e prshkruar m par, t sinjaleve t mdha
q shrben pr ngacmimin e stadit dals t formuar (prbr) nga transistort T 2 dhe T3. N
qoft se me prforcimin e tensionit n hyrje fitohet tensioni pozitiv n dalje, ather rryma
rrjedh prej +U npr T2 dhe shpenzuesin Rsh n mas; n qoft se n dalje fitohet tension
negativ ather rryma rrjedh prej mass npr shpenzuesin Rsh dhe transistorin T3 kah -U.
Transistori T2, kur pron, sillet si prforcues me emeter t prbashkt dhe prforcon vetm
rrym. Konstatim i njejt mund t nxirret edhe pr transistorin T 3. N prgjithsi, stadi dals e
prforcon rrymn, e jo tensionin. Qarku i fig.2.1.10. bn deformimin e sinjalit, sepse pragu i
prueshmris s transistorve T2 dhe T3 sht rreth 0,6 V. Ndrrimet e tensionit, rreth 0 V, q
jan m t vogla se pragjet e tyre t prueshmris (pr T 2 dhe T3 sht fjala) nuk do t
prcillen n dalje t prforcuesit dhe n shpenzuesin R sh. Pr tensione t mdha dalse, do t
vinte deri te deformimi i tensionit gadi pr 6 V rreth zeros. Pr t mos ardhur deri te ky
deformim i tensionit rreth vlers zero, mes bazave t transistorve T 2 dhe T3 vendosen diodat D1
dhe D2 si n fig.2.1.11. Diodat projn dhe tensioni n to sht rreth 0,6 V. Kjo do t thot se
tensioni n bazn e transistorit T2 sht pr 0,6 V m i lart (i madh) se sa tensioni n mas,
kurse n bazn e transistorit T3 pr t njetin tension m i ult (i vogl). Tani transistort T 2 dhe
T3 gjenden n gjendjen e pragjeve t prueshmris, kshtu q do ndrrim i tensioneve n
bazat e tyre prcillet n dalje. Zakonisht tensionet n dioda jan di m t mdha se 0,6V (rreth

17

ELEKTRONIKA II
0,65V) dhe transistort T2 dhe T3 projn nj rrym t vogl, pra punojn n klasn AB t
puns.
Rezistort Re1 dhe Re2 me transistort T4 dhe T5 formojn mbrojtjen nga lidhja e shkurt,
e cila vepron n mnyrn vijuese: n qoft se skaji i daljes lidhet drejtprdrejt n mas, ather
npr transistort T2 ose T3 do t vinte deri te rritja e rryms. Rryma e rritur (zmadhuar) n kt
mnyr gjithashtu do t rrjedh npr rezistorin Re1 (ose Re2)
+U
dhe n t do t krijon (shkakton) rritje t tensionit. Kur ky
tension e tejkalon tensionin e pragut t prueshmris mes
RC
bazs dhe emeterit t transistorit T5, ai do t pron dhe do t
T2
lidh (bashkon) bazn e transistorit T3 me daljen e
prforcuesit. Dalja e prforcuesit sht n potencial m t
ult se sa baza e transistorit T3, kshtu q transistori T3 bhet
T5
D1
Re1
m pak i prueshm dhe rryma npr t do t zvoglohet. N
fakt, rryma npr transistorin T3 do t mund t rritej deri n
at kufij (vler), pr t cilin transistori T5 do t filloj t
proj. N kt mnyr, gjat lidhjes s shkurt t skajit
D2
Re2
dals me masn, rryma e transistorit dals T3 kufizohet
T4
(ndalet) n at vler pr t ciln nuk do ta dmtoj
prforcuesin. N t njejtn mnyr mund t analizohet edhe
T3
transistori T2.
T1

Rsh

Re
Fig.2.1.11. Stadi dals i prforcuesit
operacional me kompenzimt pragjeve t
prueshmris s transistorve dals dhe
me mbrojtje nga lidhja e shkurt.

Komplet skema e prforcuesit operacional A 741 sht dhn fig.2.1.12. N

hyrjen e tij gjendet prforcuesi diferencial kaskad i prbr nga transistort T 1, T2, T3
dhe T4. Transistort T5, T6 dhe T7 formojn ngarkesn aktive t prforcuesit hyrs.
Transistort T16 dhe T17 formojn prforcuesin plotsues, zhvendossin e niveleve njkahore, prforcuesin e sinjaleve t mdha dhe
stadin ngacmues pr iftin dals t transistorve komplementar T 14 dhe T20. Pjesa e eprme e transistorit T13 paraqet ngarkesn aktive
t tij. Transistori T22 me pjesn e eprme t transistorit T13 paraqet prforcuesin me emeter t prbashkt q shrben pr prforcimin e
rryms s prforcuesit t sinjaleve t mdha. Transistort T 18 dhe T19 zvndsojn diodat pr kompensimin e tensionit t pragut t
prueshmris s transistorve dals. Transistort T 15 dhe T20 shrbejn pr mbrojtje nga lidhja e shkurt, e cila mbrojtje prfshin
edhe disa transistor tjer. Elementet tjera t prforcuesit A 741 shrbejn pr formimin e burimit t rryms konstante dhe t
mbrojtjes nga lidhjet e shkurta dhe nga oscilimet e mundshme n qark.

18

ELEKTRONIKA II

Fig. 2.1.12. Skema elektrike e prforcuesit operacional A 741

PYETJE DHE DETYRA:

1.
2.

ka prforcon stadi hyrs i prforcuesit operacional ?

Sa sht prforcimi diferencial i stadit hyrs dhe si definohet prforcimi simetrik i tij ?

19

ELEKTRONIKA II
3.

4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.

T llogaritet prforcimi diferencial i stadit hyrs nse dihen: R C=5 k, h21=200 dhe h11=3
k dhe poqse dalja sht simetrike. Sa do t jet prforcimi nse dalja merret vetm
nga kolektori i njrit transistor ?
Tensioni, n dy hyrjet e prforcuesit operacional, le t rritet pr +5 V, kurse ai n dalje le
t jet rritur pr 0,05 V. Sa do t jet prforcimi simetrik i prforcuesit diferencial ?
Prforcimi diferencial le t jet -120, kurse ai simetrik 0,02. Sa do t jet faktori i
dobsimit t sinjaleve simetrike ? Sa sht ajo n dB (vlera absolute e tij) ?
Si mund t realizohet burimi i rryms konstante n teknikn e integruar?
T llogariten elementet e burimit t rryms konstante n teknikn diskret n qoft se
nevojitet: rryma prej I0 =2 mA, h21E =150, +U = +15 V, -U = -15 V dhe R e =2 k.
Elementet t llogariten sikurse te stabilizimi i piks s puns (Elektronika I).
Prse qarku i treguar n fig.2.1.4.b) sillet si burim i rryms konstante ?
T llogaritet rryma I1 pr qarkun e fig.2.1.4.b), n qoft se sht: +U= +15 V, -U = -15 V
dhe R=50 k. T merret se UBE = 0,7 V.
Prse sht mir t vendoset burimi i rryms konstante n vend t rezistorve t
kolektorit n prforcues ?
Prse niveli njkahor zhvendoset kah +U te prforcuesi diferencial me transistor t tipit
NPN ?
Si zhvendoset niveli njkahor me ndihmn e burimit t rryms konstante ?
Si zhvendoset niveli njkahor me ndihmn e transistorve komplementar ?
Si realizohet stadi dals ?
Si kompenzohet pragu i prueshmris s transistorve dals ?
Si bhet kufizimi i rryms t stadit dals pr mbrojtje nga lidhja e shkurt ?

2.2. MADHSIT KARAKTERISTIKE T PRFORCUESVE T INTEGRUAR

OPERACIONAL

Karekteristikat e prforcuesve t integruar operacional prkufizohen, kryesisht, prmes

vlerave maksimale dhe parametrave t tyre.
20

ELEKTRONIKA II
Vlerat maksimale paraqesin kufirin t cilin nuk lejohet ta tejkalojn n asnj rast
prforcuesit e integruar operacional, ngase mund t vij deri t shkatrrimi momental i tyre.
Emrat e madhsive karakteristike ipen edhe n gjuhn angleze sepse shumica e prodhuesve t
prforcuesve operacional i japin ato n kt gjuh. Vlerat maksimale jan:
1. Brezi temperaturor i ruajtjes (deponimit, akumulimit, ang. Storage temperature range)
zakonisht mund t jet prej -65 C deri n 150 C.
2. Brezi temperaturor i puns (Operating temperature range) mund t jet prej 0 C deri 70
C pr ata me shtpiza prej plastiks. Pr ata me shtpiza prej keramike dhe metali sht
prej -55 C deri 125 C; ky brez temperaturor ka t bj me prforcues pr pajisje
ushtarake, kurse pr ato civile zakonisht sht di m i ngusht. Duhet theksuar se
prforcuesit operacional pr pajisje ushtarake jan shum m t shtrenjt (10 her m t
shtrentj) se sa ata pr prdorim t gjr (civil).
3. Temperatura e saldimit (Soldering temperature) mund t shkoj (arrij) deri n 300 C n
kohzgjatje prej deri n 10 sekonda nn kushte plotsuese - mund t saldohet n thellsi
prej 2 mm nga shtpiza e prforcuesit operacional.
4. Tensioni i furnizimit (Supply voltage) zakonisht sht tension pozitiv dhe negativ.
Zakonisht mund t jet deri n 18 V.
5. Tensioni hyrs (Input voltage) n princip duhet t jet m i vogl se tensioni i furnizimit.
Pr disa prforcues operacional ekzistojn edhe kufizime plotsuese.
6. Kohzgjatja e lidhjes s shkurt n dalje (Output short circuit duration) - Pr disa
prforcues operacional nuk sht e lejueshme lidhja e shkurt n dalje fare (p.sh. pr A
702); pr disa tjer kohzgjatja e saj sht e kufizuar (p.sh. n 50 sekonda pr A 709);
pr disa tjer ajo prher sht e lejueshme (p.sh. pr A 741).
7. Fuqia e lejuar maksimale (Power dissipation) q zhvillohet n elementet e prforcuesit
fitohet kur nga fuqia e trsishme e burimit pozitiv ose negativ t furnizimit hiqet fuqia e
shpenzuesit. Zakonisht lejohet q fuqia e lejuar maksimale n prforcuesin operacional t
jet deri n 500 mW pr temperatura t rrethins deri n 70 C, kurse pr temperatura m
t larta duhet zvogluar ate sipas udhzimeve t prodhuesit.
Parametrat paraqesin karakteristikat elektrike t prforcuesit operacional pr kushte t
caktuara n t cilat gjendet ai (p.sh. tensioni i furnizimit 15 V, temperatura e ambientit 25 C
etj.). Vlerat e mundshme mund t dallojn shum nga vlerat q do t ipen, por, t dhnat q ipen
shrbejn vetm pr vlersimin e prforcuesve operacional. T dhnat e sakta (jo t prafrta)
mund t gjenden n katalogjet e prodhuesve t prforcuesve operacional.

Parametra t prforcuesve operacional jan:

1.
Prforcimi i tensionit t prforcuesit operacional me qark t hapur - pa riveprim (Open
loop voltag gain) sht prforcimi i tij i trsishm pa riveprim dhe sht i barabart me
hersin e ndryshimit t tensionit n dalje ndaj ndryshimit t tensionit n hyrje (zakonisht
21

ELEKTRONIKA II

2.

3.

4.

5.

6.

7.
8.

sht prej disa qindra mij deri n disa miliona; vlera tipike sht 100 000; pr prforcuesin
operacional ideal sht pakufi i madh).
Rezistenca hyrse (Input resistance) definohet me an t ligjit t Ohmit si hers i
ndryshimit t tensionit n hyrje dhe rryms n hyrje. Zakonisht sht prej disa dhjetra k
deri n disa M. Vlera tipike sht 1 M. Poqse n hyrje jan FET-at, ajo sht shum e
madhe (vlera tipike 1T=1012). Rezistenca hyrse e prforcuesit operacional ideal sht
pakufi e madhe.
Rezistenca dalse (Output resistance) poashtu definohet prmes ligjit t Ohmit si hers i
ndryshimit t tensionit n dalje dhe rryms n dalje. Zakonisht sht disa dhjetra . Vlera
tipike sht 75 . Rezistenca dalse e prforcuesit operacional ideal sht zero.
Rryma eksituese (mkambse) hyrse (Input bias current) sht vlera mesatare e rrymave
t bazs s transistorve hyrs (fig.2.1.3.a) dhe ate kur tensioni n dalje sht i barabart me
zero. N fakt, kjo sht rryma e bazave t transistorve hyrs n pikat e tyre t puns. Ajo
zakonisht sht prej disa nA deri n disa A. Vlera tipike sht 100 nA. Nse n hyrje t
prforcuesit operacional (n stadin e tij hyrs) jan FET-at, ather vlera tipike e saj sht
100 pA. Ideale do t ishte e barabart me zero gjegjsisht sikur t dy rrymat n hyrje t ishin
t barabarta me zero.
Rryma hyrse e kompensimit (Input offset current) sht ndryshimi i rrymave t bazave
t transistorve hyrs (fig.2.1.3.a). Transistort e treguar n fig.2.1.3.a nuk jan identik
plotsisht dhe mu kjo rrym hyrse e kompensimit tregon nj prej karakteristikave se
transistort n hyrje jan t ndryshm (pr nga karakteristikat) mes veti. Vlera tipike e
rryms hyrse t kompensimit sht 5 her m e vogl se ajo e ngacmimit. Ideale do t ishte
e barabart me zero. Fjala ideale n vazhdim ka t bj me prforcuesin operacional ideal.
Tensioni hyrs i kompensimit (Input offset voltage) - Meqense elementet e stadit hyrs
(prforcuesit diferencial) n fig.2.1.3, nuk jan plotsisht identik mes veti, n dalje t tij,
prap se prap, fitohet nj tension edhe kur te dy tensionet n hyrjet e tij jan t barabarta
me zero. Ky gabim i stadit hyrs (prforcuesit diferencial) prforcohet nga t gjitha stadet
tjera t prforcuesit operacional, kshtu q ndikimi do t jet maksimal n tensionin dals t
tij. Tensioni i kompensimit (gabimit) n hyrje definohet si tension q duhet t sillet (vjen) n
hyrje t prforcuesit operacional pr t qen i barabart me zero tensioni n dalje. N fakt, ai
paraqet tensionin me t cilin korigjohet (prmirsohet) gabimi i stadit (prforcuesit
diferencial) hyrs t prforcuesit operacional. Ky tension mund t jet pozitiv ose negativ
dhe zakonisht sht ndrmjet -15 mV dhe +15 mV; vlera tipike sht 2 mV. Pr
prforcuesin operacional ideal sht i barabart me zero.
Ndrrimi i tensionit t kompensimit n hyrje me ndrrimin e temperaturs (Input offset
voltage drift) sillet prej 0 deri n 20V/C, kurse vlera tipike sht 3 V/C. Zero do t
ishte ideale.
Frekuenca pr t ciln prforcimi i tensionit bjen n nj (Unity gain bandwidth) Prforcimi i prforcuesit bjen me rritjen e frekuencs dhe n frekuencn (tipike) prej 1 MHz
bjen n njsi (1). Kjo frekuenc, n t ciln prforcimi i prforcuesit bjen n 1, pr disa
22

ELEKTRONIKA II
prforcues sht m e lart (p.sh. pr A 702 sht
60 MHz), kurse pr disa tjer dukshm m e lart
(p.sh. pr SL 565 sht 1 GHz).
9. Shpejtsia e rritjes ose ramjes s tensionit n dalje
(Slew rate) - Pr shkak kapaciteteve parazitore
t
tensioni n dalje gradualisht rritet si n fig.2.2.1.b,
edhe pse n hyrje sht sjell (vepron) tensioni
u2
drejtkndsh (fig.2.2.1a). Vlera tipike sht 1V/s,
kurse ideale do t ishte pakufi e madhe.
10. Faktori i kompresimit t sinjaleve t prbashkta
(Common mode rejection ratio) ve sht definuar
n kapitullin 2.1. Zakonisht sillet prej 70 dB deri
t
n 120 dB. Pr prforcuesin operacional ideal
sht pakufi i madh.
Fig.2.2.1. a) Forma e tensionit n hyrje dhe
u1

b) n dalje t prforcuesit operacional

Parametrat e disa prforcuesve operacional jan dhn n tabeln vijuese:

Prforcuesi operacional

Prforcimi i tensionit me
qark t hapur

A 741

200000

A 709

45000

A 702

3400

LM 318

LM 725

200000 3000000

TL 071

LF 351

200000 100000

Rezistenca hyrse

2 M

250 k

32 k

3 M

1,5 M

1012

1012

Rezistenca dalse

75

150

200

150

Rryma eksituese hyrse

80 nA

300 nA

2,5 A

150 nA

40 nA

30 pA

50 pA

Rryma hyrse e kompenzimit

20 nA

100 nA

0,5 A

30 nA

2 nA

5 pA

25 pA

Tensioni hyrs i kompenzimit

1 mV

2 mV

1,5 mV

4 mV

0,5 mV

3 mV

5 mV

Ndrrimi
i
tensionit
t
kompenzimit me ndrrimin e
temperaturs

15
V/C

6
V/C

5
V/C

2 V/C

10
V/C

10
V/C

Frekuenca
njsi

1,5
MHz

>
10 MHz

60
MHz

15
MHz

1 MHz

3 MHz

4 MHz

prforcuesit

PYETJE PR PRSRITJE:

23

ELEKTRONIKA II
1. ka tregojn vlerat maksimale te prforcuesit operacional ?
2. Sa jan t lejueshme temperaturat e ruajtjes (deponimit), temperaturat e puns dhe
temperatura e saldimit te prforcuesit operacional ?
3. Sa mund t jet tensioni i furnizimit ?
4. Prse tensioni n hyrje nuk guxon ta tejkalon tensionin e furnizimit ?
5. Sa mund t zgjas lidhja e shkurt n dalje ?
6. Si prkufizohet fuqia maksimale e prforcuesit operacional dhe sa sht zakonisht ?
7. ka paraqet prforcimi i qarkut t hapur dhe sa sht vlera tipike e tij ?
8. Si prkufizohen rezistencat hyrse dhe dalse dhe cilat jan vlerat tipike pr to?
9. sht rryma e eksitimit dhe sa sht vlera tipike e saj ?
10. Pr arsye eksiston rryma dhe tensioni i kompensimit n hyrje ?
11. Pr ka nuk dihet parashenja dhe madhsia e rryms dhe tensionit t kompensimit n
hyrje?
12. N ciln frekuenc (tipike) prforcimi bjen n njsi (1) ?
13. Prse tensioni n dalje t prforcuesit operacional nuk mund t rritet dhe t bjen shpejt ?

2.3. PRFORCUESI INVERTUES DHE JOINVERTUES

24

ELEKTRONIKA II
Prforcuesit e integruar operacional kan dy hyrje dhe nj dalje, si n fig.2.3.1. Njra
hyrje quhet invertuese dhe shnohet me -, kurse tjetra joinvertuese dhe shnohet me +.
Nse n hyrjen invertuese vjen (sillet) tensioni pozitiv, n dalje fitohet tensioni i prforcuar
negativ dhe anasjelltas. Nse n hyrjen joinvertuese vjen nj tension, n dalje fitohet tensioni i
prforcuar i t njejtit polaritet. N vazhdim, n vend t fjalve hyrje invertuese dhe joinvertuese
do t prdorim fjalt hyrja + dhe hyrja -.
Prforcuesit e integruar operacional kan prforcim t madh t tensionit (vlera tipike 100
000). Le t jet gabimi i stadit hyrs, q pr nga madhsia
sht i barabart me tensionin hyrs t kompensimit, 1 mV. Hyrja
invertuese
Dalja
Nse gabimi i till, i stadit hyrs prej 1 mV, shumzohet me
prforcimin e prforcuesit operacional, n dalje fitohet Hyrja
+
joinvertuese
tensioni 1mV100000=100V. Tensioni n dalje t prforcuesit
operacional nuk mund t jet m i madh se tensioni i Fig. 2.3.1. Prforcuesi operacional me
hyrjet dhe daljen e tij.
furnizimit i cili zakonisht sht 15V, prandaj dalja e tij do t
jet n ngopje pozitive ose negative. Sipas ksaj, prforcuesi operacional nuk mund t prdoret
prforcues i tensionit n at gjendjen e ngopjes.
Prforcuesi invertues.- Pr t mos ardhur deri te ngopja e prforcuesit operacional
aplikohet lidhja rivepruese negative (riveprimi
I2
R2
negativ) me an t cilit nj pjes e tensionit n dalje
kthehet n hyrje dhe mblidhet me tensionin n hyrje,
I1
si n rastin e prforcuesit invertues (fig.2.3.2). N
+
R1
qoft se n stadin hyrs t prforcuesit operacional
Uhyr A
+
U1
shfaqet (ekziston) tensioni i gabimit (Uhyr), skaji
+
U2
pozitiv i t cilit sht (lidhet) n hyrjen -, ather,
n daljen e tij fitohet tension i prforcuar negativ (i
prforcuar 100000 her) i cili nprmjet rezistorit R2
kthehet n hyrjen - t prforcuesit operacional.
Fig.2.3.2. Prforcuesi invertues
Tensioni i kthyer negativ nga dalja zbritet prej
tensionit pozitiv t gabimit n hyrje dhe n kt mnyr vazhdimisht zvoglohet tensioni i
gabimit n hyrje (tensioni i gabimit n hyrje shfaqet pr shkak se prforcuesi operacional, pr
nga struktura, nuk sht i prkryer-ideal). Prforcimi i ndryshimit t tensionit t kthyer me
tensionin themelor t gabimit vazhdon gjithnj prderisa t barazohet me tensionin themelor t
gabimit. P.sh. nse tensioni themelor (fillestar) i gabimit sht i barabart me 1 mV, ather
tensioni i kthyer nga dalja sht rreth -1mV. Ndryshimi i tyre fitohet kur tensioni i kthyer prej
rreth 1 mV pjestohet, n mnyr ciklike, me prforcimin e prforcuesit me vler tipike 100 000
dhe sht i barabart me 10 nV. Duhet theksuar se tensioni i gabimit themelor (fillestar) nuk
mund t anulohet trsisht, ngase, n at rast, nuk do t kishim ndryshim t tensionit t kthyer
me tensionin themelor t gabimit dhe prforcuesi nuk do t kish ka t prforcon, nuk do t kish
me ka ta anulonte (zvoglonte) tensionin e gabimit themelor (fillestar).
T shqyrtohet puna e prforcuesit invertues, t dhn n fig.2.3.2. kur n hyrjen e tij vjen
tensioni U1. Pr do prforcues linear vlen se tensioni i tij n dalje sht i barabart me
25

ELEKTRONIKA II
tensionin e tij n hyrje t shumzuar me prforcimin e tij. Sipas ksaj, do t thot se tensioni U 2
sht i barabart me tensionin U1 t shumzuar me prforcimin e trsishm t qarkut, t
formuar nga prforcuesi i integruar operacional dhe rezistort R 1 dhe R2. Poqse e njejta
rregull aplikohet edhe n tensionin ndrmjet hyrjes - dhe +, vetm t prforcuesit
operacional, mund t konkludohet se tensioni U2 sht fituar nga tensioni Uhyr i shumzuar me
prforcimin e prforcuesit operacional pa riveprim. Le t jet U 2 i barabart me 1V, kurse
prforcimi i prforcuesit operacional pa riveprim 100 000. N qoft se tensioni U2(1V)
pjestohet, n kt rast, me prforcimin (100 000), fitohet tensioni Uhyr=1V/100 000=10 V.
Nga analiza e br shihet se gjat puns normale tensioni mes hyrjes - dhe + sht
paprfillshm i vogl ndaj tensioneve tjera n prforcues. N qoft se hyrja + direkt
(drejtprdrejt) lidhet n mas, ather, prafrsisht mund t konstatojm se edhe potenciali i
hyrjes - gjithashtu, prafrsisht, sht i barabart me potencialin e mass. N kt rast thuhet
se hyrja - gjendet n masn virtuale.
N fakt, tensioni U1 prmes rezistencs R1 sillet n hyrjen - t prforcuesit operacional.
Ky tension prforcohet dhe invertohet, kshtu, p.sh. pr tension pozitiv U 1 fitohet tension i
prforcuar negativ n dalje Ky tension, nga dalja, kthehet n hyrjen - t prforcuesit
operacional prmes rezistorve R2 dhe R1.Tensioni i kthyer sht i polaritetit t kundrt, kshtu
q hiqet (zbritet) prej tensionit t shkaktuar nga tensioni U1 n hyrjen - Ndryshimi tensioneve,
t shkaktuar nga tensioni U1 n hyrjen - dhe tensionit t kthyer nga dalja, sht i
paprfillshm (shum i vogl), dhe prforcohet nga prforcuesi operacional.
Rrymat I1 dhe I2, n fig.2.3.2. jan prafrsisht t njejta sepse rezistenca hyrse e
prforcuesit operacional sht relativisht e madhe (vlera tipike 1M.) dhe tensioni ndrmjet
hyrjeve - dhe + shum i vogl vlera tipike 10 V). Rryma, e cila hyn n hyrjen -, t
prforcuesit operacional, caktohet nga ligji i Ohmit dhe n kt rast sht 10 V/1M=10 pA.
Nga analiza e deritashme mund t konstatojm se prforcimi i prforcuesit t integruar
operacional sht shum i madh dhe se n rastin ideal do t ishte pakufi i madh. Rezistenca
hyrse gjithashtu sht e madh dhe se n rastin ideal do t ishte, gjithashtu, e madhe. Tensioni
ndrmjet hyrjeve t prforcuesit operacional sht shum i vogl dhe n rastin ideal sht i
barabart me zero. Rryma hyrse, e cila hyn, n hyrjen - gjithashtu sht e vogl dhe n
rastin ideal do t ishte e barabart me zero, kurse rrymat I1 dhe I2 t barabarta.
Prforcimi i tensionit t prforcuesit A n fig.2.3.2, fitohet si hers i tensionit n dalje U 2
ndaj tensionit n hyrje U1:
A

U2
U1

(2.3.1)

Tensioni U1 mund t caktohet N qoft se ndahet rezistori R1, njri skaj i t cilit kyet n
skajin pozitiv t tensionit U1, kurse skaji tjetr i tij n masn virtuele, si n fig.3.3.a. Pr kt
qark mund t shkruhet ligji i II i Kirhofit:
U1-R1I1=0

(2.3.2)

Nga shprehja (2.3.2) marrim se:

26

ELEKTRONIKA II
U1 = R1I1
(2.3.3)
Tensioni U2 mund t caktohet nse ndahet rezistori R2, njri skaj i t cilit lidhet n masn
virtuele e tjetri n skajin pozitiv t tensionit U2, si n
fig.2.3.3.b. Pr kt qarku mund t shkruhet ligji i II i
+
+
Kirhofit:
I1
I2
U1

R1

R2

U2

U2+R2I2=0
Nga shprehja (2.3.4) marrim se:
U2 = -R2I2

Fig.2.3.3. Skema ekuivalente: a) pjesa hyrse

dhe b) pjesa dalse e prforcuesit invertues

(2.3.4)

(2.3.5)

N qoft se tensionet U1 dhe U2, nga shprehjet (2.3.3) dhe (2.3.5) zvndsohen n
shprehjen (2.3.1), do t kemi:
U
R I
A 2 2 2
(2.3.6)
U1

R1 I 1

Nga analiza paraprake pam se I1=I2, prandaj n shprehjen (2.3.6) ato mund t
thjeshtohen dhe shprehja prfundimtare pr prforcimin e tensionit t prforcuesit invertues do
t jet:
R2
A

R1

(2.3.7)

Prforcimi i tensionit, sipas shprehjes (2.3.7), sht negativ, ka do t thot se kur n

hyrje sillet (vepron) tensioni pozitiv (U1), n dalje do t fitohet tension i prforcuar negativ (U 2)
dhe anasjelltas. N qoft se n hyrje sillet (vepron) tensioni alternativ, n dalje do t fitohet
tension i prforcuar alternativ por n kundrfaz, si n fig.2.3.4. Prforcimi i prforcuesit
invertues, pr nga vlera absolute, mund t jet m i madh, i barabart ose m i vogl se nj, gj
q varet prej hersit R2/R1.
Rezistenca hyrse Rhyr n fakt sht rezistenca ndrmjet skajeve hyrse t qarkut t
treguar n fig.2.3.3.a. Ajo caktohet nga ligji i Ohmit si:

27

ELEKTRONIKA II
Rhyr

U1
R1
I1

(2.3.8)

Shembul: Le t marrim prforcuesin operacional A 741 me tensione t furnizimit 15V,

kurse R1=1 k dhe R2=20 k. Prforcimi i tensionit do t jet A= -20k /1k=-20. Rezistenca
n hyrje sht e barabart me R1 q ka vlern 1 k. Nse U1=0,1 V, ather U2 = -2 V.
Prforcuesi operacional real ka prforcim t fundm (jopakufi t madh) q kufizon
aplikimin e tij. Ndikimin e prforcimit t fundm do ta shqyrtojm (analizojm) me ndihmn e
U 1 U hyr
fig.2.3.2, n t ciln me A sht shnuar
I 1 prforcimi vetm i prforcuesit (pa riveprim-me deg
1
t hapur) e q tash m nuk konsiderohet Rpakufi
i madh. Poashtu as tensioni U hyr nuk
konsiderohet i paprfillshm (shum i vogl). Edhe n kt qark (fig.2.3.2) rrymat I 1 dhe I2
praktikisht jan t njejta (t barabarta), ngase dallimi mes tyre, praktikisht, sht i
paprfillshm. Rryma I1 fitohet kur tensioni
U hyr(U
U
1-U
2 hyr ) n rezistorin R1 pjestohet me rezistencn e
I2
tij, d.m.th.:
R2
(2.3.9)
U hyr eUtensionit
Rryma I2 poashtu fitohetUme
pjestimin
(U hyr-U2) n skajet e rezistorit R2 me
1 U
hyr
2

rezistencn e tij R2, d.m.th.:

R1
R2
(2.3.10)

Duke ditur se I1=I2 del se edhe ant e majta t shprehjeve (2.3.9) dhe (2.3.10) jan t
barabarta, pra:
(2.3.11)

Fig.2.3.4. Tensioni alternativ n hyrje

dhe dalje t prforcuesit invertues
Duke shumzuar barazimin (2.3.11), an pr an, me R2 fitohet se:

28

ELEKTRONIKA II
(2.3.12)
Me hedhjen e antarit R2Uhyr/R1 n ann e djatht t barazimit fitohet se:
(2.3.13)
Kur tensioni Uhyr prforcohet nga prforcuesi operacional (pa riveprim) me prforcim A
fitohet tensioni U2=AUhyr. Prej kndej kemi se Uhyr=U2/A. Nse kjo vler e tensionit Uhyr=U2/A
zvndsohet n barazimin (2.3.13), fitohet:
(2.3.14)
N qoft se n ann e djatht shnojm -U2 , si faktor t prbashkt, do t kemi:
(2.3.15)
N qoft se shprehja (2.3.14) pjestohet me

do t kemi:

R2 U 1 R2 U hyr
R2
shprehjen
(2.3.16)
anteUbarazimit

U2
hyr U 2 Ulejohet
hyr (1 ti) ndrrojn
R1
R1
R1

N
prforcuesit invertues, prfundimisht merr formn:
A

U2
R
2
U1
R1

1
1

2
)
R2 U 1 R2 U hyr (1 ' '

U hyrA UA

R
2
1
R1
R1

(2.3.16)
vendet, kshtu q prforcimi i
(2.3.17)

Nga shprehja (2.3.17) shihet se antari 1/A sht praktikisht prher i paprfillshm i
vogl n krahasim me 1. Ndikimin e faktorit R 2/(R1A) duhet vemas ta analizojm. N qoft se
R2/R1<<A, ather antari R2 /(R1A) gjithashtu mund t mosprfillet dhe prforcimi i trsishm
i prforcuesit invertues do t ishte -R 2/R1, pra si n shprehjen 2.3.7. Kjo do t thot se
R2
U
R
prforcimi i prforcuesit operacional
pa riveprim
A duhet t jet s paku 100 her m i madh se
U 1 2' (1 2 ) U 2
R1
A(-R 2/RR1).
prforcimi i prforcuesit me riveprim
1 N qoft se prforcimi i garantuar i prforcuesit
pa riveprim, p.sh. sht -100 000, ather prforcimi i prforcuesit me riveprim (-R 2/R1) nuk
duhet ta kaloj prej -1000. Gjithashtu, nga shprehja (2.3.17), shihet se nse R 2/R1<<A, ather
R
1pa riveprim
ndrrimi i prforcimitR2 tUprforcuesit
A, praktikisht, nuk ndikon n prforcimin e
' 2 )
1 U 2 (1
'
R1
A do
A t
R1 thot se nse prforcimi A i nj prforcuesi pa
prforcuesit me riveprim
(R2/R1). Kjo
riveprim sht -100 000 e ai zvndsohet me nj prforcues
tjetr me prforcim
R2
1 (ekzemplar)

(
1

)
1
prej -300 000, ather prforcimi i prforcuesit me riveprim
praktikisht, i njejt. Ai,
A' doA't
Rjet,
1
poashtu, jet i njejt edhe me ndrrimin e A nga temperatura. Kjo sht veti (karakteristik) e
R
U
1
rndsishme e prforcuesit
2 operacional. 2
R1

(1

R
1
' 2 )
'
A A R1

U1

29

ELEKTRONIKA II
N qoft se R2/R1 nuk sht shum m i vogl se A, ather antarin R 2/(R1A) duhet
pasur n konsiderat (parasysh) me rastin e llogaritjes s
R2
prforcimit, d.m.th. prforcimi i trsishm i prforcuesit
I1
llogaritet sipas shprehjes (2.3.17) n at rast. T theksojm
+ R1
se t njejtat konkludime vlejn edhe pr prforcuesin
joinvertues.
U1
U
+
Shembull: Le t bjen prforcimi i prforcuesit
themelor operacional (p.sh. i prforcuesit A 741) n
frekuencn 100 kHz n -10, kurse hersi i rezistencave R 2
Fig.2.3.5. Llogaritja e tensionit U
dhe R1 le t jet R2/R1=5. Sa sht prforcimi i
prforcuesit n kt rast? - Prforcimi i trsishm i prforcuesit, n kt rast, llogaritet sipas
shprehjes:
A

R2

R1

1
(1

R
1
' 2 )
'
A A R1

1
3,125
1 5
1
10 10

Nga rezultati i fituar shihet qart se prforcimi i prforcuesit sht m i vogl se hersi R2/R1=5.
Shprehja (2.3.17) mund t fitohet edhe n mnyrn vijuese: Prforcuesi real operacional mund t
analizohet si prforcues me riveprim t fort negativ, Nga Elektronika I dihet se n hyrje t prforcuesit
themelor operacional pa riveprim mblidhen n mnyr algjebrike tensionet U 1 dhe U2 dhe se prforcimi i
prforcuesit me riveprim negativ sht Ar=A/(1-U2), ku A sht prforcimi i prforcuesit pa riveprim negativ.
N fig.2.3.2 nj pjes e tensionit U1(U) mblidhet me tensionin e degs me riveprim negativ U2. Mbledhja e
nj pjese t tensionit U1 me nj pjes t tensionit U 2 (U2=U) m s lehti sqarohet me ndihmn e principit t
superponimit t gjendjeve ekuilibruese n qark. Spari po lidhim shkurt tensionin U 2 pr t caktuar tensionin U
nga fig.2.3.5. Nga fig.2.3.5 shihet se tensioni U sht i barabart me prodhimin e rryms I 1 dhe rezistencs R2,
pra:
U=I1R2
(2.3.18)
Rryma I1 fitohet si hers i tensionit U1 dhe rezistencs R1+R2, d.m.th.:
U1
I1
(2.3.19)
R1 R2
Me zvndsimin e shprehjes (2.3.19) n shprehjen (2.3.18) fitohet:
U R
U' 1 2
R1 R 2
(2.3.20.)
Tani duhet lidhur shkurt tensionin U1 pr t caktuar pjesn e tensionit U2 q lajmrohet n hyrjen - t
prforcuesit operacional (fig.2.3.6.). Nga fig.2.3.6 shihet se tensioni U sht i barabart me prodhiminin e
rryms I2 dhe rezistencs R1:
U=I2R1

(2.3.21)

Rryma I2 sht e barabart me hersin e tensionit U2 dhe rezistencs R1+R2:

30

ELEKTRONIKA II
I2

U2
R1 R2

(2.3.22)

Me zvndsimin e shprehjes (2.3.22) n ate (2.3.21) fitohet se:

(2.3.23)
Nga shprehja (2.3.23) shihet se:
(2.3.24)
Tani mund t caktohet prforcimi i tensionit U, i dhn me shprehjen A=A/(1-A):
A
"

U 2
U '

(2.3.25)

A'

A'

Nga barazimi (2.3.20) marrim se:

U '( R1 R2 )
U 2

R1

R2
R1
(2.3.26)
R2

U1

U "

R1

R1 i Rtrsishm
Prforcimi
fitohet me llogaritjen e hersit t tensionit U2 dhe U1:
2

U2
U2
U 2 R2
R

A"
U '( R1 R 2 )
U1
U '( R1 R 2 )
( R1
R2
R2
I2
R1

+
U

+
U2

Fig.2.3.6. Llogaritja e tensionit U

(2.3.27)

Nga shprehja (2.3.25) shihet se U2/U=A, kshtu q kur shprehja pr A, nga shprehja (2.3.25),
zvndsohet n (2.3.27) fitohet se:

31

ELEKTRONIKA II
A

U2

U1

R2
A'

R1
( R1 R2 )
1
A'
R1 R2

Pas rregullimit t shprehjes (2.3.28) fitohet:

A

U2
A'R 2

U 1 R1 R 2 R 1 A'

(2.3.28)

(2.3.29)

Pas disa transformimeve matematikore t shprehjes (2.3.29) do t marrim shprehjen prfundimtare:

U2
R
2
U1
R1

1
(1

R
1
' 2 )
'
A A R1

(2.3.30)

Prforcuesi joinvertues sht dhn n fig.2.3.7. N hyrjen + sillet tensioni U 1. Nga

analiza e prforcuesit invertues pam se tensioni ndrmjet hyrjes - dhe + sht i
paprfillshm; N qoft se tensioni U1 kyet mes hyrjes + dhe mass, kjo do t thot se i
njejt tension ekziston prafrsisht edhe ndrmjet hyrjes - dhe mass, gjegjsisht n rezistorin
R1.
Npr rezistort R1 dhe R2 rrjedh prafrsisht e njejta rrym I, kshtu q tensionet U 1 dhe
U2 do t jen:
U1=R1I
(2.3.31)
U2=(R1+R2)I
(2.3.32)
Prforcimi i tensionit t prforcuesit joinvertues gjithashtu prkufizohet si hers i
tensionit n dalje ndaj atij n hyrje:
A

U 2 ( R1 R2 ) I R1 R2

U1
R1 I
R1

(2.3.33)

32

ELEKTRONIKA II

Fig. 2.3.7. Prforcuesi joinvertues

Fig.2.3.8. Tensioni n hyrje dhe

n dalje t prforcuesit joinvertues

Nga shprehja (2.3.33) shihet se prforcimi i prforcuesit joinvertues sht m i madh ose
i barabart me nj dhe se gjithmon sht pozitiv. Pra, N qoft se n hyrje vjen tension pozitiv,
n dalje do t fitohet prsri tension pozitiv, por i prforcuar. N qoft se n hyrje t
prforcuesit joinvertues sillet tensioni sinusoidal alternativ, ather n dalje fitohet tension i
prforcuar sinusoidal n faz me at n hyrje, si n fig.2.3.8. Rezistenca hyrse e prforcuesit
joinvertues ideal sht pakufi e madhe. T theksojm se edhe prforcuesi operacional real ka
rezistenc relativisht t madhe hyrse (p.sh. 100 M).
Shprehja e prforcimit t prforcuesit joinvertues, si prforcues me riveprim negativ, nxirret m leht se
sa tek prforcuesi invertues. Koeficienti i riveprimit fitohet si hers i tensionit n rezistorin R1 dhe tensionit
U2:
R1 I
R1

(2.3.34)
( R1 R2 ) I ( R1 R2 )
Tensioni i lidhjes rivepruese me t vrtet zbritet nga tensioni i hyrjes U 1, kshtu q shprehja e
prforcimit me riveprim ka formn:
A
Ar

1 A

(2.3.35)

Kur shprehja pr zvndsohet n shprehjen (2.3.34), fitohet se:

R R2
A
A
(2.3.36)
1

R1
R1 R2
R1
(1
A)
A
( R1 R2 )
R1
Kur prforcimi i prforcuesit pa riveprim tenton n pakufi (A= ), ather shprehja (2.3.36) do t jet e
njejt me shprehjen (2.3.33).
Ar

Shembull: Le t jet R1=1 k dhe R2=20 k. Ather, prforcimi i tensionit sht:

A=(1 k+20 k)/1 k=21.

33

ELEKTRONIKA II
N qoft se tensioni n hyrje sht 0.1 V, ather tensioni n dalje sht 2.1 V.

Prforcuesi ndars (njsi) - Rast i veant i prforcuesit joinvertues sht prforcuesi

ndars, i cili sht treguar n fig.2.3.9. Ky prforcues fitohet nga prforcuesi i treguar n
fig.2.3.7. n qoft se rezistenca R1 sht pakufi e madhe (d.m.th. n qoft se menjanohet
rezistenca R1) dhe nse rezistenca R2 sht e barabart me zero (d.m.th.n qoft se n vend t
rezistencs R2 vendoset lidhje e shkurt). Me zvendsimin e ktyre vlerave n shprehjen
(2.3.20) fitohet shprehja e prforcimit t tensionit t prforcuesit ndars.
A

0
1

N ekuacionin (1.21) numrat pakufi t mdhenj mund t

thjeshtohen, ngase jan t njejt. Tek ky prforcues rezistenca
hyrse sht shum e madhe (p.sh. 100 M), rezistenca dalse e
vogl (p.sh. 0.1 ), kurse prforcimi i tij sht i barabart me nj.
Prforcuesi njsi vendoset zakonisht ndrmjet stadit me rezistenc
t madhe dalse dhe atij me rezistenc t vogl hyrse, gjegjsisht
shrben pr adaptimin e rezistencs s madhe t stadit para tij me
at t rezistencs s vogl hyrs t stadit q vjen pas tij.

