Rojaciwan.

com E-Kitap Yayinlari

Abdullah calan : Bir Halk Savunmak

indekiler
Bir halk savunmak
I. Blm : Toplumsal gereklik ve birey
II. Blm : Demokratik ekolojik toplum
III. Blm : Ortadou uygarlnda kaos ve olas
zmler
IV. Blm : Ortadou kaosunda Krt olgusu ve Krt
sorunu
V. Blm : PKK hareketi, eletiri-zeletiri ve yeniden
yaplanma
VI. Blm : Abdullah calan davasnda AHM ve AB'nin
rol
VII. Blm : Doru tanmlanmak isteyen bir kimlik
zet

Bir halk savunmak

Toplumsal gereklikten kamak zannedildiinden daha zordur.
zellikle bireyi olunan soy toplumu iin bu byledir. Yedi ya
civarnda anayla girilen toplumsal yar sreci, halk tabiriyle
yetmiine kadar yle gider. Anann toplumsallamann esas
gc olduu bilimsel olarak da tespit edilen bir dorudur.
Kiiliim asndan ilk suum, anann bu hakkn kukulu
bulmam ve toplumsallma en erkenden kendi bama karar
vermemdir. Evrenimiz hakknda son bilimsel tespitlere gre en
azndan yirmi milyar yllk bir zamann ok zgn bir yaratm
olan insan toplumunu anasz ve efendisiz olarak yalnz
yaamaya cret etmem bal bana incelenmesi gereken bir
konudur. Anamn byk uyarlarn, boma denemelerini ciddiye

alsaydm, yaadm trajedilerin yolu almayabilirdi. Ama

annem binyllarn tanra kltnn belki de tkenmekte olan en
zmsz son kalnt simgesiydi. ocuk halimle bu simgeden
korkmamak kadar sevgi ihtiyacn da pek duymamakta kendimi
zgr hissetmekten ekinmedim. Fakat yaamamn tek artnn
onun namus ve onuru olduunu, bunu korumamdan getiini
bir an iin olsa dahi unutmadm. Onurunu koruyacaktm, ama
kendimce doru bulduum biimde. Bu dersten sonra anam
benim iin artk yoktu. O tanra art ilgimden silinirken,
benim iin ne duyduunu hi sorgulama gereini duymadm.
Zalimce bir ayrl, ama bu bir gerekti. Kehanetleri mi,
beddualar m desem, syledikleri arlaan trajik anlarda hep
hatrlanr oldu. En deme bilgenin tespit edemeyecei
dorulard bunlar. Bir byk dorusu, "arkadalarna ok
gveniyorsun, ama ok yalnz kalacaksn" biimindeydi. Fakat
benim dorum da, arkadalarmla toplumsall ben kuracaktm.
Yaam ykmn kuruluu byle balar. steseydi de anamn
bana verecei bir toplumu yoktu. oktan datlmt. Onun
yapmak istedii bir yaam tutamayd. Kendisi elde edemeyip
bana vermek istiyordu. Babann hikayesi deiik de olsa
benzeriydi. Oldum olas aile gerekliimi klan kltnn
kalntsna kendini dayatan, gten dm, dalm, atalardan
kalma bir kltrn en iddiasz miras biiminde deerlendirdim.
Ky toplumunu ve ilkokulla balayan resmi devlet toplumunu
hi scak bulmadm. Pek bir ey de anlayamadm. Grnte
Trkiye'nin en eski ve tannm Siyasal Bilgiler Fakltesi'nin son
snfna kadar stn baaryla trmanmtm. Sonu, renme
yeteneinin lmcl bir darbe yemesiydi. Daha sonra setiim
devrim okulu, yaam daha da ten bir acmasz deirmen
arkyd. Da tutkumu batan esas alsaydm, trajediyi belki
yrtardm. Ama buna da arkada kurtarma, yaratma endiesi
asla frsat vermedi. Uygarlmzn son temsilcisi Avrupa'nn
hem dou hem bat kapsna kendimi attmda, buz gibi
sermaye, kar hesaplar ortamnda kendimi cascavlak
bulacaktm. Bu noktada artk beni hibir g yrtmyordu.
Belki de kaplacak bir rzgarm bile yoktu. Olmas da artk ilgimi
ekmiyordu. Bu srete baz yoldalarm kendilerini cayr cayr
yaktlar. ok sayda yiit delikanl ve kzlar her eylerini
adamaya hazrdlar. Bunlar asla inkara gelmez. ok byk
direniler sergilediler. nanlmaz bir ballk gsterdiler. Ama

tm bunlar yalnzlm iddetlendirmekten teye sonu

vermiyordu.
El birliiyle tm ktalarn efendi gleri szm ona komployla
beni mral adasna derdest ettiklerinde, aklma gelen bir efsane
de Yunan tanrs Zeus'un yar-tanrlardan Prometheus'u Kafkas
dalarnda kayalklara balayp her gn cierini kartallara
yedirerek yenileyen gereini hatrlamak oldu. Hani u insanlk
iin tanrlardan atei, zgrl alan Prometheus! Sanki
efsane ahsmda geree dnyordu.
Bu ksa hayat yksyle AHM Genel Kurulu'na savunma
arasnda ne tr bir iliki var diye bir soru akla gelebilir. Bu
savunmayla bu ilikiyi aa karmak istiyorum. Sermaye, kar
ilikisinin en deme bycden daha byc, en zalim tanr
hkmdardan daha acmasz olduunu bu vesileyle kantlamak
da nemli bir hedefimdir. Hibir yzyl 20. yzyl kadar acmasz
ve kanl gememitir. Ben bu yzyln ocuuydum ve onu
zmem gerekiyordu.
Ama Bat uygarlnn inanlmaz ideolojik arlnn yaratt toz
duman iinde bu gereklii anlalr bir zmlemeye tabi
tutmak zor bir itir. Bycnn andan kmak o kadar kolay
deildir. Son oyunda Trk denen olguya da kaybettirilecektir.
Geriye belki de hi yaanmaz tortu bir insanlk braklacaktr. O
halde AHM Genel Kurulu'nu ciddiye almak ve gerekten bir
yarg gcyse byle bir savunmay gelitirmek anlaml olabilir.
Ortadou son 200 yzyldr Avrupa uygarlnn denetim
arkndadr. Gnmzde yaanan ise tam bir kaos ve gnlk
trajedilerdir. Yarglayanlar her zaman efendiler olmutur.
Kararlar hep tek yanl olmutur. Hukuk ellerinde grnte
adalet terazisinde hak lp datan bir mekanizmadr.
Datlan, aslnda alnan deer ve kar karlnda ceza
olmutur.
Avrupa uygarl acmasz ve kendi eseri olan 20. yzyl
savalar ve hakszlklarna kar AB ve onun yarg gc AHS ve
AHM'i tekil etmitir. AHM szde kalmak istemiyorsa,
ahsmda yarglanann ne olduunu doru tespit etmek
durumundadr. Bandan itibaren bilinmesi gerekir ki, dar
bireysel haklar snrnda bir ltuf, imdiden yedi yl bulan bir

ar tecrit karl olamaz. Bylesi bir yaklam hem ahsm

hem de temsil ettiim halk iin gerek bir ceza olacaktr.
Savunmamda bu cezay sorgulayacam. Resmi hukukun ve
geleneksel savunma mantnn ok uzanda bir yaklam
gelitirdiim aktr. Byle gelitirmek zorundaym. En azndan
Avrupa'nn etkisi altnda yaanan halklarn trajedisine bir aklk
getirmek, bir nebze de olsa zme katkda bulunmak bunca
yaananlarn karl olmaldr. zellikle de n ak yeni
trajedilere yol amamak, savunmann gc ve karlyla
balantl olacaktr. Toplumsal tarih, Ortadou ve Krt
olgularna bu amala eilme ihtiyac duydum. Ciddiye alnmas
gereken yeni bir aktr olarak PKK hareketine ve zm
halinde Ortadou'da zincirleme etkiye yol aacak bir Krt
zmne yakn tarihten ders alm, zeletiriye dayal yeni bir
yorum getirmek byk nem tamaktadr.
srail-Arap trajedisinin modern grnml olannn temeli de bir
nevi o dnemin Ortadou Projesi olan 1917 Sykes-Picot
Antlamas'yla atlmt. Grnte hi de gnmze doru olan
vahim gelimeleri amalamyordu. Kurulan dier siyasi
oluumlar da birer zm aralar olarak dnlmt. Aslnda
yaplan, Ortadou despotik devleti toplum geleneine bir
'modern' cila ekmekti. Bu cila gnmzde sapr sapr
dklyor. Ortaya kan, en azndan 5.000 yllk airet-etnisite
geleneinin gcyle kof despotluklarn art olan ar
zmsz devlet geleneiydi. Dklen cilayla birlikte sa sol,
milliyetilik islamc szde aydn ve politik akmlarnn da bu
toplumsal siyasal gereklikten geri kalan bir yan, fark yoktu.
Kresellemenin en gl hamlelerinden birini yaayan
kapitalist toplum sisteminin genel krizinde Ortadou'nun payna
den tek kelimeyle 'kaos'tu. Kaos dnemlerinin kendine has
zellikleri vardr. Eski yaplanmalara anlam veren yasalar
zlrken, yenilerinin u vermeye balad kritik 'aral'
temsil ederler. Bu yaratc 'aralktan' neyin kacan yaam
glerinin yeni anlam ve yaplanma abalar belirleyecektir.
Literatrde bu abalara ideolojik, politik ve ahlaksal mcadele
denilmektedir.
Krtler kaos srecine srekli krizde katliam kltrn
enselerinde hisseden acmasz bir gelenein olumsuz ykyle
girmektedirler. Eer ok duyarl bir anlam ve yapsallk
yaklamyla ynlendirilmezlerse, Arap-srail trajedisini aan

younlukta bir atma unsuruna rahatlkla dnebilirler.

Despotik devlet altnda ktrmlemi ve lime lime olmu
toplumsal zellikleri onlar her tr d etkene elverili
klmaktadr. Zaten geleneksel olarak da bu tarz ynetilmeyi bir
kader, deimeyen paradigma olarak alglamaktadrlar. Fakat
yeni kresellemenin ban eken hegemon g ABD, yeni
Ortadou projesiyle Krtleri esasl bir e olarak gndemine
alrken sre daha da hassaslamaktadr. Kaba bir
denemecilikle politika yrten ABD, Ortadou toplumunda adm
ba trajedilere yol at gibi, sonu en belirsiz bir gndemi de
bilerek veya bilmeyerek dayatm gibidir. AB'nin yapaca, bu
sreci daha rasyonel ve kar marjlarna gre ar ar takip
etmekten baka trl olmayacaktr. Despotik devlet anlaynn
Krtleri bir olgu olarak grme ve dostlukla yaklama gibi bir
gelenei yoktur. "Ban kaldrrsa ez" bellenen tek politikadr.
Bununla birlikte grtlana kadar ibirliki hain bir Krt gelenek
'ailecilii' de hep devrede tutulur. Yerel despotik devlet
anlaylaryla olduu kadar, yeni emperyal efendilerle de ilkesiz
her trl ibirliini yrtmekten ekinmeyecekleri karakterleri
gereidir.
Geriye kalan Krt olgusu lime lime olmu, alabildiine
daraltlm, cehaletin de tesinde hem zihin hem de yaplanma
katliamna uram ailecik objeleridir. 'Nasl kendi olunur'un
farknda bile deildirler. Ortadou kaosunda bu Krt objeden
her tr ama iin yararlanlabilir. Vahet tarz kullanmak kadar,
yaanmaya deer bir Ortadou yaplanmasnda da son derece
elverili bir malzemedir. Eer Krtler "nasl bir kendileri olmak"
sorusuna cevab demokratik zde vermeyi baarrlarsa,
phesiz kaostan baarl kn nc glerinden olacaklardr.
Sadece kendilerinin deil, tm talihsiz blge halklarnn makus
talihini yeneceklerdir. 5.000 yllk acmasz uygarlk geleneinin
kanl bilanosuna son verebileceklerdir. Balangta yol atklar
ve hep beslenmesine krce hizmet ettikleri uygarlk
efendilerinin soylarn sona erdirip, halklarn zgr soy ana
da en nemli katky yapabileceklerdir.
Aksi halde blgede emperyal efendilerin hamleleri uzayp
derinleir ve baarsz olursa, bir 'lme ve ldrme' gc olarak
srail-Filistin'den geri kalmayan rolleri blge genelinde
oynamaktan kurtulamayacaklardr. imdiden yaananlar daha
byk atmalarn kvlcmlar olmaktan baka anlama

gelmeyecektir. srail-Filistin devletleri oyunlarna baktmzda,

'Krt devleti' oyunlarnn geleceini kestirmek kahinlik yapmay
gerektirmiyor. Silahl meru savunmayla, zm arac olarak
devlet amal iddet arasndaki ilkesel fark ok iyi grmek
gerekir.
Dolaysyla devlet odakl olmayan, ama kr kaosu da asla uzun
sreli yaam olarak kabul etmeyen gereki bir 'demokratik ve
barl yntemlerle' zm tarz hayatidir. Hem derin anlam
ykn, hem yaratc yaplanmalar zerinde byk dnmek
ve tutkuyla yapmak en kutsal abalardan olsa gerekir. Bu
savunmamda hem PKK sorumluluunun yaratt byk aclar
hafifletmeye hem de gerek bir zeletiri dersi karm olarak
bu zm seeneini alabildiine amaya alacam.
mral yarglanma srecini ok elverisiz koullarda da olsa bir
demokratik bar aray ve ars olarak deerlendirmemi
doru buluyorum. Bu aamann niteliksel bir dnm deeri
vard. Hiyerarik ve devleti toplum araylarn ilkesel olarak
terk etme gereinin hem bilin hem de abada younlat bir
sreti. Zor dnemlerin retici dersini edindiim kansndaym.
Kaba bir direniilik kadar, alaka kendini koyuveri bizzat
direndiim tavrlar oldu. Buradaki savunma Trkiye
dnmne nemli katk salamakla birlikte, bundan en ok
bilinli olarak yararlanan AKP adndaki siyasi oluum oldu. Tm
abalarma ramen benzer bir yararlanmay demokratik olmas
gereken sol glere yaptramamak nemli bir kayp olarak
deerlendirilebilir. Demokrasiyi sol deil, sa tartyordu. Tabii
kazanan taraf da onlar olacakt.
AHM savunmamn temel amac, Avrupa ve Ortadou
uygarlklarn kyaslamak ve olas gelimeleri zellikle Krtlerin
demokratik seenekli klmakt. PKK'nin Gney'e (Irak
Krdistan'na) ekilmesi de bu yaklamn bir gereiydi.
Gelimeler, ABD igali bu tavrn doruluunu da aa
karmtr. Dnya apnda tartlan Ortadou'ya yaklamlar bu
savunmada kapsaml konulmutur. nemini her geen gn
daha iyi ortaya koymaktadr. Bat uygarlna ne kuru bir ilkel
dmanlk, ne de allagelen teslimiyeti bir yaklam sz
konusudur. Duruun zgn, yaratc ve sentezci deeri zenle
sergilenmeye allmtr.

Atina Mahkemesi'ne ynelik savunmam da daha somut bir

meselenin nasl ele alnmas gerektiini, oligarilerin halklar ne
hale soktuunu ustalkla sergilemektedir. Tarihsel sorunlara
halklar asndan bakmann zorunluluu bir kez daha tm
nemiyle ortaya konulmaya allmtr.
Bu son savunmam da daha ncekilerle tamamlayc nitelikte
olacaktr. Trkiye'nin, Kk Asya'nn hukuksal ve siyasal
olarak AB ile btnlemesinin mzakere srecine girmesini gz
nnde bulundurmaktadr. Srecin baarl geliiminde Krt
sorunu baat rol oynayacaktr. Siyasi, demokratik ve insan
haklar kriterleri esas olarak bu sorunun zm kriterleri olarak
da grlebilir. Ama devlet ve hkmet olarak Trkiye'nin karar
iten olmak yerine bir zorunluluk gibi alglanmtr. Bu yaklam
Trkiye'nin geleneksel Bat korkusunu gstermekle birlikte,
soruna iten ve zgrlk bir yaklamn kaybetmek urada
kalsn, byk kazandracan anlamlandrmaya alacaktr.
Cumhuriyetin kuruluundan beri Musul-Kerkk ile balayan Bat
ile Krt kartna oynama oyununa artk son vermek gerekiyor.
nk cumhuriyet devrimlerinin gdk kalmasna, oligarik
yozlamaya ve gnmzde de nitelik deiimine uramaktan
baka bir sonu vermemitir. Demokratik cumhuriyetle zgr
Krt yurtta sentezini nemle ele alp zme gitmek gerek
btnlk ve demokratiklemeyi salayacaktr. Bat uygarlnn
demokratik ve insan haklar seenei de bundan farkl bir
yaklama ans tanmayacaktr.
Pozitif hukukun lleri gz nnde bulundurulduunda,
haklarmn ciddiyetle irdeleneceine pek ihtimal vermiyorum.
Ayrca davann altndaki politik ekonomik zemin ve komplo
gereinin gc hukukun gcnn ok stndedir. Kald ki,
hukukun kendisi uzun vadeli kural ve kurumlara balanm
siyasetten baka bir ey deildir. AHM iin de bu husus
geerlidir. Ama yine de savunma hakkn kullanmak ahlaki,
siyasi ve hukuki bir grevdir. Alt yldr sren bu savunma
savammn, daha nceki ideolojik pratik savunmalarmn hem
anlamca hem de yaplandrmalarnn ok stnde olduuna
inanmaktaym. Bakalarn lmne yarglamak isteyenler
kendilerini de yarglayabilmelidir. Bakalarn savunmak
isteyenler nce kendilerini savunmay bilmelidir. Bakalarn
zgr klmak isteyenler de nce kendilerini zgr klmay

bilmelidir. Bylece hi zgr domam ocuklarmzn belki de

zgr doma haklar bir gereklik haline gelebilecektir.
I. Blm - Toplumsal gereklik ve birey
Birey olarak tek bana ar tecrit koullarnda bir mahkumiyeti
yaarken, dier yandan hukuksal savunmaya devam ediyorum.
Altnc yldaym. Tarihte bu denli uzun sren baka bir ar
siyasi davaya rnek bulmak kolay deildir. Daha ne kadar
srecei de belli deildir. Ama davaya da, srarla bireysel
bavuruya dayal olduu, toplumsal ve siyasal etkenlere yer
verilmeyecei bir kural olarak iletilmektedir. AHM'in bu
yaklam ak ki byk eksiklik iermekte ve beraberinde adil
olmayan bir yarglanmaya imkan sunmaktadr. Davam zenle
AHM kapsamna alnrken, tm siyasi ve toplumsal yanlar
adeta dland. Ak ki, bu yaklam gerein nemli bir yann
gizleme gerei duyuyordu. Bireyi toplumdan koparp "haklar
sahibi klyorum" yarglamasn da bu temelde yapyorum demek
aa kavuturulmas gereken en temel konudur. Bu yaklam
Avrupa uygarlnn zn tekil etmektedir. Neredeyse birinci
savunmamn tamamn bu gereklii aa karmaya adadm.
Tekrar etmeyeceim. Fakat ksaca bir zetlemeyi yine de
gerekli klmaktadr.
Toplumsallk insan trnn varlk kouludur. Kendinden nceki
primat (insana en yakn familya) trnden kopup insanlamas,
toplumsallama dzeyiyle at ba gittii sosyal bilimin en yakn
bir gereidir. Yalnz birey ve toplum halindeki yaam,
birbirinden ne kadar soyutlanrsa soyutlansn, teorik olarak
ispatlanamaz bir olgudur. Yalnz birey yoktur. Toplumu yklm
birey olabilir, ama en azndan bu birey bile yklm toplumunun
anlaryla birlikte ayaktadr. O anlarla yeni toplumsallamas da
anlktr. nsan trnn g kazanmas tamamen toplumsal
dzeyiyle kurduu ilikiye baldr. Bireyi zayf klmann,
kleletirmenin en vahi tarz, ona dayatlan yalnzlk dzeyidir,
yaad tecrittir. Srler halindeki kleler, kyl serfler, ehirli
iiler yine bir toplumdurlar. Zaman zaman isyan ederek
kendilerini hatrlarlar. Dier yandan yalnzlk en yaman
reticidir. Tarihte tm nl bilge ve peygamberlerin inziva
sreci de bu gerei yanstr.

Bireysellik son derece elikili bir kavramdr. Dier bir yz

toplum aleyhine adeta zincirinden boalmasna serbest
klnmasdr. Toplumun zora dayanmayan kurall yaamna ahlak
diyoruz. Bireysellik bu ahlak zorlar. Daha dorusu Avrupa
uygarlndaki bireycilik ahlakn zayf klnmasyla birlikte geliir.
Dou uygarlnda toplumun baatl esas iken, Bat
uygarlnda baat olan bireydir. Bireyin bu tanmndan iki farkl
sonu kar: Hakim smrc birey imparatorluk katna
ykselirken, smrlen mahkum birey en derin klelii yaar.
Kapitalist sistemin tm toplum dzeyinde yayd genellemi,
derinlemi kleliinden 20. yzyln vahi yznn kmas
tesadf deildir. Temel moral deerlerini yitirmi, bu kadar
yaygn efendili bir dzenin kar, kazan hrsndan tr
yapamayaca lgnlk yoktur.
Yaadm yalnzlk, mahkumiyet ve tecrit sistemin bu genel
yapsyla balantldr. Toplum, halk 'kendisi' olmaktan
karlmsa, bunun anlam en zayf klnm bir yalnzln henz
doarken mahkumusun. Kendin olmaktan ktn oranda baka
bir toplumla btnleirsin. Ama o zaman da artk kendin
deilsin. Ya mthi yalnzlk ya da baka gereklie teslim
olmak. Krt kapan da dediim mthi ikilem buydu. Adeta
lmden, lm been. Gnmzde farkllk ve 'teki'nin
paylam ok tartlyor. Gnll, olduka toplumsal zenginliin
farkllklar yaratmann tekiyle paylamakla geliecei doru bir
yaklamdr. Fakat sistemin planl tek tipletirme,
homojenletirme politikas farkldr. Bu, etnik temizliktir,
soykrmdr, asimilasyondur, kendinden olmaktan kmadr. Krt
olgusunda youn yaanan politikann bu trdr. Bunun
kayna da 19. ve 20. yzyln bio iktidar, rkl ve faizmidir;
her tr total iktidar anlaylardr. Gl ulus ve rk yaratmay
amalarken, sonu saldrganlk ve sava olmaktadr. phesiz
bunun kkeni hiyerarik toplumun ilk kurulu dnemine kadar
gitmektedir. Ama sistemli ve yaygn bir devlet politikas olmas
20. yzyla zgdr.
ki byk dnya sava, ok sayda blgesel ve yerel savalar
ancak Bat uygarln, zellikle AB normlar denilen ilkeler
zerinde olmazsa olmaz bir birlie zorlad. Avrupa'nn
gnmzde yaad, bir nevi insanla kar zeletiridir.
Zincirinden kopmu bireyin, moral deerlerin zdd olarak

gelien bir devlet iktidarnn yapamayaca ktlk yoktur. Hele

arkasnda sermaye birikiminin kar hrs yattktan sonra.
Bu koullar altnda yarglanmam, altndaki komplo bir yana
braklsa bile iddiasn yitirmi bir toplumu talepli klmaktan
tr, g ve kar hrsna kaplm sisteme kar kkl bir eylem
olduundan tr en ar bir cezay gerekli klmaktadr. Bu
dayatlyor. Nerede toplumum, nerede kltrm, nerede
anadilim, zgrlm der demez bu isyan, blclk, vatana
ihanet oluyor. Osmanl uygarlnda bu tr bir su yoktu.
Genelde Trk kavim sisteminde de bu tr bir su yoktur. Bu su
Avrupa uygarlnn bio iktidar, rklk, faizm ve dier total
iktidar rejimlerinin bir icad olup, Trk devlet sistemine de 20.
yzylda ihra edilmitir. Bundan dnyann her taraf da gereken
nasibini almtr.
Eer bir suum varsa, iktidar ve sava kltrnden benim de bu
mikrobu biraz kapmamdr. zgrlk iin devlet iktidar ve
bunun iin de sava adeta mminler iin bir Kuran emri gibi
anlalnca bu oyuna dahil olacaktm. Hemen hemen tm
ezilenler adna yola kanlarn kurtulamadklar bir hastalktr
bu. Bu temelde sadece hakim sisteme kar deil, adna her
eyimi ortaya koyduum zgrlk mcadelesine kar da
suluyum. Bunun zeletirisini sadece teoride deil,
yalnzlmn soylu pratiinde de sonuna kadar gtreceim.
Fakat ya bir toplumu, halk kendisi olmaktan zorla ve hileyle
karma suunu sistem nasl deyecek? Yarglama adil olacaksa,
taraflarn iddialar dengeli dinlenmeli ve ona gre bir karara
gidilmelidir. Bilimle ban yitirmi bir yarg asla adil olamaz.
Ak ki, toplumsal (sosyal) bilim bavuracam temel silahm
olacaktr. Onunla aydnlandm oranda doru yolda yrmek
onurlu insan olmann bir gereidir.
Topluma bu denli hkmeden bir sistemin doaya kar getirdii
ykm asla gz ard edilemez. Ekolojik ve feminist bir yaklam,
kaybedilen doal toplumsal yaamla bizi tantracak gce
sahiptir. Halklarn politik seenei olan demokrasiyi doru
tanmlayp zm gcn ortaya koymak en yakc konularn
banda gelmektedir. Kresellemenin yeni dalgas tam bir
fetiizm haline getirdii metalarn serbest piyasasn tek
seenek olarak allayp pullayarak sunarken, aslnda en eski
hrsz, gaspy sunduunu bilerek, ekolojik ve demokratik

seeneimizi daha da amlayp yeni yaam bayramz olarak

dalgalandracaz. Bylece tarihte zgrlk ve eitlik ideallerini
daha gncel ve yaanr klarken, bu uurda atlm tek bir
admn boa gitmediini kantlam olacaz. Nasl ki doada
varolan bir ey hi yok olmazsa, toplum iin varolmu bir deer
de yok olup gitmez.
Savunmada toplumsal gereklie tekrar yaklamam, salanan
felsefi derinlikle balantldr. Sosyal bilim olarak felsefe tpk
dou srecindeki gibi bir rol gnmzde de oynamak
durumundadr. ktidarlam bilime kar felsefeye dn zgr
toplumun k ilkesidir. Felsefeye dayanmayan bir
demokrasinin kolayca yozlaaca ve demagoglarn elinde
halklar ynetmenin en soysuz bir arac olaca tarihte ve
gnmzde saysz rnekleriyle kendini gstermitir. Bunu
nlemenin yolu bir yan etik, bir yan bilim olan ve ayrlmaz bir
btn olan gelenekle politik mcadeleyi yrtmektir. Sistemin
krizinden bu sorumlulukla daha zgr ve eitlie dayal bir
yaam yryn, onun dnyasn yaratabiliriz.
A- Doal toplum
Toplumla doa arasndaki iliki sosyal bilimin gittike
younlat bir alandr. Genel anlamda evrenin toplum
zerindeki etkisi ak olmasna karn, bilimsel incelemesi ve
felsefeye konu tekil etmesi yenidir. Toplumsal sistemin evre
zerinde felaket boyutlarnda etkisinin ortaya kmasyla bu ilgi
gelimitir. Sorunun kayna aratrldnda, doaya tehlikeli
biimde ters dm hakim toplumsal sistem karmza
kmaktadr. Binlerce yl sren toplum ii elikilerin kaynanda
doal evreyle yabanclamann yatt; ne kadar i toplumsal
eliki ve savalar gelimise o kadar da doayla ters
dld gittike artan bilimsel bir netlikle ortaya kmaktadr.
Gnmzn parolas doaya hakim olmak, kaynaklarn
amanszca ele geirmek ve smrmektir. Doann vahetinden
bahsedilir. Bu kesinlikle doru deildir. Kendi cinsine, trne
kar vahileen insann doaya kar da en tehlikeli vahi
konumuna dt yaanlan evre sorunlarndan bellidir.
Hibir tr insan kadar bitki ve hayvan trlerini yok etmemitir.
Mevcut hzla yok etme iini srdrrse, geriye nesli tkenen bir
dinozor trne dnmekten kurtulamayacak bir insan
sorunuyla kar karyayz. Nfus art hz ve hzla gelien, kt

kullanlan teknolojisiyle insann mevcut ykcl

durdurulamazsa, insan yaam srdrlemez bir aamaya ok
da uzun olmayan bir srede gelip dayanacaktr. Bu gereklik
toplumun i yapsnda da artan savalar, en tehlikeli politik
ynetim biimleri, artan isizlik, moralden yoksun bir toplum,
robotlam bir insanlk olarak dinozorlaacaktr. Toplumun bu
ynl geliiminin nedenleri doru konmadka, geleneksel
medeniyet, snf ve ulus savalarnn doru teorik izahlar ve
zm yollar bulunamaz. Sosyolojinin gnmz sorunlarna
'din' kadar bile yantlar gelitirememesi sosyal bilimin,
dolaysyla tm bilimsel yapnn sorgulanmasn zorunlu
klmaktadr. Madem bilim bu kadar gelimise, bu kadar lgnlk
neden? Yalnz 20. yzyln kanl bilanosunu tm insanlk
tarihiyle karlatrrsak, katbekat stn olduu bilinen bir
husustur. Demek ki bilimsel yapda da ok ciddi yetersizlikler ve
yanllklar vardr. Yanllklar bilimin tespitlerinde olmayabilir;
ynetim ve kullanm tarznda olabilir. Ama bu bilimi ve bilim
adamlarn, kurumlarn sorumluluktan kurtaramaz.
Derinliine bu hususlar tartmann yeri buras deil. Kanaatim
olarak mevcut bilim adamlar ve kurumlarnn konumu, Msr ve
Mezopotamya'nn ilk krallklarndaki rahiplerin bamllk
konumlarndan hem ahlak hem de inan asndan daha geri ve
sorumsuz gibi durmaktadr. Firavun ve Nemrut kral soylarna
bakaldran brahimi gelenekli dinler ve peygamberleri, ahlaken
ve inan itibariyle insanln geliiminde byk rol oynadlar. Bu
rol rahip geleneinin olumlu yndr. ktidarn emrindeki bilim
adamlarnn yapt ise, iktidar lgnlarnn eline srekli imha
aralar vermesi ve en son insanln bana atomu
patlatmasdr. Demek ki bilim iktidar ilikisinde vahim bir
yanllk vardr. Bilimi bir toplum rn olarak, en deerli
kazanm olarak deerlendirebiliriz. Ama bunca felaketlere yol
amasn ise asla izah edemeyiz. Dolaysyla bilim adam ve
kurumlarn bu ynyle kabul ve hatta affedemeyiz. Bu ncelikli
elikinin izahn bulmadka, sosyoloji ve tm dier bilimleri
neden sorgulamamz gerektii anlalr bir husustur. Sistem
nerede byk oynad, temel yanll yaptrd ve insanln
geleceini en belirsizliklerle ykl bir srece soktuunun
hesabn yapmadka, istediimiz kadar kurtulu, zgrlk,
eitlik teori ve pratiklerini gelitirelim, sonuta yine hakim
toplumsal sisteminin deirmenine su tamaktan kurtulamayz.

Savunmamn nemli bir iddiasn Avrupa uygarlnn

temelindeki bu baat elikinin nasl rol oynadn ortaya
koyma abas tekil edecektir. Bu eliki aklanmadka,
sistemin dier vahim yanllklar eksik olarak ortaya
konulacaktr. Bat sistemi dier toplumsal sistemlerin hepsinden
daha fazla kendini can alc noktalarda gizlemektedir. Bu sistem
propagandayla zihniyet ve moral arptmay en ok gelitiren
sistemdir. En zgr a temsil etmesini bir yana brakalm, en
gelikin kleliin sergilendii a olduunu kantlamamz zor
olmayacaktr. Toplumsal biimleri kendime gre bu nedenle
kurgulama gerei duydum. Kendimce daha anlaml bir izah
tarzna bavurdum.
Doal toplumdan kastm, insan trnn primatlardan kopula
birlikte iine girdii ve hiyerarik toplumun ortaya kt srece
kadar sren uzun toplumsal zamanda yaayan insan topluluklar
dzenidir. Genellikle klan olarak kavramlatrlan ve nicelikleri
20-30 dolaynda seyreden bu topluluklar iin, kullandklar ta
aletleri itibariyle paleolitik ve neolitik dnem insanl da
denilmektedir. Doada avclk ve toplayclk temelinde hazr
bulduklaryla beslenmektedirler. Bir anlamda hazr doa
rnleriyle geinmektedirler. Bu dier yakn hayvan trlerine
benzeyen bir beslenmedir. Dolaysyla bir toplumsal sorundan
bahsedemeyiz. Klanmz srekli aratracak, bulduunda ya
toplayacak ya da avlayacaktr. Aletler ve ate keifleri gelitike
rnleri daha da artacak, arttka tr olarak daha hzl geliecek
ve primatlarla aradaki mesafe alacaktr. Evrimin doal
kurallar gelimeyi belirlemektedir.
Doal topluma ilikin almas gereken bir sorun zihniyet ve
ifade edi tarzna ilikin olabilir. nsann hangi zihniyet
aamasnda ekillendii nemini halen koruyan bir konudur.
Bununla ilintili olarak ncelik zihniyete mi, yoksa yaplanma ve
aletlere mi verilmelidir? Bu sorunun yant nemlidir. Tarih
boyunca gelien idealist ve materyalist felsefe anlaylarnn
temelinde bu ikilem yatmaktadr. Bilimin en son vard snrlar
olarak 'kuantum' ve 'kozmos' bize hayli ilgin yaklamlar
sunmaktadr. Atomalt parack ve dalga fizii olarak kuantum
bambaka alanlar amaktadr. Sezgili, zgr tercihli
dzenlerden tutalm, ayn anda farkl iki ey olmak, insan
yapsndan tr belirsizlii asla tam aamama kuralna kadar
tespitlere ulalmaktadr. Kaba, cansz madde anlay tamamen

bir tarafa braklmaktadr. Tersine son derece canl, zgr bir

evren karmza kmaktadr. Burada asl muamma insanda,
zellikle zihniyet durumunda yaanmaktadr. dealizme,
sbjektivizme dmekten bahsetmiyoruz. oka ilenen benzer
felsefe tartmalarna girmiyoruz. Evrende bu kadar eitlilie
kuantum snrlarnda yol ald tamamen anlalmaktadr.
Artk atom paracklarnn da tesinde, dalga parack evreninde
olup bitenlerin bata 'canllk' zellii olmak zere, varlklarn
her eidini oluturduunu grmekteyiz. Kuantum sezgisellii
derken bunu kast ediyoruz. Gerekten bu kadar doal eitlilik
ancak byk bir zeka ve zgrlk tercihiyle mmkn olabilir.
Kaba, cansz maddeden nasl bu kadar bitki, iek, canl ve
insan zekas treyebilir? Her ne kadar canl metabolizmas
molekler temelde olumaktadr denilse de, molekllerin atom
ve atomlarn parack, paracklarn dalga parack dzeni ve
tesinde olup bitenler izah edilmedike, doal eitlilii yetkin
izah edebilmemiz mmkn grnmemektedir. Ayn zmleme
tarzn kozmosa ilikin de yrtebiliriz. Evrenin byklnn
son snrlarnda (eer varsa) olup bitenler de kuantum
alanndaki olup bitenlere benzemektedir. Burada karmza canl
bir evren anlay kmaktadr. Evrenin kendisi zihni ve maddesi
ile bir canl varlk olamaz m? Kozmolojide gittike tartlacak
bir sorudur bu.
Kuantumla kozmosun orta yerinde duran insana da 'mikro
kozmos' diyoruz. kan sonu udur: Her iki evreni, kuantumu
ve kozmosu anlamak istiyorsan insan z! Gerekten insan tm
alglamalarn znesidir. Ne kadar bilgimiz varsa insan rndr.
Kuantumdan kozmosa kadar tm alanlarn bilgisi insanlarca
gelitirilmitir. Esas incelenmesi gereken, insann alglama
srecidir. Bu bir anlamda evrenin imdiye kadar llebilen
yaklak 20 milyar yllk evrim tarihidir. nsan gerekten bir
mikro kozmostur. nk onda kuantum dzeni ilemektedir.
Atomalt parack ve dalgalardan en gelimi DNA molekllerine
kadar maddenin geliim tarihini grmekteyiz. laveten bitki ve
hayvanlarn en alt evresinden insana kadar tm geliim
srelerinin tarihini de grmek mmkndr. Bilimsel olarak net
grlmektedir ki, insan cenini biyolojinin tm geliim evrelerini
tekrarlayarak bymektedir. Daha sonrasn toplum, evrim
tamamlamaktadr. Toplumsal evrimle de bilim bugnk

seviyeye ulaabilmektedir. Dolaysyla insann evrenin bir zeti

olduu bilimsel bir yargdr.
nsan yorumumuzu daha da gelitirirsek u varsaymlar ileri
srebiliriz: nsann olutuu tm materyallerin canllk,
sezgisellik, zgrlk zellikleri olmasayd, tm bu zelliklerin
toplu ifadesi olarak insan canll, sezgisi ve zgrl de
gelimeyecekti. Olmayan bir eyden yeni bir ey domaz. Bu
tespit cansz madde anlaymz rtmektedir. phesiz insan
tr bir organizasyon ve toplum olmadan, bilgili varlk gelimez.
Ama bu organizasyon ve toplumda rol oynayan materyalin
bilgisel, sezgisel, anlamsal, zgnlksel zellikleri olmadan da
bilginin vcut bulamayaca anlalr bir husustur. znde bir
ey yoksa neden yaratlsn? Bu deerlendirme ne tam d
doadan basit bir yansmann, ne de insann Descartesvari bir
dnceciliin sonucu bilgilendii yorumunu gereki klyor.
Doruya daha yakn gr, kozmos ve kuantum evrenindeki
oluum zelliklerinin insanda da yaanddr. Tabii kendi
zgnl temelinde bu yasalar ilemektedir. Evrenler insanda
dile gelmektedir. kan sonu, evrenin yetkin kavran insann
yetkin kavranndan geer. Felsefede ok nl 'kendini bil'
yargs bu gerei dile getirmektedir. Kendini bilme tm
bilmelerin temelidir. Kendini bilmeden edinilecek tm dier
bilmeler bir saplant olmaktan teye gidemeyecektir. Bu
nedenle de insan toplumunda kendini bilmeden ortaya kan
tm kurum ve davranlarn sapkn, arpk bir role brnmesi
kanlmazdr. nsann kendi bilgisine dayanmayan bilginin yol
at tm toplumsal sistemlerin anormal, elikili, kanl,
smrl karakteri bu saplantl bilgiden ileri gelmektedir. O
halde insan toplumunun kabul edilebilir doal gelime sreci
insann kendine zg bilgisinden kaynaklanmal derken, en
temel evrensel, dolaysyla toplumsal kuraldan bahsetmi
oluyoruz.
Bu varsaym temelinde doal toplumdaki insan bilgisinin kendi
zne ilikin yaps hakknda neler sylenebilir? En azndan
doal toplumdaki insan, kendisini birlikte olduu klan yeleriyle
bir btn olarak yaatmak kuralna olmazsa olmaz kabilinden
baldr. Klann bir yesi dierinden ayrcalkl bir yaam
dnemez; klan dnda yaam dnemez. Avclk yapabilir,
hatta yamyamlk da yapabilir. Ama tm bunlar klan yaatmak
iindir. Klanda yaam kural 'ya hep ya hi' kuraldr. Tm

toplumsal veriler klanlarn bu zelliini vurgulamaktadr. Bir

ktle ve ahsiyettir. Bireylerin ondan ayr bir ahsiyeti ve
hkm dnlmyor. Klann nemi, insann ilk ve temel
varolma tarznda yatar. mtiyazsz, snfsz, hiyerarisi olmayan,
smr tanmayan toplum biimidir. Milyonlarca yl srmtr.
Bundan u sonu kar: nsan trnn toplum olarak geliimi
uzun sre hakimiyet ilikilerine deil, dayanma ilkesine
dayanr. Doay barnda byd bir 'ana' olarak hafzasna
yerletirir. Kendi aralarnda ve doayla btnlk esastr.
Klan bilincinin sembol totemdir. Totem belki de ilk soyut
kavramlatrma dzenidir. Totem dini olarak da deerlendirilen
bu dzen ilk kutsall, tabu sistemini de oluturmaktadr. Klan
totemin simgesel deerinde kendini kutsamaktadr. lk ahlak
kavramna da bu yoldan ulamaktadr. ok iyi bilincindedir ki,
klan topluluu olmazsa yaam srdrlemez. O halde toplumsal
varlklar kutsaldr ve en yce deer olarak sembolletirip
tapnlmaldr. Din inancnn gc de bu kaynaktan gelmektedir.
Din ilk toplumsal bilin formu oluyor. Ahlakla btnlkldr.
Bilinten giderek kat bir inanca dnyor. Artk toplum bilinci
din formunun gelitirilmesi biiminde olacaktr. Din bu
zelliiyle toplumun ilk temel hafzas, kkl gelenei ve ahlakn
kaynadr. Klan toplumu pratiiyle ne kadar bilin gelitirse,
bunu hep toteme, dolaysyla kendi yeteneine balam oluyor.
Simgesel olarak totem gereinde ise, insan topluluunun
giderek baarl olmas srekli kutsamay da beraberinde
getiriyor. Kutsama kutsaln, kutsallk ise toplumun gc oluyor.
Toplumla oluan gcn kutsall kendini daha ak olarak
byclkte gsterir. Byclk toplumun glenme
denemesidir. Mevcut bilin dzeyi ancak byclk biiminde
pratikleebilir. Byclk bilimin de anasdr. Srekli doay
gzetleyen, onda yaam bulan doumu tanyan kadn bu
toplum tarznn bilgesidir. Byclerin daha ok kadn olmas bu
gerein ifadesidir. Doal toplumda olup biteni yaam pratii
gerei en iyi bilen kadndr. Bu dnemden kalma tm
yontularda kadn izi grlmektedir. Klan kadn ana etrafnda
oluan bir birliktir. Dourmas, ocuk bakm onu en iyi toplayc
ve besleyici konumuna zorlamaktadr. ocuk sadece anay
tanmaktadr. Erkein henz mlk olarak kadn zerinde bir
etkisi yoktur. Kadnn hangi erkekten gebe kald bilinmedii
gibi, ocuklarn hangi kadndan olduu bellidir. Bu doal

zorunluluk, kadna dayal bir toplumsalln gcn de ortaya

koymaktadr. Bu dnemde kavramlatrlan kelimelerin
ekseriyetle diil karakterde olmas bu gerein dier bir
kantdr. Erkein daha sonra geliecek saval ve hakimiyeti
de bu dnemdeki gl hayvanlar avlama zelliinden
kaynaklanr. Fiziki zellikleri erkei uzakta av aramaya, klan
tehlikelerden korumaya daha ok zorlamaktadr. Belirleyici
olmayan bu roller erkein neden silik kaldn da
aklamaktadr. Klan iinde zel ilikiler gelimemitir.
Toplayclk ve avclkla elde edilen hepsinindir. ocuklar tm
klanndr. Ne erkek ne de kadn daha zellememitir. Bu
toplum tarzna ilkel komnal denilmesi de bu temel
zelliklerinden dolaydr.
Sonu olarak klan formu, biimi; toplumun douu, ilk hafzas,
temel bilin ve inan kavramlarnn gelime zeminidir. Ondan
geriye kalan, salkl bir toplumun doal evreye ve kadn
gcne dayal olmas gereidir; insanln varolma tarznn
kendi iinde smrsz ve basksz gl bir dayanmayla
gerekletiidir. nsanlk bir anlamda bu temel deerlerin
bilekesidir. Milyonlarca yl sren bu toplumsal deneyimin yitip
gittiini sanmak samadr. Doada hibir ey yok olmad gibi,
toplumsal varolu tarznda bu eilim daha ok gcn srdrr.
Bilimin tespit ettii nemli bir husus, daha sonraki bir
gelimenin bir nceki gelimeyi de iermesi gereidir. Ztlarn
birbirini yok ederek gelitii doru deildir. Diyalektiin bu
kuralnda olan, tez ve antitezin sentezde varlklarn daha
zengin bir oluum iinde srdrd biimindedir. Tm evrim
bu kural dorulamaktadr.
Klan deerlerinin geliimi yeni sentezler iinde de srmektedir.
Gnmzde eitlik ve zgrlk kavramlar halen en temel
kavramlar deerinde olmalarn klan yaam gereine
borludurlar. Eitlik ve zgrlk bilin halinde kavramlamadan,
doal haliyle klann yaam tarznda gizlidir. Eitlik ve zgrlk
yitirildiinde, toplumsal hafzada gizli yaayan bu kavramlar
kendilerini gittike artan bir tempoda dile getirip yeniden ve st
dzeyde gelimi bir toplumun temel ilkeleri olarak
dayatacaklardr. Toplum hiyerarik ve devlet kurumuna doru
evrim gsterdike, eitlik ve zgrlk bu kurumlar amanszca

takip edecektir. Takip eden esasta (zde) klan toplumunun

kendisidir.
B- Hiyararik devleti toplum - Kle toplumunun douu
nsan toplumunun zaman blnmesi esas alnan llere gre
eitli biimlerde yaplabilir. Temel zihniyet biimleri l
alnrsa, kabaca mitolojik, metafizik ve pozitif bilim a nemli
bir blnmedir. Snf lleri temel alnrsa ilkel komnal, kleci,
feodal, kapitalizm ve sosyalizm ve sonras ayrm da oka
gelitirilmitir. Temel kltrel medeniyetler ayrm da tarihte
younca ilenmitir.
Fakat benim esas almay daha uygun bulduum temel
dnemsel ayrmn ls, felsefi bilimsel deeri ar basan
niteliktedir. Evrenin genel ileyi ilkesini esas almaktadr.
Hegel'in olduka iledii ve temel felsefesi haline getirdii tez,
antitez ve sentez lsn sistemin temeli olarak uygulanr
klmak sreleri daha ok akla kavuturacaktr. Evrendeki
tm oluumlar dalistik (ikili) nitelikte ve elikili bir yapyla
hareketi mmkn klmaktadr. Tabii bu hareket kaba mekanik
hareket deildir; zde deiimi, eitlilii oluturan yaratc bir
hareketlenme halidir. rnein evreni varlk-yokluk ikilemiyle
balatmak mmkndr. Varlkla yokluun kar karya gelii
yeni bir oluumdur; hareketin kendisidir. Varlk, yokluk
olmadan alamaz, hareketlenemez. zde olu, varln yoklua
kar direnmesidir. Varlk yokluu, yokluk varl bitirmeye
alrken, sonuta nc bir eilim, bir nevi sentez olarak
oluum halindeki evren ortaya kmaktadr. Buna benzer bir
yaklam parack dalga ikilemidir. Tek bana parack ve dalga
mmkn olmamakta, ancak birbirleriyle iliki halinde hareketi,
dolaysyla oluumu sentezleyebilmektedir.
Yine aynlkla eitlilik ikilemi de benzer sonular yaratmaktadr.
Aynlk ancak eitlilikle varln kantlayabilir. eitlilik
olmadan aynlk bir nevi yokluk, olmamaktr. Hangi olguya
yaklarsak ayn durumu grrz. Daha anlalr bir ayrm
canllk ve cansz durum ikilemidir. Genel canl evrenden farkl
olarak, dnya gezegenimizde hareketin zengin geliimiyle bir
eikte nitelike farkl bir madde ortamndan kendi kendini
metabolizma ile retebilen, gelitiren canl bir ortam
domaktadr. Burada evrenin snr tanmayan geliim gerei

halen bilimce tam zmlenememi olaanst bir sramay

temsil etmektedir. Canllk olgusunun tam izah giderek bilimin
en temel konusu olacaktr. Gen haritas ve klonlama bu olgunun
zmlendii anlamna gelmez. Yine canlla yol aan molekl
dzenlenmesi de tek bana olguyu izah edemiyor. phesiz
canllk iin uygun d ortam (atmosfer, hidrosfer) ve molekler
dzen gereklidir. Ama bu sadece canlln yap talardr, maddi
dzenidir. Daha nemli olan, bu maddi dzenin canllk, anlam
gibi maddi olmayan gereklikle balantsdr. Kaba
materyalizmin en nemli yanll znellii, yani canllk ve
anlam olgusunu maddi dzenleni ile ayn saymasdr. Kuantum
fiziinde bile bu aynlk yklmaktadr. Sezgiye benzer bir izah
tarz zorunlu grlmektedir. Canllar iinde insandaki zeka
(beyin) durumu daha da ilgin bir hal almaktadr. nsann
kendisi en yetkin dnen doa olarak tanmlanabilir.
Daha da nemli olan, doa kendini neden dnme ihtiyac
duymaktadr? Maddenin dnme yeteneinin asl kayna
nereye kadar uzanmaktadr? Bu sorular sorarken kastmz yeni
bir tanr arama problemi yaratmak deildir. Daha ok evren,
varlk, doa denen olgularn kaba gzlemlerimizle izah
edilmenin ok tesinde kavramlar olarak zmlenmeye ihtiya
gsterdiidir. ok zengin, retken, eitli, geliimde snr
tanmayan bir evren anlay (paradigma) ile kar karyayz.
nsanln eitli dnemlerdeki evren anlaylar, rnein
mitolojik, metafizik ve pozitif bilim paradigmalar karmza ok
farkl kavray ve yaam durular ortaya karr. Mitolojide her
eyin bir tanrs varken, metafizikte ilk hareket nedeni veya
tanrs gr ar basar; pozitif bilimde her ey kaba
materyalizmle izah edilmeye allr. Sk bir nedensellik ve dz
izgisel gelime felsefesi gelitirilir. Tabii daha alt hayvanlar
dnyasndaki yaklamlar da bilinse ok ilgin olur. Srngenler,
kular ve memeliler acaba nasl bir hisle d ortama bakyorlar?
Halka sylenen 'kzn trene bakt gibi' benzetmesi ilgintir.
Talarn, kum zerrelerinin bakm nasldr? Onlarn da bir
duruu vardr. Bir btn olarak evren, doa bir durutur. Hem
de snrsz hareket halindeki bir duru.
Bu kavramsal aklamay unun iin yapyorum: nsanlk
durumu, varl da bir olgudur. Genel bir soyutlama yaparsak,
balangtan sona kadar bir olgu olarak varlk srdrecektir.
Karmza kan nemli soru, bu olgunun tez, antitez ve

sentezini nasl kurmalyz sorusudur. Eer anlam gc en

yksek varlk olarak insan ve toplumunu tanmlarsak, bu
olgudaki temel ikilemi ve sonul sentezi tespit etmek en bilimsel
bir kavramlamaya ulamak anlamna gelir. Madem insanz,
insanla bu kadar ilgileniyoruz, o halde bu varln temel
diyalektii (diyalektik; ikilinin tartmas) nasl seyretmekte ve
hangi olas senteze doru ilerlemekte veya dnmektedir?
Sosyal bilimlerin balang itibariyle ve ncelikli olarak bu
kavramsallatrmay zerek bunu yapmas gerekir. Genel
evrensel oluumun en ilgin bir varlk durumu olan insan
duruu, bu temel kavramsal zmlemeyi yapmadan doru bir
sosyal bilime varamaz. Bu durumda yaplacak olan, saysz
olgular dnyasnda boulmaktr. Sosyal bilimdeki kargaann en
temel nedenlerinden biri de budur.
Daha mitolojik alardan balayan, tek tanrl dinlerle ve
metafizik felsefe ile daha da karmak, kark hale gelen, pozitif
bilim ile iyice krdmler balayan sosyal olguya ilikin
kavram, varsaym ve teoriler olup biteni izah etmekte sadece
yetersiz kalmayp byk yanllklarla da dolu klndlar.
nsanln kapitalizm gibi en kanl ve smrl bir dneminin
hakim hale gelmesinde bu sosyal olgu izahlarnn belirleyici
etkisi vardr. nsanlk eer z varlk biimi olan toplumsall
doru zmlemezse sonu ak ki dinozorluktur. ki byk
savatan sonra sosyal bilimcilerde her ne kadar bir yenilik
aray varsa da, bunlar ok snrl baz dorular tespit
etmekten teye gitmeyen clz abalardr. Marksizm gibi en
iddial ekoller bile snrl zm katklar yannda zellikle adna
hareket ettikleri ezilen ve smrlenler dnyasn yeni bir
dogma ve siyaset anlayna balayp hakim toplumsal sistemin
bir yedei klmaktan teye rol oynayamamtr. Daha dorusu
idealini gerekletirememitir.
Sosyal bilim alanndaki dier birok ekoln ilk ve ortaalardaki
felsefe ve din gruplarndan daha baarl olamadklar, olup
bitenler karsndaki rollerinden gayet iyi anlalmaktadr.
Savalarn jenosit boyutlarnda, dizginlenemeyen kar hrslar ve
tahrip edilen ekolojide sosyal bilim ve kurumlarnn pay temel
ncelie sahiptir. Sosyal bilim ve kurumlar tarihin hibir
dnemiyle kyaslanmaz biimde siyasal iktidar ve savan
hizmetinde olup esas sorumlu konumundadr. Siyasal iktidar ve
savalar durduramamak, snrsz kar hrsna set ekememek

sosyal bilim ve kurumlarnn sadece iflasn deil, insanla kar

ihanetini kantlamaktadr. Dolaysyla insanln temel
problemlerine kar yeni ve yeterli bir sosyal bilim anlay ve
yaplanmas en deerli ve baat alma olarak gndemde yerini
tutmak zorundadr. Eylem, rgtlenme ancak bu temelde doru
bir yer ve alan bulabilir.
Gelitirmek istediimiz sosyal bilim anlayna bu erevede
yaklalmaldr. Temel kavram ve varsaymlar bu dorultuda
denemeler niteliinde grlmelidir. Giderek artacak bu abalar
kurumlaarak zm olanaklarn arttrabilirler. En genel
kavramlatrma denememize de bu temelde yaklalmaldr.
nsanln ilk topluluk durumuna hangi tanmlama erevesinde
'doal toplum' diyebileceimizi bundan nceki blmde izah
etmeye altk. Yine evrene yaklam paradigmamz ortaya
koyduk. Klan tarz toplumsal rgtlenmenin zaman ve mekanda
yaylmas, giderek eitlilik ve hacim kazanmas doas
gereidir. Kadn ana etrafnda giderek byyen ve kimliini
yetkinletiren toplulukta erkek boyutunda rahatszlklarn
gelitiini eldeki verilerden tespit etmekteyiz. Kadn anann
etrafnda biriken ocuklar ve kadnn kendine yardmc olma
anlamnda daha ok yz verdii erkekler dier erkeklerin
kskanlna ve fkesine yol amaktadr. Daha nemlisi ana
kadn evcil dzeni gelitirmektedir. Yiyecek, giyecek ve dier
arasal donanmlar bu evcil dzenden toplamaktadr.
Gzlemleri ile byc kadn durumuna da gelerek bilgelik
kazanmaktadr. Bu evcil dzene ne kadar ok ocuk ve dost
(yakn) erkek balarsa, o kadar gl bir ana kadn olmaktadr.
Dizginlenemez bir kadn kltnn gelimesi sz konusudur.
Eldeki kantlar, daha yaygn tanra dinsel dzeni, dildeki diil
eler, yontular ana kadnn ykselen gcnn ak
gstergeleridir. Erkeklerin nemli bir ksm doal olarak bu
dzenin uzandadr. Ana kadnn yararl bulmadklar ve yallar
arlkl olarak bu sistemin dnda kalabiliyorlar.
Balangta ok zayf olan bu eliki giderek geliir. Avn
gelimesi erkein sava gcn ortaya karrken bilgisini de
arttrr. Dlanan yallar bu temelde erkek egemen bir
ideolojiye doru geliim gsterirler. zellikle 'amanizm' dini bu
olguyu arpc olarak karmza karmaktadr. amanlar daha
ok erkek rahiplerin prototipini temsil etmektedir. Kadnlara

kar ok sistemli olarak kar bir hareket, ev dzeni gelitirmek

istiyorlar. Daha nce ana kadnn gelimi evcil dzeni
karsnda basit kulbeler, yar vahi gibi barnan erkek
amanizm ile kar bir ev dzeni oluturabiliyor. amanlarla
yal ve tecrbeli erkeklerin ittifak nemli bir gelimedir.
Aralarna aldklar baz gen erkekler zerinde kurduklar
ideolojik g ile topluluk iindeki konumlar giderek gleniyor.
Erkein g kazanmasnn nitelii daha ok nem
kazanmaktadr. Hem avclk hem de da kar klan savunma
askeri nitelikte ve ldrmeye, yaralamaya dayaldr. Bu, sava
kltrnn balangcdr. lm kalm sz konusu olduunda,
otorite ve hiyerariye bal olmak bir zorunluluk olarak
geliiyor. En yetenekli kii, sz, otoritesi en yksek kii
konumuna geliyor. Ana kadn klt karsnda stnln
gelitiren farkl kltrn balangc sz konusudur. Snfl
toplumdan nceki bu otorite ve hiyerari geliimi, tarihin en
nemli dnm noktalarndan birini tekil etmektedir. Ana kadn
kltr ile nitelike farkldr. Bu kltrde arlkl olan
toplayclk ve daha sonraki bitki retimi, sava gerektirmeyen
barl bir faaliyettir. Erkek arlkl av ise sava kltrne, sert
otoriteye dayanan bir faaliyettir. Sonu ataerkil otoritenin kk
salmasdr.
Ataerkil toplumun hiyerarik ve otoriter yaps esastr.
Hiyerarik kavram, amann kutsal otoritesi ile birleen
otoritenin ynetim anlaynn ilk rneini anlamlandrmaktadr.
Giderek toplumun stnde ykselecek bu otorite kurumu,
snfsallama ynl gelimeler younlatka devlet otoritesine
dnecektir. Hiyerarik otorite daha ok kiiseldir,
kurumlamamtr. Dolaysyla devlet kurumlamas kadar
toplumda hakimiyeti yoktur. Uyum yar yarya gnlldr.
Ballk toplumun menfaatleri ile belirlenmektedir. Fakat
balayan sre devleti dourmaya aktr. lkel komnal toplum
bu srece uzun sre direnir. Elinde rn biriktiren ancak bunu
topluluk yeleri ile paylarsa otoritesine sayg ve ballk
gsterilir. Biriktirmeye byk bir su gzyle baklr. En iyi kii
birikimlerini datan kiidir. Halen kabile toplumlarnda yaygn
olan 'cmertlik' anlay kaynan tarihin bu gl geleneinde
bulmaktadr. Bayramlar bile bir nevi fazlay datm trenleri
olarak balamtr. Topluluk biriktirmeyi daha balangta kendi
zerlerinde en nemli tehdit olarak grmekte ve ona kar
direnmeyi ahlak ve din anlaynn temeli haline getirmektedir.

Tm dinsel ahlaksal retilerde bu gelenein izlerini gl bir

biimde grmek zor deildir. Toplum hiyerariye ancak
yararll, cmertlilii bir eyler kazandrdnda onay
vermektedir. Bu ynl hiyerari olumlu ve yararl bir rol
oynamaktadr.
Ana kadna dayal hiyerarinin bu nitelii halen tm toplumlarda
byk bir sayg ve otorite olarak kabul gren 'ana' kavramnn
da tarihsel temelidir. nk ana en zor artlarda hem douran
hem besleyen baat edir. Bu temelde oluan kltr ve
hiyerari, otorite elbette byk ballk grecektir. Toplumsal
varln temelini oluturmas gnmze kadar 'ana' kavramnn
gcnn gerek izahdr. Sanld gibi bu soyut bir biyolojik
douruculuk zelliinden ileri gelmemektedir. 'Ana, tanra ana'
en nemli toplumsal olgu ve kavram olarak anlalmaldr.
Devlet olgusuna tamamen kapal, onu dourtmayan tm
zelliklerini barnda tamaktadr.
Bu tanmlama erevesinde doal toplumu insan varlnn
balang tezi olarak deerlendirmek gerekidir. nsanlk
varolmay bu teze dayanarak balatmtr. Ondan ncesi
hayvans yaamdr. Sonras ise ona kartlk temelinde gelien
hiyerarik ve devleti toplum biimindeki geliimdir. Zaten bu
dnemin antitez karakteri doal toplumu srekli bastrmas ve
geriletmesinden kaynaklanmaktadr. Tez olarak doal toplum,
insan yerleiminin tm alanlarnda geerli olduu gibi, sre
olarak da baat olarak neolitik dnemin sonlarna (yaklak M
4.000) kadar etkin bir toplumsal sistemdir. Bastrlm olarak da
gnmze kadar tm toplumsal gzeneklerde varln
srdrmektedir. Temel toplumsal kavramlarda da bu sreklilik
aktr. Aile, kabile, ana, kardelik, zgrlk, eitlik, arkadalk,
cmertlik, dayanma, bayramlar, yiitlik, kutsallk vb birok
olgu ve kavramlar bu toplumsal sistemden kalmadr. Buna
kart hiyerarik ve devleti toplum bu sistemi en ok gerileten,
bastran zelliini en ok srdren zelliktedir. Antitez
konumunu bu zelliinden almaktadr. ki toplumsal sistemin i
ielii de diyalektiin temel yasalarna son derece uygundur.
Burada dikkat edilmesi gereken dier nemli bir husus,
diyalektik kavraymzn tez ve antitezin birbirini yok etme
biiminde deil, 'bastrma ve geriletme' karakterinde
gelimesidir. Toplumsal sistemler tm doada olduu gibi tez,

antitez haline geldiklerinde birbirlerini birlikte tarlar.

Aralarndaki mcadele phesiz nemli gelimelere yol aar.
Hibir zaman tez eski halinde kalmaz, ama antitez de bir kadiri
mutlak olarak kendi ncln yemez. Ondan beslenerek ancak
kendini gelitirir.
Bu noktada diyalektii biraz daha amakta yarar vardr.
Dogmatik marksizm dneminde tez ve antitez toplumda yok
etme biiminde yorumland. Bu tarz bir yorum aslnda yaplan
en temel teorik yanllklardan biridir. Biyoloji bata olmak
zere tm bilimlerde gzlenen zellik, olgularn geliim ve
dnmlerinde karlkl besleyici yann nem taddr. Yok
etmeye benzer durumlar istisnaidir. Hakim olan, tez ve antitez
konularnn birbirini beslemesidir. Bunun en sade ifadesi ocuk
anne ikilemidir. ocuk, ana ile eliki halinde geliir. Ama
bundan ocuk anay yok ediyor yorumunu karamayz. Olsa
olsa karlkl beslenme ile neslin srdrlmesi olarak
deerlendirilebilir. U bir nokta ylan fare ikilemidir. Burada bile
olan, ar fare reyii ile ylan ender reyii arasnda dengenin
korunmasdr. Belki de ylan olmazsa fareler dinozorlardan daha
ezici tahrip rol oynarlard. Doadaki varlklarn anlamsz
olmad, hepsinin belli bir ekolojik anlam olduu her geen
gn daha iyi anlalmaktadr. Ama yine de 'u nokta', 'mutlak
snrlar' kavram ok snrl bir kesitte en azndan kavram olarak
geerli olabilir. Temel doa yasasnn karlkl ballk biiminde
gelitii artk tm bilimlerin fark ettii bir zelliktir.
Toplum sistemlerini deerlendirirken yapmak istediim bir
deiiklik, zorunluluk ve rastlantllk konusundaki yaklamlara
ilikindir. Kkenini tanrsal yasa anlaynda bulan ve Bat
dnce sisteminde sk bir nedensellik ve dz izgide kesintisiz
ilerleme anlay, bata aklamaya altmz kuantum ve
kozmos fiziindeki gelimelerle artk geerliliini yitirmitir.
Gelimenin diyalektiinde 'kaos aral' her olguda kendini
gstermektedir. Niteliksel deiimler bu aral gerekli
klmaktadr. Bu da kesintisizliin, dz izgideki srekli
ilerlemenin zihinsel bir soyutlama, metafizik bir yaklam
olduunu ortaya koyar. Aralktan dz izgisel bir ilerleme her
zaman mmkn deildir. Birok etkenin o aralktaki ilikileri ok
sayda ve ok ynl gelimelere yol aabilir.

nsan toplumunda bu aralklara kriz blgesi denilmektedir.

Krizden nasl bir toplumsal gelimenin kacan ondan
etkilenen glerin mcadele dzeyleri belirleyecektir. ok
sayda sistem kabilir. Daha ileriye olduu gibi geriye doru da
kabilir. Kald ki, ileri geri kavram izafidir. Srekli ilerleme
evrensel kurama da uymamaktadr. Bu ilke doru olsayd,
metafizik bir ideaclk geerli olurdu. Mutlak dorulardan
bahsetmek evrensel oluum ilkesi ile badamamaktadr. Doa
mutlaklar ile gelimez. Mutlaklk deimezlik, aynlk demektir.
Byle eylerin olmadn varolu tarzmz kantlamaktadr.
Doadaki yasalln kaos aralklarna dayal, insana doru
geliiminde gayet esnek bir halde olduu fizik, kimya ve biyoloji
bilimlerindeki yasa zelliklerinden karlabilmektedir. nsan
toplumunda ise yasallk son derece esnek bir karaktere sahiptir.
Bunun anlam, yasa aralklar sk ve ok sayda yeni yasalarn
geliim kaydedebileceidir. Bununla balantl olarak zgrlk
dzeyinin gelikin olmas, insan toplumundaki muazzam
eitlilii aa karmaktadr. Esneklik zgrl, zgrlk ise
eitlilii dourmaktadr. nsan bu anlamda kendi yasalln en
ok ve en sk yapan doa harikas bir varlktr. Dolaysyla insan
toplumu da ayn zenginlikte bir sklk ve oklukla kendi sistem
yasalarn oluturabilmektedir.
Bu temel varsaymlarla u hususu kantlamak istiyorum: Doal
toplumdan zorunlu olarak hiyerarik ve devleti toplumun
gelimesi diye bir kanun yoktur. Belki bu ynl bir eilim
olabilir. Eilimin zorunlu, kesintisiz ve sonuna kadar olmas
tamamen yanl bir varsaymdr. lerideki blmde zaman
zaman aklayacam gibi, snfl toplumun ilerlemeler iin
zorunlu olduu biimindeki marksist tespit (ezilen ve
smrlenler adna) yaplan en byk yanllklardan biridir. Bu,
sosyalizmi peinen snf hakimiyetine terk etmektedir. Bu yanl,
marksizmin yaklak 150 yllk tarihinde bir kapitalizm yedei
haline getirilmi olmasnn en temel nedenidir. Devleti, snflar
ve zoru toplumsal gelimenin, ilerlemenin kanlmaz evreleri
olarak grmek, organik, doal toplumun gnmze kadar
muazzam direnmesini kmsemek, hatta yok saymaktadr.
Tarihi kendiliinden tahakkm glerine hediye etmektedir.
Snflarn varln kader olarak grmek, belki de farknda
olmadan hakim snflarn ideologluuna alet olmaktr. Bu
ynyle ezilen ve smrlenler adna en tehlikeli bir rol

oynamaktr. Tarih bu tr ideolojik ve politik akmlarn adeta

istilas altnda braklmtr.
Hiyerari ve snfsallk geliim gsterebilmitir. Ama bu geliim
bir zorunluluk deil, hiyerariyi, ona dayal devletlemeyi byk
zorbalk ve aldatmalarla yrten glerle salanmtr. Bunlar
karsnda esas doal toplum gleri bitmez tkenmez bir
direnme gstermi ve srekli snrlandrlm, en dar alan ve
aralklara sktrmlardr. Baz alan ve aralklara hi
sokulmamlardr. Tm toplumu snf ve devlet hiyerarilerinden
ibaret grmek, hakim sistemin en temel politikas ve
propagandas ile salanmtr. Kader denilen oyun bu pratiin
metafizik unvan oluyor. Bu oyuna bulamam din, mezhep,
felsefi ve bilimsel ekol neredeyse kalmam gibidir. Bu da
kkeni binlerce yl nceye giden rahip ideolojisinin ve tanr
krallar devletinin muazzam fiziki ve zihni bask, politika ve
propagandalarnn sonucudur. steyen bu oyuna mitoloji,
isteyen felsefe, o da olmazsa bilimsel ekol demitir. Varlan
nokta devletlemi ideolojiler ve bilimlerin drt drtlk gncel
durumudur. Marksizmin bu yndeki pay zerinde ne kadar
durulsa yeridir. Adm adm bu oyunlar ve paylar aklamaya
alacam.
Hiyerarik toplumun ilk kurban ana kadnn evcil dzeni oldu.
Kadn belki de toplum sistemde ezilen kesimlerin banda
gelmektedir. Tarih ncesinde yaygn olarak yaanan bu srecin
sosyal bilimlerde yer bulamamas da ok kkl erkek egemen
toplumun yerleik deerlerinden ileri gelmektedir. Kadnn
hiyerarik topluma adm adm ekilmesi, tm gl toplumsal
zelliklerini yitirmesi toplumda gerekleen en temel
kardevrimdir. Gnmzde yoksul emeki bir ailede kadnn
durumu incelendiinde bile, halen bu bask ve aldatmacann
boyutlarn dehetle karlamamak mmkn deildir. En basit
nedenlerle namus ve ak cinayetlerinin erkein tekelinde
olmas, olup bitenin ufak bir gstergesidir. Bu sreci biyolojik
farklara balamak en temel bir yanllk olacaktr. Toplumsal
ilikilerde biyolojinin rol veya yasalar geerli olamaz. Olsa olsa
eril ve diil zelliklerin karlkl ilikileri deerlendirilebilir ki, bu
da tm trler iin geerli bir husustur. Ana kadn klt esas
olarak toplumsal nedenlerle tahakkm altna alnmtr.
Uygulanan bask ve ideoloji tamamen bu nedenledir. Bunu

cinsel gd ile, psikolojiyle izah etmeye almak vahim bir

saptrmadr.
Avclkta glenen ve evresinde bir grup rgtleyen gl
adam, bu gcn iyice fark ettikten ve kabul ettirdikten sonra
ana kadnn evcil dzenini yava yava kontrolne almtr. Bu
sre ilk site devletlerin kuruluuna kadar devam etmitir.
Bunun en ahane aklamasn Smer ehir devletlerinde
grmekteyiz. Yazl tabletler bu gereklii ok arpc iirsel bir
dille anlatmaktadr. Smer ehir devletini balatan Uruk
tanras nanna Destan ok arpcdr. Halen kadn klt ile
ataerkil kltn dengede olduu bir dnemi yanstan bu destan
ok etin geen bir srecin ansn dile getirmektedir. Uruk
tanras olarak, Eridu tanrs olan Enki'nin sarayna gidip,
oradan daha ncesinde kendisine ait olan 104 'me'sini eitli
yntemlerle ele geirmesi ve Uruk'a karmas bu dnemi izah
etmede kilit bir role sahiptir. 'Me'lerle kastedilen, temel uygarlk
bululardr. nanna bu bulularn ana tanra kadna ait
olduunu, bunda erkek tanr Enki'nin rol olmadn ve
kendisinden zorla ve kurnazlkla aldn srarla
vurgulamaktadr. nanna'nn tm abas bu ana tanra kltn
tekrar ele geirmektir.
M 3.000'lerde bu destanlarn sylendii tahmin edilebilir.
Halen ana kadnn gcnn dengede olduu bir dnemdir. Bu
tarihlerden sonra adm adm gerileyen bu klt ve kltr o kadar
acmaszla tabi tutulur ki, kadn daha sonra kendisini dnemin
uygarlk merkezi (bugnn Newyork'u) Nippur'da 'musakkatin'
denilen genelevde bulur. Bir yanda Smer rahibi zigguratta
kendisine bir harem kurarken, halk iin de genelev oluturulur.
M 2.000'lerde yazlan Enuma Eli Destan'nda tanra Tiamat
artk korkun bir caddr ve parampara edilmesi gereken kadn
temsil etmektedir. Korkun bir sylem, gerekletirilen
mahkumiyeti yanstmaktadr. Daha sonrasn tek tanrl dinler
ve burjuva toplum sisteminin bir kafese tkt tatl sesli ve
ssl psl kadn tamamlamaktadr. Tarihsel, toplumsal
sistemlerde kadnn iine sokulduu statnn youn bir
ideolojinin propagandasna tabi tutulmas o kadar ilerlemitir ki,
artk bizzat kadn zihni bile buna kader diyebilmekte ve
gereklerini yerine getirmeyi kaderin gerei saymaktadr. Tek
tanrl dinler tanr emri saymaktadr. Yunan felsefesi kadn
zayflk etkeni olarak gstermektedir. Kaba bir madde yn,

erkein srd tarlas gibi her trl alaltc yaklam layk

grlmektedir.
Hiyerarik sistemle balayan kadnn iine alnd stat
zmlenmeden, ne devlet ne de dayand snfl toplum
yaplar izah edilebilir. En temel yanlglardan da bu nedenle
kurtulunamaz. Kadn bir cins olarak deil, bir insan olarak doal
toplumdan koparlp en kapsaml klelie mahkum edilmektedir.
Tm dier klelikler kadn kleliine bal olarak gelimektedir.
Dolaysyla kadn klelii zmlenmeden dier klelikler
zmlenemez. Kadn klelii almadan dier klelikler
alamaz. Doal toplumun bilge kadn ana tanra kltn
binlerce yl yaamtr. Her zaman yceltilen deer ana
tanradr. O zaman en uzun sreli ve kapsaml toplum kltr
nasl bastrld ve gnmzn ssl psl kafes blblne
dntrld? Erkekler bu blble baylabilirler, ama o bir
tutsaktr. En uzun sreli ve derinlikli bu tutsaklk almadan,
hibir toplumsal sistem eitlik ve zgrlkten bahsedemez.
Kadnn zgrlk ve eitlik dzeyinin toplumun bu ynl
dzeyini belirledii yargs dorudur. Daha doru drst bir
kadn tarihi yazlmamtr. Kadnn hibir sosyal bilimde yeri
gereki olarak konulmamtr. Kadna en sayglym diyen bile,
bunu ancak kadn tutkularna alet olduu oranda geerli bir
hkm olarak belirler. Kadn, cinsellii dnda bir insan dostu
olarak gnmzde bile hibir erkek tarafndan kabul edilemez.
Dostluk erkekler arasnda geerlidir. Kadndan dost demek,
ikinci gn cinsel skandal demektir. Bu ynl yaklamay aan
bir erkei bulmak veya yaratmak en temel zgrlk
admlarndan biri olarak deerlendirilmelidir. Bu konuyu
zmlemeyi ilerledike daha da derinletirmeye alacam.
Hiyerarik toplumda tecrbeli yallarn genler zerinde
kurduu bask ve bamllatrmadan da nemle bahsetmek
gerekir. Jerontokrasi diye literatre geen bu konu bir gerektir.
Tecrbe yaly bir yandan gl klarken, dier yandan yallk
onu gittike zayf, gsz klmaktadr. Bu zellikleri yallar,
genleri kendi hizmetlerine almaya zorlamaktadr. Zihinlerini
doldurarak bu ilemi gelitirmektedirler. Tm hareketlerini
kendilerine balamaktadrlar. Ataerkillik bu olgudan da byk
g almaktadr. Onlarn fiziki glerini kullanarak dilediklerini
yaptrabilmektedirler. Genlik zerindeki bu bamlatrma
gnmze kadar derinleerek devam etmitir. Tecrbe ve

ideolojinin stnl kolayca krlamaz. Genliin zgrlk

istemi kaynan bu tarihsel olgudan almaktadr. Yal
bilgelerden gnmz bilim adam ve kurumlarna kadar genlie
stratejik, hassas denilen bilgilerin en can alc ksm verilmez.
Verilenler daha ok onu uyuturan ve bamlln kalclatran
bilgilerdir. Bilgiler verildiinde uygulama aralar verilmez.
Srekli bir oyalama deimez bir ynetim taktiidir. Kadn
zerinde kurulan strateji ve taktiklerle ideolojik ve politik
propaganda ve bask sistemleri genler iin de geerlidir.
Genliin her zaman zgrlk istemesi fiziki ya snrndan
deil, bu zgl toplumsal bask durumundan ileri gelmektedir.
Ayya, toy delikanl kavramlar genlii kk drmek iin
uydurulan temel propaganda szckleridir. Yine hemen cinsel
gdye balamak, serkelie ekmek, ezbere kat domalara
balamak, genlik enerjisinin sisteme ynelmesini engellemek
ve dzeni salamakla balantldr.
zgrle yryen bir genlii tutmak zordur. Genlik
sistemlerin bana en bata bela olan kesimdir. Tarih boyunca
bu ok iyi bilindii iin, eitim ad altnda genlik kurban
edilmekten tutalm, akla hayale gelmez uygulamalara tabi
tutulmutur. Hiyerarik toplumun ykseliinde kadndan sonra
genliin bu duruma drlmesi belirleyici rol oynar. Genlii
kontrole alan dzenin kendini en gl hisseden dzen saymas
bouna deildir. Daha sonraki devleti toplum sistemlerinin
tm genlie benzer bir uygulamay dayatacaklardr. Zihni
byle ykanan genlik her ie koturulabilir. Sava dahil en zor
ii meslek edinebilir. En nde tm zor ilere srlr. zcesi
yallarn zaaf ve gcnden kaynaklanan genlii
bamllatrma ve gdmleme ilikisi hzndan ve
younluundan hi kaybetmeden hakim sistemlerin en gl
srdrcleri klnmlardr. Tekrar vurgulamalym: Genlik
fiziki bir olay deil toplumsal bir olaydr. Tpk kadnln fiziksel
deil toplumsal bir olgu olmas gibi. Bu iki olay zerindeki
arptmalar kaynana inerek aa kartmak sosyal bilimin en
temel grevidir.
Bu kapsama ocuklar da almak gerekir. Zaten kadn ve
genlii tutsak klan, ocuklar da dolayl olarak diledii sistem
altna alm saylr. ocuklara hiyerarik ve devleti toplumun
yaklamnn ok arpk ynlerini aa karmak byk nem
tamaktadr. ocuklarn anadan tr doru temelde

eitilmemeleri, sonraki tm toplumsal gidiat arpk ve yalanc

klar. ocuklar zerinde de muazzam bir bask ve yalanlamaya
dayal eitim sistemi kurulur. ok eitli yntemlerle sistemin
daha beikten bamllar haline getirilmeye allr. "Yedisinde
neyse yetmiinde de o olur" deyii bu gerei dile
getirmektedir. ocuklara doal toplumun zgr yaklam hep
bir hayal olarak braklr ve bu hayallerini yaamalarna hi izin
verilmez. ocuklar doal hayallerine gre yaatmak en soylu
grevlerden biridir.
Bir kez daha vurgulanmal: Ataerkil ilikinin g kazanmasna
bir zorunluluk gzyle baklamaz. Ayrca sanki bir kanun
gereiymi gibi saf bir k deildir. Snflama ve
devletlemeye giden yolda temel bir aamay tekil etmesi
zerinde nemle durmay gerektiriyor. Kadn ana etrafndaki
ilikinin bir g, otorite ilikisinden ziyade organik dayanma
tarznda olmas, doal toplumun zne uygundur. Bir sapmay
tekil etmez. Devlet otoritesine kapaldr. Organik oluumdan
tr zor ve yalana dayanma ihtiyac duymaz. Bu nokta
amanizmin neden arlkl olarak bir erkek dini olduunu da
aklar. amanizme yakndan bakldnda, yanltma ve g
gsterisi ar basan bir meslek olduu hemen anlalr. Doal
toplumun safl zerine yaylacak kurnazca otorite iin g ve
mitoloji zenle hazrlanr. aman artk rahipleme, din adam
olma yolundadr. Yal atayla ilikiler ittifaka ynelir. Tam
hakimiyet iin gl avcnn adamlarna ihtiyalar vardr.
Gcne ve av yeteneklerine en ok gvenen grup ilk askeri
ekirdee dnme eilimindedir. Bu lnn elinde giderek
deer ve yetenekler birikmektedir. Kadn anann etraf
kurnazlkla yava yava boaltlr. Evcil dzen gittike kontrol
altna alnr. nce kadn erkeklerin etkileyici gc, sz geireni
iken, yava yava yeni otoritenin hkmne girer.
lk gl otoritenin kadn zerinde kurulmas rastlant deildir.
Kadn organik toplumun gc ve szcsdr. O almadan
ataerkillik zafer kazanamaz. Daha tesine, devlet kurumuna
geilemez. Ana kadn gcnn almas stratejik bir anlama
sahiptir. Eldeki veriler Smer kantlanmasnda da gzlemlendii
gibi srecin ok etin getii anlalmaktadr. Tek tanrl
dinlerde yanstlan Lilit-Havva kadn figr de srecin
zelliklerini olduka arpc yanstmaktadr. Lilit boyun emez
kadn iken, Havva teslim alnm kadn yanstmaktadr. yle ki,

erkein kaburga kemiinden yaratld iddias ne kadar baml

klndnn da ls olmaktadr. Dier yandan Lilit ahsnda
kadna edilen lanet, iftira, cadlk, eytann arkada benzeri tm
kfrler byk ekimenin varln kantlamaktadr. Binyllarn
bu ynl kltrn, dnce ve inanlarn ele vermektedir.
Kadnn toplumsal alt edilii zmlenmeden, daha sonraki
erkek egemen toplum kltrndeki temel zellikler doru
anlalamaz. Erkekliin toplumsal kuruluu akla bile getirilemez.
Erkein toplumsal kuruluu anlalmadan da devlet kurumu
zmlenemez. Devletle balantl 'sava' ve 'iktidar' kltr
doru tanmlanamaz. Konu zerinde younca durmamzn
nedeni daha sonraki tm snflamalarn sonucu olarak gelien
korkun tanr kiilikler ve her trl snr, smr ve can
almalarna gerek bir aklk kazandrmaktr. nsanln lanetine
siyasal iktidar, devlet kutsal paradigmasyla baklrsa, insanlk
zihniyetinin en kirli kardevrimi gereklemi olacaktr. Gelien
de bu olmutur. Buna ilerlemenin zorunlu etkeni denilmesi
marksizm de dahil kardevrimlerin en tehlikelisidir. Tarihin bu
adan kesinlikle eletiri szgecinden geirilip dorultulmas
salanmadka, yaplacak her devrim ksa srede kardevrime
dnmekten kurtulamayacaktr.
nce kadnn, onunla birlikte genlerin ve ocuklarn doal
toplum dnyasnn yklmas, zerlerinde gce ve yalana
(mitoloji) dayal bir hiyerarinin kurulmas yeni toplumun hakim
biimi haline gelirken, bu srele i ie dier bir kkl
kardevrim geliir: Doayla ters dme, tahribe ynelme
sreci. Avc, sava tarz olmadan toplumun yaayp
geliemeyecei doru bir varsaym deildir. Etle beslenmeyen
hayvan trleri etle beslenenlerden binlerce kez daha fazladr.
ok az sayda tr etle beslenir. Doaya derinliine bakldnda,
hayvansal yaam iin ncelikle zengin bir bitki rts
olumaktadr. Hayvansal gelime bitkisel gelimenin bir
sonucudur. Diyalektik iliki byledir. nk ilk hayvann yiyecek
bir hayvan yoktur. O bitkiyle beslenecektir. Etle beslenmeye bir
sapma gzyle bakmak gerekir. Eer tm hayvanlar birbirini
yeseydi, canl hayvan tr hi olumazd. Bu evrim kuralna da
aykr bir gelimedir. Doann esasl eilimlerinden her zaman
sapmalar kar. Ama sapmalar esas haline sokarsak, hangi tre
ilikinse o trn soyu kurur. Bu olgunun en arpc ifadesi
toplumsal olmamak kaydyla ift cinsellik yaayanlardaki
durumdur. Herkes ift cinsel, dolaysyla homoseks ilikisinde

olursa, insan soyu kendiliinden kurur. Bu ksa izah bile avc ve

savala dayal toplumsal gelimenin arpkln gayet iyi dile
getirmektedir.
Sadece maddi adan deil, ldrme kltrnn manevi
sonular ok daha ardr. Hayvanlar ve hemcinslerini
ldrmeyi bir yaam tarz zorunlu savunma dnda olarak
kltrletiren bir topluluk, artk sava makinesini gelitirmek
iin her trl alet ve kurumsal dzeni gelitirmeyi temel
alacaktr. Devlet en temel g kurumu olarak hazrlanrken,
sava oklar, mzraklar ve baltalar en deerli aralar olarak icat
edilip gelitirilecektir. Doal ana toplumdan kan ataerkil
toplumun tarihin en tehlikeli sapmas olarak gelimesi,
gnmze kadar ki tarihin korkun ldrme ve smrme
biimlerinin de zdr. Bu gelime, bir kader ve ilerlemenin
zorunlu koulu olmas urada kalsn, tam bir sapma halidir.
Aslann krallna benzer bir gelime oluyor. Yine ylan fare
diyalektiine benziyor. Daha imdiden devlet teorilerine 'ylan
fare' teorisi demek doruya daha yakn bir deerlendirmedir.
ou erkein soyad aslandr. yle olmak ok zlenir bir
husustur. Soruyorum: "Kimi yemek iin?"
Bu gnlerde ok kt bilgilerimle 'Yzklerin Efendisi-Kraln
Dn' serisinin son filminin on bir Oscar dl aldn
rendim. Filmin z iktidar temsilen yzn yok
edilmesiymi. ABD'den beklenen bir sanallk. Belki de iktidarn
maskesi dt iin, bir n tedbir ve daha ince kresel
uygulamalar iin bir beyin ykama aamas. Yeni paradigmalarn
oluturulma dnemi. Hazrlklar olsa gerek. Aklllar; nk
klasik iktidarn gerek yznn aa kmas halinde hibir
gcnn kalamayacan ok iyi bilmekteler. Dnyay yneten
hakim gler tanrsallklarnn gereini her ey bilgileri
dahilindedir, Kuran'da tanrnn bir kl kadar yaknlndan
bahsedilir yapmay, kusursuzca gelitirmeyi en temel grevleri
sayarlar.
Avclk ve sava kltrnn varaca durak askeri
rgtlenmedir. Askeri rgtlenme doal, etnik toplumun
dalmas orannda geliir. Kadn ana etrafndaki rgtlenme
soy, gen, akraba n ilikisini gelitirirken, askeri rgtlenme bu
ilikiden kopmu gl erkekleri esas alr. Artk bu gcn
karsnda hibir doal toplum biiminin kar duramayaca

aktr. Toplumsal ilikilere toplumsal zor buna medeni iliki de

denilmektedir girmitir. Belirleyen g zorun sahipleridir.
Bylelikle zel mlkiyetin de yolu almaktadr. Mlkiyetin
temelinde zorun yatmas anlalr bir husustur. Zorla ve kanla
ele geirme benlik duygusunu ar glendirir. likilere
hkmetme olmadan, zor arac gelitirilip uygulanamaz.
Hkmetme ise sahip olmayla balantldr. Hkmetmenin
ieriinde sahip olma bir diyalektik ilikidir. Sahiplik de tm
mlk dzenlerinin znesidir. Artk toplulua, kadna, ocua,
genlere, verimli av ve toplayclk alanlarna mlk gzyle
bakma dnemi almaktadr. Gl erkek btn ihtiamyla ilk
kn yapmaktadr. Tanr kral olmaya az kalmtr. aman
rahip artk bu yeni srecin mitolojisini oluturmak iin i
bandadr. Yaplmas gereken i, bu yeni oluumu muhteem
bir gelime olarak hkmedilen insann zihnine yerletirmektir.
Meruiyet sava en az plak zor kadar hnerli aba
gerektirmektedir. nsann zihnine yle bir inan yerletirilmeli
ki, mutlak bir kanun deerinde olsun. Btn sosyolojik veriler
'hkmeden tanr' kavramna bu srete eriildiini
gstermektedir. Doal topluma elik eden 'totem' inancnda
hkmetme ilikisi yoktur. Klann simgesi olarak tabusaldr,
kutsaldr. Klan yaam naslsa simgesel kavramsallatrlmas da
yle yanstlmaktadr. Klan rgtlenmesinin hayat ve
kurallarna smsk balanmadan yaam dnlmemektedir.
Dolaysyla varlnn en yksek, en yce yansmas olarak
totem dokunulmaz ve kutsal saylacaktr. Hrmet edilecek,
sayg gsterilecektir. Nesne olarak en yararl eya, hayvan ve
bitkilerden seilecektir. Doada klana yaamsallk veren nesne
ne ise ona inanlacak ve simgesi saylacaktr. Bylelikle doal
toplumun dini de doayla btnlk arz etmektedir. Bir korku
kayna deil, glendirme unsurudur. Kiilik ve g
kazandrmaktadr.
Yeni toplumda ykseltilen tanr ise totemi aacaktr, kamufle
edecektir. Dalarn doruklarnda, denizin diplerinde, gklerde
ona mekan aranacaktr. Hakim gc vurgulanacaktr. Yeni
doan efendiler snfna nasl da benziyor! Eski Ahit'te
dolaysyla ncil ve Kuran'da tanrnn bir ad 'rab,' efendi
anlamndadr. Yeni snf kendini tanrsallatrarak domaktadr.
Dier tanr adlarndan en tannm olan olan 'el,' 'elohim,'
ycelik anlamna gelip, l kabileleri zerinde ykselen atay,
eyhi mjdelemektedir. Ataerkilliin douuyla yeni tanrnn

douu kutsal kitaplarn tmnde arpc bir i ielie sahiptir.

Homeros'un lyada'snda, Hintlilerin Ramayana'snda, Finlilerin
Kalavela'snda hep byledir. Zihinlerde yeni toplumun
meruiyeti salanmadan yaama ans zordur. Hibir ynetilen
toplum birimi inandrlmadan uzun sre ynetilemez. Zorun
ynetimdeki etkisi anlktr. Kalc inan salamamaktadr.
Tarihin Smer rnei bu ynl eldeki ilk yazl orijinali iermesi
asndan incelenmesi hayli ilgintir. Smerlerdeki tanr yaratm
harikadr. zellikle ana tanraln yklmas, ata tanrnn
egemen klnmas tm destanlarnn zn tekil etmektedir.
nanna ile Enki, Marduk ile Tiamat'n mcadelesi batan sona
destanlarn igal etmektedir. Daha sonraki tm destanlara ve
kutsal kitaplara yansm bu destanlarn sosyolojik incelenmesi
nmze muazzam bilgiler sunmaktadr. Tarih bouna
Smerlerden balatlmyor. Dinleri, edebiyat destanlarn,
hukuku, demokrasiyi, devleti Smerlerin yazl tabletlerine
dayal olarak zmlemek, belki de sosyal bilime k
yaptrabilecek doruya yakn temel yollardan biridir.
Ataerkil zihniyetin yaad bu kardevrim belki de tarihin
yaad en byk arptma, saptrma giriimidir. nsan, toplum
zihninde ylesine kk salmtr ki, halen bu etkinin almasnn
kenarndan bile geemiyoruz. Halen Smer rahipleri bize
hkmediyor. cat ettikleri devlet kurumlar ve meruiyet ifadesi
olarak kurguladklar tanrlar gz atrmamasna bizi
ynetmekte; temel gr alarmza, paradigmalarmza hakim
olmaktadrlar. Albert Einstein'n "alkanlklarn, geleneklerin
gc, atomu paralamaktan daha zordur" deyii en ok da bu
ilikiler iin sylenmi gibidir. Bu sylem deil midir ki, halen
uygarln, devletin dou beii, Smerlerin kutsal rahip
saraylar zigguratlar yurdunda, Dicle-Frat arasnda, Irak'ta, o
icatlardan beri dinmeyen acmasz sava ve smr hibir
insanlk lsne smadan devam ediyor. Demek ki ataerkil
toplum ve devletlemesi insanln hayrna olmas urada kalsn,
en byk ba belasym. Bu yeni ara bazen kar topu, bazen
nar topu gibi giderek etrafn ykarak byyecek ve kutsallar
kutsal gezegenimizi oturulamaz hale getirecektir. Eski Ahit
devletin kn denizden kan bir canavara (Leviathan)
benzetir. Demek ki Kutsal Kitabn bir yan da byk doruyu
tespit etmi. Leviathan'la ba etmek en temel kayg olarak
srekli vurgulanr. Bu canavar kontrol edilmezse 'herkesi yer'
der.

ematik olarak gstermeye altm bu toplumsal kltrn

corafya ve tarihsel temellerini en iyi Zagros-Toros da
sisteminin eteklerinde ve uzants ovalarnda grmekteyiz. Son
buzul dneminin sona eri tarihi olarak M 20.000'lerden
itibaren geliim gsteren kadn ana odakl doal toplumun gl
izlerine ve kalntlarna younca rastlanmaktadr. Ortaya kan
heykelciklerde, evcil dzende, dokuma ve el deirmeninde hep
kadn izini bulmaktayz. Dil yapsnn diil karakteri, ilk tanrlarn
tanra olmas, anaya dayal doal toplumun gl izlerini
tamaktadr.
M 4.000'lerde ataerkil otoritenin gelimesini hzlandrd
gzlemlenmektedir. Yeni toplumdaki askeri maiyetler g
kazanm olup, youn kabile atmalar, imha ve boyun
edirmelerin izlerini younca gryoruz. Airetlerin halen
varln srdrmesi bu dnemin ne denli etin getiine tanklk
etmektedir. Ataerkillik oraya yaylp snflama ve devletlemeyi
dourmaktadr. M 3.000'ler site devletin tarihte ilk douuna
tanklk etmektedir. En parlak rnei Uruk sitesidir. Glgame
Destan znde Uruk sitesinin kurulu destandr. Denebilir ki,
tarihin en byk devrimi bu site kltrnn erevesinde
yaanmtr. nanna-Enki kurgusu kadn ana toplumuyla ataerkil
toplumun ekimesini grkemli bir iir diliyle yanstmaktadr.
Glgame Destan kahramanlk ann her toplumda grlen
rneinin ahane ve ilk orijinal yapsn dile getirmektedir. lk
ehirli barbar atmasn da burada grmekteyiz. Kadn hala
yenilmi olmaktan uzaktr. Ama gl erkek, askeri maiyeti ile
artk toplum zerinde hkmranla adm adm altrlmaktadr.
deolojik kurgusuyla, dinsel kurumlaryla ve ilk hanedanlk ve
saraylaryla uygar toplumun afa atmaktadr.
C- Devleti toplum - Kle toplumun oluumu
Hiyerarik toplum, doal toplumla snf temeline dayal devleti
toplum arasnda ara halkay oluturmaktadr. Otoritenin ahsi
nitelii, askeri maiyetin kiiyle snrl olmas dnemin tipik
zelliidir. Otoritenin kurumlamas niteliksel bir dnm
ifade eder. Devlet esas olarak kurumlaarak sreklilik kazanan
otoritedir. Tarihte belki de en tehlikeli ara devlet kurumu iken,
hala en az anlalan olgu zelliini de korumaktadr. Bunda
ierdii kltr ve ifa ettii karlarn eitlilii esasl rol
oynamaktadr. Hakknda sylenen ve yazlan her ey devleti

daha da srlatrmakta ve anlam gszlne katk

yapmaktadr. Devleti sadece bir zor arac olarak grmek ne
kadar yanlgysa, kutsal bir otorite olarak kavramsallatrmak
da o denli olup biteni gizlemeye hizmet etmektedir. Devlet
tahlilleri sosyal bilimin halen altnda kamad en temel
konusunu tekil etmektedir. Kapsaml devlet zmlemesine
ulamadan, hibir sosyal olgu ve soruna zmleyici yaklamak
mmkn deildir. Bu zmlemede bir kanm olarak
gstereceim ki, Lenin gibi bir devrimcinin bile en temel
yanll devlet zmlemesinde yatmaktadr.
Devlet olgusunu yeterlice tanmlayabilmek iin bu zmlemede
ortaya konulanlar gayet snrldr. Biraz daha zenginletirmek
gerekir. Smer rneini, orijinal olmas ve yazl belgelerinin
bize kadar erimesi nedeniyle hep gz nnde tutmak
durumundayz. Devlet kurumunu ve fikrini tanmlarken, bir
kurulup bir yklan, yerine yenisi kurulan anlaylar terk etmek
gerekir. Yine ok farkl biimlerine ve yer ald topluluklar
arasndaki mesafeye bakp ok sayda devletten bahsetme
anlay da ciddi sakncalar tar. Devleti toplum iinde toplum
veya birinci toplum iinde ikinci toplum, dier bir deyile alt
toplumun st toplumu olarak genel bir kavramlatrmaya tabi
tutmak yararl olabilir. kinci yararl bir yaklam, devleti
kavram ve kurum olarak alt toplum zerinde paralanma ve
sreklilii olan bir olgu olarak deerlendirmek tarznda olabilir.
Tamamlayc dier bir yaklam, herhangi bir otorite deil,
temelde askeri siyasi bir otorite olarak alglanmas daha
gerekidir. eitli din, felsefe ve bilim adamlarnn devlet
tarifleri bak ve kar tarzlaryla balantl olduundan
objektiflikten hayli uzaktr. Ayrca hep bir yanna nem verirler.
karlarna zarar verdiinde de lanetleme gibi ar bir
sbjektivizme dp olgusal gereklii bir yana brakabilirler.
Devrimcilerin yaklam ise ykarken ok kt, kurarken ok iyi
gibi bir ahlaki yararlanmac anlaya olduka aktr. Devlet
olgusu yle bir toplumsal aratr ki, bizzat sorumlu kurucusu,
filozofu olmayan, dayanlmaz iktidar cazibesine srklenip sahip
olmaya alan kendinden geirerek ya ilahlamaya ya da
imhaya gtren zellikleri hep gsterir.
Devlet tanmlanrken oklukla yaplan krallk, cumhuriyet,
demokrasi, monari, oligari, diktatrlk, despotluk, kleci,

feodal, kapitalist, ulusal, niter, federal vb adlandrmalar

znn kavranmasn daha da gletirmektedir.
Smer rahibinin devlet benzeri kurumlamaya giderken,
yaptklar devleti anlamak asndan bizlere belki de en gereki
bilgileri vermektedir. nce ziggurat adl tapnan kurmakta,
onu ge doru ykseltmekte, st kat tanrya alt kat kullarna
adamaktadr. Ara blmeleri orta snf temsilcilerine amaktadr.
Tapnan etrafndaki evler, araziler bir eki durumundadr.
retim teknolojilerini tapnan bir blmnde depolar. Verimli
retimin hesaplarn zenle yapar. Ak ki, bu kurulu yeni bir
toplumdur. Hem de daha nceki hiyerarik ve doal toplum
unsurlarnn bir zeti gibidir. Hem bu toplumlarn hem de yeni
toplumun kuruluunda yararl olabilecek paralarn alr; yararl
olmayan, engel tekil eden paralarn ise dlar. Yani tam
kutsal bir toplum mhendisi gibi alr. Arac kurduktan sonra
balangta herkes memnundur. Bayram hali sz konusudur.
Byk ark kurulmutur; Dicle-Frat sularyla adeta
dndrlerek tarihte ilk defa en bol rn yaratmaktadr.
nsanlk iin bundan daha byk bayram m olur? En byk
tanrsallk bu dzenleme deil de nedir?
phesiz bu kuruluun esas gdasn Zagros-Toros eteklerindeki
ahane kurulu, neolitik doal toplum vermektedir. retim
aralar, bitki, hayvan trleri binlerce yl oralarda ana kadn
toplumu tarafndan kltr haline getirilmitir. Rahibin mahareti,
bunlardan st bir toplum yaratacak biimde yeniden dzenleyip
verimli aa Dicle-Frat havzasnda sulama tekniiyle yeni
retim tarzn baarmasnda yatmaktadr. Tarihin mthi icad
znde byledir. Daha sonraki sreler binaya yeni katlar ilave
etmek veya yeni temeller zerinde tekrarlamaktr.
Bu st toplumun mekan kent olmaktadr. Medeni, sivil, uygar
toplum da denilen bu mekan insanln zihniyetinde olduu
kadar maddi retim yapsnda da byk devrimci deiiklikler
getirmektedir. Daha dorusu, doal topluma gre byk bir
kardevrimin temelini tekil etmektedir. Kent devlet zihniyeti
henz zmlenmi olmaktan uzaktr. Akl dzenini, yazy,
birok zanaat, sanat gelitirmitir. Ancak ne pahasna? Kent
devrimi mi, kardevrim mi yargs, zerinde kapsaml
dnmeyi gerektirecek kadar nemini halen korumaktadr.
Unutmamak gerekir ki, bata byk tek tanrl dinler olmak

zere birok tarihi k, bu yaplanmaya kar gelitirilmitir.

nsan soyunu iine soktuu cendere cennetten ok cehenneme
benzemektedir. Daha dorusu ok azna cennet, ezici ounlua
cehennem yaam getirdii, gnmze kadar ki rnekleri
aklayc niteliktedir. Kent devlet toplumu her bakmdan
hakimiyet, mlkiyet, bask davet eden bir ierie sahiptir. Doal
toplum insann bu dzene altrmak kolay olmamtr. Bir
yandan tm kent insanlarnn zihnine korkutucu tanrlarla
hkmetmek, dier yandan kadn batan karc bir ara halinde
sunmak ilk fahielik bu sistemin olmazsa olmazlardr. Kulluu
benimsetmek gnlk denetim kadar ancak bu kkl kurumlarla
mmkn olmaktadr. ki kurum da kkl afyonlama zelliklerini
tarlar.
Kent devlet toplumunun bu ilk orijinali etrafnda oluan zihniyet
yapsyla retim yaps daha sonraki srete ve tm alanlarda
srekli yetkinletirilmitir. Smer'de doup kaybolmamtr.
Zincirleme halkalar halinde gnmze kadar erien yapdr,
zihniyetidir. Msr, Hitit ve Yunan sitelerindeki rnekler bu
orijinalin biraz daha deiik versiyonlardr. Bu l yapnn ilk
halka olarak Smer orijini esas aldklar tarihsel belgelerle
gittike kantlanmaktadr. Bu l halkadan sonraki ilaveler ise
in, Hint ve Roma halkalar olarak evrensellie ulaacaktr.
Amacmz tarih yazma olmad iin bu sreleri ilemeyeceiz.
Kantlamak istediimiz, devletin teklii ve srekliliidir. Varlk
anlamnda teklik, zaman bakmndan sreklilik devlette ok
etkindir. Tekrarlamalara ayr ayr devlet kuruluu demek fazla
zmleyici deildir. Ayn z tekrar tekrar zmek anlam
gelitirmez. Sadece tekrarlar.
Smer rnei yakndan incelendiinde, devlet toplumunda daha
balangtan itibaren iki ilevin i ie getii grlmektedir:
Birincisi bask, otorite arac olarak devlet; ikincisi, tm siteyi
besleyen kamusal retim dzeni olarak devlet. Bu ifte nitelii
devletin temel elikisi olarak insanlar hep megul edecektir.
Ne onunla olunur, ne olunmaz. Bask, tahakkm arac olarak
tahamml en g kurumdur. Fakat kamusal gvenlik ve
retim arac olarak vazgeilmez bir aratr. Burada temel sorun
daha balangcndan beri kamusal toplumun ortak yarar
gvenlik ve retimin bask ve otoriteyi gerektirip
gerektirmediidir. Devlet olmadan toplumun ortak gvenlik ve
retimi mmkn deil mi? Mmknse, o zaman zor aygt

olarak devlete gerek yoktur. Sorunun can alc noktas burasdr.

Devlet adeta iyi bir yiyecein iine bir miktar uyuturucu
koyarak byk kar aracna dntrlm bir kurum haline
getirilmitir. Rahip devlet dzeninin incelii, bu ayrm rtbas
ederek smrc parazit bir kesimin ortaya kmasna yol
amasndadr. Bakunin gibi devleti mutlak bir 'ktlk' olarak
gren bir anarist teorisyen bile, buna zorunlu, gerekli ktlk
diyebilmitir. Marksizm de gerekli bir aama olarak
deerlendirmitir. Oysa daha sonraki zmlemede detayl
gstereceim gibi, bask, zor arac olarak devlet ne zorunlu bir
ilerleme arac, ne de zorunlu bir ktlktr. Batan beri bela,
gereksiz, hi zorunlu olmayan, giderek tam bir soyguncu eteye
dnen bir aratr. Bu ynyle devletin doduu ilk gnden
itibaren kesilip atlmas, tehir ve tecrit edilmesi gereken
toplumsal bir ur olarak deerlendirilmesi en doru tanmdr.
Toplumun ortak gvenlik ve retim arac olarak
deerlendirilmesi, klasik anlamda devlet denilmeyecek bir
toplumsal ara olarak tanmlanmas daha doru bir yaklamdr.
lerideki blmde daha kapsaml tanmlayp amlayacamz
gibi, bu tarz toplumsal oluuma 'demokrasi' demek daha uygun
ve gereki olacaktr.
Demokrasinin prototipini doal toplumdaki yararl hiyeraride
grmek mmkndr. Birikime ve mlkiyete dayanmayan
topluluun ortak gvenliini, ynetimini salayan gerek ana
kadn gerek yal tecrbeli erkek son derece gerekli ve yararl
temel elerdir. Topluluun bu elere gnll saygnl
yksektir. Fakat bu durum istismar edilip gnll bamllk
otoriteye, yararllk kara dnnce, toplum zerinde her
zaman gereksiz zor aygt ortaya kmaktadr. Zor aygtnn
kendini ortak gvenlik ve kolektif retim yntemleriyle
gizlemesi, tm smrc ve baskc sistemlerin zn tekil
etmektedir. cat edilen en uursuz oluum budur. Bu ylesine
bir icattr ki, daha sonra gelitirilecek tm klelik biimleri,
korkutucu mitolojik ve dinsel formlar, sistemli imhalar ve
talanlar, yakp yok etmeleri beraberinde getirecektir.
Marksizm bu srecin douunu izah ederken, eski geri
toplumun barndan ileri bir toplumun douu biiminde 'zor'a
ebelik rol vermektedir. Hepimizin paylat bu yaklam tm
devlet devrim, demokrasi anlaymz ve rgt eylem
uygulamalarmz kknden sakatlamaktadr. Bir zeletiri

cmlesi olarak bu yaklam amak, sanrm imdiye kadar bu

kapsamda hibir zgrlk ve eitlik akmna nasip olmamtr.
Halklar, ezilenler adna kurgulanan her ekol, tarikat, kurulan
devletler, siyasal hareketler bu sakat anlay nedeniyle tam
tersi sonulara yol amaktan kurtulamamlardr.
Tahakkm arac olarak devlet gelenei gerekten Leviathan
benzetmesinden de anlalaca gibi kana, smrye doymayan
bir canavardr. Her hcresi kanla beslenen bir varlktr. Birok
rnekte greceiz ki, bu canavar, kendine sahip gibi grnen
kiiler de dahil, en deerli varlklarn gzn krpmadan imha
etmekte, kurban vermekte, toplumun tm ahlaki geleneklerini
silindir gibi ezip gemekte tereddt uyandrmamaktadr. Bir
Osmanl sultan 'devletin selameti' adna on yedi kardeini bir
gecede boarken, bu araca sahip olann bal olduu kuraln
gereini yaptn iyi bilmektedir. Tm Roma tarihi, ran tarihi,
keyfi zor arac olarak devlet tarihleri saysz vahet rneklerini
kamuflaj ideolojileri sayesinde sergilemeyi grev bileceklerdir.
Devlet olgusunun ekillendirdii zihniyet ve sosyal
kurumlamalar derinde incelemek byk nem tamaktadr.
Zihniyetin doaya yabanclamas, akla hayale smayan
snflatrmalar, zel birok rgtler, askeri kurumlama hep bu
zor aygtnn icatlardr. almay tamamen hor gren, ganimet
ve talan ycelten bir kltrden tutalm, srekli istediklerini
yapmay emreden bir tanr anlayndan, sahte cennet ve
cehennem topyalarna kadar uzanan bir parazitler dnyas, en
yce sultan, kayser, ah, raca, imparatorlar olarak tanr katna
yceltilmilerdir. Binyllardr oluk oluk akttklar kan hep bu z
olmayan ycelikler adna olmutur.
Tahakkmc zor aygtna devrimci ierik sdrmak aslana
devrimci rol vermekten farkszdr. Devlet tanmn bir yanyla bu
ynl gelitirirken, toplumsal biimleniler zerindeki etkilerini
inkar etmek anarizme gtrr. Devlet her iki ynyle bir
olgudur ve son sz sylemede hep belirleyici olmutur. Bu
ynlerini ortaya koymadan ok eksik bir tanmlamaya yol
aarz. Yapmaya almamz gereken, devlet iktidarnn gereksiz
yanlaryla gerekli yanlarn ayrtrmak olmaldr. Ne gerekli
zorunlu ktlk, ne kutsal yce varlk olarak bu olguya
yaklaamayz. nsan anlndaki en byk yanllklar bu ynlk
tek yanl yaklamlarla yakndan balantldr.

Devletin temel zellii ayn kalmtr derken, biim deiikliine

uramadn sylemek istemediimiz aktr. Bilakis z aynl
biim deiikliini zorunlu klmaktadr ki, her olguda bu
diyalektik ilke geerlidir. Devleti en uzun sreli ve derinletii
kleci toplumda gzlemek bilgilerimizi daha da
zenginletirecektir.
En saf haliyle kleci devletleri ilk Smer ve Msr toplumunda
grmekteyiz. Smer ve Msr kleci devlet formu toplumsal
gelimenin zihniyet, sosyal ve ekonomik kurumlama tarzlarna
kkl deiiklikleri yerletirmitir. Doal toplumun zihniyet
dnyas canl bir doa anlayna dayanr. Her doa olgusunun
bir ruhu var saylr. Ruhlar canll salayan zellik olarak
dnlr. Totemik din anlaylarnda kendilerinden farkl,
hkmeden dardan bir tanr anlay henz gelimemitir.
Doann ruhlaryla, yani kuvvetleriyle anlamaya byk zen
gsterilir. Ters dmek lmle etir. Doaya temel bak as
bu olunca, olaanst uyum gerei ortaya kar. Ekolojinin en
temel ilkesine gre yaamla kar karyayz. Toplumsal
yaamn doa glerine ters dmesi en ok saknlan konudur.
Din ve ahlaklarn gelitirirken gzetilecek temel ilke evreyle,
doa gleriyle bu uyum ilkesidir. Yaamn bu ilkesi o kadar
derinliine zihinlere yerlemitir ki, bir din ve ahlak gelenei
olarak ba keye oturtulur. Aslnda bu doal yaamn genel bir
ak ilkesinin insan toplumuna yerleimidir. evresini esas
almayan hibir olu yoktur. Ksa sreli sapmalar da akla
birlikte yeni i ve d koullar altnda srele btnleir; aksi
halde tmyle sistem d kalarak varolularn yitirirler. Ekoloji
ilkesinin insan toplumundaki nemi doann bu temel
znelliinden ileri gelir.
Kleci devleti toplumun oluumu bu hayati ilkeden ciddi bir
sapmaya yol aar. evre, ekolojik sorunun oluumunun bu
ynl oluan toplumla, uygarlk balangcyla sk bir ba
vardr. Snfl toplum uygarl doayla elien toplumdur. Bu
olgusal sorunun temel nedeni, yeni toplumun kkl bir
kardevrimle oluan kleci zihniyet dnyas paradigmasyla
ilgilidir. Doal toplumda tm topluluk yeleri yaam
btnlnde organik olarak yer alrlar. Herkes toplumun
drst, iten bir parasdr. nan ve duyular ortaktr. Yalan ve
aldatmaca kavramlar hi gelimemitir. Doayla adeta ayn
ocuka dili konuur gibidirler. Doaya hkmetmek, kt

kullanmak, yeni gelitirdikleri toplum yasalar olarak ahlak ve

dinlerine kar en byk gnah tabu ve ktlktr. Yeni kleci
devlet toplumunda tersyz olan, bu temel dini ve ahlaki
anlaytr. Toplumsal meruiyetin salanmas zor kadar yalana
da ihtiya gstermektedir. Yalnz zorla kleci sistemin
yrtlmesi olanakszdr. Toplumu kkl inanlara balamadan
sistemi srdremezsiniz.
te Smer ve Msr rahiplerinin tm tarihi kaplayan ve halen
etkisini srdren en temel ideolojik bulular bu tarihsel evrede
devreye girmektedir. Yarattklar yeni kavramlarla kurguladklar
mitolojik dnme tarz sistem iin en temel meruiyet kabul
etme dayana olur. Bu mitolojilerin mitoloji, Yunanca
sylence, efsane anlamndadr en temel zellii, doal olaylarn
stne kardklar yeni tanrlar dnyasdr. En, Enlil, Ra ilk
tanrlar olarak yeni ykselen efendiler rablar dnyasn
mkemmel biimde yceltip gizlerler. Oluan kleci snf
hkmranl tanrlamayla i iedir. Yeni efendiler nasl
almadan sadece hkmranlkla misli grlmemi bir taht
sarayl yaam sahibi iseler, kurgusal simgeleri olarak tanrlar
da ylesine tm doa gleri zerine oturturlar. Toplumsal
hakimiyet doasal hakimiyete yanstlmtr. Doal ruhuluk dini
zerine emreden tanrlar dini egemen klnmtr. Doal
sreleri ruhlarla izah etmek yerine tanrlarla izah etme sreci
en kkl zihniyet deiimi oluyor.
Buna devrim deil, kardevrim dememin anlalr nedenleri var.
nk tarihte en tehlikeli, olumsuz bir sreci balatma
zelliine sahiptir. Konuyu biraz derinliine amakta hayati
yarar var. Canl doa anlay gnmz bilim evrelerinde de en
ok tartlan bir konudur. Kuantum fiziini tanmlarken ksaca
deinmitik. Gerekten, doal toplumdaki gibi olmasa da, her
doal olgunun bir znellii iinde hareket ettii yasas, anlam
dzeyi olduu kabul gren en devrimci grlerden biridir.
Maddilemi zdei yneten znellik, sahip olduu enerjidir.
Enerji, madde olmayan gerekliktir; bir anlamda maddenin
ruhudur. Her geen gn deiik enerji trleriyle doaya alm
grlmemi boyutlara trmanmaktadr. Gelecek kuantum
fiziinin, 'nanoteknoloji'nin olacaktr denilirken bu gelime
kastedilmektedir. Sonuta deiik de olsa, ilk toplum tarz doal
akla uyum iinde, doru bir anlayla, ekolojiyle yaam esas
almaktadr. Gnmzde evre sorununu en byk tehlike

olarak insanln karsna karan, bu temel ilkeden kopu

gereidir. Kopuun da temelinde snfl toplum uygarlnn
zihniyet ve retim tarz yatmaktadr.
Konuyla balantl ikinci nemli husus, duygusal zekayla analitik
zeka arasndaki kopuun byk ve tehlikeli bir sramay
gerekletirmesidir. Duygusal zeka tm canllara mahsus olan
zekadr. Bir anlamda doal srelere zg olan znellik, zihin
durumudur. Duygusal zeka evrim zincirinin insan trne doru
geliiminde analitik zekaya doru bir eilim belirir. Analitik
zekada daha hzl seim, dolaysyla deiim yapma yetenei
yksektir. Fakat sapmac yn de benzer bir oran tekil
etmektedir. Duygusal zeka basit olmasna ramen, igdlere
has bir kesinlie sahiptir. artl reflekslerin artsz reflekslere
dnm anlamna gelir.
Gdler renmenin en basit biimleri olmasna karn ok
istikrarl yaplardr. Yzbinlerce yl yaanan deneyimlerin
rndrler. Bu nedenle kolay kolay yanlmazlar. Dier bir
zellikleri, yaamla ok sk iliki iinde olmalardr. Yaam
tehdit eden veya ilgilendiren i ve d koullara annda tepki
verirler. Fakat bu ynleri hzla analitik zeka roln
oynamalarna ket vurmaktadr. Yine de yaam iin geerli olan
esas olarak duygusal zekadr. Yorumlamaz, yaatr. Yorumlama
ne kadar ok gelimise, sapma oran da o denli artar. Analitik
zeka ise daha ok yorumlayarak duygusal zekaya yeni ynler,
davran biimleri bimeye alr. Daha ok gelikin insan
trne aittir. Zaten insan trnn toplumsal tarzda yaamas da
analitik zekann geliim seviyesiyle balantldr. Hzl toplumsal
gelimeyi salayan analitik zekadr. Fakat duygu boyutundan
yoksun olduu iin, serbest kaldnda ok tehlikeli olur.
zellikle iktidar ve sava kltrne alldktan sonra analitik
zeka korkunlar. Bu zeka en arpc ifadesini yakn alarn
imha savalarnda gstermitir. Adeta bir makine dzeninde
alt iin ac, korku, sevgi gibi duygulardan yoksunluu,
empati ve sempatiyi tanmamas bu imhac zelliini ok
tehlikeli klmaktadr. Buna karn duygusal zekayla uyum iinde
altnda en salkl, zmleme yetenei yksek birey ve
topluluklarn oluumunda belirleyici rol oynamaktadr.
Kleci devlet toplumunda gelien, bu iki zeka arasndaki byk
koputur. Belki de st boyutta ilk defa doal topluma egemen

olan duygusal zekadan koparak sadece bask ve smr

sanatnda younlaan bir snf zekas, aklyla kar karya
gelmekteyiz. Bu ok tehlikeli sonular douracak bir gelimedir.
Neolitik toplumda salanan art rne dayanarak gelien kleci
retimin daha bol art rn bu snfsal oluumun maddi
temelidir. Sadece retimi yneterek byk oranda rnlere el
koymaktadr. O zaman geriye bu tarz retimi savunmak iin
yeni zihniyet durumunu yaratmaya sra geliyor. Yeni hkmeden
tanrl mitolojiler bu zihniyet araynn sonucudur. Kkl bir
analitik zeka sreci sz konusudur. Kullar ynetecek kurallar
bulmak, lmsz tanr buyruklar gibi gstermek bu zeka
tarznn zerinde en ok alt konudur. Smer ve Msr
rahiplerinin bykl bu konunun insanlk tarihindeki byk
neminden ileri gelmektedir. Doal toplumdan ve yaamdan
kopan zekalar muazzam bir mitolojik kurgusal sistem
yaratmtr. Kullar bunlara inandrmak iin daha da byleyici
okul sistemleri, tapnaklar, heykeller yaratmlardr. Doal
toplumun tehlikeli olmayan ruhu dinleri yerine, hkmeden
tanr arlkl dinleri geirerek boyun emelerini srekli
gelitirmilerdir. Korku duygusunu saptrarak bu yeni
tanrlardan neden korkmalar gerektiini, dediklerine tam
uyarlarsa mkafatlarn nasl greceklerini zenle anlatmlardr.
lk defa cennet ve cehennem ierikli topyalar icat etmilerdir.
Aslnda yeni efendiler snfna tam uyum iin ideolojik sistem
gelitirilmektedir. Dnce tarznn mitolojik olmas dnemin
ruhuna uygundur. Canlclk (animizm) dini aslnda zgrlk
ve eitlikidir. Mitolojik arlkl yeni din ise bir snf dini,
eitsizlik ve klelik dinidir. Mutlak boyun emeyi, tanrlar
efendileri esas almay emretmektedir.
nsanlk tarihinde gerekleen bu zihniyet kardevrimi
gerekten analitik zekann en byk klarndan biridir; snfsal
akln gelimesidir. Artk tarih, edebiyat, sanat, hukuk ve politika
bu snf zihniyetiyle yeniden retilecektir. Smer ve Msr
mitolojisinde bu srecin en gl ve orijinal halini grmekteyiz.
Egemen smrgen snf ideolojisi artk bir st toplum, devleti
toplum olma yoluna girmitir. Bu ynl atlacak her adm tm
toplum adna atlacak, ona mal edilecektir. Doal toplumdan
kalma ana-tanra ideolojisi giderek smrlerek, ieriinden
boaltlp asimile edilerek erkek tanrlar dzeninin hizmetine
koturulacaktr. Tpk kadnn erkein hizmetine genel ve zel
fahielie balang koturulmas gibi. Doal tm toplumun eit

zgr yeleri yeni kul snfna dnecektir. Bir Smer efsanesi

insanlarn tanrlarn 'dksndan' yaratldn syler. Kadnn
erkein kaburga kemiinden yaratld yine ilkin Smer
efsanesinde geer. Smer mitolojisi gerekten olaanst bir
baar olup kendisinden sonra gelen tm mitolojileri etkileyerek,
tek tanrl dinlerin, edebiyatn ve hukukun da ilk kaynan tekil
etmitir. Destanda Glgame zellii benzer bir etkiyi tm dnya
destanlarnda yanstmtr.
Smer zihniyet yapsnn kapsaml zm konumuz
olmadndan, z itibariyle tarihin, dolaysyla uygarln sadece
baskyla deil, analitik zekayla balatlmasnn en temel kayna
olduu tartmaszdr. Daha sonraki metafizik dncenin
kkenini bu zekada aramalyz. stte bir avu efendi cennet gibi
bir saray yaamnda sadece gnlerini yaamyorlar. nsanl
srekli oyalayacak efsaneler, topyalar dnyasnn da
temellerini atmaktadrlar. Gerekleen, 'byk toplum yalan'nn
tm insanlk zihninde kk salarak gl kurumlara
kavuturulmasdr: Her tr mitoloji, destan, tapnak ve
okullaryla.
Tarihin en kkl zihniyet dnm olarak Smer toplumunda
gerekleen kardevrim, bata Ortadou toplumunu olmak
zere insanln paradigmasn doaya evrene temel bak
kknden deitirmitir. Doal toplum, canl doa evren
anlay renkli ve retkendir. Doay bir c, zalim olarak
grmez. Bir ana gibi grr. Smer dilinde zgrlk szc
olan 'Amargi,' ayn zamanda anaya dn anlamna
gelmektedir. Bu szck bile gerekleen kardevrimci
zihniyetin niteliini ok iyi aa vurmaktadr. Yeni mitolojik
bak asnda ise doa evren hkmeden, cezalandran tanrlarla
doludur. Doann dna ykseltilen ve gittike kendini gizleyen
aslnda baskc ve smrc despotlar tanrlar adeta doay
kurutmu gibidir. l bir doa, madde anlay
gelitirilmektedir. Tanrlarn dksndan yaratlan kullar gibi tm
canl varlklar da giderek aalatlmaktadr. Bu paradigma,
giderek derinleerek, bugnk Ortadou toplumunun zihnini
adeta fel ederek bir trl kendine gelememesinin de en temel
nedeni olarak grlmelidir. Avrupa toplumu ancak hristiyanl
reforma tabi tutarak Kopernik devrimiyle bu paradigmay
ykmtr. Giordano Bruno gibi bir Rnesans dehas canl doa
anlaynn gl savunuculuundan tr canl canl yaklmtr.

in, Japonya gibi lkelerin toplumunda bu paradigma

yansmad iin olumlu gelimelere daha hzl adapte
olmaktadrlar. Bunda canl evren anlaylar temel rol
oynamaktadr. Grek-Roma uygarlnn gelimesinde felsefi
dnce tarznn Smer-Msr kkenli mitolojileri amalar, onun
yerine metafizik, diyalektik kurgulamalar esas almalar benzer
bir rol oynamtr.
Devlet kavram ve ereve olarak rahip tapnaklarnn dl
yatanda oluurken, esas kurumlatrc ve iktidar gc haline
getiren, hiyerarik toplumun yallar meclisiyle askeri efin
maiyetidir. Devlet iktidar bu l arasnda youn ve uzun sreli
iliki ve elikilerle belirlenir. Balangta rahip kral egemenken
giderek yerini nce yallar meclisine ilkel demokrasi
brakacak, daha sonra gcn nihai belirleyici olduu askeri efin
hakimiyeti geliecektir. Glgame Destan'nda bu sre iirsel
mitolojik bir dille yanstlmaktadr. Glgame'in kendisi askeri
efi, kahraman temsil etmektedir. Eskinin gl rahip ve
rahibeleri iyice silik kalmlardr. Enkidu barbarlardan derlenen
etnisite d asker devirmenin bilinen ilk rnei olarak
karmza kmaktadr. Akrabalk d bir rgtlenme
gelimektedir.
Gcn byleyici etkisi hem ilk defa boyun edirmecilie, hem
art-rnn sahibi olarak kendini tanr krallar olarak
yanstmalarna yol ayor. nsan egosunun kendini en byk
ilan etme a balatlyor. Artk doa ve toplum tanr kraln bir
eseri olarak yanstlr. Tm mitolojiler bu anlatma ncelik
vermektedir. 'Her eyin sahibi tanr' anlay, kkenini bu Smer
ve Msr mitolojilerinden almaktadr. Kutsal kitaplara bu
kaynaklardan yanstlacaktr. Bylece devlet iktidar sonsuz
klnacaktr. Halen bir slogan olarak kullanlan 'Ebed mddet
devlet' anlay da buradan gelmektedir. Eer devlet
gelimeseydi, zellikle mitolojiyle donanmasayd, basit bir
ekya kurumu, rgt olmaktan teye gitmezdi. Devlet
iktidarnn dnem iin ok karl olmas, onu olaanst bir
tanrsal kurum olarak yanstmaya ve tm zihinlere egemen
klmaya gtrmtr. Bu anlamda en ince bir gasp
rgtlenmesi olarak anlalabilir. deolojinin gc bu noktada
karmza kyor. Byk gasp rgtnn tanrsal bir emrin
kutsal bir kurumu olarak tannmasn salyor. Bir yerde devlet
iktidar ne kadar yceltilerek allanp pullanyorsa, orada byk

bir soygunun, karn gizlendiini anlamak durumundayz. Tanr

krallar kendini yanstrken, bu gerein farknda olarak
kurumlarlar. Grkemli saraylar, en gllerden oluan askeri
maiyetler, iyi bir istihbarat, etkileyici bir harem, nam salan bir
hanedan, hangi tanr kkeninden geldiine dair ecere, soy
kt, dalkavuk vezirler ve tapan kullar bu kurumlamann
vazgeilmez eleridir. Piramit mezarlar daha kalc bir dnya
saraydr aslnda. Elbise, asa, mhr zerlerinde eksik olmayan
aksesuarlardr. Artk tm toplum yelerine, kullarna den, bu
yce tanrsal kurulua srekli tapnmak, kretmektir. Kutsal
kitaplardaki tanr sfatlarna ilikin ok say da kavramlar ilk
Smer, Msr tanr krallarnn sfatlarnn hem tekrar hem
ksmen deitirilmi versiyonlardr.
lmleri daha dorusu te dnyaya gitmeleri halinde, tm
maiyeti canl olarak kendileriyle birlikte gmlr. nk maiyet
kral bedeninden ayr dnlemez. Asl bedenle birlikte
gmlmeleri te dnyada hizmetleri iin gereklidir. Dnyada
kalan zrriyetleri de kendisinin varln srdrmeye devam
ederler. 'lmszlk' kavram biraz da byle domutur.
Analitik zekann gereklerden kopmasyla toplumu nasl
dntrd bu rnekte ok arpc yansmaktadr. Yalnz bir
piramidin yapm yzbinlerce klenin lm almasn
gerektirmektedir. Kurulan devlet iktidar insan trnn banda
patlayan en kalc ve ykc deprem olmaktadr. Artk insanlk
lgatnda zulm, maher, kurtarc kavramlar olumaya
balamtr. zgrlk savalar olarak peygamberlik kiilii bu
koullar altnda ekillenmektedir. Peygamberler bu byk
felaketin kurtarclar olarak ortaya kacaklardr. Kaynak yine
Smer toplumudur.
Doal toplumla birlikte byk kaybeden bir kesim de kadnlar
olmaktadr. Smer mitolojileri kaybeden kadnn atlar gibidir.
nanna klt hem daha nceki dnemlerin kadn eksenli
toplumundan izler tamakta, hem de erkek egemen topluma
kar byk bir mcadelenin verildiini yanstmaktadr. lk site
tanrlarnn nemli bir ksm kadn kkenli iken, giderek tm
yerlerini erkek kimlikli tanrlara brakr. Kadn dnn
hazrland kurumlarn banda yine tapnaklar gelmektedir.
Balangta ana tanra nanna adna yaygn kadn rahibelerin
ynetimindeki tapnaklar adm adm ele geirilerek sonunda
geneleve dntrlr. Doal toplumun ana kadn etrafndaki

evcil dzeni farkl bir kurumdur. Kadnn sahibi olmad gibi,

ana kadnn kendisi ocuklarnn ve diledii erkein yneticisidir.
Klasik anlamda karlk kocalk kurumu gelimemitir. Devlet
kurumu temelinde erkek egemen toplumun ekillenmesiyle
erkek ynetimindeki ataerkil aile yaygnlar. Aile kurumu nitelik
deitirerek gnmze kadar srecek ilk ekillenmesini kazanr.
Kadnn sahibi erkek olduu gibi, ocuklar da onundur. Kadn
giderek gten drlp kendisi mal haline getirilmektedir.
ine girilen aile znde bir kafestir.
Erkek ynetimindeki aile kadar derinliine ve sreklilik
kazanm baka tr bir kleliin bulunmad nde gelen
sosyologlarn ortak bir tespitidir. Toplumun klelik dzeyini
zmleyebilmek, kesinlikle kadnn klelik dzeyinin ok ynl
zme kavuturulmasyla mmkndr. Kadnda gerekleen
yalnz zihni ve fiili bamllk deildir. Tm duygular, fiziki
hareketleri, ses dzeni, giyim kuam klelik tarzyla bantl
klnmtr. Burnuna, kulana, el ve ayak bileklerine halkalar
taklmtr. Bunlar klelik zincirinin simgeleridir. Ortaalarda
bekaret kemeri de taklr. Tek tarafl bir namus, ahlak anlay
gerekletirilir. Kadn ideolojik olarak hiletirilir. Elindeki tm
deerler alnp kendisi mal durumuna getirilir. Balk parasna
(deerine) balanr.
Kaynan kkl bir biimde Smer toplumundan alan kadn
klelii el atlmam bir konudur. Hiyerarik toplumda balayan
balanma, rahip tapnandan geirilip erkein kulbesi iine
tklarak, en ar statye sokularak tamamlanr. O dnemden
beri gelitirilen hep bu stat olmutur. Btn duygu ve
davranlaryla dnce gc asgariye indirilerek erkeine
nasl hizmet edecei edebiyatn, eitimin, ahlakn temel
konusudur. Erkek kle daha ok artrn salayarak, kaba gc
kullanlarak stat kazanmtr. Ekonomik ierikli bir klelik ar
basar. Kadn ise tm beden, ruh ve dncesiyle kleletirilir.
Erkek kleyi serbest braksanz zgr bir insan olabilir. Ama bir
kadn serbest braksanz, daha beter bir klelie konu olur. Bu
gereklik bile derinliine ilenmi klelii yanstmaktadr.
Dikkatli bir gzlemci kadna baktnda, her eyiyle nasl
amanszca erkein her istediine gre ekillendirildiini fark
etmekte glk ekmez. Ses dzeninden yryne,
bakndan oturuuna kadar 'ben bitirildim' der gibidir. Kadn
klelik zmlemelerinin gelitirilmeyiinin en nemli nedeni,

erkein bu konudaki obur itah, diktatrce tatmin ruhudur.

Toplumdaki tanr kraln evdeki prototipi kadnn efendisi olarak
erkektir. O bir koca deil sadece, 'tanr koca'dr. Bu nitelik
znde hibir ey kaybetmeden gnmze kadar etkisini
srdrmtr.
Kleci devlet toplumu ekonomik alanda byk bir fabrika
grnmndedir. Modern fabrikalardan teknik ve sahiplik
bakmndan farkldr. Kleler sr halinde altrlr. Toprakta,
ta ocaklarnda, inaatlarda korkun bir kle emeinin
kullanld halen bu arkaik dnemden kalma yaptlardan
anlalmaktadr. Kle ynetimi hayvan ynetiminden daha
iddetlidir. Kle alan bir hayvandr. Mlk konusudur. Sadece
bir retim aracdr. Kleler hukuki kapsamn dndadrlar. Sanki
duygular olmayan bir eyadrlar. Analitik zekann erkekte
vard biim kle gereinde ok daha arpcdr.
Kleci devlet toplumunda mlkiyet kurumu da salam bir
balang yapar. Sistemin z st toplumun alt toplumu her
eyiyle mlkletirmesine dayanr. Tanr krallar ve yardmclar
her eyin sahibidirler. Sahiplik, hakimiyetin doal sonucudur.
nsan egosu gelime imkan buldu mu, snr tanmaz zellikler
tar. Sistemin kurulu dneminde snrlayc etkenlerin olmay
tanr krallk kltne yol amaktadr. Doal toplumun tank
olmad mlkiyet dzeni devlet mlkiyetinden balayarak
aileye dek her kuruma szar. Herkeste mlk duygusu yaratr.
Mlkiyet devletin temeli saylr, kutsallatrlr. Artk bundan
sonra yaplmas gereken tm dnyann mlkletirilmesidir.
Devlet snrlar, hanedan arazileri, vatan snrlar olarak mlkiyet
snrlar eitli biimler altnda gnmze doru neredeyse bir
tanr vergisi olarak insanlarn benliine kaznr. Aslnda bir rant
kayna olarak mlkiyet gerekten hrszlktr. Toplumun kolektif
dayanmasn en ok bozan kurumdur. Ama st toplumun
beslenmesi iin en temel kurum olarak vazgeilmezdir.
Doal toplum ekolojik toplumun kendiliinden bir hali olarak
tanmlanmaya allmt. Ekolojik toplumun devlet toplumunun
derinlik ve genilik olarak gelimesiyle adm adm geriletilmesi,
gnmze kadar en temel toplumsal elikilerden biridir.
Toplumun i elikisi ne kadar gelimise, d ortamla elikisi
de o denli artmaktadr. nsana tahakkm doaya tahakkm
getirmektedir. nsana acmayan bir sistemin doaya her

ktl yapmaktan ekinmeyecei aktr. Zaten hakimiyet,

fetih en gzde olgular olarak egemen snf ahlaknda yer
bulmaktadr. Doaya hkmetmek insana hkmetmek kadar bir
hak, soylu bir davran olarak grlmektedir. Doal toplumun
doa canlcl, kutsamas yok saylmtr. Bir dman gibi fetih
konusudur. Devleti toplumun zihniyet ve davranlarna bu
kavramlar egemen olunca, artk gnmzde dev boyutlara
ulaan evre felaketlerine ardna kadar yol alm demektir.
Devleti toplumun kurulu aamasndaki tanmlanmasna ilikin
bu deerlendirmeler yeterli saylmaldr. Dikkat eken konu
udur ki, neden kleci deil, kleci devlet toplumu kavramn
kullandmz sorulabilir. Devleti bir st toplum olarak alnca, bu
kavram kullanmann daha somut ve amaca hizmet edecei
kansndaym. Devlet olmadan klecilik dnlemez. Temel
koul devlet erkidir. Devlet soyut bir kurum deildir. Bask ve
smr aralarnn hakimiyetini ele geirenlerin ortak
rgtlenmesidir. Herkes iin gerekli genel gvenlik ve dier
kamusal hizmetler gerek rgtlenmeyi rten ve daha ok
toplum nazarnda meruiyete yol aan yardmc hizmetler olarak
grlmelidir. Devleti toplum denmesinin dier nemli bir
gerekesi, feodal ve kapitalist toplum formlarnn da ayn
devlete dayanarak varlk kazanp gelimelerini srdrmeleridir.
Bask ve smr gruplarnn ortak ve vazgeilmez kurumlar
devlet olarak rgtlenmedir. Bask ve smr iin hibir kurum
devlet kadar etkili ve verimli olmamtr.
Kleci devlet toplumunun orijinal formlar daha ok Smer ve
Msr rnei iken, ikinci halka olarak tekrarlanan Hitit, in, Hint
rnekleri tekrarlama niteliindedir. zde ayn kurumlar biim
deiiklikleriyle kendini yeniden oluturmaktadrlar. Daha zgn
ran, Grek-Roma rnei zihniyet alannda nemli bir dnm
salamtr. Felsefi dnce biimiyle zgrlk ahlak yolunda
nemli gelimeler salanmtr. Klelik kurumlarnda snrl
yumuamalar yaanmtr. Sistem klasik biimlerini M 1.000M 300'lerde almtr. Olgunluk dnemini M 2.000-1.000
arasnda yaamtr. M 3.000-2.000 arkaik, ilkel kurulu
dnemidir.
Snfl uygarln temel toplum sistemi olarak klecilik
dneminde insanlk phesiz gelimesine devam etmitir. Her
eyi belirleyen kleci sistem deildir. ehir devrimini kleciliin

eseri olarak gremeyiz. Klecilik ve devlet olmadan da ehir

geliebilir. Devletlememi ehir varlna bolca
rastlanmaktadr. ehirlemeye bal olarak gelien yaz,
matematik, eitli bilim ve zanaatlar, mimarlk ve sanat
dallarn kleci sistemin gerei saymak vahim bir hatadr.
Marksizm de dahil olmak zere, ok sayda gr ekolnn
klecilii bu anlamda ilerleme kaldralar olarak
deerlendirmeleri kkl bir yanll tekil etmektedir; daha
dorusu, bilim ve sanatn iktidardan kopmadn
kantlamaktadr. Devlet iktidarnn en ok kontrolne ald
deerlerin banda bilim ve sanat gelmektedir. Hem daha zgr
gelimelerini engellemek hem de karlar dorultusunda
kullanmak iin buna iddetle ihtiyalar vardr. Tarih bilim ve
sanatn geliiminin kleci sistemin sonucu olmas urada kalsn,
ciddi bir engellemeyi oluturduunu gstermektedir. Kleci
devletin olmad M 6.000-4.000 yllarnda yaplan keif ve
bulular, ancak MS 1.600-1.900'lerle kyaslanabilir. Aradaki
5.000 ylda gerekleenler ok snrldr. Bilindii gibi 1.6001.900'lerde bilimler arlkl olarak bireylerin eseridir. Devletin
yapt, her zaman olduu gibi tekeline geirmek biimindedir.
Analitik dnce ehir oluumuyla olduka balantlysa da, bu
dnce biimini snf karlar temelinde arptan yine kleci
devlet toplumudur. Yoksa analitik dnceyi gelitiren klecilik
deildir. Kleci sistemin yapt, bu dnce tarzyla kocaman
bir yalan dnyas imal ederek insan zihnine bir kabus gibi
kmesidir. nsanln ortak bir kltr olan bilim ve sanatlarn
geliimini klecilie ve dier snfl toplum formlarna balamak,
olsa olsa iktidar bilme olgusuna balanabilir; bilim ve sanat
stndeki devlet egemenliiyle izah edilebilir. zgrlk ve
eitlik ideolojisi ve hareketleri adna bu tr deerlendirmelerin
yaplmas bilinli deilse, iktidar blouna farknda olmadan
balln bir sonucudur. Marksizm-leninizm de olsa, bu yarg
deimez. Marksizm-leninizmin kendini hakim iktidar bilme
bloundan tam kurtaramadn, bunun da reel sosyalizmin
knn temel nedeni olduunu ilerideki ksmlarda kapsaml
koymaya alacam.
Devletin kleci toplum formunun genelde M 250-500'lerde
krize girdiini ve st form olarak feodal toplumun hakimiyetiyle
sonulandn grmekteyiz. Bunda dtan doal toplum
zelliklerine sahip 'barbar' saldrlaryla ite yozlama ve

nristiyanln mcadelesinin etkisi belirleyici olmutur. Fakat

zlen devlet deil, onun kleci formudur. Devlet kendini daha
da glendirerek feodal devlet formuna kavuturacaktr.
D- Feodal devleti toplum - Olgunlam klelik toplumu
Tarihte devleti bir zihniyet ve kurumsal ak olarak grmek
byk nem tar. Doup batan, hzla kurulup yklan, snf veya
gruplarca yeniden kurulan, dinsel veya ulusal kavramsallna
dayanan devlet tanmlamalar, bizleri olgusal gereine
yaklatrmaktan ok, bulank ve kopuk bir grnm anlayna
sokar. Toplumun en temel kavram dzeniyle en kesintisiz
kurumsal gerei olarak devleti, gittike byyen ve etrafnda
bazen dondurup bazen yakan 'kar topuna, nar topuna'
benzetmek daha retici olabilir. Olumasndan itibaren devlet
gnmze kadar geliiyle oalm, eitlenmi, ama z
itibariyle deimedii gibi kesintiye de uramamtr. Bu
ylesine bir gerekliktir ki, iki saniyelik bir kesintiden bile
bahsedemeyiz. Kesinti olursa yok olu srecine girer. Bu husus
tpk ruhun bedenden ayrlna benzer. Ruh bir saniyede
ktktan sonra, o beden artk varln srdremez. Bir saniye
sonra ruhu arp bedene tekrar koyamayz. Devlet de byle
canl bir varlktr. eitlilii ve hacim kazanmasn ise familya
trlerine benzetebiliriz. Ayn bitki veya hayvan familyasndan
birok tr ve oul hacimler oluabilir. Ama temel zellikler ayn
kalr. Daha iyi veya kt trlerinden bahsetmek de ayn izah
tarzna aykr deildir. Lenin 'burjuva devlete kar proleter
devlet' derken, drst ve doru bir tanm yaptn sanyordu.
Halbuki toplumsal form olarak devletin 'proleteri' olamaz. Bunu
Spartaks'ten beri ok kimse denedi, hepsi boa kt. Sovyet
deneyimi bile dnyann te birini kaplamasna ramen, kendi
kendine zlmekten kurtulamad. Bunun nedenini ilgili ksmda
daha detayl izah edeceimiz gibi, devlet formu esas olarak
baskc ve smrgen grup ve snflarn yaam formudur. yle
oluturulmutur. Baskya ve smrye urayan grup ve
snflatrmalarn eit ve zgr formu olamaz. z buna uygun
olmad gibi, biimi de eitlie ve zgrle terstir.
Smerlerden yola kan kar topu, nar topumuz giderek byd.
Birok veri, Gney Amerika ve in rnekleri de dahil, bu
modelden beslendiini kantlamaktadr. phesiz blgelerin
malzemeleri ile beslenerek. Ama fikir ve kurum olarak esinlenen

rnek byk oranda Smer rahip devletidir. Dolayl ve dolaysz

bu modelin tanrsal esin kayna rol oynad genel bir bilimsel
kabuldr. Bu sreci bilimsel verilere dayal olarak incelemek
tarihilerin iidir. Bizim yapmamz gereken, iin esprisini,
ruhunu doru okumak ve aklamaktr. Smer ve Msr'dan
balayp Hitit, Medya, ran, Hint, in, Grek, Roma, Aztek ve
daha alt dzeyde, zaman ve mekanda ortaya kan devletin
ilkel kleci modeli, byyen ve oalan familya misali olgunluk
aamasna feodal formla varr. Bu aamaya kadar doal
toplumun tm zerrelerine szmaya alm, birok yeni alan
oluturmu, boyun edirme ve smrmeyi grkemli bir sanat
haline getirebilmitir. 'Politika ve askerlik sanat' ad altnda
yaplan, aslnda sistemli insan ldrme, bastrma ve her tr
smr ilerinde kullanma sanatdr. Bu sanatn meruiyet
temelini hazrlarken bavurulan temel sanatlar mitoloji,
destanlar, ksmen kutsal kitaplarn ierii, heykel, resim ve
mzik bata olmak zere eitli etkinliklerdir. phesiz bu
sanatlarn douu kleci snfn yaratm deildir. Ama
karlarna adapte etmede byk maharet gsterdikleri de ok
iyi bilinen bir gerektir: nsan zihniyetini temelden dntrme
sanat. Hem de insanln byk emekleriyle binlerce ylda
oluturduu bu temel maddi ve manevi yaam aralarn
kullanarak. Kleci sistemin olumlu yaratc katks deil,
saptrmas, arpklatrmas sz konusudur. Bu ynl hem de
eitlik ve zgrlk adna yaplan yanl yorumlara tekrar da olsa
nemle dikkat ekmek, her zaman yerine getirilmesi gereken
bir zgrlk ve eitliki insanlk grevidir.
Feodal devlet aamasna kadar geldiimizde, devlet kurumuna
nelerin sdrldna ksaca dikkat ekelim. Smer ve Msr tanr
krallar lmlerinde binlerce kadn ve erkek hizmetiyi sonraki
yaamlarnda da kendilerine hizmet etsinler diye diri diri
kendileriyle birlikte gmmlerdir. Her bir mezarlarnn yapm
iin yzbinler lmne altrlmtr. Bir grup iktidar evresi
iin cennetten bir ke yaplrken, gerisine srden beter
muamele yaplmtr. Klelie kar kan her klan, kabile gibi
sosyal yaplar imha etmeyi temel siyaset bellemilerdir. nsan
kellesinden kaleler ve surlar rmek anl bir i saylmtr. Hibir
doal yan olmayan planl ldrme sanatn ilk defa insan
toplumu iinde icat etmilerdir. Kadnlarn kafese tklmasn
baaryla salamlardr. ocuklarn tm doal hayallerine ket
vurmulardr. zgrlk adna insanlar llerin, dalarn,

ormanlarn derinliklerinde yaamak zorunda brakmlardr.