(2.3.37)

Fig.2.3.9. Prforcuesi ndars (njsi)

PYETJE DHE DETYRA:

1. Prse dalja e prforcuesit operacional sht zakonisht n ngopje poqse nuk ka lidhje
rivepruese ?
2. Si e zvoglon riveprimi negativ ndikimin e tensionit hyrs t kompenzimit (gabimit)
dhe e pengon daljen e prforcuesit operacional t vij n ngopje ?
3. Prse tensioni ndrmjet hyrjeve (skajeve) t prforcuesit operacional sht i
paprfilshm n rastin e prforcimit t tensionit U1 ?
4. Prse hyrja - e prforcuesit operacional, te prforcuesi invertues, sht prafrsisht
n potencialin e mass?
5. T nxirret shprehja pr prforcimin e tensionit t prforcuesit invertues.
6. Sa duhet t jen rezistort R1 dhe R2 t prforcuesit invertues, N qoft se prforcimi i
tij i tensionit sht -50 dhe rezistenca hyrse e tij sht 5 k ?
7. T llogaritet prforcimi i tensionit t prforcuesit operacional A, N qoft se
prforcimi ideal i tij sht A=-100, kurse ai real -99.
8. Prse te prforcuesi joinvertues kemi tensionin U1 n rezistorin R1 ?
9. T nxirret shprehja pr prforcimin e tensionit t prforcuesit joinvertues.
10.T llogaritet rezistenca R2 N qoft se nevojtet q prforcimi i prforcuesit joinvertues
me qen 5, kurse rezistenca R1=2 k.
11.T nxirret shprehja pr prforcimin e prforcuesit ndars (njsi).

34

ELEKTRONIKA II

2.4. QARQET PR MBLEDHJEN DHE ZBRITJEN E TENSIONEVE ME PRFORCUES

OPERACIONAL

Qarku pr mbledhjen e tensioneve sht dhn n fig.2.4.1. N hyrjen e tij sillen

tensionet U1, U2, U3, .Un, kurse n dalje fitohet tensioni U0, i cili duhet t jet i barabart me
shumn algjebrike t tensioneve hyrse. Nga fig.2.4.1. shihet se rryma I 0 sht e barabart me
shumn e rrymave I1, I2, I3,.In:
I0=I1+I2+I3+.+In
(2.4.1.)
N qoft se qarku n fig.2.4.1. krahasohet me prforcuesin invertues, t treguar n fig.2.3.2,
ather mund t konkludojm se hyrja invertuese e tij sht gjithashtu n masn virtuele (e

rrejshme). Prandaj, shprehjet e rrymave pr qarkun e treguar n fig.2.4.1. mund t nxirren

sikurse pr prforcuesin invertues:
U1
R1
U
I3 3
R3
I1

In

(2.4.2)

I2

U2

(2.4.3)

R2

(2.4.4)
Un
Rn

(2.4.5)
(2.4.6) U
0
I0

Fig.2.4.1. Qarku pr mbledhjen e tensioneve

R0

Me zvndsimin e ktyre vlerave n ekuacionin (2.4.1) marrim se:

35

ELEKTRONIKA II

U 0 U1 U 2 U 3
U

.... n
R0 R1 R2 R3
Rn

(2.4.7)

N qoft se ekuacioni (2.4.7) shumzohet me -R0 fitohet:

U 0 (

U1 U 2 U 3
U

.... n ) R0
R1 R2 R3
Rn

(2.4.8)

N ekuacionin (2.4.7) tensioni U9 sht i barabart me shumn algjebrike t tensioneve

me koeficient t ndryshm t prforcimit dhe me parashenj negative. N kt shum
prforcimi i tensionit U1 sht -R0/R1, i tensionit U2 sht -R0/R2, etj. Kto qarqe pr mbledhjen
e tensioneve shpesh prdoren n audio teknik si mikser-prziers t zrit. N nj hyrje sillet
tensioni nga mikrofoni te violinisti, n t dytn nga mikrofoni te kitaristi, n t tretn nga
mikrofoni te kngtarja e kshtu me radh. N kt mnyr sinjalet e gjith mikrofonave sillen
n t njejtin prforcues t fuqis e nga ai pastaj n altoparlant. N qoft s rezistort jan t
ndryshm, athr njri sinjal prforcohet m shum se tjetri e pastaj mblidhen algjebrikisht.
N praktik rezistort n hyrje jan t njejt (R 1=R2=R3==Rn=R), kshtu q shprehja
(2.4.8) merr formn:
U0

R0
(U1 U 2 U 3 ... U n )
R

(2.4.9)

N kt rast t gjitha tensionet jan mbledhur dhe njsoj jan prforcuar.

Shembull: Qarku pr mbledhjen e tensioneve mund t realizohet me ndihmn e
prforcuesit operacional A 741, ku R=1 k (mund t jen m shum se nj rezistor), kurse
R0=5 k. Tensioni n dalje t qarkut do t jet i barabart me shumn e tensioneve n hyrje t
shumzuar me 5 dhe me parashenj negative.
Qarku pr zbritjen e tensioneve sht treguar n fig.2.4.2. Dy rezistor jan shnuar me
R1 e dy me R2. N hyrje vijn tensionet U1 dhe U2, kurse n dalje fitohet tensioni U0 i cili sht
proporcional me ndryshimin e tyre. N qoft se t gjith rezistort n qark jan t ndryshm,
ather zbritja bhet me koeficient t ndryshm dhe analiza do t jet mjaft e komplikuar.
Qarku i fig.2.4.2. mund t zgjidhet shpejt duke aplikuar principin e superponimit t
gjendjeve ekuilibruese n qarkun elektrik. principi i superponimit t gjendjeve ekuilibruese n
nj qark elektrik msohet nga lnda e bazave t elektrotekniks dhe shpjegohet n kt
mnyr: n nj qark me m shum gjenerator, rryma n nj deg t tij, mund t caktohet si
shum algjebrike e rrymave t secilit gjenerator ve e ve. I njejti princip vlen edhe pr tension
n ndonj pjes t qarkut elektrik.
Fig.2.4.2 Qarku pr zbritjen e tensioneve.
Fig.2.4.3. Qarku pr zbritjen e tensioneve me
lidhje t shkurt t tensionit U2

36

ELEKTRONIKA II

Duke shqyrtuar qarkun pr zbritjen e tensioneve n fig.2.4.2, shihet se tensioni i

trsishm (prgjithshm) n dalje mund t fitohet si shum algjebrike e tensioneve n dalje t
shkaktuara (si rrjedhim i tensioneve n hyrje U 1 dhe U2) nga tensionet hyrse U1 dhe U2. Spari
do t gjendet tensioni n dalje U0 i shkaktuar (si pasoj e veprimit vetm t tensionit U 1) vetm
nga tensioni U1. Pr kt arsye n vend t tensionit U 2 vendoset lidhja e shkurt, kshtu q
fitohet qarku si n fig.2.4.3, nga qarku i fig.2.4.2. Qarku i fituar sht prforcues i thjesht
(zakonshm) invertues. Tensioni U0sht i barabart me prodhimin e tensionit n hyrje U 1 dhe
prforcimit t prforcuesit invertues - R2/R1:
U 0'

R2
U1
R1

(2.4.10)

Tani duhet caktuar tensionin U0 si pasoj e veprimit t tensionit U 2. Pr kt arsye, n

vend t tensionit U1, vendoset lidhja e shkurt si n fig.2.4.4. Tensioni U 2 spari dobsohet
prmes rezistorve t poshtm R1 dhe R2, kshtu q fitohet tensioni U2. Tensioni U2 mund t
caktohet me an t rryms I q sht e barabart me:
(2.4.11)
U2
I

R1 R2

Tensioni U2 tash sht i barabart me:

U 2' I R2

Fig.2.4.4. Qarku pr zbritjen e

tensioneve me lidhje t shkurt t
tensionit U.

"
2

U2
R2
R1 R2

(2.4.12)

Tensioni U2 prforcohet me prforcimin e prforcuesit

joinvertues, i cili sht i barabart me (R1+R2)/R1, kshtu q
tensioni n dalje sht i barabart me:
.
R (2.4.13)

'
2

R1

Tensioni i prgjithshm n dalje U0 fitohet si shum algjebrike e tensioneve U0 dhe U0:

R
2
(2.4.14)
0
R1
Nga shprehja (2.4.14) shihet se tensioni n dalje U0 sht proporcional me ndryshimin
e
U

'
0

"
0

tensioneve n hyrje U2 dhe U1.

Shembull: Le t jet prdoruru prforcuesi operacional A 741, kurse R1=1k, R2=2k,
U1=2V, U2=5V; ather U0=(2k/1k)(5V-2V)=6V.
37

ELEKTRONIKA II
sht interesant t vrehet se qarku pr zbritjen e tensioneve prforcon vetm ndryshimin
e tensioneve U2 dhe U1. Ky qark dukshm dallon nga prforcuesi diferencial, i cili gjendet n
hyrje t prforcuesit operacional. Te prforcuesi diferencial, n hyrje t prforcuesit
operacional, mund t ndryshoj prforcimi pr shkak t ndrrimit t temperaturs, vjetrsis s
elementeve gjymspruese etj. Te qarku pr zbritjen e tensioneve mund t ndryshoj vetm pr
shkak t ndrrimit t rezistorve R1 dhe R2. N qoft se prdoren rezistort shtresor metali ose
rezistort prej teli, t cilt jan mjaft stabil, ather prforcimi i ndryshimit t tensioneve hyrse
praktikisht sht prher i njejt. Prforcuesi hyrse diferencial, i prforcuesit operacional, si
dihet m hert, faktorin e sinjaleve t prbashkta e ka t fundm (t caktuar). Gjithashtu, edhe
te qarku pr zbritjen e tensioneve ekziston faktori i sinjaleve t prbashkta, por ai kryesisht
varet nga devijimi i rezistorve R1 dhe R2 nga vlerat e sakta t tyre, megjithse, gjithashtu varet
edhe nga faktori i sinjaleve t prbashkta t vet prforcuesit operacional.N kto qarqe,
zakonisht, nuk prdoren rezistor me toleranc (devijim) m t madh se 1%.
Qarku pr zbritjen e tensioneve shpesh shfrytzohet tek sistemet simetrike, te t cilat
shfaqet (lajmrohet) sinjali i pengess n dy pruesit (linjat) e sistemit. Pr shembull, nse
kemi linjen prej dy pruesve q kalojn npr repartin industrial me elektromotor, t cilt
shkaktojn pengesa t forta t s njejts vler n t dy pruesit e linjes. N qoft se pengesat
jan t njejta, ather ky qark (pr zbritjen e tensioneve) i eliminon ato, ngase prforcon
ndryshimin e sinjaleve hyrse t tij.

PYETJE DHE DETYRA:

1. Prse rryma I0 n ekuacionin (2.4.6) sht negative ? T nxirret shprehja pr tensioni

n dalj t qarkut pr mbledhjen e tensioneve.
2. Ku mund t shfrytzohet qarku pr mbledhjen e tensioneve me koeficient t
ndryshm t prforcimit ?
3. T llogaritet tensioni n dalje U0 t qarkut pr mbledhjen e tensioneve nse jan
dhn: R0=20 k, R1=3 k, R2=6 k, R3=10 k, U1=200 nV, U2=600 nV dhe U3=100
nV.
4. T llogaritet vlera e rezistencs R3 n qarkun pr mbledhjen e tensioneve, ashtu q
tensioni n dalje t tij t jet i barabart me zero. Jan dhn: R 0=1 k, R2=6 k,
R1=6 k, kurse U1=200 nV, U2=3 nV dhe U3=-4 nV.
5. T shpjegohet principi i superponimit t gjendjeve ekuilibruese n qark.
6. Prse rezistort e poshtm R1 dhe R2 n fig.2.4.3. nuk ndikojn n shprehjen e
prforcimit t tensionit ?
7. T nxirret shprehja pr zbritjen e tensioneve.

38

ELEKTRONIKA II
8. Sa sht tensioni n dalje U0 t qarkut pr zbritjen e tensioneve nse dihen: R 1=500 ,
R2=6 k, U1=10 nV, U2=10,2 nV ?
9. Ku prdoret qarku pr zbritjen e tensioneve ?
Hyrja invertuese

2.5. PRFORCUESI OPERACIONAL ME RREGULLIM AUTOMATIK T ZEROS

Dalja

Gjat zhvillimit t elektroniks jan br gjithnj prpjekje m t mdha n ndrtimin e

prforcuesve t tensioneve njkahore se sa t atyre pr tensione alternative dhe ate si me gypa
elektronik ashtu edhe me gjymsprues. Me zbulimin e prforcuesve t integruar operacional
kto prpjekje deridiku jan realizuar, por akoma ka mbetur problemi i prforcimit t
tensioneve t vogla njkahore, q jan prej disa mV (p.sh.5 mV n dalje t termoelementit tek
matja e temperaturs), sepse pr nga vlera kto jan afr vlerave t tensionit t kompensimit
(gabimit). Zgjidhje ekonomike t ktij problemi paraqesin prforcuesit monolit operacional me
rregullim automatik t zeros. Edhepse ekzistojn disa variante t prforcuesit me rregullim
automatik t zeros, ktu do t prshkruhet principi q n bot konsiderohet sot si m optimal.
Prforcuesi
ndihms

Hyrja joinvertuese

Prforcuesi
OSCILATORI
kryesor

b)

Fig.2.5.1. a) Bllok-skema e prforcuesit me rregullim automatik t zeros;

b) Format valore t osciloskopit

39

ELEKTRONIKA II

N kt qark ekzistojn dy prforcues; kryesor dhe ai ndihms. Prforcuesi kryesor

shrben pr prforcimin e tensionit n hyrje dhe duhet t ket prforcim t madh pa riveprim
(spaku 1000 000). Prforcuesi ndihms shrben pr rregullimin automatik t zeros dhe mund
t ket prforcim dukshm m t vogl. Prve prforcuesve, ekzisistojn edhe oscilatori,
frekuenca e t cilit sht rreth 250 Hz dhe ndrprersit elektronik t realizuar me an t FETave. Kondensatort C1 dhe C2 shrbejn pr ruajtjen (memorimin) e prkohshme t tensionit.
Oscilatori jep tension drejtkndsh q shrben pr dirigjimin (ngacmimin, rregullimin) e
ndrprersve elektronik dhe prforcuesit ndihms. Gjat gjymsperiods s par T1,
fig.2.5.1.b), oscilatori i vendos ndrprersit (A, B dhe C) n pozitn 1, kurse gjat
gjymsperiods s dyt T2 ndrprersit vendosen n pozitn 2 e n at rast rregullohet zeroja e
prforcuesit kryesor.
Gjat gjymsperiods s par t tensionit drejtkndsh (T1), pra, kur ndrprersit jan n
pozitn 1, prforcuesi ndihms vetvets ja rregullon zeron. N kt rast skajet e tij hyrse jan
t lidhur shkurt dhe n hyrjen e tij ekziston vetm tensioni i gabimit pr shkak t tensionit hyrs
t kompensimit (mosprshtatjes). Tensioni i gabimit prforcohet me an t prforcuesit ndihms
dhe ashtu i prforcuar npr kontaktin 1 t ndrprersit B shkon n kondensatorin C 1.
Kondensatori C1 mbushet dhe nga ai tensioni shkon (prcillet) n konektort U os1 dhe Uos2 t
prforcuesit ndihms, prmes t cilve anulohet gabimi n hyrje t tij (anulohet tensioni i
gabimit q ekziston n hyrje t tij), gjegjsisht rregullohet zeroja e tij. Gjat ksaj
gjymsperiode (T1), gabimi vazhdimisht (n mnyr sukcesive) zvoglohet, kurse ajo pjes q
nuk sht anuluar (eliminuar) akoma prforcohet edhe mtutje me an t prforcuesit ndihms
dhe prsri sillet (shkon) n kondensatorin C1 dhe n konektort Uos1 dhe Uos2 pr rregullimin e
zeros s tij. N fund t gjymsperiods s par, pjesa e pa anuluar e gabimit n hyrje bhet e
paprfillshme (p.sh. 0,1 V). Tensioni, i cili edhe mtutje duhet t siguroj (mbaj) zeron e
rregulluar t prforcuesit ndihms, tash ruhet (memorohet) n kondensatorin C 1 dhe
vazhdimisht prcillet n konektort Uos1 dhe Uos2. Kshtu, zeroja e prforcuesit ndihms
rregullohet gadi n mnyr ideale dhe si i till, ai tash, mund t prdoret (shfrytzohet) pr
rregullimin e zeros s prforcuesit kryesor.
N gjymsperiodn e dyt (T2) oscilatori i vendos kontaktort n pozitn 2. N hyrje t
prforcuesit ndihms vjen tensioni i gabimit t hyrjes s prforcuesit kryesor. (Tensioni hyrs i
gabimit-kompensimit prforcohet me an t prforcuesit kryesor dhe kthehet n hyrjen e tij
invertuese prmes rezistorit R2, si sht shpjeguar n kapitullin 2.3.). Ky tension i gabimit, t
40

ELEKTRONIKA II
hyrjes s prforcuesit kryesor, prforcohet me an t prforcuesit ndihms, zeroja e t cilit ve
sht rregulluar, dhe prcillet n kondensatorin C 2. Kondensatori C2 mbushet me tensionin e
prforcuar t gabimit t hyrjes s prforcuesit kryesor dhe ai tension prcillet n konektort
Uos1 dhe Uos2 pr rregullimin e zeros s prforcuesit kryesor. Ky rregullim zgjat gjat gjith
gjymsperiods s dyt, kshtu q n fund t saj jet vetm nj pjes e paprfillshme e tensionit
t parregulluar t gabimit n hyrje t prforcuesit kryesor (p.sh. 1 V). Tensioni, i cili akoma
duhet t siguroj (ta mbaj) zeron e rregulluar t prforcuesit kryesor, vazhdon t ruhet
(memorohet) n kondensatorin C2 dhe vazhdimisht prcillet n konektort Uos1 dhe Uos2 pr
rregullimin e zeros.
N gjymsperiodn vijuese (T3) rregullohet zeroja e prforcuesit ndihms, e pastaj n
gjymsperiodn T4 prsri rregullohet zeroja e prforcuesit kryesor. Ciklet e tilla prsriten
vazhdimisht. Zakonisht nevojiten disa perioda t oscilatorit pr rregullimin e knaqshm t
zeros. Duhet theksuar, se as teoritikisht, zeroja nuk mund t arrihet (rregullohet, sepse, ather,
tensioni i prforcuar i gabimit n dalje t prforcuesit ndihms gjithashtu do t ishte i barabart
me zero, kshtu q nuk do t ekziston tension me t cilin do t rregullohej zeroja.
mimi i ktyre prforcuesve sht gati 10 her m i lart se mimi i prforcuesve t
zakonshm operacional. T japim n vazhdim t dhnat pr nj tip t ktij prforcuesi, dhe ate
konkretisht pr ICL 7650 t firms Intersil; prforcimi i tij sht 500 0000, tensioni i
mosprshtatjes (kompensimit, gabimit) n hyrje 2 V, ndrrimi i tensionit t mosprshtatjes n
hyrje nga temperatura 10 nV/C, rezistenca hyrse sht 10 12 , kurse frekuenca n t ciln
prforcimi i bjen n nj sht 2 MHz, etj. Nj shembull i prforcuesit invertues m prforcues
t till operacional sht treguar n fig.2.5.2.
Prforcuesit me rregullim automatik t zeros prdoren, kryesisht, n pajisjet matse,
p.sh. pr prforcimin e tensionit n dalje t termoelementit pr matjen e temperaturs, i cili
zakonisht sht prej disa mV. Gjithashtu kta prforcues jan t prshtatshm pr prforcimin e
tensioneve t vogla tek shiritat mats pr matjen e prdredhjes s materialit etj.
Dihet se me nxemjen e dy shtresave t metalit ose t lgures shfaqet tensioni. Kto rast
mund t shfaqen (ndodhin) n vendin e saldimit t pruesve, sepse ai ndrtohet prej bakri,
kurse materiali pr saldim sht lgur e zingut ose kallajit. Tensioni i shfaqur, n kto raste,
mund t jet dukshm m i madh se sa tensioni i gabimit t ktyre prforcuesve operacional pr
rregullimin automatik t zeros. Pr kt arsye duhet t prdoren lgurat speciale, si material
pr saldim, pr t evituar nxemjet e ndryshme, q mund t shfaqen n pika (vende) t ndryshme
n qark, ku jan prforcuesit operacional.

Dalja

Fig.2.5.2. Terminalet e prforcuesit operacional me rregullim automatik t

b)
zeros; b) prforcuesi invertues me prforcues t till.

41

ELEKTRONIKA II

Rsh 10 k

PYETJE DHE DETYRA:

1.
2.
3.
4.
5.

Prse ndonjher nevojitet me pasur prforcues me rregullim automatik t zeros ?

Si rregullohet zeroja e prforcuesit ndihms ?
Si rregullohet zeroja e prforcuesit kryesor ?
A mund t eliminohet plotsisht gabimi i stadit hyrs ?
T caktohen elementet e prforcuesit, ashtu q nga tensioni n hyrje prej U 1=5 mV
t fitohet n dalje tensioni prej 2 V (nj vler e rezistencs t prvetsohet).
6.
T caktohen elementet e prforcuesit, ashtu q rezistenca hyrse e tij t jet 1 k,
kurse prforcimi -500.
7.
N ka duhet pasur kujdes gjat saldimit t terminaleve (konektorve) t
prforcuesit me rregullim automatik t zeros ?

42

ELEKTRONIKA II

2.6. QARQET PR DIFERENCIM DHE INTEGRIM

N praktik, nganjher, shfaqet nevoja e ndrrimit t forms valore t tensionit. Pr

shembull duhet shndrruar (konvertuar) tensionin drejtkndsh n at trekndsh ose anasjelltas,
por frekuenca e sinjalit t mbes e njejt. Ndrrimi i forms s tensionit mund t bhet n shum
mnyra. Ktu do t prpunohet ndrrimi i forms s tensionit me an (ndihmn) t qarqeve pr
diferencim dhe integrim.
Qarqet pr diferencim japin n daljen e tyre tension q sht proporcional me
shpejtsin e ndrrimit t tensionit n hyrje. Zakonisht prmbajn kondensator dhe rezistor.
Kondensatori mbushet ose zbrazet kur tensioni ndryshon n t. Rryma e mbushjes ose zbrazjes
s kondensatorit rrjedh npr rezistor duke shkaktuar n t tensionin prkats dals. N qoft se
tensioni hyrs (n hyrje), gjegjsisht tensioni n kondensator sht konstant, ather nuk ka
mbushje apo zbrazje t tij; ska rrym t mbushjes ose zbrazjes dhe tensioni n dalje (n skajet
e rezistorit) sht i barabart me zero. N qoft se tensioni n hyrje ndryshon, kondensatori
mbushet ose zbrazet dhe n rezistor lajmrohet nj tension. Qarqet pr diferencim mund t jen
pasive dhe aktive. Spari do ti shqyrtojm qarqet pasive. Poqse u shtohen atyre prforcues
operacional fitohen qarqet aktive pr diferencim.
b)

c)
43

Fig.2.6.1. Qarku pasiv pr diferncim

ELEKTRONIKA II
Qarku pasiv pr diferencim.-Qarku
pasiv pr diferencim sht dhn n fig.2.6.1.
M s shpeshti prdoret pr shndrrimin e nj
forme t tensionit, q vjen n hyrje, n tjetrn q
fitohet n dalje, si n fig.6.2.2.a).

Fig.2.6.2. Format valore t tensioneve n hyrje dhe

n dalje t qarkut pasiv pr diferencim

44

ELEKTRONIKA II

Fig.2.6.2. Format valore t tensionit n hyrje

dhe n dalje t qarkut pasiv pr diferencim

Qarqet pasive pr diferencim zakonisht

shqyrtohen me an t tensionit drejtkndsh.
Format valore t tensionit n hyrje dhe n dalje
t qarkut pasiv pr diferencim jan dhn n fig.2.6.2. N momentin t 1, n hyrjen e tij sillet
tensioni drejtkndsh. Shihet, nga fig.2.6.2., se tensioni n hyrje rritet me shpejtsi t madhe
(rrpishm) dhe kondensatori fillon t mbushet kurse npr rezistorin R fillon t rrjedh rryma e
mbushjes (vija e plot). N fillim, kondensatori ka qen i zbrazt dhe tensioni n t ishte i
barabart me zero, prandaj tensioni i hyrjes dhe daljes, deri n momentin t 1, jan t barabart
me zero..Gjat mbushjes s kondensatorit, tensioni n t rritet, kurse tensioni n rezistorin R
zvoglohet (bjen). Pr shkak t ramjes s tensionit n rezistorin R, bjen (zvoglohet) rryma npr
t, e gjithashtu edhe tensioni n dalje t qarkut pasiv pr diferencim. Me mbushjen e
kondensatorit, rrjedha e rryms ndrprehet dhe tensioni n dalje bhet i barabart me zero. Kur
tensioni n hyrje, n momentin t2, bjen n zero,
kondensatori zbrazet n kahun e kundrt. Rryma e
zbrazjes ka kahje t kundrt (me vija t ndrprera) dhe
tensioni n dalje sht negativ. Elementet e qarkut pr
diferencim, zakonisht, zgjedhen asisoji q kondensatori t
mbushet shpejt, gjegjsisht q konstantja kohore e tij t
jet shum m e vogl se sa kohzgjatja e impulsit
drejtkndsh, gjegjsisht q prodhimi RC<<T, ku R dhe C
Fig.2.6.3. Qarku pasiv
pr integrim
jan elementet e qarkut pr diferencim, kurse T sht
perioda (kohzgjatja) e impulsit drejtkndsh n hyrje.
P.sh. le t jet kohzgjatja e impulsit drejtkndsh T=1 ms.
Ather, duhet q elementet e qarkut R dhe C t jen t
tilla q t vlej RC<<1 ms. N elektronik konsiderohet se
nj madhsi sht shum m e vogl se tjetra, kur sht 5
her m e vogl. Kjo do t thot se prodhimi RC duhet t
jet m i vogl se T/5, gjegjsisht RC<T/5. N kt
inekuacion kemi dy t panjohura (R dhe C), kshtu q
matematikisht ai nuk mund t zgjidhet. N teknik,
probleme t tilla, shfaqen shpesh, kshtu q t panjohurat
e teprta prvetsohen si t njohura n baz t
eksperiencs dhe t elementeve q jan n dispozicion. Le
t prvetsohet se vlera e kapacitetit C sht 100 nF,
ather rezistenca R llogaritet prej shprehjes R<1ms/
(510010-9 F), gjegjsisht R< 2000 .
N qoft se nuk plotsohet kushti RC<T, kondensatori nuk do t mbushej plotsisht gjat
kohzgjatjes (periods) s impulsit drejtkndsh, e as sdo t zbrazej gjat pauzs, kshtu q
tensioni n dalje do t dukej si n fig.2.6.2.c). Qarku me elemente t tilla nuk sht qark
prkats pr diferencim.

45

b)
c)

ELEKTRONIKA II
d)

Qarqet pasive pr integrim.- Qarqet pasive pr integrim n dalje japin tension q sht
proporcional me sasin e sjellur t elektricitetit n hyrje. N praktik, ky prkufizim rrall
prdoret, prandaj qarqet pr integrim, kryesisht, shfrytzohen pr prfitimin e vlers mesatare t
tensionit n hyrje ose pr shndrrimin e nj forme t tensionit n tjetrn. Edhe n kt rast,
spari do t analizojm qarkun pasiv pr integrim. Poqse atij i shtohet prforcuesi operacional
fitohet qarku aktiv pr integrim.

Qarku pasiv pr integrim sht dhn n fig.2.6.3. Ai m s shpeshti shqyrtohet me an t

tensionit drejtkndsh. Te ky qark duhet t jet RC>T, ku T sht kohzgjatja (perioda) e
impulsit drejtkndsh. Pr derisa vepron tensioni n hyrje, prej t 1 deri n t2, kondensatori
mbushet nprmjet rezistorit R dhe tensioni n t rritet si n fig.2.6.4.b). Gjat ksaj kohe (prej
t1 deri t2) kondensatori vetm pak mbushet, sepse rryma ngadal e mbush kondensatorin; n
kt rast, rezistenca dhe kapaciteti jan relativisht t mdhaja n krahasim me kohn e mbushjes
s tij. Shprehur matematikisht, duhet t jet RC>>T. N momentin t 2, tensioni n hyrje bjen n
zero dhe kondensatori zbrazet n kahun e kundrt npr rezistorin R dhe npr burimin e
impulsit drejtkndsh. Tensioni n kondensator bjen ngadal deri n momentin t 3. Prej
momentit t3 prsri mbushet e kshtu me radh. Tensioni n dalje t qarkut pr integrim ndrron
m ngadal se sa tensioni n hyrje, kshtu q, prafrsisht sht proporcional me vlern
mesatare t atij n hyrje.
Shembull: Le t jet C=100 nF dhe T=1 ms. Ather, prodhimi RC duhet t jet m i
madh se 5T, gjegjsisht RC>5T. Prej kndej fitohet se: R>5T/C=5110-3s/10010-9 F=50 k.
N qoft se RC<T, ather kondensatori
shpejt mbushet (fig.2.6.4.c) dhe ky paraqet qarkun
prkats pr integrim.
Qarku aktiv pr diferencim.- Qarqet
pasive nuk japin prher rezultate t knaqshme
(mund ta dobojn, por nuk mund ta prforcojn
tensionin), prandaj n vend t tyre prdoren qarqet
aktive pr diferencim dhe ato pr integrim
respektivisht.
Qarku aktiv pr diferencim sht dhn n
fig.2.6.5. Shqyrtimi i qarkut aktiv pr diferencim
bhet gjithashtu me an t impulseve
Fig.2.6.5. Qarku aktiv pr diferencim
drejtkndshe t forms si n fig.2.6.6.a). N
momentin t1, tensioni n hyrje sht i rrpishm,
b)
rritet
Fig.2.6.4. Format valore n hyrje dhe gjegjsisht
shpejt. Kondensatori
dalje t qarkut pasiv pr integrim
mbushet
npr
rezistencn
e
brendshme t gjeneratorit Rg, e cila zakonisht
sht e vogl, kshtu q rryma n fillim sht
46

Fig.2.6.6. Format valore t tensionit n hyrje dhe

n dalje t qarkut aktiv pr diferencim

ELEKTRONIKA II
relativisht e madhe dhe ka vlern, n kt rast, U 1/Rg. Kjo rrym rrjedh npr rezistorin R kah
dalja e prforcuesit operacional. N fillim, tensioni n dalje U 2 sht maksimal dhe negativ, e
pastaj shpejt bjen n zero ngase kondensatori shpejt mbushet. Kur t mbushet kondensatori,
rrjedha e rryms ndrprehet dhe tensioni n dalje bhet i barabart me zero. Kur tensioni n
hyrje U1, bjen n zero, kondensatori zbrazet n kahun e kundrt t shnuar me vija t ndrprera
n fig.2.6.5. Tani, n momentin t2, tensioni sht maksimal dhe pozitiv, (fig.2.6.6.b).
Kondensatori shpejt zbrazet, kshtu q edhe tensioni n dalje shpejt bjen n zero. Shpejtsia e
mbushjes dhe zbrazjes s kondensatorit, tek qarqet aktive pr diferencim, nuk varet nga
prodhimi RC, por nga prodhimi RgC. Vlera e tensionit n dalje varet nga rezistenca R, e
gjithashtu edhe nga rezistenca Rg; prforcimi i prforcuesit pr tension q ndryshon shpejt
(alternativ) sht i barabart me hersin e ktyre vlerave t rezistorve.
Qarku aktiv pr diferencim prdoret m s shpeshti (shumti) n automatik. Aty,
paralelisht me kondensatorin, zakonisht, lidhet (shtohet) nj rezistor R 1 (fig.2.6.7), npr t cilin
mund t kaloj rryma njkahore, ndrsa npr kondensator kalon vetm n rastin e ndrrimit t
tensionit n hyrje. Aplikimi i qarku t till
R1
R
mund t kuptohet nga sa vijon:
Le t jet termoelementi (pllaka-nxemsi) i
C
nj stufe elektrik i kyur n tensionin e rrjetit
+
t qytetit. Temperatura e tij fillon t rritet dhe
kur t arrij vlern e caktuar duhet zvogluar
+
U1
+
nxemjen (me rregulluesin e nxehtsis) ose t
U2
kyet (fiket) stufa elektrike. Po q se
termoelementi (nxemsit) sht prej materiali
q ngadal e prcjell (pron) nxehtsin,
Fig.2.6.7. Qarku aktiv pr diferencimtek
temperatura n pjesn e afrt t tij sht
i cili mblidhet vlera momentale e tensionit
dukshm m e lart se sa n pjest e largta t
n hyrje me shpejtsin e ndrrimit t tij.
tij. Kur temperatura n pjest e largta t tij
arrin vlern e nevojshme, nxehtsia
U1
zvoglohet, ose kyet (fiket) plotsisht stufa
elektrike.
Mirpo,
nga
rrethina
e
a)
termoelementit t nxehur mir akoma arrin
nxehtsia, kshtu q, edhepse stufa elektrike
t1
t2 t3
t4
t
sht kyur, temperatura edhe mtutje rritet
pr nj koh t shkurtr. Pr kt arsye, sht e
nevojshme t dihet vlera e temperaturs dhe
U1
shpejtsia e rritjes s saj, ashtu q stufa
elektrike t kyet m hert dhe q
b)
temperatura mos ta kaloj vlern e parashikuar
t
(dshiruar) t nxehtsis. Me ndihmn e
rezistorve R1 dhe R, prforcohet e dhna
Fig.2.6.8. a) Tensioni trekndsh n hyrje t qarkut aktiv
pr diferencimdhe b) Tensioni i fituar drejtkndsh n
dalje nga ai trekndsh n hyrje.

47

ELEKTRONIKA II
(informata) lidhur me temperaturn, kurse me ndihmn e kondensatorit C dhe rezistorit R
fitohet shpejtsia e rritjes s saj (temperaturs).

Me ndihmn e qarkut aktiv pr diferencim tensioni trekndsh mund t shndrrohet n at

katrkndsh. Le t veproj (sillet) n hyrje t qarkut aktiv pr diferencim (fig.2.6.5) tensioni
trekndsh si n fig.2.6.8.a). Prej momentit t 1 deri n momentin t2 tensioni n hyrje rritet
linearisht. Nga bazat e elektrotekniks dihet se sasia e elektricitetit n kondensator sht e
barabart me prodhimin e kapacitetit dhe tensionit n skajet e tij:
q = Cu
(2.6.1)
Poashtu sht e njohur se sasia e elektricitetit sht e barabart me prodhimin e rryms
dhe kohs:
q = it
(2.6.2)
N qoft se vlera e sasis s elektricitetit nga shprehja (2.6.2) zvndsohet n ekuacioni
(2.6.1) fitohet:
it = Cu

(2.6.3)

Prej kndej rryma i sht e barabart me:

i

C u
t

(2.6.4)

N qoft se shqyrtohet ndryshimi i tensionit U gjat ndryshimit t kohs t, ather pr

rrymn i fitohet:
U
i C
(2.6.5)
t
Shprehja U/t paraqet shpejtsin e ndryshimit (ndrrimit) t tensionit n kondensator.
N qoft se tensioni n kondensator ndrron n mnyr lineare, si n fig.2.6.8 a), ather edhe
rryma e mbushjes s kondensatorit sht konstante. Ajo rrym rrjedh kah dalja e prforcuesit
operacional. prodhimi i saj me rezistencn R, sipas ekuacionit (2.3.5), jep tensionin n dalje t
prforcuesit operacional me parashenj negative:
u2 i R C R

U1
t

(2.6.6)

Nga ekuacioni (2.6.6), shihet se shpejtsia e ndrrimit (ndryshimit) t tensioni n hyrje

sht konstante, kur n hyrje sillet (vepron) tensioni trekndsh. Ather, edhe tensioni n dalje,
gjithashtu, sht konstant. Gjat rritjes s tensionit n hyrje, tensioni n dalje sht negativ,
kurse gjat ramjes (zvoglimit) ai sht pozitiv, si n fig.2.6.8.b).
Shembull: Le t jet sjellur n hyrje t qarkut aktiv pr diferencim tensioni trekndsh
me amplitud prej 2 V dhe frekuenc prej 1 kHz. Kapaciteti i kondensatorit n hyrje sht 100
48

ELEKTRONIKA II
nF. T caktohet rezistenca R, ashtu q n dalje t fitohet (merret) tensioni drejtkndsh me
amplitud prej 5 V. Shihet se tensioni n dalje u 2 duhet t jet -5 V kur tensioni n hyrje rritet.
Poashtu shihet se U1=2 V dhe t=0,25 ms (tensioni n hyrje rritet prej zeros deri n vlern
maksimale pr nj t katrtn e periods prej 1 ms). Nga ekuacioni (2.6.6) fitohet se:
R

u 2 t ( 5) V 0,25 10 3 s

6,25k
C U 1
100 10 9 F 2 V

Qarku aktiv pr diferencim mund t prdoret pr zhvendosjen fazore t tensionit sinusoidal.

Edhe n kt rast prforcimi i qarkut aktiv pr diferencim prkufizohet si hrs i impedanss
ndrmjet hyrjes - dhe daljes (R) dhe impedanss ndrmjet hyrjes -dhe tensionit U1:
A

U2

U1

R
jCR
1
jC

(2.6.7)

Nga ekuacioni (2.6.8) marrim se:

U2 = - jRCU1

(2.6.8)

Nga Bazat e Elektrotekniks na sht e njohur se kur nj madhsi komplekse shumzohet

me j, fitohet nj madhsi e re komplekse e cila jet prapa (vonohet) saj pr /2. Kjo do t
thot se nga tensioni sinusoidal n hyrje, fitohet tensioni cosinusoidal negativ n dalje (forma e
tensionit n dalje sht e njejt, vetm se vonohet nga ai n hyrje pr /2. Antari RC tregon se
sa sht m i madh moduli (n kt rast amplituda) i madhsis dalse nga moduli i madhsis
hyrse.
Qarku aktiv pr integrim sht treguar n fig.2.6.9. N qoft se n hyrje t tij vjen
tensioni i nj polariteti, ather kondensatori do t mbushej prher n t njejtn kahje dhe
R
prforcuesi do t shkoj n ngopje. Kur tensioni n hyrje
sht zero, ather tensioni n rezistor sht zero; rryma
C
npr rezistor, sipas ligjit t Ohmit, sht zero dhe
kondensatori nuk zbrazet. Kondensatori mund t zbrazet
R
vetm me rrym t kahjes tjetr q rrjedh nga tensioni me
+
polaritet tjetr n hyrje. Pr kt arsye qarku aktiv pr
+
integrim shqyrtohet me an t tensionit drejtkndsh, si n
U1
+
fig.2.6.10.a). Prej momentit t1 deri n momentin t2,
U2
tensioni n hyrje sht konstant, prandaj edhe rryma npr
rezistor R, gjithashtu, sht konstante. Kjo rrym rrjedh,
Fig.2.6.9. Qarku aktiv pr integrim gjithashtu, npr kondensator dhe e mbush kondensatorin.
Nga ekuacioni (2.6.6) fitohet (caktohet) shpejtsia e
ndrrimit t tensionit n kondensator dhe n dalje t integratorit U 2 /t, e cila bjen (zvoglohet)
kur tensioni n hyrje sht pozitiv (u1 dhe u2 i kan ndrruar vendet sepse ky qark sht pr
integrim):
U 2
i
I
U
1
t
C
C
R C

(2.6.9)
49

ELEKTRONIKA II
N qoft se rryma sht konstante (I=U 1/R), ather tensioni sht funksion linear i
kohs. N qoft se kondensatori mbushet me rrym konstante, ather tensioni n t rritet n
mnyr lineare, si n fig.2.6.10.b), prej momentit t 1 deri n momentin t2. N momentin t2
tensioni ndrron polaritetin. Prej momentit t 2 deri n momentin t3 rryma rrjedh n kahje t
kundrt npr rezistor dhe zbraz kondensatorin. N momentin t3 kondensatori sht i zbrazur
dhe fillon mbushja e tij, n kahje t kundrt, deri n momentin t 4, e pastaj prsri zbrazet,
mbushet e kshtu me radh. Me an t qarku aktiv pr integrim, shihet se prej tensionit
drejtkndsh fitohet tensioni trekndsh.
N hyrje t prforcuesit operacional, praktikisht, gjithnj shfaqet (paraqitet) tensioni i
gabimit, prandaj, mund t ndodh q kondensatori t mbushet edhe pse n hyrje t qarkut pr
integrim ska (svepron, ssht sjell) fare tension; N qoft se kondensatori pandrpre
mbushet n t njejtn kahje, ather, tensioni n te vazhdimisht rritet prderisa prforcuesi t
vij (arrij) n ngopje. Pr kt arsye, paralel me kondensatorin lidhet rezistori R. Npr kt
rezistor zbrazet kondensatori, prandaj edhe n munges t tensionit n hyrje, tensioni n te
(kondensator), praktikisht, sht i barabart me zero. Poashtu, mund t ndodh, q tensioni n
hyrje t jet i ndryshueshm (alternativ), por i t njejtit polaritet, dhe duhet ti caktohet vlera
mesatare. N at rast kondensatori mbushet prher
n t njejtn kahje pr shkak t tensionit t t njejtit
u1
polaritet n hyrje, kurse prher zbrazet npr
rezistorin R pr t njejtn arsye. Tensioni n
kondensator (e gjithashtu edhe tensioni n dalje t
a)
prforcuesit), n at rast, sht proporcional me
vlern mesatare t tensionit n hyrje.
t1 t2 t3 t4
t
Qarku aktiv pr integrim prdoret (aplikohet,
shfrytzohet) edhe pr prpunimin e sinjaleve n
automatik, por me efekt t kundrt, nga ai, ve i
prshkruar m par t qarkut aktiv pr diferencim.
Qarku aktiv pr integrim prdoret shpeshher pr
u2
shndrrimin e tensionit drejtkndsh n at sharr
(koha e rritjes dhe ramjes s pjesve t tensionit
b)
ssht e njejt), p.sh. te osciloskopi (integratori i
Milerit), ose n at trekndsh (koha e rritjes dhe
t
ramjes s pjesve t tensionit sht e njejt), sikurse
tek disa prej gjeneratorve t funksionit (gjeneratort
e funksioneve jan qarqe q japin tension trekndsh,
drejtkndsh dhe sinusoidal prafrsisht), etj.
Fig.2.6.10. a) Tensioni drejtkndsh
Shembull: Le t vij n hyrje t qarkut aktiv pr
n hyrje t qarkut aktiv pr integrim integrim tensioni katror me amplitud prej 2V dhe
dhe b) tensioni trekndsh i fituar n frekuenc 1kHz; rezistenca R=10k, kurse
dalje t tij.
amplituda e tensionit trekndsh n dalje duhet t jet
5 V. T caktohet kapaciteti i kondensatorit C dhe
50

ELEKTRONIKA II
rezistenca e rezistorit R. N kt rast tensioni n dalje duhet t rritet prej zeros deri n 5V pr
nj t katrtn e periods, gjegjsisht pr 0,25 ms. Nga ekuacioni (2.6.9) kemi se:
C

u1 t
2 V 0,25 103 s

10 10 9 F 10 nF
3
u2 R
5 V 10 10

Rezistenca R caktohet ashtu q kondensatori shum pak t zbrazet npr te gjat kohs
s mbushjes ose zbrazjes me tension drejtkndsh n hyrje, gjegjsisht nga kushti q
RC>10T/4. Prej kndej fitohet se:
R=10T/4C=10110-3s/(41010-9F)=250 k
sinusoidal, por n kahje t kundrt me at t qarkut aktiv pr diferencim. Poashtu edhe qarqet
pasive pr diferencim dhe integrim bjn zhvendosjen fazore t tensionit sinusoidal, por ajo
sht dika m e vogl se /2; prve ksaj qarqet pasive dobsojn tensionin n dalje, kurse
ato pasive mund ta prforcojn ose ta dobsojn tensionin n dalje.
PYETJE DHE DETYRA:
1.
2.
3.
4.

Pr ka prdoren (nevojiten) qarqet pr diferencim dhe qaret pr integrim ?

Kur ekziston tensioni n dalje t qarkut pr diferencim ?
Sa sht tensioni n kondensator n momentin t2 n fig.2.6.2 ?
Prse n dalje t qarkut pasiv pr diferencim fitohet tensioni negativ n momentin
t2 t fig.2.6.2 ?
5.
far duhet t jet raporti ndrmjet konstantes kohore dhe periods s impulsit tek
qarku pasiv pr diferencim ?
6.
T llogaritet rezistenca te qarku pasiv pr diferencim nse jan dhn: C=1 nF,
kurse f=100 kHz.
7.
T llogaritet kapaciteti te qarku pasiv pr diferencim ns sht dhn f=10 kHz
(rezistenca t prvetsohet).
8.
ka japin n daljen e tyre qarqet pasive pr integrim ?
9.
far duhet t jet raporti mes konstantes kohore dhe kohzgjatjes s impulsit te
qarku pasiv pr integrim ?
10.
T llogaritet kapaciteti te qarku pasiv pr integrim nse sht R=10 k dhe
frekuenca e impulseve katrore f=5 kHz.
11.
T llogaritet frekuenca e impulseve katrore pr t cilat qarku pasiv pr integrim
punon mir nse sht R=100 k dhe C=1 F.
12.
Prej cilave elemente varet konstanta kohore te qarku aktiv pr diferencim ?
13.
T llogariten tensioni n dalje dhe frekuenca e tensionit drejtkndsh deri n ciln
punon mir qarku aktiv pr diferencim nse jan R g=500 , C=2 nF, R=10 k dhe
U1m = 0,2 V.
14.
Prse n hyrje t qarkut aktiv pr integrim nuk duhet sjellur tensionin e polaritetit
t njejt ?
15.
Pr ka nevojitet rezistori R dhe do t ndodh sikur t largohej ai ?
51

ELEKTRONIKA II
16.

Le t jet amplituda e tensionit drejtkndsh n hyrje t qarkut aktiv pr integrim

10 V, kurse rezistenca R=10 k dhe le t jet e nevojshme q amplituda e tensionit
trekndsh n dalje t jet 10 V. T caktohen kapaciteti C dhe rezistenca R.
17.
Le t jet amplituda e tensionit trekndsh n dalje t qarkut aktiv pr integrim 2V,
amplituda e tensionit drejtkndsh n hyrje 4V, kapaciteti i kondensatorit C=5 nF dhe
frekuenca 5 kHz. T caktohen rezistencat R dhe R.

R
+

U1

U2

Fig. 2.7.1. Kufizuesi i tensionit pozitiv

me burimdhe diod

2.7. KUFIZUESIT

Disa tensione elektrike jan tepr t larta (mdha) pr tu futur drejtprdrejt n qarqe
elektronike, prandaj duhet kufizuar ato. P.sh. prej tensionit alternativ t transformatorit duhet
formuar impulset pr ndonj qark digjital q punon vetm me tensione prej zero deri 5 V;
tensioni alternativ nuk lejohet t vij (veproj) n
hyrje t qarqeve digjitale, si dhe tensioni m i lart
se 5 V, prandaj duhet kufizuar ate. Kufizimi i
u1
tensioneve mund t bhet me qarqe pasive dhe
a)
aktive.
t0 t1 t2
t
Qarqet pasive pr kufizim.- Qarku pasiv
pr kufizim mund t realizohet me ndihmn e
diods, burimit dhe rezistorit pr kufizimin e
rryms, si n fig.2.7.1. Kufizimi i tensionit sht
dhn n fig.2.7.2, ku shihet se n hyrje vepron
u2
E+Ud
tensioni sinusoidal, kurse n dalje fitohet tensioni i
b)
kufizuar. Pr derisa tensioni u1 n hyrje sht m i
t
vogl se tensioni i burimit ndihms E kufizim nuk

Fig.2.7.2. Format valore e tensioneve

n qarkun e fig.2.7.1.

52

ELEKTRONIKA II
ka ngase potenciali i anods s diods sht m i ult se ai i katods, kshtu q dioda nuk
pron (prej momentit kohor t0 deri n momentin kohor t1). N momentin t1, tensioni n hyrje u1
R
+

Dz

U1

U2
D

Fig. 2.7.3. Kufizuesi i tensionit pozitiv

me diod dhe Zener diod

bhet m i lart (madh) se tensioni i burimit ndihms E. Potenciali i anods bhet m i lart se
n katod, d.m.th. dioda pron dhe nuk lejon (pengon) rritjen e mtutjeshme t tensionit n
dalje. Rezistori R shrben pr kufizimin e rryms npr diod dhe burimin E. M sakt, me kt
qark, gjymsperiodat pozitive t tensionit sinusoidal n hyrje kufizohen n vlern e tensionit
E+Ud, ku Ud sht tensioni i diods (pruese) kur pron. Me kt qark nuk kufizohen
gjymsperiodat negative t tensionit sinusoidal n hyrje, sepse dioda n kahun e kundrt nuk
mund t proj. Kufizime t ktilla ekzistojn shpesh n instrumente elektronike
(milivoltmetrat, osciloskopt, etj.) dhe shrbejn, kryesisht, si mbrojtje n rastet e kyjes s
gabuar t tyre.
Burimi ndihms (E) prdoret rrall n kufizuesit e tensionit, kurse Zener dioda shum m
shpesh prdoret ne kufizuesit e tensionit (fig.2.7.3). Tani, n kt rast, me Zener diod, tensioni
n dalje mund t rritet m shum se tensioni i pimit t Zener diods, kshtu q forma valore e
tensionit n dalje sht e njejt me at si n fig.2.7.2.b).
N qoft se duhet t kufizohet edhe gjymsperioda negative e tensionit sinusoidal n
hyrje, ather prdoren dy Zener dioda, si n fig.2.7.4. Zener dioda D 1 kufizon gjymsperiodn
pozitive t tensionit n hyrje, kurse ajo D2 ate negative (fig.2.7.5).
Shpeshher, n elektronik, nevojitet t kufizohet (ridrejtohet) tensioni pozitiv
(gjymsperioda pozitive e tensionit sinusoidal), kurse ai (gjymsperioda negative e tensionit
sinusoidal) negativ t shkurtohet (prehet) trsisht. Kjo mund t bhet me ndihmn e qarkut t
dhn n fig.2.7.6, kurse format valore t tensioneve n t jan dhn n fig.2.7.7. N regjimin
normal t puns, Zener dioda e kufizon tensionin pozitiv (gjymsperiodn pozitive t tensionit
sinusoidal n hyrje), p.sh. n 5 V, kurse pr at negativ ajo sillet (vepron) si diod e zakonshme
dhe e kufizon at (tensionin negativ) n rreth -0,7 V.
Rezistori R duhet ta kufizoj rrymn, n vlern e lejuar t rryms npr Zener diod.
Fuqia n rezistor, gjithashtu, nuk guxon ta tejkalon vlern e lejuar t fuqis n rezistor pr
tension maksimal (amplituda maksimale) n hyrje.

53

ELEKTRONIKA II
Shembull: Le t vij n hyrje t qarkut n fig.2.7.6 tensioni alternativ, vlera efektive e t
cilit mund t jet deri n 20 V (n kt rast amplituda e tensionit sht 28.2 V), kurse rryma e
lejuar maksimale npr Zener diod, n kahjen inverze t polarizimit, sht 20 mA. Rryma
maksimale npr Zener diod rrjedh pr amplitudn pozitive t tensionit n hyrje. Tensioni n
rezistorin R sht i barabart me ndryshimin e amplituds s tensionit n hyrje dhe tensionit n
Zener Diod (d.m.th. n kt rast sht 28.2 V-5 V=23,2 V). Kur kjo vler e tensionit (23,2 V),
pjestohet me rrymn maksimale npr Zener diod,
fitohet vlera minimale e rezistencs R=23,2V/20
u1
mA=1,16 k. Fuqia n rezistor, prafrsisht, mund t
a)
llogaritet si t ishte i kyur i tr tensioni hyrs
t0 t1 t2
t
n t. Prndryshe, sht vshtir t
u1
llogaritet fuqia e sakt n rezistor. N kt
a)
rast, fuqia n rezistor sht
t prafrsisht e barabart me:
u2
R
P=U2/R=(20 V)2/1.16 k = 0,344 W
b) +
+
Dz1
t
Kufizuesit aktiv.- Me kyjen e nj
kufizuesi pasiv (stadit vijues) n dalje t
z2 at valore
Fig.2.7.5.D
Form
b) t tensioneve
nj kufizuesi pasiv paraprak,
n qarkun e fig.2.7.4.
t
Fig.2.7.7. Format valore t tensioneve dukshm ndryshon tensioni n dalje,
kshtu q, m mir sht ather t
qarkun
e fig.2.7.4.
Fig. 2.7.4. Kufizuesi ipr
tensionit
pozitiv
prdoren kufizuesit aktiv, nj prej t cilve sht
dhe negativ me dy Zener diod
u2

U1

U2

treguar n fig.2.7.8. Pr gjymsperiodn pozitive t tensionit n hyrje U 1 n dalje fitohet tension

negativ. Kur ai e arrin vlern e tensionit t pimit t Zener diods D 1, ajo pron dhe tensioni
m nuk mund t rritet n kahjen negative (fig.2.7.9). Pr gjymsperiodn negative t tensionit
n hyrje fitohet tension pozitiv n dalje, i cili kufizohet n t njejtn mnyr me an t Zener
diods D2. N mnyr t ngjashme mund t realizohen edhe kufizues tjer me prforcues
operacional. Ata kan rezistenc t vogl n dalje, kshtu q n daljen e tyre mund t vij gadi
do
qark
tjetr elektronik.
R
+

U1

Dz

U2

Fig. 2.7.6. Kufizuesi me Zener diod q

kufizon tensionin pozitiv dhe shkurton
(pret) tensionin negativ.
54

ELEKTRONIKA II

D2

u1

D1
R2

a)
t0 t1

t2

R1
+

u2

+
U2

U1

b)
t

Fig.2.7.8.Format
Kufizuesi
aktivt
i tensionit
Fig.2.7.9.
valore
tensioneve
pozitiv
dhe
negativ
n qarkun e fig.2.7.8.

PYETJE DHE DETYRA:

1.
2.
3.
4.
5.

Kur duhet kufizuar tensionin ?

N princip, si bhet kufizimi i tensionit t nj gjymsperiode ?
Si kufizohen t dy gjymsperiodat e tensionit alternativ ?
Si bhet kufizimi i njrs dhe prerja e gjymsperiods s dyt t tensionit ?
T llogaritet rezistenca R dhe fuqia (e prafrt) n t te kufizuesi i njrs
gjymsperiod (tjetra gjymsperiod nuk kufizohet) t tensionit sinusoidal q vjen n
hyrje t tij, me vler efektive prej 50 V, kurse rryma e lejuar maksimale npr Zener
diodn e tij sht 10 mA n tension t pimit prej 6,2 V.
6.
Le t jet rezistenca e rezistorit R=2500 , kurse rryma e lejuar npr Zener diod
n kahjen inverze t saj sht 5 mA n tensionin e pimit prej 6,8 V. far tensioni
sinusoidal mund t kyet n hyrje t kufizuesit t treguar n fig.2.7.6.? Sa sht fuqia
(e prafrt), n at rast, n rezistor ?
7.
Le t vijn n hyrje t kufizuesit (ridrejtuesit) impulset katrore me amplitud 20 V,
kurse rryma e lejuar maksimale n Zener diod 15 mA n tensionin e saj t pimit prej
5,1 V (fig.2.7.6). Sa sht rezistenca R dhe fuqia e sakt n t ?

55

ELEKTRONIKA II
2.8. KRAHASUESIT E TENSIONIT

Krahasuesit e tensionit jan qarqe elektronike n hyrje t t cilave sillen nga dy tensione
t cilat duhet krahasuar, gjegjsisht pr t cilat duhet konstatuar se cili sht m e madh prej
tyre. Krahasuesit e tensionit mund t realizohen n teknikn diskrete, pastaj me prforcues
operacional, me qarqe t integruara speciale ose n teknikn digjitale. Shpeshher prdoren
pr shndrrimin e ndonj forme t tensionit n at drejtkndshe.
Krahasuesi i tensionit mund t formohet (ndrtohet) prej fardo qoft prforcuesi t
integruar operacional q ka prforcim t madh t tensionit, si n fig.2.8.1. Tensioni hyrs U 1
krahasohet me zero. N qoft se tensioni n hyrje U 1 sht pozitiv, ather pr shkak t
prforcimit t madh, t prforcuesit operacional, fitohet tension negativ i ngopjes n dalje
(fig.2.8.2) Pr tension negativ n hyrje sht e kundrta. Gjithashtu tensioni hyrs mund t sillet
n hyrjen +, kurse hyrja - t lidhet (kyet) pr mase. Tani, n kt rast, pr tension pozitiv
n hyrje, gjithashtu, fitohet tension pozitiv n dalje.
N qoft se njra hyrje (p.sh. hyrja +) e prforcuesit operacional kyet n nj tension,
p.sh. n at pozitiv, ather fitohet qarku si n fig.2.8.3. N kt rast, tensioni hyrs krahasohet
me tensionin referent +Ur. Kur tensioni hyrs sht m i madh se tensioni referent, ather
tensioni n dalje sht negativ dhe anasjelltas (fig.2.8.4).
Tensioni hyrs mund t vij, gjithashtu, n hyrjen joinvertuese dhe n at rast fitohet
tensioni i t njejtit polaritet n dalje me ate n hyrje.

U1
_
+
+
U1

+
U2
U2

Fig. 2.8.1. Krahasuesi i tensionit

i realizuar me prforcues operacional
q krahason tensionin hyrs me zero.

Fig.2.8.2. Format valore t tensionit

pr qarkun e fig.2.8.1.

56

ELEKTRONIKA II

U1
Ur
_
+
+
U1

+
U2
+Ur

U2

Fig. 2.8.3. Krahasuesi i tensionit

q krahason tensionin hyrs
tensionin referent.

Fig.2.8.4. Format valore t tensionit

pr qarkun e fig.2.8.3.

Tensionet e fituara n dalje t komparatorve n fig.2.8.1 dhe fig.2.8.3 jan relativisht t

mdha dhe shpeshher duhet kufizuar disa her. Prforcuesit operacional relativisht jan t
ngadalshm, kshtu q tensioni n dalje, zakonisht, mund t rritet me shpejtsi deri n 1 V/s.
N teknikn e integruar ndrtohen qarqe t posame, q shrbejn (prdoren) vetm pr
krahasimin e tensioneve (p.sh. A 710). tensioni i tyre n dalje sht i kufizuar (i ridrejtuar) dhe
mund t jet prej -0,5 V deri n +3 V, kshtu q drejtprdrejt mund t futen n qarqe digjitale.
Koha tipike e ramjes ose ngritjes (rritjes) s tehut t impulsit t tensionit n dalje sht 40ns.
Disa krahasues t integruar kan mundsi t kryejn edhe disa operacione logjike. P.sh. n dalje
t krahasuesit A 711 mund t formohet qarku logjik OSE.
PYETJE PR PRSRITJE:

1. Pr ka shrbejn krahasuesit e tensionit ?

2. far tensioni fitohet n dalje N qoft se hyrja pr tension referent gjendet n mas ?
3. N princip a mund t lidhet hyrja - pr mas, kurse n hyrjen + t sillet tensioni
hyrs ?
4. ka fitohet n dalje nse n hyrjen e dyt t krahasuesit kyet ndonj tension referent ?
5. ka fitohet n dalje t krahasuesit N qoft se tensioni n hyrje prher sht m i vogl
se tensioni referent ?

57

ELEKTRONIKA II
2.9. QARKU NGACMUES I SHMITIT

U1

+
U2

R2
+
U

R1

Fig.2.9.1. Qarku ngacmues i Shmitit

me prforcues operacional

Qarku ngacmues i Shmiti me prforcues

operacional sht treguar n fig.2.9.1.dhe paraqet nj
form t posame t komparatorit t tensionit. Nga
fig.2.9.1. shihet se tensioni prej daljes kthehet nw
hyrjen + tw pwrforcuesit operacional, pra ky
wshtw qark me riveprim pozitiv. Shqyrtimi i tij sht
mir t bhet me an t tensionit hyrs sinusoidal,
fig.2.9.2. Analizn mw sw lehti wshtw ta fillojm
nga momenti t1, nga se n at moment tensioni n
hyrje sht maksimal. Tash, tensioni n hyrjen -
sht m i madh se sa n hyrjen + dhe dalja gjendet
n ngopjen negative. Nj pjes e tensionit negativ n
dalje, prmes rezistorve R1 dhe R2, kthehet n hyrjen
+ dhe sht i shnuar me Ue q ka vlern:
U'

U 2 R1
R1 R2

(2.9.1)
Tensioni U sht negativ (n fig.2.9.2. sht shnuar me -U), sepse sht rrjedhim
(shkaktohet nga tensioni negativ n dalje) i tensionit negativ n dalje. Tensioni n hyrje sht
m i madh se sa tensioni n hyrjen + deri n momentin t 2. Ather, n momentin t2, tensioni
hyrs bhet m i vogl se sa tensioni negativ n hyrjen +.Tash, dalja kalon n ngopjen
pozitive dhe nj pjes e tensionit pozitiv t ngopjes kthehet n hyrjen + prmes rezistorve R 1
dhe R2 (ai tension sht pozitiv dhe n fig.2.9.2. sht shnuar me +U) duke rritur ndryshimin
e tensionit ndrmjet (mes) hyrjes + dhe -. Pr shkak t riveprimit pozitiv ky kalim
(ndryshim) sht shum i shpejt. Pr shkak se nj pjes e tensionit pozitiv t ngopjes kthehet n
hyrjen +, tash, tensioni referent sht pozitiv. Prej momentit t2 deri n momentin t3 tensioni n
hyrje (hyrs) sht m i vogl se sa tensioni n hyrjen
u1
+, prandaj dalja sht n ngopje pozitive. Pas
momentit t3 ciklet prsriten.
+U
Ndryshimi mes tensioneve +Udhe -U paraqet
ciklin e histerezs s qarkut ngacmues t Shmitit.
t1
t2
t3
t
Ndrrimet e tensionit hyrs n zonn e ciklit t
histerezs nuk ndikojn n tensionin dals, kshtu q
-U
ky qark sht i prshtatshm pr eliminimin e
pengesave t ndryshme. Qarku ngacmues i Shmitit
shpeshher shfrytzohet pr shndrrimin e tensionit
u2
sinusoidal n at drejtkndsh.
Shembull: Le t jen tensionet e furnizimit t
prforcuesit operacional +15 V dhe -15 V. (Tensionet
t
e ngopjes n dalje jan di m t vogla dhe prsriten
58

Fig. 2.9.2. Format valore t tensioneve

n qarkun ngacmues t Shmitit.

ELEKTRONIKA II
n mnyr ciklike me vlera +13 V dhe -13 V). T caktohen rezistencat e rezistorve R 1 dhe R2,
ashtu q nivelet ngacmuese t qarkut t Shmitit t jen +4V dhe -4V. Pam se tensioni n hyrjen
+ sht U=U2R1/(R1+R2). N kt ekuacion madhsi t njohura jan t gjitha madhsit pos R 1
dhe R2 dhe n princip ky ekuacion nuk mund t zgjidhet. Pr kt arsye prvetsohet rezistenca
R2=10 k dhe fitohet rezistenca:
R1=UR2 /(U2-U)=4V10k/(13V-4 V)=4,44 k..
N qoft se rezistori R1 kyet n ndonj tension referent, p.sh. pozitiv, e jo n mas si n
fig.2.9.1, ather cikli i histerezs zhvendoset n kahjen pozitive t boshtit koordinativ. N
qoft se tensioni referent sht mjaft pozitiv, ather t dy nivelet ngacmuese t qarkut t
Shmitit bhen pozitive. Kto versione t qarkut ngacmues t Shmitit shfrytzohen si rregullator
dypolar q aplikohen n automatik, si p.sh. pr rregullimin e temperaturs, nivelit etj. Kur
bjen temperatura deri n vlern q i prgjigjet nivelit t poshtm ngacmues t qarkut t Shmitit,
n daljen e tij fitohet tension pozitiv; kyet (automatikisht aktivizohet) termoelementi
(nxemsi) dhe temperatura n at furr rritet. Kur temperatura arrin vlern q i prgjigjet
nivelit t eprm ngacmues t qarkut t Shmitit, n dalje t tij fitohet (shfaqet) tensioni negativ i
cili automatikisht e ky (deaktivizon) termoelementin (nxemsin).Version i posam i qarkut
ngacmues t Shmitit prodhohet (realizohet) n teknikn e qarqeve digjitale.

Shembull: T llogaritet qarku ngacmues i Shmitit q shrben pr mbushjen e

akumulatorit t plumbit. Tensioni n akumulatorin pangarkes dhe pjesrisht t zbrazt sht
rreth 12,6 V, kurse 14,6 V kur sht i mbushur. Tensioni n akumulator le t shnohet me U 0.
Nga ridrejtuesi le t mund t fitohet tensioni i stabilizuar njkahor prej 15 V q shrben pr
furnizimin e prforcuesit operacional. Tensioni i ngopjes s prforcuesit operacional A 741
(U2) sht rreth 13 V. N qoft se skaji i poshtm i rezistorit R 1 sht i kyur n tensionin
referen Ur, ather, n rastin e prgjithshm mund t shkruhet: U 0-IR2-U2=0. Rryma npr
rezistor mund t caktohet nga ligji i Ohmit, ku tensioni n rezistorin R1 sht Ur-U0; pra:
I=Ur-U0 /R1. Kur shprehja pr rrymn zvndsohet n ekuacionin e siprm fitohet se:
U0-R2 (Ur-U0) /R1-U2=0
Pr dy nivele ngacmuese do t jen dy ekuacione t siprshnuara. Ekuacioni i par shkruhet
pr nivelin e poshtm ngacmues prej 12,6 V dhe tension n dalje prej -13 V:
12,6 V-R2(Ur -12,6 V)/R1-(-13 V)=0
Ekuacioni i dyt shkruhet pr nivelin e eprm ngacmues prej 14,6 V dhe tension n dalje prej
+13 V:
14,6 V-R2(Ur -14,6 V)/R1-13 V)=0
N dy ekuacionet e fundit t panjohura jan tensioni referent dhe rezistort R 1 dhe R2. Pr
zgjidhjen e ekuacioneve t siprme duhet prvetsuar, si t njohur, njrn prej madhsive t
59

ELEKTRONIKA II
njohura; p.sh. R1=1 k. Nga ekuacionet e siprme, pr R1=1 k, marrim se: R2=12 k dhe Ur
=14,73 V. sht e nevojshme t theksohet se pas ndrtimit t rregullataorit, me vlerat e
llogaritura, mund t shfaqet devijimi i toleruar i vlerave t llogaritura, ka shtron nevojn e
prshtatjes (adaptimit, optimalizimit) s tyre, poashtu sht vshtir t caktohet me ndihmn e
tensioneve se kur akumulatori sht i zbrazt plotsisht e kur pjesrisht. N fund, sht e
nevojshme t theksohet se akumulatori sguxon t lihet i zbrazt trsisht.
PYETJE DHE DETYRA:

1.
2.
3.
4.

far riveprimi prdoret te qarku ngacmues i Shmitit ?

Si prfitohet tensioni referent te qarku ngacmues i Shmitit ?
Si caktohen nivelet ngacmuese te qarku ngacmues i Shmitit ?
ka fitohet n dalje t qarkut ngacmues t Shmitit N qoft se tensioni n hyrje nuk e
kalon asnjrin prej niveleve ngacmuese ?
5. T caktohen rezistencat e rezistorve n qarkun ngacmues t Shmitit, N qoft se
tensionet e daljes n ngopje jan +10 V dhe -10 V dhe N qoft se sht e nevojshme
q nivelet ngacmuese t jen +5 V dhe -5 V.
6. T llogariten rezistencat (njra t prvetsohet) e rezistorve t qarkut ngacmues t
Shmitit, N qoft se tensionet e daljes n ngopje jan +13 V dhe -13 V dhe nse
nivelet ngacmuese duhet t jen +8 V dhe +8,5 V. Sa duhet tjet tensioni referent n t
cilin kyet rezistori R1 ?
2.10. NDIKIMI I PARAMETRAV REAL T PRFORCUESVE T INTEGRUAR
OPERACIONAL N KARAKTERISTIKAT E QARQEVE T REALIZUARA

N shpjegimin e deri tashm mbi aplikimin e prforcuesve t integruar operacional ata,

kryesisht, jan marr (trajtuar, konsideruar) si ideal; gjegjsisht se kan prforcim pakufi t
madh, rezistenc pakufi t madhe n hyrje, rrym t paprfillshme eksituese (ngacmuese), etj.
N disa raste karakteristikat e prforcuesve t integruar operacional, n t vrtet, jan shum t
afrta me ato t atyre ideal, ndrsa n raste tjera mund t dallojn shum nga ato t atyre ideal
dhe kufizojn aplikimin e tyre.
Ndikimi i prforcimit t fundm.- N kapitullin 2.3. pam se prforcimi i fundm
kufizon prdorimin e prforcuesve t integruar operacional dhe se prforcimi i prforcuesit me
riveprim duhet t jet dukshm m i vogl se sa prforcimi i t njetit prforcues pa riveprim.
Gjithashtu, n kapitullin 2.3. pam se prforcimi zvoglohet (bjen) me rritjen e frekuencs.
Kshtu, p.sh. pr prforcuesin A 741, i cili prdoret shum shpesh, prforcimi (i qarkut t tij
pa riveprim) fillon t bjen prej frekuencs rreth 5 kHz. N frekuencn prej 10 kHz, prforcimi i
tij sht vetm 100. Nse dshirohet t ndrtohet, me t vrtet, prforcues stabil operacional
me rezistor, pr lidhjen rivepruese, prforcimi i tij n kt frekuenc nuk guxon ta kalon 1.
Poqse prforcuesi sprdoret pr qllime matse, prforcimi i ktij prforcuesi, n kt
60

ELEKTRONIKA II
frekuenc, mund t jet edhe m i madh (p.sh. 10). Prandaj, prforcuesi i till pr frekuenca mbi
10 kHz, praktikisht nuk duhet prdorur.
Nw frekuenca tw larta (p.sh. 100 kHz) duhet pwrdorur llojin tjetwr tw pwrforcuesve
operacional (p.sh. A 7019, i cili wshtw i pwrdorshwm deri nw rreth 200 kHz). Nw frekuenca,
edhe mw tw larta, duhet pwrdorur pwrforcuesit me brezw tw gjerw frekuencor (A 702, i cili
wshtw i pwrshtatshwm pwr punw me frekuenca deri rreth 10 MHz, etj.).
Rezistenca e fundme hyrse praktikisht nuk ndikon n karakteristikat e qarqeve t
realizuara elektronike, ngase tensioni ndrmjet hyrjeve t prforcuesit operacional sht
paprfillshm i vogl (p.sh. 10 V), andaj edhe rryma, e cila ndikon n hyrje t prforcuesit
operacional sht paprfillshm e vogl (sipas ligjit t Ohmit vlera tipike e saj sht 10
V/1M=10 pA). N disa raste specifike, kur pr lidhje rivepruese duhet prdorur rezistenca
shum t mdha (p.sh. 10 M), duhet t aplikohen (prdoren) prforcuesit operacional me fet-a
n hyrje t tyre (p.sh. prforcuesi operacional TL 071) Me fjal tjera, pr t ditur saktsisht se
sa ndikon rezistenca hyrse n qarqet e realizuara elektronike nevojitet literatur plotsuese
jashta ktij libri.
Rezistenca e fundme dalse gjithashtu nuk ka ndikim t dukshm n karakteristikat e
qarqeeve t realizuara elektronike. N qoft se n dalje t prforcuesit operacional kyet ndonj
shpenzues, ather tensioni n dalje bjen pr nj vler t vogl. Kjo ramje e tensionit n dalje
U2 (fig.2.3.2) prcillet (bartet) prmes rezistorit R2 n hyrjen - t prforcuesit operacional.
Zvoglimi i tensionit n hyrjen - shkakton rritjen e tensionit n dalje. Kjo rritje e tensionit n
dalje zgjat gjithnj derisa ai t mos vij n vlern e prafrt t tij q ka pasur para se t kyet
shpenzuesi. Ndikimi i rezistencs n dalje t prforcuesit operacional detalisht nuk prpunohet
n kt libr, por mund t gjendet n literatur jashta ktij libri. Megjithat, ktu ekziston nj
kufizim.
N kapitullin 2.1. kemi par se n dalje t prforcuesit operacional gjendet kufizuesi i
rryms, i cili e mbron prej lidhjes s shkurt prforcuesin operacional. Rryma mund t rritet te
shumica e prforcuesve operacional deri n disa mA, kshtu q n dalje t tij, n rastin ton,
nuk duhet kyur rezistor me rezistenc m t vogl se 1 k, gj q vlen, gjithashtu, edhe pr
rezistorin R2 t treguar n fig.2.3.2.

61

ELEKTRONIKA II
Rryma hyrse eksituese n disa raste ka ndikim t madh n karakteristikat e qarqeve t
realizuara. Ndikimi i rrymave hyrse sht mir t analizohet (shqyrtohet) pa prezencn e
sinjaleve n hyrje t prforcuesit operacional (fig. 2.10.1). Rryma I B1 hyn n hyrjen +, kurse
rryma IB2 hyn n hyrjen - t prforcuesit operacional. Nj pjes e rryms IB2 rrjedh (shkon)
prej mass kah hyrja - npr rezistorin R 1, kurse pjesa tjetr rrjedh prej daljes s prforcuesit
operacional npr rezistorin R2, gjithashtu, kah hyrja - e prforcuesit operacional. Dihet se
rezistenca n dalje t prforcuesit operacional sht relativisht e vogl, kshtu q ndrmjet
hyrjes - dhe mass ekziston lidhja (kemi lidhjen paralele) paralele t rezistorve R 1 dhe R2,
pra kemi R1R2(R1+R2). N qoft se rezistencat R1 dhe R2 jan t mdha (p.sh. R1 = R2 =1 M),
R2
R1
IB1
G

A
+

IB2

Fig.2.10.1. Qarku pr caktimin e rrymave

n hyrje t prforcuesve operacional

ather edhe rezistenca ekuivalente e tyre sht relativisht e madhe (500 k). Vlera tipike e
rryms n hyrje t prforcuesit operacional sht 100 nA dhe ajo n kt rezistenc t madhe
shkakton tensionin (500 k/100 nA=50 mV) q sht shpeshher m i madh se sa tensioni i
mosprshtatjes (gabimit) n hyrje. N qoft se njri prej rezistorve R1 ose R2 sht me
rezistenc m t vogl (zakonisht sht R1) se 1 k, ather rezistenca ekuivalente mes
(ndrmjet) hyrjes - dhe mass sht m e vogl se sa n rastin kur rezistencat jan t
barabarta ( R1 = R2 =1 M) dhe ky gabim nuk duhet t jet i madh; ather rezistenca R 1 duhet
t lidhet n mnyr galvanike me masn e jo prmes (me an) kondensatorit. Zgjidhja e
problemit q shkakton rryma eksituese n hyrje t prforcuesve operacional mund t bhet n
tri mnyra:
N qoft se rezistencat R1 dhe R2, me t vrtet, duhet me qen t mdha, ather m s
miri sht prdorimi i prforcuesit operacional me fet-a, n stadin hyrs t tij, kshtu q pr
shkak t rryms s vogl eksituese t tij (100 pA) edhe tensioni n rezistencn ekuivalente
R1R2(R1+R2) do t jet, gjithashtu, i vogl (p.sh. (500 k/100 pA=50 V).
Mnyra e dyt sht prdorimi i rezistencave sa m t vogla pr R 1 dhe R2 (<10 k), ka
nuk sht prher e mundshme.
Zgjidhja e tret bazohet n vendosjen (lidhjen, kyjen) e rezistorit ndrmjet hyrjes +
dhe mass, si n fig.2.10.2. Rezistenca e tij duhet t jet e barabart me rezistencn e lidhjes
paralele t rezistorve R1 dhe R2. Ather, gabimi n rezistort R1 dhe R2 sht i barabart me
gabimin n rezistorin R dhe ai deridiku anulohet.
62

ELEKTRONIKA II

Ktu sht me rndsi t theksohet se ndrmjet cilsdo hyrje (shih prforcuesin

diferencial si stad hyrs t prforcuesit operacional) dhe mass (ose ndrmjet hyrjes dhe daljes)
patjetr duhet vendosur rezistor npr t cilin rrjedh (kalon) rryma eksituese; pa t prforcuesi
nuk do t mund t punoj sepse n at rast transistori hyrs nuk do t kishte rrym t bazs.
Rryma e mosprshtatjes (gabimit) n hyrje paraqet ndryshimin e rrymave hyrse IB1 dhe IB2
dhe shpeshher pamundson aplikimin e mnyrs s tret, t prmendur m par pr
eleminimin e problemit t shkaktuar nga rryma eksituese, sepse rrymat e barabarta I B1 dhe IB2
nuk shkaktojn t njejtat gabime, kshtu q ato nuk mund t anulohen trsisht.
Tensioni i mosprshtatjes (gabimit) n hyrje dukshm ndikon n prforcimin e tensioneve t
vogla njkahore (p.sh. 10 mV). Dihet, nga kapitulli 2.2, se ai mund t jet prej zero deri n 15
mV. Anulimi i gabimit, pr shkak t tensionit t mosprshtatjes (gabimit) n hyrje, bhet n
terminale (pina, kmbza, dalje) t posame t prforcuesit operacional, si n fig. prforcuesit
fig.2.10.3. Me an t potenciometrit rregullohet q tensioni n dalje me qen sa m afr zeros,
por n munges t tensionit n hyrje (por pa pranin e tensionit n hyrje ). Te tipet e vjetra t
prforcuesve operacional (si p.sh. te A 709), gabimi korigjohet me sjelljen e tensionit n
hyrjen e dyt dhe me regullimin e tij si n rastin paraprak (fig.2.10.4). Nga fig.2.10.4 shihet se
jan shtuar dy rezistor t shnuar me R me qllim t rregullimit (anulimit) sa m t mir t
gabimit.

R2

R2

R1

R1

P(10 k)

-U
Fig.2.10.3. Anulimi i gabimit, t shfaqur pr
pr shkak t tensionit t mosprshtatjes
(gabimit) n hyrje, me ndihm e potenciometrit,
t kyur n terminale t posame dhe tensionit
negativ t furnizimit.

R
+U

R
-U

Fig.2.10.4. Anulimi i gabimit, t shfaqur pr

pr shkak t tensionit t mosprshtatjes
(gabimit) n hyrje, duke sjellur tensionin
prkats n hyrjen +,

63

ELEKTRONIKA II

Shembull: T llogariten rezistencat 2R (R1=R2=R), ashtu q me potenciometrin P t 1

k

R2
R1
A
+

R1 R2
R'
R1 R2

Fig.2.10.2. Zvoglimi i ndikimit t rrymave

hyrse me ndihmn e rezistorit ndrmjet
hyrjes + dhe mass.

t arrihet prshtatje (rregullimi) prej 50 mV prderisa tensionet U jan t barabart me 15

mV. Nga t dhnat, shihet qart se tensioni, i trsishm, n potenciometr sht 100 mV.
Rryma npr potenciometr caktohet n baz t ligjit t Ohmit dhe sht e barabart me: I=100
mV/1 k=100 A. Kjo, e njejta, rrym kalon npr t dy rezistort (2R) dhe n secilin prej
tyre shkakton, prafrsisht, t njejtn ramje t tensionit prej 15 V. Tash, rezistenca e secilit prej
tyre llogaritet sipas ligjit t Ohmit si hers i tensionit prej 15 V dhe rryms prej 100 A, pra:
R1=R2=15 V/100 A=150 k. Pr shkak t tolerancs s rezistorve, njrin rezistor duhet ndar
n nj rezistor me rezistenc prej rreth 120 k dhe n nj potenciometr prej rreth 50 k.
Tensioni i mosprshtatjes (gabimit) n hyrje konsiderohet i rregulluar N qoft se bjen n
nj vler m t vogl se 100 V. N praktik sht vshtir t arrihet ndonj vler e till pr
tensionin e mosprshtatjes n hyrje, ngase nevojitet q n t njejtin potenciometr t bhet
rregullimi i tensionit prej -15 mV deri n +15 mV, kurse 100 V-i sht e treqindta pjes e atij
brezi t tensioni.
N teknikn e matjeve, zakonisht, lejohet q gabimi, pr shkak t tensionit t
mosprshtatjes (gabimit) n hyrje, t jet deri 1 % t krejt brezit t tensionit, prandaj, brezi m i
ult (ngusht) i tensionit t prforcuesit sht (sillet) prej zero deri n 100 mV. Ktij gabimi
(gabimit pr shkak t tensionit t mosprshtatjes n hyrje) i shtohen edhe gabimet pr shkak t
vjetrsis, ndrrimit t temperaturs s ambientit, etj., kshtu q gabimi i trsishm mund t
jet, zakonisht, deri n 1 %. Nganjher lejohet edhe brez m i ngusht i tensionit t
prforcuesit nn masa t rrepta sigurie dhe me intervenime t koh pas kohshme n
rregullimin (mabajtjen) e tij. Megjithat, pr tensione m t vogla se 100 mV n hyrje, sht
64

ELEKTRONIKA II
shum m mir t prdoren prforcuesit me rregullim automatik t zeros, t prpunuar n
kapitullin 2.5.
Shpejtsia e ndrrimit t tensionit n dalje (shih kapitullin 2.2.) ndikon dukshm n
prdorimin e prforcuesit operacional pr prforcim apo
u1
pr gjenerimin e impulseve. N qoft se n hyrje t tij
vjen (sillet) tensioni drejtkndsh (fig.2.10.5.a), ather
a) n daljen e tij paraqitet (fitohet), shpeshher, tensioni
n form trapezi.(fig.2.10.5.b).
Shpejtsia e kufizuar e ndrrimit t tensionit n
t
dalje mund t ket edhe pasoja tjera. T shqyrtojm
prforcimin e tensionit n frekuenca t ulta (p.sh. n 1
u2
kHz) dhe n frekuenca t larta (p.sh. n 100 kHz,
fig.2.10.6). Drejtza e pjerrt paraqet shpejtsin, e
b) mundshme, maksimale t rritjes s tensionit n dalje t
ndonj prforcuesi operacional (ngjajshm sht edhe
me ramjen e tij). N qoft se n hyrje t prforcuesit
t
operacional shfaqet (vjen, sillet) tension i vogl (ult) me
Fig.2.10.5. Ndikimi i shpejtsis s fundme frekuenca t lart u1, ai normalisht prforcohet dhe sht
t rritjes s tensionit n dalje n prforcimin padeformime.
e tensionit drejtkndsh.

N qoft se tensioni n hyrje rritet e frekuenca jet e njejt, ather, shihet se nuk mund
t fitohet tension sinusoidal i t njejts frekuenc n dalje; rritja e tij, n kt rast, do t jet e
kufizuar (limituar) me vij (drejtz) t pjerrt dhe zakonisht do t jet i deformuar, gjegjsisht
do t ket formn e trekndshit si tensioni u2 n fig.2.10.6. Rast i till, n praktik, lajmrohet
kur n dalje t prforcuesit operacional A 741 krkohet t fitohet tension i lart me frekuenc
rreth 30 kHz. N qoft se, me t njejtin prforcues, prforcohet tensioni i t njejts amplitud,
por me frekuenc m t vogl (ult), psh.prej (f=1 kHz) n fig.2.10.6, ather ai (tensioni n
dalje) nuk prputhet me vijn (drejtzn) e pjerrt dhe normalisht prforcohet. Karakteristikat e
prforcuesve operacional, shpeshher, ipen n form t diagramit pr t par se n ciln
frekuenc mund t fitohet tensioni maksimal sinusoidal n dalje.
Tensioni i zhurms n hyrje t prforcuesve t thjesht operacional sht rreth 25 V. Kjo
do t thot se me prforcues t till nuk duhet prforcuar tensionet alternative q jan afr ksaj
vlere. Pr prpunimin kaulitativ t sinjaleve akustike, niveli i sinjalit akustik duhet t jet pr 80
dB mbi nivelin e tensionit t zhurms. Prandaj, sht shum m mir t prdoren prforcuesit
me zhurm t vogl, si p.sh. LM 381, A 739 etj., te t cilt tensioni i zhurms n hyrje sillet
rreth 1V.
Shpejtsia maksimale e rritjes
s tensionit n dalje

65

ELEKTRONIKA II

Fig. 2.10.6. Ndikimi i shpejtsis s fundme n rritjen e tensionit n dalje

t prforcuesit t tensionit sinusoidal me frekuenc t lart..