Kleler yalnz emekleri ile deil, tm bedenleriyle ekonomik
retim aralarna dntrlmtr. Analitik zekadan yalana
dayal muhteem bir mitoloji oluturmulardr. Efendilerin plak
zoru ve smrs yetmiyormu gibi, bir de rahiplerin tanrlar
dnyasnn manevi bask ve smrsn insanlk zihniyetinin
temel inan ve ibadet esi yapmlardr. Ahlak ve sanatn
srekli kendilerini yceltmesini, gzelletirmesini temel
klmlardr. Doal evreyle insan toplumunu canl evren
anlay yerine, cansz ve cezalandran yeralt ve gk tanrlaryla
doldurmulardr. Efendiler grubu iin asla ktlk dnlmezken,
dier gruplar srekli hastalk ve alktan krlmlardr.
Elencelerinde bile insanlarn ldrlmesine dayal trenleri,
oyunlar esas almlardr.
Bu tablo daha da eitlendirilebilir. Ama kleci devletin iinin
byle doldurulduu tm anlar ve kalntlaryla gzler nnde
ve bilincimizdedir. stisnasz bynden kne tm zaman
aralklarnda ortaya kan her devlet eidi bu genel tablonun
gereklerini yapmaktan ve kendince bir eyler katmaktan geri
durmam, bunu politik ve askeri sanatlarnn gerei saymtr.
Yalnz Roma ve Bizans imparatorlarnn yaptklar sralansa,
ortaya kacak dehet tablosuna ortalama insan vicdan ve
aklnn dayanmasnn glklerini hatrlarsak, gerek biraz daha
aydnlatlm olur. Kutsal Kitap kleci devlet olgusuna
'Leviathan' derken doru bir tanmlama yapmtr.
Devletin bu toplumsal biiminin zlmesinin incelenmesi
konumuzun gerei deildir. Fakat dtan hala doal toplum
zelliklerini tayan ve 'barbar' denilen kabilelerin direnmeleri ve
saldrmalar sonucu gten iyice dtklerini bilmekteyiz. Kleci
uygarlk merkezleri olarak douda in, Hint ve ran, batda
Roma mparatorluklar; kuzeyde Germenler, Hunlar ve skitler,
gneyde Araplar ve Berberiler bata olmak zere, eitli adlar
altndaki eitli kabile ve kavimlerin direnme ve saldrlaryla
eski biimde varlklarn srdremez duruma sokulmulardr. Bu
gruplara 'barbar' demek kleci bir literatr gereidir. znde
zgrle ve eitlie daha yakn gelimeleri yaratan temel
devrimci gler olarak adlandrmak daha gerekidir. Kabile ve
kavim eflerinin kleci efendilere zenmelerini esas kitleden
ayr deerlendirmek byk nem tar. erden ise hristiyanlk,
manizm ve islam bata olmak zere, arlkl olarak yoksullara

ve zgrle koanlara dayanan dinsel gnostik akmlar kleci

toplum sisteminin dibini oyup srdrlemezliini salamlardr.
Bu hareketlerin bilinli bir zgrlk eitlik akmna dayandn
sylemek zorsa da, znde klecilikten kurtulmak istedikleri
kesindir. Kurtulu ve kurtarc en gzde kavramlardr. Hz.
sa'nn dier ad 'Mesih-Kurtarc'dr. Mani'nin kendisi tam bir
bar, ok renklilik havarisidir. slamiyet kelime olarak 'bara
teslim' anlamna gelmektedir. Sistemin zlnde rol
oynayan temel talepler bar ve kurtulu olmaktadr. Formle
edi tarzlarnn dini olmas dnemin zihniyet yapsndan tr
kanlmazdr. Bu yzden snrl kurtulua ve bara yol amalar
anlalr bir husustur.
mparatorluklarn glgesinde byyen bu gnostik din, mezhep
ve felsefe ekollerinin sistemden hem zihniyet, hem de politik ve
askeri ynden etkilenecekleri aktr. Bir kez daha klasik
klecilii kurmayacaklardr. Onu iddetle lanetlemilerdir, iyice
tanmaktadrlar. Fakat neyi nasl kuracaklarn da tam
kestirememektedirler. Kald ki, kleci sistemi sanat dzeyinde
benimsemi birok kiilik bu dinleri siyaseten kabul edip kendi
meru taban haline getirmekte glk ekmeyeceklerdir.
Nitekim Byk Konstantin MS 312'de hristiyanl kabul
temelinde Roma'ya girecek, kendini yeni imparator ilan edecek
ve bakentini de bugnk stanbul'a tayacak, 325 ylnda ise
hristiyanl resmi din ilan edecektir. yz yl klecilie kar
savaan din kleci sistemle uzlamaya girmitir. Mani'nin
kendisi Sasani hanedannn ikinci byk imparatoru ahpur'un
himayesine girecektir. Daha radikal olan Hz. Muhammed ise,
byk oranda yahudi ve hristiyan teolojisiyle Bizans ve Pers
mparatorluklarnn miras zerinde kendi sistemini
temellendirecektir. Tm kleliin klasik sistemini bilinli olarak
karlarna alp mcadele edecekler, bu sistemi ama gc
gstereceklerdir. Ama iine girdikleri genel kalplar Smer icad
rahip devlet kalbdr. Onu biraz daha esneterek insanlk iin
katlanlabilir bir araca dntreceklerdir. Yoksa doal toplumu
yeni koullar altnda yenilemek akllarna bile gelmez. Hatta bu
sistemi kleci sistemden daha ok 'putuluk' ad altnda
mahkum edeceklerdir. Bu ynleri bile karmza kacak yeni
devlet olgusunun eskinin biim deitirmi hali olduunu
gstermeye yeterlidir. Doal topluma daha yakn olan barbar
topluluklarna gelince, oktandr klelik sistemi ile merref
olmu efleri vastasyla onlar da katlanlabilir bir yeni devlet

formuna raz olmaktan kurtulamayacaklardr. nsanlk tarihinin

kkl bir altst olu sreci olan bu dnem yaklak olarak MS 5.
ve 6. yzyllarda gerekleir. Benzer bir sre, M 6. ve 5.
yzyllarnda klasik kle zihniyetine kar Buda, Konfys,
Zerdt ve Sokrates'in ahlak ve felsefi klarnda yaanacakt.
Sonucu Grek, Roma, ran, Hint ve in toplumsal sistemlerinde
daha gelikin formlarn geliim gstermesiydi.
Marksizm bu tr tarihsel gelimelerde belirleyici rol retim
aralar ile ilikilerine verir. Zihniyet savamna tali bir rol verir.
Yine etnisite ve dinsel gruplarn mcadelesine gerekli arl
vermez. Diyalektik yntemin dogmatik yorumu olarak, bu
yaklamlarla tarihin kavran btnlkl olmaktan uzaktr.
Toplumun zihniyet ve siyaset anlamna gelebilecek byk
hareketlenmesini grmedike, ekonomik yorumla gerein
snrl kavran kanlmazdr. Byk topluluklarn
hareketlenmesine bir anlam vermeden deiim gc olarak
teknie ve retim yapsna arlk vermek, farknda olmadan
devlet erevesine mahkum olmaya yol aar. Dinlerin ve
etnisitenin kabile, airet ve kavim gerei byk hareketlerini
zmeden tarihi yorumlamak, hem yntem hem de ierik olarak
ciddi yanllara ve gz ard etmelere yol aar. Marksist
yntemle yaplan tarih yorumlarnn ksr olmasnda ve yanl
sonulara yol amasnda bu gerein byk rol vardr.
Geleneksel st toplumun yceltilmesine dayanan idealizmi
aalm derken, tersi olarak ok dar snf ve ekonomik yap
zm ile kaba materyalizme dlmtr.
Aydnlatlmas gereken dier bir tarihsel toplumsal sorun,
gemiin almasndan neyin anlalmas gerektiine ilikindir.
Doada deiim ile biyolojideki evrimin kantlad geliim
yasas, bir nceki olgunun bir sonrasndakinde devam ettiidir.
rnein bir hidrojen atomu ikiletiinde helyum olur. Hidrojen
helyumda devam etmektedir. Eer helyum atomu paralanrsa
hidrojen tekrar aa kar. Fakat helyum biiminde niteliksel
deimede bu gereklik baka bir olgudur. Biyolojideki
halkalarn st ste binmesi de benzer bir sretir. Bir nceki
sonrakinde mndemitir*. Toplumda da buna benzer bir
deiim vardr. st toplum altn barnda tar. Fakat tersi
doru deildir. Alt toplum stn iermez. nk yeni olgu
yoktur. Dolaysyla feodal toplum kleci sistemin dtan ve iten
gelen saldrlar sonucunda yeni yklenimler alarak gelimesiyle

ekillenmektedir. Barnda birok kleci sistem deerini

barndrmaktadr. Eski biimleriyle olduu gibi deil, yeni
deerlerle kurulan sentez sonucu oluan yeni formlar olarak
yaamaktadrlar. Ortadan kalkma deil, ekil deitirerek
varolmaya devam etmektedirler. Nitekim Roma kleci sistemi,
barbarlarn ve hristiyanlarn taze kanyla yenilenme gc
bulabilmitir. Diyalektii dogmatizme bomadan tarihsel srece
uygulayarak doru anlama yol amas ancak bu tarzda
mmkndr.
Doal topluma kar zihniyet dnm derinleerek feodal
toplum sisteminde de devam etmektedir. Analitik zeka yoluyla
byk almlar salanmtr. Hem dini hem felsefi dnce
biimi yeni toplumun hakim zihniyetini oluturmaktadr. Her iki
dnce biimi eski toplumun dnen unsurlarnda tekrar
hakimiyete gemektedir. Nasl ki Smer toplumu neolitik
toplumun deerlerini kendi yeni sisteminde sentezlemise,
feodal toplum da hem eski sistemin i yaplarndaki hem de d
evrelerindeki ezilen snflarla direnen etnisitenin manevi
deerlerini sentezlemitir. Bu srete pratik ak belirleyicidir.
Pratik bir anlamda zamann bir g gibi oluturucu varldr.
Zaman, oluan pratiktir. Zihniyet mitolojik zelliklerini dini ve
felsefi kavramlarla yenilemektedir. Ykselen imparatorluk gc
zayf ve gsz ok tanr yerine, evrensel gc temsil eden en
byk tanrya doru bir evrim biiminde yanstlmaktadr. Maddi
hayatta olup bitenler zihniyette de karln bulmaktadr.
Birbirini karlkl glendirme vardr. Dinlerde ok tanrln
yerini tek tanrya brakmas bu srele ilgilidir. Binlerce yllk
devlet pratii artk tanr kral kavramn andrmtr. zellikle
skender ile balayan Dou-Bat sentezi bu anlamda nemli bir
aamadr. Aristo zihniyeti ile yetimi skender tanr kral fikrinin
tamamen farkndadr. Bizzat kendisi bu fikrin yapayln
etrafndaki yazclarna hissettirmektedir. Buna mukabil
otoritesini korumak asndan yararlanmay srdrr,
tanrsalln ilan ettirir. Direnen Atina'ya bunu zorla kabul
ettirir. Roma imparatorlar dneminde tanr krallk klt artk
son dnemini yaamaktadr. mparatorlar ldnde tanr
katna yceldi denilmekle farkn yava yava ald
grlmektedir.
Hz. sa'da tanrsallk kavramnn l karakteri tarihte byk
alkantlara yol amtr. sa ile balayan zihniyet devrimi byk

bir gelimedir. Tanr krallar ile insan krallar dnemi arasndaki

byk gei srecini tekil etmektedir. O gne dein krallar
kendini tanr olarak sunarken, Kuds krallna yknen Hz. sa
da bu etki altnda tanrnn kendisi olmasa da olu olarak
hareket etmektedir. Kutsal Kitap'taki tanrnn olu kavram
aslnda derin sosyolojik bir anlama sahiptir. Tanr olmak yerine,
olu olmak yeni bir gelimedir. Kutsal ruh, tanr soyu anlamna
gelmektedir.
Dnemin zihniyet yaps iinde doan Hz. sa, znde bu yapda
bir reform denemesine girimektedir. Dolaysyla hem Roma'nn
hem de Yahudilerin din kltnde farkllamaya yol amaktadr.
Hem Yahuda Krall, hem de Roma valisinin ibirlii halinde Hz.
sa'y armha germeleri yeni kn devrimci zelliinden ileri
gelmektedir. O dnemin bym yoksul ve isiz insan
ktleleriyle alt dzeyde din adamlar ve devlet memurlar sa'ya
ilgi duymaktadrlar. Zaten Hz. sa, bir gnde ortaya kmyor.
Dnemin ok nemli 'Esseniler' tarikat ile ilikilidir. Yine bir
peygamber olarak anlan Hz. Yahya'nn elinden halifelii
almtr. Yahya'nn, sa'nn armha gerilmesinden nce ba
kesilecektir. Bu dnemde youn olarak isiz ve yoksul kitlesi
srekli bymektedir. Ksacas kleci sistemin nemli bir kriz
sreci yaanmaktadr. Hristiyanlk biimindeki zihniyet devrimi
birka yzyllk evrimin sonucudur. Bir nevi yakn an
marksist, sosyal demokrat ve sosyalist hareketine
benzemektedir. Hristiyanlk Roma'nn izinde yryen, adeta
onun glgesi gibi hareket eden bir yaylm gstermitir. Tarihin
en kapsaml ilk yoksullar partisi olarak da dnlebilir.
Etnisiteyi deil, hmanizmi esas almtr. Bu ynyle de Roma
kozmopolitizmini takip etmitir. Roma imparatorlarna kar en
nemli direnme iddialar, imparatorun tanr olamayaca
sylemidir. Tanr baba vardr, Hz. sa onun oludur. Bu cmlede
Roma imparatorluk zihniyetinin zdrlmesi esastr.
Grnteki din sava znde bir siyasi savatr. lk bata
havariler, daha sonra birok aziz ve azize, rahip ve rahibenin
byk fedakarlklaryla Roma'nn manevi zihniyeti fethedilir.
Byk Konstantin'le siyasi fetih tamamlanr. Hristiyanlk artk
yeni devletin, Bizans'n resmi ideolojisidir. Batan sona ok
iddetli bir mezhepleme kavgas yaamtr. Bu gnmzde de
hala devam eden bir rekabettir. znde ise farkl snflar ve
etnik yaplarn kar savalar sz konusudur.

Hristiyanln museviliin bir mezhebi olarak gelitii,

museviliin de Smer ve Msr tanr krallarna bakaldran
peygamber geleneinin gl bir gelenei olan brahim
peygamberden kaynakland, Hz. Musa'yla bir ka getii,
Davut ve aya gibi byk halkalardan sonra Hz. sa'yla
anlatld gibi devam ettii, teolojide youn ilenen bir
konudur. Son bir mezhebi de islam olacaktr.
Peygamberlikler zihniyet yan ar basmakla birlikte, siyasi
toplum yanlar gl olan hareketlerdir. Arkaik tanr krallar
klelie kar daha yumuak, katlanlabilir bir sistem aray
iindedirler. Smer ve Msr mitolojilerinden iddetle
etkilenmilerdir. Fakat mitolojilerin birok kurgusunu, tanr
anlayn zamann da etkisiyle modas gemi saymaktadrlar.
Arkaik kleliin olduu gibi srmesini katlanlmaz
bulmaktadrlar. Ayrca tccar ve zanaatkar oluumuna nefes
aldrmak, snfsal gelimelerine zerk bir alan salamak
hedeflenmektedir. Bunun iin gerekli ideolojik malzemeyi eski
mitolojilerde bulmaktadrlar. ehrin alt kesimlerinden geldikleri
iin, krsal alandaki doal toplumda yer bulmaktadrlar.
Gnmzn kk burjuva kesimlerine benzemekteler. Kkl
bamsz bir ideolojileri, yaplar gerei mmkn deildir.
Eklektik bir ideolojileri olaca beklenebilir. Bir nevi orta snf
ideolojisidir kurguladklar zihniyet. Hem alt hem st tabakadan
devirme bir ideoloji sz konusudur. Alt snfn, etnik gruplarn
eitlik ve zgrlk kavramlaryla st ynetici snf ynetim
kavramlarn ekleyerek kendi zihniyet sistemlerini
gelenekselletirmiler, bir farkl kltr haline getirmeyi
baarmlardr.
Gelenein islam versiyonu analitik zekaya daha ok yer
vermektedir. Kral tanr iddiasndan tmyle kopulmutur. Hz.
sa tanrnn olu olarak deil, tanr elisi bir peygamber olarak
tanmlanmaktadr. nsan tanr ayrm ok gl ve yetkince
vurgulanmaktadr. Kutsal Kitap Kuran'n temel iddias evrensel
tanr anlaydr. ok soyut bir tanr tasviri vardr. Bir nevi
evrenin enerjisi olarak alglanmaktadr. Fakat bu kavramn da
ar basan yn toplumsal gereklikle olan ilgisidir.
Merkezileen ve soyutlanan devlet kavramnn tekliiyle yeni
soyut tanr anlay arasnda sk bir ba vardr. 'El'in geliimi
'allah'la en yetkin konuma ykselmitir. Esasta Smer teolojisi
en son aamasna gelmitir. Mitolojik varlklar olarak balayan

tanrlar serveni, her buyruu kesin bir yasa olan allahn

varlyla sona ermitir. Hz. Muhammed'in son peygamber
kavramna bu haliyle yaklaldnda anlalr nedenleri vardr.
Artk yeni dinler iin Smer mitolojisinin kullanlamayacak kadar
ii boalmtr. Dnemin metafizii artk gelitirilecektir. Artan
toplumsal pratik doay daha fazla tanm, doal sreleri
bilimsel olarak tanmlamaya balamtr. Dolaysyla feodal
sistemin zihniyet yaps artk 'dnya ii ayr, din ii ayr'
noktasn esas alma noktasna gelmitir. Tanrnn yeryz
elileri, glgesi, insanln zihniyetine daha uygundur. nsandan
tanrya inandrmak zordur. Tanrnn insan, insann tanr
olamayaca btn gelikin dinlerin vard bir sonutur. Doay
izah tanrsal kavramlarla deil, akl kavramlaryla
gelitirilecektir. Dnyevi ve ahretsel yaam iyice
ayrtrlacaktr. Fakat yine de insann tm hareketlerini kontrol
eden, iyi ve kt amellere karln veren bir tanr anlay
varln gl biimde korumaktadr. Aslnda merkezileen
soyut devlet kurumunun bir yansmas tanr kavramyla youn
i ie geirilmitir.
Hegel, 19. yzylda "devlet tanrnn cisimlemi yeryzndeki
halidir" derken, bu gerei daha ak dile getirmektedir. Kiisel
krallardan iyice kopup soyutlaan ve gl merkezi bir yapya
kavuan devlet kavram ile ok tanrdan tekleen ve gl
merkezi bir konum kazanan tek tanrl din anlaylar arasnda
sk bir ballk vardr. Gerek hristiyanlk, gerek islam bu
ynyle aslnda bir merkezi devlet teorisi gelitirmektedir.
Nitekim daha Hz. Muhammed'in salnda gelien islam devleti
ile papaln tanr devleti bu teoriyi pratikletirecektir.
Feodal zihniyetin dier birok konuda kavram yenilemeleri,
dogmalar eski mitoloji ve Yunan, Zerdt felsefe ve ahlak ile i
iedir. nn eklektizmidir. Cennet cehennem tasvirlerinden
evren anlayna, iyi kt amelden melek cin kurgularna, ibadet
biimlerinden hukuk kurallarna kadar temel kaynaklar Smer
mitolojisi, Grek felsefesi ve Zerdt zgrlk ahlakdr. Bu
zihniyet yaklak MS 4. yzyldan 15. yzyla kadar baat
ideolojik rol oynayacaktr. Temel uygarlk alanlarnda
hakimiyetini srdrecektir. Bata Avrupa olmak zere tm
ktalara yaylacaktr. Ancak 15. yzylda balayan Rnesansla,
yeni bir zihniyet devriminin balamas ile gerileme srecine
girilecektir. Fakat bu ortaa zihniyetinin tmyle aldn

sylemek mmkn deildir. Bata Ortadou olmak zere

varln birok alanda yeni grnmler altnda srdrmeye
almaktadr.
Feodal devlet toplumunun siyasi ve askeri kurumlamas da
benzer bir olgunluk srecini temsil edecektir. Devlet kendinden
son derece emindir. Tanrnn yeryzndeki en kutsal varldr.
Askerleri de allahn savalardr. Kutsallk maskesi iyice
oturtulmaktadr. Birinci kuvvet politik, ikincisi dini temsilci,
ncs asker, drdncs brokrasidir. Devletin temel
kurumlar iyice oturmutur. Hanedanlar gelip gitmekle birlikte,
devlet kurumsal deerinden bir ey yitirmemektedir. Esas olan
hanedanlar deil kurumlardr. Kiiler iin de ayn durum
geerlidir. Yeryz yine hkmranlarn tanr tarafndan
balanm mlkleri olarak dnlmektedir. Kullar buna rza
gstermeli, hatta srekli kretmelidir. Savalara kutsallk
yaftas geirilmitir. Bu, tanrsal dzen adna yaplmaktadr.
Eitlik ve zgrle, insanla bir btn olarak hitap edilmesine
ramen, ganimet ve hara temel smr kurumlardr. Bu
ynyle klasik klelii srdrmektedir. Ordular daha dzenli ve
srekli klnacak biimde hazrlanmaktadr. Maiyet
savalndan kurum olarak orduya oktan geilmitir. Pers,
Helen ve Roma ordu sistemleri esas alnarak, ortaan nicel ve
nitel olarak daha byk ordular kurulmutur. Svari ve kl bu
dnemin ordu simgeleridir. valyelik kurumu, tm hametiyle
dnemini yaamaktadr.
Brokrasi kurumlamtr. Bakanlar ve memurlarn stats
belirlenmitir. Askeri ve ilmiye snflar ayrmlanmtr. Vergiler
salam esaslara balanmtr. Haberleme istihbarat kurum
olarak yaygnlamtr.
Savalar bir retim biimi olarak dnlmektedir. Fetihler
nemli kar kaynaklardr. Yeni topraklarn fethi, yeni artk
rnler demektir. En gl devlet, en iyi savaan ve fetheden
devlettir. Kan ve smr ile beslenme snr tanmamaktadr.
Allah adna sava ancak btn dnyann fethiyle
tamamlanabilir. Bu ise evrensel ve sonsuz cihat anlamna
gelmektedir. Devleti sistemin bundan daha fazla almas,
dolaysyla olgunlamas olamaz. Bymenin son aamasna
gelinmitir. Bu ise, devlet kurumunun tarihsel sre iinde

olgunluk aamasna erimesi demektir. Bir sonraki sre ancak

kriz durumu olabilir.
Toplumsal yaamda kulluk allahtan gelen doal bir durum
saylmaktadr. Kulluk terimi yaamn doutan halidir, sonradan
olma bir ey deil. nsanlar kul olarak doar ve lr. Kulluk
dnda baka bir yaam biimi dnlemez. Bir allah vardr,
bir de kullar. Aradaki melek ve peygamberler emirleri getiren
elilerdir. Sosyoloji diline evirirsek, allah kurumsallam soyut
devlet otoritesini temsil etmektedir. Melekler memurlar
ordusunu, peygamber ve ba melekler ise bakanlar, st
brokrasiyi simgelemektedir. Toplumun ynetilii korkun bir
'simgeler sistemi'yle salanmaktadr. Grnr ynetimle
simgesel ynetim arasnda sk bir iliki vardr. Ynetimin
simgesel yan ile somut yan arasndaki ba zmeden, salkl
bir toplum kavrayna ulalamaz. Toplumun plak ynetimini
anlamak istiyorsak, zerindeki panteon tanr sistemi perdesini
kaldrmak gerekir. O zaman grlecektir ki, binyllardr kutsallk
ad altnda baskclarn ve smrclerin irkin ve zalim yz
gizlenmitir.
Toplumsal kulluk sadece snfsal bir olgu deildir. Despot
dnda o da sistemin tutsadr herkes, tm toplumsal snf ve
tabakalar balanmtr. Kleci sistemden daha derinlikli
gizlenmi bir boyun edirmecilik dzeni vardr. Yumuatma,
sistemin derinlemesi anlamna da gelmektedir. Toplumun
temel paradigmas, ncesi ve sonras olmayan bir kulluk
sistemidir. Ezelden ebede bu iki kavram daha ok olgunluk
dnemi devletine aittir kadar dzen olduu gibi srecektir.
mtihan ve deime yeri te dnyaya ilikindir. Sisteme sadece
fiili kalkma biiminde deil, ruhen ve fikren kar olmak bile en
byk gnahtr. En iyi kulluk mutlak itaat etmesini bilen iin
erdemin, yetkinliin ta kendisidir. Doal toplumda ve olumlu
hiyerari dnemindeki kahramanlk alarnda toplulua en iyi
hizmet eden yaratclar, kulluk anda tanrya efendilere kar
en tehlikeli, gnahkar ve cezalandrlmas gereken eytani
kiilikler olarak lanetlenmektedir. eytanilik kavram olarak
klelii reddeden insan gruplar iin gelitirilmitir. Ortadou
kkenli bu kavram, sistemle btnlemeyen halk gruplar iin
kullanlmaktadr. Bu yzden tek tanrl dinlere girmeyen
Krtlerin doal yaam geleneklerine bal kesimlerine 'eytana

tapanlar' denilmektedir. Bu Krt kesiminin eytan kutsamas

olduka anlamldr.
Olgunluk dneminin kulluk sisteminin gznde dnya her an
gnah ilenecek bir yerdir. Yaamdan kanmak gerekir. Ne
kadar yaamak istersen, o kadar gnaha girersin. Her eyiyle
lme hazrlanmak en mkemmel yaam biimidir. Bu yaklam
doay hi yaklalmamas gereken bir l maddesi gibi
grrken, peinen yaratcl imkanszlatrmtr. Canl doa
anlay kullar iin dnlemez. Aslnda bu sistematiin
douunda dehetli bask ve smr izleri vardr. Bugn bile
Ortadou toplumunun kendine gelememesinin en temel ruhsal
nedeni doaya bu tr yaklamdr. Buna karlk efendiler
dnyas iin yeryznde cenneti aratmayan cvl cvl bir dnya
vardr. Onlar ve ayn adlar rab tayan tanrlar ynetim
kavramlar gayet honut bir biimde yaamlarn 'bin bir gece
masallarna' denk yaamaktadr. Bin bir gece masallar
ortaan olgun devlet sisteminin mitolojik anlatmdr.
Kadnn kafesteki durumunda sadece sesin ve ssn
gelitirilmesi anlamnda deiiklikler vardr. Kleliin inanlmaz
boyutlarda derinletirilip gizlenmesi sz konusudur. Ortaan
kadn cinsiyeti toplumun ikinci byk kltrel krlmasna
uratlmtr. Birinci byk kltrel krlmay kleci devletin
dou aamasnda tanra nanna tar kltrnde
gzlemlerken, olgunlaan sistemin kadna ynelik kltrel
krlmasn Musa'nn ablas Mariam, Hz. sa'nn annesi Meryem
ve Hz. Muhammet'in ei Aye rneinde arpc bir biimde
gzlemleyebiliriz. Artk hibir tanralk izi kalmad gibi,
eytana en yakn bir yer olarak dnlmektedir. En ufak bir
itiraz onu eytann kendisi yapabilir. Ruhunu her an eytana
satabilir. Erkei batan karabilir. Cadlktaki durumu cayr
cayr yaklmasn gerektirmektedir. Kz ocuklarnn canl
gmlmeleri, cinsel batan karmalar, kalabaln talayarak
ldrmesine kadar gidebilen bir katliam kltr sz konusudur.
Toplumda en derinlemi klelik durumu binyllardan beri
szle szle altndan kalklamaz boyutlara varmtr. Sistemin
klelik dzeyi gerekten kadn zmlenemeden anlalamaz.
Her tarafna balanan halkalar, balk paralar, sslenme
eyalar klelik kltrn yanstmaktadr. Dili adeta koparlm
gibi dncesiz klnmtr. Kuru bir ana, erkeklerin diledikleri
biimde kullanabilecekleri bir tarladr. oktan zne olmaktan

km, nesne haline gelmitir. Doal toplumun tanralndan

eser kalmamtr. ocuklarn, genlerin bilge yneticisi
kadndan, erkeklerin etrafnda dnd kadndan eser bile
kalmamtr.
ocuk ve genlerin durumu da daha ok kadna benzemektedir.
Genel kulluk dzeni doal ocuun daha yedi yana basmadan
ruhunu adeta kesmitir. Delikanllk a sistemin olaanst
eitici yntemleriyle drt drtlk bir uydu kiilik retmektedir.
Tm davranlar nceden ayarlanmtr. Kelimeler dzeyinde
bile zgrlk dnlemez.
Bir btn olarak bu dnemi toplumun ruhen, fikren silinmesi
olarak deerlendirebiliriz. Sadece st toplumun 'allah, nal ve
kl' sesleriyle gmbrdeyen sesi vardr. Tm destanlarnn
ldrme ve fethetme zerine kurulu dramatii vardr. Bu tablo
belki abartldr. Ama dnemin ruhsal gereini zne uygun
biimde yanstmaktadr. Arkaik kleliin yerini daha oturakl
klasik klelik sistemi almtr. Devlet ve temsil ettii toplum en
st aamasnda, olgunluk dneminde yaamaktadr. Sisteme
ilikin tm temel kavram ve kurumlar oluturulmutur. Cami,
kilise ve havra her gn sistemin kutsamasn ezan ve anlarla
ilan etmektedir. Bundan sonra gelime gc gsterecek
kapitalist devlet her ne kadar daha gl gibi grnse de,
znde genel kriz srecine girecek toplumun son aamasn
tekil edecektir. Bilindii zere en grkemli dnemlerin ardl
krizli zlmeler dnemidir. Doann bu genel yasas toplumsal
sreler iin de fazlasyla geerlidir.
Dier bir kavramlatrma biimi olarak ortaa, serflik, ky ve
kent kavramlarn fazla kullanmadk. Snfsal tahlil denilen
yntem ve sonular bilindii iin tekrarlamadk. phesiz bu
yntemle de baz gerekler belirginletirilebilir. Serf, kyl,
tccar, kentli, zanaatkar, sanat ve bilimle uraanlar, toplumun
eitli kesimleri olarak kavramlatrlabilir. retim arac olarak
toprak ve zerindeki mlkiyet ilikileri, gelien hukuk kapsaml
ele alnmay gerektirebilir. Topran en nemli retim arac
olduu, kavgalarn, savalarn toprak fethini esas ald, orta
snfn g kazand, toplumsal gelimelerde nemli rol
oynayabilecei nemle ilenmeye deerdir. Fakat bizim
amacmz devletin toplu bir tanmlanmasn esas ald iin,

tabloyu ilgilendirdii ynleri ve ana hatlaryla vermeyi daha

uygun grmektedir.
Ortaa kleci devlet sisteminin zlne yol aan etkenler
esas olarak ierdendir. zlmesi iin dtan yeni etnik
saldrlara, iten yeni dinlere ihtiya yoktur. zln
potansiyelleri ierde yeterince birikmitir. Devlet snrlar iine
alnm etnisitenin st dzeyi, yeni ykselen burjuva orta
kesim, dinsel mezhepler ve ayr kavimler adna bakaldran
kesimler olarak, mutlak devlet olarak dnlen monariye
bakaldracak temel gtrler. Etnisite hareketinin ulusal devlet
talebiyle kentin orta snfnn, zellikle ticaret burjuvazisinin
ulusal snrlar talebi akarak, tarihin en byk dnm
noktalarndan olan ulusal devleti ve kapitalist toplumu
douracaktr. Yaklak MS 15. yzyldan gnmze kadar
gelien bu sre styap toplumu olarak devletin son aamasn
tekil edecektir. Zihniyet ve maddi teknikteki geliim dzeyi,
artk toplum iin devlet tarz en azndan arkaik ve klasik
biimiyle rgtlenmeyi gereksiz, ayak ba bir kurumsal sre
olarak irdeleyebilecektir.
E- Kapitalist devlet ve toplum - Uygarln krizi
Lenin, "genel bunalm dnemlerinde temel mesele devlet ve
devrimdir" derken haklyd. Kendisinden doru bir devlet ve
toplum tanmlamas bekleniyordu. 20. yzylda tm ezilen ve
smrlen kesimler bir peygamber k gibi inanmlard.
Dnce ve eylemlerinde drstt. Yetenekliydi. Doru
tanmlamaya da olduka yaknlamt. Fakat sihirli bir varlk
gibi kendisini tanmlanmaz klmay Lenin'de srdrerek boa
karmay bilen yine devlet olmutur. Tm peygamber, bilge,
filozof ve gnmzn bilim adamlar iin devlet sanki 'kuantum
ikilemi' gibi bir durum sergilemitir. "Olgunun yerini bilirsen
zamann, zamann bilirsen yerini bilemezsin" ikilemi bu. Baz
filozoflar buna 'belirsizlik ilkesi' diyorlar. En gelimi duyarlk
olarak 'bilme' iin bir ilke olabilir. Ben de una inanyorum veya
biliyorum: Bilme anndayken oluuyorsun. Yani bilmeyle oluma
ayn anda olduu iin, yarm bilmekten kurtulma aresini ok
uramama ramen bulamadm. Ama bu, evrenin makro ve
mikro snrlarnda cereyan eden bir ikilemdir. Evrenin en harika
oluumlarnda kendini hissettirir.

Devletin bu ynl bir olgu olduuna inanmyorum. Engels'in

dahiyane sezdii gibi, 'devlet' gn geldiinde krk malzemesi
gibi tarihin p sepetine atlacak eski mzelik malzemelerden
baka bir ey olamaz. Tm talihsizlik gerek sahibinin kim
olduu, nerede ve nasl oluturulduu z gerei tam olarak
bilinmedii iin ve sahip olunduunda ise bambaka bir
gereklie brndnden tr anlalmas zor oluyor. Bylece
sanki bir 'kuantum ikilemiymi' gibi bir grnt yaratyor.
Kapitalizmi yayoruz. Kapitalizmin motor gc ABD de devlete
kresel apta kltme sava amaktan geri durmuyor.
Bahsettiimiz Yzklerin Efendisi'nde yzk yok edilirken,
aslnda byk engel haline gelmi ar iktidara bir eletiri
yapm oluyor. Ama dnyay devlet olarak sarmaktan da geri
durmuyor. Demek ki, sorunsallk tm iddetiyle st toplumun
tepesinde de devam ediyor. Birer valilik gibi olmas gereken
dier devletlerin durumu herhalde daha parlak zmlenmi
olamaz. Devlet konusunda reform dnmeyen hkmet yok
gibidir. in tuhaf, her reform bunalm daha da
iddetlendirmekten teye sonu vermiyor. Son Ortadou
macerasnn da amac 'Byk Ortadou Reform Projesi'dir. Tm
dnyann gndeminde; ama alnan mesafenin ileriye doru mu
geriye doru mu olduu, zm m zmszln daha da
derinlemesi mi olduu tam kestirilemiyor.
Kanmca tm bu belirlemeler ve belirsizlikler temelde ayn
sorundan, devleti tanmlamaya cesaret edemediimizden
kaynaklanyor. Tanm gelitirmesi gereken sosyal bilimcilerin
durumu yldz hareketlerinden insanlarn kaderini bilmeye
alan Smer rahiplerinden daha ileri deildir. Yalnz 20.
yzyln dehet bilanosu tm tarihin sava ve iddet
bilanosundan katbekat fazla iken, aslnda sistemin bir yan
rn olan szde birey ve rgt terrizmine dair ciltler dolusu
yalan retmekten geri durmuyorlar. Sanki tm yaptklar
rgtlenmi iddet olarak devletin anlalmamasn salamaktr.
En iyi niyetlilerin bile tanmlama dzeyleri fili kllaryla tarif
etmekten teye gitmiyor. Yntem ad altnda btnlkl olgusal
gereklii parampara ederek tanmaz hale getirdiklerinin
farknda deillermi gibi duru sergiliyorlar.
in ilgin yan, devletin doru tanmlanmamas devletin bana
da bela olmu gibidir. Kendini bazen gizleyerek, bazen ekici

klarak, oklukla da korkutarak, cezalandrarak tannmaz hale

getiren devlet, toplumsal bunalmn temeli haline gelmitir.
Dnyann her kesinde bunalmn bu niteliini grmemek olas
deildir. Yalnz bana devletin dou beii olan Aa
Mezopotamya'da gncel olarak olup bitenler bile, sanki lanetli
bir gemiten intikam almaktadr. Ylann ba, ok uzun olan
kuyruunu srr gibidir. Kutsal Kitabn diliyle, Leviathan
doduu yerde kuyruundan srarak bizzat kendisi kendisinin
sonunu getirme savan verir gibidir.
Her baskc ve smrc toplumsal sistemde olduu gibi
kapitalizmin douu da devletsiz olmaz. Feodal sistemin
dogmatizmi dinsel nitelikliydi. Arkaik kleliin ise mitolojikti.
Birinde tanr bizzat kral ve hanedann ahsnda somutlam
iken, daha sonrakinde tanr kendini devletin soyut varlnda
grnmez klarak temsil ediyordu. nsanln zihniyet alar
bunu gerektiriyordu.
slam dininin zihniyet yapsnda, MS 12. yzyln sonlarna
geldiimizde, bilim ve felsefe dini dogmatizme yenik decekti.
tihat kaplar resmen kapanp, dogmalarn kalplar cehalet
alar gibi Ortadou toplumunun zihniyetini epeevre
saracakt. Avrupa'da ise MS 12. yzyldan itibaren devirdikleri
Dou ve Grek mirasyla tarihsel bir zihniyet devriminin
temellerini atmaya balayacakt. Hristiyanlk tm bastrma
ynlerine ramen, bir ynden de bilme merakn krklemekten
geri kalmayacakt. Doal toplumun halen canl olan an ve
kalntlaryla hristiyanln yoruma ok ak dogmalarn amak
islam mmetininki kadar zor olmayacaktr. Doal toplumun taze
anlar nasl bir dnem Roma mparatorluu'na yenik
dmediyse, hristiyan dogmatikliine de yenik dmeyecek ve
doa anlayndaki l madde anlayna kar canl, umut veren
doa bakna eriecektir. Kapitalizmin Bat Avrupa'da neden
baarya ulatna dair ok sayda teori vardr. Benim kanmca
en temel neden, dogmatizmin Ortadou'daki kadar kk
salmamas, buna frsat bulmamasdr. Engizisyon kesimi
cezalandrd: Bunlar heretikler (mezhep sapknlar), simyaclar
(bilimin ncleri) ve cadlard (bilge kadn artklar). nn
varl dogmatizmin panzehiriydi. Binlercesi yaklan kllerinden
Rnesans zihniyeti doacaktr.

Zihniyet devrimlerinin en byklerinden olan bu sreten

kapitalist toplum sisteminin douu kader deildi, kesinlik
kapitalizmi iermiyordu. Fakat nasl oldu da bu devrimden
yararlanarak hakim sistem olabildi?
Tarihte zihniyet devrimleriyle toplumsal sistemler arasnda dz
izgisel, kesinlikli balar kurmak, zerinde nemle durmay
gerektiren bir dnce ve inan tarzdr. Bu, Kutsal Kitap'taki
'Levhi Mahfuz' anlaynn bilimsel dnceye yanstlm
biimidir. Halk tabirince 'yazlan baa gelir' dogmatik inanc bu
tarzn ne kadar yaygnlatrldn gstermektedir. Yapmaya
altmz zmlemelerde zenle vurguladmz husus, bu
anlayn hiyerarik devleti iradenin ynetim anlayyla olan
balantsdr. 'Emir' dzenini ilahi yasa olarak topluma
zmsetmeyi esas alan bir yaklamdr. Kanun ve ynetmelik
tasla olarak dnlmelidir. Binlerce yllk gelenek bundan
'altn adan' balayp 'maher' ve 'cennet cehennem'le biten
izgisel bir geliim modelinin ortaya kmasna yol at.
Kadercilik dncesi de bu anlayn gereidir. slam
dnyasnda Mutezilecilerle Levhi Mahfuzcular arasnda alevlenen
bir tartmadr. zgr tartma gereini, ok seenekli zgr
irade tercihini anlamsz klan bu anlayn temeli daha eskidir.
Doast tanrlarn tm olaylar yarattna ve ynettiine
inanlan mitolojik alara kadar gider; felsefi idealizmle devam
eder. Avrupa uygarlnda Rnesansla balayp gnmze kadar
sren biimi ise dzgsel ilerlemeci bir anlaytr. Aydnlanma
srecinin 'ilerlemeye' gl imanyla, marksizmin 'komnizme
zorunlu gidi' inancnn kkeni de aslnda bu dogmatik dnce
tarzna dayanr.
Atomalt, yani kuantum fiziinin kantlad olgular bu dnce
tarznn gcn krmtr. Doasal ve toplumsal gelimenin dz,
kesintisiz bir izgi halinde deil, kaos aralnda, atomalt
dnyasnda zgrlk seenei olan oklu tercihlere ak bir
gelimenin yaand gerei en byk dnce devrimlerinden
biri olarak karmza kyor. Aslnda atomalt fiziine gerek
olmadan da, sezgisel ve kurgusal yoldan da bu dnce tarzna
ulaabiliriz. Tm olay ve olgular dnyasnda zgr tercihe yer
brakan bir gelime gc olmazsa, ortaya kan sonu snrsz
evren doa eitliliini izah edemeyiz. eitlilik zgrlk
gerektirir. Dz izgisel yaklam aynl, dolaysyla seimsizlii
zorlar.

Bu bilimsel felsefi dnce tarzna, 15. yzyldan itibaren daha

da hzlanan ve kapitalizmin zaferiyle sonulanan srece daha
yaratc yaklam mmkn klmak iin bavuruyoruz. zcesi
kapitalizmin zaferi bir kader olmayabilirdi. Kapitalizmin
baarsnn nedenlerini daha doruya yakn deerlendirmek
gerekir. Bizleri etkileyen marksizmin, kapitalizmi ve ondan
nceki snfl toplum biimlerini 'tarihin zorunlu ilerleme hatt'
olarak ilan etmesi, farknda olmayarak, inanlar ve umutlarnn
hilafna, karsnda ok savat kapitalizme en byk katks
olmutur. Bu savunmada dile getirdiim dncelerin znde,
"toplum sistemlerinde, marksizm de dahil, temel dnce
biimlerinin syledii gibi bir zorunluluk ilkesi yoktur" biiminde
bir kanm yatmaktadr. st toplum biimlerine ilikin olsun,
devlete ilikin olsun dile getirilen 'zorunlu gelime' iddialar
binlerce yldr srp gelen resmi propagandalarn izini
tamaktadr. Eskinin kader anlay, gnmzn 'zorunlu
toplum yasalar' ad altnda, bilimsel bir klf altnda
srdrlmektedir.
Toplumsal dnm dinamikleri farkl almaktadr; sadece alt
ve st yaplara dayanlarak aklanamaz. Dnmler ok
karmak etkenler altnda gereklemektedir. zellikle ada
aydnlarn byk ksmn etkileyen diyalektik materyalizmin
dogmatik yorumu, 'reel sosyalizm'in zlnde kantland
gibi gereki kmam, umut balayanlarnda byk hayal
krklklarna yol amtr.
Tarihsel toplum sistemlerini zorunlu yasalarn sonucundan
ziyade, dnemlerin ideolojik, politik ve ahlaki durularnn
mcadele tarzyla bantlandrmak daha zmleyici bir
yaklamdr. nsan bireyi ve toplumu olgularnda yasallk hem
ok esnek hem de hzl dnm sergileyebilme zelliklerine
sahiptir. Fizik, kimya ve biyoloji olgularnda gzlemlenen kat
yasallk ancak fizik, kimya ve biyolojinin snrlarnda geerlidir.
Gerisini insann beyin yaps ve toplum olgusu belirler. Bu
nedenlerle insan ve toplumu kaderci anlaylara balamamak,
zgrleme ans ve olanaklar asndan byk nem
tamaktadr. Gerek pein nyarglar, gerekse kaderci sonulcu
yarglar zgr yaratm dinamiklerine ket vurmaktadr. Sosyal
bilim sz konusu olduunda, sylenenlerin byk ksmnn
hakim toplumsal sistemlerin binyllardan beri szlp gelmi ve
her dnemde farkl klflara brnm olduunu, gnmzde de

bilimcilik maskesi altnda taraf roln oynadn her zaman ve

her yerde gz nne getirmek gerekir.
Bu erevede 15. yzyldan itibaren byk bir hz ve derinlik
kazanan Rnesans zihniyet devrimiyle kapitalist toplum ilikisini
deerlendirmek daha aklayc olacaktr. Bat Avrupa
toplumundaki iki zellik Rnesans zihniyetinin douunda etkili
olmutur. Devlet kltrnn zayfl ve doal toplum
zihniyetinin taze anlar, yaratc zgr dnce iin elverili
koullar oluturmutur. Hristiyanln kat dogmalar bu
koullar durduramamaktadr. Hal Seferleri sonucunda
Ortadou'dan gelen bilgi kltryle, Grek-Roma kltrnn
birleik etkisi ayn koullarla btnleince, Hristiyan
dogmatizminin almas imkan dahiline girmektedir.
Hristiyanln 13. yzyldaki mezhepleme sreci de hem bu
gelimelerin sonucu, hem nedeni olarak rol oynamaktadr.
Dominiken ve Fransisken mezhepleri dikkate deer
gelimelerdir. slamda da bu dnemde benzer
mezhepsellemeler Mutezile, rakiyum bastrlmtr.
Corafi keiflerin salad yeni dnya gzlemlerinin katklar da
nemlidir. ki ynl bu gelimeler, yani devlet kltrnn
zayfl ve doal toplum anlaryla islam ve hristiyanln
olumlu miras musevilik daha kk bir kltr olarak etkilidir
Grek-Roma kltr ve corafi keiflerin sentezi Rnesans
zihniyetini dourmaktadr. Rnesans insanlk tarihinin nc
byk anlama gc olarak deerlendirebiliriz. lki M 4.000
yllarnda Zagros-Toros sisteminin i kavisinde zirveye erien
neolitik zihniyet aamasdr. nsanln uygarla gei
yapabilmesi iin gerekli btn teknik aygtlarn bu aamada
olutuunu gryoruz. Tekerlek, dokuma, ift srme aletleri,
byk kyler, belirginleen diller, etnik yaplar, kahramanlk
destanlar kadn anann byk retken gc etrafnda harikalar
yaratmaktadr. Tanra dini aslnda byk bir zihniyet
ycelmesidir; kadnn retkenliinin kutsanmasdr. Bu
dnemden kalma btn buluntular bu gerei dorulamaktadr.
Halen yldz anlamna gelen 'Star,' dnemin a douran dili ve
kltr olan Aryence'de kadn tanra anlamna gelmektedir.
Alann dili olan Krte'de bugn bile 'ya allah' anlamna gelen
'ya star' nemi byk bir hayreti, azameti ve inan gcn
ifade etmektedir. Bu o kadar eski bir yaratmdr ki, btn Aryen
kkenli dillerde varln deitirilmi biimde de olsa

srdrmektedir. Denilebilir ki, dnyann cenneti ilkin bu kaviste

yaratlmtr. nsanlk retimde, sosyal yaamda yzlerce 'ilki'
yaamaktadr. O dnemin mzik kalplar ve aletleri, halen en
rpertici ve derinden sarsc etkilerini ruhumuza
sarmalamaktadrlar. Buralardan aa Dicle-Frat ve Nil, Pencab
vadilerine yaylnca, bu kltrn Smer ve Msr uygarlklarna
yol atn, bylece zincirleme uygarlk alarn balattn
yaplan aratrmalar gstermektedir.
kinci byk zihniyet dnemi M 600-300 yllarnda Ege
Denizi'nin her iki kysnda gereklemitir. Kleci mitolojiye
kar felsefe ve bilim zihniyetinin byk srama yapt bir
aamadr bu. 'Hikmetler yzyllar' da denilmektedir. O dnemin
Bat Avrupa's aslnda Bat Anadolu'dur. Dou'daki uygarlk
dalgasnn Ege kylarndaki yanksdr. Avrupa'da hristiyanln
oynad rol, Hitit, Med, Msr ve Girit uygarlklarnn birleik
rol oynamaktadr. Burada da devlet geleneinin kkl
olmay, doal toplum kltrnn gl varl, retken gzel
corafya, harikulade deniz ve adalar varl yeni zihniyetin
douunun etkin faktrleridir. phesiz ekonomik olarak Troya
kalntlarndan anladmz byk Dou-Bat ticareti de nemli
etkendir.
Bat Avrupa Rnesansnn temelinde ncelikle bu iki byk
Rnesans yatmaktadr. Toros-Zagros eteklerindeki Rnesans
anlamadan Ege kylarndaki Rnesans, bunu da anlamadan
Avrupa'dakini anlayamayz. Daha da derinletirirsek, ayn
kavisten oluan neolitik Aryen devrimi, kltr ve dilinin M
5000-4000 yllarnda in'den Avrupa'ya, Kuzey Afrika'dan
Kafkasya'ya yaylm olmadan, bu alanlardaki neolitik
toplumlarla daha sonraki uygarlklarn oluumunu anlayamayz.
Tarihin bu ynl zincirleme akn anlamak byk zihniyet
devrimlerini, dinleri ve toplumsal yaplar anlamak asndan
byk nem tar. Bu hususlar unun iin belirtiyorum: Her bir
Avrupal ve torunu iin uygarlk denince en ok Grek-Roma ve
Rnesans aklna gelmektedir. Bir de hristiyanlk. Halbuki bu
alanlardaki gelimeler binlerce yllk uygarlk alarnn dibine
vura vura, etrafn genilete genilete, nn aa aa, stn
ycelte ycelte akan kutsal rmann birer durandan ibarettir.
Rnesans zihniyetinin en nemli zellikleri ortaan yok ettii
insan ruhunu tekrar kazanma, alabildiine ktlenen dnyaya,

doaya dn, dogmalardan kopu ve insan aklna gvenitir.

Bilme tekeli daha Smer rahiplerinden beri devlet tekeline
alnarak glenmenin en temel aralarndan biri klnmtr.
Sadece artrnler, gelikin retim aralar deil, en faydal bilgi
ve tayan sahipleri de hemen devlet kurumuna tanr. Yeni
bilimin zgr alan yaratmasna olanak tannmaz. zgr bilim
alan yeni bir toplum demektir. Kleci devletin doas gerei bu
tr yaplanmalar tehdit olarak grp saldrmasyla ya ele
geirmesi ya da yok etmesi kanlmazdr.
Kilisenin bu dnemde Engizisyonu devreye sokmas anlamldr.
Birey ruh kazanrken zgrlemektedir. Daha ok mezhep
sapknl olarak yarglananlar, din dogmatizmine kar zgr
dnenlerdir. Cad diye tabir edilen kadnlar hristiyanlamam
kimlikleri tadklar iin yarglanmaktadr. Simyaclar ise
mevcut olandan farkl bilgiler aramaktadr. akm da
dogmatizmde gedik aacak niteliktedir. Sanat akmlar yaam
olanca gzellii ile yanstrken, l madde ve doa zihniyeti
almaktadr. Resim, mzik, mimari, edebiyat hem ierik hem
de biim olarak birey ruhunu yeniden ekillendirmektedir. Yeni
ruh ve dnce kazanan birey cvl cvl kabna smayan insan
demektir. Bu bireyle sadece corafya deil, doa da
fethedilmeye (kazanlmaya) allmaktadr.
Dnem ayn zamanda yeni topyalarn tasarlanmasnda tahrik
edicidir. Eski elbiselere slmamaktadr. Fakat maddi koullar
elvermediinden sadece sistemli topyalar kurulmaktadr. Eski
dnyann kasvetli havasna bir daha dnlmek istenilmiyor.
Yeni dnyann kapsn ise nasl aacaklarn tam
bilememektedirler.
Bu aray yeni felsefe ve bilim arayna zorlayacaktr. Eski
dnyadan ne kadar kopu olsa, yenisine o denli almaktadr.
Cusomus dinden felsefeye alrken, Kopernik bilimsel devrimin
kapsn aralamaktadr. Descartes madde ruh ikilemi ile tanry
ie kartrmadan felsefi devrimin temel admn atmaktadr.
Galileo Galilei bilime ly sokarak zincirleme devrim srecine
en gl katky yapmaktadr. Newton ile evren tanrdan
bamsz, kendi yasalar ile devinebilme gcn kazanmaktadr.
15. ve 17. yzyllar aras felsefi, bilimsel ve sanatsal devrimin
kkletii dnemdir. Durmak bilmeyen engizisyon arkna
ramen, protestanlkla kat kilise dogmatizmine bir darbe daha

vurulacaktr. Din bireysel inan konusunda serbestlie

kavuacaktr. Kiliseden kopu znde devlet iktidarndan
koputur. Katolik kilisesinin hem kendisi devlettir hem de feodal
devleti saran, koruyan en byk zrhtr. Kilisesiz devlet
dnlemez. Kilise esasnda devlet adna savamaktadr.
Zihniyet devriminin bireyi zgrletirmesi, devlet kulluunun
zlmesidir. Ayr mezhep grnmnde de gereklese, yklan
feodal devletin meruiyetidir. 18. yzyldaki gelime Rnesansn
kitle temelinin genilemesidir. Zihniyet devrimi, bir avu insann
yeni dnce, umut ve ruhu olmaktan km, kitlesel bir taban
kazanmtr. Tpk yeni bir din gibi hristiyanlk, mslmanlk
kendi kitlesine kavumutur. Bat Avrupa'nn her lkesinde bu
denli zgr bir kitlenin varl, gerek katolik kilise (ruhban)
devleti, gerek krallk devletleri iin byk bir tehdittir. Artk
engizisyonla bu kitlenin hakkndan gelmek zordur. Sava
gereklidir. Yzyl, Gl ve Otuz Yl Savalar bu gerein
ifadesidir. Uyanan Avrupa uluslar karsnda yenik decek olan
katolik kilisesi ve krallk rejimleri olacaktr. 1640 ngiliz, 1776
Amerikan, 1789 Fransz Devrimleri ile ulusal mezhepler ve
devletlerin zafer a balayacaktr.
Devrim tanmlamalarn yeniden gzden geirmek, kriz
srelerini demokratik eilim lehine zmek asndan nem
tamaktadr. Avrupa devrimlerini genel olarak 'burjuva
devrimleri' olarak deerlendirmek, marksizmin dar snf
yaklamnn bir rndr; proletercilik yapalm diye adeta
burjuvaziye sunulmu bir hediyedir. Bunda phesiz diyalektik
materyalizmin dogmatik yorumunun byk etkisi vardr. Bunu
tarihin 'Levhi Mahfuz' anlay ile dz bir izgide kararlatrld
gibi gelitiini varsayan kaderci inancn yeni aa tanm
biimi olarak deerlendirirsek, somut geree daha ok
yaklam olabiliriz. Kendimin de youn etkisini yaadm bu
dogmatizmi amadan, gerein olaanst zengin ieriini
zmleyemeyiz.
Hibir kapitalist snf kitabnda, ne ngiliz-Amerikan ne de
Fransz Devrimi'ne ilikin bir dnce, teori ve program
yazlmaz. Bu devrimlerde rol oynayanlar kendilerini burjuva
snfnn temsilcisi olarak ilan etmemilerdir. Bu devrimlere
katlan kitleler ounlukla yoksuldular ve zgrlk, eitlik
taleplerini ne karyorlard. Daha nceki Rnesans,

reformasyon ve aydnlanma hareketini burjuva snfnn esas

aldn iddia etmek byk abartmadr. Snf olarak burjuvazi
ykselirken tm abas olarak kara dayal sermaye
birikiminden baka bir ey dnmyordu. phesiz kara giden
yolun devlet erkiyle bann bilincindeydi. ktidar etkilemek ve
ele geirmek iin aba iindeydi. Ama elinde bir devrim teorisi
ve pratii bile zel anlamda yoktu. Devrimlerin temelindeki
objektif koullar tarihin uzun bir evriminin rnyd. Sbjektif
eler olarak dnrler ve siyasal aktivistlerin zel bir burjuva
devrim program, hatta partileri yoktu. Eilim halindeydiler.
Baz zenginlerden himaye gryorlard, ounluu da feodal
karakterli, bilim ve sanata ilgisi olan zenginlerdi. ne karlan
talepler genelde hmanist, zgr ve eit bir dnya zlemiydi.
Yazlan tm topyalar kapitalizme ztt. O halde nasl oldu da bu
dnrler ve militanlar burjuva sayld, devrimler de burjuva
devrimleri oldu? Burjuvazinin sre iinde yeni snf olarak
hakim olmak isteyen her gcn yaptn yaparak, iktidar ya
tamamen ya ksmen ele geirerek bunu baardn biliyoruz.
Tm hiyerarik ve devleti glerin 'politika' denilen sanatn
gereklerine dayanarak binlerce kez iktidara gelip dtn,
ama bu gaspn ve smr iin ok elverili aracn kesintisiz
varln srdrdn, en son ykselen benzer gcn de baka
trl davranmayacan iyi bilmek gerekir. Devrimlerin tm
halklarn eseridir. Zaman zaman halklarn eylemine eski veya
hiyerarik devleti gler de katlr. zellikle devrimin zafer
gnlerinde ok akll ve girikendirler. Ezilenlerin taleplerini
istismar etmede ustadrlar. Btn devrimlerde, ister baarl
olsun ister olmasn, benzer abalar hi eksik olmaz. rnein Hz.
sa eylemini dnrken, Bizans mparatorluu kurulsun diye
dnmyordu. zde de imparatorluk kltne karyd. Ama yol
at hareket en entrikac imparatorlara sahne olan bu devlet
formuna alet olmaktan kurtulamad. Hz. Muhammed dnce
ve eylemi ile devirdii Mekke aristokrasinin hem de Ehlibeyt'ini
imha ederek imparatorluk kurmasna Emevilere alet olmaktan
kurtulamad. Hi kimse Hz. Muhammed'in feodal bir
imparatorluk planladn iddia edemez. Benzer yzlerce rnek
gsterilebilir. "O halde halklarn baarl olduu hibir devrim
yoktur" denilebilir. Bu konuyu bundan sonraki blmde daha
kapsamlca ele alacaz ve olgunun farkl zmlenmesi
gereini aklayacaz. Sadece ne halklarn abas boa gitmitir
ne de iktidar sorunu zmlenmitir diyeceiz. Bu savunmann

esas amac bu krdm krmaktr. karlmas gereken en

nemli bir ders de, tahakkm ideolojisinin delinmesi en sert
toplumsal zrh olduunu bilmektir.
Avrupa devrimlerinin en genel zellikleri olan 'zgrlk,
kardelik, eitlik' gibi talepler, tahakkme ve smrgenlie
kar hiyerarinin kuruluundan beri ileri srlen taleplerle ayn
zdedir. Devlet iktidar nasl zincirin halkalar gibi geliim
gstermise, halklarn buna kar hareketleri de kendi zgn
geliim tarihine sahiptir. ki diyalektik olgu iliki ve elikileri ile
srekli etkileim ierisindedir. Toplumsal diyalektiin bu
ikilemini tarihi geliim srecinde zgnlkleri ve genellikleri
ierisinde grmeden, soyut genellemelerle bata devrim
sreleri olmak zere temel toplumsal dnmleri kavramak
ok zordur.
Avrupa'ya zg uygarln temel formlar olan ulus ve kapitalist
toplum iliki iinde olmakla birlikte, birbirlerini zorunlu
klmazlar. Ulus oluumu ile kapitalist toplum biimlenmesi farkl
manta sahiptir. Ayn dnemde ekillenmeleri ayn manta
sahip olduklarn gstermez. Burjuvazinin ulusun nder gc
olarak kendini gstermesi ideolojik, politik ve ekonomik
amalar ile yakndan balantldr. Bu balar ideolojide
'milliyetilik,' politika ve ekonomide 'liberalizm'dir. Her ikisi de
hem devleti hem de halk etkilemek asndan ideal silahlardr;
fiktif-kurgusal olgulardr ve propaganda aralardr. Burjuvazinin
en ok bu aralarla iktidara ykseldiini ve srdrdn iyi
bilmekteyiz. Avrupa'y Avrupa yapan Rnesans, reformasyon ve
aydnlanma hareketlerinde bu slogan aralarnn yeri ok
snrldr. 19. ve 20. yzyla doru geldiimizde ise, bunlar
ortal kasp kavuracaktr. Ezilen, smrlen kesimlerin
'proletarya, komnizm' kavramlar da benzer biimde
kullanlacaktr. z gerei iktidar sanatnda ayn baary
gsteremezler.
unu zenle sylemek istiyorum: Toplumlarn dnmlerinde
nemli krlma ve yeniden yaplanma anlar olan devrimler, 19.
ve 20. yzyln sa ve sol mantk yaplar ile gereki olarak
kavranamazlar. nsanlk adna bu en byk fedakarlk
hareketlerini doru tanmlamak nemini korumaktadr. Sovyet
Devrimi uruna milyonlarn byk fedakarln, zl tarzna
ve sonularna bakarak yeniden tanmlama ihtiyacnn ne kadar

nemli olduu anlalrdr. Son iki yz yln modernlik adna

deryalar kadar acs, kan, iddeti ortaya ktktan sonra,
zellikle II. Dnya Sava'nn dehetiyle iktidar, iddet ve
ideolojik kamuflaj aralar snrl olarak tartma gndemine
geldi.
Kapitalizmin temel snf formu olan burjuva gerekliini bu
erevede anlamak gerekir. Baskc ve smrc yeni snf
demekle zgn bir ey anlatlmyor; tm iktidar snflarnn bir
zellii dile getiriliyor. Burjuva snfnn zgnl;
toplumsalla kar bireycilii, analitik zekay azami kullanarak,
toplumu saran ahlaki rgy hibir iktidar gcnn yapamad
kadar zmedeki baarsndadr. Doal toplum da zlnn
balangcnda toplum aleyhine deer birikimine iddetle
karyd. Biriken deerleri en ok datan, en deerli birey
saylyordu. Birikimin tehlikesinin farkndayd. Hiyerarik toplum
ve devlete geiten sonra birikim mmkn olabildi. Bu da ancak
zel iktidar gcnn varlyla mmknd. Birikim hem bu
gcn kurulmasna hem de bu g tarafndan kullanlmasna yol
aan sreci balatt. Zincirleme reaksiyonun mant byle
varlk buldu. En ok deer biriktirenler en ok iktidar
gcydler. Daha yakndan bakldnda, birikim bir nevi
toplumdan hrszlkt. Deeri toplumsuz dnmek mmkn
olmadndan bu byleydi. Doal toplumun alglamas doru
olmakla en temel ahlak ilkesini de belirlemi oluyordu. Madem
ki tm deerlerin belirleyicisi toplumdur, o halde onun rzas
olmadan kendi kar dnda bireysel ve grupsal birikimler
olamaz.
Aslnda tm savalarda grlen, talan ve ganimet bu anlayn
snfl toplumdaki soysuzlamasdr. ktidar sahipleri birbirlerini
gsz drmek iin deerlerin birikiminden yoksunlatrmay
temel ilke edinmilerdir. Gcn temel kayna konusunda
yanlmazlar. Burjuva tipi snflamann prototipi olan zanaatkar
ve tccar kesimleri her uygarln bandan beri varolmalarna
ramen, hep tehlikeli grlerek kontrole alnmlardr.
Denetimleri srekliydi ve sk sk talana uramaktan
kurtulamyorlard. Toprak mlkiyetine dayanan kleci ve feodal
devlet gc, kle ve serfler dnda nc bir kategorinin
oluumuna hep kukuyla bakarak denetimlerini eksik
etmemilerdir. Uygarlk tarihi kul snfndan baka bir oluumu
doaya aykr buluyordu. Burjuva snf gereine dayal

uygarla kadar sren bu sistemde oturmu bir ahlak ve dnya

gr vardr. Sava ve iktidarn ok temelli kurallar vard.
Kendi iinde kurulan denge binlerce yl srdrlebilir
nitelikteydi. Toplumu ynetmede zor ve hukuk olmakla birlikte,
snrl bir uygulama kapasitesine sahipti. Toplumu esasta ahlaki
rg ayakta tutuyordu. ktidar gcnn ahlak srekli
andrmasna ramen, bu zelliini korumay bildi. Bunda
toplumun hacmi karsnda aznlk konumu da elverili bir zemin
sunuyordu.
Burjuva snf douu ile birlikte bu byk dengeyi ykt. Bu hem
iktidar gc, hem smr gc olarak toplumun
kaldramayaca hacimde bir snftr. ktidar ve smrsn
gerekletirmek iin tm toplumu istismar etmek zorundayd.
Marksizmin hakl olarak onu son iktidar ve smrc snf
olarak ilan etmesi bu nedenleydi. Snf olarak geliebilmesi
toplumun srekli datlmasndan geer. Bunun iin en bata
temel korunma rgs olan ahlakn toptan yrtlmas gerekir.
Temelinde doal toplumun eitlik ve zgrlk duygusu olan
ahlak yrtlp atlmadan kapitalist toplum oluamaz. Marks'n
Komnist Manifesto'da arpc olarak ifade ettii "burjuvazi
eskiden kalma ne varsa hepsini sildi sprd" deerlendirmesi
doru olmakla birlikte, bu devrimci bir eylem deil, ykc ve
toplum kart bir eylemdir. Toplumu savunamaz duruma
getirmek devrimci bir hareket deil, olsa olsa insanlk kart bir
harekettir. Burjuvazinin elinde iktidar ve smr gc,
toplumun barna szm bir kanser hastaldr. Yaygnlaan
bireysel kanser, AIDS vb hastalklarn bu toplumsal kanserle
ban tespit etmek iin bilim adam olmak gerekmiyor. Hobbes,
kapitalist toplumun dou koullarnda iktidar (devlet) ihtiyacn
tanmlarken, "insann birbirinin kurdu olmasn nlemek" olarak
deerlendirir. Bu tersinden doru bir saptamadr. Kapitalizm,
insan insann kurdu yapmak iin iktidarn kurar. Modern
gereklikte insan sadece birbirinin deil, tm doann kurdu
kesilmitir. Azami kar ve birikim peinde koan, azgnlatran
g olan iktidara konduktan sonra, bu snf istismar iin toplum
ve doa iinde geriye ne brakabilir?
Marksizmin olduka zmledii deer, kar, emek, paylam,
emperyalizm, sava gibi kavramlarn kapitalizmdeki ilevini bu
erevede anlamak daha reticidir. Din kitaplarnda geen
mahere yakn 'deccal gelecek' tabiri bu snf gerekliine

olduka denk gelmektedir. Hibir hakim toplum sistemi bu denli

toplumun temellerine ve doal evresine kar bir saldr ve
tahrip gc olamamtr. Ulusal olgudan rk milliyetilii ve
faizmi, doaya hakim olma olgusundan ekolojik felaketi, kar
olgusundan muazzam isizlii douran burjuva snf gereklii
artk kendini yeme aamasndadr. Her geen gn z niteliklerini
yitirerek yok olmaktadr. Kendisine kardevrimi proletarya deil
kendisi yapmaktadr. Yeni toplumsal zaman bu snfsal
gerekliin srdrlemez, dolaysyla zlmesi temelinde
ancak kendisini kurabilir.
Savunmamz tez niteliinde olduundan, kapitalizmin
kendinden nceki sistemleri kendine katmas, devletlemesi,
bilim ve sanat iktidara balamas, emperyalistlemesi, dengesiz
gelimesi, savamas bata olmak zere, temel sreleri ileme
pozisyonunda deildir. Her biri ayr kitaplara konu olabilecek bu
srelerin temel mantn iletmektir nemli olan.
Snf tanmmz baka boyutlarda da gelitirebiliriz. Reel
sosyalizmi zmesi, ulusal kurtulu hareketlerini ve devletlerini
yedek gc haline getirebilmesi, sosyal demokratlar
kullanabilmesi nemli bir ilevdir. Bilim ve teknolojiden insan
toplumuna en gereksiz konularda bile reklamlarla kendisine kar
retmesi, spor ve sanat etkinliklerini bir uyuturucu rolnde
kullanabilmesi, proletarya ve aydnlarn kendine isyanc
konumdan kartarak kendine i iin yalvartmas, kutsallk adna
ne varsa hepsinin iini boaltmas, Rnesansn cvl cvl canl
dnya imgesinin yerini robot bakna terk etmesi yeni hakim
snf gerekliimizin maharetlerindendir.
Kapitalizmin iktidar yapsna tad yeniliklerin banda
kurumsal niteliinin derinlii gelmektedir. Kiiye balanm
iktidardan iktidara balanm kiiler, partiler, hatta toplumlar
sistemine geilmitir. ktidarn grnmez, soyut nitelii
gelitirilmitir. Bunda ideoloji, politika ve ekonomi katl ilevlere
sahiptir. Ulus kavramndan tretilen milliyetilikle tm bir ulus
iktidarn kendisine ait olduuna inandrlmtr. znde hibir
zaman iktidar ulusun olamaz. Her yerde ve her zamanda etnik
gruplarn, hanedanlarn, uluslarn aznlk kesimi iktidarn gerek
sahibidir. Fakat yle bir sistem yaratlr ki, en alttaki ezilene
kadar her birey bir anlamda kendini iktidar sahibi klmak
durumundadr. En alttaki bir ailede en yoksul bir koca kars

karsnda kendini 'kk imparator' rolnde rahatlkla grebilir.

Kar da zincirleme tarzda ocuklarna kar bu rol oynar. Ya
ocuklar? Onlar byrlerse ayn sistemi oynamaktan baka ne
yapabilirler? ktidarlama zincirinin byle kurulmas sistemin bir
zelliidir.
Partiler de birey gibi iktidara gre kurulmutur. Devleti
topluma, toplumu devlete tamak temel ilevdir. Toplumun
kendisi devletin klnmtr. Devlet en grnmez tanr gibi
toplumun bana, her tarafna binmitir. deolojinin yaratt
iktidar zihniyeti belki de en byk yalanlatrcdr. Politika
sanatnn ilevi toplumda bahsedilen kendini devlet sahibi
sanma, hizmet gereine inandrma, znde politik demagojinin
en gelikinini sunmaktr. Politika yle sanld gibi iktidarlama
arac deildir. ktidar savunma, yayma, kalclatrma aracdr.
Demokrasiye kar politikann rol zellikle byledir. Politika
sanat kadar demokrasiyi inkar ettiren baka bir olgudan sz
etmek zordur. Ta Atina dneminden beri politikann
demokrasinin inkar olduu bilinmektedir. Ekonomi her
zamandan daha fazla iktidarla btnlemitir. Ekonomi ynetimi
bir politik ekonomidir. Ekonomi silah ile hizaya getirilemeyecek
bir birey ve grubun olamayaca bir a yaanyor. Parann
skemeyecei bir deer, elde edemeyecei bir g yoktur
deyimi bu an en gzde slogandr.
ktidarlamann zne ilikin tanmlamay ulus devlete ilikin
daha da gelitirmek mmkndr. Ulus devlet eski alardan
kalma rahip, hanedan, dini devlet adlandrmalarnn ada
biimidir. ktidarn zne vurulan damgalardr. Kapitalizmin
geliim aamasnda ortak dil ve geleneklerle evrili bir snr,
ideal birikim iin tercih edilen corafi byklklerdir. Kutsal
vatan anlay deil, elverili kar, birikim alan kavram esastr.
D rakiplerine kapatlan bu alan sermaye birikimini gvene
almak, iktidarn glendirmek iin idealdir. Milliyetiliin
douu bu maddi gelimenin sonucudur. Laiklikle dnyalama
dini zihniyetin gerilemesi yeni bir ideolojik rtye ihtiya
gsterir. Milliyeti ideoloji ulus olgusu ile balants nedeniyle
hzl gelime gsterir. znde eskinin etnik airet duygusunun
daha gelitirilmi bir biimi olarak dnlmesi gereken
milliyetilik, ortak etnik duygu ve dinin yerini tutan bir inan
hizmeti gsterir. erde farkl etnik, mezhep, din vb ideolojik
unsurlar, dardan ise dier benzer olgu ve toplumsal

sistemlere kar bask ve smr balatlnca, milliyetilik st rk

anlayna brnd. Bir zamanlarn stn din anlay yerini
stn ulus rka brakt. Bilimsel zihniyetin aydnlatt toplumu
milliyetilik tekrar din gibi karartmaya balad. 19. ve 20.
yzyln milliyetilikle ykl zihniyeti, kutsal sava anlay gibi
toplumlar her tr iddet ve savaa kaldrmaya en elverili
meruiyet arac rol oynad. 17. ve 18. yzyllar nasl
younlukla uluslarn dou yllar ise, 19. ve 20. yzyllar da
milliyetiliin ahland dnem oldu. Devlet iktidarnn en
zirvesine II. Dnya Sava'nda ulaan milliyetilik a, yol
at ykmla kapitalizmin genel ve sonul krizinin de balangc
oldu. Milliyetilikle insanln bir arada yryemeyecei
anlald. Sistemin erkenden bunalm ana girmesi sadece
gcn yitirmesi anlamna gelmez. Daha kural tanmaz,
azgnlama tehlikesine yol aar.
1968 bakaldrlar sistemin en kapsaml eletirisidir. ster reel
sosyalizm ister faizm biiminde total bir otorite anlayna
erien kapitalizm srdrlemezliini bylece kantlam
oluyordu. Srdrlemezlik, kriz demektir. nsanln yaad
budur. Kaos da diyebileceimiz bu sre Rnesanstan farkldr.
Rnesans feodal toplumunun krizinden k iken, kapitalizmin
1970'lerde iine girdii sre kaostur. Ne tr yenilikler ve
farkllklarn kacan verilecek mcadelelerin nitelii ve gc
belirleyecektir. Dikkat edilmesi gereken, bu srecin temel
dnya grne paradigmasna getirdii deiimdir.
Toplumun i yapsndaki tm ahlaki deerlerin zl,
milliyetiliin tm zihniyetleri doldurmas ve dardan ekolojik
tahribatn sonular robotumsu aynlk, gri, zevksiz, umutsuz,
inansz, amasz bir dnya grn yaygnlatrr. Stres,
hiddet, nefret, iddet, ar gdsellik, bireysel yalnzlk,
toplumsal deersizlik, tamamen kara kilitlenmi iliki mant,
vefadan yoksunluk, hmanizme ilgi duymama, ar bencillik,
yaamn giderek kutsal anlamn yitirmesi, krizin hakim
psikolojisini ve sosyal atmosferini oluturur. Kkl yeni araylar
ancak bu tr ortamlarda boy verir. Bunalmn kalc nitelii bunu
gerektirmektedir.
Kapitalist iktidarn emperyalizm ve ulusal, snfsal bask sistemi
dnyann tmn katlayacak bykle tarihte ilk defa ular.
gal edilmedik yer kalmamtr. 19. yzyln sonlarnda bu
gereklik yaanr. Ulusal, snfsal, etnik, dini, cinsi temelde

tahakkm, eritme ve hatta jenosit tarihte en yaygn aamaya

ular. nsanlarn en ok birbirlerinin kurdu olduu adr.
mparatorluk pratii asndan bakldnda da ABD ile sonul bir
aamaya gelinmitir. Son imparatorluk andayz. Teorik
adan bu ynetim, devlet iktidarnn bir ehir, bir lke, bir ulus
snrn ama, tek kiide younlama ve srekli yaylma,
durdurulma ve gerileme, ykl aamalar biiminde cereyan
eder. Toplum sistemine yerlemesi zincirleme etki yaratr. Her
yeni iktidar daha ncekinin izleri zerinde imparatorluk olmaya
zorlanr. M 2350'lerde yazl tarihte bilebildiimiz Smerlerde
Akad slalesinden balayan bu tarihsel sreklilik, gnmzde
ABD devletinde Bush'un slalesi ile devam etmektedir. in
ilginci, ilk imparatorluun doduu alanda son imparatorluk
atma halindedir. Demek ki burada bitkilerin kendi kkleri
zerinde kuruma ilkesini dnebiliriz.
mparatorluk gereinde tam bamsz devlet, ulus, toplum
anlayna yer yoktur. Daha dorusu tam bamszlk idealize
edilebilir. Ama ok ender uygulama zelliine sahiptir. Egemen
realite, hakim imparatorluk erevesinde bamllktr. Dzeyler
farkl olabilir, ama gerein hakim biimini deitirmez. Yaklak
4350 yldr toplumsal yaplar zerinde etkili olan imparatorlukta,
hegemon devletle dolayl veya dolaysz bamls olan en yakn
mttefikinden en nemsiz uydu devletine kadar irili ufakl birok
iktidar grubu mevcut snrlar iinde bamllk halindedir. En
bamsz geinen ulus devlet esasnda ulusta aznlk anda
bu gereklik daha da geerlidir. Hegemon gten tam
bamszlk, milliyetiliin bir toplumu etkileme, politik iddias
ve oyunudur. Hegemon demek en gl zihniyet, iktidar, sosyal
ve ekonomik yapyla askeri gce, bilim ve teknie sahip olmak
demektir. ABD'nin varl bu tanma denk dt iin
gnmzn birincil hegemon gcdr. Ama sistemin tm
krizinin, onun ynetili tarznn ve sonulannn da en sorunlu
taraflarndan bata gelenidir.
Sistemin toplumsal zelliklerini en ok da kadnda
zmlemenin retici deeri yksektir. Batan sylenmesi
gereken bir husus da, herhangi bir toplumsal olguyu kendi
bana siyasal, toplumsal, ekonomik, kltrel vb ayrmlar
altnda incelemek ciddi sakncalar ierir. Tarihsel bir btnlk
halinde srekli oluumu yaayan toplumlarn tm alt ve styap
sistemleri bir saatin paralar gibi btn halinde alr. Ar

paralara blme hastal, Bat bilimciliinin olgu btnln

yitirmek zelliinden kaynaklanr. Bilimsel olarak da gerein
kavranmasn nemli oranda zorlayan bu yaklam kullanrken,
btnsellii gz ard etmemek ok nemlidir.
Kadn adeta tm sistemin bir zeti olarak grlmeli ve yle
zmlenmelidir. Kapitalist toplum nasl tm eski istismarc
toplumlarn devam ve zirvesi ise, kadn da tm bu sistemlerin
kleletirici etkisinin zirvesini yaar. En eski ve en younlam
hiyerarik ve devleti toplumun bask ve smr cenderesinde
biimlenen kadn anlamadan, toplumu doru tanmlayamayz.
Etnik, ulus ve snf kleliinin doru anlalmasnn yolu kadn
tanmndan geer. Sosyal bilimin adeta mzrak uvala
smazken azck bilim konusu yapmaya alt kadn
konusundaki incelemeler 20. yzyln son eyreine mahsustur.
Feminist hareket, evre, sava ve iktidarlarn korkun ykm
tarih ve egemenliin cinsiyeti karakterini dndrtmeye
balamtr. Bu husus bile, en objektif olmas gereken sosyal
bilimler de dahil, tm bilimsel yapnn cinsiyeti karakterini
gsterir. Bilim cinsiyetidir.
Pozitif olarak kadn yorumlamay sonraki blme brakrken,
kapitalizmin geleneksel klelie ne getirdiine bakalm.
Kapitalizmin en bata zgrlk getirmesinin sistemin zne ters
olduunu iyi belirlemeliyiz. Kapitalizm gelenekleri yrtt iin
kadnn etrafndaki zincirler de paralanmtr iddias aldatc
yan yksek bir arptmadr.
Tahakkmc sistemlerin zgrlkle ilikisi, nasl daha kaba ve
ince yntemlerle srdrlebilir biimindedir. Adna ok ak
destan dzlen kadnla en kaba ve irkin klelie maruz kalan
kadn ayndr. Kadn kafese erkek hakimiyetindeki eve alnan
kanarya misalidir. Belki sevimlidir, ama tutsaktr. Ku
brakldnda nasl arkasna bakmadan uar giderse, eer kadn
biraz bilinlenir ve gidecei zgr bir yeri olduunu bilirse,
kaamayaca ev, saray, zenginlik, g ve insan kiilii yoktur.
Hepsinden kama potansiyeli vardr. Hibir varlk kadn kadar
tutsakla zgr gelimenin objektif ve sbjektif koullarn
bastrma ve yok etme mahkum edilmemitir. Tm toplumsal
tahlillerin tutmamasnn, plan ve programlarn yrmemesinin,
insanlk d gelimelerin ortaya kmasnn da kadnn klelik
dzeyiyle balants vardr. Bu nedenle kadn zm,

zgrl ve eitlii salanmadan, hibir toplumsal olgunun

yetkin zm ve zgrlk eitlii salanamaz.
Kapitalizmin sisteme eklemesi ile ortaya kan kadn
grnmn metalatrma dzeyinde grmek geree daha ok
yaklatrabilir. Klasik klecilikte kadnn pazarlarda en ok alnp
satldn iyi biliyoruz. Bu durum cariyeler biiminde feodal
klelikte de yaygnca srdrlmtr. Burada satlan btn
olarak kadndr. Balk, siyasi rant bu ilemin aile iine kadar
yansm biimleridir. Kapitalizmde ise kasap misali gvde
paralara ayrlarak her ksmna fiyat bime gibi unsurlar
eklenmitir. Sandan topuklarna, gsnden kalalarna,
gbeinden cinsel organna, omuzundan dizlerine, belinden
baldrna, gznden dudaklarna, yanandan boynuna
paralanp deer biilmeyen hibir yeri kalmam gibidir. Ne
yazk ki ruhu var m yok mu, varsa ne eder sorusu akla
getirilmez. Beyince de o ezeli 'eksik akll'dr. zel ve
genelevlerin zevk veren metasdr. ocuk makinesidir. En zor
ilev olan ocuk dourma emekten saylmaz. ok zor bir i olan
ocuk bytmenin hibir creti yoktur. Tm nemli ekonomik,
sosyal, siyasal, askeri kurumlarda yeri numunelik deerindedir.
Reklamlarn vazgeilmez malzemesidir. Cinsiyeti en ok
metalatrlp piyasaya sunulan yegane varlktr. En ok svg
ve dvg konusu yaplandr. Ak yalanna en ok alet edilendir.
Her eyine karlandr. Kadnca konumas iin zgn bir dil
deyim, ses dzeni biimlendirilen kimliktir. nsanca arkadalk
yaplamayan insandr. En deme erkein bile yannda saldr
duygusundan vazgeemedii insandr. Her erkein zerinde
kendini imparator sand nesnedir kadn artk.
Tanm daha da zenginletirilebilir. in ilgin yan, bu kadar
olumsuz zellikleriyle bezenen bir kimlie kar erkek egemen
toplumun onunla rahat yaayabileceini sanmasdr. Demek ki,
ok uysallam bir kle saylmaktadr. Aslnda onurlu bir erkek
insan iin bu kadar olumsuzlua rgtlenen bir olguyla
ortaklaa yaamak mthi zor ve alaltcdr. Her ne kadar
Eflatun kadn devlet ve toplumdan tmyle dlad iin
eletirilse de, yaklamnda bu alaltc zellikler etkindir. Birok
filozofta olan bu hususu doru okumak gerekiyor. rnein
Nietzche'de bu zelliklerle ortak yaamak kiiyi kesinlikle bozar.
O halde neden kadn dknl toplumlarda ok gldr?
nk bu toplumlar drlmtr de ondan, erkek

drlmtr de ondan. Bu, kleliin geiken zelliinden

ileri gelmektedir. Bu kadar yararl bir kle, klelie altrlan
insanlar iin elbette en ok aranan ortak olacaktr. Dolaysyla
batrlan kadn, batrlan toplumdur; drlen erkektir. Byle
baa byle tarak. zcesi kadnlk olgusu yetkince
aydnlatlmadan, doal toplumun zgr ana kadnl ile snfl
uygarln zgr bilinli kadnl btnletirilmeden, dengeli
ortak yaam arkada yaratlamaz. Bunun e benzeri erkeklik de
yeniden oluturulmadan bu birliktelik salanamaz.
Toplumsal alandaki kapitalizmin oluturma, ynetme tarzn
birok olguda, zellikle erkekte, ailede, ite, memuriyette, yine
eitim, salk, hukuk ve benzeri birok alanda gzlemleyebiliriz.
Aile iin ksa bir tanmlama yaparsak, hiyerarik ve devleti
toplumun temel kurumu olan bu ocak sistemin hcresi, en
kk molekldr. Tepedeki imparatorun ailedeki yansmas
'kk imparator'dur. Toplumdaki kleliin yansd esas
tezgahtr. Ailedeki klelik toplumsal kleliin temel
gvencesidir. Sistem adeta her gn, her saat ailede yeniden
retilmektedir. En ar ykn de aile ekmektedir. Aile
hiyerarik ve devleti toplumun uysal eeidir. Srekli
binilebilir, kendini tatabilirsin. Genelde dalan kapitalist
sistemin en arpc izdmn ailede yanstmas aralarndaki
bu sk balantdan dolaydr.
Kapitalizmin ekonomisi demeye pek gerek yoktur. Kapitalin
kendisi ekonominin zdr. O esasta en istismarc, vahi
rekabetli, kar iin her eyi gze alabilen sistemdir. Toplumun
metalatrlmayan hibir olgusu yoktur. Metalatrlan toplum,
elden karlmak istenen toplumdur. Bylesi bir toplum yaam
mrn dolduran, dolaysyla bitirilmesi gereken bir dzendir.
Bilim ve sanatla sistem kendi mrn uzatmak iin olaanst
aba iindedir. Sanldnn aksine, bu aba bilim ve sanat
(teknik dahil) gelitirmek iin deildir. Bilim ve sanatn
olaanst gelimi gcyle kendi bitmiliini srdrmek
iindir. Yaamnn sonlarna gelmi bir hastann iyiletirilmesi
iin tm bilim ve tekniin imkanlarnn kullanld bir ilgileni
tarzn andrmaktadr. Bilim ve sanat, sistemlerin bu
srelerinde, kaosunda daha ok yeniden yaplanr ve yeni
yaanabilir sistemlerin oluturulmasnda vazgeilmez belirleyici
rol oynar.

Kapitalizmin tarihteki yeri tahakkmc sistemlerin sonuncusu

olmasndan ileri gelir. Hiyerarik toplumdan beri gzenekleri
olan sistemin, Rnesansn at zgrlk ortamndan
yararlanarak baat duruma gelmesi, tm potansiyelinin aa
kmasn da beraberinde getirir. Hem ierik hem de biim
ynnden daha fazla gelime aamas olas grnmemektedir.
Toplum ve doann istismar edilmedik yan kalmamtr.
Yaplanlar niceliksellii amamaktadr. Toplumun bu kadar ar
oynanmasna dayanmas, iddetin atomun patlatlmasna kadar
ei grlmemi boyutlardaki uygulanmndan ileri gelmektedir.
Hibir sistem iddet ve savala bu denli i ie yrr olmamtr.
Toplum ve birey rodeo atna binmi misali hareket etmektedir.
lerleme yok, sadece inip kma var. Bireyde de mevcut hakim
toplumsal koullarn almamas halinde yenilik aray, umut,
yn bulma, yaratc yetenek olma tkanmtr. Sistemin devlet
yurttal anlam ve yap olarak zl halindedir.
Biimsel adan ABD nderlikli kapitalizmi aacak yeni topraklar
ve toplumlar dnyamzda yoktur. Avrupa sistemin byk
tahribatnn zeletirisi srecindedir. Sonuna kadar yle gitmek
durumundadr. Latin Amerika'da ikinci ABD olmann ne tarihsel
ne toplumsal koullar mevcuttur. Kaderleri ABD'nin sonuna
baldr. Afrika daha geriden benzer konumdadr. Okyanus
kylarnn bats, in, Japonya en ok sistemin srdrlmesinde
ABD'ye yardmclk yapabilir. Yeni yaratc bir kapitalizm iin ne
iddia ne de olanaklar vardr. Onun en iyi uygulayclar
olabilirler. Rusya,-Sovyetler yenilgiyi stratejik olarak kabul
etmi, ABD yardmlaryla ilerlemeyi yeni politika olarak
benimsemi durumundadr.
Geriye belal Ortadou kalyor. Ortadou'nun corafya ve
kltr ile sistemin ba belas olmas tesadf deildir.
Toplumun kk hcreleri buradadr. Uygarlk balatclar ve
srdrclerinin kkleri buradadr. lahlar buraldr. Er ge
evlat baba ocana dnecek, evdeki hesaplar yeniden
grlecekti. ABD'nin misyonuna yarar bu rol 'Byk Ortadou
Projesi' ile artk uygulama safhasna girmitir. Giderek
younlaacak iliki ve elikiler kaostan neyin kacan
belirleyecektir. imdiden sylenebilecek olan, Ortadou'daki
gelimelerin sistemin sondan zle doru gitmesiyle ilgili
olduudur. Onun iin ok nemli ve doru zmlenmeyi
gerektirmektedir. elikilerin krlma noktalar, kaosun

younlat alanlardr. Bu alanlar da ounlukla yeniliklere

rahim grevi ve beiklik rol oynarlar. Smer rahip
tapnaklarnn kalntlarnda daha nce dourduu uygarln bu
sefer mezar m hazrlanmaktadr?
II. Blm : Demokratik ekolojik toplum
A- Toplumda komnal ve demokratik deerlerin tarihsel
z
Sosyal bilimin en temel eksikliklerinden biri, tarih boyunca
doalnda diyalektik bir ikilemi yaamas gereken hiyerarik ve
devlet balaml toplumlarn dier ucunu partneri
gstermemesidir. Sanki tarih elikisiz, hakim toplumsal
sistemin izgisel geliiminden ibarettir. Her olgusal gelimede
gzlemlendii gibi, tarih boyunca hiyerarik ve devletli toplum
da zdd rolnde olan doal toplumsal deerlerle eliki halinde
geliir. Onunla beslenerek byr, geliir, eitlenir. Doal
toplumun gcn kmsememek gerekir. Bu toplum ana kk
hcre rolndedir. Nasl ki kk hcreden dier tm doku
hcreleri doarsa, doal toplumdan da dokusu niteliindeki
kurumlar doar. Yine nasl dokulardan organ ve sistemler
doarsa, doal toplumun ilkel kurumlarndan ilkel hiyerarik
kurumlar da dier gelimi organlar ve toplumsal sistemleri
doar. Doal toplum bastrlabilir, geriletilip kstrlabilir, ama
asla yok edilemez. nk o zaman toplum olmaktan klr.
Sosyal bilimin bu tespiti yapamamas byk eksikliktir.
Hiyerari ve devleti besleyen, doal toplumlarn milyon yllara
dayanan oluum gereidir. Diyalektik ikilem baka nasl
doabilir? Toplumsal analizleri dar snfsal veya ekonomik
aralarla yapmak, gerein asli, temel esini batan itibaren
dta brakmak demektir. Bu byk hata, yanlg ve yanl
yaplmtr. Hele marksizm gibi iddial bir yaklamn komnal
dedikleri doal toplumu sanki mr binlerce yl nce bitmi, yok
olmu bir sistem gibi alglamalar bu olumsuzluu daha ok
krklemitir.
Doal toplum hibir zaman bitmedi. Ztlarn beslemesine
ramen tkenmedi. Kendini hep var edebildi. Etnisite, kle ve
serflerin dayanaklar olarak, ii snflamasnn almas ve yeni
toplumun ykseldii zemin olarak, ldeki ve ormandaki gebe

toplum olarak, zgr kyl ve ana varlkl aile olarak, tm

tahriplere ramen toplumun yaayan ahlak olarak varln hi
eksik etmedi. Sanldnn aksine toplumun ilerletici motoru
sadece dar snf mcadelesi deil, komnal toplumsal deerlerin
byk direnmesidir. Snf mcadelesini inkar etmek doru
olmaz. O sadece tarihin dinamiklerinden biridir. Baat rol
oynayan, hep gezgin orman, da, l gebesidir. Form olarak
yaadklar etnisite kabile, airet, halk hareketleridir.
Etnisitenin binlerce yldr her tr amansz saldrlara ve doal
zorluklara dayanarak ayakta kalma gcdr. Yarattklar
direnme kltr, destanlar, dilleri, saf, soylu insani deerleri,
ahlaklardr.
Kapitalizmin krizinden hangi sistemlerin kabilecei en ok
tartlan sorunlardr. I. Dnya Sava sonrasnda da kriz
yaand. Bolevik Devrimi, Lenin'in bu ynl zmlemesine
yakndan baldr. kinci byk dnya sava krizin bitmedii ve
sreklilii karakterini yanstyordu. Kapitalizm kendini toparlad.
kinci byk bilimsel teknik devrimle olduka srama da yapt.
Ksa sreli bu klar, sistemdeki kriz atlann dallanmasn
engelleyemedi. 1970'ler sonras, Sovyetlerin zlyle birlikte
sistem krizi hafifletmek urada kalsn, daha da arlat. Sovyet
deneyiminin objektif olarak sistemin ykn hafiflettii
kantlanmt.
Bu srete kriz zmlerinin sistem kartlaryla neoliberal
yorumlar tekrar canland. Neoliberalizm gerekten gemiin bir
karikatr m? Yoksa iddia ettii gibi 'kresellik' ad altnda
gerek bir yenilik mi? Bu tartma tm hzyla srerken, reel
sosyalizm krizinin ardndan halklarn alternatifi daha da kendini
dayatt. Sistemin ABD, AB, Japonya arasndaki gerilimi, kuzey
gney atmas ve artan toplumsal kutuplamalar nereye
gtryordu? evre, feminizm ve kltrel arlkl akmlar, yeni
aktrler olarak devreye giriyordu. nsan haklar ve sivil
toplumun zmleyici deeri daha da artyordu. Sol habire
kendini yenileme abasndayd. Bir yandan Davos Zenginler
Kulb tartmalar, dier yandan Porto Allegre Fakirler Kulb
tartmalar nasl bir dnya ngryordu? Tartmalarn s
dzeyi gn kurtarmaktan teye gitmiyordu. Sistematik, teorik
ngr her iki tarafta da eksikti. Program, planl hareket
snrlyd. zcesi toplumun zgrlk eitlik yanllarnn krizden
baarl k iin ne bilgi ne de yaplanmalar yeterlilik

gsteriyordu. Modern tarihin emekiler ve halklar adna yaad

1848, 1871, 1917 devrimleri bata olmak zere, ok sayda
devrim dalgalarn kendi sularna ekebilen liberalizmin bir daha
neoliberalizm adndaki szde yeni sularnda boulmak
istenmiyorsa, bu sefer benzer hatalara dlmemeliydi. Gerekli
olan doru bilgi gc ve toplumun yeniden yaplanmas, baarl
formlarn bulabilmesiydi. zellikle elikilerin her geen gn
younlat, krizler ve atmalarn lgnca yaand
Ortadou'da, halklarn seenei anlam bulabilmeli ve yapsall
aydnlanmalyd. 11 Eyll krizi denen ve en derin komplosal
nitelik arz eden yeni ABD hamlesine halklar kendi seeneklerini
hazr tutmalydlar. yle bir seenekler demeti ki, bir daha
kkl yanlgya dmesinler. Sistemin rm yaplarna yama
olmasnlar. Tarih mtevaz, ama ciddi yanltmayan yant
bekliyordu. Denenmi, umut vermeyen tekrarlara kaplarn
iyice kapatyordu.
Bu savunmamda uzun sre cevabn aradm bu sorulara yant
bulmay temel grev bildim. Hem mutlaka layk olunmas
gereken, yetkin ve uygulanabilir zm bekleyen Krt halknn
ar yaam gerekleri, hem de nclk etmekle kendini sorumlu
tutan PKK hareketinin yaad sorunlar, baarl zm iin
anlam gcn ve yapsal aralar bulmam gerekli klyordu. Bu
sorumluluu kendimde bulurken, halkmzn ahsnda ulus tesi
tm halklarn seenei adna hareket etme gereinin tamamen
farkndaym. Eskinin dar 'yurtseverlik ve enternasyonalizm'
anlayn aan bir hmanizm ve doa evren bakn tm
yaklamlarmn temeline aldm. Demokratik ve ekolojik toplum
zerinde dnceler bu amala tartma ve deerlendirmelere
sunuldu.
ncelikle yantlanmas gereken bata gelen soru, teorik
erevemizin nasl olmas gerektiine ilikindir. Teorisiz olmak
nasl bir sonu dourur? Eksik ve yanl teoriler nereye gtrr?
Yetkin ve amaca uygun teorik bir erevenin zellikleri neler
olmaldr?
Moda deyim olmakla birlikte, znde doru olan 'bilgi toplumu'
anda yaadmz sylenir. Bu deyimle kastedilen, gerekli
bilgi gc olmadan, deil toplumsal dnm gibi anlam ve
yaplanma sorunlar kapsaml olan olgular, sradan olgularn bile
zm ve ynetimi gtr. El yordamyla zmeye, yrmeye

almann sonucu ise ounlukla hsrandr. ansa bal bir

baar ise er ge sahibini yenilgiye gtrme riskini her zaman
tar. Allageldik yry, yaam ise gerek yaamn giderek
anlam yitimidir. Gerek yaam sadece yry deil, ivmeli
yrytr.
Dolaysyla kriz toplumlarnda, yetkin ve amaca uygun teorik
perspektif tarafndan aydnlatlp ynlendirilmeden, temel
dnm abalarnn boa kmas ve ters sonu vermesi gl
olaslktr. Tarihin bu tr dnemlerinde byk dnce
younluklarna tank olmamz yaanan gerein bu tr
zelliinden ileri gelir. Uygarlklarn ortaya k, yeni
sistemlerin oluumu ncesi ve sonrasnda byk dnce ve
inan ekollerine tank olmamz yine ayn nedenledir.
20. yzyln muhalif geleneine damgasn vuran marksizmleninizm olduu iin, ska zerinde durmamz gerekir. ahsen
de bizi en ok etkileyen bu anlayn temel yanln bulmadan
yol alnamayaca, zerinden 70 yl gemeden de anlalmalyd.
Demokratik ve ekolojik toplum olarak kavramsallatrmaya
altm sistem anlaym, temel olarak devlet iktidar dnda
oluturmay teorik yaklammn z olarak koyuyorum. Sadece
kapitalist sistemin iktidar anlay dnda deil, tm devletli
toplumlardaki klasik hiyerarik devlet iktidarlarnn dnda
zm aramak, teorik perspektifimin zdr. Sanldnn aksine
bu yaklamn topik deil, son derece toplumsal gereklie
bal bir teorik yaklam olmasn mcadelemin en nemli
kazanm olarak gryorum. Kiisel ve toplumsal temelimin
benim teorik gce ulamamda rol olmakla birlikte, esas etken
tarihsel toplumu tm sistematik yaps iinde anlayabilmemdir.
Anlayabilmenin altnda ise, yaadm mcadelenin zellikleri ve
sorumluluk sahibi olmay baarabilmem yatmaktadr. Byk
dinlerin ve dnce ekollerinin oluumunda onlarca yl sren
inzivalar, zindanlar, ihanetler ve aclarn yeri tartmaszdr.
Doal toplum deerlerinin, etnisitenin, yoksullarn varlk
savalar da bu dnce yapsnda vazgeilmez yere sahiptir.
Tarihi siyasal iktidarn etrafndaki nemli olaylarn kronii olarak
kavramann tarihsel temelimiz olamayaca aktr. Ancak
sistemin btnlkl kavranmas ve ders alnmasnda deeri
olabilir.

Esas almamz gereken tarih, hiyerarik ve snfl toplumsal

gelimede zt kutbu yaayanlarn tarihidir. Tm resmi siyasi
tarihler bu tarihin varlndan ya hi bahsetmezler ya da bir
anari grubu, hikmeti olmayan kalabalklar, amalar iin her
istismara layk srler olarak grrler. Kuru, soyut, idealist
olduu kadar zalimce duygusal bir anlaytr bu tarih. Tarihimiz,
doal toplumdan balayp hiyerariye ve siyasal iktidara kar
duran etnisite, snf, cinsiyet mahkumlarnn her tr dnce ve
eylemlerine dayanarak anlam bulabilir.
Teorimizin tarihsel temelini byle tanmlarken, dier nemli
boyutu toplumdaki bilme gcnn en st snrn kapsamas
gereidir. Doru tarih anlaymz bilmenin en st snrlaryla
btnletiremezsek, gelecee ilikin anlama gcmz ve
yaplanma tarzmz yetkince belirleyemeyiz. Tm sistemin
bilme kapasitesini bilmenin ufkuna alamayan bir teorinin eksik
olduunu ve kart teorilerin ufku iinde erimekten
kurtulamayacan temel ideolojik mcadele gerei olarak
anlamalyz.
Demokratik ve ekolojik toplum sistemine ilikin teorik
erevenin byle konulmas ilk admdr. ini ne kadar doldurur
ve pratiini gelitirirsek, geliecek olan sistem o kadar daha
zgr ve eit olacaktr. ngrlebilir ki, bu ynl gelien bir
sistem ne eskinin hiyerarik ve klasik devleti sistemidir ne de
yenik, ezilip smrlen toplumun kleci sistemidir. Doayla
srdrlebilir diyalektik ilikiyi kurmu, kendi iinde tahakkme
dayanmayan, ortak yarar dorudan demokrasiyle belirleyen
ahlaki bir sistemdir.
Toplumsal varln oluumundaki komnal nitelik, biime deil
ze ilikin bir husustur. Toplumun ancak komnal tarzda
varln srdrebileceini kantlar. Komnal niteliin yitirilmesi
toplum olmaktan kmakla zdetir. Komnal deerlerin
aleyhindeki her gelime toplumdan bir takm deerlerin kayb
anlamna da gelir. O halde komn halindeki yaam temel
yaam biimi olarak deerlendirmek gerekidir. nsan tr
varln bu yaam biimi olmadan srdremez. Bu gerei u
yanl kanlarn anlalmas iin srarla vurguluyoruz: Uygarlk
sylemine gre toplumu yaatan, ycelten hiyerari ve iktidar
deerlidir. Gerisi gdlmesi gereken srdr. Denebilir ki, bu
anlay en eski olduu kadar zihinleri en ok igal eden ilk

byk ve sistematik yalandr. Toplum bu ideaya inandrldka,

aleyhine olan sreci de merulatrm olmaktadr. Bu ylesine
gl bir ideadr ki, gnmzde de buna kanmayan neredeyse
yok gibidir. Komnal dzenin toplumun varolu tarz olmasna
ramen, yaatan ve ycelten deerin hiyerarik ve iktidar
gcne mal edilmesi, zlmesi gereken elikilerin banda
gelmektedir. Toplumsal tarihin arptlmasn salayan bu
sylem tarih, edebiyat ve politika bata olmak zere tm
styapnn da temel anlay normu oluyor. Sonunda toplumun
gerek varolu tarz dilsiz, sylemsiz bir nesneye dnyor.
lkel topluma 'ilkel' demekten kurtulmadka, sosyal bilimin
btn tespitleri yanl zerine bina edilmekten kurtulamaz. Kk
hcre benzetmesine yine bavurmalyz. Tm eitlilik kazanan
hcrelere gre ana hcre ilkel olabilir. Ama bu ilkellik, gerilik,
anmas gereken anlamda bir ilkellik olmayp, ilke, esas
anlamnda bir ilkelliktir. Komnal toplum deerlerine bu ynl
bakmadka, dier tm kurumlarnn analizi kksz, kendi
bana ciddi anlam yoksunluu iinde deerlendirilecektir.
Demek ki toplumsal mcadelede tutarl olmak istiyorsak,
ncelikle toplumun varolma tarzna saygl olmal ve gereki
bakmalyz. En radikal ada toplumcularn sadece
zmlemelerinde deil pratiklerinde de komnallikten ka
var. Kendisi zel, dncesi komnal demek bir aldatmacadr.
Bu, kapitalist sistemin toplumu ahlaktan yoksun brakmasnn
bir sonucudur. Neredeyse 20. yzyln sonlarna kadar etnisit,
kabile, airet, halk sosyal bilimin dnda gibi grnd. En az
siyasal iktidar kadar etnisiteye deer vermeden, toplumsal
sorunlara anlam vermek ve doru zmlere gitmek olas
deildir. Komnal zn formu en younluklu olarak etnisitede
ifade bulur. Etnisiteyi ortadan kaldrdmzda toplumdan geriye
ne kalr? Daha dne kadar marksizm de dahil tm ada
dnce ekolleri etnisiteyi ilevi olmayan, arkaik bir form olarak
deerlendiriyorlard. Komnal z daha da ireti, gerilie zg
bir nitelik gibi yanstlyordu. Bireycilik ne kadar ne karsa,
toplumsal deerlere hakim olursa o denli nemli, onurlu saylr
oldu. Sosyal bilimciler rahiplere gre ok olumsuzdurlar derken,
ok nemli bir husustan bahsediyoruz. Toplumun nde gelen
uurlusu olarak rahip, dnp inand gibi toplumla toplum
iin yaar. Bilgisinin doruluu temel kstas deildir. Toplumun
komnalliine ball esas kstastr. 'Sosyal bilimci' ise,

bilgisinin doruluu ne olursa olsun, toplumsal komnallii esas

almaz. Bir teknik eleman gibi yaklar. Felaket de byle balar.
Genelde tm bilimciler, zelde sosyal bilimciler toplum
komnalliinin kutsalln tanyp lmne bal kalmadka,
hakl olarak 'byk ahlakszlar snf' olarak adlandrlmaktan
kurtulamayacaklardr. Toplum komnalliine bal olunsayd, ne
sava ve iktidar ne de smr ve istismar yaanan boyutlara
gelirdi. Atom bombasn hangi toplumsallkla izah edebiliriz?
Komnal toplumun en kritik gelime aamas, hiyerarik
yapsallamaya urad eiktir. Biriken toplumsal tecrbe
anlam zenginliine, buradan da dile, simgelemeye doru bir
seyir izler. Totemik dinle bu sre kutsanr. Dinin nemi,
toplumun kendine ilikin ilk kimlik roln oynamasndan ileri
gelir. Bu, ilkel bilin halidir. Bilincin bu biimindeki kutsall,
toplumsal yaamn bizzat kendisinden ileri gelmektedir.
Hayvans primat yaamdan kopu, ilk nemli anlam farkn da
beraberinde getirir. Farkn yenilii sarscdr. lk olma
zelliklerini barnda tamaktadr. Toplumsal pratik nemli tm
admlarnda heyecan verici gelimelere yol amaktadr. Bu
durum artan bilintir. Bilin dillendirmeyi, dil de adlandrmay,
adlandrma ise simgeletirmeyi ieren sretir. Bilin sreci
pratik retkenlik iin hayati neme sahiptir. Onsuz ayakta
durmak giderek zorlar. Bilinsiz yaamann kalitesizlii annda
anlalr. Kalite, niteliksel gelime, bilin farkllamasyla at ba
gider. Din olgusu tm nem ve kutsalln yaamn bu kritik
devresinden almakta, kendi iinde batan itibaren bir elikiyi
barndrmaktadr. lk toplumsallamann bilin, kimlik ifadesi
olduu iin onsuz yaam zordur. Dier yandan kutsalla,
tabusalla el srmeme, dokunmama, yasak alan ilikin bir
dizi kural beraberinde tad iin ileriye ynelik tutucudur.
Yeni bilin unsurlarna kapaldr. Bu zelliiyle gelimeye ket
vurur. Bundan da daha balangcndan itibaren ok dinlilik
zorunlu hale gelir. ok dinlilik, ok tanrlk bilin farknn
artmn ifade eder. Olumludur. Dinde balangtaki her eyi
ruhlarla animizm izah etme toplumsal paradigmann, doal
bak asnn bir sonucudur. Olumludur. Giderek en byk ruh,
oradan tanrsalla gei toplumun zgnlk, kimlik
kazanmadaki younlamasnn simgeletirilmesidir. Tanr ilk
bata topluluun kendisidir.

Hz. brahim'in tanr esinindeki yk ilgintir. Bilindii zere, Hz.

brahim; Nemrut, Babil-Asur tanr krallar panteonuna tanrsal
grup bakaldrmak ve put krmakla tarihin en etkileyici zihniyet
devrimlerinden birine nderlik eder. Fakat nderi konumunda
olduu brani bran kelimesi daha sonra Msr srecinde 'tozlu
insanlar' anlamnda taklan bir lakabn kalntsdr kabilesi bir
gn bile tanrsz olamaz. Bu tanr daha ilkel dnemin totemi de
olamaz. nk putulua devrimsel bir bakaldr yaplmtr.
Yeni imgeyi yaratma ise gtr. Yeni bir anlam zenginliini
gerektirmektedir. zcesi radikal bir din deiikliini
gerektirmektedir. Mutlaka dnemin dinsel, tanrsal sisteminden
etkilenecektir. Ama yenilie de zorunluluk ve kendisiyle tad
zgrle iddetle ihtiya vardr. Peygamber sisteminde
geleneksel bir duru olan inziva sreci, anlam younluuna
erimeyi amalar. Zihinde uyanan yeni dncelere, onun
kavram ve ekillerine ilham, esin, vahiy denilmektedir. Vahiy
daha ok soyut tanr sesidir. Soyutluk, put dzenindeki geri
anlam dzeninden daha ileri bir anlam dzenine srama
yapldn gsterir. Bu sreci yaayan brahim, kendi dininin
temellerini atacaktr. Muhtemelen yaam sorunlarnn ok
sktrd bir srete inzivay yaarken, geleneksel sese karlk
verir. brahim der ki, "sen kimsin!" Sesin sahibi, "ben yah-weh"
der. Anlam "Odur," sesin sahibi anlamna gelmektedir. in
daha da ilgin yan, "va hev" kelimesi Krte'de de "odur"
anlamna gelmektedir. branice'nin dil kkenine ilikin yaplan
incelemeler, Krte'nin temelindeki Aryence'den ok
etkilendiini gstermektedir. brahim kltnn Urfa yresinde
ok gl olan, hatta dou alan da diyebileceimiz
peygamberlik geleneinden geldiini gz nnde
bulundurursak, bu gelimenin kkeni daha da aydnlanabilir.
Yre, Aryen ve Sami kltrnn en ok kart alandr.
Dolaysyla branice'deki Sami-Aryen karmakl, yeni doan
dinsel kltre de yansm olmaktadr. Bilindii zere Yah-weh,
sonra Yahova olur, Yahova'dan da Yahudi'ye gei salanr.
srael ve allah ise, bu gelimenin Semitik kltrndeki
yansmann sonucudur.
Bu ksa parantez ii ayrnty anlatmamzn nedeni, komnal
toplumdaki gelimenin ok iyi bildiimiz bir rnekle daha iyi
anlalmas iindir. Geerken konuyla balantl sosyolojik bir
yaklam da 'allah' konusunda verelim. Yzyllardr beyin ve
yrekleri uratran bu kavramn kkeninde Samice 'el' kelimesi

vardr. 'El' bir tanrsal figrdr. Muhtemelen M 2000'lerde

Semitiklerin Kenaniler kolundan tretilmitir. Kenan kabileleri,
yar l, yar ovalk alanlarnda gebelik halinde yaadklar
dnemde soyut tanr anlayna daha yakndrlar. Gebe
topluluklarnn yaamna hkmeden yerleik bir rmak, da,
tarm arazisi pek yoktur. Doa yeknesaktr. Yer ve gk engin bir
boluk gibidir. Kabile bu durumda tek varlk gibidir. Hiyerarik
duruma gelince, eyhlik kurumu geliir. eyh, kabilenin ihtiyar
bilgesidir. Peygamberlik kurumunun oluumundan daha
ncedir. Bir nevi Semitik amandr. Peygamberliin
ncllerindendir. Otoritesi geliince byk sayg, kutsallk
deeri kazanr. Kabilenin adeta beynidir. Kazand saygnlk ve
kutsallk kavramlatka dinselleir. Kabile totemliinden soyut
tanrya gei aamasnda 'ycelik' kavram geliim kaydeder.
Bunun karl 'el'dir. Gnmzdeki Arapa'da da 'ala' ykseli
anlamna yakndr. brani kabilesi Kenan illerinde bugnk
srail-Filistin yerleik yaama geince, yerel kltrnden
etkilenmek durumundadr. Daha nce gelitirilen tanr
'yehova'ya denk gelen 'el' kkenli 'elohim' kavramna geilir.
Elohim'den de sre iinde allah kavramna geilir. Toplumun
gelimesi, glenmesi ve eliik zellikler kazanmasyla
balantl olarak allah kavram da sadelikten, 'el'den, ycelikten,
Hz. Muhammed zamannda karmak bir yklenie geer.
Doksan dokuz sfat kazanr. Toplumsal kurum ve kavramlarn
toplu, nemli kutsal zelliklerini bundan daha arpc yanstan
sosyolojik bir modeli, nosyonu bulmak zordur.
unu da ekleyelim ki, allah toplumsal gelimenin hafzasnn
figr gibi yanstarak inkar ettiimiz gibi kaba bir
deerlendirmenin yaplmas yanltr. Aksine bu kavramn
zellikle brani kabilesindeki geliimi, toplumsal yasallktan fizik,
kimya, biyolojik yasalla kadar sramasyla bugnk bilime
kadar anlam gc kazanmtr. Kozmos ve kuantum derinliine
ve yceliine kadar ulalmtr. Gen ve canl hcrenin zm ve
yapmnn eiine varlmtr. Dolaysyla allah kavramnn doru
zm gerek tanrsalln bir lsdr. Ve bu ly bu
kadar ak koymamz, dinin nasl yorumlanmas gerektiine
ilikin de arpc bir rnektir. Gerek kutsallk, gnmz iin
doru sosyolojik zmlemelerden geer. Yoksa halk ynlarna
hibir anlam iermeden sadece kuru bir ezbercilikle 'allah'
haykrtmak, gemiin 'putuluundan' daha tehlikeli bir allah

inkarcldr. Lanetlenip almas gereken toplumsal

gerekliimizde bu, ezbercilie dayal 'soyut putuluk' olmaldr.
Din sosyolojisi toplumsal gereklii yanstmaktan uzaktr.
Epistemolojinin (bilme bilimi) toplumsallkla bann yetkin
kurulmas, zmlenmesi gereken bir sorundur.
Sosyolojinin mevcut durumu en basit konular bile zmek
zorunda brakyor.
Komnal toplumun doasn zmeden, sonraki gelimeleri
doru ele alamayacamz srarla vurguluyoruz. Nasl ki
hidrojen atomunu bir proton ve elektronlu zmeden hibir
elementi zmenin gereki olmayaca doruysa, toplumun
kk yaps iin de komnal topluluu kavramadan toplumsal
olgunun eitliliini anlamlandramayz; eksik bir anlatm,
dolaysyla yanl bir toplumbilim ortaya kar. Mitoloji, teoloji,
fantastik bir toplum anlay verdi diye, yamal boha misali bir
sosyoloji de kafa kartrp yormaktan teye sonu vermiyor. Bu
da iktidarn daha da ban alp lgnlamasna yol ayor.
nk komnaliteyi zmeden, iktidar zemezsin. Hiyerarik
ve devlet iktidarnn ykseldii zemin komnalitedir. Hiyerari,
kavram olarak, kutsaln ynetimidir; bilge yalnn otorite
kazanmasdr. Dou aamasnda ilevi olumludur. Genlere yol
gstermek, komn klan sevk ve idare etmek gelimenin ileri bir
aamasdr. Bilgenin bu iten yarar ise, yalln skntlarn
kolay amaktr. evresine toplanan genlerden yetenekli olanlar
tecrbesinden yararlanarak daha da baarl olabileceklerini
kavramaktadrlar. Dini yorumculuun ilk rnei olarak aman
da yakn bir mttefik olabilir. amann giderek din alanndaki
szc olmas, rahiplie dnm anlamna gelir. Erkek
genlerin av ustal bir efin etrafnda onlar askeri bir maiyetin
prototipi haline getirir. Rahip-ef-bilge ittifak ykselen
hiyerariyi ifade eder. Henz devlet kurumsallna
ulalamamtr. likiler kiiseldir. Evcil-ana etrafndaki g
giderek dalmaktadr.
Komnal toplumun yaratc gc ana, bu yeni l ittifaka kar
byk mcadele verir. Tm tarihsel kalntlar bu aamann
gl bir biimde yaandn gstermektedir. Neolitik toplumda
M 10.000-4.000 zirveye ulaan evcil-ana a, ataerkilliin
douunu ifade eden aman-ef-bilge ittifakyla alr. Smer

mitolojisindeki nanna-Enki, Marduk-Tiamat ikilemi bu tarih

ncesi a simgelemektedir. Sradan bir mitolojik yorumlama
bu gerei aydnlatmaktadr. nanna, tarih ncesinin gl ana
simgesidir; srarla 104 uygarlk arac, kavram ve yasas
anlamndaki 'me'lerinden bahsediyorr. Tanr Enki'nin (ilk
ataerkil soyutlama) kendi z yaratm deerlerini aldn
belirtiyor. Destann en heyecanl blm olarak Uruk'tan
Eridu'ya, kendi kentinden Enki'nin kentine gidii, bin bir abayla
'me'leri ele geirip kar, bu byk mcadelenin yansmasdr.
Babil destanndaki Marduk-Tiamat ekimesi daha ok otorite
zerindeki mcadeleyi yanstr. Anaerkillikten ataerkillie
geiin acmaszln mitolojik dille yanstmaktadr. Bu
destanlarn ikinci, nc versiyonlarn Msr uygarlnda sisOsiris, Greklerde Zeus-Hera, Hitit ve Urartu uygarlklarnda yine
benzer ikilemlerde grebiliriz.
Mitolojiden rendiklerimizi dinlerden, zellikle tek tanrl
olanlarndan da karabiliriz. Musa'nn Hz. brahim
geleneindeki katks, kadn kesinlikle zapturapt altna
almasdr. Hz. brahim'de kadn henz tam alaltlmamtr. Hz.
brahim-Sara ikilemi eit gce yakndr. Hz. Musa-Mariam
ikileminde ise, bacs rolndeki Mariam acl bir yenilgiye
mahkum edilmitir. Gcnn son kalntlarn da
kaybetmektedir. Hz. Davut ve Sleyman'da ise, kadn tek tarafl
bir arzu nesnesidir. Herhangi bir otoritesi gzkmemektedir.
Kadn ykselen krallklarn keyif zevk nesnesidir; soy srdrme
aracdr. Ara sra Ester, Dalila gibi ahsiyetler ksa da, bunlar
istismar arac olmaktan teye rol oynamazlar. Hz. sa-Meryem
ikileminde Meryem'in azndan tek bir kelime duymuyoruz.
Adeta dili kesilmitir. Gnmz kadnna gelite dev bir admdr
hristiyanlk. Hz. Muhammed-Aye'de ise bir trajedi vardr.
ocuk Aye ykselen feodal islam otoritesi karsnda byk bir
ikayetidir. Tarihiler, "yarabbi, beni kadn olarak
douracana ta paras yapsaydn daha iyi olurdu" diye
yakndn naklederler. ktidar oyununda peygamberin en
sevgili ei de olsa, hibir sonu alamayacann fkesiyle
sylenmi bir bedduadr bu sz.
Hiyerarinin ataerkil toplumun esasta anaerkil gle
atmasndan g ald halen yaanan etnisite toplumlarnda
da bolca gzlenmektedir. Kadnn bu yenilgisi zerine toplumsal
formunda byk krlmalar grlmektedir. Eskiden kendisi seici

iken, artk mal gibi alnmaktadr. Erkei etrafnda rgtleyen,

fakat otoritesini kaptrmamak iin uzun sre direnen kadndan,
geriye iradesini yitirmi, erkek tercihine raz edilmi bir kadn
figr, kimlii kalmtr. Bu srecin kolay gemediine ilikin
dier bir rnei, ana tanrayla evlenen kral aday erkeklerin,
kutsal evliliklerin her yldnmnde kutsal bir trenle kurban
edilmesinde grmekteyiz. Birok toplumda ansna rastladmz
bu trenler, kadnn otoritesini kaybetmemek iin uzun sre
direndiini simgelemektedir. Kurban trenleri simgesel olarak
erkein otorite kazanp kadna hkmetmesini engellemeyi
dzenlemektedir. Marduk-Tiamat atmas M 2.000'lerde
Smer toplumunda, bu srecin kadn aleyhine sonulandn
yanstmaktadr. Uygarlk srecinde M 2.000'ler sonras
Ortadou kkenli tm toplumlarnda buna benzer rneklere
rastlamaktayz.
Hiyerarik toplum balangta gelimede olumlu rol oynasa da,
giderek ya dalma ya da devletlemeyle sonulanmak
durumundadr. Devletle ilkel komnal toplum arasndaki gei
aamasdr. Fakat gcn toplumsallamasndan almaktadr.
Uzun sre derinliine ve yz yze yaanmas, bu otorite
biimini zellikle etnik gruplarda zirveye vardrmtr.
Kadnlarn, genlerin, etnisitenin dier yelerinin boyun
edirilmesini esas salayan hiyerarik ataerkil toplumdur. En
nemlisi, bu otoritenin salanma tarzdr. Otorite yasayla deil
ahlakla yrtlmektedir. Ahlak anlam olarak toplumun uyulmas
gereken kural gcdr. Bu g zorla deil, toplumsal varln
srdrlmesinde hayati rolnden tr gnllce
yrtlmektedir. Dinden fark, kutsallk yerine dnyevi
ihtiyatan kaynaklanmasdr. Din de phesiz dnyevidir. Ama
kavramlarn sihirli yan ve en eski oluumu onu kutsalla daha
fazla brndrmektedir. Daha soyut ve trenseldir. Ahlak ise
daha gnlk, dnyevi ve gerekli pratik kurallardr. ie
olmakla birlikte, ahlak srekli dnya ilerinin ynetimini
dzenlerken, din inan ve te dnyalar kavrayna yant
getirmeye abalamaktadr. Din ilkel toplumun teorisiyken, ahlak
pratii oluyor.
Toplumun ynetilmesinde bu iki kurum devletleme aamasna
kadar yeterli olmaktadr. Toplumun tre, gelenek ve inanla
yrtlmesi dnemi de denilebilir. Hala gl olan, toplumda
ahsilik deil, komnlk zelliidir. Komniteye ballk, en ok

onun dini ve ahlaki yapsna uyumla salanmaktadr. Uymama

toplumda kargaa ve kriz demektir. Bu da dalma ve imhadr.
Dolaysyla din ve ahlak bu dnemde ok gl inan ve
uygulamalardr. Herhangi bir kii din ve ahlaka uymad m,
mevcut topluma en byk ktl yapyor demektir.
Toplumun buna tahamml zordur; en ar bir cezayla karlk
vermek durumundadr. Ya toplumun dna atar, ya da kat bir
eitime alr. nemli olan komnal zelliin bozulmamasdr.
Halen dinlerde gzlemlenen baz kurallar ve ibadetlerin yerine
getirilmemesinin en byk gnah kesilmesi komnitenin
gcn yanstmaktadr. Komnal iliki zelliinin tanrsalln
vurgulamaktadr.
Gnmzde dine ilikin bir deerlendirme yanl olduu halde
younca ilenmektedir. O da dinin kiisel bir mesele olduudur.
Din kiisel deil, toplumsal olgunun ilk kavramsal, ahlaksal ve
ynetim biimidir. Hiyerarizm, kutsaln ynetimi anlamnda bu
gerei ifade etmektedir.
Komnal toplumun hiyerariyle atmas sreklidir. Biriken
maddi ve manevi deerlerin topluma yeniden dnmesiyle daha
da tekellemesi iin dini ve ahlaki kurallarda atallanma boy
vermektedir. Ataerkil toplumun deerlerini yanstan dinsel
olguda soyut ve tek tanr kavramna doru bir gelime
yaanrken, doal toplumun anaerkil otoritesi ok tanral
anlayla direnmektedir. Evcil ana dzeninde emek, retim ve
herkesi yaatmak iin gerekeni verme kural esastr. Ataerkil
ahlak birikimi merulatrp mlkiyetin yolunu aarken, komnal
toplum ahlak birikimi ayplamakta, buna ktln kayna
gzyle bakmakta ve datlmasn tevik etmektedir.
'Cmertlik' kavramnn kkeni bu olguda yatmaktadr. zel
mlkiyete kar kolektif mlkiyeti korumaya almaktadr.
Toplumdaki uyum giderek bozulmakta, gerginlik artmaktadr.
Bu elikinin zmn ya eski deerlere geri dnmekte ya da
ite ve dta gcn trmandrmakta grmektedir. Bask ve
smrye dayal iddet ve savan toplumsal temeli byle
olumaktadr.
Maddi ve manevi deerlerin etrafnda byyen hiyerari
gruplar, dalmamak iin srekli ve kskanlkla otoritenin
kutsanmas, mlkiyetin hakll zerine sistematik abaya
girerler. Daha dank ve kk topluluklarn bu gce

dayanmas zordur. Ancak ezilen klan ve kabilelerin, srekli

gleriyle zgrce varlklar korunabilecektir. Gebeler yalnz
avclk ve toplayclk iin deil, daha ok komnal deerlerinin
yklmamas iin llerin, orman ve dalarn derinliklerine doru
byk tarihsel bir yrye geerler. Srekli ve zgrlk
sevdasn barnda tayan bu yry, tarihin en nemli
devinim glerinden biridir. Kendilerini koruma gerei, klan ve
kabileyi airet olmaya doru zorlar. Airet sadece biyolojik bir
byme deildir. Hiyerariye kar bir nevi direnme
formasyonudur. lk aamada airet bnyesindeki otorite olumlu
nitelikte olup, ahlaken de destanlarla, mzikle srekli vlr.
Airetin ba, airet varlnn ve zgrlnn simgesi
konumundadr. Onun ahsnda airetin zihniyeti, onuru,
gvenlii temsil edilmektedir.
Bu elikili srecin varaca aama, kalc zora dayal kurumsal
otorite olarak devlettir. Devletin douu, toplumlarn tarihinde
ikinci byk aamadr. Tm retim, sosyal yaam, iktidar ve
zihniyet yapsna kkl deiimler getirir. Dzensiz kabile ve
airet atmalar, birikim ve mlkiyeti srekli ineyip
andrd iin, bulunan kar are otoritenin gce dayal
kurumlamasdr. amandan rahip, bilgeden kral, eften
komutan domutur. olguda da kii geici, kurum sreklidir.
Yerleiklik sreci ky ap kent aamasna varmtr. Ky
toplumunda balangta komnal dzen egemendir. Ky neolitik
toplumun temel yaam yeridir. M. 11.000-3.000'lere kadar
sren tarmsal devrimin kutsal mekandr. Komnal toplumla
hiyerarik toplumun uzun sre beraberliini de temsil eder.
Aalk, beylik henz yoktur. Evcil-anann grkemli onur
abidesidir. nk eve ilikin tm deerler onun zihninden
domaktadr. Etrafta evcilletirdii hayvanlaryla kltrletirdii
bitkiler, eine rastlanmadk mucizevi bir yaam sunmaktadr. Bu
dnemdeki binlerce bulu, ana kadnn eseridir. Dnem mucidi
belli olmayan 'kadn icatlar dnemi'dir. Kurnaz ve glenen
hiyerarik gruplar bu icatlar ve rn zenginlii zerine gz
dikecekler, gasp edecekler, konumlarn kalclatrmak iin
devleti douracaklardr. Zagros-Toros eteklerinde halen binlerce
tmseklerde yaanan bu dnem kyllnden kalklarak Dicle,
Frat, Nil ve Pencap rmaklarnn sulad ovalarda bir yandan
ehirler kurulurken, beraberinde devlet (polis) dzenine de yol
aacaklardr.

Ky ve ehir kurulularnda toplumdaki blnmeye ikinci nemli

unsur olarak gebelik yerleiklik eklenir. Hiyerarik blnme
dikey iken, yerleik gebelik yataydr. Tarihsel toplum
sistemleri artk bu blnmelerin yol at elikilerle
biimlenirler.
Kyle balayan ve ehirle derinleen zihniyet devrimi, kendini
ilkin dinsel inan kltrnde yanstr. Tanrlar dzeni kendini
doa ve insan dzeninden tamamen ve srarla ayrmaya alr.
Tanrlarn uzun mrll, gklerde yaadklar, bazen
yeraltna da ekildikleri, insanlar aralarna sokmadklar, canlar
isterse insanlar cezalandrdklar gibi sfatlar yklenirler. Smer
mitolojik tanrlarnda bu zellikler giderek daha da eitlenir.
ehirleri koruyan tanrlardan, rmak, ekin, deniz, da, gk,
yeralt tanrlarna kadar zengin bir panteon tanrlar kadrosu
oluur. Bu kavramlatrma dzeni doal glerle i ie toplumda
ykselen snfsal gc temsil etmektedir. Yeryzn aralarnda
paylaan hakim snflarn varln kutsallatrp kalclatrmay
esas alan bu yar mitolojik ve dini zihniyet formu, kurulan yeni
dzende meruiyet iin yaamsaldr. Komnal toplumun temel
inan ve ahlak formlar yklrken, yenileri daha gl ve kalc
bir zihniyeti salayabilmektedir. Bu ayrm kendini en ok tanra
arlkl dini dzenden tanr arlkl dini dzene geite gsterir.
nanna-Enki, Marduk-Tiamat ayrmnn nemi burada yatar.
Hibir mitoloji Smer mitolojisi kadar oluan snf ayrmn ve
devlet oluumunu saf, orijinal ve iirsel anlatt kadar anlatm
gcne eriemez. Harika bir sylemle kar karyayz. Btn
dinsel, edebi, siyasi, ekonomik, sosyal kavramlarn ve
kurumlarn 'ilk'lerini Smer toplumunda gzlemek mmkndr.
Denilebilir ki, bu orijinallik toplumun temel kavramlar ve
kurumlar yapsn en ok biimlendiren tarihsel gelimelerin
banda gelmektedir. Dolaysyla Smer toplum zmleri
evrensel karakter tar.
ehrin ve devletin oluumu tahmini olarak Zagros-Toros
eteklerindeki tarmsal ky devriminin bir devam olarak
gelimektedir. nsanlk, tarihin en kapsaml ve uzun sreli bu
devriminin teorik ve pratikli kavram ve aralar rahip arlkl
hiyerarik kesim tarafndan Aa Mezopotamya'ya
tanmaktadr. Yanlarna gerekli olan btn hayvan, tohum ve
meyve aalarndan rnekler bata olmak zere, toprak ekip

bime, ev kurma, dokuma, ulam vb tekniklerini hazr

gtrmeleri gl olaslktr. Bunlar sulanmazsa l gibi olan bir
alandan salamalarnn koullar yoktur. Eldeki kantlar gelen
topluluklarla birlikte tanan kltrn yol haritasn aka
gstermektedir. M 6.000-5.000 dolaylarnda gerekleen bu
gler M 4.000'lerden itibaren be bin kiiyi barndran ky
birimlerini oluturabilmektedir. Tarihin nl sitesi tanra
nanna'nn koruyucusu olduu Uruk, M. 3200'lerde bir devlet
olarak insanla merref olmaktadr. Bir ana-tanra armaan
olarak ehir devrimlerinin ilk yazl rnei olarak Uruk Glgame
Destan'yla hakl olarak lmszlemitir. Glgame kelimesi
etimolojik olarak birok Smerce kelimede olduu gibi Aryen
kkenlidir. Bugnk Krte'de bile 'Gl-gr: byk' anlamndadr.
'Gamej' kzn by olan camus anlamndadr. Halen yerel
kltrde kz gibi, camus gibi deyimi gl kuvvetli erkekler
iin sylenmektedir. Glgame bu durumda Byk Camus olarak
en gl, kuvvetli erkei ifade etmektedir. Glgame'in
destandaki tanm da bu yaklam dorular niteliktedir.
Kltrlerin yol haritalarnda tarihi deerleri izlemek hayli
reticidir.
Glgame Destan'nda yanstlan yk kralln, dolaysyla
devletin dou yksdr. lk destan olmas itibariyle rnek
alnan temel kaynaktr. Denilebilir ki, Homeros'un lyada'sndan
Vergilius'un Aineisa'na, Kral Arthur Destan'ndan Dante'nin
lahi Komedyas'na kadar byk tarihsel yaptlar bu izi
srdrmlerdir. lk byk tarmsal devrimin de kim bilir yazya
geememi ne kadar nl destanlar vardr. z halinde bunlara
Smer, Hitit, yon yazl anlatmlarnda rastlanmaktadr. Yine
gnmze kadar mzik kalplar ve aralarnda
hissedebilmekteyiz. Bunlarn byk ksm airet kltrn
yanstmaktadr. Halen yaayan airet deerleriyle Smerlerdeki
izleri arasndaki benzerlik arpcdr.
Bu ksa tarihsel geziyi yeni toplumsal sistemimizi yakndan
tanmak iin verdik. Devletli toplumu tarihen de izlemekteyiz.
Byk tapnak kltnn etrafnda hem ehir hem devlet
kurumunun i ie douunu grmekteyiz. Marksizmde dinin
styap kurumu olduu, sonradan altyap olarak ekonomik
dzeni yanstt biimindeki tanmn daha dorusunu Smer
rneinde vermek mmkndr. Tapnan kendisi hem tanr
kavramlarnn retim alan (zigguratn st kat tanrsal, alt kat

insansal ve retimseldir), hem de ekonomik retim merkezidir.

st kat panteondur. Alt kat retim ara ve stoklaryla doludur.
Ara katlar alanlarla dolup tamaktadr. Tapna gnmz
camileri ve kiliseleri gibi gremeyiz. Dou alarnda esas
olarak yeni zihniyet ve maddi retim merkezleri olarak rol
oynamaktadr. Bu yaklamn doruluunu eldeki veriler aka
gstermektedir. Unutmayalm ki, tapnan kurucusu rahip
kiidir. Bu olgu bile ehir ve devlet kadar retim altyapsal
devriminde de zihniyetin ncelik tadn gstermektedir.
Tapnak, zihniyeti esas alan bir kurumdur. Tapnak zihniyetine
de Helen dilinde teori denilmektedir. Teori Helence'de 'tanrsal
bak' temel paradigma anlamndadr. arpc olarak Smer
tapna zigguratlar hem teorik siyasi hem de teknik ekonomik
merkezler olarak, daha sonra geliecek olan ehrin prototipini
de barnda tamaktadr.
Zigguratlar ehrin ve devletin tohumudur. Orada rahibin
kafasnda hiyerarik toplumun karlar sentezlenip daha
kapsaml gelimeleri iin teorik model oluturularak hazr pratik
aralarla hayata geirilmektedir. Bir tapnaktan bir ehir, bir
ehirden bir uygarlk, bir uygarlktan bir devlet, bir devletten bir
imparatorluk, bir imparatorluktan bir dnya domaktadr.
Bundan daha byk mucize olur mu? Bouna bu topraklara
mucizeler diyar denilmemitir. Smer toplumunun ilk
krallarnn rahip kkenli olduunu tarih de yazmaktadr.
Kurgusal sistemimizde baka tr olmas beklenemez. Rahip
kraln potansiyeli, devlet kurumlap brokrasisini gelitirdike
snrlanmak durumundadr. Politika, yani byyen ehrin
ynetim sorunlar ne kmaktadr. Devletin kutsal niteliinden
sekler dnyevi niteliine doru bir gelime yaanr. Rahip daha
ok teorik ilerle urarken, politik unsur pratikle
uramaktadr. Sk bir i ielik tayan bu durum giderek
politikacy ne karacaktr. Byyen ehir byyen
politikacdr. Onun bir adm sonrasnda ehrin zellikle d
gvenlii nem kazandysa komutann rol n plana kar.
Krallk bylece kaynaktan da beslenmi olur. de
tanrsall esas alrlar. O gnden beri gelien sadece bu
modelin oalmas ve biraz eitlenmesidir. Devletin kk
hcresi tapnaktr. Sonras yeni hcreler, dokular, organlar ve
sistemlerdir. Tpk insan gibi.

Toparlarsak, btn bu oluum styap olarak devleti ifade eder.