PYETJE DHE DETYRA:

1. N cilat frekuenca mund t shprehet prforcimi i prforcuesit operacional prmes

rezistorve pr lidhje rivepruese dhe n cilat frekuenca duhet t merret parasysh ramja
e prforcimit t t njejtit prforcues pariveprim ?
2. far prforcues duhet prdorur n frekuenca t ulta e far n ato t larta ?
3. Si ndikon rezistenca e fundme hyrse n punn e prforcuesit operacional dhe pse ?
4. Si ndikon rezistenca e fundme dalse n punn e prforcuesit operacional dhe pse ?
5. Si ndikon rryma hyrse eksituese n punn e prforcuesit operacional kur rezistencat
n degn rivepruese jan t mdha e si kur jan t vogla ?
6. Si zvoglohet ndikimi i rryms hyrse eksituese?
7. Si ndikon rryma e mosprshtatjes (gabimit) n hyrje n punn e prforcuesit
operacional ?
8. Si ndikon tensioni i mosprshtatjes (gabimit) n hyrje n punn e prforcuesit
operacional gjat prforcimit t tensioneve t frekuencave t ulta (sa t ulta?), e si
gjat prforcimit t tensioneve t frekuencave t larta (sa t larta ?) ?
9. Si zvoglohet ndikimi i tensionit t mosprshtatjes (gabimit) n hyrje ?
10. A mund t eliminohet ndikimi i ndrrimit t tensionit t mosprshtatjes (gabimit) n
hyrje me ndrrimin e temperaturs ?

66

ELEKTRONIKA II
11. Cili lloj i prforcuesve operacional duhet t prdoret pr prforcimin e tensioneve
shum t vogla (sa t vogla ?) ?
12. Si ndikon shpejtsia e fundme e rritjes s tensionit n dalje te prforcimi i tensioneve
t frekuencave t larta ?

2.11. KARAKTERISTIKA FREKUENCORE DHE KOMPENSIMI FREKUENCOR

Prforcuesit e integruar operacional prbhen prej nj varg prforcuesish t lidhur njri

pas tjetrit duke filluar nga hyrja e deri n dalje t tyre. Kemi par se pr tension pozitiv n
hyrjen - t prforcuesit operacional fitohet tensioni negatv n dalje t tij, gjegjsisht faza i
ndrron tensionit t hyrjes pr 180.
Te prforcuesit e integruar operacional ekzistojn kapacitetet parazitore (t dmshme) t
cilave nuk mund tu iket. Disa prej kapaciteteve parazitore sbashku me ndonj rezistor
formojn qarkun pasiv pr integrim, i cili sht paraqitur n fig.2.11.1.a). N qoft se n hyrje
t tij vepron tensioni U1 npr qark do t rrjedh rryma I. Sipas ligjit t Ohmit tensioni U1 sht i
barabart me prodhimin e rryms I dhe impedanss s qarkut pr integrim R+1/(jC) pra:

1
I
U 1 R
jC

(2.11.1)

Tensioni U2, sipas ligjit t Ohmit, sht i barabart me prodhimin e impedanss

komplekse t kondensatorit dhe rryms s njejt I, pra:
U2 I

1
jC

(2.11.2)

67

ELEKTRONIKA II
A [dB]
100
80
R

60

- 6 dB/okt

+
40
I

U1

U2
20

a)

10

100

1kHz

10

100 1MHz f(Hz)

b)

Fig.2.11.1. a) Qarku pasiv pr integrim; b) Karakteristika frekuencore e

prforcuesit operacional me nj qark parazitor pr integrim.

Duke pjestuar an pr an shprehjen (2.11.1) me shprehjen (2.11.2) fitohet funksioni

transmetues U2/U1 i qarkut pasiv pr integrim:
1
1
1
j C
j C

1
1 jRC
1
I R
R
j

C
jC

U2

U1

(2.11.3)

N frekuenca t ulta (pr disa prforcues kjo nnkupton frekuencat rreth 1 Hz) mund t
konsiderohet (merret) se CR<<1. Ather jCR mund t mosprfillet n krahasim me njshin,
n shprehjen (2.11.3), kshtu q funksioni transmetues praktikisht bhet i barabart me nj.
Prbrenda prforcuesit operacional, n mnyr t njejt, mund t formohet qarku aktiv pr
integrim, i cili ka ndikim (efekt) t njejt n prforcuesin operacional. N baz t ksaj q u tha
m sipr, shihet se kapacitetet parazitore nuk kan ndikim n punn e prforcuesit t integruar
operacional. Burimet e rryms konstante prbrenda prforcuesve operacional sillen si m pasur
rezistenc t madhe (p.sh. 50 M) dhe pr kt arsye edhe konstantet kohore jan aq t
mdha, kurse frekuencat n t cilat fillon tiu bjer prforcimi jan shum t vogla (ulta).
Poashtu prej kapacitetit parazitor (i cili sht i lidhur ndrmjet hyrjes dhe daljes s prforcuesit)
fitohet kapacitet dukshm m i madh n baz t efektit t Milerit (shih Elektronikn I).
N frekuenca t larta (pr disa prforcues kjo nnkupton frekuencat mbi 100 Hz), CR,
n shprehjen (2.11.3), mund t konsiderohet si shumm shum m e madhe se 1, kshtu q ai
(njshi) mund t mosprfillet n krahasim me jCR, kshtu q shprehja (2.11.3) tash merr
formn:
U2
1
1

U1
jRC
j 2fRC

(2.11.4)

Nga ky ekuacion, (2.11.4), shihet se funksioni transmetues i qarkut n fig.2.11.1.a),

vazhdimisht bjen (zvoglohet) me rritjen e frekuencs. Le t jet funksioni transmetues pr nj
68

ELEKTRONIKA II
frekuenc f i barabart me A. Pr frekuencn dy her m t madhe se frekuenca f, d.m.th., pr
frekuencn 2f, funksioni transmetues, sipas shprehjes (2.11.4), do t jet dy her m i vogl se
sa funksioni transmetues pr frekuencn f, pra A=A/2, kurse:
A
A'
1
2
A 2
A
1

(2.11.5)

hersi i funksionit transmetues pr frekuencn f(A) ndaj atij pr frekuencn 2f(A) zakonisht
ipet n decibela (dB):
20 log

A'
1
20 log 6dB
A
2

(2.11.6)

Distanca (Largsia) ndrmjet dy frekuencave, prej t cilave njra sht dy her m e

madhe se tjetra quhet oktav (shkurt okt). Tani, mund t thuhet se funksioni transmetues i
qarkut n fig.2.11.1.a) bjen (zvoglohet) me pjerrtsi prej -6 okt/dB. Kjo do t thot se
2 e ka prforcimin shum t madh n
prforcuesi operacional me nj qark parazitor pr integrim
frekuenca t ulta, kurse n frekuenca t larta i bjen me pjerrtsi prej -6 dB/okt. Kjo
karakteristik sht dhn n fig.2.11.1.b), ku n boshtin horizontal sht vendosur frekuenca
n ndarje logaritmike, kurse n at vertikal sht vendosur prforcimi n decibel (dB).Te ndarja
logaritmike e boshtit horizontal kemi ndarjet mes frekuencave t njpasnjshme, te t cilat
secila sht dyher m e madhe se tjetra q vjen pas, gjegjsisht rritja e frekuencs, prej nj
oktave, sht prher e njejt.
Nga fig.2.11.1.b) shihet se prforcimi i prforcuesit operacional deri n nj frekuenc
sht konstant, e pastaj fillon t bjen, nga ajo frekuenc, me pjerrtsi prej -6 dB/okt.
Konsiderohet se prforcimi fillon t bjen me pjerrtsi prej -6 dB/okt kur sht CR=1, edhe
pse, n fakt, prforcimi aty ka ra ve pr
her.
Shembull: Le t jet R=50 M dhe C=20 pF. Prforcimi fillon t bjen prafrsisht n at
frekuenc ku sht CR=1, prej nga del se f=1/(2CR)=1/(22010-12 F5107 )=159 Hz.
Nganjher si njsi n boshtin horizontal t karakteristiks frekuencore (fig.2.11.1.b)
prvetsohet intervali (diapazoni, largsia) frekuencor ndrmjet dy frekuencave t tilla q njra
prej tyre sht 10 her m e madhe se tjetra e q quhet dekad (shkurt dek). Sipas ekuacionit
(2.11.4), funksioni transmetues, n frekuencn 10 her m t madhe se frekuenca f, sht 10
her m i vogl se funksioni transmetues n frekuencn f, dhe hersi ndrmjet tyre, i shprehur
n decibela (dB), do t ishte: 20 log 1/10 = -20 dB. Tash mund t thuhet se prforcimi bjen -20
dB n do dekad (-20 dB/dek), gj q sht njejt si me ra -6 dB pr do oktav (-6 dB/okt).
N ekuacionin (2.11.4) para CR gjendet njsia imagjinare j. Nga bazat e elektrotekniks
dihet se j-i para hersit t dy madhsive komplekse tregon se ato jan t fazuara pr 90 mes
veti. Prandaj, mund t konkludojm se prforcimi i prforcuesit n frekuenca t larta bjen me
pjerrtsi prej -6 dB/okt (ose -20 dB/dek) dhe fazohet pr plus 90.

69

ELEKTRONIKA II
N qoft se prforcuesi i integruar operacional prmban dy qarqe parazitore pr integrim
n vende t ndryshme, mbrenda tij, ather ato mund t paraqiten si n fig.2.11.2, ku ndrmjet
tyre mund t jen nj ose m shum stade prforcuese. Me qallim t analizs sa m t thjesht

supozohet se prforcimi i stadit prforcues, ndrmjet tyre, t jet i barabart me njsi (nj).
Funksioni transmetues i t dy qarqeve pr integrim sht i barabart me prodhimin e
funksioneve transmetuese t qarqeve ve e ve pr integrim, gjegjsisht:
Fig.2.11.2. Dy qarqe pr integrim
t ndar me prforcues njsi.

U3 U3 U2
1
1

U 1 U 2 U 1 1 jC2 R 2 1 jC1R 1

(2.11.7)

N rastin e prgjithshm C1R1 dhe C2R2 nuk jan t njejt (barabarta), prandaj prforcimi
i prforcuesit fillon t bjen, prafrsisht, prej frekuencs f 1, kurse qarku i dyt fillon t veproj
njejt n frekuencn e dyt f2. N kt rast karakteristika frekuencore e prforcuesit t integruar
operacional duket si n fig.2.11.3. Deri n frekuencn f1 prforcimi konsiderohet prafrsisht
konstant, e pastaj bjen pjerrtsi prej -6 dB/okt deri n frekuencn f 2. N frekuencn f2 fillon t
veproj edhe qarku i dyt parazitor pr integrim (C 2R2). N t dy emruesit e shprehjes (2.11.7)
mund t mosprfillet 1-shi ndaj C1R1 dhe ndaj C2R2, kshtu q ajo merr formn si:
sepse jj = -1.

U3
1
1
1

2
U1
jC2 R 2 jC1R 1
C1R1C2 R2

(2.11.8)

Nga ekuacioni (2.11.8) shihet se funksioni transmetues zvoglohet (bjen) me katrorin e

frekuencs () dhe se n frekuencn 2 her m t madhe sht 4 her m i vogl. Funksioni
transmetues dhe prforcimi i prforcuesit, t shprehur ne decibela (dB), zvoglohen (bijn) pr
-12 dB/okt (lexo: -12 dB n do oktav), sepse 20 log 1/4 = -12 dB. Kjo, gjithashtu, mund t
shprehet edhe si -40 dB/dek.
Poashtu, nga ekuacioni (2.11.8), shihet se funksioni transmetues i t dy qarqeve
parazitore pr integrim sht negativ n pjesn (zonn) ku pjerrtsia sht e barabart me -12
dB/okt, ka do t thot se te dyja qarqet parazitore pr integrim e vendosin fazn pr plus 180.
Shembull: Le t jet R1=50 M dhe C1=20 pF. Prforcimi fillon t bjer me pjerrtsi
prej -6dB/okt n frekuencn ku sht 1C1R1=1, prej nga fitohet se:
f1=1/ (2C1R1)=1/(22010-12 F5107 )=159 Hz.
Le t jet R2=500 k dhe C2 = 5 pF. Prforcimi fillon t bjer me pjerrtsi prej -12 dB/okt n
frekuencn ku sht 2C2R2=1, prej kndej fitohet se:
70

ELEKTRONIKA II
f2=1/(2C2R2)=1/ (2510-12 F500103 )=63 kHz.

Fig.2.11.3. Karakteristika frekuencore e prforcuesit me dy qarqe parazitore pr integrim.

Prforcuesit e integruar operacional q kan pjerrtsin e karakteristiks frekuencore
konstante prej -6 dB/okt, si p.sh. A 741 mund t prdoren normalisht me rezistor pr lidhjen
negative rivepruese. Prforcuesit operacional q kan pjerrtsin e karakteristiks frekuencore
prej -12 dB/okt mund t oscilojn dhe pr ta do t bhet fjal n vazhdim t ktij libri.
Prej hyrjes -, t prforcuesit operacional t dhn n fig.2.11.4, deri n dalje t tij,
tensioni prforcohet me prforcimin A t vet prforcuesit operacional dhe faza, normalisht, i
ndrron pr 180. Poqse prforcimi bjen pr -12 dB/okt, ather faza ndrron edhe pr plus 180,
kshtu q vendosja e trsishme fazore do t jet 360. Nj pjes e tensionit t prforcuar U 2
prej daljes s prforcuesit kthehet n hyrjen - t tij prmes rezistorve R 2 dhe R1. Rezistori R1,
nprmjet gjeneratorit G sht praktikisht i lidhur n mas (sepse rezistenca e brendshme e
gjeneratorit sht shum e vogl, p.sh. 50 ), kshtu q, rezistori R 1 sbashku me rezistorin R2
formojn dobsuesin, dobsimi i t cilit sht i barabart me hersin e tensionit U2 dhe U:

U 2 R R2

U'
R1

(2.11.9)

Tensioni i kthyer U, tash sht n faz me tensionin paraprak n gjenerator, dhe poqse
sht mjaft i madh, gjeneratori mund t kyet, ngase e zvndson tensioni i kthyer. Tensioni
U prforcohet tash me prforcimin A dhe srish fitohet tensioni U 2. Nga tensioni U2 prsri
71

ELEKTRONIKA II
fitohet tensioni U, e kshtu me radh. Shihet se n prforcues lajmrohet (ekziston, shfaqet)
R2
R1
+

A
+

U2

Fig.2.11.4.Qarku pr shpjegimin
e oscilimeve t prforcuesit operacional.

tensioni alternativ, i cili nuk rrjedh (vjen, shkaktohet) prej tensionit n hyrje, sepse prodhohet
(shkaktohet, gjenerohet) nga vet prforcuesi. Tensioni alternativ, i fituar n kt mnyr nga
vet prforcuesi, vazhdon t prforcohet (rritet) prderisa prforcuesi t mos vij n ngopje,
prandaj sht edhe i deformuar. N kt rast, nga prforcuesi sht fituar oscilatori. Frekuenca e
oscilimit t prforcuesit sht vshtir t parashihet.
sht interesant t shqyrtohet fillimi i oscilimit t prforcuesit t till. N qoft se n
hyrje t prforcuesit nuk sjellim (ka) tension fare, ather oscilimet (vibrimet) e vogla t
tensionit, t cilat ekzistojn (lajmrohen) prher n qarqe elektrike, prforcohen dhe e sjellin
(qojn) prforcuesin n oscilime. Prforcuesi oscilon ather kur prforcimi i tij sht m i
madh (ose i barabart) se dobsimi i qarkut riveprues dhe kur shfazimi i gjithmbarshm i tij
sht 360. Ather prforcuesi nuk sht i prdorshm. Pengimi (Evitimi) i oscilimeve quhet
kompenzim frekuencor i prforcuesit operacional
Mnyra m e thjesht e kompensimit frekuencor sht me vendosjen e piks s puns s
prforcuesit n at vend ku pjerrtsia e karakteristiks s tij frekuencore sht -6 dB/okt, si p.sh.
n pikn A1, n fig.2.11.5. Aty, n pikn A1, prforcimi i prforcuesit operacional sht 40 dB
(20 log 100 = 40 dB). Po aq duhet t jet edhe dobsimi nprmjet rezistorve R 1 dhe R2, pra
20 log [(R1+R2)/R1] duhet t jet, gjithashtu, rreth 40 dB, ose me fjal tjera, rezistenca R 2 duhet
t jet rreth 100 her m e madhe se rezistenca R1.

Shembull: Le t jet R1=1 k; ather R2 duhet t jet rreth 100 k. Tash, prforcimi i
prforcuesit sht i barabart me dobsimin e qarkut riveprues (lidhja rivepruese sht e
realizuar me an t rezistorit R2), mirpo, pr shkak t pjerrtsis prej -6 dB/okt zhvendosja e
prgjithshme fazore (fazimi) sht 270, prandaj nuk vjen deri te oscilimi i prforcuesit. E
met e kompensimit t ktill frekuencor sht prforcimi i madh i krejt prforcuesit q nuk
nevojitet gjithmon.
72

ELEKTRONIKA II

A
(dB)
100
80
60
40
20

Kompensimi frekuencor mund t bhet edhe pr vlera m t vogla t prforcimit t

krejt prforcuesit duke shtuar nj rezistor
ndrmjet hyrjes - dhe mass si n fig.2.11.6. Le
t jet p.sh. R1=2 k, R2=10 k dhe R=100 .
Prforcimi i tensionit U1, nga ana e krejt
prforcuesit, sht i barabart me -R2/R1 = -5.
Dobsimi i tensionit, i cili do t shkaktonte
-6 dB/okt
oscilimin e prforcuesit sht (R2 +R)/R=101,
mirpo prforcuesi nuk oscilon ngase pr
A1
tensionin e oscilimit pika e puns sht n vendin
e shnuar me A1 n fig.2.11.5, gjegjsisht n
vendin ku pjerrtsia e karakteristiks frekuencore
-12 dB/okt
sht -6 dB/okt. Prforcimi i tensionit, i cili do t
1 10

100 1 kHz 10
R2

Fig.2.11.5. Karakteristika frekuencore e prforcuesit

R1
operacional
me prforcimin e zgjedhur aty ku sht
pjerrtsia -6 dB/okt.+
+
A
+
+
U1

R2

100 1 MHz f (Hz)

U2

Fig.2.11.6.Qarku pr kompensimfrekuencor
i realizuar me shtimin e rezistorit me rezistenc
t vogl ndrmjet hyrjes - dhe mass.

R1
+

A
+

R
U1

U2
C

Fig.2.11.7. Eleminimi i gabimit pr rrym

njkahore tek kyja e rezistorit ndrmjet
hyrjes - dhe mass

shkaktonte oscilimin e prforcuesit n pjesn e karakteristiks frekuencore me pjrrtsi prej -12

dB/okt, sht m i vogl se dobsimi i qarkut riveprues, t lartshnuar m par, prandaj
oscilimet eventuale t prforcuesit do t zvogloheshin (binin, shuheshin) shum shpejt n zero.
T tregojm edhe se rezistenca e vogl ndrmjet hyrjes - dhe mass nuk ndikon shum n
karakteristikat e prforcuesit. N kapitullin 2.3. pam se tensioni ndrmjet hyrjeve t
prforcuesit operacional sht shum i vogl (p.sh. 10 V). N qoft se tensioni i till, i vogl,
pjestohet me rezistencn prej 100 , nga shembulli paraprak, ather (10 V/100 = 0,1 A)
fitohet rrym shum e vogl (0,1 A), e cila sht dukshm m e vogl se rryma npr
rezistort R1 dhe R2 dhe vlera tipike e s cils sht e rendit mA.
Edhe kjo rrym mund t eleminohet nse n varg me rezistorin R lidhet kondensatori C, si
n fig.2.11.7. Kondensatori C zgjedhet i till q t jap lidhje t shkurt pr frekuencat e
oscilimeve eventuale dhe t jet si element prbrs (pjes e) i qarkut pr integrim, i cili do t
shqyrtohet n vazhdim t ktij teksti.
Posarisht, duhet t theksohet se kompensimet frekuencore t treguara (dhna) n
fig.2.11.6.dhe fig.2.11.7.nuk mund t aplikohen n prforcuesin joinvertues; n at rast rezistori

73

ELEKTRONIKA II
R1 do t ishte i teprt sepse do ta kishte t lidhur paralel rezistencn R q sht dukshm m e
vogl se rezistenca R1.
Me mnyra tjera t kompenzimit frekuencor, kryesisht tentohet t sigurohet pjerrtsia
prej -6 dB/okt n krejt karakteristikn frekuencore. Nj shembul (mnyr e) i kompensimit
frekuencor q siguron pjerrtsin prej -6 dB/okt deri n prforcimin 0 dB sht treguar (dhn)
n fig.2.11.8.a. Prforcuesit operacional nga jasht i shtohet qarku pr integrim R,C, i cili
fillon ta zvoglon prforcimin nga frekuenca f3, prandaj krejt karakteristika frekuencore ka
pjerrtsi t prhershme (konstante) prej -6 dB/okt, si n fig.2.11.b (me vija t ndrprera) dhe e
pret boshtin horizontal aty ku prforcimi sht 0 dB, gjegjsisht, para frekuencs f 1, prej t cils
do t kish filluar ramja e prforcimit t prforcuesit pa kompenzim. Normalisht, tash, deri te
oscilimi i prforcuesit, nuk mund t vij, por, karakteristika frekuencore sht dukshm m e
keqe (dobt) se ajo origjinale. Kjo mnyr e kompenzimit frekuencor aplikohet te prforcuesit e
tensionit njkahor ose t atyre me ndryshim t ngadalshm t tensionit. Frekuenca, prej s cils
fillon t bjen prforcimi me pjerrtsi prej - 6 dB/okt, caktohet, prafrsisht, nga ekuacioni
(2.11.3) pr funksionin transmetues t qarkut pasiv pr integrim, pr CR=1.
Shembull: Prforcimi i prforcuesit pa riveprim sht konstant dhe ka vlern 70 dB, por,
pastaj fillon t bjer me -6 dB/okt, n frekuencn 100 kHz dhe me -12 dB/okt n frekuencn 3
MHz. Prforcuesi i till do t osciloj poqse nuk bhet kompenzimi frekuencor. N qoft se
atij i shtohet nga jasht qarku pr integrim, si n
fig.2.11.8.a, shihet se prforcimi duhet t bjen nga
70dB, n nj frekuenc f3, deri n 0 dB n
frekuencn 100 kHz. Nevojitet t caktohet frekuenca
f3 te e cila fillon t bjer prforcimi, e n baz t saj t
caktohen elementet R dhe C. Nga trekndshi me
vija t ndrprera (fig.2.11.b), shihet se pjerrtsia prej
6 dB/okt fitohet sikur 70 dB t pjestohet me numrin e
oktavave, pra: n:6 dB / okt = 70 dB/n. Prej kndej
del se numri i oktavave t nevojshme sht n=70
dB/6 dB/okt=11,66 okt. Pr n oktava largsia (distanca) ndrmjet frekuencave t njpasnjshme
sht 211,66=3236 her. Frekuenca, e cila sht 3236 her m e ult (vogl) se 100 kHz, sht
frekuenca f3 =100 000 Hz/3236=30,9 Hz. Pr kt frekuenc duhet t jet CR=1. Do t
supozojm (prvetsojm) se C=1 F, ather R=1/(230,910-6F)=5153 .
Fig.2.11.8.a. Kompensimi frekuencor me
qark pasiv pr integrim

Pjerrtsia konstante (e prhershme) e

karakteristiks frekuencore prej -6 dB/okt mund t
arrihet, gjithashtu, me prdorimin (aplikimin) e
qarkut pr integrim i cili vepron vetm n nj pjes t karakteristiks frekuencor, pastaj me
prdorimin e qarkut pr diferencim, me kombinimin e tyre, etj. N shembull i qarkut pr
integrim, i cili vepron vetm n nj pjes t karakteristiks frekuencore ve sht treguar
(dhn) n fig.2.11.7. N frekuenca t ulta ky qark (fig.2.11.7) sepse impedansa e kondensatorit
74

ELEKTRONIKA II
C n frekuenca t larta
sht shum (llogaritet si pakufi) e madhe, prandaj funksioni transmetues i ktij qarku, prej
tensionit U2 deri n hyrjen - t prforcuesit operacional ipet me ekuacionin (2.11.9). N
frekuenca t mesme, impedansa e kondensatorit bhet m e vogl dhe funksioni transmetues i
qarkut bjen me pjerrtsi prej -6 dB/okt. N frekuenca t larta, kondensatori paraqet lidhje t
shkurt, kshtu q qarku do t veproj si dobsues, ku dobsimi bhet (kryhet) nprmjet
rezistorve R1 dhe R2.

Fig.2.11.8.b. Prfitimi i karakteristiks frekuencore me pjerrtsi -6 dB/okt.

Prodhuesi i prforcuesit operacional zakonisht i jep vlerat e elementeve pr kompensimin
frekuencor t cilat jan t ndryshme pr vlera t ndryshme t prforcimit me riveprim dhe ato i
jep n form tabelare ose n form t diagrameve. N fig.2.11.9.a) jan dhn karakteristikat
frekuencore t prforcuesit operacional A 709 pr vlera t ndryshme t prforcimeve me
riveprim negativ, pr t cilat prforcime jan dhn edhe vlerat e elementeve pr kompensim
frekuencor. P.sh. pr prforcimin e prforcuesit t barabart me 40 dB (100 her), elementet pr
kompensim frekuencor duhet t ken vlerat vijuese: C 1=100 pF, R1=1,5 k dhe C2=3 pF. Pr
kto vlera, si shihet edhe nga lakorja n fig.2.11.9.a), prforcimi, praktikisht, sht
konstantderi rreth frekuencs 200 kHz. Pr kyjen (lidhjen) e elementeve pr kompensim
frekuencor, zakonisht rezervohen (lihen) vende (pina) t posame n prforcuesin operacional,
si n fig.2.11.9.b).

75

ELEKTRONIKA II

a)

b)

Fig.2.11.9. a) Karakteristika frekuencore me vlera t ndryshme t elementeve pr kompensimin

frekuencor t prforcuesit operacional A 709; b) mnyra (vendet) e lidhjes s elementeve pr
kompensim frekuencor.

76

ELEKTRONIKA II
PYETJE DHE DETYRA:

1. Prej cilave elemente formohen qarqet parazitore pr integrim n prforcuesit

operacional ?
2. Pr arsye konstantet kohore jan t mdha ?
3. Le t jet rezistenca ekuivalente e burimit rrymor (t rryms) R=100 M dhe kapaciteti
parazitor 20 pF. N ciln frekuenc prforcimi fillon t bjen ?
4. Le t jet kapaciteti parazitor 5 pF dhe le t ket filluar prforcimi t bjen n frekuencn
10 kHz. Sa sht rezistenca e ktij qarku parazitor ?
5. sht oktava dhe prse prforcimi zvoglohet (bjen) me -6 dB/okt ?
6. Sa sht fazimi (zhvendosja fazore e)i qarkut parazitor pr integrim ?
7. Si prkufizohet funksioni transmetues (raporti transmetues) i dy qarqeve parazitore pr
integrim t lidhura n kaskad ?
8. Sa sht funksioni transmetues i qarkut t dyfisht parazitor pr integrim n frekuenca
t ulta, t mesme dhe t larta ?
9. Sa sht zhvendosja fazore (fazimi) e qarkut t dyfisht parazitor pr integrim ?
10. N ciln frekuenc fillon t bjen prforcimi me pjerrtsi -6 dB/okt n qoft se sht
C1=10 pF, R1=20 M; e n ciln frekuenc fillon t bjen me pjerrtsi -12 dB/okt N
qoft se C2=10 pF, R2=500 k ?
11. Le t krkohet q t jet prforcimi i prforcuesit invertues i barabart me -8, kurse
prforcuesi ka pjerttsin -6 dB/okt n prforcimin -50, ndrsa n prforcimin -8 ka
pjerrtsin -12 dB/okt. T caktohet R2 dhe R n qoft se sht R1=2 k.
12. T caktohen elementet pr kompensimin frekuencor t prforcuesit operacional A 709,
N qoft se prforcimi me riveprim sht 10.

77

ELEKTRONIKA II
2.12. KOMBINIMI I PRFORCUESVE OPERACIONAL ME TRANSISTOR T FUQIS

Prforcuesit e integruar operacional mund t japin rrymn n dalje deri n disa mA (p.sh.
A 741 dhe TL 071 n dalje mund t japin rrym deri n 20 mA) Mbi kt vler rryma
zakonisht kufizohet me an t qarqeve t posame t prforcuesit operacional. Ekzistojn disa
lloje t prforcuesve operacional dhe ate kryesisht t ndrtuar n teknikn hibride, t cilat mund
t japin n dalje rryma m t mdha se 1 A, por jan t rrall dhe t shtrenjt (si p.sh. L 165 i
firms SGS jep n dalje t tij rrym deri n 3 A). Kto rryma t mdha jan t nevojshme,
nganjher, pr ngasjen e elektromotorve, releve etj. Poashtu, nganjher, tek pajisjet e
frekuencave t ulta, si p.sh. te prforcuesi me altoparlant n dalje, sht e nevojshme q
prforcuesit t japin rrym dhe fuqi m t madhe n dalje.
Rryma e madhe (p.sh. 0.3 A) dhe fuqia e madhe (p.sh. 3 W) mund t fitohen (merren)
mjaft thjesht, nn t njejtin tension t furnizimit, duke kombinuar prforcuesit operacional me
transistort e fuqis.
Transistort e fuqis
vendosen n dalje t
prforcuesit operacional
ashtu
q
zakonisht
formojn
(paraqesin)
prforcues plotsues t
rryms, kurse bashk me
prforcuesin operacional
formojn prforcuesin e ri
Rsh
operacional me rrym m
t madhe n dalje. Te kta
prforcues
nevojitet,
zakonisht, t sigurohet
ftohje m e madhe e
Fig.2.12.1. Kombinimi i prforcuesit operacional dhe
transistorve.
transistorit t fuqis pr tension pozitiv n dalje.
N
qoft
se
tensioni n dalje (dals)
sht vetm pozitiv, ather rrym e madhe mund t fitohet me kombinimin e prforcuesit
operacional me transistorin e fuqis si n fig.2.12.1. Transistori i fuqis T prdoret si prforcues
i rryms n prforcuesin me kolektor t prbashkt, kurse shpenzuesi R sh lidhet (kyet) n
emeterin e tij. Prforcuesi operacional bashk me transistorin T formojn prforcuesin e ri
operacional me rrym m t madhe n dalje; dalja e prforcuesit t ri operacional sht n
emeterin e transistorit T. Tensioni pr riveprim, n kt rast, merret nga emeteri i transistorit T,
ngase n at pik sht dalja e krejt prforcuesit t ri operacional. N kt kombinim
(prforcuesin e ri operacional) nuk mund t merret tension m i madh n dalje se sa ai q
ekziston n dalje t vet prforcuesit operacional. Nse krkohet tension negativ n dalje, ather
duhet t prdoret transistori i tipit PNP dhe burimi negativ i furnizimit n fig.2.12.1.
78

ELEKTRONIKA II
Koeficienti i prforcimit t rryms t transistorit t fuqis sht zakonisht i vogl (p.sh.
30), prandaj n dalje t tij mund t fitohet rrym q mund t matet (p.sh. 0,3 A). Rrym edhe
m e madhe n dalje mund t fitohet me prdorimin e dy transistorve n lidhje t Darlingtonit,
n vend t nj transistori si n fig.2.12.1 Lidhja e Darlingtonit, zakonisht jep koeficientin e
prforcimit t rryms n dalje mbi 1000, kshtu q me ndihmn (an t saj) e tij mund t fitohet
rryma (p.sh. 10 A) dhe fuqia e madhe (p.sh. 100 W) n dalje.
Shembull: Le t nevojitet rryma prej I=100 mA t kaloj npr shpenzuesin R sh=100 ,
kur tensioni n hyrje t prforcuesit n fig.2.12.1. sht U 1 = 0,5 V; vet prforcuesi operacional
n dalje mund t jap rrym deri n 10 mA nn tensione t furnizimit prej 15 V. Nga fig.2.12.1.
shihet se tensioni n shpenzues sht: U2 = RshI=100 10010-3A=10 V. Prforcimi i
prforcuesit invertues duhet t jet A=-R2/R1=U2/U1=10 V/(-0,5 V) = -20. Do t prvetsohet se
R1=1 k, kshtu q, fitohet se R2=-AR1=20 k. Koeficienti minimal i prforcimit t rryms
sht i barabart me hersin e rryms npr shpenzues (I=100 mA) dhe rryms maksimale q
mund ta jap vet prforcuesi operacional n daljen (10 mA) e tij. N kt rast vlera minimale e
koeficientit t prforcimit t rryms sht h21=100 mA/10 mA=10.
Tension m i madh n shpenzues (Rsh) mund t fitohet me an (ndihmn e) t qarkut t
dhn n fig.2.12.2. N kt qark (fig.2.12.2), shpenzuesi Rsh vendoset n qarkun e kolektorit
(kolektorin e transistorit T), kurse n at t emeterit vendoset rezistori ndihms R. N te (R)
fitohet tensioni pr riveprim dhe nga ai prcillet, prmes degs rivepruese, n rezistorin R 2.
Tensioni n rezistorin R sht rezultat (i shkaktuar nga prforcimi i tensionit n hyrje U 1) i
prforcimit t tensionit n hyrje U1, prandaj ka vlern U2=-U1R2/R1, kurse rryma q kalon npr
t sht e barabart me:
(2.12.1)

79

ELEKTRONIKA II

U 2 U1 R2

R'
R1 R '

Nga shprehja (2.12.1) shihet se rryma I npr transistorin T dhe shpenzuesin R sh nuk
varet prej rezistencs Rsh, kshtu q ky qark ndaj shpenzuesit sillet si burim i rryms, rryma e t
cilit sht proporcional me tensionin n hyrje. Me kt qark, mund t merret tension dukshm

Rsh

m i madh pr furnizimin e shpenzuesit (p.sh. 100 V), kshtu q (shih shprehjen (2.12.1) mund
t fitohet rrym m e madhe, e gjithashtu edhe fuqi dukshm m e madhe. N qoft se prdoret
lidhja e Darlingtoni n dalje dhe tensioni +U = +100 V, ather n shpenzues (R sh) mund t
fitohet fuqia njkahore deri rreth 10 A100 V=1 kW.
Fig.2.12.2 .Kombinimi i prforcuesit operacional me
transistorin e fuqis q sillet ndaj shpenzuesit si burim
i rryms

Shembull: Gjat veprimit t tensionit

ndihms prej 60 V krkohet q rryma npr
shpenzues t jet me intensitet prej 0,5 A.
Tensioni n hyrje t prforcuesit le t jet U 1=-1V. Prforcuesi operacional n dalje le t mund
t jap rrym deri n 5 mA. T caktohet rezistenca R, ashtu q tensioni n te t jet U 2=5V gjat
kalimit t rryms npr te prej 0,5 A. Dihet se prforcimi i prforcuesit sht i barabart me
hersin e tensionit n dalje ndaj tensionit n hyrje: A=U2/U1=5V/(-1V)=-5. Nga ekuacioni
(2.12.1) fitohet se: R=U1(-R2) /(R1I)=U1A/I=-1V(-5)/0,5A=10 . N kt rast duhet pasur
kujdes edhe mbi fuqin q zhvillohet n shpenzuesin R e q sht e barabart me RI2=10(0,5
A)2 =2,5 W.
Princip i njejt mund t aplikohet edhe pr tension negativ n dalje, por ather duhet
prdorur transistort e tipit PNP dhe burimin negativ t furnizimit. Kombinime t njejta,
gjithashtu, mund t realizohen (bhen) me ndihmn e prforcuesve joinvertues.
N qoft se tensioni n dalje duhet t jet ndonjher negativ e ndonjher pozitiv, ose
N qoft se prforcohet tensioni alternativ, ather duhet prdorur qarkun e treguar n
fig.2.12.3. N kt qark transistort T1 dhe T2 shrbejn, gjithashtu, si prforcues t rryms.
Gjat tensionit pozitiv n dalje pron transistori T 1, e gjat tensionit negativ pron transistori
T2. N kt qark nuk kompensohet pragu i prueshmris s transistorit T 1 dhe T2, kshtu q
80

ELEKTRONIKA II
mund t vij deri te deformimi i tensioneve n dalje e q jan m t ulta se tensioni i
padeformuar po t kishte kompensim t tyre.
N qoft se prforcimi i prforcuesit sht i madh (p.sh. 100 000), ather pr shkak t
riveprimit negativ (lidhjes rivepruese negative) ky gabim (i mos kompensimit t pragut t
prueshmris s T1 dhe T2) eliminohet dhe nuk vjen deri te deformimi i sinjalit n dalje. N
qoft se tensioni n dalje, pr shkak t ktij gabimi, sht m i vogl se sa q do t ishte pa at
gabim, ather ai zvoglim prmes rezistorit R2 prcillet (kthehet-rivepron) n hyrjen - t
prforcuesit operacional. Zvoglimi i tensionit (meqense tensioni i kthyer nga dalja zbritet me
tensionin n hyrjen -) n hyrjen - t prforcuesit operacional shkakton rritjen e tensionit n
daljen e tij, kshtu q gabimi n dalje gati eliminohet krejtsisht.

Rsh

Fig.2.12.3. Kombinimi i prforcuesit operacional dhe transistorit t fuqis

pr tension t t dy polariteteve n dalje.
Prforcimi i disa prforcuesve operacional zvoglohet dukshm n frekuenca t ulta (pr
shum prforcues operacional kjo sht frekuenca 10 kHz). Ather, gabimi pr shkak t
moskompensimit t pragut t prueshmris s transistorit T 1 dhe T2 (fig.2.12.3) pak
korrigjohet (prmirsohet) dhe tensioni n dalje fitohet i deformuar rreth zeros. Kjo zgjidhje, te
prforcuesit e zakonshm operacional (p.sh. pr A 741) me sukses mund t prdoret deri n
frekuencat prej 10 kHz, por me prforcim t vogl t tyre me rezistort pr riveprim.
Shembull: Le t krkohet npr shpenzuesin Rsh=100 t rrjedh rryma me intensitet
deri n 100 mA gjat veprimit t tensionit n hyrje i cili mund t jet 0,5 V. Prforcuesi
operacional, me tensione t furnizimit prej 15 V, n dalje mund t jap rrymn 10 mA.
Tensioni n dalje mund t jet deri n 100 100 mA = 10 V. Prforcimi i prforcuesit duhet
81

ELEKTRONIKA II
t jet A = -R2 / R1 = U2 / U1 = - (10 V)/(0,5 V) = -20. Nse prvetsohet se R1=1 k, ather
fitohet se R2=-AR1=20 k. Koeficienti minimal i prforcimit t rryms sht i barabart me
hersin e intensitetit t rryms npr shpenzues dhe rryms maksimale q mund t jap
prforcuesi, pra: h21E =100 mA/10 mA=10
Pr prfitimin e rryms m t madhe, me deformim t vogl, rast ideal, gadi paraqet
shtimi i elementeve n vazhdim t prforcuesit t integruar operacional t treguar n fig.2.12.4.

Rsh

Fig.2.12.4. Kombinimi i prforcuesit operacional me transistor t fuqis me kompensim t pragut t

prueshmrive t transistorve n dalje.

Elementet q kyen (lidhen, shtohen) n dalje t prforcuesit operacional formojn qark, q

sht shum i ngjajshm me stadin (prforcuesin) dals t vet prforcuesit t integruar
operacional. Diodat D1 dhe D2 shrbejn pr kompensimin e pragut t prueshmrive t
transistorve T1 dhe T2. N qoft se tensioni n dalje sht i barabart me zero, ather rryma
rrjedh prej burimit +U, npr rezistorin R, diodat D1 dhe D2 dhe npr rezistorin R kah -U.
N diodat D1 dhe D2 formohet tensioni i cili prafrsisht sht i barabart me tensionin e pragut
t prueshmrive t transistorve T1 dhe T2.
N qoft se tensioni n dalje duhet (krkohet) t jet pozitiv, ather do t jet pozitiv
edhe tensioni n pikn A. Meqense tensioni n diodn D1 sht prafrsisht konstant (rreth 0,7
V), ather tensioni n pikn B zhvendoset kah +U, pr t njejtn vler pr t ciln sht rritur
n pikn A. Rritja e tensionit n pikn B shkakton rritjen e tensionit n bazn e transistorit T 1,
prandaj npr te rrjedh (kalon) kah shpenzuesi R sh. Njejt ndodh edhe pr rastin e tensionit
negativ n dalje.
Tensionet n diodat D1 dhe D2 jan zakonisht pak m t mdha se sa tensioni i pragut t
prueshmrive t transistorve T1 dhe T2 sepse gjitha kto elemente prodhohen n teknikn
diskrete, kshtu q karakteristikat e tyre mund t dallojn (ndryshojn) mjaft mes veti. Pr kt
82

ELEKTRONIKA II
arsye n emetert e transistorve T1 dhe T2 vendosen rezistort Re1 dhe Re2, q kryesisht
shrbejn pr kufizimin (ridrejtimin) e rryms stabile npr transistort T1 dhe T2. Rezistort Re1
dhe Re2 formojn, gjithashtu, lidhjen rivepruese negative (riveprimin negativ) plotsuese pr
zvoglimin e deformimeve, pr mbrojtjen deridiku nga lidhja e shkurt etj.
Edhe n kt qark (fig.2.12.4) pr t fituar rryma t mdha (p.sh.10 A) nevojiten lidhjet e
Darlingtonit n dalje dhe ather duhet vendosur katr dioda pr kompensimin e pragjeve t
prueshmris s tyre.
Shembull: Npr shpenzuesin Rsh=100 duhet t kaloj rryma me intensitet deri n I sh =
100 mA, kurse koeficienti i rryms sht h 21E =100 dhe tensioni i furnizimit 15 V. Rryma e
bazave t transistorve n dalje sht Ish / h21E = 00 mA /100 =1 mA. Rryma I1 npr rezistort
R dhe R duhet t jet shum m e madhe (spaku 5 her) se rryma I sh, pra: I1 = 51 mA.
Tensioni n rezistorin R prafrsisht sht 15 V (prafrsisht aq sht edhe n rezistorin R)
ngase tensioni n diod sht shum m i vogl se tensioni n rezistorin R, prandaj rezistenca
R sht e barabart me: R=15 V/5 mA=3 k. Rezistencat Re1 dhe Re2 caktohen m s shpeshti
n mnyr eksperimentale, por megjithat duhet t jen shum m t vogla se rezistenca e
shpenzuesit (spaku 10 her), pra: Re1= Rsh /10=10 .
Prve qarqeve paraprake pr prfitimin e rrymave t mdha, ekzistojn edhe m t mira,
por dukshm m t komplikuara dhe t ndrtuara shpeshher n teknikn hibride.

PYETJE DHE DETYRA:

1. Kur kombinohet prforcuesi operacional me transistort e fuqis ?

2. Si kombinohet prforcuesi operacional me transistort e fuqis N qoft se n dalje
nevojitet tensioni i vetm nj polariteti (pozitiv ose negativ) ?
3. T llogaritet koeficienti i prforcimit t rryms s transistorit t jashtm N qoft se
rezistenca e shpenzuesit sht Rsh=50 dhe tensioni n t 10 V. Prforcuesi operacional
n dalje mund t jap rrym deri n 2 mA.
4. Si kombinohet prforcuesi operacional me transistort e fuqis n qoft se nevojitet t
jet tensioni n shpenzues m i lart (madh) se tensioni i furnizimit t prforcuesit
operacional ?
5. T llogaritet rezistenca R sipas fig.2.12.2, n qoft se sht R 1=2 k, R2 =10 k,
U1
= -0,2 V dhe Ish=200 mA. T caktohet edhe h21E n qoft se prforcuesi operacional mund
t jap n dalje rrymn deri n 5 mA.
6. Deri n ciln frekuenc mund t fitohet, n mnyr ciklike, tension i padeformuar
alternativ me ndihmn e qarkut n fig.2.12.3.?
7. Si bhet kompensimi i pragut t prueshmrive t transistorve n dalje t qarkut n fig.
2.12.3. n frekuenca t ulta, e q nuk kompensohen n frekuenca t larta?
8. Si kompensohet pragu i prueshmris s transistorve dals me ndihmn e diodave n
qarkun e fig.2.12.4.?
83

ELEKTRONIKA II
9. T llogariten elementet e nevojshme kombinuese t qarkut n fig.2.12.4, nse tensioni i
furnizimit sht 15 V, rryma maksimale n dalje t prforcuesit sht 2 mA, kurse rryma
n shpenzues 200 mA dhe h21E =100; madhsit q mungojn, si t dhna, duhen t
prvetsohen.

2.13. PRINCIPI I SHUMZIMIT ANALOG N STADIN PRFORCUES DIFERENCIAL

Shumzuesi analog sht qark elektronik te i cili tensioni i njrs hyrje (U x) shumzohet
me tensionin e hyrjes tjetr dhe n dalje t tij fitohet tensioni proporcional me prodhimin e tyre.
(kUxUy). Njra prej simboleve elektrike t paraqitjes s shumzuesit analog sht dhn n
fig.2.13.1.
Madhsia A(y) tregon se prforcimi i prforcuesit varet prej tensionit Uy. N qoft se
tensioni Uy sht i vogl (p.sh. 1 V), ather edhe prforcimi i ktij prforcuesi sht i vogl
(p.sh. 10). N qoft se tensioni Uy sht dy her m i madh (p.sh. 2 V), ather edhe prforcimi
i ktij prforcuesi sht, gjithashtu, dy her m i madh (n rastin ton 20) etj. Shprehja e
prforcimit t ktij prforcuesi mund t shkruhet n formn vijuese:
A(y)=kUy
(2.13.1)
ku k sht konstanta e proporcionalitetit. Tensioni tjetr (i dyt) n hyrje U x prforcohet me
prforcuesin, prforcimi i t cilit sht dhn me shprehjen (2.13.1), kshtu q n daljen e tij
merret (fitohet) tensioni U0 q sht i barabart me tensionin n hyrje U x t shumzuar me
prforcimin kUy, pra:
U0 = A(y)Ux = kUyUx
(2.13.2)
Nga ekuacioni (2.13.2) shihet se tensioni n dalje U 0 sht proporcional me prodhimin e
tensioneve n hyrje Ux dhe Uy.
Prforcuesi, prforcimi i t cilit mund t ndrroj me ndihmn e tensionit, bazohet n
karakteristikn (statike t) e transistorit IC =f (UBE) t dhn n fig.2.13.2. Me fjal tjera do t
duhej t tregohet se si ndryshon prforcimi i prforcuesit me ndryshimin e rryms s kolektorit
n pikn e puns.

84

ELEKTRONIKA II
Prforcimi i tensionit t transistorit me emeter t prbashkt, si prforcues, sht
prpunuar detalisht n elektronikn I dhe definohet (prkufizohet) si hers i ndryshimit t

U C
I R
C C
U BE
U BE

tensionit n kolektor dhe ndryshimit t tensionit ndrmjet bazs dhe emeterit t transistorit:
(2.13.3)
ku sht -ICRC = UC
Meqense rezistenca e kolektorit RC sht konstante, ather prforcimi i tensionit t
prforcuesit sht proporcional me hersin e ndryshimit t rryms n kolektor I C dhe tensionit
ndrmjet bazs dhe emeterit UBE t transistorit si prforcues. N
Fig.2.13.1. Nj prej simboleve t
qoft se rryma e kolektorit sht e vogl (si p.sh. n pikn A t
shumzuesit analog.
fig.2.13.2), ather pr ndonj ndrrim t tensionit n hyrje UBE
fitohet nj ndrrim i vogl i rryms s kolektorit I C, kshtu q edhe prforcimi i tensionit,
sipas shprehjes (2.13.3), do t jet i vogl.
N qoft se rryma e kolektorit sht e madhe (si p.sh. n pikn B t fig.2.13.2), ather
pr t njejtin ndrrim t tensionit n hyrje U BE, ndrrimet e rryms jan dukshm m t mdha
n kolektor IC, e me kt, sipas shprehjes (2.13.3), edhe prforcim m i madh i tensionit n
dalje.
Varshmria e rryms IC nga tensioni UBE prafrsisht sht eksponenciale dhe mund t
shprehet me an t funksionit eksponencial I C = I0e k U BE -1, ku IC sht variabl e varur, UBE
variabl e pavarur, kurse I0 dhe k konstante, ndrsa e sht baza e logaritmit natyror. Antari -1
pr hir t analizs s thjeshtsuar neglizhohet (nuk prfillet).
Tash duhet treguar se pr ndonj vler n her m t madhe t funksionit eksponencial e x,
fitohet, prafrsisht n her m i madh ndrimi i saj pr t njejtin ndrim t variabls s pavarur.
N kt mnyr tregohet se te rryma e kolektorit n her m t madhe fitohet n her prforcim i
tensionit m i madh. Le t jet funksioni ex=e2 =7,389 dhe le ti rritet ktij funksioni vlera e
ndryshores (variabls) prej 2 n 2,1. Ather fitohet se e 2,1=8,166, ka do t thot se pr
ndrrimin e vlers s variabls s pavarur pr 0,1 fitohet rritje e funksionit e x pr 0,777.
Funksioni ex le t ndrroj prej vlers e2=7,389 n vlern e4=54,59, gjegjsisht le t ndrroj pr
54,59/7,389=7,389 her. Variabla e pavarur le t ndrroj tash pr t njejtn vler (njejtin
85

ELEKTRONIKA II
ndrrim) (0,1), gjegjsisht prej 4 n 4,1. Ather funksioni ex ndrron prej 54,59 n 60,3,
gjegjsisht pr 5,75 her. N qoft se ky ndrrim i funksionit (5,75) pjestohet me ndrrimin
paraprak t funksionit prej 0,777, fitohet 5,75/0,777=7,4, pra, fitohet, prafrsisht, e njejta vler
pr t ciln ka ndrruar funksioni ex.
Pr t realizuar (br, fituar) shumzimin e dy tensioneve njri tension (p.sh. U y) duhet ta
ndrroj rrymn e kolektorit n pikn e
puns, e tjetri normalisht t prforcohet si
n fig.2.13.3. N kt qark sht prdorur
stadi prforcues diferencial, ngase tek
transistort e tij, ndrrimet e tensionit UBE
me ndrrimin e temperaturs anulohen mes
veti, si sht shpjeguar n kapitullin 2.1.
Transistort T4 dhe T3 bashk me rezistorin
R1 formojn pasqyrn rrymore t shpjeguar
hollsisht n kapitullin 2.1. Me te arrihet
q rryma I1 t jet, prafrsisht, e njejt me
rrymn I0:
(2.13.4)
Fig.2.13.2. Karakteristika IC = f (UBE)
U
I1

R1

I0

Nga ekuacioni (2.13.4) shihet se

rryma I0 sht, prafrsisht, proporcionale me tensionin Uy. Nga analiza e br shihet se
prforcimi i prforcuesit transistorik sht proporcional me rrymn n kolektorin e tij,
gjegjsisht me tensionin Uy dhe se ai prforcim sht i barabart me A(y)=kUy. Tensioni n
hyrje (Ux) t prforcuesit diferencial prforcohet me prforcimin e tij (kUy), kshtu q n dalje
fitohet tensioni kUyUx.
Qarku n fig.2.13.3. mund t punoj vetm n rast se tensioni Uy sht pozitiv, ndrsa
tensioni Ux mund t jet pozitiv dhe negativ. Tensioni U y sht pozitiv kur skaji pozitiv (+) i tij
lidhet n rezistorin R1, kurse sht negativ nse skaji i tij pozitiv lidhet n skajin tjetr (pr
tensionin -U). Tensioni Ux sht pozitiv kur njri skaj i tij (p.sh. ai n bazn e transistorit T 2)
sht n potencial m t lart se skaji tjetr (p.sh. nga ai n bazn e transistorit T 1). Tensioni Ux
sht negativ n rastin e kundrt (anasjellt). Pr qarkun e fig.2.13.3. thuhet se shumzon n dy
kuadrante.

b)

86

ELEKTRONIKA II

c)

d)

Fig.2.13.3. Shumzuesi analog q mund

t shumzoj n dy kuadrante

Fig.2.13.4. Prdorimi i shumzuesit analog

pr modulim kualitativ amplitudor.

2.14. STABILIZATORT E TENSIONIT ME RIVEPRIM NEGATIV. STABILIZATORT E

INTEGRUAR T TENSIONIT

Ridrejtuesit e analizuar n elektronikn I n daljen e tyre japin tension njkahor,

zakonisht, jo t filtruar mir, d.m.th. tension q prmban edhe ndonj komponent t
ndryshueshme (alternative). Tensioni i rrjetit t qytetit, gjithashtu, koh pas kohe ndryshon

87

ELEKTRONIKA II
(lejohet t ndryshoj pr 10 %, por shpeshher sht edhe m i madhe se kjo vler) dhe pr
kt arsye ndryshon edhe tensioni njkahor n dalje t ridrejtuesit.
Pajisjet elektronike zakonisht krkojn (shfrytzojn) tension stabil njkahor q nuk
prmban komponente t rndsishme alternative. Zakonisht lejohe q komponenta alternative,
prezente, t jet m e vogl se 1% nga tensioni njkahor.
Stabilizatort e tensionit njkahor duhet t furnizohen me tension jo stabil nga ridrejtuesi,
e n dalje t tyre (stabilizatorve) t japin tension stabil njkahor. Konfigurafccioni themelor i
stabilizatorit elektronik t tensionit, me riveprim negativ, sht dhn n fig.2.14.1. sht me
riveprim negativ ngase tensioni nga dalja e stabilizatorit kthehet n hyrjen invertuese t
prforcuesit operacional. N esenc stabilizatori i tensionit prbhet nga prforcuesi
joinvertues, t cilin e prbn prforcuesi operacional dhe rezistort R 1 dhe R2. Riveprimi
negativ (lidhja rivepruese negative) realizohet prmes rezistorve R 1 dhe R2, ngase prmes tyre
nj pjes e tensionit n dalje kthehet n hyrjen e prforcuesit operacional. transistori T 1 paraqet
prforcues plotsues (shtues) t rryms, ve t treguar m par n fig.2.12.1. Transistori T 2
paraqet (e prbn) kufizuesin e rryms (t prpunuar n kapitullin 2.1.) n stadin dals t
prforcuesit operacional.

Burimi i tensionit
referent

Tensioni jostabil (U1)

Tensioni stabil (U0)

Transistori vargor

Rsh

Fi
g.2.14.1. Konfiguracioni themelor i stabilizatorit t tensionit njkahor me riveprim negativ.
Prforcuesi joinvertues prforcon tensionin Ur, andaj n dalje fitohet tensioni U0 i
barabart me:
U0 Ur

R1 R2
R1

(2.14.1)

88

ELEKTRONIKA II
N ekuacionin (2.14.1) jan t njohura tensioni refernt dhe tensioni i nevojshm n dalje,
kurse nevojitet t caktohen rezistort R1 dhe R2.
Shembull: Le t jet Ur =1,2 V, kurse tensioni (U0) q krkohet n dalje le t jet 5 V.
Nga shprehja (2.14.1) marrim se: (R1+R2)/R1=U0 /Ur=5 V/1,2 V=4,16. N qoft se prvetsohet
se R1=1 k , ather R2 do t jet: R2 = 4,16 R1 - R1 = 3,16 R1 = 3,16 k.
Tensioni referent zakonisht sht 1,2 V ose 7 V.
N vazhdim sht mir t shohim se si reagon ky stabilizator (fig.2.14.1) n ndrrimin e
tensionit n dalje U0. N qoft se n dalje t tij kyet ndonj shpenzues i ri, ather rritet rryma
n daljen e tij , kurse tensioni (U0) tensioni n daljen e tij zvoglohet (bjen). Pr shkak t ramjes
s tensionit n dalje U0 gjithashtu bjen (zvoglohet) edhe tensioni n pikn A, e gjithashtu edhe
n hyrjen - t prforcuesit operacional, gj q shkakton (ka si rrjedhim) rritjen e tensionit n
daljen e prforcuesit operacional. Me rritjen e tensionit n dalje t prforcuesit operacional do
t rritet rryma n bazn e transistorit T1, e gjithashtu edhe rryma e kolektorit t tij. Rritja e
rryms s kolektorit t transistorit T1 shkakton rritjen e tensionit n shpenzues.Tensioni U0
rritet, prafrsisht, pr t njejtn vler, pr t ciln ishte zvogluar m par. Njejt ndodh edhe
n rastin e rritjes s tensionit U0 n dalje. Shihet se tensioni n dalje ndrron vetm
prkohsisht, kurse prforcuesi operacional, prafrsisht, e kthen n vlern paraprake me
ndihmn (an t) e lidhjes rivepruese t formuar prmes rezistorve R1 dhe R2.

Burimi i
tensionit
referent

Tensioni i stabilizuar (U0)

Tensioni i pastabilizuar (U1)

Transistori i
shtuar vargor

Fig.2.14.2. Zgjrimi i brezit rrymor me shtimin e transistorit vargor.

T theksojm se shum me m rndsi sht kufizimi i rryms tek stabilizatort e
tensionit se sa tek prforcuesit operacional. Gjat puns s pajisjeve elektronike ose gjat
shqyrtimit t qarqeve elektronike n labarator mund t vij shpeshher deri te shfaqja e lidhjes
s shkurt pr shkak t ndonj gabimi eventual ose t trheqet rrym m e madhe prej
stabilizatorit se sa ajo pr t ciln sht ndrtuar stabilizatori. N kto raste mund t vij deri te
89

ELEKTRONIKA II
djegja e transistorit vargor T1. Mbrojtjen nga lidhja e shkurt e prbjn transistori T2 dhe
rezistori R0. N qoft se rryma npr transistorin T1 sht n kufijt e lejuar (parapar), ather
tensioni n rezistorin R0 sht m i vogl se tensioni i pragut t prueshmris ndrmjet bazs
dhe emeterit t transistorit T2 dhe ai jet i prueshm. N qoft se rryma npr rezistorin R 0
sht se sa rryma brenda kufijve t parapar (lejuar), ather tensioni n rezistorin R 0 bhet m
i madh se sa tensioni i pragut t prueshmris ndrmjet bass dhe emeterit t transistorit T 2.
Ai bhet i prueshm dhe lidh (bashkon) bazn e transistorit T 1 me daljen e stabilizatorit q
sht n potencial negativ. Transistori T1, tash, bhet i paprueshm, por rryma npr t nuk
ndrprehet vetm se kufizohet n at vler e cila shkakton ramjen e tensionit n rezistorin R 0
di m t madhe se sa pragu i prueshmris s transistorit T 2 (rreth 0,6 V). Rezistori R0
llogaritet (caktohet), prafrsisht, si hers i pragut t prueshmris s transistorit T 2 (0,6 V)
dhe rryms s lejuar maksimale npr stabilizator. P.sh., n qoft se rryma e lejuar maksimale
npr stabilizator sht 1 A, ather rezistenca R 0 sht prafrsisht e barabart me 0,6 V/1 A=
0,6 .
Stabilizatori i tensionit me vetm nj transistor vargor, zakonisht, nuk mund t jap rrym
t madhe, andaj atij i shtohet edhe nj transistor vargor n lidhje t Darlington pr ta shtuar
(rritur) prforcimin e rryms (fig.2.14.2.). Kshtu, psh. nse rryma e lejuar q jep stabilizatori
sht 20 mA, ather pr t marr rrym m t madhe (p.sh. 2 A) transistorit ekzistues vargor
duhet ti shtohen edhe dy transistor vargor n lidhje t Darlingtonit, koeficienti i prforcimit t
rryms i t t cilve, n kt rast, sht minimal dhe i barabart me 2A/20 mA=100.
Transistort pr rryma t mdha, zakonisht, kan koeficient m t vogl t prforcimit t
rryms, prandaj shtohen dy t till n lidhje t Darlingtonit (fig.2.14.4.).

Fig.2.14.3. Stabilizatori themelor pr tensione prej 7 V deri n 37 V me qarkun A 723

90

ELEKTRONIKA II

Fig.2.14.4. Stabilizatori ekonomik i tensionit me qarkun A 723 p tensione prej 3 V deri n 25 V

Stabilizatori i integruar i tensionit A 723 ka struktur t mbrendshme, t ngjajshme, me

at t treguar n fig.2.14.1. Tensioni referent i tij sht rreth 0,7 V. Stabilizatori themelor
(kryesor) pr tension prej 7 V deri n 37 V sht dhn n fig.2.14.3. Stabilizatori ekonomik,
pr tension prej 3 V deri 25 V dhe rrym deri n 2 A sht dhn n fig.2.14.4. ku jan t shtuar
dy transistor vargor n lidhje t Darlingtonit me qllim t prforcimit m t madh t rryms.
Transistort e jashtm duhet vendosur n ftohsa prkats. Tensioni referent sht i zvogluar me
ndihmn (an) e rezistorve prej 4,7 k dhe 2,7 k dhe tash sht dika m i vogl se 3 V.
Stabilizatort e integruar bashkkohor, n strukturn e vet, prmbajn transistorin vargor
pr rrym m t madhe, komplet kufizuesin e rryms, qarkun pr mbrojtjen nga djegja, etj.
Shembull (Prfaqsues) i nj stabilizatori t till stabilizatori LM 317T, mimi i t cilit sht i
njejt me at t transistorit t fuqis. Me an t nj qarku t thjesht, t treguar n fig.2.41.5.
mund t fitohet n dalje tensioni prej 1,2,V deri n 37 V, por nuk rekomandohet t shkohet mbi
30 V. Rrym mund t jap deri n 1,5 A. Poqse nuk vendoset n ftohsin adekuat, koh pas
kohe fiket, por nuk digjet aspak. Stabilizator i njejt ekziston edhe pr tension negativ q
prmban shenjn (simbolin) LM 337T.

Fig.2.14.5. Stabilizatori i tensionit i cili mund t adaptohet me qarkun LM 317T

91

ELEKTRONIKA II
Prve stabilizatorve t prpunuar deri tash, tensioni n dalje t t cilve mund t
ndryshohet, prodhohen edhe stabilizator me tension konstant n dalje. Ata jan t prshtatshm
pr furnizimin e pajisjeve t parapara t punojn me ndonj tension standard. P.sh. qarqet
digjitale TTL furnizohen me tension prej 5 V dhe pr to sht i prshtatshm stabilizatori 7805,
ku 78 tregon se sht fjala pr tension pozitiv, kurse 05 tregon se tensioni n dalje sht +5 V.
N hyrjen e tij kyet (vjen) tensioni njkahor prej 7,5 V deri n 35 V, kurse n dalje fitohet
tensioni +5 V me toleranc t mundshme t zhvendosjes nga ajo vler pr 5 %. Stabilizatori
7812 jep tension pozitiv +12 V etj.
Stabilizatort e tensionit konstant negativ fillojn me 79, p.sh. 7905 pr tension -5 V etj.
Prve stabilizatorve t prmendur ekziston edhe nj varg konfiguracionesh (variantash)
tjera t stabilizatorve. Konfiguracionet e stabilizatorve t prmendur deri tash jan m t
prdorurat dhe m t lirat ekonomikisht.
HYRJA

DALJA
MASA

HYRJA
MASA

DALJA

Fig.2.14.6. Stabilizatori i tensionit konstant pr +5 V.

Edhe ktu mund t rregullohet tensioni nse lidhet si n fig.2.14.5
PYETJE DHE DETYRA:

1.
2.
3.

Pr ka shrben burimi i tensionit referent n stabilizatorin e integruar t tensionit ?

Sa sht, zakonisht, vlera e tensionit referent ?
Si reagon stabilizatori i tensionit me riveprim negativ n ndrrimin e tensionit n dalje
?

4.
5.

Si realizohet mbrojtja nga lidhja e shkut n stabilizatorin e integruar t tensionit ?

Si prcaktohet rezistenca e rezistorit pr mbrojtje nga lidhja e shkurt te stabilizatori i
integruar i tensionit A 723 ?
6.
T llogaritet rezistenca pr mbrojtje nga lidhja e shkurt te stabilizatori A 723 N
qoft se rrymn duhet kufizuar n 0,5 A. A duhet, n kt rast, t vendoset transistor nga
jasht ?
7.
Pr far arsye n vend t rezistorve R1 dhe R2 vendoset potenciometri ?

92

ELEKTRONIKA II
8.

Si mund t fitohet (realizohet) nga stabilizatori 7805 stabilizatori me tension prej 10 V

ne dalje ?

3. QARQET LOGJIKE
3.1. KARAKTERISTIKAT E PRGJITHSHME T QARQEVE LOGJIKE

Si elemente aktive n qarqet logjike prdoren transistort e llojeve dhe vetive t

ndryshme. Transistort mund t ndryshojn (dallojn) dukshm njri prej tjetrit, por kjo ska
rndsi, ngase me rndsi sht, kryesisht, se a projn apo nuk projn ata. Kur projn,
zakonisht ata jan n ngopje. Kur nuk projn, rryma npr ta nuk rrjedh fare. Kalimi prej
gjendjes pruese n at jopruese (ose anasjelltas) nuk shqyrtohet (trajtohet), zakonisht, fare,
por tentohet t jet sa m i shpejt (shkurt) dhe shpesh quhet zon (gjendje) e ndaluar.
Gjendjet logjike. - Dalja ose hyrja e qarkut logjik mund t jet n gjendjen e zeros ose
njshit logjik. P.sh. nse n hyrje t ndonj
qarku logjik sht gjendja e zeros logjike,
ather n at hyrje ekziston ndonj
tension q paraqet zeron logjike. Zakonisht
zeroja ose njshi logjik definohet
(prkufizohet) prmes brezit t tensionit,
Uda
d.m.th. vlerave t tensionit q mund t jen
ndrmjet vlers minimale dhe asaj
maksimale.
Shqyrtimi i tensionit q i prgjigjet
niveleve t zeros dhe njshit logjik, m s
Uda2
miri sht t bhet n invertorin e treguar
n fig.3.1.1.a. Nga elektronika digjitale na
b)
sht e njohur se n dalje t invertorit
fitohet vlera e funksioni logjik e kundrt
Uda1
me at n hyrje; me fjal tjera kur n hyrje
t invertorit vjen njshi logjik, n dalje t
Uhy1
Uhy2 Uhy3 Uhy
tij fitohet zeroja logjike dhe anasjelltas.N
qoft se gjendja n hyrje ndryshon prej
Fig. 3.1.1. a) Simboli elektrik i invertorit;
b) karakteristika transmetuese e invertorit
zeros n njsh, n dalje ndryshon prej njshit n zero. Kalimi tipik i tensionit n hyrje prej zeros
n njsh dhe prej njshit n zero n dalje pr invertorin n fig.3.1.1.a. sht paraqitur me an t
drejtzs X n fig.3.1.1.b. Nga fig.3.1.1.b) shihet se gjendjet logjike nuk ndryshojn menjher
por gradualisht - shkall shkall. Ktu, do t duhej theksuar se gjendja kalimtare dallon

93

ELEKTRONIKA II
(ndryshon) prej ekzemplari n ekzemplar t t njejtit lloj t qarkut logjik, e gjithashtu dallon pr
familje t ndryshme t qarqeve logjike.
Pr nj lloj t qarqeve logjike, kalimi tipik prej nj gjendjeje n gjendjen tjetr logjike
(karakteristika transmetuese) sht paraqitur me lakoren X. Pr ekzemplarin tjetr,
karakteristika transmetuese mund t jet pak e ndryshme, por zhvendosja e saj n t majt, m
s shumti, mund t jet deri te lakorja Y ose n t djatht dri te lakorja Z.
Tensioni i zeros logjike n hyrje. - N fig.3.1.1.b) shihet se ekziston zona e tensioneve
hyrse, q prfshin vlerat e tensioneve prej 0 V deri n U hy1, pr t ciln zon tensioni n dalje
sht prher i madh (nalt). N at zon tensioni n hyrje paraqet zeron logjike. Poashtu shihet
se ekziston zona e tensioneve dalse, q prfshin tensionet me vler prej 0 V deri n U da1, pr
t ciln zon tensioni dals (n dalje) prher sht i vogl (ult), gjegjsisht afr zeros.
Tensioni n hyrje, q i prgjigjet ksaj gjendje n dalje, gjendet (shtrihet) ndrmjet vlerave U hy2
dhe Uhy3 dhe paraqet zonn e tensionit t (q i prgjigjet) njshit logjik n dalje. Kufiri i eprm i
zons (brezit t) s tensionit, deri n t ciln lejohet t rritet tensioni n hyrje, zakonisht sht
vlera e tensionit t furnizimit t qarkut logjik. N kt zon tensioni n hyrje paraqet njshin
logjik. P.sh. te qarqet e integruara TTL (transistor-transistor logjika) tensioni hyrs i zeros logjik
mund t jet prej 0 V deri n 0,8 V, kurse i njshit logjik prej 2 V deri n 5 V.
Tensioni i zeros logjike n dalje zakonisht sht prej 0 V deri n nj vler, e cila n
fig.3.1.1.b) sht shnuar me Uda1. Kjo vler sht zakonisht m e vogl se U hy1 sepse n at
dalje (me tension Uda1) do t kyet hyrja e ndonj qarku tjetr logjik, t cilit duhet ti sigurohet
pun normale (e sigurt). Tensioni i njshit logjik n dalje duhet t jet m i madh se sa ndonj
vler e tensionit t shnuar me Uda2 n fig.3.1.1.b), kurse kufiri i eprm i tij, zakonisht, sht i
barabart me vlern e tensionit t furnizimit t qarkut logjik. Vlera e tensionit U da2 duhet t jet
m e madhe se vlera e tensionit Uhy2. P.sh. tensioni dals i zeros logjik te qarqet TTL mund t
jet prej 0 V deri n 0,4 V, kurse i njshit logjik mund t jet prej 2,4 V deri n tensionin e
furnizimit. Te disa familje t qarqeve logjike (p.sh. te qarqet ECL - logjika me emeter t iftuar)
si kufij t zons (brezit t) s tensionit t zeros dhe njshit logjik nuk merret (prfshihen) vlera
0 V dhe vlera e tensionit t furnizimit.
Rryma te qarqet logjike. - Qarku logjik sht katrpolar, gjegjsisht sht qark q ka dy
hyrje dhe dy dalje (fig.3.1.2.). Zakonisht nj hyrje dhe nj dalje e tij lidhen pr mase. sht br
shprehi q rryma q hyn n katrpolar t shnohet (merret) si pozitive, kurse ajo q del, nga
katrpolari, si negative.
Ihy1
Ida2
Ihy2

QARKU
LOGJIK

Ida1

STADI
VIJUES

94

ELEKTRONIKA II
Fig. 3.1.2. Rrymat n qarkun logjik
N hyrje t qarkut logjik sillen tensionet q u prgjigjen zeros logjike ose njshit logjik
nga stadi paraprak, t cilat n fig.3.1.2. jan paraqitur me an t gjeneratorit t impilseve. Kur
n hyrje sht gjendja e njshit logjik, ather, normalisht nga gjeneratori n qarkun logjik
rrjedh ndonj rrym e shnuar me Ihy1 n fig.3.1.2. N kt rast ajo sht pozitive. Kur n hyrje
sht gjendja e zeros logjike, ather, nga qarku logjik del rryma e cila n fig.3.1.2. sht
shnuar me Ihy2. N kt rast ajo sht negative. P.sh. te qarqet TTL rryma hyrse pozitive mund
t jet 40 A, kurse ajo negative deri n -1,6 mA.
N dalje t qarkut logjik vjen (kyet) stadi tjetr logjik si n fig.3.1.2. N qoft se n
dalje sht gjendja e njshit logjik, rryma normalisht rrjedh prej qarkut logjik. N fig.3.1.2. ajo
sht shnuar me Ida1. Ajo, n kt rast, sht negative. Poqse n dalje t qarkut logjik sht
ky ndonj stad me elemente aktive, rryma nga ai mund t rrjedh n dalje t qarkut logjik.
Ajo, n kt rast, sht shnuar me Ida2 dhe, poashtu, n kt rast, ajo sht pozitive. P.sh. te
qarqet TTL rryma dalse pozitive mund t jet deri n 16 mA, kurse ajo negative deri n -0,4
mA.
Faktori i degzimit.-N dalje t qarkut
logjik mund t kyet (lidhet) nj numr i
kufizuar i hyrjeve t qarqeve tjera logjike.
Numri i tyre paraqet faktorin e degzimit. P.sh.
te qarqet TTL ai numr (faktori i degzimit)
Uhy1
sht 10.

95

ELEKTRONIKA II
Uda1
Margjina e pengesave (kufiri i mosndjeshmris n pengesa).- N fig.3.1.3 shihet se
tensioni maksimal i zeros logjike n dalje t qarkut
Fig. 3.1.3. Prkufizimi i margjins s pengesave
logjik (i shnuar me Uda1 sht m i vogl se tensioni i
lejuar maksimal i zeros logjike n hyrje t tij. Kjo do t
thot se tensionit t zeros logjike n dalje t
Uhy
qarkut t par logjik nga fig.3.1.3 mund ti
shtohet pengesa gjer n vlern e caktuar, e
shuma e fituar e tensioneve t jet akoma nn
kufirin e eprm t tensionit t zeros logjike n
hyrjen e qarkut t dyt logjik. Ndryshimi i
tensioneve Uhy1 dhe Uda1 (fig.3.1.3) paraqet
vlern maksimale t lejuar t pengesave dhe
Udal
quhet kufiri i mosndjeshmris n pengesa ose
margjina e pengesave. N t njejtn mnyr
caktohet kufiri i mosndjeshmris n pengesa
b)
tek njshi logjik. P.sh. te qarqet TTL margjina
e pengesave sht 0,4 V.
Koha e voness, ngritjes dhe ramjes s
tehut t impulsit caktohet me ndihmn e
fig.3.1.4, n t ciln sht treguar ndrrimi i
Fig.3.1.4.Prkufizimi i kohs s voness,
tensionit n hyrje dhe n dalje t invertorit
ngritjes dhe ramjes s tehut t impulsit.
(fig.3.1.1.a.). Spari tensioni n hyrje ndryshon
prej njshit n zero, kurse tensioni n dalje
ndrron prej zeros n nj. Pastaj tensioni n hyrje ndrron prej zeros n nj, kurse ndrrimi n
dalje sht i anasjellt. Nga fig.3.1.4.a) shihet se tehet e impulseve n hyrje nuk jan ideale,
gjegjsisht drejtza t pjerrta, por kan koh t fundme t rritjes dhe ramjes s tyre. Tensioni
n dalje t invertorit, gjithashtu ka koh t fundme t rritjes dhe ramjes s tij. Koha e fundme e
rritjes dhe ramjes s teheve t impulsit (tensionit) shfaqet, kryesisht, pr shkak t kapaciteteve
parazitore t vet qarkut ose t pruesve me t cilt lidhen elementet e qarkut. Koha e rritjes
(ngritjes) s tehut t impulsit, e shnuar me t r n fig.3.1.4) sht koha pr t ciln tensioni
ndryshon (ndrron) prej 10 % deri n 90 % t vlers s saj maksimale, ngase nuk sht e
mundur saktsisht t caktohet momenti kur ka filluar t rritet dhe kur e ka arritur vlern
maksimale tensioni. Princip i njejt aplikohet edhe pr kohn e ramjes s tehut t impulsit t f n
t njejtn fig.3.1.4.b). Koha e vones ose si thuhet ndryshe vonesa kohore, zakonisht,
prkufizohet si interval kohor prej momentit kur impulsi hyrs arrin 50 % t vlers s vet
maksimale deri n momentin kur impulsi n dalje arrin 50 % t vlers s vet maksimale. Kjo
koh n fig.3.1.4. sht shnuar me td. Vlerat e lartprmendura, pr kohn e voness, ngritjes
dhe ramjes s tehut t impulseve, te disa qarqe pak m ndryshe definohen dhe do t shpjegohen
m von. Kto vlera kohore zakonisht jan ndrmjet disa nanosekondave dhe disa dhjetrave
nanosekondave dhe do t ipen m von gjat prpunimit t familjeve t veanta t qarqeve t
integruara digjitale.
96

ELEKTRONIKA II
Disipacioni. - Npr elementet e qarkut logjik rrjedh rryma elektrike, ka do t thot se
n ta shpenzohet energji elektrike. Fuqia e shpenzuar (disipacionit) mund t jet e ndryshme n
gjendje t ndryshme logjike. Poashtu fuqia e shpenzuar n gjendjen e pushimit t qarkut logjik
mund t dallohet nga fuqia shpenzuese e tij n frekuenc t lart. Me fjal tjera disipacioni
paraqet fuqin t ciln e shpenzon qarku n gjendjen logjike prkatse. Duke ditur se n t dy
gjendjet logjike tensioni dhe rryma jan t ndryshme prej zeros, sht e qart se edhe shpenzimi
i fuqis sht i ndryshm prej zeros, q do t thot se qarku shpenzon energji n cilndo prej
gjendjeve logjike t tij. Fuqia e shpenzuar nganjher ipet vetm pr qark logjik, e nganjher
pr krejt qarkun e integruar q prmban m shum qarqe logjike. P.sh. te qarku TTL shpenzimi
tipik i fuqis pr qark logjik sht 10 mW, kurse te qarqet CMOS sht rreth 10 nW pr qark
logjik.
PYETJE PR PRSRITJE:

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

Prse transistort e qarqeve logjike bn t mos ken karakteristika t njejta ose t

ngjajshme ?
A lejohet prdorimi i sinjaleve te qarqet logjike q jan n zonn ndrmjet zeros dhe
njshit logjik ?
T vizatohet karakteristika transmetuese tipike, minimale dhe maksimale e qarqeve
logjike dhe pr arsye ndryshojn ato ?
Si prkufizohen tensionet e zeros dhe njshit logjik ?
Si prkufizohet margjina e pengesave ?
Si prkufizohet faktori i degzimit ?
Si prkufizohen rrymat n hyrje dhe n dalje t qarqeve logjike ?
Si prkufizohet koha e ngritjes, voness dhe ramjes s tehut t impulseve t sinjalit ?
Si prkufizohet fuqia e disipacionit n qarqet logjike ?
3.2. TRANSISTOR -TRANSISTOR LOGJIKA (TTL)

Ekzistojn shum lloje (familje) t qarqeve t integruara logjike. Spari do t njihemi me

qarqet logjike TTL, t cilat e kan marr emrin nga shkurtesat e fjalve angleze Transistor
Transistor Logic q n prkthim t lir do t thot logjika transistor-transistor. N hyrje dhe n
dalje t qarqeve logjike TTL gjenden transistort.
N do familje t qarqeve t integruara logjike ekziston ndonj qark q sht i leht pr
ndrtim, prandaj ai qark konsiderohet (quhet) themelor. N teknikn TTL ky sht qarku logjik
JODHE. Nga elektronika digjitale na sht e njohur se nga qarku logjik JODHE mund t
formohen gjitha qarqet tjera logjike.
Struktura e mbrendshme e qarkut logjik JODHE me dy hyrje sht treguar n fig.3.2.1.a.
N princip qarku logjik mund t ket edhe m shum hyrje (p.sh. 10). N fig.3.2.1.a) shihet
menjher transistori me dy emeter (n qarkun logjik JODHE me 10 hyrje ky do t ishte
97

ELEKTRONIKA II

b)

c)

Fig.3.2.1. a) Skema elektrike e qarkut logjik JODHE n teknikn TTL; b) simboli elektrik i
transistorit me dy emetera; c) ndrtimi i transistorit me dy emetera.

transistor me 10 emeter). N fakt transistori me dy emeter sht ekuivalent me lidhjen e dy

transistorve bazat dhe kolektort e t cilve jan t lidhura mes veti, kurse emetert e ndar si
n fig.3.2.1.b. N teknikn e integruar transistori me dy emeter realizohet (ndrtohet) shum
thjesht gj q shihet edhe n fig.3.2.1.c. N bazn N difuzohet papastrtira e tipit P q prbn
bazn e prbashkt t transistorve. N dy vende t shtres s re t formuar t tipit P difuzohet
(koncentrohet) dendsi m e madhe e papastrtirave t tipit N+, kshtu q fitohen dy emetera.
N shtresat e cekura vendosen konektort (terminalet) metalik dhe transistori me dy emeter
sht i ndrtuar.
Tensioni i furnizimit t qarqeve TTL sht +5 V, edhe pse mund t jet prej 4,75 V deri
n 5,25 V pr prdorimin normal t tyre (p.sh. SN 7400), kurse pr qllime ushtarake mund t
jet prej 4,5 V deri n 5,5 V (p.sh. SN 5400). Prndryshe qarqet TTL q shnohen (fillojn) me
SN 7400, punojn n temperatur prej 0 C deri n 70 C, kurse ato me SN 5400, .
punojn n temperatur prej -55 C deri n +125 C.
Diodat D1 dhe D2 n hyrje t qarkut TTL nuk marrin pjes n operacionet logjike, por
shrbejn pr eleminimin (largimin) e disa pengesave n qark.. Nganjher, n qarqe digjitale
lajmrohen oscilime t pakontrolluar pr shkak t reflekcionit t pjesrishm t impulsit q
shfaqet si pasoj e rezistencave t mosprshtatura. Kto oscilime jan treguar n fig.3.2.2.
Posarisht jan t rrezikshme oscilimet rreth 0 V sepse padashje mund ta ndrrojn zeron
logjike n njsh logjik. Dioda n hyrje e presin pjesn negative t ketyre oscilimeve, kshtu q
ato shpeshher shpejt ndrprehen (ndalen).

98

ELEKTRONIKA II
Gjat analizs s puns s elementeve t
veanta t qarqeve logjike sht me rndsi
shqyrtimi i rasteve kur transistori pron ose kur nuk
pron, ndrsa sa i prket kalimit prej nj gjendje n
tjetrn sht me rndsi q ajo t kryhet pr koh sa
m t shkurt. Pr kt arsye mund t prdoren
Fig.3.2.2. Oscilimet n qarkun logjik
transistor jokualitativ, prodhimi i t cilve sht i lir
ekonomikisht. Kur pron transistori ai sht n
ngopje dhe tensioni ndrmjet kolektorit dhe emeterit
t tij sht paprfillshm i vogl, kurse kur nuk
pron konsiderohet se npr te nuk kalon kurrfar
rryme.
Operacionet logjike t qarkut JODHE
(fig.3.2.1.a) mund t vrtetohen me sjelljen e
kombinacioneve t ndryshme t zerove dhe njsheve
logjike n hyrjet e tij. Analiza e par do t bhet pr
A=1 dhe B=1. Kjo arrihet me kyjen e hyrjeve A dhe
B n tension +5V (fig.3.2.3). Tash kalimi baz-emeter
i transistorit T1 sht i polarizuar inverz dhe npr at Fig.3.2.3. Rrymat dhe tensionet n qarkun
kalim nuk kalon rryma. Kalimi baz-kolektor i logjik JODHE t realizuar n teknikn TTL
pr operacioni logjik 11=0
transistorit T1 sht i polarizuar drejt dhe rryma I1
rrjedh prej +5 V npr rezistorin R1 dhe npr kalimin
baz-kolektor t transistorit T1 n transistorin T2. Transistori T2 bhet i prueshm dhe npr t
kalon rryma I2. Rryma I2 rrjedh prej +5 V, npr rezistorin R 2, transistorin T2, rezistorin R3 n
mas. Rryma I2 shkakton ramjen e tensionit n rezistorin R3 prej rreth 2V pa transistorin e kyur
T3. Po t ishte i kyur ky tension do t ishte rreth 0,7V. Shihet se tensioni n rezistorin R 3 sht i
mjaftueshm pr ta sjellur transistorin T3 n gjendjen e prueshmris. Transistori T3 pron
dhe bashkon daljen F me masn, andaj sht F=0.
Transistori T2 sht n ngopje, andaj tensioni ndrmjet kolektorit dhe emeterit t tij sht
rreth 0,2V. Tensioni n emeterin e tij sht rreth 0,7V, kshtu q tensioni n kolektorin e tij
sht rreth 0,9 V n krahasim me masn (kuptohet meqense tensioni ndrmjet tyre sht 0,2
V). Kolektori i transistorit T2 drejtprdrejt sht i lidhur me bazn e transistorit T 4. Tensioni prej
0,9 V n bazn e transistorit T4 do t jet i mjaftueshm pr ta br at t prueshm. Pr t
mos ndodhur kjo, vendoset dioda D3, kshtu q jan t nevojshm rreth 1,4 V n bazn e
transistorit T4 pr ta br at t prueshm, kurse ato 0,9V ekzistuese e bjn t paprueshm.
Poashtu sht interesant shqyrtimi i rastit A=1 dhe B=0 n hyrjet e tij. Dy rastet tjera t
kombinacioneve praktikisht vijn n kt rast. Zeroja logjike n hyrjen B (B=0) arrihet me
kyjen e hyrjes B n mas, fig.3.2.4. Tash rryma I1 rrjedh prej +5V, npr rezistori R1 dhe npr
kalimin baz-emeter t transistorit T1 n mas. Nj emeter i transistorit T1 pron, andaj
tensioni ndrmjet kolektorit dhe emeterit sht paprfillshm i vogl dhe baza e transistorit T 2
sht paraktikisht e lidhur n mas. Transistori T2 nuk pron e gjithashtu nuk pron as
99

ELEKTRONIKA II
transistori T3. Tash rryma I1 rrjedh prej
+5V npr rezistorin R2 n bazn e
transistorit T4. Transistori T4 bhet i
prueshm, kshtu q lidhet tensioni prej
+5V nprmes rezistorit R4, transistorit T4
dhe diods D3 me daljen F=1. Prndryshe
rezistori R4 shrben pr kufizimin e
rryms npr transistort T3 dhe T4 me
rastin e kalimit nga zero n njsh (ose
anasjelltas) kur n nj moment projn t
dy transistort.
Invertori dallon nga qarku logjik JODHE
vetm pse ka nj hyrje.