Mitolojide devlet kurumsal olarak bir altn tahta benzetilir.
zerinde de lmsz tanrlar misali krallar bada kurar, bir
daha bu yaamdan ayrlmamacasna soylarn snflarn
insanlardan ayrrlar. Ynetimi bir hanedanlk olarak
srdrdkleri iin kendi soylarn lmsz olarak ilan ederler.
Bylece lmsz tanrlar olarak krallar tarihteki ba kelere
oturmu oluyorlar. Daha arpc olan, bu sosyal blnmeden
daha sonraki dnemlerin tm ipularn bulmamzdr. Tek tanrl
dinler, edebiyat bata olmak zere sanatlar, politika, orijinal
kn yol duraklar olarak tarih sahnesine karlar. Devlet
iktidarnn kaynan iyi incelediimizde, neden kesintisiz, youn
ve aman tanmaz biimde yaanmak zorunda olunduunu da
daha iyi anlam oluruz.
Yeni tarihsel toplum sisteminde komnal toplumla olan ztlk,
st toplum olarak kendini biimlendirmitir. Derinlii ve fark
bytmtr. Konumuz asndan can alc soru, bu
biimlenmenin zorunluluk arz edip etmediine ilikindir. Birok
toplumsal teori snfl toplumun douunu ilerlemenin art
sayar. Daha yakn cevaplar gelimenin dinamiklerine baklarak
zmlenebilir. Tapnak etrafnda gelitirilen sulamayla artk
rn daha ok insan retime balayabilmektedir. Binlerce
kiinin daha verimli alabilecei koullar mevcuttur. Sulama
kanallarnn bykl, arazisinin genilii, tuntan demir
aralar, kanal ve rmak gemileri byk apl retimi ve ticareti
mmkn klmaktadr. Tm bu faktrlerin birleimi ehir
yerlemesi anlamna gelir. Rahiplerin ynetimi, balarda ilkel
komnizme ok yakndr. Buradan ehrin devleti zorunlu
klmad sonucu kar. Devlet esas olarak politik ve askeri tipin
baskn kmasyla oluacaktr. Bunun da nedeni, byyen ehrin
ynetim zorluklaryla hem l, hem da kabile topluluklarnn
ehrin savunmasn nemli bir sorun haline getirmesidir. Bir
toplum iin gvenlik ve idare devlet biimi olmadan salanamaz
m? Birok ehrin z savunma biiminde zellikle Atina rnei
devlet deil, demokratik ynetimin baarl uygulama gc
salayabildii grlmektedir. Smer toplumunda bu modele
balang aamasnda rastlanmaktadr. nde gelen kabile
sorumlularndan oluan bir meclis idareyi olutururken, ehrin
genlerinden gerekli olduka savunma gruplar
oluturulmaktadr. Grevlerin gereklerine gre bir komutan

seilmektedir. Atina toplumunda bu gelimeyi daha somut ve

sistematik olarak grmekteyiz.
O halde devletin douunu bir zorunluluk olarak tarihin
temeline yerletirmek olgularla badamamaktadr. Devleti bir
ynetim ve bask arac olarak kullanmak, daha ok artan rn
imkanna el koymak olarak deerlendirmek daha doru bir
tanmlama olmaktadr. Bunu yaparken, kamusal idare ve genel
gvenlii bir kamuflaj, bir promosyon arac olarak
kullanmaktadr. Kamusal idare toplumun ortak yarar ve genel
gvenlik rahatlkla ehrin demokratik meclisiyle
salanabileceine gre, bu imkan istismar etmek, zorunluluk
olmaktan teye bir el koyma, bir kardevrim olarak
deerlendirmek nemli bir saptama olarak karmza
kmaktadr. Demokrasiyle karlanabilecek ehrin ortak yarar
ve gvenlik ileri bahane edilerek kendini dayatan gc, tarihin
balangcndan itibaren tutucu, zorba g olarak tanmlamak
gerekidir. Gnmzde bile ihtiyatan fazla politikac ve
gvenlik gc, atl zelliinden dolay despotik zellikler
kazanmaktan teye gitmemektedir. Bu g artk deer zerinde
fazladan bir yk olarak deerlendirilmek durumundadr. Oyunun
balangcnda da olup biten znde pek farkl deildir.
Fakat tarih boyunca byyen demokratik ynetim gc deil,
despotik g ynetimi olmutur. Devleti despotik g birikimi
olarak gelitiren her adm, bir gelime zorunluluu olmas
urada kalsn, tarihin en gerici, tutucu, arptan gelimelerinin
z olmaktadr. Dar anlamda iktidar ve sava devlet iinde
kendini iyi kamufle etmi bu gelenein temel tutkusu, akl ve
iradesi olarak grmek son derece nemli ve gereki bir
yaklamdr. Yine bu anlamda politika ve askerlik sanatn genel
idare ve gvenlik olgusundan ayrmak gerekir. Bilimsel ve
pratiksel sezgisi olan kimse bu ayrm grmeden edemez.
Devlet zmlemesinde bu ayrmn yaplmamasnn sonular
son derece olumsuzdur. Demokratik ynetimle despotik keyfi
bireysel kar ynetimi hem teorik hem pratik boyutlaryla
ayrtrmak tarihsel yaklammzn temeli olmak durumundadr.
Hiyerarik ve devletli toplum sistemlerinde demokratik eyle
sava-iktidar klii arasndaki ekime temel politik olgudur.
Toplumun varolu tarzna komnalite dayanan demokratik
unsurlarla hiyerari ve devlet klfna brnen sava iktidar

grubu arasnda daimi bir mcadele vardr. Tarihin motoru bu

anlamda dar snf mcadelesi olmayp, snf mcadelesini de
kapsayan demosun (halk) varolma tarzyla, onun bu tarzna
ynelerek kendini beslemeye alan sava iktidar klii
arasndaki mcadeledir. Toplumlar esas olarak bu iki kuvvete
dayanarak yaamsallarlar. Zihniyet kazanma, otorite yaratma,
sosyal dzen, ekonomik aralar bu iki g arasndaki savam
dzeyiyle belirlenir. Savam dzeyiyle balantl, ounlukla i
ie dzlem tarih boyunca karmza kar. Birinci dzlem,
sava iktidar kliinin tam yengisi durumudur. Grkemli askeri
zaferlerini en byk tarihsel olaylar olarak sunan fatihlerin
dayattklar tam kleletirme dzenidir. Sava iktidar grubu
dndaki herkes ve her ey bir kanun gcnde emirlerinde
olmaldr. tiraza, muhalefete yer yoktur. Zihnen bile egemen
tasarm biimine ters dlemez. Dayatld gibi dneceksin,
alacaksn ve leceksin! Alternatifsiz hakim dzenin zirvesi
esas alnmaktadr. zellikle imparatorluk, faizm ve her tr
totalitarizm uygulamalar bu rnee girer. Krallk monarizmi de
bu sistemi hedefler. Bu tarihte en yaygn sistemlerden biridir.
kincisi, bunun tam kart olan halk klan, kabile ve
airetlerden oluan dil, kltr benzerlii olan gruplar
toplumunun, hiyerarik ve devlet rtsndeki sava iktidar
oligarisine kar zgr yaam dzenidir. Yenilmemi, direnii
halk tarzn ifade etmektedir. l, da ve ormanlarda saldrlara
kar direni halindeki her tr etnisite, oligariye dayanmayan
dinsel, felsefi gruplar, esas olarak bu toplumsal yaam tarzn
temsil ederler. Etnisitenin fiziki yan ar basan duygusal zekal
direnii yaamyla dinsel ve felsefi gruplarn analitik zeka
arlkl direnii yaamlar, toplumsal zgrlk ve eitlik
mcadelesinin esas gcdr. Tarihin zgrlksel ak, bu
direnii yaam tarznn sonucudur. Toplumda yaratc dnce,
onur, adalet, hmanizm, ahlakilik, gzellik, sevgi gibi nemli
kavram ve olgular daha ok bu yaam tarzyla balantldr.
Toplum sistemindeki nc dzlem, 'bar ve istikrar' durumu
olarak adlandrlan dzen tarzdr. Bu dzlemde her iki gcn
eitli dzeylerde aralarnda kurduklar bir denge durumu
mevcuttur. Srekli sava, atma ve gerginlik durumu,
toplumun srdrlebilirliini tehlikeye atar. Taraflar srekli
tehlike, sava hali durumunu karlkl olarak karlarna uygun
bulmayabilirler. Aralarnda eitli konsensslerle uzlamalar

bir 'bar ve istikrar' paktnda uzlamaya giderler. Her iki tarafn

da tam istedii dzlem olmasa da, koullar gerei uzlama,
ittifak kanlmaz olur. Yeni bir savaa kadar durum bylece
ynetilir. Bar ve istikrar denen dzen, aslnda znde sava
iktidar gcyle halkn tam yenilmemi gc, direnii yatan yar
sava halini ifade eder.
Sava bar ikileminin denge durumuna yar sava demek daha
dorudur. Sava ve bar sorununun olmad drdnc bir
dzlem, ancak iki taraf ortaya karan koullarn ortadan
kalkmasyla oluur. Ya hi bu koullar yaamam ya da ilkel
komnal doal toplum dzeniyle sava bar dzenini am
olgun komnal toplumda kalc bar sz konusu olabilir. Aslnda
bu tr toplumda bar ve sava kavramlarna da yer yoktur.
Bar ve sava olgularnn olmad dzende, kavram ve
dncelerine de yer yoktur. Tarih, hiyerarik ve devletli toplum
sistemleri geerli olduu zaman, aralarnda dzlemi de
dengesiz olarak yaar. Hibir dzlem yalnz bana, tarihsel bir
sistem olarak tek bana ilevsel olamaz. Zaten o zaman tarih
olmaz. 'Mutlak egemenlik' dzlemiyle 'mutlak zgrlk ve
eitlik' dzlemi iki u olarak dnlmeli; daha ok idealistik,
kavramsal dzey olarak anlalmaldr. Doal dengede olduu
gibi, toplumsal denge durumunda da iki u hibir zaman tam
geerli olamazlar. Mutlaklk, doann znde sadece kavramsal
ve ok ksa bir zaman ve mekan iin sz konusu olabilir. Aksi
halde evrensel dzen yaayamaz. Denge ve simetri
kavramlarnn olmadn dndmzde, tek tarafl akla
aslnda evrenin sonunun gelmesi gerekirdi. Byle bir sonluluk
gereklemediine gre, demek ki mutlaklk sadece dnce
tarznda varolup, olgular aleminde geerli deildir. Denge haline
yakn diyalektik ikilemlerin srekli zenginleerek veya
yoksunlaarak akmas, toplum da dahil evrensel sistemin dili,
mant olmaktadr.
Toplumsal sistemin geerlilii ve karmakl ok eitli
topluluklarda geerli olan dzlemi, yar sava bar hali olarak
'bar ve istikrar' durumudur. Tm halk ve sava iktidar
gleri bu durumu daha ok lehlerine evirmek, kendi siyasi,
sosyal, ekonomik, hukuk, sanat ve zihniyet konumlarn
gelitirmek iin srekli ideolojik pratik mcadele iinde olurlar.
Sava bu srecin en kritik ve iddetli halidir. Sava esas olarak
sava iktidar gc dayatr. nk varlk nedeni halkn elindeki

birikimlere bu yolla en kestirmeden el koymaktr. Halklar,

snflar ise, yaamak iin zorunlu olarak direni savayla bu
talanc dayatmaya kar az ok varln korumak iin cevap
verir. Savalar halklarn seenei deil, varlklarn koruma,
onurlar ve zgr yaam dzeyleri iin gerekli olan
mecburiyetlerdir.
Tarihsel sistemlerde demokrasinin durumunu gzlerken bu
ereveden bakmak hayli reticidir. Gnmze kadar hakim
tarih anlaylar esas olarak sava iktidar grubunun
paradigmasyla dzenlenmitir. Talan ve ganimet iin katliam
seferlerine kutsal sava kulpu rahatlkla taklabilmitir. Sava
emreden tanr anlaylar gelitirilmitir. Savalar en grkemli
olgular olarak anlatm bulmutur. Savalarla her ey hak
edilirmi gibi bir tutum gnmze kadar gelmitir. zcesi
savala elde edilen hak edilendir. Hak, hukuk anlaynn
temeline savan yerletirilmesi devletlerin hakim varolu
tarzlardr. "Hakkn savatn kadardr" mant genel bir
yntem haline gelmitir. Hak arayan savamasn bilmelidir
biimindeki bu zihniyet, 'sava felsefesi'nin zdr. Bu
zihniyetin tm din, felsefe ve sanat ekollerinde yceltilmesi, bir
avu gaspnn eylemine 'en kutsal eylem' sfatnn taklmasna
kadar ilerletilmitir. Kahramanlk, kutsallk bu gasp eyleminin
unvan haline getirilmitir. Bylesine yceltilerek hakim anlay
haline getirilen savalar, tm toplumsal sorunlarn zm arac
olarak dnlmtr. Sanki sava d zm yollar mmkn
deilmi, olsa bile pek makbul saylmazm gibi bir ahlak
anlay toplumu balamtr. Sonu, en kutsal zm arac
iddettir. Bu tarih anlay yklmadka, toplumsal olgunun
gereki deerlendirilmesi ve sorunlarna savasz zm
aranmas zordur. En barl ideolojilerin bile kendilerini
savatan alkoymamalar bu zihniyetin gcn gsterir. Srekli
bar isteyen byk dinlerle, ada snf ve ulus hareketlerinin
bile sava iktidar kliinin tarzyla savamaktan kendilerini
alkoyamamalar bu gerein dier bir kantdr.
Sava iktidar zihniyetiyle ba etmenin en etkili yolu halklarn
demokratik duru tarzna erimesidir. Bu kavramla die di,
anladklar dilden cevap verme anlayndan bahsetmiyoruz.
Demokratik pozisyon, iinde iddeti de barndran bir savunma
sistemine sahip olsa da, esas olarak hakim zihniyetle savaarak
kendini bizzat zgrce oluturma kltrn kazanmasdr.

Direnme ve savunma savalarn ok aan bir yaklamdan

bahsediyoruz. Bu, temelinde devlet odakl olmayan bir yaam
anlaynda younlama ve pratiklemedir. Her eyi devletten
beklemek, sava iktidar kliinin oltasna taklmak gibidir. Belki
bir yem sunulur, ama bu sadece avlamak iindir. Devlet
konusunda halklar aydnlatmak demokrasinin ilk admdr. Daha
sonraki admlar kapsaml demokratik rgtlenme ve sivil
eylemliliktir. Demokratik savunma savalar ancak bu balamda
zorunluluk arz ederse gndemleir. lk admlar atmadan
savamak, tarihte oka rnekleri grld gibi gasp savan
aleti olmakla sonulanr.
Demokratik varoluun tarih iindeki geliim sreci,
zmlememizin temel amalarndan biridir. Doru bir
demokratikleme mcadelesi, doru bir tarih anlayyla
mmkndr.
Smer rneine kadar tanmlamaya altmz toplumsal
varoluun hiyerari, snf, ehir ve devlet olgularnn i ieliiyle
elikili bir karaktere brndn vurgulamtk. Bu,
ekonomiden zihniyete, rglerine kadar farkl bir toplumdur.
Devlet aletine brnm ve srekli iddetle, savala dzen
gelitiren bir klik ortaya kmtr. Biriken i ve d zenginliklere
el koymay temel politik sanat haline getirmitir. Ayrca sava
kutsayan bir zihniyet ve edebiyat yaratmyla mitoloji bunun
ezelden ebede bir tanrlar sistemi olduuna dair ilgili tm
toplum kesimlerini inandrmay esas almtr. M 4.0002.000'lere kadar saf haliyle yryen bu sisteme ynelik itirazlar
ve direnmelerin boy verdiini gzlemlemekteyiz. Balangta
kabile ileri gelenlerinden oluan ehir meclisleri, demokratik
duruta srarl davranmlardr. Rahip-kral-askeri ef kliine
kar demokratik tarzdan kolay kolay vazgememilerdir. Yar
devlet demokrasi karmas bir sistemi uzun sre birlikte
gtrmlerdir. Sre iinde gerek dardan Glgame
Destan'nda en yakn yardmcs Enkidu, kadn yoluyla kazanlr.
Kadnn ilk ajanlk rnei gerek ierden kabilelerden kopan,
koparlan ok sayda insan, daha elverili zengin ehir yaam
iinde, ynetim iinde ya memur ya asker ya da alan kle
olarak istihdam edilir. Bu gelime kabilelere dayal devlet
demokrasi dengesini ehir meclisi aleyhine bozar. Bu srecin
geliimiyle birlikte tasfiye olurlar. Bu ynl bir gelimeye hemen
hemen birok yeni devlet oluumlarnda rastlanmaktadr.

teki mcadele demokrasi glerinin yenilgisiyle

sonulanmtr. Buna ramen devlet iinde kabile dengesi hibir
zaman tamamen tasfiye edilemez; deiik oranlarda varln
korur. Buna karn devletli toplum sistemi dardan byk
bask altna alnr. Yerleiklere kar gebelerin hareketinin
devreye girii sz konusudur. Helen-Roma literatrnde
'barbar'larn hareketi olarak younca ilenen bu hareketlere
diyalektik bir btnlk iinde bakmak byk nem tar.
Yerleik toplum olarak ehir iinde kle emei, dardan ise
dengesiz ticaret ve baskyla zenginlii srekli artrmaktadr.
elikiyi kendisi yaratmaktadr. Tpk gnmzn emperyalizm
geri braklm lkeler kategorisi gibi. Barbarca saldran gebe
deil ehirdir. Ne yazk ki, kavram dzenimizde ehir hakim
olduu iin, kendisini 'medeni, uygar,' dndakileri ise 'bar bar
diye baran' vahiler olarak sunmay becerir; merutiyetini
salar. ehre kar gebenin byk hareketini gnmzn
ulusal demokratik hareketlerine benzetmek mmkndr.
Gebe toplumunun formu etnisitenin deiik aamalar olduu
iin, yarattklar hareketler znde demokratik direni, duru ve
varolu tarz olarak deerlendirilebilir. Kald ki, kimin kime
saldrdn zenle aratrmak gerekir. Daha gl zor ve
smr aralarna sahip olan ehir devleti daha sonra
imparatorluk hep bymeyi, yaylmay esas almak durumunda
olduu iin objektif olarak saldrgan konumundadr. Etnisitenin
konumu ise, tersi olan savunma ve direnmeyle karakterize
edilebilir. Dier bir anlamda ilk kleletirmeye kar ilk zgrlk
hareketi gibi bir sre olarak deerlendirilebilir.
Smer toplumu belki de kuruluundan itibaren zaten kuranlar
da ayn yoldan gelmilerdi kuzeyden ve doudan, dalardan
Aryen kkenli kabilelerle, gney ve batdan ise lden Semitik
kkenli Amorit sonra Arap kabilelerle kar karya kald.
ehirlerin etrafnda surlar ve kalelerin rlmesi bu dnemde
balar. Hi dinmeyen bir saldr kar saldr dalgas yzyllarca
srd. Tarihin bu ilk ve en byk diyalektik ikileminden gelimi
uygarlklarla glenmi etnisitenin gc ortaya kt. Halen
doduu Irak somutunda devam eden bu mthi ikilemin,
Ortadou kltrnde yaklak M 10.000'lerde geliim gsteren
tarm devrimi ve toplumunda ilk dil ve etnik gruplamalarnda
ekillendiini gzlemliyoruz. M 4.000'lere doru etnisitenin
iyice kabuk baladna, kendini zgn kltrnde, dilinde
yansttna rastlamaktayz. Etnik hareketin ehir devriminden

nce daha elverili toprak, maden ve ta kaynaklar iin kavga

halinde bulunduunu tahmin edebiliriz. Zagros-Toros da
sisteminde ne kan 'Aryen' kltr grubu iken, Arabistan'da o
dnem daha elverili Semitik kltr grubu ne kar. Bu iki
kltr grubunun l ve da snrndaki temas karma sistemler
ortaya karr. Smerler, braniler, Hiksoslar bu karma kltre
rnek olarak gsterebilir. Araplar ve Krtler ise Semitik ve
Aryen kltrn kkl halk gruplar olarak gnmze kadar
varlklarn srdrmlerdir. Sonradan gelen dier birok kltr
grubu bu iki ana grup iinde erimek durumunda kalmlardr.
Bugn halen Irak'ta cereyan eden Krt-Arap iliki ve
elikisindeki gler, belki de Smerlerin ilk devlet kuruluunda
olduu gibi bir sistematikle iki kltrl bir devlet kurmaya
almaktadrlar.
Smerler gney ve batdan gelen Semitik gruplarla, kuzey ve
doudan gelen Aryenleri ok iyi tanmaktadrlar. Edebiyat ve
mitolojilerinde bu iki grubun varlna younca rastlamaktayz.
Dolayl yoldan kltrlerini tanma olanana kavuuyoruz.
Byk skender'in, M 330'larda Babil'i igaline kadar devam
eden sre, esas olarak daha gl olan Smer ehir
uygarlnn bu iki kltr grubu iinde yaylmasyla geer. Tarih
bir anlamda iki kltrel grubun yerleikleriyle gebeleri
arasndaki diyalektik gelimeyle ekillenir. Yaratmlar dalga
dalga Atlas Okyanusu'ndan Byk Okyanusa, Byk Sahra
l'nden Sibirya eteklerine kadar yaylr. ehir uygarl ne
kadar darya doru ihra olunursa, dardan gebe toplum
da o denli ieriye doru ithal olunur. Gebelii dlayan yalnz
ehir yerleiklerine dayal tarih yaklamlar bu nedenle nemli
eksiklikler tar. Yerleik uygarlk srecinde devlet ne kadar
geliirse, demokratik duru da buna bal olarak geliir.
lerideki blmde daha kapsaml ileyeceimiz gibi,
demokrasiyle devlet olgusu arasndaki ilikinin doru
anlalmas byk nem tar. Demokrasi devletlememi,
devletlemeye kar duran halkn kendini ynetim tarzdr.
Devletle ilikilidir; ama bu ilikide erimez, kendini inkar
edemez. Devletle demokrasinin snrlar en hassas siyasal
sorunlarn banda gelmektedir. Ne devletin demokrasiyi, ne de
demokrasinin devleti dlamad ara noktay tanmlamak 'bar
ve istikrar'n esasdr. kisinden birinin dierini tam inkar sava
demektir. Dolaysyla demokrasiyi devletin bir uzants, rts

gibi gren birok ada anlay son derece yanl bir

deerlendirme ve saptrma peinde oluyorlar.
O halde tarihte demokrasi nerede diye bir soruya verilecek
karlk, ncelikle etnisitenin devlete, uygarla kar kendi
komnal zelliklerini korumak ve zgr tutmak iin salad
duru ve direnitedir denilebilir. Sosyologlarn bu gerei tespit
edemeyileri, ehir kltrnn iinden binlerce defa
pimilikleriyle balantldr. Sanldndan daha fazla bilimciler
burjuvazinin modern rahipleridir. Kutsal Kitaba ballk gibi
ehir deerlerine baldrlar.
Etnisitenin varolu tarzn, eer yenilmemise, yar demokrasi
olarak da tanmlayabiliriz. Buna bir de 'ilkel' sfatn eklemek
gerekir. Etnisite, ilkel demokrasidir. te komnal deerlere
ballk, darda tahakkmc devlete direni halk gruplarn
demokratik, zgr ve eit ilikiler iinde bulunmaya zorlar.
likilerin bu karakteri olmadan direniin anlam kalmaz.
Ortadou'da demokratikleme tanmlanrken byk bir yanllk
yaplmaktadr. Sanki etnisite demokrasiye engelmi gibi. Bat
uygarlndaki bireye dayal demokrasi tek bana tanm
belirleyemez. Demokrasiyi yalnz bireye dayandrmak, devlete
dayandrmak kadar nemli yanllklar ierir. Toplumda topluluk
ve zgr birey oulcu demokrasinin gereidir. Birbirine
benzeyen birey ve topluluk anlay demokrasiler iin ne gerekli
ne de gvencedir. Farklln korunarak yeni bileimlere
eriilmesi demokrasilerin ayrcaldr, temel zelliidir.
Etnik topluluklar demokrasinin bir ayrcal olarak
deerlendirmek onun gerek uygulanmasyla olur. Devlet
ynetimi eer kendi kriterleri temelinde oy avcln demokratik
yar olarak bellerse, ortaya kacak sistem demagojidir. Etnik
zenginlii demokrasinin ans, olana olarak grmek nem
tar. zgr bireyden daha ok demokrasiye hizmet edebilir.
Binlerce yllk bir direni kltrn iselletirmi halk durularn
ada demokratik llerle btnletirmek gnlk demokratik
politikaclarn iidir. Yanl olan, Ortadou toplumunun
demokrasi potansiyelini engel gibi grmektir.
Devlet yaplanmas iinde sava iktidar gcnn baat olmas
kendini balangta tanr krallar ve imparatorlar olarak

somutlatrr. Younlatka demos, halk esi arln yitirir.

Smer toplumunda Amorit kkenli Sargon, tarihte ilk imparator
olarak geer. Byk bir itahla dalk alanlarn ilerine kadar
hkmn icra ettiini belirtir. lm sessizliinde bamlln
sembol gibidir. M 1350'lerde balayan bu sre tm
imparatorluklarn izleyecei yolu aar. Her yenisi daha
ncekinin snrlarn geniletir. Eer Glgame krallklarn
balang sembolyse, Sargon da imparatorlarn babasdr. O
halde komnal dzen aleyhine byyen bu srece kart her
duruu demokratik birikim olarak deerlendirmek yerindedir.
Etnik gruplarn tm zorluklara dayanarak, ala, hastalklara,
saldrlara kar koyarak llerin, dalar ve ormanlarn
derinliklerinde yaamay baarmalar bile insanlk adna byk
bir demokratik birikimdir. Bu direniler olmasayd, kltr
zenginliini, oulculuunu kimler ayakta tutabilirdi? Binlerce
yllk bu direni abideleri olmasayd, halk sanatlarn nasl
yaratabilirdik? Binlerce retim aralarn, sosyal kurumlar,
onuru, zgrlk tutkusunu, insan dayanmasn nasl
salayabilirdik?
Akad hanedanlndan Babil, Asur kkenli hanedanlklara
getiimizde, imparatorluk gc daha da artar. Her gelen adeta
rekor krmak istercesine boyun edirme tasn daha da
ykseltir. nsan kellelerinden kale ve surlar yapmay iftiharla
anlatrlar. Halk gruplarnn tm bu snr tanmaz imha
seferlerine kar dalarn, ormanlarn ve llerin derinliklerinde
geirdikleri tm zamanlar demokrasi tarihine yazmayp da
kimin adna yazacaz, ya da hi bahsetmeyip yok mu
sayacaz? Tarih byle anlam bulabilir mi? Bulsa bile zorbaln,
gaspln anlamllndan teye gidebilir mi? Kk bir airet
direniinin bile ne kadar destanlara konu olduunu anlamaya
alrsak, gebelerin, etnisitenin demokratik deerini daha iyi
anlam oluruz. Kapitalizmin iini boaltt szde zgr bireye
gre etnisite insan doru deerlendirilirse, katbekat daha fazla
demokratik gc tekil edecektir. Gerek demokratik potansiyel
Dou toplumlarndadr. Sonuna kadar sava iktidar kltrn
zmsemi Bat toplumunun demokratik potansiyelinin olduka
snrl olduunu iyi bilmek gerekir. Varolan demokrasi de bin bir
kaytla balanm burjuva snf arlkl devlet rts olarak
demokrasidir. Kendi toplumlarmz kmsemek iin uydurulan
teori ve yaam tarzlar yznden, her halktan insanmzn
muazzam demokrasi potansiyelini gremez olduk.

Kendi halkmz olan Aryen kkenli z halk Hurriler, bizzat

Smerlerin deerlendirmesiyle Kurtiler Kur=da, ti balama
eki 'da halk' olarak deerlendirilir. Smer devletinin
douundan beri direni halindedirler. Gutiler, Kassitler, Nairiler
verilen eitli adlardr. Urartu ve Medya yar devletleri Asur
imparatorlarna kar tarihin en soylu direniini verirler. Tarihin
en amansz bu imparatorluunu 300 yllk direni savalarndan
sonra yenmek, Asur halk da dahil, tm halklarn bayram
olarak iz brakmtr. Bu direni demokrasi kltrne
yazlmayacak da nereye yazlacak? Atinal Thesseus
sylencesinde ad geen Medya bu direniin ansdr aslnda.
Tarihte oka vlen Atina demokrasisi bile talihsiz Medya'dan
bouna bahsetmez. Atinallar demokrasiyi yaarken, Medlerle
yaknlk iinde olmay temel gvencesi sayyorlard. Heredot
Tarihi'nde en ok ilenen konu Medlerdir.
unu aka belirtmek gerekir: Medler Ortadou halklarnn
byk direni geleneini Atina'ya tamakla belki de henz fark
edilemeyen demokrasi tarihinin en nemli katksn
yapmlardr. Byk skender bouna Medya halklaryla
akrabalk kurmaz. Helen tarihindeki yerini iyi bilmekte ve rnek
almaktadr. skender bir imparatordur. Dou uygarl
zerinden silindir gibi gemitir. Ama bu kltrden etkilenerek
gururla yaamay da bilir. Birletirdii Dou-Bat kltrel sentezi
hristiyanla, hristiyanlk ise Bat uygarlna en byk katky
yapacaktr. Demek ki imparatorluk kanallar sadece sava
iktidar gcne hizmet etmiyor. Halklarn direni kltrleri de bu
kanallardan szyor. Halklarn demokrasi tarihini yazyor.
Roma mparatorluu sava iktidar kltrnn belki de en
gl ve glendiren temsilcisidir. En azgn imparatorlar
karmtr. nsanla kar ldrmenin en dehetli biimlerini
armh, aslanlara paralatmay sistemletirmitir. Ama bu
gce kar byk insanlk, yoksullar hareketini balatan da
Dou'nun demokratik kltr deil midir? Hz. sa'nn kendisi
peygamber geleneinin sfr milad halkasnn balatcs
olmuyor mu? Hz. sa kltne dayal hristiyanlk hareketi
olmasayd, Bat kltr, Bat demokrasisi nice olurdu? O halde
peygamber geleneini bir de demokratik adan deerlendirmek
ihmale gelmez.

Sava iktidar gcne kar gebe toplumu daha ok dardan

bir savunma ve saldr gc olarak ilev grrken,
peygamberlik, rahiplik gelenei diyebileceimiz g, iten
yoksullarn direnme arayna kanal hizmeti grr. Bu, snfsal
yan olan bir harekettir. Ortadou kltrnde kaynan bulan
bu gelenein birok ilklerde olduu gibi yine Smer
toplumundan kt varsaylmaktadr. lk peygamber Hz. Adem
ve karld cennete ilikin izlere Smer kltrnde
rastlamaktayz. Adem ve kars Havva'nn klelik sistemine tam
uyum gsterememesi, cennetten yani devlet st toplumunun
yaam tarz kovulma nedeni olarak tahmin edilebilir. Belki de
birey zgrlne dayal yar mitolojik bir anlatmdr. Sistemle
elikileri ak olduuna gre, kovulmakla birlikte adeta bir
direni slalesi gibi bir gelimeye de yol amaktadrlar.
Konumlar zgr iftiler ve zanaat erbabna yakn durmaktadr.
ehrin kle olmayan orta kesimini bu gelenein snf temeli
olarak deerlendirmek aklayc olabilir. kinci byk
peygamber Nuh, zanaatln kurduu gemiyle
kantlamaktadr. Tufanda gemiyi o denli donatacak ekilde ina
etmek, zanaatln gcn yanstmaktadr. Tanr Enki'nin
"tufan geliyor, gemini yeni yaam balatacak ekilde donat"
demesi, bunu dier tanrlardan gizli yapmas, snf karakterini
daha anlalr klmaktadr. Ynetici kesimle nemli ilikileri olan
farkl kesimin bata gelenlerinin gemi tamacl gibi hayati bir
rol oynayan zanaatlar olmalar doaldr. Tufan yks, Adem
gibi yine yneticilerin rahatszlna kar muhtemelen isyan
benzeri bir hareketten sonra baka diyarlara g ifade ediyor.
Nuh'un gemisinin Cudi dana indii sylenir. Cudi kelimesi
Krte 'yeri grd' anlamndadr. Bu da bize aa
Mezopotamya'dan ska grdmz eitli nedenlerle kuzeye
doru yerlemek amacyla bir g dndrmektedir.
Smer ehir sistemleri M 2000'lerde Dicle-Frat'n yukar
eteklerinde bolca kurulmulardr. ok nemli merkezlerden biri
Urfa'dr. Urfa nemli Smer ehirleri olarak Uruk ve Ur gibi bir
adlandrmadr. Tepelik yerleke anlamna da gelmektedir. Gerek
Urfa, gerek yakn evre yreleri Harran gibi adeta
peygamberlik geleneinin merkezi konumundadr. yle
anlalyor ki, Aa Dicle-Frat kentlerinden rahatsz olanlar,
isyan edenler, zgrlk ve adalet arayanlar merkezi Urfa'ya
ynelmektedir. Tarihte bylesi birok kltr merkezi vardr.

Babil, skenderiye, Antakya daha sonra ortaya kan

merkezlerdir. Kapitalizm dneminde merkez Paris, Londra ve
gnmze doru New York'tur. Urfa'nn tahminen M
2000'lerde balayan bylesi bir aydnlanma merkezi olma
ihtimali gldr. M 11.000'de kurulduu tespit edilen
Dibeklitepe'deki ilk mabet rnei de Urfa'ya yakn bir yrededir.
imdiki hakim gelenek de tarihin seyrine uygundur. Yine M
300'lerde Helenistik kltre ve Sabilere, MS 100'lerde
hristiyanla merkezi rol oynamtr. Urfa'da halen klt
bulunan Hz. Eyp ve dris peygamberler bata olmak zere
birok peygambere beiklik etmitir. 'Peygamberler ehri' tabiri
dorudur.
M 1700'lerde yaad tahmin edilen Hz. brahim'in k
yks daha da aydnlatcdr. Nemrut Asur Babil tanr krallar
panteonundaki putlar krmas, bir zihniyet devrimine kalktn
gstermektedir. Atee atlmak gibi ar bir cezayla karlamas,
isyanc konumunu tarihi bir gelenek olarak yanstmaktadr. Bu
hareketiyle ikinci byk g hareketi olarak Kenan bugnk
srail, Lbnan diyar diyarna ynelmek zorunda kalyor. Kenan
ellerinde zor geen bir yaam srecinde peygamber geleneine
nemli katkda bulunuyor. Soyut tek tanrl din anlaynn
temellerini atma cesaretinde ve idrakinde bulunuyor. Hz.
brahim'den nceki Hz. Eyp de direni kltrnde tarihi bir
figrdr. lk defa Nemrut'a kar aka "insanlar actyorsunuz"
anlamna gelebilecek tarihi bir itirazda bulunuyor. Tanr krallara
kar bylesi davran ilktir ve byk cesaret ister. Bulduu
karlk zindanda rmedir. Vcudu kurtlanr. Buna ramen
sabrn timsali olarak dayanr. Bu pratii peygamberliine yol
ayor.
Tek tanrl din devriminin gnmz uygarlndaki yeri gz
nne getirildiinde, Hz. brahim geleneini doru
yorumlamann nemi daha iyi anlalr. Dier bir zellii, Aryen
ve Semitik kltrn karma bir ifadesini gerekletirme
yeteneidir. Hz. brahim'in her iki ortamda yaamas bu karma
zelliini yeni bir sentez olarak yorumlamamza imkan veriyor.
Dou-Bat sentezi gibi yaratcla yol aan bir sentezdir.
brahim kltnn nc nemli bir zellii, hem Smer
Nemrut hem de Msr firavun tanr krallk sistemlerine kar
tanrnn elisi olarak ilk insan otoritesini temsil etmesidir.
Kleliin en youn biiminin yaand ve ilk zgrlk

araylarnn balad tarihi bir dnemde, Hz. brahim seenei

byk bir k ve alternatiftir. nsanln kkl arayna yant
olma, tarihin en nemli sosyal hareketliliine yolu aralayacaktr.
Her ne kadar etnik topluluklar dardan her iki klelik sistemine
kar gl direni gsteriyorlarsa da, ierden ve sosyal
karakterde bir direni de ok nemli ve zmleyici zelliklere
sahiptir.
Tanr kral kltne bakaldrma, insanlarn tanr olamayacana
hkmetme byk bir sosyal devrimdir. Klelik sistemi en gl
ideolojik dayanandan darbe almaktadr. Tanr krallar insan
olarak dndrtmek, Smer ve Msr mitolojik yapsnda en
byk atlaa yol amak demektir. Bu da tek tanrl 'tevhit' dini
denen sosyal akmn biimlenmesidir. Israrla halkann Adem'den
balatlmas tesadfi deildir. Gelenein kkl ve zincirleme
olduunu kantlyor. Byk peygamberler bunun tarihi duraklar
oluyor. Tpk marksizmin, liberalizmin peygamberleri gibi.
Gelenein dier r aan figr Hz. Musa'dr. M 1300'lerde
yaayan brahim'e kadar eceresi karlan Hz. Musa, Msr'da
benzer bir isyana nderlik ederek kn gerekletirir. Msr
kltrn tanmakla birlikte, firavuna klece bal brani
kabilesini kullanarak isyana cesaret etmesi, sosyal ve
zgrlk temelde nder bir kiilik olduunu gstermektedir.
brani kabile geleneiyle akrabalk ba vardr. Kabilenin dini
Msr dininden farkldr. Musa'nn firavun Akhenaton'un en
byk tanr olarak ilan ettii yar tek tanrdan etkilendii
sylense de, esas olarak Hz. brahim'in din geleneini temel
almaktadr. Mehur Sina l yry, yanardadan etkilenme,
putulua tavr ve 'On Emir' sylemi Kutsal Kitap'ta
ilenmektedir. Musa brani kabilesi ahsnda yeni dinin byk
savan vermektedir. Bu ideolojik sava brani kabilesini
dalmaktan kurtaracak, onu vaat edilmi 'kutsal topraklara'
ulatracaktr. Bu ideolojik katlk brani tarihindeki byk
admlardan biridir. Gnmze kadar benzer admlar atan brani
din kltr, azn ou etkilemedeki mthi rneini
gstermektedir.
Peygamberlik hareketi sadece branilere mal edilemez.
Aramilere daha yakn Hz. sa ve Araplardan olan Hz.
Muhammed ile de bu gelenek evrensel apta rol oynar.

zcesi sava iktidar gcne kar iten sosyal bir gelenek

olarak gelien peygamberlik hareketi, genelde insanlk
tarihinde, zelde Ortadou tarihsel toplum sisteminde
demokratik durua daha yakn durmaktadr. Yoksulluk boyutunu
da eklediimizde, adeta tarihin ilk 'sosyal demokrat' hareketini
temsil etmi oluyorlar. Gerekte snf temelleriyle orta snf:
zanaat, tccar, zgr ifti, kabile gnmz sosyal demokrasi
hareketleriyle benzerlii kurulabilir. Bu benzerlik daha da ileri
gtrebilir. Sosyal demokratlar nasl sistemi biraz yumuatsalar
da yedei olmaktan kurtulamamlarsa, peygamber sosyal
demokratl da er veya ge kurulu snfl toplum sistemlerine
entegre olmaktan, onlarn benzer bir modelini kurmaktan
kurtulamamtr. Kat ilka kleliine kar yol atklar sistem
ortaa feodalizmidir. phesiz bilinli bir feodal sistem aray
deildir onlarn yolu. Bar ve adaleti tm insanlk iin
istemektedirler. Ama hakim sistemin byk dntrc gc,
peygamberlerin tanr devletini de asl sisteminkinden pek farkl
klmamaktadr.
Sosyolojik anlatmdan yoksun teoloji ilahiyat sylemi, byk
bir klliyat eser koleksiyonu elinde bulundurmasna ramen,
insanlk tarihini de en ok etkileyen peygamberlik kurumunun
toplumsal gerekliini aklamamaktadr. Dnemin dili
zihniyetini ifade etmekle birlikte, gnmze tercme edilmeden
can skc, zihni krelten bir ezbere anlatm olmaktan teye
gidemez. Aslnda Smer ve Msr antik kleciliine kar sosyal
ve bireysel zgrlk, adaleti yan esas alan kurumun doru
tanm byk nem tamaktadr. Halklarn dnemin zihin yaps
olan din grnm altnda byk sosyal mcadelelerini
yanstmaktadr. Peygamberlik ilk byk sosyal nderlik
kurumudur. Kullandklar kavram ve dnceleri o dnemin
dnya bakna hakim olan ve genel geer zihniyet kalplarn
sentezleyerek bir st aamaya sratmalar nbvveti
peygamberlii kazanma anlamna gelmektedir. Resmi kleci
mitoloji ve dinden koptuklar oranda sosyal zgrlk bir rol
oynamaktadrlar. phesiz her dnemde ska grld gibi,
dzenle radikal kopular olduu gibi uzlamalar da
mmkndr.
Dinin sosyolojik tarihinden beklenen, her peygamberi nemli
olanlar dnemin zihniyet, iktidar, sosyal ve ekonomik yanlar
bata olmak zere kltrel ortam iinde zmlemektir. Tarih

anlatm bu temelde nemli bir btnlk kazanacaktr. Sadece

saltanat, kahramanlk ganimet apulculuu menkbeleri
olmaktan karp sosyal, halk, etnik boyutlar olan daha
gereki bir tarih yazlacaktr. Gnmzdeki laiklik tartmalar
da bylelikle anlam kazanacaktr. Yzbinlerce kadro ve
btelerin neye hizmet ettiini iyi anlamak gerekir.
Roma mparatorluu'nda benzer sre ilemeye devam
edecektir. Daha douundan itibaren (M 50-0) ite sosyal
nitelikli dinsel akmlar, dardan etnik nitelikli gebe
hareketleri tarihin o dneme kadar younlam en byk
sava iktidar gcn saracaktr. Hristiyanlk dou ve gelime
dneminde her bakmndan en az Roma kadar evrensel karakter
tayan yoksullardan kabile, aile vb soy birliklerden oluan bir
parti hareketidir. Sosyal nitelikli, yoksullarn ilk evrensel
partisidir. Roma o dnemin en byk sava iktidar gc
olarak kendi kliini nasl muazzam seferber etmise,
hristiyanlk da o iz zerinde yoksullar hareketini seferber
etmitir. Kapitalizm dneminde de benzer bir snf younlamas
yaanacaktr. Devletin en baskc, smrc yaplanmasyla
emekilerin en sk yaplanmalar diyalektik ikilemin devamdr.
Her iki akm Roma'ya kar direnilerinde en uzun ve iddetle
bastrlan uzun bir tarihe sahiptir. Tarihi Roma imparatorlarnn
yks olarak grmeyi, sadece resmi tarihinin bir saptrmas
olarak deerlendirmek gerekir. Bir kartopu-nartopu gibi biriken
sava iktidar gc nasl baskc ve smrc tarihin zetiyse,
gebe etnisite ve sosyal, dinsel akmlar da o denli
komnalitenin zetidir. Halklarn sosyal ve etnik gereklik
olarak tarihi gereken arlkta yazlmamtr. Tarih yazmnn
egemen snf karakterinde toplumsal olgunun belki de en ok
arptma, asl unsurlar gz ard etme rol vardr. Gerek tarihi
yazdrmama ve anormal arptma, insan zihnini teslim almann
en etkin yoludur. Tarih bilincinden kopan toplumlar, anlamn,
kimliini yitirme gibi imha srelerinden daha olumsuz
koullarda yaamak zorunda kalrlar. Bylesi koullara altrlan
toplumlara her trl yk bindirmek son derece kolaylar. Tek
tanrl dinler gelenei bu adan da nemlidir. Bunlar sosyal
gerekliin hafzas gibidirler. Saltanat kroniine karlk
peygamber kronii bir alternatif gibidir. Hristiyanlk,
piskoposluk kurumuyla adeta Roma imparatorlarna denk
geleneine erimitir. Benzer gelime etnisite nderlii iin de

geerlidir. Kendilerini imparatora zendirme, her iki akm iin

de sistemle uzlama, bazen tamamen erime, bazen de daha st
srdrlebilir toplumsal yaplanmalara dnme yolunu aar.
Etnisitenin en kaba bir tarihsel izelgesi yaplmak istenirse, M
15.000-10.000'lerde tarmsal kltrn douu ve
kurumlamasyla balatmak anlaml olabilir.
Btn arkeolojik ve etimolojik veriler, etnisitenin ilk defa bu
tarihlerde Zagros-Toros da sisteminin i kavisinde
ekillendiini gstermektedir. Tarmsal devrim etnisite hareketi
iin varlk kouludur. Aksi halde klan toplumu halinde
kalnmaktan kurtulamaz. Klan toplumu ise, hibir dnem geni
aile grubu olmann tesine geemez. retim teknolojisi bu snr
belirler. Dolaysyla ok snrl ses dzenleriyle byk dil
gruplarna ulaamazlar. Bildiimiz dil gruplarnn tarihi M
20.000'lerden balatlmaktadr. Yine ayn corafyada benzer
nedenler rol oynuyor. Dilin oturmas retimin gelimesine yol
aar, bu da toplumsall st aamaya sratr. lkel Aryen dil
grubunun ad geen kaviste olutuuna dair kantlar Gordon
Childe ve Vanilor gibi tm nl arkeologlarca paylalmaktadr.
Aryence dil grubu tarm devrimini gerekletiren ilkel komnal
gruplarn eseridir. Tarm kkenli en eski szcklere bu dil
yapsn paylaan tm kavimlerde rastlanmaktadr. Etnik
oluumun bu ilk dneminin fiziki yaylmaktan ok kltrel
yaylma biiminde tm ktalara yansd kabul gren bir
husustur. Hatta Kzlderililer yoluyla Bering boazndan M
11.000'lerde Asya'dan Amerika ktasna yayld da kabul gren
dier bir gerekliktir.
Smer uygarlnn oluumuna kadar yaklak M 3500 bu
etnisite kltrnn ana merkezi Dicle-Frat'n dalardan kopan
eteklerinde byk gelime gstermitir. En eski yerleimlerin
kalntlar, halk kltrlerinde gnmzde bile yaayan birok
e bu dneme tanklk etmektedir. zellikle M 6.000-4.000
dnemi kalc, kimlikli etnisiteye erimek bakmndan nemlidir.
Kalkolitik bakr ta alarla btnleen bu dnemde tarihin
uygarln balamasna yol aan tm temel icatlar ve bilgiler
retilmi gibidir. Temel sanat, din, hiyerari kurumlar
olumutur. Aryenlerin en eski grubu olarak Hurriler Ur:
tepelik yer, yksek yerler ahalisi kltrn dou merkezinde
bugnk Krtlerin en eski atalar olarak belirmektedir. Blgede

ayn halk grubu olarak M 6.000'lerden beri faal bir yaama

sahip olduklar bilinmektedir. Kurulu aamasnda Smerlerle
hem akraba hem de komudurlar. Guti, Kassit, Lori, Nairi,
Urartu, Med adlar srasyla benzer kltr paylaan gruplara
Smer-Asur kaynakl taklan adlardr.
Aryen kltr dalgas M 9.000'lerde Anadolu'ya, 6.000'lerde
Kafkasya'ya, Kuzey Afrika ve ran'a; M 5.000-4.000'lerde in,
Gney Sibirya ve Avrupa ilerine kadar yaylmtr. Bu tarihler
tarm kltrnn dnya apnda yayldn gstermektedir.
Ksmen fiziki olarak da yaylan Aryen gmenler, M 3.0002.000'lerde kta yarmadalarna, Hindistan, ngiltere,
Yunanistan, talya, berik yarmadas ve Kuzey Avrupa'ya kadar
szmlardr. Gelimelere bal olarak M 2.000'lerde kar bir
hareket halinde Smer uygarlnn zenginletirdii alanlara;
Hindistan, ran, Anadolu ve Msr'a ynelerek uygarlk
srelerine katldklar tahmin edilmektedir. Son derece
hareketli bir dnem yaanmaktadr. Smer uygarlnn
ekicilii bugnk ABD gibi bir etkiyle etrafnda ne kadar
gmen ky topluluklar varsa kendine ekmektedir. M
2.000'lerdeki byk g hareketleri etnisite tarihinin en
kapsaml yaylm dnemidir. Bu yaylmann sonucunda in,
Hint, Hellas, Anadolu, ran uygarlklarnn temeli atlr. Bir nevi
Smer izi zerinde kentlemenin devlet Mezopotamya'dan
sonra ikinci byk hamlesidir. Buna ramen bu yllarda uygarlk
kentleri gmen denizi iindeki adacklar gibidir. Esas eylemde
olan gebelerdir. nc byk gmen hamlesi M 1.000'lere
doru balar. Avrupa'dan, Kafkasya ve Orta Asya'dan gneyin
uygarlk alanlarna akan gler, ilk dnem uygarlk, hanedan
beylik dzenlerinin yerini almaya balarlar. Yunanistan'da
Dorlar, Anadolu'da Frigyallar, Zagros-Toros dmnde
Medler, talya'da Etrskler, bu hamlenin tannan byk etnik
gruplardr.
Bu gruplar M 1.000'lerde Roma devleti arasndaki uygarlksal
gelimede byk rol oynarlar. Grek, Frig, Urartu, Med, Etrsk
uygarlklar hamlenin en nemli etnik gruplar tarafndan
kurulan uygarlklardr.
Etnisite hareketi rgtlenme olarak hiyerarik aamay gemez.
Bu snrda ya iten ya da dtan zlmezse devletleme
sorunuyla karlar. Smer modeline benzer devletlemeler, bu

aamalar baaryla geen gruplar iin geerlidir. Daha ok

temasta olduklar uygarlk modellerini taklit ederler. Hiyerarik
yapnn baka bir yaplan potansiyeli yoktur. Bu durumda
snflama yaanr. Alt tabakalar ksmen eski hallerinde krsal
alanda, ehre ynelenler ise ya kleleerek, asker olarak, ya da
yerleik tabakalara katlarak snfl toplumu tamamlamaya
alrlar. Etnisite snfl toplum iin daima taze kan demektir.
Kyllk kapitalizm iin neyse, etnisite de eski uygarlklar iin
benzer ilevi yerine getirir. Gnmzle genel bir benzerlik
kurarsak, kapitalist yaylmaya kar ulusal direni ve akabinde
kurulan ulusal devletin eski uygarlklardaki karl, etnik
direni ve beylikler halinde etnik tabana dayal
devletlemelerdir.
lk alarn bir nevi snf mcadelesi olarak tanmladmz
dinsel peygamberlik hareketleri uygarlklarn olgunlama
dnemlerinde kaynan bulur. Kent kkenlidir. Orta snf
damgasn tar. lk kleci sistemin akla aykrln ne srme
cesaretini gstermilerdir. lk eletirmenlerdir, ilk sosyal
isyanclardr. Yine bir nevi krallk kurumlarnda etkili olmayan
eski amanizm ve eyhlik geleneinden etkilenmilerdir. Din
tanr anlaylarnn soyutluu, puta tapnmaya kartlklar
zihniyet farkllamas olarak grlmelidir. En temel iddialar
insan krallarn tanr olamayacaklardr. Tanr kralln
ideaclyla akll insanlarn buna inanmaylar, aslnda ynetici
snfla kent ahalisi arasndaki eliki ve mcadeleyi
yanstmaktadr. Kent toplumundaki yasallkla doal ruhuluk
arasndaki farkn kavranmas tanr kral inancnn sarslmasna
yol aar. Zihniyet farkllamas kent ortamnda daha hzl geliir.
Yeni araylara, kavram ve dncelere ortam sunar. Alverili
meta dzeni zihni daha ok altrr. Analitik zekann yneticilik
konumu artar. Artan bilgi ve soyut kavramlatrma bir
aamadan sonra resmi ideolojiyi inanlan mitolojiler andrr.
Yeni ideolojik araylarla peygamber idealizmi dnemi alr.
Tahminen M. 3000'den beri balayan bu sre, Hz. brahim'e
kadar daha ok Smer metropol kentlerinde balar.
Barnamaynca u blgelere, ksmen zgr bir ortama tanrlar.
Adem'den dris'e, Eyb'e kadar yaanan dneme Urfa ncesi
peygamberlik demek doru olabilir. M 2.000'lerden 1.000'lere
kadar Urfa dneminin merkezi rol oynadn varsaym olarak
ileri srebiliriz. Bu dnemde peygamberlik gelenei

muhtemelen iyice oturmutur. Gl kurumsal bir temel

kazanmtr. Bata Hz. brahim olmak zere etrafa birok
peygamber ihra etmitir. Birok sylence bu varsaym
dorulamaktadr. M 1.000'lerden Roma'nn yklmasna kadar
Kuds'n ikinci peygamberlik merkezi olarak ne getiini
belirlemek ikinci varsaym olarak ileri srlebilir. Kitab-
Mukaddes bu dnem peygamberlerinin kapsaml bir listesini
ihtiva etmektedir. Saul, Davut ve Sleyman'la balayan ok
zengin ve gl bir anlatm olan peygamber maddeleri, daha
ok sosyal yaam dzenleyen ahlak kurallar ve krallk zlemi
olarak deerlendirilebilir. Toplumsalla ok gl bir vurgu
yaplmaktadr. Puta tapmaktan alkoymak, rabbe balamak;
znde brani kabilesini dalmaktan koruma ve bir krallk
olarak olumasnn dinsel anlatmdr. Smer mitolojileri nasl
tanr krallarn masals yksyse, Kitab- Mukaddes de
kabileden krallk oluturmann dinsel yksdr. O dnemlerin
hakim edebiyat, zihniyet yaps bylesi bir kutsal kitap dilini
gerektirmektedir. Biimin adal altndaki z yakalamak
nemlidir. Nitekim en son sa'nn da amac, aslnda 'Sion'un
kz' dedii Kuds'e kral olmaktr. Bunu da hayatyla demitir.
nc ve son peygamberlik dnemi, M 0-MS 632 aras, Hz.
sa'nn doumundan Hz. Muhammed'in lmne kadar devam
eder. brani kabilesi bu dnemden sonra 'Safarin-Yazarlar'
denen katipler dnemine girerken, hristiyanlk dier halklar
arasnda nce havariler, daha sonra papaz ve piskoposlarla
byk alm salar.
Grek ve Latince'ye evrilen peygamberlik literatr bata ncil
Bat uygarlnn zihniyet yapsnda kkl dnme yol aar.
Yar tanr Helen ve Roma imparatorlaryla giriilen mcadeleyle
tanrlk idealarn ellerinden alr. MS 312'de Byk Konstantin'in
hristiyanl kabul etmesi ve sonra resmi din olarak ilan etmesi
tarihi bir srecin son admdr. Bu da insan tanr olamaz diyen
ilk peygamberlerden balayan ideann znden ok ey yitirerek
de olsa baarya ulamasdr. Zaten islam biimindeki Hz.
Muhammed nderlikli kol daha balangta tanr elisi ve glgesi
olarak misyonunu ilan eder. Hz. sa'nn Baba-Oul-Kutsal Ruh
lemesini de reddederek, insanlarn ancak tanr kulu
olabileceklerini en temel ayet hkm olarak vahiy eder. Fakat
tanr kulu anlay yine de tanr kral kltrnden olan
etkilenmeyi gstermektedir. Tanr kral yerine 'allah'

konulmaktadr. Fakat bu, zihniyet savamndaki uzun mesafeyi

gsteren arpc bir rnektir. nsanlarn tanr krallarla
savamnn binlerce yllar bulduunu kantlamaktadr. Ar
klelikten kurtulmann kolay olmadn vurgulamaktadr.
Zaten tanr krallar dnemi Roma mparatorluu'nun sonlarnda
alnca, Hz. Muhammed'le bu dnem tamamen sona erer.
Peygamberliin temel ideas, insanlarn kendilerini tanr ilan
edemeyeceklerini esas alyordu. Tek maddelik parti program
gibi adeta gerei yerine gelince varln srdrmenin anlam
kalmyor. Gerisi iz, yk ve glgelerdir.
Tek tanrl Ortadou dinlerinin esas rn ortaan feodal
devletidir. Klasik klecilie gre daha yumuatlm 'serf'
klelii, dier anlamyla gelitirilmi kleliktir. Klelikte bir
basamak ste kmadr. Serf olmayan klelikte de gelime
yaanr. Sultan sava iktidar gc tanrnn glgesi
saylmaktadr. Tanr kral kltnn devam olarak
dnlmelidir.
Demokratik duru ve komn zellikleri asndan her iki hareket
yine de insanlk tarihinde zgrlk ve adalete doru
kmsenmemesi gereken admlardr.
lka ve klasik dnem kleciliine kar binlerce yllk bir
direni gelenei, zihniyet, politika, sosyal ve ekonomik alanda
nemli kazanmlar salamtr. Yazl tarih her ne kadar bu
kazanmlar ayrtrmasa da, gerekliinden kuku duyulamaz.
nsanlk kltr byk lde bu iki direni kanalndan
beslenmitir. Bunlar tm sanatlarn bata gelen konular
olmulardr. Mabetsel antlar tm grkemiyle gnmze kadar
gelmilerdir. Toplumsal ahlaktan krntlar kalmsa, yine bu
gelenekten trdr. lmsz destanlar, azizler, evliya
menkbeleri byk insanlk durularn yanstrlar. On yllarca
inzivaya ekilen, zindanda ryen, armhlara gerilen, bir dilim
ekmek, zeytin, zm ve hurmayla kendini terbiye eden, insan
acsn duyan, bilgelie en yce deeri veren bu geleneklerdir.
Bireycilie deil, komn yaamna, manastr dzenine, bilgi
birikimine, sanat ve zanaatn geliimine tam bir okul deeri
veren yine bu geleneklerdir. Sava iktidar kliinin
ldrmekten ve lmekten baka bir ans tanmad insanla
bar dndrten, insan onurunu koruyan, yardmlamay

esas alan, kardelie vurgu yapan, evrensellie alm salayan

yine bu soylu gelenek kanallardr. Snfl toplumu
getirememilerdir; hakim toplumsal sistemin iinde ounlukla
erimekten de kurtulamamlardr. Kendileri de bazen eski
efendileri kadar hiyerarik ve devleti kesilmilerdir. Fakat
insanca deerlerden gnmze bir eyler kalmsa, bu
hareketlerin bundaki payn dnmek geree hakkn
vermekle etir. Gnmzdeki demokratik duru, zgrlk
eitlik, doal evre aray, insan haklar, kltrel kimlikler iki
byk gelenein katks dnlmeden izah edilemezler. En az
ada bireysellik kadar demokrasi iin vazgeilmez bir zemin
olan kamusal alan bu iki byk hareketin bata gelen miras
olarak dnlrse, gelenein olumlu etkisi daha gereki ve
zmleyici olarak anlalacaktr.
Demokratik duru ve komnalizmin taslan verdiimiz ereve
anlatm bile Roma imparatorluk toplumunu daha iyi
anlamamza imkan vermektedir. Tm nclleri gibi Roma da,
iinden gelen sosyal komnal hareketle, kuzeyinden gelen
etnik, doal topluma yatkn topluluklarn savunma saldr
hareketliliiyle birka yzyllk sren dnemin sonunda
zlecektir. Roma'nn zl ve bir parasnn MS 4. yzyl
sonlarnda ykl, etnisiteyle dinsel komnln aralarndaki
ilikinin dolayl da olsa birleik zaferidir. Halklarn ve komnal
dzenin karmak da olsa byk zaferidir. phesiz devleti
zihniyet ve klt yklmad. Kartopu gibi paralansa da, erimeden
varln birok alanda yeniden oluturmaktan bir an bile geri
durmad. Bir kez daha gryoruz ki, sava iktidar uzun sreli
paralanmay kaldramaz. Zincirin halkalar gibi paralar
ekleyerek, halkalarn oaltarak devam edecektir. Douda
Bizans'la, Avrupa'nn bakir topraklarnda Frank, arlman ve
Kutsal Roma mparatorluu varln yeni formlar altnda
srdrecektir.
Roma'y esas olarak dardan Aryen kltr kkenli Germen
boylar kertti. Orta Asya'dan gelen Hunlar, yine onlarca yl bu
yapy sarsp durdu. Etnisitenin gcn hesaba katmadan,
Roma'y ve byk sava makinesini ilemez duruma getirmek
dnlemez. Barbar saldrlar altnda Roma uygarlnn hazin
k demek demokratik toplumcularn dili olamayaca gibi,
gerein dili de olamaz. mparatorlar zincirini gzler nne
getirdiimizde, sava iktidar gcnn korkunluunu daha iyi

anlarz. Barbarlarn znde halk zgrlk glerinin bu gc

ykmas en byk zgrlk admlarndan biri olarak
anlalmaktan hibir itiraz bizi alkoyamaz.
Roma'nn zl gereinde bir kez daha dorulanan, tarihin
esas olarak iddet sava siyaset, sosyal, ekonomik ve moral
yapsnn kayna haline getirenlerle, demokratik duru ve
zgr eit komnal yaamda srar eden ve direnenler arasndaki
savamla belirlendiidir. 'Bar ve istikrar' denen dzenin
altnda bu srekli sava durumunun yatt gz ard
edilmediinde, toplumsal gereklik daha iyi anlalm olur.
MS 5.-15. yzyllarnda Avrupa ortaana girite, arkasnda
taslan izmeye altmz bylesine bir tarih yatmaktadr. Bu
tarih olmadan, Avrupa'nn deil uygarlk yaratmak, 'sfr' bile
renemeyeceini anlamak gerekir. Feodal kuluka dneminde
uzun sre yattktan sonra tm gcyle bilme, yeni zihniyet
kazanma abasna girmesi, bu tarih dnlmeden hayale bile
getirilemez. Avrupa'nn daha sonra hakkyla yneldii bilim ve
tarih ona gerekli olan gc verecektir. Bu iki gle doru tarih
ve bilme yntemiyle laykyla uygarlkta byk bir aama
yaratlacaktr.
Hristiyanln ortaaa katks snrldr. Engizisyonuyla daha
ok yeni douu engellemek istemitir. Gemiten gelen olumlu
kanallar heretikler (mezhep), cadlar (zgr kadn kalntlar),
simyaclar (bilim ncleri) atele yakarak kurutmaya
alrken, etnisitenin taze anlarna dayanan doal yaama
yatknlk eilimi ve protestanlkla kendi iradesi krlacak ve yeni
uygarln zihniyet ve iradesi daha ak ve gl hale gelecektir.
Protestanlkla dinde oktan kemiklemi tutuculuk alrken,
etnisitenin kltrne dayal olarak da uluslamann n
alacaktr.
Bu byk tarihsel gelimenin amacnn kapitalist sistemin planl
geliimi olduunu iddia edebilecek hibir kant yoktur. Esas
gelimesi gerekenin demokratik uygarlk olduuna dair elde
daha ok kant vardr.
Uygarlk tarihinde ortaa feodal sistemi ilka kleliinin
dogmatizm niteliini snrlamakla birlikte deitirerek devam
ettirdi. Tanr krallar yerine geen tanr glgesi saltanat

dogmatizmin form deiikliidir. z korunmaktadr. Sava

iktidar yaps Avrupa ve Asya'nn geni alanlarna yaylarak
gcn arttrmtr. Yorgun Roma ve Pers mparatorluklarnn
yerine, taze kan Arap-slam, Cermen-Katolik Hristiyan, SlavOrtodoks Hristiyan sistemleri kurulmutur. Daha gecikmeli
Trk-slam, Mool-slam sistemleri ayn sreci devam
ettirmilerdir. mparatorluklarn bu yeni biimlerinde nemli
olan, bnyelerine kattklar taze kan olarak yeni kltr
unsurlardr. Her ne kadar Roma-Pers izi zerinde onlara
yknerek g olmularsa da, hristiyanlk ve islamn getirdii
daha gl zihniyet-iman yaps, sava iktidar gcne ihtiya
duyduu benzini, enerjiyi verip uzun sre devam ettirebilecek
zenginliktedir. Dier yandan tarihin en gl ve uzun sreli g
yaamna alm Arap, Cermen, Trk ve Mool hiyerarik
gleri, dayandklar kavim gruplarndan istedikleri kadar inanl
asker derleyecek durumdaydlar. Daha rahat ve zengin ehir
yaam yeni kavimlerin younluklu alanlarna yaylacak biimde
bir cazibeye sahipti.
Aslnda etnisitenin alt tabanyla islam ve hristiyanln kurtulu
arayan yoksul manastr, tarikat kesimleri farkl bir dnya ve
yaam peindeydiler. Devlet ve hiyerarinin bask ve
istismarndan nefret ediyorlard. Bu yzden byk hareketlilie
katlmlard. Beklentileri iin en doru yorum; tarikat, manastr
ve eski doal komnal yaamn bir sentezi olarak hmanist
evrensel demokrasiydi. Dnemin evrensel zihni ve yrei
diyebileceimiz Hz. Mevlana vb her iki dinde oktur. "Yetmi iki
milletten olsan da gel. Gemiten ne gnahn varsa yine de gel"
diye zetleyebileceimiz yaklam son derece evrensel bir
demokratizmi iermektedir. Ortaan demokrasi ve evrensellik
akmn seslendirmektedir.
Dnemin ok yaygn manastr, tasavvuf akmlarna bu
erevede yaklamak ufuk acdr. Etnisite ve dinin st
tabakas feodal devlet gc haline gelirken, yoksul alt kesimleri
ok geni alanlara yaylm manastr islamdaki karl tarikat
ocaklar ve dergahlarda komnal dzen gc halinde
yaamaktadr. Bu, snfsal anlam derin olan bir blnmedir. Bir
anlamda ortaaa zg sava iktidar gcyle kendine dayal
ibirliki kesimlerle birlikte demokratik komnal halk
arasndaki ayrma ve mcadeledir. slam dnyasndaki batnisnni ve hristiyanlktaki katolik-heretik elikisi bu gerei

yanstmaktadr. Kavimler bnyesinde benzer ayrmalar

grmekteyiz. Seluklu-Osmanl-Trkmen; Arap halifeler
hariciler vb elikiler, ayn kavim iindeki snfsal eliki ve
kavgay yanstmaktadr. Yoksul hareketlerinden bazlar ileri
dzeyde siyasallamay becerdiler. Karmatiler, hahainler,
fatimiler, aleviler yoksul halk kesimlerinin snfsal ayrmaya
tepki ifadeleridir; ortaan ilkel demokrasi rnekleridir. Fakat
toplumsal sisteme hakim saltanat anlay bu hareketlerde daha
ileri bir demokratik oluuma imkan vermeyecektir. Dtan
basklar, iten yozlamalarla erkenden tasfiye olup etkinliklerini
yitireceklerdir. Avrupa'da ve Orta Asya'da kalc etkiler yaratan
bir nevi manastr kltr diyebileceimiz oluumlar daha uzun
sreli yaamay bildiler. Manastrlar bilim ve retim
tekniklerinde de nemli roller oynadlar. Bilim ve hayatn z
gcydler. Ortaa niversite ve medreselerinin douu
manastr ve dergah almalaryla yakndan balantldr.
Sava iktidar gruplar byk boumalar pahasna sistemin
hakim gc olmay baardlar. Bunda zihniyet ve kurum olarak
devlet olgusunun geleneksel gc belirleyicidir. rgtleni ve
yneti tarz ilkel, yarm demokratik oluumlara frsat
tanmayacak kadar yetkinlie sahiptir. Daha nemli olan, hakim
olmalarndan ziyade, tarihin bu ynnn byk boumalarla i
ie yrddr.
Ar propagandayla kabul ettirilen 'allahn glgesi, yce
sultanlk' batan sona entrika, zorbalk ve talanla rl devletin
bin makyajl yeni figrdr. slamda ve hristiyanlkta Roma ve
Perslerden devralnan ve kartopu-nartopu olarak benzettiimiz
sava iktidar gc, ortaa feodalizminde dini elbiselere
brnerek kendini kalc klarken, iddia ettiinin tersine, Roma
ve Pers mparatorluklarn zulm ve talanda ok geride brakan
niteliklere sahipler. Buna karn hiyerarileri tarafndan
kendilerine ihanet de edilse, geride ve altta braklan yoksul
etnisite, manastr ve sapkn mezhep tarikat hareketleri
sanldndan daha fazla demokratik, komnal ruhlu toplum ve
halk gerekliini temsil eder, nitelerler. Gnmz anlamak iin
daha nceki alar kadar ortaa gerekliini binlerce yldr
egemenler tarafndan taklan at gzlkleri ve teneke yreklerle
deil, bu tanmlamalar balamnda anlamak ve duymak,
zgrlk ruhu ve bilinci iin byk nem tar. Ruhunda ve

bilincinde tarihi doru yaamayanlar hibir zgrlk ve eitlik

iddiasnda bulunamazlar. Demokrat olamazlar.
MS 13. ve 14. yzyllardan itibaren Dou toplumlarnn olumlu
mirasndan gerekli olan ne varsa almay baaran bunda
manastr hareketi belirleyicidir Avrupa ortaa uygarl,
tazeliinin de yaratclyla hzlanan admlarla Rnesans
hazrlamak durumundadr. Klasik biimiyle feodalizmin uzun
srmemesini daha yakndan anlamak nemlidir. Snfl toplum
ilka kleliiyle en uzun sreyi M 4.000-MS 500 yaamakla
bu potansiyelini nemli oranda aa kartmt. Ortaya
karabileceklerini sergilemiti. Feodal snflamann bu srece
katks snrl olmusa, bunda potansiyelinin zayfl rol oynar.
Toplumsal sisteme fazla katky yapabilecek durumda deildir.
Zaten hem etnik, hem dini hareketin amac bu sistemin kkl
almasn gerektiriyordu. Hiyerarilerin imparatorluk
yknmeleri esas ama deildi. Bir nevi dinin sosyal, etnisitenin
kavimsel devrimini istismar ederek, yeni sava iktidara
ulamlard. Yoksul kitlelerin direni bayranda Fransz
Devrimi'nden ok nce 'eitlik, kardelik ve bar' yazlyd.
Binyllk tanrsal saltanat altnda bunlar yaanacakt. 'Maher ve
cennet'le topyalar ebedileecekti. Entrika ve zorbalkla talan
sanatnda uzun geleneklerinde ustalaan hiyerari, aldatarak,
bastrarak bildiini okuyacak ve yapacakt.
Bat Avrupa'da srecin uzun srmemesinde manastrn gerek
aydnlanma gcyle islamda bu g fazlasyla saltanatn
etkisinde kalmtr etnisitenin zellikle Germenlerde hala taze
olan doal toplum ruhunun nemli rol vardr. Bu iki g tarihin
tm aamalarnda olduu gibi bilincin ve iradenin zgrln
devam ettiriyorlard. Bilim ve zgrlk bayran Bat Avrupa'nn
mmbit topraklarnda byk bir merak ve heyecanla
dalgalandryorlard. Ne Roma imparatorluk kopyas ortaa
prens ve krallar ne de ruhlar haline gelen resmi kilise
engizisyonlar nlerini kesmeye yeterliydi. Byk dnce ve
zgr ruhlu insanlara sahip olduu iin, bu yaratl dnemine
saygl ve duyarl yaklamak, gnmz Bat uygarlk gereini
renmek asndan son derece nemlidir. Yaratlan deerler en
az neolitik ky tarm devrimiyle ehir uygarlk devimindekiler
kadar anlamldr. Douda snmeye yz tutan yaratc bilin ve
zgrlk ruhumuzun devam etmesidir. Avrupal insann elinde
bytlen bilin ve zgrlk, binlerce yl tadmz, nclk

ettiimiz bilgelik ve doal toplum ruhumuzdur. Yabanc deil,

bizim olan bir gerekliktir.
15. yzylla balatlan Rnesans yeniden dou hareketi,
aslnda babas da annesi de Doulu binlerce yllk slalenin son
ocuudur. Onu sanki Avrupa'nn Adem'le Havva'sndan
domu gibi sanmak byk bir yanlgdr. Belki de Dou'nun
srgn ocuudur. Rnesans ak ki 13. ve 14. yzyllarn
giderek hzlanan bir devamdr. Bytld zemin Roma
kopyas krallk ve piskoposluk saray deil, krsal alan
manastrlaryla yeni ykselen kent niversiteleridir. Ne siyasal
askeri g ne de feodal tccar ekonomik g bu kta
belirleyicidir. Kr manastr ve kent niversitesi kendi
emekleriyle geinen, halkn besledii ve umut balad,
destekledii, zgrlk ve bilincin ykseltildii bamsz alma
mekanlardr. unu nemle vurgulayacam: Rnesansa
gtren yol belirleyici olarak kral ve kilisenin saraylarndan
deil, halkn komnal okullarndan gemektedir. Ne feodal
snfn ne de ortada olmayan burjuvazinin izdii bir yoldur.
Uygarlk nehrinin ak asndan yerini ve zamann belirlemek
gerekirse, yine Smer kaynandan yola kmak retici
olacaktr. M 3.500-2.500 dneminde Uruk ve Ur siteleri
etrafndaki oluum, dalga dalga Nippur, Babil, Ninova merkezli
olarak Dicle-Frat kuzeyine doru yaylr. Bu merkezler
etrafndaki dnemleri M 2.500-2.000 Nippur, 2.000-1.300
Babil (eski ve orta dnem), M 1.300-600 Asur, M 600-300
son Babil dnemidir. Mezopotamya dnda direkt Smerlerden
etkilenen Anadolu Hititleri M 1.700-1.200, Medya'da M 900550, Persiya'da M 550-300 dnem uygarlklar yaanmtr.
Klasik Grek ve Roma uygarln ikinci byk zihniyet devrimine
bal olarak deerlendirebiliriz. Bunlar mitolojik dnceden
felsefi dnceye gei dneminin uygarlklardr. Dounun
Bat'daki en son ve byk temsilcisi Troya'nn drlmesinden
sonra gelimeye balamtr. Hellas ve Etrskler farkl, zgn
bir gelimeye ulaamamlardr. Geleneksel yaylmann gleri
konumunu pek aamamlardr. M 1.000'lerde balayan Grek
ve talya uygarlklar, M 500'lerde felsefi dncenin
gelimesiyle zgnl olan bir uygarla gei yapabilmilerdir.
Aslnda Smer ve Msr uygarlk izlerinde uzun sre
beslenmeleri, kuzeyden gelen glerle bileimleri sonucunda,
corafi zelliklerinin de etkisiyle zgnlk yakalanmtr. Grek

ve talya yarmadasndaki gelimeler, Anadolu'daki Hitit

uygarlk gelimesinin devamdr. Bunda Msr ve Dou
Akdeniz'deki Fenikelilerin youn katksn da eklediimizde,
zgn gelimenin dayanaklar daha iyi anlalr. Yaklak M
1.000-MS 500 dnemini kapsayan Grek-Roma halkasnn daha
da yaylmas Avrupa-Atlas kysnda durur. Farkl zaman ve
corafi koullar nc byk versiyona koutluk oluturur.
Uygarlk nehrimiz Bat Avrupa kylarna vurduunda en verimli
bir dnemine daha eriecektir. MS 1.500'lerde balayan nc
byk uygarlk devrimidir. Rnesans dnya uygarlk zincirine
baladmzda bu ynl bir ak gerekidir.
Rnesansn en doru tanm zihniyet devrimi olarak yaplandr.
Devrim birka alanda kkldr. Birincisi, dinsel dncenin
tanrsallk adna adeta hiletirdii birey yeniden domutur.
Hristiyanlk teolojisi MS 1.250'lerde Aristo sentezi ile skolastik
dnemin zirvesine ulamtr. Metafiziin en gelikin hali de
denilebilir. nsan adeta unutulmutur. Tanrnn kuklas bile
olamayacak kadar yaamdan silinmitir. Dine dayal
toplumsalln en ar bir biimine varlmtr. Pratik somut
yaamla hi badamayan bu biime insan doallnn uzun
sre dayanmas zordur. Heretizm sapkn mezhepilik cadlk
hristiyanlamam doal toplum kadn ve simyaclk doa
elementlerinden altn oluturmak, bilimsel aray abalar,
hristiyan dogmatizmine kar zgn zihniyet direniini temsil
etmektedir. Engizisyonun nlemek istedii, zgr bireye yol
aabilecek gelimelerdir. Hristiyan dogmatizminden kopup
zgr doa dncesine srama yapan en arpc rnek
Giordano Bruno'dur. Tam bir doa tutkunu olan Bruno tanr
doa ayrm yapmaz. Canl bir doa evren anlay ile sarho
gibidir. Doann kendi bana ileyiine o denli hayrandr ki,
sonuta cokun Rnesans ncs Roma'da MS 1.600'de cayr
cayr yaklmtr. Spartaks ve Saint Paul'n anlarna
yararcasna.
Doaya dogmatizmden kopmu bak tarz ile yaklamann
nemli bir sonucu da bilimsel yntemin gelimesidir. Metafizik
kurgusal yntemin doal gereklikten kopard insan zihni
yntem deiikliiyle yeniden doaya ynelmeyi bilmitir.
Bilimsel yntemin adeta peygamberleri olan Roger ve Francis
Bacon'la Galileo Galilei gzlem, deney ve ly doaya
dayatarak bilimin geliecei yolu ardna kadar amlardr.

Bilimsel zihniyetin gittike gelimesi, yntemi ile yakndan

balantldr. Felsefi yaklam doaya umutla yaklam anlamna
gelirken, ynetme de bu umudun geree dnmesi demektir.
Felsefi ngr ve varsaymlar bilimsel alanlar ve olgularn
aydnlatrken, gzlem, deney ve l bilimsel kantlamay
salamaktadr. Deney ve l olmadktan sonra, sadece felsefi
varsaymlarla doadan yararlanmak mmkn deildir. Deney ve
lye vurulmayan her olgu hakknda nelerin nasl sonu
verecei anlalamaz. slam dnyasnda bu ynl atlan admlar
baz sonular vermise de, sistemli bir ynteme dayanmadklar
iin bilimsel bilgiye snrl katkda bulunmulardr. Bat
uygarlnn temel dayana olan bilimsel bilgi, ancak temel
yntem sorununu zmledikten sonra hzl bir gelime srecine
girmitir. Yntem sorununun zm bilimsel devrime yol
amtr. Rnesansla gerekleen bilimsel yntem araylar
yeni felsefe ekollerinin geliiminde de rol oynamlardr. Felsefe
ile bilimin birbirine yaknl ve balants, daha verimli bilimsel
bir srecin gelimesi kadar, bilimle balants yaplan gelikin
felsefi yaplarn ortaya kmasna da yol amtr.
Rnesansn temeli de diyebileceimiz ve tanrdan tamamen
kopmu bu dnce ve duyu tarz en byk paradigma
deiimidir. Gerekleen zihniyet devrimini sradan grmemek
gerekir. Bu en zor gerekleen devrim trdr. Dinsel
dogmatizmden kurtulmak ve z duygu dnce gcyle yaama
anlam vermek Bat uygarlnn en nemli kazanmdr. Cvl
cvl, canl, renkli, her eyiyle heyecanlandran, kendinde byk
potansiyeller barndran doa byk umutlar vaat etmektedir.
nsann binlerce yl aradan sonra doaya nemli bilin birikimi
ile dn dier tm gelimelerin kaynadr.
kinci byk deiim dindeki reformdur. Doal toplum
anlayna ar ters den hristiyanlk dogmatizmine tepki
kanlmazd. Germenlerin doal toplum gelenekleri, dinle yeni
tanmalar reformun bu kltrden gelmesinin koullarn tekil
etmektedir. Protestanlk aslnda Germen halknn hristiyanlk
yorumudur. Dogmatizmin daha yumuatlm, almay
engellemeyen, bilime ak revizyon ve reformasyonunu temsil
etmektedir. Bir nevi din saltanatna tepkidir. Dinin ar
siyasallam, pratik gelimelere engel tekil eden, halklarn
zgnlne ve zgrlne yer vermeyen byk tutuculuuna
vurulan bir darbedir. Zihniyet devriminin teolojik anlamdaki

yansmasdr. Dogmatik kalplarn yklmasyla felsefi dnce

hzl bir gelime srecine girmitir. Nasl ki Bat Anadolu'da M
600'lerde mitolojik dncenin almasyla tarihi felsefi dnem
almsa, Bat Avrupa blgesinde de dinsel dogmatizmin
almasyla daha gelikin bir felsefi aa ulalmtr. Zihniyet
devriminin en gelikin alan olan felsefe, Spinoza ve
Descartes'ta adeta peygamberlerini bulmutur.
Rnesansla doan nc bir gelime insan merkezli yaam
biimidir. nsan her eyiyle tanrnn olmaldr anlay kleci
zihniyetin deiik bir formudur. Tanr kral kltnden tek tanrl
dinlere szm mitolojik dnce formu olarak bireyi yaamdan
adeta silmitir. Bu, klenin her eyiyle efendisinin arac
olmasndan kalmadr. Bireyin efendi ve tanr kimliinde bu denli
yitirilii, kendine ait bir yaamnn olmamas anlamna da
gelmektedir. Tanr ona ait deil, o tanrya aittir. Tercme
edersek, insanln devletlemi din hiyerarisine ar
bamlldr. Dinin egemen snf lehine bu ynl gizli bir
klelii her dinde mevcuttur. Rnesansn insana saygy
canlandrmas, toplumun bireyin yaamn daha anlaml
klmann varolu tarz olduu biimindeki tanma da uygundur.
Toplumsal varolu bireysel yan yok ettiinde, orada klelik
yerlemi demektir. Sovyet sosyalizminde gerekleenle Smer
rahip devlet sosyalizminde gerekleenler zde ayndr. Birey ne
adna olursa olsun eritildiinde, onun adna klecilik denilir.
Klan ve ilka ok tanrl, totemli dinlerinde esas olan bir nevi
toplumun yansm figr olan bu kavramlar bireye g
veriyordu. Ortaan dinsel anlay bireyi silmesi asndan asl
toplumsallktan ciddi bir sapmay temsil eder.
Hmanizm, bireysellik ve reformasyon insan yaamn
merkezine ekmekle toplumsal varolu tarzndaki sapmaya ciddi
bir kar koyuu gerekletirmitir. Rnesans bu ynyle tarihte
en temel zihniyet aamalarndan biridir. nsan yaratcl,
doall iin gerekli olan en nemli admdr. Ekolojik toplumun
dayanabilecei bir yola, zemine giritir. Fakat daha sonraki
kapitalizm zihniyetinin hakimiyetini gelitirmesi, bireysellikten
bireycilie geii tm kazanmlar geri ald gibi, tarihte en
byk ekolojik sapmann da yolunu ardna kadar amtr.
Ekolojik felaketin kayna Rnesans zihniyeti deil, onun
kapitalizmle saptrlmas, znden boaltlmas ve tersinden
toplumsal varolu halinden kopartlmasdr. Mitolojik ve dinsel

dogmatizmin tanr toplumu biimindeki toplumsal varolu

gerekliinde yapt sapmay, kapitalizm toplumsall bireycilik
lehine silerek tersinden gerekletirmektedir. Gnmzn en
temel sorunlarndan ekolojik sapmay deerlendirirken, konuya
daha derinlikli yaklaacaz.
Yaklak yz yllk birikime (MS 1.400-1.700) sahip olan
Rnesans dnemi Bat uygarlnn esas itibariyle dnme
tarzn ortaya karmtr. Doa ve toplumdan koparlm insan
zihnini yeniden, daha derinlikli bir felsefi ve bilimsel yola
balayarak yeni uygarlk iin gereken yolu ardna kadar
amtr. Bu gelimeyle balantl olarak ele alnmas gereken
bir yntem sorunu var. zellikle marksist tarih anlaynn ar
materyalist yorumunda yaplan bu byk yanl, toplumsal
formlarn dz izgisel anlatmdr. Sanki kapitalizmin gelimesi,
bir sistem olarak kurulmas zorunlulukmu gibi bir anlayn,
belki de hibir kapitalist ideologun kapitalizme yapamad
hizmeti hem de antikapitalizm adna yapm olmasdr. elikili
gelebilir, ama geriye baktmzda daha iyi anlamaktayz ki,
kapitalizmin hibir ideologu marksist kkenli kaba materyalistler
kadar sisteme hizmet etmemitir.
Rnesans tarihin en nemli zihniyet devrimlerinden biri olarak
deerlendirmeyle birlikte, daha da nemli olan sorun, hangi
toplumsal sistemle balantl olduudur. Klasik tarih anlaylar
Rnesans kapitalist toplum sisteminin zihniyet hazrl olarak
deerlendirirler. Marksist tarih anlay da sistemin douunu
adeta ilahi emir saymaktadr. Bu grlerin tm bizzat
kapitalizme baml yaamn bir sonucudur.
Sermaye birikimi tarihin her dneminde az veya ok vardr.
Smerlerden beri zellikle ticaretin gelimesiyle servet ve
sermaye birikimini ska grmekteyiz. Ekonomik zenginler
tremitir. Yahudiler bu konuda tarihi bir ne sahiptir. Buna
ramen hakim sistem haline gelememilerdir. Hem st devlet
topluluu, hem alt komnal topluluklar birikimi tehlikeli sayp
kukuyla bakmlardr. Byk ktlklerde ebelik yapabileceini
hep gz nne getirmilerdir. Bunda en nemli etken de
toplumsal ahlak yrtmasndan duyulan korkudur. Sava iktidar
gc bile, ne kadar toplum zerinde hkmranlk srdrse de,
toplum ahlakn yrtmay gze alamaz. Hiyerarinin
kurumlamas olarak dayand toplumsal olguyu koruyarak

varolmas esastr. Fiziksel olarak yok etse bile, bunu ahlakyla

birlikte yapar. Bir toplumu temel ahlaki geleneinden
soyutlamak, onu plak, savunmasz, her tehlikeye ak
brakmaktr. Kapitalist sermayenin sistem haline gelmesi ahlak,
dolaysyla toplumu zmeyle yakndan balantldr. radesi
dnda bu byledir. Toplumsall zmeden kapitalden sistem
oluamaz. Sistem olmaya doru gittiinde ok ykc olur.
Marks ve Engels Komnist Manifesto'da bu sreci arpc bir
slupla dile getirirler. Biraz da akndrlar. Kapitalizme
devrimci rol atfederken bile ykcln, insafszln, biran nce
almas gerektiini srarla belirtirler. Kapitalizm herhangi bir
toplum sistemi deildir. Bir nevi toplumun kanserli sistemidir.
Genelde snfl toplum olarak uygarl, zelde kapitalist
uygarl bir toplumsal hastalk olarak incelemek, bu temelde
yaklamak byk nem tar. Kanser doutan gelen bir
hastalk deildir. Vcudun ypranmas ve baklk kabiliyetini
kaybetmesiyle kendini gsteren bir hastalktr. Toplumsal
olguda da yaanan buna benzerdir. Uygarlk sistemlerinde
yorulan toplum, sermayenin szmasyla tm dokularnda yani
kurumlarnda kanser hastalna tutulur. Trne bal olarak az
veya ok ldrc etkiye maruz kalr. Sadece 20. yzyl
savalarn zmek bu gerei birok ynyle aydnlatr. Ar
rekabet, kar, azami kar, isizletirme, alk, yoksulluk, rklk,
milliyetilik, faizm, totalitarizm, demagoji sanat, ekolojik
ykm, ar finans, devletten daha zengin ahslar, atom
bombas, biyolojik ve kimyasal silahlar, ar bireycilik kapitalist
sistemin kanser trleri olarak dnlmelidir.
Kapitalizme ilikin bu ksa tanmlamay Rnesansla ban doru
anlayabilmek iin yaptk. Rnesans tanm genel kabul gren
haliyle z olarak doay, toplumu ve bireyi her tr dogmadan
uzak tutku derecesinde kavramay, sevmeyi esas almaktadr.
Doann ve bireyin kutsallna dntr. Bu bireyin de
kapitalist birey olmad; doa bilgisiyle, sanat ve felsefeyle
ykl, savatan kanan, doal, eit ve zgr bir toplum
araynda olduu ortak bir yargdr. Rnesans topyalar
kapitalist deil, komnalisttir. Ortaya kan yeni toplumsal
sistemin kapitalizm olduuna dair inandrc bir aratrma
yoktur. Manastrlarda komnal bir hayat geerlidir. Yeni doan
kentlerde hakim olan ruh demokrasiden yanadr. Bilim
adamlar, felsefe ve edebiyat yapanlar, sanatla uraanlar

zorlukla geinen emeki insanlardr. Sermaye birikimiyle

uraanlar snrl olup, zellikle faizcilikten tr toplumsal
nefreti toplayan bir kesim olarak yargya tabidir. Sanayi
devrimine kadar, feodal aristokrasi ve yeni doan bir ulus
olarak halk snflar karma nitelikte bir toplumsal sistem
olutururlar.
Bu ksa deerlendirme bile 19. yzyla kadar kapitalist toplum
sisteminden bahsedilemeyeceini gstermektedir. O halde
Rnesans kapitalizmin bir n aamas, zihniyet sreci olarak
alglamak vahim bir yanllktr. Dorusu, ucu her tr gelimeye
ak bir kaos araldr. Feodal toplum sisteminin dald,
zld, fakat yeni toplumun domad, dou sanclarnn
yaand bir ara dnemdir. Bu ara dnemden feodalizm
yeniden g kazanarak kaca gibi, kapitalist bireyci bir sistem
de doabilir; yine gl altyap koullarna sahip demokratik,
eit ve zgr bir topluma doru gelime de yaanabilirdi.
Tamamen sistem savalarnn bilin ve politik yeteneklerine
bal olarak pek ok sistemin domas teorik olarak
mmkndr. Nitekim Fransz Devrimi'nin sonlarna kadar
kapitalist toplumla daha eit ve zgrlk toplum yandalar
baa ba bir mcadele iindedirler. 1640'daki ngiliz Devrimi
ezici bir demokratik zellik tamaktadr. Eitlie ve zgrle
ilikin eitli ve olduka gl kiisel ve kolektif anlaylara
rastlamak mmkndr. Burjuva devriminden ziyade halk bir
devrimdir. 16. yzyldaki spanya ehir komnarlar demokrat
karakterlidir. Amerikan Devrimi'nin nitelii de aka zgrlk
ve demokratiktir. 1789 Fransz Devrimi'nde komnistler dahil
birok renk vardr. zcesi Rnesans srecindeki toplumsal
kaostan kta zgr, eit ve demokratik toplum eilimi en az
kapitalist bireyci eilim kadar ansldr. Kapitalizm ancak sanayi
devrimiyle birlikte toplumsal savata stnlk salayacaktr.
19. yzyl, sanayi devrimiyle birlikte kapitalizmin her alanda
hakimiyetini ykseltecei bir dnemdir. 19. yzyln sonu ve 20.
yzyln balangcnda, sistemin dnya apnda ilk defa
yaylmasn kabaca tamamladn grmekteyiz. Daha eit,
zgr ve demokratik toplum mcadelesi, 1848-71 devrimlerinin
yenilgisiyle hakim toplumsal sistem olma ansn kaybederler.
Srecin tanmlamasn tamamlamak asndan ulus ve ulusal
devlet konusunu da doan yeni toplumsal sistemle i ie
deerlendirmek nem tar.

Toplumlarn ulusal olgular biiminde ekillenmesinin dorudan

kapitalizmin bir rn olmadn kavramak gerekir. Bu konuda
da sanki kapitalizm ulus yaratr gibi bir ideaclk ciddi bir
yanltr. Bu yanllkta marksizmin pay da vardr. Toplumlarda
klan, kabile, airet, milliyet ve millet eklindeki sre kendine
zg bir diyalektie sahiptir. Snfl toplumun rn olarak
domazlar. Kapitalizm olmadan da ulus olunabilir. Ulus
ekillenmesinde dil, kltr, tarih ve siyasal g daha belirleyici
rol oynar. Uluslar eit, zgr ve demokratik toplumsal yaplarda
daha salkl geliebilirler. Bat Avrupa'da uluslarn 12.
yzyldan itibaren ekillendiklerini grmekteyiz.
Sistemlerden hangisinin uluslar iinde hakim olaca ancak 18.
yzyln sonunda burjuvazinin zaferi ile belirlenir. Kapitalizmin
ulus iindeki zaferi, ayn zamanda milliyetilii dinin yerine
egemen ideoloji haline getirmesiyle birlikte yrr. Hem ite
pazar gelitirmek, hem da doru almak gl bir
milliyetilikle yakndan balantldr. Gl milliyetiliin bu
zellii ulus devlete gtrr. Ulus devlet dinsel ideolojik
rtnn laiklikle almasyla geliir. znde tm ulusun devleti
diye bir kavram kknden yanltr. Toplumun ulusallndan,
ulusal btnlnden bahsetmek belli bir gereklii yanstr.
Ama devletin ulusall daha ok ideolojik bir yargdr; toplumsal
realite deildir. nk tm toplumsal devletin sahibi olamazlar.
Devlet her zaman ulusal bir aznln emrinde ve hizmetindedir.
Devletin yapt, ulusal olguyu tpk din olgusunda olduu gibi
ideolojik bir olguya dntrerek meru temel salamaktr.
Tm 19. ve 20. yzyl milliyetilikleri toplumsal meruiyet
ideasyla balantldr. te snf elikilerini gizlemede, da
doru saldrganl tevik etmede milliyetilik byk rol oynar.
Milliyetilii kapitalist devletin ideolojik silah olarak anlamak,
yayld dnemleri doru kavramak asndan nemlidir.
Milliyetilik ayn zamanda devletteki merkeziyetilii glendirir.
Daha demokratik federal yaplara kar devlet milliyetilii,
merkezi niter yaplara kayar. Buradan faist ve totaliter devlet
anlayna geilir. Toplumsal hastaln histeriye dnmesi,
kapitalist sistemin faist ve totaliter devlet biimine
ynelmesiyle at ba gider. Sonu, kapitalizmin intihardr. I. ve
II. Dnya Savalar bu anlamda milliyetilik dozajnn ar
kullanlmasndan doan sistemin intihar eylemleri olarak da

dnlebilir. Kendisi uygarlk krizi olan kapitalizmin en genel

ve derinlikli krize, kaosa girme srecidir.
Kapitalist toplum sistemine daha kapsaml ve btnlkl bir
teorik perspektiften bakldnda, insan toplumu iine szm en
istismarc eler toplam olduu grlr. stismarclk, her eyi
annda karna dntrme frsatl olarak deerlendirilebilir.
Frsatln sanat dzeyinde gelitirilmesidir. Hedefi ncelikle
maddi deerlerdir. Ancak maddi gelimeye hizmet ettii oranda
manevi deerler diyebileceimiz fikir, inan, sanat deerlerine
ynelebilir. Toplumsal olgu adna ne varsa hepsinden bir kar
beklemek temel felsefesidir. Verili olan ister doal komnal
olsun, ister hiyerarik devlet deerleri olsun, istismar etmede
ayrm tanmaz. Toplumsal bnyeye girmi a kurt veya kanser
virs benzetmesi bu niteliiyle ilgilidir. Aacn kurdu
aatandr benzetmesini de artrr. Benzetmelere dayanarak
yine belirtmeliyiz ki, kurt tm srye dalmadka, virs bnyeyi
sarmadka, kurtuk aac devirecek kadar kemirmedike,
kontrol altnda tutularak ilgili olgular varln srdrebilir.
Hakim sistem haline gelmeyle birlikte ar biimlere kaydnda
doasnda bu var kapitalizm en tehlikeli aamada saylr.
Faizm ve totalitarizm denen olgu budur. Bu durumda toplumda
srekli sava durumu yaanr. Sadece I. ve II. Dnya Savalar
gibi kresel resmi askeri savalar deil, daha vahimi toplumun
iinde tm kurum ve ilikilerinde sava yaanr. "nsan insann
kurdudur" denen mantk tam ilemeye balar. Sava eler,
ocuklar ve tm doal evreye kadar yaylr. Atom bombas bu
gerekliin sembolik ifadesidir. Toplumun tmnde iten ie
yava yava, ama srekli bir atomlama yaanr.
Ulusal devlet ve kreselcilik srecine baktmzda durum daha
somuttur. Ulusal olguyu arlatrp devleti tmyle ele
geirdikten sonra, nce g kazanm olan birey adeta
'karncalama' dnemine girer. Rnesansla bym insanlk
hmanizm ve birey tersine bir srece konu olur. Adeta saldr
hedefi haline gelirler. Bu gereklik bile tek bana kapitalizmle
Rnesans deerleri arasndaki aykrl gstermeye yeterlidir.
Kapitalist byrken birey klr. Hmanizm ii bo bir
kavrama veya kreselcilik ad altnda byk irketlerin azgn
fetih savalar karsnda utanlacak bir kavrama dntrlr.
Ulusal devlet dndaki tm dier kurumlar eritilmesi,
smrgeletirilmesi gereken olgular haline gelir. "Hibir deer

ulus-devletten daha yce olamaz" ilkesi bu hale getirilmekle,

hibir a devletinin ulaamayaca bir kutsallk zrhna
brnr. Her ey milli devlet iin! Aslnda milli devlet kisvesi
veya kurnazl altnda her ey kapitalist iindir. Devlet, zellikle
ulusal devlet, o kadar kestirmeden kar, ar kar getirme sihrine
sahiptir ki, ulus devlet ideolojisi olarak milliyetilik, hibir
mitolojik, felsefi ve dini kavray ve inancn eriemeyecei
boyutlarda bir inan ve iman akm haline getirilir. Tm ilgili
gzleri ve yrekleri adeta kr eder. Milli gerekliin abartlm
figrleri dnda hibir deer anlaml gelmez. Kutsallk yalnz
milli deerlerin abartlm unsurlarnda gizlidir. Buna karlk
yurtta olarak birey adeta ortaa tarikatlarna ye yaplr gibi,
'devlet tarikatna' balanmaya allr.
Yurttalk gerei ok iyi zmlemesi gereken bir kavramdr.
Aslnda ilk ve ortaalardaki birey devlet ba olan kle serf
ilikisinin yerine ikame edilmitir. Bir nevi burjuvaziye devlete
klelik ilikisine dnm ifade eder. Devlet yurttal,
klenin modern biiminin dzene hazrlatlmasdr. Bu, burjuva
snf iin ie yarar hale getirilmi bireydir. Asker, vergi bata
olmak zere birok ykmlle konu olur. Devlete ve egemen
snfa ihtiyac olan gc doururlar. ocuk yapma burjuvazi iin
masrafsz bir i haline dntrlmtr. Lafta her ne kadar
ekonomik, sosyal, siyasal, kltrel haklarndan bahsedilse de,
znde bu haklar kullanan ezici biimde egemen snftr.
Kapitalizmin bilim ve sanata el at daha vahim sonular
dourur. Genelde bilim ve sanat devlet iktidarnn bir aleti
klnmtr. Kapitalizmle birlikte iktidar bilme ii, bilim devriminin
gcyle grlmemi boyutlara varmtr. Bilim ve sanatn
tekelletirilmesi korkun bir egemenlik ve smr gcne yol
aar. Bireyi istedii gibi ekillendirme, yararlanma imkann
verir. Sadece zihniyet yapsn, temel paradigmalar kendi zel
dnyasna gre dntrmekle kalmaz, "at gzl ve teneke
yrekli yapar." Bu gz ve yrekle insanlar en s, menfaati,
egoist, nemelazmc, zalim, duygusuz, soyut, robotumsu
varlklar haline getirilir. Rnesansn cvl cvl, canl kutsal dnya
ve insann bak as, yerini bylesine gri, cansz, kutsalln
yitirmi, derin heyecan ve merak uyandrmayan, gergin ve
bezgin bir dnya ve toplumsal ortama brakr. Toplumun emeki
cretli kesimleri adeta yumurtlayan tavua dntrlmtr.
Yaamn tek anlam olan yumurtlayacak bir yemle cretle

talim ettirilir. Eko insan tipi karn doyurma zerine her eyini
kurgular. Daha vahimi, sistemin tarihte en byk isiz brakma
yeteneidir. Srekli ucuz ii iin isizler ordusunu bytr ve
hazr tutar. Burjuva ii ilikisi yle bir duruma getirilir ki,
balangtaki isyanc ii kuzu gibi, efendisine ortaa serfinden
daha baml hale getirilir. i, adna devrim dzenlenen bir
snf olmaktan kar; byk isizlik ve daha dk cret
tehlikesi karsnda patronuna bal klelere zg uydu bir
kiilie dnr. Bu durumda ii kendi bana bir deer deil,
patronun, kurumunun bir ekidir. Onlar neyse o da odur.
En vahim durumda yaayan kesimlerden kadn, ocuk ve
ihtiyarlarn durumu daha da acmasz bir hal alr. Hiyerarinin
kuruluundan beri egemen erkein doymak bilmez itah ve
duyarszlyla kaba gc altnda ezim ezim inleyen kadn,
kapitalist sistem altnda bir kat daha zincirlerle rlr. Erkein
hakknda en ok yalan uydurduu varlk kadndr. Sylenir ki,
cinsiyet zerine en kapsaml alma yrten Freud'un bile
lrken azndan kan son szler "kadn ne demek?" ynldr.
Bu durum olaan deildir. Bu, kadn etrafndaki korkun erkek
egemenlik ideolojisinin yaratt bir durumdur. Kadn hi
tanmak istemeyen erkek egemen, bu durumunu rtbas etmek
iin nemli silahlarndan biri olan sahte ak edebiyatna
bavurur. Egemen erkek iin ak eittir yalann gizlenmesi,
rtk saygszlk, bilincin krl, kr igdnn alan ve
sreklilik kazanmasdr. Kadnn bunu yutacak duruma
getirilmesi, bask altnda aresizliin derinlii ile ilintilidir. O
denli maddi ve manevi yaam koullarndan koparlmtr ki,
erkein en aalk szlerini, saldrlarn, doal hak olarak kabul
etmek zavalllndadr.
Kii olarak ahsen ben kadnn gelitirilmi 'stat' altnda
yaamay nasl kendisine yedirdiine hep aarm. Fakat unu
sezdiimi aka itiraf etmeliyim: Kasaplar hayvan kesime
alrken, hayvan aslnda kesileceini fark eder ve tir tir titrer.
Kadnn erkek karsndaki duruu bana hep bu titremeyi
hatrlatr. Kadn karsnda titremedike erkek rahat olmaz.
Egemen olmann ba koulu budur. Kasap bir defa keser, o tm
mr boyunca keser. fa edilmesi gereken gerek budur. Bunu
ak arklaryla gizlemek aalk bir harekettir. Uygarlk altnda
en deersiz nesne ve kavram aka dair sylenenlerdir. Bir
erkein hi baaramad, baarmak istemedii, bir kadna

olaanca doall iinde yaklaabilme gcdr. Ben ahsen

bylesi bir tavr gsterebilecek erkei gerek kahraman olarak
deerlendiririm. Sorun basit zaaf, biyolojik cinsiyet farkndan
domuyor. Hiyerarik devletli toplumun ilk katmanlama
nesnesi olarak kadn en alta yerletirmesinden kaynaklanyor.
En derin toplum sorunu olmas, toplumda yerletirilmi
statnn zelliklerinden ileri geliyor. Sosyolojinin ok snrl ve
ge olarak konuya ilgi duymas kapitalizmin kriz sreciyle
ilgilidir.
Her ey aa karken, kadn olgusunun da kendini gittike tm
ynleriyle gstermesi beklenebilir. Kapitalist sistemin kadnlk
olgusuna ekledii bask smr unsurlar daha kapsaml
anlalmay gerektirir. Kadn adeta szde en deerli metadr.
Hibir sistem, kadn bu denli metalamaya tabi tutmamtr. lk
ve ortaalarda genel kleliin bir paras olarak kadn klelii,
cariyeliinden sistem asndan bir fark yoktur. Sadece kadna
zg bir klelik veya metalk bir durum sz konusu deildir.
Erkek haremlilikler de vardr. Hadmlatrlm erkekler de
vardr. olanlar vardr. Sistemin cinsiyet anlaynda asl en
byk fark kapitalizm koyar. Adeta metalatrlmam tek
organ yoktur. Szm ona bunu edebiyat, roman araclyla
sanat ss vererek yapar. Ama bu sanatn temel ilevi sistemin
dayanlmaz yknn ekilmesinde kadnn azami pay sahibi
klnmasdr. Her almaya bir cret biilirken, en ar i olan
hamilelik, ocuk bytme, evin her trl ii cretsizdir. Erkein
seks klesi olmann da bir creti yoktur. Genelevde olan cret
kadar bile birok zel evde deer kadna gsterilmez.
Evlilik namusu, onuru denilen ey, esasta 'kk imparatorun'
btn kahrnn ekilmesidir. Nasl ki byk imparator onuru
sayd devlet mlkne bir ey olduunda bunu sava nedeni
sayarsa, kk imparator da onuru sayd mal olarak kadna
bir ey yaplrsa bunu byk namus meselesi, dolaysyla kavga
nedeni sayar. Daha da ilgin olan, kadnn ruh olarak tamamen
boaltlmas, biimsel olarak da ar kadns, ssl, gzel sesli
bir 'kafes kuu' haline getirilmesidir. Ses ve makyaj dzeni;
doal kadnn ok dnda z kimliinin ezici biimde inkarna
dayanan, kiiliini ldren bir durum arz eder. Kadnclk
kadnn zel olarak kiiliksizletirilmesidir. Bir erkek icad ve
dayatmasdr. Byle olduu halde, sanki kadnn doal duruu
buymu gibi sulamaktan geri kalmaz. Tm reklam, tehir

malzemesi olarak kullanlmasndan bizzat sistem sorumlu

olduu halde, bu da kadnn doal zne yaktrlr. Kadn
onuru kapitalizmle en dip noktasna oturmutur. Kadnn
kimliinde dibe vuran, ayn zamanda komnal toplum
deerleridir. Sistemin mant hem buna muhtatr hem de
olduka becerilidir.
Pornoyla her tr kutsallndan soyutlanan kadn cinsi,
kapitalizmde balangtaki primata indirgenmi olur. Kadnn
uygarlk tarihi boyunca toplumdan silinmesi hiyerarik ve
snfsal gelimeye bal olduu kadar, erkein egemen erkek
toplumu yceltmesine de baldr. Yine kadn toplumda ne
kadar etkinliini yitirmemise, komnal deerlerden de o denli
uzaklam olur. Kadnn doas komnal toplum deerlerine
daha yakndr. Zekas doann zelliklerine kar daha duyarl ve
gereki olduundan duygusal zeka n plandadr. Analitik zeka
daha ok kurgusal olduundan yaamla balar snrldr.
Erkein analitik zeka gelikinlii toplumsal konumundaki hileli,
baskl karakter unsurlaryla ilikilidir.
ocuklar dnyas zerindeki sistem arl geneli yanstr.
Hayal dnyasnda yaayan ocuklar sistemin buz gibi hesaplar
dnyasna kknden zttr. ocuk ve kapitalizm badamaz.
htiyarlar yalanm ocuk gibidir. Eskinin sayg gren kutsal
bilgesi kapitalist retim iin bir yk durumundadr, gereksiz bir
nesnedir. ocuklar byyerek yararl klnabilir. htiyarlar ise
leceklerinden bir deer ifade etmezler. htiyarn ahsnda
toplum yceliinden, kutsallndan iyice soyutlanr.
Yallarevine brakldnda, sistemin zalimlii kadar anlamszl
irkin suratn tm ynleriyle gsterir. htiyarlk sorunu bile
birok ynyle sistemin toplum iin gereksizliini rahatlkla
kantlayabilecek soru iaretleriyle doludur.
Kapitalizmin metropolnde her eye doymu insanlarna
karlk, evre insan her ynyle yoksunluk ve alk iindedir.
Sistemin ar kar zellii iman insanla zayf, neredeyse
kemikleri km insan arasndaki diyalektik ilikiyi iyice
somutlatrr. Toplumun i bnyesindeki elikilerin daha fazla
gelime potansiyeli kalmam gibidir. Ya ar tekrar ya da baz
kurumlarnda dklmeler krizin kalclnn ve kaos durumunun
iine girildiinin kesin kant gibidir. Tm doal olaylar zincirinde
grld gibi halkann krlaca ana girilmitir. Eski yasallk

geersizlemektedir. Yaplar ilev yitiminden tr anlamszdr.

Yeni anlam yasalarnn ve gerekli kldklar yaplarn kurma
zamanna gelinmi saylr.
Toplumsal ekoloji sorunu uygarlkla balar. Doal toplum bir
yanyla ekolojik toplumdur. Toplumu iten kesen g, doayla
anlaml ba da keser. ten kesilme olmadan olaand bir
ekolojik sorun domaz. Anormal olan, tm doal srelerde
yaanan anlamlln uygarlk toplumunda yitimidir. Sanki ocuk
ana memesinden kesilmi gibi bir hal doar. Duygusal zekann
byleyicilii yava yava silinir. Vicdan ve doann dilinden
ska uzaklaan analitik zeka, kurgulad yapay dnyasnda
gittike evreyle olan elikisini gelitirir. Yaamn doayla ba
puslanr. Bunun yerine soyut fikirler, tanrlar geer. Yaratc
doa yerini yaratc tanrya brakr. Ana efkati olarak
anlalmas gereken doa, zalim doa damgasn yer. Artk dilsiz
ve zalim doaya yklenmek insan kahramanl haline
gelecektir. Hayvanlar ve bitkilerin her tr dengesiz imhas,
toprak, su ve havasnn kirletilmesi, sanki insan toplumunun en
temel hakkym gibi alkanlk kazanr. Doal evre artk l,
umut vermeyen geici bir yaam alan olarak krletirilir. Canl
doann snrsz umut kayna doa, artk kr, anlaysz, kaba
madde ynndan baka bir ey deildir.
Rnesansla yklan bu doa anlay kapitalist sistemde toplum
iinde olduu gibi ardna kadar artk smr, istismar
konusudur. Dnya insanlnn fethini doann fethiyle
tamamlamak ister. Ona diledii her tr istismar yapmay bir
hak, bir yetenek sayar. Sanayi devrimi ve sonrasnda sonu,
toplum iin vazgeilmez yaam koulu olarak doal evrenin
sigortasnn atmasdr. Aklsz olann doa deil sistem olduu
anlalmtr. Ama artk ge kalnmtr. evre srekli SOS
iaretleri vermektedir. Mevcut toplumsal sistemi
kaldramayacan bas bas barmaktadr. Bu ynyle de
sistemin krizi kaos aralna girmi gibidir. Ekolojik tartma
ekolojik toplumu anlam ve yapsallk olarak zmedike,
kaostan kma ans artk yoktur.
Toplumsal sistem deerlendirmelerinde iine dlmemesi
gereken bir anlay ar genellemeciliktir. rnein kapitalizmi
tanmlarken sanki toplumun her eyi, ta kendisi olduu gibi bir
sonu son derece yanltr. Hibir hakim sistem toplumun

tamamn oluturmaz. Bu, diyalektik ikilemin gereine de

aykrdr. Kendi zddn gelitirmeden, tek yanl gelimeler
idealist, olgusal geerlilii olmayan bir yaklamdr. Sanldnn
tersine, hakim sistemlerin dnda geni bir toplumsal alan
bulunur. Burada eski sistemlerin art, hakim sistemin ztlar ve
gelecek alternatifler i ie bulunur. Toplum son derece canl bir
ileyi iinde olup, daha sk yasallklar gelitirerek deiimini
srekli klar. Sistemleri emalatrmak anlam
kolaylatrdndan yararldr. Ama tm gereklerin yerine
konulma riski birok dogmatik yaklama da neden olabilir.
Dolaysyla ematikletirmeyi gerekliin son derece karmak
yapsyla zdeletirmemek gerekir.
Kapitalizme ilikin yaplan da bir emalatrmadr. Gerein
btnlnden hayli uzak kalacak noktalar olacaktr. Baz
ynleri abartlm da olabilir. Tanmlama zerinde bu nedenle
youn durduk. Sistemin geliim srecinin ne ok eksikli ne de
abartl olmasna dikkat etmek objektif deerlendirmeler iin
nemlidir. Ne bir kadercilikle geliim modeli dorudur ne de
kanlmaz sonular gibi kehanetle gelecek kestirilebilir.
Toplumsal yasallklarn aral ksadr. Anlam gelitirme ve
balantl olarak yaplandrmalar da ska mmkndr. Yine de
kadercilie ve kehanete bavurmadan sistemleri z dinamikleri
iinde yakalamak, anlam somutluk zerinde edinmek bilimsel
bilginin avantajdr. Fakat felsefe mitolojiyle de anlam
zenginliine katkda bulunabilir. Toplum gibi doal evrimin
tmn barnda tayan bir olguyu basit fizik yasalar gibi
tanmlayamayacamz aktr. Kendimiz de bu olgunun yakn
bir paras olduumuzdan, birok belirsizlikten
kanamayacamz kuantum fiziinde de kantlanm bir
gerektir.
Rnesans aralndan sadece kapitalist sisteme tayan deerler
alnmad. Hayli zengin olan malzemesinden kolektif toplum
yaplanmalar iin gerekli anlam gcn bulmak da
olaslklardan biriydi. lk topyaclar Campanella, Thomas
Moore, Francis Bacon, daha sonralar Fourier, Robert Owen,
Proudhon ok sayda komnal toplumsal sistemleri tasarlyor,
yer yer rgtlenmelerine giriiyorlard. Aydnlanma dneminde
yine birok filozof oluacak yeni toplumun nitelikleri zerinde
kafa patlatyorlard. Bata gelen devrimlerin hep sola ak,
bitmemi bir yanlar vard. Kapitalist sistem yerlemi haliyle

hibir nemli dnrn tasarm olarak olumamtr. Ciddi

dnrlerin peinde kotuklar toplumsal topyalar kolektif
karakterlidir. Ahlaka belirleyici bir rol tannmaktadr. Buna
ramen kapitalizmin baarsnda devlet kltnn gc, eski
aristokrasinin olanca arl, yeni burjuva snfn kendi
zddndan daha gelikinlii gibi objektif nedenler etkili olmutur.
Eski hakim toplumun izlerini younca zerinde tayan yeni
toplumcularn kolayca istismar anlalrdr. Devlet iktidar
sistemini aacak dnce gc ve yaplandrma program
olmadan yaplacak her iktidar savam, 'senin yerine ben' ke
kapmaclndan teye anlam ifade etmez. Tarihsel bir temeli
olan ganimet peinde koma, corafi keiflerin salad
muazzam servetler, bilimsel keiflerle manifaktrden sanayi
devrimine gei, siyasal devrimden iktidara trmanma,
merkantilist devletilikten ulus devletin g merkezine
yerleme, sistemin zndeki kar ve sermaye birikimini sistem
hakimiyetine tayan temel faktrlerdi. 19. yzylda
topyaclarn beklentilerini boa karan sermayenin sanayi
devrimiyle sistematize olmas, ona kar daha kkl, aya yere
basan teorik bir ka ve siyasal bir mcadeleye ihtiya
gsteriyordu. Karl Marks ve Friedrich Engels'in peygamberlii
bu aamada devreye girecektir.
Uygarlk sisteminde kapitalizmin zaferini kesinletirdii 19.
yzyl, ona kart dncenin de sistemlice gelimesi ve siyasi
eyleme gemesiyle karakterize edilebilir. Her iki hareketin de
temelinde Rnesans, aydnlanma ve sanayi devrimi vardr.
Dinsel bak as hakimiyetini yitirmi, laik dnya gr arlk
kazanmtr. Bilimsel devrim ve modern sanat akmlar bu
gelimeler iin gereken lt ve perspektifleri rahatlkla
esinleyebilecek yetkinliktedir.
Sisteme kart dnceler iinde gittike ykselen akm
marksizmdi. Karl Marks ve Friedrich Engels kendi dnce
yaplarndan nceki muhalif akmlara 'topik sosyalistler' der;
kapitalizmin hakim retim biimi haline gelmemi olmasnn
bunda temel rol oynadn belirtirler. Dnce sistemleri kat
bir ekonomik determinizme ballyla dierlerinden farkn
koyar; Hegel'in diyalektik dnme sistemini esas almakla
birlikte, onu ba aalktan aya stne diktiklerini iddia
ederler. ngiliz ekonomi politiini ve Fransz topik sosyalizmini
dier temel esin kaynaklar olarak belirtirler. Tabii Almanya'nn

payna den felsefi esinlenmedir. Kendi dnemleri iin gl

bir sentezi yakaladklar aktr. Sistemli bir toplum karlarnda
zaferini yaarken, buna kar muhalefeti bylesine sistemli
oluturmak, gerekten ngr ve sorumluluk duygusu yksek
bir abadr. abalarnn ilk rn 'Komnist Manifesto'dur.
Adeta bir parti program gibidir. Zaten ksa bir sre iinde
komnistliin (partisinin) program olarak ilan edilir. K. Marks
ve F. Engels kendilerini dier sosyalistlerden ayrt etmek iin
'bilimsel sosyalist' olarak vasflandrrlar.
Kapitalizmi tanmlamada dnemleri iinde en gereki bir
yaklam gelitirdikleri aktr. K. Marks'n bayapt olan 'Das
Kapital'i kocaman bir kapitalizm tanm olarak deerlendirmek
mmkndr. F. Engels'in 'Ailenin, zel mlkiyetin ve devletin
kkeni' yaptnda da tarihsel toplum analizini en geni
erevede yaparak dnce sistemlerini tamamlamaya
abalarlar.
Yaklak 1850'lerden gnmze kadar marksist kkenli
sosyalizmin sonular, sistem analizinin yetersizlikleri ve
yanllaryla birlikte dorularn da yeterince aa karmtr.
Toplumsal sistem zmlemelerini daha iyi tanyabilmek iin
tarihsel benzerleriyle kyaslamak retici olabilir. Yazl
kaynaklardan renebildiimiz ilk manifesto 'On Emir'
dzenidir. Hz. Musa'nn Msr ilka kleci sisteminden kn
formle eder. Firavun Akhenaton'un tek tanr gne tanrs
mezhebinden esinlenmek kadar, ata dini 'Yah-weh'
Yahudaclktan da etkilendii bilinmektedir. 10 Emir ile
toplumuna -brani kabilesi- dzen vermeye almaktadr. M
1.300'lerde akland sanlan bu manifestodan gnmze
kadar byk etkilenmeler olduu bilinmektedir. Kutsal Kitabn
ilk blm Ahdi Atik, On Emir'le gelien bir klliyattr. Kendi
iinde birok ara blme ayrtrlabilecek Ahdi Atik, tm kritik
dnemlerde peygamber manifestolaryla Hz. sa'ya kadar bir
btn olarak gelir.
kinci byk manifesto olarak 'ncil'i alabiliriz. Hz. sa'ya dayal
bu gelenek kleci Roma'ya kar, znde bask altnda tuttuu
tm yoksullar, isizler adna yaynlanm gelitirilmi bir
bildirgedir. Ezilen snflar adna belki de bir ilktir. Hristiyanlk
genel ad altnda yol at sonular gnmzde de en az tarihte
olduu kadar etkilidir. Peygamberler gelenei kadar bir 'aziz ve

azizeler' geleneine sahiptir. slam evliyalar gibi bu aziz ve

azizelerden halen renilebilecek birok ders vardr.
Tarihin nc byk manifestosu 'Kuran'dr. Hz. Muhammed'in
kendi dnemindeki Arap kabile ve airet toplumu hakkndaki
gzlemleriyle Tevrat'n Ahdi Atik bir kitab ve ncil yorumunu
birletirmesinden kaynaklanan bu yapt bir nevi ortaa feodal
toplumun 'artlar' bildirgesidir. Avrupa ncil'le artlanrken,
Ortadou Kuran'la artlanmaya allr. Dinsel rgl
(zihniyetli) de olsa, bu rnekleri toplumsal zm ve
manifestolar olarak tanmlamak gerekidir.
'Das Kapital' iin sorulabilecek en nemli husus, kapitalizmi ykt
m yoksa daha da glendirdi mi sorusudur. Soru benzer sistem
manifestolar iin de geerlidir. Konuya daha aklk getirmek
iin diyalektik dncenin temeli olan tez, antitez ve sentez
srecini anlalr klmak gerekir. Bata da belirttiim gibi,
evrensel sistemde dalistik zellik, birin ikiye blnmdr.
Enerji madde ilikisinde birlik (1) kantlanm gibidir. E=mc2
forml olduka yol gstericidir. Enerji maddeyi
hareketlendiren, deitiren unsur olarak beliriyor. Daha serbest
kalm z olarak tanmlanabilir. In hz durumundaki madde
parac olarak 'foton,' znde maddeden kopmu enerjidir.
Maddenin tmnn fotonlamas k haline gelmek demektir.
Radyoaktiflik bu sreci ifade eder. Ama yine de madde-enerji
ikilemi bir gerekliktir. zdeki aynlk ikilem haline gelmeyi
nlemiyor. Asl sr gibi kalan bir(1)'in neden veya nasl ikileme
itildiidir. 'kileme' eiliminin kendisi nedir veya nasl oluuyor?
Atom iinde olan bitenin tm eitlilie, hareketlilie biim
verdii gl bir olaslktr. Son aratrmalardan, dnlmesi
bile ok zor, kk, hzl, ok ksa sreli parack oluum ve
dnmnn atomlama srecini belirledii, atomlarn
moleklleri, molekllerin bileimleri, bylelikle farkl element ve
bileimleri ortaya k anlalmaktadr. Bunda farkl manyetik
ortamlarn da rol oynadklar tahmin edilebilir.
Doadaki bu srecin topluma uyarlanmas kanlmazdr.
Toplum yasall ok farkl olmakla birlikte, ayn sisteme tabi
olmas beklenebilir. Toplumsal sistem dnmlerinin de
'bir'den, 'klan'dan trediini ana hatlaryla bilmekteyiz. Klandan
hiyerarik toplumun, ondan da devletli toplumun kapitalizme
kadar baz biimlerinin boy verdiini iyi bilmekteyiz.

Diyalektikteki ztlk kavramn, ikilemlerden birinin dierini yok

etmesi biiminde deil, onunla yklenerek daha st dzeyde
farkl bir oluuma dnt biiminde yorumlarsak, olgular
anlayabilme imkanmz daha ok artar. Fakat bu konuda daha
da nemli olan dz, izgisel bir dnmn olmad gereidir.
Ztlarn dnm axb=ab biiminde deildir. Klasik mantn
bu forml ok snrl bir aralkta geerli olabilir. Olgular
dnyasnda dnm daha ok zikzakl, helezonvari, saakl,
bazen hzl bazen yava, ncesiz sonsuz olmaktan ok, anlk
sonsuzluk gibi zellikler tayabilir. izgisellikten kresellie
kadar kaos aralklaryla deien zellikler ihtiva ettii
varsaylabilir.
O halde kapitalizme kar bir ztlk belirdiinde, onun izgisel
olarak kapitalizmi yok edip, tasarmlanan topluma yani
sosyalizme ulaaca ancak soyut bir varsaym olabilir. Gerein
kendisi ok farkldr, oluumlar da daha farkl cereyan eder.
Baat sistem zddn eritebilir, smrgeletirebilir, e veya ortak
klabilir, ok az g kaybyla uzun erimli bir dnmle evrim
gsterebilir. Sert bir krlmayla da yeni bir sistemin malzemesi
olabilir.
Marksist izgideki gelimeler iin sylenebilecek temel husus,
teori ve pratiinin kapitalizmin iinde erimekten
kurtulamaddr. Erime yoldan olmutur: Sosyal demokrasi,
reel sosyalizm ve ulusal kurtulu. Bu yoldan veya olgudan
kapitalizmin hi deimedii sylenemez. nemli deimeler
yaanmtr. Olduka liberal deimeler grlmtr. Fakat
sistem varln bu yollar sayesinde daha da uzatmay
baarmtr. Bunu kardevrimlerle izah etmek doyurucu olmaz.
Konu daha derinliklidir. Benimsenen sosyalizm anlayndaki
temel niteliklerle balantldr.
Hatalarn veya yanlln temelinde kapitalist ii ayrm
yatmaktadr. Kapitalist ii ayrm, bir kleci Roma
malikanesindeki efendi kle ayrmndan z olarak farkl deildir.
Serf aa ilikisi iin de benzetme geerlidir. Bir aile iinde
ataerkil erkein rgtleni biimi ve dayanaklaryla, bal
kadnn rgtleni ve dayanaklarn kar karya getirdiimizde,
atmann galibi batan bellidir. stisnalar hari tutulursa, belli
bir kavgann galibi olarak erkek, kavgann sonunda hrpalanm
kadndan daha glenmi olarak varlk srdrr. Daha fazla

kadn erkein olmutur. eliki yine vardr. Ama dnt

kadaryla erkek egemen sistem iinde bir adm daha erimitir.
rnei tm toplumsal sisteme yaygnlatrabiliriz. Snfl toplum
uygarl, hatta daha ncesinin hiyerarik toplumu iinde,
kadnn binbir bala erkein egemenlii altnda bulunduu
koullarda, bir teori ve pratik biim uyarlayp kadndan kurtulu
beklemek hayalcilikten, 'daha ok dvl, daha ok balan'
demekten teye anlam ifade etmez. Kadn karlamay kabul
ettii andan itibaren zaten kaybetmeye yatrlmtr. Kasabn
elindeki kuzu didinse de ne kadar kurtulabilir? Kuzunun yaama
ans kasabn insafna, karna baldr. St, yn vb
ihtiyalardan dolay kalabilir de, kesilebilir de.
Sanldnn aksine, kapitaliste kar ii, antagonist denilen
eliki tr iinde deildir. Gnmz kapitalizmine
baktmzda, iyi bir ii ve creti olan ii, toplumun kaymak
tabakasndan saylr. Sistemden asl darbe yiyenler muazzam
isizler ordusu, smrge halklar, etnik ve dini gruplar, ezici
kadn kesimidir; yine ocuklar ve genlerin durumu, ihtiyarlk,
eko-evre sistemin i elikileri, kapitalist toplum iinde kar
alarndaki kademe elikileri, ky kent, byk kk kent,
bilim iktidar, ahlak sistem, asker siyaset vb yzlerce eliki
oda sistemi belirlemektedir. Tm bu olgular temel almadan
sistemin en rahat ynetebilecei, ayrcalkl iiye dayanan bir
devrim deiim teorisinin fazla ans olmayaca derinlikli bir
toplum anlayyla fark edilebilir.
Marksist yaklamn daha temelli yetersizlikleri vardr. Uygarl
bir btn olarak zmlememitir. Engels'in denemesi ok
snrldr. Snfl toplumla doal kolektif toplum arasndaki
temelli elikiyi oktan alm ve geri biim olarak saymaktadr.
Halbuki kapsaml tarihsel tanmlamamz da gsterdi ki, komnal
demokratik durula hiyerarik ve devleti duru arasnda srekli
ve kapsaml bir mcadele vardr. Komnal demokratik deerler
geri ve yok olmak urada kalsn, tm sistem oluumlarnda
'dinamik' role sahiptir. Buna kapitalizm de dahildir. Kapitalist
sistemde dou, gelime ve zl krizinde en ok ileyen
eliki komnal demokratik deerlerle ilikili olanlardr. Sistem
ii, kyl vb gibi birok kesimi iinde tutup ynetebilir. Hatta
iyi bir mttefik yapabilir. Bireycilii krkleyerek ynetimini
daha da grnmez klp srdrebilir. Ama toplumun kendisini
toplum olmaktan karamaz. Toplum da esas olarak komnal ve

demokratiktir. yle olduunu bildii iindir ki, kapitalizm

bireycilii toplumun aleyhine ahlandrr. Gdleri ayaklandrr.
nsan toplumunu birok ynyle tersinden primat toplumuna
toplumun maymunlatrlmas dntrr. Toplum direndike
ve sonunda bir btn olarak zldke, yeninin ortaya kma
ans doar. Toplumsal dnm projeleri bata elikilerin bu
temel ynn dikkate aldnda baar ans kazanabilir.
Balantl olarak kapitalizmin sistematik olarak ykt ahlaki
rg esas alnmadan, hibir elikinin teknik olarak zm ans
olamaz. Toplumsal ahlak olmadan, yalnzca hukuk, siyaset,
sanat ve ekonomik yntemlerle hibir toplumu ynetme veya
deitirme olana yoktur. Ahlak, toplumun kendiliinden
varolu biimi olarak alglamak gerekir. Dar geleneksel ahlaktan
bahsetmiyorum; toplumun kendini yrt vicdan, yrei
olarak tanmlyorum. Vicdann yitirmi toplum bitmi
toplumdur. Kapitalizmin ahlak en derinden tahrip eden sistem
olmas anlamldr. Sonul sistem olmas onun toplumsal vicdan
tahrip etmesini anlalr klar. Smr ve bask sisteminin
potansiyelini tketmesinin somut ifadesi, ahlakn sistemlice
tahribi anlamna gelir. O halde kapitalizmle mcadele zorunlu
olarak etik bilinli ahlak aba gerektirir. Bunsuz mcadele
bandan kaybedilmi mcadeledir.
Marksizmde kiilik bir btn olarak kapitalist yaam deerleri
iinde yaar. Kentlilik ar basar. Kentin egemen zeti bir
yaam tarz bireyi bin bir bala kapitalist sisteme balar.
Marks'n kendisinin bile binlerce bala sistem ii olduunu iyi
bilmek gerekir. Hristiyanlkta, mslmanlkta sistemden
koparak onlarca yl inzivaya, manastra, dergaha ekilen onca
insan bile ancak snrl bir etkiye yol amtr. Marksist
mcadelecilerin ou bu ynl bir ahlaki oluumun bile farknda
deiller. Kapitalizmin u veya bu versiyonuyla yaayp teorik
pratik savala sonu alacaklarn sanrlar.
Marksist kuramn siyasal devrim ve sonrasna ilikin tezleri ise,
daha vahim olarak hiyerarik ve devleti karakter tar. Sava,
proletarya diktatrl, devletilik kavram olarak neredeyse
kutsallatrlr. Halbuki devlet iktidar, sava ordu snfl toplum
uygarlnn rn olup, mutlak anlamda egemen smrc
kesimin vazgeilmez yaam aygtlardr. Bu aralar
proletaryann eline vermek demek, daha bandan kendini

onlara benzetmeye karar vermek demektir. Nitekim reel

sosyalizmde bu aralarn hepsi en yetkince kullanld. Zafer elde
edildi. Fakat 70 yl sonra anlald ki, kapitalizmin en apulcu
biimi Bat Avrupa kapitalizmi onun yannda adeta yedi suyla
ykanmtr kurulmutur. Kapitalizmin en totaliter,
antidemokratik biimi sz konusudur. Bu olgunun altnda devlet
anlay yatmaktadr. Engels'te 'yava yava snmesi gerekir'
denilen devlet, en gl aamasna reel sosyalizmle ulamtr.
Burada art niyet, kardevrim aramak fazla anlaml deildir.
Bavurduu aralar devlet drt drtlk ele geirilse de
sosyalizme deil kapitalizme gtrr. Sosyalizm sosyalist
aralar gerektirir. Onlar da batan sona demokrasi, evre
hareketi, kadn hareketi, insan haklar, toplumun z savunma
mekanizmalardr.
Buradan kalkarak parti, sendika, bar, ulusal kurtulu cephe
hareketleri, politika gibi birok toplumsal olguda resmi dzenin
alamad konular da baarszlk etkeni olarak eklemek
mmkndr. Bu aralara genel stratejik ve felsefi dorultuda
demokratik ekolojik baklmadndan, sonuta ne kadar
mcadele arac olarak kullanlsalar da, sisteme eklenmekten
kurtulamazlar.
Marksizme yneltilecek dier bir eletiri konjonktrle ilgilidir.
Marks dnemindeki, kapitalizmin olgunluk aamasdr. Marks'n
ve Engels'in bundan kard sonu kapitalizmin
kanlmazldr. Kapitalizm adeta sosyalizmin nn aan bir
buldozer rolndedir. Daha da genelletirirsek, snfl toplum
uygarln kanlmaz bir ilerleme olarak grmekte ve idealize
ettikleri sistemlerinin kurulmas iin bu aamalarn gereine
iman etmi bulunmaktadrlar. Buna kkl bir yanllk olarak
yaklalmas gerektiini daha nce amtk. Snflar ve
ynetimin egemenlik arac olarak devletin zorunlu gvenlik
toplumca vazgeilmez kamusal ynetim dndaki tm
varlklar, oluum ve kurumlamalar sadece gereksiz deil,
tutucu ve engel konumundadr. Devlet kapitalizmi bata olmak
zere brokrasiyi byten ite ve dtaki ar egemenlik, sosyal
devlet gibi birok kurum gerek toplumsal demokrasinin ve
evrenin nnde engeldir. Ahlaki adan da sava ordu zorunlu
demokratik savunma dnda reddedilmesi gereken
kurumlardr. Marks'n kendisi "snf sava teorisini Fransz
tarihilerden aldk" derken, aslnda kulland aracn niteliini

doal veri olarak almaktadr. Egemen snflarn sava tarzn

olduu gibi kurumsal olarak kabul etmektedir. Proletarya
diktatrl kavramnda da bu byledir. Tarihteki diktatrlk
uygulamalarn olduu gibi almakta mahzur grmez.
Lenin ve Stalin dnemindeki diktatrlk srekli devlet durumu
olur. Demokrasi hi uygulanmadan inkar edilmi oluyor. Halbuki
Lenin, "sosyalizme ancak demokrasiden gidilebilir" derken
doruya daha yaknd. Daha sonraki srelerde hakim snf tarz
ve politikalar daha da merkezileir. Devlet parti zdelii
doar. Parti ite ve dta tmyle antidemokratik bir kuruma
dnr. Sistem iindeki sava ve bar politikalar artk
kapitalizmin deirmenine su tamaktan teye gidemez. Ancak
daha da oaltabileceimiz bu tr temel hata ve yanllklar,
yetmi yl gese de doal sonucuna varmaktan, kapitalizmi
retmek ve glendirmekten teye kkl deiikliklere olanak
tanmazlar.
phesiz marksizm yine de eitlik, zgrlk mcadelesinde
byk ve tarihi bir deneyimdir. Toplumsal mcadelede zengin
bir katkdr. Toplumbilimine ekonomi ve snf arln tamtr.
Burjuvaziyi ulusal kurtulu, insan haklar, sosyal devlet
konularnda daha yumuak biimlere zorlamtr. Demokrasiye
ok dar taktiksel yaklam, ekolojiyi ve kadn zgrln
kapitalizmden farkl gremeyii, temel yaam paradigmas
olarak da burjuva kalplarn aamamas sistemle daha kolay
eklemlenmesine yol amtr. Marksizmden esinleni ve reel
sosyalizmin etkisi altnda baarya gitmi olan sosyal demokrasi
ve ulusal kurtulu mcadeleleri, daha zayf sosyalist versiyonlar
kapitalizmden zaten hi kopmadlar. lerindeki kesimler daha
ok kapitalist gelime yanlsdrlar. Tabanlarna farkl bir
yaamn deil, mevcut yaamdan daha ok yararlanmasnn
mcadelesini veriyorlard. Kalknmaclk ve blm sorunu
tamamen sistemin hukuku ile balantldr. Aslnda reel
sosyalizm, sosyal demokrasi, ulusal kurtulu, liberalizm ve
muhafazakarla kapitalizmin en byk mezhepleri gzyle
bakmak daha gereki bak as salar. slamn, hristiyanln,
yahudiliin mezhepleri temel olgularndan ne kadar farklysalar,
kapitalizmden domu bu mezhepler de kk kapitalizmden o
kadar farkllar. Daha dorusu, fark ayn familyann deiik
trleri kadardr. Dinin daraltlm olarak devam etmesi,

anarizm gibi akmlar kapitalizmde marjinal olmaktan te anlam

ifade etmez.
II. Dnya Sava sonras 'antifaist' zafer havas fazla srmedi.
1968 devrimci perspektifleri ve genlik hareketleri nemli
paradigma deiikliklerine yol at. Sisteme bir btn olarak
nefret geliti. Reel sosyalizm, ulusal kurtulu ve sosyal
demokrasinin beklentilerine cevap veremeyecei anlalmt.
Vaat edilen dnya eskisinden daha iyi deildi. Denilebilir ki,
1970'ler, 1848 Devrimi'nden beri marksizmle balanm birok
entelektel akmn gcn yitirmesiyle, yeni sol, ekoloji, kadn
hareketi bata olmak zere birok yeni akmla tanma dnemi
oldu. Kapitalizm kadar reel sosyalizm ve versiyonlarna duyulan
derin gvenin sarslmasyla ve 1950'ler sonrasnn ikinci byk
bilimsel devrimiyle sosyal bilim ve kltrel alandaki yeni
gelimeler de beraberinde feminizme, ekolojiye, etnolojiye
geni almlar getirdi.
1989'da reel sosyalizmin zl, sanldnn aksine
kapitalizmin lehine deil aleyhine bir gelime oldu. Bu, sistemin
en temel halkalarndan birinin kopmas anlamna geliyordu.
Souk savala kendi kitlesini tutan, reel sosyalizm ve ulusal
kurtulu devletleriyle de dnyann dier halk ynlarn adeta
oyalayan sistem kmt. Bunun sonucunda devleti
toplumdan ilk defa dnya apnda bir souma, zm arac
olmayacana dair kkl kanlar dodu. Ulusal devlet ve
milliyetilik de oyalayc yeteneklerini nemli oranda yitirdi.
Gelimi kapitalist lkelerdeki sosyal refah devleti de ksa
dnem dnda etkinliini ou lkede kaybetti. Sistem her
bakmdan yeni bir evreye girdi. Kapitalizmin tarihine
baktmzda, Rnesans kaos aralndan en derli toplu k
yapan toplumsal sistemlerden biriydi. Siyasal devrimlerden
ustaca yararland. Sanayi devrimiyle olgunluunun zirvesine
eriti. Dnya apnda yaylmn tamamlayan ilk sistem oldu. 19.
yzyln sonu ve 20. yzyln balarnda ancak dnya
savalaryla elikilerini zebilecek kkl bunalmlarla
karlat. Aslnda kapitalizmin genel bunalm tm 20. yzyl
doldurdu. I. ve II. Dnya Savalar aralar, nceleri ve
sonralaryla sistemin ancak savalarla ayakta tutulabileceini
gsteriyordu. Reel sosyalizm ve versiyonlar kutuplamay
arttrnca, savan nitelii scaktan soua dnt. 1989
zl bu imkan da elinden alnca, sistem kendini adeta

boluun iinde buldu. Saldracak taraf bulamyordu. Yeni

dmanlar retmeye ihtiyac vard. Bunu Ortadou kkenli
islamda bulacakt.
Yeni dnemin terminolojisinde artk 'kreselcilik' ve 'ABD
mparatorluu' kavramlarna ska rastlanr oldu. Kreselcilik,
sistemlerin yaylma olgusu anlamna gelir ki, yeni hibir yan
yoktur. lkel klanlardan gnmze tm sistemler kreselcidir.
Baarl olan her sistem az veya ok yaylma ansna sahiptir.
mparatorluk da eski kavramlardandr. Site devletlerin
oalmasyla devlet de sitelerin tm devleti haline gelince,
imparatorluun koullar domu demektir. Siteler srekli
oaldna gre, imparatorlukta genilemeler kanlmazdr.
Belirgin imparatorluk alan ve tarzlar doar. Smer ehir
siteleri zerinde Akad istilasyla balayan Sargon imparatorluk
gelenei o gnden beri habire geliti. Kleci Roma
mparatorluu dnyann o gne dek tand en geni ve gl
imparatorluuydu. Yerine kurulan feodal Bizans ve Osmanllar,
gelenei devam ettirdi. in ve Hint'te benzerleri kuruldu.
Kapitalizm daha kurulu aamasnda nce Portekiz, sonra
spanyol, ardndan gne batmayan ngiliz mparatorluu'yla,
gelenei II. Dnya Sava'nn sonuna kadar tad. Savatan
sonra gerginlik iindeki ABD ve Rusya Sovyet mparatorluu
ikilemi 1989'da ABD lehine tekleti. Kapitalizm Romas'nn
nnde artk hibir engel kalmamt.
mparatorluklarn bir karakteri vardr: niter, merkeziyeti
yapdan ok eyaletler biiminde blnmeler esastr. nceki
dnemden kalma birok eski devlet geleneini zmsediinden
tr, gevek bir federasyon eilimi de ska grlr. Da
doru ne kadar ok gc egemenlii altna alsa da, ite birok
valilik, eyalet ve baml devlet durumlar da o denli artar.
Kresel apta yaylma olunca bu gelenek artarak tekrarlanr.
ABD imparatorluk dnemi ite ve dta benzer ikili engel
durumla karlar. u husus iyi bilinmelidir ki, ABD sfrdan
imparatorluk kurmuyor; binyllardan beri varolan gelenei
srdryor. Srdrmek zorundadr. Dnya devletler sistemi
imparatorluksuz olmaz. Birbirinden tam bamsz devletler
durumu bir varsaymdr. Gerekte yoktur. Geerli olan,
devletlerin birbirleri karsndaki bamllk durumlardr. Sistem

iindeki en glden en zayflara doru bu bamllklar, baz

gruplarda imparatorlua dnr. lerinden sistemce en
gls, en byk imparatorluk olarak sz en geerli g
konumuna eriir. ABD'nin en son ngiliz ve Rusya Sovyet
mparatorluu'ndan devrald bu gelenektir. inde yzlerce
dil, kltr, siyasal oluum, ekonomik biim barndran geni bir
corafyada, eitli dzeylerde egemenliini derinliine ve
geniliine yaymak durumundadr. Sistemin kar, azami
sermaye birikimi bu sreci srekli zorlar. Kar dengesini
tutturmak yaylmayla balantldr. ok sayda gcn karlar
bozulduundan ilikileri gerginleir. En gl olma kural
nedeniyle bu gerginlik ikinci bir kutba yol aamaz. Bu, sistemin
mantna aykr olur.
1990'lar sonrasnda kreselcilik ve ABD mparatorluu bu
erevede denge aramaktadr. Kapitalizmin yaad 'sistem
kaosu,' krizin eski tr alamazln gsterir. Dolaysyla dnem
kreselcilii krizli bir ortam iinde geecektir. Krizi
younlatran etkenler eski dnemden kalmakla birlikte,
iddetini artrma eilimindedir. Tm tedbirlere ramen azalan
kar kanunu, evre kirliliinden, vergilerden dolay artan
maliyetler, sosyal devlet uygulamalarndan doan masraflar,
artan demokratik muhalefet sistemin sermaye birikim orann
daraltr. ve d kavramlar arasndaki ayrm iyice azalr.
Kreselcilik adeta tek devlet gibi hareket etmeye zorlar. Bu
aamada sistem ile mttefikleri arasnda yeni dzenlemeler
kanlmaz olur. Kapitalizmin dou ve olgunluk aamalarnda
snrl bamsz nitelik gsteren ulus devlet artk bir engeldir.
Gerek en byk g olma, gerek kreselciliin ekonomik
karakteri eski ulusuluk ve ulus devleti kaldramaz.
zellikle Fransz devrim geleneine bal cumhuriyeti gelenek
daha da zorlanr. Tutuculuun direngenliin yeni rnei olur.
ABD-AB elikisi kaynan bu gereklikten alr. Avrupa
cumhuriyetilii ve demokrasisi eski bamszl konusunda
kskantr. Yine eski kolonyalizmini hatrlatmaktadr.
Kapitalizmin onun Kabe'si olduunu unutmaz. Dolaysyla ABDAB gerginlii ciddidir. Kapitalizmin yeni boy atma alan olarak
dnlen Pasifik in ve Japon gerei nc bir odak olma
potansiyeli tamakla birlikte, ancak ksmi bir bamszl
koruyabilirler. Bu gruptakiler sistemleri tek veya karma halde
taklit etmede ustadrlar. Rusya, Brezilya gibi lkeler de benzer

bir snrl bamszlkla yetinmek zorundadrlar. Sistemin g

mant bunu gerektirmektedir. Trkiye gibi iki arada bir derede
lkeler daha ok zorlanacak durumdadr.
Hizaya gelmeyen asi veya serseri denilen devletler grubu ise,
sistemin askeri, ekonomik ve kltrel gcyle hizaya getirilmek
durumundadr. Sistem karsnda tam eritilmekten uzak olan
Ortadou gl uygarlk gelenei, islamlk, ar ekonomik
sorunlar btnyle asi bir duru arz eder. Souk savan
'komnizmi' artk yerini Ortadou'nun 'yeil otoriterizmi'ne
brakmtr. slami rt altndaki byk tutucu, otoriter yaplar
artk paralanmak zorundadr. Dnya gcndeki etkili Yahudi
brani kabilesi lobisi, srail'den tr binyllk ryasn ve
hesaplarn grmek durumundadr. Sistemin mant mevcut
haliyle artk Ortadou'yu tayamaz. Kark ve komplolu 11
Eyll 2001 kiz Kuleler saldrsyla balayan yeni dnem sadece
Ortadou'nun deil, sistemin kaderini de yeniden belirleyecek
dinamiklerle kar karyadr. Uygarln dou beiindeki en
eski ile en yeninin karlamas, aslnda uygarln alaca yeni
biimlenmeyi de belirleyecek srprizlerle dolu gibidir.
B- Demokratik ve ekolojik toplum iin bir taslak (proje)
dncesi

Dnya toplum sistemi 1989'da reel sosyalizmin bnyesel

nedenlerle zlmesi sonucu deiim iin gerekli olan kaos
aralna girmi bulunmaktadr. Kapitalist sistemin daha nceki
krizleriyle kaos aral diyebileceimiz kriz arasnda niteliksel
farklar vardr. Toplumlarda kkl deiimler herhangi trden
krizlerle deil, kaos nitelii olan krizler sreci sonunda
gerekleirler. Sistemlerin normal kriz srelerinde kendini
restore ayn temellerde yeniden yaplanma ederek srdrme
ans yksektir. Nitekim birinci ve ikinci genel bunalm kriz
srelerinde savatan sonra kapitalist sistem kendini daha da
glendirerek restore etmeyi bilmitir. Reel sosyalizmi bile
iinde eritebilmesinin nemli objektif bir nedeni de krizin
niteliiyle balantldr. Her ne kadar marksist-leninist
yaklamlarn snfl toplumun hakim deerlerinden kendilerini
tam koparamamalar nemli bir etkense de, reel sosyalizmin

dayand sistem bunalmlar z abalarla alabilecek

nitelikteydi. zl salayan objektif etken bu nitelikte
olmasayd, neredeyse en kt bir teslimiyet yaanmazd. Hatta
hakim sistemden kurtulu bekledi. Daha kt bir rmeyi ileri
gelen kapitalist lkeler nledi.
Yaanan bu gereklik bile reel sosyalizmin sistem krizinin hem
almasnda hem de kaosla sonulanmasndaki arpc etkisini
izah etmede hayli reticidir. Eer kapitalizm 1848 devrimleri
sonucunda mezheplere blnmeseydi, belki de daha erken
kaosa girebilirdi. zellikle 20. yzyl mezheple at. Reel
sosyalizm, sosyal demokrasi ve ulusal kurtulu mezhepleri
sistemin en azndan yz (100) yl gecikmeli bir kaosa girmesine
yardmc oldu. Deimeden olduu gibi srseydi, kapitalist
sistem 20. yzyl balarnda niteliksel dnm krizi olan kaos
aralna girmek durumundayd. nsanln bana atom dahil
korkun savalarn getirilmesi, smrgecilik, milliyetilik, faizm
ve totalitarizm canavarn yaratmas, bunlara karlk ulusal
kurtulu, reel sosyalizm ve sosyal demokrasiye zmleyici rol
oynatlmas sistemin mrn uzatmada tarihi, politik, askeri
manevralar olarak anlalmaldr.
Kaos aral olgular dnyasnda yeni biim, tr, yaplanma
benzeri deiimler iin gerekli olan karmaay ifade eder. Bir
olgudaki eliik ynler artk birbirleriyle ilikiyi, mevcut
yaplanmay srdremez duruma dmlerdir. Biim z
koruyamamaktadr; yetersiz, dar, tahripkar olmaktadr. Bu
durumda dklmeler olur, hercmer kaos doar. z kendini
biimden kurtarmtr. Ama henz yeni biime varamamtr.
Paralanan eski biim ancak yeni biimler iin kullanm
malzemesi durumundadr. Bu aralkta aslnda evrensel bir ilke
alr gibidir. Evrenin yap paralar yakaladklar kaosta hzl
deiimlerle yeni biimlenme dzenlenmesine geer. Eer yeni
biim dzenlenmesi paracklar tutabilecek uygunluktaysa kalc
bir yapya brnr. Kalc yapnn da etrafnda yeni bir sistem
doar.
Basit maddi olgular dnyasnda bir rnekle aklayalm. H2O
molekl bir biimdir. Bu biime 'su' denir. Sudaki iki
elementten biri olan hidrojen molekl (H2) ile bir oksijen
atomu birletiinde su biimi oluur. ki elementteki atomalt
paracklar dzeniyle su molekl arasndaki etki tepki ilikisi

srekli son derece akkan olan sv durumunu salar.