Nj shembull i qarkut logjik JOOSE

n teknikn TTL sht dhn n fig.3.2.5.
Pr kt qark sht me rndsi t
Fig.3.2.4. Rrymat dhe tensionet n qarkun logjik JODHE
shqyrtohet rasti kur cilado prej hyrjeve A
t realizuar n teknikn TTL pr operacionin logjik 10=1
ose B sht n gjendjen e njshit logjik.
N kt rast transistori T1 (ose T4) pron prej bazs kah kolektori, kshtu q transistori T2 (ose
T3) pron. Tash, rryma rrjedh npr rezistorin R5 dhe shkakton rnien e tensionit n t e cila
prcillet n bazn e transistorit T5. Transistori T5 pron dhe bashkon daljen F me masn (F=0).

100

ELEKTRONIKA II

Fig.3.2.5. Qarku logjik JOOSE n teknikn TTL

Inizimi i karakteristiks transmetuese t qarkut logjik JODHE, n teknikn TTL, bhet
me an t qarkut t treguar n fig.3.2.6.a), ku nj hyrje lidhet n tensionin +5 V, kurse n tjetrn
hyrje ndrrohet tensioni prej 0 deri n +5 V. N kt mnyr nga qarku JODHE fitohet invertori
(shih elektronikn digjitale). Gjat ndrrimit t tensionit n hyrje (me an t potenciometrit t
treguar n fig.3.2.6.a) ndrron edhe tensioni n dalje. Matet tensioni n hyrje dhe ndalje, kshtu
q fitohet karakteristika transmetuese e treguar n fig.3.2.6.b). Kur tensioni n hyrje sht i
barabart me zero, ather tensioni n dalje sht prafrsisht i barabart me tensionin e zbritur
t pragut t prueshmris s transistorit T4 dhe diods D3 (fig.3.2.1.a) nga tensioni +5 V q
del rreth 3,6 V. N qoft se tensioni n hyrje rritet, tensioni n dalje jet prafrsisht konstant.
Kur tensioni n hyrje e arrin vlern e tensionit t pragut t prueshmris s transistorve T2
dhe T3 (rreth 1,2 V) ata fillojn t projn dhe tensioni n dalje me t shpejt zvoglohet n
tensionin hyrs me vler prej rreth 1,4 V.

101

ELEKTRONIKA II
Uda(V)

Uhy(V)

a)
b)

Fig.3.2.6. a) Qarku pr inizimin e karakteristiks

transmetuese t qarkut logjik JODHE n teknikn
TTL; b) Karakteristika transmetuese; c) skema e
qarkut t integruar
SN 7400 n teknikn TTL.
c)

Tensioni i zeros logjike n hyrje mund t jet prej 0 deri n 0,8 V, kurse n dalje m i
vogl se 0,4 V. Tensioni i njshit logjik n hyrje mund t jet prej 2 V deri n 5 V, kurse n dalje
m i madh se 2,4 V. Kur tensioni n hyrje ka vlern ndrmjet 0,8 V dhe 2 V, ather sht e
sigurt se n dalje nuk dihet a sht njshi apo zeroja logjike dhe ky brez i tensionit ndrmjet
atyre vlerave (0,8V dhe 2V) nuk lejohet (guxon) t shfrytzohet. N qoft se ndonj hyrje e
qarkut TTL jet e pakyur (e lir), ather ai sillet si t ishte n gjendjen e tensionit t njshit
logjik, ngase npr t nuk mund t rrjedh (kaloj) rryma. Veprimet e tilla nuk rekomandohen
ngase hyrjet e pakyura shpesh jan burim i pengesave.
Rryma hyrse n gjendjen e zeros logjike sht negative (del nga qarku si n fig.3.2.4,
dhe vlera tipike e saj sht rreth -1 mA, kurse ajo maksimale mund t jet -1,6 mA). Rryma
hyrse n gjendjen e njshit logjik rrjedh prej +5V (fig.3.2.3.), npr polarizimin inverz t
kalimit PN t transistorit T1 kah masa; ajo sht pozitive dhe maksimalisht sht 40 A.
Rryma e lejuar n dalje, n gjendjen e njshit sht -0,4 mA (rrjedh nga qarku) dhe pr
daljen, n at rast, garantohet se do t jet n gjendjen e njshit logjik. N qoft se dalja, e cila
sht n gjendjen e njshit logjik, bashkohet (lidhet) shkurt pr masn, rryma n dalje sht
rreth -30 mA; kjo mnyr e puns nuk prferohet. N gjendjen e zeros logjike n dalje, rryma
duhet t sillet nga qarku i jashtm dhe rrjedh npr transistorin T 3 kah masa (fig.3.2.3).
102

ELEKTRONIKA II
Normalisht lejohet t jet deri n 16 mA, e pr disa qarqe pr qllime speciale mund t jet deri
n 80 mA.
Faktori i degzimit tregon se sa hyrje t qarqeve tjera logjike TTL mund t lidhen n
dalje t nj qarku logjik. Ky faktor sht 10 ka tregon se n dalje t qarkut mund t lidhen 10
hyrjet ardhshme t qarqeve logjike. Kjo shihet nga t dhnat e rrymave pr hyrje dhe dalje t
ktij qarku. Tham m par se rryma hyrse n gjendjen e zeros logjike sht negative dhe vlera
maksimale e saj sht -1,6 mA; prandaj pr 10 hyrje t tilla rryma e prgjithshme do t jet -16
mA.
Kufiri i mosndjeshmris n zhurma (pengesa) tregon vlern e tensionit t zhurms pr
t ciln qarku logjik nuk kalon n gjendjen tjetr logjike. Kjo vler e tensionit sht 0,4 V dhe
leht mund t vrtetohet nga karakteristikat e theksuara paraprakisht: tensioni i njshit logjik n
dalje m s shumti sht 0,4 V, kurse pr qarkun e ardhshm logjik pas tij mund t jet deri n
0,8 V. Po shihet qart se egziston rezerva prej 0,4 V, ka d.m.th. se pengesa (tensioni i
pengess) deri n 0,4 V nuk do t shkaktoj kurfar ndryshimi n qark. Prfundim i njejt mund
t nxirret edhe pr njshin logjik.
Koha e rritjes, voness dhe ramjes s tehut t impulsit shihet n fig.3.1.4. Ktu sht me
rndsi t thuhet se koha e voness definohet (prkufizohet) n tensionet prej 1,5 V. Koht e
lartprmendura ipen zakonisht pr kapacitetetin n dalje deri n 15 pF dhe zakonisht marrin
vlerat prej 10 deri n 15 ns.
sht me rndsi t theksohet se tek kalimet e ngadalshme prej prej zeros n njsh dhe
anasjelltas, mund t vij deri te oscilimi n dalje t qarqeve logjike TTL. Pr kt arsye
preferohet (rekomandohet) q koha e kalimit prej nj gjendjeje n tjetrn t jet m e shkurt se
100 s ose q n ato raste para qarkut t par logjik t gjendet (vendoset) qarku ngacmues i
Shmitit.
Gjersia minimale e impulseve hyrse ipet zakonisht pr flip-flopa dhe sillet prej 5-10 ns.
Fuqia e shpenzimit (disipacionit) sht rreth 10 mW pr qark logjik.
N nj paketim zakonisht gjenden m m shum qarqe logjike t t njejtit lloj. Nj
shembull (SN 7400) i till sht dhn n fig.3.2.6.a.

103

ELEKTRONIKA II

PYETJE PR PR PRSRITJE:

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.

ka gjendet n hyrje e ka n dalje t qarkut logjik TTL ?

Si ndrtohet transistori me dy (e m shum) emeter dhe si ekuivalentohet ai ?
Cili sht qarku themelor n teknikn TTL ?
ka ndodh n qarkun logjik JODHE kur t dy hyrjet e tij jan n gjendjen e njshit
logjik ?
ka ndodh n qarkun logjik JODHE kur spaku njra hyrje e tij sht n gjendjen e
zeros logjike ?
Sa mund t jet tensioni i zeros logjike n hyrje e sa n dalje dhe pse ?
Sa mund t jet tensioni i njshit logjik n hyrje e sa n dalje dhe pse ?
Sa sht rryma hyrse n gjendjen e zeros logjike e sa n at t njshit logjik dhe pse ?
Sa mund t jet rryma dalse n gjendjen e zeros logjike e sa n at t njshit logjik ?
ka ndodh po q se tejkalohen vlerat e rrymave prkatse n gjendjet e caktuara
logjike ?
Sa sht koha e ngritjes, voness dhe ramjes s tehut t impulsit dhe nn t cilat kushte
definohen ?
Si inizohet karakteristika transmetuese e nj qarku JODHE dhe prse njri skaj i tij
lidhet (kyet) pr tensionin +5 V ?
Prse tensioni dals bjen me t shpejt pr vlern e tensionit hyrs rreth 1,4 V ?
Sa sht fuqia e shpenzimit pr qark logjik dhe prse sht ashtu ?

104

ELEKTRONIKA II
VARIANTET E QARQEVE TTL

E met kryesore e qarqeve standarde TTL sht se transistort e tyre kur projn,
punojn n regjimin e ngopjes. Nga elektronika I na sht e njohur se te transistori q punon n
regjimin e ngopjes, n zonn e bazs grumbullohen shum bartsit sekundar t elektricitetit (te
transistori NPN, n zonn e bazs grumbullohen elektronet). Pasi t ndrprehet rryma e bazs,
nevojitet nj koh e konsiderueshme q bartsit sekundar t elektricitetit (n kt rast
elektronet) t kthehen n emeter. D.m.th. transistori pron edhe nj koh pas ndrprerjes s
rryms s bazs, gjegjsisht reagon m von. Kjo vones kohore, pikrisht, sht e gjat nse
transistori punon n ngopje, ngase ather sasia e bartsve sekundar t elektricitetit n baz
sht e madhe. N qoft se dshirohet shpejtsi e madhe e puns s transistorit ai nuk guxon t
punoj n ngopje.
Karakteristika dukshm m t mira se sa qarqet standarde TTL kan qarqet TTL t
Shotkit, t cilat kan shpejtsi m t madhe t puns ose shpenzojn fuqi m t vogl, ose edhe
njrn edhe tjetrn. Bazn (qarkun themelor t) e qarqeve TTL t Shotkit e prbjn diodat e
Shotkit dhe transistort e Shotkit. Diodat e Shotkit jan prpunuar n elektronikn I. Nga
elektronika I dihet se shpejtsia e puns s tyre sht shum e madhe dhe se tensioni n to, n
polarizimin e drejt, sht rreth 0,3 V.
Transistori i Shotkit prmban diodn e Shotkit dhe transistorin e zakonshm si n
fig.3.2.7.a, kurse simboli elektrik i tij duket si n fig.3.2.7.b. Tensioni mes bazs dhe emeterit t
transistorit prues sht rreth 0,7 V.
Tensioni n diodn e Shotkit sht rreth 0,3
V, ka do t thot se tensioni ndrmjet
kolektorit dhe emeterit t transistorit sht
rreth 0,4 V. Tensioni i ngopjes s transistorit
bipolar zakonish sht m i vogl se 0,2 V.
Kjo tregon se tensioni mes kolektorit dhe
emeterit t transistorit t treguar n
fig.3.2.7.sht di (pak mbi) m i madh se
tensioni i ngopjes. Po q se do t binte
b)
tensioni mes kolektorit dhe emeterit t tij,
ather ajo ramje prmes diods s Shotkit Fig.3.2.7. a) Transistori i Shotkit;
do t prcillej n bazn e transistorit. Me b) Simboli skematik i tij.
zvoglimin e tensionit n baz, do t
zvoglohej rryma e bazs dhe rryma e kolektorit, kurse tensioni i kolektorit do t rritej. Shihet
qart se tensioni n kolektor mund t zvoglohet vetm prderisa dioda e Shotkit nuk fillon t
proj. Meqense transistori nuk mund t shkoj n ngopje, shpejtsia e puns s tij sht e
madhe, gjegjsisht koha e kyjes dhe kyjes s tij sht e shkurt.

105

ELEKTRONIKA II
Ekzistojn shum lloje t qarqeve TTL t Shotkit:
1. Qarku i Shotkit (Schotky TTL), p.sh..: SN 74500;
2. Qarku i Shotkit i fuqis s vogl (Lo - Poer Schotky TTL) p.sh.: SN 74l500;
3. Qarku i Shotkit i avansuar (advanced Schotky TTL) p.sh: 74NS500
4. Qarku i avansuar i Shotkit me fuqi t vogl (advanced lo - poer Schotky TTL) p.sh.: SN
74ALSOO.
Ekzistojn edhe disa lloje t qarqeve t Shotkit (p.sh. 741CC) t cilat rrall takohen.
N fig.3.2.8. sht dhn tabela krahasuese e karakteristikave t disa llojeve t qarqeve t
Shotkit.
N fig.3.2.9. sht treguar skema e qarkut SN74S00, puna e t cilit sht e ngjajshme me at
t formave standarde. Tani (viti 1987) m s teprmi shfrytzohen qarqet Shotki t fuqive t
vogla, bile dukshm m tepr se ato standarde, kurse me m perspektiv jan ato t avancuarat
me fuqi t vogl
Llojet e qarqeve TTL

Standarde
TTL

T Shotkit t
fuqive t vogla

Shotki

Shotki i avansuar i
fuqive vogla

Shotki i
avansuar

Fuqia e hargjuar pr
qark logjik

10 m

2 m

19 m

1 m

8.5 m

Koha e voness

10 ns

10 ns

3 ns

4 ns

1.7 ns

Tensioni max. i
zeros logjike n hyr.
Rryma max. e hyrjes

0.4 V

0.5 V

-0.5 V

-0.5 V

0.5 V

-1.6 mA

-0.4 mA

-2 mA

-0.1 mA

-0.5 mA

16 mA

4 mA

20 mA

4 mA

20 mA

te zero logjike
Rryma max. e daljes

te zero logjike

Fig.3.2.8.Tabela krahasuese e qarqeve standarde dhe qarqeve TTL t Shotkit.

106

ELEKTRONIKA II
Fig.3.2.9. Skema e qarkut t integruar 74S00
PYETJE PR PRSRITJE:

1.
2.
3.
4.

ka sht e met kryesore e qarqeve standarde TTL ?

ka prmban transistori i Shotkit dhe ka sht karakteristike pr t ?
Ku sht dallimi i qarqeve TTL t Shotkit nga ato standarde?
Prse nj transistor n fig.3.2.9. nuk sht transistor i Shotkiy ?

QARQET TTL ME TRI GJENDJE STATIKE

N teknikn kompjuterike shpesh ndodh q daljet e shum qarqeve logjike t kyen n nj

prues. Nse lidhja e daljeve bhet n qarqet e zakonshme logjike, ather fitohet i
ashtuquajturi qarku DHE me tela. Nse n t gjitha daljet sht njshi logji, gjat lidhjes me ta
gjithashtu fitohet njshi logjik. Nse cilado prej daljeve sht n gjendjen logjike zero, pas
lidhjes me ta fitohet gjithashtu zero logjike,
sepse dalja e s paku nj qarku logjik lidhet
me masn.
Nse sht e nevojshme q t dhnat nga
nj dalje t transmetohen me prues t
veant, daljet e tjera t qarkut logjik duhet
n njfar mnyre me qen t ndara
(larguara) nga pruesi i prmendur. Ndarja
e daljeve kryhet ashtu q t dy daljet e
transistorit bhen jopruese gjegjsisht
qarku t ket impedans t daljes t madhe
sepse n t rryma nuk mund t hyj e as t
dal. Kt veti e kan qarqet TTL me tri
gjendje, skema e t cilave pr nj qark JO
DHE sht treguar n fig.3.2.10. Te ky qark
ekziston edhe nj hyrje kontrolluese E, me t
ciln realizohet impedans e madhe n dalje.
Nse hyrja E gjindet n gjendjen e njshit
logjik, ather sht e qart se rryma nuk
mund t rrjedh kah hyrja C as npr diodn
Qarku JODHE me tri gjendje n
D4 dhe ky qark, tash pr tash sillet si qark i Fig.3.2.10.
teknikn TTL.
zakonshm JODHE. Nse hyrja E gjendet n
gjendjen logjike zero, transistori T1 pron
ndrsa T2 dhe T3 nuk pron. Me an t diods D4 baza e transistorit T4 sht e lidhur me masn,
prandaj as ajo nuk pron. Shihet se transistort T 3 dhe T4 nuk projn dhe dalja E sillet sikur
t ishte e ndar prej vet qarkut JODHE.
107

ELEKTRONIKA II
N literatur dhe n katalogje qarqet TTL m tri gjendje shnohen si 3-STATE LOGIC
ose TRI -STATE -LOGIC. Kto qarqe, me tri gjendje logjike, egzistojn edhe n familjet tjera
t qarqeve logjike.
Krahas varianteve t prmendura t
lidhjeve t daljeve t qarqeve logjike
TTL ekziston edhe dalja n form t
kolektorit t hapur si n fig.3.2.11. (p.sh.
qarku SN7401). Ktu ekzsiston vetm
transistori T2 i cili e lidh daljen me
masn. Ndrmjet kolektorit t tij dhe
skajit pozitiv t tensionit t furnizimit
direkt (drejtprdrejt) mundet t vendoset
shpenzuesi (p.sh. LED dioda me rezistor
pr kufizimin e rryms, releja etj).
Shembull: N dalje t qarkut
logjik me kolektor t hapur duhet
vendosur (kyur, lidhur) LED diodn me
rezistorin q kufizon rrymn n rreth 10
mA, kurse tensioni i furnizimit sht 5 V.
Tensioni i ngopjes n transistorin dals
mund
t
mosprfillet
Merret
(prvetsohet) q tensioni n diod sht Fig. 3.2.11. Qarku logjik JODHE n teknik TTL me
rreth 1,5 V (zakonisht sht prej 1,5 V kolektor t hapur n t cilin sht lidhur LED dioda me
deri n 2,5 V). Kur nga tensioni i rezistorin pr kufizimin e rryms.
furnizimit (5 V) hiqet tensioni n diod
(1,5 V), fitohet se tensioni n rezistorin pr kufizimin e rryms n rreth 10 mA sht 3,5 V.
Sipas ligjit t Ohmit ajo rezistenc sht: R=3,5 V/10 mA=350 .
PYETJE DHE DETYRA:

1.
2.
3.
4.
5.

Kur sht i nevojshm prdorimi i qarqeve logjike trostatike ?

ka ndodh kur n hyrjen kontrolluese E sht njshi logjik ?
ka ndodh kur n hyrjen kontrolluese E sht zeroja logjike ?
Prse tek disa qarqe lihet kolektori i hapur (pakyur) ?
T llogaritet rezistenca e rezistorit pr kufizimin e rryms nse tensioni n LED diod
sht 2 V, ndrsa rryma n te 5 mA.
6. T llogaritet rezistenca e rezistorit pr kufizimin e rryms nse tensioni n LED diod
sht 2,5 V, ndrsa rryma n te 3 mA.

108

ELEKTRONIKA II

3.3. KARAKTERISTIKAT E QARQEVE LOGJIKE ME MOSFET-a

N fillim duhet t prkujtojm se MOSFET-at e kan gejtin prej metali, i cili sht i
izoluar nga kanali me an t shtress s dioksidit t siliciumit. Gjithashtu, dihet se ekzistojn
MOSFET-a me kanal t ndrtuar dhe kanal t indukuar. N kt teknik, m s shpeshti
prdoren MOSFET-at me kanal t tipit N dhe ather thuhet se kemi t bjm me qarqe logjike
N-MOS. M s shpeshti punohen (realizohen) me kanal t indukuar.

Qarku m i thjesht logjik n teknikn N-MOS sht invertori, i cili duket si n fig.3.3.1.
MOSFET-i me kanal t tipit N, T1 shrben si ndrprers, kurse ai T2 shrben si ngarkes e tij.
Teoritikisht n vend t MOSFET-it t eprm (T 2) do t mund t vendpsej (prdorej) rezistori.
Por, kjo ndodh pr arsye se rezistori nxen (zen, prfshin) hapsir 20 her m t madhe se
MOSFET-i.
N fig.3.3.1. shohim se gejti i MOSFET-t t eprm sht i lidhur pr drejnin. Meqense
kushtet e puns t MOSFET-it T2 ndryshojn gjat puns, ai sillet si rezistenc jolineare.
Rezistenca jolineare do t thot (tregon, nnkupton)) se hersi i tensionit dhe rryms mes drejnit
dhe sorsit t MOSFET-it T2 ndryshon. Kur n gejtin e MOSFET-it T1 sillet tension mjaft i
madh pozitiv (p.sh. 10 V), ai do t pron dhe tensioni n drejnin e tij sht relativisht i vogl
(p.sh. 0,5 V). Tash tensioni mes gejtit dhe sorsit t MOSFET-it T 2 sht mjaft i madh, kshtu q
npr t mund t rrjedh rrym mjaft e madhe (p.sh. 5 mA) dhe
Fig.3.3.1. Invertori n
rezistenca e saj sht relativisht e madhe 2 k).
teknikn NMOS
Nse n gejtin e MOSFET-it T1 sillet tension i barabart me zero, ai
nuk pron dhe tensioni n drejnin e tij sht relativisht i madh. Pr t
qen MOSFET-T2 i prueshm, tensioni n sorsin e tij duhet t jet m i vogl se tensioni n
gejtin e tij pr pragun e tij t prueshmris (p.sh. 2 V). Tash, rezistenca e tij sht relativisht e
madhe. Karakteristika transmetuese e invertorit n fig.3.3.1, fitohet me ndrrimin e tensionit n
hyrjen e tij prej 0 V deri n +Udd; gjat ksaj duhet t matet tensioni n hyrjen dhe n daljen e
tij. Karakteristika transmetuese e invertorit n fig.3.3.1. ka formn si n fig.3.3.2. Si shihet nga
109

ELEKTRONIKA II
fig.3.3.2. pr tensionin n hyrje prej zero deri n tensionin e pragut t prueshmris (U T) t
MOSFET-it T1 ai (T1) nuk pron dhe tensioni n dalje sht m i vogl se +U dd pr pragun e
prueshmris s MOSFET-it T2. Ather n dalje sht njshi logjik. Me rritjen e tensionit n
hyrje mbi vlern e tensionit t pragut t prueshmris MOSFETI-i T1 pron. Tensioni n
dalje zvoglohet dhe shkon kah vlera e tensionit q i prgjigjet zeros logjike.
Udal

Uhyr (V)

Fig.3.3.2. Karakteristika transmetuese e

invertorit n teknikn NMOS; UT sht
pragu i prueshmrive t MOSFET-ave

Fig.3.3.3. Qarku logjik JODHE n

teknikn NMOS

Qarku logjik JODHE me MOSFET-a t tipit N sht dhn n fig.3.3.3. Leht mund t
shihet se vetm pr t dy njshet logjike n hyrje
fitohet zeroja logjike n dalje, kurse pr
kombinacione tjera n hyrje fitohet njshi logjik n
dalje. N fig.3.3.4. sht dhn qarku logjik
JOOSE.
N disa raste si ngarkes prdoret MOSFET-i
i tipit N me kanal t ndrtuar.
Prve qarqeve N-MOS prodhohen edhe
qarqet P-MOS, te t cilt prdoren MOSFET-at me
kanal t tipit P. Forma e qarqeve logjike sht e
njejt, vetm se tensionet jan negative.
Qarqet N-MOS dhe P-MOS prodhohen rrall
her pr nevoja standarde. Prfshijn hapsir
dukshm m t vogl se sa qarqet TTL, kshtu q, Fig.3.3.4. Qarku logjik JOOSE n
teknikn NMOS
110

ELEKTRONIKA II
shpeshher prej tyre ndrtohen mikroprocesort dhe qarqet tjera me shkall t lart t
integrimit. Ather nivelet e tyre logjike jan t ngjajshme me nivelet e qarqeve TTL, kurse
rrymat, zakonisht, u jan dukshm m t vogla se t atyre TTL.

PYETJE DHE PRSRITJE:

1. Prse te qarku N-MOS prdoret MOSFET-i n vend t ngarkess ?

2. Si sillet MOSFET-i kur zvndson rezistorin dhe pse ?
3. N qoft se tensioni i furnizimit sht +10 V dhe tensioni i pragut t prueshmris
s MOSFET-it t eprm sht 2 V, sa sht tensioni i njshit logjik n dalje t qarkut
n fig.3.3.1.?
4. Si formohet qarku logjik JODHE prej MOSFET-ave t tipit N ?
5. Si formohet qarku logjik JOOSE prej MOSFET-ave t tipit N ?
6. Ku prdoren qarqet logjike me MOSFET-a dhe pse ?
3.4. KARAKTERISTIKAT E QARQEVE CMOS

Emri i ksaj familjeje (CMOS, e nganjher COS/MOS) t qarqeve elektronike rrjedh

nga shkurtesat e fjalve angleze Complmentary Symetry Metal Oxide Semiconductor, q n
prkthim t lir do thot qarqe me MOSFET-a komplementar).
Qarqe themelore n teknikn CMOS jan qarku JODHE dhe JOOSE, sepse ndrtohen m
s lehti n kt teknik, ndrsa qarku m i thjesht sht invertori. Struktura e brendshme e
invertorit sht dhn n fig.3.4.1. Te dy MOSFET-at e invertorit mund t paraqiten me an t
ndrprersave t lidhur n seri, si n fig.3.4.1.b.
Puna e invertorit CMOS mund t shpjegohet me sjelljen e tensionit t njshit ose zeros
logjike n hyrje dhe me vrtetimin e gjendjes s tij n dalje. Le t jet sjellur n hyrjen A
tensioni i zeros logjike, e q mund t realizohet (arrihet) me kyjen e saj (hyrjes) pr mas,
fig.3.4.1.c. Tash, gejti i MOSFET-it me kanal t tipit N sht i lidhur me sorsin e tij dhe ai nuk
pron. Njkohsisht MOSFET-i me kanal t tipit P pron, ngase gejti i tij sht n tension m
negativ se sorsi. Prmes tij tensioni i furnizimit +U sht i lidhur me daljen F, d.m.th. F=1.
N qoft se n hyrje sillet tensioni i njshit logjik, gj q mund t behet me kyjen
(lidhjen) e hyrjes A pr tensionin e furnizimit +U (fig.3.4.1.d), ather n gejtin e MOSFET-it
me kanal t tipit N do t gjendet (jet, shkoj) tensioni pozitiv. Ai pron, n kt rast, dhe
bashkon daljen me masn, prandaj sht F=0. Njkohsisht potencialet e gejtit dhe sorsit t
MOSFET-it me kanal t tipit P jan t njejt dhe ai nuk pron.
Qarku logjik JODHE sht treguar n fig.3.4.2.a. N qoft se hyrjet A dhe B jan t
kyura n tensionin e njshit logjik (A=1, B=1), ather projn MOSFET-at T 1 dhe T2 dhe

111

ELEKTRONIKA II
bashkojn (lidhin) daljen F me masn, d.m.th. F=0. N t njejtn koh nuk projn MOSFETat T3 dhe T4. Kjo gjendje i prgjigjet operacionit logjik 1 1 0 .
N qoft se cilado prej hyrjeve sht n gjendjen e zeros logjike (p.sh. A=1, B=0),
ather MOSFET-i T1 nuk pron, kurse ai T4 pron, prandaj sht F=1, ka i prgjigjet
operacionit logjik 1 0 1 .
Qarku logjik JOOSE sht treguar n fig.3.4.2.b, dhe pr te n mnyr t ngjajshme
mund t verifikohet tabela e vrtetsis (kombinacioneve).
Tensioni i furnizimit t qarqeve CMOS mund t jet prej 3 V deri n 15 V. Karakteristika
m t mira tregojn n tensionin e furnizimit prej 10 V. M s shpeshti punojn n 5 V, ngase
shpesh gjenden n t njejtn pajisje me qarqet TTL dhe shfrytzojn t njejtin burim t
furnizimit.

b)

e)

c)

d)

f)

Fig.3.4.1 a) Invertori n teknikn CMOS; b) paraqitja e invertorit prmes ndrprersave; c) puna

e invertorit pr A=0 dhe F=1; d) paraqitja e gjendjes c) prmes ndrprersave; e) puna e invertorit
pr A=1 dhe F=0; f) paraqitja e gjendjes e) prmes ndrprersave.
Karakteristika transmetuese e invertorit fitohet me ndrrimin e tensionit n hyrje prej 0 V
deri n +Udd, me rast matet (lexohet) tensioni hyrs dhe dals, si n fig.3.4.3.a. Pr do
tension (vler) t furnizimit fitohet karakteristika e veant transmetuese. Te qarqet tjera
logjike, zakonisht, duhet lidhur hyrjet e mbetura n +U dd ose n mas, ose t gjitha hyrjet t
112

ELEKTRONIKA II
lidhen bashkarisht (bashk). Detalisht do t analizojm karakteristikn transmetuese pr
Udd=10 V. Kur tensioni n hyrje sht m i vogl se tensioni i pragut t prueshmris s
MOSFET-it me kanal t tipit N, ai nuk pron dhe tensioni n dalje sht prfarsisht i
barabart me +Udd. Kur tensioni n hyrje rritet mbi tensionin e pragut t prueshmris t
MOSFET-it me kanal t tipit N, ai fillon t proj, kurse ai me kanal t tipit P m pak pron
dhe tensioni n dalje bjen (zvoglohet). Kalimi nga nj gjendje n tjetrn sht relativisht i
ngadalshm (grafikisht vij mjaft e lakuar). Kto karakteristika transmetuese ndryshojn pak
me ndrrimin e temperaturs, por mund t dallojn shum pr ekzemplar t ndryshm t llojit
t njejt t qarqeve.
Tensioni i zeros logjike n hyrje mund t jet prej zero deri n 30 % t tensionit +U dd
(p.sh. pr Udd =10 V, kjo sht prej 0 deri n 3 V), kurse n dalje sht prafrsisht i barabart
me 0 V. Tensioni i njshit logjik n hyrje mund t jet prej 70 % U dd deri n +Udd.(p.sh. pr
Udd=10 V, kjo sht prej 7 V deri n 10 V), kurse n dalje sht prafrsisht i barabart me Udd.

Fig.3.4.2.a) Qarku logjik JODHE n teknikn CMOS;

b) Qarku logjik JOOSE n teknikn CMOS
b)

a)

Udal(V)

a)

b)
Uhyr(V)
a)
b)
Fig.3.4.3.a) Qarku pr inizimin e karakteristiks transmetuese t invertorit;
b) karakteristikat transmetuese t invertorit pr tensione t ndryshme t furnizimit.

113

ELEKTRONIKA II
N t dy rastet (pr zero ose pr njsh n hyrje) rryma n hyrje sht paprfillshm e
vogl dhe sillet rreth 10 pA; kjo sht rryma q rrjedh n gejtin e izoluar (ose nga gejti i
izoluar)
Rryma n dalje caktohet nga karakteristikat dalse t MOSFET-ave. Kshtu, pr
shembull, konsiderohet se tensioni n dalje mund t lejohet t bjen pr 0,5 % dhe ather rryma
n dalje sht rreth 1 mA.
Faktori i degzimit sht 50. N shikim t par, do t mund t konkludohej se faktori i
degzimi mund t ishte shum m i madh, meqense rryma n hyrje sht paprfillshm e
vogl. Mirpo, n seciln hyrje egzistojn kapacitetet (parazitore) e lidhura paralelisht q
mblidhen. Kto kapacitete me rezistencat e MOSFET-ave formojn qarqet pr integrim dhe
ngadalsojn punn e qarkut, kshtu q numri i tyre (degzimeve) duhet t kufizohet pr t
qen koha e kyjes dhe kyjes n kufijt e parapar.
Kufiri i mosndjeshris n zhurma (pengesa) sht 30 % t Udd-s, sepse zeroja logjike n
dalje t nj qarku sht prafrsisht 0 V, kurse zeroja e qarkut vijues mund t shkoj (arrij) deri
n 30 % t Udd. Konkludim i ngjashm mund t nxiret edhe pr margjinn e zhurms te njshi
logjik.
Koha e ngritjes, vones dhe rnis s tehut t impulsit zvoglohet me rritjen e tensionit t
furnizimit. Pr Udd =10 V sht rreth 30-50 ns.
Fuqia e shpenzimit sht rreth 10 nW pr qark kogjik n gjendjen e qetsis (pauzs),
sepse ather, n gjendjen e qetsis, pron vetm nj MOSFET, ndrsa npr tjetrin vetm
pikon rryma, e cila sht shum e vogl. Gjat kalimit nga nj gjendje n tjetrn, ndodh q n
nj moment t projn t dy MOSFET-at dhe ather rrjedh rrym prej disa mA. N qoft se
frekuenca e puns rritet, ather m shpesh rrjedh (pikon) ajo rrym dhe shpenzimi rritet. Psh.
n 1 kHz ajo sht 1 W, n 1 MHz sht rreth 1 mW, etj.
Dedikimet e posame t qarqeve CMOS - N qoft se hyrja e qarkut CMOS nuk sht
e kyun askund, ather, nuk dihet se n ciln gjendje logjike sht; t njshit apo t zeros
logjike. Pr kt arsye hyrja prher duhet t lidhet ose pr mase ose n tensioni +U dd, gj q
varet nga roli (detyra, dedikimi) i qarkut
CMOS.
Gejti i MOSFET-it sht i ndar nga
kanali me an t shtress s holl t
dioksid siliciumit, e cila mund t duroj
tensionin deri rreth 70-100 V. Te njeriu, n
kontakt me qarqet CMOS, mund t
grumbullohet elektricitetiti statik dhe
tensioni ndrmjet (mes) njeriut dhe mass
t arrij deri n disa qindra V. Po q se
gejti i till preket me dor, do t mund t
vij deri te pimi i izolimit nga
elektriciteti statik dhe ather MOSFET-i Fig.3.4.4. Mbrojtja n hyrjen e qarkut CMOS
do t jet i shkatrruar. Pr ta zvogluar
114

ELEKTRONIKA II
rrezikun, nga shkatrrimi i qarkut, n hyrje t tij vendoset (bhet) mbrojtja, e cila pr nj
invertor sht treguar n fig.3.4.4. N qoft se n hyrje t tij vjen (shfaqet) tension m i madh se
+Udd, ather pron dioda D1, ose n qoft se ajo nuk funksionon, kt do ta bn dioda D 2.
Ndrmjet diodave D1 dhe D2 sht rezistori R (200 2000 ), i cili shrben pr kufizimin e
rryms. Dioda D3 shrben pr kufizimin (ridrejtimin) e tensionit negativ t gejtit. Kjo mbrojtje,
zakonisht, nuk paraqitet (vizatohet) n skemat e qarqeve logjike. Kapacitet parazitore C 1 dhe C2
jan rreth 5 pF.
Mbrojtja e lartprmendur nuk sht plotsisht e sigurt, prandaj merren masa plotsuese
t siguris. Qarqet e integruara CMOS ruhen n bazn pruese, n t ciln gjitha kmbzat
(pinat) jan t lidhura bashk (m s shpeshti n shpuzn pruese). Maja e piks salduese t
tyre duhet t jet prher e prtokzuar. Kur t jet i kyur tensioni i furnizimit nuk guxon t
hiqet (nxirret) qarku CMOS nga pajisja e as t saldohet n t. N hyrje t qarkut CMOS nuk
guxon t sillet sinjali (njshi ose zeroja logjike) po q se tensioni i furnizimit nuk sht i kyur.
Nuk lejohet ngarkimi i qarkut CMOS me fuqi m t madhe se 200 mW.
Qarqet standarde CMOS mbajn simbolet CD 4000 (dy qarqe JOOSE me tri hyrje dhe
invertorin), CD 4001 etj. Prve qarqeve standarde CMOS, prodhohen edhe disa tipe t tyre.
Qarqet CMOS me simbolin 74C00, pr nga karakteristikat jan t njejta me ato standarde,
vetm se kan shprndarje t kmbzave (pinave) t njejt me ato t qarqeve TTL. Qarqet
CMOS, t tipit 74HC00, kan karakteristika t njejta me ato t tipit 74C00, vetm se kan
shpejtsi t njejt t puns me qarqet TTL dhe tension t furnizimit prej 2 V deri n 6 V. Tipi
74HCT00, i qarqeve CMOS, ka shpejtsin, tensionin e furnizimit, shprndarjen e kmbzave
(pinave) dhe nivelet e njshit dhe zeros logjike, t njejta si qarqet TTL.
Qarqet CMOS prdoren aty ku krkohet (nevojitet) t jet shpenzimi sa m i vogl (te
ort digjitale, te kompjutert e vegjl, te disa mikroprocesor etj.).
N fund duhet theksuar nj lloj t posam t qarkut CMOS; ndrprersit analog. Ky ndrprers mund
t lshoj sinjalet n dy kahje dhe ate si digjitale (tensionet e njshit ose zeros logjike) ashtu edhe ato analoge
(p.sh. tensionin sinusoidal). Struktura e mbrendshme e ndrprersit analog sht treguar n fig.3.4.5.a).Vet
ndrprersi prbhet (formohet) prej nj MOSFET-i me kanal t tipit N dhe prej nj MOSFET-i me kanal t tipit
P. Hyrja dhe dalja e tij jan A dhe F, respektivisht, kurse hyrja E sht dirigjuese (drejtuese, kontrolluese).

b)

c)

d)

Fig.3.4.5. a) Ndrprersi analog n teknikn CMOS; b), c) dhe d) simbolet e tyre n skema elektrike

115

ELEKTRONIKA II
Kur n hyrjen dirigjuese E sht njshi logjik (kuptohet tensioni q i prgjigjet njshit logjik), ather,
n dalje t invertorit sht zeroja logjike. T dy MOSFET-at projn, sepse n gejtin e MOSFET-it me kanal t
tipit N, vjen drejtprdrejt nga hyrja E njshi logjik, kurse n gejtin e MOSFET-it me kanal t tipit P vjen zeroja
nga dalja e invertorit. Pasi q t dy MOSFET-at projn, sinjali mund t kaloj (shkoj) nga hyrja A n daljen F
npr MOSFET-in me kanal t tipit N, dhe anasjelltas npr MOSFET-in me kanal t tipit P. Ky ndrprers, n
kt rast, vepron si me qen i mbyllur. N qoft se n hyrjen dirigjuese E sillet zeroja logjike (kuptohet tensioni
q i prgjigjet zeros logjike), ather t dy MOSFET-at jan t paprueshm dhe ndrprersi ekuivalent, pr
kt rast, sht i hapur. Prndryshe tensioni n konektort (terminalet) A dhe F nuk guxon t jet jashta tensionit
t furnizimit, d.m.th. nuk guxon t jet m i madh se +Udd dhe m i vogl se zero.
N qoft se npr kt ndrprers prcillet sinjali alternativ (p.sh. tensioni sinusoidal me amplitud +5V
dhe -5 V), ather, skaji pozitiv i tensionit t furnizimit duhet t kyet (lidhet) n tensionin rreth +7,5 V, kurse
skaji negativ (i cili zakonisht lidhet n mas) n rreth -7,5 V, mirpo duhet pasur kujdes q diferenca
(ndryshimi) ndrmjet tensioneve +Udd dhe -Udd t mos e kaloj 15 V-shin.
Rezistenca e ndrprersit n gjendjen pruese nuk sht e paprfillshme dhe varet nga tensioni i
furnizimit. Vlera tipike e saj pr Udd=5 V sht rreth 200 , pr Udd=10 V sht rreth 100 , kurse pr Udd=15 V
sht rreth 60 . sht i prdorshm deri n frekuencn rreth 10 MHz. Zakonisht shnohet si n fig.3.4.5.a),
edhe pse egzistojn simbolet si n fig.3.4.5.b), c) dhe d). Shembuj t ndrprersit analog jan qarqet CD4016,
CD 4066, kurse qarku CD 4051 sht multiplekser analog, i cili ka nj hyrje dhe sinjali nga ajo hyrje mund t
drejtohet n njrn prej 8 daljeve q mund t zgjedhen (mundet edhe anasjelltas, q sinjali nga njra prej 8
hyrjeve t drejtohet n nj dalje) etj.
PYETJE PR PRSRITJE:

1. Cilat jan qarqet themelore n teknikn CMOS ?

2. Si realizohet invertori dhe si paraqitet prmes ndrprersve ?
3. Si fitohet n dalje t invertorit zeroja logjike nse n hyrje sillet (vjen) njshi logjik ?
4. Si fitohet n dalje t invertorit njshi logjik nse n hyrje sillet (vjen) zeroja logjike ?
5. Si fitohet prej MOSFET-ve komplementar qarku logjik JODHE ?
6. Si fitohet prej MOSFET-ve komplementar qarku logjik JOOSE ?
7. Si inizohet karakteristika transmetuese e invertorit ?
8. Sa karakteristika transmetuese mund t inizohen te nj invertor ?
9. Si mund t inizohet karakateristika transmetuese e qarkut JODHE ?
10. Sa jan nivelet e njshit dhe zeros logjike n hyrje dhe n dalje t CMOS qarqeve ?
11. Sa sht margjina e pengesave te qarqet CMOS dhe pse sht ashtu ?
12. Sa sht koha e ngritjes, rnies dhe voness s tehut t impulseve ?
13. Si bhet mbrojtja nga elektriciteti statik dhe a sht gjithnj efikas ?
14. jan ndrprersit analog dhe si punojn ata ?

116

ELEKTRONIKA II
3.5. QARQET LOGJIKE ME EMETER T IFTUAR (ECL)

Emri i ksaj familjeje t qarqeve logjike rrjedh nga shkurtesat e fjalve angleze Emitter
Coupled Logic (ECL), ka n prkthim t lir do t thot logjika me emeter t iftuar.
Karakteristik kryesore (themelore) e qarqeve digjitale t logjiks me emeter t iftuar
sht se transistort spunojn n regjimin e ngopjes, pr ka dukshm rritet shpejtsia e puns
s tyre. Qarku baz n teknikn ECL sht qarku OSE - JOOSE i treguar n fig.3.5.1.a. Qarku
ka dy dalje: OSE (A+B) dhe JOOSE ( A B) . Qarkun baz t qarqeve ECL e prbn prforcuesi
diferencial tek i cili skaji pozitiv i tensionit t furnizimit sht i lidhur n mas, kurse skaji
negativ n -5,2 V. T gjitha tensionet n qarkun ECL jan negative n krahasim me masn.
Transistori i majt i prforcuesit diferencial do mund t jet T 1 ose T2 me rezistorin R1 dhe n
bazat e tyre sillen (vijn) sinjalet hyrse t njshit ose zeros logjike. Ann e djatht t
prforcuesit diferencial e prbn transistori T3 me rezistorin R2 dhe n bazn e tij sillet (vjen)
tensioni referent nga burimi i posam -Ur (rreth -1,3 V). N qarkun e emeterit t prforcuesit
diferencial gjendet rezistori Re ose burimi i rryms konstante. N daljet e prforcuesit
diferencial lidhen (kyen) prforcuesit emeterik (prforcuesit me kolektor t prbashkt)), t
realizuar me ndihmn e transistorve T4 dhe T5, t cilve nevojitet tu shtohen nga jasht

b)

Fig.3.5.1. a) Qarku OSE-JOOSE n teknikn ECL; b) simboli elektrik i tij.

rezistort R4 dhe R5. Tensioni ndrmjet bazs dhe emeterit te transistort T 4 dhe T5 sht rreth
0,7 V dhe pr kt vler t tensionit zvoglohet niveli i tensionit prej piks C deri n pikn C
dhe prej piks D deri n D. N emeterin e transistorit T 5 merret dalja JOOSE, kurse n emetrin
e transistorit T4 merret dalja OSE.
Principi i puns s qarkut ECL mund t kuptohet nga shqyrtimi vijues: Le t jet hyrja A
n nivelin e njshit logjik, gj q mund arrihet (realizohet, bhet) me kyjen (lidhjen) e saj n
tensionin q sht dukshm m pozitiv se sa tensioni referent - U r, p.sh. n mas prmes
rezistorit ashtu si sht treguar n fig.3.5.2.a). Tash, transistori T1 pron dhe krejt (gjith)
rryma e prforcuesit diferencial rrjedh npr t, kshtu q tensioni n pikat C dhe C bjen
(zvoglohet), d.m.th. kjo dalje (n pikn C) sht n gjendjen e zeros logjike. Ky rast
(kombinim) i prgjigjet operacionit logjik F (1 0) 0 .

117

ELEKTRONIKA II

b)
Fig.3.5.2. a) Puna e qarkut OSE-JOOSE pr A=1, B=0 dhe F=0; b) puna e qarkut pr A=0, B=0 dhe F=1

N t njejtn koh (kur ka filluar t proj transistori T1) transistori T3 sht ndalur s
pruari. Tensioni n kolektorin e tij sht rritur, d.m.th. sht rritur tensioni n pikat D dhe D,
gj q i prgjigjet operacionit logjik F=1+0=1.
Njejt ndodh N qoft se n hyrjen e dyt B sillet (vepron) tensioni i njshit logjik.
N qoft se n t dy hyrjet sillet (vepron) tensioni i zeros logjike, gj q mund t
realizohet (arrihet, bhet) me kyjen (lidhjen) e tyre n skajin negativ t tensionit t furnizimit
(-5,2 V), si n fig.3.5.2.b), ather transistort T1 dhe T2 nuk projn, por pron transistori T3.
Tash, tensioni n pikat C dhe C sht rritur dhe i prgjigjet tensionit t njshit logjik, ka i
prgjigjet operacionit logjik F (0 0) 1 .

118

ELEKTRONIKA II
Njkohsisht tensioni n pikat D dhe D sht zvogluar (ka rn) dhe i prgjigjet tensionit
t zeros logjike, gj q i prgjigjet operacionit logjik F=0+0=0.
Transistori q pron nuk sht n ngopje, sepse rryma e prforcuesit diferencial sht
zgjedhur e till q t formoj n t tensionin rreth 1 V. P.sh. le t proj transistori T 3. Tensioni
n bazn e tij sht konstant dhe ka vlern -1,3 V. Tensioni n emetrin e tij sht rreth 0,7 V m
i vogl se tensioni n bazn e tij dhe ka vlern rreth -2 V. Tensioni n rezistorin R e, tash, sht i
barabart me ndryshimin e tensionit n emeter (-2 V) dhe tensionit t skajit negativ t furnizimit
(-5,2 V), e q ka vlern rreth 3,2 V. Rryma npr rezistor fitohet me pjestimin e ktij tensioni
me rezistencn Re dhe ka vlern I=3,2 V/1,18 k=2,7 mA. Tensioni n rezistorin e kolektorit
fitohet me shumzimin e rezistencs s saj me rrymn I: U=2,7 mA 300 =0,81 V. Shihet qart
se n emterin e transistorit egziston tensioni prej -2 V, kurse n kolektorin e tij tensioni prej
-0,81 V, d.m.th. se tensioni mes kolektorit dhe emeterit t transistorit q pron sht rreth 1,2
V, gj q na bn me dije se ai sigurisht nuk sht n ngopje. N skema elektrike qarku OSEJOOSE paraqitet si n fig.3.5.1.b), por duhet pasur parasysh se n daljet e tij duhet shtuar
rezistort n emetert e transistorve n dalje t tij. Nganjher t dy daljet e tij lidhen
drejtprdrejt n hyrjet e qarkut t ardhshm logjik.

hyr

-U (V)

b)

-Udal (V)
Fig.3.5.3. a) Qarku pr inizimin e karakteristiks transmetuese t qarkut OSE-JOOSE n
teknikn ECL; b) karakteristikat transmetuese t tij.

119

ELEKTRONIKA II
Karakteristika transmetuese e nj qarku OSE-JOOSE inizohet me kyjen e njrs hyrje
n -5,2 V, kurse n hyrjen tjetr tensioni ndrrohet prej -5,2 V deri n rreth -0,5 V (zakonisht
nuk shkohet deri n zero), si n fig.3.5.3.a). Gjat ksaj hyrja e shnuar -U r duhet t kyet n
tensionin referen, po q se kjo nuk sht br n vet qarkun. Me matjen e tensionit n hyrje dhe
n dalje t qarkut fitohet karakteristika transmetuese si n fig.3.5.3.b). Analiza e ktij qarku
tregon me sa vijon: kur tensioni n hyrje sht mes zeros dhe -0,9 V pron transistori T 1 (ose
T2) dhe dalja F sht n gjendjen e njshit logjik. Kur tensioni n hyrje i afrohet vlers s
tensionit referent (rreth 1,3 V), transistori T3 fillon t proj dhe tensioni n kolektorin e tij
zvoglohet (bjen), kshtu q bjen edhe tensioni n daljen F. Me zvoglimin e mtutjeshm t
tensionit n hyrje, tensioni n daljen F bjen n rreeth -1,7 V. N qoft se tensioni n hyrje
zvoglohet nn -1,7 V, transistori n hyrje (hyrs) jet i paprueshm dhe tensioni n daljen F
jet n rreth -1,7 V. Tensioni n daljen F sht i anasjellt (kundrt) nga tensioni n daljen F.
Tensioni i njshit logjik sht rreth -0,9 V (prej -0,81 deri n -1,1 V n hyrje dhe prej
-0,81 deri -0,96 V n dalje). Tensioni i zeros logjike sht rreth -1,7 V (prej -1,47 deri n -1,85
V n hyrje dhe prej -1,65 deri n -1,85 V n dalje). Dallimi (ndryshimi) i tensionit ndrmjet
njshit dhe zeros logjike sht rreth 0,8 V.
Rryma hyrse mjaft varet nga tensioni hyrs dhe sillet rreth 150 A pr tensionet n t
cilat normalisht punon.
Rryma dalse mund t jet deri n 50 mA.
Faktori i degzimit sht prej 10 deri n 50.
Kufiri i mosndjeshmris n zhurma sht rreth 0,12 V.
Koha e ramjes, ngritjes dhe voness s tehut t impulseve varet nga varianti (tipi) i qarkut
ECL. Zakonisht sht rreth 2 ns. Ktu duhet theksuar se koha e ngritjes dhe ramjes s tehut t
impulsit llogaritet prej 20 % deri n 80 % t vlers s tij.
Fuqia e shpenzimit sht rreth 25 mW pr qark logjik t variantit (tipit) themelor q
mban simbolin (shnimin) 10 000. Qarqet e tipeve tjera ECL zakonisht kan shpenzim m t
madh t fuqis.
Tek disa qarqe standarde ECL, bazat e gjith transistorve hyrs (T 1, T2 dhe T3 n
fig.3.5.1.a) prfaqsohen nga pinat e qarkut t integruar, kurse tensioni referent -U r
prfaqsohet nga pini (kmbza e) i veant i tij. Gjat prdorimit t tyre nevojitet t lidhet
(kyet) hyrja prkatse e tij n -Ur, ka do ti prgjigjej bazs s transistorit T3 nga (fig.3.5.4.a).
Tipet (Variantet) e qarqeve ECL - Skemat dhe karakteristikat e deritashme t qarqeve
ECL, kan t bjn me tipin themelor t tij. Prve tij egzistojn edhe tipe q mbajn simbolin
100 000 ose 10H000, tek i cili tip koht e lartprmendura jan rreth 0,7 ns. Prve tyre egziston
edhe nj varg i tr i qarqeve ECL pr qllime speciale si ndars digjital pr instrumente
elektronike dhe pajisje komunikuese, oscilatort e kontrolluar me an t tensionit, etj.
Qarqet ECL mund t prdoren edhe si prforcues linear ngase prforcuesi diferencial
sht qark themelor i tyre. P.sh. qarku 10 116 sht marrs i trefisht linjor. Prforcimin e
tensionit e ka gati 6 dhe kufirin e siprm t frekuencs rreth 60 MHz.

120

ELEKTRONIKA II
Qarqet ECL normalisht shfrytzojn (prdorin) tensionet e furnizimit 0 V dhe -5,2 V.
Gjithashtu mund t punojn me tensione t furnizimit prej 0 V dhe +5 V me prmirsime t
vogla t karakteristikave t tyre. Shfrytzojn furnizimin e qarqev TTL dhe tensionin e njshit
logjik e kan rreth 4,1 V, kurse t zeroz logjike rreth 3,3 V.
Posarisht duhet pasur parasysh se qarqet ECL jan t dedikuara pr pun n frekuenca
shum t larta dhe se shum leht oscilojn. Pr kt arsye sht e domosdoshme q lidhjet t
jen sa m t shkurta dhe mundsisht t mos jen paralele (sepse dy prues paralel sillen si
transformator) dhe q pjest e zbrazta t pllaks integruese t jen metalike dhe t prdorura si
mas, etj.
PYETJE PR PRSRITJE:

1. Cila sht prparsia kryesore e qarqeve ECL n krahasim me qarqet e familjeve tjera
logjike ?
2. ka e prbn bazn e qarkut ECL ?
3. Cili sht qarku themelor n teknikn ECL ?
4. Sa sht tensioni n rezistorin e emeterit, sa n transistorin q pron, sa n rezistorin
e kolektorit dhe pse ?
5. T shpjegohet gjendja n qarkun ECL kur spaku njra hyrje sht n gjendjen e
njshit logjik ?
6. T shpjegohet gjendja e qarkut ECL kur dy hyrjet e tij jan n gjendjen e njshit
logjik.
7. Pr ka shrbejn prforcuesit me kolektor t prbashkt n daljet e qarkut ECL ?
8. Si inizohet karakteristika transmetuese e qarkut ECL ?
9. Sa jan tensionet e njshit dhe zeros logjike ?
10. Sa sht koha e voness te qarqet standarde ECL e sa te ato t reja ECL ?
3.6. LIDHJA E QARQEVE LOGJIKE T FAMILJEVE T NDRYSHME
Shpeshher ndodh q n nj pajisje t gjenden qarqe t integruara digjitale t familjeve
t ndryshme logjike. P.sh. frekuencmetri digjital ka pjestuesin digjital n teknikn ECL pr pun
prej disa qindra MHz. Me pjestim fitohet frekuenc prej disa dhjetra MHz, ku ve mund t
aplikohen (punojn) qarqet TTL t Shotkit. Qarqet e integruara ECL dhe TTL kan tensione t
ndryshme t njshit dhe zeros logjike respektivisht si dhe tensione t ndryshme t furnizimit.
N disa raste, si sht theksuar edhe m par, mund t punojn me tension t njejt t
furnizimit prej 5 V. Prpunimi i ndrlikuar i shnimeve (numruesit dekad, dekodert dhe qarqet
pr dirigjim) zakonisht bhet n teknikn CMOS, sepse n kt teknik sht i leht realizimi
(ndrtimi) i qarkut me shkall t lart t integrimit me dimensione t vogla dhe shpenzim t
vogl t fuqis. Qarqet CMOS mund t punojn edhe me tension t furnizimit prej 5 V, por
121

ELEKTRONIKA II
kan tensione t ndryshme t njshit dhe zeros logjike n krahasim me qarqet e familjeve tjera
logjike.
Pr shkak t tensioneve t ndryshme t njshit dhe zeros logjike t qarqeve t familjeve
t ndryshme logjike, ato duhet t lidhen mes veti me an t qarqeve ndrlidhse (angl. interface
circuits). Disa kompani prodhojn qarqe t integruara q shrbejn pr lidhjen e qarqeve
digjitale t familjeve t ndryshme, mirpo qarqet e tilla jan t shtrenjta dhe vshtir sigurohen
n treg, prandaj qarqet pr ndrlidhje zakonisht ndrtohen prej elementeve diskrete.
Variantat e ndryshme t qarqeve logjike prbrenda nj familjeje, zakonisht, mund t
lidhen n mnyr direkte (pa qarqe ndrlidhse), vetm se faktori i degzimit mund t jet i
ndryshm nga ai i realizuar paraprak (m hert), sepse rryma hyrse e njrs variant (p.sh. SN
74ALS00) mund t jet m e madhe ose m e vogl se rryma hyrse e variantit tjetr (p.sh. SN
74S00). Lidhja e drejtprdrejt mund t aplikohet vetm te qarqet e t njejts familje me tension
t njejt t furnizimit.
N praktik qarqet e familjes TTL prdoren m s shpeshti, kurse qarqet e familjeve tjera
shpeshher kyen n hyrjen ose daljen e tyre. Qarqet e ndrlikuara logjike t ndrtuara n
teknikn MOS, t cilat kryesisht prdoren te mikroprocesort dhe elementet e tyre priferike, i
kan zakonisht t njejta tensionet e njshit dhe zeros logjike me ato t qarqeve TTL
respektivisht. Zakonisht mund t lidhen drejtprdrejt me qarqet e Shotkit t fuqis s vogl q
u prkasin variantave t qarqeve TTL. N praktik, m s shpeshti nevojitet lidhja e qarqeve t
familjes TTL dhe CMOS, e m rrall e atyre TTL dhe ECL.
Lidhja reciproke e qarqeve TTL dhe CMOS.- Qarqet TTL dhe CMOS, n princip nuk
mund t lidhen drejtprdrejt mes veti, sepse kan tensione t ndryshme t njshit dhe zeros
logjike respektivisht, kan rryma t ndryshme hyrse dhe dalse respektivisht, e nganjher
edhe tensione t ndryshme t furnizimit.
N qoft se qarku TTL dhe CMOS kan tension t njejt t furnizimit (5 V), ather
tensioni dals i njshit logjik t qarkut TTL sht m i lart (madh) se 2,4 V, kurse pr hyrjen e
qarkut CMOS sht i nevojshm furnizimi prej 3,5 V (70 % U dd). Lidhja e daljes s qarkut TTL
me hyrjen e qarkut CMOS mund t bhet (realizohet) si n fig.3.6.1.a. Ndrmjet daljes s
qarkut TTL dhe tensionit 5 V kyet rezistori R. N qoft se n dalje t qarkut TTL sht
tensioni i njshit logjik, ather rryma nuk mund t hyj n t (rezistorin R), prandaj n pikn A
tensioni do t jet 5 V, gj q siguron tensionin e njshit logjik pr hyrjen e qarkut CMOS.
Tensioni i zeros logjike n dalje t qarkut TTL sht m i vogl se 0,4 V, ka i prgjigjet
tensionit t zeros logjike n hyrje t qarkut CMOS. Rezistenca e rezistorit R duhet t jet rreth
500 . Vlera minimale e rezistencs R sht e caktuar nga vlera e lejuar maksimale e rryms n
dalje t qarkut TTL, e cila pr variantn standarde t qarkut TTL sht 16 mA; pr vlera m t
mdha se 16 mA ngadalsohet puna e qarkut TTL. N qoft se qarku CMOS ka tension m t
madh t furnizimit (p.sh. 10 V), ather duhet t prdorur qarkun TTL me kolektor t hapur i
cili mund t duroj tension m t madh n dalje (p.sh. duhet prdorurqarkun SN 7417). N at
rast rezistori R kyet n at tension n vend t tensionit +5 V, kurse rezistenca e tij
proporcionalisht duhet t jet m e madhe. sht interesant t vrehet se lidhja e treguar n
fig.3.6.1.a tenton (don) t punoj edhe pa rezistorin R, por ather puna e saj nuk sht stabile.
122

ELEKTRONIKA II

b)
Fig.3.6.1. a) Lidhja e daljes s qarkut TTL n hyrjen e qarkut CMOS;
b) lidhja e daljes s qarkut CMOS n hyrjen e qarkut TTL.
Kyja (Lidhja) e hyrjes s qarkut TTL n daljen e qarkut CMOS shkakton problem t
llojit tjetr. Tensionet dalse t njshit dhe zeros logjike t qarkut CMOS zakonisht i plotsojn
krkesat e qarkut TTL. Rryma hyrse e qarqeve standarde TTL, n rastin e zeros logjike,
maksimalisht mund t jet -1,6 mA, gj q n dalje t qarkut CMOS mund t shkaktoj rritje t
tensionit mbi 0,8 V, prandaj lidhja e drejtprdrejt do t jet e pamundshme. Te variantat e
Shotkit SN 74LS00 dhe SN 74ALS00 rryma hyrse sht m e vogl se 0,4 V, prandaj ato
mund t lidhen drejtprdrejt n daljen e qarkut CMOS. Qarqet standarde TTL gjithashtu mund
t kyen (lidhen) n daljen e m m shum (zakonisht tri) qarqeve CMOS t lidhura paralel t
t njejtit lloj (fig.3.6.1.b). Tri qarqet paralele CMOS mund t pranojn rrym tri her m t
madhe nga qarku TTL, kshtu q lidhja e till mund t punoj (funksionoj) normalisht.
Lidhja reciproke e qarqeve TTL dhe ECL.- N praktik rrall her n daljen e qarkut
TTL kyet (lidhet) hyrja e qarkut ECL, andaj as nuk do t analizohet n kt tekst. Impulset, t
cilat ve kan kaluar npr qarqet TTL njher, mund t prpunohen komplet (trsisht) n to,
kur dihet fakti se qarqet TTL jan t lira ekonomikisht dhe sigurohen leht n treg. Po q se
rastsisht ndonj her shfaqet nevoja pr lidhje t till, sht shum m ekonomike t blehet
qarku i posam pr lidhjen e qarkut TTL me ECL (p.sh. qarku 10 124). Dukshm m shpesh
aplikohet lidhja e daljes s qarkut ECL me hyrjen e qarkut TTL dhe kjo do t prpunohet
detalisht n kt tekst.
Lidhja e daljes s qarkut ECL me tension t furnizimit -5,2 V dhe qarkut TTL me tension
t furnizimit +5 V sht dhn n fig.3.6.2.a. Qarku pr ndrlidhjen e tyre prmban prforcues
diferencial (transistort T1 dhe T2 me rezistort R1 dhe R2), n daljen e t cilit sht kyur
123

ELEKTRONIKA II
transistori T3 i cili punon si ndrprers. N daljen e qarkut ECL normalisht gjenden dy daljet
komplementare F dhe F . Rezistort R1 dhe R2, n fakt, jan rezistort n emetert e
transistorve dals t qarkut ECL. Kur n daljen F t qarkut ECL sht zeroja logjike (-1,7 V),
ather n daljen F sht njshi logjik (-0,9 V). Tensioni n bazn e transistorit T 2 sht -0,9 V,
kurse n emeterin e tij pr 0,7 V m i vogl dhe sillet rreth -1,6 V. Shihet se tensioni n bazn e
transistorit T1 sht m i ult (vogl) se sa n emeterin e tij dhe ai nuk pron. Rryma rrjedh
prej +5 V npr rezistorin R1 n bazn e transistorit T3, prandaj transistori T3 pron duke
bashkuar (lidhur) hyrjen e qarkut TTL me masn. Kjo do t thot se n hyrjen e qarkut TTL
sht zeroja logjike e prcjellur (bartur, shkaktuar) nga dalja e qarkut ECL.

b)

Fig.3.6.2. a) Lidhja e daljes s qarkut ECL me hyrjen e qarkut TTL me

tensione t ndryshme t furnizimit; b) me tensione t njejta t furnizimit
Elementet e qarkut n fig.3.6.2.a) mund t llogariten si vijon: spari prvetsohet rryma
npr transistorin prues. Ajo rrym le t jet 5mA. Tensioni n emeterin e transistorit prues
le t jet pr 0,7 V m i vogl (ult) nga tensioni i njshit logjik (-0,9 V) q sht i barabart
124

ELEKTRONIKA II
prafrsisht me -1,6 V. Tensioni n rezistorin R e sht i barabart me ndryshimin e ktij tensioni
(-1,6 V) dhe tensionit negativ t furnizimit (-5,2 V), pra sht (-1,6 V)-(-5,2 V)=3,6 V.
Rezistenca Re fitohet si hers i tensionit n te dhe rryms (5 mA) npr te: R e=3,6 V/5mA=720
. Kur transistori T1 pron, tensioni n kolektorin e tij duhet t bjer nn potencialin e mass
(p.sh. n -0,5 V). Kjo do t thot se tensioni n rezistorin R 1 duhet t jet i barabart me
ndryshimin e tensionit t furnizimit +5 V dhe tensionit n kolektorin e transistorit T1.
Nga analiza e br shihet se, gjat puns normale, tensioni sht ndrmjet vlers s
tensionit t furnizimit t qarkut TTL (+5V) dhe tensionit n kolektorin e transistorit T 1 (-0,5 V),
e q sht i barabart me +5 V-(-0,5 V)=5,5 V. Tani, rezistenca R 1 fitohet si hers i tensionit (5,5
V) n t dhe rryms (5 mA) npr t, pra: R 1=5,5 V/5 mA=1,1 k. Rezistenca R2 drejtprdrejt
prvetsohet; ajo nuk duhet t jet e madhe pr shkak se ngadalsohet puna e qarkut, por jo dhe
shum e vogl pr shkak t shpenzimit. Si zgjidhje e mir merret (konsiderohet) vlera ndrmjet
500 dhe 1 k. Rezistort Re1 dhe Re2 caktohen sipas rekomandimeve t prodhuesit t qarkut
ECL dhe vlerat tipike jan nga 430 .
Kur n daljen F t qarkut ECL sht njshi logjik, ather n daljen F sht zeroja
logjike. N at rast, transistori T1 pron, kurse ai T2 nuk pron. Baza e transistorit T3 sht n
potencial pak m t vogl (ult) se potenciali n mas dhe ai nuk pron. Hyrja e qarkut TTL
prmes rezistorit R2 sht e lidhur (kyur) n tensionin +5 V, prandaj gjendet (sht) n
tensionin q i prgjigjet njshit logjik. N kt mnyr, nga dalja F e qarkut ECL, sht
prcjellur njshi logjik n hyrjen e qarkut TTL.
sht cekur m par se, n disa raste, dhe ate kryesisht tek pajisjet me mim t ult
ekonomikisht, qarqet TTL dhe ECL punojn me t njejtin tension t furnizimit +5 V. Kyja e
hyrjes s qarkut TTL n daljen e qarkut ECL bhet me ndihmn e qarkut t treguar n fig.6.2.b.
Ky qark punon njejt si ai paraprak. N qoft se n daljen F t qarkut ECL sht njshi logjik,
ather n daljen F sht zeroja logjike. Transistori T1 nuk pron e ai T2 pron. Rryma npr
transistorin T2 krijon (shkakton) tension n rezistorin R 2 (prej rreth 3,5 V), i cili paraqet
tensionin e njshit logjik n hyrjen e qarkut TTL.
N qoft se n daljen F t qarkut ECL sht zeroja logjike, ather n daljen F sht
njshi logjik. Tash, transistori T1 pron, e ai T2 nuk pron. Rryma nuk rrjedh npr rezistorin
R3, kshtu q tensioni n t sht i barabart me zero e q paraqet tensionin e zeros logjike n
hyrjen e qarkut TTL. Rezistort, n qarkun e fig.6.2.b), duhet ti definojm ashtu q vlerat e
tyre t jen sa m t vogla pr shkak t puns n frekuenca t larta, por rryma npr to t jet n
kufijt e lejuar pr transistor. Transistort duhet t jen t frekuencave t larta. Shembull i
vlerave t elementeve t qarkut t treguar n fig.6.2.b) mund t jet: transistort jan BF 451;
Re=51 ; R2=200 . N qoft se llogariten elementet n trsi, ather duhet pasur parasysh q
rryma npr rezistorin R2 t shkaktoj tension t mjaftueshm q i prgjigjet tensionit t njshit
logjik pr hyrjen e qarkut TTL (p.sh. rreth 3 V), kurse rryma q del nga qarku TTL, pr zeron
logjike, t mos shkaktoj n t (R 2) tension t prafrt me tensionin e njshit logjik, gjegjsisht
t jet m i vogl se 0,8 V.
N qoft se qarku ECL ka vetm nj dalje, pr dalje t dyt mund t merret dalja pr
tension referent (-Ur).
125

ELEKTRONIKA II
Qarqet CMOS mund t kyen (lidhen) n daljen e qarkut ECL n t njejtn mnyr si
qarqet TTL.
N fund do t theksojm disa qarqe t integruara pr lidhjen reciproke t qarqeve t
familjeve t ndryshme. Pr lidhjen e daljes s qarkut TTL me hyrjen e qarkut MOS dhe CMOS
mund t shrbejn qarqet e integruara DS 88L12, DS 8811 etj. t firms National. Pr lidhjene e
daljes s qarkut MOS dhe CMOS me hyrjen e qarkut TTL mund t shrbejn qarqet e
integruara DS 7802, DS 7806 etj. t t njejts firm. Lidhja e qarkut TTL me hyrjen e qarkut
ECL mund t realizohet me qarkun e integruara, q i prket familjes ECL-10 124. Lidhja e
kundrt - e daljes s qarkut ECL me hyrjen e qarkut TTL mund t bhet (realizohet) me qarkun
10 125. Dalja e qarkut ECL me hyrjen e qarkut N-MOS mund t realizohet prmes qarkut t
integruar 10 177. Njra prej firmave q i prodhon kto sht firma Motorola.
PYETJE DHE DETYRA:

1. Prse nevojitet lidhja e qarqeve t familjeve t ndryshme logjike ?

2. Prse dalja e qarkut TTL nuk mund t lidhet drejtprdrejt me hyrjen e qarkut CMOS
dhe puna e lidhjes s till t jet stabile ?
3. Si mund t lidhet dalja e qarkut TTL me hyrjen e qarkut CMOS dhe puna e lidhjes s
till t jet stabile ?
4. Si prcaktohet rezistenca R n fig.3.6.1.a ?
5. Prse hyrja e qarkut standard TTL smund t lidhet drejtprdrejt me daljen e qarkut
CMOS dhe a sht stabile puna e lidhjes s till ?
6. Si mund t lidhet dalja e qarkut CMOS me hyrjen e qarkut TTL dhe puna e lidhjes s
till t jet stabile ?
7. Si lidhet dalja e qarkut ECL me hyrjen e qarkut TTL pr tensione normale t puns ?
8. Si lidhet dalja e qarkut ECL me hyrjen e qarkut TTL pr tension t prbashkt t
furnizimit prej +5 V ?
9. T llogariten elementet e qarkut n fig.3.6.2.a) n qoft se rryma e prvetsuar npr
transistorin prues sht 2 mA.
10. T llogariten elementet e qarkut n fig.3.6.2.b) n qoft se rryma maksimale, nga hyrja
e qarkut TTL (-1,6 mA), mund t shkaktoj n rezistorin R2 tensionin prej 0,4 V.

3.7. LIDHJA E QARQEVE T INTEGRUARA DIGJITALE ME QARQE TJERA

Qarqet digjitale shrbejn pr prpunimin e shnimeve (t dhnave) q vijn nga burime

t ndryshme t informatave. Ato, shpesh, nuk u prshtaten (prgjigjen) zeros dhe njshit logjik
si dhe krkesave tjera t sistemeve digjitale. Edhe ktu nevojiten qarqet pr lidhjen e qarqeve
digjitale me qarqe tjera, si n kapitullin 3.6, vetm se kan qllim dhe konstruksion tjetr.
126

ELEKTRONIKA II
Si shembull i thjesht i sinjaleve t mosprshtatura mund t merret prodhimi (gjenerimi)
manual i tensionit t zeros dhe njshit logjik. N qoft se me dor bhet lidhja e hyrjes s
qarkut logjik me tensionin e njshit logjik, ather, pr shkak t vibracionit t kontaktit dhe
pluhurit n siprfaqen kontaktuese, zakonisht vjen deri te shfaqja e lidhjeve dhe ndrprerjeve t
shumta, gjegjsisht deri te shfaqja e m m shum impulseve, ose deri te shfaqja e disa
dhjetra impulseve. Eleminimi i gabimit t ktill mund t arrihet me prdorimin e t
ashtuquajturit ndrprers klip-kllap. Poashtu, pr kt qllim, mund t shfrytzohen qarqet me
vones kohore, pastaj flip-flopi SR etj.
Te futja (vendosja) e sinjaleve tjera (sinusoidale, impulsive etj.), por t tensioneve t
ndryshme, spari duhet t sigurojm q t mos vij deri te shkatrrimi i vet qarkut logjik. Pr
kt arsye tensioni hyrs nuk guxon ta tejkalon tensionin e furnizimit pr m m shum se 0,5
V. Pr shembull te qarku TTL tensioni hyrs nuk guxon t jet m i lart se +5,5 V dhe m i ult
se -0,5 V. Kufizime t tilla mund t bhen me ndihmn e nj Zener diode me tension t pimit
rreth 5 V (fig.3.7.1.a). Rezistori dhe Zener dioda para qarkut TTL, n fakt formojn kufizues
(ridrejtues) t tensionit, i cili e ndrpren (nuk e lshon) tensionin negativ, kurse at pozitiv e
kufizon (ridrejton) n rreth 5 V. Npr rezistorin R dhe rezistencn e brendshme t gjeneratorit
rrjedh rryma nga hyrja e qarkut TTL n rastin e njshit logjik, e cila maksimalisht sht -1,6
mA. Kjo rryma, n rezistort e prmendur, bashkarishtw, shkakton tension q nuk guxon t jet
m i lart se tensioni i kufirit t siprm t zeros logjike (0,8 V). Nga ky kusht mund t gjendet
(caktohet) shuma e rezistencave t tyre: R+Rg =0,8 V/1,6 mA=500 .

b)

Fig.3.7.1 a) Kufizimi i tensionit para se t futet n qarkun TTL; b) prdorimi i

prforcuesit emeterik pr prshtatjen e impedanss
Shembull: Rezistenca e brendshme e gjeneratorit sht 50 . Sa sht rezistenca (R) pr
kufizimin e rryms ? Rezistenca pr kufizimin e rryms mund t jet 450 .
N qoft se qarku TTL i prket variants s qarqeve Shotki t fuqis s vogl (p.sh.
SN74LS00), ather rryma hyrse sht 4 her m e vogl dhe rezistenca e lejuar maksimale
sht 4 her m e madhe, kshtu q mund t jet deri n 2 k. Pr varianta tjera t qarqeve TTL
Shotki, shuma e rezistencave (R dhe Rg) llogaritet si m par.
127

ELEKTRONIKA II
N qoft se kjo rezistenc (pr kufizimin e rryms), pr ndonj arsye, duhet t jet m e
madhe se vlera e lartprmendur (500 ), ather, pas Zener diods vendoset prforcuesi me
emeter t prbashkt (emeterik) si n
fig.3.7.1.b. Ai ka rezistencn e madhe
hyrse dhe rezistencn e vogl dalse dhe
shrben si stad pr prshtatjen e
impedanss.
Shembull: Le t jet rezistenca e
brendshme e gjenratorit 2 k dhe
rezistenca pr kufizimin e rryms 1 k. Do
t prdorim transistorin BC 107 i cili ka
parametrat h11e=2 k dhe h21e=200.
Rezistenca dalse e ktij prforcuesi kur
transistori pron (shih elektronikn I)
sht (Rg +h11e) / h21e=3 k/200=15 . N Fig.3.7.2. Kufizimi i tensionit para se t hyj n
qarkun ECL
rastin e zeros logjike ky transistor nuk
pron dhe rryma hyrse e zeros logjike t
qarkut TTL rrjedh npr rezistorin Re; n kt rast rezistenca e tij llogaritet sikur n rastin e
par, prandaj sht Re=500 .
Sinjalet e kufizuara zakonisht kan ramje dhe ngritje t shpejt, shpesh jan t przier
me pengesa, gj q mund t vjen deri te
shfaqja e sinjaleve t rrejshme. Pr kt
arsye, nevojitet shpesh q kto sinjale
spari t shndrrohen n sinjale
drejtkndshe dhe nga to t eleminohen
pengesat, gj q lehte realizohet (arrihet)
me ndihmn e qarkut ngacmues t
Shmitit.
N qoft se sinjali digjital prcillet
(bartet) prmes ndonj linje, ai mund t
deformohet shum. N at rast, m s
miri sht q n hyrje t sistemit pranues
b)
(marrsit), t vendoset qark i posam, i
ashtuquajtur marrs linjor, i cili bn
Fig.3.7.3. Kyja e diods ndriuese me rezistorin e regjenerimin e impulsit t deformuar.
kufizimit t rryms n daljen e qarkut standard TTL me Marrsi linjor sht qark i posam
kolektor t hapur
integrues (p.sh. DS 1489 i firms
National), i cili zakonisht prmban
qarkun ngacmues t Shmitit dhe kufizuesin (ridrejtuesin) e tensionit, ndrsa n dalje t tij
drejtprdrejt mund t kyet qarku TTL ose CMOS.
128

ELEKTRONIKA II

b)

N qoft se sinjali hyrs sht tejet i vogl, ai spari duhet t prforcohet e pastaj t
kufizohet dhe t futet (vendoset, hyj) n qarqet digjitale.
Vendosja (Futja) e sinjalit n qarqet CMOS bhet n t njejtn mnyr sikurse tek qarqet
TTL me nj vrejtje se qarqet CMOS nxehen (digjen) m leht.
Futja (Bartja) e sinjaleve prej qarqeve tjera elektronike n qarqe MOS rrall her bhet
n mnyr t drejtprdrejt, ngase n kt teknik zakonisht ndrtohen mikroprocesort,
memoriet e kapacitetit t madh dhe qarqe t ndrlikuara t ngjashme me to. Zakonisht, sinjali
nga jasht (i jashtm) sillet spari n qarkun ECL ose TTL, e pastaj nga ta prcillet (bartet,
shkon) n qarqet MOS. Shpesh, sinjali analog spari sillet n shndrruesin analog-digjital, ku
shndrrohet n sinjal digjital, e pastaj prcillet shkon (prcillet, drgohet) n qarqet MOS.
Njejt veprohet edhe n rastin e kyjes s shpenzuesit n dalje t qarkut logjik.
Futja e sinjaleve nga jasht (t jashtme) n qarqet ECL varet nga prdorimi i tyre. N
qoft se qarku ECL prdoret pr pranimin e sinjaleve t frekuencave shum t larta (p.sh. 500
MHz), ather sinjali i jashtm vendoset prmes kondensatorve prej keramike t kapacitetit t
vogl (p.sh. 100 pF), si C1 dhe C2 n fig.3.7.2. Tensioni alternativ, n kto frekuenca t larta,
zakonisht sht shum i ult (disa dhjetra mV), kshtu q kufizuesi, i realizuar me an t
diodave D1 dhe D2, vendoset m shum me qllim t
mbrojtjes nga sinjalet e mdha gjat rregullimeve t
mdha n pun. Ato kufizojn tensioni n rreth +0,7
V. Hyrja e qarkut ECL prmes rezistorit R sht e
lidhur me tensionin referent -Ur dhe kshtu
RELEJA
prforcuesi diferencial n t sillet n regjimin linear
t puns. Kondensatori C3 slejon (pengon)
deprtimin e sinjalit hyrs n burimin e tensionit
referent. N qoft se tensioni hyrs sht i vogl (disa
mV), ather ky qark punon si prforcues linear, e n
qoft se sht i lart (0,5 V), ather prforcuesi
shkon n ngopje dhe punon si qark logjik.
Kyja e shpenzuesit n daljen e qarqeve logjike
Fig.3.7.4. Kyja e reles n daljen e qarkut
TTL me kolektor t hapur.

gjithashtu sht lmi e rnsishme e elektroniks. N dalje t qarkut logjik mund t kyet dioda
ndriuese, relja, tiristori etj.
N dalje t qarkut TTL mund t kyet fardo shpenzuesi, tensioni punues dhe rryma e t
t cilit gjenden n kufijt e lejuar t qarqeve TTL. Shembulli i kyjes s diods ndriuese n
dalje t qarkut logjik sht dhn n fig.3.7.3.a. N qoft se n daljen e qarkut TTL sht zeroja
logjike, ather rryma rrjedh prej tensionit +5 V, npr rezistorin pr kufizimin e rryms dhe
npr diod; kshtu q dioda do t ndrion. N qoft se sht njshi logjik, rryma nuk rrjedh
dhe dioda nuk do t ndrion.

129

ELEKTRONIKA II
Shembull: Le t jet RELEJA
tensioni n LED diodn pruese 2 V dhe rryma npr t 5 mA.
Tensioni n skajet e rezistorit sht rreth 3 V, kshtu q rezistenca e saj caktohet si hers i
tensionit n t (3 V) dhe rryms (5 mA) npr t, pra R=3 V/5 mA=600 .
Te kyja direkte e shpenzuesit n daljen e qarkut TTL shpesh prdoret (shfrytzohet)
qarku me kolektor t hapur. Ather ndrmjet kolektorit t transistorit dals dhe tensionit +5 V
kyet (vendoset) shpenzuesi, n kt rast dioda ndriuese me rezistorin e kufizimit t rryms, si
n fig.3.7.3.b.
Kyja e reles n daljen e qarkut TTL bhet (realizohet) si n fig.3.7.4. Rdhe n kt rast
duhet prdorur qarkun TTL me kolektor t hapur. Zakonisht releja punon me tension m t lart
se 5 V dhe nevojitet burim i posam i furnizimit. Zakonisht, ai burim i furnizimit sht 6 V, 12
V, 24 V, dhe ather duhet zgjedhur qarkun prkats (p.sh. SN 7407). N qoft se n daljen e
qarkut TTL sht njshi logjik, ather transistori dals nuk pron dhe releja nuk vepron (nuk
reagon). N qoft se n daljen e qarkut TTL sht zeroja logjike, ather transistori dals pron
dhe releja vepron (reagon). N qoft se dalja e qarkut TTL kalon ngadal prej gjendjes s zeros
ngjendjen e njshit logjik dhe ngadal e ndrpren rrymn npr rele, ather n pshtjelln e
reles, sipas ligjit t Lencit, indukohet forca elektromotore e vetindukcionit (autoindukcionit).
Kahja e asaj rryme sht e njejt me kahjen e rryms s ndrprer. Ajo forc mund t jet aq e
fort sa ta shpoj (poj) transistorin dals t qarkut TTL. Pr t mos ndodhur kjo (pimi i
transistorit dals t qarkut TTL), paralel me pshtjelln e reles vendoset dioda D, e cila e lidh
shkurt forcn e indukuar elektromotore dhe slejon
(pengon) pimin e transistorit dals. N qoft se pr
aktivizimin e reles nevojitet rrym m e madhe, ather
n daljen e qarkut TTL vendoset prforcues i posam.
N t njejtn mnyr aktivizohet (kyet) ekani pr
vizatimin ose shtypjen e shkronjave n shtypsin e
kompjuterit.
Rsh
Shembull: N daljen e qarkut TTL le t jet e
lidhur (kyur) releja npr t ciln rrjedh rryma prej 20
mA. Dioda pr mbrojtjen e transistorit dals zgjedhet pr
t njejtn rrym me kusht q t jet e shpejt. Kto
kushte i plotson dioda 1N 4148 e cila ka rrymn e lejuar Fig.3.7.5. Lidhja e shpenzuesit n daljen e
maksimale 75 mA dhe kohn e kyjes 4 ns. mimi i saj qarkut CMOS me ndihmn e prforcuesit
sht shum i ult.
me emeter t prbashkt
N daljen e qarkut CMOS rrall her kyet
drejtprdrejt shpenzuesi, sepse rryma n daljen e qarkut CMOS sht e vogl (p.sh. 1 mA).
Ekzistojn qarqe CMOS q mund t japin n dalje rrym m t madhe (p.sh. qarku CD 4009
mund t jap rrymn 8 mA n dalje). Zgjidhje m t mir paraqet shtimi i prforcuesit me emeter
t prbashkt n dalje t qarkut CMOS, si n fig.3.7.5. N qoft se nevojitet t kyet releja n
daljen e qarkut CMOS, ather domosdo duhet t vendoset paralel dioda pr t br lidhjen e
shkurt t forcs elektromotore t vetindukcionit.
130

ELEKTRONIKA II
Shpenzuesi shum rrall lidhet drejtprdrejt n daljen e qarkut ECL. Spari, zakonisht
kalohet nga ECL qarqet n TTL qarqet dhe ather sipas nevojs n to kyet shpenzuesi n
njrn prej mnyrave t prshkruara m lart.
Edhe ktu, n fund, do t theksohen disa qarqe t integruara speciale (posame) q
shrbejn pr ndrlidhjen e qarqeve t integruara digjitale me qarqe tjera elektronike. Dhnsi
dhe marrsi linjor jan theksuar ve m par. Nj qark universal, q lidhet (kyet) n dalje t
qarkut TTL me qllim t ndrlidhjes s reles, poit elektrik, etj., sht qarku DS 3611 i firms
National. Nj qark pr ndrlidhje sht dekoderi SN7447, i cili ka (prmban) dekoder t
sistemit BCD shtatsegmentsh dhe n daljet e tij mund t kyet (lidhet) indikatori
shtatsegmentor nga diodat ndriuese. T dhnat mbi qarqet tjera ndrlidhse mund t gjenden
n katalogjet prkatse t prodhuesve t tyre.