Paralanma durumu ise kaos balangcdr. Tm H ve O atomlar
serbest kaldnda, araya rnein karbon ve slfr gibi
elementler girdiinde, ksa bir tepkimeden sonra ok sayda
yeni bileim ortaya kar. Bu yeni yaplanma demektir. Su
yerine birok zehirli gaz ve sv yaplanr. ( CO, CO2, asit baz.)
Evrensel olan bu yaplan kural toplumlar iin de geerlidir.
Eski yapnn dalmas, yeni yaplar iin zorunludur. Fakat
dalma, karmaa kendi bana yaplanma yerine konamaz. O
bir nevi hamurdur, orba gibi bir eydir. Yorulup biimlenmesi
gerekir. Bir rnek de toplumdan verelim: Feodalite zihniyet ve
sistemi 5. yzyln sonlarnda dalmt. Sisteme girmi olan
eitli yeni snflar, barbarlar, hristiyanlardan nce feodal
biimlenmeler, feodalizmin dalmasndan sonra ise birok
demokratik ve kapitalist brokratik biimler domutur.
1990'larda kapitalist sistemle birlikte ztlarnn daldna ilikin
verilerin dkm olduka fazladr. Sermayenin
kresellemesinin daha ok finans alannda younlamas ilk
iaretlerden biridir. Finans sistemi, parann para getirmesidir.
Yani bir kumar durumuna eriilmitir. Ancak dalma unsuru
olabilir. Finans kapital yerleik yaplar halla pamuu gibi
atmaktadr. Ulusal kurumlar devletlerden ideolojilere,
ekonomiden sanata kadar z iradeleriyle tutunmamaktadr.
Ama gcn kresellemesi, ABD mparatorluu dnya apnda
eski dengelerin, yaplarn anlamszln, kendi asndan
geersizliini yansttka, dnyann birok blge ve ulus
devletinde krizlere, darbelere, kanl etnik dini atmalara yol
amaktadr. Bu gereklik de sistemle ilgilidir ve kaos niteliklidir.
Sistem kendi iinde gerginliini bir trl giderememektedir.
ABD-AB, ABD-Japonya-in, AB-Japonya-in bata olmak zere,
srekli bir gerginlii, dengesizlii yaamaktadr. Kuzey-Gney
elikisi denilen en yoksul-en zengin lkeler blnmesi
derinleerek devam etmektedir. Her iki olguda da yaanan,
srekli bir kriz ve kaos niteliidir. Halklarn devlet kurumundan
kopuu giderek derinlemektedir. Binlerce yldr tanr kral, tanr
glge ve tanrnn kendisi (Hegel'de burjuva devlet) gibi
benimsetilen devlet denilen olgunun znde sava iktidar
gcn gizledii, smr, bask ve iddetin kaynan tekil
ettii anlaldka tecridi gnbegn gelimektedir. Adeta "anne

bak, kral plak" deyiinde olduu gibi, halklar da ocuun

plak kral grmesi gibi devleti btn plaklyla grmeye
balamlardr. Bu nemli bir kaos balangcdr.
ok nemli bir konu muazzam isizlik durumudur. Yapsal bir
karakteri olan isizlik sistem srdke artmaktadr. Sistemin
kendisi isizliin gibi artmas demektir. Hibir toplum
sisteminde nfus bu denli isizlie dmemitir. Dolaysyla
krizin kaos niteliini en iyi aklayan olgunun banda isizlik
gelmektedir. Nerede isizlik ok youn olsa, orada o denli
gelimi bir kaos durumu var demektir. sizlik birok
olumsuzluun yannda, znde toplumsal olmaktan kma
durumudur. Bir nevi toplumun iflas ettirilmesidir.
Dier yandan mthi retim teknikleriyle arz fazlas
emilememektedir. Sorun ktlk deil tersidir. Bir yandan ktlktan
beter alk yaayan muazzam bir nfus, dier yandan da gibi
ylm arz fazlas her ey. Bundan daha arpc kaos nitelii
oluamaz. Yine kanser gibi byyen ehirlemeler sz
konusudur. Sosyolojik anlamda ehirle alakas olmayan
toplumsal kanserlemenin en ak rneklerinden biri ehir
bymeleridir. ehirler hem kyleerek hem de anlam dnda
byyerek ehir olmaktan kyor. Kaos ehirde daha youn
yaanmaktadr. Toplum toptan metalamaktadr. Alm satm
konusu olmayan hibir deer kalmamtr. Kutsallk, tarih,
kltr, doa, her ey metalayor. Bu gereklik de toplumsal
kanserlemedir ve kaosa gtrr.
Dier btn kaos niteliklerinin bir sonucu olarak evre
kirlenmesi, tahribi, artk kaos zelliinin evreyi de sarm
bulunduunu kantlamaktadr. Sera etkisi, ozon delinmesi,
sularn ve havann kirlenmesi, trlerin ar yok olmas birer
simgedir. Asl ekolojik bir olgu olan toplumla doa aras ilikinin
bir uuruma dnmesidir. Bir an nce bu uurum
kapatlmazsa, sonu toplumsal dinozorlamadr. Nfus
patlamasn da sistemin genel eliik yapsnn bir sonucu olarak
grmek gerekir. Kapitalizmin nfus politikas, 'insan ne kadar
deersizleirse o kadar oalr' ilkesine dayanmaktadr.
Kapitalizm varolduka nfus sorunu arlaarak devam
edecektir. Nfus patlamas kaosu byten zelliklerin banda
gelmektedir.

Sistemin zt kutbunda yer alan toplum yaplanmalar da benzer

bir dklmeyi, karmaay yaamaktadr. En bata aile, tarihinde
en youn dalma srecindedir. Evliliklerin yarya yakn
bozulmakta, ahlaki olmayan kontrolsz cinsel ilikiyi gibi
bytmektedir. 'Kutsal evlilik' bitmi saylmaktadr. ocuk,
yallar, ana baba ilikileri, aileyle balantl dalmann ac
kurbanlar olarak, toplumsal adan en anlamsz, bozuk duruma
dm bulunmaktadr. Kadn zerindeki en eski bask ve
istismarlar aa ktka, kadn sorunu da tam bir krize
dnmektedir. Kadn kendini tandka, drlmlne
duyduu fkeyle tam bir kaos ilikisinin en etkili nesnesine de
dnmektedir. Kadn zlmesi toplum zlmesine, toplum
zlmesi de sistem zlmesine yol amaktadr.
Toplumsal ahlakn ok kt durumu da genel ahlakszla
gsterge olmaktadr. Tketilen ahlak kurumu adeta zincirinden
boalm bir bireycilie ve toplumsal deerlerin tahribine yol
amaktadr. Ahlakllk kapitalizm asndan 'enayilikle' e
tutulmaktadr. Ahlaki temelini, yani vicdann yitiren bir toplum
ancak kaos halini ifade eder. Baka trl tanmlanamaz.
Devletin sosyal politikalarla nlemeye alt toplumsal
sorunlar kaynak ktl ve kapitalizmin genel yaps nedeniyle
zm bulamamakta, sorunlar daha da bymektedir. Devletin
tek anlaml faaliyeti olan 'kamusal yararllk' z tmyle
yitirilmektedir. Toplumun 'genel gvenlii' de benzer tehditler
altndadr. Kapitalizmin 'herkesi herkesin kurdu haline getirmesi'
genel bir gvenlik sorununa yol amaktadr. Toplumsal gvenlik
artk sadece dtan, ekyalarca veya hukukla belirlenmi
sularla bozulmamakta; sistemin yol at alk, isizlik bata
olmak zere, temel gvenlik nedenlerini beraberinde
getirmektedir. Eitim ve salk bir yandan artan maliyetler,
dier yandan artan nfustan tr zm bulamamaktadr.
Kanser, AIDS, stres bata olmak zere kaosvari hastalklar
tremektedir. Her trl evre, konut, salk, eitim, i, gvenlik
bata olmak zere, vazgeilmez yaam unsurlarndan kopmayla
yz yze gelen toplum tarihinde ilk defa kkl zm
bulamamann, yani kaosun cenderesine girdiini fark
etmektedir. zmszln ba dndrd bir sretir bu.
Tarihsel toplum sistemlerinde bu srelerde daha ok devreye
girmesi gereken savunma mekanizmalar, sanat ve bilim teknik,
ar resmi iktidar tekelliinden tr roln

oynayamamaktadr. Komnal dayanma zldke geleneksel

savunma gszlemekte, yerini bireysel iddete ve ete
iddetine brakmaktadr. ktidar terrne kar kabile, airet
terr canlanmaktadr. Devletin bnyesindeki sava iktidar
gc plak hale geldike, toplumun meru savunma durumu
domaktadr. Hukuk devletinin en genel eitlik kurallar
uygulanmadka, insan haklar ve demokratik ifade tarzlar
ambargo koyduka, zorunlu olarak haklar savunma gleri
olumakta, bu da ortam karlkl iddet sarmalna sokmaktadr.
Krizden k yerine daha da iddetlenmesine katkda
bulunmaktadr. Devlet milliyetilii ar trmandrldnda etnik
milliyetilik gelitirilmektedir. iddetin bir kanal da bu
olmaktadr.
Spor ve sanat gibi maddi eliki ve ilikileri yumuatp anlalr
klmada ve zme katkda bulunmada ilev yklenmesi
gereken kurumsal etkinlikler tersine uyuturma aralarna
dntrlerek, sahte bir durumun domasna katkda
bulunmaktadr. Din, mezhep ve tarikatlara benzer ilevler
yklenerek toplumun gerei grmesine engel tekil etmekte,
'te dnyalar' yannda tutucu cemaatler oluturularak gerek
zm yolunda engel konumuna getirilmektedir. Spor, sanat,
din ls tarihsel toplumsal zlerinden kopartlarak at gzl
ve teneke yreklilii ile bakp duyarszlatrlmakta; sahte,
hayali paradigma yaratlarak topluma zmszlk bir kader
gibi dayatlmaktadr. Kaosa kar bu tr direnme tersine sonu
verip, kaosu daha da derinletirmektedir.
En ok bu dnemlerde aydnlatc, yeniden yaplandrmada yol
gsterici ve olanak sunucu rol oynayan bilim ve teknik, ar
iktidar tekelinden dolay toplumsal zme yanstlmamaktadr.
Fili klyla tarif etmek, fareyi fille ezmek gibi bir rolde
tutulmaktadr. Muazzam zm olanaklar anlamsz silahlanma
ve savalara, toplumun temel ihtiyalarna uygun olmayan salt
kar amal rnler elde etmeye ynlendirilerek olumsuzlua yol
almakta, dolaysyla kaosun geliiminde kullanlmaktadr.
Sistemin tm toplumu katarak yol at kaos tanmmz daha
da gelitirmek mmkndr. Ama amacmz karlamada da bu
tanmlama bile olduka aydnlatcdr. Kaos durumunu anlalr
klmadan, sanki normal dzende yayormuuz gibi dnr ve
davranrsak temel yanllara dmekten, dolaysyla zm

yerine zmszl tekrar tekrar yaamaktan kurtulamayz.

Entelektel abaya bu dnemdeki gereklilik dier dnemlerden
katbekat daha fazladr. zellikle olup bitenin eski bilimsel
yaplarla niversite, din anlalmak yerine yanl anlalmasna
yol amas, gerekten aydnlatc entelektel abann deerini
artrmaktadr. ktidara bal bilim ve din, ortam arpk
gstermede, sahte paradigmalar sunmada son derece
etkinleir. Bilim ve dinin, sanatn, sporun kardevrimci roln
bu dnemlerde daha iyi grmeliyiz. Yanltmayan, topluma
gerek projeler ve paradigmalar sunan bilim ve bilim
yaplanmalarna sosyal bilim okul ve akademileri ihtiya
arttka artar. Mcadele ncelikle entelektel alanda, yani
zihniyet alannda kazanlmaldr. Zihniyet devriminin belirleyici
nem kazand bir sre yaanmaktadr.
Zihniyet savam moral deerlerle birlikte olmaldr. Moral,
ahlak zihniyetle birlikte kazanlmadka, sonu alma kukulu ve
geici olur. Sistemin muazzam ahlakszlatrc gerei gz
nne alnarak topluma gerekli ve yeterli etik ve ahlaki
davranlar, kiilikler ve kurumlar da temsilini bulmaldr. Kaosla
etik ve ahlaktan yoksun bir karlama, birey ve toplumun
yutulmasyla sonulanabilir. Ahlak toplumsal gelenei asla gz
ard etmeden, onunla uyumlu yeni toplum etiini eklemelidir.
Kaos srecinde hakim sistem tarafndan artk demagojik bir
ara durumuna sokulan siyaset kurum ve aralarna kar,
toplumun yeniden yaplanmas iin gerekli politikalar ve
aralarna zel bir nem vermek gerekir. Demokratik ve
ekolojik toplumun gerekletirilmesinde rol oynayabilecek
politik kurumlar olarak partiler, seimler, meclisler, yerel
ynetimler sorunu ierik ve biimde arasal zmn
bulmaldr. Politik rgtlenme ve eylemliliin demokratik,
komnal ve evresel toplumla ba yetkin ve yeterli olmaldr.
Kaos srecine kar bu genel yaklamlar somutlatrma gerei
vardr. Sistemin ve halkn kaostan klar almak saaklar
hallerde olabilir. Ufak mdahaleler nemli sonulara gtrebilir.
Kaostan k sreci uzun veya ksa 10 yllardan az, 50'lerden
ok olmamas gerekir olabilir.
Bu ereve de taraflarn zm olaslklarn irdelemeye
alrsak: Ban ABD'nin ektii hakim sistem glerinin kriz
kaostan k almaklaryla halklarn k almaklar
aralarndaki mcadeleyle belirlenecektir. Kriz kendiliinden

sistemlerin kn ve yenilerinin kuruluunu getirmez. Kald

ki, k veya zl izafi anlamldr. Eskinin sosyalist
literatrne hakim olan 'geberen kapitalizm,' 'kattan kaplan
emperyalizm,' 'buhrandan bir daha kamaz' yollu
deerlendirmeler propaganda deerinden teye gidemez. Yine
zorunlu olarak daha 'ileri biimlere geilir' gibi iman ierikli
yaklamlarn geerlilii snrldr. Gerilemeler de rahatlkla
mmkndr. Kapitalizmin bir btn olarak ne kadar ilerici
olduu halen ok tartmaldr. Hakim sistem gleri halk
glerine nazaran daha bilgili, ordu iktidar donatml ve tecrbe
sahibidirler. Ellerinde geni servetler vardr. Yeni sistem
oluturma, kar sistemleri bastrma, bu olmad m satn alma,
uzlama imkanlar genitir.
Akla kavuturulmas gereken dier nemli bir nokta,
kapitalizmin eletirisinin onun toptan karalanmas anlamna
gelmediidir; birey olarak her kapitalistin taran dileri gibi
olmaddr. Kapitalist sistem eitli biimlerde k yapabilir.
Birincisi, kendini restore edebilir. Nitekim I. ve II. Dnya
Savalarndan sonra bunu baarmtr. Birok lke
savalarndan sonra da restorasyonlar gerekletirmitir.
kincisi, daha nce denedii mezheplerini yenileyerek k
yapabilir. Ska denen muhafazakar sosyal demokrat ardkl
daha kkl biimlerde yrtlebilir. Sistem geni bir deiim
almana sahiptir. Model gelitirmede tecrbelidir. ncs,
byk kaybedeceini grnce, orta yol olarak kar gle geni
bir uzlamaya gidebilir. Drdncs, kendisi yine her eyi
kaybetmektense, byk deiimleri uygun grebilir. Tarih
boyunca hakim sistemler ar kriz dnemlerinde bunlara benzer
birok deiimi gerekletirmilerdir. Kapitalizmin tarihinde de
benzer deiimler ska yaplmtr. Eskinin 'sistem kat, krize
girdi mi sa kmas zordur' anlay pek gereki olmamaktadr.
Bu anlaylar her ne kadar sol gibi gzkseler de znde
sacdrlar. nk kendiliinden zl bekleyip adeta hazra
konmak istercesine bo bir beklenti durumunu
yaratmaktadrlar. En hazr meyve bile koparlmadka yenilmez.
Daha kts, sistem beklendii gibi zlp yklmaynca, bu
sefer kendi dnce ve inanlarndan pheye derler. Halbuki
yaplan, yanl bir sistem tanmlamasdr. Sistemlerin deiim
ve dnmlerini doru varsaymamaktr.

ABD'nin sistemi krizde idare abas ok aktr. Ar yara

almamas iin sorumluluklarnn farkndadr. Buna ilikin
imparatorluu yayma gibi ar deerlendirmeler yetersizdir.
phesiz sistem Roma'nn k alametlerinden ounu
gstermektedir. Roma gibi birok restorasyon ve yenilenmeye
gitmektedir. Sistemin imparatorluk gcnn tek
kutuplamasnn ek abaya ihtiya gsterdii aktr. 1990
Sovyet zlnden sonra yaylma neredeyse kendiliinden
olmak durumundayd. Fakat bu yaylmay ok glenmi
olmasndan deil, sistemin boluk kabul etmemesinden tr
kabul etmek durumundadr. unu nemle belirtmek gerekir ki,
imparatorluk bir ABD icad deil, sistemler boyunca, en son
kapitalizmde ald ekil zerine ABD'yi bulmutur. ngilizlerin
teslimatdr. ABD onu deil, o ABD'yi bulmutur. Belki de ABD
dnyada en kolay imparatorlua dnen g olmutur. Biraz
gnlsz, biraz zorunlulukla yine de imparatorluun yaylmas
krizden kmaya deil, tersine daha da batmasna katkda
bulunacaktr.
Yaylan alanlar kaosu derin olan blgelerdir. Yalnz Irak ve
Afganistan'n getirecei ek krizler gzler nndedir. z itibariyle
2000'li yllar ABD'si imparatorlua en yakn g olarak gereken
yeni biimlenmeleri salamaktan kanamaz. Bu, iktidar sava
gereine uymaz. Elindeki dar askeri, ekonomik ve bilgi gcyle
geri ekilemez. Birinci grevi sistemi kriz iinde ynetmektir.
Bunun anlam, AB ve Japonya, in, Rusya vb lkelerle yakn
iliki iinde gerginlikleri atmadan yrtmektir. I. ve II. Dnya
Savalar gibi sistem gleri arasnda bir atmaya
girmemektir. Yine Vietnam Sava benzeri dolayl bir sava bu
glerden bazlaryla yapmamaktr. Tersine, sistemin genel
ykn paylatrmada katklarn salamaya almaktr. Finans
ve ticaret sorunlarnda ortaya kan krizleri ibirlii iinde
zmektir. Bunun iin IMF, Dnya Bankas, Dnya Ticaret
rgt gibi dnya ve blge apl organizasyonlar kullanmaktr.
Latin Amerika ve Afrika'y sistemi zorlayacak krizleri
derinletirme tutumlarndan uzak tutmaya, zayf halkalarndan
radikal kopulara izin vermemeye zen gsterecektir. Kba,
Venezella, Haiti, Liberya vb lkelerde ortaya kan, kabilecek
olan sistem kart gler zerinde kontrol kurmaya ve gerekli
koullar doarsa ykmaya almaktr.

ABD iin jeopolitik adan en kritik blge denilen geni

Ortadou'da, islam lkelerinde yeni bir proje adeta emperyalist
sistemin ikinci Marshall Plan olarak hazrlanmaktadr. Byk
Ortadou Projesi denilen bu giriim, sistemin krizden ar darbe
almadan kabilmesi iin zorunlu grnmektedir. Gerek temel
enerji kaynaklar, gerek sosyokltrel ve dini olgular blgeyi
sistemle eklemlenmeden, ABD'nin hi rahat olamayaca bir
duruma sokmaktadr. mparatorluk pozisyonu olan gler bu
gerekler karsnda sessiz duramazlar. Blge son iki yz yldr
kapitalist smrgecilik ve yar smrgecilikle ynetilmeye
alld. Despotik devlet yaplarna dayanlarak blge halklarna
nefes aldrlmad, ama kapitalizme anlaml bir eklemlenme de
olmad. Stratejik Arap-srail elikisi daha da derinleti. Radikal
islam yaratcs ABD'ye yneldi. Cetvelle izilen snrlarda
kurulan ulus devlet modeli gerici statkocu bir kilitlenmeyi
yaratt. Milliyetilik, dincilik ve devletilik dnyada grlmemi
bir zrh olarak Ortadou toplumlarn adeta nefessiz brakt.
Dolaysyla yeni proje fikri gereklidir. nemli olan bunun nasl
ve hangi gler ile hayat bulacadr; hangi siyasal ekonomik
sistemi esas alacadr. Buna blge halklarnn nasl yant
verecekleridir.
ABD nderliindeki sistemin NATO'su ve BM'siyle ba meselesi,
dolaysyla elikisi jeopolitik adan budur. Bir dnemlerin
faizmi, komnizmi yerine geen hedef 'kat islam,' 'islam
faizmi' olmaktadr. Sistem gleri ve bamllar ABD
nderliinde ykseltilen 'kreselleme' dalgasndan rahatszlk
duymaktadrlar. zellikle Avrupa cumhuriyetleri ve
demokrasileri her geen gn tepkilerini arttrmaktadr. Ulus
devlet ve st olarak AB'yi ezdirtmemeye zen gstermektedir.
AB kalkan altnda insan haklar ve demokratik burjuva bir
alternatif denemesine allmaktadr. ABD'nin dengelenmesi,
gzetilen temel bir politika olmaktadr. Rusya, in, Japonya,
Brezilya benzer abalar iinde bulunmaktadr. Genel olarak ulus
devlet ABD imparatorluk eilimi karsnda en ok zorlanan
kurum olarak durmaktadr. Aslnda oktan bir eyalet devleti
haline gelmesi gereken bu orta ve daha kk boy devletlerin
abas biraz da akntya krek ekmeye benzemektedir.
Bunlarn birok ynyle bamllklarn samimice itiraf edip
eskinin milliyeti gururlarn terk ederek, yeni kreselciliin
kurallarna uymalar beklenebilir. Baka seenekleri yoktur.
kinci bir Sovyet deneyimine dayanarak kafa tutma ve snrl

bamszlklarn srdrmenin d ve i koullar kalmam

gibidir. Eski devrim hlyalar artk sistem karsnda 'ilericilii'
deil, tutuculuu temsil etmektedir. lerici ulusal kurtulutan,
tutucu brokratlk fazla prim yapmayacaa benzemektedir.
Bunu ne sistem, ne ABD, ne de alttaki halklar artk yutabilecek
durumdadr. ABD ve Sovyet dengesine dayanan ulusal
despotluklar ve oligariler dnemi kapanmtr.
Sistemin bilim ve teknolojiyi daha da gelitirme kapasitesi
olmakla birlikte, toplumsal koullar ciddi engel oluturmaktadr.
Arzn talebi amas bilim ve teknolojiyi gerek yenilikler
asndan ilevsiz brakmaktadr. Ancak geni halk ynlarnn
sorunlarn zmede bilim ve teknoloji byk rol oynayabilir. Bu
da ancak demokratik ve ekolojik bir toplumla mmkndr.
ABD nderliindeki sistemin nmzdeki 25-50 ylna
baktmzda, ykselmekten ok gerileme srecine girmesi
beklenebilir. Btn gstergeler gerileme elerinin ayakta
kalma ve ayn biimde srdrlme elerinden daha fazla
olduunu gstermektedir. Sistem mevcut varln srdrmek
istediinde bile, bunu byyerek deil ancak klerek
salayabilir. Bunun iin Sovyetler Birlii ve ulusal kurtulu
hareketlerine kar dev boyutlara ulaan askeri varlnda
klmeye devam edecektir. Daha kk boyutlu ve teknik
ordular dnemine geilecektir.
Hedef olarak her ne kadar terr ve uyuturucu odaklar ile
serseri devletlerin nkleer, biyolojik ve kimyasal silahlar
deniliyorsa da, esas olarak sistemin krlma riski yksek
Ortadou'daki gelimelerdir. Gelimelerin sanld gibi radikal
islam nitelikli olmaktan ok, emperyalizmi ve despotizmi aan
demokratik komnal sistemlere yakn olmalar daha gl
olaslktr. Ortadou eer despotik, milliyeti, dinci ve devleti
rejimlerle kontrol edilmezse, kaostan yeni yaplanmalarn
zmleyici rneklerine nclk edebilir. Afganistan ve Irak ile
balayan, nce srail ve Filistin ile ve daha derinlikli olarak
Krdistan'da devam edecek olan toplumsal hareketlilikler
zmleyici rnekleri ya bulmak zorundalar ya da kaosun daha
da derinlemesinde rol oynayacaklardr. Dolaysyla sistemin
askeri gc bata NATO, Irak'taki koalisyon ve bir btn olarak
BM zm bu jeopolitik zeminde arayacaktr.

Blgedeki elikilerin doas askerden ziyade daha ok

ekonomik ve demokratik yntemleri gerektirmektedir. Daha az
askeri mdahale, daha ok ekonomik ve demokratik destek
eer Ortadou'yu iindeki kaostan karrsa, nmzdeki
ortalama elli yln dnya modeli de az ok belirlenmi olacaktr.
Bu modelin z 'klm ordu ve devletlerle, bym
ekonomik ve demokratik sistemdir." Devletler devasa masraf
deposu mali kriz, bte aklar olarak kltlmeden,
sistemin krizden k olas gzkmemektedir. 19. yzyldan
kalma ulus devletin almas, yerel kamusal ynetimlerin
gelitirilmesi, ok uluslu irket ekonomisi, bilgi toplumu
dorultusunda ilerleme adeta ABD nderliindeki sistemin ortak
program gibidir. Daha geni blgesel, AB tr, despotik birlikler
de gndemleebilir. Teorik bir n kestirim olarak dnya apnda
savalarn beklenmemesi, global birliklerle yerel birliklerin ne
kmas beklenebilir. 19. yzyldan kalma devlet, irket, ulus ve
ideolojiler yerini yar devlet, yar demokratik siyasi kurululara,
ulus tesi ekonomik birliklere, blgesel kltr gruplarna ve
ahlak ne alan toplumsal felsefi zihniyete ve davranlara
brakabilir.
Kapitalist sistemin 19. yzyl sonlarna kadar neredeyse tek
tarafl bir iradeyle ynlendirdii dnya, 20. yzylda byk
savalarla geti. Savalarn en nemli bir sonucu da haklara
ramen dnyann ynetilemeyeceidir. Halklar her ne kadar
kendi z sistemlerini kuramam da olsalar, politikaya ve devlet
iktidarna kar demokratik iradelerini dayatabilme konumuna
gelmilerdir. nmzdeki yaklak eyrek ve yarm yzyllk
srenin halklarn demokratik sistemleri dorultusunda ilemesi
yksek olaslktr. Bu srete adeta yitirilmi en deerli
hazineleri olan kltrlerinin canlandrlmas ve zgn yaama
dnmesi de dier bir olaslktr. Halklarn kltrel
gereklerinden koparlmas fiziki, ekonomik katliam ve
talanlardan daha yakc sonular dourmutur.
Toparlarsak, nmzde bizleri bekleyen kapitalizmin tek tarafl
iradesi dneminin getii, halklarn ovenizm ve savala ykl
milliyetilii aarak demokratiklemesini ve barn dayatt,
kltrel ve yerel gereklii ile bulutuu bir dnem olasl
gldr. Bunun tek bana deil, hakim sistemin devlet
merkezli, ama kltlm yaplanmalaryla ilkelere dayal
ortaklaa yrtlmesi de bu olaslk dahilindedir. Uygarlmz

snf, cins, etnik ve kltrel tahakkml yaps yerine, halklarn

komnal demokratik deerlerini tanyan, cins zgrlne
alm, etnik ulusal basky am, kltrel dayanmay esas
alm, tarihi bir aama olarak 'kresel demokratik uygarla'
dnebilir.
1- Krizden k sistemi olarak demokrasi
Dnya toplum sisteminde yer alan ve devlet d toplumsal
glerin tm anlamnda kavramlatrabileceimiz halklarn
gncel kaostan k da almaklar halinde olabilir. Tek bir k
biimi olarak deil, proje ve uygulamada yer alan glerin
devinim dzeylerine bal olarak eitli zm yollar olasdr,
beklenebilir.
Dnya halklarn tanmlarken biraz daha aklayc olmak
gerekir. Devlet d kalm veya karlar itibariyle dlanm ok
sayda kategori kesim vardr. Kapsamlar devletten devlete,
dnemden dneme deiir. Halk dinamik hzl deien bir
kavram olarak anlalmaldr. Devlet etrafnda maddi ve manevi
ekonomik ve bilme kar gruplar olarak kmelenen kesimlere
st toplum, oligari veya daha amiyane genel kamuoyu tabirle
'devletli' kesim denilebilir. Buna karlk, diyalektik ikilemin
dier ucunda yer alan tm gruplara ezilen snflar, bask
altndaki etnik, kltrel, dinsel, cinsiyet halk diyebiliriz.
erikteki deikenlerin durumu deitike, halk kapsam
iindeki gruplar azalr veya oalr. Uranlan bask ve
istismarn ierii de deiiklik arz edebilir. Snfsal, ulusal, etnik,
kltrel, rksal, dinsel, dnsel, cinsiyeti bask katliamdan
tacize kadar eitli biimler altnda kendini gsterebilir.
stismarn da benzer yn vardr. Maddi, manevi,
asimilasyonist, inkarclk, talan, hrszlk yasal ve yasal olmayan,
zorla veya aldatlarak yaplan birok smr tarz belirlemek
mmkndr. Tarih boyunca bu kategoriler sistemden sisteme
deierek gnmzdeki daha karmak toplumsal gruplara
doru evrim gstermilerdir.
1968 dnya genlik hareketleri ile balayan, 1989'da Sovyet
reel sosyalizminin zlyle hzlanan ve 11 Eyll 2001 kiz
Kule saldrsyla derinleen dnya krizinden halklarn iddetle
etkilendikleri aktr. 20 Mart 2003 Irak igaliyle dnyadaki
alkantlar tarihsel diyebileceimiz boyutlara trmanmtr. Ksa

aralklarla trmanmalar, alan ve nitelik deitirerek devam

etmektedir. Sistem ii elikilerin halklar zerine pskrtt
lavlar gittike yakc olmaktadr. sizlik, alk, arlaan salk,
evre ve eitim sorunlaryla bouma her toplumsal kesimin
gndemini igal etmektedir. Sistemin hakim glerinin zm
potansiyelini tanmlamaya altk. z itibariyle de tek
balarna zm olanaklarn 19. yzyla nazaran yitirdiklerini,
zm diye dayatlanlarn kaos durumunu daha da
derinletirmekten teye anlaml, yaanabilir sonular
retmekten uzak olduunu gstermeye altk. Yani kriz
kaynaklarnn zm kaynaklarna dnemeyeceini, ancak
deimeleri halinde doru ilkeler temelinde bir uzlama taraf
olarak ilev yklenebileceklerini belirttik.
Halklar zmlerini tarihten nasl gelmilerse yle gelitirirler.
Tarihsellik, gelenek, kltr her ne denilirse denilsin, her halk
grubunun bir tarihi vardr. Klan toplumundan beri ekillenen
halk topluluklar tarih boyunca jeokltr yer koullanmas ve
politik yaplar karsnda varolu refleksleriyle biim kazanmaya
alrlar. nceki blmde ksaca zn sergilemeye altmz
bu duru komnal ve demokratik niteliktedir. Kapitalist sistemin
iyice iini boaltp primatlara dntrd bireye bakp,
komnal ve demokratik duruu gz ard edemeyiz. En ilkel
haliyle bile birey, toplumun komnal dzeyi olmadan kendi
bana bir gn bile yaayamaz. Toplum inkarclna dayal her
tr beyin ykama operasyonlar bu gerein nemini yitirtse de,
temel toplumsal olgu budur. Hibir bireysellik ilgili toplumla ba
olmadan fazla yaama ahsna sahip deildir. Halklar gereini
btn boyutlaryla tantlamadan, gncel kaostan k yapma
hesaplar tutmaz. nemle belirtiyorum: 20. yzylda kapitalist
sistem zellikle devlet yaps mezhep tretmesine sosyal
demokrat, reel sosyalist ve ulusal kurtulu dayanmasayd,
gnmz krizini bile grmeyebilirdi. mezhebin temel zellii,
halklara umut vererek iktidara gelmeleriydi. Tam 150 yldan
1848 devrimlerinden beri 'nce devleti ele geireceiz, sonra
herkes hak ettiini alacaktr!' sylemini kullandlar. Sanki devlet
katlar bitmez tkenmez cenneti hatrlatyor yaam
kaynaklaryla doluymu gibi bir umut program haline
getiriliyor. Partiler kurulup savalar veriliyor. Sonra kazanrsa,
gerisi devlet imkanlar denilen toplumdan aktarlan deerleri
kendi yandalarna paylatryor. Sra toplumun geni ynlarna

gelince bir ey kalmyor. Eski tas eski hamam. Kazanmazsa

savaa devam...
Mezheplerin bu ada biimleri bile attklar her adm halk
adna kutsamadan edemiyorlard. Halk btn 20. yzyl
boyunca devredeydi. Ama hakim sistem paradigmas
alamad iin, o mthi yiitlikleri, fedakarlklar, aclar ve
sevinleriyle sisteme tanmaktan kurtulamad. Tarihin en
derinliklerine indiimizde de benzer durumlarn yaandn
grdk.
O halde eer tarih bir anlamyla gemiten ders almak iinse,
nmzdeki gncel kriz kaos durumundan halklarn lehine
kalc, kkl ve ilkeli zm retmeliyiz. Hibir grev bundan
daha anlaml, hibir aba bundan daha kutsal olamaz.
Kaybettiren temel noktann halklarn komnal ve demokratik
duruunu esas almamaktan getii kansndaym. Ne kadar
toplum analizleri yaplsa, strateji ve taktikler oluturulup rgt
ve eylemler konulsa, hatta zaferler kazanlsa da, varlacak
nokta yine sistemle en ktsnden bulumadr. 20. yzyln
dahi devrimcisi Lenin "demokrasi dnda sosyalizme giden yol
yoktur" derken temel doruyu sylyordu. Ama o bile, bata
iktidar hastalna bulanca, en kestirmeden hi demokrasi
deneyimi yaamadan sosyalizme gidilebileceine inand.
Dayand iktidarn 70 yl sonra da olsa en apulcu kapitalizme
gtreceini herhalde dnmyordu. Muazzam Sovyet
birikimleri milyonlarca insann bu uurda en byk fedakarlk
ve ehadeti, binlerce en kaliteli aydnn feda edilmesi bir iktidar
hastal uruna gya yenmek iin uratklar sistemin
deirmenine su tamaktan teye gidemedi.
20. yzyln bu byk deneyiminden byk Ekim Devrimi
karlabilecek ders, kapitalizme kar kalc, ilkeli zmlerin
ancak halklarn demokratik durularn kapsaml demokratik
sistemlere dntrmekle salanabileceidir.
Demokratiklemeyi ve demokrasiyi devletleme hastalndan
kurtarmadka da demokratik sisteme eriilemez.
zm tarzmz daha yakndan tanmak iin yine tarihe
bakmalyz. En eskiden balayalm. Son kleci Roma
mparatorluu'nu zen, dtan barbar denilen komnal dzenli,
devleti tanmayan halklard. ten yine manastr komnal

dzeni Roma'y kemirmiti. O korkun klelik makinesini bu

gler zmt. Bunlar sonuna kadar komnal ve demokratik
glerdi. Fakat efleri onlar iktidar kalntlaryla aldatt.
Gelitirilebilecek bir demokratik Avrupa yerine, feodal despot
devlet ve devletiklere dayal bir Avrupa'ya gtrdler. Benzeri
hareketler kleliin ald her alanda ortaya kt. Rnesansla
ortaa feodalizminden klrken, her tarafta demokrasi
adacklar kentler ykseliyordu. Kentler demokrasisi geliiyordu.
Demokratik bir Avrupa artk tarihin gndemindeydi. Byk
Fransz Devrimi (1789), daha nceki ngiliz (1640), Amerikan
(1776) Devrimleri, spanya'da ve birok Avrupa lkesinde 16.
yzyldan beri komnarlar da demokrasinin gr sesiydiler. Fakat
tarihin o hep hileli, azgn zor aleti sava iktidar gc, eski
olsun yeni olsun baskl sistem iin alt. Kimini yanna ekti,
kimini ezdi. Saf demokratik gleri kendi tarihsel anaforunda
yuttu. Adeta byyen kanser uru gibi bu sava iktidar gc
19. ve 20. yzyln savalaryla beslene beslene en insanlk d
rejimleri, rk faizm ve totalitarizmi en byk bela haline
getirdikten sonra, gnmzn tarihteki en byk kaosuna
dnt, dt.
Demokratik gelenekler evrenseldir. Onlar da zincirin halkalar
gibidir. Bizi gemiin en eski zamanna ve mekann en kuytu
alanlarna balarlar. Yalnz deiliz. Tarih ve alanlar her
sistemden ok bizim olmas gereken demokrasiyledir. Bize
den ncelikli grev, bilme srecindeki kayb nlemek, politik
arac doru semek ve toplumsal ahlaka dnmektir. Btn bu
anlatlanlar 'bilmeye' ilikindir. Politik ara en ok zerinde
durmamz gereken konudur. Ona zcesi devlet olmayan
demokrasi diyoruz. Yani dahi Lenin'in bile dt devletli,
hatta diktatrl demokrasi hatasna, gafletine dmyoruz. Bu
yaklam anariste bir otoritesizlik, dzensizlik deildir.
Anlaml, gnlden onayl, aydnlatlm halk dzeninin
otoritesidir. Brokrasiye boulmam, her yl memur
yneticilerini seen, setii gibi geri eken halklarn
demokrasisidir.
nl Atina demokrasisini hatrlamadan geemeyiz. Bir yandan
krallk Isparta'syla demokrasili Atina Grek yarmadasnda
stnlk kurmak iin atyorlar; dier yandan dnemin
Roma's ile Med ve Pers mparatorluu'nun istilasn durdurmak
istiyorlar. Kck Atina sitesi bu iki nl dmann M 5.

yzyl boyunca kendi z silah demokrasiyle yendi. Hi de

dzenli kalc ordu ve devlete bavurmadan, gnll milisleri ve
yllk grevleri iin seilmi komutanlaryla bunu baard.
Uygulanan demokrasi de halk demokrasisi deil, kleci snf
demokrasisiydi. Yine de tarihin en anlaml dnemlerinden
birine, M 5. yzyla Atina yzyl damgasn vurdu. Halklar tm
zulm dzenlerini, en byk dmanlarn demokrasileriyle
vurmulardr. En refahl dnemlerini demokrasileriyle
yaratmlardr. Amerikallarn demokrasileri olmasayd, gne
batmayan ngiliz mparatorluu'nu hizaya getiremezlerdi.
ngilizlerin halk demokrasisi olmasayd, azgn Norman kral
soyunu deviremez ve gnmzde bile rnek ngiliz demokratik
sistemi yaratlamazd. Franszlarn byk demosu olmasayd,
byk devrimleri ve cihana nam salan ve rnek olan
cumhuriyet rejimleri kurulamazd. Demek ki demokrasi en
retken rejim oluyor. Siyasal rejim ne kadar demokratikse, o
kadar ekonomik refah, sosyal bar ayn gerein tamamlayc
ksmdr. ok iyi bilinir: Demokrasiler zn yitirip
demagoglarn elinde halk avlama arac olunca, nce rejim,
sonra refah kmeye balar. Arkasndan tutuculuk, faizm,
sava ve ykm gelir. Sosyal bilimler biraz daha drst
davransayd, grecektik ki, tarih ve toplum ezici biimde
demokratik durula varoluyor. Bu duru kesildiinde aslnda
tarih duruyor. Ya da lanetli dediimiz blm devreye giriyor.
Konumuza ilikin aydnlatlmas gereken en temel bir hususa da
dikkat ekelim. O da snf demokrasiciliinin pek anlaml ve
istenilir olamayacana ilikindir. Hakim sosyal bilim
anlaylarna gre, nce 'kle,' sonra 'serf,' en son 'ii,
proleter' olmak tarihin nlenemez ileriye doru aknn
kanlmaz sonulardr. Bu olgular yaanmadan sosyalizme,
zgrle-eitlie varamayz. O halde 'yaasn kleler, yaasn
serf kyllk, yaasn iiler' demek, snf devrimcilii snf
demokrasisidir arkasndan diktatrlk demektir. Bu
formlasyon, artk iyice anlalmtr ki, batan aaya klelie
hizmet teorisidir. Halklarn demokrasisinde klelere, serflere,
iilere yer yoktur! Tpk klecilie, serflie ve iilie yer
olmad gibi. Gerek halk demokrasisi kleci, feodal ve
kapitalist sistemin klesini, serfini ve iisini kabul etmez,
reddeder. Ezilen snf ve gruplar kutsamak eski bir hastalktr.
Demokrasiler bu hastal tamazlar. Ad stnde, bir yerde
demokrasi oldu mu orada ezilme, hakszca smrlme olmaz.

Koyun gibi ynetilme de olmaz. Demokrasilerde ynetilme

yoktur. Kendini ynetme vardr. Egemenlik altnda olmak
yoktur, kendi kendine egemen olmak vardr. Tahakkmc
sistemler kleletirebilir, serflemeyi ve iilii de
kurumlatrabilir. Ama demokrasiler geliti mi klelikten,
serflikten ve iilikten klr. Yine allr. Ama kendi iinin
efendisi olarak, kendi i komnnn yesi olarak allr.
Komnalizm ve demokrasi etle trnak gibi birbirine baldr.
Bizim amaladmz demokrasinin tanm ve dayand tarih
byledir. Snf demokrasileri ise bir iktidar gerektirir. Her iktidar
bir devleti, her devlet ise demokrasinin inkarn gerektirir. Snf
demokrasileri znde demokrasi deil devlet iktidardr. Sovyet
deneyimi, in, Kba bunu ak kantlyor. Ne kadar devlet, o
kadar az demokrasi; ya da ne kadar demokrasi, o kadar az
devlet altn bir kural olarak bellenmelidir.
Demokrasilerle zgrlk ve eitlik arasndaki iliki de son
derece anlalrdr. Bunlar birbirlerinin alternatifi deildirler.
Demokrasi ne kadar geliirse, zgrlkler de o kadar geliir.
zgrlkler gelitike eitlik doar. Demokrasi, zgrlk ve
eitliin boy verdii gerek vahadr. Demokrasiye dayanmayan
zgrlk ve eitlik ancak snfsal olabilir. Yalnz bir snf, kme
veya tercihli gruplar zgr ve eit olabilir. Dierlerine ise sadece
ynetilme, klelik kalr. Halkn demokrasisinde zynetim,
kendini ynetme esas olduundan, eitlik ve zgrlk de genel
olur. Demek ki en kapsaml zgrlk ve eitlik halk
demokrasilerinde, devlet ve iktidar olmayan demokrasilerde
oluyor. Demokrasiler devlet inkar deildir, ama devletlerin ss
rts de deildir. Devleti ykarak demokrasi istemek bir
yanlgdr. Dorusu, devlet uzun bir sre sonunda snmesi
gereken devlet ve demokrasilerin ilkeli btnln
yrtebilmektir.
Snrsz demokrasiler anda yaamyoruz. Devlet erkinin ezici
olduu gnmzde, yaanabilir bir demokrasi devlet gcyle
ilkeli uzlamay gerektirir. Avrupa uygarl ge ve eksik de olsa
ok iyi zmsemi olduu bu dersle kendi demokrasi ve
devletini i ie yrtmeye alyor. Byk savalardan sonra
demokrasilerin engin zm gcn, iktidarn ise sava
karakterini grm oluyor. ktidara arlk vermek belki bir
aznla ok kar ve g salayabilir. Ama lke, ulus ve
halklarna sonuta byk felaketleri de hazrlar. Avrupallar ulus

devlet olmadan demokrasiye pek rabet etmiyorlard. Ama

faizm deneyimi gsterdi ki, asl ncelik demokrasiye
verilmeden ulus devlet bile korunamaz. nce ulus devleti
salamlatralm, sonra demokrasiye sra gelir anlay tm
yaanan faizm ve totalitarizm felaketlerinin sebebidir. Avrupa
ne zamanki AB ile nce insan haklar ve demokrasi dedi, o
zaman refah ve bara alan kalc yol da izilmi oldu. AB
modeli de bu oluyor. Dnyay Avrupa'ya eken asl sihirli g!
Avrupa bu sihirli gcn dnyaya yayd lde gemiinin
gnahndan kurtulabilir. O zaman her uygarlkta olduu gibi
olumlu zler tm halklarn deeri haline gelir.
Ama yine unutmayalm ki, Avrupa uygarlnn temelinde
arln hep srdren kurnaz ve buz gibi kar hesaplaryla
egemenlik peinde koan tecrbeli bir burjuva snf da vardr.
ada aristokratlar olarak hep demokrasilerin tepesinde
yaama lksnden kolay kolay vazgeemeyeceklerdir. Fakat
demokrasiler hi de kelle koparmadan, onlarn tahtn devletini
yava yava sndrmesini bilecek yere indirmesini bilecektir.
Tek bana bunu yapamaz. Ancak dnyada demokrasi gelitike
Avrupa olumlu anlamda dnyalar, dnya da ancak
demokratikletike Avrupalar. Tarih gncel kaostan kta bu
deneyimi yaayacaa benziyor. Dnyann taze
demokratiklemeleri olmadan, ABD'nin sava ve irketlerle,
Avrupa'nn hukuk ve demokrasiyle kaostan kmalar nceki
dnemler gibi pek olas gzkmemektedir.
Demokrasi kavramnn toplumsal ieriine zenle yaklamak
gerekir. Kavramn iinde snf, cinsiyet, etnik, dinsel,
entelektel, mesleki vb ayrmlar yaplmaz. Yine bireysel ve
grupsal katlm olabilir. Demokratlk iin birey yurttal esas
alnamayaca gibi, grupsal tabanlarn yer almas da
engellenemez. Bireysel ve grupsal g avantaj tekil etmez.
Bireylerin birbirine kar olduu gibi, gruplarn da benzer g
idealar anlaml deildir. Esas gzetilecek ilke, kamusal yararllk
ile toplumun her konuda genel ortak kar bireysel inisiyatifin
birbirine kar engelleyici konumda olmamasdr. Bireysellikle
kamusalln optimal en verimli noktasnda bileimi
salamaktr. znde bireyselliin besledii komnal zellikle,
gcn toplumun komnal deerlerinden alan dengeli,
inisiyatifli, yaratc bireyi oluturmaktr. Arlk yalnz komnal
zellie verilirse, orada demokrasi totalitarizme kayabilir. Buna

karlk her ey bireysellik iin mubah grlrse, bu da bir

yandan anarizme, dier yandan bireyin toplum aleyhine ar
glenmesine yol aar. Sonuta iki eilim de toplum zerinde
diktatrle, keyfi ynetime, yozlamaya gtrr. Demokrasi
ok bilinli ve yrekten, toplumun karlaryla bireylerin
esenliine ak kiiliklere iddetle ihtiya duyar. Partilerden ok
toplumu canl, dinamik tutan, halk demokrasi konusunda
srekli eiten, uyank olmaya tevik eden demokratlar
olmadan, sadece kurum ve ilkelerle demokrasi yrtlemez.
Dinamik bir olgu olarak demokrasi srekli sulamay (eitimi)
isteyen bitki gibidir. Ak evlatlar tarafndan beslenmezse
kurur, yozlaarak bata antidemokratik gelimelere alet olabilir.
Toplumsal sorunlar bata bar olmak zere zmede en etkili
aracn demokrasi olduu tartmaszdr. Gcn ok zorunlu
meru savunmalar dnda savatan deil ikna kabiliyetinden
alr. Savala kaybedileceklerle ikna temelinde kazanlacak
deerleri karlatrarak, halklarn z karna uygun zmleri
her zaman gelitirebilir. Cesur ve gereki tartmalar sorunlar
aydnlatr. Aydnlanan sorunlar ise taraflarn en geni
katlmyla, kkl uzlamalarla hal yoluna girebilir. Hibir sistem
demokrasiler kadar tartmal ve gerekleri su yzne
karmada baarl olamaz. Bilim ve sanatlarn asl gelime
vahas da demokrasilerdir. Atina'daki demokrasi felsefenin de
en iyi ortamn oluturmutur. Atina demokrasisi olmadan
Aristo, Eflatun ve Sokrates dnlemez. Rnesanstaki kent
demokrasileri olmasayd, bilim ve sanatsal devrimler
geliemezdi.
Halklar zengin kltrel geleneklerini en iyi demokrasilerde
yaamsallatrabilirler. Kltr bir halkn gemii olmakla
kalmaz, onu saran z varlk biimidir. Bir halk kltrnden
soyutladn m, onu sadece biiminden koparmazsn, ona yol
aan ruhunu da yok etmi olursun. Dolaysyla demokrasi bir
halk kltr temelinde zgr ve eit yaatmak iin en uygun
politik sistemdir. Esas olarak ulusal baskdan kaynaklanan
ulusal, etnik, dini sorunlar kltrlerini demokrasilerde zgr
yaamakla en anlaml zme de kavuma ansna sahiptirler.
Gerek demokrasilerin yrrlkte olduu lkelerde, alanlarda
basklarn hibir trne ne gereksinim duyulur, ne de kar arac
olarak kullanlmasna ans tannr. Ezen ezilen milliyetilik
yerine demokratik btn esas alnr.

Demokrasilerin ekonomik katks kmsenemez. Toplumda

demokrasi sistemi yryorsa, ekonomik deerlerin ne tekelci
ynetimi ve talan, ne de bireylerin verimsizliine terki geerli
olabilir. Demokrasiler ar kar hrsna da, bireysel ve kurumsal
tembellie ve sorumsuzlua da onay vermez. Bu alanda da
optimal denge en iyisinden kurulur. Kamusal ve zel ekonomi
dengesi er ge optimal noktay yakalayacaktr. Demokrasiyle
ekonomik verimlilik ve gelime arasndaki iliki birok
aratrmayla kantlanmtr. Verimli retim kadar adil datm,
uygun yatrm kadar gerekli aratrmalar en iyi demokrasilerde
ortam bulur. retimin halkn gerek taleplerini karlamas arz
talep dengesinin kurulmasnda temel etkendir. Bylece
toplumsal piyasa gerek anlamda kurulma ansna sahip olur.
ldrc rekabetlerin yerini yarma ruhu alr. Krizlerin temel
nedenlerinden olan arz talep dengesizlii, fiyat, enflasyon vb
finans oyunlar asgari dzeyde tutularak k ve zmler iin
gcn ortaya koyar. Sistemsel isizlik temel zm bulur.
Demokratik toplum mcadelesinde genlik kategorisine daha
zgn yaklamak gerekir. Genlik toplumsallarken byk
tuzaklarla kar karyadr. Bir yandan geleneksel ataerkil
toplum koullanmas, dier yandan resmi dzenin ideolojik
artlanmas altnda bocalarken, dinamizmiyle yeniliklere ak bir
yaps vardr. Olup bitenler karsnda son derece toydur. Yal
toplumun etkisi altnda kendine ne biildiini kefetmekten
uzaktr. Kapitalist toplumun batan karc bin bir hilesi
karsnda nefes bile alamaz. Tm bu gereklikler genlie
zgn, tuzaklardan ekici, onun zne uygun bir toplumsal
eitimi zorunlu klar. Genliin eitimi byk aba ve sabr
isteyen bir itir. Bunun karlnda dinamizmi ile destanlar
yazabilecek atakla sahiptir. Ama ve yntemi iyi kavradnda
baaramayaca bir i yoktur. Ama ve yntemli yaam temel
disiplin olarak grp seferber olduunda, sabr ve inad eksik
etmediinde, tarihsel davalara en nemli katky
gerekletirebilir.
Demokratik genlik hareketinde bylesi nitelikler kazanm
kadrolar nclnde geliecek bir hamle, genel demokratik
toplum mcadelesinde baarnn gvencesidir. Genliin
dinamizminden yoksun bir toplum hareketinin baar ans
snrldr. Yallarn tecrbesi, genliin dinamizmi tarihin her
aamasnda kendini hissettiren bir olgudur. kisinin ban

salam kuranlarn yrynde baar oran her zaman yksek

olmutur. Gnmz genlii iin yksek hayaller, ancak
toplumsal sistem krizinden nasl klacana ilikin olarak anlam
tayabilir. Hayalleri olmayan bir genlik yozlamaktan ve
yaam tmden kaybetmekten ancak gerek hayallere dnle
kurtulabilir. Kapitalist sistemin sonul krizi olan kaotik durumu
kavramak genlik iin k yapma artdr. Bununla birlikte
demokratik, cins zgrl ve ekolojik toplum deerlerini
zmsemi olmak tarihsel baar imkann ona verecek, bir
yandan kendini doru yaplandrrken zlenen toplumu da
yaplandrmada gerek roln sahibi klacaktr. Her ey genliin
tarihsel toplumsal hamleye yeniden doru ve yetkin
katlmasyla belirlenecektir.
Demokrasilerin eylem ve rgtleme biimi de en az z
tanmlamalar kadar nemlidir. z tanmlama daha ok ama
aydnlanmasna yol aarken, rgtlenme ve eylem biimi
olmazsa olmaz kabilinden aralarn doru tanmlanmasn
gerektirir. Ama ve ara uyumu, birbirlerini karlama dengesi
doru zmlenmeden, demokrasilerde yol almak zordur. Yalnz
ama veya aralara dayal demokrasiler tek ayakl topal
andrrlar. Tek ayakla nereye kadar ve ne gle yrnebilir?
Demokratik rgtlenmenin temel biimleri olarak en st
dzeyde bir kongreyle, tabanda yerel komnler, kooperatifler,
sivil toplum rgtleri, insan haklar ve belediye rgtlenmeleri
bata gelenler olarak sralanabilir. Geni ve konularna bal
olarak ok sayda rgtlenmelere gerek vardr. Demokrasiler en
rgtl toplumu gerektirir. rgtler toplumsal taleplerin dile
getirilmeleri iin vazgeilmezdir. rgtlenemeyen toplum
demokratikleemez. Siyasal, toplumsal, ekonomik, kltrel tm
alanlarn kendilerine zg rgtlenmeleri yaratmalar esastr.
Partiler temel siyasal rgtler olarak demokrasilerin
vazgeilmezidir. Sivil toplum rgtlenmeleri sosyal alandaki
bata gelen rgtlenme biimidir. Hukuksal alanda insan
haklar, barolar ve vakflar nem tar. Ekonomik alann esas
rgtlenmesi ise kooperatifler, alma gruplar ve birok
kamusal amal ulam, ticari, mali ve sinai nitelikte olabilir.
Salk ve eitim halkn en ok zmlenmesi gereken kamusal
kurumlardr. Sanat ve sporun tekilatlanmas da halkn genel
eitimi asndan vazgeilmez alanlardr. Ky dzeyinde
muhtarlk ve ihtiyar heyetlerini devlet arac olmaktan ok

demokratik aralar olarak rgtlemek gerekir. Her ky iin bir

'halk kltr evi' zorunludur. ehirlerde ayn biimlerden ayr
olarak komnler en taban rgtler olarak anlam bulmaldr. Yine
ehir meclisleri vazgeilmez bir kurumdur. ehirler aras
belediye birlikleri blgesel apl olarak anlamldr. Tm bu
kurumlar ve rgtlenmeler kendilerini en yksek karar organ
olarak 'Genel Halk Kongresinde' temsil edebilmelidir. Genel Halk
Kongreleri zgnl olan, her halkn temel sorunlarna zm
iin vazgeilmez bir rgtlenme modelidir. Halk kongreleri
olmadan halk demokrasilerinden bahsedilemez.
Halk kongrelerini ne devlete alternatif ne de devletin bir
kuruluu gibi grmek gerekir. Halkn devleti olmad gibi,
varolan devletin yerini tutmak gibi bir hedefi de olamaz. Devlet
oka ilendii gibi, ok eski ve st toplumun temel rgtdr.
Demokratik tarzda olumaz. Geleneksel ve atamalarla
yrtlr. st toplum kendi iinde bir demokrasi uygulayabilir.
Buna st snflarn demokrasisi de denilebilir. Devlet iin bu bir
rt vazifesi grr. ou Bat cumhuriyet modelinde olan bu
demokrasiler devleti esas alr. nce devlet sonra demokrasi
gelir; devlet olmadan demokrasiyi dnemezler. Halk
demokrasisinde ise iktidar devlet bir hedef olarak alnamaz.
Devlet olmay hedefleyen demokrasi kendi eliyle varlna son
vermi olur. Avrupa'nn modern devletleri ile ABD ve Rusya'nn
Sovyet kurulu dnemlerinde ksa sreli demokrasiler olmutur.
Fakat hemen devlete geildiinden, kurulu dnemi
demokrasileri sistemlemeden kadk kalmlardr. Tarihte de
oklukla yaanan durum budur. st toplum her zaman
demokrasiden korkmutur.
Gnmz krizinin halk iradelerine ters dlerek alamayacak
olmas halkn katlm zorunluluunu getirmektedir. Katlm ise
halkn demokratik olmasdr. Bu ise kongre dzeni olmadan
yrmez. Belki 19. ve 20. yzyl kapitalist devleti toplum
otoritesini halk kongreleriyle paylamak zorunda olmayabilirdi.
Ama gnmz kriz devletleri halk karlarna alarak, halka
inisiyatif tanmadan zmde bir adm ileri gidemezler. Ar kriz
koullar halkn kapsaml, kalc ve kurumsal katlmn zorunlu
klmaktadr. Dolaysyla 19. ve 20. yzyllarda ok snrl anlam
bulan halk katlmlar gnmz koullarnda ancak kongreleriyle
anlam bulabilir. Kongreler bu niteliiyle ne bir parti ne de bir
yar devlettir. kisi de deildir; tarihsel koullardan doan

fonksiyonel halk kurululardr. Halklar kapitalizm

mezheplerinden reel sosyalizm, sosyal demokrasi ve ulusal
kurtulu sonra, devletten daha da uzaklaarak kongre srecine
girdiler. Devlet tmyle reddedilmedii gibi, eskisi gibi kabul de
edilmiyor. Dolaysyla belli ilkeler erevesinde birlikte
toplumsal krizlerin zmnde yer almalar mmkndr.
Devletlerin giderek klmeleri, yeni devlet modellerinin
devreye girmesi kongre modeline daha da ihtiya gsteriyor.
Yine ar ulusal sorunlarn yaand lkelerde kongre modelleri
tampon aralar olarak hayatiyet kazanabilir. Dier birok
cemaat ve gruplar iin de daha alt dzeyde kongreler gereklidir.
Her parti, gr ve inantan katlmlar birletirme zellikleri,
bunlar olmakszn demokrasilerin yrtlemeyeceini
gstermektedir. Sonu olarak kongre zmn devlet
alternatifi olarak deil, tersine devletin de tek bana stesinden
gelemeyecei ar sorunlar dneminde aralarnda ztlktan ok
paralellik bulunan zm modelleri olarak dnmek en
gereki yaklamdr.
rgt okluu kadar rgt ii demokrasi de en az genel
demokratik kriterler kadar vazgeilmezdir. rgtlerin
demokratik oluum ve ynetimleri esastr. rgtleri demokratik
olmayan halklarn demokrasileri de olamaz. Dolaysyla halkn
youn denetiminde olan, srekli seimle en az ylda bir
yenilenen rgt demokrasileri genel demokrasilerin en salam
gvencesidir.
Demokrasilerin eylem tarzn kavramadan, ileyii geerli klmak
gtr. Eylemsiz demokrasi sessiz insan gibidir. Eylem
demokrasinin dilidir. Halkn her hareketlilii, rgtlerin her
faaliyeti bir eylemdir. Basitten karmaa doru gsteri,
toplant, yry, seim, miting, protesto, grev, artlar
doduunda yasal direnme ve ayaklanmalara kadar eylemler
dizisi yerinde ve zamannda sergilenmeden demokrasiler
yrtlemez. zellikle halkn temel talepleri gz ard
edildiinde, demokrasinin birok kurum, kural ve amac tahrip
edildiinde eylemler zorunlu zm aralardr. Eyleme gemeyi
baaramayan bir halk ve rgt demokratikleemez. Eylem
yeteneini gsteremeyen bir halk ve rgt aslnda lmtr.
Eylemlerin rgtlerle mmkn olduu, rgtsz eylemliliin bo
ve baarsz kalaca aktr. Halklar ne kadar rgtlyse o

kadar eylemli olurlar. Eylemleri hep protesto, direni gibi

grmemek gerekir. Sivil toplum eylemlerinin ou yapcdr.
Pozitif eylem anlay esastr.
Halk ayaklanmalar ve savalar ne zaman gndemleebilir?
oka istismar edilen ve haklarn aleyhine kullanlan bu temel
eylemlerin koul ve tarzlarn doru cevaplandrmak, halklarn
tarihinde en nemli dnemeleri baaryla gemekle
mmkndr. Ayaklanma ve savalar ancak dier tm eylem
biimleri sonu vermediinde ve sorunlar kkl zmszlk
yaadnda anlam kazanabilir. zelikle sava iktidar gleri
zor dnda hibir zm seenei brakmadnda, halklar
kleliin alaltc etkisi altnda yaamaktansa kendi hayati
karlar iin ayaklanma ve savalarn gndeme alma gcn
gstermelidir. Yasalar eit uygulanmadnda, demokrasinin
zm rolne ilgi gsterilmediinde, tm barl eylemler boa
karldnda, ciddi olarak ayaklanma ve halk sava zerinde
durma kanlmazlaabilir. u iki snr gereken cevab verebilir:
Devlet demokratik zme anlaml, duyarl biimde ilgi ve ans
tanmaz, halkn da elinde baka zorlama etkeni kalmazsa, ou
halklarda grld gibi az veya ok kanl ayaklanma ve az
veya ok srekli halk savalar gndeme girer.
Her sava ve ayaklanmann amac ayrlma deildir; tersine,
daha ok demokratik btnle yol amaktr. Eskinin ayr
devlet kurma amal ayaklanma ve ulusal kurtulu savalarnn
dnemi gemitir. Devlet amal ayaklanma ve ulusal kurtulu,
sonuta kapitalist devlete kk bir ek daha yapmaktr. Bu,
halklarn hibir sorununa zm getiremedii gibi daha da
arlatrabilir. 22 devletli Arap halknn sorunlar herhalde
azalmam, daha oalmtr. Dolaysyla yeni dnem halk
ayaklanma ve savalar devlet amal olmamak, demokrasiyi z
ve biim itibariyle tam iletmeyi hedef almakla tanmlanabilir.
Esas rolleri byle konulabilir. Ayrlk ancak kanlmaz olursa
anlam kazanr. Halklarn tercihi her zaman demokratik
btnlkten yana olmay gerektirir. ki tarafta ar ulus
milliyetileri ne kadar ayrlmay ve iddeti dayatsalar da,
halklarn tercihi bu koullarda en az iddet ve demokratik
btnlk olmaldr. Zaman ve koullar olumadan ayaklanma
ve savaa bavurmak ne kadar tehlikeliyse, baka seenek
kalmadnda bavurmamak da o denli alaltc ve lmcldr.

Demokrasiler iin dier nemli bir eylem sorunu da meru

savunma durumunda nasl davranlacana ilikindir. Meru
savunma ancak igal koullarnda anlam kazanr. Bir halkn
zerinde igalci, smrgeci veya daha deiik baskc bir sistem
kurulduunda igal var demektir. gali tek bana yabanc bir
g yapabildii gibi, bazen yar yarya yerli ibirlikilerle birlikte
de yapabilir. Bu durumda savunma grevi ortaya kar. Hedef
igali kaldrmak, demokrasiyi kurmaktr. Fakat yabanc olgu
devrede olduundan, savunmaya meru, ulusal demokratik
demek daha doru bir yaklamdr. Bu koullarda yine
ayaklanma ve sava koullar domutur. Yine de klasik ulusal
kurtulu sava esas alnmaz. Ulusal boyut olsa bile, an
zellikleri gerei geni demokratik btnlkler uruna savunma
sava demek daha uygundur. Bu tr ayaklanma ve savalar
ehir ve krsal alanda ya tek ya birlikte geliebilir. Birok Asya,
Afrika, Amerika lkesinde tm biimler denenmitir. Devlet
amal olmak yerine demokratik amal olmak, gncel zm
gerekliine daha uygun dmektedir. Ulusal nitelikte bile olsa,
tepede ortak hareket eden igalciler ve ibirlikilerine kar
halklarn da ibirlii iinde demokratik btnlk iin savamalar
en dorusudur. Bu durumlarda dier barl eylem biimleri de
sonuna kadar uygulanmak durumundadr. Meru savunmay
daha ok halkn demokratiklemesini desteklemek, gelitirmek
ve korumak amacyla rgtlemek ve yrtmek esas olmaldr.
Hedef olarak baskc sava klikleri alrken, demokratik zm
muhataplarnn varln da unutmamaldr. Tm devleti, ilgili
ulusu karsna almak doru bir strateji olmaz. Taktik olarak her
yabancy, igalci ulus insan ve kurumlarn hedef almak da
doru olamaz. Hedefleri en dar ve sonu alc klmak, halkn
demokratik zm olanaklarn artrmak, varoluunu korumak
esas olmaldr. Meru savunma hareketi ve rgtllnn igal
ve zmszlkten sorumlu gleri yrttkleri haksz savan
srdrlmezlii konusunda ikna edinceye ve demokratik zm
yoluna ekinceye kadar younlatrlarak srdrlmesi mevcut
krizden kmann temel arac olabilir.
Olaanst durumlarn dnda normal koullarda halklarn z
savunma sorunu da gz ard edilemez. Kriz koullarnda genel
gvenlik dnda zgvenlik daha ok nem kazanr. Devletin
klasik gvenlik ltleri birok ynyle halkn gvenlik
ihtiyacna cevap veremez. Devlet iktidarnn oligarik ve diktac
glerin eline gemesi, snrl hukuk gvencesini de ortadan

kaldrr. Devlet adeta parsellenir. Bir ucu devleti odaklara bal

ok sayda mafya ve ete trer. Halkn zerinde tam bir terr
estirirler. Sularda patlama yaanr. Hak aramada hukuki yollar
yerine taeron gler tutulur. Hukuk adeta metalar. Devletin
gvenlik glerinin kendileri gvenlik sorunu haline gelir. Kriz
srelerindeki birok lkede gnmzde yaanan bu tr
gvenlik sorunlar karsnda z savunma kanlmaz bir
gereksinim haline gelir. z savunma glerinin kurulmas
gerekir.
Halk savunma glerini devlet kart veya alternatifi bir kuvvet
olmaktan ziyade, devletin salamad, yetersiz kald, hatta
nedeni olduu temel gvenlik ihtiyacn karlama gleri olarak
deerlendirmek daha dorudur. Halk savunma birlikleri klasik
gerilla veya ulusal kurtulu ordusu deildir. Halk kurtulu
gerillas veya ulusal kurtulu ordusu arlkl olarak iktidar ve
devlet hedeflidir. ktidar sorununu zmek isterler. Halk
savunma birliklerinin zel bir devlet ve iktidar hedefi objektif
zorunluluklar dnda olamaz. Esas grevleri halkn yasal,
anayasal haklarnn inenmesi doduunda ve yarg grevini
yapmadnda korumaya almak, demokratikleme abalarna
gvence olmak, saldrlar karsnda direnmesine nclk
etmek, kltrel ve evresel varln korumak gibi zetlenebilir.
Halk savunma birlikleri kent ve krsal alanlarda uygun birlikler
halinde rgtlenebilir. Bir nevi halk koruma milisleri de
denebilir. Yerel emniyet glerinin yerine getiremedii
grevlerde rol oynayabilir. Kriz koullarnn srekli toplumsal
yaplar zmesi, artan kargaa ortam z savunmay halklarn
varl ve zynetimleri asndan hayati bir konu haline getirir.
Krizden demokratik zm yollaryla k aranrken, bu srele
ayrlmaz bir btnlk iinde artan gvensizlik ortamndan da
halk savunma gleri ile k yaplabilir.
2- Toplumsal cinsiyetiliin zgrgrletirilmesi
Demokratiklemenin zn tekil etmekle birlikte, kendi bana
ele alnmas gereken olgularn banda kadn ve etrafnda oluan
iliki ve elikiler dzeni gelmektedir. Komnal ve demokratik
duru dengeleri sosyal bilimlerin alanna ne kadar ge ve
yetersiz girmise, ondan daha fazlasn kadn olgusuna
yaklamda grmekteyiz. Sanki kadnn yaadklar doalln

gerekleriymi gibi bir anlay tm bilimsel yaklamlarda, ahlaki

ve siyasi tutumlarda n varsaym olarak kabul grr. Daha
hazin olan, kadnn kendisi de bu paradigmay doal kabul
etmeye almtr. Binlerce yllk halklara dayatlan statlerin
doall, kutsall, birka kat fazlalyla kadnn tm zihniyet
ve davranlarna da adeta kaznmtr. Halklar kadnlatrld
oranda, kadn da halklatrlmtr. Hitler "halklar kadn gibidir"
derken bu gerei kasteder. Kadn olgusuna daha derinlikli
yaklaldnda, biyolojik bir cins olmann tesinde adeta bir
soy, snf, ulus muamelesi grd anlalacaktr. Ama en ok
ezilen soy, snf veya ulus olarak. Hibir soy, snf veya ulusun
kadnlk kadar sistemli bir klelie tabi tutulmadn iyi bilmek
gerekir.
Kadnln klelik tarihi daha yazlmamtr. zgrlk tarihi ise
yazlmay bekliyor. Kadn kleliinin derinlii kadar karanlkta
braklmas, toplumda ykselen hiyerarik ve devleti iktidarla
yakndan balantldr. Kadnn klelie altrlmasyla
hiyerariler ayrcalkl kutsal ynetimler kurulmu, toplumun
dier kesimlerinin klelik yolu almtr. Erkeklerin kle olmas
kadnn kleliinden sonradr. Cins kleliinin snf ve ulus
kleliinden farkl ynleri de vardr. Merulatrlmas ince ve
youn basklarla birlikte duygu ykl yalanlarla salanr.
Biyolojik farkll sanki klelii iin gerekeymi gibi kullanlr.
Yapt tm iler deeri olmayan 'kadnca iler' diye hafife alnr.
Toplumun kamusal alannda bulunmas dince yasak, ahlaken
ayp olarak sunulur. Giderek tm nemli toplumsal
etkinliklerden uzaklatrlr. Siyasal, toplumsal, ekonomik
etkinliklerin hakim gc erkein eline getike kadnn zayfl
daha da kurumlar. 'Zayf cins' bir inan olarak paylatrlr.
Tm maddi ve manevi g olanaklar erkein elinde biriktikten
sonra kadn artk erkek eline bakan, bazen yalvaran, bazen tm
onurunu ineyerek kaderine raz olan ve ska yaama kserek
derin bir sessizlie brnen bir varlk haline gelir. Bir anlamda
yaayan l demek de mmkndr. Birka benzetmeyle olguyu
daha da belirgin klabiliriz. Birinci benzetme kafeste kutur. Ku
bazen kanarya gibi ssl klnr. Bazen blbl gibi gzel sesli
klnr. Herkes kendine gre bir kua benzetir. oka sere
denilir. Dier benzetme, dipsiz bir kuyuya braklan kedi gibi
srekli miyavlatlddr. Yiyecek artklaryla beslenerek sahibi
iin iyice ehliletirilebilir. Belki biraz kaba grlebilir, ama

kleliin derinliini yakalamak iin bilimsel, edebi ok ynl

abalarn gerei aktr. Muazzam cinsiyeti bir toplum
oluturulmutur. Gerek kabalk uradadr ki, erkein tek tarafl
kadn tecavz bir kahramanlk gibi grlrken, erkek bundan
son derece keyif ve gurur alrken; kadn talanarak
ldrlmekten geneleve kapatlmaya, toplum iine bir daha
kmamaya kadar her tr acmaszlklarla kar karyadr. Yine
en kabasndan erkek cinsel organyla gururlanrken, kadn iin
cinsiyet organlar bir utan kaynadr. En basit fiziki farkllklar
bile kadn aleyhine kullanlmaktan ekinilmemitir. Kadn
olmann kendisi bir utan konusu haline getirilmitir. Szde
kutsal bir duygu olan akta bile kadnn yaad gz kara bir
erkek dayatmasdr. Kz ocuklar her zaman hor grlmtr.
Sorulmas gereken soru, neden bu kadar derin bir klelik?
Cevab kesinlikle iktidar olgusu ile balantldr. ktidarn doas
klelik ister. Eer iktidar sistemi erkein elindeyse, sadece
insan trnn bir ksm deil, bir cinsin tm bu iktidara gre
ekillenmelidir. ktidar sahipleri devlet snrlarn nasl hane
snrlar gibi grp her uygulamay bu snrlar dahilinde bir hak
olarak grrlerse, onun mikro modeli olan ailede de erkek
iktidarnn sahibi olarak her uygulamaya gerekli grrse
ldrme dahil kendini hak sahibi grr. Evdeki kadn o kadar
eski ve derinlikli bir mlktr ki, snrsz bir mlkiyet duygusuyla
erkek 'kadn benimdir' der. Kadn iin evlilik ba ad altnda
bal bulunulan erkek zerinde en ufak bir hak iddiasnda
bulunulamaz. Ama erkein kadn ve ocuklar zerindeki hak
sahiplii snrszdr. Mlkiyetin en temel kayna yine ailede,
kadn zerindeki klece tasarrufta aranmaldr. Mlkiyetin
kaynanda kleletirilmi kadn yatar. Kadn zerine yaylm
klelik ve mlkiyet dalga dalga tm toplumsal dzeye yaylr.
Bylelikle de toplum ve bireyin zihniyet ve davran yapsna
mlkiyeti ve kleci her duygu ve dnceyi yerletirir. Toplum
her tr hiyerarik ve devleti yaplanmalara uygun hale getirilir.
Bu ise, uygarlk denen snfl her tr yaplanmann rahata ve
meruiyet kazanm olarak srdrlmesi demektir. Bylece
kaybeden sadece kadn olmuyor. Bir avu hiyerarik ve devleti
g dnda tm toplum oluyor.
Kadn iin zel kriz dnemleri pek nemli deildir. Zaten srekli
bir krizi yaamaktadr. Kadn demek krizli bir kimlik demektir.
Gnmzde yaanan kapitalist sistem kaosunda tek umut vaat

eden, kadn olgusunun snrl da olsa aydnlatlm olmasdr.

Feminizm yetersiz de olsa kadnlk gereini son eyrek
yzylda olduka grnr klmtr. Kaosta her olgunun deime
ans yksek bir aydnlanmayla daha da artt iin, zgrlk
lehinde atlacak admlar niteliksel sramalara yol aabilir.
Gncel krizden kadn zgrl byk kazanarak kabilir.
Kadn zgrl olgu tanmlamasna uygun olarak kapsam
bulmak durumundadr. Genel toplumsal zgrlk ve eitlik
kadn iin de direkt zgrlk ve eitlik olmayabilir. zgn aba
ve rgtllk esastr. Yine genel demokratikleme hareketi
kadn iin olanaklar aabilir. Fakat kendiliinden demokrasi
getirmez. Kadnn bizzat kendi demokratik ama, rgt ve
abasn sergilemesi gerekir. Kadna ierilmi bulunan klelii
karlayacak bir zgrlk tanmna ncelikle ihtiya vardr.
Kapitalist sistemin muazzam vizyon gelitirme ve sanall
gerein yerine koyma gc o denli gelimitir ki, kadn en ok
alaltan bir etkinlii (rnein pornografi) bile zgrlkle
zdeletirebilir.
Feministlerin abalarnda birok nemli e varsa da, hala Bat
merkezli demokrasilerin ufkunu amaktan uzaktr. Temelinde
kapitalizmin oluturduu yaam biimini deil ama, tam
kavranmasn bile salad sylenemez. Durum Lenin'in
sosyalist devrim anlayn artryor. Onca byk abaya
ramen ve kazanlan birok mevzi savana karlk, leninizm
sonuta kapitalizme soldan en deerli katky sunmaktan
kurtulamamtr. Feminizmin bana da benzer sonular
gelebilir. Gl rgtsel temelden yoksunluk, felsefesini tam
gelitirememe, kadn militanlna ilikin zorluklar iddiasn
zayflatmaktadr. Kadnlar cephesinin 'reel sosyalizmini' bile
salamayabilir. Fakat soruna dikkat ekmek asndan ciddi bir
adm olarak deerlendirmek en dorusudur.
phesiz her cinsiyet trnn olduu gibi kadnn da bir doas
vardr. Toplumsallktan te biyolojik cins olarak kadnn daha
merkezi e olduunu, biyoloji bilimi her geen gn artan
kantlarla desteklemektedir. zcesi kadn fizii erkei
kapsamakla birlikte, erkek fizii kadn kapsayamamaktadr.
Kutsal kitaplarn tersine, kadnn erkekten deil, erkein
kadndan tredii anlalmaktadr. Kadnn kromozomlar
erkekten fazladr. Kadn iin dezavantaj olarak dnlen aylk

kanamalar bile kadnn doayla daha nazik bann gstergesi

olarak anlalmaldr. Rahim kanamas bitmemi, devam eden
doal bir yaam aknts olarak grlmelidir. Yaamn kk
damar bitmemitir, devam etmesi iradesinin bir gstergesi
olarak anlalmaldr. Kadn hastalklar denilen hususlar aslnda
yaam olgulardr. Kadnn yaam merkezini temsil etmesinden
kaynaklanmaktadr. Yaamn karmak sorunlar kadnn
rahminde, karnnda cereyan etmektedir. Kendinden doan
ocuk ve gbek ba yaam zincirinin son halkas gibidir. Bu
gereklik karsnda erkek sanki kadnn bir eki, bir uzants gibi
grnmektedir. Bu olguyu dorulayan bir husus da erkekteki
ar ve anlamsz kskanlk duygusudur. Kadn doas kendine
kar daha gvenli dururken, erkek adeta yerinde duramaz.
Kadn etrafnda dnen bir bela gibidir. Tm bu gzlemler kadn
fiziinin zaaf ykl deil, daha merkezi olduunu kantlyor. Bu
nedenle kadn ncelikle erkek egemen kltrn dayatt
'eksikli, hastalkl' tanmn derhal reddetmelidir. Tersinin doru
olabileceini erkee hissettirebilmelidir. Kadn fiziine ilikin
kendine gvenmeli derken bu nemli gerei kastediyoruz.
Bu fiziksel oluumun doal sonucu kadndaki duygusal zekann
daha gl olmasdr. Duygusal zeka yaamdan kopmayan
zekadr. Empati ve sempatiyi gl tayan zekadr. Kadnda
analitik zeka gelitiinde bile gl duygusal zekasndan dolay
daha dengeli, yaamla balantl ve tahripkar olmaktan uzak
durmaya daha yeteneklidir. Erkek kadn kadar yaamn ne
olduunu anlamaz. Yaamn kendisi olan (Aryen dil grubundan
olan Krte'de Jn, yaam demektir. Ayn zamanda kadn
anlamna gelir) kadn, yaamn btn ynlerini riyakarlktan
uzak, saf ve yaln haliyle grme yeteneidir. Bu yetenei
gldr. Bunu ahsi yaammzda da ok iyi bilmekteyiz.
Entrikac, yozlatrc, fahie vs sfatl kadn gereinin acmasz
sorumlusu erkektir. Hibir kadn kendi halinde kaldka
entrikaclk, fahielik yapma gerei duymaz. Fizii, biyolojik
varl buna uygun da deildir. Entrikacln ve fahieliin
gerek yaratcs erkektir. Bilinen ilk genelevi Smer bakenti
Nippur'da M 2.500'lerde 'musakkatin' adyla aann erkek
iktidar olduunu biliyoruz. Buna ramen utanmadan sanki
fahielik kadn yaratmym gibi bir yaklam srekli canl tutar.
Kendi eserini, dourduu sululuu kadna mal ederek, sahte
bir namus anlay gelitirerek olmadk lanetlenme ve daya,

katliam kadndan eksik etmez. Bu ilave tanmlamadan

karabileceimiz sonu, erkein ncelikle ideolojik saldrsna
kar yetkin durmadr. Erkek egemen ideolojiye kar kadn
zgrlk ideolojisiyle, feminizmi ve kaynakland kapitalizmi
aarak silahlanp mcadele edilmelidir. Erkek egemen iktidarc
zihniyete kar kadnn zgrlk doasal zihniyetini yetkin
klp ncelikle ideolojik alanda kazanmay iyi bilmek, tam
salamak gerekir. Unutmamak gerekir ki, geleneksel kadns
teslimiyet fiziki deil toplumsaldr. erilmi klelikten gelir. O
halde ncelikle ideolojik alanda teslimiyet dnce ve
duygularn yenmek gerekir.
Kadn zgrl politik alana ynelirken, savamn en etin
yanyla kar karya olduunu bilmelidir. Politik alanda
kazanmay bilmeden, hibir kazanm kalc olamaz. Politik
alanda kazanmak demek, kadnn devletlemesi hareketi
deildir. Tersine, devleti ve hiyerarik yaplarla mcadele,
devlet odakl olmayan, demokratik, cins zgrln ve
ekolojik toplumu hedef alan siyasal oluumlar yaratmak
demektir. Hiyerari ve devletilik en ok kadn doasyla
uyumazdr. Dolaysyla anti hiyerarik ve devlet d siyasal
oluumlar uruna kadn zgrlk hareketi nc rol oynamak
durumundadr. Kleliinin politik alanda yklmas znde bu
alanda kazanmay bilmesiyle mmkndr. Bu alan mcadelesi
kapsaml demokratik kadn rgtlenmesini ve mcadelesini
gerektirir. Her tr sivil toplum, insan haklar, yerel ynetimler
demokratik mcadelenin rgtlenip gelitirilecei alanlardr.
Tpk sosyalizmde olduu gibi, kadn zgrl ve eitliine
giden yol en kapsaml ve baarl demokratik mcadeleden
geer. Demokrasiyi kazanmayan kadn hareketi zgrl ve
eitlii kazanamaz.
Sosyal alanda zgrlk asndan en nemli sorun aile ve evlilik
gereidir. Bunlar dipsiz bir kuyu gibi durum arz ederler. Kadn
iin kurtulu gibi gelen bu kurumlar, mevcut toplum zihniyetiyle
bir kafesten dierine gemekten baka anlam iermez. stelik
diri genliini de bir kasap zihniyetine terk etmek zorunda
kalarak. Aileyi st toplumun iktidar toplumu halk iindeki
yansmas, ajan kurumu olarak grmek gerekir. Erkek
toplumdaki iktidarn aile iindeki temsilcisi, younlam
ifadesidir. Kadn evlenirken aslnda kleleiyor. Evlilik kadar
kleletiren baka kurum tasavvur etmek zordur. Gerek

anlamda en kapsaml klelikler bu kurumla kurulur ve ailede

kkleerek srer. Genel anlamda e olarak beraberliklerden,
ortak yaamdan bahsetmiyoruz. Bu herkesin zgr ve eitlik
anlayna gre anlam kazanabilecek bir husustur. Yerlemi
klasik anlamyla evlilik ve aileden bahsediyoruz. Kadn aleyhine
kesin mlkleme, tm siyasal, zihni, sosyal, ekonomik alandan
ekilme, bir daha kolay kolay kendine gelememe anlamn tar.
Radikal bir sorgulamadan geirilerek demokratik, zgr, cins
eitliini hedefleyen ortak yaama esaslar salanmadan
bireysel, gdsel skntlardan ve geleneksel aile anlayndan
kaynaklanan evlilikler, ilikiler zgr yaam yolunda en tehlikeli
sapmalar olarak rol oynayabilir. htiya bu tr birliklerde deil,
zihniyet, demokratik ve politik alan zerek cinsiyet
zgrln tam salamak ve buna uygun ortak yaam
iradelerini gerekletirmektir.
Gnmz dnyasnn en ok azlarda sakz edilen ak konusu
tarihin en rezil, ieriksiz dnemini yaamaktadr. Tarihin hibir
dneminde ak bu denli ayaa dmedi. Anlk aklardan
tutalm, ak cinayet yaklamlarna kadar en yavan ve tehlikeli
iliki tarzlarna bile ak deniliyor. Kapitalist sistemin yaam
anlayn bundan daha iyi sergileyecek iliki dnlemez.
Dnemimizin aklar hakim sistemin insan ve topluma dayatt
zihniyetin en kutsal alanda bile ne hallere dtnn ak bir
itirafdr. Ak canlandrmak en zor devrimci grevlerden biridir.
Byk emek, zihniyet aydnl, insanlk sevgisi ister. Akn en
nemli artlarndan biri, an bilgelii snrlarnda seyretmeyi
gerektirir. kincisi, sistemin lgnlklarna kar byk duruu
dayatr. ncs, kurtulusuz, zgrlksz birbirlerinin yzne
bile baklamayacan bir ahlaki tutum olarak benimsemeyi
gerektirir. Drdncs, cinsel gdy hususun gereklerine
tutsak etmeyi gerektirir. Yani cinsel gd bilgelie, zgrlk
ahlakna ve politik-askeri mcadele gerekliine balanmadan,
atlacak her admn akn inkar olduunu bilmeyi gerektirir. Bir
ku kadar bile zgr yuva kurma olana olamayanlarn aktan,
ilikiden, evliliklerden bahsetmeleri, aslnda sosyal dzen
kleliine teslimiyeti ve zgrlk mcadelesinin soylulatrc
deerini bilmediklerini gsterir.
Eer amzn ak gereinden bahsedilecekse, bu herhalde
Leyla ile Mecnunlar ok geride brakan, nice tasavvuf ehlini
aan, bilim adam titizliini gerektiren, gncel kaostan

toplumsal zgrle yol aan, yiitlii, fedakarl ve baary

yakalamakla kantlayan kiilikleri kazanmakla mmkndr.
Kadnn ekonomik, sosyal eitlik sorunlar da ncelikle politik
iktidarn zmlenmesiyle, demokratiklemede baaryla cevap
bulabilir. Demokratik siyaset yaplmadan, zgrlkte ilerleme
olmadan, kuru hukuki bir eitliin fazla anlam kazanamayaca
aktr.
Kadna yaklam bir kltrel devrim gibi ele almak en
dorusudur. Mevcut kltrle ne kadar iyi niyetli de olunsa, aba
da harcansa, olgudaki sorun ve iliki yapsndan tr anlaml
zgrlk bir zm salanamaz. En radikal zgrlk kimlik,
kadna yaklamla veya bir btn olarak kadn erkek
ilikilerindeki dzeni kavrayp amakla mmkndr. Bir yandan
ba balamay gelenekle, pornoyu adalkla kartrarak zrnk
kadar yol alnamayacan iyi bilmek gerekir. Alandaki klelik
derinlii kadar zgrlk derinliini de kavrayp iradeletirmek
gerei vardr. Kadn zgrlnde, dolaysyla kendini
zgrletirmede mesafe alamayanlarn hibir toplumsal ve
siyasal zgrlk alannda zmleyici ve dntrc
olamayacaklarn anlamalar gerekir. Erkek egemen kle kadn
ikilemini aamayan hibir zgrlk abasnn gerek bir zgr
kimlik salamayacan da en temel zgrlk kriteri olarak
almak gerekir. Kadn zerindeki mlkiyet ve iktidar ilikisi
yklmadan, zgr kadn erkek ilikisi gerekletirilemez.
Yzylmz da zgr kadn iradesinin ykselecei bir toplumsal
zaman olarak grmek gerekidir. Kadnlar iin belki de yzyl
gerekebilecek kalc kurumlar dnp oluturmak gerekir.
Kadn zgrlk Partilerine ihtiya olabilir. zgrln temel
ideolojik ve politik ilkelerini salayp pratiklemesini yrtmek,
denetlemek, bu partilerin hem gerekeleri hem temel grevleri
olmaldr.
Kadn kitleleri iin zellikle kentlerde dnlen snma evleri
deil zgrlk alanlar oluturmak gerekir. En uygun bir biim
de zgr Kadn Kltr Parklar olabilir. Ailelerin kz ocuklarn
eitemedikleri, dzen okullarnn da bilinen yaplar nedeniyle
zgr Kadn Kltr Parklar ihtiya duyulan, uygun kz ocuklar
ve kadnlar iin temelinde eitim, retim ve hizmet birimlerini

kapsayacak alanlar olarak ada kadn tapnaklar roln de

oynayabilir.
Kadnsz yaanamaz denilir. Ama mevcut kadnla da
yaanamaz. Grtlana kadar klelie batm bir kadnl erkekli
iliki herhalde en ok batran ilikidir. O halde kapitalist
sistemin sonul kaosundan gerek aklardan beklenen byk
gc zgr kadn etrafnda yaratarak k yapmak, aka gnl
vermi ve ba koymu gerek kahramanlarn en soylu ve kutsal
ilerinden olsa gerek!
3- Toplumsal ekolojiye dn
Toplumsal sistem krizi ile birlikte gittike derinleen ekolojik
krizin kkenlerini uygarln balangcnda aramak en gereki
yoldur. Toplum iinde tahakkmden kaynaklanan insana
yabanclama gelitike, doayla yabanclamay da
beraberinde getirdii, ikisinin bir i ielii yaadklar
bilinmelidir. Toplum znde ekolojik bir olgudur. Ekoloji ile
kastedilen ise, toplum oluumunun dayand fiziki ve biyolojik
doadr. Dnya gezegeninin fiziki oluumuyla biyolojik oluumu
arasndaki iliki her geen gn daha ok aydnlanmaktadr. Bu
bilimin en ok baarl olduu alanlardan biridir. Yaamn suda
balamas, oradan karaya yaylmas, ilkel bitki ve hayvan
trlerinden snr konulmakta zorluk ekilen bir eitlenmenin
gelimesi bilimsel olarak zmlenebilmektedir. nsan trnn
dayanabilecei fiziki ve biyolojik evre bu gelimelerle balantl
olarak ortaya konulmaktadr. Balant varsaymlarndan birisi,
insan trnn genelde canllar, zelde hayvanlar alemindeki
evrim zincirinin en son halkas olduuna ilikindir. Bundan
karlabilecek en bata gelen sonu, insan trnn rasgele
yaayamayaca, evrim zincirinin gereklerine bal kaldka
kendini idame ettirebilecei gereidir. Dayand evrim
haklarn tahrip etmesi halinde, biyolojik btnn kaybolmas ve
bundan dolay da trn kendini srdrememe tehlikesiyle
karlamas kanlmazdr. Doadaki evrim btnselliinin
sanldndan daha fazla trlerin karlkl ballna dayand
bilimce iyice tespit edilmitir. Karlkl ballk yitirildike, evrim
halkalarnda byk kopularn doaca, bundan da ok sayda
trn devam sorununun ortaya kacadr.

Bu bilimsel gereklik karsnda uygarln yaratt sorun, eer

tedbir alnmazsa, oktan cehenneme kapy araladdr.
Uygarln sorunu dourmasnn en temel nedeni, dayand
zorbalk ve cehalet daha dorusu yalanc olma zorunluluu
gereidir. Hiyerari ve devlet oluurken sadece baskya, zora
dayanmakla varlklarn kalc klamazlar. Olup bitenin gerek
hikayesini gizlemek iin riyakarlk, yalan kanlmazdr. ktidar
hakimiyeti, zihinsel hakimiyeti gerektirir. Zihinsellik ise gerek
dl geerli kld srece iktidar gvenceye alabilir. ktidarn
kaba g yn her zaman ince g yn olarak zihnin bu
trn canl ve egemen klacaktr. Zihniyetin bu tarz oluumu
doada yabanclamasnn da temelini oluturmaktadr.
Toplumu var eden komnal ba inkar ettike ve yerine bir
sapma olarak gelien hiyerarik ve devlet glerini esas aldka,
zihniyet durumu doayla yaam arasndaki ban unutulmasna,
nemsiz klnmasna ak hale gelecektir. Uygarln dayand
bu zemin zerindeki her ykseli, daha fazla doadan kopma,
evreyi tahrip olarak yans bulacaktr. Uygarlk glerinin gz
artk doal zorunluluklar grmeyecektir. Ne de olsa onlar
besleyen alt tabaka onlara her eyi hazr sunmaktadr.
Kutsal kitaplardaki tanrsallk cennet topyalar ilk uygarlk
gleri olan Smerlerin mitolojileri olarak bu gereklik zerinde
uydurulmutur. Temel zihniyet kalplar olarak ocukluk
andaki insan zihniyetine kazlmtr. Tanr cennet, soyut doa
varlklardr. Daha dorusu, gerek doann yerine iktidarn
ykselen glerinin sahte dnya tasarmlardr. z de udur:
"Tanrlaan biz cennette yaarz." kinci versiyon, "tanr glgesi
sultanlar, cennetteki gibi yaar." nc versiyon, "smren
insan cennet misali yaar." Topluma egemen zihniyet kalplar
olarak tanrsal yce gerekler biiminde sunulan bu anlaylar
artk 'doa anay' unutacaklardr. Daha da ileri giderek 'vahi
doa, kr doa, boyun edirilmesi gereken doa'
varsaymlaryla doayla ilikiyi byk bir yabaclamaya
iteceklerdir. ktidar gcnn zorbalk ve yalan rn olan bu
birikimleriyle antidoasal bir yaam mmkn klmas ekolojik
sorunlarn temelidir. Yaamdaki doann roln inkar ettike,
bunun yerine sahte dinsel figrler, yaratanlar yerletirdike,
doaya 'kr g' denebilecektir. Bu zihniyetin zellikle
gnmze kadar ki etkinlii bilimsel zihniyetin gelimemesinin
de temel nedenidir. Bilimsel zihniyet ancak doal glerin doru
objektif tannmasyla geliebilir. Her eyi tanrya, cinlere havale

eden bir inan sistemi, doa gibi harika bir rntye asla anlam
veremeyecektir. Tm fiziki ve biyolojik doann soyut bir
kavram olarak tanrca yaratldnda srar ederek bilimsellikten
syrlacaktr.
ok iyi grdk ki, bu soyut tanr ykselen ilk smrc
tabakann kendini merulatrmaya ilikin bir zihniyet
yaratmdr. Tehlikesi sadece kul-klelerini kendine balamakla
snrl kalmamas, gereklikten koparmasdr. nsan zihninin
doru doa ban kesiyor, yabanclatryor. Eskinin doa anas
yerini zalim doaya brakyor. Hem de gerek zalimler
tarafndan. Bu zihniyetin tarih iindeki duraklarn
gzlediimizde dehete kaplmamak elde deil. Roma
mparatorluu'nda yrtc hayvan insan karlamalar bunun
rndr. Tm bitki ve hayvanlar dnyasndan giderek ilgiyi
koparmaya, karanlklatrmaya giderken, bunun iktidar gcnn
bu zalim uygulamalaryla ba vardr. Daha dorusu insanla
hayvan bylesine birbirine krdrmak, znde doadan
yabanclamay simgelemektedir. Ortaa feodalizminde yer
artk bir an nce terk edilmesi gereken bir handr. Hatta insan
kendine balayan, gnaha sokan kirli bir mekandr. Tanrnn
ycelii karsnda doa ne olabilir ki. Bir an nce doay,
dnyay terk etmek mmince bir hedef olmutur. Fakat st
tabakada ise cennetvari yaam bin bir cmble devam
edecektir. Byk zihniyet sapknl derken bu falsifikasyonu
(arptmay) kastediyoruz. Ortadou toplumlarnn geriliinin
temelinde binlerce yllk bu zihniyet sapknl yatmaktadr.
Rnesans znde doayla kopan zihniyet bann yeniden
kurulmasdr. Rnesans zihniyet devrimini doann canll,
retkenlii, kutsall zerinde gelitirdi. Ne varsa doada var
inancn esas ald. Sanatla doannn gzelliklerini daha iyi
yanstt. Bilimsel yaklamla doa snrlarnn kapsn aralad.
nsan temel alarak tm gerekliiyle tannmasn bilim ve
sanatn grevlerinden sayd. Yenia bu zihniyet deiiklii
dourdu. Sanldnn aksine, kapitalist toplum bu srecin doal
sonucu olmayp saptrc ve geriletici bir rol oynad. Gelitirilen
insan smr yntemlerini doann istismaryla birlikte yrtt.
nsana hakimiyet doaya hakimiyetle btnleti. Tarihte doa
zerine en youn saldry balatt. Doann hibir kutsalln,
canlln, dengesini dnmeden istismar edilmesini devrimci
rol olarak kavrad. Daha nceki zihniyetlerde arpk da olsa

yer eden kutsall tmyle dlad. Hibir korku ve endie

duymadan doa zerinde tasarrufta bulunmay hak belledi.
Sonuta toplumsal krizle evre krizi birleti. Sistemin z nasl
toplumsal krizi kaos aralna tadysa, evrenin yaad
felaketler de yaam iin SOS tehlikesi vermeye balad. Kanser
gibi byyen kentler, kirlenen hava, delinen ozon tabakas,
hayvan ve bitki trlerinde ivmeli azal, orman tahribi, akarsu
kirlilii, her tarafta p dalar, kirli atklarla bulanmam suyun
kalmamas, anormal nfus art, artk doay da kaosla birlikte
isyana yneltti. Gezegenimizin ne kadar kent, insan, fabrika,
ulam arac, sentetik madde, kirli hava ve su kaldraca
hesaplanmadan, azami karn peinde gz kara bir gidi vardr.
Bu olumsuz gelimeler bir kader deildir. Bilim ve tekniin
iktidarn elinde dengesiz kullanmnn sonucudur. Sreten bilim
ve teknii sorumlu tutmak yanltr. Bilim ve teknik kendi
bana rol oynamaz. Toplumun sistem glerinin niteliine gre
rollerini oynarlar. Doay batrdklar gibi daha da
iyiletirebilirler. Sorun tamamen toplumsaldr. Bilim ve teknik
dzeyi ile insanlarn ezici ounluunun yaam standartlar
arasnda byk bir eliki vardr. Tamamen bilim ve teknie
hkmeden bir aznln karndan tr bu durum domaktadr.
Demokratik, zgrlk toplum sisteminde bilim ve tekniin
oynayaca rol ekolojiktir.
Ekolojinin kendisi de bir bilimdir. Toplumun evreyle ilikisini
inceleyen bir bilim. Yeni olmasna ramen, gittike tm
bilimlerle i ie toplumla doa elikisinin almasn salamada
nc rol oynayacaktr. Snrl olarak gelien evre bilinci
ekolojiyle devrimsel bir srama yapacaktr. lkel komnal
toplumda doayla ba ocuk ana ba gibiydi. Doay canl
olarak alglyor. Ona kar olmamak, ondan ceza almamak dinin
temel kural haline getirilmitir. Doa dini ilkel komnal
toplumun dinidir. Toplumun oluumunda doal bir anormallik ve
eliki yoktur. Felsefenin kendisi insan 'kendi farkna varan
doa' olarak tanmlar. nsan znde en gelimi doa
parasdr.
Bu en gelimi doa parasn doayla elitiren toplumsal
sistemin doa dl, anormallii bylelikle ortaya kmaktadr.
Doayla adeta bir bayram cokusuyla bayramlar zaten doayla
cokun verimli birliin yansmasdr btnleen insan doann

bana bela haline getirmek, herhalde o toplumsal sistemin ne

kadar belal olduunu kantlar.
Doal evreyle btnlk sadece ekonomik, sosyal ierikli
deildir. Felsefi olarak da doa, kavranmas vazgeilmez bir
tutkudur. Aslnda bu karlkldr. Doa insanlaarak byk
merakn, yaratm gcn kantlarken, insan da doay
Smerlerin zgrl (amargi) anaya (doaya) dn olarak
anlamalar dndrcdr kavrayarak kendi farkna
varmaktadr. kisi arasnda ak, ak olunan ilikisi vardr. Bu
byk bir ak servenidir. Bozmak, ayrmak herhalde dini
tabirle en byk gnahtr. nk ondan daha deerli bir anlam
gc yaratlamaz. Konuyla ilintililik anlamnda kadn kanamasn
doayla hem ayr dn hem de ondan geliin bir iareti
olarak yorumlamamzn arpc anlam bir kez daha kendini
hissettiriyor. Kadnn doall, doaya yaknlndan ileri
gelmektedir. Srl ekicilii de anlamn bu gereklikte bulur.
Doayla btnletirmeyen hibir toplum sisteminin rasyonellii,
ahlakilii savunulamaz. Doal evreyle en ok elitiren
sistemin rasyonelite ve ahlaki olarak da almas bu nedenledir.
Kapitalist toplum sisteminin yaad kaosla evre felaketi
arasndaki iliki bu ksa tanmlamadan da anlald gibi
diyalektiktir. Ancak sistemden k doayla olan kkl
elikileri atrabilir. Yalnz bana evrecilik hareketleriyle
zmleyici olunamayaca elikinin karakterinden ileri
gelmektedir. Dier yandan ekolojik bir toplum ahlaki dnm
de gerektirir. Kapitalizmin antiahlakilii ancak ekolojik
yaklamla alabilir. Ahlak vicdan ilikisi empatik ve sempatik
bir ruhsall gerektirir. Bu ise yetkin bir ekolojik donanmla
anlam bulduunda deer tar. Ekoloji doayla dostluktur, doal
dine inantr. Bu ynyle doal organik toplumla yeniden ve
uyanm bilinle btnlemeyi ifade eder.
Ekolojik yaamn pratik sorunlar da olduka gnceldir. Doal
evre felaketlerini durdurmak iin kurulmu ok sayda
rgtlenmeyi derinletirmek, demokratik toplumun ayrlmaz bir
paras klmak, yine feminist ve zgrlk kadn hareketiyle
dayanma iinde olmak eylemlilik grevleridir. evreye ilikin
bilinlenme ve rgtlenmeyi younlatrmak,
demokratiklemenin en temel faaliyetlerinden birisidir. Bir
dnemlerin youn snf ve ulus bilinci gibi youn demokrasi ve

evre bilinci kampanyalarn dzenlemek durumundayz.

Hayvan haklarndan tutalm, ormanlar korumaya ve hzla
doay yeniden ormanlatrmaya doru bir eylemlilik toplumsal
eylemliliin vazgeilmez bir paras olmaldr. Biyolojik
duyarll olmayann toplumsal duyarll sakattr. Gerek ve
anlaml olan duyarllk ikisi arasndaki ba grmekten geer.
nmzdeki dnemler plak hale getirilmi doann byk bir
orman ve dier bitki rtsne ve hayvanlarna kavumas iin
verilmesi gereken byk mcadelelere tank olacaktr, tank
olmaldr. Adeta ormanlatrma ansn vermek gerekecektir. En
byk yurtseverlik aalandrmak ve ormanlatrmaktan geer
slogan, herhalde en deerli sloganlardan biri olacaktr.
Hayvanlar sevip korumayann insanlar koruyup sevemeyecei
daha iyi anlalacaktr. Hayvan ve bitkilerin insana emanet
olduu kavrandka, insann deeri bir kat daha artacaktr.
Ekolojik bilinten yoksun bir toplumsal bilinlilik, reel sosyalizm
olgusunda da grld gibi zlmek ve yozlamaktan
kurtulamaz. Ekolojik bilin temel ideolojik bir bilintir. Felsefeyle
ahlakn snrlar arasndaki kpr gibidir. ada krizden
kurtarc politika ancak ekolojik olduunda doru bir toplumsal
sistemlilie gtrebilir. Kadn zgrlk probleminde olduu gibi,
ekolojik sorunlarn zmnde de bu denli gecikmi ve
yanllklarla dolu yaamn altnda ataerkil devleti iktidar
anlaynn temel bir rol vardr. Ekolojiyi ve feminizmi
gelitirdike, ataerkil devleti sistemin tm dengeleri
bozulmaktadr. Gerek bir demokrasi ve sosyalizm mcadelesi
ancak kadn zgrl ve evrenin kurtuluu amalandnda
btnlk kazanabilir. Ancak bylesine btnlemi bir yeni
toplumsal sistem mcadelesi gncel kaostan kn en anlaml
biimlerinden biri olabilir.
Kapitalist sistem kreselcilii 1989'da reel sosyalist sistemin i
nedenlerle zlmesiyle birlikte nc byk kriz kaos
srecine iyice girmi durumdadr. Sistem ABD nclnde bir
'kaos imparatorluuyla' iktidarn srdrmeye almaktadr.
ABD'nin kaos imparatorluu Roma mparatorluu'nun zl
srecine benzer bir durumu yaamaktadr. Fakat kapitalist
sistemin iyice bilinmesi gereken tm farkllklaryla. ABD'nin
hegemonyasndan ekinen AB lkeleri, snrl bir insan haklar
ve demokrasi argmanyla diren tutturmaya, geleneksel
cumhuriyet ve demokrasilerini, ulusal devletlerini korumaya

almaktadr. Kapitalist kreselcilie ulus devletin engel

konumu AB'yi ulus tesi zayf bir siyasi birlik halinde tutmaya
zorlamaktadr. Pasifik'te glenen in ve Japonya nclnde
nc bir kresel odan tutturulmas yakn srete pek olas
grlmemektedir. Bu tip lkelere Rusya, Brezilya vb de
katlarak daha ok ulus devletlerini korumay esas almak
durumundadrlar. Dnyann dier ok saydaki lke, ulus ve
devlet gruplar 1945'ler sonras ABD-Sovyetler dengesine dayal
ulus devlet modellerini yaatmada byk zorluklar ekerken,
daha ok ABD'nin kaos imparatorluu erevesinde klerek,
daralarak, ksmen veya tamamen paralanarak yeniden
yaplanmayla kar karyadr. Ortadou, Balkanlar ve Kafkaslar
bata olmak zere birok blge bu sreci youn yaamaktadr.
Bir anlamda nc kresel sava da diyebileceimiz kaos
imparatorluu sadece askeri ve siyasi yntemlerle
ynetilmemektedir. Ondan daha youn ve belirleyici olarak
kresel ekonomik irketler ve medyatik kurulularla
ynetilmektedir. Dnya apnda ekonomik ve medyatik irketler
toplumlar midesel ve zihinsel alk iinde tutarak diledikleri gibi
ynlendirmekte ve kullanmakta zorluk ekmemektedir. Bilimsel
teknolojik egemenliklerini de devreye sokarak, kapitalist toplum
sistemini kaostan ya daha ok glendirerek, bu olmazsa az
hasarla ya da yeniden yaplandrmalarla kurtarmaya
almaktadr. Kaosta sistemin ynlendirilmesi, korunmas ve
ksmi deiimlerle srdrlmesi eski dnem yaklam ve
yntemleriyle olmaz. ABD'nin yneldii yeni stratejik ve taktik
yaklam ve uygulamalar kaos srecinin zellikleriyle
deerlendirmek daha gereki olacaktr.
Buna karlk halklarn tarih boyunca sergiledikleri daha ok
komnal ve demokratik duru tarz, kendini kaosu aabilecek
teorik ve taktik yenilemelerle glendirmek durumundadr. Eski
dnemlerin reel sosyalizmi douran 'sol' anlaylarla daha yakn
dnemlerdeki 'yeni sol,' 'ekoloji' ve 'feminist' hareketleri ve
Porto Allegre Toplantlar kaosu kavrayp aacak yetenekten
uzaktrlar. Bu hareketleri de yadsmadan, kresel bir
'demokratik, cinsiyet zgrl ve ekolojik toplum' iin genel
teorik perspektiflerle yerel zgn taktikler zerinde youn bir
tartma ve zm tarzlarna iddetle ihtiya vardr. Bunu
yaparken, eskinin ya 'devletleri ykarak ya da ele geirerek'
iktidar ve zm olmaya odakl teorik ve taktik yaklamlarna

'elveda' demek temel koullardan bata gelenidir. Devlet odakl

zihniyet ve kurtuluu kalknmac yntemler terk edilmedike,
reel sosyalizm olaynda da grld gibi kapitalist sisteme en
ktsnden hizmet edilmekten kurtulu olamayacaktr. Yine
eskinin lke, ulus, snf ve din biimindeki genelletirici, soyut,
ideolojik yan ar basan kavramlar temelinde devlet, sosyalizm,
ulus, vatann ve dinin kurtuluu gibi slogan ve programlarla
kitleler ayaklandrlarak, savalar dzenlenerek halklarn gerek
zgrlk ve eitlik taleplerine yant verilemez. Verilse bile
sonuta kapitalist sistem iinde erimekten ve onu daha da
glendirmekten teye rol oynayamaz.
Her ey kresel kapitalizmin yeni aamasnda halklar ve onu
tekil eden tm gruplarn z kimliine ve kltrne dayal bilin
ve iradelerini ortaya karp yerel ve ulus tesi zmleri
aratrmak, rgtlemek ve eyleme geirmekten geer. Yerel
ynetimlerin temel organlar olarak demokratik belediyecilik
hareketinden ky ve mahalle komnlne, kooperatiflerden
geni sivil toplum rgtlenmelerine, insan haklarndan ocuk,
hayvan haklarna, kadn zgrlnden ekolojik ve genliin
nc rgtlenmesine kadar geni bir toplumsal a halindeki
demokratik toplum rgtlenmesini gelitirmek vazgeilmezdir.
Bu tip demokratik toplumun ideolojik, teorik ve ynetsel
koordinatr olarak demokratik siyaset odakl siyasi partilerin
oluturulmas da hayatidir. Demokratik parti ve ittifaklar
gelitirilmeden demokratik toplumun oluturulmas beyhudedir.
Demokratik toplum ve siyaset odaklarnn en st ifadesi olarak
'halk kongreleriyle' talanma, her halk grubu iin kanlmaz
temel bir grevdir. Devlet alternatifi olmayan, ama ona
teslimiyeti de reddeden, gerektiinde ilkeli bir uzlamaya ak
'halk kongreleri,' gnmzn kaosunu aarken temel alnmas
gereken demokratik organlarn banda gelmektedir. Halk
kongreleri esas olarak demokratik toplumun siyasi, z
savunma, yasal, sosyal, ahlaki, ekonomik, bilimsel ve sanatsal
ihtiyalarna uygun kurum, kural ve denetim grevlerini yerine
getirmekle ilevsel klnabilir.
Halklarn temel sloganlar zgr ulus ve vatan, demokrasinin en
kapsaml uygulanmasndan geen sosyalizm yani hukuki
olmayan, eitsizlerin eitliine dayanan bir eitlik anlay
dinsel inanlara zgrlk ve devlet olmayan demokratik
kongreler olarak sralanabilir.

Kresel kapitalizmin elindeki dev ekonomik, askeri ve bilimsel

imkanlar gz nnde bulundurularak demokratik her tr yasal
eylemlilik, yasalar eit uygulanmadnda ve zorbalk rejimi esas
alndnda rgtl ayaklanmalar ve z savunmaya dayal gerilla
savalar kar koyma yntemleri olarak deerlendirilebilir.
Kapitalist toplum ahlakn yadsnmas temelinde olutuundan,
demokratik, cinsiyet zgrlkl ve ekolojik toplumu ina
ederken, teorik etik ve pratik ahlak olarak hareket etmek
vazgeilmez bir ilke ve tutumdur.
Kaos toplumunu aarken bilim ve sanat en ok dayanacamz
zihniyet temelleridir. niversitelerden ilkokullara kadar
dayatlan resmi eitimler z ve biim olarak bireye, topluma ve
evreye yabanclam devlet ve hiyerari gdml insan
oluturmay esas aldndan, bu tip eitim ve retimin
tuzaklarn ve aldatmacalarn ap, insan ve toplumu tarihsel
gerekleriyle tantran, an zgr klarak gelecee tayan yeni
bir bilim ve sanat anlay paradigmas ncelikli olarak ve bir
zihniyet devrimi esprisi iinde zmsenip yaamsal klnmaldr.
Yeni tip sosyal bilim akademileri, okullar ihtiyalar lsnde
yaygnlatrlmaldr.
Kapitalizmin kresel kaos imparatorluuna kar bu temelde
'halklarn kresel demokratik uygarlna' ynelmek, gemi
direnme geleneklerine sayg kadar gelecein her zamankinden
daha demokratik zgr ve eit dnyasna gtrebilir.
III. Blm - Ortadou uygarlnda kaos ve olas
zmler
Giri
Ortadou'da kendine zg bir tarzda nc dnya savann
yaand bir gerektir. Fakat bu savan klasik askeri siyasi
boyutlardan farkl bir zellii vardr. Uygarlklar sava tanm
doru olmakla birlikte, ierii yeterince doru
yorumlanmamaktadr. Tarihi ve toplumsal boyutlar fazla
aklanmamaktadr. Taraflar, yntemleri ve amalar net
deildir. oka plan ve projeden bahsedilmesine ramen, en
plansz ve adeta kendi kendine yrtlen bir sava sz
konusudur. Adeta kaos yaratmay hedefleyen bir savala kar
karyayz.

Ortadou toplumu, devleti gerek anlamda bir sorunlar

yndr. Kadim tarihten beri biriken ve bastrlan eitli
sorunlar toplumu nefessiz brakmtr. zm bulsunlar diye
kapitalist sistem tarafndan dayatlan rejimlerin kendileri
sorunlarn kayna haline gelmilerdir. Ne kendileri zmleyici
olabiliyor ne de i ve d zmleyici glere imkan veriyor.
Sorunu sadece islamn krizi ile adlandrmak byk eksikliktir.
Tek tanrl dinleri de aan, kk neolitik dneme kadar giden
zihniyetler vardr. Ulus olgusuyla tanmlanamayacak birok
toplumsal doku ve sistem olumutur. Deil her airet,
neredeyse her aile bir devlet sorunu gibi karmaklk
tamaktadr. Kadn ve erkek arasndaki uurum, toplumla
devlet arasndaki uurum kadar yabanclamay yaamaktadr.
Adeta efsanede anlatlan Babil Kulesi dibinde birbirinden
anlamayan bir krler, sarlar ve dilsizler kaosu yaanmaktadr.
Efsane ayn yerde sanki canlanmtr. Yetmii akn ulus gc
aba harcyor. Ama her geen gn kargaa daha da artyor.
Firavunlar dneminden kalma Arap-Yahudi sava hzndan bir
ey kaybetmemitir. Smer krallarndan beri Kurtilere (Krtler)
kar dzenlenen operasyonlar da ayn hzla srmektedir.
O halde u soruya daha net cevaplar aramak gerekir: Sorunlar
Ortadou'da nasl bylesi bir hal alyor?
Ortadou toplumu, toplumlarn kk hcresidir. Gcn bu
niteliinden almaktadr. Kk hcre teorileri toplumlar iin de
geerlidir. Kapitalist sistem Amerika kta kltrnden PasifikAvustralya, oradan Hint, in ve Japon kltrne; Afrika'dan
Rusya-Gney Sibirya kltrlerine kadar yaylma yetenei
gstermitir. Bir nevi kltrler ve uygarlklar savan
kazanmtr. Fakat Ortadou'da 1800'lerden beri ok sayda
giriime ramen sistemin fethi sz konusu deildir. Belki de
dnya savalarndan daha sorunlu geen durumlar
yaanmaktadr; asimetrik savalar da aan eler tamaktadr.
Zorlanmalarn temel nedeni ak ki toplumsal dokudan
kaynaklanmaktadr. Fransz Devrimi'nin zd krallk ve
feodalizmle, Rus Devrimi'nin zd arlk ve feodalizm
benzer olup, doku derinlii olmayan bir styapyla
uramlardr. Bu yaplar tehis ve zmeleri yine de byk
zorluklar iermitir. Kald ki, bu devrimler styapda cereyan
edip azami kapitalist sistemle btnlemekten kurtulamamtr.
Ortadou toplumuna ve styapsna bu modeller dayatlarak

sorunlar zmek urada kalsn, daha da derinletirmekle

sonulanmtr. Geriye uygarlklar savann doasn iyi
anlamak gerei kalyor. Daha dorusu, Ortadou uygarln bu
kadar direngen ve zmsz klan nedir? Neden dnyann
bilinen ve mdahale edilen tm uygarlklarnda sonu alnyor
da, Ortadou uygarlnda benzer zmler baarl olamyor?
Sorunun cevab ana uygarlk gereinde yatmaktadr. Ana
ocua deil, ocuk anaya nasl benzemek durumundaysa, bir
nevi kendilerinden doduklar ana uygarl da ocuk uygarlklar
kendilerine benzetemezler. Kendileri ana uygarla en azndan
baz ynleriyle benzemek zorundadr. Yine kk hcre rneine
dnersek, ana hcreden tremi tm hcrelerin genetik
yaplarn bulmak mmkndr. Ama tremi hcrede ana
hcrenin tm genlerini bulmak mmkn deildir. phesiz
toplumsal olguyu, biyolojik olgularla ar kyaslamak byk
hatalara yol aar. Ama yine de trendleri doru anlamak
asndan nemli kolaylklar salarlar. Kapitalist sistem
uygarlnn Ortadou uygarlna daha derinlikli ve zgn
yaklamas gerei aktr.
Ortadou uygarl zmlemelerine giriirken, ncelikle
zihniyet yapsna bakmak gerekir. tek tanrl zihniyet
yapsnn dou ve kklemesi blgenin temel
gereklerindendir. Din sosyolojisinin bu alanda zmesi gereken
birok temel konu var. Yine bu abann edebiyat ve dier sanat
yaklamlaryla somutlatrlmas gerekir. Blgede hala etkili
olan neolitik toplum deerlerini ayrtrmadan zihniyet haritasn
izmek nemli bir eksiklik tayacaktr. Dier yandan iktidarla
btnlemi kavim ve din olgularnn alt birimleri olarak youn
mezhep, kabile ve aile yaplar halen yaanan bir gerektir.
Kapitalizmin yol at zihniyet kalplar blgede adeta krlmaya
urayarak anlam bulurlar. Zihniyet kalplarnn kkenlerini
tarihin balangcnda, hatta ncesindeki ok tanrllkta,
mitolojik dnyada, zellikle de Smer mitolojisiyle ilikisi iinde
ele almak, birbirine gemi zihniyet rglerini daha iyi
anlamamza katk sunacaktr. Ortadou gncelinde sz ve
pratik, kavram ve olgu, hayal ve gerek, din ve yaam, bilim ve
ideoloji, felsefe ve din, ahlak ve yasalar arasnda muazzam bir
kargaa, i ielik, bozulma ve siliklik yaanmaktadr. Neredeyse
insanln tand tm zihniyet tabakalar yol atklar kirlilikle
birlikte sorun ynlar halinde istiflenmi olarak durmaktadr.

Gerek eski gerek yeni dil yaplar da zihniyet durumlarn tm

tutuculuklar iinde yanstmaktan geri durmamaktadr. Son
yzyllarda oluan snrlar izilmi memleket, vatan, ulus,
devlet gibi kavramlarda youn bir cehalet ve dar grllk
yaanmaktadr. ada zihniyet unsurlaryla ortaa ve arkaik
a zihniyet unsurlar arasnda en aibeli bir evlilik
yaanmaktadr. Ortadou zihniyet yaplarn bombalamadan,
yaplacak fiziki yap politik, sosyal, hukuki, ekonomik
bombalamalar gnmzde de tank olduumuz gibi znde
zihniyet yanlar ar basan resmi ve gayri resmi vahet
boyutlarndaki terr, katliam ve ikenceli uygulamalardan baka
sonuca yol amaz.
Ortadou'daki iktidar yaplanmalar da dnyann dier
alanlarndan nemli farkllklar gsterir. Sava ve iktidar olgular
da zihniyet rglerinden az karmaklk gstermez. Blgenin en
eski kurumlarndan olmalarna ramen, sava ve iktidarla
toplumsal ve ekonomik yaam arasnda mthi bir kopukluk,
paradoks yerlemitir. Karlkl ilikiler en incesinden en
kabasna kadar her demagojiye ve baskya aktr. Rasyonalite
en az anlam bulan kardr. Sosyoloji de sosyal bilim de
zmlenmi olmaktan uzak bir olgu olarak, iktidar ve sava
dinsel, etnik, ekonomik, snfsal, siyasal balamlar iinde adeta
srlanm gibidir. En soyut tanrsal bir kavramdan en kaba bir
cop darbesine indirgenmi haliyle iktidar ve sava zmlemesi
doru yaplmadan, Ortadou'nun gereki bir grnmn elde
etmek zordur.
Sosyal yap kurumlar ve zellikle aile olgusu en az iktidar kadar
karmaklk tar. Ortadou erkei ve kadn zgn bir
zmlenmeyi gerektirecek bir karmaklk tar. Genel
sosyolojik kalplarla yaplacak bir aile, kadn ve egemen erkek
zmlemesi nemli eksiklikler tayacaktr. Siyasal, ideolojik
ve ahlaki gereklik en kat ve karanlk yanlaryla erkek ve
kadnda yanstlr. Aile kurumundaki elikiler devlet
kurumundaki elikilerden az deildir. Aile sosyal bir kurum
olmann tesinde anlam olan, adeta toplumlarn 'kara delii'
gibidir. Kadn mercek altna aldmzda, belki de tm insanlk
dramn okumak mmkn olabilecektir.
Hem tarihsel toplumsallk, hem jeotoplumsallk ok sk bir
diyalektik ba iinde blgeye yaklam gerektirir. Tarih

zamanlar ve corafya mekanlarnn her bir dnemi ve paras

zmlenmeden, ne gnmz ne de tm uygarlk dzenlerini
tam anlamak mmkndr. Yazlan tarihten ziyade yazlmayan
tarih ok nemlidir. Yine ad ok sylenen mekanlardan ziyade
sylenmemi, dile kavumam mekanlarn yks ok
nemlidir.
Ekonomik gerilii tm bu toplumsal balamlar iinde ele
almadan, iktisat teorilerinin kuru ilkeleriyle zmenin pek
anlaml olmayaca aktr.
Sosyal bilimde genel bir hastalk olan btn kadavralara
ayrarak zmek, en hatal sonularn herhalde en ok
Ortadou uygarlk almalarnda gsterir. Ekonomi bu
almalarn banda gelmektedir. Sava iktidar, zihniyet
toplumsallk i ielii iinde olmadan, ekonomik zmlemeler
ancak bilgisizlii daha da derinletirmeye gtrecektir. Ak ki,
Bat uygarlk zmleme kalplaryla Ortadou incelemeleri
nemli teorik ve pratik yanllklar iermektedir. Varolan gncel
kaos biraz da bu yaklamlarn bir rndr.
Gnmzde zerinde en ok durulan konu olarak Ortadou'da
yaanan kaos artk kimsece yadsnmamaktadr. Trajik olan, ne
blgenin asli sahibi olduunu iddia edenler ne de yeni sahiplik
iddias peinde koanlar anlaml bir zmlenmeye
yaklamaktadr. rkyorlar. Blgeye gereki yaklam sadece
'Pandora'nn Kutusu'nun almas anlamna gelmeyecektir; bir
nevi 'Nuh'un gemisi'nin yeni Cudi dana inmesi anlamna da
gelecektir. Yeni bir nesil yaam hem insansal hem ekolojiksel
ancak o zaman filizlenecektir. Mevcut olan yaam tepeden
trnaa yalan ve zorbaln rnts iindedir. Binlerce yllk
despotik ve istismarc yaklamlarn tortularyla dolu olunduu
gibi, kkeni resmen Smer rahip devletine dayanan 5000 yllk
her tr fahielikle de dolmu toplumsal gzenekler, tam l
denmese de, yaamsalln da olduka uzanda nefes alp
vermektedir.
ada skenderler olarak ABD imparatorlar son Ortadou
projeleriyle acaba Helenizm'i andran gelimelere yol
aabilecekler mi? Yine tpk skender'in yapt gibi Pers
mparatorluu'nun zgn yaps olan Krt aristokratlaryla
yapt ibirliiyle glendirdii Helenistik hareketin bir

benzerini ABD Irak eyalet yneticileri Krt aristokratlaryla

ibirlii iinde yapabilecekler mi?
Daha da nemlisi, tarihin afak vaktini aan Aryen Krt
boylarnn yol at uygarlk beii olma rol tekrarlanabilecek
mi? Yani Ortadou'da demokratik uygarlk ana girite de
benzer rol oynayabilecekler mi? Tarihte Krt boylarnn rol
ounlukla etraflarnda kurulan uygarlklara kar dtan
etkileme ve tepkileme tarznda olmutur. Kendi corafyalarnda
snrl sayda uygarlksal gelime yaamlardr. Daha ok dtan
gelen istila ve igallere kar etnisite airet, kabile boylar
temelinde direnme, varlklarn koruma ve buna imkan veren
ibirliine girme biiminde olmutur. Bu niteliklerini gnmzde
de korumaktadr.
Dier yandan yeni bir hamleye girien kresel kapitalizm
karsnda eski motiflerle direnme, varlk koruma ve ibirliini
gelitirme kolay olmayacaktr. Geleneksel aristokratik ibirliki
aileler bu politikay srdrmek isteseler de, artk etnisiteyi
am demokratik bir halk serkeftin halk olarak eski motifler
altnda ne kendileri yetinebilir, ne u veya bu g kontrol
edebilir. Halk olarak Krtlerin klasik bir devlet kuramamalarn
bir kayp olarak grmek yerine bir ans olarak deerlendirmek,
toplumsal zgrlkler asndan daha gerekidir. Devlet
odakl olup da halklarn memnun edebilen ne kadar toplumsal
zgrlk deeri ve zgrlkler vardr? Tm Latin Amerika,
Afrika ve Asya halklar devletli oldular da acaba sorunlar
zlebildiler mi? Tersine sorunlar eskiden daha da arlamad
m?
nemli olan, tarihsel olarak da halklarn temel duru tarz olan
komnal ve demokratik kimlii, ada bilim ve teknik
olanaklarla birletirerek kurumsallatrmaktr. Gnmzde
Ortadou halklar iin ekmek, hava ve su kadar gerekli olan
demokrasidir. Demokrasi dnda hibir seenek tarih boyunca
hepsi denenmitir halklara mutluluk getirecek yetenekte
deildir. Bu halklarn banda gelen Krtler, eer son derece
stratejik bir e haline gelen corafya, tarihsel zaman ve
toplumsal zelliklerini Ortadou'da demokratik uygarlk lehine
seferber edip baarrlarsa, kendileriyle birlikte komularna ve
insanla en byk iyilii yapm olacaklardr.

A- Ortadou'yu doru kavrayabilmek: Sorun nedir ve

nasl geliti?
1
Kurumsal zmlerden nce kavramsal zmleri yeterince
aydnlatmak nemlidir. Eer toplumlarn tarihlerinde ve
gncelliklerinde adeta birlikte yatp kalktklar kavramlar doru
tanmlayamazsak, yaplacak varsaymlarn aydnlatc deeri
hayli dk olacaktr. rnein bir 'allah' kavramnn sosyal bilim
analizi yaplmadan hangi tarihsel dnemi ve toplumu
tanmlayabiliriz? Avrupallar ortaa feodalizminden karken,
zihniyet dzeyinde en ok teolojiyi, (theodice) bouna
tartmamlardr. Theoyu, yani allah o denli tartmlardr ki,
bundan bilim ve felsefenin ipularn da yakalayabilmilerdir.
Theoya inan, kutsallk da youn yaanmtr. Hakl olarak
madem bu kadar inanyor ve kutsuyoruz, o halde anlamn da
bilmek en doru yaklamdr diyebilmilerdir. Dogmatizmi
sarsabilecek dnceyi tartma ve yenilikler getirme cesaretini
gstermilerdir. Ortaadan kta dnsel tartmann
temelinde teoloji vardr. Ortada bilim ve felsefe adna varolan
dnceler de teolojiyle skca balantldr. nemli olan, bu
tartmadan rasyonel felsefe ve bilim iin gerekli baz sonular
karm olmalardr. slam teologlar ise tartmadan sonu
karma yerine, dogmay kutsallatrarak dnceyi
dondurmulardr. mam Gazali daha 12. yzyln balarnda
felsefeyi mahkum ederek, itihat kapsn da iyice daraltmaya
yol aarak, ortaan karanlklarnda kaybolmasna yol amtr.
Bugn bile bu ynl bir tartmaya cesaret edilememektedir.
Daha dorusu bu yetenek gsterilememektedir.
Kald ki, Ortadou toplumlarnda zihinsel derinlik mitolojik aa
uzanmaktadr. Mitolojinin en usta yaratclar olan Smer rahip
ve edebiyatlarnn yaptlarn tek tanrl dinde gelitirilmi
versiyonlar olarak kullanmtr. Hz. brahim'i tek tanrl dinin
kurucusu olarak biliriz. Halbuki kendisi Babil hanedan
krallklarnn Nemrut iinde yetimitir. Halen ans diri olan
Urfa'da Nemrut'un yannda bir memur olan babasnn bekilik
yapt pantheonda tanr heykelleri topluluu etki tepki
sonucu bir zihniyet dnm yaad bilinmektedir. O halde
Nemrut pantheonunu bilmeden brahim'in dinini nasl
anlayabiliriz? En deme ilahiyat profesrlerinin bu konudaki

sylemi, "brahim baltayla putlar krm. Nemrut kzm, kim

krd demi; o da byk put krd demi. Nemrut, cansz put
nasl krar demi. O da, put tanr deil mi demi" biimindedir.
Bylece srp gider. Masalms bir anlatmdan te deeri yoktur
bu sylemin. Nemrut pantheonlarnn dayanaklar olan Smer
mitolojisinin sosyolojik zmlenmesi yaplmadan, Hz.
brahim'in dinsel devrimciliini tanmlayamayz. Onu
tanmlayamadka, Hz. Musa'y, Hz. sa ve Hz. Muhammed
dinsel devrimlerini de anlayamayz. Ortadou'da o kadar
niversite ve ilahiyat fakltesi, imam hatip okullar, tarikat ve
diyanet kurumlar olduu halde, hibiri sosyolojik bir ilahiyatlk
yapmaz. Yapsa sihir bozulur. apka der, kel grnr.
Grlecektir ki, tek tanr dncesinin temelinde iki olgu yatar:
Doadaki kuvvet birliinin ifadesi olarak ve toplumda ykselen
hiyerarik ef ve kral olarak. Yani hakim toplum anlay ve
buna bal hakim doa anlaynn en yce ifadesi gelitirile
gelitirile, 99 sfatl allaha kadar ulalmtr. Bu ynl tartma
hi yaplmad gibi, gnmzde hizbullah tanr partisi adyla
tanr dpedz siyasiletii, hatta askeriletii halde, halen gkte
aranan bir varlk aldatmacas srp gider.
Peygamberlik kurumu da ilahiyatta dogmatik tarzda ele alnr.
Toplumsal gelimeyle ba yokmuasna soyut bir anlatma
brnr. Halbuki bir yandan aman eyh gelenei, dier
yandan ykselen krallk otoritesine bal ba yrtmesi olarak
vezirlik kurumu bu oluumda etkilidir. Devletle hiyerari
gelimesi arasnda yaanan sorunlarda peygamberlik bir zm
olarak neet eder. Bu, siyasetle ilgili bir gelimedir. Hem
kitlesel, hem eylemsel bir temeli vardr. Bilgelikle siyasal
nderlik aras gelimelerde de rol sahibidir. nemli olan,
kutsiyeti olsa bile, toplumsal gereklikteki yerini aratrmaktr.
Byle yaplsa, gerekten bazlarnn tarihi kiilikleri daha iyi
anlalabilir. Tarihin kendisi de aydnlanr. Dogmatik anlatm her
iki yn de karanlkta brakr. Benzer birok teolojik kavram
kutsiyet anlamnda ayn karanlk hizmeti grr. Cehennem,
cennet kavramlar bu anlamda daha da arpcdr. Kkenleri
Smer mitolojisine kadar gider. Snfl toplumun ykseliiyle
ba aktr. alan snflarn dzeni ou durumda cehennemi
kelime olarak bugnk Lbnan'da Hinom'un yeri; kt, pis, le
deresi gibi yer andrrken, artrn gasp edenlerin yaam yeri

ise giderek cennet misali olur. Bu rnekleri oaltmak yerine,

sosyal bilim analizlerinde aydnlatmak nemlidir.
Ortadou dncesinde hala mitolojiyle din arasndaki ayrm
bile tartlmamtr. Kald ki, mitolojinin kendisi de
yorumlanmamaktadr. Sylencedir denilip bir tarafa braklyor.
Halbuki bu dnce tarz binlerce yl halen yaadmz
toplumlarn hafzasn igal etti. Binlerce yllk temel dnce
formu oldu. Toplumlarn maddi yaamnn sembolik ifadesinin
iirsel anlatm olarak, kendisinden sonraki tm din ve edebiyat
biimlerini etkiledi. Kavramlarn mitolojiden almayan hibir din
ve edebiyat yoktur. Mitolojiyi efsaneler uydurmas olarak bir
tarafa brakmak, kendini en zengin bir kltr kaynandan
mahrum brakmaktr. nsanln ocukluk ann dncesi
olarak mitolojiye anlaml bir deer bimeden, salkl bir din ve
edebiyat sanat zmlemesi yaplamaz. Mitolojiyi yadsmaya
deil canlandrmaya ihtiyacmz vardr.
Mitolojinin hangi dnemlerde ve formlar altnda dine kaynaklk
ettii de bal bana bir tartma konusu olur. Sylendii gibi
mitoloji kesin inan kural haline geldiinde dinleir. Bu anlamda
dinlemek mitolojiyi kesin gerek olarak kabul etmekle ilintilidir.
Dinleme iki ynl deer tar. Mantkta 'kesin dnce'
kavramna yol aar. Bylelikle yasallk fikri geliir. Tanrsal yasa
giderek doa yasasyla btnleir. Dier yandan doada ve
toplumda diyalektik hareketlilik dncesi daha domadan
engellenmi olur. Bu ynyle idealist dnmenin yolu alr.
Dnce, alabildiine olgulardan koparak kendi bana
kontrolsz bir gelimeye urar. Kendi iinde bitmez tkenmez
bir servene giren idealist dnce, toplumsal zihniyeti bir kat
daha gerekler aleminden uzaklatrr. Dinsel dncenin
gelimesi giderek hukuk, siyaset, ekonomi, ahlak, sanat gibi
birok temel alanda kat dogmalar haline gelir. Yasa nitelii
kazanr. Aslnda ykselen devletli snfa muazzam bir ynetim
kolayl salamaktadr. Dinin her kuralna kanun deerini
vermekle hem yasallk, hem meruiyet birlikte hal edilmi
oluyor. lk ve ortaalarda dinin bu kadar yceltilmesinin
temelinde salad bu ynetim kolaylklar gelmektedir.
zenle ilenmi bir ynetim ideolojisidir din. Egemen snf her
zaman dinin soyut niteliinin farkndadr. Aadaki toplum
tabakalar ise ona gerekmi gibi inandrlmlard. Dine bu

kadar yatrm yaplmas, mabetlerle temsili, riteller, hepsi

devletin ynetim erkiyle yakndan balantldr. Bu nedenle
iyznn anlalmamas iin tartma yasa getirilmitir.
Tartlsa iki sonu ortaya kacaktr: Kralln ykselii ve doal
yasallk. kisi de ok nemlidir. Tanr kral ve tanr glgesi
sultann nasl yceltildii anlalacak; dolaysyla toplum
korkutucu, cezalandrc bir tanr anlayndan kurtulacaktr.
Yine doaya ilikin blm ise bilimselliin kapsn
aralayacaktr. Kuantum ve kozmos fiziine kadar bilimsel
olgular dnyasna hkmeden ilkeler anlalacaktr. Avrupa'nn
stnl, ortaadan karken bu teolojik ilahiyat
zmlemeyi ok youn yapm olmasdr. phesiz dnsel
gelime yalnz bana teoloji (theodice) tartmasna
balanamaz. Ama bu olmadan da ada dnceye kap
aralanamaz. 12, 13 ve 14. yzyllardaki Dominiken, Francisken
mezhep tartmalar olmadan Rnesans herhalde kolay
gelimezdi.
Ortadou ilmiye snf kendini tam da bu 12, 13 ve 14.
yzyllarda tartmaya kapatt. Tartmay dinden kmayla
sulayarak kat dogmatizmi topluma dayatt. Zaten iktidar
geleneinin de ok besledii bu eilim, sonuta Ortadou
uygarlnn tarihte ilk defa ncl Bat'ya kaptrmasna yol
at. 15. yzyl byk ayrma yzyldr. Dou'yla Bat arasnda
gittike derinleecek bu ayrmn temelinde teolojik yaklam
fark yatar. Aslnda 9, 10, 11 ve 12. yzyllarda felsefi dnce
byk gelime salamtr. Bat sadece tercme yaparak
aktarm yapmaktadr. Dnce stnl kesin Ortadou'dadr.
Mutezile mezhebi rasyonaliteyi esas alarak dogmatizme sava
amtr. bni Rt 12. yzyln en byk filozofudur. Hallac
Mansur ve Shreverdi gibi tasavvuf felsefesinin nde gelenleri
dncelerini hayatlar pahasna savunmulardr. Artan basklar
12. yzyln sonlarnda Ortadou'nun gnmze kadar sren
rengini belli edecektir.
Edebiyatn zayf kalmasnda dinsel dogmatizmin pay
kmsenemez. Edebiyat mitolojik kaynaa bal byk
gelime kaydedebilecekken, ayn yasaklama bu alan da
kurutmutur. Gnah ve yasaklamalar insanl en zengin
kaynaklarndan mahrum brakmtr. Avrupa ise bu yllarda ilk
klasiklerini ortaya karmaya balamtr. Edebiyat ancak
sultanlara kaside dzmeye, hayat yklerini ballandra

ballandra anlatmaya indirgenmitir. in en ackl yn,

Ortadou'nun dinsel ve mitolojik gerekliinin
edebiyatlatrlmas iine de gnmzde Batllarn el atm
olmasdr. Edebiyatn nasl yaplaca bile ciddi bir sorundur.
Avrupa'nn Rnesans, reformasyon ve aydnlanma ile yaad
zihniyet devrimi ve almlar, Ortadou toplumunda halen
gndeme dahi konulamamaktadr. Eklektik aktarmlar,
Rnesans, reform ve aydnlanma anlamna gelmemektedir.
Tersine bir giditen bile bahsedilebilir. Radikal islam aslnda
yenilenmeyi deil tutuculuun canlandrlmasn ifade eder.
Siyasi islam kavramnn iktidarn geleneksel dini kullanmndan
baka bir anlam yoktur. Batnn yaad zihniyet sreleri
atlanarak Ortadou'nun zihinsel gelime yoluna girmesi olas
deildir. Dine sarlarak, hatta salt bilimcilik, pozitivist felsefi
yaklamlar bile tek bana zihniyet dnmn salayamaz.
Rusya ve in'in mevcut geriliinin temelinde Bat'nn dnce
srelerine dayanmayan 'reel sosyalizm' mezhepi yaklamnn
belirleyici etkisi vardr.
Krdm olmu toplum kurumlarn amak ve yeniden
yaplandrmak iin zihniyet devrimi arttr. Zihniyet devrimi
sadece Bat dncesini zmsemek ve aktarmak deildir. Bu
alanda bile snrl gelimeler eklektik nitelikte olduundan, yama
olmaktan teye rol oynamamaktadr. Batl dncenin ezberi
yaratc klamaz; verimsiz klaca gibi, olas dnce
devrimlerini de engeller. Ortada ezberci ok aydn olduu halde,
gerek bir sosyal bilimci yoktur. Ortalkta ada mollalk
diyebileceimiz niversite softalndan geilememektedir.
Klasik a sofistlerinin bile ok gerisinde bir sofizm geerlilii
vardr. Gnlden filozof, bilimci, entelektel mumla aransa
bulunmaz. Byle bir gereksinime inan yoktur. Bat'nn ideolojik
malzemeleri daha da kt aktarlmtr. ster milliyetilik, ister
liberalizm ve sosyalizm olsun, ada ideolojik formlar
Ortadou aydn zihniyetinde gerici bir rol oynamaktan teye
gidememilerdir. Ortadou gerekliinin bu tip ablonlarla izah
edilemeyecei, daha da renk kirliliine urad mevcut
uygulamalardan iyi bilinmektedir.
Zihniyet devrimi Bat formlarn kullanmakla birlikte, ieriini
kendi z gerekleriyle doldurmak durumundadr. Tm temel
tarihsel toplumsal yaplanmalarn dayand anlam zeminini

adeta dnce bombardmanyla amadan, yeni yaplanmann

dayanaca anlam gc oluturulamaz. Anlam olmayan
yaplanmalarn ise toplumsal deeri, yeri olamaz. Dncede
kendi toplumsal gereklerini zmeden, ulusal, etnik, dini
olgular aydnlatmadan, siyaset ile toplumsal ve ekonomik
kurumlarn aydnlatlmas da zordur. Batl dncede din,
ulusuluk, rklk gibi akmlarla ilgili gelimeler byk abalar
gerektirmitir. Yeni yaam paradigmas ancak bu ynl zorlu
abalarn olumluluuyla hakim olmutur.
Ortadou aydn ve siyasetisi sanki kendi somutunda bu
abalara denk gelen byk mcadeleye gereksinim
yokmuasna, ezbercilik ve teknik aktarmla ona ulaacakm
gibi bir tutum iindedir. Sonu ise kendi zihniyet devrimine
cesaret edememek, zihinsel ballk, kresel kapitalizm
karsnda aresizlik, zmszlktr. Ortadou kaosu kendi
Rnesans, reformasyon ve aydnlanmasn yaamadan halklar
lehine alamaz; son iki yz yllk Batl cilayla makyajlanm
binlerce yllk despotizmden kurtulamaz.
2
Hiyerari ve devlet kurumlamas, zmlenmesi en g
toplumsal olgulardr. Ortadou kltrne nfuz edebilmek,
siyasi kltrn dilini zmekle mmkndr. Hiyerari ve
devletin ykseliiyle snflama, dinsellik, hanedanlk, aile, airet
ilikileri arasnda kurulan rg, toplumsal sistemi adeta mekan
ve zamann dna karr. Mitolojik ve dini sylem, snf ve etnik
sylemlerle olgularn gerek mahiyetini daha da alacal klar.
lkel komnal toplumun neolitik evresine merkez tekil etmi
blge, bu dnem kltrn en derin toplumsal hafza olarak
yaar. Maddi olarak da neolitik yaplanmann varl hala
yaygndr. Kyllk dne kadar neolitik merkezler olmaktan
teye fazla farkllam deildi. Kleci ve feodal toplum
sistemleri de blgenin kkl kltr deerleridir. Bu kltrel
toplamn zerine eklenen Bat kltr cila olmaktan te anlam
tamaz. Dolaysyla cilaya bakp toplumsal zmler yapmak
hayli yanltr.
Hiyerarinin dier ad olan ataerkilliin szmad toplumsal
gzenek yok gibidir. Belki de binlerce yl devlet kurumundan

nce ataerkil gelenekler toplumu ynetti. Ataerkilliin gc

belki de dnyann hibir blgesinde Ortadou'daki kadar
kuatc, boucu deildir. Halen yaayan deerler olarak, kadn
ve erkek kiilii, etnik kltr, aile ve namus anlay zerinde
ataerkilliin gc ok belirgindir. Kar kltr gelitirmesi
gereken ehirler, krsaln, dolaysyla ataerkilliin derin izlerini
tarlar. Krsal okyanus iinde adack gibi kalrlar.
Devlet binlerce yllk ataerkil kltr zerinde ykselir.
Oluumunda snfsal elerden ok, glenmi ataerkil gruplar
esas rol oynar. Bu gruplar iinde daha ok belirgin olan figr
ihtiyar bilgedir. Kabilenin tecrbeli yals olarak bilge belki de
en eski otoritedir. Muhtemelen bilge anann rol oynad
tarmsal devrimden sonra adm adm gelien tecrbeli ihtiyar
bilgenin, aman-eyh-peygamber olarak toplumsal stats
giderek artmtr. Toplumda snflama geliip ataerkil
kurumdan devlete doru bir gelime olunca, bilge
mttefikleriyle birlikte hanedanla ve ona dayal olarak kralla
erimitir.
Muhtemelen amandan rahip, vurucu genlerden de askeri
mfreze oluturup bir st makama srama yapar. Rahip yeni
makamn ideolojik kurgusunu gelitirirken, askeri mfreze de
gittike ordular. Bu tip bir devletleme modeli blgede daha
gerekidir. nceden hazr bir kleler ordusu olduuna dair
veriler yoktur. Kleleme ancak devlet kurumu glendikten
sonra gelimitir. Msr ve Smer rneinde uzun bir dnem
nce rahip ve kabilelerin etkin gcn grmekteyiz.
Kleletirme kolay olmamtr; ok sert mcadelelerle i ie
yrtlmtr. Toplumu klelie altrmak belki de Ortadou
kltrnde en ok izlenmesi ve zmlenmesi gereken bir
sretir. Smer ve Msr rahip ideolojisi olarak mitolojinin byk
nemi devletletirmedeki rolnden ileri gelir. Tpk kapitalizmin
milliyetilik, liberalizm gibi ideolojiler uruna yrtt
mcadele nasl ki kapitalist devlet formunu ortaya karmsa,
mitolojik sylemin gc de ilka klelik formunu yaratmtr.
Eer mitolojik sylemin toplum zerindeki merulatrc gc
olmasayd, herhalde o mthi tanr kral hanedanlklar
oluamazd. Olusa bile o denli kkl ve kalc olamazlard.
Firavun ve Nemrut deyimleri Ortadou kltrnde tam da tanr
krallar ifade eder. Tanr kral bir Ortadou yaratmdr. Bir ahs

olmann tesinde bir kltr, bir kurumdur. Toplumun tm

yelerinin tanr kral kiilii karsndaki yerleri erzak tayan
karnca misalidir. Tanr kral ve teleen toplum arasndaki fark
o denli abartl ve tersyz edilmitir ki, sonunda iki soy
belirmitir: lmszler olarak tanr krallar ve lmller olarak
insanlar. Mitolojik kurnazlk veya yetkinlik, devletleen tabakay
insandan saymamaya zen gstermitir. Kurum olarak devletin
hakimlerin yaam iin arz ettii sreklilik, sanrm bu
'lmszler' sfatnn oluumunda belirleyici rol oynamtr.
Tanr fikrindeki 'lmszlk' kavramnn devlet kurumundaki
sreklilikle ba ok aktr. Devletlemeden nceki tanrlar iin
de lm dnlrd. Neolitik dnem tanrlarnda ve onu temsil
ifadelerinde her yl tanr dou ve lmleri iin zel gnler
vardr. Yaygn sylence ve ritellerle ibadetler kutlama ve yas
trenleri dzenlenirdi. Ne zaman ki devlet kurumu sreklilik
ahslar geici, devlet kalc kazand, o zaman tanrlar da
lmsz klnd. Burada tanr krallarn soy ve hanedanlarn
ayrcalkl klmann rol de nemlidir. nsandan saylmama ve
lmszlk, olaanst bir byklk ve farkllk salar.
Devletliler snf bylece tanrlaarak lmsz bir soy haline
getirilince, teki insanlara dier tm toplum insanlar den
de ona kulluk etmektir.
Bu kulluk daha sonraki Grek ve Roma kleliinde grlen
bamllk trnden olduka fakldr. Efendisine ballkla tanrya
ballk arasndaki fark gibi. Tanrsal ballkta gl bir inan ve
ibadet btnl vardr. Rahip geleneinde tanr kral olarak
devlet ball o kadar byk bir deha ile ilenmitir ki, kleler,
kullar ordusu karncalaarak yk tayacak denli kltlm ve
hizmeti klnmtr. Smer mitolojisinde insan, tanrlarn
dksndan veya bir adm daha ileride topraktan (amur)
yaratlm gibi gsterilir. Tanrlarn en aa tarzda insan
yaratmas inceleerek gnmze kadar gelir. Kadn, tanrdan
yaratlamayacak kadar unutulmutur. Ona biilen paye erkein
kaburga kemiinden yaratlm olmasdr. Bu anlatmlar devlet
tabakasnn ilk douundaki byk ideolojik dzeni gstermesi
bakmndan nemlidir. nsanlarn blnmesi o denli ilenmitir
ki, nesiller boyu toplumun ezici ounluu devlet tabakasnn
tanrsalln sadece onaylamyor, ibadet ediyor ve en arndan
almay bir tanr emri olarak alglyor. deolojik derinlik bu
kadar gelimi oluyor. Aslnda temeli zorbalk ve yalan olan bir
kurumsal zellik, en yce, tapnlan ve uruna her tr aba

gsterilen bir metafizik, soyut feti tapnlan ey haline

getiriliyor.
Ortadou kaynakl uygarlksal kn bu temel zellikleri dalga
dalga tm dnyaya yaylyor. zellikle blge kltrnn ok
zengin ve deerli olan neolitik zelliklerini bastrarak, en gerici
dnce ve inanlara zemin olabilecek bir mitolojik yaratm da
ayn kanallardan bata blge toplumu olmak zere gelimi
toplumlarn byk bir ksmna yayyor. Bu ylesine gl bir
etkidir ki, idealist felsefenin en byk son temsilcisi Hegel'de
"devlet, tanrnn cisimlemi halidir" dedirtecek trde devam
ediyor. Halen devletin ebedilii, ycelii, kutsall hakkndaki
gncel sylem kaynan bu en eski kulluk sisteminden
almaktadr.
Mitolojik kkenli devlet ideolojisinden, tek tanrl din ideolojisine
dayal devlet kavramna geite nemli bir deime sz
konusudur. Hristiyanln Roma mparatorluu'yla sembolik
nitelikteki ba elikisi, imparatorun tanr olamayacann ve
Hz. sa-Mesih'in tanrnn olu olarak kabul edilmesidir. Bu
sylem znde tm tek tanrl dinler iin geerlidir.
Peygamberlik geleneinin varlk nedeni tanr krallarn reddi,
peygamberlerin tanr elisi olarak kabuldr. Tanr krallk
ideolojisinden kkl bir kopu salanyor. lk ve orta alardaki
toplumsal zihniyete hakim olan tanrsal dnya grn gz
nne getirdiimizde, toplumsal bir zihniyet devrimi
gerekletirilmektedir. Somutta bu olgu Firavun ve Nemrut
kltnden, dolaysyla devletinden katr. Dier deyile
hicrettir. Bata Hz. brahim, Musa, sa ve Hz. Muhammed'de
olmak zere peygamberlik pratiinde ayn eilimi grmekteyiz.
Sosyal yn kadar siyasi yan da ak olan bu eylemler,
dnemlerinde ciddi devrimler olarak grlmelidir. Temel
ideolojik sloganlar "insanlar tanr olamazlar, ancak tanrnn
elisi olabilirler" biimindedir. Daha da somutlatrrsak, tanr
kraln yumuamasn, kendi toplumlarnn en azndan bir kesimi
ile uzlamasn dayatmaktadrlar. Tanr kralm diyen bir
despotun dilediini yapan snrsz tasarruflarna bir snr
getirilmek istenmektedir.
Tanr kralm demekte srar eden bir despot uzlama bir yana,
kullarnn sesini bile duymak istemez. Hz. Eyp yks bu
konuda son derece ilgin ve reticidir. Kutsal Kitap'taki Eyp

maddesinin derinlikli yorumunu yaptmzda u tespiti yapmak

zn ifadesi olarak anlalmaldr: Bilindii zere Hz. Eyp her
eyini kaybetmi, byk aclar ve yaralarna kurtuklar girmi
olarak bir kede veya zindanda inim inim inlemektedir. Tanr
kral yani Urfa'daki Nemrut kullarnn ac duyabileceklerine de
anlam vermez. Tanr krallar nezdinde kul sessiz sedasz, hi ac
duymadan, kendisine hizmet ile mkelleftir. Ac duymak bile
sutur. Bu durumda Hz. Eyb'n en byk eylemi, tanr krala
yani devlete ac duyduunu kabul ettirmesidir. Yani ilk defa
tanr kral bir kulun ac duyduunu anlar. Bu 'anlamak' ii bir
devrimdir. Eyb'n ahsnda aslnda halkn ac ve yoksulluk
ektii sembolize edilmektedir.
Smer ve Msr tanr kral mezarlar aldnda, bazlarnda
binlere varan insan lsne rastlanmtr. ou da kadndr.
Anlalmaktadr ki, kral ldnde etrafndaki tm maiyeti canl
olarak birlikte gmlmektedir. O dnem krallk anlayna gre,
maiyetinin kralnkinden ayr bir can olamaz. Kol, bacak nasl
kralla birlikte lmlerse, maiyeti de bir nevi kol ve bacaklar
olarak lm saylmaktadr. Genelde de mutlakyet ve benzeri
totaliter rejimlerde bataki monarkla uyruklar etle trnak gibi
daha dorusu vcut kllar bedende bir saylmaktadr. Ayr bir
yaamlar kabul edilmemektedir. Bu kural yumuam da olsa,
btn devletlerin uyruklarndan bekledii 'altn kuraldr.' Tanrkrallk-kul anlay znde deimeden gnmze kadar
gelmitir. Ancak snrl olarak Bat uygarlnda bir deiim
yaanmtr.
Eyb'n devrimi artk insanlarn zdraplarn dile getirerek en
zayf bir bakaldrya giritikleri dnemi ifade etmektedir.
Kutsall buradan ileri gelmektedir. Kmsenmemelidir. Belki
de tarihte insanlarn devlete kar itirazlar ileri srdkleri ilk
devrimdir. Devletin ne kadar yumuadn iyi bilmesek de,
gibi byyen peygamberlik klt, M 1000 yllarnda Hz. Davut
ve Sleyman'n ahsnda bilinen ilk devletlerini kurar. Davud'un
devlet kurmas ok ilgintir. Ne gariptir ki, Davut devlet
kurduunda bugnk Filistinlilerin rolndedir. Yerel beyliklere
kar savaarak kendi beyliini kurmaktadr. Bugne hayli
benzeyen bir srete, tanr ile kral artk ayrmtr. kisi farkl
varlklardr. Her ne kadar krala tanrnn glgesi deniliyorsa da,
aslnda tanr ykselen yeni kralln soyut bir figrdr;
kavramsal ifadesidir.