PYETJE PR PRSRITJE:
1. Prse duhet kufizuar tensioni para se t vendoset (futet) n qarqet logjike ?
2. Prse n hyrje t sistemeve digjitale zakonisht duhet t vendoset qarku ndrprers i
Shmitit ?
3. Sa mund t jet rezistenca e trsishme e gjeneratorit dhe rezistorit pr kufizimin e
rryms n rastin e vendosejes s drejtprdrejt t sinjalit n qarqet TTL standarde ?
4. Sa mund t jet rezistenca e trsishme e gjeneratorit dhe rezistorit pr kufizimin e
rryms n rastin e vendosejes s drejtprdrejt t sinjalit n qarqet TTL LS t Shotkit ?
5. Sa mund t jet rezistenca e trsishme e gjeneratorit dhe rezistorit pr kufizimin e
rryms n rastin e vendosejes s drejtprdrejt t sinjalit n qarqet TTL ALS t
Shotkit ?
6. T llogaritet rezistenca pr kufizimin e rryms n qarkun e treguar n fig.3.7.3. n
qoft se tensioni n LED diod sht 2,5 V dhe rryma npr te parashihet t jet 3
mA.
7. far force elektromotore indukohet n pshtjellat e reles poqse induktiviteti i saj
sht 0,5 H dhe poqse rryma npr te bjen me pjerrtsi prej 10 mA/10 ns ?
8. Induktiviteti i reles le t jet 10 mH dhe forca e indukuar elektromotore n te, me
rastin e zvoglimit t rryms le t ket qen 1000 V. Me far pjerrtsie ka rn rryma
npr transistor ?

131

ELEKTRONIKA II

4. QARQET IMPULSIVE
4.1. MULTIVIBRATORI ASTABIL

Multivibratort astabil jan qarqe elektronike q japin tensione drejtkndshe t

frekuencs s caktuar. Zakonisht japin tension simetrik drejtkndsh (katror), te i cili impulsi
dhe pauza zgjasin njsoj.
Ekzistojn qarqe t posame digjitale t ndrtuara pr t punuar si multivibrator astabil
dhe ato shkurtimisht do t sqarohen n fund t ktij kapitulli. Kto qarqe relativisht rrall
shfrytzohen, sepse disa her jan m t shtrenjta se qarqet e zakonshme logjike dhe vshtir
sigurohen (gjenden); ndrsa arsye kryesore e prdorimit t rrall t tyre sht ndrtimi
relativisht i thjesht i multivibratorve astabil nga qarqet themelore, t cilat jan me mim
relativisht t ult n treg dhe leht sigurohen.
Multivibratort astabil n princip ndrtohen sikurse edhe oscilatort pr prodhimin
(gjenerimin) e tensionit sinosuidal, d.m.th. prej prforcuesit dhe qarkut pr riveprim. Dallimi
kryesor sht n at se te multivibratort astabil prforcimi i prforcuesit sht dukshm m i
madh se sa dobsimi i qarkut pr riveprim, prandaj stadi dalse i prforcuesit normalisht
gjendet n ngopje ose n prgjithsisht nuk pron fare. Ather ai stad gjindet n gjendjen
logjike zero ose nj.
Pr t qen sa m i lir ekonomikisht, prforcuesi te multivibratori aastabil sht
zakonisht jokualitativ (jolinear). M s shpeshti ndrtohet prej qarqeve t integruara digjitale, t
cilat me ndihmn e rezistorve t jashtm sillen n gjendjen n mes zeros dhe njshit logjik,
prandaj sillen si prforcues. Nj shembull i till i prforcuesit invertues njstadsh sht treguar
n fig.4.1.1.

Udal

132

ELEKTRONIKA II
Udal

Uhyr

Udal

b)

Uhyr

Uhyr (V)

Fig.4.1.1. a) Ndrtimi i prforcuesit nga invertori CMOS; b) karakteristika e tij transmetuese

dhe pika njkahore e puns.
Ky prforcues invertues sht i ndrtuar
prej nj invertori CMOS, dalja e t cilit sht e
lidhur me hyrjen me an t rezistorit R me
rezistenc t madhe (10 M). Kemi par m
hert se rezistenca e hyrjes s qarkut CMOS
sht mjaft e madhe, kurse rryma e hyrjes
praktikisht sht e barabart me zero. Kjo,
praktikisht, d.m.th. nuk rrjedh rrym npr
rezistorin R, prandaj tensioni n skajet e tij
sht i barabart me zero. Ather tensioni i
hyrjes n invertor nuk sht i barabart me at
t daljes. N fig.4.1.1.b) sht treguar
karakteristika e invertorit CMOS dhe n t
sht shenuar pika A n t ciln tensioni i
hyrjes sht i barabart me at t daljes. Gati
n krejt brezin kalimtar prej njishit n zero, ky
qark sillet si prforcues sepse pr nj ndryshim
t tensionit t hyrjes Uhyr fitohet nj ndryshim
m i madh i tensionit n dalje Udal.
Prforcimi sht m i madh n rrethinn e
piks A, sepse aty pjerrtsia e karakteristiks
transmetuese sht m e madhe.

133

b)

ELEKTRONIKA II
Te multivibratort astabil zakonisht prdoret prforcuesi dystadsh, i cili e rrotullon fazn
pr 360, kurse qarku i lidhjes rivepruese nuk e rrotullon.
Shembulli i prforcuesit dystadsh i
c)
prbr prej dy invertorve CMOS sht paraqitur n fig.4.1.2.a.). N kt rast invertori i dyt
nuk ka rezistor pr lidhjen e skajit t hyrjes dhe daljes. T dy invertort kan karakteristik t
njejt sepse normalisht gjenden mbrenda qarkut t njejt t integruar dhe jan t punuar n
procese t njejta. Nse invertori i par punon n brezin e kalimit prej njshit n zero, e njejta gj
ndodh edhe me t dytin sepse tensionet Fig.4.1.2. Multivibratori astabil me dy
njkahore t pikave t puns n hyrjet e tyre CMOS
invertor; b, c dhe d) format valore.
d)
jan prafrsisht t barabarta. Riveprimi
realizohet me ndihmn e kondenzatorit C, i cili lidh daljen e invertorit t dyt me hyrjen e t
parit dhe praktikisht nuk sjell dobsim e as fazim (zhvendosje t fazs). Kondenzatori C
zbrazet dhe mbushet npr rezistorin R. Roli i rezistorit R1 do t shpjegohet m von.
Prforcuesi sht invertues dyshkallsh dhe prforcimi i prgjithshm i tij sht
relativisht i madh (m i madh se 100) ndrsa dobsimi npr kondensator i paprfillshm. Pr
shkak t riveprimit t fort pozitiv (A>>1) dalja e prforcuesit gjithmon do t jet n
gjendjen logjike 1 ose 0 me prjashtim t momenteve kalimtare prej nj gjendjeje n tjetrn.
Ndrmjet hyrjes dhe daljes s prforcuesit sht i lidhur kondensatori q mbushet dhe zbrazet.
Pr kt arsye analiza e puns s prforcuesit dhe frekuenca e oscilimit caktohen me ndihmn e
kohs s mbushjes dhe zbrazjes s kondensatorit. Koha e mbushjes dhe zbrazjes s
kondensatorit caktohet me ndihmn e kapacitetit t tij dhe rezistorit npr t cilin mbushet dhe
zbrazet ai, si dhe prej kushteve nn t cilat bhet mbushja dhe zbrazja e tij.
Analizn e puns s multivibratorit astabil (fig.4.1.2.a) do ta fillojm n momentin t 1. Le
t jet n momentin t1, n dalje t prforcuesot dystadsh, n pikn 1 n fig.4.1.2.a. tensioni i
njshit logjik, si sht treguar n fig.4.1.2.b. Tensioni n pikn 3 i prgjigjet tensionit t zeros
logjike (N qoft se n dalje t invertorit t dyt sht tensioni i njshit logjik, ather n hyrje
t tij duhet t jet tensioni i zeros logjike), kurse n pikat 2 dhe 4 njshet logjike, t prcjellura
(bartura) prmes kondensatorit C nga pika 1 (kondensatori sht i zbrazt dhe tensioni n t
sht i barabart me zero). T gjitha tensionet e lartprmendura jan paraqitur n diagramet
gjegjse n fig.4.1.2.b, c dhe d.
Pam se n piknc)3 sht tensioni i zeros logjike ndrsa n pikn 1 ai i njshit logjik. N
mes t ktyre pikave sht i kyur kondensatori dhe rezistori R. Kondensatori mbushet sipas
ligjit eksponencial. Rryma e mbushjes rrjedh prej piks 1 deri te pika 3 npr rezistorin R dhe
shkakton n t tensionin e treguar n fig.4.1.2.c. Njri skaj i rezistorit sht i kyur n daljen e
invertorit t par n t ciln dalje ht tensioni i zeros logjike (0 V ), ndrsa skaji tjetr i tij n
pikn 2. Ashtu si mbushet kondensatori, ashtu edhe rryma npr t gradualisht fillon t bie, e
d)
gjithashtu edhe tensioni n rezistorin R, kurse tensioni n kondensatorin C rritet. Tensioni prej
rezistorit R direkt prcillet n hyrje t invertorit t par, gjegjsisht n hyrje t prforcuesit
dystadsh. Kur tensioni n pikn 2 (dhe n hyrje t prforcuesit dystadsh n pikn 4) bie n
vlerne tensionit e cila i prgjigjet kalimit prej gjendjes logjike nj n gjendjen logjike zero,
ather, pr shkak t riveprimit t fort pozitiv, n dalje t invertorit t par (pika 3) tensioni
ngadal rritet deri n vlern e tensionit t njshit logjik, kurse n dalje t t dytit (pika 1) me
134

ELEKTRONIKA II
ngadal bjen n vlern e tensionit t zeros logjike. Ramja e ngadalshme e tensionit n pikn 1
prcillet prmes kondensatorit C n hyrjen e prforcuesit dystadsh duke shpejtuar ramjen e
tensionit n at pik. Ktu, duhet theksuar se rritja e ngadalshme e tensionit n pikn 3 dhe
ramja e tij n pikn 1 sht pasoj e prforcimit t madh t prforcuesit dystadsh dhe
riveprimit t fort pozitiv.
Tensioni n kondensatorin C nuk mund t ndryshoj menjher sepse kondensatori nuk mund
prnjher t zbrazet. Nse tensioni n pikn 1 ngadal ka rn prej njshit logjik n zero (p.sh.
prej 10 V n 0), pr t njejtn vler do t bie edhe tensioni n pikn 2. Nse tensioni n pikn 2
pak para momentit t2 ka qen rreth 5 V, ai n momentin t2 do t bie pr 10 V (nn vlern 5 V),
gjegjsisht do t jet n rreth -5 V. Tash pika 3 sht n potencial t njshit logjik (rreth 10 V).
Rryma rrjedh prej piks 3 kah pika 2, gjegjsisht prej potencialit t lart (10 V) n potencial
m t ult (-5 V); kjo rrym rrjedh npr kondensatorin C dhe e zbraz ate deri n momentin t 3,
pastaj e mbush n kahun e kundrt deri n momentin t 4, kur tensioni n pikn 2 arrrin vlern pr
kalim n njishin logjik. Ky tension prcillet n hyrje t invertorit t par dhe shkakton ramjen e
tensionit n pikn 3 kah zeroja, kurse n pikn 1 kah njshi logjik. Tensioni n pikn 2 rritet
prsri kah njshi logjik dhe cikli prsritet.
Koha e mbushjes ose e zbrazjes s kondensatorit n mnyr ciklike sht 0.7RC, ndrsa
perioda e impulsive dy her m e gjat (1.4RC). Frekuenca e oscilimit sht f=1/T, d.m.th. f=1/
(1.4RC). Nse nevojitet vler e sakt e frekuencs, ather sht i nevojshm rregullimi, q
zakonisht bhet me ndrrimin e rezistorit R.
Shembull: Krkohet multivibratori astabil i till q t jep tension prafrsisht simetrik
(katror) n dalje me frekuenc 1 kHz dhe amplitud 10 V. Meqense na nevojitet tensioni me
amplitud prej 10 V, ather sht e qart se edhe tensioni i furnizimit t qarkut CMOS duhet,
gjithashtu, t jet 10 V. Po prvetsojm vlern e kapacitetit prej 100 nF, kurse vlera e
rezistencs do t caktohet nga shprehja R=1/(1,4 fC)=1/(1,41000 Hz10010 -9 F)=7148 .
sht e kuptueshme se n kt rast merret vlera e prafrt standarde e rezistencs prej 7,5 k.
Shembulli i dyt: Krkohet multivibratori astabil i till q t jep tension prafrsisht simetrik
(katror) n dalje me frekuenc 0,001 Hz (perioda e oscilimit 1000 s) dhe amplitud 10 V. Do t
prvetsojm kapacitetin prej 10 F, kurse rezistencn do ta llogarisim nga shprehja
R=1/(1,4 fC)=1/(1,40,001 Hz1010-6 F)=71428571 .
N kt rast duhet marr 7 rezistor me rezistenc prej 10
M t lidhur n seri.
N hyrje t qarkut CMOS ekziston mbrojtja e
treguar ve n fig.3.4.4. Diodat mbrojtse i kufizojn
(kpusin) tensionet m t mdha se +U dal dhe m t vogla
se zero. Tensionet e till n fig.4.1.2.a) n pikn 2 nuk
duhet me u kufizue sepse tani analiza e qarkut do t bhet e
ndrlikuar dhe stabiliteti i frekuencs s oscilimit m i
Fig.4.1.3. Multivibratori
dobt. Pr kt arsye ndrmjet pikave 2 dhe 4 vendoset
astabil n teknikn TTL
rezistori R1 pr t cilin sht vrtetuar eksperimentalisht se
sht m s miri t jet i barabart me rezistencn R.
135

ELEKTRONIKA II
N vend t invertorit t pastr mund t prdoren qarqet logjike JODHE ose JOOSE, te t
cilt t gjitha hyrjet jan t lidhura n nj pik, prandaj fitohet invertori ekuivalent.
Oscilatori i dhn n fig.4.1.2.a. konsiderohet oscilator shum i mir dhe n literatur
shpeshher quhet oscilator ideal. Rezistencat R dhe R1 mund t ndryshojn n diapazon t
gjr (p.sh. prej 10 k deri n 100 M). Konkludim i njejt vlen edhe pr kondensatorin, vlera
minimale e t cilit duhet t jet spaku 5 her m e madhe se sa e kapaciteteve parazitore, t
cilat n mnyr ciklike jan rreth 5 pF, d.m.th. duhet t jet m i madh se 25 pF. Vlera
maksimale sht e kufizuar me kapacitetin maksimal t bllok-kondensatorve (rreth 100 F).
Frekuenca e oscilimit mund t jet m e vogl se 1 Hz, e gjithashtu edhe m e madhe se 1 MHz.
Qarqet TTL gjithashtu mund t prdoren edhe pr ndrtimin e multivibratorve astabil.
Edhe te ta dalja e invertorit lidhet me hyrjen prmes rezistorit si n fig.4.1.3. N kt rast
rezistenca e rezistorit R nuk mund t ket fardo vlere arbitrare, ngase rryma hyrse e TTL
qarqeve, pr zero logjike, sht rreth 1 mA (del nga qarku) dhe mund t shkaktoj n rezistorin
R, npr t cilin kalon, ramje t dukshme t tensionit. Konsiderohet se rezistenca e rezistorit R
duhet t jet ndrmjet 200 dhe 1 k. N fig.4.1.3. sht dhn (treguar) prdorimi i dy
invertorve me dy rezistor dhe dy kondensator. Edhe n kt rast kohzgjatja e impulsit sht
rreth 0,7 RC, perioda rreth 1,4 RC, kurse frekuenca e oscilimit rreth f=1/(1,4 RC). Qarqet TTL
shfrytzohen, zakonisht, pr prfitimin e tensionit katror n frekuenca t larta (p.sh. n 5 MHz).
Shembull: Le t nevojitet oscilatori i tensionit katror, frekuenca e t cilit sht 10 MHz.
Do t prvetsojm se rezistenca R=470 . Kapaciteti do t llogaritet nga shprehja paraprake
dhe sht C=1/(1,4 Rf)=1/(1,410106 Hz470 )=151 pF.
Me ndihmn e qarkut ngacmues (ndrprers) t Shmitit mund t ndrtohet (fitohet)
multivibrator astabil i sigurt dhe mjaft ekonomik, si n fig.4.1.4.a, format valore t t cilit jan
dhn n fig.4.1.4.b dhe c.

b)

c)

Fig.4.1.4. Multivibratori astabil me qarku ngacmues t Shmitit n teknikn TTL;

b) dhe c) format valore t tensionit
N dalje t qarkut ngacmues t Shmitit (pika 1), le t jet tensioni i njshit logjik n
momentin t1, kurse n hyrje (pika 2) tensioni i nivelit t poshtm ngacmues U 1. Kondensatori
136

ELEKTRONIKA II
gradualisht mbushet me rrym q rrjedh npr rezistorin R nga dalja e qarkut dhe ramja e
tensionit n t rritet. N momentin t2 tensioni n kondensator e arrin vlern e nivelit t eprm
ngacmues t qarkut ngacmues t Shmitit U2. Tash, tensioni n dalje t qarkut (pika 1) bjen me t
shpejt n zero. Kondensatori zbrazet. Rryma e zbrazjes rrjedh prej mass, npr kondensator
dhe rezistor n dalje t qarkut ngacmues t Shmitit. Tensioni n kondensator, tani bjen deri n
vlern e nivelit t poshtm ngacmues U1 dhe cikli prsritet. Edhe ktu vlera e rezistencs R
sht e kufizuar n rreth 1 k, kurse kondensatori mund t jet edhe elektrolitik.
Shembull: Le t nevojitet multivibratori astabil me qark t Shmitit q punon n
frekuencn prej 5 MHz. Edhe n kt rast duhet t prvetsohet njra prej madhsive t
panjohura (p.sh. rezistenca R=510 ). Kapaciteti C llogaritet nga shprehja paraprake
C=1/1,4Rf=1/(1,4510 5106 Hz)=280 pF
Shembulli i dyt:: Le t nevojitet multivibratori astabil me qark t Shmitit q punon n
frekuencn prej 5 MHz. Edhe n kt rast duhet t prvetsohet njra prej madhsive t
panjohura (p.sh. rezistenca R=510 . Kapaciteti C llogaritet nga shprehja paraprake
C=1/1,4 Rf=1/(1,4510 5106 Hz)=280 pF
Ky kondensator duhet t jet elektrolitik dhe skaji pozitiv i tij lidhet n hyrjen e qarkut
ngacmues t Shmitit, kurse ai negativ n mas.
sht interesant t theksohet se me ndihmn e qarkut ngacmues t Shmitit me prforcuesin operacional
(fig.2.9.1) mund t realizohet, gjithashtu, multivibratori astabil, ku rezistori vendoset ndrmjet daljes dhe hyrjes
- t prforcuesit operacional, ndrsa kondensatori ndrmjet hyrjes - dhe mass.
N teknikn TTL prodhohen shum qarqe q mund t punojn si qarqe ngacmuese t Shmitit. Qarku SN
7413 prmban 2 qarqe ngacmuese t Shmitit me nga 4 hyrje, qarku SN 7414 prmban 6 qarqe ngacmuese t
Shmitit me nj hyrje, qarku SN 74132 prmban 4 qarqe ngacmuese t Shmitit me nga 2 hyrje. Po t njejtat
variante ekzistojn n teknikn CMOS, n variantet C, HC dhe HCT nn t njejtit numra. N teknikn
themelore CMOS sht qarku CD 4093. N teknikn ECL sndrtohen qarqe t posame, por nga qarqet
themelore logjike formohen qarqet ngacmuese t Shmitit, si nga prforcuesi operacional i treguar n fig.2.9.1.
Ekzistojn edhe variante tjera t multivibratorve astabil (p.sh. n teknikn diskrete me transistor,
rezistor dhe kondensator), por kryesisht ato jan me karakteristika m t dobta.
N t gjitha familjet e prpunuara t qarqeve t integruara digjitale prodhohen qarqe speciale q punojn
si multivibrator astabil. Disa prej tyre punojn edhe si oscilator t kontrolluar me tension, d.m.th. frekuenca e
tyre mund t ndryshoj gadi linearisht me ndihmn e tensionit t sjellur nga jasht.
N teknikn TTL qarqet SN 74LS124 dhe SN 74S124 jan multivibrator astabil q mund t punojn si
oscilator t kontrolluar me tension. I pari mund t punoj deri n frekuenca rreth 30 MHz, ndrsa i dyti deri n
rreth 85 MHz. Ekzistojn edhe disa variante tjera, si p.sh. SN 74LS629 etj.
Qarku CD 4047 n teknikn CMOS sht multivibrator astabil, por rrall prdoret, ngase n kt
teknik mund t ndrtohet multivibrator astabil mjaft i mir edhe me qark t zakonshm logjik. Qarku tjetr
sht CD 4046, i cili normalisht shrben pr sintetizimin e frekuencave dhe ka n veti oscilatorin e kontrolluar
me tension dhe komparatorin fazor digjital.
N teknikn ECL multivibrator astabil sht qarku MC 1658 (SP 1658), i cili teoritikisht mund t punoj
deri n frekuencn rreth 155 MHz. Qarku tjetr sht MC 1648 (SP 1648), i cili teoritikisht mund t punoj deri
n frekuencn 225 MHz. Me rndsi sht se qarku MC 1648 (SP 1648), gjithashtu, mund t jap tension, kshtu
q mund t prdoret pr ndrtimin e sinjal gjeneratorit. Gjithashtu, te dy kto qarqe, mund t punojn si
oscilator t kontrolluar me tension (frekuenca e oscilatorve t kontrolluar me tension mund t ndryshohet me
ndihmn e tensionit t sjellur nga jasht), kshtu q mund t prdoren pr sintezn e frekuencave. Qarku MC
1648 sht posarisht interesant ngase mund t punoj si oscilator i tensionit sinusoidal t kontrolluar me
tension, kshtu q mund t prdoret pr ndrtimin e voblerit. Te dy qarqet parashihen t punojn n frekuenca t

137

ELEKTRONIKA II
ulta, prandaj n punn e tyre dukshm ndikon shprndarja dhe mnyra e lidhjes s elementeve t tyre (shum
leht shfaqen oscilimet e padshirueshme dhe modulimet e padshirueshme amplitudore).
Nj shembull i oscilatorit, frekuenca e t cilit ndryshon me ndihmn e tensionit t sjellur nga jasht U 1,
sht dhn n fig. 4.1.5, ku t gjith kondensatort jan t ndrtuar prej keramike.

Dalja
(50 - 170 MHz)

Fig.4.1.5. Multivibratori i kontrolluar me tension me qarkun e integruar MC 1648

6. ZHURMAT
NOCIONI I ZHURMS - Ndikimi i zhurms elektrike vrehet shum mir te sinjali i
dobt televiziv q manifestohet me shum pika t bardha (si miza, si bor) t cilat mbulojn
fotografin n ekranin televiziv, kurse prej altoparlantit dgjohet ushtima (zhurma). Te
radiomarrsi, prej radiostacionit t largt transmetues, arrin zri i przier me pengesa q
manifestohet n form t ushtims (me intensitet t ndryshueshm dhe t pakjart). Zhurma n
pajisjet elektronike gjithnj sht prezente, por n kushte normale (optimale) zakonisht nuk
hetohet sepse sinjali i dobishm dukshm sht m i fort se zhurma, kshtu q e mbizotron
ate. N kushte t jashtzakonshme, zhurma mund t jet shum e madhe (fort) dhe ta
mbizotroj sinjalin e dobishm pr nga intensiteti. Qllimi kryesor i analizs s zhurmave
sht sigurimi i transmetimit kualitativ t sinjalit elektrik si barts i informats.
Tensioni i zhurms definohet si rregullim i padshiruar elektrik q shfaqet n sistemet
pr prodhim, transmetim, prpunim dhe pranim t sinjalit. Tensioni i zhurms dhe frekuenca e
saj jan madhsi t rastit gjegjsisht, tensioni i zhurms mund t lajmrohet n cilndo
frekuenc t brezit t puns s pajisjes elektronike. Zhurma mund t shkaktohet prej burimeve
t jashtme ose nga elementet e pajisjeve elektronike. Burimet e zhurms mund t klasifikohen
n tri grupe:
1. N grupin e par bjn pjes sinjalet e pajisjeve tjera q przihen n sinjalin e
dobishm, p.sh. kur nj radiostacion emiton sinjale q przihen me sinjalet e radiostacionit
138

ELEKTRONIKA II
tjetr. Llojin e njejta t pengesave (zhurmave) e shkaktojn pajisjet energjetike (p.sh.
elektromotori), aparatet e ngasjes elektrike etj., t cilat shkaktojn pengesa t prkohshme pr
shkak t saldimit, ndrrimit t fuqis, rregullimit me tiristor etj.
2. Variacionet (Lkundjet) e rastsishme t sinjalit t dobishm mund t lajmrohen
(shfaqen) pr shkak t ndryshimeve (jostabilitetit t rastsishm) n pajisjet elektronike.
Prforcimi i prforcuesit, rezistenca e rezistorit, kapaciteti i kondensatorit, etj., jan funksione
t kohs. Kto ndryshime ndikojn n madhsin e sinjalit t dobishm dhe sillen si tension i
pengess gjegjsisht si zhurma.
3. Zhurmat n elementet e pajisjeve elektronike prfshijn zhurmat n rezistor,
transistor, dioda etj. Zakonisht, ky lloj i zhurms analizohet m shpesh sepse lajmrohet n
seciln pajisje elektronike. Detalisht do ta prpunojm zhurmn n elementet e pajisjeve
elektronike si dhe zhurmn n pajisjet e ndrlikuara elektronike. N fund do t prpunojm
ndikimin e zhurms nga pajisja e jashtme elektronike. Zhurma mund t jet njtrajtsisht e
shprndar n gjith brezin frekuencor, p.sh. prej 0 Hz gjer n 1 GHz. Zhurma e till njihet si
zhurm e bardh. Fuqia e zhurms s bardh sht e njejt pr brezin e njejt frekuencor.
P.sh. fuqia e zhurms s bardh pr brezin frekuencor prej 10 kHz derir n 11 kHz sht e
njejt me fuqin e zhurms s bardh pr brezin frekuencor prej 999 kHz gjer n 1000 kHz.
Llojet kryesore t zhurmave n elementet e pajisjeve elektronike jan:
1. Zhurmat termike n rezistor;
2. Zhurma gjat efektit t sames n elementet aktive;
3. zhurmat gjat shprndarjes s rryms dhe
4. zhurma e tepruar n gjysmprues.
Zhurma termike - n rezistor lajmrohet si pasoj e lvizjes s rastsishme t
elektroneve n mediumin prues. Elektronet q jan t lira edhe n temperaturn e dhoms,
bjn lvizje kaotike n mediumin prues duke u goditur me atomet e mediumit prues.
Lvizja e tyre nuk sht e njtrajtshme, kshtu q shkakton ndryshimin e potencialit n skajet
e rezistorit. Gjat nxemjes s mediumit prues fitohet numr m i madh i elektroneve t lira q
lvizin m shum, kshtu q edhe ndryshimet e potencialit jan m t mdha. Prandaj, tensioni
i zhurms n temperatura t larta sht i lart. Ky lloj i zhurms njihet si zhurm termike.
Frekuenca n t ciln manifestohet kjo dukuri sht madhsi e rastit. Gjasat e shfaqjes s ksaj
rregullsie (zhurme) jan t njejta n t gjitha frekuencat q sht rast edhe te zhurma e bardh.
Tensioni i zhurms mund t jet i formuar nga komponentet q kan frekuenca t
ndryshme dhe n fakt paraqet sinjal t prbr. Fuqia e trsishme P e sinjalit t prbr sht e
barabart me shumn e fuqive t komponenteve t veanta P1 , P2 , P3 , ... , d.m.th:
P = P1 + P2 + P3 + . . . . .+

(6.1.1)

Meq P = U2 / R ku U sht vlera efektive e tensionit fitohet :

(6.1.2)

139

ELEKTRONIKA II
Meqense t gjitha fuqit zhvillohen n rezistencn e njejt, ather shprehja (2) thjeshtohet n
shprehjen:
(6.1.3)
Nga shprehja (3) shihet se vlera prfundimtare efektive e tensionit t zhurms duket kshtu:
(6.1.4)

Gjat shqyrtimit t tensionit t zhurms, zakonisht duhet t ruhet forma U 2, ku katrori

tregon se tensioni prbhet prej m m shum komponenteve dhe se duhet t matet me
voltmetr special i cili mat vlern e sakt efektive t tensionit, pa marr parasysh formn e tij
valore.
Shkenctari Nikvist ka dhn katrorin e tensionit t zhurms n rezistor sipas shprehjes
vijuese:
U2zh = 4kTRB

(6.1.5)

ku Uzh - paraqet katrorin e tensionit t zhurms,

k - konstanta e Bolcmanit (k = 1.3810-23 J / K ),
R - sht rezistenca n ohma,
B - gjrsia e brezit frekuencor n Hz,
T - temperatura absolute n Kelvin.

Shembull:
T llogaritet tensioni i zhurms pr 10 M , T=20 C = 293 K dhe B = 10 MHz.
Zgjidhje : N baz t shprehjes (6.1.5) fitohet:
Uzh = 41.38 (J / K) 10-23107107 Hz = 1.6 10-6 V
Prej kndej tensioni i zhurms do t jet i barabart me:
zh
Zhurma n rezistor, poashtu mund t shprehet prmes katrorit t vlers efektive t rryms s
zhurms:
Izh = 4kTGB
(6.1.6)
ku G - sht prueshmria n Simens (S).
Qarku ekuivalent i burimit t zhurms termike sht treguar n fig.6.1.1.a), ku R sht
rezistenca q ska zhurm kurse Uzh sht tensioni ekuivalent i zhurms. Poqse ky qark
140

ELEKTRONIKA II
(fig.6.1.1.a) paraqitet me rrymn e zhurms, ather skema ekuivalente e tij merr formn si n
fig.6.1.1.b). N kt rast G sht prueshmri pa zhurm.

U zh

4ktRB

I zh

4ktGB

b)

Fig.6.1.1. a) Tensioni ekuivalent i zhurms; b) rryma ekuivalente e zhurms

N qoftse rezistort lidhen n seri, paralel ose n mnyr t kombinuar ather tensioni
ekuivalent (ose rryma) i zhurms llogaritet sipas lidhjes ekuivalente t rezistorve,
prueshmrive respektivisht lidhjes ekuivalente t tyre.
Zhurma me efekt same
Zhurma me efekt same ekziston (lajmrohet) te t gjith gjysmpruesit. Rryma q rrjedh
npr gjysmprues formohet prej numrit t fundm t elektroneve. Numri i tyre rastsisht
ndryshon dhe ky ndryshim paraqet rrymn e zhurms. Rryma e cila matet me ndonj instrument
mats n fakt paraqet vlern mesatare t rryms q rrjedh npr gjysmprues
Zhurma e shkaktuar me shprndarjen e rryms
Rryma e emeterit n transistor formohet nga rryma e bazs dhe kolektorit. Nj numr i
elektroneve q formon rrymn e emeterit rikombinohet me vrimat n zonn e bazs. Numri i
elektroneve t rikombinuara ndryshon sepse takimi i vrimave dhe elektroneve varet prej
rastsis (nga rasti). Numri i ndryshueshm i elektroneve t rikombinuara n zonn e bazs
nnkupton shprndarjen e ndryshueshme t rryms s emeterit n rrymn e bazs dhe
kolektorit. Ndrrimi i shprndarjes s rryms s emeterit paraqet rrymn e zhurms.
Zhurma e tepruar
Te gjysmpruesit, n frekuenca t ulta, lajmrohet zhurma e cila rritet me zvoglimin
e frekuencs. Prejardhja e saj ssht shpjeguar plotsisht deri tash, por, konsiderohet se
shkaktar kryesor i shfaqjes s saj sht rikombini jo i njtrajtshm (ndryshueshm) i bartsve
t elektricitetit n siprfaqen e gjysmpruesit. sht vrejtur se kjo zhurm zvoglohet me
lmimin e siprfaqjes s gjysmpruesit. Kjo zhurm shprehet shum nn frekuenca prej disa

141

ELEKTRONIKA II
kHz. Te transistort e t gjitha llojeve me zhurm t vogl, kjo zhurm sht e theksuar n
frekuenca nn 1 kHz.
Raporti sinjal / zhurm
N princip sinjali i dobishm duhet t jet m i madh se zhurma. Si kriter i vlersimit t
kualitetit t sinjalit t pranuar mirret raporti sinjal / zhurm. Matematikisht shprehet si raport i
fuqis s sinjalit dhe fuqis s zhurms dhe shenohet si S/S zh. Fuqia e sinjalit sht P s= Us / R,
kurse fuqia e zhurms sht P zh= Uzh / R . Raporti i fuqive t tyre sht :
S / Szh = Ps / Pzh = (Us / R) / (Uzh / R) = Us / Uzh

(6.1.7)

Shpeshher raporti S/Szh shprehet n decibela [dB] kshtu :

S/Szh=(Ps / Pzh )[dB]=10 log (Ps/Pzh )=10 log (Us / Uzh)=20 log (Us / Uzh)

(6.1.8)

Zakonisht te transmetimi kualitativ i sinjalit ky raport sillet prej (50 60) dB, kurse n
disa raste edhe i kalon 80 dB. Sa i prket sinjalit t t folurit t rndomt mjafton q ky raport t
jet 12 dB. Pr pajisjet tjera elektronike mjafton q ky raport t shtrihet ndrmjet vlerave
paraprake (t siprprmendura). Ekzistojn prjashtime kur raporti sinjal / zhurm sht m i
madh se 120 dB.

Faktori i zhurms
N praktik nuk ka sinjal pa zhurm, ka do t thot se n hyrje t ndonj sistemi (p.sh.
prforcuesit) vjen sinjali i przier me zhurm. Raporti sinjal / zhurm n hyrje t prforcuesit
sht:
S/Szh = Ps1 / Pzh1
(6.1.9)
ku Ps1, Pzh1 jan fuqit e sinjalit respektivisht zhurms n hyrje t prforcuesit. Gjat kalimit
npr prforcues, zhurma q ka ekzistuar ve n hyrje t tij prforcohet bashk me sinjalin. N
prforcues formohet zhurma plotsuese, kshtu q n dalje t prforcuesit fitohet zhurma e
prforcuar hyrse dhe zhurma ekzistuese n vet prforcuesin. Le t jet Ap prforcimi i fuqis s
prforcuesit, kurse Pzh1 fuqia e zhurms n hyrje t prforcuesit si dhe P zh0 fuqia e zhurms s
shfaqur n prforcues, ather fuqia e trsishme e zhurms n dalje t prforcuesit do t jet:
Pzhdal = ApPzh1 + Pzh0

(6.1.10)

142

ELEKTRONIKA II
Fuqia e sinjalit n dalje t prforcuesit sht e barabart me fuqin hyrse P s1 t
shumzuar me prforcimin e prforcuesit t fuqis Ap, d.m.th. :
Psdal = ApPs1

(6.1.11)

Raporti sinjal / zhurm n dalje t prforcuesit sht :

Psdal / Pzhdal = ApPs1 / (ApPzh1 + Pzh0 )

(6.1.12)

Faktori i zhurms definohet si hers i raporteve sinjal/zhurm n hyrje dhe dalje t

prforcuesit dhe tregon rregullimin e raportit sinjal / zhurm pas prpunimit t sinjalit me
prforcues :
F= (Ps1 / Pzh1 )/ (Psdal / Pzhdal ) = (Ps1 / Pzh1 ) / [ApPs1 / (ApPzh1 + Pzh0)]
prej nga rrjedh se :
F = (ApPzh1 + Pzh0) / ApPzh1 = 1 + Pzh0 / ApPzh1

(6.1.13)

Faktori i zhurm, zakonisht shprehet n decibela (dB) kshtu :

F [dB] = 10 log F = 10 log [1 + Pzh0 /ApPzh1]

(6.1.14)

N qoft se p.sh. faktori i zhurms sht 6 dB, ather prishja (rregullimi) e raportit sinjal /
zhurm n prforcues sht 6 dB (4 her).
Nse sistemi transmetues (prforcuesi) prbhet prej m shum elementeve, ather
duhet q fuqia plotsuese e zhurms t jet sa m e vogl n stadin e par prforcues. Fuqia e
zhurms, n dalje t stadit t par, prforcohet n krejt stadet tjera prforcuese t sistemit. Fuqia
e zhurms s shfaqur n ndonj stad tjetr do t prforcohet me prforcimin e nj numri m t
vogl t stadeve prforcuese, kshtu q kontributi i saj n fuqin e prgjithshme t zhurms do
t jet i vogl. Pr t njejtin shkak sht shum me rndsi q faktori i zhurms s stadit t par
prforcues t jet sa m i vogl.
Faktori i zhurms pr nj transistor sht treguar n fig.6.1.2.a. Nga fig.6.1.2.a., shihet se
faktori i zhurms n fillim bjen deri rreth frekuencs 100 kHz. N kt zon (brez frekuencor)
dominon zhurma e tepruar. N brezin frekuencor prej 100 kHz deri n 100 MHz, faktori i
zhurms prafrsisht sht konstant. Mbi 100 MHz prsri rritet pr shkak t zvoglimit
(ramjes) t prforcimit. N fig.6.1.2.b. sht dhn faktori i zhurms pr transistorin e shpesht
t zhurms s vogl BC 109.

143

ELEKTRONIKA II

Z=OPTIMALL
E

Fig.6.1.2. a) Faktori i zhurms pr transistorin BFY 90; b) BC 109

Zhurmat q vijn (rrjedhin) prej pajisjeve t jashtme me ngasje dukshm mund t
ndikojn n punn e ndonj qarku elektronik. N fig.6.1.3. sht dhn burimi i pengesave
(p.sh. elektromotori), i cili prmes kapaciteteve parazitore lidhet me hyrjen e prforcuesit
elektronik. Vlera e kapaciteteve parazitore, n kt rast, sa pr orientim, sht rreth 0.1 pF.
Tensioni i pengess Us shprndahet n kapacitetin parazitor dhe n rezistencn hyrse t
prforcuesit operacional. N qoft se rezistenca hyrse e prforcuesit operacional sht
relativisht e madhe (p.sh.1 M), ather nj pjes e tensionit t pengess n hyrje t
prforcuesit gjithashtu mund t jet mjaft e madhe sa pr t penguar punn normale t tij. N t
njejtn mnyr mund t sillet tensioni i rrjetit t qytetit n hyrje t prforcuesit. Zvoglimi i
ndikimit t pengesave t jashtme bhet me zvoglimin e rezistencs hyrse t prforcuesit,
pastaj me prdorimin e prforcuesit me hyrje diferenciale etj. Konsiderohet se rezistenca hyrse
e prforcuesit pr pajisje akustike dhe t ngjajshme me to nuk duhet t jet m e madhe se 100
k .
Kapaciteti
parazitor

Rzh

Rhy

Uzh
(Elektromotori)

Uzh

Fig.6.1.3. Paraqitja e ndikimit t pengesave nga burimet elektroenergjetike

144

ELEKTRONIKA II

PRMBAJTJA
faqe
1. HYRJE N QARQET E INTEGRUARA..........................................................................................................1
1.2 QARQET E INTEGRUARA MONOLITE DHE HIBRIDE.......................................................................1
2. QARQET E INTEGRUARA LINEARE............................................................................................................8
2.1. STRUKTURA E MBRENDSHME E PRFORCUESVE T INTEGRUAR OPERACIONAL...................8
2.2. MADHSIT KARAKTERISTIKE T PRFORCUESVE T INTEGRUAR OPERACIONAL.............20
2.3. PRFORCUESI INVERTUES DHE JOINVERTUES..................................................................................24

145

ELEKTRONIKA II
2.4. QARQET PR MBLEDHJEN DHE ZBRITJEN E TENSIONEVE ME PRFORCUES OPERACIONAL
...............................................................................................................................................................................33
2.5. PRFORCUESI OPERACIONAL ME RREGULLIM AUTOMATIK T ZEROS..................................36
2.6. QARQET PR DIFERENCIM DHE INTEGRIM........................................................................................41
2.7. KUFIZUESIT.................................................................................................................................................49
2.8. KRAHASUESIT E TENSIONIT...................................................................................................................52
2.9. QARKU NGACMUES I SHMITIT...............................................................................................................54
2.10.
NDIKIMI
I
PARAMETRAV
REAL
T
PRFORCUESVE
T
INTEGRUAR
OPERACIONAL N KARAKTERISTIKAT E QARQEVE T REALIZUARA...............................................57
2.11. KARAKTERISTIKA FREKUENCORE DHE KOMPENSIMI FREKUENCOR..................................63
2.12. KOMBINIMI I PRFORCUESVE OPERACIONAL ME TRANSISTOR T FUQIS.........................73
2.13. PRINCIPI I SHUMZIMIT ANALOG N STADIN PRFORCUES DIFERENCIAL............................79
2.14. STABILIZATORT E TENSIONIT ME RIVEPRIM NEGATIV. STABILIZATORT E INTEGRUAR
T TENSIONIT....................................................................................................................................................82
3. QARQET LOGJIKE.........................................................................................................................................87
3.1. KARAKTERISTIKAT E PRGJITHSHME T QARQEVE LOGJIKE......................................................87
3.2. TRANSISTOR -TRANSISTOR LOGJIKA (TTL)......................................................................................91
VARIANTET E QARQEVE TTL.........................................................................................................................98
QARQET TTL ME TRI GJENDJE STATIKE...................................................................................................100
3.3. KARAKTERISTIKAT E QARQEVE LOGJIKE ME MOSFET-a.............................................................102
3.4. KARAKTERISTIKAT E QARQEVE CMOS............................................................................................104
3.5. QARQET LOGJIKE ME EMETER T IFTUAR (ECL).........................................................................110
3.6. LIDHJA E QARQEVE LOGJIKE T FAMILJEVE T NDRYSHME......................................................114
3.7. LIDHJA E QARQEVE T INTEGRUARA DIGJITALE ME QARQE TJERA.......................................119
4. QARQET IMPULSIVE..................................................................................................................................125
4.1. MULTIVIBRATORI ASTABIL..................................................................................................................125
6. ZHURMAT.....................................................................................................................................................131

146