Tek tanrl dinlerde 'Zlullah: tanr glgesi' meselesini iyi

kavramak gerekir. Devlet gcnde meydana gelen deiiklik
nemlidir. Ama zn deimediine ok dikkat etmek gerekir.
Ge ykseltilen krallk oradan da tehlikeli emirler yadrabilir.
Daha grnmez bir figr olarak, kullarn gznden tamamen
kaybolmu olarak dilediini daha sinsi ve kurnazca yaptrabilir.
Glgeleri olan sultanla sadece tanrya kar sorumluyuz deyip
daha da sorumsuzlaabilir. Dikkat edilmesi gereken bir husus,
tanrnn ge ykseltilii ile devletin soyut kurumlamas
arasndaki artan ilikidir. Devlet soyut bir kurumsal varlk
kiilerden bamsz haline geldike, ideolojik yansmas olarak
tanr anlay da daha ok soyutluk kazanmaktadr.
Hz. brahim ve Musa'da iyice gelenekselleen bu anlay, Hz.
Muhammed'de neredeyse Kuran'a hakim olan ana teorik
varsaymdr. Hz. Muhammed'in en byk tanr katks; tanrnn
birlii, grnmezlii, ama her yeri grebilirlii, ulamad yerin
olamayaca, hem rahman hem cezalandran olduu, asla ortak
kabul etmedii vb biiminde 99 sfatla silahlandrp kemale
erdirmesidir. Burada da karmza kan, devlet kurumunun
soyutlama derinliidir. Ne kadar kurumsallk, o kadar soyut
tanrsalla denk gelmektedir. Hz. sa ve Hz. Muhammed ncesi
peygamberler daha ok kleci toplum koullarnda muhalefet
yrtp ok snrl olarak kendi siyasi sistemlerini bir nevi
kabile ynetimi, ksa sreli devletikler kurmularsa da, son iki
peygamber aslnda feodal devletin kna zemin
hazrlamlardr. Daha dorusu, byk mcadeleleri amalarna
tam uygun dmese de, daha geni bir uzlama olarak feodal
devlet kurumunun temeline oturtulmutur. Tek tanrl dinler
daha genilemi orta snf gerekliine denk dmektedir. Tanr
krallk dinleri ataerkil ve kleci devletin dou srelerine denk
derken, kabileler halinde neolitik koullarda ve yine aa
snflarn varlk koullarnda kiisel tanrlk ve ok tanrllk denk
dmektedir.
Tanrsalln, gelien toplumsal kimlik ve iradenin kolektif soyut
ifadesi olduunu hi akldan karmadan, ilahiyatla toplum ve
siyaset arasndaki ilikiyi daha iyi kavrayabiliriz. Ortaadaki
Ortadou devleti orta snf da kapsamna alrken, despotik
karakterinde ciddi bir deiim gzlenmemektedir. Kraln yeni
unvan sultanlk, iktidarn ahsla temsilidir. Sultan tanrdan
baka balayan bir irade yoktur. Tanr emirlerini yorumlayan

ilmiye snf, kapkulunun bir kategorisidir. Kendileri sultann

iradesinden baka bir eyi temsil etmemektedir. Devlet st
toplumu kendini anlay ve ahlak olarak topluma ezici bir
biimde egemen klmtr. Kent zerinde varln daha gl
yaatan devlet krsal alanda da yaygnlamtr. Hem islamlk
hem hristiyanlkta ortaa devleti en gl dnemini
yaamtr. lka kleliinin yozlam en son biimleri olan
Sasani ve Bizans mparatorluu'nda, MS 6. ve 7. yzyllarda
feodalizme doru bir gei sreci yaanmtr. slam devleti
belki de feodalizme en radikal ve sert haliyle k yapan
devletlerin banda gelmektedir. Ortadou kltrnn yeni bir
aamas olarak da deerlendirilebilir. En gl temsil
dnemlerini Emevi, Abbasi ve Seluklu Trklerinde bulan Arapslam devleti, Moollarn doudan, Hallarn batdan saldrsyla
nemli oranda gcn yitirmitir. Eyyubi Hanedanl'nn
1250'lerde dalmasyla duraklama dnemine girilmitir.
Osmanllar yar Bizans, yar islam devleti olarak grmek daha
gerekidir. ki devletin de feodal zellikleri Osmanl'da
btnletirilmitir. Despotizmin en kat biimini uygulayan her
iki devlet, feodal toplumun kn durdurmak iin byk
aba harcamakla birlikte, daha taze bir g olan Osmanllar
geni uzlamalarla mrlerini en ok uzatan son Ortadou
devleti olarak tamamlamtr.
in, Hint ve Avrupa'da da benzer srelerine tank olduumuz
feodal devlet, demokrasiye yabancdr. Halklarn bu dnemdeki
slogan, "bu dnyada en byk saadet, devletten uzak
yaamaktr" biimindedir. Devlet toplum yabanclamas dinin
tm uzlatrc abalarna ramen devam etmitir. Etnisite ve
sapkn resmiyete kar mezhepler komnal ve demokratik
duruun en son snaklar olarak dada, lde, manastr ve
dergahlarda varlklarn byk zorluklar pahasna devam
ettirmilerdir. Devlet asilii daha ok bu toplumlara zg olup,
direniilik bir yaam tarz olarak varlk bulmutur.
Ortadou uygarlnda devleti tanmlamaya alrken hedefimiz
bugne k tutmaktr. Bat uygarlnda devletin varoluu kken
olarak Ortadou'ya bal olmasna karlk, sre iinde kendini
ayrtrmtr. Atina ve Isparta dnemindeki devletle balayan
bu ayrma, Helenizm'le Roma'ya tanmtr. Tanr krallk
iddias hayli zayflam olarak devam etmitir. Konstantin'in
Hristiyanl kabul ile ayrma tamamlanmtr. Tanrnn

binyllk devleti iddias eski bir Ortadou maher sylencesinin

devamdr. Ortadou formuna gre daha dnyevidir. Devlet
kutsall derinletirilememitir. Devlete kar kavimler gnn
ezici darbeleri altnda Roma mparatorluu kerken, varolan
saygnln daha da yitirmitir. Devleti daha az tanm Cermen
boylar, devletin dnyevi yznn aa kmasnda nemli
roller oynamtr. Roma mparatorluu'ndan devraldklar
devleti, ortaada her ne kadar Kutsal Roma-Cermen
mparatorluu ad altnda canlandrmak istemilerse de, kent
devletikleri ve monarik krallklar tanrsal zrhlarndan iyice
boalmlardr. Devletin nitelii daha ok kavranmaya
balandka halklarn ve uluslarn demokratik ve ulusal nitelik
tayan siyasi oluumlar devreye girmitir. ngiliz, Amerikan ve
Fransz Devrimleri devletin laik niteliini egemen klmada daha
da ileri gitmilerdir. Anayasalarla snrlama artk despotik
devleti tarihe gmmtr.
Ortadou'da ise devlet geleneinde bu tr deiimler
yaanmad gibi, daha da tutuculama ve gerileme srecine
girmitir. Osmanl ve ran devletinin tm yaptklar, ykselen
Bat devletleri karsnda son savunmalarla varlklarn biraz
daha srdrmektir. Ortadou devleti dalrken, Bat devletinin
smrgecilii ise tam yerlemekten uzaktr. 19. ve 20. yzyl
Ortadou iin kriz dnemini ifade eder. Yar ve yeni
smrgecilik olarak nitelendirilebilecek bu yzyllardaki siyasi
oluumlarn dnyann dier alanlarndan farkl baz yanlar
vardr. Ksa tarihsel tanmlama bu farklar aa vurmaktadr.
zellikle toplumla devlet arasndaki ilikinin deiime kar son
derece direnli olmas, krizden ksa sreli klara imkan
vermemektedir. Ne kapitalist devletin formlarn hzla
zmseyecek koullar vardr ne de kendi geleneinin hzla
dalmas sz konusudur. Toplumsal gelenek her iki tr
gelimeye de yant verebilecek yaratc dinamikleri
tamamaktadr. Daha dorusu, gelenein gc toplumsal
tabanda ta neolitik dnemden beri adeta yere aklm
olduundan kolayca kendine gelememektedir. birlikilii
amayan st tabaka giriimleri ise topluma mal edilmekten, onu
zmekten ok uzaktr. Bat tarz gelime yoluna girmek iin ne
Amerika tr, ne Pasifik Japonya tr gerekletirilebilir.
Burada engel sadece islami kalplar deildir. Bir btn olarak
uygarlk deerleri direnlidir. Neolitik toplum deerlerinden

tutalm, Smer ve Msr klelik deerlerine, islami deerlerden

tutalm ok zengin etnik deerlere kadar bir karmaa hkm
srmektedir. Ortadou uygarl dnm iin kolay yabanc a
kabul etmez; biraz da yalanm bir aacn a kaldramamas
gibi. Yeni iin ya eski aac tmyle devireceksin ya da bir a
tr bulacaksn. Her ikisi de olmuyor. lk a denemesini
1900'lerde Jntrk ve kemalist Trkiye yapmak istedi. Tpk reel
sosyalizmin tutmamas gibi, Bat asnn iyice milliyetilik
sosuna bandrlm hali de, aradan seksen yl gemi olmasna
ramen tutmu olmaktan uzaktr. ran, Afganistan ahlklar
modernist ehre taknnca hzla yklmaktan kurtulamamtr.
Arap milliyetilii ise can ekimektedir. Irak'ta yaad durum,
cenazesinin bile kaldrlmasnn ne kadar g olduunu
kantlamaktadr. Siyonist srail milliyetilii de benzer bir
konumda olup, srail-Filistin sorununu tam bir vahete
dntrmtr. Radikal ve yeniden islama sarl ise,
kapitalizmin en byk kresel hamlesine kar umutsuzluun
dourduu intihar eilim ve rpnlarndan baka bir anlama
gelmemektedir. Farkl bir gc ve zm ortaya karmas sz
konusu olamamaktadr.
Ana kavramlarda ksa bir tarih zeti bile Ortadou sorunlarnn
temelinde devlet olgusunun yattn gstermektedir. Bat
uygarl Ortadou kkenli devlet muammasn zmek iin
byk mcadeleler verdi. Rnesans bir yan ile devlet
zerindeki ideolojik rty kaldrd; zihniyet devrimi ile
mitolojik ve dini zrhlar parampara etti. Gerein daha plak
grlmesini salad. Reformasyon ayn devletin kilisece
savunulan tanr-devlet ideolojisi ve brokrasisinin
dokunulmazlk ve btnln paralad. Toplum zerindeki
korku saltanatn kaldrd. Herkesin kendi inan tarzn zgrce
tanmlayabilmesine yol at. Ortadou'da ise tersine, Mutezile
ve benzeri anlaylar saf d edildi. Dinsel saltanatn yklmas
dnce ve inan hrriyetini hzlandrd. Aydnlanma sreci
gelimeleri boyutlandrarak kitlelere tad. Objektif olarak her
eilim devlet etrafndaki dokunulmazlk zrhlarn
paralarken, toplumun demokratik gcnn nn at. ngiliz,
Amerikan ve Fransz Devrimleri klasik devleti paralayp hem
ideolojik, hem brokratik yenilenmesine yol at. Anayasa ve
insan haklar ile snrlarn daraltp toplumsal glerin inisiyatifini
hzlandrd. Bylece 19. ve 20. yzyldaki byk uygarlksal
gelimeler yaand.

Ortadou'da ise sre bu yzyllarda tersine iledi. Batan beri

devletin 'toplumun' genel gvenlik ve kamusal yarar
gereksinmesini ktye kullanp gasp bir sava iktidar klii
olarak kendilerini rgtleyen gler, korkun bir abayla
kendilerini tmyle egemen kldlar. Tmyle despotikleen
devlet, toplumun srtna bir kene gibi yapt. 15. yzyl sonras
bu srecin trajik yksdr. Bat Magna Charta'dan modern
anayasalara doru trmanrken, Ortadou ve tm Dou
despotizmin envai trlerini gelitirdi. "Osmanlda oyun oktur"
halk zdeyii bu dnemden kalmadr. "Bu dnyada en byk
saadet, devletin uzanda yaamaktr" deyii de bu gerei
yanstr. Ortadou toplumu, Ortadou devletinin elinde
kskvrak balanm bir av nesnesi gibidir. En ufak bir tylenme
iareti yolunmasn da beraberinde getirir. Devletin deil yasal
anayasal snrlanmas, dinozorlamas geliir.
te topluma, dta Bat'ya kar daha da bzlerek tutuculaan
Ortadou devletinin 20. yzyldaki milliyeti klfla kendini
rtmesi, problemlerin daha da arlamasna yol at.
Milliyetilikle, snrl baz reformlarla kk bir aznlk devlet
destei ile modernleirken, toplumdaki taassup, gerilik adeta
mekan ve zaman d en hastalkl, alk, uuk bir zihniyet
yaratt. Geleneksellik tm kutsalln yitirirken, adalk ancak
devlet etrafnda objektif ajan bir tabakay oluturdu. Ortadou
devleti tmyle zlmedi. Karakterinden beklenen ajanlk
kurumuna yant verdi. Bat bunu ksa vadeli karlar iin yeterli
grdnden yklmasn istemedi. Braksa kendi halinde
yklacak olan Osmanl ve ran monarilerini, zel dengelerle iki
yz yl boyunca ayakta tuttu. Bat'da egemen hale gelen
kapitalist sistemin dnya apnda gelitirdii 'komprador
kapitalizmi' de bu ajanlamann ekonomik temeli iin idealdi.
Fakat toplumun hibir problemi deil zmlenmek, grlmek
bile istenmedi. Adeta tanr kral devletin ada bir versiyonu
yaand. Bat'dan alnan askeri teknik g, Ortadou devleti iin
bir can simidiydi. Onunla kendini toplumuna kar rahatlkla
ayakta tutabilirdi. Efendileri de arkasnda olduka, savaiktidar kliinin mrn uzatmas zor deildi. Kapitalist sistemin
yedek aralar olan reel sosyalizm, sosyal demokrasi ve ulusal
kurtulu mezhepleri ile cilalandka, kendini daha da salama
alnm sayabilirdi.

Szde reform olarak deerlendirilen bu sre, 1990'larda reel

sosyalizmin zlyle hzlanan kapitalist emperyalist
kreselciliin genel kriz-kaosu karsnda tel tel dklmeye
balad. ABD nderliindeki kaos imparatorluu bu yaplarla
yryemez. Bu, sistemin mantna terstir. Sistem kar ve
gvenlii esas alrken, Ortadou devleti yeni durumda her iki
ilevi de adeta dinamitleme srecine soktu. Ortadou devleti
demek, gvensizlik ve bo masraflk demektir. Halk
ynlarndan kopmas, gvensizlik ve masrafl katlanlamaz
boyutlara tad. stten kresel kapitalizmin, alttan neolitikten
beri biriken sorunlarla bouan halklarn talepleri karsnda,
despotizmin bu yamal boha ve cilalanm biimiyle yant
oluturabilmek ok zordur.
3
En az devlet sorunu kadar arlaan bir sorun da aile ve kadn
etrafndan ekillenen toplumsal zihniyet ve davranlardr. stte
devlet altta aile, cennet ve cehennem ikilemi gibi bir diyalektik
btnlk olutururlar. Devlet mikro modelini ailede
gerekletirirken, byyen aile talepleri de makro modelini
devlet olarak tasarmlar. Her aile ideal zmn devletlemede
bulur. Devlet despotunun ailedeki yansmas 'kk despot'
olarak 'aile reisi' erkektir. Byk devlet despotu ne kadar etkili,
yetkili, keyfi tutumlarla aleme nizam vermeye alrsa, kk
reis de birka kadn ve ocuk zerinde ayn mutlak nizamiyat
ileriyle urar.
Ortadou uygarlnda aileyi devletin mikro modeli olarak
zmeden, yetkin bir toplumsal zmlemeyi yapmak ok eksik
brakr. Gnmz Ortadou toplumunda kadn sorunu en az
devlet sorunu kadar arlamsa, bunun altnda yine devletin
tarihi kadar uzun ve karmak bir kadn klelik tarihi yatar.
Kadn-aile-erkek Bermuda genini haritada iyi gstermeden,
yanndan geen her toplumsal zm gemisini batrmas iten
bile deildir. Bermuda geni toplumsal okyanusta
Ortadou'daki mikro devlet olarak ailedir. Hiyerari ve devlet
ykselirken, kendi izdmlerini de mutlaka aile kurumunda
yanstmadan edemezler. Ailede yank bulamayan bir hiyerari
ve devlet, yaama ansn gl klamaz ve srdremez.
Ortadou uygarlnda bu diyalektik ikilem zenle dokunur ve
hi ihmal edilemez.

En eski tutsakla alnm cins, soy ve snf olarak kadn ele alp
snrl da olsa sosyolojik bir zmlemeye tabi tutmadan, aile ve
erkei, dolaysyla baka bir ynden devleti ve toplumu
kavramada byk eksiklikler olacandan, ksaca bir kadn
klelik tarihini tasarmlamak gerekir. Kadn tanmn nceki
blmde vermeye altmzdan tekrarlamayacam. Fakat
yine de kadn biyolojik olarak toplumsalla girdiinde eksik,
kusurlu bir cins olarak deerlendirmek tamamen ideolojiktir ve
erkek egemen zihniyet tasarmdr demeyi hi ihmal etmemek
gerekir. Bilakis kadnn biyolojik ve toplumsal bir varlk olarak
daha yetkin olduunun bilimsel olarak kantlanan bir gereklik
olduunu da hi gz ard etmemek gerekir.
Evcil ana kltrnn merkezi Ortadou'dur. Eldeki veriler bu
kltrn M 1500'lerden beri geliim halinde olduunu
gstermektedir. Toros-Zagros da silsilesinin i eteklerindeki
bitki ve hayvan varl evcilleme iin gerekli temel olanaklar
sunmaktadr. klim ve toprak yapsnn budaygiller ve koyun
kei gibi kk ba hayvanlarn yetimesine uygun olmas
bunda temel rol oynar.
Kadnn ocuk dourma ve bytme ihtiyac ancak yerleik
koullarda daha rahat gerekleebilir. Uygun bir iklim, bitki ve
hayvan varl bu ihtiyala birleince, evcilemenin temel
koullar domaktadr. Toplayclk sanat, birok bitki ve aa
meyvesi yiyecek ihtiyacn giderebilmektedir. Da koyunu ve
keisinin evcillemesi yn, st ve etleriyle ihtiya gidermeyi
daha da zenginletirmektedir. Verimli bitki ve aalarn tarlams
alanda yetitirilmesinin verimin kat kat artmasna yol at
deneyle grlmektedir. Hayvanlar hemen ldrmek yerine
beslemek, st ve yn rnleriyle ktlklarda a kalmamak
asndan uygun dmektedir. Ana kadn etrafnda bytt
ocuklaryla evcil dzeni gelitirmek iin her iki konuda da gl
deneyimlere sahiptir. Maaradan kp uygun rn yetitirmek
ve hayvan besleme alanlarnda ev kurmak belki basittir, ama
tarihin aya k gibi bir dev adm roln oynayacaktr. Kk
kulbelerin kylemesi zor olmayacaktr. M 11.000'lere kadar
gidebilen tarihlerde bugnk Krdistan'n birok yresinde
Diyarbakr-Ergani ayn, Batman em Xalan, Urfa Nevala
ol ve Gbeklitepe, Bradostiyan, Hakkari Ma bu kltrn
gl kalntlarna rastlanmaktadr. Dnyann hibir yerinde
bundan daha eski bir yerleim kltrne rastlanmamaktadr.

Buralarda evcil ana kltrnn younluunu gsteren kantlarn

banda, bulunan tm heykelciklerin kadn figrl olmas
gelmektedir. Ayrca yre dil yapsndaki kadn nekleri rnek
gsterilebilir. Gnmzde bile ayn kltrn kadnn tam bir
ustalk alan olmas bu gerei dorulamaktadr.
Smer kaynaklar bu kltrn ilk ehir siteleri kurulduunda da
etkili olduunu, varln gl bir biimde srdrdn
gstermektedir. Tanra nanna Uruk tanras etrafndaki
mitolojik rnt hayli reticidir. zellikle erkein egemenlik
trman karsndaki direnii gnmzde bile en deme
feminist hareketlere ta kartacak niteliktedir. Kadnn hangi
uygarla sahip olduunu Tanr Enki'ye Smerlerde ykselen
pederahi erkei temsil eden figr kar gl bir biimde
savunmaktadr. Kendisinin 104 'me'ye dnemin uygarlk icat
ve kavramlar sahip olduunu, Enki'nin bunlar hileyle
kendisinden aldn, geri vermesi gerektiini iirsel bir dille
anlatmaktadr. M 3.000'lere kadar gidebilen bu mitolojik
anlatm, aslnda Smer uygarlnn ardndaki kadnn roln
arpc bir biimde gstermektedir. Ayrca nanna kken olarak
eski da tanras Ninhursag'a balanmaktadr. Ninhursag
etimolojik olarak Nin=tanra, kur=da, sag=blge da
blgesinin tanras anlamna gelmektedir. Aa Mezopotamya
iin da deyince Zagroslar ve uzantlar akla geldiine gre,
tanra kltrnn dalk alandan indiini aklamaktadr.
M 4000-2000 arasnda dnya uygarlk merkezi olarak
Smerlerde kadn ana kltr hala etkilidir. Erkekle baa ba
bir arla sahiptir. Dnemle ilgili tm mitolojik belgelerde bu
arlk yansmtr. Tanra tapnaklar yaygndr. Kadn etrafnda
henz bir ayplama kltr gelitirilmemitir. zellikle cinsellik
tanrsal bir eylem olarak anlatlmaktadr. Ayplanma urada
kalsn, en deme erotik yklerinde bile rastlanamayacak edebi
bir anlatm sz konusudur. Cinsellikle ilgili her eylem ve
davran, yaamn deerlenmesi, gzellii olarak anlam
bulmaktadr. Kadn cinsellii olaanst bir sayg ve ekicilik
olarak anlam bulmaktadr. Daha sonra gerekletirilecek byk
kardevrimci yaam tarzndaki kadnla ilgili hibir ayplama
henz yoktur. Kadn bedeni srekli vg konusudur. Kutsal
evlilik treni bile arptlm da olsa erkein irkinletirme
eylemi bu dnemden kalmadr. Krdistan'da halen sylenen
Mem Alan, Mem Zin ve Derwe Avdi destanlarndaki tema

ve ierikle ilgili birok husus kadnn gl konumunu

yanstmaktadr. Denebilir ki, bu destanlarn ilk orijinleri M
4.000'lere kadar karlabilir.
nanna mitolojik rgsnde hem oban erkek, hem ifti erkek
bir yardmc olarak yansmaktadr. oban Dumuzi bu terim tm
erkek ykseliinin ilk orijinidir ve ifti Enkumdi, nanna
karsnda sayg ve ballkta yar halindeler. Ba yardmclar
olmak iin yapmadklar i yoktur. nanna hala bariz bir nclk
konumundadr. Erkek, ifti ve oban olarak egemen olmaktan
ok uzaktr. Smerlerin dier nl bir destan olan Babil
Destan'nda (Ennuma Eli) durumun tersine evrildiini
grmekteyiz. Olaanst g kazanan erkei temsil eden tanr
Marduk'la gten dm anay temsil eden Tiamat ikilemi hayli
reticidir. Kadn ana, tanra ana hakknda korkun bir
karalama, ayplama kltr ilenmektedir. Kadn erdemsiz,
yararsz, zararl, korkun gstermek iin mitolojik kalplar
alabildiine zorlanmaktadr. M 2000'lerden itibaren bu
kltrn yaygnlatn grmekteyiz. Toplumsal statde kadn
aleyhinde byk bir deiiklik gerekletirilmitir. Ataerkil
toplum egemenliini destanlatrabilecek gtedir. Erkekle ilgili
her ey yceltilmekte ve kahramanlatrlmaktayken, kadnla
ilgili her ey kltlmekte, ayplanmakta ve deersiz
klnmaktadr.
Tarihte belki de toplum yaam zerinde en byk bir deiime
yol aacak bir cinsel krlma yaanmtr. Ortadou kltrnde
kadnla ilgili bu ilk deiime birinci byk cinsel krlma
kardevrimi diyebiliriz. Kardevrim diyoruz. Zira toplumun
olumlu gelimesi zerinde katks yoktur. Tersine, ataerkil
toplumun kaskat egemenliini getirerek kadn dlamakla
muazzam bir yaam fakirlemesine yol amtr. ift sesli
toplum yerine, tek sesli erkek toplumuna yol amtr. Ortadou
uygarlndaki bu krlma belki de ba aa gidiin ilk admdr.
Sonular her geen dnem daha da karartc olmutur. Tek
boyutlu ar erkeksi toplum kltrne geilmitir. Kadnn bir
dnemler harikalar yaratan ve son derece insancl, canl
duygusal zekas kaybolurken; dogmatizme teslim olmu,
doadan kopmu, sava en yce erdem sayan, oluk oluk insan
kan dkmekten zevk alan, kadna ve kleletirilmi erkee her
keyfi muameleyi hak sayan zalim bir kltrn lanet kendileri
tersini syler analitik zekas domutur. Bu zeka veya dnce

trnn canl doa, insancl retime odakl eitliki kadn

zekasnn tersi bir yaps vardr.
Toplumda erkek egemen yapnn ykseliinden sonra
yaratclkta ciddi bir duraklamann ortaya kt
gzlemlenmektedir. M 6000-4000 arasndaki dnemde ana
kadn dnemi binlerce bulu gereklemiken, M 2000'lerden
beri ciddiye alnabilecek ok az sayda icadn gerekletii
grlmtr. Bunun yannda sava iktidar kltrnn byk
yaygnlk gsterdii, fethetmenin en yce meslek krallar
meslei sayld, devletlerin temel amalarnn fetih olduu bir
yaplanma ortaya kmtr. zcesi kadnn dlanmas fetihi
sava erkek yapl otoritelere byk deer vermeyle i ie
yrmtr. Devlet kurumu tam bir erkek icad olarak anlam
kazanrken, talan ve ganimet amal savalar adeta bir retim
tarz haline gelmitir. Kadnn retime dayal toplumsal etkinlii
yerine, erkein savaa ve ganimetlere dayal toplumsal etkinlii
gemitir. Kadnn tutsaklyla sava toplum kltr arasnda
yakn bir iliki vardr. Sava retmez, el koyar, talan eder. Her
ne kadar zorun rol baz zgl koullarda zgrln nn
ama, igal ve istilaya, smrgecilie kar koyma toplumsal
gelimede belirleyici olsa da, ekseriyetle ykc ve olumsuzdur.
Toplumda isellemi iddet kltr de savalarla beslenir.
Devletler arasnda sava klc, aile iinde erkek eli egemenlik
timsalidir. Hem alt, hem st toplum kl ve elin kskacndadr.
Tahakkm kltrne srekli vg dzlr. En byk ahsiyetler
dktkleri haksz kanlarla vnmeyi, gururlanmay en gl
erdem sayarlar. zellikle Babil ve Asur krallar insan
kellelerinden harman yapmak, kale ve duvar rmek gibi
rnekleri en byk an ve ereften sayarlar. Bugn halen
yaygn olan toplumsal iddet kltr ve devlet terr kaynan
bu kltrden almaktadr.
Tek tanrl dinler tarihinde kadn etrafnda ikinci byk cinsel
krlma kltr gelime kaydeder. Mitolojik dnem
krlmasndaki kltr bu sefer tanr emri olarak kanun haline
gelir. Kadna ynelik uygulamalar tanrnn kutsal emrine
balanr. Hz. brahim'le Sara ve Hacer arasndaki iliki figr
yeni dinin erkek stnln onayladn gstermektedir.
Ataerkillik iyice oturmutur. Cariyelik kurumu olumutur. ok
kadnla evlilik onay grmektedir. Hz. Musa'nn bacs Mariam'la
arasndaki sert iliki, kadnn mirastaki paynn da kaldrldn

gstermektedir. Hz. Musa'nn toplumu tam bir erkek

toplumudur. Kadnlara hibir grev verilmemektedir. Zaten
Mariam'la kavga da bu nedenledir. "Kadn hamurlu elleriyle
erkek iine karmamaldr" deyimi o gnden kalmtr.
M 1000'lerin sonunda ve ncesinde ykselen brani
Krall'nda Davut ve Sleyman'la artk geni haremlilik
kltrne geildiini grmekteyiz. Kadnlar hediye edilmektedir.
Kadnn sesi soluunun kesildii yeni bir dneme girilmitir.
Kadn stndeki tasarruf herhangi bir mal zerindekinden
farkszdr. Yeni din devletinde yaanan bu durum aileye de
yanstlacaktr. Ataerkil kltrle dinsel devlet kltrnn ifte
egemenlii altndaki kadnn rolnden bahsetmek mmkn
deildir. En iyi kadn erkeine, ataerkillie en iyi uyum gsteren
kadndr. Kadna ynelik karalamalara din de alet edilmitir. Her
eyden nce o (Havva) Adem'i batan kararak cennetten
kovulmasna yol aan ilk gnahkar kadndr. Adem'in tanrsna
ataerkillik figr boyun emeyen Lilit, eytan Adem'e secde
etmeyen, kulluu reddeden insan figr esas almakta, onun
arkada olmaktadr. Mitolojik karalama rnek alnarak dinsel
karalamaya dntrlmtr. Smerlerde kadnn erkein
kaburgasndan yaratld eklindeki iddias Kutsal Kitaba da
alnmtr. Saylar binlere varan peygamberlerden tek bir kadn
yoktur. Kadn cinsellii byk bir gnah olarak
deerlendirilmekte, srekli karalanarak, hor grlerek tresel
bir ilke haline getirilmektedir. Smer ve Msr toplumlarnda
grkemli bir yeri olan kadn aybn, gnahn, batan karmann
nesnesidir artk.
Hz. sa dnemine geldiimizde, karmza kan Meryem figr
her ne kadar oul tanrnn anas ise de, kendisinin tanrsallkla
alakas kalmamtr. Tanra anann tanra unvan yerini ok
sessiz, gz yal bir anaya brakmtr. D devam
etmektedir. Tanrnn kadna egemen erkein frmesiyle
hamile kalmak hayli elikili bir kavramdr. Hristiyanlktaki
Baba-Oul-Kutsal Ruh lemesi aslnda ok tanrl dinlerle tek
tanrl dinin bir sentezini ifade etmektedir. Bu dnemde ok
yaygn olan ve hristiyanlkla youn ilikide bulunan gnostik
tanr bilen ve paganistik puta tapan inanllarla kat brani
inanc olan tek tanrclk arasnda youn bir atma vardr.
Sonuta bu eilimin uzlamas tanrl saylarn hayli
azald grlmektedir. Hz. Muhammed zamannda da byle bir

l vardr bir din olarak ekillenmitir. lgin olan, en azndan

Meryem'in de tanr olmas gerekirken, Kutsal Ruh'un aleti olarak
grlmesidir. Bu olgu tanrsalln adamakll erkekletiini
gstermektedir. Smer ve Msrllarda tanr ve tanralar
neredeyse yar yaryadr. Babil dneminde bile halen ana
tanrann sesi grdr.
Hz. sa'yla ve Meryem'le gerekleen kadna den, artk gz
yal, sakin bir kadn ve ana olmaktr. O hibir zaman
tanrsallktan dem vurmayacaktr. Evinde zellikle deer
kazanan tanr oul erkek ocuklarna ok iyi bakacaktr. Evinin
kadn olmak dnda herhangi bir toplumsal rol yoktur.
Kamusal alan tmyle kadna kapaldr. Hristiyanlktaki azizeler
kadn bakireler pratii, aslnda kadnn byk gnahlarndan
kurtulmak iin inzivaya ekilmi halidir. Bunun snrl da olsa
olumlu bir gelimeye yol at sylenebilir. Azizelik en azndan
cinsel kavramlardan ve ayplanmalardan kurtuluu ifade
etmektedir. Evdeki cehennemi yaama tercih edilmesinin maddi
ve manevi nedenleri gldr. Tarihsel bir pratik olduundan
kuku yoktur. Bir nevi ilk yoksul kadnlar partisi de denilebilir.
Tanra tapnak kltrnn ok silik de olsa kadn manastr
kltr biiminde canlanmasn da ifade eder. Azizeler pratiinin
Avrupa uygarlk tarihindeki yeri nemlidir. Tek eli evlilik byk
oranda azizeler pratiinden de esinlenmitir. Kadnn ok zor
koullar altnda da olsa, bakirelik gibi cinselliini bir tehlike
kayna da saysa, yine de kadnn ykselmesine katkda
bulunduu belirtilebilir. Olumsuz yn ise, Avrupa
uygarlndaki katolik evlilie hi boanmama tepki olarak
gelien kadnn cinsel bir meta olarak deerlendirilmesidir. Tabii
ykselen kapitalizmin sayesinde.
Hz. Muhammed ve islamiyetle kadnn kazand yeni stat, l
kabile kltrndeki ataerkillik unsuruna gre belli bir olumluluk
tasa da, znde brani kltrn esas almtr. yice
ekillenmi kadn stats Davut ve Sleyman'da neyse, Hz.
Muhammet'te de odur. Yine siyasi amal ok sayda evlilik ve
bol cariyeli yaam meru saylmaktadr. Evlilik drt kadnla
snrlanmsa da znde ayndr. "Kadn tarlanzdr, dilediiniz
gibi ileyebilirsiniz" anlay, mlklemi kadn veri olarak
almaktadr. Hz. Muhammed'in ak anlay da ilgintir. Ellili
yalarnda dokuz yandaki Aye ile ak yaamas Hz.
Muhammet'te kadn ilgisinin yksekliini gstermektedir. lk ei

Hatice'yi srekli vmesi kadna verdii bir nemdir. Genelde

kadna kar duyarldr. Fakat haremlii, cariyelii kurum olarak
brakmas daha sonraki devlet tabakas iinde ok olumsuz
kullanlacaktr.
Hz. Aye, Hz. Muhammed'in lmnden sonra halifeler
arasndaki iktidar savana kartnda kaybedecektir.
Kadnln deerini byk bir acyla renecek ve "yarab, beni
kadn douracana, ta paras klsaydn" diyecektir. Kadna
iktidarda yer olmad, daha Musa-Mariam ilikisinde
belirlenmitir. Feodal ortaa Ortadou'sunda kadn statsnde
herhangi olumlu bir gelime olmamtr. Tarihsel kalplar
yrrlktedir. Leyla ile Mecnun arasnda simgeletirilen ak
ilikisinde hayrl bir sonu kmaz. Feodalizmde aka yer
yoktur. Ataerkillikle devlet yarmas altndaki ailede kadn en
kiiliksiz bir dnemi yaamtr. ktidar sahiplerinin arzularnn
mutlak esiri durumundadr. ktidarlarn glendirmede
tamamen bir ara rolndedir. Genelde toplumdan
soyutlanmtr. Henz gebelik koullarnda yaayan
topluluklarda ilkel komnal dzenden kalma izler kadnda
saygnlk tarken, ehir kadnnda en derin bir kadn klelii
yaanmaktadr.
Tahakkm ve mlkiyet dzeninin altnda kadnn yerini
tanmlamak giderek glemektedir. Binlerce yllk bir
uygulamann verisi olarak kadn gnmzde tam bir enkaz
halini yaamaktadr. Kapitalist sistemin ayartc etkisi bile tam
yansm olmaktan uzaktr. Ortadou toplumunda gericiliin
merkezindeki asl edir. Her alanda yenilmi Ortadou erkei,
bu yenilginin btn yansmalarn kadndan karmaktadr.
Darda ne kadar hakarete urasa, bunun karln bilerek ya
da kendiliinden kadndan karmaktadr. Toplumunu
savunamama, k bulamamann fkesiyle dolmu erkek, ailede
bir deli gibi ocuk ve kadna ynelmekte, iddetini
boaltmaktadr. 'Namus cinayetleri' olgusu, aslnda btn
toplumsal alanda namusunu ineten erkein, tersinden olarak
bunun fkesini kadnda giderme eylemidir. Sembolik ama ok
bitik ve basit bir gsteriyle namus davasn hallettiini
dnmektedir. Bir nevi psikoterapi uygulamaktadr. Sorunun
altnda kaybedilmi bir tarih ve toplumsal dava yatmaktadr. Bu
tarihsel toplumsal davayla yzlemedike ve zerine deni
yapmadka, namus kirlenmesinden asla kurtulamayacan bu

'erkee' anlatmak, kabul ettirmek temel sorunlardan birisidir.

Asl namusun kadnn cinsel organnn bakireliinden deil,
tarihsel ve toplumsal bakirelii salamaktan getiini mutlaka
retmek ve uygulamak gerekir.
Gnmz Ortadou ailesinde yaanan sorunlarn devlette
yaananlar kadar nem tamasnn bu ksa tarihsel anlatmla
daha iyi aa kt kansndaym. ki ynl bask, problemi
daha da iddetlendirmektedir. Tarihten gelen ataerkil ve devlet
toplumunun yansmalaryla Bat uygarlndan yansyan modern
kalplar bir sentez deil, bir krdm yaratmaktadr. Devlette
yaratlan tkanklk ailede daha da dmlenmektedir. ok
ocuklu ve eli balar ekonomik olarak aileyi srdremez bir
durumda brakmaktadr. Byyen ocuklarla gen nfus i
bulamamakta, bu da aileyi ilevsiz klmaktadr. Ekonomiye ve
devlete ayarl aile, iki yandan da eski tarz balarla
yrnemeyecei bir kmaza saplanmtr. Ne Bat tarz aile, ne
de Dou tarz aile yaanmaktadr. Ailede erozyon bu koullarda
gereklemektedir. Daha hzl zlen toplumsal balara
nazaran ailenin hala gcn korumas, tek toplumsal snak
olmasndan trdr. Aileyi kesinlikle kmsememek gerekir.
Yaptmz eletiriler ailenin kkten reddini gerektirmemektedir.
Yeniden anlam ve yaplanma gereini ortaya koymaktadr.
Kadndan daha ar olarak erkek sorununu gndemletirmek
nemlidir. Erkekteki egemenlik, iktidar kavramnn
zmlenmesi, kadn kleliinden daha az nemli deildir. Belki
de daha zordur. Dnme yanamayan kadn deil, daha ok
erkektir. Egemen erkek figrn terk etmesi halinde, sanki
devletini kaybetmi hkmdar gibi bir duyguya, yitiklie kendini
uram hissetmektedir. Aslnda egemenliin bu en kof
biiminin onu da zgrlkten yoksun braktn, tam bir tutucu
kldn gstermek gerekir.
nce devlet sorunu, sonra aile sorunu demek doru bir
yaklam deildir. Diyalektik bir ba iindeki bu iki olgu birlikte
ele alnp zmlenmeyi gerektirir. Reel sosyalizmde nce
devleti hal edelim sonra sra topluma gelir denmesinin yol at
sonular ortadadr. Hibir ciddi toplumsal sorun bir tanesine
ncelik tannarak zmlenemez. Btnsellik iinde bakmak,
her soruna dieriyle ilikisi iinde anlam vermek, zme
giderken de ayn yntemle yaklam gstermek daha doru bir

yntemdir. Zihniyeti zmeden devleti, devleti zmeden aileyi,

kadn zmeden erkei zmek ne kadar eksikse, tersini
yapmadan zm peinde komak da o denli eksik kalacaktr.
4
Ortadou sorunsallnda tanmlanmas gereken baz temel
olgular daha vardr. Etnisite, ulus, vatan, iddet, snf, mlkiyet
ve ekonomi vb olgular kavramsal dzeyde tanmlanm
olmaktan uzaktr. Olgularn tanmlanma dzeyleri olarak
kavramlatrma hala ovenist ideolojik zrhlarndan arnarak
yaplamamaktadr. Ortadou kltrnde bu olgularn gerek
deeri bilimsel olarak ortaya konulmamaktadr. Ya dinsel
ideolojinin ya da ovenist milliyetiliin gzlkleriyle
baklmakta, kendilerine gre zmszlk ykl sonular
karlmaktadr. Toplumsallk gereinde etnisite, ulus, vatan,
iddet ve mlkiyet ekonominin deeri, yeri, arl nedir,
aralarndaki iliiler ne ifade etmektedir gibi sorular
sorulmamaktadr. Gereklik, ideolojik perspektife kurban
edilmektedir. Politika bundan da beter bir perspektifle daha
saldrgan ve bencil davranmaktadr. Rasyonel, adaletli ve
demokratik yaklama ans tannmamaktadr. Olgularn
ideolojik politik d bilimsel yaklamlarla aydnlatlmas sanki
tm oyunlarn bozacakm gibi bir hisse kaplmaktadr.
Ortadou'da gereklerin karanlkta braklmas nemli bir eitim
ve politika grevidir. Baarlmadan iktidar sanat icra edilemez.
Sihrin bozulmas effaflktan geer.
Yaklamlarmzda etnisiteye klan, kabile, airet ve kavim
topluluklar olduka arlk verdik. Douu, geliimi ve
dnmn dolayl da olsa gstermeye altk. Etnisite
Ortadou'da halen arln eskisi kadar olmasa da koruyan bir
gerekliktir. Krsal alanda daha gldr. Kentlerde yerini
tarikat vb cemaatlere brakmaktadr. Tam yurttalk ve
demokrasi yaanmadndan, herkesin hemen bir etnisite ve
cemaat aidiyeti vardr. Devletler aileler kadar etnisitenin dier
varlklarn da gzetirler. Airetlerin gcn hesaba katmadan
politikann baarl olmas zordur. Ne snflama ne de uluslama
iinde tam erimediinden toplumsal kargaay artrmaktadr.
Fakat tarihsel direni esi olarak soy kltrn tamalar
asndan nemlidir. Kuru bir retilik gereki ve yararl deildir.
Etnik balara zen gstermek ve doru zmleme gereini

etnisiteyi temel alan mikro milliyeti ve dar politikacla dme

eilimlerinden ayrmak nemlidir. lki ne kadar doru sonulara
gtrrse, ikincisi o denli yanl sonulara gtrebilir.
Ulus ve ulusuluk, Ortadou toplumunda zmden ok sorun
yan ar basan kavramlardr. Kapitalizmin dou aamas olan
merkantilizm ticari kapitalizm dneminde ulusal pazar ihtiyac,
eski dil snrlarndan nce ulus, sonra ulusuluk tretilerek
zmlenmek istendi. Ulus, mmet bir dine bal topluluk
anlaynn dil snrlarna ekilmi anlamn ifade eder. znde
sosyolojik olmaktan ok politik bir kavramdr. Politik amal
yaklalr. Daha salam snrlar altnda devlet olma talebini
karlar. Devletler iin ulus, etnik temelinden ziyade politik
temelinden tr nemlidir. Saf ulus araynda bile politik
gerekeler belirleyicidir. Tabii bu politikann altnda da pazar
sorunu belirleyicidir. Pazar ve politika ulusun rahmidir.
Sosyolojik olarak deeri etnisite kadar gl deildir. Etnisite en
gl sosyolojik olgulardan biridir. Kavim olarak etnisite ulus
gibidir. Kavmin ulustan fark, pazar ve politik deerinin henz
gelimemi olmasna dayanr. Ortadou'da ulustan ziyade
ulusulua daha ok sarlnr. Ulusuluk ya da milliyetilik
zayflayan dini balarn yerini tutmaktadr. Bir nevi sekler
dnyevi dindir. Devletin en temel meruiyet aracdr. Dine ve
milliyetilie dayanmadan devleti yrtmek zordur. Din zaten
devletin genidir. Milliyetilik de onun modern biimidir.
Ulus ve ulusuluun gnmz asndan toplumsal zm
deeri yoktur. Bilakis sorunlar ulus ve milliyeti rt altnda
gizleyerek zmlerini zorlatrr. Gemii yzyl bile bulmayan
bu olgu ve kavramlar da kendi gereklii iinde tanmlamak,
deerlendirmek nemlidir. Salt ulusulua ve ulusa dayal
politik ve ideolojik yaklamlar birok yanlla gtrebilir.
ovenizme varan ulusuluklarn 19 ve 20. yzyl savalarnda
oynadklar roller aktr. Ortadou'da, yine genelde tm
milliyetiliklerin, zelde Arap-srail milliyetiliinin politikada
kullanlmasnn ne tr kmazlara, kanl eylemlere ve byk
aclara gtrd gzler nndedir. Politikada ve ideolojik
faaliyetlerde milliyetilii hi kullanmamak, ulus olgusunu ise
toplumsal zmlere katk sunduu oranda baz almak
nemlidir. Aksi halde Avrupa'da olduu gibi Ortadou'da da
temeli zaten gl olan ideolojik artlandrmalardan tr
kaosu derinletirmekten teye sonu vermeyecektir.

Vatan kavram yerleim yeri olarak eskilere dayanmakla

birlikte, ulus-devletin dayand corafya olarak yenidir. Etnik
snrlardan ziyade siyasi snrlar esas alr. Ortadou'da,
Avrupa'da izildiinden farkl olarak, ulus snrlarn dil snrlar
deil, devletin dayand snrlar izer. Vatan bu durumda siyasi
bir olgu oluyor. Her devlet ada anlamda bir vatan demektir.
deolojik ve siyasi bir yaklamla vatann doru bir tanmn
yapamayz. Yine sadece dil snrlar da vatan tekil etmeye
yeterli deildir; kltrel bir kavram olarak deerlendirmek
geree biraz daha yakndr. Siyasal ulusuluu aan, ondan
daha eski halklarn uzun tarihleri boyunca yerlemi olduklar
corafya alanlarna vatan denilebilir. Her halk iin bir vatan
denildii gibi, i ie gemi halklarn ortak vatanlar da olabilir.
Ortadou'yu bir btn olarak aldmzda, Avrupa tarz snrlara
blmek byk zorluklar ortaya karr. Btnlk ve zgnlkler
olduka oturmutur. Ekonomik, sosyal balar nereye hangi
memleket denileceini belirlemitir. Zoraki siyasi blmeler,
tarihen yaratlm deerler kadar gl deildir. I. Dnya Sava
sonunda izilen siyasi snrlar vatan kavramnn arptlmasna,
daha dorusu gerek vatan sorunlarnn domasna yol amtr.
Ortadou'nun btnlkl siyasi gereklii bugnk siyasi
haritay gereki klmyor. Siyaset dinamii daha deiik
corafya alanlarnn btnln gerektiriyor. Mevcut durum
uluslararas atmay gerektiriyor, milliyetilii kkrtyor.
rnein Filistin-srail ve Irak Krdistan'. Ortadou imparatorluk
gelenei daha ok federalizme yakndr. lk imparatorluklardan
son Osmanl mparatorluu'na kadar blgedeki idari, siyasi ve
ekonomik yaplanma federatiftir. Geni zerk blgelere dayal
bir federasyon gnmz ABD'sine benziyor. Ortadou'nun vatan
konusundaki temel sorunu geleneksel federal konuma
gelmemekten ve gereksiz birok ulus-devlet arasnda gereki
olmayan paralanmadan ileri gelmektedir. Bu konum almadan
daha gereki vatan ve vatandalk anlayna ulamak zordur.
Toplum sistemlerinde snf olgusu sanldndan daha az
sosyolojik anlam tar. Toplumu derinden etkileyen balar,
ideolojik, siyasi, etnik ve dier cemaatsel niteliktedir. Snf
bilinli hareketlilik snrldr. Hiyerarik ve devleti toplumlarda
snflama zorunludur. Snf olgusu olumadan, hiyerari ve
devlet geliemez. Fakat hibir hiyerari ve devlet yaps da
kendisine altta dayanak yapt sosyal snf tarafndan yok

edilemez. Snflamayla devletleme birbirini zorunlu klar.

Aralarnda iddetli bir mcadele olabilir. Sonuta uzlama
kanlmazdr. Devlete hakim snfla mahkum snf diyalektik bir
ikilem tarlar. Devlet bu ikilem arasndaki stat, duru halidir.
Biri olmadan ayakta duramaz. Snf olmad m devlet de olmaz.
Snfsallkta srar devlette srardr. Ezilen snf vgs sonuta
bir biimde benimsedii devlet vgsne dnr. i snf
devleti kavram olarak yanltr. i snf devleti demek,
burjuvazimi kendim yaratyorum demektir. Sovyet deneyimi
bunun arpc kantdr. Snf mcadelesinin en doru biimi,
snflamay ideolojik ve pratik olarak yaamamaktr. Bunun da
ad zgr birey, etnik grup veya herhangi bir cemaat gibi
yaamaktr. Geriye devletten 'genel gvenlik ve kamusal yarar'
denilen toplumun ortak iradesiyle belirlenen bir koordinasyon
kurumu kalr.
Ortadou uygarlnda saf snflama Smer ve Msr
uygarlnn douunda en orijinal haliyle yaanr. Mitolojide
tanrsallk ve amurdanlk yaratmlar olarak anlam bulur. Bu
kkl bir ayrmdr. Tek tanrl dinlerde bu ayrm peygamberler
ehli 'ehlibeyt' ve mmet biimine dnmtr. Hz. Musa brani
kabileleri arasnda kendine yakn kabileye 'kahinlik' yetkisi
vererek, kendine zg bir snflamay balatmtr. Hz. sa,
daha ok yoksullarn kahin snfna kar bakaldrsn balatma
biiminde bir konuma sahiptir. Hristiyanlk da daha sonra Roma
mparatorluu'nun izleri zerinde bir snflamay yaamtr.
Kilisenin en st dzeyi dinsel devleti kurarken, altta halkn
arasnda kendine zg bir snflamay dini rt altnda
gelitirebilmitir. slamiyette snflama daha deiik
yaanmtr. deolojik derinlii olmayan, daha ok Bizans ve
Sasani devlet artklarndan halifeler araclyla islami devleti
olutururken, geni inananlar grubu olarak mmeti de bu
devletin temel dayana klmtr. mmet islami devletin iyice
inanm, tam itaate altrlm toplum kesimini ifade eder.
mmet rts gerek snflamay rtmekte, uzlatrmaktadr.
Tek tanrl dinlerin sosyal demokrat kimlii burada karmza
kmaktadr: Snf uzlatrmacl. Hz. sa aslnda radikal bir
snf devrimcisidir. Hristiyanlkta zellikle devletleme
dneminde Ariusuluk yoksullarn mthi snf direnmesini
temsil eder. Ayn eilim, islamiyette snni mezhep
devletleirken, alevi mezheplemesinin ayn zamanda

yoksullar, ezilen halk gruplarn temsil etmesi olgusunda

yaanr. Ortadou'da snflar plak yaplaryla ortaya kmazlar.
Hep etnik ve dini, mezhebi rtler giyinmi olarak karmza
karlar. Snflamay derin ideolojik, etnik, mezhebi rtler
iinde bulmak gerekir. Mcadeleleri de ayn zellikleri gsterir.
Etnik, dini, mezhebi ve herhangi bir cemaat ve fikir
mcadelesinde daima snfsal bir z vardr. Toplumsal olgu
zmlemesine yaklarken, bu gerei srekli gz nnde
tutmak gerekir. Gnmz Ortadou'sunda snfsallk rnein
Irak'ta devlet zerinde ekiirken, Arap alevi-ia ve snni
mezhepleriyle Krt etnisitesi ve dier aznlk cemaatleri
arasndaki iliki ve elikilerde yaanr. Snfsallk devletin ve
tebaa olarak halkn ideolojik, dinsel, etnik yapsnn
derinliklerinde yaanr. Bundan dolay Bat tarz ak snf
partileri fazla anlam tamaz. Snflamay asla gz ard
etmeden, ama kendine zg somutlamasn da gereki bir
biimde gzleyerek, fazla indirgemecilie, kaba snflk ii ve
kyl snf gibi anlayna dmeden zmlemek ve pratikler
gelitirmek daha sonu alcdr. Aksi halde gnmzde de
yaand gibi snfsallk olgusu zmszln derinlemesinde
bir ara olur.
Klasik komnist, sosyal demokrat ve ulusal kurtulu partileri
modern snf yaklamlar nedeniyle yenilmekten
kurtulamamlardr. ran'da, Irak'ta, Trkiye'de, Msr ve
Suriye'de komnist, sosyal demokrat ve radikal milliyeti
partilerin bir trl baarl olamamasnda, tersine nemli
abalarna karn iktidar mcadelesinde dini rty ustaca
kullanan ia, Mslman Kardeler, HAMAS, Hizbullah vb
akmlara yenik dmesinde bu kaba yaklamlarn belirgin rol
vardr.
Mlkiyet olgusu da toplumsal gelimenin snflama aamasnda
daha belirgin olmakla birlikte, toplumsal aidiyet ve kimlik
duygularnn derinliklerinde oluur. ki tr mlkiyeti ayrt etmek
yararl olabilir. Kolektif mlkiyet, esas olarak organik bir
topluluun yaamsall anlamnda ortaklaa gereksinim
duyduu her ey zerindeki tasarruf iradesi olarak
tanmlanabilir. Topluluun her bireyi bu ey zerinde ayn
hakka, tasarrufa kullanm iradesi sahiptir. Aslnda bu
niteliinden tr tam mlkiyet de denilmez. Kolektivizm zel
mlkiyetin inkar demektir. zel mlkiyet ise genel, kolektif

mlkiyet aleyhine birey ve bireyler grubunca artan tasarruf,

kullanm iradesi demektir. Ortadou uygarl, snflamay en
eski yaayan niteliinden tr, mlkiyeti de en eskiden
tanyan toplumu temsil eder. Devletleme kendi etrafnda hem
kolektif hem zel nitelii i ie yaayan bir mlkiyeti tesis
etmekle birlikte olumutur. Yani nce zel mlkiyet sahipleri,
sonra devleti ele geiri modeli deil, devletlemeyle i ie bir
kolektif zel mlkiyet dzeni olumutur. st tabaka ne kadar
devletlemise, o kadar mlkiyete sahip olmutur. Devlet
demek, hakim olduu snrlar kendisine mlk olarak ilan etmek
demektir. Devletin kendisi en byk mlkiyet ortakldr. zel
mlkiyet birimidir. Daha altta ve orta kesimlerde snrl bir zel
mlkiyet varlna izin gsterilir. O da sk sk msadere
edilmekten kurtulmaz. Bu adan zel mlkiyet fazla gelimez.
Devlet dndaki zel mlkiyetin fazla gvencesi yoktur. Bu
durum Bat'da olduu gibi neden zel mlkiyetin gelimediini
de izah eder. Devletin oluum tarz mlkiyetlemenin nasln da
belirleyen temel etkendir.
Bat devletinin batan zel mlk konumu gl olan aristokrat
burjuva kesimlerce snrlandrlmas, zel mlkiyet kurumunun
daha gl olumasna olanak sunmutur. zel mlkiyetin
devlet mlkiyetinden daha ok yaratc olduu Bat uygarlk
deneyiminde kantlanmtr.
Toplumun en derinliklerinde kolektif mlkiyet ise daha ok aile,
kabile, mezhep vb cemaat topluluklarnda yaanmaya devam
etmitir. Bu kolektif mlkiyet olgusuyla devletteki kolektif zel
mlkiyet olgusunu kartrmamak byk nem tar. En gerici,
asalak ve yaratclktan uzak mlkiyet tr devletteki
mlkiyettir. Ortadou'daki ekonomik geriliin en nemli bir
etkeni olarak devlet mlkiyetindeki arlkta grmek gerekir.
Adeta toplumsal bir ur gibi byyen devlet ve devlet mlkiyeti
dzeni topluma nefes aldrmaz. Zaten mlkiyet ve devletin
anlam ounlukla zdetir. Mlk-melik-malikiyetin i ielii bu
olguyu gsterir. Daha da kategorik genelleme yaparsak,
tanr=her eyin sahibi, tanr-kral devleti=her eyin sahibi tanrkral, tanr-kral=devlet kurumu, devlet kurumu=her eyin sahibi
devlet eklinde bir sonuca ulaabiliriz. Devlet ve mlkiyet
arasndaki bu iliki optimal dzeyde zlmedike, toplumsal
gelime ok zor olur. Salkl birey ve toplum ilikisini kknden

kstekleyen devlet ve el koyduu tasarruflar btn olarak

mlkiyettir.
Ekonomi kavram evrenseldir. Tm canllar aleminde
metabolizma olayndaki madde alveriinin dzenlenmesi
olarak en genel bir tanma kavuturulabilir. Cansz maddeden
canlandrc madde elde etmek ve bunu tketerek tekrar cansz
maddeye dntrmek ekonomik faaliyetin zdr. Toplumun
da oluum ve varln srdrmede bu faaliyetten yoksun
kalamayaca aktr. Fakat dier balantl gerek, canllk
olmadan da zihniyet, ruh olarak anlamlandrlr ekonomi
olmaz. Dolaysyla yalnz bir unsura arlk vererek zmlemek
yanl sonulara gtrr. Zihniyet ve ekonomiyi i ie ara
toplumsal gruplar, devlet ve aliledir, daha genel olarak siyasal
ve sosyal olgulardr zmlemek en doru yntemdir. Yalnz
bana ekonomi veya zihniyet analizleri fili kllarla tarif etme
hatasna gtrr. Zihniyet ne kadar retkense, ekonomik
etkisinin de o denli verimli olaca aktr. Neolitik devrimin
yaand M 6000-4000 yllarnda insan zihniyetinin en verimli
dnemlerinden birinin yaand Verimli Hilal denilen AmanosToros-Zagros i eteklerindeki tarihsel rnekten bellidir. Ege
kylarndaki ekonomik verimlilik Girit, Grek ve Roma uygarln
dourmutur. Balants dnsel, felsefi ve bilimsel
devrimlerdir. Rnesans zihniyeti byk Avrupa ekonomisini
dourmutur. Etkiler karlkl ve besleyicidir.
Ortadou uygarlndaki zihniyet geliiminin yol at ekonomik
alar belirgindir. Buna karn zihniyette meydana gelen olgular
dnyasndan kopma, metafizikte gittike fizikten kopma, ucu
belli olmayan tasarmlar, hayaller dnyasna dalma, ekonomik
olarak verimlilii dren en temel etkendir. Ortadou
metafizii, mitolojik, dinsel ve felsefi olgular dnyasndan
kopup ne kadar soyut kavramlarla uramsa, o denli
ekonomik gerilemeye yol amtr. lahiyattaki younlama,
zellikle doal dnyann doru tanmna gtrmeyen felsefeye
dmanlk eilimi, felsefi ve bilimsel dnceyi gelitirmeme,
ekonomide de daha derinliine bir zmszle, gelimemeye,
binlerce yl ncesinin neolitik yntemlerinde saplanp kalmaya
yol amtr. Rnesans, reformasyon ve aydnlanma tr
zihinsel bir gelime Ortadou'da yaanmadka, kalc, kurumsal
bir ekonomik gelime yaanamaz. ster devlet eliyle ister zel
bireyler yoluyla kalknmacln tutturulamamas, kitlelerin

muazzam sefalet ve isizliinin temelindeki bu gereklikte

yatar. Kaynaklar asndan ok zengin olan blge, kkl zihniyet
devrimini yaamadan ekonomi devrimini baaramaz. Dolaysyla
isizlik, yoksulluk gibi muazzam sorunlarn stesinden
gelinemez. Ortadou'da ekonomik zmn merkezine zihniyet
ve demokrasi devrimini almadan bir zm aramak sonu
vermeyecektir. Ortaya kacak gelimeler pansuman roln
oynamaktan teye gitmeyecektir. Ekonomi ile zihniyet ve
demokrasi arasndaki diyalektik ilikiyi esas almak, kalc
zmlere bu temelde gitmek en doru yntemdir.
Baz kavramlara aklk getirirken, devlet ve dinle balantl
hanedan ve tarikat olgularn da aydnlatmak nem tar.
Ortadou uygarlnda hanedan ve tarikatlarn roln
aydnlatmadan, tamamlayc bir tanmlamay yapmak eksiklik
tayacaktr.
Hanedanlk, aile ve devlet iinde ykselen, ieriinde etnik ve
mitolojik dinsel eler bulunan arpc bir olgudur. Aile ve
devletlerin ykseli ve klerinde bir hanedanlk her zaman
nemli rol oynamtr. Hanedansz devlet dnmek nadirdir.
Gnmzde bile bu kural byk lde geerlidir. Neden olarak
ataerkil aile yapsnn gcn gstermek mmkndr.
Ataerkillik devletin genidir. Dolaysyla en gl ataerkil aile
hanedan devletine ykselebilir. Hanedann kendisi devlet olur.
Hanedanlk yle bir kurumdur ki, binlerce yl tesine
gtrlebilir. Devlette ve toplumda ok kaln izleri vardr. Hakim
snf, etnik grup ve dinsel inancn adeta bilekesidir. Bir dier
avantaj, slale yoluyla uzun zamanlar etkilemesidir. Yine
hanedanlar aras evlilikler yoluyla mekansal yaylm iin de
elverilidir. Bu nitelikler neden devletin ncelikle hanedanlar
iinde kurulduunu da aklyor. Toplumsal gelimede olduu
kadar, devletsel gelimede de gl bir odak oluturmas,
hanedanlk kurumunu gz ard etmemeyi gerektirir. Ortadou
uygarl bir anlamda hanedanlar zerinde tanr. zellikle
devlet hanedanlar tarihte en ok iz brakan rneklerdir. Bat
uygarlnda daha ok devlet d hanedanlar arlk tarken,
Dou'da devletle balantl hanedanlarn parlakl sz
konusudur. Hanedanlk ayn zamanda bir okuldur; toplumsal
modeldir. nemli gelimeler hanedan okul veya modelinde
yaandktan sonra topluma tanr. Etnik gruplar, uluslar bile sk
sk hanedan adlar ile tannr. Baat rol oynamalar az grlen

olaylar deildir. En gl etnisiteler ve uluslar, ilerinden

kardklar hanedanlklarn gcyle ve adyla anlrlar. Emeviler,
Abbasiler, Eyyubiler, Seluklular ve Osmanllar, Barmekiler ayn
zamanda Arap, Trk, Krt ve Fars ulusu demektir.
Gnmzde zihniyet ve maddi ortamda halen varln srdren
hanedan gerekliine, ne inkarc ne ok yceltici yaklamak
gerekir. Toplumsal bir olgu olarak yaklam gsterip normal
demokratik toplumsal zemine ekmek en gereki yoldur.
Hanedanlk sevdasna dmemek kadar, toplumsal bir realite
olduunu bilerek zmleyici yaklamak nemlidir. Aksi halde
ciddi siyasi ve toplumsal sorunlara yol aabilir, krizleri
derinletirebilir. En son Irak'taki Saddam hanedanlk
hastalnn nasl korkun trajedilere yol atn gsterirsek,
konunun nemi daha iyi anlalr.
Tarikatlk da hanedanlk gibi olup, daha ok dinsel mezhepsel
alanda yaanr. Dinin genel ilkelerinin somut yerel ve zamansal
dnemlerine uygulanmasna dayanrlar. Dinin genel
rgtlenmesinin zayfl tarikat rgtlenmesi ile giderilir. Dinler
daha ok tarikat ve mezheplerle somut rgtsel g haline
gelirler. Dinin olduu her yerde mezhep ve tarikatlarn da
olmas doaldr. Tarikat, dinin daha youn ve rgtl
yaanmas olaydr. Byle olunca, tarikat ba ve rgtleyicilerin
kiilikleri nemli rol oynar. Nerede bir boluk varsa orada bir
tarikat trer. zellikle devletin tatmin etmedii kitleler tarikat
tipi rgtlere koarlar. Ailenin dar, devletin de ulalmaz olduu
koullarda, arada daha gl sosyal rgtlenmeler yoksa,
tarikat rgtlenmesi gl bir olaslktr. Mezhep rgtlenmesi
tarikatn daha geni ve geleneksellemi halidir. Devletten
korunmak ve ailelerin dar snrlarn amak iin yar gizli olma
gereini duyan birok tarikat vardr. Bazlar devlet gdml
olurken, bazlar iddetle kar karlar. Ortadou adeta
tarikatlar toplumudur. Etnisitenin zellikle ehirlerde tam yant
olamad, ailelerin dar kald, dier yandan devletin tek bana
kendini her ey sand tarihi dnemlerde devreye giren
tarikatlar nemli roller oynamlardr. Ortaada Batniler,
gizlenmi denen tarikatlar aslnda yoksullarn snf partileridir.
En mehurlarndan Hasan Sabbah'n Batini tarikat 1100-1250
hakim hanedan ve mezhep olan Seluklu sultan ve vezirlerine
kan kusturmutur. Hariciler, Fatmiler, Aleviler benzer gelenei

temsil ederler. Tarikatlar ve benzeri cemaatler Ortadou

toplumunun bir nevi sivil toplum kurululardr.
Tarikat olgusu sosyal bir boluktan kaynakland iin objektif
deerlendirmeyi gerektirir. Yar sosyal ve siyasi kurulular
olduklarndan, hem iktidar hem muhalefet asndan rolleri
nemlidir. Bilimsel gelimenin snrl olduu, demokrasi
anlaynn gelimedii dnem ve yerlerde bu tip rgtlenmeler
kanlmazdr. Bunlar amann yolu sosyal bilimi ve demokratik
mcadeleyi gelitirmektir. Gnmzde birok kar ilikisinin
irket gibi arac olan ve olduka yozlaan tarikatlarla
uramann doru yolu, halka bilim ve demokrasiyi
gtrmektir. Bunun iin en az tarikatlarn inanc kadar bilime
inanmak, deer vermek, demokrasi iin srekli, azimli, kararl
bir duru sergilemek gerei vardr. Kkeni yzyllarca ncesine
giden cemaati gruplar inkar etmeden, demokraside onlara da
yer olduunu bilerek demokratik yaklam gstermek
tutuculuu zmede etkili yntemdir.
Daha geni anlamda modern tarikatlar da diyebileceimiz sivil
toplum ve siyasi parti rgtlenmelerinin bazlar iin de benzer
yaklamlar gelitirilebilir. Aile, kabile, inan balar ile daha
genel ideolojik balarn i ie girdii koullarda, sivil toplum
olgusuna geni adan bakmak gnmzde nem
kazanmaktadr. Klasik sivil toplum unsurlar ile ada unsurlar
birletirmek daha verimli sonular verebilir. Gemie, gelenee
dayanmayan sivil toplum kurulular kk sorunu yaayabilirler.
Dolaysyla hzla kuruma tehlikesi vardr. Gelenekle iliki
kuramayan hibir ideolojik, siyasal, sosyal ve sanatsal hareketin
baar ans kalc olamaz; moda gibi ireti olmaktan
kurtulamaz. zellikle gelenei kmseyen solun
baarszlndan ders kararak, yeniden gelenekle ba kuran
geni yelpazeli bir sivil toplum ve demokratik siyasi hareketlilik
krizden kmada zmleyici, dolaysyla baarl olabilir.
5
Ortadou uygarlnda diktatrlk ve iddet: Devlet balamnda
ilenmesine ramen, iktidarn biim ve iddete ilikin
zmlenmesi daha derinlikli bir tanmlamay gerektirmektedir.
Genelde de devletin z her yerde ayndr. Art rn ve art
deer zerine kurulmu gelenei temsil eder. Biimlenmesi sz

konusu olunca byk deiiklikler gsterir. Bunda zaman ve

mekansal koullar rol oynar. Farkl dnem ve koullarda farkl
birok devlet biimleri doar. Fakat Dou-Bat ikileminde yine
de iki genel eilim gze arpar. Bat'da daha sk cumhuriyeti
ve demokratik biimlere rastlanrken, Dou'da temel biim
despotizmdir.
Cumhuriyet hem klasik kleci sistemde, hem de ortaan baz
site devletlerinde ve yenia Avrupa'snda daha sk grlr.
Cumhuriyetle despotizm arasndaki temel fark hukuk
alanndadr. Her iki biimde de kleci hakim tabakalar rol
oynasalar da, cumhuriyetilikte sk bir sosyal mcadele ile
belirlenmi kurallar geerlidir. Dinamik bir sosyal yap vardr.
Hukuklarnn ne olduunu bilirler. Gerektiinde hukuklarn
iddetle savunurlar. Cumhuriyet dinamik toplumu temsil eder.
Despotizmde ise tersi geerlidir. Bir kii keyfi eylemini tek
tarafl kural biiminde topluma dayatr. Aslnda monariden pek
fark yoktur. Fark monarinin belirlenmi hanedana dayal,
belirli kurallarla ilerinden kimi monark yapacaklarnn daha
geleneksel bir ifadeye kavumu olmasdr. Ynetim kurallar
gelenekseldir. Olaanstlk ara sra kaos durumlarnda ortaya
kar. O zaman ya yeni bir hanedan ya da eskisi kural
deitirerek hkmn icra etmeye devam eder. Despotizmin
kurallar ise kendinden menkuldr. Ska keyfi kurallar koyar,
deitirir. Ortadou'daki monarizm despotizme daha yakndr.
Fermanname znde despotik buyruklardr. Her ne kadar kanun
deerinde muamele grseler de, sosyal mcadelenin rn
olarak hukuk ile ilikisi yoktur.
Diktatrlk daha farkl bir biimdir; imparatorlarn nkoulu ya
da prototipidir. Siyasi elidin olaanst yetkilerle donattklar bir
veya birka kii tarafndan icra edilir. Despottan fark,
etrafndaki denetleyici gcn arlk tekil etmesidir. Diktatrn
hesap verecei bir evre her zaman olmutur. mparatorluk
kalc bir rejim olduu halde diktatrlk geicidir. Olaanst
durumlarda bavurulur. Ortadou'nun devlet biimlenii
despotizme ok yakn olmasna ramen, monari ve
imparatorlua da hayli yakndr. Denebilir ki despotizm,
monarizm ve imparatorluk Ortadou devlet reisinde
birlemitir. Bu gereklik kendini devletle zde sayan reisin ne
kadar etkili olduunu gsterir. Belki de en etkili ve youn irade
temsili Ortadou'nun devlet reisliinde yaanr. Devletin zyle

de ilikilidir. Gl ataerkillik, eyhlik, beylik, efendilik gelenei

devlet reisliinde birleerek azami bir g halinde yeniden
oluur. Dolaysyla Ortadou devletinde cumhuriyeti ve
demokratik biimler aramak istisna kabilinde bile ok zordur.
Devlet adeta zyle hareket eder gibidir. Biimi tek klarak
gcn kantlamak ister. Ayrca deimez devlet imajn, biimi
hi deitirmeden baki klmay siyasi yetkinlik, erdem sayar.
Tanrsal kral ve devlet anlaynn yzyllarca toplum hafzasna
kaznm olmas da cumhuriyetiliin gelimemesinde etkin rol
oynamtr. Tanr devletin iine kul insanlarn karmas
gelenee aykrdr. Tanrnn devletin iine karmak en byk
gnahtr. Kutsal kitaplarda ok youn ilenen "tanrnn iine
karmayn, tanrdan hesap sorulmaz, tanrya ortak komayn"
sylemi; aslnda "devlet reisinin iine karmayn, ondan hesap
sormayn, yetkilerine ortak olmayn" demenin dinsel ifadesidir.
ddia edilir ki, Kutsal Kitap znde brani kabilesinden bir
hkmdarlk karmak zerine gelitirilmitir. Bu, doruluk pay
olan bir grtr. Hz. Musa'nn Msr prensliinden geldii bile
sylenir. Kendi hkmranlk tasarmn Tevrat'la aklamas
anlalrdr. Yine Hz. sa'nn kendisi "Sion'un Kz" dedii
Kuds'n hkmranln ele geirmeye abalarken yakaland,
tutukland. Daha ak anlatm Kuran'da vardr. Hz.
Muhammed'in en youn iledii "tanry irk komayn, tanr
iine karmayn, tanr hepimizden hesap sorar, kimseye hesap
vermez" mealindeki snnet ve ayetleri, bilerek veya bilmeyerek
ortaan sultanlk, padiahlk, emirlik gibi devlet reisliinin
nn amtr. Kuran bu ynyle bir devlet bildirgesidir. Hem
de olaanst bir ngr ile sanki daha sonraki yzyllar
ynetecekmi gibi bir ynetim tasarm belirlemekte ve
bildirmektedir. Kuran'n siyaset teorisi temelinde zmlenmesi
hayli retici sonular verebilir. Tabii mmetin allaha ballkla
devlete ballk arasndaki konumu ok daha ak ve reticidir.
Tm ortaan hem islam, hem hristiyan ve in, Hint gibi
Uzakdou din bildirgeleri, doacak yeni devletin n aklamalar
gibidir. Tanr adna mutulanan, haber verilen ortaa
devletinin dou ve geliim yksdr.
Gnmz Ortadou'sunda devleti despotik karakterden
uzaklatrmak, baarlmas gereken ok zor bir grevdir. Ortada
cumhuriyet denen baz devletler var ise de, bunlarn despotik
niteliklerini atklarn sylemek zordur. Cumhuriyetilik snflar

aras konsenss gerektirir. Tarihte hibir Ortadou lkesinde

toplumsal konsenssle belirlenmi bir anayasal devlet veya
cumhuriyet yoktur. leri veya geri konumlarna bakmakszn,
tek kii iradesine dayal rejimler olduklarndan cumhuriyetle
badamazlar. Cumhuriyette bir kiinin deil denk kuvvette
birok kiinin irade uyumas, uzlamas esastr. Bunda
toplumsal snflarn zayfl, siyasi irade gelitiremeyileri,
geleneksel devlet kulluu, cumhuriyeti gelenek yokluu nemli
yer tutup rol oynar. simleri ne olursa olsun, tm Ortadou
devletlerinde aralarnda derece fark bulunsa da, devletin
despotik niteliini amadn belirtmek ve bilmek, verilecek
demokratik siyaset ve cumhuriyetilik mcadelesi asndan
byk nem tar.
Ortadou uygarlnda iddet kltrn zmlemek daha da
byk nem tar. Denilebilir ki, Ortadou toplumunda iddetin
girmedii ve belirlemedii tek bir gzenek, kurum yok gibidir.
Genel olarak da siyasal, toplumsal, hatta ekonomik
yaplanmada iddetin belirleyici rol oynad bir gr olarak
ileri srlr. ktidar ve iddetin ikiz karde olduklar belirtilir.
Ama hibir yerde Ortadou toplumunun hem alt hem
styapsnda oynad rol kadar belirgin deildir. iddetin
etkisinde kalmadan biimlenmi bir kuruma zor rastlanr.
iddeti tanmlarken, biyolojik ve hatta doasal tezlere
bavurmay anlamsz buluyorum. iddetin toplumsal kkeni
aktr. Artrn ve artdeere dayal snflama ve devlet
iktidaryla balar da aktr. Bu hususlar sosyal bilimde genel
kabul grm grler olarak paylalabilir.
iddete ilikin nem tayan, konu hakknda ok az belirleme
yaplmasdr. ktidarla tanm toplumlarda iddetin pay
belirgin olduu halde sanki nemsiz, istisnai bir olguymu gibi
ele alnr. iddetin en younlam ifadesi olarak savalarn
hibir hayvan toplumunda bile gzlemlenmeyen bir vahet
olduu belirtilmez. Hep neden gerekli olduuna dair gerekeler
uydurulur. Savan tek gerekesi, zorunlu nefsi savunma,
varln koruma ve zgr klma dnda toplumsal birikim
deerlerine el koyma, talan etme, egemen olma ve srekli
devlet iktidar olmayla topluma hkmetme ve karlarna gre
ona biim vermedir. Cevap bu kadar yaln ve anlalr olduu
halde, bin dereden su getirircesine rtbas edici yaklamlar

eksik ve yanl tanmlamalarla gizlenmeye allr. Hibir olgu

iktidar ve iddetin gerek kaynaklar kadar yanl gsterilmemi
ve gizlenmemitir. Mitoloji, din, felsefe ve en son szde sosyal
bilimin de en ok arptt ve gizledii olgu, iddetin en insanlk
d, ama tahakkmc ve smrc sosyal asalaklarn en vahi
eylemi olduudur.
Genel iin doru olan bu tanmlama, Ortadou toplumsal
gereklii iin daha da dorudur. "Dayak cennetten
egemenlerin adas kmadr," "iddet baldan tatldr" gibi
deyimler kaynan iyi izah eder. Toplumun arpk ve nefessiz
kalmasnda iddetin pay belirleyicidir. Tm hiyerarik ve
devletli toplum sistemlerinde iddete dayanlarak statler
oluturulmu, kurumlar zrhla korunmutur. iddetin
sarmalamad hibir kurumun yaama ans yoktur.
Bu koullarda zgr toplum veya sivillemenin geliemeyecei
aktr. Fikirler bile ancak iddet szgecinden getikten sonra
kabul grr. Bylesi ortamda yaratc dnce olumaz. Kabul
grm basmakalp szlerle dnya ileri yrtlr. Bata devlet
ve aile olmak zere, reisleri glerinin otorite ve iddetlerine
bal olduunu iyi bilirler. "Aleme nizamat verelim" derken
kastedilen ara, zordur. Toplumun tm gzeneklerine etkisi
szdrlan iddet anlam gcne fazla yer brakmaz. Dolaysyla
toplumsal kurumlar eklen varolur. Anlama yer braklmad
iin yaratclktan uzak, ancak dtan drtlmeyle kmldanacak
haldeki kurumlarla oluan bir toplumdan zgr gelime
beklenemeyecei aktr.
Toplumun iddetle beslenme gelenei en alt birim olarak ailede
daha da nefes aldrmaz dzeydedir. zellikle kadn zerinde
grnmez bir sava halidir. iddetten titremeyen tek bir kadn
hcresi yok gibidir. ocuklarn durumu da ayndr. Temel eitim
yntemi iddettir. iddetle terbiye edilmi ocuktan,
bydkten sonra aynsnn beklenecei aktr. iddete dayal
egemenlikten gurur duyulur, haz salanr. ktidar ve iddete
dayal gllk duygusunun en tehlikeli toplumsal hastalk
olarak deerlendirilmesi gerekirken, en yce ve keyifli
duygunun kendisi olarak ilan edilir. Lanetlenmesi gereken bir
olgu, en ok yceltilen bir erdem olarak sunulur.

Gnmzde de istisnasz tm Ortadou toplumunun kurumlar

iddetsiz dnlemezler. Devlet iddetinden aile ii iddete,
devrimci rgt iddetinden faist, dinci, milliyeti iddete kadar
her trl temel problem zme arac olarak devreye sokulur.
Diyalog, laf ebelii olarak anlalr. Sz gcne pek anlam
verilmez. Halbuki Bat uygarlnn stnln salayan tersi
konumudur. nce sz, sonuna kadar anlaml diyalog olduu,
are kalmad m ancak iddet yntem haline getirildii iin
baar anslar yksek olmutur. Bat Dou'ya nazaran kendi
iddetini zm ve dersini karmtr. AB bu konuda hayli
zeletirisel ve dikkatlidir. ABD aslnda iddeti kullanrken son
derece zmseldir. Rasgele kullanmaz. Baarlarn yine
zmleme gcne borlu olduu gibi, baarszlklarnn da
yanl zmlemeden kaynaklandn iyi bilir. Derslerini iyi
almtr.
Ortadou toplumunu iddetten arndrmak ok kapsaml ve
eitimle olduka balantl bir sorundur. Anlam gcne
gvenmek, iddeti ancak zorunlu ve sonu alc koullarda
uygulamak baarl olmak iin esastr. Sadece sava, devrim ve
kardevrim iddeti deil, her alana ilikin iddetin kapsamn
doru deerlendirmek, ona kar karken doru ve sonu alc
kar iddeti hazrlamak, uygulamak byk ustalk ister.
Binlerce yllk iddet gelenei ile kavrulmu bir toplumu adeta
yeniden diriltirken, ok zorunlu ebelik rol dnda iddete
gvenmemek; anlam, diyalog ve rgtlenme gcne daha ok
yer vermek kaostan kta zmleyici yntem olarak
dnlmeli ve uygulanmaldr.
B- Ortadou'da gncel durum ve olas gelimeler
Toplumsal gelenekle gncellik arasndaki ilikinin doru
tanmlanmas sosyal bilimlerde halen ciddi bir sorundur. Gncel
yaanan olguyu, olay ve sreleri gelenee balamadan ne
kadar tanyabiliriz? Gelenek gncellik zerinde ne kadar
etkilidir? Toplumun kendisi hangi ller iinde gelenek ve
gncellii bir arada ve nasl yaayabilir? Bu sorulara yant
vermeden, gncel durum ve olas gelimeler hakknda gereki
deerlendirmeler yapmak gtr. Bu durumda yaplanlar eksik
ve yanllklarla dolu olacaktr. Yntem olarak srekli tarih ve
gnceli birbirine balamaya almamz bu nedenledir. Bir kez
daha kanm dile getirirsem, gelenein byk oranda ifreli de

olsa gncelin iinde gml olduudur. Gncel an ve koullar

sanldndan ok az geleneksel veriyi deiime uratmaktadr.
Ama olgular dnyasnda bunu anlamak iin birka kodlu ifreleri
zmek gerekir. Youn tarihsel tanmlamalar yapmamn nedeni,
bu gncel rtk ifreleri zmek iindir.
Bir rnekle daha iyi izah edebilirim. Herkesin 20. yzylla
ideolojik siyasi olarak ilgilenen herkesin tand Lenin'in
devrimci drstlnden herhalde phe edilemez. Lenin hem
teorik hem pratik iktidarla ilgilendiinde, ondaki ifreyi
zdn sanmyorum. zemedii iin de kurduu sistemle
en ok kendi amalarn tasfiye etti, boa kard. ifreleri doru
zememenin nemi buradadr. ktidar hakknda gnmz
devrimcilerinden katbekat daha doru tanmlama yapan,
saymakta gl ekeceimiz bilgeler var. Belki iktidar
ykmamlardr, ama kendilerini kirletmemilerdir de. Bunlar
nemsiz sayabilir miyiz? Lenin'in kulland arlk Rusya'sndan
kalma iktidar bloklaryla ina edilen sosyalizm ancak yetmi yl
dayand. O da kart olduu sisteme tarihi hizmetlerde
bulunduktan sonra sradan rakip bir iktidar olan Saddam
kadar direnmeden zld. Sz ve ama birlii iinde olduu
bir dnyaya haber bile vermeden, adeta ihanet ederek. Bence
leninist sistemi ucu buca olmayan eletirilere bomak yerine,
sadece 'iktidarn ok kodlu ifresini' zemediini belirterek
deerlendirmek en dorusudur.
Gnmzn zerinde altmz, zellikle nitel srama
sreleri olarak tanmlanan, tm devrimci olgu, olay ve
srelerin gelenekten kaynaklanan katl ifrelerini zmeden;
doru, arzulanan, amaca uygun gelimeler yaratma inanc
olduka yanltcdr. Tm endiem, ok eksikli ve yanllklarla
dolu da olsa, yaptm tarihsel toplumsal tanmlamalar olmadan
gnmzn doru tanmlanamayacadr. Konunun ne kadar
nemli olduunu gsteren, Ortadou'nun gemi ve zellikle
gnmzde yaad facia, dehet dolu yaamdr. Bu yaamn
en son teknoloji kullanlsa da, envai trl iddet yntemleriyle
zmlenememesi kadar, ekonomik, mali, siyasi, eitsel
abalarla da vahetten daha beter durumdan kurtulamad
hemfikir olunan bir gerektir. Ama mutlaka ivedi baz
zmleyici abalar sergilemek gerektii de gayet aktr. Bu
nedenle gelenei, ana kavramlar kapsamnda ne kadar
eletiriye ak da olsa zme abam nemlidir. Onsuz gncel

abalarn anlaml olamayacana, baarl sonu

veremeyeceine dair derin kanlar tamaktaym.
Tam bu noktadan Ortadou'yu, tm bakentlerini gz nne
getirdiimde, Ahdi Atik'deki Babil lanetlemesi aklma geliyor.
Yine hristiyanln Roma, Smerli ozanlarn Agade
lanetlenmesini artryor. Badat'n, Kuds'n, Mekke'nin,
Ankara'nn, stanbul'un, Kabil'in, Tahran ve Kahire'nin,
slamabad'n ada Babiller olmad iddia edilebilir mi? Hangi
halklar, arkasndaki byk kltre ramen bu denli ayak alt,
aresiz ve aalk durumda yaayabilir? Hibir sava ve iktidar
olma sanat kitabnda yeri olmayan anlay ve yntemlerle
halklar nasl bu duruma drlebilir? Afrikal yamyamlarn
yntemlerinde bir anlam bulmak mmkndr. Ama ayn anlam
halklarn fiziki ve anlamsal imhaya tabi tutulduu Ortadou'nun
despotik canavarlarnda bulamayz. ldrmenin Ortadou'daki
ekli kadar alaka, haince ve lsz kendilerine gre ok
ustaca uyguland baka bir corafya bulmak zordur.
Bir yntem sorunundan daha bahsetmeliyim. Batl ada
rahipler edebiyat, felsefe, bilim, eitli sanat dallarnda
alanlar bir olgunun, olay ve srecin btnselliini
paralayarak incelerler. Kadavra konumuna indirgenmeden
inceleme ve aratrmann mmkn olmadna inanrlar. Bu
bana hep Smer rahiplerinin gkteki yldz hareketlerinden
insann kaderini zme yntemini hatrlatr. Birisi ne kadar
bilimsel, dieri ne kadar mitolojik olsa da, bence sonu ayndr.
Hatta ada rahiplerimizin daha aalk olduu kansndaym.
Madem o kadar kl krk yarmay biliyorsun, neden tm yzyllar
katbekat aan 20. yzyl fiziki ve anlamsal imhasna doru bir
anlam vermiyorsun? Neden sonu alc bir zm sunmuyorsun?
Btnl iinde baklmayan hibir olgu, olay ve sre doru
tanmlanamaz. Snrsz paralara ayrarak zmleme, gerei
byk oranda gzden karr; retmez, salkl renmeyi
engeller. nsanln oluum tarz, zn deitirmeden
srdrme durumundadr.
Bat kapitalist sistemi fazlasyla paralama ve deitirme
yntemiyle oluum tarzn bozmutur. Sistemin bir kriz toplumu
olmas bu nedenledir. Sanat, felsefe, bilim insann zihniyet
durumunu belirler. Zihniyet veya ruhsallk paralanamaz.
Paralanma ldrr. Bat'da insann bu tarz ldrlmesi

egemendir ve tm dnyaya da yaydrlmaktadr. nsan

bilgeliinin en nemli yn bu btnl temsil etmesidir.
Peygamberlik daha kutsallk kazanm bilgeliktir. Zorluklar
btnsel yaklam glerinden gelir. Bilim, felsefe ve sanat
zmsememi her toplumsal kurum ve temsili oluum gereini
tahrip eder. Sonu olarak her tr sapklk, btnsel anlayn
verilmemesinden kaynaklanr. En tehlikeli cehalet; olgu, olay ve
srelere tekli zihniyetle daha dorusu paralanm zihniyetle
bakmaktr. nk gerei katleder. an, sistemin hastal
budur. rnein en ok bilimsel niteliklere gre bak, cehaletin
en sinsi bir biimi olarak grlmelidir. Ruhsall olmayan,
duygusal zekasn yitirmi bir bilimcilik ki, bilimcilik ayn
zamanda kontrolsz analitik zekadr her tr tehlikeye aktr.
Bir nevi sylem kanseridir.
Sorun ok bilmek deildir; bilmeye gre yaamaktr. Bilmeyi
tm boyutlaryla bilim, felsefe, sanat btnsellik iinde
toplumun zihniyet hali olarak srdrmek, toplumsal varoluun
zdr. amzn ykt gereklik budur. Bilim bu nedenle
muazzam ykcdr. rnein nkleer ykclk bir gerein
sembolik ifadesidir. nsann kendisine kar atom bombasn
gerekletirmek yamyamlktan daha az vahi eylem deildir. Bu
paralanmay nlemek ve btnsellii salamakla grevli olmas
gereken sosyal bilimin kendisi de daha da paralanarak
tehlikenin asl kayna haline geliyor. Sonu dnya apnda,
blgesel, yerel saysz savalar, milliyetilik, faistlik, her tr
iddettir. Savunmamda bu nedenle dini, mitolojik, felsefi,
bilimsel ve olduka edebiyatla i ie armonik zihniyeti esas
aldm. Halklarn, insann zne ilikin bir savunma ancak bu
temelde gelitirilebilir. Bir savunmann gc, kendine yklenen
uygarlk paradigmasna kar zmleyiciliine ve dayanma
gcne baldr.
1
Ortadou'nun kk gemie dayanan kaotik durumu bir
gerektir. Binlerce yllk uygarlk kkenleri ile son 200 yllk
Avrupa uygarlnn kurduu ikilem arasnda zm deil
krdm retmektir. Avrupa uygarl tm jeokltrlerde
yaanabilir sistemler gelitirirken, Ortadou jeokltrnde
baarl olamamaktadr. Sorun blgesel olmaktan uzaktr. ok
eletirilse de, Huntington'un Uygarlk atmas sylemi baz

ynleri ile gerekidir. Uygarlk atmas vardr. Fakat bu, islam

ve Bat uygarlk atmas deildir. Olay daha derin ve
kapsamldr. slam ortadan kaldrlrsa bile, atmann temeli
varolmaya devam edecektir. zellikle Irak'ta Pandora'nn
Kutusu'ndan kan tm ktlkler derinde bir eylerin yattn
gstermektedir. Dikkatli bir analizci Irak bataklnda ya tarihsel
zm ya hi gibi bir sonutan tutalm, her nevi ada, tarihsel
toplumsal figrlerin zm adna sahneye ktn kavramakta
glk ekmeyecektir. atan taraflar karikatrize edildii gibi
Saddam ve Bush deildir; i ie gemi ok saydaki sistemdir.
Neolitik alardan beri oluagelen sistemler etnik, dini,
cinsiyeti renkleriyle ABD nderliindeki kaos imparatorluunda
kendilerine yer veya k yapmaya abalamaktadr.
Askeri savalarda denge salamak anlalrdr. Uygarlk
savalarnda ise dengelerin tespiti bile gtr. atmann
ierii karmaktr. Askeri silahlarn kullanm pay snrldr. Asl
belirleyici etkenler zihniyet, siyasi ve sosyal dokularnda yaar.
Sonu yzyllar da alabilir. zmler restorasyonlardan tutalm
radikal deiimlere kadar farkl olabilir. ki sistemin kar
karya gelmesindeki zaman faktr de dikkate alnmaldr.
Ortadou son islamik uygarlkla dirense de, bu sembolik
olmaktan teye gitmez. slamiyet azami retimini 8.-12.
yzyllarnda vermitir. Gerisi kabuktur. Gemi isim deerinden
teye etkisi olamaz. Reforme edilemeyecek kadar zaman
ddr. Son otuz yldaki dirilii yapaydr. Bat uygarl
ortamndaki bu diriliin kendisi Bat sayesindedir. Bir zgnl
yoktur. slamiyet adna kar k, balangta yenilgiyi kabul
editir. Avrupa uygarlnn daha z yaratmlar da yapay
olmaktan teye gidememektedir. Siyaset, sosyalite ve
ekonomik katklar zmleyicilikten ok tkaycdr. srail tarz
giri yaplacak mekan yoktur. Afrika tarz da olamaz. Afrika
kltr kendi arasnda bouabilir, ama Avrupa'y sadece
zmsemeye alabilir. atmasnn anlaml bir yan veya
baars ok snrl olur. in, Hint, Japonya gibi Pasifik alanlar
sistemi yetkince aktararak sonu alabilirler. Kltrleri direnmeyi
deil uyumu daha anlaml ve baarl yapyor. Latin Amerika'nn
kltrel yaps be yz yldr sistemle yaadndan,
srdrlebilir bir yaam zor da olsa biraz da yaratc klarak
baarabilir. Ortadou kltr hibirine benzemiyor.
Rejimlerinden tutun bireyselliklerine kadar, zihniyetlerinden
ekonomik yaplarna kadar srdrlemezlik, kaos gndemdedir.

Ortadou zihniyeti gnmzde tam bir kemekelii

yaamaktadr. Bat tarz zihniyet devriminden ok uzaktr.
Rnesans, reformasyon ve aydnlanmay kendi zgl
koullarnda yaamaya ihtiya bile duymuyor. Fakat bunlarn
pratik rnlerinin en son modalarn kullanmaktan ekinmiyor.
Szde kendine ait sand zihniyetin tarihsel kkeni ve
geliiminden pek anlad bir ey yoktur. Tarih yorumu her grup
iin kuru bir vnmeden te bir anlam tamaz. Zihniyet
cemaatleri iin tarih kendilerini vme, kartlarn dman
sanmadr. tekisi, nc taraf yoktur. Ne kadar objektif, ne
kadar sbjektif yorumlu olduunu aklna bile getirmez. Zihniyet
kalplar arasnda sentez olmad gibi, tez antitez ikileminde
dnme alkanl da gelimemitir. Paradigmas ak ve karaya
yakndr. Rnesans ve hatta neolitik alarn canl, cokulu
doas yerine karamsar, umut vermeyen, bitik bir doa gr
vardr. Topluma baknda topya yoksunluu kadar gelenein
muhteem mitolojik, dini, bilgece unsurlarn da yitirmitir. Ne
nne, ne arkasna umut ve heyecan dolu yaklamaktadr.
Bunlar olmaynca da yaratclk olmaz. Zihniyetin bilimsel, felsefi
ve sanatsal rnleri kurumutur. Fazla bir iddias da
kalmamtr. Delirmekten daha beter bir ruhsal atmosfer hi
eksik deildir. Gemiten gurur, gelecekten umut oktan yitip
gitmitir. Yaama anlam vermekten uzaktr, hibir yaam
etkinliinde iddial deildir. Anlamak istei snktr. Tm
gcyle yklendii husus, gn kurtarmaktr. En kapsaml
toplumsal olannda bile basit bir ahbap avuluktan teye
yetenek gelimemitir. Tm rgtl, particilii derin bir
benmerkezcilie dayanr. Bunun iin ok sinsi ve deer
katliamcsdr. Sembolik bir ailecilik son snadr. Anlam
oktan bitmi bir ailecilik belki de en gerici yaam alanlarnn
banda gelmektedir. Derin bir insan sevgisi, hmanizmas
yoktur. nsan tanm yoktur ki sevsin. En byk ulususunda
bile menfaatle sk dokunmu bir karclk vardr. zcesi
Ortadou'nun tarihsel zihniyet dnyalarndan geriye byk bir
unutkanlk, cahilce sahipleni, yaratmdan tmyle yoksun,
hayal bile diyemeyeceimiz illzyonlar kalmtr. Avrupa ve
Uzakdou zihniyetini kazanmay ise gururuna yediremez. Buna
gc de yetmez.
Daha da gelitirebileceimiz bu zihniyet tanmlamalar hangi
olgu, olay ve srece yanstlrsa yanstlsn, aydnlatc ve
zmleyici bir sonu ortaya karmaz. Tkanma zihniyettedir.

Din, milliyetilik, sosyalizm gibi zihniyet kalplar da bu

zihniyetle birleince, gerek niteliini yitirerek en zmsz
aralara dnrler. Zihniyetteki bu durum hibir sorunda
zmleyici olamyor. Doas gerei dier zihniyetlerle sentez
kabiliyeti de olmaynca, tm zm paketleri daha almadan
anlamn yitiriyor. Ne almasn ne vermesini anlamlca yapyor.
Bir dnemlerin Avrupa'sndaki 'Delilie Methiye'ye bile konu
olabilecek bir zihniyet bulunamyor. Leyla ile Mecnun
zihniyetinde bile hi olmazsa kr bir ak vard. imdilerde kr
bile olsa bir aktan da eser kalmamtr. Sonu nihilizmdir,
intiharclktr. nsan varoluunun anlam yitimindeki en son
durak. tesi her tr lgnlktr. Oluyor da. Afganistan'dan Fas'a
kadar olan corafyadaki lgnlklar dnyann baka neresinde
ve ne kadar sreyle grlebilir? Ortadaki durumu dar anlamda
ekonomi, siyaset, askerlik gibi kavramlarla izah etmek yetersiz
kalacaktr. Hastalk zihniyettedir. Ancak gl bir anlam
savan vermek gerekir. Ortadou tarihinde rneine ok
rastlanan ada bir Mevlanaclk, Manicilik, Iklk ihtiyac
vardr. Burada bile sahte tarikatlk o kadar zihniyet hastasdr
ki, almadan tarihin hibir saygn deeri g veremez
durumdadr. an dier zihniyetleri ise, kendileri nemli bir
bunalmdan geerken ne kadar katk sunabilirler? Tam da bu
nedenlerle zihniyet savann anlam ve nemini bilerek aba
harcamak temel gncel grevlerdendir.
Ak ki baarl bir zihniyet aydnlanmas tarihin zl genel
kavray kadar, ada bilim ve felsefenin ufkunu yakalamay
da nkoul sayar. Bat bilim ve felsefesini zmsemeden, tarihle
buluturup sentez oluturma imkan yoktur. Bu i yle
islamclkla, Budaclkla yryecek bir i deildir. Savunmamda
taslak niteliinde de olsa Bat zihniyeti ile krce olmayan bir
atma vardr. ok zl ve drst ulamaya alyorum. Benim
iin Bat zihniyeti ile tatmin olmak mmkn grnmemektedir.
ok byk moral zaaflar var. Ama olaanst bilimsel bilgi
derinlii var. En kskandm taraf bunu baarma yetenekleridir.
Bu yzden sayg duyuyorum. Bununla birlikte ok byk bir
hastaln veya noksanln bu alandan kaynaklandna
eminim. Moral, etik olarak ada bir rahip olmaktan te bir
deerleri olmad kansndaym. Bu zaaflarn giderebileceklerini
sanmyorum. Doay ve toplumu adeta yercesine bu kadar
amansz yaklamak rknt veriyor. Bilmek kadar bir etik
deeri de yaratmalydlar. Sistemi etiksiz brakmak nasl

vicdanlarna, aydn zihinlerine sd? Kim, ne onlar etkisiz kld?

Belki de oktan iktidar onlar satn almtr. Bilim snf,
iilerden daha kt patronajdr, bamldr. Umutsuzluumun
nedeni budur. Halbuki Rnesansta ne yaman direniiydiler.
Giordano Bruno'yu ne kadar gncelletirebiliriz? Yine Sokrates'i
seslendirebilir miyiz? Hi kimse bu byk zihniyetlerin yitik
olduunu iddia edemez. Etmemesi ve yaatlmas gerekir.
Mevlana, Hallac Mansur, Mani, Shreverdi gibilerinin de
canlandrlmas gerekir. Peygamberce olann ruhunu, zn de
adalatrmak gerekir. Onlarn bir anlamda lmediklerini
bilerek ve gerek temsillerini yaparak yaamak gerekir. Bu
halkalar gerekli gncel zihniyete bizi yaknlatrabilir. amzn
soy deerlerini ayrt edebilirim. Fakat kt yenilenleri
canlandrmak pek yaratc etki brakmayacaktr.
Bir halk, Krt halkn, onun ahsnda tm Ortadou haklarn
savunmak gerektiinde, en byk gcn yeni veya dntrc
g olduunun farkndaym. u veya bu politik gce snmann
zmszl olduu gibi srdreceini ok iyi anlyorum. Bu
anlamda her yardmn zaaf besleyebileceinin, g
vermeyeceinin de farkndaym. Hibir kurtarc melee
snmadka belki zihni gelitirebilirsin. Yalnzlklar, eer ba
edebilirsen, an bile ihtiyac olan zihniyete gtrebilir. Tm
dnya sistemi Ortadou zemininde stme yklendi. Bilerek
veya kendiliinden olmas hi nemli deil. Ama eer NATO
sistemin en byk askeri gc ise, ABD, ngiltere ve srail ile en
hilekar Yunanl bizzat benim byk ve korkun klnmas iin ok
nedeni olan byk yalnzla sokulmama bilerek katlmlarsa,
yapmam gereken zihin ve moral savan en bydr. Onlar
bile kendilerine getirebilecek bir sava, Ortadou'da balatlm
gerek savan sonunu baar ile getirebilir.
Ortadou'da devlet iktidar zihniyetin de nn kapatan,
toplumun almna sivil inisiyatif tanmayan karakteriyle tam bir
engel konumundadr. Tarihsel tanm bugn de
aydnlatmaktadr. Despotik karakterini milliyetilik,
cumhuriyetilik, sosyalistlik gibi ada cilalarla rtmeye alsa
da pek deimemitir. Son iki yz yldaki duruu zgcnden
tr deildir. Bat'nn kendi iindeki ekimesi bunda temel rol
oynar. Yirminci yzylda ise, Sovyet ve faizm denemelerinde
oynad denge hesaplar ile varln srdrmtr. Aslnda
dnyadaki temel iktidar bloklar ile en krlgan dengeleri

yaamaktadr. Asi veya serseri devlet tabiri bu konumundan

ileri gelmektedir. Sovyet zlnden sonra krlganlk yerini
okyanusta yzen buz bloklarna benzeyen sallantl iktidar,
hkmet bloklarna brakmtr. Bu konumlar ile tehlikelidirler.
Savalarda yenen ve yenilen taraflar yeni bir dengede zm
bulabilirler. Ortadou iktidar zme kapal durmay temel
iktidar sanat saymaktadr. Belki de en despotik kar adna
bunu yapyor. Ama adna 'yce ulusal kar,' 'devlet ve vatann
birlii ve btnl,' 'toplumun esenlii' diyerek etkili bir
kamuflaj gerekletirmektedir. Halk en aresiz, lke harabe
halinde, ulus ve toplum esenlikten uzak olmu, hi umurlarnda
deildir. Siyasetin en etkili yntemi demagojidir. Demokrasi
adna poplizmin en ince yntemleri gelitirilmitir. Devletin
gerek uralarn en byk yalanlarla rtme, politika sanatnn
ustal sanlmaktadr. Halk futbol topu gibi bir odaktan
dierine savurma etkili ynetim olarak bellenmektedir.
Siyaset toplumun hayati sorunlarn zme sanat olduu halde,
gncel Ortadou gereinde en ustaca tkama gereine
dntrlmtr. Tutucu siyaset deerinde bile deildir.
Faizm kendi koullarnda zm olarak gelir. Ortadou'da
faizm olmaktan te, daha arkaik biimler sz konusudur.
Talihsizlik uradadr ki, tam yklacakken, yklmas
gerekiyorken, denge hesaplar bo yere mrn iki yz yldr
uzatt. Buna bir de modern askeri teknolojik donanm
ekleyince, gerek bir Leviathan olup kt.
Devletin temelinde teokrasi vardr. Hibir dneminde bundan
vazgeilmi deildir. Teokratik devleti ekli olmaktan te zde
grmek gerekir. Ortadou'da rahip tapnann etrafnda
ykselen bu kurumun mayasndaki ideolojik z grmek
nemlidir. Zihniyetteki inandrclk ba olmadan, plak zorla
binlerce kiiyi tapnan hizmetinde uzun sreli altrmak
zordur. Devletin ilahi, kutsi nitelii bu ihtiyatan ileri gelir. ster
mitolojik, ister dinsel inanca dayansn, hakim zihniyete
dayanmadan, meruiyet salanmadan devlet binas salam
klnamaz, uzun mrl olunamaz. Tek tanrl dinin olumasnda
byk rol oynayan brani kabilelerindeki otorite olma, her iki
tarafnda byk bir heybetle duran Msr ve Smer devletinden
farkl bir devlet kurma ihtiyac, Ahdi Atik'in temel kaygsdr. Bir
nevi brani Krall'nn ideolojik temelidir. zellikle Samuel-1 ve
Samuel-2 blmleri adeta Yahuda devletinin tanr devlet

kurulu manifestosu gibidir. Pers-Med mparatorluu'nun

temelinde Zerdtlk belirleyici dini etkendir. Hristiyanlk Roma
sonras tm Avrupa devletlerinin ortak genidir. slam devleti
daha douunda dinin kendisidir. Tm ortaa islam devletleri
kendilerini olmazsa olmaz kabilinden din devleti sayarlar.
Zerdtlk yerine geen ia islam halen devletin resmi
ideolojisidir. Tm Arap lkelerinde devletin dini, resmi ideoloji
olarak islamdr. Kendini laik ilan eden Trkiye Cumhuriyeti en
geni diyanet resmi snni islam ideolojisi kadrosuna sahiptir.
slam resmi devlet dinidir. Pakistan ve Afganistan resmi islam
devletleridir. srail din devletidir.
Laik devlet ideas kkl bir devrimden gemedike topik bir
ideadr. Ancak rtk veya ak dinli devletten bahsedilebilir.
Devlet ne zaman effaf, genel gvenlikle zorunlu kamu yararl
bir kuruma dntnde, ancak dinsel rglerinden syrlp
gerek laik bir nitelie kavuabilir.
Toplumun ada hibir rejimde grlmeyen devletletirilmesi
sz konusudur. Toplum aleyhinde devlet ne kadar bytlrse,
o denli kendini gl saymaktadr. Gvencesini, gcn totaliter
devlette grmektedir. Geleneksel, kutsal, ana, baba devlet
sfatlar eksik edilmemektedir. 'Devletten yemlenme' klasik bir
tabir haline getirilmitir. Devlet nce milletten alyor. Sonra
dilenciye sadaka datr gibi velinimet olarak kendini sunuyor.
En deme hrszdan daha tehlikeli oluyor. Devlete dayanarak
yaplmayacak ktlk yoktur. Gerek Leviathan gnmz
devletidir derken nedenlerimiz oktur. in ac taraf, bu devlet
halka en temel i, a kaps gibi gelmektedir. Her eyi kurutan
devletten her eyi var eden hizmetler beklenmektedir.
Ortadou devleti zmlenmeden hibir ekonomik, toplumsal
sorunun stesinden gelinemez. Ne Bat'nn yneldii demokratik
duyarll yksek devlet ne de rtk olmayan ak faist devlet
gibi olabilen bu gncel devlet tm sorunlarn kaynadr.
Yeniden yaplanmas arttr. Sorun oka konulduu gibi 'niter,
yerel, federe' gibi ayrmlara dayal zmler deildir. zme
duyarl devlet gerekiyor. En azndan bireyin zgrletirilmesi,
toplumun demokratiklemesi nnde engel konumundan
karlmas gerekiyor. Sadece klmesi deil, ilevsel klnmas
gerekiyor. Rasyonel, genel gvenlik ve gerek kamu yararll
dnda, fazladan tm kurum ve kurallarn terk etmesi

gerekiyor. Devlet reformu bu temellerde gelitirilmeden, el

atlacak her sorun ar, hantal devlet nedeniyle zmszle
itilmekten kurtulamaz.
Her dnemden daha yakc bir devlet iktidar sorunu ile kar
karyayz. Yakn gemiin sosyal demokrat, ulusal kurtulu ve
reel sosyalist devlet hastalna dmeden, ne ykarak yenisini
ne de uzlaarak kendisini ele geirme gibi aldanmalara
dmeden, devlete ynelik ilkeli bir demokratik uzlam veya
zm olanan yaratmak en temel grev olmaktadr. Tm
politik eylemin hedefine bu grev alnmak durumundadr.
Ortadou'da toplumsal dokular, krizin en youn yaand
alanlardr. Aile, airet, kent, kyllk, isizlik, dinsel cemaat,
aydnlar, salk, kitle eitimi bata olmak zere, sosyal
kurumlar en nihilist ve krizli dnemlerini yaamaktadr. stte
hakim ideoloji ve iktidar ile kuatlan, alttan hi yetmeyen bir
ekonomi tarafndan sktrlan toplumsal gvde iman obez
hastay andrmaktadr. Tabii bu obezlik ABD ve AB'deki gerek
obezlik deildir. Afrika'daki karn i ocuk obezliine benzer.
Sosyal doku olarak bu kurumlarda insanlar byk oranda
ilevselliini yitirmilerdir. Kurumlarn anlaml bir rol
kalmamtr. Yalnz bana kahvehaneler bile gerein ne
olduunu anlatabilir. Birey iin bir sosyalleme arac olmas
gereken kurumsal gereklik adeta insan avlayan tuzaa
dnmtr. Olmayan sal ve sosyaliteyi daha da
yozlamaya, krizlere gtrr. Arabesk bu gerein bir hasta
sanat yansmasdr. Dtan gelen sosyal doku nitelikli deildir.
Saldrlara kar hibir savunma mekanizmas da gelimemitir.
Bunun iin gerekli zihniyet ve moral donanm yoktur. Sosyal
yaplanma, siyasal yaplanma tarafndan belirlendii iin, sosyal
devrim refleksleri de byk oranda krelmitir. Devlet ve
demagojik siyasetten kaynaklanmayan, kendiliinden olan bir
sosyal hareketlilik ok nadir olur. Sosyalite siyasalln, devletin
borazanlndan te bir ileve zor gelir, yle altrlmtr. lke
yle iler: "Ekonomi sktrr, devlet konuturur." Toplumun
kendi karlar temelinde, sivil toplum olarak aray ve zm
abas snrldr.
Siyasal acmaszln, zmszln belirledii sosyal trajediyi
en ok kadn gereinde gzlemlemek mmkndr. Be bin
yllk bir devlet ve hiyerarik gelenein tutsa olarak,

gnmzde kadn olmaktan zor olan baka bir yaam

dnlemez. Zorluk sadece gelenekten kaynaklanmyor.
Avrupa uygarlnn rettii kadns deerler de en az dogmatik
gelenek kadar tahrip edicidir. Pornoya vardrlm bir kltrle
kapkara arafa brndrlm kadna ynelik kltr arasnda
dehete den kadn, gerekten en byk akn durumundadr.
Ortadou kadn devletten daha eski yapay bir figrdr. Kadn
olmann tm erdemleri tersine evrilmitir. Gurur duyulabilecek,
paylalabilecek nesi varsa ahlaki yasann tahakkm altndadr.
Dinsel gelenein kendisi olmaktan kard erkein en deerli
mlk haline getirdii kadn iin tek etkinlik, erkeinin
isteklerine mutlak uyumdur. Bir devlet iin imparator neyse,
genelde erkek ve zel olarak koca kadn iin odur. Kadnla ortak
karar, uzlama erkekliin lgatnda ayp kaar. Kocasna en ok
ve hi ilke tanmayan ballk en yce erdem olarak ahlakta
ifadesini bulur. Kendisinin bir bedeni ve ruhu olduunu zgrce
savunabilecek konumdan uzaktr. Siyasi, ekonomik ve sosyal
dokularca o denli zayf klnm ve dlanmtr ki, kendine
klece balanabilecek bir erkei bile drt gzle arar. Yalnz,
lmden beter klnmtr. Hemcinsleri de kendisi gibi olduu
iin kendilerini anlayabilecek, gerekten insanca yaam iin
umut verecek birileri yok gibidir. Bu kltrel kuatlmlk
gerei kadn srekli teslimiyete zorlar. Ne kadar dirense de,
intihar dnmedike krlmas kesindir. Ondan sonra
kadnsln btn dknce modlar taknlr. Her tarafna bu
modlardan bir iaret aklr. Kadnlk gerekten en zor zanaattr.
Bekarlk sreci a kurtlar sofrasnda bir meze gibi geerken,
analk sreci ok sayda doumun bitmez aclar ile geer. Her
ocuk bytme gerek bir ikenceye dnr. Ayrca ocuu
iin hi umut vaat etmeyen bir dnya hep hayallerini krar.
Aclar zerine aclar eklenir. Ortadou'da kadnn toplumsal
stats en zalim uygulamalarn banda gelir. Halklarn
kleliinin benzeri ncelikle kadnda gerekletirilir.
Kadn gerekliinin byk oranda toplumsal gereklii belirledii
doru bir nermedir. Ortadou toplumundaki ar erkeksilik ile
kadnslk diyalektik bir ikilemdir. Bu iliki tarzndan erkee
dnen kar zellikler kof egemen erkekliktir. ktidarn erkee
uygulad egemenlii, erkek kadna, kadn da ocuklara
yanstr. Dolaysyla tepeden tabana doru egemenliin
geirgenlii tamamlanr. Kadnn klelik dzeyi bu mekanizmada

en olumsuz koulu srekli retmekte, yani toplumun klelik

dzeyini gelitirmektedir. Bylelikle doan kadns toplumu en
stteki iktidar kay kolayca ynetebilmektedir. Kadn iradesi
dnda en byk zulm yaad halde, topluma da daha
fazlasn yaatmann arac klnmaktadr. Ortadou'yu dtan
teslimiyete zorlayan ilikiler kadar, iten kadna dayatlan
ilikilerle zorland aktr. Kadnn zgrlk eylemine
dayanmayan hibir hareketin zl ve kalc zgr topluma
gtrme ans bu nedenlerle snrldr. nce iktidar, sosyalizm,
ulusal kurtulu vs gibi yaklamlarn zleneni verememesi de bu
gereklikle balantldr. Kadnn zgrlk almas, cinsiyet
eitliini ok aan genel demokratik, insan haklar, evre,
toplumsal eitliin zn tekil eder.
Kadnn zgrlnde atlmas gereken ilk adm, kadn z
eylem gc haline getirmektir; zerindeki mlkiyeti
yaklamdan uzak durmaktr. Ar mlkiyet duygular ile ykl
moda ak yaklamlar barnda birok tehlikeyi tar. Hiyerarik
ve devlet gelenekli toplumda ak, yanltmacalarn en
bydr; uygulanan suu rtbas etme etkenidir. Kadna
sayg ve zgrlne destek, ncelikle yaanan gerekliin
itirafndan ve zgrlk lehine almasnda samimi ve drst
davranabilmekten geer. Kendi egemen erkekliini adna ne
derse desin kadnda yaayan bir erkek salkl bir zgrlk
deeri olamaz. Kadnn fiziksel, ruhsal ve zihinsel glenmesini
salamak belki de devrimci abalarn en deerlisidir. Bir
dnemlerin ana tanra kltne merkezlik etmi Ortadou
kltrnde, kadn tekrar gelimi toplumsal deerlerle birlikte
bamsz karar verme, tercih yapma gcne kavuturmak, buna
katkda bulunmak gerek bir zgrlk kahramanln gerektirir.
Ekonomik olgunun genel zihniyet, iktidar ve sosyal stats
iindeki yeri toplumsal btnl tamamlayc niteliktedir.
Liberal ekonominin gelenekler ve gncellik iinde yeri yoktur.
En byk tekel devlet olup, ekonomiyi siyasi iktidarla birlikte
yrtmenin imkann verir. Bat uygarlnda ksmen iktidar
ekonomi belirlerken, Ortadou ekonomisinde asl belirleyici
iktidardr. Ekonominin kendine has varsaylan yasalar blge
jeokltrnde pek geerli saylmaz. Bir yandan neolitik
dnemden kalma kk ev aile ekonomisi, dier yandan devlet
ekonomisi. Ortas devlet bamls esnaf ve tccardr. Orta
snfn ekonomik gcne dayal olarak devleti ve politikalarn

etkileme ans snrldr. Ekonomi ynetmenin vazgeilmez

kayna olduundan, devlet onsuz yrtlemez. Ancak
Ortadou devleti tmyle Bat modelinde yeniden
yaplandrlrsa, ekonomideki etkisi azalr. Ekonomideki bu
gereklik tarih boyunca tccar devlet kavramn da aklar.
Birok savan ticaret yollarna dayal gelimesi, ticaret
yollarnn kesilmesiyle yklmas, ekonomik karakteriyle ilgilidir.
Bat devleti asl gelimesini sermaye birikimi ve sanayilemeye
dayal olarak salarken, Dou devleti ticaret ve el koyma, rant
zerine salar. Birikim ve sanayiye dayanma yerine, toplad
deerleri devleti yrtmek iin kullanr. Hatta toplumun olan
her eyi, vatan, tm alt ve st kaynaklarn, insan kendi z
mlk gibi grp satmaya almas, en eski politika
kurnazldr. Hrszn datm tarzna ok benzer.
Bu tanmlamalar nda Ortadou'da ekonomik gelime ancak
toplumda varolan statkonun zlmesiyle salanabilir. Kresel
ekonomiyle btnleebilmesi mevcut devlet yaplanmas altnda
zor gerekleir. Tam bir kriz, kaos halini yaayan dzenin
ekonomik yapsnn artk mevcut haliyle toplumun hzlanan
zlmesini durdurmas ok zordur. Zaten en kat despot
yntemlere ihtiya duyulmas da bu zlmeyi durdurmaktan
kaynaklanr.
Bat sistemi uzun sre despotizmi yine bu nedenle destekledi.
zellikle petrol zenginliinden byk pay almak ve sistemi
zorlayacak hareketleri engellemek iin. Fakat gnmzde bu
yntem kardan ok zarar getiriyor. Kitleleri ar
yoksullatrmas talep gcn drrken, kendi varln da
gereksiz hale getirmi olmaktadr. Irak rejimi etrafnda olup
bitenler bu mekanizmay iyi aklamaktadr. Talep gc den
kitleleri kontrol etmek zorlarken, despotik devlet yaplanmas
kresel sistemi engelleme konumuna dyor. ki taraftan da
skma, gndemleen Byk Ortadou Projesi'nin maddi
temelidir.
zcesi gnmz Ortadou'sunda statko srdrlemez duruma
dayanm bulunmaktadr. Faist Almanya ve Sovyet Rusya'nn
yaratt denge politikasndan yararlanarak mrn bir yz yl
uzatabildi. Her iki sistemin de yklmas yeni denge politikasn
ok snrlamtr. ABD-AB, ABD-in gibi ikilemler yeni bir denge
oyununa frsat vermeyecek niteliklere sahiptir. Son dnemde

Trkiye'nin nderlik etmeye alt dayanma ayn nedenlerle

gelime potansiyeli tamamaktadr. Gerekten sisteme kabul
edilebilir llerde eklemlenmeyen iktidar bloklar, gnmz
dnyasnn dinamik olduu kadar en tehlikeli blgesini ortaya
karmaktadr. Bireyin zgrlemesine ve toplumun
demokratiklemesine imkan tanmayan iktidar bloklar, hakim
kresel sistem iin kabul edilemez snrlara dayanmtr.
ABD'nin ban ektii blok ve kaos imparatorluunun ba
olarak ABD, tpk I. ve II. Dnya Savalarna girmicesine,
Afganistan ve Irak igalleri ile bir nevi III. Dnya Sava'n
yaamaktadr. NATO blgeye ynlendirilirken, Rusya, in ve
Hindistan gibi nemli gler ntralize edilmektedir. Byk
Ortadou Projesi ile kaostan k ve zm salanmaya
allmaktadr. Buna karlk halklarn da seenek
oluturabilecei daha demokratik, zgr ve eit zmlerin
gndemlemesi sz konusudur.
Bir kaos dneminden geildii aktr. I. ve II. Dnya
Savalarnda da benzer sreler yaanmtr. Birincisinde
Sovyetler Birlii, ikincisinde faist Almanya kaostan kta
dengesiz iktidar bloklarnn olumasna yol at. ki byk
imparatorluun Osmanl ve ran kalntsndan ortaya kan
tm devletler ne Sovyet sistemini, ne Bat klasik sistemini
hazmedecek durumdaydlar. Sistemler aras g dengesinden
yararlanarak 1990'lara kadar gelebildiler. Sovyetlerin
zlyle bozulan denge iktidar paralarn daha da
serseriletirdi. Yeni hakim kresel sistemle bu biimde
yaanamazd. ABD'nin bir koalisyonla blgeye girii bu
nedenledir. Sistemin paral kriz durumu blgede tam bir kaos
niteliindedir. III. Dnya Sava benzetmesi kendine zg
koullar altnda pek yabana atlamaz. Aslnda I. ve II. Dnya
Savalar sonrasnda bitmemi hesaplarn konsolidasyonu sz
konusudur. Yeni despotik rejimlerin gndeme sokulmas
kresellemenin mantna uygun dmemektedir. Sistem
devlet bloklarna deil, talepkar halk ynlarna almak
zorundadr. Bu da zenginliklerden pay ve demokrasi
gerektirmektedir.
Emperyalizmin evresinde yeni bir evre sz konusu olabilir mi?
Demokratik sistem llerinde emperyalizm slogan ne kadar
gerekidir? Baka seenekler mmkn m? Ilml islam,

Trkiye modeli kavramlarndan ne anlalmaldr? Batl

demokratik modeller ne kadar uyarlanabilir?
Buna kar clz da olsa Porto Allegre ile ses vermeye balayan
sosyal demokratik kreselleme, blge iin ne anlama gelebilir?
Demokratik Ortadou Federasyonlamas gereki bir topya
olarak tasarlanabilir mi? Demokratik Irak Federasyonu bu
eilimin prototipi olabilir mi? Bunun iin tarihin bu dnemlerinde
sosyal bilime ve ahlaka ok i der. ktidar-bilme tekelinden
km, kendi z bilimini kurmaya cesaret etmi bir sosyal bilim
kaos knda verimli zmler iin hayatidir. Daha demokratik,
cinsiyet zgrlkl ve ekolojik bir toplum yaplanmas iin
ncelikle yeni sosyal bilim yaplanmasna ihtiya vardr.
Yapmaya altmz, bu soylu ve heyecanl iin bir tasladr.
2
Eer 11 Eyll 2001 gerekten bir dnm noktas olarak
deerlendirilecekse, bu III. Dnya Sava'nn balangc olarak
deil, souk savatan sonra balayan savan postmodern
sava diyelim stratejik bir aamas olarak deerlendirilmelidir.
Bunda komplo ne kadar rol oynad? Kresel sistemin bir
provokasyonu muydu? Objektif gelimeler karsnda sorulan
btn sorularn cevab ayrnt kalr. Birok dnr, evre ve
siyasi gler ABD'nin kn anlamsz, uluslararas hukuka ve
etie aykr buldu. Tepkiler gsterildi. Btn engellemelere
ramen sistemin buyurgan gc hamlesini stratejik dzeyde
ortaya koydu.
imdiye kadar yaptmz tarihsel toplumsal zmlememiz
ABD'nin kaosta bir imparatorluk gibi hareket etmesini gereki
bulmaktadr. Bunu ahlaki ve hukuki bulmamak gereki
olmasn engellemez. Bu dnemde bata AB'nin cumhuriyeti
demokratik ulus devletleri olmak zere, birok ulus devlet derin
endieler duyuyor. Bu endielerinde hakl olabilirler. Ama
gereki deillerdir. Sistemlerin kresellii ve
imparatorluklamas ta Sargonlu Akad devletinden beri
srmektedir. Yzlerce halka eklenerek, en son ngiltere ve
Sovyetler tarafndan adeta savamadan sunulan dnya
imparatorluklarn ABD'nin tekletirerek srdrmesi
yadrganabilir mi? Kapitalizmin nc byk kresel
hamlesinin kriz derinlii tartlabilir. Kaotik zellikler

sralanabilir. Btn bunlar srecin imparatorluk tarz bir

ynetimi gereksindiini dorular. Uygarlklamann olduu her
yerde devletlerin boluklar tanmad, siyasetin boluktan
holanmad srarla vurgulanr. O halde arkasna en son bilim
ve teknik devrimi de alm, bu alanda ncln kabul
ettirmi, devasa bir askeri ve ekonomik gc oluturmu
ABD'nin sistem gerei bir yaylmay srdrmesi kanlmazdr.
Siyasetin ve devletin doas gerei byledir. Bunu sylemek
hakl olduunu sylemek deildir.
Yine ulus devlet ann getiini sylemek, kresel
emperyalizmi onaylamak deildir. Daha ok kresel ekonomi,
askeri ve siyasi gerekliin bu modeli verimli grmedii, bir
ayak ba olarak deerlendirdiidir. Ulus devlet, milliyeti
sylemin aksine, tam bamszln gerekletii devlet deildir.
Kald ki, hibir olgular dnyasnda tam bamszlk diye bir
kavram yoktur. Ballk iinde olmak evrensel bir kategoridir.
Karlkl bamllk iinde olmayan hibir nesne ve zne yoktur.
Ulus devlet bamszln fetiletirmek bir kk burjuva
topyasdr. Ne devletlerin, ne uluslarn bamszl
gereklemi bir olgudur. Her birisinin dierine deiik zellikler
altnda bamll vardr. ABD'nin dayatt imparatorluk eilimi
en esnek bamllk trdr. Kat smrgecilik, etnik temizlik,
dinsel banazlk gibi demode yntemleri esas almamaktadr.
Yeni smrgecilikten bile daha postmodern bamllk biimlerini
denemektedir. Kald ki, ok sayda ulus devlet, ynetim yaplar
gerei, ABD'ye bamll bir dl gibi kavramaktadr. Ulus
devlet ortadan kaldrlmyor. Ama serserice hareketlerine de
eskisi kadar msaade edilmiyor. Yeni kreselleme dneminde
ulus devletlerin yeniden mevzilenmesi kanlmazdr. AB'den
in'e kadar bu sre devam etmektedir. Yeni bir sava iin
deil, srdrlen savan sonulandrlmas veya sistem iin
karl mecralara dklmesi iin yaplmaktadr. Gerektiinde
ekonomik, gerektiinde askeri yollarla sistemin kaos ynetimini,
ya mevcut durumunu koruyarak, gerilemesini durdurarak ya da
daha verimli yeniden yaplandrmalara giderek yrtmektedir.
Kendi alternatif planlarn kaostan km gl zmlerle
realize etmeye almaktadr. Bu erevede Ortadou
gerekliine yaklatmzda olas gelimeleri nasl ngrebiliriz?
ABD'nin olgusal dnyaya bakn arkasndaki bilimsel devrime,
dinsel, felsefi gerekliin kendi yorum tarzna dayandrdn iyi

bilmek gerekir. Binlerce dnce kuruluunu think thank

devreye sokarak, srekli verileri kontrol ederek, dogmatizme
fazla dmeden, sk sk dzeltmelere giderek kendi model,
proje ve planlarn gelitirmektedir. Yine tarihi gelimeyi gz
ard etmeden, kendi modellerinin tarihsel dayanaklarn bularak
anlam vermeye almaktadr. Tm bunlar bol seenekli esnek
bir proje, plan anlayna imkan sunmaktadr.
Gncelleen deyimle Byk Ortadou Projesi; emperyalizmin
yakn dnem analizlerini yapan, gncel sorunlar zmeye
alan bir ierikle 1990 sonrasn esas almaktadr. Fransa ve
ngiltere'nin I. Dnya Sava sonras ina ettikleri dzeni
yetersiz ve hatal bulmaktadr. II. Dnya Sava sonras kendi
uygulamalarn da istikrar ve gvenlik adna despotizmi
glendirdii iin zeletirisel bir tavrla hatal bulmaktadr.
Blge halknn ar fakirlemesini sistem iin zararl ve tehlikeli
bulmaktadr. Dolaysyla ekonomik gelime, bireysel
zgrlkler, demokratikleme ve gvenlik i ie gelitirilmek
istenmektedir. Bu modelle hem kroniklemi Arap-Filistin, KrtArap, Trk-ran sorunlarn, hem de despotizmin boduu
toplumsal dokuyu zmek, bylelikle yeni patlamalar nlemek
istemektedir. Bir nevi blgeye uyarlanm yeni bir Avrupa ve
Japonya Marshall Plan sz konusudur. Eer blge sistem iin
ok nemliyse ki, yledir ve kaos benzeri bir sreten
geiyorsa, bu amalara dayal bir proje fikri gerekli ve
gerekidir. Hatta bunda ge kalnmtr. Sistem tarafndan
atlan tm admlar giderek bir plan eksenine dnmektedir.
Proje plan almalar younlamaktadr.
Fakat projenin nndeki en byk zorluk, Ortadou'nun yklm
bir Japonya ve Avrupa'dan ok farkl konumudur. Ortadou'da
aydnlanma ve sanayi devrimi yaanmamtr. Demokratikleme
gndeme sokulmamtr. Faizmin tesinde milliyetilik,
dincilikle ykl mezhepi ve etnik dokulu despotik siyasi
sistemler yklmadan, Avrupa veya Japonya tarz yenilenme
mmkn deildir. Yrrlkteki rejimlerin kendileri srekli kriz
retmektedir. ok kurnaz olan yerel devlet bloklar en ok kendi
varlklarn her ne pahasna olursa olsun korumak konusunda
uzmandrlar. Sisteme muhalifim diye ortaya kanlar da ayn
despotizmin yedek lastiidir. Devlet savunuculuu temel
hedeftir. Tanr devlet anlaynn kalntlar sanldndan da
gldr. Mevcut devletin ii botur. Herhangi bir tarihsel ilevi

yoktur. Bir nevi cemaatlerin en glsdr. Bireyler onu, o

bireyleri retmektedir. En devrimci geinen muhalefet, devleti
nasl kendisinin iyi yneteceinden teye bir ama gtmez.
Dier yandan blge tarihsel olarak federatif bir karakter
gsterir. Onlarca ulus devleti kaldramaz. Mevcut devletlerin
says bile zmszlk retir. Mezhep, etnik yap, tarikatlar ve
dier cemaat tr gruplar devleti kendilerine balayarak
karlkl beslenme srecine girerler. kmaz bu yapdadr. Batl
devletlerin hep destekledii de bu yaplardr. Eer proje
ngrlen sonular almak istiyorsa, ncelikle bu rejimlerin
gzden karlmas gerekir.
ABD kelimenin tam anlamyla bir kmazla kar karyadr. 11
Eyll sonras yle bir adm att ki, I. ve II. Dnya Sava'na
girmesinden daha ar sonular dourabilir. I. Dnya
Sava'ndan sonra doan sonular fazla derinlikli ve sistemin
kaderini etkileyecek boyutlarda deildi. ABD'nin nemini ortaya
koymutu. Savata yenilseydi bile, kendi ktasna ekilip
rahatlkla varln srdrebilecekti. II. Dnya Sava'ndan sonra
karsna kan Sovyet sistemini kuatabildi. Baz mevzii ve
savalar kaybetse de, gcn korudu ve gelitirdi. Her iki
durumda da daha modern devlet yaplaryla urayordu. Ayn
hristiyan kltrn paylayorlard. Uygarlk atmasn
derinletirebilecek etkenler snrlyd. Kaos etkenleri u verse
de, sistemi tehdit edecek boyutlarda deildi. Ortadou'da bu
sonular artracak etkenler bulamayz. 1250'lerden beri
tutuculaan bir despotik sistemle ya savamay gze alacak ya
da geri ekilecek. Afganistan ve Irak benzeri savalar yetmez.
ktidar bloklar blgede krlmadan, atlacak her adm daha ar
baarszlk demektir. Bir despotik devlete dayanp dierini
zme taktikleri verimli olmaktan uzaktr. Ortadou kltr bu
durumlarda despotizm retmekte yeteneklidir. Tmn ykmay
hedeflese, halk ynlarnn kontrol sorunu kar. Aslnda Irak
kmaz olup bitenler kadar olup bitecekleri izah edebilecek
derslerle doludur. Uzun sre rejim desteklendi. Sonu daha da
arlaan sorunlar oldu. Ykt, ama aynsna benzer yaplar
besleyecek kltrel ortam ve iktidar bloklar var. Kltrel
ortamn Bat bireyciliiyle almas zor bir olaslktr. ktidar
bloklarn paralamak ise gerek devrimci hamle anlamna
gelecektir. kmazn diyalektii byledir.

Dolaysyla BM ve NATO'nun devreye girmesi zorunluluk arz

etmektedir. Fakat bu giri Afganistan veya Somali'deki gibi
yzeysel olamaz. Kalc ve kapsaml olmas koullar gereidir.
Ortadou'yu zmlemek daha yeni yeni nemini ortaya
koymaktadr. Sovyet sisteminden katbekat zorluklar ieren
zlme sorunlaryla karlalacaktr. Sekiz yz yldr srekli
tutuculaan zihniyet ve iktidar kalplarn krmann getirecei
sonular dnyann hibir blgesine benzemez. Serbest kalacak
birey, kabile ve cemaat sosyalitesi adeta serseri mayn gibi
ortalkta srklenip duracaktr. Hangi zihniyet ve ekonomik
devrimle bu kk despotik bloklar paralanp, yerine yeni
zihniyet ve ekonomik yaplar ina edecektir? Kkl bir
Rnesans, reformasyon ve aydnlanma geleneine dayal
Avrupa bireyi ile Ortadou'nun tanmlanan bireyi arasnda kkl
farklar neyle ve nasl alacaktr? Dou Avrupa kltr
Avrupa'nn genel kltr yapsndan ok uzak olmad halde,
reel sosyalizm gibi olduka modernletiren bir sistemden liberal
sisteme geii eyrek asrlk deiimlerden sonra daha yeni yeni
baarmaktadr. Sistem ii bir zm sz konusudur.
Ortadou'daki zlmenin sistem iinde zme kavumas ok
tartlacak bir ideadr. Ak ki, sorunlarla ykl bir gelecek
bekliyor.
ABD nderliindeki koalisyonun baarszl ise daha stratejik
sorunlar douracaktr. ABD iin kresel apta bir darbe olacak,
imparatorluunun gerileme sreci hzlanacaktr. Ortadou'da
kaybeden ABD, tm Asya, Avrupa ve Afrika'da da kaybetme
srecine girecektir. Gney Amerika, Meksika ve Kanada'y bile
eskisi gibi tutamayacak, ikinci bir Rusya konumuna decektir.
Mevcut g dengesinde ABD'nin bu konuma dmeyi kabul
etmesi iktidar gerekliine aykrdr. Dolaysyla stratejik bir
duru kanlmazdr. Ne kadar masrafl olsa ve dnya apnda
itirazlarla da karlansa, kalmak ve baz zmleyici sonular
almak zorundadr.
Bat kapitalist sistemin zmek zorunda kalaca uzun, orta ve
ksa vadeli sorunlar tahmini bir sralamaya tabi tutarsak, ksa
vadede Afganistan ve Irak vardr. Demokratik federasyon idea
edilmektedir. Blgenin yeni model lkeleri olarak
dnlmektedir. Hazrlanan anayasal taslaklar kat stnde
demokratik federal sistem nermektedir. dealli ve yenilik
ieren bir yaklam olduu aktr. Uygulamann nasl seyir

izleyecei merakla beklenmektedir. ok sayda etnik, dini grup

barndran kltrlerin demokratik federalizmle tanmas byk
bir uygarlk dnmdr. Bir nevi Ortadou'nun Fransz ve Rus
Devrimleri etkisini yaratacaktr. Eski despotik rejimlerin
restorasyonu ok dk bir ihtimaldir. Kaos imparatorluu
koullarnda demokratik federalizm byk glklerle
yryebilecek bir yaplanmadr. Buna nclk edecek gler
nerede bulunabilir? En az gemi rejimler kadar despotik nitelik
tayan iktidar taliplisi gler, etnik ve mezhebi karakteri olumlu
bir senteze tarabilecek zihinsel ve siyasal formasyondan uzak
bulunmaktadr. Henz liberal, zgr birey ok snrl bir gelime
iindedir. Demokratik ve sosyalist idealistler yok denecek kadar
azdr. Gemitekiler ise kendilerini bile tayamayacak
slktadrlar. Daha ok BM, NATO, AB ve koalisyon glerine
gvenilmektedir. Darya srekli bal bir yaplanmann
demokratik federalizmi hayli tartmal olacaktr.
Orta vadede dier en nemli sorunlar Arap-srail ve Krt-Arap,
Krt-ran ve Krt-Trkiye ilikileridir. Tarihsel bir temelde
gelien bu sorunlar zmede phesiz yeni BM, NATO,
koalisyon ve AB'nin zgn abalar hzlandrc bir etkide
bulunacaktr. Fakat ikisi de etin sorunlardr. Uygarln
derinliinde yattklar kadar, modernizmle ilikileri de hayli
elikili ve gerginliklerle doludur. Arap-srail sorununun zm
byk oranda blgede bar ve demokratiklemenin
glenmesine baldr. Sanldnn aksine, nce Filistin-srail
sorunu zlsn demek, bir elli yl daha erteleme tehlikesini
tar. Sorunun temelinde demokratiklemeyen Arap toplumu ve
devletleri gelmektedir. Her ikisindeki demokratikleme Filistinsrail barnn koullarn hazrlayacaktr. Aksi halde Filistinsrail atmas Arap toplumu ve devletlerindeki demokratik,
zgr ve eiti gelimeden uzak tutucu zihniyet ve yaplar
daha da glendirecektir. Gnmze kadar glendirdii gibi.
Krt sorunu ise, daha karmak ve ok ynldr. Arap, ran ve
Trkiye devlet ve toplum yaplanmasyla derin sorunlar vardr.
En basit medeni haklarndan bile yararlandrlmamaktadr.
Siyasal ve ekonomik haklar gndeme bile getirilmemektedir.
Kltrel bir soykrm yaamaktadr. ABD'nin son dayatmalar
belki de baz kprdanmalar getirebilir; ok snrl baz almlar
dourabilir. zellikle Irak Krdistan Federesi tahrike aktr. BM,
NATO ve koalisyonun etkisi altnda daha da alevlenmeler

beklenebilir. Mevcut Krt stats isyana zorlamakla etir. Eer

srdrlebilir, anlaml bir demokratik zm tarzyla yaklam
gsterilmezse, srail-Filistin atmasn geride brakacak kanl
bir corafya beklemektedir. 40-50 milyonluk bir Krt kitlesiyle
en sarp corafyada giriilecek atmalar blgedeki sorunlar
daha da arlatracaktr. Blgeyi her tr gelimelere ak hale
sokacaktr.
Uzun vadeli zm; ran, Pakistan, Trki Cumhuriyetler ve Arap
devletleriyle toplumlarnda insan haklar ve
demokratiklemeyle, ekonomik kalknmann
gerekletirilmesiyle mmkndr. Devlet ve toplum
yaplarndaki tutuculuk, gl kar bloklar olduka
direneceklerdir. Ancak halka ulalabilir, zmleyici alternatifler
sunulursa ve hakim sistem basksn eksik etmezse, sistem ii
bir dnm snrl olarak gerekletirebilir.
Her vade iinde ykl miktarda askeri ve ekonomik g
gereklidir. Ortadou Projesi'nin yrtlebilmesi askeri ve
ekonomik operasyonlar srekli gerekli klacaktr. Bununla
birlikte sz ok edilen kadn zgrl ve liberal bireyler
yetitirilmesi vazgeilmez neme sahiptir. Kadn uyanmadan ve
asgari zgrlemeyi yaamadan, dier tm abalar sonusuz
kalmaya mahkumdur. Bireysel zgrleme kadn erkek ayrm
yapmadan genelde salanmadan, bata kadn olmak zere
toplumsal tm kesimlerin zgrlemesi salanamaz.
Sonu olarak Ortadou kaosundan kta senaryo izilebilir:
Birincisi, eski statkoyu korumaya alanlar, I. ve II. Dnya
Sava'ndan sonra yaplandrlan blge lkeleri, siyasi ve
ekonomik olarak ulus-devlet modelinde srar etmek
isteyecekler. Sovyet-ABD dengesi bozulduundan ve ABD'nin
imparatorluk tarznda blgeye ynelmesinden tr, ulus devlet
modeli eski haliyle zor yrr. Ekonomik, siyasi ve kltrel
dnm kanlmazdr. Eskiden kalma devleti, milliyeti ve
dinci siyaset ve ekonomik yaplanmalar kresellemenin yeni
hamlesi karsnda her bakmdan engeldir. Milli kapitalizm a
oktan getiinden ve 20. yzyln denge politikasnn olanaklar
da hayli snrlandndan, sistemle yeniden eklemlenmeleri
beklenir. Yapmak istedikleri biraz fiyatlarn artrarak
eklemlenmedir. Bunu da kendilerine milliyeti, muhafazakar ve

sosyal kulplar takarak, kitlesel tabanlarna ho gelebilecek

biimde medyatik reklam yntemleriyle salamak isteyecekler.
Gncel olarak younca yaanan bu s ve ksr gelime bile
diyemeyeceimiz abalar politika olarak yanstlsa da, tam bir
demagojik yanltma yntemidir. Geleneksel devleti
cumhuriyeti veya krallk olmalar pek nemli deil dinci ve
mezhepi bu kar gruplarnn kurtarmak istedikleri ekonomik
ve siyasal ranttr. Sistemi bilgi a kriterlerine gre yeniden
yaplandrma iddiasndaki nde gelen kapitalist odaklarn ABD,
AB ve Japonya, hatta in bu rant ekonomik ve siyasi
yaplarla yrmesi beklenemez. Bunlarn klasik komprador
kapitalizminin aldn anlamalar gerekir. zellikle Trkiye,
Msr, Pakistan ve ran'n ayakta tutmak istedikleri statkonun,
sistemin younlaan blgeye yklenimleri karsnda dayanmas
gittike zorlaacaktr. Ne kendi aralarnda, ne dta yeni
ittifaklarla kendilerini srdrme olanaklar eskisi gibi vardr.
Nazlanarak da olsa, ABD nderliinde ve byk proje
kapsamnda sistemle yeniden eklemlenmekten baka
seenekleri pek rasyonel grnmemektedir.
kinci senaryo, ABD'nin arl altnda yeniden yaplanmadr.
ngiltere ve Fransa'nn I. Dnya Sava sonrasnda yaptklarna
benzer bir uygulama tasarlanmaktadr. Ulus devletle yeni
smrgecilik aras bir stat olarak dnlebilir. ABD'nin
blgedeki srar srdke ve geniletilmi, kendisine daha ok
balanm yeni NATO'ya hedef olarak blge statkosunu
gsterdike, buna BM'yi de dahil ettike, en ok realize edilmek
istenecek senaryo bu ikincisi olacaktr. rneklendirmek istersek,
II. Dnya Sava sonras Marshall Projesi erevesinde Avrupa
ve Japonya'nn yeniden yaplandrlmasdr. Buna kendi
komular Meksika ve Kanada'y da ekleyebiliriz. Fakat
Ortadou'daki yaplanmann gemi rneklerden olduka farkl
gelitirilmek durumunda olduu da aktr. Artk bata Msr
olmak zere Arap diye nitelenen devletler, ran, Afganistan,
Pakistan ve Trkiye dahil Trki devletler, eski tarz
srdrlemeyeceine gre, yeniden yaplanma derslerini iyi
okumak zorundadrlar.
Ekonomide liberalleme, toplumsal alanda zellikle kadnda
zgrleme ve siyasette sistem erevesinde burjuva
demokrasisi demokratikleme bu yeniden yaplanmann esas
mantdr. ABD arkasna Avrupa ve Japonya'y alarak, yine BM

ile meruiyet salayarak, gerektiinde yeni NATO sopasn

gstererek, bu lkelerin ksa, orta ve uzun vadeli
dnmlerinde srar edecektir. Engel karanlar eldeki tm bu
askeri, siyasi, ekonomik (MF-Dnya Bankas) ve diplomatik
seenekleri kullanarak hizaya getirecektir. Bu senaryoda siyasi
snrlar pek fazla deimemekle birlikte, Afganistan, Irak, hatta
Grcistan ve Balkanlar'da grld gibi, kat merkeziyeti
brokratik yapdan esnek, yerel ynetimleri glendirilmi
federasyona kadar gidebilen daha demokratik bir siyasi
yaplanma tercih edilecektir. Ekonomik olarak devleti ekonomi
zdrlerek, zelletirme ve d irketlerle karma ok uluslu
irketlere dayal bir ekonomik yapya ncelik verilecektir. Kadn
zgrl ve bireysellemeye dayal kltr ve sanat
almalarna yatrm yaplrken, medya gc de bu yeniden
yaplanmann hizmetinde olacak biimde yeniden
yaplandrlacaktr. Irak ve Afganistan bu senaryonun prototipi
olabilir.
Fakat bu senaryonun en zayf taraf, tek tarafl sistem iradesiyle
yrtlmesinin ok zor olmasdr. Bir yandan eksi statkocu
ulus devletler, dier yandan toplumsal muhalefetin artan
talepleri karsnda tavizlere zorlanacaktr. Sistemin tek tarafl
iradesiyle eklemlenmeyi salayamamas, daha karma
yaplanmalara ak olmasn getirecektir.
nc senaryo bu gereksinime yant verme temelinde
gelitirilecektir. Baat, hegemon gc kendisi olmak kouluyla,
her iki tarafa uzlamay dayatacaktr. Eskiden boyun edirme
dediimiz ey gnmz koullarnda uzlamaya
dntrlecektir. Yine eskisi gibi bana buyruk ulus devlet ve
israf, verimsiz ekonomilere frsat tannmayaca gibi, halklar
tarafndan geni kapsaml ve uzun sreli ulusal kurtulu veya
ayaklanmalara da frsat tannmayacaktr. Ya hzl uzlama ya da
ezilme seeneklerini dayatacaktr. Bu senaryonun somut ifadesi
bir nevi Dou Avrupa lkeleri ve eski Bat Avrupa lkelerinin
gnmzde yaadklar statnn bir benzeri olabilir. Yani bir
Meksika ve Kanada gibi olunmayacak, fakat Trkiye, Msr ve
Pakistan gibi de kalnmayacaktr. Alma daha ok gelitirilmi
burjuva demokrasisine doru olacaktr. Halk glerinin etkinlik
kazanmas ve statkocu ulus devlet glerinin giderek
etkisizlemesi beklenebilir. Halk temelli demokrasiyle burjuva
devlet temelli demokrasi arasnda ilgin bir deneyim

yaanabilir. Kaostan kta glerin denge durumu bu tr

seenekleri de gz ard etmemeyi gerektirir. Dikkat edilmesi
gereken temel husus, sistemin tm yeniden yaplanmalar
karsnda kr bir direni kadar ilkesiz bir uzlama iine
girilmemesidir. Birok deneyimde yaand gibi toptan
kazanaym derken toptan kaybedilmemesidir.
Muhtemelen nmzdeki eyrek asr iinde bu senaryolarn i
ie karmyla daha da artabilecek seeneklerle Ortadou
kaosundan klmaya ve zmler gelitirilmeye allacaktr.
Fakat daha da nemli olan, Porto Allegre Toplantlaryla kendini
belli eden halk emeki sosyal tabanl glerin senaryosunun,
topyasnn nasl gelitirileceidir. Tarih hibir zaman
tahakkmc glerin tek tarafl iradesiyle belirlenmemitir.
Kalc belirlenmeyi toplumlarn komnal demokratik duruu
salamtr.

3
Gnmz Ortadou'sunu Roma mparatorluu'nun 4.
yzylndaki durumuna benzetebiliriz. Blge, Dicle rma
dousu dnda Roma'nn eyaletleri durumundadr. Hristiyanlk
hzla yaylmakta olup iten fethederken, barbar aknlar
gnmzn ulusal hareketleri dtan fethetmeye koyuldular.
mparatorluk sisteminin verdii cevap, iki hareketi de
bnyesinde eritmek biiminde oldu. Roma uzun sre, 2. ve 3.
yzyllarda acmasz seferlerle ezmeye alt etnik ve sosyal
hareketlerin st tabakasn tavizler politikasyla sisteme ekledi.
Fakat bu a fazla hayrl olmad. Daha ok rmeye, dal
emareleri gstermeye yol at. mparator Julian'n eski
paganizmi canlandrma ve ikinci skender olma hlyas Dicle
kylarnda skendervari hamlesinde hsranla sonuland. ABD
Bakan G. W. Bush'un nc bir skender hamlesine ayn
tarihsel inanlar kategorisinde giritiinden kuku
duyulmamaldr. Paganizmi olmasa da, karma bir mezhep olan
musevilik, hristiyanlk, hatta kimi ynleriyle mslmanlkevangelizm'i yaymak istedii de bilinen bir gerektir.
Evangelizm gnmzn bir nevi dini olan bilimcilie kar
paganizm rolndedir. Benzerlii, gemiin hakim olanna kar
oluundandr. Julian'dan sonra Roma mparatorluu hzla

geriledi. Ksa bir sre sonra da ikiye blnd. Julian'n lm

MS 365 civarndadr. Roma'nn paralan MS 395'tir.
Benzerlik baka kategorilerde de arpcdr. Dnemin
hristiyanlk dini aslnda reel sosyalizmden katbekat daha fazla
yoksullarn hareketiydi. Komnal bir dzeni byk bir
duyarllkla srdrd. Manastrlar gerek komnist kurululard.
Roma'ya kar yz yl direndiler. Byk Konstantin'le MS
312'de iten uzlaarak eklemlendiler. Yoksul taban ise,
Ariusuluk bata olmak zere direnmeye devam etti.
Gnmzn ulusal kurtulu hareketlerine benzeyen barbar
gmenlerin, zellikle Cermen ve Hun kkenli etnisitenin
yzyllarca sren direnme ve saldrlar da st tabakann
Romalamasyla eklemlenmeyi hzlandrd. Roma mparatorluu
bylelikle bir yandan byr, yeni mttefiklerle glenir gibi
grnrken, aslnda znde klyor ve dalyordu.
Gelimeler giderek bu sreci aa vuracakt. Roma Roma'y
yapan deerleri yitirdii, halklarn taleplerine cevap veremedii
iin zlp gerilemi ve paralanmtr.
Gnmz ABD mparatorluu'nun Roma benzerlii birok
boyuttadr. O da cihan imparatorluu durumunu yakalamtr.
Zirveye ulamtr. nc byk kreselleme hamlesi, cihan
imparatorluuna erimedir. Roma zirvedeyken rme, dalma
ve paralanma srecine girmiti. ABD de bir kaos imparatorluu
olarak varln srdrrken birok dalma iareti
gstermektedir. Gcn ar datmas dalmasn da
beraberinde getirmektedir. Paralanmay ise tipik olarak AB ile
yaamaktadr. Daha derinlikli bir benzerlik, reel sosyalizmi
dnemin hristiyanl kapitalist sistemin iinde eritmesidir.
1990 ile 312 arasnda benzerlik arpcdr. Ban Sovyet reel
sosyalizminin ektii modern hristiyanlk, uzun bir direnmeden
sonra ana sistemle uzlap brokratik st kesim kendi
yoksullarna ihanet etti. Dier arpc benzerlik, ABD
imparatorluuyla uzlaan daha geni ulusal kurtulu
rejimleridir. Dnn Cermen, Hun vb. Ulusal kurtulu efleri
ABD'nin birer eyalet valiliine dntler.
Tm bu erime ve paralanma sreleri 2000'lere geldiimizde
zirveye trmanmt. 11 Eyll sonrasndaki hamle, nereden
baklrsa baklsn, sistemin yaylmas deil, dalma, paralanma
ve gerilemeyi durdurma hamlesidir. kisi arasndaki fark iyi

grmek gerekir. Tabii bu benzerlik arkasndan ayn tr

gelimenin olaca anlamna gelmez. ABD son derece
pragmatisttir. Sistemi en sonunda tarihteki imparatorluklar gibi
ykla gtrmektense, geni tavizler politikasyla yumuak
geiler halinde dntrlebilir. Bu ihtimali ciddi olarak gz
nnde bulundurmak gerekir. Zaten imdiye kadar ki bymesi
de pragmatik ve uzlac yaklamyla yakndan balantldr.
Kapitalist sistemin askeri, istihbari, ekonomik, kltrel, medya,
sanat, reklam ve bilimsel teknik gcyle bask ve uzlamay bir
arada yrtmesi baarl sonular vermitir. Halklarn
emekilerin ikinci bir hristiyanlk ve barbarlk uzlamaclyla
hakim sistem iinde erimemesi iin, ncelikle zihniyet gcyle
demokratik komnal duruu birletirip, ilkeli uzlamalar da gz
ard etmeden, demokratik uygarlk hamlesini yenileyip sisteme
dayatmasyla mmkndr.
Tahakkmc glerin tarihsel geliimi nasl zincirin halkalar gibi
bir btnsellik tayorsa, zgrlk glerinin hareketi de benzer
bir diyalektik gelime iindedir. Her halkann biimi deiik de
olsa, ayn zgrlk istemini alar boyu halkalara ekleyip
getirir. Burada biimin rolnn bir kez daha koruma ve tama
olduu ortaya kyor. zn ise zenginlik, derinlik kazanma gibi
bir zellii vardr. Halkalar az veya ok zenginlik tamalarn
biim tarzlarna bal olarak gerekletirirler. Toplumun dilinde
bu halkalara yaplanma, rgtlenme de denilir. Tahakkmden
tr zgrlk ihtiyac geneldir. Her halkn zgrlk ihtiyac ve
tarz, zerindeki tahakkmn durumuna baldr. ster bireysel,
ister toplumsal boyutlarda olsun, tahakkmllk hkm
srdke, zgrlk ihtiyac ve mcadelesi de devam edecektir.
zgrlk ihtiyac gelime iin arttr. Yokluk zgrln
katliamyla ancak gerekleebilir. Yokluk gereklemedike,
zgrln gerektiinde kayalar paralayan bitkiler misali
zerindeki her bask duvarn delip kendi mecrasnda akma
iradesi durdurulamayacaktr.
Ortadou halklarnn zgrlk problemini tarihsel gelenekle
birlikte deerlendirmek btnsellik, halkasallk asndan
nemlidir. zgrlk mcadelesinin her zamanda sren bir tarihi
vardr. nemli olan, bu tarihi zamann zgnl iinde tespit
etmektir. Tahakkm glerinin baardklar nemli bir ilevi de
toplumun, halklarn zgrlk problemini yadsmaktr. Halklarn,
bireylerin byle bir sorunlar olmadna onlar inandrmaktr.

Tek geerli, evrensel ve mutlak olan kendi tanrl, ihtiaml,

kahramanlkl ve kutsallk dolu tarihleridir. Toplumun
olaanst zengin tarihini bylesine soyut, anlamdan uzak
figratif deerlerle yadsyp, olmayan veya ok kanl, vahetten
de teye istismarc tarihlerini birer tanrsal yry gibi sunma
ustaldr.
Toplumsal zgrlklerin temel kayp nedenlerinden birisi ite
bu tr tahakkmc tarih sylemlerine yenik dmeleridir.
Kazanmalar iin de bata gerekli olan, kendi tarihlerini yaama
glerini gsterebilme yeteneidir. Kendi zgrlk tarihini,
hatta bu olmasa bile geleneini ahlaki tutum olarak
sergileyebilmek gereidir. zgrlk istememek gibi bir durum,
eer bask varsa, asla sz konusu olamaz.
Bu soyut deerlendirmeleri Ortadou toplumunun ok durgun
gibi grnen gereine bir anlam vermek iin yapyoruz.
Ortadou'da toplumsal zgrlk tarihi vardr, hem de ok youn
ve derinliklidir. Onu tarihte ayrt etmek, gn na karmak
zgrlk mcadelecilerinin ncelikli grevidir. Ot kkeni
zerinde yeerir. Gnmz zgrlk mcadelesi de zgrlk
kkeni, gelenekleri zerinde ancak yeerebilir. Yaznn ilk
blmlerinde taslak dzeyinde yaptmz iin
tekrarlamayacaz.
ada Roma mparatorluu'nun snrlar iinde eitli eyalet
glerinin kuatmas altnda yayoruz. Tarihte de oka
grld gibi eyalet valileri gnmzn blge devletleri
zalim olurlar. Hz. sa'y Yahudi eyalet valisi Pilatus armha
gerdi. Aslnda Hz. sa simgedir. Binlerce benzer olgunun sel
olup tamasdr hristiyanlk. Yine tarihte eyalet valilerinin sk
sk isyan ettikleri grlr. Bazen kazanabilirler. Belli sre sonra
ya kendileri bir imparator olur, ya slah olurlar ya da isyanlar
iinde boulurlar. Bu, sistemin kendi iindeki bir olaydr.
zgrlkle toplumsal anlamda bir deeri yoktur. Varsa bile
dolayldr. Bu tr eyalet direnilerini toplumsal zgrlk
hareketleriyle kartrmamak gerekir. ada imparatorluk
gereini kavrayta amadan, ona kar savamn kazanm
ans ya yoktur ya da tesadfler sonucu olur ki, onun da fazla
deeri yoktur. Blge eyaletlerinin yeniden yaplandrlmalar
yaanan kaostan trdr.

Kaotik durumun kendine has gerekliinden ska bahsediyoruz.

nk kaos zgrlk ve yaratm ansnn en yksek olduu bir
ksa zaman araldr. Bu ksa zaman aralnda en ihtiya
duyulan zgrlk cephesi asndan gerekli anlam gcdr;
bilmedir, tarih ve an bilmedir. Genelde 5000 yllk, daha
yaknda 200 ve 60 yllk hegemonik kapitalist hegemonya
dnemi dnemlerden sonra sitemin kaos aralnda patlamas
bir olgudur. Sk deerlendirmeyi gerektirir. ABD nderliinde
ada imparatorluun kaosa cevaplarn ana senaryolar
halinde gsterdik. Bunu halklarn, toplumsal zgrlk glerinin
senaryosunu gereki izmek iin yaptk. Toplumsal glerin
cevab ne eski Roma'daki iten hristiyanlarn, ne de dtan
barbarlarn yapt gibi olur. Bu rneklerden ders karlabilir,
ama taklit edilemez. Gnmzde reel sosyalizm ve ulusal
kurtulu tarz bir cevabmz da olamaz. nk bu cevaplar
kazandklar halde, temel yanllklarndan tr sistemle
eklemlenmekten kurtulamadlar veya geri kalmadlar. Kendi
cevabmz, kendi bilme tarzmzdr.
Zihniyet devrimiyle kastedilen zgr toplum bilinci ve inancdr.
Bilin sadece olup biteni bilme deildir. Nasl yaplacan da
bilmektir. nan ise, bildiine inanmak ve gereklerini yapmaktr.
Uygulama gcn, kararlln ifade eder. Ortadou toplumuna
egemen klnan zihniyet yaplarn iyi tanmadan, almas
gereken yanlaryla miras alnmas gereken yanlar ayrt
etmeden, yine kar mcadele verilmesi gereken zihniyet
kalplarn tanmadan doru, yetkin bir ideolojik mcadele
verilemez. Zihniyeti kazanmak demek, donanmamz gereken
toplumsal bilinci ve inanc byk bir emek ve ahlaki durula
elde etmek demektir. Zihniyet dnyasn byk klmayan, uzun
sreli zgrlk mcadelesini yrtemez. Yozlamann balad
an ve yer, zihniyetin boald ve bittii yer ve andr.
Ortadou'nun tm bilge ve peygamberlerinin yaptklar znde
zihniyet savadr. Zihniyet ahlakla balantl klnmadka
deersizdir. Ahlak, bilincin aydnlatt rotada tm engellere ve
yetersizliklere ramen yrme gcdr. Toplumun olmazsa
olmaz vicdani deerlerinde srardr. Bilinle ahlak arasnda
ban kopmas, serseriliin, avareliin kol gezmesidir.
Zihniyetimiz kar tarafn zihniyetini de yakalamal ve ihtiyac
kadar ondan beslenmelidir. Devlet gcnn zihniyeti her zaman
gl rgtlenmitir. Kmsenemez. Bu zihniyeti kuatmadan,
baarl bir k, zm gelitirilemez. Zihniyet ve ahlaktan

kopuk politika ve eylem askeri olan da dahil her zaman

serseri bir mayn gibi altmzda patlayabilir. Politika ve
eylemlerimiz her zaman zihnimizin aydnlnda ve ahlaki
tutumumuzun kesinliinde seyretmelidir. Aksi halde kar
zihniyetlerin politik hamlelerinin aleti olmaktan kurtulu
salanamaz. Zihniyet savalar bu ana balklar altnda
baaryla yrtlmeden, politik hamlelere girimenin
sakncalarn srekli belirtiyoruz. Tarihin byk ilecileri biraz da
insanla ders vermek iin, bu sakncalarn tekrarn nlemek
iin byk inzivalara ekilerek gerekli zihin gcn kazanmaya
alrlar.
ABD bir imparatorluk gc olduu halde yzlerce think thank
zihniyet, dnce kurulular kuruluu ile bouna almyor.
Tarihsel tecrbeden iyi bilmektedir ki, yrd alanlar
hakknda ne kadar bilin sahibi olursa, o denli kendine gre
doru yapacaktr. Blgede yeniden canlanan islam ve tarikatlar
aslnda yine baz sosyal kesimlerin kendileri iin gerekli zihniyet
kazanma istemlerinden domaktadr.
Tarikatlar zmeden, daha genelinde yeniden canlanan
islamcln toplum zerindeki etkisini aratrmadan, doru bir
zihniyet mcadelesi verilemez. Ayn ey milliyetilikler iin
geerlidir. Bir nevi ada etnisitecilik olan milliyeti zihniyetin
toplumdaki geerliliini, nasl rgtlenip doduunu anlamadan,
Ortadou'da yetkin bir ideolojik ve pratik mcadele
yrtlemez. Halen varln srdren ailecilik, kabilecilik tr
etnik gcn zihniyetini de iyice kavramak ve yant vermek
gerekir. Tm bu zihniyetlerin kavranp kuatlmas, ilgililerine
ihtiyalar olan gerek zihniyet deerlerinin verilmesi, pratik
savamlardan katbekat zor, ama gerekli ncl grevler olarak
anlalmaldr.
Ortadou'da zihniyet savana girerken, tpk Hz. Musa gibi
brani kabilesini yrtmek, Hz. Davut gibi Golyat'la savamak,
Hz. sa gibi havarilerini seferber etmek, Hz. Muhammed gibi
mminlerini ie koturmak gerekir. Yine Sokrates heyecanyla
"kendini bil," Perikles cokusuyla "demokrasiye deer ver,"
Aristo'nun bilimiyle "skender'e yol a" demesini bilmek gerekir.
Ortadou'da zihniyet kazanmak demek; Rnesans heyecanyla
doaya komak, insan sevmek, bilime susamak; reformasyonla
dinsel dogmalar delip gemek, zdeki gerekli inanc elde

etmek; aydnlanmayla bilimi, felsefeyi ve sanat halka tamak,

grup grup aydnlar hareketini zgrlk uruna seferber etmek
demektir.
Ortadou'da yrrken dnmek, dnrken yrmek ancak
byle tanmlanabilen bir zihniyetle birlikte olursa anlam tar. O
zaman neolitik alarn doal canll, her eye kutsal cokulu
yaklam gc kazanlr. Uygarlk alarnn derslerle dolu
mitolojik dncesi, yine hikmetlerin kitaplar bir bir alr
nmze. nsanlamann, uygarlamann o korkun ve kutsal,
donduran ve heyecanlandran, yaam ycelten ve aalatan
tarihi okunur. Kutsal kitaplarn o byk peygamber
tecrbelerinin gerek anlam canlanr. Kurumu uygarlk
derelerinin bir bir canlan, harabelerin kentlemesi, hyklerin
canlanm saf kyll belirir. En zaliminden en zenginine,
Nemrut'undan Karun'una, Eyb'nden Mazlum'una, Ferhat'na
ve Kemal'ine kadar kara ve ak deerler dklr ortaya. Zihniyet
sava tm bu deerlerin dile geliidir. Kafamzda ve
yreimizde yeermesidir. O zaman hibir g ve hayatn hibir
adi gereksinimi, oyalama gerekemiz olamaz. Hepsini derya
kadar bilin, sel kadar cokulu irademizle zer, aar gideriz. O
zaman politikaym, askerlikmi dahice zerinde durur ve
destans cevabn veririz.
Ortadou'nun gncel zemin ve zamannda klasik sa ve sol
dinci, milliyeti durularla bir menzile varlamaz; peygamberce
deyile kfrden kurtulunamaz. Yeni solla, aya yere
basmayan sivil toplumculukla, tarihten ve emekten habersiz
kadn hareketiyle de bir yere varlamaz. Daha ok skm, iflas
ettirilmi ehir kk burjuvalaryla, bu tr zihniyetsiz ve
imansz yrylerle ancak piknie klabilir. Hele hele
rantla batm, koltuk sevdasna kaplm ucubelerle ne bir
dncenin ne de bir inancn savunusu yaplabilir. Ortadou'nun
ok gn grm, binlerce yerinden vurulmu insanna,
halklarna hi yant olunamaz.
Ortadou'nun toplumsal gereklii zerinde harekete geerken,
tanm byle yaplabilen bir zihniyetin iini doldurarak yrmek
bizi yerlere gml tarihine gtrecek, kllenmi yreine
kavuturacaktr; k arayan gereine kavuturacaktr. te o
zaman gerek tarihine ve zgrlk sevdallarna yarar soylu
mcadelenin iine girilecektir. Hi durdurulamayacak, saptrlsa

da ihanete urasa da, katledilse de, yine bir yerlerden skn

edip hedefine yryecektir. O zaman tarih bizim olacak, yrek
hep bizlerle arpacaktr. Toplumsal gereimiz var eden
tanrsallmza dnecektir. Halklarmz binyllarn zlemini
duyduklar ve hakkettikleri zgrlklerinin sahibi olacaktr.
Ortadou toplumunun kaos kndaki politik seenei sadece
blgesel deil, evrensel dzlemde de zgrlk problemine yant
tekil edebilecek nitelikleri tamak durumundadr. Blgede
kresel hamlenin kaderi izilmektedir. ABD nderliindeki
sistemin baars dnyann tm geleceini belirlediinden tr
bu byledir. 20. yzylda feodal glerden derlenen iktidar
bloklarnn dntrlmeden devam, gereklemesi en zor
olaslk olduundan, toplumun geleneksel olarak ar tahakkm
yaayan geni taban bir biimde devreye girmek zorundadr.
Yeniden yaplanmak isteyen kresel kapitalist gler
gereksindii iin de bu byledir. Ama uyanacak ynlarn bu
istemlerle snrlandrlabilecei de ok kukuludur. Pandora'nn
Kutusu'ndan nelerin kaca belirsizdir. Belirsizlii giderecek
olan, kaos aralndaki yaratc, zgrletirici abann kendisi
olacaktr. Tarihin hibir dnemiyle kyaslanamayacak bir pratik
deiim dnemi yaanacaktr. Tpk yeni kentler kurulur gibi
toplumun yeniden yaplanmas tarihin gndemindedir.
Ortadou'daki zorluklarn temelinde bu gereklik yatyor. Hakim
sistemin yeniden yaplandrlmasyla, halklarn, toplumun
zgrlk glerinin yeniden yaplandrma mcadeleleri byk
bir iliki ve eliki ortamnda yrtlecektir.
Yeniden yaplandrlacak bloklara gelmeden nce politik tanm
blge zglnde yeniden yapmak gerekir. Toplumlarn pratik
ynetimi olarak politikann gncel veya sreli tanmlar
kapsayabilir. Tutucu politika sz konusuysa toplumu yerinde
saydrma, srama yaptracaksa atlm politikas olarak da
tanmlanabilir. nc bir tantm boyutu ierikle ilgili olabilir.
Devlet blounu ilgilendiriyorsa devleti politika, devlet d
ynlar ilgilendiriyorsa demokratik politika olarak da
tanmlanabilir. Ekonomi, siyaset, kltr, sosyal, sanat gibi alan
boyutlarnda da tanma urayabilir. Toplumla ilgili en st
deiimler yksek politika, daha snrl dar alanla ilgili olanlarna
taban veya s politika denilebilir. Btn bu tanmlarn ortak
noktas; toplumsal yrtme, deiim ve dnmn sanatna
politika denildiidir. Politik faaliyet toplumlarn yapm ileridir.

Zihniyet abas, topya, proje, plan ve program almas ise,

politik aba da eitim, rgtlenme ve eylem almasdr.
Zihniyet almalarn politik almalarla kartrmamak kadar,
tersini de kartrmamak byk nem tar. Mimar, usta ve
iilik toplumsal alanda ok daha zen isteyen bir sanat olarak
politik sanat tanmlanabilir. Demek ki politika yapmak zihniyet
alannda kendini hazrlam olmay, pratik alanda ise toplumun
yrtme, deiim ve dnm iin gerekli gle donanmay,
yani eitim, rgtlenme ve eylem yeteneini gerektirir.
Politikaya bouna tanrsal sanat denilmiyor. Tanr kral, tanr
glgesi sultan, tanrnn biimlenmi hali olarak devlet derken,
aslnda tanrsal sanata vurgu yaplmaktadr. Dini ve mitolojiyi
zmlerken, sosyolojiyi veya sosyal bilimi yetkin okumak
gerekir.
ABD ve sekin ortaklar iin Ortadou'da askeri politik
yaplanma younca yrtlmektedir. Yalnz askeri pratii
politikadan ayrmamak gerekir. Kzgn, silahl bir mcadelenin
olduu bir ortamda politikann ad askerlik savatr. Esas
belirleyici olan, bu ortamlarda savalktr. Politika silahlarn
sustuu ortamda ordu balantl almann uzants olarak
karmza kar. Yani Clausewitz'in formlnn tersi geerlidir.
Sava belirleyen politika deil, politikay belirleyen savatr.
Irak'ta bu gerek ok aktr. Irak'ta politikann yolunu yeni
politika aan, ABD'nin son teknoloji savadr. Kald ki, tm
Mezopotamya tarihinde politikann yol banda hep sava
olmutur. Son sava tarihsel gerei sadkane yanstmaktadr.
Sava dk younluklu olduunda ya da tmyle durduunda,
onun devam olarak politik faaliyet hz kazanr. Demek ki
politika, savan silahl olmayan blmdr. Eitim, rgtlenme
ve eylemliliin silaha bavurmadan, ama arkasndaki zihniyete
dayal olarak yrtlen ksm oluyor. Bu anlamda ABD ve
ortaklar youn askeri destek altnda, bata Irak ve Afganistan
olmak zere tm Ortadou genelinde 'Byk Ortadou Projesi'
zihniyetini temel alarak politik yeniden yaplanmay yrtmekte,
deitirmekte ve srdrmektedir. nceki ksmda senaryo
halinde bu almalar zetledik.
Buna karn tahakkme kar kan zgrlk glerinin halk ve
toplum savunmas temelinde ne tr politik mcadeleyle grevli
olduklarn akla kavuturmak byk nem tar. Bunun iin

gerekli ve ncelikli zihniyet tanmlamamz yaptk. Politik

tanmlamay da yaptk.
Somut politikann kendisine geldiinde birinci plandaki grev,
halklarn devlet odakl olmayan komnal toplum ve demokratik
duruundan kalkarak demokratiklemeyi yrtmek, gelitirmek
ve niteliksel klmaktr. Devlet odakl olmamay ilkesel olarak ele
almak gerekir. Toplumsal zgrlk devlet odakl almayla
eliir. Devlet odakl alma ancak tahakkmc gler adna
yrtlebilir. zgrl esas alan toplumsal glerin
tahakkmle ilikili olmak deil, kar olmak gibi temel bir grevi
olduundan, devlet d politika olarak demokratizme
odaklanmalar gayet anlalrdr. Demokrasi tanmlamamz
devletin bir burjuva rts olarak demokrasiden ayrt ediyoruz.
Daha Atina ve hatta ilk Smer site demokrasilerinden beri
gerek demokrasiyle devletin birbirlerinin uzants
olamayacan, birinin oalmasnn dierinin azalmas
olduunu, birinin bitmesinin dierinin tam zaferi olduunu iyice
ayrt etmek gerekir. ABD ve ortaklarnn dayattklar demokrasi,
youn askeri iktidar aygtna dayal ok snrl bir evrenin
burjuva feodal demokrasisidir. Toplumsal zgrlk gleri ise,
asgari bir toplumu savunma gcne dayansalar da, daha ok
demokratik politikay temel alma sayarlar. Demokratik
politika ise, tahakkm altndaki tm toplumsal birey ve
gruplarn eitim, rgtlenme ve eylem politik, hukuki,
ekonomik amal gsteri, miting, protesto, ayaklanma ve sava
(koullar zorunlu klarsa) faaliyetlerini kapsar. Bu faaliyetler ya
gnlk yrtme almalardr, ya sradan reform, deiim
almalardr. Daha niteliksel deiim ieriyorsa devrimsel
almalardr. Hakim sistemin iktidar ve demokrasi almas ne
denli younlarsa, zgrlk glerinin demokrasi almas da o
denli i ie ve bazen kar karya kalnarak yrtlr.
Tarihte ngiliz, Fransz ve Rus Devrimlerinin iine girdikleri
hatalar yapmamak ok nemlidir. O da her iki tarafn
demokratik almalarnn ne birbirini inkar ve yok etmek, ne de
birbirlerinin iinde erimek gibi bir faciaya, byk tarihsel bir
yanlla zoraki doruluk da denebilir dmemeye byk
zen gstermek gerekir. ki demokrasi arasnda hem iliki hem
eliki olabilir. Yine i ie bir arada olabilecekleri gibi kar
karya da olabilirler. Esas olan, inkarc ve yok etme eilimiyle
i ie eriyerek tekleme tehlikesine dmemektir. Bir aradaln

ve kar karya olmann kural ve koullarn, ilke ve esaslarn

ok iyi belirlemek gerekir. Tekletirme demokrasilerde her
zaman tehlikelidir. Ardndan demokratik inkar getirir. Her
grubun ite ve dta kendine zg demokratik seeneine zen
gstermek demokratik dehann stn yandr. Tersi Eflatonik
filozof kralla mitolojik tanrsal kral politikasdr; faizmin,
totalitarizmin, hiyerarinin, despotizm ve her tr diktatrln
politikasdr. Sonuta tm tahakkmc sistemlerin
antidemokratizmidir.
Ortadou'da geliecek demokrasinin karma bir nitelikte olmas
gl bir olaslktr. Hem burjuva feodal, hem toplumsal emeki
snflarn, gruplarn taleplerini i ie iermesi sz konusudur.
Tek bana burjuva demokrasisi dnemi gemitir. Zaten hibir
zaman saf haliyle uygulanmamtr. Tek bana toplumsal halk
glerinin demokrasisi de yalnz bana uygulanmamtr. Tabii
bu tanmlar toplumsal halk demokrasilerle burjuva
demokrasilerinin ayr ayr hi olmayaca anlamna gelmez. Her
halk grubu kendi demokrasisini youn yaar, yaamaldr. Ne
kadar kendi z demokrasisini iselletirirse, dier grup ve
snflarla ortak bir demokrasiyi de o denli daha ilkeli ve tecrbeli
yrtebilir, deitirebilir, dntrebilir.
Bu zmlemenin nda Ortadou'da toplumsal olgularla
demokrasi arasndaki ilikiyi daha yakndan grelim. Devletin
demokratikletirilmesi kavramnn doru bir kavram olmadn
grdk. Doru olan devletin demokrasiye duyarl olmasdr.
Duyarllk demokratik zihniyeti, yaplanmay ve uygulamalarn
kabul etmektir. Denilebilir ki, devletin gcn ve bykln
bu durum snrlar. Dorudur. Zaten demokrasinin varl
devletin snrlandrlmas ve kltlmesidir. Demokrasinin etkin
iledii lkelerde devlet zorunlu 'genel gvenlik' ve ayn
nitelikte ortak kamusal alandaki ihtiyalarn rgtlenmesi ve
kurumlatrlmas biiminde yeniden tanmlanmak
durumundadr. Demokrasilerde klasik tahakkmc devlet
olamaz. Devletle demokrasi bu temel erevede ancak birlikte
bulunabilir. Mevcut a koullarnda ne tmyle klasik devlet,
ne tmyle demokratik ynetim olanaklar vardr. Bu anlamda
amz da devletten demokrasiye gei adr diyoruz. Gei
alarnda genellikle gemile gelecekteki temel kurumlar bir
arada yaarlar. Feodalizmle kapitalizmin i ie yaad
dnemler gibi.

Ortadou somutunda demokrasinin geliimi olduka snrldr.

Fikri ve refleksleri henz tam uyanmamtr. Gruplarn derin
zlemi olmakla birlikte, binlerce yllk ceberut devlet ok sert
bastrmalarla bu zlemleri uykuya yatrmtr. Zaman zaman
patlamalar, asilikler halinde kendini gsterse de, devletin
acmasz despotik karakteri tekrar tekrar bu zlemleri yerin
dibine gmdrr. Fakat a gereklii ile bu devlet yapsnn
kkl bir eliki iine girmesi demokratik, zgr ve eiti
zlemleri uyandrmaktadr. 20. yzyl bu ynl gelimenin
iaretleriyle dolu geti. 21. yzylda ise zlemden
gerekletirmeye doru bir gelime gl bir olaslk olarak
belirmektedir. En geriden seyreden corafya Arap lkeleridir.
Dinsel ve etnik yapnn devlete baml klnmas, st
tabakasnn devleti karakterinin kar temelinde gl balarla
balanmas, demokratik refleksin uyanmasn ve harekete
gemesini zorlamaktadr. Dtan mdahaleye ihtiya
duyulmaktadr.
srail'in Arap barnda gelimesi imdiye kadar Arap
milliyetiliini ve dincilii glendirmise de, artk tersine bir
etkiye yol amann azna gelip dayanmtr. Kronik Arap-srail
atmasnn milliyetilik ve dincilikle zmlenemeyecei
dnyaca da iyice anlalmtr. Milliyeti ve dinci liderliin
almas, demokratik nderler grubunun ortaya kmas ancak
mevcut kilitlenmeyi aabilir. Hem i hem d koullar Kbrs
rneinde grld gibi demokratik zm ynl eilime gl
olanak tanmaktadr. Bunun iin Byk Ortadou Projesi daha
somut planlarla devreye girmektedir. zellikle Suudi Arabistan
ve Msr'n demokratiklemesi nemli grlmektedir. Dier
kk Arap devletleri Irak'tan ders almasna demokrasiye ilgi
duymak durumunda kalmtr. Dtan dnya kamuoyu, iten
binlerce yldr bastrlp saptrlan komnal toplum ve
demokratik duru zlemleri uykudan uyanmak zeredir.
Despotik Arap devletinin bu iki olguya uzun sre direnmesi ve
demokrasiye alan tanmamas beklenemez. Krallk ve
cumhuriyet unvann tam olmalar, demokratikleme
asndan fazla nem arz etmez. kisi de despotizme eilimlidir.
nemli olan demokrasiye duyarl olmalar ve devletin
snrlandrlmasna ve klmesine almalardr.
Geleneksel denge sistemlerine bal bu devletlerin varl 1990
sonrasnda glemitir. ABD'nin blgedeki hegemonik varl

onlar daha ok eyalet statsne zorlayacaktr. ABD llerinde

bir demokrasiye ynelmeleri devlet olarak yaamalar iin gl
bir olaslktr. ABD ve daha nceleri ngiltere, Fransa ve hatta
Osmanllara dayal blok iktidarlarn nmzdeki dnemde
srdrmeleri her geen gn daha da zorlaacaktr. Zaten Byk
Ortadou Projesi bu zorluktan kaynaklanmaktadr. Demokratik
yaplanmalar her lke snrlarnda deiiklik gsterse de,
benzerlikleri de olacaktr. nsan haklar, sivil toplum rgtleri,
seimler, ok partililik, medyada farkllama, parlamentolarn
glendirilmesi, bireysellemenin gelimesi ortak gelimeler
olarak gndemi giderek igal edecektir. Anayasal ve yasal
etkinliklerde de gelimeler beklenir. Geliecek demokrasi ne
tam burjuva feodal ne de halk demokrasisi biiminde olacaktr.
Devlet karsnda snrl, ama toplumu giderek kapsayacak
etkinlikler biiminde almlar gsterebilir.
Din ve etnisite olgusu demokratikleme evresinde deiim
gstermek durumundadr. Din ve etnisite biraz daha modern
siyasi ve sivil toplum rgtleri halinde temsil edilebilir. Klasik
anlamda din ve airetler yerini demokratik ve siyasi
yaplanmalara tarabilir. Ne dine ve etnisiteye dayal devlet ve
demokrasinin, ne de tmyle bu olgular yadsyan oluumlarn
fazla ans olur. zellikle Avrupa tarz liberal ve sol eilimlerin
taban bulamamalarnn en nemli nedeni, dini ve etnisiteyi
doru zememeleri ve ba kuramamalardr. Halbuki toplumsal
rg byk oranda bu iki olguya dayanr. Din ve etnisiteye
ynelik kkl yaklam ve yaplanmalar gelitirmeksizin,
genelde siyaseti zelde demokratik siyaseti baarl klmak zayf
bir olaslktr. Ancak stten ok iddetli bir devrimci veya
kardevrimci diktatrlkle bu gerekleebilir. Ama kalcl da
hayli kukulu olur. Tarikat ve mezheplere de bu erevede
yaklam gstermek gerekir. ki olguda da ortaalarn bir nevi
manastr dzenini grebiliriz. Sivil toplumun ortaa biimleri
gibidir. Gnmzde de varlklarn srdren bu kurumlar
demokrasiye dndrmek zgn abalar gerektirir. nkar ve
bastrma yerine, sosyolojik bir olgu olarak grp zgrlk
eilimine balamak en dorusudur. Kadn haklar ve zgrl
de olmazsa olmaz bir gelime olarak demokratik srete nemli
rol oynayacaktr. Bu konuyu ayrca deerlendireceiz.
Arabistan sahasnda srail ve Suriye iki stratejik e olarak
demokratikleme asndan daha ok nemlidir. srail'in olduka

oturmu bir demokrasisi vardr. Bu srail iin zayflk deil,

gl olmann nemli bir etkenidir. Ayn eyi Suriye iin
sylemek zordur. Suriye ciddi bir yol azndadr. Ciddi
reformlarla demokratiklemede admlarn hzlandrp srail ile
sorunlarn zemezse, ikinci bir Irak durumuna debilir.
Demokratikleme ve srail'le bar, Suriye'deki rejimin zora
bavurmakszn dnmn salayabilir. Gl aydnlarn
varl, farkl etnik ve mezhep yaps, orta ve yoksul snflar
ortaklaa bir demokraside daha verimli bir gelime srecini
salayabilirler. Suriye Krtlerinin rol Irak Krtleri gibi deil de,
liberal demokratik dnmn bir olana olmaya daha
yatkndr. Bunu devletin duyarl yaklam belirleyecektir. Kuzey
Afrika'da Berberiler benzer bir rol oynayabilir.
Irak daha ok Araplarn ve hatta Ortadou'nun demokrasi
laboratuar olmaya adaydr. Hemen hemen blgedeki tm etnik,
dini, mezhebi, siyasi, sosyal olgular barnda toplamas bu
laboratuar olma zelliini pekitirmektedir. ABD ve ortaklarnn
giderek derinleecek abalaryla alttan eitli etnik, mezhebi ve
sosyal gruplarn artan demokratikleme inisiyatifleri, bu lkeyi
demokrasi asndan stratejik bir konuma getirmektedir. Zengin
bir tarih ve petrol doru kullanlrsa, demokrasi iin de bir frsat
olabilir. Krtlerin demokratik federalizmi dayatmas,
varlklarnn tesinde blge apnda nemli sonulara yol
aacaktr. Demokratik Irak Federasyonu ileride daha da kendini
duyuracak Demokratik Ortadou Federasyonu'nun prototipi
olabilir. Bu nedenle gelimeler ok nem tamaktadr. Irak'taki
zmler Ortadou apnda genelleebilir.
ran'da demokratikleme giderek gcellemektedir. Klasik
devletin gl gelenei artk ala uyumunu srdrmekte
gittike zorlanmaktadr. ran halknda demokratik heyecan ve
zlemler younlamaktadr. Irak'tan sonra demokratik
federalizm ran iin de gndemleebilir. ran'n blnmekten
ok federalizme yatknl daha gldr. 2500 yllk devlet
geleneinde de federalizme benzer eler hakimdir. Halkn
younlaan zlemleri ile ada bir federalizm btnleirse,
ran blgenin en gl demokratik federasyonu olabilir. Bir nevi
ikinci Rusya gibi olur. ABD'nin artan basklar karsnda
Saddamvari bir direni yerine, demokratik federalizme doru bir
kayma ran iin gerek ve kalc bir seenek olabilir. Dinin ar
siyasallamas demokratiklemeyi olumsuz etkilemektedir.

Dinsel ideolojinin etkinlii giderek ters tepebilir. ran kltr

demokratiklemeye daha yatkndr. Tarihsel direni gelenekleri,
Zerdt'ten Mazdek'e, Babek'ten Hasan Sabbah'a kadar birok
tarihi ahsiyet daha ok demokrasi kltrne altyap oluturur.
Yakn dnemdeki ok renkli muhalefet deneyimi
hastalklarndan arnarak tutarl bir demokratizmi gelitirebilir.
letiim teknolojisi sreci hzlandrabilir. Eer ynetim gerekli
esneklii gsterirse, spanya benzeri bir demokratikleme ran
iin de somutlaabilir.
Pakistan'da dinin rol daha olumsuzdur. Anti Hintiliin ve
airetiliin besledii dincilik devleti de, toplumu da adeta
tutsak almtr. Fakat ABD'nin dinden desteini ekmesi ve
Afganistan deneyimi dinsel rgy zayflatp sekler bir
demokrasiyi gelitirebilir. Baka trl Hindistan ve ran'la,
Afganistan'la ba edemez. Pakistan modeli hzla dnmesi
gereken bir modeldir. Afganistan deneyimi tm Orta Asya iin
Irak benzeri bir prototip olabilir. Orta Asya'y en ok deiime
zorlayacak etken Afganistan'daki demokratikleme deneyimi
olacaktr. Trki Cumhuriyetlerin demokratiklemesi Rusya'ya
daha yakndr. Fakat evresi daha zgn gelimelere yol
aabilir.
Ortadou'nun politik yaplanmas paralanm zihniyet ve
devletlerden tr AB tr bir gelimeye kolay ynelmese de,
tarihsel zemin ortaklamay daha rasyonel klmaktadr. slam
Konferans pek ilevsel deildir. Demokratik Ortadou
Federasyonu idealize edilebilir. ABD ve ortaklarnn
demokratiklemeyi karlarna daha uygun bulmalar bu ynl
gelimelerin ansn artrmaktadr. 1990 ncesinde esas
desteklenen gler antidemokratik despotik gler iken, yeni
dnem tersini gndemletirmektedir. an demokrasiye doru
ivme kazanmas, blgenin daha uzun sre ad devlet
yaplanmalaryla ynetilmesini kaldramaz. Sovyet-ABD
dengesine dayanan son 50-60 yllk ulus devlet olgular artk
kresellemenin tahamml gsteremeyecei verimsiz ve
zmsz modellerdir. Sistem kadar alttaki halk gruplarn
dinleyebilen ve buna gre demokrasiye duyarl, klm ve
snrlandrlm devlet gerei gl bir olaslktr. Ortadou'nun
demokratik uygarlk ana geii bu etkenler nedeniyle
dnyann dnmnde de nemli katklar yapabilecektir.

Ortadou'nun yakn dnem somutlamas olarak bu ngrler

ak ki halkn demokratik ve komnal sistemi asndan ideal
olan vermemektedir; bir dnemlerin sosyalist topyas gibi
ideal kalmaktadr. Ama daha gereki bir idealdir. Mhim olan,
toplumsal zgrlk ve eitlik davasnda olanlarn kendi ilkeli
tutumlarn devlet odakl zmlere aslnda zmszlklere
kurban etmemeleridir. Bu ilkeli tutumu reel sosyalizm, ulusal
kurtuluu ve sosyal demokratlarn yapt gibi tavizler
karlnda terk etmemeleridir. Demokraside srar, derinlik,
zgrlk ve eitlik iin en emin yoldur. Lenin'in dedii gibi, ok
ge de olsa ancak bu yaklamla yani en geni ve soluklu
demokratiklemeyle salanabilecektir.
Ortadou uygarlnda kadn olgusu tm toplumsal sorunlarn
zmnde odak durumundadr. Ksa tarihsel gelimesini
tekrarlamakszn nmzdeki dnem iin temel sloganmz, bu
sefer iin nc byk cinsel krlmay erkek aleyhine
gerekletirmek olmaldr. Toplumsal cinsiyet eitlii
salanmadan hibir zgrlk ve eitlik talebi anlam bulamaz ve
gerekleemez. Demokratiklemenin en kalc ve kapsaml
unsuru yine kadn zgrldr. Kadn nce mallatran,
gnmzde ise her eyiyle korkun metalatran sistemin en
zayf yan kadn sorunudur. Bir dnemlerin ii snf denilen
olgu roln en iyisinden kadn soyu yapmak durumundadr.
Snfsallktan nce kadn soyluluk zmlenmelidir ki, snfsallk
ve ulusallk daha iyi kavranp zmlenebilsin. Gerek bir kadn
zgrl, zerindeki koca, baba, ak, karde, dost vb
kleletirici duygu ve iradelerin kaldrlmasyla mmkndr. En
iyi ak en tehlikeli mlkiyettir. Kadna ynelik erkek egemen
dnyasnn rettii tm dnce, din, bilim ve sanat kalplarn
ok sk bir eletiriden geirmeden zgr kadn kimlii aa
karlamaz. Kadn ncelikle kendinin olmal ki, mal olmaktan
ksn. Mal, mlkiyet haline dm kadn, erdemli erkek olmay
da nler. Bylesi kadnla dp kalkmak zgr erkein
nndeki engeldir de. Bylesine drlm kadn, tersten de
olsa drlm erkektir.
Toplumlarn zgrlk dzeyinin kadn zgrlk dzeyine
ball doru bir belirlemedir. Konuya estetik adan
baktmzda, zgr olmayann estetiinin de olamayaca
aktr. Dolaysyla estetik olmayan bir yaam ancak primat
snrlarnda gerekleir. Kadn olgusuna bir sanat olgusu olarak

bakmak daha gereki ve yaamsaldr. Ne mal mlk, ne ii

kyl gibi. Kadn doann en ileyen duyarl paras olarak
grmek, belirli bir kutsall tadn fark etmek, erkek egemen
diliyle hitap etmemek, kadnn srlarla ykl dilini anlamak
estetik bir yaam asndan ok nemlidir. En kt toplumsal
pratik kadna dayatlan erkek egemenlii, onun hodkamldr.
Hibir ey aresiz durumda braklm kadn zerindeki hoyrat
erkek tavr kadar kaderci olamaz. Bana gre en gl, olgun,
duyarl, eit ve zgrlkten anlayan, dolaysyla demokrat erkek
ve onlara dayal toplum, kadna kar tanmladmz llere
bal olmak ve gereklerini yaratmay bilmekle gerekleir.
Klelikte en derinlemi toplum kadn en ok kmseyen
toplumdur. Yaamaktan en anlamayan toplum da kadnla
rasgele yaamay kabul eden toplumdur. Yine en kt,
duyarsz, heyecan ve anlamdan uzak yaam da kle kadnla
gerekletirilen yaamdr.
Tm bu tanmlamalarn nda Ortadou toplumuna
baktmzda neden geri, anlamsz, zalim, irkin ve anlaysz bir
yaamn hkm srdn daha iyi anlam oluruz. Kadnlarna
kar bu kadar basit, estetikten yoksun, deersiz, mal ve hatta
batan savrulmas gereken bir dert olarak yaklam gsteren bir
erkek toplumunun iflah olamayaca, bartan yoksun ve irkin
yaayaca ok aktr. Bylesi erkek toplumlar yaam
kutsiyetini, anavatan yceliini, gerek erdemi, anlaml canl bir
doa yaklamn yaratamazlar. Yaratamaynca da bahane
olarak sk sk 'eytan kadn' gsterirler. eytan ve eksik denilen
kadn, aslnda kaybetmi erkek toplumun en aalk bir
yalandr. Erkek egemen ideolojiye, ahlaka ve toplumsal g ve
bireylere kar gl bir savam verilmeden zgr yaam
kazanlamaz. Gerek bir demokratik toplum yaratlamaz.
Dolaysyla eitlik olarak sosyalizm de gerekletirilemez.
Halklarn politik seenei sadece demokratik deil, demokratik
ve cinsiyet zgrlkl toplumdur.
Somut olarak kadn zgrlk mcadelesi kendi z partisini
kurmaktan kitlesel kadn hareketine, tm sivil toplum
rgtlenmesine, demokratik siyaset yaplanmalarna kadar i
ie yrtlmek durumundadr. Erkek egemenliinin ve
toplumunun elinden ne kadar kurtulur ve bamsz inisiyatifiyle
hareket edip g kazanrsa, kadn o denli zgr kiilik, kimlik
sahibi olabilir. Erkenden ba balama en zalim bir kleliktir. Hi

ban akln balamama en soylu davrantr. araftan,

trbandan tutalm pornoya kadar erkek eliyle kadna dayatlan
uygulamalarn alakl hibir snf ve ulus ktl kadar
olamaz. Dolaysyla kadnn fkesine, zgrlk bilincine ve
hareketine destek vermek en yce yoldalk ve insanlk
deeridir. Ortadou en gl tanra klt kadar en derin kadn
kleliinin yaand, uygarla tandk blgedir. nc byk
cinsel krlmay salayarak, kadn lehine byk bir yrye de
tarihine yarar biimde yer vermek durumundadr. Byk
dlerin kalk da byk olur. Bu temelde adeta yeni bir
tanra dininin mminleri gibi yaklarsak, hak edilmi kutsal
anala ve ak kadnlna ulaabiliriz.
Ortadou'nun alternatif toplumunda ekonomi, snf ve
sosyallemenin nasl olmas gerektiini fazla anlaml
bulmuyorum. Daha ok zmlenmesi gereken konular ele
alnanlardr. ilii isizlii ve kyll tanmak deil,
tanmamak gerek devrimciliktir. Bu snfsallklar aa ve
patronun kullar olarak dnmek geree daha iyi yaklatrr.
zgrlk, iiyi ve kyll ekonomik olmasa bile, zihniyet ve
demokratik politikada at oranda gerekleir. Zorunluluktan
tr ii ve kyl olunur. zgrlk zorunluluun almas ise, o
zaman ii ve kyl olmay aacaksn. Gerek snf mcadelesi
bu zihniyetle ve demokratik tarzla yrdnde, eitlik olarak
sosyalizm de o zaman gerek anlamn bulur. sizlik
demokratiksizliin rndr. Demokratik olmasn bilen bir
toplum isiz retemez. Nerede ok isizlik varsa, orada o kadar
demokrasisizlik var demektir. sizlik olgusu genelde snfl
uygarln bir illeti, hastaldr. Ona kar kmay bilen insan ve
topluluklar hibir zaman isiz kalamaz. Hibir i bulunamazsa,
en yce i, demokrasi ii olduuna gre herkese de en yce i
var demektir. yi bir demokrat ol, zgrlk iin sava;
greceksin ki, mrnde bir saat bile avare, isiz kalamyorsun.
Demokrasi savan veremeyen halklar, topluluklar her zaman
avare, rgat ve isiz olacaklardr. O halde bir toplumu, bir bireyi
ne kadar demokrasi mcadelesi iin eitip rgtleyerek eyleme
sokarsak, o denli isizlie, avarelie, ayyala ve tembellie
kar mcadeleyi kazanm olacaz.
Ortadou halklar demokrasi iin ayaa kalkmadka, asrlk
miskinlik, tembellik ve isizlikten de kurtulamayacaktr.
Demokratik olmasn bilen toplumlar vatanlarna, her tr

kaynaklarna, emeklerine, kltrlerine de sahip olurlar ki, o

zaman sadece verimli insan emei kalr. Bilim teknik ayla bu
emek birletiinde, herhalde alktan ve isizlikten eser
kalmayacaktr. Tekrar vurguluyorum: sizlik ve tembellik
demokrasisizliin ve klelie almann bir rndr. Ortadan
kalkmas isteniyorsa devlete, patrona ikisi de isizliin ve her
tr dknln temel kaynadr yalvararak deil, demokratik
rgt ve eylemi dayatarak sonu alacaksn. Gerek ekonomik
mcadele bu denli demokratik eyleme baldr. Dier yollar sar
sendikacln ve patron ajanlnn bir oyunudur; ucuz tavizlerle
mr boyu ii ve kyl klelii olarak kalmaktr. Demokrat
olmasn bilen lkeler ve toplumlar tarihte Atina ve
gnmzde svire ve ngiltere en zengin ve baarl olmu
toplumlardr.
Tarih de Ortadou'da ekolojinin evrebiliminin iyice ldnn
de tarihidir. Snfl toplum uygarl doaya yabanclatnda,
evrenin kalc tahribat da gn gn, ay ay, yl yl, yzyl yzyl,
binyl binyl geliip durdu. Btn ormanlar ve topraklar
neredeyse le dnt. O orman ve topraklar ki, insanln en
verimli atardamarn oluturdu. zerindeki bitki ve hayvanlarla
uygarln yolunu aan en temel alanlard. nsan insana kulluu
dayattnda, doaya da tahribat, acmasz baltasn dayatt.
Cennet hayalini yaratan alanlar le evirdi. Orman kalmaynca
toprak, toprak kalmaynca bitki, hayvan ve insan kalmad. A
kald, susuz kald; kalamad. Sonuta en zengin topraklar, en
yoksul, glen topraklar haline geldi. Bir dnemlerin drt
ynden akn edilen topraklar, dnyann drt yanna kalan
topraklara, bozkrlara ve llere dnt. Ortadou'da
ekolojinin tarihi de kadnn tarihi gibi yazlmamtr. Nasl zgr
kadn iin kadn tarihini bilmek gerekiyorsa, ekolojik toplum iin
de ekolojinin tarihini bilmek gerekir. evre bilinci ve eylemine
dayanmayan bir demokrasi ve cinsiyet zgrlk bir toplum
halklarn gerek seenei olmaz.
En kabasndan byk bir ormanlatrma ve erozyona kar
yeniden topraklandrma hareketine dayanmayan bir demokrasi
ve cinsiyet zgrlk hareketin dier erkek tahakkml
dnyadan fark olamaz. Ekolojik hareket kuracamz yeni
toplumun olmazsa olmazlarndandr. Ekoloji sadece ekonomi
deildir. Bir zihniyet, kaybettirilmi canl ve kutsal doa
anlayna yeniden dntr. Cvl cvl, bizimle konuan, bizimle

varolan, bizi var eden bir doa bilinci olmadan, lm gibi kara
toprak, cansz ve kutsalln yitirmi bir doada yaam byk
oranda deerden dm yaamdr. evre bilinci sadece kirli su
ve hava iin olamaz. Tmyle doa ile olma, parsel parsel
olmu doadan btnlemi doaya dntr. Bu da
demokratik ve sosyalist topluma vartr. Bu denli i ielik sz
konusudur. nsan reten evrim zincirine saygdr.
lkel komnal toplumun kendiliinden salad doal toplumu
bilim ve teknoloji ile gnmzde daha bilinli yaratabiliriz. Belki
Ortadou'nun kanl sorunlar karsnda ekolojik sorunlar fantezi
gibi gelebilir. Ama unutmamak gerekir ki, bu kanl, alkl ve
isizlikli sorunlara ekolojiye ihanet edilerek gelindi. Hekimlie
dayanmadan nasl salkl bir tedaviden bahsedilemezse,
ekolojiye dayanmadan da salkl bir toplumluluktan
bahsedilemez. Dolaysyla demokratik ve zgr cinsiyetli toplum
kurulamaz.
Ortadou toplumlar tm halklaryla yol azna dayanm
bulunmaktadr. Hegemon g ABD'nin imparatorluk eilimi
zm getirmekten uzaktr. Ona kar yeni Vietnam'lar gereki
bir yaklam deildir. Yeni bir 1920'ler Trkiye'si de sz konusu
olamaz. Bata denge gc Sovyetler olmadndan, daha
nemlisi emperyalizm eskisi olmadndan, eskisi gibi bir
Trkiye ulusal kurtuluuluu, Vietnam kurtuluuluu olamaz.
Her tarihsel dnemin koul ve hedefleri, dolaysyla rgtl
savalar da farkl olur. Gnmz ABD ve ortaklarna kar en
anlaml tavr, halkn ve toplumun tm zgrlk glerini tutarl,
uygulanabilir bir demokratik, zgrlk ve ekolojik programla
ve geni rgtlenme alaryla btnletirerek
hareketlendirmektir. Belki az kanl, ama en bilinli ve sonu alc
sava byle olur.
Gerektiinde ilkeli uzlamalarla, bu olmazsa kendi z
demokratiklememizi z savunma glerimize dayanarak
kyde, kentte, dada ve lde gerekletirebiliriz. Kendini
demokratikletiremeyen halklarn baar ans olamaz. Halklar
en genelinde iradelerini temsil eden kongreleri ile, her tr sivil
toplum, kooperatif ve komn alma gruplar ile harekete
getiinde, baaramayacaklar bir toplum davasnn olmadn
greceklerdir. Ortadou'nun yeni tarihi dneminde halklarn
ayaa kalk bu temelde olduunda, sadece eskinin

emperyalizm dayatmalarnn benzerlerini boa karmakla

kalmazlar; anlaml, ilkeli uzlamalarla daha barl
demokratiklemelere de nclk edebilirler. Tarihsel
uygarlklarna yarar bir ayaa kalkmay byle
gerekletirebilirler.
Devrimcilerin rol nerede kald denilirse, her eyden nce
izmeye altmz bu sosyal bilim gereklerine ulamay
bilmeleri gerekir. Sosyal bilimsiz devrimcilik veya toplumsal
dnmclk bazen farkna varmakszn cinayet ve hyanetlere
karabilir. Bunu nlemenin yegane yolu, sosyal bilimimizi
iktidar bilme glerinin elinden kurtarp yeniden
yaplandrmaktr; kendi sosyal bilim okullarmz ve
akademilerimizi kurmaktr. Politikamzn arkasna sosyal bilime
dayal zihniyetimizi esas klmaktr. Belki de hepsinden en
nemlisi, toplumsal ahlak egemen klmaktr. Ahlaki politikada
dorusu izilen yolda sonuna kadar yrme sabr, inan ve
iddiasdr. Dnmemek, ihanet etmemek, bunlar iin bahane
bulmamaktr. Ahlak, bilimle yorulmu zihniyet dnyamzla an
anna uyumlu olabilmektir. Bilinle srekli yaamaktr. O halde
bilim, politiklik ve ahlak el ele verdiinde, genelde insanln ve
zelinde onun ayrlmaz paras olan blgesel halklarmzn
hizmetinde baarlamayacak, stesinden gelinemeyecek bir
toplumsal davamzn olmadn greceiz. Tarih ve toplumun
vicdan olarak ahlakmz, her zamankinden daha fazla bu ynl
bilinle ykl politikay yrtmeyi, onunla arzulanan, ngrlen
toplumsal deiimi ve dnm salamay emretmektedir.
zetle Ortadou halklarnn demokratik uygarla gei anda
belli bal seenei bulunmaktadr.
Birincisi, varolan statkonun kurulu dzenin olduu gibi
devam etmesidir. 20. yzyln denge sisteminden yararlanarak
varln srdren dzenin sonuna gelinmitir. Reel sosyalizmin
zlyle hem hzlanan, hem de tek kutupluluun arlk
kazanmasna yol aan gncel kriz durumu ABD'nin
hegemonyas altnda kaos imparatorluuyla almaya
allmaktadr. nc byk kreselleme hamlesi bu dneme
denk gelmektedir. Bilim ve teknolojik devrimle gibi byyen
arz fazlal yoksul kitle engeline taklmaktadr. Kreselleme bu
elikiyi zmeden amacna ulaamaz. En temel engel olarak
ulus devletin statkocu yaps grlmektedir. Bu yaplarn

bireyselleme, liberalleme ve demokratikleme temelinde

alarak yeniden yaplanmas giderek arlk kazanmaktadr.
Halk ynlar iin hem olumlu hem olumsuz yanlar olan bu
gelime, demokratik uyan ve hareketlendirmeyi
hzlandrmada objektif bir etken olarak grlebilir. Dolaysyla
hem sistemin hegemonik gc, hem de alttan halklarn artan
uyan ve hareketlilii statkoyu gittike srdrlemez
klmaktadr. zmszl bir yaam tarz haline getirmeye
alan, zorlannca yzne makyaj alan ve zaman zaman
provokasyonlarla mrn uzatmaya alan statko gittike
tecrit olmaktadr. Eskiden olduu gibi arkasnda ABD ve
Rusya'ya dayal sistemlerin desteini bulamad iin daha da
hrnlaan dzen, adeta patinaj yaparak zaman ldrmektedir.
Eskinin sahte sa ve solcu demagojilerini kullanarak da sonu
almas mmkn grnmemektedir. Ne faizm ne de
totalitarizmle devletin ve toplumun kontrol eskisi gibi destek
bulabilir. Halklarn gn getike desteini yitiren statkocu ulus
devletin giderek zlmesi, st tabakasnn yeni hegemonik
yapyla btnlemesi, alttaki halk ynlarnn ise demokratik
dzen araylar bu zoraki seenei devre d brakacaktr.
Ortadou'da gncel olarak youn yaanan bu sre, gittike
arlaan sorunlarn zmne tam gtrmese de, engel
konumundan kartmas mmkndr. zellikle Msr bata
olmak zere tm Arap devletleri, Pakistan, Trkiye ve ran
statko ile deiim arasnda bocalayp durmaktadrlar.
nlerindeki srece ilikin net kararlarn verememektedirler.
Fakat stten ABD'nin Byk Ortadou Projesi'nin, alttan
halklarn demokratik, cinsiyet zgrlk ve ekolojik toplum
projesinin younlaan etkisi altnda deiim srecine girmeleri
gl bir olaslktr.
kinci seenek, pratik yan ar basan snrl karma demokratik
dzen seeneidir. Emperyalizmin gemite tek tarafl iradesi ile
yaplandrd dzen kurma a gemitir. Yeni hegemonik g
olarak ABD'nin benzer tek tarafl iradesi ile dzen kurup
srdrmesi zor bir olaslktr. Buna karlk eitli ulusal
topluluklarn yakn ada kurduklar ulus devlet dzenleri de
sorun zme yeteneklerini kaybettikleri gibi, hem ite hem dta
sorunlarn kaynana dnm bulunmaktadr. Sistemler aras

denge dneminde bir arada tam bamsz durular gittike

zorlamaktadr.
a karlkl bamll ne karmaktadr. nc byk
kreselleme hamlesi bu sreci hzlandrmaktadr. Uluslararas
dnem yerini irketler aras dneme brakmaktadr. Ulus devlet
irket devlete dnmektedir. Ulusal sermaye yerini irketler
aras sermayeye brakmaktadr. Dier yandan yerel kltrler
byk canllk gstermektedir. Yerellik ykselen bir deer
olmaktadr. Dnem bu etkenler altnda kresellik ve yerelliin
ne getii a olarak tanmlanabilir. Bu olguya denk gelen
siyasi sistem ise, ne eskinin gelimi ulus burjuva demokrasileri
ve faizm ne de geri uluslarn reel sosyalizm ve ulusal kurtulu
totalitarizmleri olabilir; i ie iki dzenin bir arada yaamasna
dayanan karma nitelikli demokrasiler olabilir. Ulusal ve yerel
lekli toplumsal gruplarn demokratik ittifaklar en geerli
yntem olmaktadr. Sa ve solun eski tek partili kendi i ve
devlet ynetimleri yerini ok partili, demokratik etkili
ynetimlere brakmaktadr. Bylelikle temsil kabiliyeti bulan her
grup kresel sistemle daha yakndan temas edebilmekte,
akkanlk artmakta, arz fazlas emilmektedir.
Dnya genelinde yaanan bu sre Ortadou lkeleri iin
gittike daha ok olaslk haline gelmektedir. En eski statkolu
yaplarn alma zorunluluu bu seenei gncel klmaktadr.
ABD'nin Byk Ortadou Projesi bu nemli ihtiyatan
kaynaklanmaktadr. Ortadou halklarnn ise tek bana z
demokrasilerini gelitirebilecek bilin ve rgtllkte
olamaylar, iradelerinin olduka paralanm olmas, yeni
uyanma ve harekete geme durumlar tek tarafl bir demokratik
seenek oluturmalarn gletirmekte, gelecee ynelik
topya olarak brakmaktadr. Buna ramen ilkeli uzlama iin
kendi i demokrasilerini zenle ve yetkin olarak gelitirmelerini
ertelenemez ve vazgeilmez klmaktadr. Kaos aralnn zgr
ve yaratmc zellikleri gei ann nemini artrmakta ve
karma demokrasilerde halklarn baat duruma gemesine frsat
tanmaktadr.
nc seeneimiz, daha ok gelecee ynelik bir topya
olarak halklarn devlet odakl olmayan, ahlaka ncelik tanyan
demokratik, cinsiyet zgrlk ve ekolojik toplumudur. topya
yannn ar basmas, gnmzde hi yaanmayaca anlamna

gelmez. Bilakis mtevaz admlarla bu soylu davann

yrtlmesi her zaman ve her yerde gncel grevdir. Baz
dnem ve yerlerde az ve ok younlukta yaanabilir. Halklarn
ve eitli zgr topluluklarn i demokrasilerini gelitirerek,
toplumsal cinsiyet zgrln salayarak ve ekolojik toplumun
ihtiyalarn karlayarak yaamay renmeleri, her geen gn
bizleri bu toplum ve demokrasisine daha da yaknlatracaktr.
Devlete dayanmadan kendilerini ynetemeyen halk topluluklar,
arzuladklar zgrlk ve eitlii asla gerekletiremezler.
Devletten beklenen demokrasi ve sosyalizm gerekte
demokrasinin ve sosyalizmin inkardr. Tarihte yzlerce kez
denenen bu yntem her zaman tahakkmc ve istismarc
glerin glenmesine yol amtr. Devlet odakl olmayan
demokrasilerde halk topluluklar kendi z savunmalarn da
kendileri salamak durumundadr. Halk savunma milisleri
gerekli olan her yerde kyde, kentte, dada, lde bata
halkn demokrasisi olmak zere korunmas gereken btn
deerlerini gasplara, zorbalara ve hrszlara kar korumasn
bilmelidir.
Ekonomik olarak komn, kooperatif ve dier eitli alma
gruplaryla metalamaya dayanmayan, halk salna uygun,
evreye zarar vermeyen bir ekonomi gelitirmek mmkndr.
Smr dzenlerinin yapsalc bir zellii olan isizlik, halkn
demokratik ve ekolojik toplumunda sorun olamaz. Hukuk yerine
ahlakn esasta rol oynad, yaratc bir eitimle yaam tutkusu
gelikin olan, kendi iinde sava tanmayan, kardee ve
dosta ilikilerin egemen olduu bu toplum eitlikle ykl
sosyalizme geiin en doru yoludur. Ortadou halklarnn
tarihte uzun sre yaadklar komnal toplum ve eitlie yakn
etnik dzenleri gnmzn bilim ve teknolojik olanaklaryla
birletirilirse, daha gelikin demokratik, cinsiyet zgrlk ve
ekolojik toplumunu yaamak en soylu deer olarak anlam
bulacaktr.
IV. Blm: Ortadou kaosunda Krt olgusu ve Krt
sorunu
Giri

Krt olgusuna gereki yaklam her zamankinden daha nemli

hale gelmitir. Irak'taki kaos Krt sorunundan kaynaklanmtr.
Dnyann temel gndem maddesi olarak nasl alaca
kestirilememektedir. Bat uygarlnn zm gc yetersiz
kalmaktadr. Bir kez daha dnya savalar sonrasna zg
uluslararas byk projelerle k bulunmaya allmaktadr.
Blgede byk tedirginlik yaanmaktadr. Kurulu rejimlerin
hibiri kendisinden emin deildir. Yarnlarn neler getirecei belli
deildir. Dier yandan 'terr' denen olguda da iddialarn aksine
art sz konusudur. Gerek terrn ne olduu da ortaya
konulmamaktadr. Sisli kaos ortamnda uursuz gelimeler kol
gezmektedir. Her eye ramen zgrlk afa umut
edilmektedir.
Krtlerin eskisi gibi ynetilemeyecei bir dneme girilmitir.
Krtlerin kendileri istese de, eski lanetli yaamlarn srdrme
ataletini ala badatrmak mmkn deildir. Her gn iten ve
dtan gelen etkilemeler Krt olgusundaki zlmeyi
hzlandracaktr. zmn ne ynde ve nasl olacan pratie
mdahale eden glerin nitelii ve temposu belirleyecektir.
Adeta srail'in, Araplarn barnda oynad sarsc rol Krtler
Ortadou genelinde oynayacak gibidir. Irak'taki Krt federal
devlet dayatmas blgedeki kat merkeziyeti ulus devlet
modelini andracaktr. radeleri dnda, Ortadou tarihine
daha uygun genel bir federasyonlama eilimini de
hzlandrabilir. Bu srecin iki milliyetiliin arpmas temelinde
mi, yoksa demokratik uzlalarla m zme gidebilecei, en
yakc iki soru olarak olanca scaklyla gndeme girmitir.
ABD, 1990 sonrasnda tek kutuplatrc g olarak sivrilmesi
ardndan en byk deneyimine Ortadou'da girmi
bulunmaktadr. Byk Ortadou Projesi her gn
sorgulanmaktadr. Krtlerin projedeki yerleri en nemli
konudur. Krt, ABD ve srail ilikileri giderek daha da stratejik
bir durum alabilir. Bunun blge zerindeki etkileri iyi
hesaplanmak durumundadr. Krtler iin bol ihanetli bir dnem
mi, yoksa blgede ykselen bir yldz olacaklar dnem mi,
tartlmaya deerdir. Krtlerin kendi i ve komu kavim ve
devletlerle ilikileri ilk defa blge stratejilerini derinden
ilgilendiren bir konumda seyretmektedir. Krt-Arap, Krt-ran,
Krt-Trk ilikileri, zerinde en ok kafa yorulan bir dneme
girmitir.

te yandan Krt olgusu zerinde dnce, eylem ve yeniden

yaplanma retmekle sorumlu Krt parti ve hareketleri dnem
iin gerekli yeterlilii tamakta mdr; ilkel milliyeti, reel
sosyalist ve liberal yaklamlar gnmze cevap verebilir mi;
ideolojik yenilenme, zihniyet gc kazanma nasl salanabilir
gibi sorular da yakcdr. Irak Krdistan' nderlii tm Krtleri
ve hatta blge halklarn, devletlerini ilgilendiren admlar
atarken yeterince sorumlu davranabiliyor mu? Geleneksel dar
karc, kiisel istismarc karakterlerini aabilirler mi? Yeni bir
felakete yol amamalar iin hangi tedbirler nasl ve kimler
tarafndan alnabilir? phesiz bu sorular da nemini
korumaktadr. Her para Krdistan'daki sorunlar ve zm
yollar da yeniden gndemlemekte ve uygulama kabiliyeti olan
zm retimini gerektirmektedir. Yersiz aclar oaltmamak,
bunun iin etkili demokratik kitle almalar nem tamaktadr.
Yeni bir politik slupla siyasi snrlar tehdit etmeden, gven
verici zm olaslklar her geen gn nemini daha da
artrmaktadr. Her Krdistan parasnda ertelenemez zm
araylar gndemdedir.
Son otuz yln nc gc olarak PKK'nin yaad gelimeler
nemini korumaktadr. Dnya solunun 1968 ve 1990 sonras
yaad sorunlar PKK'de de yansmasn bulacakt. Reel
sosyalizm ve ulusal kurtuluuk aras bir izgide seyreden parti
hatt, dtan ar basklar, iten o denli ar yetersizliklerle bir
trl izgisinin gerek potansiyelini aa karp rgtleyemedi.
Yar ayaklanmac, yar gerillac pratikle ok anlamsz kayplara
yol at. Giderek eteci, avare asi grup pratikleri byk abalara
mal olan deerleri tketerek fiili bir tasfiyecilii dayatt. 1995'ler
sonras tm abalara ramen PKK gerek znden kopmutu.
KADEK ve KONGRA GEL deneyimleri teorik, stratejik ve taktik
deiimlerle birlikte yeniden yaplanma anlamna geliyordu. Eski
kadro yaps bunun da altndan kalkamad. zndeki ataleti fiili
blnmelerle aa vurdu. Olumlu mirasa sahip kma
anlamnda PKK-Yeniden Yaplanma sa ve sol tasfiyecilie kar
bir adm olarak dnld. Krdistan her bakmdan yeni bir
srece girerken, tm bu gelimelerin kapsaml bir analizine,
eletiri zeletiri gereine, grevlerin yeniden belirlenmesine
ihtiya vardr.
A- Krdistan toplumunda baz ayrt edici izgiler

1- Krt, Krdistan kavramlar ve tarihi iin ksa bir taslak

Krdistan' bir lke, Krtleri ve dier aznlk gruplar da toplum
olarak tanmlamak glkler arz etmektedir. Ortadou
corafyasnda lke kavramlar deiik tanmlamalar
iermektedir. Ortaadan balatrsak, dinsel temelde lke
tanmlar daha arlkldr: Diyar-i slam, Diyar- Kffar. Kavim
ve etnisiteye dayal ayrmlar olmakla birlikte, net snrlarla
ayrma yoktur. Hangi kavmin ve etnik grubun snrlar neresidir
diye sorulduunda, verilecek cevaplar kesin deildir. Genel
anlamda kavim ve airet topluluklarnn oturma alanlar
belirtilir. Belli bir siyasi oluuma denk dmezler. Siyasi
oluumlar daha ok kent temellidir. Corafyas da kentin
etkinlik alandr. Airet yaylm alanlarnn snrlar yaz k
deiebilmektedir. Gl hanedanlarn mlk snrlar ise siyasi
bir anlam vermekten uzaktr. Fakat genelde Arap, Trk, Krt,
Fars ve daha alt dzeydeki kavimlerin snrlar ana hatlaryla
konutuklar dil ve kltrleri tarafndan belirlenmektedir.
Krdistan teriminin temelinde 'Kur' kelimesi yatmakta olup
Smer kkenlidir. Smerce'de Kur, da demektir. Ti eki aidiyeti
ifade eder. Bylelikle Kurti kelimesi dallar, dal halk anlamna
gelmektedir. M 3000'lere kadar geriye gtrlebilir. Baka
adlandrmalarn yapldn da grmekteyiz. M 1000 yllarnda
halen gl bir varl olan bat komular Luwiler, Krdistan
blgesi iin 'kyler memleketi' anlamnda Gondwana kelimesini
kullanmaktayd. Gond, halen Krte'de ky anlamnda
kullanlmaktadr. Asurlularn hakimiyet dnemlerinde Nairi,
nehir halk anlamnda Nairiler kelimesi kullanlmaktayd. Hatta
Dicle-Zap aras Nairi Federasyonu'nun kurulduunu bilmekteyiz.
Daha geni blmne Madain, Med, Maden lkesi, ihtimali
yksek bir adlandrmasnn yapldn grmekteyiz. Asur
dnemi olan M 1300-600 arasnda bu adlarn yaygn
kullanld bilinmektedir. Urartu kelimesinin de benzer bir
zmlemeyle Smer kaynakl olduu sylenebilir. Ur, yksek
tepe anlamndadr. Urartu, yksek topraklar, yksek arazideki
memleket anlamn ierebilir. Smerler aa Mezopotamya'da
yaadklar iin, stndeki yksek platolu Krdistan'a hep
ykselti ifade eden adlar takmlardr. Hurri kelimesi de byk
ihtimalle ayn kaynaktan gelmektedir. Yksek memleketli halk
anlamna gelmektedir. Yani yine da halk demektir.
Komagenes, Helen kkenli bir adlandrmadr. Bugnk

Adyaman merkezli Komagene Krall yaklak M 250-MS 100

yllarnda yaamtr. Kom halen zom anlamnda yar gebe
topluluklara ve yerleim yerlerine verilen addr. 'Gene' ise soy,
kabile, airet anlamna gelmektedir. Komagene, yar gebe
airetler diyar anlamna gelmektedir.
Ortaada Arap sultanlarnn hakimiyet dnemlerinde BeledEkrat, Krtler blgesi adlandrma olarak kullanlmaktadr.
Farsa konuan Seluklu sultanlar ise, bugnk anlamda
Krtlerin diyar, Krdistan kelimesini resmiyette ilk kullanan
devlet sahipleri olmaktadr. Daha sonralar Osmanl sultanlar,
zellikle Yavuz Selim'le birlikte Krdistan hkmetleri, eyaletleri
biiminde bolca Krdistan geen deyimleri kullanmlardr. 1848
ve 1867 Arazi Kanunnamesi'nde Krdistan eyaletleri resmen
kurulmutur. Merutiyet dnemlerinde Krdistan mebusluklar
tesis edilmitir. 1920'lerde Mustafa Kemal yaygn biimde Krt
ve Krdistan ieren talimatlar, grler beyan etmitir. Resmi
inkarclk daha ok isyanlarn bastrlmasndan sonra
yaygnlatrlan asimilasyon politikalaryla gelitirilmitir. Krt ve
Krtlerin memleketi anlamnda Krdistan, belki de tarihin en
eski halk ve lkesinin ad olarak anlma ayrcalna sahiptir.
Fakat gnmze doru siyasi olmaktan ok jeokltrel
anlamnda kullanlmaktadr. Irak Krdistan'nda federe devlet
kararyla birlikte, artk siyasi anlamda da karmza Krdistan
kelimesi oka kacak demektir. Daha nemlisi de, PKK'nin yol
at siyasi gelimelerle Krdistan kelime olmaktan teye, bir
toplumsal siyasal kavram olarak uluslararas ve blgesel alanda
yaygnca tannma durumuna gelmitir.
Stratejik olarak Krdistan Fars, Azeri, Arap ve Anadolu Trkleri
arasnda yer alan yaklak 450 bin kilometrekarelik bir alan
kapsamaktadr. Ortadou'nun yksek dalk, ormanlk ve bol
akarsulu, verimli oval corafyasn tekil etmektedir. Bitki
rts hayvancla elverilidir. Topraklar her eit meyve,
sebze ve tahl yetitirmeye elverilidir. Tarihin en byk devrimi
neolitik tarm devriminin (M 11.000-4.000) ana merkezi
durumundadr. Uygarlklarn kayna ve gei alandr. Bu
stratejik konum, kavim olarak Krtlerin kendilerini korumalarna
imkan verirken, uygarlk alannda srekli gei ve igaller
nedeniyle geri kalnmasna yol amtr.

Krt toplumunu tanmlamak daha kolay olmaktadr. Da, tarm

ve hayvanclk Krt halkyla zdetir. Kentlilik Krt'e uzak bir
kavram iken, kyllk belki de tarihte ilk defa Krtlerin
atalarnn gerekletirdii en temel toplumsal olgudur. Krtler
ne kadar gundi ve gebe ise, o denli kentli olmaktan uzaktr.
Komagene'nin ok iyi aklad gibi, yar ky ve gerlik
Krtlerin binlerce yllk yerleim ve hareket dzenidir. Kentleri
ise daha ok igalciler kurmu veya doldurmulardr. Tabii bu
demek deildir ki Krtler kent kurmam ve uygarlk sahibi
olmamtr. Urartu, Med, Mitanni devletleri bata olmak zere,
ok sayda kent uygarlnn sahibi olduklar da bilinmektedir.
Ortaada da yaygn kent ve eyalet hkmetleri kurmulardr.
Fakat kurulan devlet ve hkmetler uzun sreli olmadklar iin,
kentler daha ok igalci glerin karargahn ve evre
toplumunu tekil etmitir. lk alarda Smer, Asur, Arami,
Pers ve Helen etkileri kent ve yazl kltr eserlerine damgasn
vururken, ortaada Arapa ve Farsa dil ve kltrlerinde iz
brakmtr. Birok aydn, devlet adam ve komutan bu komu
dil ve kltrlerle rol oynamlardr. Krte'nin ok eski bir
kkeni ve kltrel temeli olmakla birlikte, snrl lde yaz dili
olmas ve devlet dili haline gelememesi gelime ve belge
brakmasn nlemitir. Buna ramen Krt kltr dolayl
yollardan, yaayan etnik varlndan, tarihsel kalntlardan
gnmze kadar varln yanstabilmitir.
Krt dili ve kltr kuvvetle muhtemeldir ki birok arkeolog bu
gr paylamakta Zagros-Toros eteklerinde neolitik devrimi
ilk balatan dil ve kltr olarak zamanla tm Hint-Avrupa
kkenli dil ve kltrlerin temelini tekil etmitir. M 9000'lerden
itibaren Hint-Avrupa corafyasna doru fiziksel olmaktan ok
kltrel olarak yayld tahmin edilmektedir. Kendi oluumunu
ise M 15.000-10.000 yllarna gtrebiliriz. 4. buzul
dneminden kla (M 20.000-15.000) birlikte alann en
otokton yerli kltr ve dili olarak ekillenmesi kuvvetle
muhtemeldir. Krt etnisitesi M 6000'lerde iyice ayrt
edilmektedir. lk defa Hurriler adyla (M 3000-2000 arasnda)
tarih sahnesine ktklarn grmekteyiz. Smerler orman ve
madenler, Hurri boylar ise uygarlk zenginlii nedeniyle binlerce
yl karlkl saldrma korunma mcadelelerine girimilerdir.
Babil, Asur, Hitit, skitler, Persler ve Helenlerle bu tarihsel
diyalektik srp gitmitir. Belki de yerleikle gerin en uzun
karlkl aknlarn yaayan kavim ve boylarn banda Krtler

gelmektedir. Smer uygarlnn Hitit, Luwi, on ve Perslere

tanmasnda Hurri ve Med Krtlerinin rol belirleyici olmutur.
Bu halklarn Hint-Avrupa dil ve kltr grubundan olmas bu
gereklikle yakndan balantldr.
Heredot Tarihi'nde Helenler zerinde en etkili kltr ve dilin
Med kaynakl olduu ok aka grlmektedir. M 900-400
yllarna kadar Helenler Medlerin youn etkisini yaamlardr.
Birok maddi ve manevi kltr esini bu dnemde UrartuMed-Pers kaynaklarndan almlar ve kendi sentezleriyle
zenginletirmilerdir. Krtlerin atalar Hurrilerin (M 25001500), yine Hurri kkenli Mitannilerin (M 1500-1250),
Nairilerin (M 1200-900), Urartularn (M 900-600), Medlerin
(M 700-550) dnemlerinde airetler konfederasyonu ve
krallklar halinde yaadklar tahmin edilmektedir. Bu
dnemdeki Krt toplumu hiyerarik ve devlet geilidir. Kuvvetli
bir ataerkillii gelitirdikleri gzlemlenmektedir. Neolitik tarm
anda kadnn daha ok ilevsel olmasndan tr, Krt
toplumunda kadnn arl gldr. Bu gcn uzun sre
kulland, bunun temelinin de tarm devrimi olduu kuvvetle
muhtemeldir. Dildeki diil e, Tanra Star klt bu gerei
dorulayan kantlardr.
Zerdtlk M 700-550 dneminde bir Krt zihniyet devrimi
olarak geliim gstermitir. Zerdt zihniyeti tarma dayanan,
hayvan sevgisiyle dolu, kadn erkek eitliine dayal, zgr
ahlakl bir reti olarak, hem Persler kanalyla Dou, hem
Helenler kanalyla Bat uygarl zerinde gl etkileri olan bir
kltrdr. Dou-Bat kltrlerinin ayrm hattnda yer alp, ikisi
zerindeki derin etkisi uygarln ekillenmesinde en azndan
Musevilik ve sevilik kadar kaynak rol oynamtr. Pers
uygarl aslnda Medlerin kurduu bir uygarlk olup, Pers
boylaryla birlikte srdrdkleri Pers-Med uygarldr. Heredot
Tarihi'nde bu gereklik ok ak olarak grlmektedir. Batan
sona kadar imparatorluu paylaan ikinci etnik gruptur.
Sasanilerde de ayn durum devam eder. Tm ran
uygarlklarnda Krtlerin roln ikinci srada deerlendirmek
gereki bir yaklamdr.
lk ada ataerkillii gl bir biimde yaayan Krt atalar
snfsal ayrmay derinliine yaamamlardr. Hiyerarileri
gl olmasna karlk, snfsal ayrmann zayfl, da arlkl

airet gebeliinin etkin olmasndan kaynaklanr. Akraba grubu

olarak airet kabile topluluklar kendi ilerinde kleliin
gelimesine frsat tanmazlar. Kald ki, klelik daha ok kent
uygarlnn bir rndr. Krt toplumundaki folklorik eler
daha ok destan arlkldr. Destanlar kahramanl dile
getirdiinden tr, hiyerarik dnemden kalm olmalar
kuvvetle muhtemeldir. Mem u Zin, Mem Alan ve Derwe Avdi
gibi destan ezgileri kkenlerini Smer mziine kadar
gtrmektedir. Yine muhtemelen Smer kanalyla bize kadar
gelen M 4000'lerdeki Hurri boylarnn bir yaratmdrlar. Krt
oyun ve mzik dzeni Ortadou'nun en gr ve sanat deeri
yksek kltrdr. Krtlerin tarihsel varln en ok oyun ve
mzik dzenlerinde grmek mmkndr. Yine benzer
gzlemleri kadn duruunda, giyim kuam tarzlarnda, hareket
inceliklerinde yapmak mmkndr. Krtlerin soy asaletleri
ilka kaynakldr. Dalarn sert tabiat, srekli ve acmasz
igallere kar direni, uzun tarihi gemi bu asaletin
oluumunda temel rol oynamtr.
Ortaaa geite Helen dneminin iz brakt anlalmaktadr.
M 3000'lerde Urfa merkezli Abgar, Adyaman Samsat merkezli
Komagene ve Suriye'deki Palmira Krall benzer zelliklere
sahip olup, gl Helen etkisini tamaktadrlar. Daha dorusu,
tarihte ilk Dou-Bat sentezinin en parlak rneklerini tekil
etmektedirler. Roma'nn fethine kadar devam eden en son
Palmira'nn d MS 269'dur bu uygarlklar, blgenin nemli
bir gelime aamasn temsil ederler. Urfa, Nemrut ve
Palmira'daki tarihi eserler bu dnemden kalmadr. Bunlar
Krtlerle youn iletiimi olan uygarlklardr. Bu dnemde
Aramice ve Hellence'nin iki rakip dil olarak sivrildiini
grmekteyiz. Daha ok ticaret yollarna hakim olan bu
uygarlklar karsnda Krtler, daha ok tarm ve gebelikle
evresini oluturmaktadr. Gnmze kadar devam eden bu
dzenin kalntlar halen varln srdrmektedir. Kent
merkezlerinin yabancl ile evre ky ve gerliin Krtl
adeta diyalektik bir ikilem oluturmaktadr.
MS 3. yzyln balarnda doan Sasani mparatorluu'nda Krt
arl deimez. Zerdtlk temel ideolojik dayanaktr. Yenilii
MS 210-276 yllarnda yaayan Mani peygamber yapmaktadr.
Mani btn dnem dinlerinden bir sentez yaratp Roma ve
Sasani mparatorluu'nun temel zihni rgs haline getirerek,

bar ve Rnesans yaratmay hedeflemektedir. Fakat daha

tutucu Zerdt rahiplerinin gazabna urayp ldrlr. Buna
ramen gl bir zihniyet izgisi olarak gnmze kadar iz
brakmtr. Hristiyanlk yaylmas da bu dneme denk der.
zellikle Urfa ve Nusaybin Nizibis zeri dnemin en gl
hristiyanlk merkezi olarak Krtler zerinde de etkili olur. Ksmi
bir hristiyanlk yaanr. Sasanilerde Zerdtizm'in varl
hristiyanln tam zaferini engeller.
Sasaniler dneminde (MS 216-652) Krtlerde feodal yapnn
gelitii tahmin edilebilir. Manicilik bir nevi erken islamdr.
Mani'nin kendisi de Hz. Muhammed'in erken doumudur. Fakat
Roma ve Sasani mparatorluklar arasndaki ok ykc
savalarn zellikle Diyarbakr-Nusaybin hattnda etkileri
yllarca devam etmitir. Helenistik dnemin tersine, toplum
rahat gelime yz grmemitir. Hristiyanlkla Zerdtizm
arasnda bir rekabet yaanmtr. Nesturilik daha ok Sasani
etkisindeki rakip hristiyanlk akmdr. Hristiyan kimlik
taknarak Sryani adn alan Asurlar bu dnemde de hayli
hareketlidir. zellikle ariv deeri yksek alma yapmlardr.
seviliin yaylmasnda Greklerden daha fazla rol oynamlardr.
Birok piskopos yetitirmilerdir. Yaygn bir edebiyat
gelitirdikleri sanlmaktadr. Urfa, Nusaybin ve Siirt'te gelikin
akademiler kurmulardr. Sasanilerdeki Gundi Sahpur bilim
merkezinin oluumunda da paylar belirgindir. Aramice ortak dil
etkinliini srdrmektedir. Greke Bat'ya, Bizans alanna
tanrken, Aramice Dou'da hakim ticaret ve edebiyat din dili
haline gelmitir.
Krtlerin bu dnemde (MS 250-650) feodal geleneklerini
gelitirdikleri, bu ynl bir toplumsal dnm geirdikleri
tahmin edilebilir. Feodalizmin gelimesi etnik yapdaki ayrmay
da gstermektedir. Krt toplumunda feodal balar gittike
gelimektedir. Feodal uygarln bu gelime anda islam
devrimi patlak verir. slamiyet esas olarak kat klelik ilikileri
ve gelimeye engel etnik balar kentleme temelinde
dnme uratarak, daha ileri bir dzen olan feodal toplumun
gl zihniyet devrimi ve ideolojik yaplanmasdr. Avrupa'da,
Hint ve in'de evrimsel yoldan olan gelimenin devrimsel
yoldan gereklemesidir. slamiyet Ortadou uygarlndaki son
byk devrimdir. Yaklak 12. yzyla kadar feodal toplumun
gelimesinde temel ideolojik ve politik yaplanma rol oynar.

Krtler arasnda da Sasanilerin yklyla (MS 650) hzl bir

gelime gsteren islamiyet feodal bir aristokrasiyi yaratmtr.
Gl Araplamann etkisi altnda bir dnm yaayan Krt
hiyerarik ve devleti gleri bu dnemde en gl sosyal ve
siyasal gruplardan biri olmulardr. Eyyubi Krt hanedanlyla
(MS 1175-1250) Ortadou'nun en gl siyasi hanedanln
oluturmulardr. Krtler arasnda da hayli etkili olmulardr.
te yandan MS 1055'te Abbasilerden imparatorluu devralan
Seluklu Sultanl Krtlerle i ie yaamtr. Halen Kerkk'te
yaand gibi, bu i ielik atmadan ok ortaklklar biiminde
gemitir. Bizzat Krt kkenli eddadi ve Bveyhoullar,
Mervaniler (MS 990-1090) gibi nemli feodal devletler de
gelime gstermilerdir. Birok baka Krt beylikleri ve
hkmetleri kurulmutur. Bitlis merkezli erefhanoullar en
uzun sreli beylii oluturmutur. Kanuni Sleyman devrine
kadar varln srdrmtr. Feodal toplum zellikleri Krt
toplumunun zihniyetinde nemli bir dnme yol amtr.
Zerdtln kalntlar zerdetiler yezidiler dnda silinmitir.
Byk ihtimalle bu dnm Krt ibirlikiliinin geliiminde bir
kardevrim rolndedir.
slamlaan ehirlerde Arapa etkili olurken, Krtlerin dil ve
kltrel varlnda bir gerileme yoktur. Ahmed Xan gibi ilk
yazl destan derleyiciler bu dnemde ortaya kmtr. slami
rtl kltr her etnik toplulukta grld gibi Krtlerde de
epey kk salmtr. Buna ramen Gney Krdistan'da yaylmac
Arap airetleriyle zellikle emmerlerle gnmze kadar
devam eden atmalar srekli olmutur. Derwe Avdi Destan
bu atmalarn destandr. Bu, Zerdeti kkenlikte srar eden ve
gl Krt kltrel izleri tayan bir destandr. 18. yzylda
yaad tahmin edilmektedir. slamiyet ortamnda Zerdetlik
bir nevi kltr direniiliidir. Krt kltrnn yabanclamaya
kar soylu bir direniidir. Zayf ve Hz. Ali yanls bir islami
rtye brnm Krt alevilii de Zerdetilikten sonra en gl
Krt kltr direniiliidir; Krtlerdeki ialktr. Buna karlk,
zellikle ovaya yakn Gney Krtlerinde gelien snni islam en
gerici ve ibirliki karakterde gelimitir. Kltrel soyunu inkar
eden feodal-tccar zihniyetin bu gl temsilcileri, zellikle
Urfa, Mardin, Siirt kent ve yakn yrelerinde sper bir ihanet
ierisindedirler. Mthi ibirliki ve karcdrlar. ran etkisi
altndaki Krtlerde bozulma daha az olmutur. Ulusal kltrel
zlerini daha otantik yaplaryla korumaktadrlar.

Bu dnemin nemli bir ilikisi olan Krt-Trk etnik boylar ve

devletleri arasndaki ilikiler atmal olmaktan ok, Bizans
etkeni nedeniyle dostane ve dayanma iinde gemitir. Ermeni
ve Sryanilerin hristiyanl da bu yaklamda nemli bir rol
oynamtr. 1071 Malazgirt Meydan Sava znde Krt-Trk
ittifakna dayal bir savatr. Sultan Alparslan eer Krtlere
dayanmam olsayd, bu zaferi salamas imkanszd. Bu
dnemde daha ok yerleik ve gl olan Krt kltr ve
boylar arasndaki Trkmen airetleri nemli bir asimilasyonu
yaamlardr. 19. yzyln sonuna kadar devam eden bu sre
ancak cumhuriyetle tersine dnmtr.
Bir btn olarak feodal ortaa kltrel etkisi altndaki Krtler,
feodal snflamay yaadklar oranda zgr yaamda bir
gerilemeye uramlardr. Feodal klelik airet zgrlnn
srekli aleyhinde gelime salam, zihniyet yabanclamasnda
nemli bir merhaleyi tekil etmitir. Birok Krt islam aydn
yetimi olmasna ramen, ibirliki devlet eilimlerinden tr
kalc bir etki brakmamlardr. Sultan vgcl, devlet
ibirlikiliinin en ilgin tipi dris-i Bitlisi bunlarn banda
gelmektedir. Son 2004 yerel seiminde Bingl'de Nakibendi
tarikat kkenli eyh Sait'in tarikat bir grubun "dris-i Bitlisi
burada, Yavuz Selim nerede?" diye slogan atmas hayli ilgintir.
Babakan Erdoan'dan ikinci bir Yavuz rol beklenmektedir.
Krdistan'daki Nakibendi ihaneti btn kapsamyla
deerlendirilmedike, aydnlanma devrimini yaama olana
yoktur. Buna karlk alevi kkenli Krtlerdeki aydnlanma daha
olumlu olmutur. Tarihsel dinamiklerin gncellik zerindeki
arpc etkisini bu tarikatlar ve mezhepler balamnda
incelemek hayli retici sonular verebilir. Bunlar cumhuriyetin
aydnlanmacln 'kemalist' olarak sulamakla Krt halk
arasndaki irkin yzlerini rtebileceklerini sanmaktadrlar.
Snni kkenli birok tarikatn yzlerindeki rt altndaki
gericilii, karcl iyi tehis ve tehir etmeden, tutarl bir Krt
yurtseverlii ve demokratl gelitirilemez.
slam uygarl 13. yzyldan itibaren ite itihat kaplarnn
kapanmas, dtan Mool saldrlar ve Hal Seferleri altnda bir
daha kendine gelemeyecek biimde duraklama ve gerileme
srecine girmitir. 13. yzyla kadar Dou uygarl adna
Avrupa'da ilk admlarn atan uygarlksal gelimeye katk roln
oynadktan sonra iine girdii bu duraklama (MS 1200-1500) ve

gerileme (MS 1500-1918) sreci Osmanllarca glkle

srdrlmtr. Osmanllar dnemi Dou'nun ykselen Bat
uygarlna kar son byk savunmas olsa da, ideolojik, politik
ve ekonomik sistem gerilii baarl olmasn nlemi ve
yklmasn engelleyememitir.
Krtlerin hakim snflar genellikle Yavuz dnemiyle birlikte
Osmanllarla geni ve kendine zg bir zerklik iinde en yakn
destekileri olmulardr. 19. yzyln balarna kadar devam
eden bu durum, Bat smrgeciliinin 19. yzyldan itibaren
blgeye ilk admlarn atmasyla bozulmutur. Bunda zayf
den merkezi ynetimin ar vergi ve asker toplama politikas
da belirleyici rol oynamtr. Dostluk ve dayanma yerini
isyanlara brakmtr.
19. yzyldan itibaren Krt tarihi ve toplumu yeni bir aamaya
girer. Osmanlyla bozulan ilikiler isyanlara yol aarken, ngiliz
ve Fransz misyonerleri Ermeni ve Sryani kiliselerini ayrlklk
ynnde etkilerken karmak bir duruma yol aarlar. Ermeni,
Asuri ve Krtler arasndaki ilikiler de bozulur. Hepsinin hem
kendi aralarndaki, hem Osmanl ynetimine kar ilikilerinin
bozulmas, tarihlerindeki en acl bir dnemine girmelerine yol
aar. Bu sre 1918 I. Dnya Sava sonrasnda binyllk
kltrlerin sahibi olan Ermeni ve Sryanilerin byk oranda
fiziki ve kltrel tasfiyesiyle sonulanr. Krtlerle Trklerin
kavimsel ilikileri ciddi zedelenmelere ramen Ermeni ve
Sryani boyutlarnda bir kopmaya yol amamtr. Bu nedenle
1920'lerdeki ulusal kurtulu savana Trklerle ortaklaa
girmilerdir. Alparslan ve Yavuz'la girilen stratejik ve yapsal bir
ortakln nc byk bir biimine girilmitir. Tarih una iyice
tanktr ki, tpk Alparslan'n 1071 zaferi gibi, Yavuz Selim'in
1514 Safevilere, 1516 ve 1517 Msr Memluklarna kar
zaferlerinde Krtlerin rol olumlu olmasayd, Trk boylarnn
Anadolu'yu fethi ve Osmanl mparatorluu'nun dou ve gney
yaylmas gereklemeyecekti.
1920'lerde bu tarihsel trend devam etmitir. nc stratejik
ortaklk emperyalist yaylmay nlemi, cumhuriyet devrimine
baar imkan vermitir. Fakat Krtlerin geleneksel ibirliki
feodal st tabakasnn cumhuriyeti yanl deerlendirmesi ve
emperyalizmin niyetlerine kolay aldanp isyana ynelmesi,
cumhuriyet kurucularnn politika deitirmelerine yol amtr.

Krt-Trk birlikte zgrlk projelerinden vazgemeleri,

tarihlerindeki en olumsuz bir sreci yaamalarna neden
olmutur. Krt-Trk ilikilerindeki bu stratejik bozulma Krtlerin
inkarn, geri braktrlmasn, zoraki asimilasyonunu ve giderek
sistemden tmyle dlanmalarn beraberinde getirmitir.
Trkletirildikleri oranda kabul grmeleri bu politikalar daha da
derinletirmitir. 1970'lerde dnya apndaki byk
aydnlanmaya kar Krt ve Krdistan olgusundaki bu koyu
karartma politikalar yeni bir Krt aydn hareketine ve
arkasndan PKK somutunda siyasi ve askeri bir direnme
srecine yol amtr. Krt-Trk ilikilerinde bol acl ve
atmal ,ama onurlu bir dneme girilmitir.
2- Krdistan zerinde mcadele, sava ve terr
Krdistan'n jeokltrel ve stratejik konumu belki de tarihte
zerinde en ok mcadele, sava ve terrn insanlar korkuyla
ynetme amal iddet yrtld lke haline gelmesine yol
amtr. Drdnc buzul dneminden sonra yaklak 20 bin yl
ncesinde balayan mezolitik ve ardndan gelien neolitik (tarm
ve evcil hayvan) kltrn yaklak 12 bin yl nce ana blgesi,
tahminen bugnk Krdistan blgesidir. Bunun nedenlerini
eitli konularda belirttik. Mezolitik ve neolitik kltrn en ok
gelitii merkez olmas, drt bir yannda yaayan daha ilkel
kltr dnemindeki paleolitik dnem insanlar topluluklarn
aknn beraberinde getirmitir. Toplayclktan tarla retimine
gei daha bol rnlere yol atndan nfus younlamas
beklenebilir. Tarihsel kantlar bu dnemlerde nfus artn
aka gstermektedir. Yerleik yaam ve kylemenin
gelimesi tarla, ba ve bahe kltrnn geliimini daha da
hzlandrmtr. Bu durum doal olarak verimli toprak, bitki ve
hayvan alanlar zerinde zaman zaman atma etkeni de
olabilmektedir. Sosyal ierikli ve ekonomik amal atmann
bu tarz geliimi kuvvetle muhtemeldir. Yine eldeki kantlar bu
dnemden kalma baz ky ykntlarn gstermektedir.
Tarihin ilk kapsaml sosyal ve ekonomik mcadelesinin
aklanabilir nedenlerle Krdistan zerinde boy vermesi hayli
dndrcdr. Nfus hareketlerinden anlald kadaryla
younlama gneyde bugnk Arabistan ve Kuzey Afrika'dan,
douda ran ve daha dousunda, kuzeyinde Kafkasya'dan ve
batsnda Anadolu'dan gelen eitli topluluk aknlaryla

artmaktadr. Tpk bugnk Avrupa ve kuzey Amerika'ya olan

insan akmlar gibi, tarihin ilk byk sosyal ierikli ve ekonomik
amal insan selleri, yaklak 15 bin yl boyunca insanlk iin bir
'Gne lke' rol oynayan bugnk Krdistan'a ynelik
olmutur. Doal olarak bu kadar uzun sre gne lkesi roln
oynamak, zerinde byk ekime ve atmalarn olumasna
da neden tekil edecektir. Neolitik kltrn yaklak 90 bin yl
nce youn zmsenmesinden sonra, bu sefer tersi bir nfus
hareketinin gelimesine yol amtr. Eldeki veriler yaklak
bundan 7 bin yl ncesine geldiimizde, neolitik kltrn hem
fiziki insanlaryla birlikte hem de kltrel sadece etkisel
olarak Atlas Okyanusu'ndan douda in Pasifik kylarna,
kuzeyde Sibirya'ya, gneyinde Kuzey Afrika'ya kadar yayldn
gstermektedir. Bylece neolitiin dou merkezi zerindeki
younlama azalmtr.
Yaklak bundan 7.000-5000 yl (M 5.000-3.000) ncesinde
Krdistan zerinde Aryen dil ve kltr grubunun iyice
ekillendii, klan ve kabile toplumundan airet toplumuna
geildii tahmin edilmektedir. Airet toplumu daha byk bir
insan topluluunun sk rgtlenmesini ve eylemini beraberinde
getirmektedir. Klan ve kabile toplumlar 20-50 aras kiiyi tekil
ederken, airet toplumu yzlerce kiiyi organize edebilmektedir.
Bu durum sosyal ve ekonomik sorunlarn iddetlenmesi halinde,
airet topluluklar arasndaki mcadelenin de byyebileceini
gstermektedir. Bu dnemden kalma arkeolojik veriler baz
kylerin tamamen ykm sosyal atmalarn iddetlendiini,
ama bunun daha ok i nedenlerden kaynaklandn
gstermektedir. Verimli toprak ve akarsularn zerinde byyen
nfus ve komularn tamah, kavgann ekonomik nedenlerini
oluturmaktadr. Bu mcadeleler sonucunda eitli airet
boylarna ait snrlarn olutuunu tahmin edebiliriz. Airet
blgelerinin kkenlerini bylelikle M 4000 yllarna kadar
dayandrmak olaslk dahilindedir. Airetlerin ortak
mlkiyetindeki ekim ve yayla alanlar ayrt edilebilmektedir.
Yine airetlerin kendilerine zg dil-lehe gruplar ve kltrel
eitlenmenin gelitii tahmin edilebilir. lk mzik ve oyun
temalar, tapn klt ekillenebilmitir. Bulunan birok
heykelciin kadn figrl olmas ana evcil kltrn arln
yanstmaktadr. Bu dnemi sosyal ierikli, ekonomik amal
mcadele dnemi olarak tanmlayabiliriz.

M 3000-2330 dnemi, Aa Mezopotamya Smer uygarlnn

douunu ve tamamlann ifade eder. Mcadeleler sava
boyutuna varmtr. nsanlk tarihinde ilk defa ekonomik
deerlerin nceden planlanm askeri gle, zorla ele
geirilmesi, talan edilmesi gelenei domutur. Sava iktidar
gc znde bir talan gcdr. Klf olarak taknlan tanrsallk,
kutsallk, kahramanlk gibi sfatlarn arkasnda gasp ve talan
gizlidir.
Krdistan bu uygarln ana dou kaynaklarndan biridir.
Smer uygarlnn ve tm insanln ilk yazl destan olan
Glgame Destan Krdistan'a yaplan bir talan seferini
ykletirmektedir. Uruk'un yar kahraman ilk krallarndan
Glgame'in ehir uygarlnn simgesi olan fahieletirilmi
kadn yoluyla batan kard Enkidu adl barbar yardmyla
Krdistan'a doru sefere kmas destann ana konusudur.
Enkidu aslnda dadan ehre inerek hakim gce ibirlikilik
eden yksek dallarn, 'Kurtilerin' ilk rneini temsil
etmektedir. lkesini igal ettirmeye nclk etmektedir. Bunun
karlnda kral devlet sofrasnda yemekli ve kadnl yaama
altrlmaktadr. "Krt ne bilir bayram, hor hor ier ayran"
deyimi bu dnemlerden kaynaklanmaktadr. Belki Glgame'in
kendisi de yksek dal kkenindendir. nk Glgame 'byk
camus,' 'kz gibi adam' anlamna geliyor. Krdistan tarihinin
bu tr hainlerle dolu olmas tesadf deildir. Smerler orman
kerestesi, yontma ta ve madenlerine iddetle ihtiya
duyduklarndan, askeri seferlerini sk sk kuzeye yapmak
durumundaydlar. Bugn de son Irak krizinde grdmz
savalar, aslnda gemi tarihi de zetlemektedir.
Krdistan zerinde igal, istila ve talan srecine ilk defa
uygarlk glerinin katlmas niteliksel bir gelimedir. Airet,
kabile ve klan gibi etnik toplumlar zerinde devletlemi
glerin talan, kleletirme seferi gerekletirilmektedir. Daha
nceki dnemlerde mcadeleler kendini koruma, akarsular elde
etme, verimli arazileri kazanma amal iken, uygarlk
dneminde bata kleletirme ve talan amal olmaktadr. Planl
insan ldrme veya esirletirmeye odaklanmtr. Daha nceki
dnemden kalma drt yandan alana ynelme ve alandaki
kltr darya tarma hareketleri de devam etse gerek.
Hurrilerden kalma arkeolojik bulgular bu dnemin sosyal
mcadele ve savalar gereine k tutmaktadr. Savunma

sistemleri, kahramanlk ykleri mcadele ve savalarn

varlna kanttr. M 2000'lerde ran, Kafkasya, Anadolu ve
Arabistan zerinden srekli istila gruplar akn etmektedir.
Smer kent surlar ve Hurri kaleleri bunlardan korunmay
amalamaktadr. Yksek dalara snma zaten dalarn doal
kaleler gibi korunmaya imkan vermesinden trdr.
'Da=Krtlerin etnik varlklarn koruma ss' gerei budur.
Krt atalar adeta boydan boya bir kale gibi duran Krdistan
dalarnn doruklarn mesken tutarak binlerce yl sel gibi her
taraftan akan igal, istila ve apulun errinden kendilerini
korumaya almlardr. Ovalk alanlarda ehir uygarlklarn
fazla gelitirmemi olmalar bu tarihsel gereklikle yakndan
balantldr.
M 2000-1000 dneminde Krdistan zerindeki istila
seferlerine yeni elerin katldn grmekteyiz. Orta
Anadolu'da kurulan Hitit Krall'yla Kafkasya'dan skit ad
verilen barbar topluluklar hem Hurri-Mitanni uygarlna hem de
daha gneyde zengin Babil ve Asur ehirlerine ynelik istila
srecine katlrlar. En skk durumda kalan yine Krt atas
gruplardr. nk eskiden sadece gneydeki Smer-Babil-Asur
devletleri saldrrken, buna kuzeyden Hitit devleti ve ok
savakan skit barbarlar da katlmaktadr. ran'dan Pers
kabileleriyle batdan Luwi etnik gruplar da sktrmaya
katlmaktadr. Hem zenginlik reten bir alan olmas, hem
kurulan yeni uygarlklar aras gei blgesinde durmas, Krt ve
Krdistan iin tam bir ikilem tekil etmektedir. Yaamak iin
srekli direniilik ve ibirlikilik, hem direni hem ibirlikilik
gelimektedir. Hiyerarik st tabaka ibirliine oynarken, dier
alt kesim srekli direnmek durumunda kalmaktadr.
M 1600'lerdeki yazl belgelerde bir Krt beylii (muhtemelen
bugnk Elbistan'da kurulmu olsa gerek), Hititlerin ilk kurucu
prensi 'Anita'ya yle seslenmektedir: "Bre alak, seni
yetitirdik, oraya bey yaptk, derlediin sava srlerinle
snrlarmza gelip bizi srekli rahatsz edesin diye deil.
Verdiin szlere layk olmaya al." Bu anlama gelen yaztlar,
aslnda Hurrilerden derinliine etkilenmi Hitit Krall'nn yava
yava bydn ve yanlarnda yetitikleri Hurri-Mitanni
boylarn tehdit etmeye baladklarn gstermektedir. Yine nl
Hitit Kral 'upiluliumma' Mitanni Kral 'Matiwaza'ya yle
demektedir (M 1300'ler civar): "Sana kzm veriyorum, artk

evladm saylrsn. Bir daha isyan etme. Rahatszlk yaratma. yi

lkende rahat yaamaya al. Arkanda ben varm."
Aralarndaki atmalara ramen siyasi evlilikler yoluyla nasl
bar ve akrabalklar oluturmaya altklarn da grmekteyiz.
Bu dnemde korkun Asur gc sahneye ktnda, HititMitanni ittifakna ihtiya vardr. Daha ilgin olan, Msr'n nl
kraliesi 'Nefertiti'nin Mitannilerden gitmi olmasdr. Tarihin
hareketli bir dnemi olan M 1500 civar bu ynl birok
diplomatik siyasi anlama kadar savalara da tanklk
etmektedir. M 1596'da nl Babil, Hitit ve Hurrilerin
ortaklyla igal edilmitir. nl 'Kade Sava ve bar'nn M
1280'lerde gerekletii sanlmaktadr. Hz. brahim'in Urfa
Nemrut'undan kann 1650'lerin, Musa'nn Msr
Firavunu'ndan kann M 1300'lerin banda olduu tahmin
edilmektedir. nl Hammurabi M 1750'lerde yaamtr.
Dnemin sava ve barla dolu bu yzyllarnda Krdistan
merkezi alan rolndedir. Krdistan zerinde savalarn eksik
olmad lkedir.
Yaklak olarak M 1000-330 dnemlerinde Mezopotamya
merkezli uygarlklarn son byk aamas yaanr. Tarihin
belirleyici gc olarak Asur mparatorluu sahnededir. BabilNinova rekabetinde nclk Ninova'ya gemitir. Asurlar
komularna dehet samakla nlenmilerdir. nsan
kellelerinden harman yapmak, duvar ekmek, kale yapmak
deyimleri Asur mparatorlar'nn nam dier zellikleridir. Sava
seferlerinin en amanszlar Krdistan ilerine, Suriye ve Msr'a
yneliktir. Anadolu'nun batsna kadar etkilerini
yayabilmilerdir. Bu dnemde Hititler M 1200'lerde Trakya
kkenli Frigler tarafndan dalm, yerine Toroslarn gneyinde
kk ehir krallklar kurulmutur. Krdistan'da ise bugnk
Botan alannda nce Nairi (nehir anlamndadr) Konfederasyonu
tahminen M 1200-900 onun dalmasndan sonra nl
Urartu devleti kurulmutur (M 875-606). Asurlular Hitit
sonras kurulan bu devlet ve beylikler zerine amansz seferler
dzenlemitir. Bata ta kabartmalar olmak zere, birok kalnt
sava sahnelerini canlandrmaktadr. nsan kesik kafalarn
tamak alageldik bir yntem oluyor. Seferlerin en nemli
nedeni yine kereste, maden ve ticaret yollarn ele geirmektir.
Urartular bu saldrlar durdurmay baarmlardr. Savunmada
nl olduklar anlalmaktadr.

Medler bu dnemde daha douda, bugnk ran Krdistan'nda

Urartu rneinden de yararlanarak kendi varlklarn
glendirmekte, siyasi oluum ihtiyacn kavramakta ve
Asurlularn dou seferlerine kar koyarak g toplamaktadr.
Tarihte nl 300 yllk direni ve hazrlk aslnda Urartu
dnemini ve glenmesini ifade etmektedir. Asur'u yenmek,
bugnk Irak'n ABD'yi yenmesine benzer. Dolaysyla ok gl
hazrlklar ve taktik yenilikler gerektirir. Sonunda nl Med
komutan Keyaksar ve Babilli mttefiki Nabukadnezar'la birlikte
Ninova'y yakp ykarak varln sona erdirirler. M 612'de
Medler (tahminen M 715-550 yllarnda) Ekbatan bugnk
Hamedan merkezli imparatorlua yakn bir siyasi oluum
kurmay baarmlardr. Bu, Krt nitelii daha gl oluumdur.
Kuzeyden skit'lerin, gney ve doudan akraba boylar olan Pers
kabilelerinin saldrlar glenmelerini engellemitir. nl
komutan Harpagos'un ihaneti ve Pers ibirlikilii, iktidar
gcnn Med kralnn yeeni olan Kiros'un eline, dolaysyla
Pers kabile hiyerarisine gemesine yol amtr.
Pers mparatorluu Medlerin devamdr. Bir nevi ortak devlet
oluyor. Yine atma alan ounlukla skit istilas altndaki
Krdistan'dr. Kiros'un lm bile bu alandaki skitlerle savala
gerekleiyor. mparatorluun daha gvenli bir alan olan
Gneydou Medya'ya doru kaymas kuzeyden gelen barbar
aknlarndan etkilenmektedir. Darius'un (Byk Dara; M 520485) byk skit seferi bu belay kknden halletmek
amacyladr. Anadolu boydan boya iki yz yl akn (M 530330) sre Pers-Med mparatorluu'nun elinde ekillenir.
Srasyla Frigya, Lidya ve Likya'nn siyasi varlna son verilip,
tm Ege kylarnda kurulan ehirler denetime alnr. Denilebilir
ki, bu dnemde Krdistan (Medya) uygarlama yolunda sakin
bir yaama kavuur. Ataerkil ailenin glenmesi, gl Med
airet yaps, Pers ordusunda da Medleri ayrcalkl klar. Msrn
da fethedilmesiyle (M 525) uygarln ana merkezi Med ve
Pers blgelerine kaymtr. Babil yar baml bir stat altnda
hala uygarln kltrel bakenti durumundadr.
Tarih Helen ve Makedon aristokrasisinde, Anadolu'yu tamamen
fethetme ve bylelikle hem byk Med-Pers tehlikesini ortadan
kaldrma hem de hi grmedikleri kadar zenginliklerine el
koymann bir tutku halini geldiini kaydetmektedir. Gece
gndz bunun hayalini kurmakta ve siyasi tartmasn

yapmaktadr. Bunu baarmann en byk tanrsal i olduu

mterek inan olmaktadr. Byk dnr Aristo (M 385320) bu inanc ve bilinci, rencisi olan Makedon kral Filipos'un
olu Byk skender'e srekli alamaktadr. Dou insanlarn
hayvan gibi grme ve karnca gibi ezme fikri byk ihtimalle
Aristo tarafndan skender'e alanmtr. skender bu atmosfer
iinde ve hocasnn sk eitimi altnda yetitikten sonra, ok
gen yata babasnn ldrlmesinden sonra nce, Helen
birliini ve sonra Makedonya etrafndaki boylar birletirdikten
sonra, tarihin seyrini deitiren Dou seferine alr. Adeta
Byk Darius'a Byk skender olarak yant vermektedir.
Bilindii zere dneminde yldrm seferleri diyebileceimiz
savalarla insanlar adeta karnca gibi aya altnda ezip ta
Hindistan Ganj nehrine kadar gider. Zapt etmedik yer brakmaz.
En nl sava Gavgemala (M 331) bugnk Erbil civarnda
olan Arbela'da geer. Pers mparatorluu byk sava iinde
der. O dnemin kltrel bakenti olan Babil'e tekrar
dndnde, anna yarar iler yapmaya devam eder. DouBat sentezinin sembol olarak on bin Balkanl sava erkekle
on bin Med ve Pers asilzade kzlarn bir seferinde evlendirir.
Yendii son kral olan III. Darius'un kz kendisine der. Bu
sefer batda yeni domakta olan Roma Cumhuriyeti zerine
yrme hazrl yaparken, bataklk sivri sineklerinden kapt
mikropla ok gen yata lr.
Krdistan'da skender'in izleri oktur. Bitlis, komutanlarndan
Ballis'ten kalmadr. Zagros dalarn bir gerilla gibi at
sylenebilir. Askerlikte skender'in bir yar tanr olduu
sylenebilir. Bu seferlerle Krdistan yeni bir ikilemin kskacna
girecek, mehur Dou-Bat atmasnn merkezi alan olacaktr.
ran'da Persler yerine kurulan Part (M. 250-216)
mparatorluu'yla skender sonras Helen krallklar arasndaki
atmalarn arlk merkezi yine Krdistan'dr. Devreye Ermeni
krallklar da girmitir. Fetih hakk tm haklarn temeli olarak
elden ele geer. Dicle-Frat kylar kalelerle donanr. Tm
kentler kale ve surlaryla bir savunma anlay iindedir. Yine de
Helen krallklar dneminde Komagene (Samsat merkezli),
Abgar (Urfa merkezli) ve Palmira (Palmyra merkezli) Krallklar
zel bir nem kazanrlar. Dou-Bat sentezinin sekin eserlerini
yaratrlar. Zihniyet olarak dnem hem daha nceki, hem
sonraki dnemlerden farkldr. Uygarln parlak bir dnemi

olarak da deerlendirilebilir. ran (Part) ve Helen etkinlii i ie

yaanr. Kltr alverii, ticaret alverileri kadar canldr.
Hz. sa sonras Roma terrnden kaan Havarilerin ilk duraklar
yine Krdistan kaplar olan Antakya, Urfa ve Nusaybin
yreleridir. Denilebilir ki, siyasal ve dinsel terrn yeni yeni boy
verdii bir dneme girilmektedir. Roma mparatorluu en ge
MS 50 yllarnda tm Anadolu, Suriye, srail ve Lbnan'
fethetmi, Frat kylarn da amtr. Yeni ortaya kan
hristiyan gruplar sa'nn armha gerilmesinden sonra da
kovuklarna, yeralt yerleim alanlarna, maaralara, llere
ekilmektedir. Yar gizli bir dnem yaanmaktadr. Siyasi terr
belki de kitlesel olarak ilk defa hristiyan mminler zerinde
uygulanmaktadr. Krdistan dalarnn ilk snlan merkez
olmalar bu yzdendir. Artk tm Helen krallklarn ele geirmi
Roma mparatorluu Part mparatorluu'nun snrlarna
dayanmtr. nl Romal komutan Crasus l ele getiinde
(MS 50'ler) Partlar ve Ermeniler bayram edecekler, Crasus'un
ba gnlerce tehir edilecektir. Alan Krdistan'daki Ktesifon
kentidir.
3. yzyldan itibaren sra Roma-Sasani mparatorluu
arasndaki atmalara gelir. Tarihin en zor savalar yine
Krdistan zerinde geer, snr kah Frat kah Dicle olur.
Diyarbekir ve Nusaybin gibi kentler defalarca yklr, el
deitirir. Krdistan srekli paralanr. Uygarln barndaki
iddetin ve talann srekli kustuu alandan gelime beklemek
gereki olmaz. Komlar halinde dalarda yaam srerken, kent
merkezleri istila karargahlardr. Etnik toplumla, askeri toplum
arasnda net bir ayrm oluur. Aradaki tccar halka, istilacyla
etnik gruplar arasndaki ara halkadr. 4. ve 5. yzyllarda iki
imparatorluun srekli savalarndan tr alanda adeta
karanlk bir dnem yaanr. Ancak hristiyan ve manici gruplarn
terr korkusu altndaki propaganda faaliyetleri tek ciddi sosyal
etkinliktir. Palmira, Abgar ve Komagene'nin yklmas karanlk
dnemin balangc olabilir. Klasik kleciliin son demleri
yaanmaktadr.
Hristiyanlk yeni dnemin mjdeciliini yapmakta; karanlktan
sonraki aydnln, tanrsal kralln inancn srekli vermektedir.
Kurtulu ideolojisi gelitirilmitir. Sosyal kurtulu ordusu
kurulmutur. Her iki imparatorluk iten ie kmektedir. Dtan

etnisitenin daha sert saldrlar Roma'y nce blecek, bir

blmnn yklmasna yol aacaktr. kinci Roma olarak Bizans
mparatorluu artk Mezopotamya'nn peindedir. Hristiyan
mezhep atmalar da eklenince, tpk gnmzn snnilii ile
alevilii gibi bir blnme doar. Siyasal atmalara dinsel
mezhepsel atmalar da katlmtr. Sosyal mcadele dinsel
kisve altnda verilirken, etnik atmalar kavim grntsne
brnmektedir. Sryani papazlar, zellikle Nesturiler tam bilgi
savas gibidir. Siyasal askeri atmalarn paraleli mezhep ve
din atmalardr. Sre, yeniden dnyaya dnecek mehdi,
mesih ve ahir zaman peygamberi beklentisiyle geer.
Hz. Muhammed zaman koklamada yeteneklidir. Beklenen
peygamberin kendisi olabileceine inanc gittike artmaktadr.
Cahiliyenin karanln yaayan Arap kabile atmalar iinde bir
gne gibi doar. Asr saadet gelmek zeredir. 6. ve 7. yzyllar
islamn dou ve byk yayl dnemidir. Hak gelir, batl gider.
Gne doar, karanlk kalkar. Ard sra fetihler ve bu sefer
gneyden Krdistan kaplarna dayanma gerekleir. Sava
artk hanedanlk, krallk iin deil din, islam iin gndemdedir.
slam fetihleri 642'de Kadisiye'deki yenilgiden sonra
Krdistan'da younlar. Belde belde alann islamileme sreci
balar. ranllar ia mezhebiyle kendi farkllklarn korumaya
alrken, Krtler Zerdetilikteki srar ve en zayf bir islami rt
olarak alevilikle etnik ve kavmi varlklarn srdrmeye
alrlar. Snni Krtlk, aslnda yenilmi ve ihanet etmi
Krtlktr.
slam kelime olarak her ne kadar bar artrsa da, etkili bir
Arap ulusal sava ideolojisidir. Gnmzn kresellemesi gibi
dnya apnda kresellemek ister. Cihat en byk ibadettir.
Cihat (sava) yolunda fethedilen her ey senindir. Yenilenleri
istersen kle klabilirsin. Kadnlara olduu gibi el koyabilirsin.
Gnmzn iktidar tarz gibi sadece askeri fetihle yetinilmiyor.
Fethedilenlerin tm sosyal, ekonomik, inansal deerleri
zerinde denetim ve hakimiyet kuruluyor. Zihni egemenlik en
youn yaanandr. slam feodalizmin ideolojisi olarak tm
Ortadou toplumunu yeniden biimlendirme iddiasndadr. Tek
ve inanm mmet anlay, pei sra ykselecek olan slam
mparatorluu'nun sosyal temelini hazrlamaktadr. Byk bir
maharetle yaratlan tek tanrl ideoloji, aslnda tek yetkili otorite

olarak sultanln ideolojik temelidir. Mmin tabanla sultan

tepeyi ustaca yaratan islam, belki de dnyada merkezi
feodalizmin en usta teorisidir.
Ta Smerlerden beri Arabistan yarmadasndan bir trl
kamayan Arap etnisitesi islamla tarihin en byk
kalklarndan birini yapar. Binlerce yl susad iktidar hevesini
Bizans ve Sasanileri ykarak giderir. Grkemli bir feodal
medeniyet kurar. Emeviler (MS 650-750) ve Abbasiler (MS 7501258) Arap mparatorluu'nun doruunu tekil ederler.
Krdistan zerindeki yaylmlar gldr. Toros ve Zagros
eteklerine kadar yaylrlar. Byk katliamlar yaanr.
skendervari bir Haccac yry vardr. Kafkas, Hindiku,
Pirene ve stanbul eteklerine kadar yaylm gc gsterirler. MS
1000'lere geldiimizde islamiyet doruk noktasna varmtr. M
1000'lerde brani kabilesinin yaptn MS 1000'lerde Arap
kabileleri yapacaktr. Ard sra Trk-Ouz boylarndan
Seluklular ve Osmanllar gelecektir. Son byk seferleri islam
ve snnilik adna Trk kkenli sultanlar ynetecektir. Abbasi ve
Seluklular dneminde klasik atma izgisi yine Krdistan'da
geer. Bizans ve sultanlk gleri savalarnn byk ksmn
Krdistan blgelerindeki kentleri alp geri vermeleri biiminde
yrtr. Krdistan'n islamlatrlmas tamamlanr. Seluklu
Sultan Alparslan'n 1071 Malazgirt Sava'yla Bizansl gler
Krdistan'dan atlr. Eyyubi sultanlaryla Trk beylikleri
dneminde beylikler aras atmalar olsa da, islami uygarlk
gelime kaydeder. Urfa, Mardin, Diyarbekir, Siirt, Malatya ve
Elaziz gibi yrelerde islam ne geer. slami kltr hristiyan,
Sryani ve Ermeni varln ikinci plana iter.
13. ve 14. yzyllarda Hal ve Mool saldrlar blgede ekirge
srleri gibi bir krma yol aar. Gler, dalara ekilmeler
devam eder. Blge tekrar alkalanr. Bu sefer geleneksel
blnme ve sava izgisi ran merkezli Safevilerle Anadolu ve
Balkan merkezli Osmanllar arasnda izilir. Bir nevi BizansSasani ikilemi yenilenmi olur. Yavuz Selim'in 1514 aldran
zaferiyle Krtlerin snni kesimiyle birlikte klasik dou snr en
douda izilir. Krdistan'n gnmze kadar srecek
blnmesinin temeli atlr. Snr boylarnda sk sk ieriye ynelik
saldrlar olursa da, 1639 Kasr- irin Antlamas'yla gnmze
kadar srecek Krdistan blnmesi ve Anadolucu gle ranc
g arasndaki snr hatt resmen izilmi ve tannm olur.

Mezopotamya ve Krtlerin byk ounluu Osmanl

imparatorluk snrnda kalr.
1800'lerin balarna kadar Osmanllarla Krt beylik ve
hkmetleri arasnda kurulan denge iinde nispeten sakin bir
dnem yaanr. slam uygarl snni izgisinde geliirken,
direngen Zerdeti ve Alevi Krtler yar isyan halinde dalarn
doruklar ve gzden rak kelerde yaamak zorunda kalr.
Yavuz Selim'in Safevi korkusu nedeniyle Kuyucu Murat Paa
sadrazamlnda 40 bin aleviyi diri diri kuyulara doldurmas ve
Pir Sultan Abdal'n idamlar, terrn en acmasz ve iz brakan
rnekleridir. Daha nceleri komnal dzen araynda olan eyh
Bedrettin nderlikli hareketin katliamla sonulanmas ve eyhin
idam nemli terr rnekleridir. Yoksulluk ve zoraki askerlik ve
vergilere bakaldr olan Celali isyanlar ve ezilmeleri, islam
aristokrasisinin terr dalgasn nasl trmandrdnn
gstergeleridir. Osmanl terr en az d boyutlu savalar kadar
acmaszdr.
Bunun yannda karde veliaht ldrmeleri, sadrazam idamlar
yaygn terr eylemleridir. Osmanllar dneminde islamn resmi
yorumu olarak snniliin klavuzluunda terrn mthi ve
yaygn uyguland aktr. Dadaki Trkmen boylarna kar da
srekli terr seferleri dzenlenmitir.
1800'lerin balarndan imparatorluun yklna kadar
Krdistan, dnemin byk bir ksmn isyanlarla ve bastrma
seferleriyle geirir. 19. yzyl boydan boya isyan ve bastrma
yzyldr. ngiliz ve Fransz misyonerlerinin etkisiyle
imparatorlukla aralarn bozan Ermeni ve Sryaniler zerine
bastrma seferlerinde bu yzylda art olur. Yzyln bitiminde,
20. yzyln balarnda tarihin bu en eski halklar neredeyse
silinir. Kapitalizmin kkrtt milliyetilik yava yava zehirli
rnlerini vermektedir. Krtlerin ayn akbete uramamalar
farkl din ve direnilerinin kapsaml olmasndan trdr.
Ortaadaki din ve mezhep atmalar en az ilkadaki atma
ve savalar kadar tahripkar etki brakmtr. Krdistan'da
uygarlamann bu atma ve savalar nedeniyle
geliemeyecei aktr. Srekli da kovuklarnda varlklarn
korumaya alan etnisiteyle, istila ve igal karargahlar olan
ehirlerin yaps diyalektik bir ilikiyi yakalayacak bir durumda

deildir. Her blnt kendi geriliinde ve izole edilmiliinde

adeta boulur. slamn selam yz biraz kazndnda, altnda
binlerce yllk zorba ve istismarc gcn kt grlecektir.
Sultan ve bendeleri her trl tanrsal sfatlar altnda, ayet ve
hadislerle kamufle edilen bir zorbalk ve smr rejimi
yrtmektedir. Ekyann dada olan kaba ve ak yzl iken,
ehirdeki ve iktidarda olann cppeli, sarkl ve az rtl
olarak ayn zorbal ve istismarcl tanrdan onayl olarak
yrtmektedir. Fark zde deil biimdedir.
Neolitik dnemin sosyal nitelikli mcadeleleriyle balayan ilka
kleliinin savalaryla trmandrlan ve ortaa feodalizminin
sava ve terryle srekli younlatrlan Krdistan zerindeki
mcadele, sava ve terr ortamnda Krt halknn varln
korumas bile olduka deer tamaktadr. Gl ve gelikin
uygarlklar altndaki kadar olmasa da, etnik direniilik tm
kusurlarna ramen Krtleri bu amansz tarihi sre iinde var
klan temel faktrdr.
Osmanl mparatorluu'nun dalmasndan sonra Krdistan'n
daha da paralanmas ve iddet ortamna ekilmesi geliti. Yeni
emperyalist ve smrgeci g olarak ykselen ngiltere ve
Fransa'nn izdii Ortadou haritasnda Krdistan zerinde
Trkiye Cumhuriyeti, ran ahl, Irak monarisi ve SuriyeFransz ynetiminin egemenlii geerli klnd. Daha dorusu
dayatld. Yeni rejimler altnda karlar daha da daraltlan Krt
ibirliki st tabakasnn snrl ve eski otonom heveslerinden
kaynaklanan ve ou tahriklere dayanan isyan hareketleri
terrn younlamasna yol at. Ayaklanmalar ulusal ve
demokratik talepleri gelitirmi olmaktan uzakt. Eski ayrcalkl
gnlerini arayan Krt ibirliki feodalitesinin yeni rejimlerden
pay isteme kavgasyd. Kapitalizme dayal ve milliyeti
ideolojiden etkilenen yeni rejimlerin tek ulus, tek dil, niter
devlet fanatizminden Krtlerin payna den, eskisinden beter
inkar edilmek, bask altna alnmak, isyan halinde katliam ve
zoraki asimilasyonla ortaa karanlna terk edilmekti. Tam
anlamyla cendereye alnma sz konusuydu. Denebilir ki,
dnyada Yahudilerden sonra blgesel apta oven milliyetiliin
en youn terrn yaan halk, etnik ve olgusal varlk olarak
Krtlerdi. Krtlerin kendi ibirliki hainleri tarafndan feodal
gerilie terk edilmeleri, ada milli demokratik hareketlere bile

anlam verememeleri yznden yaadklar durum, 20. yzyln

en irkin yzlerinden biridir.
Trkiye'nin egemenlii altna ald Krdistan'da yrtt
politikaya resmi olarak 'sel hareketi' ad verilmekteydi.
zerinden geilen her yeri ineyip gemek 'iyi' olarak
benimsenmiti. Bunda imparatorluu kaybetmenin acs da
vard. Hi olmazsa geri kalan paralar mutlak bir erimeye tabi
tutulmalyd. Dnyann hibir dneminde, hibir rejiminde
grlmeyen anadil Krte yasa bile Trkiye rejiminde
uyguland. Binyllarca yaanan sosyal mcadelelere, amansz
istila, igal ve koloniletirme savalarna ek olarak, tm
toplumsal deerler zerine Krtlklerini yanstacak her eyin
zerine bir kara al rtlmt. Trkiye Cumhuriyeti stats
altnda Krtlerin yaam zerine sosyal bilim ve edebiyatn ok
youn abalar ancak baz gerekleri gn yzne karabilir.
ran'da yeni bir imparatorluk hanedan olarak ykselen Pehlevi
ahl'nn uygulamalar da cumhuriyet Trkiye'sinden fakszdr.
Simko smail ayaklanmasndan Mahabad Krt Cumhuriyeti
deneyimine kadar tekrarlanan Krt hareketlilii benzer
ideolojik, snfsal nedenlerle kolayca tasfiye edildi. Geriye youn
bir terr rejimiyle 20. yzyla zg faist milliyeti yaklamlar
hakim klnd. Irak ve Suriye Krdistan' zerinde ngiltere ve
Fransa'nn uygulamalar, ibirliki Arap hanedanlara dayal ayn
bastrma ve smrge rejimini egemen klma biimindeydi.
20. yzyl Krt olgusunda yaanan, gerekten dnyada rnei
olmayan 'kafese kapatma ve evcil hayvan haline getirme'
politikasyd. Krtlerin toplumsal bir olgu olarak insandan
sayldna dair hibir iaret yoktur. Bir Afrika'ya uygulanan
smrge politikalar bile Krtlere ok grlmtr. Siyasi,
ekonomik, sosyal, hukuki, hatta askeri politikalarn ada
etnik, ulusal ve smrgeletirme basks biimleri bile ok
grlp uygulanmamtr. Yok sayma ("sen kendini Krt
saymazsan, Krt sorunu yoktur" diyen yeni Babakan R. T.
Erdoan, aslnda derin devletin gereini ezberlemi olarak
sylyor), "hakim ulus ve mezhepten olduun, kendini yok
saydn oranda kabul grebilirsin" anlay, aslnda faizmin en
tehlikeli biimlerinden biridir. Yahudilere uygulanan trden terr
ak ve nettir. nkar tr kapal ve karanlktr. Krtlere
uygulanan terre 'kara terr' demek yerindedir.

20. yzyln sonlarnda ve 21. yzyln balarnda ABD

etkinliine iyice alan blge ve Krdistan'da, tehlikeli ve elikili
bir politika takip edilmektedir. Bir yandan Krt federesi, dier
yandan PKK ve en byk Trkiye parasndaki Krt tasfiyesi
uygulanan sava ve sonular ABD ve AB'siz asla
dnlemez. Filistin-srail oyunundan daha beteri Krdistan ve
komular arasnda oynanabilir. Mcadele, sava ve terr
politikasna 'dehet' sfat eklenebilir. Tarihin hibir dneminde
ve yerinde hibir insan topluluuna bu ynl dehete varan
politikalar uygulama ve her eyi bu politikalara, iddetin en
planl ve sinsi olanna dayal olarak belirleme rneine
rastlanmamaktadr.
Hemen u hususu belirtmeliyim ki, eskiden yaptmz gibi bu
sava politikalarn Trk, Arap, Fars ulus smrgecilii, inkar ve
imhacl sylemiyle izah etmeye almak ok yetersiz ve
yanlgl sonulara gtrr. Olgu daha kapsaml tarihsel ve
toplumsal sistemlerle ilgilidir. Ayn biimde Krdistan'daki
uygulamalardan Trk, Arap ve Fars devleti sorumludur
tarzndaki sylemler de soyut ve indirgemecidir. Olgunun
gerek oluumunu izah etmekten uzaktr. Ortada zannedildii
gibi bir Trk, Arap, Fars ulus kar ve devleti yoktur. Ulus
devletin kendisi bir sfattr; ideolojik tanmlamadr, gerein
kendisi deildir. Uluslarn devleti olmaz. Hatta dar anlamda
snflarn da devleti olmaz. Devlet en azndan be bin yllk
gelenek olup kartopu-nar topu gibi yuvarlana yuvarlana
gnmze kadar gelmi, birok paraya blnm, baz
etnisiteler onu ok bazlar az kullanm, kullananlar da tm
etnisite olmayp baz hiyerarik ve snfsal gruplar olmutur.
Belki de Trk, Arap ve Fars etnisitesi, ulusu da devlet
olgusundan Krtler kadar bask ve smr grmtr.
Trkmen'in ektikleri, Bedevinin yaadklar, gulamlarn
gerekleri Krtlerden daha azdr demek yanltc olur. Kald ki,
hangi Krtler sorusu da ok ok nemlidir. Bu sava
politikalarnn en byk sorumlusu Krt feodalitesidir. Beylik,
mirlik, hac hocalk taslayan takmdr. Eer bunlarn, yoksul
emeki Krt halkna her zaman byk zarar verenlerin ciddi bir
amaca ve ynteme dayanmayan, provokatif ayaklanmalar ve
sonradan alaka teslimiyetleri olmasayd, hibir Trk, Arap,
Fars ulususu ve devletisi mevcut uygulamalar icat edemezdi.
Dolaysyla eer Krtler iin en stratejik olumsuz e

aranacaksa, bunu kendi hainleri iinde aramas gerekir. Hem de

her zaman ve her yerde; her yntem ve amala. nk bunlar
iren karlaryla ve Filistin-srail trajedisini bile geride
brakabilecek oyunlaryla Krt halkyla iktidarlar kar karya
getirip sonra aradan syrlyorlar. Karlnda ihanet bedeli mal
mlklerini koruyorlar. Hatta metropol ve sayfiye yerlerinde
yerleimler kurarak o lanetli binlerce yllk oyunu durdurmadan
srdryorlar.
Bu politikalarn en az be bin yllk tarihini Glgame ve
Enkidu'dan beri destan klfna brnm de olsa aklamaya
altm. una inanyorum ki, yrrlkteki blok iktidar
politikalarndan ne devlet ne ulus olarak Trk, Arap ve Farslarn
yzde 99'unun gerek bir kar olamaz. kar olmas urada
kalsn, geri kalmlk, dmanlk, yersiz kin gtmeler, karlkl
iddet, kaynaklarn boa harcanmas ve sonuta hak edilmemi
anlamsz bir yaama yol amas nedeniyle kendilerine byk
zarar verir. Bu korkun ksr dngy, srl ve sihirli oyunu aa
karmak iin bavuracamz en nemli are sosyal bilimin
kendisidir. Ama gerek sosyal bilimden; iktidar, dayand ve
yol atrd sava ve sosyal yaplanmalar zen bir sosyal
bilimden bahsediyorum. Yoksa Smer rahiplerinin yldz
hareketlerine dayanan 'kader bilimi'nden daha tehlikeli sonular
veren; btn, can, yaam grmeyen, sayg ve sevgi
duymayan 'kadavrasal bilim'inden bahsetmiyorum.
Benim bu savunmadaki en nemli katkm, bu bilimin maskesini
drerek geree yaklam biraz daha ilerletmi bulunmamdr.
Milliyetilik bilim midir? Dincilik bilim midir? Sosyalizmcilik bilim
midir? Liberalcilik bilim midir? Muhafazakarclk bilim midir?
Belki de ilkan demi gemi putuluundan paganizmden da
geri bir putuluktur. nk o putuluklarn zarar ok snrlyd.
Ya bu ucu buca belli olmayan kavram putuluunun verdii
zararn haddi hesab var mdr? Bir kutsal din kitabna bal olan
mminler bu kitaplarn baz ynleriyle sosyolojik yorumunu
yapmaya altm bile bildiklerini sandklar deerlere bu denli
bal olmalarna karlk, kadavra ve kavram putular
tespitlerine ne kadar bal olabiliyor, fayda umabiliyorlar?
lerideki ksmlarda bu konularda zeletirisel yaklam
gelitireceimi belirterek konuya dnyorum.

Krdistan'daki iktidar ve dayand sava gerei doru

zmlenmeden, Krt sorunuyla uraan ve karan herkese,
her devlete, sosyal ve siyasal gruba byk zararlar
vereceinden srarla bahsediyorum. Bu herhalde taraflarn
kendilerini yeniden gzeden geirmeleri, byk yanl, hata ve
lgnlklarndan vazgeip, ok sayda olabilecek insani
zmlere varabilmeleri iin de en anlaml yaklam yntemi
olacaktr. Fanatizme dayal her ister ezen ister ezilen, ister
smren ister smrlen adna milliyeti, dinci, solcu
yaklamn zm olmadn herhalde btn 20. yzyl
savalar fazlasyla ve ok byk ac ve kayplar pahasna
dorulamaktadr.
ok kaba tarihsel taslamzdan da anlalaca gibi,
Krdistan'daki gibi mcadele, kavga, sava, terr uygulamalar
kendine has bir iktidar blou oluturmaktadr. Tarihin belli bal
tm sistemlerinde geerliliini younlatrarak srdren savaa,
askeri gce dayal bu iktidar bloklar bir hamur gibi toplumun
her dokusunu yourup biimlendirmektedir. Ortada yle Krt
toplumu, ulusu diyebileceimiz kendine zg z dinamikleriyle
olumu bir yap yoktur. Nuh'u Nebiden gerekten de yle
kalma iktidarlam, onun kurumsal ifadesi olmu zorun
gelenekleri tayin etmektedir. Bir zaman olmu mitoloji,
sylence olarak, baka bir dnem yce din denmi, amza
doru ulusumuz, snfmz adna milliyetiliimiz,
sosyalizmciliimiz olarak meruiyet, geerlilik arayan bu zor
aletleri toplumda karmadklar, belirlemeye almadklar tek
bir doku bile brakmamtr. Asl Krt sorunu yaad bu
olgularn olu tarzndan domaktadr. Krt olgusunun kendisi
oluum tarzndan tr tam bir sorunlar yndr.
in en ac ve vahim taraf, bu olgunun sorun zme yeteneini
byk oranda kaybetmi olmasdr. Olgu sorunsallktan tr
boulmaktadr. Kanser hcrelerine benzeyen Krt toplum
dokularndan bahsetmek gerekir. Aacn kurdu aatandr
denilir. ylesi Krt kimlik ve ahslar ynla orta yerde
durmaktadr. Krt dilinden tutalm varsa partisine, Krt
kadnndan tutalm szde en tannm liderlerine, kylsnden
kentlisine, aydnndan hocasna, dininden milliyetiliine,
yurtseverinden hainine, diplomatndan politikacsna kadar iin
abcsine bile hakim olamayan ne kadar aresiz, sahte, kurnaz,
hain, korkun, iyi, gzel ve dorusu vardr? Kestirilmesi g bir

soru. Sorumlusu kim? Mevcut ve tarihten ekillenmi, gerekten

kime, ne kadar, nasl hizmet ettii de pek kestirilemeyen iktidar
paralar ve sonuta onlar yle tutan gemiin, gnmzn zor
aygtlar, onlarn her tr sava ve terrleri. Bunlardr Krt
toplum olgusunu belirleyen, mevcut hallerde sorumlu ve aresiz
tutan.
Tersine bu aygtlara kar ayaklanma, gerilla benzeri
yntemlerle direni gsterildiinde ortaya kan gereklik,
gelimemi, ama gelitiinde onu da aacak olan Filistin-srail
atma modelidir. Taraflar, adna ne kar denirse densin,
bylesi bir modelle herhangi bir toplumsal sorun daha iyiye,
gzele doru zlebilirler mi? Atein atele sndrlmesi
gereki olamaz. O halde sava iktidar klikleri olarak
toplumsal sorunlar zme yntemlerini terk etmek en
dorusudur. Buna direniilerin aygtlarn da dahil etmek
gerekir. Yntem baka yerde ve trde aranmak durumundadr.
Krt olgusundaki muazzam arpklklar zmenin yntemleri
zellikle hakim zoru elinde bulunduran iktidar glerinin sava
aygtlarndan beklenmemelidir. Herhalde ilk yaplmas gereken,
eer kar taraf zorla bir ey dayatma iddiasnda bulunmayp,
zmn siyasal, barl demokratik tarzn esas alyorsa ve
bunda samimiyetini anlalabilir nedenlere dayandrmsa,
hakim gcn de askeri aygt devreden karmas, ayn
yntemlerle cevap vermesi gerekir. Tartma ve zm yollarn
sivil demokratik diyalog aralarna brakmak, insani olduu
kadar ekonomik ve toplumun ezici ounluun da karnadr.
"Krdistan'da Zorun Rol" adl derlemeyi 1982'lerde
hazrlamtm. Zoru zdn sanmtm. Daha sonraki pratik
bu kendime gvenimin byk yetmezliklerle dolu olduunu
gsterdi. Bu satrlar bir giri olarak belirtip yeniden
Krdistan'da zorun rolne dnerken, gerekten bu sefer varolan
bilimsel derinlii yakaladndan tr gvenim gerekidir.
zm yolunu sanld gibi ve sosyalizm adna bir benzerini
yaadmz 'kutsal iddetten' gemediinin, tersine ok
zorunlu ve gerekli 'meru savunma' dndaki tm zorlarn en
lanetlenmesi gereken insan pratikleri olduunun derinden
farkna vararak, Krt olgusu ve Krt sorunundaki zmleme
sorumluluunu gstermeye alyorum.

--3- Krdistan kltr zerinde zoraki asimilasyon

politikalar
Sava ve iktidar bloklarnn en ok bavurduklar toplumsal
politikalarndan biri asimilasyondur. En genel deyimiyle kltrel
eritme anlamna gelen asimilasyon politikalarndaki temel ama,
tahakkme tabi tuttuklarnn tm kar diren yeteneklerini
ellerinden almak iin, bata zihniyetin temel kullanm arac olan
yerel dili uygulama d tutup, hakim dilin youn ileniini ifade
eder. Resmi dil yoluyla yerel dil ve kltr kadkleip dolamda
rol oynamayacak kadar daraltlr. Hakim dil kltr ykselmenin,
okumann, siyaset ve ekonominin ifade dili olarak kullanana
kazanm salar. Bask altna alnan dil ve kltr ise kullanana
zarar kaydettirir. Bu ikilem altnda yerel dilin iktidar dili
karsnda dayanmas gn getike zorlar. Hele yaz dili haline
gelmemi, hakim lehesini kuramamsa, bu dil ve lehelerinin
sonu karanlk olur. Asimilasyon yalnz dil alannda deil,
iktidarn ekillendirdii tm toplumsal kurumlarda uygulanr.
Hakim ulus veya dinin, grubun kurumsal gerekliine
uyarlanma her dzeyde yaanr. Siyasal, sosyal, ekonomik,
hatta zihniyet alan resmen tannp hukuka korunduka, dier
aznlk ve yenilmilerin e kurumlar kendilerini hakim
kurumlara gre zoraki veya gnll asimilasyona uratarak,
resmiyetinin iinde yer alrlar. Bask ve ekonomik, siyasi kar
ne kadar devreye girerse, erime o denli rol oynar.
Krdistan kltrel varl zerinde en az savalar ve terr
kadar, zoraki asimilasyon tahripkar rol oynamtr. Ayn tarihsel
yntemi uygulayp ilk alara kadar gidebiliriz. Smerce'nin
belki de ilk ve en byk asimilasyon dili ve kltr olduunu
belirtmek mbalaa saylmamaldr. Kelime ve cmle
dzeninden bu gerei anlamaktayz. Srayla Hurrice, Mitanni,
Urartu, Med ve Perse'den nce Smer dili, sonra srayla
Akada kaynakl Babilce ve Asurice, sonralar Aramice
Ortadou'nun ilk alardaki en byk asimilasyon dilleriydi. Bu
gerei Hitit, Urartu, Mitanni, Med ve Pers yaztlarnda grmek
mmkndr. Bir nevi gnmz ngilizce'si gibi dnemin
'interetnisite' dili olan Aramice ortak anlama aracdr. zellikle
aristokrasi ve devlet brokrasisinin yaz dilinin bir tanesinin
Aramice olmas yaygn rastlanan bir rnektir. Yerel dil ve

Aramice birlikte kullanlmaktadr. Bugn de yaadmz gibi

hakim iktidar dili nasl resmi dil olarak devlet ilikilerinde esas
ise, o dnemlerde de Aramice daha nceleri Akada ve
Smerce esas dil olup, yerel dil daha ok okuma yazmas
olmayan halkn szl iletiim aracdr. Aristokrat kesim byk
ihtimalle ibirlikisi olduu devletin resmi dili ile konumaktadr.
Urartu yazl belgelerinde bu gerei grmek mmkndr. Tpk
baml lke yneticilerinin ounlukla ngilizce ve Franszca
konumalar gibi.
Pers antlarnda Aramice'nin yeri aktr. Dnemin hem
diplomasi hem ticaret ortak dili olarak tm Ortadou'da
dolamdadr. Asimilasyonun mimarlkta, devlet ynetiminde,
edebiyatta, hukukta youn rol oynad bu alanlar ile ilgili tm
belgelerde gzlemlenmektedir. sa'nn bile Aramice bildii
tahmin edilmektedir. Aramice'nin daha ulusal biimi olan
Sryanice dier yaygn bir asimilasyon aracdr. branice'nin
snrl bir etki alan olmas nedeniyle, kar yaylma halindeki
Helenizm'in dili Helence de giderek Ortadou'ya nfuz
etmektedir. Bugnk ngilizce ve Franszca gibi Helence ve
Sryanice rekabet halindedir. kisi de Krdistan'da, zellikle
ehirlerinde etki sava vermektedir. Urfa bunun tipik bir
rneidir. Aramice, Ermenice, Sryanice, Arapa ve Krte'yi,
en son Trke'yi yaam bir kltr derinliine sahiptir. Fakat
ar asimilasyon ar bir kozmopolitizme de yol amaktadr.
Urfa'nn bugnk halinden de bu gerei anlamak mmkndr.
Sryanice'nin Krdistan kltrndeki yeri daha sonraki
Arapa'dan ileridir. Bir aydnlanma dili olarak rol oynad
belirtilebilir. Sryanilerin esas olarak kentte oturmalar bu
sonucu dourmaktadr. Krtler Komagene halk olarak
gerliin, kylln szl dili olarak Krte lehelerini
kullanmaktadr. Yazl kaynaklar snrldr. Ama hi olmad
anlamna gelmez. zellikle Mitannilerin bakenti Waukkani'de
(Hopnar, bugnk Suriye-Trkiye snrndaki Resulayn ve
Amude kentleri) bulunan ok sayda yazl belge, M 1500'lerde
proto-Krte'nin yaz dili olarak kullanldn gstermektedir.
Krdistan'da M 300-250 Helen krallklar dneminde Helen
kkenli halkn varl ve zellikle kentlerdeki arlklar,
Helence'nin de uzun sre kullanldn gstermektedir. Bir nevi
smrgeci dili roln oynuyor. Gnmzdeki gibi Krdistan

kentleri yabanc dil ve kltre gre yaarken, krsaldaki halk

yerel dil ve kltr yaamaktadr.
slamiyet ile birlikte ne kan dil Arapa'dr. nceleri
bedevilerin dili olan Arapa, kentleme ve islamiyetin douu ile
birlikte Ortadou'nun en prestijli dil, edebiyat ve bilim dili oldu.
Sava ve iktidarn resmi dili olarak Arapa byk bir stnlk
kazand. Zayf Afrika kkenli diller karsnda tm Kuzey
Afrika'dan Zagros-Toros sisteminin gneyine kadar hakim dil
oldu. Kltr ve bilim de Arapa ile yaanmakta ve
yaplmaktadr. Ayrcalkldr. Onu kullanan, brokraside yer
alabilir. lim snfna girebilir, bilim yapabilir. Dolaysyla Arapa
ykselmenin, karlarn etkin dilidir. Bugne kadar ki nemini
bu maddi gereklere borludur. Arapa'dan sonra Farsa'nn
etkisi daha snrldr. O da zellikle Seluklularn ran'daki
iktidarlarnda resmi dil olmas nedeniyle yaygnlat.
Seluklularn Anadolu'yu ele geirip Konya merkezli bir devlet
kurmalarnda da resmi dil Farsa'dr. Mevlana Mesnevi'yi Farsa
yazmtr. Trke de Krte gibi o dnemde daha ok krsal alan
halknn szl dili ve edebiyatnn aracdr.
Arapa'nn hakimiyeti Krdistan'da ok etkili olmutur. zellikle
'melle-molla' tabakasnn Arapa'y ibadet dili olarak kullanma
gerei bunda temel rol oynar. Ayrca Arap yaam tarzna zenti
ehirlerde hakim olur. Klk kyafetten tutalm, ecere soy
belirlemeye kadar Arap gibi olmak moda deeri kazanr.
Herkesin hanedanlk yklerinde bir Arap kulpu takmak usulden
saylr. Eitim, retim, moda, siyaset, diplomasi, sanat, bilim
alanndaki hakimiyet Farsa gibi gl bir devlet deneyimi olan
dil zerinde bile etkilidir. Yar yarya Arapa'nn istilasna urar.
Tm Ortadoulular Arap isim ve lakaplarn takarlar. Bu
stnlk ulus devletlerin ve ulus bilincinin gelimesine kadar
younca devam eder.
Kapitalist sistemin yaygnlamas, 'ulus devletin' biimlenmesi,
Krt kltr ve dili zerindeki asimilasyon srecini daha da
younlatrd. Arapa, Farsa basksna Trke'nin ykselen
basks da eklendi. lk ve ortaalarda etnisite bnyesinde
varln koruyan Krt dili ve kltr, bilim ve tekniin artan
olanaklarn resmi dil ve kltr olarak kullanan hakim dil ve
kltrn etkisi altnda iyice ezildi, eritildi. Ortaada bile birok
edebi eser (Ahmed Xani'nin Mem Zin'i gibi) veren Krt dili ve

kltrnde siyasi basknn da etkisi ile gittike daralma yaand.

Krtlk dil ve kltr olarak kukulu hale dntrld. Su
konusu oldu. Giderek Krt olmak kriminalize edildi. Burjuvazinin
su hapishane pratiinin en ar bir biimi ile kar karya
kalnd. Krt olgusu ve ona dayal sorunsallk en tehlikeli sular
kategorisine sokuldu. Her ulus devlette Trk, Fars ve Arap
ulus devletinde dil ve kltr aan, tm varl zerinde bir
eritme, uzaklatrma, hakim dil ve kltre balama kampanyas
btn iddeti ile yrtld. Krte anadil eitimi dahil, tm
eitim okullarna kavuma yasakland. Ancak o da imkanlar
olanlar iin hakim ulus okullarnda modernizm renilebilirdi.
Krt ve Krte her bakmdan modernizm kapsam dna
karld. En basit Krte mzik, gazete, kitap yayn 'Krtlk'
saylarak siyasi su kapsamna alnd. Halbuki kendileri kendi
dillerinde Hitler'i geride brakan bir milliyetilii uyguluyorlard.
'En yce ulus' teorilerinden geilmiyordu. 'Necip millet'
Araplarn unvanyd. Trklk, mutlu olma gerekesiydi. Farisilik
en byk tarihsel soyluluktu. Kapitalizmin uyandrd milliyeti
duygular btn gerilik durumlarn rtbas eden bir uyuturucuya
dntrlmt.
Ancak kapitalizmin nc byk kreselleme hamlesi,
yerelliin ykselen deer haline gelmesi, teknolojinin radyo,
TV dil yasaklarn anlamsz klmas, yurtd faaliyet imkanlar
Krt ve Krte'nin biraz alan bulmasna, kendine gelmesine
katkda bulundu. Tabii bu olgunun temelinde ada direni
gereinin de belirleyici bir etkisi oldu. Ulusal demokratik
direni beraberinde Krt kimliini, dil ve kltrn, kendine
gveni getirdi. Asimilasyonu zoraki yaratan sava iktidar
zoru karsnda savunmac direni, ulusal dil ve kltrn
yeniden douuna ebelik ediyordu.
4- Krdistan'da etnisite, snflama ve uluslama
Toplumlarn varolu biimlerinde etnik, snfsal ve ulusal
dzeylerde tanmlanma, btnsellii yakalamak asndan
nemlidir. Toplumlar zde birdir. Farkllk biimlenite ortaya
kar. Bunlarn banda da etnik, snfsal ve ulusal zellikler
gelir. Etnisite, klan ve kabile tarz oluumlarn almas, soy
farkllklarnn belirginlemesi, kar kmeleri olarak bilince
karlmas halinde olgusallk kazanr. Klan ve biraz daha
gelimi biimi olarak kabileler halinde yaam, insan trnn en

byk zaman dilimini tekil etmitir. Gezgin halde pek

farkllamam gruplarn pratiinde soy bilinci zayftr. Buna yol
aacak elikiler henz gelimemitir. Neolitik dnemden nceki
uzun paleolitik devirlerde yaam biiminin klan tarzn
gemedii tahmin edilmektedir. Kabilelerin etnik yap haline
gelebilmesi iin kar bayla bal olduu alanlar ve bu alanlar
zerinde rgtlenerek belli bir aidiyet kazanmay gerektirir.
Ortak retim ve dil, gruplar giderek daha ok birbirine balar.
D saldrlar, ktlk gibi etkenler birliklerinin nemini her geen
gn daha ok aklar. Bu ynl gelimeler ynetim ve
savunmaya olan ihtiyac daha da artrr. Toplumsal hiyerari,
cinsiyet tahakkm ataerkillii dourur.
Btn bu gelimeler etnisite dediimiz soy biimini netletirir.
Yerellik ve zamansallk, toplumsal kltr dediimiz tm
birikimleri farkllatrarak karlkl savunma ve sentezlere
zorlar. Baz soylarn ne kmas, aralarnda da hiyerarinin
kurulmasna yol aar. Bundan etnik veya airet federasyonlar
doar. Sre hzlanarak konfederasyon, oradan koullar elverili
ise ve zlme geriye deil ileriye doruysa devletleme ve
snfsallama geliir. Neolitik retim biiminde bu srelerin
yaand hem oka gzlemlenmekte hem de belli bir
rasyonalite ile tahmin edilmektedir. Airetlerin oluum ve
geliim a, altn devri neolitik dnemdir. lk tarmsal devrim,
hayvanlarn evcilletirilmesi ve ky dzenine gei airetsel
dzenle i iedir. Ataerkillik bu dnemin ileri aamalarnda
geliir. Balangta evcil ana dzeninin arlkta olduuna ilikin
gl veriler bulunmaktadr. Sre evcil analkla balarken,
artan hiyerari ile birlikte ataerkillikle en aaal dnemini
yaamaktadr.
Snflama dinamii hiyerari ile balantl olmasna ramen, asl
olarak askeri zmrenin derledii ayrcalkl grupla balar. Bu
grubun iinde akrabalk balarndan ok kiisel hnerler
belirleyicidir. Savunma ve avclk yetenekleri gl olanlarn en
gl adamn nderliinde birlemeleri, ilk dnemlerde
grlmemi bir ayrcalk yaratr. Gle hkmetme olgusunu
ortaya karr. Gl efin hkm altnda toplanma, airet
ilikilerini aan ilikilere yol aar. Bu yeni ilikiler snftr. Snf,
airetlerden kaan, airet olamam daha kk gruplarla baz
meslek gruplarndan oluabilir. Airet ise, akrabalk balarndan
tr snfsallamaya kar direnir. Aireti snfsallatrmak

zordur; tabiat gerei snf ilikisini tanmak istemez.

Snfsallamaya kar airetlerin znde srekli bir direnme
vardr. Kleci sistemin 'barbarlar' olarak srekli sistemi tehdit
etmeleri bu yaplar nedeniyledir. Snflamann yaygnlamas
ekonomik retkenlik ile at ba gider. Kle emei verimli hale
geldike, klece tarz snflama younluk kazanr. Devletleme
ile birlikte bu sre daha da hzlanr. Devlet esas olarak
rgtlenmi kleci sistem ynetimidir. zn tanrsal fikirde,
ulusal karda, gvenlikte aramak bounadr. Bu anlamda
devlet ve snfsallk arasndaki ba kesindir.
Ana airetin blnmesi, ortak dil ve kltr gruplar olarak halk
veya 'kavim' dediimiz ekillenmeye yol aar. Kavim veya halk
derken, aralarnda gevek iliki bulunan, ortak bir dil ve kltre
az ok dayanan toplumsal gruplar kast etmi oluyoruz. Bu
anlamda etnisite=halk=kavim balantsn kurmak dorudur. lk
an ilerlemi dnemleri ile, ortaan balca toplumsal
kategorik ifadelerinden birisini tekil eder. Soy gruplar birlii
olarak, ortaan douunda byk rol oynarlar. Cermen
boylarnn Roma'y, Arap boylarnn Bizans ve Sasanileri, Trk
ve Mool boylarnn islam dnyasn istila etmeleri kavimsel
niteliklerle de yakndan balantldr.
Kavimlerde topraa yerleiklik ve kltrel ayrma daha da
belirgindir. Hakim snf aristokrasi ve serf kylldr.
ehirlilik bu genel kategoride yer almasna karn, snrl bir
bamszl ve kozmopolitizmi temsil eder. ehir biraz da
etnisite ve kavim balarndan uzakta kalm, snf ilikisi daha
belirgin, zerk bir nite olarak grlmelidir. Feodalitede hakim
ve mahkum snf ayn etnisiteden olmakla birlikte, aralarndaki
yabanclama olduka gelimitir. Kleci sistemde efendi kle
ikilisinin ayn airetten olmas nadirdir.
Uluslama ve ulus olgusu kavimsel ilikinin younlaarak devam
etmesi ile ortaya kar. Feodal itlerle ayrlm ekonomik yapnn
zlerek daha gelimi bir ortak pazarn ortaya karlmas,
uluslamann varolu biimlerinden biridir. Ortak pazar her ne
kadar kapitalizmi akla getirse de, kapitalizmle zde bir olgu
deildir. Kapitalizm ncesi ve sonras toplumsal sistemlerin de
ortak pazarlar olabilir. Pazar toplumsal gelimenin genel bir
kategorisidir. Sosyalist dzenlerde de varln srdrmesi
doaldr ve yararldr. Gelimi pazarlar etrafnda ortak dil ve

kltr ulus balarnn gelimesine yol aar. Daha dorusu ortak

dil ve kltr gelierek ulusun en temel ba, ilikisi olur.
zerinde kapitalist sistem de geliebilir. Kapitalist olmayan
komnal, demokratik ve sosyalist dzenler de ortaya kabilir.
Eer ulusun iinde kapitalist snf tahakkmcl geerliyse,
burjuva veya kapitalist ulus nitelemesi anlam tayabilir. Ama
burada kapitalizm ile ulusu zdeletirmek doru deildir.
Smr balar zayfsa ve demokratik, komnal ilikiler
baatsa, bu tr uluslara da demokratik ve sosyalist uluslar
denebilir.
Uluslarn iinde etnisite, cins, snf balarnda karmaa artar.
Temel snflar burjuvazi ve iiler olmakla birlikte, birok tabaka
ve kyl snf yenilenir. ok sayda kavmin, snfn ve ezilen
cinsin ulusun bnyesinde grlmesi mmkndr. O zaman
hakim ulus, snf ve cins kavramlar daha da belirginlik kazanr.
Resmi dil, ulusal ayrcalk, ezilen etnik ve kltrel gruplar
oluur. Ulus devlet her ne kadar ulus olgusu iinde ortaya kan
devleti ifade ediyorsa da, daha ok milliyeti bir kavrama iaret
eder. Devletin ideolojisi milliyetilik olursa, hakim milliyetten
tr ulus devlet denir. ok uluslu devletler de olur. Bu
durumdaki devlete herhalde ulus devlet yerine baka bir ey
demek gerekir. Her ulusu bir devlet, her devleti bir ulus ile
nitelemek milliyetiliin en tehlikeli yanlarndan birisidir. Devlet
ve ulus kategorilerini birbirine fazla kartrmadan, devleti
teknik bir ortak rgtlenme olarak nitelemek, uluslarn zgr,
eit ve demokratik olmalarna daha iyi hizmet eder.
Ulus tesinden, yakn ve ortak karl ulus gruplarnn sentezini
anlamak en dorusudur. Birbirlerini inkar eden deil
zenginletiren ulus sentezleri zerinde younlamak hayli
zmleyici ve retken sonulara yol aabilir. Ne ulus nihilizmi
inkarcl ne ulus fanatizmi; bilakis farkl ulus deerlerinin
sentezcilii, gnmz ulusuluk (milliyetilik) karmaasndan
kurtulmann en iyi ve en doru yolu olabilir.
Temel kavramlatrmalarmza bal olarak Krdistan'da
etnisite, snf ve ulus gerekliini daha iyi irdeleyebiliriz.
Etnisitenin ana dou yeri olarak Krdistan' belirlemek gereki
bir yaklam olabilir. Neolitik devrimin en gelikin ve en eski
merkezlerinden birisi olmas, halen etkili olan etnik yaplarn
izahn kolaylatrr. Krt toplumu belki de tarihte en eski ve

youn yaanan bir etnik topluluklar mozaiidir. Alann kuzey

gney, dou bat akkanlna binlerce yl merkezlik yapmas,
tarmsal devrimin retkenlii bunda temel rol oynar. Aa
Mezopotamya ve Msr'da koullar daha hzl snf temelli
uygarlamaya uygunken, Yukar Mezopotamya ve evresi etnik
topluluklar halinde yaamay daha avantajl klmaktadr. Yar
gebelik koullar, savunma, da ova ilikileri, mevsimlik
koullar bu blgeyi etnisite iin ideal klmaktadr. Neolitik
devrim de zaten bu koullarn sonucudur. Nfusun hzl art
yerleim ve retim alanlar zerinde erkenden bir mcadeleye
yol amaktadr. Dolaysyla airet tipi rgtlenme en temel
savunma, yerleim ve retim birimi olabilmektedir.
Devlet tarz rgtlenme ok ynl saldrlardan tr her an
yklabilecek zellikler tamaktadr. Koullar erken bir
devletlemeye uygun dmemektedir. Airet, daha kk ky,
kabile birimlerinde yaam ans snrldr. Ya bir etkili airete
katlmak, ya g etmek, ya da sonuna kadar direnmek
seenekleri tekil etmektedir. Zor koullara snanlarn
ekseriya direngen ve dar gruplardan olmalar bu gr
dorulamaktadr. Ova yerleimleri ise, ekseriya bir devletin
etkisine en kolay giren kesimler olmaktadr. Da ve ova
airetlerini gzlemlediimizde, en saf, fazla karmam olanlar
dalk alanda barnmken, ovada yaam srenlerin youn bir
asimilasyondan getikleri grlmektedir. Da ve ova Krtl
arasnda ciddi farklarn olumas bu nedenledir.
Krt dil grubunun prototipi tahminen 12.000 yl ncesine
dayanmaktadr. Tarm ve hayvanclk dili olmas, benzer yaam
dzeninde olanlarn kkenini de tekil etmekte etkili olmaktadr.
Farkllaarak Hurrilerin belirginlik kazanmasnda da temel rol
oynamtr. Hint-Avrupa dil gruplarnn gl olmas,
dayandklar temelin binlerce yl tarmsal devrimi oluturmu
olmasndan ileri gelmektedir. Bylesi bir dil kkeni olmasayd,
geni corafyadaki temel kelimelerin izah mmkn olamazd.
Krdistan'dan yaylmay fiziki deil kltrel olarak dnmek
gerekir. Tahminen 6.000 yl nce airet oluumu tam belirginlik
kazanmtr. Krt airetlerinin da kkenli olanlarnda kullanlan
baz kelimelere Hurrilerde rastlanmaktadr. Hatta tm Hint
Avrupa dil gruplarnda kullanlan murd=lm, jin=kadn ve
yaam, ra=gne, star=yldz gibi ok eskiden kalma kelimeler

de bu gereklii yanstmaktadr. Tanrlar ve mitolojik dzen

arasndaki benzerlik de dikkat ekicidir.
Smer-Hitit uygarlklar arasndaki gei konumu, proto Krtleri
airet varlklarn glendirmeye iten dier bir etkendir. Erken
devletlemeleri tasfiyelerini daha kolaylatracandan, yar
ger, bir nevi yar gerilla tarz bir yaam tercih etmelerini
beraberinde getirmektedir. Etraflarnda ne kadar devlet
kurulursa, o denli airet yaplarn glendirme gerei ortaya
kmaktadr. Krtlerde airet yar gerilladr. Airet rgtlenmesi
iinde aileye daha yakndan baktmzda, ana erk ve zgrlk
ne kmaktadr. Kadn hayli etkin ve zgrdr. Bundan kan
sonu, airet direngenliinin yar gerilla tarznda gelimi
olmasdr. Bir kez daha kadnn zgrlk dzeyinin toplumun
zgrlk dzeyini belirlerken grmekteyiz. Krt kadnnn
geleneksel atiklii, gc, yiitlii ok eski bir tarihi gelenekten
kaynaklanmaktadr. Airet tarz yaamn olumsuz yn ise,
daha gelikin bir topluma dnme imkannn kstl olmasdr.
Snfl toplum kenti dourmaktadr. Kentle birlikte yaz, sanat,
bilim daha hzl gelimektedir. Devletin kuruluu dnce ve
eylem kapasitesini son derece artrmaktadr. Ekonomik verim ile
birlikte kalabalk nfus bir arada yaayabilmektedir. Yeteneksiz
olduklarndan deil, tersine ok yetenekli olmalarndan tr
Krtlerin lkelerinde zgr yaamda srar etmeleri, belki kleci
uygarln geliiminden kendilerini alkoymutur. Ama
varlklarn korumalar da bu zgrlk direnii sayesinde
olmutur.
Aslnda gelimilik kriterlerini zgrlk olarak belirlersek,
Krtler belki de tarihte en ileri halk, etnik grubudur.
Mezopotamya merkezli uygarlklarn M 330'lara kadar
gelmesinde Krt airet stats blgenin en ok itibar edilen,
ilikisi aranlan zellikler tamaktadr. Bunun iin en iyi kaynak
Heredot Tarihi'dir. Sk sk Medlerden bahseden Heredot, o
dnemde bile gelikin Grek toplumunu Med ibirlikisi sayan
eilimlere iaret etmektedir. O dnem Krtleri olarak Medler
aranlan zelliklerini zgr kimliklerine borludurlar.
Zerdt dini zgr ahlakl nitelii en gl dindir. Kadn erkek
ilikilerinde eitlik ve zgrle yakn bir sisteme sahiptir. deal
bir elik dzenini salk vermektedir. yi bir e olmay iyi ahlakn

sekin bir erdemi saymaktadr. ocuklarn yetitirilmesine zen

gstermekte, doruluk ilk eitim ilkesi olmaktadr. Yalan
sylememek byk nem tar. Hayvan ve evreye en ok
dikkat eken dindir. Krt ailesinin gl olmasnda Zerdtln
bu etkileri barizdir. Halen ezidi ve alevi Krtlerinde bu benzer
gelenekler canldr.
Uygarlklarn etkisine girdike ahlaklar ve airet dzenleri
bozulmaktadr. Helenizm istilasndan sonra Dou-Bat sentezi
uygarlama yolunda yeni bir aama salamaktadr. Komagene
krallk ant olan Nemrut harabelerindeki yaztlar bu gerei iyi
yanstmaktadr. slamiyetin douuna kadar Krt sosyal
yaamnda da yerini korumaktadr. Bununla birlikte nce Pers,
daha sonra Part ve Sasani mparatorluu'nda bir Krt aristokrat
snfnn yer edindii tahmin edilebilir. Etnisiteden ayran bir
aristokrasi kendi bana bir snf olmaktan uzaktr. Belki Pers
ncesi bu yetenei vardr. Ama imparatorluk ibirlikisi olduktan
sonra daha ok bende, kul tarz ballklar beklenebilir. Eldeki
veriler aristokrat snfn bu niteliini iyi yanstmaktadr. Krt
etnisitesi ne kadar zgrse, aristokrasisi de o kadar silik ve
ibirlikidir. Bu temelde snflama arpk ve soy inkarclyla i
iedir. Bir Grek, Roma, Pers aristokrat snf Krt toplumunda
ne kamamaktadr. Daha ok hakim aristokrasilerin iinde,
onlara zenerek ekillenmektedir. Kraldan ok kralc nitelemesi
Krt ibirlikilii iin kullanlabilir. Bir Roma aristokrasisi, hatta
Smer, Msr benzeri bir devlet snf dosayd, phesiz
Krdistan'daki toplumsal gelime farkl olurdu. Kendi kentleri
yoktur. Kurulmu kentlerin bendeleridir. Helenlerin kurduklar
kentlere baktmzda byk fark gryoruz.
Tm bu dnemler boyunca ky kent ayrm derinden bir
toplumsal ayrma elik etmektedir. Pers egemenliinden beri
kentler yabanc merkezler roln oynarken, kom ve gebelik
yerel kltre tayclk yapmaktadr. Uzun sre bu gereklik
devam edecektir. Kentler nce Smerlerin, sonra srasyla Babil,
Asur, Pers, Helen, Roma, Bizans, Osmanl ve daha sonraki ulus
devletlerin damgasn tayacaktr. Buna karlk ky ve kom,
Krtl tayp temsil edecektir. Krtlerin ky ve kom toplumu
olarak kalmasnda keyfilik deil, acmasz istila, igal ve yabanc
kentleme belirleyici rol oynamtr. Kent yabanclama
kleleme ve ibirlikilik anlamna gelmektedir.

slamiyetin Krt etnisitesi ve aristokrasisi zerindeki etkisi ok

ynl olmutur. Etnik ibirlikiler ve kent aristokratlar ilk biat
eden kesimlerdir. Teslimiyetleri kkldr. Ortaa
snflamasndaki rolleri gnmze kadar sren ihanetlerin
temelidir. Krsal alan Krtlnden kendilerini ayr sayp hakim
iktidar gruplar iinde rgtlenebilmektedir.
Bu konuyu objektif ele aldmzda daha iyi zebilmekteyiz.
Etraf binlerce yl evvel uygarlk alan olarak rgtlenmitir.
Kentler tamamen yabancdr. Kendi z kentlerini kurma frsat
tannmamaktadr. Birer fatih olarak dadan inmemektedirler.
oktan beri ibirlikiler yolu amtr. Daha sonraki gelene
den, o yolu takiptir. Smerlemeden tutalm Helenlemeye,
Perslemeden tutalm Araplamaya kadar her hakim soy
grubunda erimekten geri kalmamlardr. Kendi hiyerarisini bu
temelde kaybeden veya yaayan etnisitenin kendi dil ve
kltrn gelitiremeyecei anlalrdr.
Ortaada baz Krt hanedanlar olmusa da, bunlar Arapa ve
Farsa'nn etkilerini aarak milli bir hanedan seviyesine
eriememilerdir. En nlleri Mervaniler ve Eyyubiler (MS 9901090, 1775-1250) egemenlik dnemlerinde Arap
hanedanlarndan pek farkl olamamlardr. Krte ile herhangi
ciddi bir aba ortaya koyamamlardr. Klasik izgi
srdrlmtr. Halkn islamiyeti eitli mezhep ve tarikatlar
biiminde yaamas, znn biraz korunmasnda yararl
olmutur. Ortaa feodalizmi Krtlerin kavmi niteliini tm
olumsuzluklara ramen silmeyi baaramam, bilakis snrl da
olsa siyasi, entelektel, edebi birok gelimede varlklarn
ortaya koymulardr. erefname (1596), Mem Zin (1690'lar)
Krte'nin ve Krt kavimsel zelliinin gelikinliine rnek
gsterilebilir. lk defa airet gruplarndan ayrlmalarn olduunu
grmekteyiz.
Kurmanc dediimiz ayrma airet d bir kitleyi nitelemektedir.
Gerek airet dzeninin dalmas, gerek kopmalar bu kitleyi
srekli beslemitir. ehrin ilk varolarn halk olarak Kurmanclar
tekil etmitir. 19. yzyldan sonra bu srecin hzland
grlmektedir. Kapitalizmin iiletirme srecine de
benzetilebilir. Kurmanc tam Krtle denk dmektedir. Airet
Krt' ile Kurmanc arasnda fark bulunmaktadr. Airet
hiyerarisiz dnlemez, Kurmanc ise ailesi iledir. Bir nevi bir

Krt iisidir. i snfdr. Karker bu grubu doru

nitelendirmektedir.
Serf, gulam Krt' aann bendesidir. Ortaada gelien aalk
Krt aristokrasisinde zgn bir yere sahiptir. Airetten serf
yaratmay baarmtr. Aalk zellikle Osmanl dneminde
gelime kaydetmitir. Daha ok tarmsal olanaklar olan
kylerde gelimitir. Etnisite eer bir tarm kyne yerlemise,
hiyeraride aalk biiminde dnm salamaktadr. Aa
sertlii ile tannmaktadr. Airet reisinden farkldr. Sopa gcne
eilimlidir. Airet reisi ise akrabalk balarna dayanarak
ynetmektedir. eyhlik kurumu daha ok bir Arap gelenei
olarak benimsenmitir. Dinsel etkinliin yaratt bir kurumdur.
Ekonomik temelli olmakla birlikte, ortaa entelektelliini daha
ok temsil eder. Tarikat efi ile benzerlikler tamaktadr. Airet
reisi, ky aas ve dini tarikat eyhlii ortaan Krt hakim
snflar olarak nitelenebilir. Snfsallkta belli bir gelime ortaya
kmtr.
Osmanllarla erefhanllarn (Bitlis Emiri dris-i Bitlisi manevi
nderleri olmaktadr) ibirlii etmesinde kar salayan bu
hakim tabaka, 19. yzyldan itibaren karlarn yitirince isyan
srecine girimitir. Merkezi devletin ar vergi ve askerlik
talebi eski staty anca, 19. yzyl boydan boya isyanlar ile
gemitir. Fakat Krt milliyetilii seviyesine ulaamamlardr.
Batdaki burjuvann, hatta yan balarndaki Ermeni ve Sryani
milliyetiliinin seviyesine bile eriememilerdir. Yenilmeleri
halk zerinde bile olumsuz etki brakmtr. zgrlk dzeyinin
dmesine neden olmutur. Krt kavmini bir ulusal harekete
tayamamlardr. Geleneksel rol pek atklar sylenemez.
Krtler iin ba aa gidii bu 19. yzyl isyanlaryla
balatabiliriz. Tarihte ilk defa Krt stats silinmekte, herhangi
zgn siyasi bir rol kalmamaktadr. I. Dnya Sava'ndan
sonra Osmanl sultanlnn yklmas Krt ibirlikilerini de zor
duruma drmtr. Ulusal kurtulu savann halifenin
kurtarlmas iin deil, cumhuriyet iin olduunu anlaynca,
balangtaki ibirlikii isyanlara dntrmlerdir.
Yenilmelerinin arkasndan en inkarc ve ibirliki bir statnn
gelimesinde rol oynamlardr. Krt niteliklerini nemli oranda
yitirdike, devletler iinde ajan bir klik gibi hareket etmekten
geri durmamlardr. Aznlk gruplar gibi kendilerini kabul

ettirmek iin hakim uluslarn en keskin milliyetisi kesilmekten

geri durmamlardr. Dincilikleri de, milliyetilikleri de her halk
ve ulus iin tehlikelidir.
Krt uluslamas deiik ve eliik bir seyir izlemektedir. Ortak
pazarn etrafnda kendi dil ve kltr snrlarnda gelime
olanan bulamamtr. syanlar ve sert bastrmalar bu ans
vermemitir. Direnilerin krlmas ve ada bir ulusal
hareketin yaratlamamas ok geri bir uluslama dzeyine yol
amtr. ada ulusal parti ve hareketlere dnememilerdir.
Krt aydnlanmasna da kayda deer bir katk sunulamamtr.
Trkler ile birlikte cumhuriyet kurulmasna ramen, eski dzen
araylar, cumhuriyeti tanyamamalar bu ansn da boa
gitmesine ve yeni isyanlarla daha ok Krtlerin aleyhine
dnmesine sebep olmulardr. Daha sonraki asimilasyona
yatlar, hakim ulus siyasetlerinde ilkesiz ve haince yol
almalar, ulusal kurtulu a olan 20. yzyln Krtlerin aleyhine
en kt geen yzyl olmasnda belirleyici rol oynamlardr.
Kendi milliyetlerini kirlettikleri oranda, ilerinde rol oynamaya
altklar milliyet veya milletleri de kirletmilerdir.
Krt uluslamasnn ne pazar etrafnda ne de burjuva ulusal
hareketleri biiminde gelime kaydetmesi pek olas
grnmemektedir. ABD'nin yeni Ortadou hamlesinde Krt
ibirlikileri ile burjuva ulusuluuna hangi oranda katkda
bulunaca tartmaldr. lkeli bir mttefikten ziyade, karlarna
son derece bal hareket etmektedir.
Geriye Kurmanc tarz oluumla demokratik komnal toplum
faaliyetlerinin salayabilecei gelimeler kalmaktadr.
Demokratik, komnal ve sivil toplum etrafnda bir Krt
uluslamas en salkl ve ada yntemlerden biri olabilir.
Klasik devlet odakl ulusal hareketten farkl olmas, uzun vadeli
ulusal kurtulu sava yntemlerine dayanma yerine, ilevsel
sivil toplum ve demokratikleme faaliyetlerine ncelik vermesi
demokratik ulusal ekillenmeyi salayabilir. zellikle kadnn
zgrlk temelinde katlm nemini daha da artrmaktadr.
Milliyetilikten arnm, din radikalizmine yer vermeyen, yerel
kltrn zgr ifadesine, toplumsal cinsiyet zgrlne ve
evreci ekolojik almaya dayanan bu tr uluslama, ayrlklk
ve iddet iermeyen yntemleriyle demokrat ulus olmann en
salkl yoludur.

Krt uluslamas bu yntemle Ortadou gibi etnik, dini,

mezhebi, milliyeti boazlamann en youn yaand blgede
zmleyici deeri yksek bir rnek olabilir. zellikle srailFilistin rneinden byk bir kmaza giren milliyeti yntem
yerine yeni yntemler kanlmaz olmaktadr. Sorunlar iddet
ve ayrlmalarla zmenin gereki ve zmleyici yol olmadn
tam anlamann zamandr. Yine devlet terr ile milli gerekleri
yok etmenin olanak d olduu anlalmaldr. Daha da
nemlisi, farkl ulusal, etnik ve dini kltrlerle yaamann bir
kayg, kayp etkeni deil, zengin canl bir yaam yolu olabilecei
de anlalmaldr. Farkl ulus ve kltrlerden olmann farkl
devlet gerektirmediini, ancak tam bir demokrasi gerektirdiini
anladka, zlemeyecek bir ulusal sorunun olmad da daha
iyi anlalacaktr.
Gnmzde Krt uluslamas iki yntemi de birlikte ve i ie
denemektedir. Birincisi, Bat kapitalist sistemin destekledii ve
imdilik programn Federe Krt devleti olarak somutlatran
ilkel milliyeti feodal burjuva Krt hakim tabakasnn yolu;
ikincisi, zgc esas alan, demokratik ve zgrlk bir ulus
olmay hedefleyen emeki Krt halknn yolu. Birincisinde
gericilemi, kara dayanan feodal, dinci ve aireti balar
kullanrken, ikincisinde dar airetilii am, feodal, dinci
eilimlere dayanmayan, demokratik, zgrlk, eiti balar
esas almaktadr. Birincisi arlkl olarak ABD'nin igal
koullarnda Irak Krdistan'nda nclk etmeye alrken,
ikincisi zgcne dayal, Trkiye'nin demokratiklemesinde
Krdistan' bir kstek deil destek olarak deerlendirmede nc
klmaya almaktadr. Bu iki yolun ya da yntemin nmzdeki
dnemde Ortadou apnda arlaan ulusal demokratik
sorunlarn zmndeki rolleri, nemi daha iyi anlalacaktr.
Krdistan'n daha kapsaml bir yeni srail-Filistin mi olaca,
yoksa demokratik bar zm lkesi mi olaca bu
yntemlerin arlk kazanmasna gre belirlenecektir. Dar etnik,
kavmiyeti, dinci ve milliyeti yntemlerden ne kadar uzak
durulur ve askeri yntemlere itibar edilmezse, Krdistan'daki
ok karmak toplumsal sorunlarn demokratik, zgr ve eiti
zm de o denli demokratik uluslamann yoluyla olur.
5-Krdistan'da resmi ideoloji ve iktidar tarz

deoloji ve iktidarn ykleri yazlsa, herhalde toplumsal

gerekliin modern teorisinde en nemli adm atlm olurdu.
Sosyolojide ideoloji ve iktidar olgularnn zmlenemediini iyi
bilmek gerekir. Ortak dnme ve hakimiyet tarz olarak
ideoloji ve iktidarn yrtl, dier toplumsal dokularn
ekillenmesindeki rolleri tam konulmadka ekonomik, sosyal ve
siyasal tahliller son tahlilde toplumsal cehaletin en tehlikeli
biimine yol aar. Bilimsel yntemin toplumla toplumd
dnyaya uygulanmas arasndaki fark grmeden, bilme ve
yapma sorunu daha da karmaklar. Toplumun kendini bir tr
tanmas da o gereklikten saylr. Kendini tanmlamak belki de
toplumlarn en temel niteliidir. Kendini tanmlayamayan
toplumun varlndan bahsetmek gtr. Buna toplumun
cesetlemesi demek de mmkndr. Kendini tanmlamann
dier ad toplumsal ideolojidir. deoloji irade haline gelmi ortak
fikirler paketi olarak da tanmlanabilir. Bunun da dier bir ad
toplumsal ahlaktr. Toplumsal ahlakn temel ilevi toplumsal
varoluu kesinletirmektir. Toplumsal varolu ancak kendine
sahiplenme, yani ideolojik g haline gelmeyle gerekleebilir.
Halka bylece tamamlanr.
ktidar ideolojiyle ok sk balant iinde olmakla birlikte, farkl
bir olgu olarak zellikle tahakkm toplumlarnda asl
belirleyendir. ktidarn kendisi ise iddetin toplumdaki
kurumlamasdr, iddetin kamuflaj aracdr. Dolaysyla iktidarn
kendi bana tanmlanmas belki de gerekleemez. Bir maskeyi
tanmlamak ancak neyin kamuflaj arac olduunu bilmekle
mmkndr. Maskeler kendi bana tanmlanamaz. iddet
ancak patladnda anlalr. O zaman maske der, kendi
bana bir ey olmad anlalm olur. Olsa bile iddetin bir
tamamlayan, aldatc bir yz olduu daha net grlr.
iddetin belirledii bir toplumun olaan hali olamaz, patlama
hali olabilir. Srekli patlama hali doada olduu kadar
toplumlarda da nadirdir. Kald ki duygusal ve analitik zekann
muazzam ibirlii imkan, toplumsal patlamalar (sava, devrim,
kardevrim, ayaklanma, kavga) nleme kabiliyetindedir.
Sorunlu hal aldnda patlamasz zmler kesinlikle
mmkndr. Yani iddetten, askeri yoldan baka are yoktu
demek gereki deildir.
Krdistan'da resmi ideoloji ve iktidar deerlendirmek asndan
bu ksa tanmlamalar yapma gerei var. Resmi ideoloji varolan

devlet iktidarnn toplumda geerli kld statkoyu savunma,

merulatrma aracdr; devlet iktidarnn tek tarafl kendini
onaylatmak, srdrmek iin zihniyet yaratm ve uygulamasdr.
rneklendirirsek, Smerlerde mitoloji, Greklerde felsefe,
modern Avrupa'da bilim, ortaa dnyasnda din esasta
ideolojik ara olarak ilev grrler. Uygulanmalar (ibadet ve
ritel olarak) tali dzeyde bir ilevdir. Ana zihniyet kalplar
olmas belirleyicidir.
Resmi ideolojilerin Krdistan'daki temel ideas Krt denen
olgunun pek olmad, olsa bile nemli olmad, nemli olsa da
aa vurulmasnn ok tehlikeli olduu biiminde bir savlar
zinciri oluturur. Bunun iin bin dereden sular getirilir. Kimisi
buz gibi, kimisi kaynar su gibi baa dklr. Yrrlkteki iktidar
ve onunla ilgili her ey kabul ve onay grnceye kadar bu ilev
srarla srdrlr. Bu ilevin altndaki temel gereke ise,
Krdistan'n oktan fethedildii ve Krtlerin de bununla birlikte
teslim olduu biimindedir. in tuhaf, Krtler bu idealarn hi
farknda deildir. Bir Trk, Arap ve Fars iktidar sahibi kendi
bnyesindeki Krt ve Krdistan' hangi anl anl savalarla
fethettiini gayet iyi anlatabilir. Hatta bu fetihlerin kahramanlk
yklerini de anlatmaktan zevk alr. Krt ise eer varolduunu
iddia edecek yz ve yrei varsa bu hikayeleri aval aval
dinleyebilir. Fethedilenin ne, kim olduunu sorgulayabilecek pek
az yetenek gsterir. Toplumsal zihniyet ve balants olarak
ahlakn bittii yerdir mevcut konumu.
Resmi ideolojiler yzyllardan beri farkl biimler altnda
gnmze kadar uzanrlar. Hem de bir zincirin halkalar gibi.
Kopukluk tanmazlar. rneklendirirsek, Araplar zaten islamn
fetihleri gibi ellerinde bir tanr belgesi olduunu en temel kant
olarak ileri srerler. "Fethettik, o halde bizimdir." Tanr adna
fethetmekten daha byk hak m olur? dea budur ve halen ok
gl ileri srlr. Farslar biraz daha ileri giderek, Krtleri bir
kademe aa akrabalar olarak grp her eylerine oktan
sahip olduklarndan, onlarn da bunu oktan onayladklarndan
emindirler. yle uzun boylu gereke sralamay gereksiz
bulurlar. Byk devlet ideolojileri ve iktidarlar karsnda
Krtlk de bir idea m olabilir der gibidirler. Trkler ayn fetih
senaryolarn ileri srerler. Anadolu'nun bir paras olarak binyl
nceden fethettiklerini hi sorgulamakszn ileri srerler. Sanki

fethetmek mutlak hak doururmu gibi bir ideann

yanlmazlndan emin konuurlar.
Aslnda belki Balkan fethi, stanbul fethi anlaml olabilir. Ama
Diyarbakr'n hi fethedilmediini, Selukluklardan beri ortak
siyasetlerle hareket edildiini, esas tarih izgisinin bu olduunu
kantlamak, fetih hakkna veya ideolojisine saldr olarak
deerlendirilir. Halbuki iyice ortaya koyduk ki, on be bin yl
akndr yaad topraklarda kltrleen, lkeleen Welat
olmak Krtlerin fetih hakkndan bin kat daha geerli hak
idealar vardr. En azndan temel hak kayna olarak yaz k
ekmi, tarla haline getirmi, ky ve ehir kurmu, binlerce yl
kahrn ekmi, direnmi, lm, kar kar gz nuru dkm,
velhasl emein her biimiyle gergef gibi iledii toplumsal
varl ve zerinde yaad lkesi bir vurula nasl Arab'n,
Trk'n veya Acem'in olabilir? Hakl olarak idea edebilir ki, sen
hakszca belki bir sefer igal ettin, ama ben yzlerce nesil
vererek her gn fethediyorum.
Resmi ideolojilerin dier bir ideas, Krt ve Krdistan
kavramlarnn nemsiz, tehlikeli, hatta terrle balantl
blcln gerekesi olabileceine ilikindir. Halbuki tarihen
olduka kantland ki, Krt ve Krdistan kavramlar daha ortada
Arap, Fars ve Trk yok iken, binlerce yl nce mevcut idi. Ayrca
nemsiz olmayp uygarln ana kaynaklarndan en bata geleni
olduu da ortaya konuldu. Blc ve iddete kaynaklk
edebilecei ideas ise tersini kantlar. Badakini kovan hrsz
misali tavr blcdr. Krtler binlerce yl emekleriyle
yarattklar topraklar niye blsnler? Yine kendileri srekli
vuruluyor, igal ediliyor, asl iddet aralar dardan gelenlerde.
Neden iddet kullansnlar? En zorunlu meru savunma neden
blc iddet olsun ki?
Resmi ideolojiler formle ettiimiz hususlar o kadar ak
sylemezler, ama zde idealar bunlardr. Gerisi atasz haline
getirilen "alavere dalavere, Krt Mehmet nbete," "Krt ne bilir
bayram, hor hor ier ayran" tekerlemesidir. Resmi ideolojiler
bu temel idealarn uzun tarih, ekonomi, siyaset, edebiyat,
hukuk, dier sanatlar, askerlik, hatta din ve ahlakn bilimi
olarak resmi okullarda vermeyi temel grevden sayarlar.
Bylece toplumsal meruiyetin salandna inanrlar. deoloji
burada katliamdan daha tehlikeli bir ilev iinde olmaya

almaktadr. Bir toplumun halknn zayf drlmlnden

veya yenilmiliinden yararlanp kendisini yadsmak sadece hak
ihlali olmayp, znde tm dinsel, felsefi ve bilimsel gereklerin
hilafna inkar etmektir. Bundan daha tehlikeli bir toplumsal bir
sorun olamaz. nkar eden yok edebilir de.
Bu srelerin Arap, Fars ve Trk devletlerinde nasl idea
edildiini uzunca tartmak bu yaznn grevi deildir. Sadece
ideolojik ilevin bir tanm yaplyor. Bir de ideolojik aralar
sorunu vardr. Daha nce gezginci hoca, dervi ve seyitlerle,
sonra kitaplarla, gnmze doru gazete, radyo ve
televizyonlarla, resmi okul ve camilerle bu ideolojik idealar
temel gerekmi gibi gnde bin sefer tekrarlanp
merulatrlmaya allmaktadr. Tersi bir tez ileri srmek ise,
ar bir ceza konusu olarak derhal gvenlik kuvvetleri ve yarg
organlarnca kovuturma, yarglama, cezalandrma ve ar
infazlara konu edilmektedir. Bir toplumun, halkn en temel
onuru olan kendini ifade etmesi bile bu denli engellemelere tabi
olduktan sonra, ister hakim ister mahkum olsun, o
toplumlardan, insanlarndan artk hayr gelebilir mi?
Resmi ideolojilerin ciddi bir sorun yarattklar aktr. ktidarn
iddet zn merulatrp egemen, hakl klmay ba grev
edinerek bir stat yaratmakta kullanlmaktadr. ster hakim
ister mahkum olsun, toplumun temel paradigmasn oluturup
tek tarafl bak asn egemen klmaya almakla gerei
alglamay, dolaysyla salkl yaklamlar engellemektedir.
Olas toplumsal bar, dayanmay gereklik znden
boaltmaktadr. Tersine, her an kar idealarn ortaya kmasna
ciddi neden tekil ederek, kavgal ve iddetli ortama davetiye
karmaktadr. Toplumsal bar nleyen savalara gereke
yaratan, tarihte her zaman ideolojilerin gerek d savlardr.
Bu da srekli kar ideolojilere, beraberinde kar yaplanmalara
yol aarak, toplumu gergin ve atmal halde tutmaktadr.
deolojik alanda gerek bir bar dnce zgrlnden geer.
Avrupallar yzyllarca sren byk ideolojik savalardan sonra
dnce zgrlnn nemini fark edip temel haklar haline
getirmilerdir. Dnce zgrl ideolojik yaklamlarn
ieriindeki zaaflar, yanllklar ortaya kararak daha gereki
klnmasna yol amaktadr. Fikirsel retim de bylece
gereklemektedir. Krdistan'da Krt olgusu etrafndaki

ideolojik kuatmay kaldrmak, zgr ifade iin kitap, gazete,

sinema, radyo ve TV aralarn serbest brakmak sadece
demokratikleme ve insan haklarnn bir gerei deildir. Asl
olarak toplumun gerei alglama olanan yaratarak bilimsel
bilgi ile tanmasna, dolaysyla bilgi toplumu olmasna temel
katk roln oynamaktadr. Doru bilgilenme sorunlarn en
gereki, dolaysyla rasyonel barl zmnn de salam
yolu olmaktadr. Avrupa'y dnyada temel deer klan,
toplumlarna bu gerei layk grmeleridir.
Mevcut resmi ideolojiler Krdistan'da ve Krt olgusunda
srdke, dtan her trl istismara uygun bir ortam canl
tutmakla gerek tehlike nedeni olurlar. Irak'ta yaananlar bu
gerei gayet iyi ifade etmektedir. Resmi ideolojilerin
kamburunu srtnda tayanlar, adalama yolunda her zaman
aksamaktan kurtulamazlar. Dolaysyla idea edilenin tam
tersine, geerli resmi ideolojiler blcle ve iddete gebe bir
durumu srekli canl tutmakla lke ve devlet btnlne
ynelik gerek tehlike kaynaklardr. Tarih bu yzden kr
savalara girmi, blnm, byk kayplara uram ok
toplum, devlet ve lke tanmaktadr.
Krdistan zerinde etkili resmi ideolojinin biraz daha somut
biimleniini gz nne getirdiimizde, dincilikle milliyetilik
egemen olmaktadr. Krdistan'n drt parasnda islam bir
devlet ideolojisi olarak ilev grmektedir. Her ne kadar laiklik
tartmalar yaplyorsa da, tmnde islamn siyasal bir rol
oynad, bireyle allah arasnda znde bireyle devlet, iktidar
arasnda bir ilikinin aldatmaca olduu iyi bilinmelidir. Baz
lkeler, rnein ran bunu ak yaparken, dierleri rtl
yapmaktadr. Trkiye'de diyanetin yzbini akn kadrosu vardr.
Belki ran'da bile byle bir din ordusu yoktur. mam hatip
okullar resmi liselere yakndr. Kuran kurslar, enstit ve
ilahiyat faklteleri ile yarm milyonluk bir kadro ortaya kar.
Eitim zerine laiklik cilas vurmakla seklerleme
dnyevileme salanamaz. Ancak dinsel dncenin
sosyolojik zmlenmesi ve edebiyatla alarak gerek
dnyevileme gelitirilebilir. Bu lkelerde dinsellikle bilimsellik
en kt bir karm oluturmaktadr. Zihniyetteki kilitlenmeyi bu
karm salamakta; yaratc dnce, soylu edebi paradigma
salayc felsefi gelimelerin nndeki engellerin de banda
gelmektedir. Bu lkeler islam ideolojisiyle aslnda ne

yapabileceklerini de iyice dnm deiller. Gncel iktidar

hesaplarnda, toplum, kadn kontrolnde bir ara olarak
yararlanmaktalar. Fakat bilimsel paradigmay gelitiremedikleri
iin de en byk kayba uradklarnn farkna
varamamaktadrlar.
Buna ek olarak rgtlenmi zihniyet olan tarikatlama,
partileme direkt politikaya bulat m, daha da iinden klmaz
bir durum yaratlmaktadr. Dindar olup olmama kendi bana
fazla anlam tamaz. yi bir dindar toplumda nemli bir rol
oynayabilecei gibi, hi dindar olmayan bir laik de ayn rol
oynayabilir. Ama bunun iin dinin sosyolojik zm arttr.
Dini gelenek asla kmsenemez; saygszlk edilmemelidir.
Temsil ettii anlam kesinlikle kavranmaldr. Byle olursa,
toplumun nemli kimlik tanm olarak deerlidir. Yok byle
yaplmayp kuru ritel, ibadet ve dualardan ibaret bir ezbercilie
indirgenirse, zihni ve duygular uyuturmaktan,
etkisizletirmekten ve bilmeye kapatmaktan teye rol oynamaz.
zellikle keyfi ynetimin despotizmin sertletii dnmelerde
dine sarlmalar bu nedenlerledir. Onunla toplumun bilinci ve
iradesi uyuturulmaya allmaktadr. ran'da olduu kadar
Irak, Suriye ve Trkiye'de de din bu temelde younca
kullanlmaktadr. Atatrk'n din politikasnda sosyolojik bir
ierik vardr. Bilimsel zihniyetten yana tercihi aktr. Bir
zihniyet mcadelesi verdii yadsnamaz. Fakat dinsel gelenein
derinliine yorumunun yaplamamas, dinin felsefeyle
alamamas, Diyanet tekilatyla kontrol altna alnmas uzun
vadeli sonular asndan pek yararl olmamtr. Avrupa tarz
bir laiklik gerekletirilememitir.
Atatrk sonras dnemde dinsel paradigmann daha yozlatrc
ve politik amal klnmasyla cumhuriyetin bu ynl kazanmlar
olduka andrlmtr. DP ve AP iktidar dnemlerinde dinin
siyasallatrlmas daha aktan yaplmtr. 12 Mart ve 12 Eyll
askeri darbelerinde Trk islam sentezi ad altnda resmi bir
ideolojik grnme brnmtr. 1980 sonras Trkiye'si
aslnda bir nevi ranlama yoluna gitmitir. En son AKP
iktidaryla islami ideoloji resmen iktidar olmutur. Sanldnn
aksine siyasal islamn iktidar olmas bir tercih olmayp, devletin
uzun sreden beri yrtt din politikasnn sonucu olmutur.
Hem de islamn en tutucu bir mezhep yorumu olan snni
nakibendi ekol yoluyla bu dnm salanmtr. ran

islamyla eliki zde deil biimdedir. Toplumsal yan daha ar

basan ia mezhebiyle, tutucu devleti yan ar basan snni
nakibendi yorum ekime halindedir.
ABD 'yeil kuak' teorisiyle komnizme kar yrtt islami
hareketi, gnmzde szde radikal islama kar lml islam
olarak devam etmek istemektedir. Bunu Trkiye zerinde
deneyerek, zellikle Fettullah Glen nderliinde blge ve
dnya apnda byk bir islami reform projesi yrterek
gerekletirmeye almaktadr. slami ideolojinin siyasi ve
toplumsal rol son tahlilde toplumlar effaf olmaktan
alkoyduundan olumsuzdur. Toplumsal gelenein gerek
yorumu olmaktan uzaktr.
Krt ve Krdistan zerinde siyasi islamn arlkl biimi snni
nakibendi tarikatdr. Uzun bir tarihi gemii olan nakiciliin
Ortadou'daki geliiminde Krt eyh ve tarikat balarnn pay
byktr. Bir nevi ideolojik boluk nakicilikle doldurulmak
istenmitir. Beylerin ayaklanma dnemlerinden sonra ideolojik
nderliin naki eyhlerinin eline getii grlmektedir. 1878
Nehri isyan, 20. yzylda 1914 Bitlis-Mutki, 1925 eyh Sait,
1930 eyh Ahmet Barzani ve 1960'lardaki Barzani ve Talabani
nderlikli hareketlerin ideolojik motiflerinde nakicilik
belirgindir. 1980 sonrasnda Trk islam sentezinde de nakicilik
belirgindir. Turgut zal ile nakicilik ANAP'ta nemli bir hamle
yapmtr. Daha nceki DP ve AP iinde de tarikatlar etkilidir.
Fakat 12 Eyll sonrasnda devletin himayesinde partileme,
vakf, okul, dernek, medya, holding gibi her alanda kurululara
gitmilerdir. Kemalist cumhuriyet ideolojisine kar bir ideolojik
kardevrimin yapld kesindir. Fakat model ak deil, sessiz
ve gizlice yrtlmtr. Halen bu kardevrim karanlkta bir
konudur. ABD ile balantlar olmakla birlikte, i resmi boyutlar
aa kmamtr.
Kilit elerden biri Fettullah (Glen) Hoca'dr. Fettullah Hoca'nn
Said-i Nursi'yi cumhuriyetin kuruluundan 1960'a kadar en
nde gelen gei dneminin naki nderi gncelletirdii
sylenmektedir. ABD ile ittifak halinde bir nevi islam dnyasnn
evangelist tarikat nderi de denilebilir. Erbakan Hoca'nn ve
Ecevit'in ABD ve brokrasiye tam uyum salayamamas
sonucunda, yeni dalgann R.T. Erdoan nderliinde AKP ile
ykselie getii grlmektedir. Nakiliin siyasi bir zafer

kazand sylenebilir. Bunda Krt naki nderinin rol de ok

nemlidir. 2002 ve 2004 seimlerinde de aka grld gibi,
eyh Sait ve Said-i Nursi miraslarndan Abdlmelik Frat,
Cneyt Zapsu, Hseyin elik, Zeki Ergezen (Abdlmelik Hak ve
zgrlkler Partisi Bakan, Zapsu R.T. Erdoan'n
Badanman, Hseyin elik Milli Eitim Bakan'dr) gibi
biroklar sayl Naki nderleri olarak devlet ve resmi siyaset
iinde tam yer almlardr. YNK lideri Talabani ve KDP lideri
Barzani de ayn naki eyhleri olup, Trkiye'deki naki
geleneinin destekleyicileridir. Krt emeki ve demokratik
hareketine kar zal'dan beri devletle birlikte birok ortak
operasyon gelitirmilerdir.
Krt nakicilii yar gizli alt iin, Avrupa ve ABD ile
Ortadou'daki dier rgtlenmeleri tam kestirilememektedir.
Ama en azndan ia kadar etkili olduklarn bilmek gerekir. ABD
ile kurduklar ilikiler stratejik olup, Byk Ortadou Projesi'nde
nemli bir ideolojik ve siyasi rol oynadklar tartmaszdr. Ilml
islam esasnda naki islamdr. ABD ile ittifak halinde Orta
Asya'ya kadar bir program dahilinde hareket ettikleri her geen
gn daha iyi anlalmaktadr. Yenilenmi lml islam ile eski
Baas Arap milliyetilii, CHP'nin kemalist milliyetilii, Suudi
Arabistan'n Vahhabi mezhepilii, Msr'n Mslman
Kardeilii ran'n Hizbullah'na alternatif olarak kmaktadr.
Resmi ideolojinin ikinci byk versiyonu burjuva milliyetiliidir.
19. ve 20. yzyln gzde ideolojileri olan bu eilimleri,
burjuvazinin ite ii snfn dta reel sosyalist akmlar gsz
drmek iin devlet ideolojisi olarak zenle iledii
bilinmektedir. Bu, ulus devlet anlaynn doal bir sonucudur.
Bir nevi ada dindir. Etnisitenin (airet milliyetiliinin)
vard son biimdir. 19. yzylda Avrupa'da, 20. yzylda
Avrupa d lkelerde en etkili resmi ideoloji roln oynamtr.
Toplumsal elikileri uyuturmak, yeni doan burjuvaziyi
devlete tarmak, ortak bir pazara sahip kldrmak ve dier
uluslarn, etnisitelerin topraklarna saldr dzenlemekte etkili
rol oynamtr.
Trkiye'de Tanzimat'la 1840'larda proto bir biimi Namk
Kemallerle balayan Trk milliyetilii imparatorluun
dalmasnn nlenmesine odaklanmt. Yntemde ise
meruiyetiydi. 1876 sonras dnemde Abdlhamit saltanatna

kar daha radikalleip Jntrk milliyetilii ttihat ve Terakki

Cemiyeti ile hem merutiyeti ilan etmeyi hem de politik iktidar
tmyle denetime alarak dalmay nleme abasn esas
almaya devam etti. Almanya'nn Ortadou ve Orta Asya alm
politikas Trk milliyetiliinde rkl da beraberinde getirdi.
Sonu Ermeni, Rum, Asuri ve ksmen Krtlerin tasfiyesi oldu.
Cumhuriyet dnemi milliyetilii kat bir ulus devlet anlayyla
toplumu zrh gibi sard. Tek dil, tek ulus ve devlet anlay
derinletirilerek soycu yaklam adeta dinselletirildi. Geri plana
itilen klasik eriat biimi yerine, sanki yeni bir dini mezhep gibi
bir klt yaratld. Bunda gemi yzyllarn hanedanlk rejimi,
yaanlan igal, izolasyon temel etken oldu. Hanedanlk yerine
geen cumhuriyet, Fransz Devrimi'nin milliyeti etkisini daha
da glendirerek birlii salamay esas ama belliyordu.
Snfsz, imtiyazsz ulus anlay yce bir ama olmasna karn,
gerekleme aralarndan yoksundu. Soyut kalmasyla ideolojik
bir banazla dme tehlikesini barndryordu. Milliyetilik tm
iktidarlarn zafiyetlerini rtbas etme misyonunu yklendi. Her
ey abartlm 'yce Trklk' slogan altnda topluma
yutturulmaya alld.
Mustafa Kemal milliyetilii aslnda bilimden uzak olmayan,
maceracla kamayan, yurtsever yan ar basan biim
tamasna ramen, bu zn hzla yitirip siyasal iktidarn temel
kitle uyuturma aracna dntrld. 1980'den sonra islamn
snni naki anlayyla kattrlp yeni Trk islam sentezi
halinde sunulmaya alld. Bunda ite ar Trk milliyetiliini
MHP lkcl ehliletirmek ve daha da nemlisi nemli bir
hamle yapan Krt hareketinin daha fazla bymesini
engellemek temel bir rol oynad. Naki gelenekli Krt st
tabakas sisteme eklenerek, Krt direni hareketine katlmas
engellenmek istendi. Dta da ayn tutum Barzani ve Talabani
nakicilii desteklenerek PKK'ye kar cephe gelitirilmek
istendi. Bunun karl cumhuriyetin devrimci ideolojisinden
nemli oranda taviz verme oldu. Sonu, Trkiye'de AKP iktidar,
Irak'ta Krt Federe Devleti olarak kendini gsterdi.
Tam resmi ideoloji denmezse de, ona yakn baz ideolojik
eilimler daha da belirdi. Liberalizm burjuva bir eilim olarak
devleti fazla etkileyemedi. Sosyal demokrat denemeler de ayn
akbeti yayor. Sol ideolojiler her ne kadar iktidar kart

olduunu syleseler de, devletilii aacak ufuktan

yoksundular. Tm bu ideolojiler iktidar ilikilerinde nasl bir rol
oynadklarn ortaya koymakla gerek karakterlerini ortaya
kardlar.
deolojiler toplumlarn ortak zihniyet yaplar iktidarn stn
rterken, iktidarn da iddet temelinde kurulmu toplumsal
gereklii rttn ok iyi zmlemek gerekir. deolojiiktidar-iddet genini zmedike, herhangi bir toplumsal
olguyu ve sorunu akla kavuturmak zordur. Toplumsal zor
ve smr ideolojik ve iktidar mekanizmalaryla kuatlp
yrtlmedike kolay kolay gereklemez. Zoru ve smry
mmkn klmak iin ideolojik biimlenii ve iktidar kurumlarn
devlet biimlerini, rejimlerini zenle gelitirmek "Smer rahip
devletinden beri" en temel siyasal grevdir. deoloji mi siyaseti,
siyaset mi ideolojiyi retir ikilemi daha derin toplumsal ilikilere
baldr. Zoru ve istismar toplumda kolayca yrtmek yzeyde
sanld gibi deildir. deoloji ve politika bu anlarda devreye
girer. Toplumda gnllce, demokratike yrtlemeyecek,
tersine sert tepkiyle karlanacak tm maddi ve manevi ilikileri
yrtmek ideoloji ve politikann gerek ilevidir.
Krdistan'da ideoloji ve politikann geerli olan resmi
biimlerinde bu ilevleri srekli gz nnde bulundurmak
gerekir. Aksi halde Krt olgusunu zmek, Krt sorununa
zm aramak zor deilse bile, ancak daha karanlk ve yumak
olmu biimlere tar. Tarih taslamzda zorun ve iktidarlarn
ksa bir geliimi verilmeye allmt. Bu verilerce belirlenen
gncel iktidarlar zmlediimizde, yrrlkteki tm rejimler
sadece kaba bir fetih hakk fetiizmine fetih tapnc, bununla
her eyi izah etmek, yle sanmak dayanarak varlklarn
tanmlamakta ve savunmaktadr. in znde bir zamanlarda
atalarndan bazlar Krt ve Krdistan denilen olgular zorla,
sava yoluyla ele geirmiler. O gnlerden beri atalarndan
devrede devrede, gnmzde kendilerine kadar bu hak ulam
oluyor. Savan, zorun tm haklarn biricik kayna olduunu,
yani fetih hakknn kutsal olup tm haklar bahettiini bazlar
inan olarak benimseyebilir. Ama sosyolojik olarak bu sadece
plak zorun, savan, iktidarn yegane kayna olarak
yorumlandn kantlar.

Bu gereki bir gr olabilir. Ancak haklarn yegane kayna

olduunu izah etmeye yetmez. Avrupa bu balamda korkun
savalar verdi. Sonuta geldii nokta meruiyet kaynann
temel insan haklar ve demokrasi olmasnn en doru yol olduu
biimindedir. Fetih haklarndan her geen gn uzaklalmakta,
insan haklar ve demokrasinin kullanm alann gelitirerek,
bireysel ve kamusal haklarn bu temelde salanmasnn en
deerlisi olduunu tm yasa ve anayasalarnn temeli haline
getirmektedir.
Ortadou'nun tmn bir tarafa brakp Krdistan'da stat
salayan devletlerin iktidarlarna baktmzda, neredeyse ilk
yaylmac Sargon'dan beri kendilerini bu topraklarn mutlak
fatihleri olduunu ve iradeleri dnda bir akl tana bile yan
baklamayacan idea etmekteler. Bundan daha ak iddet
temelli bir iktidar tanmnn yaplamayacan Krdistan'daki
iktidar uygulamalar arpc biimlerde gstermektedir. Krt
kendi diliyle eitim yapamaz, modern iletiim teknolojilerini
kullanamaz. Kendi siyasi kararlln belirleyemez. Ekonomik
dzenleme yapamaz. ve d politik iliki gelitiremez. Milli ve
demokratik kurumlar oluturamaz. Bu gereklikler iddetin,
fetih hakkn, iktidar; her nasl olmusa iktidarn ise genel
dzeydeki tm kamusal, sosyal, ekonomik ve entelektel
kurumlar belirlediini kantlar. Adalet bunu kabul etmese bile,
zihniyet yaps ve iktidar kurumlar belirleyici olann g ilikisi
olduundan kuku duyamazlar.
Daha da somutlatrdmzda, Krdistan'daki devlet iktidarlar
bu topraklar ve halkn hibir kar irade ileri srmeden,
diledikleri gibi ldrme dahil biimlendirme hakkndan kuku
duymak urada kalsn, tanrsal, ulusal bir grev olarak kabul
ederler. Neyini nasl smreceklerini, kime neyi nasl
reteceklerini, ne kadar vergi ve asker toplayacaklarn, kimi i
g sahibi yapacaklarn, neyi kime yasaklayacaklarn, kimi
sulayacaklarn ancak kendileri kararlatrabilir. Siyasal, sosyal
ve ekonomik kurumlamalar, bilimi, sanat yine ancak resmi
irade belirleyebilir. Trk, Arap ve Fars iktidar snflar, gleri,
teorik olarak bile Krt ve Krdistan kavramlarna ak ve saygl
deildirler. Tersine, hep bu kavramlar kriminalize etmeyi
devletin en nemli ciddi ilerinden sayarlar. Bunu yksek gizlilik
kodu altnda yapmay, milli gvenlie ne denli nem
verdiklerinin gstergesi sayarlar. Krt' bir toplum olarak

tanma, baz haklarn sjesi sayma yoluyla bir gvenlik

anlayn hi akllarna getirmezler. Ordu gleri en temel
grevleri olarak Krt ve Krdistan olgularn, sorunsalllklarn
en detaylarna dek yadsmann, dirili zlerini tahrip etmenin,
olas bakaldrlar ezmenin ince plan ve projelerini yaparlar.
Uygulamasn ve bu temelde dier kurumlar denetlemesini de
asli grevlerden sayarlar. Hkmet, parlamento ve brokrasi
askerin ikinci planda brakt ileri yasa, kararname ve
ynetmeliklerle tamamlamaya alr; bunlar sorunu daha da
katmerletirmekten geri durmazlar. Siyasetin bir zm alan
olduunu Krt sorununu dlayarak hatrlarlar. Krt sorunu iin
evvel ahir tek yntemin iddet olduundan ylann bann
kkken ezilmesi asla kuku duymazlar. Aksi halde
iktidarlarna ciddi bir halel geleceinden emindirler. Geleneksel
politika kendileri iin aslnda bir refleks halini almtr.
Kendiliinden bir futbol mandaki amigolar gibi tepki verirler.
Siyasi partiler ve benzer yar siyasi kurulular bu mekanizmann
halka ynelik propaganda kolu roln oynarlar. Halkn
taleplerini siyaset olarak benimsemeyi, rgtlemeyi zaman
zaman hatrladklar fuzuli ilerden sayarlar. En iyi parti, devleti
en iyi temsil eden partidir. Partinin devletin deil, toplumun bir
irade tayan kurumu olduunu partilerin kendileri bile akllarna
getirmez; devlet partisi olmay eref sayarken, toplumsal parti
olmay bir ayak ba gibi grrler. Partiler bu nitelikleriyle
devletin propaganda brosu haline geldiklerini fark bile
etmezler. Bunu vatan ve devlete ulusal ballk sanrken,
toplumsal ve ekonomik sorunlarn gibi bymesi onlar
ilgilendirmeyen doal sorunlarm gibi, anlamazlktan gelmeyi
siyaset sayarlar.
Devlet iktidarn snrlandrma olarak tarif edilmesi gereken sivil
toplum kurumlar bile her zaman devleti esas alrlar. Birey ve
toplumun talepleri ikincil planda tutulmaya devam edilir.
Geleneksel kutsal devlet, tanr-devlet anlaynn halen ne kadar
gl olduunu grmekteyiz. ktidarn bu tarz yrtlnden
ekonomi de payn alr. Ekonomi, tamamen iktidarn karna
gre dzenlenmesi gereken bir saha almasdr. O deil,
kendisi ekonomiyi belirler. Ekonominin yasalar, kendi zoru
yannda ciddiye mi alnr? Alk, isizlik bu sistemin yapsal bir
rnyken, bundan da iktidar adna yararlanmay temel
politikadan sayarlar. A ve isiz olana, devlet iktidar ve

partisine ne kadar balanrsa, kendisine o kadar deer

verileceini adeta kaln bir izgi halinde kafalarna izerler.
Krt'e ekonomiyi o denli acmasz uygularlar ki, en zorunlu
ihtiyacn gidermenin yolunun devlet iktidarlarna balanmaktan
getiini belli ederler.
Son Trkiye belediye seimlerinde, Krt yurtsever
demokratlarnn kazanma ihtimali olan yerlerde tm devlet
partilerinin birlemesi ve tm brokrasi ile btnlemesi
yetmiyormu gibi, bir de her ehire trilyonlar aktarlarak, zor
durumdaki ktle, tarihsel satlk Krt bir kez daha oy
karlnda satn alnarak, gya sistem tam gven altna
alnm oldu. Krt illeri bir kez daha fethedildi. aktrlmadan,
hem de AKP eliyle. Yavuz Selim'in de Bitlis'i denetime alrken
heybeler dolusu altn yolladn tarih yazar. Bingl'de "dris-i
Bitlisi Osmanl ajan Krt burada, Yavuz nerede?" derken,
tarih hortlatlmak istenir. Dou cephesinde deien bir ey yok!
Dier lkelerin uygulamalar daha da kabadr. Trkiye'de hi
olmazsa ok snrl da olsa piyasa mekanizmas iler.
" S" uyuturucu, sanat, spor, seks de bu genel iktidar
mekanizmasnn ayrlmaz bir parasdr. S'ler, bireyden
geriye kalan bir ey varsa onun da iini boaltarak, kiiyi tam
ie yaramaz bir tortu olarak bir tarafa atarlar. Genelde tm
toplumsal ve ulusal sorunlarda uygulanan bu yntemler 20.
yzyln en gzde politikalaryd. Sonuta faizm, sava ve
terrle dolu bir dnyaya yol at. En gvenlikli politikalar en
gvenliksiz bir dnya dourdu. En son ABD Bakan Bush,
"politikalarmz istikrar adna despotizm reterek, terr ortamn
hazrlad. Demokrasi bundan kurtulmann yoludur, onu esas
alacaz" derken, aslnda 20. yzyl politikalarn itiraf ediyordu.
Bylece nemli politika deiiminden haber veriyordu.
Trkiye'nin yakn dnem, 1950'ler sonras politikasnn
arkasnda ABD vard. Stratejik hedef olan Sovyetler Birlii'ne
kar milliyetilii destekleyerek bizzat kontrgerilla olarak
rgtlemeye yeil k yakarak 1970'ler ortamna faist terr
dayatt. Bir dnem Almanlarn krkledii ttihat milliyetilii
sonu imparatorluun dalmas yerine, bu sefer ABD'nin
destekledii faist milliyetilik cumhuriyetini de patlamann
eiine getirdi. Krtleri isyana zorlad. 12 Mart ve 12 Eyll'le, en
acmasz politikalarla toplumsal muhalefet ezilirken, iddetin bir

kez daha asl belirleyici olduu kantland. 1980'ler sonras

Krdistan boydan boya bir iddet alan oldu. Her snftan askeri
ve yar askeri rgtlenmelerle ve Krt ihanetiliinin klasik
kullanmyla yurtsever demokratik hareket ezilmek istendi.
ran'da slam Devrimi adna, Araplarda Baas milliyetiliiyle
ayn rejimler srdrld. Halepe katliamlar gibi olaylar
yaand. Krdistan'da binlerce ky boaltmalar, on binlerce
cinayet srp gitti. Yrrlkteki rejimin karakterinde tek bir
deiiklik grlmedi.
Hukuk, yargnn zne en ters davranan kurumlarn banda
geldi. Yzbinlerce insan kriminalize etme, sorgulama, sulama
ve yarglama yaand; tek yanl yargsz infaz eklinde hukukun
en garabet bir biimi uyguland. Hukuk aslnda katksz bir faist
uygulama rol oynad. ktidarn en gayri adil kurumu ilevini
grd. Krt olmak, hele hele onurlu Krt kimlii tamak
sulanmak iin yeter de artard bile. Krt ve Krdistanllk
tmyle hukuk d ilan edildi.
Sivil toplum, sanat, spor, cinsel alk ve seksten de genel
politikalar gzetilerek yararlanld. Krt ve Krdistan direniinin
bastrlmasnda genel ve zel ev, politikann temel hcreleri
olarak kullanlmaktan kurtulamadlar.
Krdistan'da iktidar uygulamamalarnn bu denli olumsuz rol
icra etmeleri, znde gizli bulunan iddet politikasnn snrl da
olsa ilevsiz kalmasndan duyulan korkuydu. Sistem snrsz bir
zor zerine kurulmutu. Hibir ada tanm olmakszn
uygulanyordu. Hedef Krt ve Krdistan olgularnn tarih ve
toplum d braklmasyd. Buna karlk resmi ideolojiler
milliyetiliklerini ve dinciliklerini en ar biimlerde ilan
etmekten geri durmadlar.
Trkiye'de resmi iktidarn u andaki temel politikas Krt
direniini tamamyla 'terrist' ilan edip tm dnyaya kabul
ettirmektir. Bata ABD'yle olmak zere, ilgili tm devletlerle
Trkiye'nin ekonomi bata olmak zere tm stratejik ve askeri
deerleri bu politikann kabul edilmesi temelinde piyasaya
sunuldu. PKK'nin terrist ilan edilmesi iin AB lkelerine
vermedii taviz kalmad. Benzer politikalar nerede bir PKK
brosu varsa oraya tand. Kendilerine gre topyekun sava
byle olurdu. Avrupa ve birok lke gerektiinde tehdit de

edildi. erbet ve sopa politikas birlikte uyguland. Suriye'ye

sava tehdidi dayatlarak Abdullah calan karld. Byk takip
mral'yla aama kaydetti.
ABD'nin nceki blmlerde anlatlan dnya ve Ortadou
politikalar, Krdistan'a dayatlan bu iktidar politikalarn tm alt
ve styap kurumlaryla birlikte sarst. Federe Krdistan olgusu
her eyi yeniden gzden geirmelerine yol at. ran, Trkiye ve
Suriye l toplantlara bir kez daha baladlar. ktidar
statlerini ilk defa alageldikleri gibi srdremeyeceklerini
derinden hissettiler. ktidarn bu yaplan ve uygulannn Krt
birey ve toplumu zerindeki etkisini bundan sonraya brakrken,
hakim ulus devlet bireyleri drt drtlk iktidar kuatmas altnda
herhangi bir ciddi insani ve demokratik zm nerebilecek g
ve yetenekten uzaktlar. Devlet ne sunduysa kana kana itiler.
Sarho oldular. Sivil toplum ve sol geinen cemaatler de sanki
ataerkil bir anlayla 'bynn szn' dinlemekten ve gerekli
kendiliinden refleksi sergilemekten geri durmadlar.
Karlnda bulduklar ise youn ekonomik krizler, artan i ve
d borlar, gibi isizlik, politikann tkenii, d destek
olmadan ayakta durulamaz hal ve her zamankinden daha
gvensiz bir Trkiye, ran, Irak ve Suriye oldu. Yanl hesap her
zaman olduu gibi yine Badat'lardan geri dnd.
Konuyu sonlandrrken bir hususta net olmak nem tar. O da
devlet ve iktidarn karlatrlmamasdr. Tm
zmlemelerimizden anlald zere, devlet hiyerarik
toplumdan beri sregelen zet bir toplumdur. Toplumsal
varoluun en st, analitik mant en gelikin, tm toplumla ilgili
ilikilerin younlatrld, gelenee dayal, kapsaml, resmi
kurumu ifade eder. ounlukla yaplan dar snf tahakkm ve
smr arac olarak devlet tanmlamas nemli yetersizlikler ve
yanllklar tar. Etnik veya ulusal devlet tanmlar da ancak
konjonktrel bir deer tayabilir. Mahiyeti tanmlamaktan
uzaktr. ktidar ise, bu gelenek iine oturtulmu ve neredeyse
srekli ar basan yan tahakkm ve istismar olan dnemsel
uygulama glerini ifade eder. phesiz iktidarsz devlet olmaz.
Ama devleti tmyle iktidardan ibaret saymak da s bir gr
olup birok olguyu, ilikiyi kartrmaya yol aar.
Krdistan'daki devlet gelenei ile uygulamadaki iktidar ayrt
etmek nemli bir kavrama olaydr. Devlete kar olmakla

iktidara kar olmak arasndaki fark da iyi grmek gerekir.

Benim savunmamda esas aldm ve srekli aklamaya
altm hususun z bu konuya ilikindir. Devletin, genel bir
gvenlik toplumca zerinde uzlalm ile kamusal yarar
toplumun yine zerinde uzlalm ortak yarar konular arac
olarak reformdan geilerek, demokratik uygarlk anda
varln kk, ama etkin ve ilevsel olarak korumas
gereklidir. Buna karn dnemsel olarak tanmlanmas yaplan
ve bu ksa deerlendirmemizde de Krdistan' da iine alan
devlet iktidarlarnn moda deyimle hortumculua kadar batm,
faili mehul cinayeti politika sayan, hukuk, sosyal demokratik
zellikleri szde varsayan biimleniinin reddi esastr. ki
tanmlama arasndaki fark grmeden, tutarl bir hukuk, sosyal
ve demokratik bir mcadele vermek zordur. zellikle Krt
hareketindeki ayr bir devlet gdmls akmlarla, devlete
ynelik yaptmz tanmlamalar esas alan demokratik, sosyal,
hukuki devlet yaratmak, bunun iin demokratik siyaset ve
toplum iin mcadele veren akmlar arasndaki fark iyi grerek
teorik ve pratik sahibi olmak byk nem tar.
6- Krdistan'da Krtlerin kendilerini fark etmeleri ve
direniin ksa zeti
Blmn tm bu konuyu tanmlarken, ksa bir zet ve sonula
tamamlamaya alalm. Avrupa siyasal devrimleri halklarn
kendilerini krallk rejimlerinden fark etmeleriyle balar. Bu fark
edi ncelikle kendi tarihlerinin krallk tarihinden farkl olduuna
ilikindir. Daha nceki tm tarihler yekpare olup krallklarn,
imparatorluklarn oluum ve srdrlme ykleri biimindedir.
Ortadou'da bu tarih anlay daha youndur. Kral ve
imparatorlar ya bizzat tanr ya da tanrnn glgesi olarak,
toplumla ilgili her eyi mutlak belirleyen gc ifade ederler.
Onlardan ayr bir varlk, beden dnlmez. Kul bireyler ancak
krallk bedeninin bir paras olarak anlam bulabilirler. Ayr bir
kimlik, insan haklar, hele hele demokrasi dncede bile
olmamas gereken lanetli konulardr. Bunlar kendi kutsallklar
karsndaki lanetli gerei ifade ederler.
Bu anlay 1640 ngiltere Devrimi ncesinde ve 18. yzyl
balarnda ngiltere ve Fransa'da baz aydn ve tarihilerce
tartlmaya baland. Sonuta kraldan ayr bir halk ve ulus
kimlii, yine krallk tarihinden ayr bir halk ve uluslarn tarihi

olduunun farkna varld. Arkasndan ulusal haklar ad altnda

eitli snf talepleri belirmeye balad. Her snf kendini ulusla
zdeletirmeye gitti. Bylece Avrupa'da nce byk ulus
dalgas, ardndan snfsal hareketler pe pee boy verdi.
Ortadou ve Trkiye'de padiahlktan farkl halk ve ulus
olmann balang bilinci 1840 Tanzimat sonras Gen
Osmanllar ve Jn Trkler hareketiyle ilk admlarn att. I. ve II.
Merutiyet aydnlar padiahlkla ulus arasndaki ayrm yava
yava dile getirdiler. Cumhuriyetle Trk ulusu ok radikal bir
sylemle dile getirildi. Atatrk ataerkil yanlar olsa da,
Osmanl'dan farkl bir ulus anlayn ve pratiini gelitirmek
asndan byk bir adm att. Fransz ulusal anlayndan iddet
etkilenmiti. gal koullarnda radikal bir ulusuluk anlaynn
gelimesi beklenebilirdi. Kurtulutan sonra ar ulusuluk
konjonktrn etkisiyle toplumsal gerekliin stn bastrd.
Dolaysyla devrimci deeri snrl kald. 1950'lerden sonraki
milliyetilik faizmle iyice yklendi. 1980 sonras Trk-slam
sentezcilii ulus ve mmet karmna yol aarak, snfsal
elikinin iyice bozulmasn salad. Neo islamclk bu genel
eilimin tersi olarak dnlebilir.
Benzeri gelimeler ran ve Arap sahasnda da yaand.
Kendilerini yeniden fark etme ve direni birbirini besleyen
olgulardr. Gnmzde toplumsal fark edililer ekoloji, feminizm
ve alt kltrler alannda derinleerek devam etmektedir.
Farklln anlalmasnn zgrlkle yakn ilikisi vardr. Farkllk
anlalmadan, btnlklerin kleletirici, uyuturucu etkisi
alamaz. Farkllklara dayal kimlikler daha zgr ve yaratc
toplumlara yol amaktadr.
Krdistan'da Krtlerin kendilerini bir ulus, halk olarak fark
etmeleri daha ge olmutur. Her ne kadar 19. yzyl isyanlar
Krtlk duygusunu uyandrm olsa da, bu duyu padiahlk,
meliklik ana kavramlarn aamamtr. Ayr bir Krtlk, kralc
bir Krtlktr. Ortaa sultanlk anlayndan kopuu pek
dnmez. Dolaysyla 19. yzyldan 20. yzyln ortalarna
kadar Krt ulus ve halk bilinci uyanm ve fark edilmi olmaktan
uzaktr.
20. yzyln ikinci yarsnda aydnlar arasnda yaplan
tartmalarla Krt halk gereklii aa vurulmaya baland.

Esas olarak bu akm Trkiye sol gelenei iinde balad. Gney

Krdistan'daki airet ve eyh arlkl Krtlk klasik eilimi
aacak gte deildir. Trk, Arap, Fars melik yerine Krt melik
gemeli anlayndan teye bir derinlii yoktur. Reel sosyalist
komnist partilerle kk burjuva, feodal partiler de ayr bir
Krt ulus ve halk kavramna ulamaktan uzaktrlar. Taktik
amal baz deinmelerle yetindiler. Ciddi bir tarih ve politika
almas yapamadlar. Trkiye sol geleneinin zellikle 1970'ler
hamlesi Krt halk bilincinin aktellemesine nemli bir katk
yapt. Deniz Gezmilerin idam sehpasnda Krt-Trk zgrl
ve kardeliini sloganlatrmas tarihi bir anlama sahiptir. Bata
Mahir ayan ve brahim Kaypakkayalar olmak zere ok sayda
devrimcinin halklarn kardeliine ilikin klar da benzer bir
anlama sahiptir.
Fakat sloganlatrma kendi bana direni, eylem salamaktan
uzaktr. Direni bal bana yeni bir aamay gerektirir.
Krt halk farkllamas iki boyutlu bir gelimeyle balad: Trk
oven ulus anlayndan kopula Krt ilkel milliyetiliinden
ayrma i ie geliti. ki taraftan kurulan ve sol devrimci
maskeli geinen ar ideolojik hegemonyann krlmas bir
yandan, devlet iktidaryla ibirlii halindeki yerel tahakkmc
glerin dier yandan kurduklar sert bask ortamndan
kurtulmak hi de kolay deildi. deolojik ve pratik tahakkm
hem entelektel gc hem de rgtlenmeyi zorunlu klyordu.
Bu ise hzla direnie gtryordu. Yasal ve siyasal ortam salkl
bir zihniyet almasna imkan vermiyordu. Bir nevi Mekke'deki
Hz. Muhammet'le Kuds'teki Hz. sa'yla, Rnesans Avrupa'snda
Galileo Galilei ve Giordano Bruno tarz bir hareket iinde olmay
gerektiriyordu.
Bu sreci ilk yaayanlardan biri olarak ykselletirmeye
altmda gerek daha iyi anlalabilir. Daha ilkokulda Krt
farkllnn baa sorun aacan hissetmeye balamtm.
lkokuldan liseye kadar konuyla ilgili zihniyet almasn
yapacak gte olmamakla beraber, daima ayaa taklacak bir
buka ayak kelepesi gibi, olgu kendisini dayatyordu. Ben
katka o glge gibi takip ediyordu. Fakat okullarda sk
retilen resmi ideolojiyle, ine ucu kadar bir ipucuyla cevap
bulamyordum. Tamamen Trkl kabul etsen de, eski Krt
gelenei, aileden tutalm iine girdike, Krt olduu belli olan

tm yerel alanlarda 'ben varm' diyordu. Kii byk bir

ikiyzllkle kar karyayd. Gelenekten kopmak, gerein
byk bir blmnden aldatc kanmak gibi bir sahtelii
retiyordu. Kiilik andrlyordu. Kendi kimliinden kopmak, bu
durumda aacndan kopan yaprak misali tam bir bolua
dt. Kiilik asndan toplumun moral yapsn kaybetmek
anlamna da geliyordu. Gemiini, geleneini, toplumunu inkar
etmenin tam bir kiilik patolojisine hastalkl kiilik yol aaca
yaamla her geen gn daha iyi anlalacakt. Buna kar
Trklk ran'da ve Arap sahasnda benzer durum doal
zmsemenin ok tesinde, dilini bilmediimiz 'dinsel ayinler'
tarznda ezbere ileniyordu.
Ha dilini bilmediin Arapa'yla islamlamak, ha resmi trenle
Trklk retimi, ikisi de ayn sonucu douruyordu.
Anlamadn dualara 'amin' demek! Zaten Krt kiilii
yzyllarca islamlama ad altnda bir sln, cehaletin iinde
yuvarlanrken, ada grntl din olarak ar Trkletirme
kiililik bozulmasn daha da derinletiriyordu. Olgun yalarda
islam olmak, Trk olmak belki anlalrdr. Toplumsal ihtiyalar
bu tr btnlemeleri anlaml klabilir. Ama gnlk ibadetler
halinde islamclk ve Trklk kesinlikle olaan, ada bir
eitim konusu olamaz.
kisine de anlam vermek istedim. Daha ilkokulda yeni bir dindar
ve Trk kkenli olma zentisi duydum. Ama nereye kadar?
1970'lerin youn tartmal ve iinde 'Krt sorunu' da geen
entelektel sol ortamnda kararllk gelimeye balad. Yllarca
dinci ve Trk yklenimler sol karsnda dayanlacak gibi
deildi. Gen yatlarmzn Krt-Trk ayrm yapmadan, ama
her iki halkn bamszlk ve zgrln, eitliini cesaretle
sylemeleri hayat tercihimin gerek rengini belli edecekti.
Benim iin birer kahraman deerinde olan nderlerin kaybyla,
artk bu kulvarda davay takip etmem vazgeilmez bir namus
meselesi haline geldi. Bu srete 'Krt olmay' her iki
dayatmaya ramen tam sahiplenmem tarihi bir adm olmay
beraberinde getirdi.
Bu dnemin tipik almas olan Krt olgusunu aratrmalar
snrl olanaklarla yrtlyordu. Elde duygusal yan ar basan
ilkel milliyeti yorumlarla, reel sosyalizmin dogmatik 'uluslarn
kaderini tayin hakk' yorumlar gerei vermekten uzakt. Krt

olgusu var m yok mu tartmasyla, Krdistan smrge midir

deil midir tartmas arasna sktrlmt. Tarihsel toplumcu
yaklamlar iin ne veriler ve belgeler yeterince vard, ne de
sosyolojinin derinlikli objektif yorumcular sz konusuydu.
Karanlk bir ortamda etraf hakknda hkm biiliyordu.
Dier yandan siyasi ortam srekli gerginleiyor, devletin
geleneksel Krt korkusu ok aceleci tavrlara yol ayordu.
Taraflar bir an nce bir eyler kotarmaya veya kurtarmaya
alyorlard. Fakat ok snrl bilgilenme ve a yorumlanmas
bile, mevcut statkonun kabul edecek veya edilecek bir yan
olmadn yeterince gsteriyordu. Statko deil reformu
dnmek, sradan olgusal bir tespiti bile derhal kriminalize
edip yargsallatryordu. Legal bir almann umudu yok
denecek kadar azd. Dier yandan renilen sol ve Krtlk
olgusu 'olmazsa olmaz' kabilinden direnmeyi dayatyordu. Sanki
direnmemek insanlktan vazgemekle eti. Gerek bir
namusluluk, davaya sahip kmay ve her koul altnda ve her
eyden ncelikle savunmay gerektiriyordu. Bu durumda dar bir
genlik grubuyla ancak snrl blge sempatizan gruplar
oluturulabilirdi. Her ne kadar ok youn ulusal kurtulu
savalar dersleri alnyor ve gerilla yntemleriyle istenilen
destanlarn yazlabileceine inanlyor idiyse de, bunun topik
olmaktan teye bir ans yoktu. Tutarsa ne ala, tutmazsa allah
kerimdir; gerisi dnlrd!
Burada da yine Mekke'den hicret, havarilerin dalmas, bilim
savalarnn ilesi kendini gsteriyordu. lk kurunun
patlatlmas, ilk protestolar gndemleebilirdi. Her an inananlar
grubu ilk ehitlerini ve mahkumlarn verebilirdi. Tarih birok
sosyal olguda grlen benzer trajik bir sreci Krt olgusunun
gndemine de sokuyordu. Her ey trajediye zorluyordu. Dava
mutlaka fedailerini istiyordu. Dier bir deyile kar taraf
asndan tanrlar kurbanlar istiyordu.
Krt farkllamasnn getii ve gelitii bu ortamn edebiyat
henz yaplmam ve yazlmamtr. Ama mutlaka yaplp
yazlmas gerekir. Hem de gerekten edebiyatn romanslatrc
gcn, topya, trajedi, dram, yk, sinema gibi birok daln
alabildiine kullanmay gerektirir bir dnemdir. Mesele udur:
Bir tohum salyor. Salrken rk m, deil mi, pek
bilinmiyor. Yeerecek mi, yeermeyecek mi? Sadece umut

ediliyor. Adeta "umut fakirin ekmeidir, ye ha ye" denilircesine

srece kadere boyun eilir gibi boyun eiliyordu.
1970'lerin balarndaki Krt farkllama ve direniinin zerinden
otuz yl akn bir sre geti. Ortaya kan en nemli gereklik,
sadece Krt olgusundaki aydnlanma ve zm olanaklar
deildir. Aslnda kendine komu halk ve devletleri de kendisiyle
birlikte adeta tutsak klan bir anormalliin yklmasdr. Kof bir
ulusal bask trnn aa kmasdr. lgili her kesimi
zincirleyen, hakimi mahkumun, mahkumu hakimin tutsa klan
bir rejimin yaama ansnn olmayaca kantlanmtr. Dier bir
ders, bir halkn toplumsal onurunu sahiplenmeden hibir
gelime ansnn olamayacadr. Toplumsal onur, kendini
sahiplenme ve kendine gvenmedir; kendini bilme ve gelitirme
gcdr. Bu gc tamayan toplumlarn hakimlerin iinde bir
deer ifade edemeyecei anlalan dier bir derstir. Kendine
hayr dokunmayann bakasna hayr dokunamaz. Krt o kadar
aresiz iken, hangi komuya hangi deerini sunabilir? Smrge
bile olunsa, bir deer ifade edebilmek iin bir deere sahip
olmann yolu ak tutulmaldr. Yola kmadan Krt'n n
gerekten kapalyd. Bir cangl ormanndan daha kt yolsuzluk
yaanyordu.
Denilebilir ki, bu birka ders iin bunca ac ve kayplara
uramaya deer mi? Bu soruya verilecek en iyi cevap toplumlar
iin olduu kadar, kiiler iin de geerli olan bir kar soruyla
verilebilir. Toplum ve kiiler onursuz yaayabilirler mi?
Kastedilen tarihte ve adalkta herkesin olmazsa olmaz
sayd kimliini tama ve zgrce ifade etme olmadan,
yaamn bir anlam, deeri olabilir mi? Bu anlam ve deeri
kaybedenlerin bakasna verecei bir deeri olabilir mi?
Trk, Arap ve Fars da dahil, ynetim elidi dilsiz, aresiz, bitik
Krt' kendisi iin en uygun durum olarak deerlendirirken
yanlyor. Trkiye tarihinin en kritik dnemlerinde Krt'n bir
katks olmusa, bu sadece Krtlerin de o dnemde bir deer
tadklarndan trdr. Bu deerleri olmasayd, Krtler
Kurtulu Sava'na katlabilirler miydi? O zamanlar Krt-Trk
arasnda uurum yoktu ve gelecei ortak gelime umutlaryla
paylayorlard.

Gnmzde bir sava olsa, acaba Krt eskisi gibi Trk'le omuz
omuza olabilir mi? Buna en iyi cevab Irak Krtleri vermektedir.
Rejim Irak Krtlerini karde gibi yannda tutabilseydi, bugnk
trajik duruma der miydi?
Krt-Trk dolaysyla Arap, Fars arasndaki ilikinin zellikle
20. yzyl boyunca en byk anomaliye urad iyi
anlalmaldr. Yavuz Sultan Selim'den sorunlar iddetle zme
anlamnda daha edit ikinci bir Osmanl sultannn olmadn
tarih yazar. O bile Krt politikasn olutururken beyaz
sayfalardan ibaret kat gnderir. yle sylenir. "Dilediinizi
yazn, kanun deerindedir" der. nk o beyaz sayfalarn
altnda Yavuz'un imzas vardr. Bu yknn vermesi gereken bir
ders olmal ve gnmzn inanlmas g duyarszlkta srar
eden ynetici elidi bunu anlamaldr.
Atatrk ynetici elit iin bir deer olarak hep anlr. Ama
Atatrk'n de sorunlara bir yaklam vardr. Mutlaka toplumsal
anlamn esas alr, mutlak ezilmesi gerekiyorsa ezer, yok baka
bir tr yaklam gerekiyorsa o tavr sabaha kadar yatmadan
dnr ve gerekeni yapard. Byle bir nder olduundan kimse
kuku duymaz. Ama bir meseleyi lkesini ve devletini bu denli
zorlayacak, borlandracak, hep tehlikede tutacak bir halde
brakmazd. Kald ki, "zgrlk benim karakterimdir" diyen bir
kimliin, szde devleti kurtarmak adna onu tarikatlarla
paylamayaca aktr. Ne kadar byk bir Trk ulusuluu
olsa da, Krtleri anlamaya alrd. zgrlk karakteri gerei
bir hal aresi bulurdu. Bundan phe edilebilir mi? syanlar
ncesinde defalarca bu ihtimalden bahsetmemi midir?
syanlarn zerine giderken bile, sorun Krtlk ve zgrlklerini
engellemek deildi. Tersine, ok iyi bildii gibi, sonuta
Krtl de, zgrl de gtrecek olan emperyalizm oyunlar
deil miydi? Bu gerekler ne kadar gizlenecek ve yeni bir Krt
direniine yol amas iin srarla provokatif davranlacaktr?
1970'lerdeki direniilikte dogmatizm hayli etkiliydi. Doalnda
gelitirecei her eylem bunun sonularndan payn alacakt.
Partileme, cepheleme, askerileme dogmatik zihniyetin yakn
etkisi altnda ekillenecekti. Tm zverili, drst abalara
karn, tm toplumsal zamanlara damgasn vurmu dogmatik
yaklamdan kurtulmak, dnemine gre ok toy olan bir
hareketten beklenemezdi. Sosyalizm, ulusal kurtuluuluk ve

gerillaclktan anlalanlar hayata geirilmeye alldka, daha

belirleyici olan gerekliin kendisi de ve rendelendike snrlarn
da gstermi oluyorlard. Yaam teoriye gre deil, daha ok
teori yaama gre dnm salamak durumundayd. Benzer
gelimeler ulusal bask sistemi iin de geerlidir. Dogmatik
yaklam sistem de olduka ett etmi olup, kendini olas bir
duruma gre hazrladna inanmaktadr.
nmzdeki dnem otuz yl akn srenin dersleriyle
deerlendirilmektedir. Sadece direniin dersleri deil, dnyann
yaad dnm de ayn deerlendirme kapsamndadr.
Krdistan'da Krt olgusunun kendisinde de nemli gelimeler
yaanmtr, yaanmaktadr. Ama esas olarak sorun kaotik
durumu korumaktadr. Ortadou genelinde olduu kadar
Krdistan somutunda da zmn hem siyasi hem askeri
yntemleri taraflarca denenebilecek geliim salayabilir.
Tarihin bu uranda en byk ders olarak alnan tm
sorunlarn demokratik zm iin barn esas alnmas ve
iddetin karlkl terk edilmesi srarla gndemletirildi. Eer
yine ayn srarllkla itibar gsterilmezse ve askeri yolda inatla
yrnrse, tarihsel toplumsal gerekliin kaostan k iin aktif
askeri direni gerekli olacak ve bu sefer aktif askeri direni
kendini gndemletirecektir.
1970'lerde atallaan yollar askeri, siyasi anlamda yoktu.
Direni bir kader gibiydi. Ama 2000'li yllar iin ayn eyin
sylenemeyeceini bu savunmada kantlamaya altm. Her iki
yolun, askeri ve siyasi zmn olas gelime sorunlarn,
olanaklarn daha yakndan grmek iin frtnal geen son otuz
yln gelimelerini tm ynleriyle deerlendirmekte byk yarar
vardr.
V. Blm: PKK hareketi, eletiri-zeletiri ve yeniden
yaplanma
A- PKK'nin ksa tarihesi iin deerlendirme tasla
1- Birinci PKKleme hamlesi
PKK'nin temelinin atlmasnn 31. yldnmnde kapsaml bir
deerlendirme, eletiri, zeletiri ve yeniden yaplanma ihtiyac

yakc bir sorun ve yerine getirilmesi gereken temel bir

grevdir.
Amatr bile denilemeyecek bir tepki grubu olarak 1973
Nisan'nda Ankara ubuk Baraj kylarnda kah ayakta kah
oturarak, ayr bir Krdistan grubu olarak hareket etmenin daha
doru olacan, bunun temel nedeninin de Krdistan'n klasik
smrge bir lke olmasndan kaynaklandn bir sr gibi ilk defa
alt kiilik gruba toplu olarak ifa ederek balam bulunduk.
Daha nce tek tek dorular aklama tarzn toplum yapma
tarzna dntrmek, ilk balang olarak deerlendirilebilir. Bu
tarzn rgtlenmeye gtrme gibi bir zellii vardr. 1974-75-76
yllar grubu ADYD (Ankara Demokratik Yksek renim
Dernei) ats altnda gelitirme dnemiydi. 1977 Mart'nda
Ankara'dan Krdistan'a yaptm Ar, Doubeyazt, Kars-Digor,
Dersim, Bingl, Elaz, Diyarbakr, Urfa ve Antep gezi ve
toplantlar, grubun lkeye tarlmas anlamna geliyordu.
Ardndan Ankara'ya dn ve Haki Karer'in Antep'te
toplantdan gn sonra ehadeti bir ok etkisi yaratt. Buna
verilen yant partileme biiminde adm atlmas oldu. Ayn yln
sonunda Antep'te Program Tasla'n hazrladm. 1978 yazna
doru i ihanet ykl belal bir evlilikle byk ihanete uram
Krdistan'n merkezi Diyarbakr'a utuk. 27 Kasm'da Fis
kynde 22 kiilik amatr grubumuzla partileme sz verdik.
Partileme unvan altnda kentlerde fazla yaanlamayaca
anlalp, hem da hem de Ortadou seeneklerinin kullanlmas
gerei doduunda, adeta ikinci bir Hz. brahim hicreti halinde
1979 1 Temmuzu'ndan itibaren Urfa'dan Suriye'ye, oradan eski
Kenan ellerinde zgrlk aramaya doru yola kld.
15 Austos 1984'e kadar geen yaklak on yllk srecin hangi
ideolojik ve politik ortamda ve nasl getiini daha yakndan
grmek gerekir.
1970'ler kapitalist sistem tarihinde nemli bir krlmann ba
gsterdii dnemin balangcdr. Sistem II. Dnya Sava'ndan
kendini toparlayarak km, ABD'nin ncl kesinlikle
kazanm, Avrupa yeniden ayaa kalkm, Japonya bir
Uzakdou devi olarak domutu. Reel sosyalist sistem zirveye
trmanrken, ulusal kurtulu hareketleri en gl dnemlerini
yayordu. Tam bu noktada 1968 Genlik Hareketleri yeni bir
zihniyet devrimi balatyordu.

Bylesine zirveye ulam bir tarihsel-toplumsal sistemin kaotik

bir srece girmesi artc olabilir. Ama zirveden sonraki bir
admn dn balangc olduunu hatrlarsak, gerek bir kaos
srecinin doduu ve etkilerini hzla yayd kabul gren temel
bir grtr. Bugn geriye ynelik olarak baktmzda, bunun
altnda yatan temel etkenin reel sosyalizm, ulusal kurtulu ve
sosyal demokrasinin yz elli yllk devlet odakl hareketlerinin
amalarna ulamalarna ramen, halk ynlarna vaat
ettiklerini gerekletirmekten uzak olduklarnn anlalmas
olduu grlecektir. Bir kez daha hristiyanln m Roma
mparatorluu'nu fethettii, yoksa tersinin mi doru olduu
ikilemi domutu. Belki ikisinde de doruluk pay vard.
Hristiyanlk imparatorluk kltyle sentez kurduunda ortaa
feodalizmini dourmutu. Eitliki ve barl olmasa da, farkl
bir toplumsal sisteme eriildii sylenebilirdi. Ama zndeki
zgrl, eitlii byk oranda yitirdii de bir gerekti.
Kapitalist sistemin vahi evresi diyebileceimiz dneminde
doan sosyalist, sosyal demokrat ve ulusal kurtulu akmlar
sonuta sistem balantlydlar. Ondan domulard. phesiz
tmyle sistemin yedek akmlar olarak hazrlandklarn
sylemek gereki olmaz. Ama sistemin rasyonalitesini, yaam
tarzn ama diye bir sorunlar olmadn, olsa da sylemde
kaldn bugn rahatlkla syleyebiliriz. Eitliki, zgrlk
ideolojilerin kkeni snfl ve hiyerarik toplumun dndadr.
Komnal ve demokratik duru zleminden doarlar. Fakat
srekli snfl ve hiyerarik toplumca ya zorla ya tavizler
karlnda zlerini yitirmeye dek yozlatklarna dair birok
tarih rneini de bilmekteyiz. Bugn reel sosyalist lkelerin
zln, ulusal kurtulu sonras devletlerin iine dt
bunalm ve sosyal demokrat hkmetlerin muhafazakarlardan
pek farkl bir yanlar kalmadn gz nne getirdiimizde, bu
akmlarn sistemin birer mezhebi olmaktan teye gitmediini
daha rahatlkla belirtebiliriz. 1970'ler bunalm, sistemin artk bu
yedek mezheplerden yeterince yararlanamayacann aa
kmasyla yakndan balantldr. 1968 Genlik Hareketi de
znde bu gereklii ifade eder. Umduklar sonular
domamtr. Her akm iktidara geldii halde vaat ettiklerini
gerekletiremiyorlard. Yeni bir kapitalist snf ve brokrasi
dourmulard. Klasik kapitalizmden ou ynden daha da
geriydiler. Yol atklar bunalmlar, zgrlkszlk ve eitsizlik,
eletirdikleri sistemi adeta yeniden arattryordu.

Bu gereklik kapitalist devletin meruiyeti iin ciddi bir tehditti.

Artk kitleleri etkileyebilecek ciddi yeteneklerden yoksun
kalacakt. Halk muhalefetleri devlet odakl olmayan akmlara
yneleceklerdi. 1968 devrimcilii birok eksiklik tasa da bunun
yolunu amt. Yeni soldan tutalm, feminizm, ekolojik hareket
ve yerel kltr akmlarna kadar geni bir yelpazede devlete
kar yeni bir muhalefet tarz geliti. Sistemin kaosa girmesinde
en temel etken buydu. Dier yandan artan evre sorunlar,
tavizler politikas sonucu cretlerin ykselii, ynlarn
yoksulluundan tr talep yetersizlii maliyet ve arz fazlalna
yol ayordu. Sistemin i elikileri ABD-AB-Japonya ekseninde
artmt. 1980'ler sonras neoliberalizm bu yeni kaotik bunalma
are olarak ngrld. 1990'da Sovyetlerin zl sistem iin
baar deil, bunalm arttrc bir etkendi. Neoliberalizmin yeni
'kresel hamlesi' bu koullar altnda gndemleti. Tekelleen
medyann ar bombardman altnda sahte paradigmalar
retilmeye alld. Sistem iin yeni hedef belirlemeye ynelik
teorik inalar hzlandrld. Komnizm yerine 'uygarlklar
atmas' revata olan grt. zellikle islam ad altndaki
corafyada kurulu rejimlerin sistemin karlaryla badamazl
gittike ne kyordu.
1970'lerin balarnda dnyada bu ynl byk gelimeler
yaanrken, Trkiye'deki sol ve Krt ulusal sorunu balamndaki
Krt hareketi, klasik sol ve milliyeti eilimi pek aamamt.
Dnya olduka geriden takip ediliyordu. Trkiye solu Sovyet,
in, Arnavutluk ve Avrupa komnizmi kanalndan beslenirken,
clz bir aydn hareketi olan Krt solu, ilkel Krt milliyetilii ve
Trk sol etiketli bir karmaay yayordu. Bu dnemde ahsen
her iki eilimle de ilgilendim. Sempatizan olmaya altm. DevGen kl THKP-C'ye sempatizanlm nde olmakla birlikte,
Krt sorununa daha kapsaml yaklam gsteren baz rgtler
ilgimi ekmeye devam ediyordu. THKO nderi Deniz
Gezmilerin idam sehpasndaki Krt-Trk zgr kardelik
vurgusu srekli bal kalnmas gereken bir mesajd. Bunun
yannda 1970'te stanbul DDKO yesi olmutum. 12 Mart
frtnas estiinde bylesi karmak rgt ortamnda her an
kanun dna kabilirdim. Nitekim Mahir ayanlarn Mart
1972'de ehadeti sonrasndaki SBF (Siyasal Bilgiler Fakltesi)
boykotuyla ieri alnma ve yedi ay sonra tank yetersizliinden
kla birlikte, umduum rgtlenmelerin i ac olmadn

bizzat grerek, yeni bir rgtlenmeye gitmenin daha doru

olaca kanaatine vardm.
1973 baharnda Ankara'da bamsz bir rgtlemeye gitme
kararll, sahip olunan olanaklardan ziyade anlam itibariyle
nemliydi. Ne ilkel Krt milliyetisi bir eilim, ne de sosyal
oven dediimiz znde Trk milliyetisi bir sol eilim deil,
kendine zg bir tarih ve gncellik yorumuyla 'Krdistan
Devrimcileri' olarak k yapmak daha uygun geliyordu. Bu
izgisel bir deiiklikti ve nemi her geen gn daha iyi ortaya
kacakt. Ne tahakkmc hakim ulus eilimleri iinde ne de
tahakkmc ulus iktidarlarn bir uzants olan ibirliki Krtlerin
eilimi ilkel milliyetilik iinde ideolojik olarak erime olmalyd.
Politik olarak inisiyatif kazanma zgr bir kimlik kazandryordu.
Bu tercihin doru olduuna inanyorum. Krtleri, dolaysyla
katklar lsnde dier halklar zgr halk olma bilincine
gtrecek zellikleri barnda tayordu. Hem ezen hem de
ezilen ulus milliyetiliine kaplmadan zgr halk kimliini
hedeflemek, dnya apnda kapitalizmin mezhepleri haline
gelen reel sosyalizm, ulusal kurtulu ve sosyal demokrat
sapmalarna kar da yerinde ve zamannda bir gvenceydi.
Doru bir zihniyet geliimi kadar, demokratik siyasete
gtrecek yol olma zelliine de sahipti. Ulusal kurtulua ar
vurgu yapmak belki bir sapmaya yol aabilirdi. Bunda uluslarn
kendi kaderlerini tayin hakk ilkesinin dogmatik yorumu
etkiliydi. Her ulusa bir devlet, ilkenin biricik ve tek doru
yorumu olarak anlalyordu. Reel sosyalizmin iktidar
anlayndan da kaynaklanan bu durum izginin yaratcln
engelliyordu. Fakat 1978'de PKK olarak ilan edilme bu
sapmann daha fazla gelimesini nledi. Tipik bir Afrika ulusal
kurtulu hareketi haline dmek yerine, halk zgrlne dayal
bir izgi olma konumu daha da glendi. Gelime dnya
apndaki sol dnmlere ok bilinli olmasa da denk
dyordu. Gelecei olan bir izgi olma ansn barnda
tayordu.
Net ve derinlikli olmamakla birlikte izginin ideolojik boyutunun
gelimeye ak olmas, byk ve kalc sapmalara dmesini
engelliyordu. Israrla temsil ettiimiz sosyalizme 'bilimsel
sosyalizm' dememiz sosyal bilime olan ilgiyi aklayabilir.
deolojik katlamadan kaynaklanabilecek gerei yeterince
grememe hastalna kar tedbirli olmaya alld. Fakat

sosyal bilimin kendisinin yaad ar problemler, daha yeni

yeni kltr, ekoloji ve kadn sorununa ilgi duymas, yine de
izginin nemini kantlar. izgi sosyal bilim karmaasndan
alkoymakla zgrlk ve eitlik idealini daha canl ve ncl
klyordu. En azndan sosyalizmin ve sosyal bilimin yaad
krizin tahribatlar izgiyle snrlandrlabildi. Trkiye'nin dier sol
izgileri bu yetenei gsteremedikleri ve dogmatik karakterle
kof bir bireysel liberalizm arasnda gidip geldikleri iin
marjinallemekten kurtulamadlar. Mezheplemenin daha kk
odaklar haline gelmekle politikleme ansn da bandan
yitirmi oldular. Krt solu denen grupuklar da ayn sreci daha
silik yaadlar.
PKK izgisinin politikleme ans ideolojik zellikle yakndan
balantldr. Nitekim ona taban tekil edebilecek halka hzla
ulaabilmesi bu gerei kantlar. Dar bir ulusuluk veya snflk
hastalna tutulsayd, dier rneklerde grld gibi
marjinallemekten o da kurtulamayacakt. Derinliine bir
politiklemenin yaand bilinmektedir. Bunu 'kadrolama
sorunu'na balamak gerekir. Kadronun kendisi mevcut
biimleniinden tr bir engel konumundayd. Daha sonra reel
sosyalizmi kntye gtrecek temel etkenlerden biri olarak
kadro sorunu zmlenmeden, yaplacak tm siyasal
belirlemeler ve rgtlenmeler ilevsiz kalmaktan
kurtulamayacakt. Politik izgi kadar onun rgt modeli
gelimeye uygundu. Kendini savunma anlamnda meru silahl
savunmann da dnem itibariyle doruluu savunulabilirdi. Ama
bunu isteyebilecek kadronun olmay izginin srekli krk
vermesine yol at. rgtsel kriz de diyebileceimiz sorunlar
almak istendi. Snrl baz gelimelerin salanmas esasnda
hareketin kitlesellemesinden kaynaklanyordu. izginin daha
byk gelimeler salamas profesyonellii gerektiriyordu.
PKK'nin politik izgisinde aydnlatlmas gereken en nemli konu
ayr bir devlet ierip iermediine ilikindir. "Bamsz
Krdistan" slogan ok kullanlmasna ramen, bunun bamsz
bir devlet anlamna geldiini sylemek zordur. Konuyu en
yakndan yaayan biri olarak, genelde devlet, zelde Krdistan
devleti kavramn derinliine dnp tarttmz sylemek
doru olmaz. topik anlamda bir eilim olsa da, realist adan
gndemletirilmesi fazla ilgi ekmiyordu. Bunun isteyip
istememeden ok, zm deeri hakknda net olmamaya

dayandn sanyorum. Devlet sahibi olmann zm demek

olduu kesin deildi. Teoride de bu sorunun tartmal olduu
biliniyordu. Demokratik sosyalizm mi, proletarya diktatrl
m sorusu srekli kafa kartryordu. Dnya apnda yaanan
devlet haline gelmeyle emekilerin ve halklarn sorunlarnn
zm bulamad gr de etkileyiciydi. Btn bunlar ayr
devlet zerinde younlamay ekici kld gibi, altndan
klmas g sorunlar yaratacan da hissettiriyordu. Ayrca
Trkiye ve Ortadou koullarnda Krt devleti kurmann
zorluklar kadar, ortaya karaca yeni sorunlar konuyu daha
da nazik klyordu. Sonu olarak devlet yerine, stats tam
kestirilemezse de, anavatan olarak Krdistan kavram daha ok
tercih edildi. Temel slogan olarak seilen 'Bamsz, Demokratik
ve Sosyalist Krdistan' deyiminde de ak bir devlet tercihi
bulunmad anlalabilmektedir. Ortalama ve en gereki
devrimci kavramn "zgr Krdistan" biiminde somutluk
kazanabilecei tahmin edilebilirdi. Krdistan Devrimcileri=zgr
Krdistan Yanllar olarak tercme edilmesi daha doru bir
yorum olabilir. Bu sorunun nemi daha sonra ortaya kacakt.
zellikle 1990'larn banda ilan edilen 'Federe Krdistan'
devleti ve PKK direniinde yaanan 'zgr alanlar' devlet iktidar
konusunda daha ok dndryordu.
Devlet sorununun sosyalist ideolojide de tam zmlenememesi
bulankl artryordu. Fakat sorunun arlamasnda uluslarn
kendi kaderini tayin hakknda her ulus iin bir devlet dncesi
temel rol oynuyordu. Devlet deyince de iin iine zor ve sava
giriyordu. Meru savunma gerei sava deil, politik ama iin
genel olarak savan mubah grlmesi konuyla balantl dier
nemli bir sorundu. Sava, hem de uzun sreli bir sava
olmadan uluslarn kurtulamayaca, uluslar kurtulmadan snfsal
kurtuluun da olamayaca bir stratejik dnce olarak
benimseniyordu. Tm zgrlk mcadelesi tarihinde byk
sapmalara yol aan bu sava ve iktidar sorunlar PKK'nin de
giderek daha ok gndemine girecekti.
Devletin bu dnemde zerimize gelii, genel olarak solun ve
Krtln gidiatnn bir parasyd. Farkl bir konum
gerektirecek bir durum da yoktu. zgn ve uzun sreli bir
direni oda olabilecei dnlemezdi. Btn gstergeler
askeri bir darbenin gelebileceini gsteriyordu. Yaplacak iki
tavr vard: Ya dalara almak ya da yurtdna, Ortadou'ya

ekilmek. Aslnda iki tavra da ynelindi. 1979 sonlarnda

hareket ciddi kayp vermeden her iki yne ekilmenin btn
olanaklarna sahipti. ekilmeler yava yava gerekleiyordu.
Mazlum Doan ve Mehmet Hayri Durmu gibi baz talihsiz
yakalanmalar dnda ciddi bir kayp yoktu. Hareket olunabilmi,
parti ilan edilmi ve varln uzun vadeye yayabilecek
konumlara ulalmt. Dolaysyla 12 Eyll darbesine kar
ngrl olunabildi ve 1980 askeri darbesi gelmeden gereken
yapld. Yurtdna alm da uzun vadede dnlmyordu.
Birka dzinelik askeri kadro eitimiyle, uzun vadeli gerilla ile
kurtulua kadar savamak bir 'devrim kanunu' gibi
yorumlanyordu. Her eyin planland gibi yryeceine
inanlyordu.
1980 sonras Ortadou'da ngrld gibi birka grup eitilip
lkeye ynelindi. Baz siyasi cephe almalar Faizme Kar
Birleik Direni Cephesi (FKBDC) yapld. Fakat ilerin istendii
gibi yrmemesi baz teorik almalarn yaplmasn
gerektiriyordu. Bu amala 1981'den itibaren nce 'Krdistan'da
kiilik problemi, parti yaam ve devrimci militann zellikleri,'
hemen ardndan 'Krdistan'da zorun rol' ve 'rgtlenme
zerine' adl kaset konumalar yaplarak kitaplatrld. PKK I.
Konferans (1981) ve II. Kongre (1982) almalar da yaplarak
lkeye daha esasl ve kalc ynelmeye alld. 1982 srailFilistin sava bu sreci daha da hzlandrd.
Aslnda ran Devrimi'yle olduka elverili koullar yaayan Dou
ve Gney Krdistan'da slenme ve alma yrtmenin daha
uygun olaca ortaya kmt. Bu dnlmedi deil. Orada
Siverek atmalarndan deneyim sahibi olan Mehmet
Karasungur arkada bulunuyordu. Gerekeni yapabilecek
durumdayd. Ama 1983 Mays'nda drstl ve
amatrlnn kurban olarak ehit dmesi ciddi bir
talihsizlikti. Boluu doldurmak iin 1982'de alana gnderilen
Duran Kalkan ve Ali Haydar Kaytan'dan beklenen, izgiyi
Gney'den ynlendirmek ve oturtmakt. Bundan daha nce
'80'de Kemal Pir ve Mahsum Korkmaz nderliinde Botan'dan
Dersim'e kadar srebilecek bir direni hatt tutturmalar iin de
genel bir perspektife sahip bulunuluyordu. Kemal Pir'in talihsiz
yakalanmas 1980 Temmuz ciddi bir kaypt. Asl k yapmas
beklenen Duran Kalkanlarn konumu ilk defa izgiyle oynama
gibi bir endieye yol ayordu. Hatrladm kadaryla yle

diyordum: "Ortadou'da yaplan tekrarlamak, eeini boyayp

sahibine tekrar satmak gibi bir eydir." Beklenen klarn
olmamas, Diyarbakr Cezaevi'nde Mazlum Doan'n Newroz'da
yapt eylem ve ardndan Ferhat Kurtaylarn kendilerini
yakmalar, Kemal Pir, M. Hayri Durmularn lm orucundaki
ehadetlerinden duyduumuz endie ve sorumluluk, halimize
fkeye dnyordu. Bu amala ilk defa 1984 Oca'nda snrl
sayda merkezi bir kadroyla yaplan toplantda baz arkadalarn
Duran Kalkan ve Cemil Bayk bata olmak zere durumu isim
verilerek ar eletirildi.
2- II. PKK'leme hamlesi
Gelinen aama mlteci bir hareket olmayla ada bir ulusal
kurtulu veya halk zgrlk hareketi olmann ayrma
noktasyd. zgrlk hareketinin uzun sreli suskunluunun
tarihi sorumluluu ard. zellikle zindan ehitleri ve ikenceli
ortam mutlaka bir eyler yaplmasn gerektiriyordu. Aksi halde
ihanetle damgalanmak kanlmazd. 15 Austos 1984
Hamlesi'ni bu endieler altnda gecikmeli ve yetersiz karlamak
mmkndr. zal'n yeni babakanl dneminde devletin
yaklam yine gereken arlkta deildi. 'Bir avu ekiya'
zihniyetiyle gerillaya yaklalmas siyasi yaklamlara ilikin hi
umut brakmyordu. Klasik askeri gce duyulan snrsz gvenle
en yaknda ezilecei bekleniyordu. Grltl bir propagandayla
yklenildi. 1984'n sonuna kadar hibir baar yoktu. Gerilla
savann n akt. Ama bahsedilen i arlatrma etkenlerine
KDP kaynakl engellemeler de eklenince, beklenen gl klar
bir trl gerekletirilemiyordu. Halkn tepkisi olumluydu.
Ortada olmayan, hareketin ynetimini ve rgtlenmesini
yrtebilecek gerek komuta kadrosuydu. Olumsuzluklara
batan sona damgasn vuran bu sorun oldu.
Kemal Pir ve Mahsum Korkmaz'n silahl mcadeleye ilikin
yaptklar eletiriler gerekiydi. Belki de gerekenleri
yapabilecek iki deerli yoldatlar. Kemal Pir'in 1982, Mahsum
Korkmaz'n 1986'daki kayplar sava kurallarna gre
gelitirme ansna ilikin ciddi darbelerdi. Ardndan yaplan
ksmi bir geri ekilme ve 1986 PKK III. Kongresi bir kriz
gelitirme almas oldu. Olanaklarn yetersizliinden deil,
zorbela yaratlan baz olanaklarn zerine yatma anlay etkili
oluyordu. Kesire'nin provokatif yaklamlar sinirleri son haddine

kadar geriyordu. 1987 tm olumsuzluklara ramen ciddi bir

k iin yine geni perspektif ve olgusal olanaklarla
hazrlanmt. Fakat hareketin barna iyice oturmu, giderek
bilinli bir hal alm olan i eteleme olay merkezi kadro
sorumsuzluuyla birleince, deeri ok yksek olan ve ok
sayda insann olaanst fedakarlyla hazrlanm almalar
ilemez, verimsiz, atl durumda brakyordu.
Bu izah g durumlara kar gittike adm adm bindirilen ve
arlaan genel nderlik konumu daha kapsaml zmlemeler
yapmay ve eitimi derinletirmeyi gerektirdi. Sorumluluklar
tm arlna ramen baaryla yerine getiriliyordu. Hemen
hemen her kadro adaynn devrimci onuru iin gerekli olan
destek kesinlikle ve baaryla sunuluyordu. Buna saygl
davranp bir katky da kendileri yapacana, bir i iktidar
havasna girmeleri tm almalar zehirliyordu. Drtl ete
dediimiz ahin Bali, emdin Sakk, Kr Cemal ve Hogir grubu
resmen bir kadro katliam balatt. "atmada vuruldular" ad
altnda ne kadar deerli kadroyu vurduklarnn hesab hala
bilinmemektedir. Birok deerli yoldan karanlk lm srrn
korumaktadr. Hedef olmamas gereken birok sradan insan,
kadn ve ocuk ldrmeler ban alm yrmt. Ortada
merkezi inisiyatif kalmamt. Benim uzaktan ne kadar doru
bilgilendirildiim hala karanlktr.
1990 Ocak aynn 25'inde ocukluk arkadam Hasan Bindal'in
gzmn nnde alnp "tatbikatta yanllkla vuruldu"
biimindeki korkun alakl karsnda ancak uyanabildim.
Hareketin bnyesinde yrtlen en alaka ve izah hi
yaplamayacak cinayetler byk yurtseverlik ve sosyalist
inanlarma ramen gittike bir duyarszla da yol amt. Bu
arada ajan av altnda byk ihtimalle ok sayda susuz insan
da katledilmiti. Yanmda yaptklarna gre, ieride yaptklarnn
boyutu korkun olmalyd. Bu ihanetlere '91'de Talabani'nin
Trkiye'yle PKK konusunda uzlamas ve daha nceki ibirliini
srdren KDP ile birlikte '92'de 'ya teslim, ya imha' seeneiyle
hareketin zerine gelmeleri de eklenince, tm byk
almalara, kahramanlklara ve halk desteklemelerine ramen
krizden bir trl klamyordu. Yaplan Kongre ve birka
konferans su zerine yazlan yazlar olmaktan teye gidemedi.
Tm bu olumsuzluklara karlk, hepsi belgeli olan derinlikli

zmlemeler, her yl binleri aan kadro almalar ve halkn

gibi katlm engellenemedi.
Devlet cephesinden ilk defa ciddi gelimeler gzlemleniyordu.
Turgut zal'n sorunu tartmaya ve atekese olumlu
yaklamas, Sleyman Demirel'in "Krt kimliini tanyoruz"
mesajlar umut vermekle birlikte gvencesizdi. '93 baharnda
Turgut zal lmeseydi, veya iddia edildiine gre
ldrlmeseydi hareketin iinde emdin Sakk anlamsz gerilla
kayplarna tepki olarak otuz silahsz askeri vurmasayd, belki
de atekesin sonucu kalc bir barla noktalanabilirdi. Fakat
gerek devletin i durumu, gerek PKK'de eteciliin inisiyatifi
elde tutmas, Talabani ve Barzani ihanetleri bu ansn
gereklemesini nledi. ler daha da kart ve rndan kt.
1994-95-96-97-98'e kadar tam bir kendini tekrarlama inad
taraflar mthi ypratt. 28 ubat srecinin farkl bir ses olmas
ve '98'de devletin de ilgisiz kalmayaca inancyla tek tarafl
girilen atekes sreci, Suriye zerindeki dayatmalar sonucu
k yapma zorunluluum nedeniyle zmleyici bir sonuca yol
amad. Devlet youn saldr konumundan vazgemedi.
Kendince frsat yakalamt ve ii kesin askeri yolla bitirmek
kararllndayd. Bilinen Avrupa maceras ve mral srecinin
gereklemesiyle farkl bir dneme girildi. Bu durum ikinci
PKK'leme hamlesi anlamna geliyor.
15 Austos 1984 ile 15 ubat 1999 arasndaki bu onbe yllk
dk younluklu sava diyebileceimiz sre hakknda eitli
alardan ve ok ynl deerlendirmeler yaplabilir.
Deerlendirmeler nderlik, siyasi ve askeri ynetim pratii
asndan yaplabilecei gibi, sava ve iktidarclk sanat
asndan da yaplabilir. Temel dorular ve yanllar kadar, hi
yaplmamas ve mutlaka yaplmas gereken iler bakmndan da
deerlendirilebilir. Yine dnya apnda zellikle '90'da
Sovyetlerin zl, ABD'nin bana Clinton'un gelii, Irak krizi
ve yeni kreselleme hamlesinin derinlikli zmlenme gerei
asndan da deerlendirilebilir. Balantl olarak eski solun
almas, yeni solun nasl olmas gerektii, devrimci topyann
kendisi gibi teorik konular da yeniden deerlendirmeye tabi
tutulabilirdi. Yaplan deerlendirmelerin eksiklii, yanll
grlp tamamlanabilirdi.
3- PKK zerine baz deerlendirmeler

PKK tarihinin ksa bir zet taslan vermeye altm. Baz

deerlendirmeleri yapabilmek iin hayli reticidir. Daha
nceleri yle bir deyim kullanmtm: "zmlenen an deil
tarihtir, kii deil toplumdur." Bu deyimi PKK'ye
uyguladmzda daha da anlalr olur. PKK'de zmlenen hem
Krt tarihi hem toplumudur. Btn olumlu ve olumsuz
yanlaryla byledir. Yeter ki doru okumasn bilelim ve
derslerini iyi karalm.
PKK'lemenin ada bir Krt milad douu olduundan hi
kuku duymadm. Ama Krt denen bireylerin bir yandan bu
denli elikili, anlamsz ve zayf, dier yandan dz ve izgili,
fedakar ve yiit olabileceini tam kestirememitim. Kiilik
zerine birok zmlemeler yaptm. Hala Krt' tam
yakaladm, zdm syleyemem. nk kendisi olmaktan
epeyce uzaklatrlmt. eklen Krtvari gzkse de, zde
bakalamt. hanetinin boyutlarnn farknda bile deildi. Ona
ne insan yasalar ne de hayvan yasalar iliyordu. Adeta nc
bir varlk trn oynuyordu.
PKK'lemede asl oynamaya altm roln zihniyet anlamyla
ilgisi akt. Fakat gerek birey olarak, gerek yansd kaynak
olarak Krt' ve toplumu eldeki toplumsal teorilerle zmek,
tm denemelerime ramen eksik ve yanllarla dolu olmaktan
kurtulamyordu. Daha '75 knda M. Hayri Durmu'a adeta
Zerdtvari buyurula emperyalizm ve smrgecilik zerine
taslak dncelere balamtm. Elde olduunu tahmin ettiim
bu taslak hala neminden bir ey kaybetmemi olarak duruyor.
imdi de olduu gibi kullanlabilir. Dnemin devrimciliine
damgasn vurmu dncelerin iyi bir taslayd; Krdistan
Devrimcilerinin zihniyet savamna ciddi bir katk yapabilirdi.
Bu taslaa dayal olarak yaptm Krdistan gezileri dikkat
ekiciydi. '76 Mart'nda Ankara Mimarlar Odas'nda yaptm
konumayla start vermitim. Ar, Doubeyazt, Kars-Digor,
Dersim, Bingl, Elaz, Diyarbakr, Urfa, Antep ve tekrar
Ankara'yla maysta noktalamtm. 15 Mays'ta biten
yryme yant 18 Mays'ta Haki Karer'in 'Sterka Sor' adnda
kukulu bir grubun adna Alaattin Kapan komplosunda ehit
dmesi, bamza bir kaynar kazan suyun dklmesi anlamna
geliyordu. Tarihin seyrini deitiren bir olayd bu. Grubun
KDP'yle, baz Trk grup artklaryla ve devlet adna baz
gruplarla da ba olma ihtimali, zihniyet savan acele ve

karmak bir hedefler topluluuna kar gelitirmemizi acilen

gndemletirdi. Zihniyet sava erkenden bir kaba maddi sava
aralarna dnme tehlikesine dt.
Dnem, 1 Mays'ta stanbul ii mitinginde komplo sonucu 37
yurttan ld, Blent Ecevit'e suikast dzenlendii
zamanlara denk dyordu. Trkiye'nin en kirli bir i sava
grnts verdii zamanlard. Grubun hzla partilemesi
kararna bu artlar altnda varld. Haki Karer'in ansna ballk
gerei Antep'te ayn yln sonbaharnda Program Tasla'n
hazrladm. Tekrar Ankara ve orada ilgin bir evlilikle birlikte '78
yaz balarnda Diyarbakr uuu yapld. Bu evlilik olayn byk
bir zihniyet, politik sava ve duygusallk sava olarak
deerlendirmek daha dorudur. Kesire kiiliinin alevi, Krt ve
devlet olmas, iine girdiim zihniyet sava asndan hayli
tahrik ediciydi. Gruba girdiinde kadn olarak alm yapmal ve
srkleyici olmalyd. Durgun ve derin bir su gibi iine girildike
boucu etki gstermeye balamt. Yaplacak iki ey vard: Ya
tmyle uzaklamak ya da tehlikeyi boucu olmaktan karmak
gerekiyordu. Uzaklamak ucuz bir yoldu ve yenilgi anlamna
gelirdi. Evlilik nermem ise, bir yandan grubun esenlii
asndan, dier yandan asl hesaplamann benimle olmas
gereini doru bulmamdan kaynaklanyordu. Siyasi, duygusal
ve zihni bir iliki olduu akt. Krt sosyalisti olursa ne ala; bir
ihtimal devlet grevlisi kar ise, kimin kimi kullanaca bir zeka
iiydi. Bu konuda snrl da olsa kendime gvenim vard. Fakat
gururum eklen olduka Krt olan bir kadn mevcut haliyle
devletten saymay kaldramyordu. Olsa bile adeta devletle bir
kadn zerine gerekirse mcadele de verilebilirdi. Belki taraflar
bu mcadele sadece ar savalara deil, uzlama ve bara da
gtrebilirdi. Bylesi sezilerim vard.
Alevilik konusunu ise, snni gelenekliliimi pek ciddiye
almadm iin iliki kurmann dier tahrik edici bir unsuru
olarak grdm. liki kanalyla Krt snni ve alevi birlikteliine
katk salayabileceini dndm. Dersim isyannda ailesinin
kemalistler safnda yer alm olmas ve gelenein takipisi
CHP'nin sosyal demokratlk denemesi benim iin bir frsat olarak
grld. Sosyal demokratlk bir uzlama ve bar kaps
olabilirdi. Fakat daha sonra anlalaca gibi, CHP'nin sosyal
demokratl nasl bir devlet cilas ise, Kesire'nin solculuu ve
sosyal demokratl da benzer cila karakterini aa karacakt.

On yllk bu byk zihniyet savanda kadndaki Krtlk, alevilik

ve sol devletilikle uzlama olmad. rgtn ldrme tavrn
doru bulmadm. Ne tuhaftr ki, benim alaka karlmamda
olduu gibi yine Yunan istihbarat yardmyla karld. 1987'de
gerekleen bu olaydan sonra bir daha su yzne kmad.
Baz alaklar hem rgt iinde hem dnda bu iliki nedeniyle
ahsma ynelik byk iftiralar, kukular, dedikodular
yaymaktan ekinmediler. Halbuki hayatmn en zorlu,
dayanlmas insanst gayret gerektiren, belki de zgr Krt
insannn, zellikle zgr kadnn ekillenmesine gtren bu
byk zihniyet sava, yurtseverliin, zgrln, akn
savayd.
Sorulmas gereken soru, zihniyet savalarn bu tr politik ve
hatta iddet olaylarna tahrikler sonucu bulatrmann ne derece
doru ve isabetli olabileceine ilikindi. Tahakkmc siyasetin
doasnda bu tr sorulara pek yer yoktur. Bu tr siyaset
hastal ak ki yava yava bize de bulayordu.
Yaptm ikinci byk zihniyet hamlesi "Krdistan Devrimi'nin
Manifestosu" adl deerlendirmeydi. Bu deerlendirmeyi bizzat
el yazmamla 1978 Temmuzu'nda Diyarbakr'da yaptm. Bu
deerlendirmenin gerekleen 'evlilik' belasnn sava ortamnda
yazldn belirtmem ilgin ve aydnlatc olabilir. Denilir ki, bu
dnemde Mehmet Hayri Durmu ve Cemil Bayk (dier bir
arkada Kemal Pir olabilir) kaldm eve geldiklerinde, mevcut
iliki durumumuzu grnce byk bir kzgnla derler. "Bu
kadn nderimize bu sfat yava yava oluuyor nasl byle
davranabilir? Gelin, bu arkadan haberi olmadan ldrp kim
vurduya getirelim ve bu beladan arkada kurtaralm" derler.
Her zaman byk kalmasn bilen Kemal Pir'in bu tavra
yaklam olduka olgundur. Demi ki, "arkadan herhalde bir
bildii vardr. Biz karmayalm." Ama Diyarbakr Zindan'nda
lm orucundayken, adeta vasiyeti olarak, "bu konuda partinin
ok dikkatli olmas ve unutmamas" gereini vurgulad
belirtilir. Manifesto, ilan edilecei dnlen partinin kurulu
manifestosudur. Yaynlanmas dnlen 'Serxwebun' adl
gazetenin ilk says olarak yaynlanr. Manifesto iin geriye
dnp baktmzda, 1973 toplants, 1975 buyrultusu ve 1977
seri konumalarnn bir zirvesi ve en derli toplu ifadesi olarak
deerlendirilebilir. Komnist Manifesto'ya antrma yapt

aktr. Sadece Krdistan halkna deil, dolayl olarak tm

Ortadou toplumlarna seslenmeye alld ieriinden
bellidir. slubu ve ierii ulusallktan ziyade toplumsal
zgrle daha yakndr. zgr olmayan bir ulusallk kabul
edilmedii gibi, ulusal rengi olmayan bir zgrlk de
dnlmemektedir. Manifestodan alnan hzla partilemeye
gitmek kanlmazd. Sadece isim ve kimlerle balanmas gibi
baz teknik detaya ilikin sorunlar o kadar nemli deildi.
Parti kurmak dnem itibariyle bir onur meselesiydi. Ortada
hemen yant oluturabilecek olanaklar yoktu. Fakat muazzam
bir onur boluu her admda belliydi. Nereye baksam adeta
alaklk hissediliyordu. Her ey ihanete uram gibiydi. Da
ova, ky kent, tarih gncellik, birey toplum, devlet yurtta,
kadn erkek, ocuk ebeveyn, yol yolcu, ksaca her ikilem krce
ve haince bakyordu. Bir eylerin yaplmas gerektii kesindi.
Parti belki de bu ikilemlere anlam katarak zm yoluna
sokabilirdi. Kurulan dar anlamda parti deil, yeni bir yaam
tarzyd. Kimlik dnm dayatlyordu. lke ve tarihle,
adalkla bu kadar uyumazlk hibir gerekeyle izah
edilemezdi. Gerekelerimiz, zayflklarmz ne olursa olsun,
mevcut duruma mdahale artt. Bu durumda partileme bir
nevi intihar eylemiydi. Ama bilinli bir birey intihar deil,
toplumun yaanmazlna tepki anlamnda ine ucu kadar da
olsa onurlu yaam ansn denemek iin bir intihar; bir nevi
namusu kurtarma eylemi. Deiik biimde uygulanan namus
eyleminin zgn bir biimiydi partililememiz. ahsen
ocukluktan beri kandm dar amal namus kavramlar iin
kendini feda etme yerine, tarihsel toplumsal anlam olan bir
namus eylemi tercih edilebilirdi. Bu eylemi gndemleen snfsal
ve ulusal, etnik, dini, ailevi karlarla izah etmek gtr. Ana
etken kendini zorbela yetitirmi, biraz aydnlanm halk
insanlarnn eylemi olarak izah etmek doruya en yakndr.
Tarihte iyi bilinen Rus Narodniklerine benzetmek daha
anlalrdr. Etkisine baktmzda, partileme tarznn roln
oynadn syleyebiliriz. Genel ve onursal bir ihtiyaca cevap
verdii gelimelerden bellidir.
1980 balarnda yaptmz zihniyet almalar biraz daha
siyasetle zor ilikilerinin zmne yatkndr. "Krdistan'da
zorun rol," "Ulusal Kurtulu Cephesi," "Kiilik problemi" ve
"rgtlenme zerine" konumalar daha somut sorunlarn

zmne yneliktir. Ortadou, srail-Filistin deneyiminden

etkilenme olmutur. Yllarca sren zihniyet almalar ancak
ok snrl bir genlik kesimini uyandrabilmitir. Toplumun genel
ve derinden sarsl herkesi etkileyecek politik askeri admlara
baldr. Gerek partileme, rtn bu admlar atmakla
ispatlayabilirdi. Aksi halde bir ocukluk hastalndan lmek gibi
olurdu. Zindan direniiliiyle Ortadou almalar birleince,
gerilla hamlesi kanlmazd. Bunu nleyecek en ufak olumlu
kar hamle yoktu. Devlet topyekun inkar ve bastrma
halindeydi. ki olgu birbirini mutlak tanmama, kabul etmeme
pozisyonundayd. Uzlama zemini aramak bounayd. Kesire ve
o dnemde ortaya kan Avukat Hseyin Yldrm'n ilgin
tavrlar acaba devlet endeksli olabilir mi diye sonradan
dnld. Ama bu anlama gelebilecek bir ipucu bulmak zordu.
Kald ki, cesaret edilmesi daha da zordu. Mehmet ener ve
Selim rkkaya'nn daha sonraki tavrlar da bu ynl kukular
uyandrd. Fakat tavrlar olsa bile, sradan bir ajanl aacak
gte deildi. Dolaysyla ciddiye almak dnlemezdi.
15 Austos 1984 Hamlesi'ne ynelik ana deerlendirme, neden
olduu deil de gerekleen biimin apszlna ynelikti.
Yaratc bir askeri yaklamda hi bulunulmad. Gerilladan baka
her eye benzedi. Niin doru bir gerilla izgisine girilmedii
hep soruldu. Partilemenin asgari gerekleri bile gerillaya
yanstlamad. Bunda iki etkenin rol oynad kansndaym:
Birincisi, batan itibaren ne zihniyet savamna ne de pratik
abalara kkl bir inan ve bilinle katlamayan kiilik
yaplanmas ve benim olaanst abalarla bu kiilik
zayflklarn ayakta tutmadaki byk inadm. Yap Trk solunda
olduu gibi bir barutluk atlmla kendini sonulandrmak
istiyordu. Biz ise onlar yaanr klmak, baarr klmak
istiyorduk. Bu arada hzla sivrilen baz yerel unsurlar komuta
boluunu sezmekte ve doldurmakta gecikmediler. Drtl ete
olarak daha sonra somutlaacak bu eilim deil partileme,
asgari toplumlamann gereklerini bile tanmyordu. Ekyalktan
da te, hatta en deme ajan provokatrlerin bile bilinli
yapamayacaklar tahribatlar bu unsurlar gerekletirecekti. Bir
nevi yerel ekyalkla zayf parti etkileri karlanca, ortaya
kan bir gelime sz konusuydu. Bu durum ikinci partileme
hamlesinin boa karld dnemin sonuna kadar devam etti.

Partilemenin ilk hamlesi daha zihniyet aamasnda Kesire,

ahin Dnmez vb tarafndan ilemez klnmaya allrken,
ikinci hamlesi etelemenin elinde adeta can veriyordu. Buna
nlem olarak dnlen her hamle eteciklerin olduka
kemiklemi yaplarnda eriyip gidiyordu. Bunda ne nderlik
olarak yetersizliimiz ne de devletin ve ibirlikilerin ynelimi
yol at. etelemenin gcn kestirememe ve etkili tavrlar
gelitirememe asl neden oldu demek daha gerekidir. Zafer ne
nderliin ne de devletindi, zafer eteciliindi. Zaten devletin
yanndaki ky korucularnn durumuyla ou itiraf olan ete
elebalarnn mevcut durumu bu olguyu daha iyi izah eder.
Fakat devletin daha sonra iyice yapt bu silah bumerang
etkisi gibi kendisini vuracak etkilere de sahipti. lerde bu
grlecekti. 1990'larn balarnda daha boyutlu eteler olarak
dnebilecek gneydeki airet nderlerinin desteklenmesi nasl
federe devlet olarak karlarna dikilmise, kuzeydeki ibirliki
elebalar da ky koruculuu ve tarikatlar temelinde devletin
hem siyasi hem askeri yapsnda artk kolay kolay karya
alnamaz bir arla oturmutu.
erik olarak nderlik kurumu bu dnemde roln fazlasyla
oynamtr. deolojik, siyasi ve askeri izgi sorunlarn olduu
kadar, temel kadro eitimi ve kitle ilikileri, lojistik ve
silahlanma abalarnda da fazlasyla beklenen rol oynanmt.
Belki slenme asndan yer deiiklii eletirilebilir. Ama bunda
da uzun sreli gvenlik iinde hareket olanaklaryla
karlatrlnca, eletiri gcn yitirir. izginin pratik
nderliinin ne siyasi ne askeri olarak o kadar hazrlanm
olanaklara ramen roln oynamamas en ok zerinde
durulmas gereken husustur. Elde baarl olabilmek iin her ey
vard. Silahtan paraya, slenmeden d irtibatlara, kitle
ilikilerinden devlet ilikilerine, her tr kadro ve sava
adaylarndan eitilmi ok sayda askeri ve siyasi kadroya kadar
varolan olanaklar sadece drst bir askeri, siyasi, rgtsel
ynetimin elinde biimlendirilseydi, gelimelerin seyri ok baka
olurdu. Belki bir devlet iktidarna ulalmazd. Kald ki, pek de
planlanmayan bir amatr bu. Buna ramen demokratik bir
zme rahatlkla ulalabilirdi. Hem de taraflar o kadar kayp
vermeden ve ac ekmeden bu sonuca ulalabilirdi. Sonuca
ulalamamasnda ite PKK'nin, dta devletin etelemesi ve
bunda sorumlu tutulmas gereken PKK Merkezi'nin rolne sahip
kmamas asl engelleyici etkenler olmutur. Devletin de

PKK'nin de kazanmad, ok ey kaybettii aktr. Buna kar

tarih boyunca sinsi ve ibirliki olan Krt feodal st tabakas
karlarn iyi yrtmtr.
Gney Krdistan'daki geleneksel airet nderlii, Trkiye'nin
PKK ile girdii savamn en kritik annda kendince nemli
karlar karlnda en byk ihanete cesaret edebilmitir.
Cezaevinde ve sava ortamndaki ihanetlerle karlatrlnca,
ok daha sinsi, planl ve gizli yrtlen bu ihanet Trkiye'yi ete
politikalarna daha ok sarlmaya tevik etmitir. Siyasiler
yaplar gerei buna batan ak iken, ordunun da yaad
zorlanmayla bu politikaya yatmas bugnk Federe Krt
devleti'ne giden yolun balangcdr. Trkiye ynetimi bu sonucu
hi phesiz beklemiyor, taktik bir iliki olarak
deerlendiriyordu; PKK'nin tasfiyesiyle bitirilebileceine emindi.
Ayrca ABD'nin Irak planlamasnn gerek boyutlarndan
habersizdi. birliki Krt nderlii amalarnda daha bilinli ve
planlyd. Bunu hem PKK, hem TC ile ilikilerinde ustaca
uyguluyordu. Yzeysel ve basit yaklaan, pratikteki PKK ve TC
komuta kademesiydi. Bu srecin kapsaml deerlendirilmesi
birok gerei ortaya karacaktr. zellikle TC bnyesinde de
klasik devlet anlay ile eteci devlet anlay arasndaki iliki ve
elikilerin aydnlanmas byk nem tar. Devletin varlna
kar sadece PKK'nin deil, devlet iinde de gerek tahribat
hangi politikaclar ve kurumlarn yapt aa karlmas
gereken temel hususlardandr. Cumhuriyetin devrimci
ilkelerinden tamamen kopuk, Trk islamc sentez ad altnda
bambaka bir devlet yaplanmasna doru nasl gidildii; bunda
Krdistan'daki savan rol, Krt airetilii, ky koruculuu ve
geleneksel feodal dinci evrelerin tarikatl yoluyla nasl
cumhuriyet kart ve ilerde Krt Federe Devleti'ne benzer
gelimelere yol alabilecei de anlalmak durumundadr.
Bu duruma gelinmesinde uluslararas gelimelerin payn
grmek de nemlidir. Bu gelimeler olmadan, yalnz bana PKK
ve TC bnyesindeki gelimelerle durum yeterince izah edilemez.
1990'da Sovyetlerin zl, kreselleme ve Clinton
nderliinin Ortadou, Trkiye ve Krdistan zerindeki etkisi
hem dolayl hem direkt yoldan kapsaml olmutur. Sovyetlerin
zl Suriye'nin kararlln etkilediinden bilinen ka yol
amtr. Diplomatik destek zayflamtr. Olas kapsaml
destekten yoksun kalnmtr. Kreselleme, Ortadou'da yol

aaca deiim zorlamasyla nmz daha iyi grmemiz

gerektiini zorunlu kalmaktadr. Aksi halde Irak bata olmak
zere birok lkede gelime nceden kestirilemez. Eskinin
paradigmasyla tutucu ve nn zamannda grememe
durumuna dlr. laveten Clinton'un geliiyle daha farkl
taktiklerle blgeye yaklam gsterebilecei kestirilmeliydi.
ABD'nin blge, Trkiye ve Krdistan politikalar derinliine
anlalsayd, Suriye'deki k sonras durumlara
dlmeyebilirdi. Yzeysel ve ge deerlendirmeler zamannda
hareket etmemeye ve inisiyatifi kaybetmeye yol aar.
Mevcut tkal duruma dlmesinde zamannda teorik
paradigmatik deiimin yaplmamas da etkili olmutur. 20.
yzyln son eyreinde solun durumu, kltrel hareketler,
feminizm ve ekolojik almlar iyi takip edilemedi. Ayrca sivil
toplum ve insan haklar mcadelesinin nemi derinliine
anlalamad. PKK program, rgtlenmesi, strateji ve taktikleri
reel sosyalizmle ulusal kurtuluu akmlarn derin etkisi
altndayd. Kongrelerde yaplan deiiklikler taktik dzeyden
teye gidemiyordu. Temel dnya paradigmalar deimemiti.
zmlemeler derinletirilse de, yeni paradigma yoksunluu
kkl deiime olanak vermiyordu. Toplumsal gelimelere hala
ematik yaklalyordu. Dogmatik zihniyet doa ve topluma
bakta etkiliydi. Ortaa zihniyeti almt, fakat reel sosyalizm
ematiklii de doa ve topluma yaklamn retken bir teorisine
yol amyordu. Kalpsal yaklam zengin olgular dnyasn,
dnm ve deiim zenginliini grmeyi perdeliyordu. Daha da
nemlisi, ar politik ve askeri younlama kiilii tek boyuta
indirgiyordu. likilere hiyerarik boyutu dayatyordu.
ktidarlama hastal bulac hastalk gibi hzla yaylyordu.
Devrimin halklarn zgrl, eitlii iin olduu,
demokratiklemenin bunun iin zorunlu bir durak olduu ikinci
planda kalmt. Askeri politik yaklam tm ilikilerin belirleyeni
olmutu. Askeri ortamda anlam olabilecek bu davranlarn tm
halka yanstlmas zaten reel sosyalizmin temel hastalyd.
Yeni teorik yaklamlar ve paradigma deiikliine ilgi de
duyulmuyordu. Belki de grlerin yanllndan rknt
duyuluyor, sonularndan ekiniliyordu. Halbuki Sovyetlerin
zl sosyalizmi yeniden ele almay zorunlu klyordu. Kadn
ve evre sorununa ilgi artmsa da, gereken teorik derinlik
snrlyd. Etnisite'ye daha gereki bir yaklam dar snf,

ekonomist eilimleri krp zengin bir komnal ve demokratik

duru perspektifine gtrebilirdi. Zamanla daha ilgili
yaklamlar sergilense de, mevcut tkanmalar amay
salayacak derinlikte deildi. PKK de 2000'lere doru aslnda
1970'ler paradigmasyla gelip dayanmt. Tmyle dalmasa
da, ilevselliini nemli oranda yitirmiti.
Hibir olgusal gelimede her ey olumsuz olarak
deerlendirilemez. PKK'nin tarihi, ayn zamanda Krt ve
Krdistan tarihi ve toplumsal yapsnda byk deiim ve
dnmlerin de tarihidir. Denilebilir ki, 20. yzyln son eyrei
Krdistan'da PKK'nin damgasn tamaktadr. Getirdii zihniyet
dnm, politik ve toplumsal alt st olular tarihe mal
olmutur.
rgtlenme tm tahribatlara ramen varln byk oranda
srdrmektedir. lke iinde ve dnda, tm Krdistan
paralarnda her tr rgtlenmeye gidebilecek potansiyel bir
zemin, lojistik imkan, kadrolar ve ok sayda gruplar, sivil
toplum kurulular mevcuttur. Halkn politik bilinci olduka
gelimitir. PKK kitlesi tm Krdistan'da baat durumdadr.
Ayrca lke dnda ve komu metropollerde milyonlarca
sempatizan halk kitlesi mevcuttur. Kadnda muazzam bir uyan
ve rgtlenme vardr. Kadn etrafnda adeta yeni bir dnya
domaktadr. Yeni teorik ve paradigmatik yaklamlarn asal
eleri kadn zgrlnden gemektedir. Genlik benzer
durumdadr. lgi ve scaklndan bir ey kaybetmemi olan
genlik, zgr toplum idealinin kararl takipisidir. "Ya zgr
yaam ya hi" slogan genliin elinden drmeyecei bayra
olmutur. Partileme tmyle boa gitmemitir. Muazzam
tecrbesiyle, binlerce kadrosuyla, on binlerce sempatizan ve
yz binlerce kitlesiyle uygun grd z ve biimler altnda
rahatlkla kendisini yeniden yaplandrabilir. Gerilla hi hak
etmedii kayplara ve eteleme anlaylarna ramen,
Krdistan'n merkezinde ve tm stratejik s alanlarnda binlerce
kiiyle varln srdrmektedir. Kendini gemiin ar
hastalklarndan arndrrken, kazand byk tecrbeyle ve
hedefledii daha gereki politik program altnda baarl
olmaya her zamankinden daha hazrdr. Tm aleyhteki
kuatmalara ramen, PKK dnyann her kesinde dost
mevziler ve ilikiler an korumakta ve gelimesini
srdrmektedir. Binlerce kahraman ehidi kendilerini doru

temsil edebilecek zihniyet ve pratik sahibi yoldalarn

beklemektedir.
zcesi, zgrlk adna sarf edilen abalardan hibir zaman
pimanlk duyulmaz. Sadece anlamsz kayplar, kr
inatlamalar, vaktinde ve yerinde yerine getirilemeyen
grevlerden tr ac duyulur. Aclar ise deerini bilen herkes
iin daima en iyi retmenler olmutur. Bu sefer en iyi
retmenden iyilik, doruluk ve gzellik dersleri emeinin
hakkyla en iyi biimde renilecekti.
B- PKK adna eletiri ve zeletiri
Tarihte bilgeler ve peygamberler en byk savan insann
kendi nefsiyle yapt sava olduunu sylerler. Byk
skender'in, kendi rzasyla Hindistan'dan yanna gelen bilge
Kalanos'un enlik ncesinde kendini yakmak istediini ve srarla
eylemden vazgemeyeceini grnce yle dedii sylenir: "O
benden daha byk rakiplerini yenmitir." skender tarihin en
byk savasdr. O bile bilge savalnn kendininkinden
daha byk anlam tadn bilmektedir. Hz. Muhammet'in de
ordular aras sava "cihad- sura: kk sava" olarak
adlandrrken, insann nefs savan, bir anlamda i zihniyet
savan "cihad ekber: byk sava" olarak adlandrmas ayn
anlama gelmektedir. Tutarl ve gerekten dntren bir
zeletiri birey iin en byk sava anlamna gelir. zeletiri
insann kendi zaaflarna, yetmezliklerine, yanllklarna kar
yrtt savatr. Daha bilimsel bir ifadeyle, analitik zekann
duygusal zekann yanl olan gdsel izlerini ama, onu analitik
zekann doru belirledii konuma tabi tutma savadr. Zaten
akln geliimi dediimiz olay da budur. nsanla hayvan
arasndaki fark aslnda analitik zekann bilgelik tarznda
gelimesinden kaynaklanr.
Krt kimliini phesiz genel insan topluluklarnn kimliklerinde
ar bir farkllk olarak tanmlayamayz. alarn genel
tanmlamalar her toplumsal grup kimlii iin benzerdir.
zgnlk fark ortaya koyarken, gerisi byk oranda benzerlii
ifade eder. Krt kimliindeki zgnlk tarihsel ve toplumsal
biimleniiyle belirlenir. Savunmalarn byk bir orann bu
zgnln tanmna verdik. Ar bastrlmlk, tahakkm
glerinin etkisi altnda biimlenme zgrlk ve zgnl

byk oranda sakatlamtr. Marjinal olmaktan ok sakat,

patolojik (hastalkl) bir toplum tipine daha ok benzetilmitir.
Kiilik zmlemeleriyle bu patolojik zellikleri belirlemeye
altk. Giderilmesi iin ok byk eitici ve pratik tedbirler
gelitirdik. Bu anlamda PKK sanldnn aksine aslnda ada
insana doru bir normalizasyonu Krt'n ada insan haline
gelmesi ifade eder. Ne kadar baarl olup olmad tartlabilir.
Ama toplumsal anlamlarndan birinin bu ierikte olduu inkar
edilemez.
Eer PKK somutunda dnm ok sancl oluyorsa, bunun
temel etkeni dayanmak istedii toplumsal zemindir. Eer
rgtsel yaplanma demokratik zellikler tayorsa, toplumsal
zeminden birok etkinin rgt iine szarak yeni oluan bireyi
etkileyecei ve kendisinin bir uzants durumuna ekecei
beklenebilir. Bu durumda ya toplumsal zelliklerde hi etkisi
olmaz, duyarsz kalnr, o zaman rgtn toplumdan tecridi
kanlmaz olur; ya da rgtsel yap olduu gibi toplumsal
uzantlarn bir yansmas, benzeri olur; o zaman da rgt
hastalkl olur veya deitirilmek istenen toplumdan bir fark
kalmaz. Dengeli ve arzulanan konum ise, toplumsal zeminden
gelen etkileri rgtn devrimci deitirici etkileriyle sentezleyip
daha zengin bir st oluuma sramaktr. Devrimci rgtle
deitirmek istedii toplum arasndaki diyalektik gelime bu
erevede gerekleir.
Eletiri dncesi gelimenin diyalektik ileviyle ilgilidir.
Diyalektik ileyi tarz uygun olmayan aa karp gidermeyi
amalar. Gelimenin mecrasnda olmasn, doasna uygun
akn esas alr. zeletiri dncesi ise, gelimenin znesi
aktif salayan durumunda olann olmas istenen, salanmas
gerekenle uyumayan, amaca tamayan durumlara, olaylara,
srelere ynelik dnceyi ifade eder. Yani diyalektiksel
gelimeye denk dmeyen baarsz dnce, tasar, tavr ve
hareketlere son verip doru olan dnce ve pratie
balanmay ifade eder.
PKK'nin ada normalizasyonu saladn, bunu tam
baardn sylemek zordur. Bilakis yaplan deerlendirmelerde
de grlmektedir ki, nemli yanllklar, eksiklikler gstermekle
kalmam, ite ve dta ar ihanetlere de konu olmutur.
Dolaysyla kapsaml eletiri zeletiri dncesini srekli

kullanmak durumundadr. Eer eletiri zeletiri yapp pratikte

beklenen ortaya kmamsa, demek ki bilgelerin 'nefs sava'
dedii sava gerekten yaplmamtr. Yine bilgelerin dedii gibi
'zevahiri, grn kurtarma' adna ya bilerek ya bilmeyerek
kendini ve evresini kandrma yoluna gidilmitir. Bu ise ilgili
zneyi daha zor duruma sokar. Sulu konumuna, ikiyzl,
yalancnn konumuna drr. O zaman sadece eletiri
zeletiriye deil, daha ar yaptrmlara bavurmak gerekir. Bu
yaptrmlar itiraflar, tehir ve tecritler, cezaevine konmalar,
deiik pratik ilere koturmalar dahil birok biimi ierebilir.
Amaca ulalncaya kadar dzeltici yaklamlar devam eder.
rgt bunu yapmazsa zne ters dm olur, ama ve
pratiine saygszlk etmi olur. ok daha ileri giderse ihanete
dm saylr. hanet konumu ise bir kiinin mensup olduu
toplum veya rgt karsnda en kt ve tehlikeli durumdur.
hanette srar kala sonulanmamsa ak sava anlamna
gelir ki, ya fiziki ya da fikri olarak lme ve ldrme anlamna
gelir.
Eletiri zeletiri gereini bylece tanmlayp PKK'ye
uyguladmzda, tarihi nemi olan baz sonulara ulamak
mmkndr. Peinen unu da eklemeliyiz ki, tutarl bir eletiri
zeletiriye cesaret eden kii veya rgtler zayf konumda
olmay deil, gl konumda bulunmay ifade eder. Ancak zayf,
z gveni olmayan rgt ve kiiler eletiri zeletiriden kaar.
Bunlar iin eletiri ykm demektir. zeletiri ise bititir. Tersine
zgveni olanlar iin eletiri zeletiri ama dorultusunda daha
baarl olmak demektir. Baardan alkoyan ap, kesin ve
glendirilmi admlarla amaca ulamak demektir. PKK adna
yapacam eletiri zeletiride ou kez deindiim, deinilen
ikincil konulara fazla ve gerekmedike deinmeyeceim. En
temel konulara aklk getirmeyi daha belirleyici grdmden
birka konuya arlk vereceim:
1
Evvela parti kavramndan balamak gerekir. ada partiler
daha ok 19. ve 20. yzylda gelien kapitalist toplumdan
kaynaklanr. Onun snfsal, sosyal kategorilerine dayanrlar.
Bata temel snflar olarak burjuva ii ikilemini esas alrlar.
Ynla da ara snf olarak 'kk burjuva' partiden bahsedilir.
Bu partilerin hepsi iin devlete erimek temel hedeftir. ster

devrimci yntemlerle ister seim yntemleriyle olsun, her

partide devlet konumlarna bata parlamento ve hkmet
olmak zere ulamak, yer edinmek baar anlamna
gelmektedir. Bu devlet ister kurulu bir devlet olsun, ister
kurulmak istenen bir devlet olsun, hepsi iin geerlidir.
Devletlemek; ycelmek, nimetlere konmak, geliiminin motoru
bana gemekle zde saylmaktadr. Ayrca bu tanm ayrm
yapmakszn tm snflar iin geerlidir.
PKK'nin de kurulu amacnda devletlemek eilimi olduu
sylenebilir. ok ak olmasa da, tm umudunu ya mevcut
devlete erierek ya da kendilerine gre yenisini oluturarak
amalarn devlet yoluyla gerekletirmek temel bir varsaymdr.
Tm faaliyetler, ideolojik, politik, askeri, rgtsel,
propagandasal boyutlarn hepsi son tahlilde devlet amaldr ve
ona erimeyi hedeflemektedir. Her ne kadar teorik olarak
snfsz, smrsz bir komnist toplum amacndan bahsedilse
de, bu amaca ulamada bile uzun sre 'proletarya diktatrl'
denen devlet olmadan ulalmayaca pein bir varsaym olarak
kabul edilmektedir. O halde devlet amac tm yzyl partilerini
olduu kadar PKK'yi de balayan ana unsurlarn banda
gelmektedir. Tm partilerin olduu kadar PKK'nin de devlet
ilgisi devlete ulama, devleti temsil etme iradesi tad inkar
zor bir husustur. Bu ama iin ne kadar bilinli, ustalkl
mcadele ettii tartlabilir. Ulap ulamayaca
deerlendirilebilir. Yine burjuva proleter devlet ikileminde
hangisine daha yakn olduu da deerlendirilebilir. Ama PKK'nin
devlet odakl olmaya hi niyeti yoktu demek gereki olmaz.
Ayrca devletlemeden kastettiinin Krt veya baka bir ulus,
lke etiketli olmas da iin zn deitirmemektedir. nemli
olan, devlet odakl olmay esas alp almaddr. Almas en gl
olaslk olduuna gre, tm pratiine ve alt amalarna
damgasn vurann devletleme tarz kiilik, rgt, alma tarz
olmas da doaldr. Teorinin temel ilgi oda siyaset ve devlet
olaca gibi, strateji ve taktik yaklamn esas konusu da devleti
ele geirmenin, ona ulamann uzun veya ksa vadeli snf
mevzilenmesi, dost mttefik semesi, rgt ve eylem biimini
belirlemesi olacaktr. Gnlk tm almalar bu teorik, stratejik
ve taktik esaslara bal olarak gerekletirilecektir.
Tm 19. ve 20. yzyln parti cephe almalarnn bu
dorultuda gerekletirilmesi de bu varsaymmz

dorulamaktadr. Sorulacak temel soru, partilemenin bu

tarzyla amalarna ulap ulamaddr. Her snf ve ulus adna
kurulan partilerin devletlemesi salandna ve yeterince
iktidar zamanlar da olduuna gre, amalarna ulatklar
sylenemez. Bu gerei tespit etmek iin fazla kant gstermek
gerekmez. 19. ve 20. yzyln savalarn, eitsizliklerin, zulmn,
ykmn en ok gerekletii yzyllar olduu aktr.
nsanolunun ensesine atom bombas dayatlmtr. Bask ve
katliamlarn, asimilasyonlarn her tr denenmitir. Sonu
2000'lerin banda daha eitsiz, saval, zgrlk yoksunu,
fakir-zengin uurumlu, evre kirlilikli, toplumsal cinsiyeti bir
uygarln srp gitmesidir. Byk amalarla kurulan proletarya
partileri de bu sonutan en az burjuva partileri denenler kadar
sorumludur. Reel sosyalizmin deneyimlerinin klasik burjuva
deneyimlerinin daha gerisinde sonular dourduu
bilinmektedir. Bundan da nder parti olarak komnist partilerin
sorumlu olmas tabiidir.
O halde devlet odakl bir irade olarak partilemenin kendisi
sosyalizm olarak niteleyebileceimiz eitlik ve zgrlk idealine
terstir; onunla eliki halindedir. Devlet olmay amalayan
partilerin eitlik ve zgrlk idealine ulamas beklenemez.
Aksine onunla aray daha da amas yaanan pratiklerin
kantlad bir husustur. Bu elikiyi zmenin arac, devlet
odakl bir irade tamaktan vazgemektir. Yani
devlet=zgrlkszlk, devlet=eitsizlik tanmnda buluarak
devlet odakl parti olmay ilkesel olarak amaktr. Devlet adna
parti olmak veya devlet sahibi olmak iin parti kurmak bir temel
yanllk olarak grlp samimi bir zeletiri ile bu tr
partilemeden vazgemek en doru tutum olmaktadr. Hem
devletleme hem zgrlk ve eitlik ideali birlikte tanamaz.
Biri dierini amay gerektirir. Dikkat edelim: Ykmaktan, altst
etmekten bahsetmiyorum. Amak kavram Engels'in daha 19.
yzyl sonlarnda dikkat ektii 'devletin snmesi' kavramyla
balantldr. Sosyalizm iin devlet yava yava sndrlmesi
gereken bir ate topudur. Ben buna 'kartopu nar, topu teorisi'
demitim. Binyllarn yuvarlana yuvarlana gibi bym bu
kartopunun deil sosyalizm olarak eitlik ve zgrl
getirmesi, tahakkm altna aldklarnn eitsizliini ve
zgrlkszln daha ok gelitirmesi sz konusudur. Devlet
en eski bir hiyerarik ve snfl toplum gelenei olarak zgrlk
ve eitlik elde etmenin bir arac olarak seilemez.

Sosyalizm, her tr eitlik ve zgrlk ideali iin devlet tercihi en

byk hatay tekil etmitir. Tarihin derinliklerine indiimizde de
bu hatann byklerini grmekteyiz. Roma mparatorluu'na
kar yz yl savaan hristiyanlk bile devletletikten sonra
yoksullarn eitlik ve zgrlk ideali olmaktan uzaklamtr.
Kendisi snfl bir toplumsal imparatorluk olmutur. Byk
glerin komnal ve demokratik pozisyonlu halklar
devletletikten sonra hzla eitlik ve zgrlk konumlarndan
uzaklamtr. Byk Cermen, Arap ve Trk gebe toplumlar,
st tabakalar devletletikten sonra eski komnal demokratik ve
eitliki yaplarn yava yava yitirmilerdir. Tarih bu tarz
zgrlk ve eitlik yitirimlerinin saysz rnekleriyle doludur.
Neden o halde devlet tercihi stn kyor sorusuna vereceimiz
cevap onun iktidar zyle ilgilidir.
2
O halde iktidar zmeliyiz. ktidar nedir? ktidar devlet
kurumunun icraya gemi halidir. Dnemsel devlettir. Devletin
dnem snf ve tabakalaryla, etnisite, din, kavim st
tabakalaryla iinin doldurulmasdr. Kurumlarna yeni snf,
etnisite, hanedan, mezhep, ulus gibi kategorilerden rgtl
gruplarn hakim olmasdr. Bu kategorilerin iliki, rgt ve
eylemlerinin tahakkm ve smrc g olarak belirmesi devlet
anlamna gelir. yle devleti ideolojilerin iddia ettii gibi devlet
ne tanrnn kendisi ne de glgesidir, ne kutsal ana ne kutsal
babadr, ne tanr kral, ne de akln en yce somutluudur.
Artdeer ve rnler bata olmak zere, toplumlarn bin bir
emekle biriktirdiklerine zorba ve yalanc baz gruplarn tarihin ilk
hiyerarik ve snfl toplumundan beri el koyma faaliyetleridir.
Bu faaliyetlerin gerekletii kurum ve kurallardr. ktidar ite
bu kurum ve kurallar istedikleri gibi dolduran, ileten gruplarn
eylemi olarak ilev kazanmaktr.
Toplumlar blmnde uzunca tanmladmz iin ksa kesmeye
altmz iktidar tanm, z olarak o kadar ekici olmasn
toplumsal deerler birikimine en ok sahip olma avantajn
vermesine borludur. ktidar olmak birikmi zenginliklere, onlar
daha da artrmann kurum ve kurallarna, gcne ve
yntemlerine sahip olmay ifade ediyor. Ssl laflarla onunla
zgrlk, eitlik, kalknma getireceim demek, bilerek veya
bilmeyerek kendisini, evresini ve dayand toplumu aldatmak

ve oyalamak demektir. ktidarlarla ne devrim yaplr, ne

deiim salanr. ktidarla deer gasp edilir, bllr. Ayrca
iktidar deer retmenin yeri deil tketmenin yeridir. ster
vergi biiminde ister zorla, toplumdan alp mensuplar arasnda
datr. Yatrm ve retime gemesi de, yani devlet ekonomisi
de talann, deer elde etmenin deiik bir yolu olmasndan
teye fazla bir anlam tamaz. Denilebilir ki, Lenin gibi bir
emeki snf politikacs neden bu gerei gremedi? Kapsaml
izahlar gerekir. Ama ok ksaca belirtelim ki, btn sosyalizmin
yz elli yllk tarihi iktidara gelme paradigmas zerine
kurulmutu. Lenin'in yapt en kestirmeden bu paradigmay
uygulamaya geirmek, onun yol ve yntemlerini doru
kestirmekti. Her ne kadar "sosyalizme en gelimi
demokrasiden gidilir" demise de, kendi ve partisi en ksa
proletarya diktatrl yoluyla sosyalizme gitmeyi temel bir
taktik hat olarak grmlerdi. Emperyalizm koullarnda parti
iktidar olmadan ayakta durulamayacan bir temel anlay
olarak bellemilerdi. Fakat tarih bu grn doru olmadn
aradan yetmi yl gese de en sonunda gstermitir.
Bu gereklik leninizmin, marksizmin her eyiyle yanl olduunu
gstermez. Sadece parti iktidar tezlerinin yanlln,
sosyalizme gtremeyeceini kantlar. Marks'n, Engels'in
konumu phesiz teorisyenlikle snrl olduu iin devlet ve
iktidar iin konumlar tam kestirilemez. Ama devleti ksa sreli
bir tahakkm arac olarak burjuvaziye kar kullanmak
gereinden bahsetmilerdir. Devleti olmayan anaristler de
vardr. Birok topyac da vardr. Devleti olmayan
demokrasiler de birok alanda ve dnemde uygulanmtr.
Birok sosyalist devleti eletirmi, hzla snmesi gereinden
bahsetmitir. Sovyet Rusya bunun da tarihi rnekleriyle
doludur. Sonu olarak devlet ve devlet iktidarn kurtulu,
zgrlk ve eitlik iin hedeflemek, kullanmak amaca
ulatrmyor, uzaklatryor. Gerekten bu amalara ballk ve
baarlar isteniyorsa, temel mcadele arac olan parti ve
koalisyonlar iin baka siyasi modeller tasarlamak, teorik ve
paradigmatik gr haline getirmek vazgeilmez tarihi bir
neme haizdir. Yeni partiler ancak bu sorunun cevaplar doru
verildiinde anlam tayabilir.
ktidarla balantl sorulmas gereken soru udur: ktidar
gcn nereden alr; bu kadar nimete konma, deerlere

hkmetme nasl gereklemektedir? Bu sorular bizi iktidarn

kaynann g olduu, gcn de savata belirlendii hususuna
gtrr. Devletin, dolaysyla iktidarn kaynanda toplumsal
akln deil gcn, savan yattn iyi grmek gerekir; devlet
deil gcn, savan yattn iyi grmek gerekir. Devlet ve
iktidar toplumsal sorunlarn zm aralar olarak olumazlar.
Sorun zme kayna olarak kamusallkla, tahakkm ve
istismar gc olarak devlet ve iktidarn ayrt etmeden her tr
karkla deriz. Gnmzde iktidarn karmad hibir
toplumsal etkinlik yok gibidir. Aileye dek devlet szmtr.
Kresel kapitalizmin geldii aama, devleti hem en youn
uygulanan hem en gereksiz duruma den ara konumuna
drmtr. Devletin en gereksiz konuma dmesi zayflad
anlamna gelmez. Tersine diini trnana takarak ve
gerektiinde en tavizkar politikalar kullanarak etkinliini
srdrmeye alr. Devlet iktidarnn bu durumu totalitarizm
olarak adlandrlr. Belki eskisi gibi bir faist totalitarizm veya
reel sosyalist versiyonu almtr. Fakat yine de devlet
totaliterdir. Gnmzde totaliter olmayan devlet yoktur. Bu
durum kapitalizmin gerekleri, iinden getii kriz ve
alternatiflerinin devreye giriiyle balantldr.
zcesi devletin kurulduundan beri dayand g, sava olgusu
halen devam etmektedir. Sava iktidarn temelidir. ktidar
olmak, sava kltrne dayanarak toplumu her dzeyde
biimlendirmek ve statkoda tutmak demektir. Balca
belirleyen olarak devlet iktidar kendini yadsma anlamna
gelebilecek zgrlk ve eitlik idealleriyle rtmez.
Uygulamalaryla o ideallere hizmet etmez. Tersini yaparak
ilevini srdrmek ister. Dolaysyla bu arac hedefleyen
partilerin zgrlk ve eitlik idealleri, iyi niyetli de olsalar,
devlete ulaldnda ancak boa kar.
3
O halde yeni zgrlk ve eitlik partileri tutarl olmak
istiyorlarsa, devlet odakl olmayan siyaset ve toplum biimlerini
programlamak durumundadrlar. Devletin alternatifi
demokrasidir. Devleti demokrasi d alternatiflerle karlamann
imdiye kadar takip edilen btn yollar boa kartmtr.
Demokrasi sanld gibi kapitalist devletin bir biimi deildir.
Ayrca demokrasi dnda hibir rejim devleti snrlamaz, hukuk

iinde tutmaz, daraltmaz ve kltmez. Bir devleti ykmak,

devlet kltrn amak anlamna gelmez. Yerine her an yenisi
kurulur veya baka biri boluunu doldurur. Sadece demokrasi
devletle alan paylar, onu snrlayarak toplumun zgrlk
alann geniletir. El koyduu deerleri azaltarak eitlie biraz
daha yaklatrabilir. Demokrasiyi tanmlarken, onu devlet d
toplumun kendini ynetme hali olarak belirtebiliriz. Demokrasi,
devlet olmayan ynetim demektir; topluluklarn devletsiz
kendini ynetebilme gcdr. Sanldnn aksine, insan
toplumu olutuundan gnmze kadar daha ok devleti deil
demokrasiyi yaamtr. Belki genel bir lke veya ulus
demokrasisi durumu youn yaanmamtr. Ama toplumun
varolu ekli komnal ve demokratik pozisyonludur. Komnalite
olmadan, demokratik reflekse sahip olmadan toplumun yalnz
devletle yrtlmesi olanakszdr. Devlet ancak komnalite ve
demokrasi aleyhine byyerek hkmedebilir. Devletin iinden
ykseldii ve yaad zemin toplum komnalitesi bir aradalk
gerei ve demokratik durutur. kisi arasnda diyalektik bir ba
vardr. Dolaysyla toplumla uygarlk bir araya geldiinde, temel
eliki devletle demokrasi arasndadr. Birinin az dierinin
oudur. Tam demokrasi devletsizlik halidir. Tam devlet
egemenlii ise demokrasi yoksunluudur. Buradan
karacamz sonu, demokrasiyle devlet arasndaki iliki
birbirini ykma deil, ama tarzndadr.
Devleti ancak devlet ykabilir. Demokrasi devleti ykmaz; reel
sosyalizm gibi ancak daha yeni bir devletin yolunu aabilir.
Demokrasinin temel ilevi bylelikle ortaya kar. Devleti
snrlayarak, klterek, toplum zerindeki ahtapot misali
kollarn krparak ancak zgrlk ve eitlik olanaklarn
artrabilir. Sonuna doru ise belki devlet tmyle
gereksizleerek sner. Engels'in, ksmen Lenin'in anlay da
byle olmakla birlikte, teoriyi tam gelitirdikleri de sylenemez.
Demokrasili devletlerde de phesiz devletin biiminde nemli
deiimler ortaya kar. Giderek toplumun 'genel gvenlik' ve
ortak yarar alanlar olarak 'kamusal alan' dnda tm gereksiz
kurum ve kurallarn terk etmek zorunda kalr. zellikle AB
lkelerinde ge ve ok yava da olsa, farkna varlan ve
uygulanan bu tarz bir devlet ve demokrasi uygulamasdr. Bir
nevi tm insanlk adna devlet ve demokrasi konusunda
zeletiri yapmaktadr.

Bu ksa deerlendirme ile gstermek istediimiz husus, devlet

odakl parti olmann batan itibaren dnya grmzde temel
bir yanllk ierdiidir. ster devlet kursun, ona erisin, ister
kurmasn ve erimesin, bu partiler demokratik, zgr ve eitlik
amalarn devlet yoluyla gerekletiremezler. Bu yoldan
dnlmedike, yeni zgrlk ve eitliki parti olunamaz.
Ksaca demokratik ve sosyalist parti olmann yolu devlet odakl
teori, program, strateji ve taktiklerde dnm yaparak
yenilenmeyi salamaktan geer. Devlet odakl olmayan bir
demokratik sosyalist teoriye, program, strateji ve taktiklere
ihtiya vardr. zeletiri bu temelde geliirse anlam ifade eder.
Aksi halde yenilik ad altnda tekrar eski konumlara dmek
kanlmazdr. Reel sosyalizm, sosyal demokrasi ve ulusal
kurtulu partilerinin durumu bu gereklii gayet ak olarak
dorulam bulunmaktadr.
4
PKK kapsaml bir zeletiriyi bu kapsamda yaparsa, bunu
pratikletirmede gcn gsterirse, yeniden yaplanma anlam
tar. Gemie bir kez daha baktmzda, tm yanllklar ve
yetmezliklerin altnda klasik devleti parti anlaynn yattn
grmek mmkndr. Krdistan' ister tek bana ister ortak,
federatif bir devlet olarak dnelim, devletlemeyi esas ufuk
kabul edip tm almalar bu ufka gre ayarlaynca, tm kadro,
rgt, eylem ve propaganda almalarnn nitelii de
belirlenmi olmaktadr. Karlarnda tarihin en eski devlet
gelenekleri bulunan PKK kadrolarnn daha siyaset bilimini
anlamadan iine girecekleri iktidar ilikileri, ou kere ak bir
eletiri olarak belirttiimiz gibi, 'ingeneye paalk verilmi,
nce babasn asm' deyimindeki uygulamalar yaatr. Sovyet
sosyalizminin bile yetmi yllk uygulamadan sonra neden vahi
bir kapitalizme geri dndn daha iyi anlyoruz. nk
demokrasi terbiyesinden gemedi. Alelacele devletilik
toplumun genlerinde totalitarizm ruhunu ekti. Bask kalknca ilk
dnemdeki gerilik adeta hortlad. arlk Rusyas'nn geriliiydi
gizli ve demokratiklememi olan. Devlet kapitalizmi cilas
sadece yetmi yl bunu gizlemeyi baarmtr. O halde PKK gibi
kimlii adeta katliamn eiinde bulunan bir toplumda kadroyu
g, silah ve siyaset ilikisine soktun mu kendisini
yitirebileceini, ingene paalna dnebileceini emdin Sakk
pratiini bu ynl ve bu terimle ok eletirdim bilmek, tahmin

etmek gerekir. Hangi kurumu oluturuyorsak ya hi farknda

olmuyor ya da kk bir 'despotuk' olup kyorlard. Bunun
altnda da yatan temel etken, siyasi eitim yetersizlii ve en
nemlisi demokrasiyi hi tanmamasdr. Demokrasinin
kurumsal, kuralsal ve ileyi slubunu bilmeye bile
yanamamasdr. Geleneksel kltr nedeniyle
demokratiklemeden kanma bir alkanlk ve kolay yaam yolu
oluyordu. Demokratik tarz bilimsellii, toplum bilincini, siyaset
bilimini, toplumsal ynetim deneyimini gerektirir. Bu erdemler
de kolay elde edilemez. ok sk eitim ve tecrbe gerektirir.
Benzer partilerin tmnde grlen politbro ve merkezin
kendini hiyerarikletirmesi, kolay ulalamaz, dokunulamaz
klmas devlet geleneini esas almann bir sonucudur. Devlet
olmak otorite ile balar. nsanlara sert ve souk yaklamay
gerektirir. Tarihte Med efi Deikos'un ilk Med
Konfederasyonu'nu oluturduunda yapt ilk ilerden biri,
eskinin tm insancl ilikilerini bir tarafa brakp hi kimse ile
grmemesidir. Yeni kurduu bakent Ekbatan' yedi surlu bir
duvar ile kapatr. lgin bir durum oluyor. Devlet olmak iin hep
kendini perdeleyeceksin, maske sahibi klacaksn. Osmanl
padiahlar hep perde arkasndan bakarlard. zcesi sosyalist
partiler de st ynetimlerden balamak zere ayn yola girmek
zorundaydlar. nk devlet olmann gerei byledir. Bu
pratiin en bata iinde yer alan biri olarak en zorlandm
konunun bu olduunu itiraf etmeliyim. Devlet tarzna,
protokolne hi alamadm. Demokratik yapmla devletleen
yapm arasnda byk bir bocalama yaadm. Adeta iki arada
bir derede kaldm. PKK bydnde iktidarclk oyununu daha
iyi anladm. Ak belirtmeliyim, hi honut olamyordum. zde
en byk sava devlet adam gibi olup olmama konusunda
yaadm. 1995'lere doru benim hevesimi asl zorlayan olgu,
gittike amacmdan uzak dtm anlam olmamd. Devlet
bile olsam, karmdaki insanlarn kldn fark ettim. Adeta
boyun eiyorlard. Biliyordum iten olunmadn. Frsat
bulduklarnda tehlikeli olabileceklerini de tahmin ediyordum.
Beni skan gelime buydu. Hi de idealimdeki iliki dzenine
benzemiyordu. lk defa bu yntemle ne baarlabileceine ne de
baarl olunmas halinde bunun arzulanan bir ama olacana
inandm.

PKK'de 1995 sonras skntl konunun znde bu olduunu daha

iyi belirtebilirim. Tm kadro, kurum ilikileri ve yaplarnda
ortaya kan, uyduruk bir memurculuk anlayyd. topya
sahibi olmak, coku dolu, her gn araylar peinde olmak,
yeniyi yaratmak sorun olmaktan km, herkes zorbela elde
edilmi devrimci bir deer zerinde ucuz yaamann hevesine
kaplmt. En tehlikeli hastalklardan biri buydu. Devrimci
PKK'nin bir yandan etelemesi ingene paal dier yandan
memurlamas, bitmesi anlamna da geliyordu. Yaptm byk
almalar cce insanlar ortaya karmt. Aslnda bu olguyu
zmek iin ok byk aba harcadm. 1990'lar sonras
zmlemeler bu abalarn ne denli youn olduunu gsterir.
Eletiri silahn ok youn kullanyordum. Ama hastaln nedeni
doru tehis edilmeyince, tedavinin anlam ifade etmesi
beklenemezdi. Devletlemeyi idealize eden bir partinin
kadrolarndan merkezden en alta doru Krdistan koullarnda
kyl kkenlilerin en vahi ete olmas, yarm aydnlarn da bir
despotik memur kesilmesi doal olmalyd. Hedefin doasnda
bu bozulma vard.
kinci PKK'leme hamlesinin boa karlmas derken bu
gereklikten bahsediyorum. Hamlenin askeri teknik anlamda
yenilip yenilmemesi sz konusu edilmiyor. Bunlar tali
hususlardr. PKK bir ucundan devlet olsayd da bitecekti,
devrimci z bakmndan bitecekti. KDP ve YNK gibi bir oluuma
ynelmek durumunda kalacakt. 1995-2000 arasnda bu sorunu
tam zme gcnde olmam zordu. 1995 ncesinde ynetim
PKK, topya PKK'siydi. Cokusu, inanc glyd. Dnem
sonuna yaklaldnda ilerin altnda ciddi bir sakatln
olduunu hissediyor, ar bir tekrarlama konumunu
yaadmz gryor, ama arenin nerede yattn
gremiyorduk. Yaplan sadece mevzileri dolu tutmak, birka
mevzi daha kurmakt. Zevahiri kurtarmak denen duruma
dlmt.
mral sreci esas olarak bu sorunu zmemde rol oynamtr.
Bunun bilimlerin doasn, dolaysyla toplumsal realiteyi daha
gereki gzlemlemem ve youn pratikten kopmann yaratt
avantajla balants vard. Eer dogmatizm hastalm derin
olsayd, yzde 99 kadrolarda grld gibi bilinen zm
gcn gerekletiremezdim. Benim amdan sadece marksizm
deil, tm zgrlk ve eitlik topyalar zmlenmitir. Yine

devlet ve demokrasi olgusu da zmlenmitir. ktidar ve sava

ilikisinin ifresini de zm durumdaym.
Devletleme, iktidarlama hastal zellikle geri toplumsal
zeminden kaynakl, ciddi bir bilimsel insani eitimden gememi
bireylerde ok tehlikeli bir 'despotik' tip yaratr. ktidarn tatmin
iin en basit sorunu silahla halletmeyi esas alr. Geri unsurlarda
bu ok akt. zellikle eteleme srecinde ok vahi tipler
tredi. Adeta gzlerine konmu sinek misali, rahatsz olduklar
en deerli yoldalar kallee vurmay nderlikte ve
komutanlkta bir tarz haline getirmilerdi. En byk dehet
buydu. Hatta en basit ihtiyalar iin, kurtulmak istedikleri
arkadalar bertaraf etmek iin onlar imhalk eyleme gnderme
sk uygulanan yntem olmutu. Tabii yozlamann bu biimi ok
sonralar fark edilecekti. ktidar olmak, komutanlk almak en
ekici konu haline gelmiti. Tam bir gz karalk olumutu.
nk ama belledikleri her eye bu tr iktidarlardan
gidiliyordu. Ezeli iktidar hastal fena bulamt. ktidarclk
oyunu en holandklar ve birbirlerine kar darbelerle
oynadklar en iyi oyun olmutu. PKK'nin en tehlikeli yozlamas
bu ynyd. Bunun halka yansmas daha olumsuzdu. Altn gibi
bal insanlar bile kahrediliyordu.
Eylemlerde de asla yaplmamas gerekenler yapld. Kadn,
ocuk ayrm unutuldu. Hayvanlar bile telef edildi. Ak ki,
bunlar insanlk adna kabul edilemezdi. Ama unutmamak
gerekir ki, iktidar pratiinde ehirleri ve kyleri toptan
haritadan silmek ve topraa gmmek az grlen olaylardan
deildir. Memurlama daha az bir hastalk deildi. lm kalm
savanda memur kariyerine snmak, bitmenin en kt
biimlerinden biriydi. Geriye kalanlar da ahbap avuluk, suya
sabuna dokunmama, varolanla yetinme gibi yetmezliklerle
sreci tamamlyorlard. PKK'lemenin bir dnemi bylece
kapanyordu. Ak ki, tm bu olumsuzluklarn kaynanda
partilemenin temel devleti nitelii yatmaktadr. zgrlk ve
eiti ilan edip de bunun temel gerekleme arac olarak devleti
esas aldn m, iine dlecek durumlar pei sra byle gelimek
durumundayd. Bu durumu amak ancak bu temel nitelie bal
parti olmaktan vazgemek, onu amakla mmkn olabilirdi.
Yeniden partilemek bu gereklie ulamaktan geecekti.
5

PKK'nin ikinci nemli bir yanl, ulus ve ulusal kurtulu sava

tanmndan kaynaklanmtr. Ulus olmay ve bunu da ulusal
kurtulu savayla salamay sanki bir Kuran emri gibi
bellemitik. nk sosyalizmin btn klasik eserleri ve ada
sava rnekleri bunu emrediyordu. Ulus olunmadan ne
zgrlk, ne eitlik salanabilir, hatta ne de ada insan
olunabilirdi. Bunun yolu ise, tm gcn stratejili savunma,
denge ve taarruz bir ulusal kurtulu savana vermekten
geiyordu. Yollara, yurtdna, dalara, zindanlara, kylere,
kentlere, her yere bunun iin klmt, girilmiti. Ortadou
insannda neredeyse gensel bir zellik haline gelen dogmatizmle
yaklanca, artk bir ulusal kurtulu sava verecektik. Onurlu
bir ulus olmann bunun dnda baka bir yolu yoktu. Sava
artk kutsal bir kavram olmutu. Bu yolda savamak islamn
cihadndan bile daha nemliydi. Ak ki yaklamda bir
dogmatizm hastal nksetmiti: Dier olgulara yaklamda
olduu gibi.
Sava bir olgu olarak zmlediimizde, aslnda insan
toplumuyla badamamas gereken bir hastalktr. Zorunlu
savunma dnda savan hibir tr mubah grlemez. znde
zorbalk ve gasptr. stenildii kadar maskelensin, doas
hrszlk, tahakkm ve talandr. Fetihle her hakka sahip
olacann sanlmasdr. Bu nitelikler altnda sava en byk
felaket ve ktlk olarak nitelemek yanl olmaz. Savan ancak
varln, zgrln ve onurunu korumann, salamann
baka bir yolu kalmadnda bir anlam ifade edebilecei
derinliine kavranmamt. Kavradmz ulusal kurtulu sava
yeniden her eyi fethetmeyi kapsyordu. Kolaylkla meru
savunmay aabilirdi. Bir intikama, karlkl zapt etmeye
dnebilirdi. Bu ynlerden hi endie duyulmuyordu. Meru
savunma sava zerinde durulsayd, bunun teori, strateji ve
taktikleri dier tm sava trlerinden ayrt edilseydi, phesiz
birok yanla, acya, kayplara dlmeyebilirdi. Btn umudun
kazanlmas gereken ulusal kurtulu savana balanmas,
objektif gereklik asndan da byk sakncalar ieriyordu.
Mevcut dnya, g mevzilenmesi, rgtlenmesi, lojistik gibi
hususlar gz nne alndnda, gz kara bir ulusal kurtulu
savann ans tesadflere balyd. Tm bu gereklikler
grlmeden, yaanan on be yl akn dk younluklu bir
sava pratii de 1995 sonrasnda ancak kendini ar

tekrarlayarak varln srdryordu. Bu sava hibir sonu

dourmad denilemez. Ama tek yol gibi dnlp
uygulanmasnn beraberinde birok anlamsz kayba ve baka
tr abalarn rnnden yoksun olmaya yol at da bir
gereklikti. stratejililik de tam bir dogmatizm rneiydi.
Halbuki gereki bir savunma sava Krdistan corafyasna ve
halkla ilikilerine gre en uygun slerden en uygun taktiklerle
geliseydi, kesinlikle devlet amacna ulatrmasa da, tutarl bir
demokratik zme gtrebilirdi. Benim ahsi anlaym,
ierideki komuta kadrolarnn bu yetenei gstereceine dair bir
inan tamaktayd. Bunu hep bekledim. Byk destek sundum.
Eine ender rastlanan fedakarlklarda bulundum. Ama ayn
iktidar hastal daha tehlikeli biimde bu alanda da ortaya
kmt. Hatta etecilik kendi en deerli yoldalarn rahatlkla
tasfiye edebilecek yozlamaya, canilie kadar trmanmt.
inde bilinli provokatrlk ve ibirlikiliin ihaneti olup
olmamas o kadar belirleyici deildi. Savan genelde kirli bir
sanat olmas, zelde ulusal kurtulu iin dogmatik tarzda ele
alnmas bu sonular douruyordu. Her tr milliyetiliin, kr
iddet ve ayrlk eilimin trmanmas ve toplumsal kaosu
derinletirme tehlikesini douruyordu.
Halbuki ulus tanmn fetiletirmemek, gevek bir toplum
biimi, olgusu olarak tanmlamak, asl olann demokratik, eit
ve zgr bir ulusal topluluk olmay bilmek olduunu esas
alsaydk, geree daha duyarl sonulara ulalabilirdi. Birlemi
bir ulus, tam bir devlete sahip olma bir ulus iin ideallerin en
iyisi, gzeli ve dorusu olamazd. Yine nemli olan devlet ats
altnda olup olmamak deil, demokratik olup olmamakt. Buna
giden her yol ve yntemle sava deil, olsa olsa anlaml bir
savunma sava, demokratik toplum almalar, buna hizmet
eden her tr rgtlenme ve dayanma biimi olabilirdi.
Bylelikle ne ezen ne ezilen ulus milliyetiliine dmeden,
ayrlkla ve ar iddete meydan vermeden, eitliin ve
zgrln gelitirilmesi salanabilirdi. Fakat uluslarn
kaderlerini tayin hakk kaynakl dogmatik yaklam ok zengin
zm alternatiflerini grmeyi engelliyordu. Bylelikle Trkiye
demokratiklemesinin n de alamyordu. Oligarik
milliyetilik korkun krklenerek, sonuna kadar ekonomik ve
siyasi rant elde etmeyi bulunmaz bir politika sayd. Krtlerin
ayn devlet ats altnda ortak bir vatanda zgr bir ulusal
topluluk olarak Trkiye'nin genel ulus devletinde, lke

btnlnde nasl stratejik ve vazgeilmez bir e olduu

kantlanarak siyaset yaplsayd, hatta eylemler bu amaca
hizmet etseydi, sonular taraflar iin olduka zmleyici
olacakt. Bylesine zengin ve zmleyici yollarn
dnlmemesi, bata vurguladmz partileme, iktidarlama,
devletleme, uluslama, bunun iin savama anlayyla
yakndan balantldr.
Dogmatizmin almasyla devlet, iktidar, sava, ulus ve ulus
devlet tanmna daha gereki boyutlar getirmem, gerektiinde
kapsaml bir meru savunma savana da ak demokratik bir
toplum iin yeniden partilemeye dayal bir zmn yolunu
at. Bu yaklam sadece stratejik ve taktik bir dnm
deildir. Ardnda kkl bir bilimsel dnceye dayal teorik ve
paradigmatik gr, daha zengin bir siyasi dnce ve
partileme tarz vardr. Sosyalizmin yz elli yllk gelimesine
damgasn vurmu devletilik hastaln ama, burjuva ulus
anlayn terk etme, toplumsalln komnal ve demokratik
tarzn tarih boyunca esas alma, zgrlk ve eitlik idealini bu
kkl deiimlere balama dnm vardr. PKK adna bu
temelde yaplan eletiri ve zeletiri, doal olarak yeniden
yaplanma sorununu gndemletirmektedir. Gncel durumun
ksa bir zetine dayal yeniden partileme, meru savunma ve
temel halk rgtlenmesi olarak Kongreleme, yakc ve acilen
zmlenmesi gereken sorunlar ve grevler olarak nmzde
durmaktadr.
C- PKK'de yeniden yaplanma sorunlar
2000 balarnda PKK'nin arlkl olarak i nedenlerden tr
tkandn, mevcut yapsyla srdrlmesinin sorunlara zm
deil zmszlk reteceini belirterek, mirasn baka bir ad
ve yaplanma iinde srdrmesinin daha doru olacan
belirtmitik. Savunmalarda yeni durum deerlendirmeleri, a
ve tarih yorumlar gelitirerek, olas yeni yaplanmalarn ieriini
ve biimini aydnlatmaya altk. nce KADEK, daha sonra
KONGRA GEL deneyimlerine bu anlay temelinde gidilmeye
alld. Tutukevinde ok snrl olarak aldmz bilgilendirmeler
temelinde zeletirilerin samimice yapldn, dolaysyla yeni
yaplandrmalara gidilebileceini uygun grmtk. Bu arada
1998'den beri tek tarafl yrtmeye altmz atekesin kalc
ve anlaml olabilmesi iin mral srecinde alabildiine duyarl

davrandk. Dolayl da olsa soruturmalarn bir devam

niteliinde baz diyalog ve mektuplamalarla sorumluluklarn
yerine getirilmesine ilikin nerilerde bulunduk. 11 Eyll
srecine kadar zm yolunda umutlu olmaya altk. Fakat
ABD'nin yeni 'antiterrizm' hamlesi, sanyorum bir frsat olarak
grlp TC yneticilerinde imha temelli bir yaklama yol at.
Dolayl diyalog sreci kapand.
Bu arada Trkiye'de 2002 kasm seimleri gndeme girdi.
Hareketin yeni ynn belirmeden nce, seim sonularnn
beklenmesini uygun grdk. Tek bana iktidar olma ansn
yakalayan AKP hkmetine, Krt sorununun diyalog yoluyla
zm iin yeni babakana bir mektup yolladm. Cevabn
niteliine gre yolumuzu belirleyecektik. En azndan yapnn
benden beklentilerine net cevabm verecektim. Sre eitli
defalar uzatlmasna ramen cevap gelmedi. En son iine
girdiim 'demokrasi ve bar uzlamas,' deklarasyonu sresinin
1 Eyll 2003'te sona erdiini duyurdum. Artk KADEK kendi
yolunu kendisi belirleyecekti. Yeni hamle olarak kendileri 1
Kasm 2003' gstermilerdi. Bu arada hareketin KNK
(Krdistan Ulusal Kongresi) ve KADEK olarak iki bal olmas
yerine, KONGRA GEL olarak tek bal olmasnn daha doru
olacan nererek, resmi kuruluun KONGRA GEL olarak ilann
uygun grdm. Kabul grd. 2003 sonlarnda bu yap altnda
hareket etmelerini resmi bir kongre ile onayladlar. Fakat
beklenen yeni hamle yerine, yapnn ikiye blnd haberleri
yayld.
Ak ki bu ynl bir gelime beklemiyordum. Yap ve kadro
unsurlarn daha nce tandmdan dolay, durumlarn
yorumlamakta glk ekmedim. PKK'nin resmen kuruluundan
beri merkezi kadrolar beklenen yenilenme ve gelimeyi
salamaktan uzaktlar. Gelimeleri iin en zor koullarda teorik
ve pratik olarak ok ynl desteklerimizi eksik etmedik.
Ortadou'daki eitim sreci ile, yeni olanak ve koullarla,
tecrbe kazanm halleriyle srama yapmalarn beklerken, yine
ileri kendi ak olmayan niyetlerine taktrmaktan geri
durmadlar. 15 Austos 1984 benzeri hamleleri hem
geciktirmeleri hem de dndmzn tesinde hayata
geirmeleri rahatszlm srekli artrd. 1981'den beri ok
sayda konferans, kongre ve eitim toplantlaryla, eitici
konumalarla izginin gereklerine gre kendilerini pratie

ynlendirmek istedim. Sert eletiriler yaptm. Fakat daha ok

onlar beni kendi tarzlarna zorlama yolunu setiler. nceki
blmlerde yaptm deerlendirmelerde ortaya koyduum
tutumlar srarla srdrdler. Bu tutumun PKK'nin tasfiyesi ile
nasl sonuland zetle belirttiim gibidir.
2000 balarndaki zeletirilerinde samimi olmadklar, iine
girdikleri blnme tarzlarndan bellidir. Tarihe, topluma,
yoldala, ehitlere, ahlaka ve can alc siyasi gelimelere asla
uymayan, ok sorumsuz, tasfiyecilikten de teye irkince ve
haince demeye dilim varmyor bir dalamay yeni hamle olarak
halkn, savalarn gndemine dayattlar. 2003 sonlar ve 2004
balarnda basna yansd kadaryla avukatlarm beklenen
izahlar her nedense bana zamannda yapmadlar bu irkin
hareket benden habersiz alabildiine krklenerek yaylmt.
Bu arada daryla uzun sreler halinde ilikilerimin kesik
olduunu, kaldn da belirtmeliyim. Yaadm, kapsaml bir
tecrit iinde tecrit durumuydu. ok snrl baz bilgilerden
kardm sonu, ahsma ynelik derinliine baz hesaplarn
yapldna ilikindir. Hesaplarn temelinde gelimeler zerinde
kontrol gcmn pek olmadn, sa kmamn zor olduunu
dnerek, dolaysyla beni devre d sayarak kendilerince
belki iyi niyetlerince! tedbir ad altnda eteciliin gerillada
yaptn bu sefer tm siyasi, askeri, ideolojik ve kitlesel zemin
zerinde kendileri taraf demeye dilim varmyor tamamlamaya
almlar.
Bu srece katlan arkadalarn niyetlerini ve gerek konumlarn
bilecek durumda deilim. Bunu pek nemli de grmyorum.
Benim amdan ak olan, bu arkadalarn kendilerini tarihi,
toplumsal, ideolojik, siyasal, rgtsel ve eylemsel hattn
stnde grdkleridir. Ne eskiden ne yeniden varolan
oluumlara zden katlmadklar, gerekli entelektel ve irade
gcn ortaya koymadklardr. Akla halkn kutsal demokratik
zgrlk ve eitlik davasna katlmadklardr. Ya kendilerini
koyuverip objektif bir yenilgiye terk ettikleri ya da son derece
benmerkezci bir tavrla gelimeleri ahsi tutumlarna
balamaya, kurban etmeye altklardr. Hareketin
olanaklarndan yaralanp kiiliklerini beslemek istedikleridir. En
nemlisi, benim gerek Trkiye snrlarnda, gerek Ortadou'da
ve en son mral srecinde ortaya koyduum abalarmn
gerek deerini anlayp ona gre bir tavrn sahibi

olamadklardr. Gerek bir yoldalk yapmay becermedikleridir.

Partilemenin kendini fedakarca almalara vermek olduunu
anlamadklardr. Gerek siyaset, rgt ve fikir dnyasn
tanmadklardr. Kadn ve kadn zgrlnn deerini takdir
edemedikleridir.
Benim olaanst duyarllm en son zaaf sayp, kendilerini bu
tarzda ortaya koymalarnn baka izah taraf var mdr? En son
ortaya koyduklar tavr partisellii de ap halkn
demokratikleme abalarna da uzannca isyan etmemek
mmkn m? Halk potansiyelimizin her yerde olduu gibi
Trkiye ortamnda yzde ondan aa olmad bilindii halde,
dayattklar tavrlarla srekli yzde belerde srndrmeleri,
nicelikten ok niteliksel bir yaklamn sorunudur. Bu,
demokratiklemeyi hi anlamak istemediklerini kantlyor.
Partilemeyi, sava anlamak istemedikleri gibi, bin bir emekle
toplanan halk yle uydurma, dtan dayatmalarla vazgeme
durumunda braktklarn anlamak bile istemiyorlar. Son
belediye seimlerinde sergiledikleri tavr en deme provokatr
baaramazd. Kk 'despotuklar' olmak belli ki epey
kiiliklerine ilemi. Sonra anladm ki, benim hukuki savunma
ihtiyalarm bile alt yldr bir tarafa brakp, halkn
demokratikleme abalarna yapmak istediim katklardan bile
baz erefsizler rahatsz olmu.
Osman calan'a kar bir iki ciltlik eletiri ve yarglama abam
biliniyor. Anam vefat edinceye kadar bir telefonla hatr sormay
bile halkn davasna zarar verir anlayyla ihmal ettim. Yani
ailecilik konusunda Krtlerde benden daha hassas davranan
olmad ok iyi bilinir. Ama gel gr ki, ben de dahil olmak
zere, son dnemde tam bir karalama operasyonuna
girimiler. Tabii ki bu normal bir davran olmann tesinde ok
anlam ykl bir tavrdr. Devletin bile kendini hakl grmedii ve
yapmaktan uzak durduu kaba tavrlar baz alaklarn
sergilemesi anlalr gibi deildir. Ailenin birka hasta kalan
yelerine bile terr anlamna gelebilecek tavrlarn sergilendii
grlmtr. Bununla neyi kurtarmak istediklerini
anlayamadm. Eer glenmekse mesele, bunun bizimle ilikisi
bellidir. Kald ki, bunlarn nder olmalarn deil, olamamalarn
kendilerine yaktramadk. Peki, neyin intikamn almak
istiyorlar? Bir insandan isteyip de elde edemedikleri neydi?

Bir hareketin iinde aptal, ahmak, alak, komplocu, hain,

provokatr olabilir. Tpk yiit, bilge, erefli, drst, candan
bal olanlar gibi. Fakat bu son ortaya kan biimi hi
anlayamadm. Siyasi etecilie benzetiyorum. Kendileri ile snrl
kalsa neyse. Yarn askeri, siyasi, ideolojik konulara uzanrsa en
tehlikeli sonular dourur. Ebu Cehil'den daha cahil olduklarn
anlamayacak kadar ahmaktrlar ayn zamanda. nsan kendi
eref ve onurunu, her eylerini bu kadar besleyen bir deere
nasl byle yaklaabilir? Bu hususlar isimlendirerek uzatmak
istemiyorum. Son ortaya kan durum hizip, sapma, kama vs
konularn ayor. Baka durumlar zerinde durmak gerekir.
Osman' ok sz konusu tehir edip gerek durumu rtbas
ediyorlar. Osman bana gre maynl sahaya srlm bir eek
roln oynamaktadr. Yaptklar, kendini en kt tarzda bir
kullanm arac klmaktan teye bir anlam tamaz. Fakat
sylemeden geemeyeceim: Cemil ve Duranlarn srekli en
gereksiz insanlar kartp birok drst eyi ya intihar etti, ya
kat, ya emir dinlemedi deyip yakalayp cezalandrmalar nasl
izah edilebilecek? Srekli bl, kart, ldrt; nereye kadar?
Ortaya kardklar baz isimlerin adn ve yaptklarn sylemek
istemiyorum. Neye mal olduklarn bilmiyorlar m?
Bu arkadan iyi niyetlerini, kendilerine gre fedakarlklarn
tartmyorum. Ama bir halkn, binlerce deerin adna
yaptklarnn neye mal olduunu vicdanlca anlamayacaklar m?
Bu durumlara siyaset, rgt lleri tahamml edebilir mi? Eer
santim kadar bir mcadele, sava sorunlar varsa bunu
kaldrabilir mi? Burada sorumluluk payn hi aramyorum.
Siyasette akl denen ey bu durumlar ortaya kartmamaktadr.
nderlik denen olay, olaanst ngryle bu tarz klar deil
bar bar barmak, ortaya karmamasn bilmektir. Sz
vermenin sonucu bu olabilir mi? Siyasal, rgtsel, eylemsel
konularda srekli zeletiri veren, bu durumlara yol aabilir mi?
Burada kimde ne kadar hakllk var sorusunu aratrmyorum.
Eer bir insan provokatr, alak, bitmi biri deilse, kendi
tutumuyla bu tr gelimelere ne alet olur ve ne frsat verir.
Hareketimizin, halkmzn ve adna aba harcadmz tm
deerlerimizin bu durumlara asla layk olmadn ve onlar adna
buna asla frsat vermeyeceimi, benim de tarihe, halka ve
yoldalara verdiim szn bir gerei olduunu yolda, dost,
dman herkese bir daha hatrlatmak isterim.

Bu gelimeler karsnda benden beklenen, iinde bulunduum

koullar gerei ancak kendi snr izgilerimi ekmek olacaktr.
Bu izgilerin banda yirmi yl akndr kendi tarz partileme,
sava ve kitle izgisini yrten arkadalara kar kendi parti,
rgt, eylem ve kitlesellik izgimi belirlemek olacaktr. Benim
gibi birisinden kendilerine teslim olmam beklenemez. Devletin
bile cesaret edemediine bunlar nasl cesaret edebilir? Bunlarn
en az devlet kadar ciddi olmay bilmeleri gerekir. Beni dman
bile alsalar, bunun gerektirdii ciddiyeti gstermeleri gerekir.
Hele iddia ettikleri gibi arkada, yolda olmak istiyorlarsa, artk
bu geldikleri yatan sonra bunun asgari gereklerine uyum gc
gstermeleri gerekir. Ben kendilerini kongre gerekliimiz iinde
bir eilim olarak kabul etmeye candan hazrm. Eer onlarda da
biraz candanlk varsa, en azndan kongre grevlerine layk olma
temelinde admlara sahip olmay mutlaka becermeleri gerekir.
Halkmzn ezici bir uyanm kesimi, son nefesime kadar benden
bir eyler istiyor. Bunu yerine getirmeye yardmc
olamyorlarsa, engel olmamalarn istiyorum.
Sonu olarak, kendilerini bir taraf olarak grenlerin kendilerini
bir eilim olarak rgtleme haklarn saygyla karlyorum.
deolojik, siyasi, askeri, sosyal, yaam konularnda kendilerini
dile getirip pratik sahibi olabilirler. Hatta partileebilirler. Fakat
bunun asgari gerei Kongre disiplinine uymalardr. Kongre
iradesini aan tavrlara girmemeleri, bunun gerekli kld
disiplini yaamalar, grevlere sahip kmalardr. Tabii ben de
sorumluluum gerei kendi yolumda yrme hakkna sahibim.
Dnce ve irade zgrlmn bana bahettii hak ve
grevleri yerine getirmek, onurlu insan olmann da bata gelen
gereidir. Bu hakkm PKK'nin uzun sredir olgunlatrdm
dnsel temeller zerinde yeniden yaplandrlmas temelinde
kullanmay esas grev bileceim. Mevcut eilimlerin kendilerini
daha iyi tanmalar, belki yeniden birleme koullar
doduunda deerlendirmek iin yeniden yaplandrma en
uygun yoldur. Adma binlerce ehadet gereklemi, milyonlar
ayakta ve binlerce yolda beklenti halindeyken, yapabileceim
en doru tavrn bu olduuna inanyorum.
Arkadalardan ricam sorunlar karsnda yersiz duygusallklara
kaplmamalar, bilakis balangta da belirttiim gibi sadece
bilgece deil, gerek bir siyasi, askeri, rgt kiilii olarak
halkna, insanla layk olmay bilmeleridir. Hibir ey ge

saylmaz. Yeter ki ann tarihi grevlerine yarar bir

sahiplenmeyi baaralm. Byk dorularda byk tavrn sahibi
olarak birlik ve baar, her zaman krk durulardan ve kk
tavrl binlerce kiilikten kaynaklanan tesadfi kazanmlardan
daha deerlidir. Eski eteciler de dahil, dtkleri durumlardan
tr kendilerinden ok zldm bilmeleri gerekir.
Toplumsal gerekliimiz ne kadar lanetli zelliklerini dayatyorsa
da, insana gven esastr. Kald ki, gerekten bu kadar sredir
kendini en zor koullara dayandran arkadalarm kendilerini
tanyor ve sayg duyuyorlarsa, bunun siyasi, rgtsel ve
eylemsel tarzn tutturamamalar dnlemez. Kendilerinin
daha uzun srelerde byk baarlarn sahibi olmalarn diliyor,
doru yolda desteimizin yanlarnda olacan belirtiyorum.
1
PKK'de yeniden yaplanmann dayanmas gereken tarihsel
toplumsal, teorik yaklam nceki blmlerde sunmaya altk.
amz hakim toplum sistemi olan kapitalizmin kimi
zelliklerini dnya, blge ve lkemiz koullarnda
deerlendirdik. Bunlarla i ie demokratik toplumsal gelimeyi
ve tarihsel perspektif iinde nasl bir seyir izdiini zetlemek
istedik. Eitlik ve zgrlk projelerinin tarihsel gelimesini bir
zincirin halkalar halinde grlmesi gereini srarla vurguladk.
Yine eitlik ve zgrlk ideallerinin nasl saptrlp ieriinden
boaltlarak tahakkmc ve istismarc dzenlerle eklemlendiini
gstermeye altk. Ortadou uygarlk gereini ve
gnmzdeki durumunu ayn paradigmalar altnda gstermek
istedik. Krt olgusu ve sorununu tm bu ereveler iine
oturtup zme nasl yaklalmas gerektiini teorik olarak
iledik. PKK hareketinin oluum ve geliimini deerlendirip, i
nedenlerle nasl tkandn gstererek eletiri ve zeletiriyle
yenilenme gereini ortaya koyduk. Ayrca gncel teorik, siyasi
akmlarn baz yeni ynlerini ekolojik, kltrel, feminist
hareketler boyutunda deerlendirdik. Yeniden yaplanmann
tm bu gelimeleri kapsadnda anlam tayabileceini srarla
belirledik.
O halde tm bu konulardaki varsaymlarmza dayanarak PKK
iin yeniden yaplanma gndemletiinde yaplmas gereken ilk
i dnya, blge ve lke somutunda durum belirlemektir. lgili
blmlerde yaptmz deerlendirmeleri tekrarlamadan, ok

ksa da olsa bir zetlemeyle konular arasnda balant kuralm.

Ban ABD'nin ektii dnya kapitalizminin 19. yzylda olduu
gibi ne yeni smrgelere ynelme imkan kalmtr ne de 20.
yzylda olduu gibi savala yeniden paylamann koullar
vardr. Kresellemenin yeni koullar eskilerine benzemez.
Benzese de, kendine zg farkllklar vardr. Bilim teknik
devrimi kapitalist sistemin eline daha deiik bir kar imkann
vermektedir. O da kresellemeyle ortaya kan ulus st
irketlerin kar birikimidir. Siyasal olguyu kendine gre
hazrlayp uygun hukuki ereveler altnda dnyann yeni
hkmran gleri ulus st irketler olmaktadr. Azami kar bu
irketleme tarzyla gerekletirmek mmkn olmaktadr. Buna
engel tekil eden ulus devlet biimleri deitirilmekte, engelsiz
siyasi yaplar ortaya karlmakta ve sistem bylece kaotik
ortamda bile azami karla gerekletirilmeye allmaktadr.
Sistemin ABD nderliinde 2000'lerin balarnda Ortadou'yla
younca ilikilenmesinin altnda bu gereklik yatmaktadr. Blge
mevcut siyasi, askeri, ekonomik ve zihinsel yapsyla sistemin
nnde en temel engeli oluturmaktadr. srail-Filistin
atmas, petrol, Krt sorunu, radikalleen islam, despotik
siyasi yap, isizlik ve fakirlik reten ekonomi, zgrlkten
yoksun kadn konular bata olmaz zere, sorunlar yuma
blgeyi sistemin zayf karn halinde tutmaktadr. Hkmran
sistemin bu duruma tahamml olamaz. Ortadou siyasi
glerinin anlamak istemedikleri siyasi gereklik budur. Bunlar
klasik siyaset mantyla, ulus devlet teorisiyle kendilerini
srdrebileceklerini sanmaktadrlar. ABD sistemin emperyal
gc olarak sorumluluklarnn gereini yapmak durumundadr.
Dier glerin kendi halklarndan zevahiri kurtarmak iin
gstermek istedikleri muhalefet aldatcdr. Bunlar daha ok
etkinlikten pay almann gsterileridir. nmzdeki yakn
dnemde sistemin tm nde gelen g ve kurumlar koalisyonu
glendirerek blgeye ykleneceklerdir. BM, NATO, AB ve G8'ler hareketinin koordinasyonu yava yava blgeye
oturtulacaktr. Kimi yer ve zamanlarda Afganistan ve Irak gibi
lkelere askeri hareketler dzenlenerek, kimi lkelere tehdit
yaplarak, bazlar ekonomik silahlar kullanlarak sistemle
btnlemeye zorlanacaklardr. Kar diren oluturan lke ve
siyasi yaplar zerine ambargoyu geniletip iflaslar salanarak
sonu alnmaya allacaktr. Verimsiz ekonomilere birok
yeniden yaplandrma projesi dayatlp reforme edilmeye,

liberallemeye zorlanacaktr. Blge tahminen eyrek asr iinde

sistemle verimli bir entegrasyona girmi olacaktr. Toptan kopu
beklenemez; bunun ekonomik, askeri, bilimsel ve teknik temeli
yoktur. Uzun sre asi devletler gibi de kalnamaz. stte hakim
sistem, altta halk ynlar bu verimsiz siyasi ve ekonomik
yaplar uzun sre tayamazlar. Bata kadn olmak zere,
bireyler zgrlemede hamle yapmak durumundadr.
Sistem kendi mantk ve kurumsal yaps iinde bu ynl
davranrken, asl toplumun kendisi, halk gleri nasl
davranacaktr? Daha nemli olan, bu sorudur. Blge halklar
sistemi olduu gibi kabullenmek durumunda deildir. Artk
eskisi gibi ulus devletin yedeinde deil, kendi z demokratik,
zgrlk ve eitlik amalar dorultusunda zm aramas
gndemlemektedir. Sistemin snrl demokratikleme
abalarna kar halklarn devlet odakl olmayan insan haklar,
sivil toplumla balar olan ekolojik, feminist ve kltrel
hareketleri barnda tayan demokratikleme abalar da en az
sistem kreselcilii kadar uluslar st bir anlam tar. Dnya ve
Ortadou blgesi hakkndaki deerlendirmeler nceki
blmlerde yapld iin tekrarlamayp bu ksa zetle
yetineceiz. Trkiye ve Krdistan somutuna ise daha kapsaml
yaklaacaz.
Krt sorununun zmnde asl kilit rol Trkiye'deki Krt-Trk
ilikilerinde yatmaktadr. ran, Irak ve Suriye Krtlerinin kendi
balarna kalc bir zme gitme potansiyelleri snrldr. Daha
ok yedek zm gc ihtiva ederler. Irak'taki Krt sorununun
yaad evreler bu gerei kantlamaktadr. Bugnk Federe
Krt devleti olgusu, TC'nin dnya apnda ABD ve ortaklar
tarafndan PKK'nin 'terrist' ilan edilmesi abalar karlnda
ortaya kan bir oluumdur. TC msaade etmeseydi, bu tarz
zmn mmkn olmad grlecekti. Bunun sonucu ise
Irak'n iine girdii kaostur. Neyle sonulanaca
kestirilememektedir. Buna bal olarak feodal burjuva bir nitelik
tayan Federe Krdistan oluumunun da uzun vadeli nasl bir
seyir izleyecei, zellikle Irak'tan sonra ran, Trkiye ve Suriye
zerindeki etkileri de kestirilememektedir. Filistin-srail tarzn
blge apnda hem derinletirme, hem yaygnlatrma riski
bulunmaktadr. Kapitalist sistem dahilindeki bir ideolojik trev
olarak geliecek Krt milliyetilii, blgenin Arap, Fars ve Trk
milliyetiliklerini hem arlatrma ve hem de balantl olarak

sorunlar kilitleme potansiyeli her zaman iin mevcuttur. Buna

kar siyasi snrlar veri kabul eden, ama Krt statsn yasal
tanmaya dayal, kendine zg kltrel zgrlk ve
demokratiklemeye iten bal bir zm tarz, milliyetilik d
yeni bir zm modeli olarak gndemleebilir. Bunun hem
barla hem de lkelerin devlet ve ulus btnlkleri iinde
gerekleme potansiyeli tamas, tarihsel ve toplumsal
gerekliklerle daha ok badamaktadr. Bu her iki zm
tarzna ilikin dayanaklar ve sonular kapsamlca ortaya
koymak, nmzdeki dnemde olas gelimeleri daha iyi
grmemize katk salayacaktr.
2
Tarihte Trkler ve Krtlerle ilikileri: ABD'nin yeniden stp
gndemletirdii Ortadou Projesi, Trkiye Cumhuriyeti'nin Krt
olgusuna ve Trklerle ilikisine daha gereki yaklamaya
zorlamaktadr. Dolaysyla Trk-Krt ilikilerinin tarihsel boyutu
da nem kazanmaktadr. Yakn dnem kaynakl inkarc
politikalarn tehlike sinyalleri ald iyice anlalmaktadr.
Filistin trajedisi gibi bir Krt-Trk trajedisi yaamamak, bundan
sonra soruna tarihsel toplumsal perspektif iinde yaratc bir
demokratik yaklamla mmkndr. Fakat son dnemlerdeki
baz demokratik sylemlere ramen, inkar pratiinin sadan
sola kadar tm devlet ve toplum sistemini zde sylemde
deil balamas, byk endieye ve yeniden daha byk
atmalara gebe ortama yol amaktadr. Yaadmz tecrbeye
dayanarak, endielerin inandrc bir biimde ortadan kalkmas
ve zm vaat eden gerek bir ortama yol amas iin dnce
ve neriler sunmamz byk nem tamaktadr.
Tarih, Proto Trklerin de dahil bulunduu Gney Sibiryal
kavimler topluluunun M 9000-7000 dnemlerinde bir yandan
gneye, bugnk in, Kore, Japonya, Moolistan, Orta Asya ve
daha batya doru indiklerine; dier bir ksmnn ise AsyaAmerika ktas arasndaki Bering Boaz yoluyla Amerika
ktasna yayldna dair nemli kantlara sahiptir. Gerek
etimolojik gerek rki zellikler bu tespitlere gl vurgu
yapmaktadr. Bu dnem ayn zamanda Zagros-Toros sisteminde
gerekleen neolitik tarm, ky devriminin devrimin Byk
Okyanus kysna, in kylarna dayand dnem olarak da
tanmlanyor. Neolitik devrimin retkenliinin bu kavimleri

harekete geirdii tahmin edilmektedir. Uzun sre bu yeni

sistemle nfus art salamalar srekli g olgusuna da anlam
kazandrmaktadr. Bilinen ilk uygarlk M 2000'lerde in'de
ortaya kmaktadr. Sar Irmak bu kavimlerin uygarlk kurmada
Nil, Dicle-Frat ve Pencab'n oynad rol oynamaktadr.
Muhtemelen Sar Irmak evresinde uygarlk gelitike, evreden
kavim saldrlarna uramas sreenlemektedir.
Nitekim in kaynaklar ilk yazl belgelerinde M 200 yllarnda
evre kavimlerinden Uygurlarn saldrlarndan bahsetmektedir.
Uygurlarn Proto Trk olduu genel kabul gren bir grtr.
Resmi Trk tarihinde de Mete Han'la M 209'da balayan bir
kronoloji geerlidir. Proto Trklerin hem gneye in'e,
Afganistan ve Hindistan'a hem de batya doru bugnk
Kazakistan'a, oradan Avrupa'ya doru byk bir gebe
hareketlilii iinde olduklarn birok tarihi belgeden izlemek
mmkn olmaktadr. En ok younlatklar bugnk
Krgzistan, Kazakistan, zbekistan, Trkmenistan ve in Uygur
blgesi olmaktadr. MS 4. yzylda Avrupa'ya doru byk bir
Hun akn balamaktadr. in'e ynelik baarl olamayan aknlar
yn deitirmektedir. Hazar ve Karadeniz'in kuzeyindeki bu
yaylma kar Aral gl ve Hazar gneyine, Afganistan'a doru
yaylmlarda da art vardr. Nfus art ve iklimdeki
kuraklama g hzlandrmaktadr. MS 6. yzylda ran snrlar
gittike zorlanmaktadr. Buradaki snrlarn zorlanmas Persler
(mparatorluk) dnemine kadar gitmektedir. Efrasiyap, Turan
hikayeleri bu dnemden kalmadr.
slamiyet'in MS 7. yzyl sonlarnda Orta Asya snrlarna
dayanmas Trklerin tarihlerinde yeni bir dnem amaktadr.
Daha nceleri kurulan Gktrk devletleri ve sonraki Uygur
devleti daha ok konfederasyon niteliinde olduklarndan, gl
bir merkezi devlet deneyiminin yaanmad tahmin edilebilir.
Merkezi devlet genel olarak o dnemedek Orta Asya'da uzun
sreli yaanmam bir olgudur. Hindistan ve in etkisiyle
denenen konfederasyonlarn mr her zaman bir iki nesillik
olmaktadr. En son Mool Cihan mparatorluu bile bu olguyu
pek aamamtr.
Trklerin islamiyeti kabul edileri dini nedenlerden ok siyasal
amaldr. slamiyeti kabul etmeden geleneksel g imkanlar
bulunmamaktadr. 9. yzylda hzlanan islamlama ilk siyasal

oluumlarla hz kazanmtr. Karahanl beyliinden sonra

Merv'deki ilk Seluklu beylii, Trk kabile aristokrasisinin ilk
devlet deneyimidir.
1040'taki Dandanakan zaferi ran devlet geleneinde Seluklu
hanedanlna yol amtr. 1055'de Badat'taki slam Halifesi
Seluk Bey'i sultan ilan ederek hanedanlk snrlarn
Akdeniz'den Afganistan'a kadar yaymtr. Trk kavim
boylarnda ilk defa bu dnemde feodal temelde bir snf
ayrmas geni boyutlu olarak yaanmtr. Devletleen
aristokrat kesim ok sayda beylikler halinde Ortadou'ya
yaylrken, yoksul kesim olan Trkmenler kendi balarna daha
alt dzeyde gmen boylar halinde yaamaya devam
etmilerdir. 10.-15. yzyllar arasnda Ortadou'da younlaan
Trk nfusta bir yandan ehirleme ve snflama, dier yandan
devletleme i ie gelime kaydetmitir. Byk Seluklularn
yaklak bir asrlk saltanatndan sonra yerlerine atabekler ve
beylikler kurulmutur. Bunlardan Anadolu'dakiler birleerek
Konya merkezli Anadolu Seluklu devletini kurmulardr.
Anadolu'da ilk islami bir devlet kurulmu bulunmaktadr.
Yaklak iki yz yllk (1076-1308) bir dnemden sonra daha
batdaki Osmanl beyliinin Bizans mparatorluk temeli zerinde
ykselmesi, en byk feodal merkezi Trk Osmanl
Hanedanl'nn imparatorluuyla sonulanmtr. Bu
imparatorluk kapitalizmin geliim ve ykseli anda Batya
kar Dou'yu savunma durumunda kalmtr. 19. ve 20.
yzyllar Trk burjuva ulusuluunun gelitii yzyllar olmu;
1840'ta Tanzimat, 1876'da I. Merutiyet, 1908'de II.
Merutiyet, I. Dnya Sava enkazndan 1920'deki Ulusal
kurtulu savayla devletleerek Trk ulus devlet dnemi
balamtr. Cumhuriyet dnemi Anadolu'da Trklerin kalc bir
ulus halinde ekillendii, feodal toplum sisteminden kapitalist
toplum sistemine dnm salad tarihi bir evre olmutur.
Trklerin yaklak binyllk Ortadou serveni esas olarak
Anadolu'da younlap devletleirken, yine devletleme ile
birlikte kabile boylarndan Trkiye ulusuna dnrken, bunda
Krtlerle yaad ilikiler stratejik bir rol oynamtr.
Tarihte Krt-Trk ilikileri efsanevi Zerdt-Turan sylemine
kadar gtrlebilir. Pers-Med mparatorluu'nun Proto Trk
illerine doru seferleri skitler ilikilere efsanevi boyut

kazandrmtr. Partlar ve Sasaniler dneminde Trk boylar

zellikle ran'n kuzeydousundaki Horasan eyaletinde
younlarken, eitli nedenlerle buraya geen Krt boylaryla
da temasa gemilerdir. Asl temas ise Byk Seluklu
sultanlarnn egemenlik dnemlerinde yaanmtr. Bugnk
Irak, Azerbaycan, Ermenistan ve Mezopotamya'da Trk ve Krt
boylar 10.-15. yzyllar arasnda karmak iliki ve elikiler
altnda i ie yaamlardr. Byk Seluklulardan sonra
Akkoyunlular ve Karakoyunlular devleti, Artukoullar, Musul
Atabekleri bata olmak zere birok Trk beylii Krt beylikleri
ile birlikte olagelmitir. Bunda islam din ortakl, karlarndaki
hristiyan Bizans ve Ermeni devletleri, daha sonraki Hal
Seferleri stratejik bir rol oynamtr.
Krdistan deyimini de son Byk Seluklu Sultan olan Sultan
Sancar 1155 ynetim birimi olarak kullanmtr. Sultan
Alparslan'n Anadolu'nun yolunu nihai olarak at 1071'deki
Malazgirt zaferinde ikinci byk kuvveti Krtlerin
oluturduunda tarih hemfikirdir. Alparslan'n o dnem Mervani
Krt devletinin bakenti olan Silvan'a 15 Mays 1071'de geldii,
10.000'e yakn hazr g, bir o kadar da airet kuvveti derledii
bilinmektedir. Bunun anlam udur: Krt siyasi oluumlarnn
destei olmadan, Anadolu'da Trklerin varl gerekleemez.
Gereklese bile ciddi risklerden kurtulamaz. u hususu ok iyi
bilmek gerekir: Bir toplum temelde hangi dengeler zerine
kurulmusa, uzun sre o denge zerinde varln srdrr. O
denge etkeninden yoksun kalmas halinde, varl yeni bir
denge buluncaya kadar ciddi risk altna girer.
Krtler ile Trklerin ilikisini bu tarihten itibaren iki boyutlu
dnmek daha gereki olacaktr. Birinci boyut siyasi ve devlet
boyutlu olandr. Krt ve Trk beyliklerinin iliki ve elikilerini
ifade eder. Bu iliki ve elikilerin ilk dnemi 1050'lerden
Anadolu Seluklularnn yklna kadar devam eder.
kinci boyut sosyal ve kltrel alanl olandr. Boylarn i ie
geerek doal bir asimilasyonu yaadklar dnemdir. Daha ok
Krt sosyalitesi ve kltr iinde doal bir asimilasyonun
gereklemesi sz konusudur. Barl ve kltrel adan
zenginletirici bir dnemdir. Halen devam etmektedir.
Cumhuriyet ile birlikte Trk milliyetiliinin ar siyasi basks
nedeniyle Trk ulusu iinde zoraki bir asimilasyon dnemi

balatlmtr. Krtler bu dnemde uygulanan siyasi, sosyal,

ekonomik, askeri, eitsel, sanatsal etkenler altnda byk bir
toplumsal erime ile yz yze kalmlardr.
kinci dnem, Osmanl mparatorluu'nun douya yneldii
Yavuz Sultan Selim dneminde stratejik bir siyasal iliki olarak
balayan 16. yzyldan sonraki dnemdir. Yavuz ran'daki
Safevi mparatorluu'yla, Msr'daki Memluk devletiyle ba
edebilmek iin stratejik bir konumda olan Krt beyliklerinin
kesin desteine muhtatr. Bu ittifak salamak iin heybeler
dolusu altn ve alt imzal beyaz kat senetler gnderdiini tarih
yazmaktadr. Yirmi Krt beyliiyle ayr ayr ittifak yapar.
Yavuz'un tercihi hepsinin bir beylerbeylik halinde kendi
aralarnda birlemesidir. Fakat i elikileri buna imkan
vermediinden, kendisi Diyarbakr merkezli bir beylerbeyinin
atamasn yapar. Bu iliki sayesinde tm Krt beylerinin
katlmyla nce 1514'te Van-aldran'da Safeviler, 1516'da
Suriye Halep kuzeyinde Mercidabk, 1517'de Msr Ridaniye
zaferleriyle Memluklar yenerek Ortadou'nun en byk
imparatorluunu kurar. Bu stratejik iliki olmadan, deil ran ve
Msr devletlerini yenmek, Anadolu'dan teye bir adm atmak
bile mmkn grnmemektedir. Tersine, eer ran ve Msr
devletleri Krt beylikleri ile ztlama yerine birleselerdi, belki
de bu iliki Osmanl devletinin sonu olurdu. Nitekim Trkmen
Sultan Timur'un buna benzer iliki dzeni daha nce 1402'de
Ankara Sava'nda Osmanl devletini ykmt.
Krtlerin Osmanl sultanlaryla ilikileri 19. yzyl balarna
kadar hep ayrcalkl olagelmitir. Krt beylikleri birok
hkmet, beylik ve sancak beyi olarak babadan oula geen
ayrcalkl bir sistemi yaamlardr. Dier hibir tebaaya bu
sistem bahedilmemitir. ilerinde tam bir zerklii yaarken,
kltr, dil, sanat varlklarnda herhangi bir kstlama dncede
bile yoktur. Krt dil ve kltr birok edebi eserini bu dnemde
vermitir. Bir rnek Mem u Zin Destan'dr. Krtlerin sosyal,
kltrel stnl devam etmektedir. Yalnz Sultan istediinde
ve kendi iradeleriyle hediyeler gndermekte ve seferlere
katlmaktadrlar. Sultanlkla ilikileri iyi olan, snni Krt
beylikleridir. Bugn de devletle ilikileri iyi olan bu Krt
beylikleri, ounlukla naki tarikat dzeni iinde yer almaktadr.
Buna kar alevi Krtlerin yn ran ia mezhepli Safevi
devletine dorudur. Bu nedenle ve daha ok da zgrlklerine

ballk onlar srekli boy hedefi yapmtr. Kuyucu Murat

Paa'nn Yavuz dneminde krk bin aleviyi kuyulara doldurmas,
aslnda stratejik bir tehlikeyi kknden bertaraf etme niyetini
tamaktadr.
19. yzyln bandan itibaren Krt-Trk ilikilerinde yeni bir
dnem balar. Bat karsnda skan Osmanllarn artan vergi
ve asker ihtiyalar Krtlere ar ynelmelerine yol aar. Sonu
kanl bir isyan dnemidir. Bu isyanlar geni zerklikli Krt
beyliklerinin nclnde balar. 1806'da Sleymaniye'de
Baban beyliiyle balayan sre, 1878'de bu sefer eyhlerin
nderliinde devam eder. 1925 eyh Sait ve 1937 Seyit Rza
nderlikli son direnile bu dnem yenilgiyle kapanr. syanlara
tm Krtler birden katlmazlar. Mevzii olarak balayp ulusal
seviyeye bir trl ulaamazlar. Feodal yap buna engeldir. Yine
de eer ngilizlerin devletlere yardm olmasayd, bir Bedirhan
Bey (1843), bir Mahmut Berzenci syan (1923) baarya
ulaabilirdi. Gnmzde Barzani ve Talabani nderlii bu izgiyi
en son temsil eden hem eyh hem airet reislii kkenli
liderlerdir. Olduka burjuva bir dnm geirmeleri ve Batl
lkelerin stratejik destekleri onlar tehlikelerle dolu son bir
ansn iine itmi bulunmaktadr.
Bu uzun siyasi dnemde Krt-Trk ilikilerinin mant stratejik
ittifak biimine daha uygun dmektedir. ki tarafn da karlkl
ihtiyalar bu stratejik ittifak dourmaktadr. Eer bu
ilikilerinden vazgeerlerse, iki tarafn da stratejik kayb
kanlmazdr. Osmanllar stanbul ve Anadolu'ya skrken,
Krt beylikleri varolan otonomilerini geni lde kaybedip
siyasi ve sosyal bir g olmaktan kacaklardr. Stratejik ittifak
salam, tarihi toplumsal bir temele dayanmaktadr.
Sosyal ve kltrel ilikilerde deil yasaklamak, gnmzde
tahayyl bile edilemeyecek serbest bir ortam geerlidir. Zaten
etnisitelerin zoraki eritilmeleri kapitalist biyo iktidar
politikalarnn bir sonucudur. Beenmediimiz feodal rejimlerde
kltrel asimilasyon etik olarak dnlemez. nsanlk
anlaynda bylesi bir uygulama yoktur. Tm ortaa siyasi
organizasyonlarnda bu byledir. Halklarn dil ve kltrlerini
eritme ve imha etme kapitalist sistemin gayri ahlaki bir
uygulamasdr. Kapitalizmin etikten yoksunluu buna yol
amaktadr. Trklerin kapitalist olmadan nce hibir halkn dil,

din ve kltrel yaamlarna dokunmamalar bu gereklikle

balantldr. Ne zaman ki kapitalizmin milliyeti ideolojisine
kaplnd, o zaman sinsi zoraki eritme politikalar balad. Zaten
doal asimilasyon tarihte her zaman kltrlerin karlkl sentezi
ile birlikte zenginlemeye yol amtr. Bu adan, yani din, dil
ve kltr varlklarna sayg asndan, Osmanl mparatorluu
gnmzn tm Arap, Fars ve Trk milliyeti devlet
uygulamalarndan daha ileri, zgr ve insani boyutlu bir rejimi
ifade eder. Kapitalizmi her bakmdan ortaadan stn ve
zgrletirici sanmak byk bir arptma ve hatadr. Bu ynyle
kapitalizm modern barbarizmi ifade eder.
Trkiye'de kapitalistleme ve burjuvalama srecini birka
dnem halinde incelemek mmkndr. Osmanl merkezi
feodalizmi belki de tarihte kapitalizm ncesi son byk uygarl
temsil etmekteydi. Kapitalistlemeye kar en ok direnen rejim
zelliklerine sahipti. Ortadou'daki kapitalist gelimeyi birka
yzyl geriletmitir. Bunun sonucu Ortadou'nun tam
smrgelememesi, islami kimliin korunmas ve gittike
arlaan modernleme sorunlarnn gnmze doru
arlaarak ertelenmesi ve zmszle doru trmanmasdr.
Kapitalistlemeyi hristiyan kimliinden tr daha kolay
benimseyen Rum, Ermeni ve Sryani burjuvalamas erken bir
milliyetilie yol amakla, ar g dengesizliinden tr
tasfiye srecini yaamak durumunda kalmlardr. Kapitalizmin
kar ve birikim eilimi bu srecin esas sorumlusudur. Erken
aznlk kapitalizmi, erken atma ve tasfiyeleri ile
sonulanmtr.
Esas kapitalistlemeyi devletilie dayal olarak ttihat ve
Terakki Partisi balatmtr. nce Panislamist kimlikle tm islam
tebaasnda bu ynl bir dnme abalayan parti, gittike
gelien mslman kavimlerdeki milliyetilik nedeniyle bunu
baaramayp, imparatorluun paralanmasnn daha hzl
gereklemesine yol amtr.
mparatorluun bakiyesi zerine kurulan Trkiye Cumhuriyeti
dnemindeki kapitalistlemeyi aamada deerlendirebiliriz:
Birinci aama, kapitalizmin styap ve zihniyetinin esas alnd
aamadr. M. Kemal Atatrk'n Fransz Devrimi'nden
esinlenerek gerekletirdii cumhuriyet ve her dzeydeki

kurumlamas, esas olarak Bat zihniyetine dayanmaktadr. ok

gecikmi de olsa, aslnda Rnesans, reformasyon ve
aydnlanma srecini dar bir milli zrh iinde devrimci
yntemlerle gerekletirmek istemitir. Avrupa'da birka
yzyldaki gelimeyi dar bir milliyeti zrh iinde bu denli hzl
gerekletirme abas nemli gelimelere yol amakla birlikte,
devrimci bir burjuva douramamtr. Daha ok devlet iinde
younlaan brokratik kapitalizm ile ilk aamasn
gerekletirmitir. 1950'lere kadar gelien brokrasi ve kolektif
devlet kapitalizmi, bu tarihte Dou-Bat dengesi iinde Bat'y
tercih edince, zel kapitalizm arlkl bir aamay da
beraberinde yaamak zorunda kalmtr.
DP dnemi zel kapitalizmin hzland dnemdir. Bata
stanbul, zmir, Adana olmak zere birka byk kente dayal
olarak gelien tekelci zel kapitalizm 1960 darbesiyle
frenlenmek istenmitir. Darbe esas olarak devlet kapitalizmi ile
zel kapitalistleme arasndaki elikinin rndr. Otoriter
devleti kapitalizm aamasndan oligarik zel kapitalist
aamaya gei sancl ve atmal da olsa giderek hz
kazanmtr. DP (Demokrat Parti) dneminde oligariye daha
ok ticari ve tarm kapitalizminin temsilcileri katlrken, 19601980 AP (Adalet Partisi) dneminde sanayici kesim arln
koymutur. 1980-2000 dneminde ise, ANAP (Anavatan Partisi)
arlkl hkmetlerle mali sermaye kesimi alabildiine g
kazanmtr. Devlette ise ordunun pay arlk kazanmtr. Sivil
kesimler eski arlklarn yitirmilerdir. Cumhuriyetin ilk
dneminde bastrlan Krt st tabakas 1950-2000 arasnda
deiik kesimlerle de olsa oligarideki yerini alm ve korumaya
almtr. Devlet ideolojisine en ok ballk gsterenlere zel
ayrcalklar tannmtr.
Her iki aamann ideolojisine esas olarak milliyetilik damgasn
vururken, 1950'ler sonrasnda Trk-islam sentezcilii, oven
faist odaklamalar ve tarikat tarz islamclk giderek devlet
iinde arlk kazanmtr. M. Kemal Atatrk ve smet nn
dnemindeki ulusuluk daha ok Bat kltr ile beslenirken,
1950'ler sonrasnda ABD'nin antikomnist politikalar nedeniyle
milliyetilik, faist ve dinsel gerici ideolojiler ile beslenmitir.
Krt st tabakas youn bir inkarclk ve asimilasyona araclk
etmeyle ancak varln srdrebilmitir.

Bu dnemlerde devlet ve zel kapitalizm dnda kalan halk

tabakalarnn durumu geleneksel kadercilii aamamtr.
Demokratik bir hamle gelitirilememitir. Klasik sol klar
halka yansmadan bastrlmtr. Krt isyanlarndan sonra Krt
halkndaki kltrel anma hz kazanm olup, neredeyse kendisi
olmaktan karlmtr. Bu srelerin genel tepkisini en ok PKK
hareketi ifade etmitir. PKK'yi sadece bir Krt hareketi olarak
grmek eksik deerlendirme olur. Esas olarak Trkiye ve dier
Krdistan paralarndaki tm devleti, siyasi ve ideolojik glere
tepki olarak geliim gstermi bir harekettir.
Trkiye'de kapitalizmin nc aamasn 'Anadolu kapitalizmi'
ana kategorisi altnda ve 'KOB-orta boy sermaye'nin geliim
salad bir aama olarak deerlendirmek mmkndr. Buna
Anadolu'nun kapitalizm devrimi de denilebilir. Bu nc kuak
bir Trk kapitalistlemesidir. Birinci kuak brokratik kolektif
Trk kapitalizmi iken, ikinci kuak byk kentlerdeki tekelci zel
kapitalizm kua ve en son Anadolu Trk kapitalizmi kuayla
sistem tamamlanm olmaktadr. Anadolu kapitalizminin esas
patronluuna AKP soyunmutur. Her ne kadar DP, AP ve ANAPRP dneminde de Anadolu sermayesi geliim gstermise de,
bamsz siyasi hareket olarak AKP ile kendini siyasi merkezin
gerek sahibi olarak konsolide etmeye almaktadr.
Burjuvalaan Krt kesimini de iine almaya zen
gstermektedir.
Trkiye Cumhuriyeti dneminde Trk-Krt ilikileri en kritik
dneme girer. Geleneksel islam ideolojisi yerine milliyetilik
ilikilerin zihniyet zeminine oturur. Trk milliyetiliini dtan iki
kaynak besler: Birincisi, arlk Rusya'snn basks altndaki
Kazan Trklerinden aydnlarn Avrupa zeri edindikleri tarih ve
toplum bilgileridir. Osmanl hanedan dnda bir Trk tarihinin
varln ilk defa derli toplu sunmaya alrlar. kincisi,
smrgecilikte ge kalm Alman mparatorluu'nun
dousundan Orta Asya'ya yaylabilmek iin kullanmay
dnd Trk topluluklarn hem Panislamist hem Pantrkist
dncelere ekme abasdr. Her iki ideolojik varyasyonla
arlk Rusya'sna kar islamist ve Trk bakaldrlar
destekleyip yaylma imkanna kavuabileceini sanmaktadr.
Almanlarn mehur Ostpolitik Dou politikas doktrini bu tr
aba ve destekleri gerektirmektedir. 1880'lerden itibaren
ngiltere ve Fransa'nn yerine geip Osmanl mparatorluu

zerinde srekli etkisini gelitiren Almanya, I. Dnya

Sava'ndan yenilgiyle kp kendisiyle birlikte Osmanl
mparatorluu'nu da ykma gtrecektir.
ttihat ve Terakkiperver Frkas milliyetilii, Alman ve d
Trklerden kaynakl rk milliyeti bir karaktere sahiptir. Alman
milliyetiliinden esinlendii iin bu yapy kazanr. O dnem
Alman tarihileri saf rk peindedir. ttihat milliyetilii, Alman
yaylmaclna uygun hat zerinde, tm Trklk dnyasn ayn
rk milliyeti bayrak altnda toplamak ister. Bu yaklamn
tarihsel toplumsal gereklikten kopuk olmas Osmanl
mparatorluu'na pahalya mal olur. Buna mukabil imparatorluk
enkazndan Ulusal kurtulu savayla Trkiye Cumhuriyeti'ni
kuran Mustafa Kemal nderlikli hareketin milliyetilie yaklam
farkldr. Anadolu kltr uygarlklarn kendine esas alan,
Smerlerden Hititlere kadar gelmi gemi Anadolu
uygarlklarna dayal bu milliyetilie kltr milliyetilii veya
Anadolu yurtseverlii demek mmkndr. Mustafa Kemal bu
farkl milliyeti anlaylarn farkndadr. Kendisine srarla yaplan
"yeni kurulan cumhuriyete 'Trk Cumhuriyeti' diyelim" nerisini
yine aka reddedip, Trkiye yani rk bazl deil, lke bazl
adlandrmasn daha uygun grmtr. Her rk, soy bu
milliyetilik, daha dorusu yurtseverlik iinde seve seve yer
alabilir anlay iindedir. Bu milliyetilie veya yurtseverlie
rklk demek mmkn deildir.
Fakat ttihatlarn uzants baz aydnlar rk sylemi
gelitirerek sylemeye devam edeceklerdir. zellikle Nihal Atsz
milliyetiliinde Yahudilikten dnmelerle dier soylardan
devirmeler ok arpc ve gereki olarak ortaya konur.
Devirme ve dnmeleri hem Osmanl hem de Cumhuriyet
dneminde devleti ve Trkl bozan en tehlikeli gruplar olarak
tanmlar. Bu anlay 1948'de Millet Partisi, 1960'tan sonra
Milliyeti Hareket Partisi olarak gnmze kadar tanr.
Anadolu milliyetilii ise Cumhuriyet Halk Frkas iinde nce
kat bir haldeyken, 1960'tan sonra sosyal demokrat sylemle
zn kaybetmeden ve dnmeden gnmze kadar gelir.
Milliyeti ideoloji dier tm sa, sol, islami partilerde deiik
dozlarda kullanlmaya devam eder. Trkiye'de kapitalizm
gelitike milliyetiliin devletten topluma doru gelierek ve
derinleerek devam etmesi temel bir zihniyet olgusudur. Trk
ataerkilliinde hanedanln yerini alr.

Trk milliyetilii bu ynyle ataerkil bir zellikte olarak ekil

kazanmtr. Geri bir kapitalist lke olmann bunda rol
belirgindir. Fakat islam ideolojisi de tmyle terk edilmemitir.
Cumhuriyet dneminde diyanet bakanlk seviyesinde rgtl
olup, zellikle snni islam akidesini islam olarak kontrol altna
alr ve toplumun kontroln de nemli oranda bu tarz szde
laikle srdrmeye alr. Laiklik burada sosyolojik bir olgu
deil, resmi devlet ideolojisinin bir paras olarak ilev grr.
Bir nevi dinin kontroll biimde modernizm ile uyumasn
salar. Cumhuriyet dneminin dier ideolojik varyasyonlar
fazla gelimemi devleti (Trkiye Cumhuriyeti'nde bugne
kadar tm sa sol partiler devletidir), liberal, sosyalist
eilimlerle, daha kapal ve yar gizli alan sosyolojik karakterli
islami tarikatlarla temsil edilir. Cumhuriyetin ideolojik zeminini
bilimsellie dayandrmak iin bizzat Mustafa Kemal Atatrk
byk aba harcam olmakla birlikte, snrl bir baar
salanmtr. Daha ok bilimsellii kukulu olan birok sa sol
kapitalist sylemle feodal islam gelenei i ie gemi olup,
bulank bir zemin yaratrlar.
Cumhuriyetin askeri ve siyasi kuruluu ite ve dta ilgin
dengelere dayanmaktadr. Tarihte kapitalizme kar ilk defa
gerekletirilen 1917 Bolevik Devrimi'nin scak zemininde
destek bulan, ite ban ngiltere'nin ektii itilaf devletlerinin
toptan paralama ve silme tehdidini duyan Krt ve Trk halk
ynlarn Misak- Milli stratejisi altnda birletiren ve hem yerel
hem ulusal apta kurtulu hareketini organize eden Mustafa
Kemal Paa nderlii, bu denge altnda hem askeri hem siyasi
bir zafer salayacaktr. Saltanat ve hilafete son verip Fransz
cumhuriyet modelini rehber edinen Mustafa Kemal nderlii,
aslnda ciddi bir siyasal devrim gerekletirmektedir. Kkleri
binlerce yl tesine giden hanedanlk ve dinsellik zerine kurulu
devlet yapsn ykp cumhuriyet ilan etmek ok ciddi bir
devrimci pratiktir. Bu tr geri ve igal edilmi lke koullarnda,
o dneme kadar ei grlmemi bir olaydr.
Cumhuriyetin 1920-45 rotas kapitalist ve sosyalist sistem
arasndaki denge savana dayal olarak geliim gsterir. Denge
1945'ten sonra ABD nderliinde kapitalizm lehine ar basnca,
Trkiye Cumhuriyeti d kaynakl bu gelimeden yana tavr
koyup nce NATO'da askeri olarak, sonra ekonomik, sosyal ve
siyasal alanda sistemle eklemlenmeye alr. DP ile bu sre

hzlanr; otoriter cumhuriyetilikten oligarik cumhuriyete doru

yaanan siyasi gelimeler, ekonomide sanayi ve mali
kapitalizmde btnleir. 1980 sonrasnda dnya apnda
yaanan yeni liberal kresel hamleyle, da eklemlenme ve ulus
devlet modelinden uzaklama ile yeni bir aamaya eriir. ABD
nderliindeki dnya kapitalist sistemin Sovyet zlnden
sonraki kaotik dnemine iyice girer. Sistemle eklemlenme
askeri, ekonomik, siyasi, medyatik ve kltrel alanda
tamamlanm gibidir. nce NATO'nun Sovyetlere kar bir kanat
roln oynayan Trkiye, Byk Ortadou Projesi'nde bir cephe
lkesi olarak kendi tarihsel ve toplumsal temelleriyle
uygarlklar atmas teorisine gre yeniden yzleerek, iliki
ve elikilerini yenileyerek, kaotik ortamdan yeni bir yaplanma
ile kmaya almaktadr.
Trk-Krt ilikileri Cumhuriyet dnemindeki gelimelerle
balantl olarak dneme ayrlabilir. Birinci dnem, ulusal
kurtulu savandan 1940'a kadar sren dnemdir. Ulusal
kurtulu srecine girildiinde, Krt toplumunun ana gvdesi
klasik mmet anlay iinde devlet kltrne bal olmaya
devam etmektedir. Gneyde gerekleen ngiliz ve Fransz
igallerine kar ortak bir refleksle kar durmaktadr. Urfa,
Antep, Mara direnmesi tipik bir Krt-Trk ortak direniidir.
Tarihsel gelenek devam ettirilmektedir. Dini ve kavmi ortaklk
vardr. Kurtulu savann balangcndan sonuna kadar
milliyeti ideoloji aka dilendirilmemitir. slam kardelii,
mmet anlayna bal olarak daha belirgin bir rol
oynamaktadr. Zaten 1920'de kurulan TBMM iki halkn ortak
meclisi olarak deerlendirilmektedir. Krt parlamenterler
'Krdistan mebusu' olarak resmen ilan edilmektedir. ki halk
arasnda kavmiyet elikisine yer yoktur. Hatta o dnemde
patlak veren Kogiri Krt syan ayn kardelik esprisi altnda
bitirilmeye allr.
Cumhuriyetin kurulu ve ilannda Krtlerin stratejik rol, en
azndan 1701'deki Malazgirt, 1514'teki aldran, 1516'daki
Mercidabk stratejik zaferleri kadar belirgindir. Bunda Mustafa
Kemal Paa'nn stratejik ve taktik yaklamlarnn belirleyici pay
vardr. Paa gayet ak biimde "Krt-Trk ayrl, hele hele
kartl ikisinin de sonu olur" deerlendirmesiyle her iki halkn
neden birleik hareket etmeleri gerektiini ortaya kor. Baz
snrl kkrtmalar dnda Krtler bu arya olumlu yant

vermilerdir. Hem halk olarak hem de st aristokratik kesimler

olarak. 1925'te durumun olumsuzlamasnda eitli faktrler rol
oynar. Birincisi, cumhuriyetin Trk milliyetiliine dayal
gelieceinin, mmetiliin ve dolaysyla halifelik ve saltanatn
bir daha geri dnmeyeceinin anlalmasdr. kincisi, Krt
ibirliki tabakasnn eski ayrcalklarn yitirmesi, Trk ulus
devletinde kendilerine Krt olarak yer verilmeyeceinin gn
getike aa kmasdr. ncs, gerek ngilizlerin KerkkMusul sorunu, gerekse Osmanl hanedannn saltanat ve
halifelik idealarnn kkrtc etkisidir. syanlarda bir ksm Krt
aydnnn oluturduu Krt Teali Cemiyetlerinin rol vardr. 19.
yzyln sonlarndan itibaren oluan ilkel Krt milliyetilii II.
Merutiyet'ten sonra birok dernek ve gazete kurarak baz Krt
reformlarnn peinde komutu.
syanlar objektif olarak Osmanl mmet anlayl feodal
kalntlarla Trk milliyetiliinin cumhuriyet versiyonu arasndaki
i isyanlarn Aznavur, Yozgat isyanlar devam gibi
anlalabilir. Osmanllkla cumhuriyetilik arasndaki atmann
Krtlere yansm biimidir. Yaklak 1940'lara kadar
srmlerdir. Bu dnemdeki isyanlar da dneme ayrabiliriz.
Birincisi, 1925'de Hani-Gen dolaylarnda patlak veren eyh
Sait nderlikli isyandr. Mevzii atmalar halinde 1928'e kadar
devam etmitir. Yakn dnem Osmanl mmet anlaynn derin
etkisi altndadr. snni naki tarikatnn etkisi belirgindir.
Osmanl dnemindeki ayrcalklarnn elden gitmesinin de rol
vardr. nlerine Krdistan' bir hedef koymaktan ok, Osmanl
halifesi ve saltanatn geri getirmek istemi daha gldr. Dini
devlet eilimi aktr. Krt aydnlarn Cibranl Halit nderliinde
kurduklar Azadi Cemiyeti (1924), nderlerinin
yakalanmasndan tr yerine getirmek istedikleri nderlik
roln oynayamamtr. ngiliz etkisi dolayldr. Adeta "MusulKerkk' brakmazsanz, biz de Krt isyann destekleriz"
biiminde antajvari bir yaklamla koz olarak kemalistlere kar
kullanmlardr. Bu da Krt-Trk ilikilerinin olumsuzlamasnda
temel bir rol oynamtr. Halbuki Mustafa Kemal Atatrk 1924
balarnda Krtlerin zgrlk problemlerini kabul etmekte, bir
zm araynda olduklarn bu ylda yapt zmit Basn
Konferans'nda dile getirmektedir.
syan muhtemel zmleyici yaklamlarn tmn ortadan
kaldrr. Tam tasfiye ve asimilasyon eilimi ne kar. Mustafa

Kemal isyanda halife, ngiltere ve i mmeti glerin ortaklaa

abalarla cumhuriyeti ortadan kaldrmak istediklerine dair ciddi
bir tehdit alglar. O kadar iddetle zerine gitmesinin temel
nedeni budur. Bir Krt probleminden ziyade, cumhuriyeti
ykmak, yerine emperyalizmi ve ibirlikilerinin saltanatn geri
getirme abas olarak grr. Bundan sonraki tm isyanlar bu
tehdit alglamasnn etkisi altnda deerlendirilecek; hatta bir
fobi olarak gnmze kadar ayn etkiyi srdrecektir. Bu,
cumhuriyet tarihinin Krtlere olumsuz yaklamndaki en temel
krlmadr. Halbuki Krtler cumhuriyetin kuruluunda asli e
rolndedir. Bu kadar kkl krlmann etkisinin byk bir
anormal baskya yol amas belirttiimiz tehdit alglamasyla
yakndan balantldr. Bu tehdit alglamas bir an nce Krtleri
nefes alamaz hale getirme, hak aramak bir yana adn bile
azna alamayacak kadar susturma politik izgisi haline
getirilmitir. ngiliz etkisi, yani iki taraf da provoke etme ok
tahripkar bir rol oynamtr. Ayn etkiye yol aan dier Batl
byk devletler Ermeni ve Asuri halkn tasfiyesinde de
belirleyici rol sahibidir. Dokunmasalard, bu halklarn bana
yaadklar felaketlerin gelmesi dnlemezdi.
kinci dnemdeki isyan 1928'den 1932'ye kadar sren Ar'daki
hsan Nuri Paa nderlikli isyandr. Benzer nedenlere
dayanmakla birlikte, daha milliyeti bir renge sahiptir. 1928'de
Ermenilerle Krtlerin ortak aydnlar rgt olarak kurulan
Hoybun Cemiyeti'nin ideolojik etkisi vardr. Mahalli kalmaktan
kurtulamamtr. nc dnemde Dersim isyan vardr. Aslnda
Dersim o gne dek srekli zgr kalm bir blgedir.
Cumhuriyetin merkezi otoritesini kendine ynelik bir son gibi
grmektedir. rili ufakl birok isyan blgede srekli vardr.
Sonuncu isyan olarak 1937-1938 yllarnda doruk noktasna
varr. Kalntlar gnmze kadar etkisini srdrmtr. Blge
alevi Krt geleneklidir. Snni naki olan eyh Sait isyanyla
btnlememilerdir. Bu durum Krtler iinde temel bir
blnmedir. 1925'teki ngilizlerin etkisine benzeyen bir etkiyi
Hatay meselesinden tr 1936'dan itibaren Franszlar
gstermeye balamtr. Bu etki de Dersim'in iddetle
ezilmesinde pay sahibidir.
syanlar hakknda Mustafa Kemal ve smet Paalar sadece
ezmeyle meselenin halledilemeyeceinin bilincindedir. zellikle
idamlarda arya gittiklerini smet Paa hatralarnda

belirtmektedir. Cumhuriyet iin derin bir yara aldn fark

etmilerdir. zerini kllendirmeyi bu nedenle zmeye tercih
etmilerdir. Zaten dnya apnda zirvede olan hakim ulus devlet
milliyetiliinin baka bir zme olanak sunmas
dnlmemektedir. mparatorluktaki yitiklerin aclar da
eklenince, Krt ve Krdistan'n yutulmas tek bir seenek gibi
kalmaktadr. Bu yaklam imparatorluun da sonunu getiren en
temel etkenlerden biridir. Liberal zmleri gelitiren ngiltere
dnya zerindeki etkisini gnmze kadar srdrebilmitir.
syanlar ve tenkilini bastrlmasn snfsal ve ideolojik
yaplarndan tr birbirini besleyen ve provoke eden iki byk
yanl tarihsel eylem olarak deerlendirmek mmkndr.
phesiz bunda kapitalist sistemin milliyetilii, faizmi ve
smrgecilii reten yapsnn etkisi esastr.
Krt-Trk ilikilerdeki ikinci dnem, 1940-70 yllarnda yaanan
byk suskunluk dnemidir. II. Dnya Sava'nn sert
koullarnda herhangi bir hareket beklemek zordur. DP iktidar
dneminde farkl bir gelime ortaya kmaktadr. DP iktidar
eraf yeniden devlete tarken, Krt nde gelenlerini de ihmal
etmemitir. CHP'ye kar youn olan tepkiyi rgtlemek
asndan Krt feodal, aireti ve dinci nderler byk bir imkan
sunmaktadr. DP bu potansiyeli oligariyi yaratma ve
gelitirmede nemli bir kuvvet haline getirmitir. Krt st
tabakas Krtlkten soyutlanm olarak devletteki yerlerini
almaktan memnundurlar. Krtlk belasndan kurtulmak ve iyi
bir Trk kesilmek tarihsel karakterlerine de hayli uygundur.
Onlar hibir zaman Krt dili ve kltrnn tayc roln benzer
rneklerine gre oynamamlardr. Smerlerden beri hakim
iktidar gcnn dili ve kltryle yaama adeta genlerine
ilemitir. syanclktaki rolleri bile antajla paylarn artrmakta
bir koz olmaktan teye anlam tamaz. Bu dnemde ok clz
birka aydn dnda hibir Krt etkinlii yoktur. Yalnz Irak
Krdistan'ndaki Krt isyannn dolayl bir etkisi sz konusudur.
Bir de dardan yayn yapan baz Krte radyolarn etkisi vardr.
Bunlar da olmazsa, Krtlerin kendi farklarna varmalar ok zor
olacakt. Dier yandan devlet youn bir asimilasyon politikas
gtmekte, "Vatanda, Trke konu!" sloganyla bunu tehdit
derecesine vardrmaktadr. Tek bir Krte gazete, dergi ve
kitabn yaynlanmas mmkn olmamaktadr. Sorunun byle
kllendirilmesi, bir zm olaca varsaymna dayanmaktadr.

Bu politikalarn btn iyzyle ortaya karlmas hayli

aydnlatc bir rol oynayacaktr. 1970'lerde ters tepecektir.
nc dnem, 1968 genlik hareketi sonras balayan ve halen
devam eden dnemidir. 1968 genlik hareketi daha ok Trkiye
solu kanalyla Krt genlii zerinde de etkili olmutur. Ulusal
sorunlara ilikin marksist yorumlarn younca tartld bu
dnemde, Krt aydn ve genleri 1970'lere doru nceleri DDKO
(Devrimci Dou Kltr Ocaklar) hareketini yaratmlar,
sonralar baz fraksiyonlara blnerek etkili olmak istemilerdir.
1970-80 arasndaki sert ideolojik mcadeleden PKK gl
karak 1984'e balatt 15 Austos Atlm'yla srece Krdistan genelinde- damgasn vurmutur. Tarihte ilk defa
emeki Krtlerin ideolojik ve politik perspektifini esas alarak
gelitirmek istedii Krt zgrlk hareketini yol at nemli
sorun ve zmsel gelimeleriyle gnmze kadar etkinliini
yitirmeden devam ettirmektedir.
Trkiye Cumhuriyeti'nde reform ve toplumsal dnm
Cumhuriyet dnemindeki Krt-Trk ilikilerinde yaptmz ksa
bir zetleme, devlet ve toplumun temel tkanma ve ie
kapanma nedenlerini ortaya koymaktadr. Devlet tm toplumsal
sorunlara gvenlik asndan bakmaktadr. Nasl bu durumlara
gelindiini 'Trkler ve devlet' bal altnda biraz daha ayrntl
deerlendirmekte yarar vardr. Orta Asya'dan kalktan beri
Trkler kendilerini ancak savalkla koruyabileceklerinin
tamamen farkndadr. Kald ki, kendi aralarnda da srekli kabile
atmalar halinde bir yaam srdrlmtr. Ortadou'ya
doru attklar her admda, bir dost ve bir dmanla
karlamadan ve atmadan, ileriye veya geriye dn
mmkn deildir. Her gelimeyi savamann yasalar
belirlemektedir. Savasz varlk srdrmek olas
grlmemektedir. nk Ortadou Smerlerden beri sava ve
iktidarla hkm srdrlen alanlarn banda gelmektedir. Her
kar toprak, alan denetimi sava ve iktidar gerektirmektedir.
Trk kabile boylar blgeye yeni geldiklerinde, bu yasa daha da
iddetlenmi biimde hkm yrtmektedir. Seluklularla
balayan sava temelli yaylma eskinin daha dar sosyal kabile
glerinden fakldr. Seluklulardan itibaren Trk boylar adeta
devletleerek ilerlemektedir. Bu yry ilk siyasal ve askeri
younlamann gerekletii Merv kentinden en batdaki

ilerleme olan Macaristan'daki Zigetvar kalesine kadar hep

byledir. Geriye dn de savaa savaa olmutur. II. Viyana
kuatmasndan II. Balkan Sava'na kadar geri ekililerin
tmnde sava yasalar geerlidir. Trkler sadece kendi iini
deil, hkmranlklar altndaki her topluluu esas olarak askeri
otoriteyle ynetmektedir. Siyasi g gelimemitir. Sultan
askeri olarak bir imparator konumundadr. Ferman dediimiz
gnlk emirlerle devlet ve toplumu ynetmektedir.
Cumhuriyet dneminde de askeriyenin ncl esastr.
Cumhuriyet savala kurulduu gibi, daha sonraki tm temel
siyasi ve sosyal kurumlamalar askeriyenin yakn denetimi
altnda gerekleecektir. Herhangi bir lke, kavim ve ulustan
daha ok, Trk devlet ilikilerinde bu gereklik hakim bir rol
oynamaktadr. Kavim ve ulus olarak devletilik sanki Trklerin
genlerine ilemitir. Devletilik sadece devlet snflarnn her
eyi olmamaktadr. Toplumun her kesimi iin de onsuz
olunamayacak bir olgudur. Nasl allahsz olunmazsa, devletsiz
de olunmaz. Devlet ne kadar gl, iddetli olursa, kendilerini o
denli gvende hissetmektedirler. Devletin zayfl veya k
kendileri iin imha ve lm anlamna gelmektedir. Abartl bir
yaklam, ama tarihsel toplumsal nedenler bunu zorunlu
klmaktadr. ktidarlar kendi bnyelerinde kurulmayp hep
bakalarnn elinden alndndan, ellerinden gitmesi de
bakalarnn eliyle olacaktr. Dolaysyla arkadan her tr imha ve
lm tehlikesi gelebilir. Bu ilikiyi Trkler iin bir tarihsel
diyalektik gereklik olarak belirlemek bu nedenlerle anlalrdr.
Cumhuriyet de hem bu kltr zerine kurulmutur, hem kendisi
de 'yedi dvele' kar bir savamn sonucu olutuundan,
kendisi ve toplum iin gvenlie hep birinci ncelii verecektir.
Bat toplumlarndan durum birok fakl gelimeyi iermektedir.
Birok topluluk varln savala deil, sava iktidar blouna
kar tavrla gelitirmitir. Srekli sava iktidar blounu
daraltmaya almtr. Bu kltr daha kolay sivil toplum ve
demokrasiye gtrr. nsan haklarna ncelik verir. Ama yine
de sava ve iktidar gelenei toplumsal ilikilerde belirleyicidir.
Farkllk younlukta ve felsefi anlaytadr. Trklerde devlet hem
ok youn hem de en kutsal felsefi, dini yorumlarla yaanr.
Dolaysyla devleti snrlama anlamna gelebilecek her tr
davran, sivil toplum, insan haklar, hatta evrensel hukuk ve
siyaset kurallar devlete ynelik bir tehdit olarak alglanr. Halen

demokrasiye znde gvenilememekte; devleti zayflatp

kerteceinden korkulmaktadr. 1945'lerden beri yrtlmeye
allan iki oligarik partili demokrasicilik oyunu bile tam bir
gdmllk altnda yrtlmeye allmtr. Demokrasi
devletin nnde bir tuzak gibi dnlmektedir. Onun iin sk
kontrol hi eksik edilmez.
Devlet odakl toplumsal bak as kendisini her kurumda
hissettirir. Ykselmenin, gelimenin tm yolunun devletten,
zellikle askeriyeden getii varsaylr. Devlet kurumlarnda
olmak hem onur, hem en gvenceli hayat kazanm yoludur. Bu
kadar devlet odakl toplumun kendisine zgveni ve
yaratclnn geliemeyecei aktr. Devlet adna adeta
kendisini unutan ve kendisine erdem tanmayan toplum, doal
olarak sivil toplum, hukuk, ekonomik g ve yaratc siyaset
kurumlar gelitiremez. Trklerdeki bu devlet yaklam en kt
etkisini kriz srelerinde gstermektedir. Devlet krize
dtnde, baka zm gc devreye girmediinden felaket
olarak deerlendirilmekte; lm kalm an saylmaktadr.
Halbuki her eyi devletten beklemeden, devleti yk olmayacak
bir snrda tutmak, hem devlet hem de toplum iin adaln
temel ltlerindendir. Avrupa devlet anlayn bu erevede
dzenleyerek en verimli staty tutturabilmitir.
Bal bana bir konu olarak ilenmesi gereken devlet ve siyasal
partiler sorunu ok daha vahimdir. stisnasz tm partiler ya
bilinli ya da objektif olarak devlet odakl olmay esas
almaktadr. Toplum gibi partiler de birinci ncelii devlete
vermekle fonksiyonlarn batan yitirmektedir. Partiler toplum
taleplerini devletle dengeleme kurumlarnn bata gelenleri
olup, srekli toplumu esas alma, bilinlendirme ve rgtlemeyle
grevli olmalar gerekirken, hep devletten ya devrim
beklemekte, ya politik destek aramakta, daha ok da devleti
rant kaps olarak grmektedir. Bu yaklam demokrasiler iin
vazgeilmez kurumlar olarak partileri bandan itibaren
antidemokratik klmaktadr. Partileri adeta ikinci bir glge
devlet haline getirmektedir. Bir devlet yetmiyormu gibi, her
parti bir devlet modeli olmaktadr. Herkes kendini devlet
adaml yerine koymaktadr. Dolaysyla kendisini ve etrafn
devletle beslemeyi esas alarak aslnda devleti de
arlatrmakta ve zararn daha da artrmaktadr. Hibir lkede
Trkiye'de olduundan daha gl 'devlet partileri' gelenei

yoktur. Olsa da bu kadar yaygn ve iten deildir. Tm

deerlerin merkezine devleti koymak partilerin siyaset retme,
ekonomik politika gelitirme, demokrasiyi gelitirip
glendirme, topluma en az devlet kadar zmleyici bir ara
sunma yeteneklerini kreltir. Dolaysyla hem devlet hem
toplum iin ilevsiz hale gelirler. Halk da bu durumlarn farknda
olduu iin, her devleti kurtarmak isteyen partiyi seimlerde
sanda gmerek gereksizliklerini kantlar.
Partiler bunalm zmleyici deil bunalm gelitirme aralar
olmulardr. zellikle II. Dnya Sava sonrasnda demokrasinin
ada llerde gelimeyiinde, partilerin bu tr gdml
olmalar temel bir etken olmutur. Toplumda da demokrasi
kltrnn gelimeyiine, her eyi devletten beklemeye yol
amtr. Gnmzde partiler snrl dnemler
muhalefetteyken dnda hep devleti olmakla gnmz siyasi
ve ekonomik krizlerinin temel nedeni olmulardr. Cumhuriyetin
kurucu partisi CHP bugn siyasi daralma ve muhalefet
gelitirememenin temel nedenidir. Bu durum zellikle PKK'ye ve
daha nce de devrimci sol hareketlere kar tmyle devlet
politikalarnn gnll savunucular olmalarndan kaynakldr.
Sorunlar iin politika retmek yerine, devletin propaganda ve
ajitasyon kolu olmalarn tercih ederek, hem kendilerini hem de
devleti zmsz brakarak sorunlarn da gibi bymesine yol
amtr.
Trklerde devletin bu tarz oluum ve ileyi tarz kendini en ok
Krt olgusu ve sorununda gsterir. Krt olgusu ve sorunu
devleti anlamak asndan en gizli, ak gstergelerin banda
gelmektedir. Devlet farkn ortaya koyuundan sorunsallna
kadar Krtleri tam bir gvenlik sorunu olarak alglar. Yaklam
ya Krtleri yok saymakta, ya da en ufak bir zgrlk
taleplerinde balar ezilmesi gereken korkun bir tehdit olarak
alglamaktadr.
Devletin bu yaklamnn altnda milliyeti ideolojinin kmaz
yatmaktadr. Milliyetilik bir hastalk olarak bulamasayd, Krt
olgusuna bu ynl baklmazd. Tarihte de grld gibi, yakn
birliktelik eilimi daha gldr. Krtlerin devlet yaklam
Trkler kadar olmasa da, d tehditlere kar devleti ortak bir
ara olarak benimseme eilimindedir. Osmanl dnemi ve
cumhuriyetin kurulu yllarnda bu durumu grdk. Milliyetilie

dayal tek tarih, tek dil, ulus ve devlet anlay, isyanlarn da

etkisiyle Krtlerin payna zoraki asimilasyonun dmesine yol
am; sistemin ekonomik, sosyal ve siyasal gelimelerinin
dnda tutulmay getirmitir. Artk Krtler her bakmdan bir
tehlike kayna olarak grlecektir. En iyi Krt l Krt'tr.
Yzde yz Trklerin lehine zm bile bu tehdit anlayndan
kurtulamaz. Krtlerin en ufak kprdan, sosyal ve siyasal
istemleri 'blclk' olarak damgalanr. Bu yaklamda
bilimsellik, adalk, hatta ortaalk bile yoktur. Bu,
milliyetiliin en ufak bir farkll ya tehdit ya da yutma nedeni
saymasndan baka bir ey deildir. Dolaysyla tm askeri,
siyasi ve ekonomik, sosyal ve kltrel aralarla mcadele
edilmekten baka bir are dnlmez.
PKK nderlikli Krt zgrlk hareketi dneminde bu politika
hem devlet hem toplum tarafndan siyasetin sa ve soluyla
kutsal bir ama olarak benimsendi. Her ey ulusal birlik ve
btnlk adna denilerek, kar tarafn taleplerine ilikin en
demokratik klar bile blclk olarak damgaland. Buna bir
de 'terrist' politikas eklendi. 20. yzyln son eyreinde d
politikada her ey, devletin tm olanaklar PKK'yi terrist ilan
etmeye dayal olarak sarf edildi. Sonu, 1990'lardan itibaren
iine girilen kriz ve kaos oldu. Topyekun seferberlik ilan edildi.
Hukuk yerle bir oldu. Ekonomi bor batana sokuldu. Siyaset
yalnz gvenlik politikalarnn arac klnd. Korucular ve
tarikatlar da devreye sokularak Krtlerde airetilik, tarikatlk
yeniden glendirildi. Gney'de ilkel milliyeti Krt gruplar
desteklenerek Federe Krt devletine kadar gidildi. Krt naki
eyhleri devletin iine tand. Cumhuriyet kartlarnn eline
cumhuriyetin en temel kurumlar teslim edildi. Buna 'Pirus
zaferi' bile denilemez; kr milliyeti politikann iflas denilir.
ABD'nin yeni Byk Ortadou Projesi'yle tekrar baa dnld:
Ya Krt'le yrrsn, ya da durdurulursun! ada dnyann
yeni koullarnda baka trl yol alma da mmkn deildir.
Fazla gerekelendirmeden, bu noktada bir 'cumhuriyet reformu'
gelitirmeden ilerlemek bir yana, varolan yap bile korunamaz.
Son bir iki yllk deneyim bu gereklii gstermitir. Devlet
szde birok reform yapmaktadr. Ama reformlarn anasna
dokunmad iin hepsi kadk kalmaktan kurtulamamaktadr.
nk onlar tkatan temel sorun olduu yerde durmaktadr.
Aslnda byk alm yapmann eiindeki toplum da Krt

sorunu nedeniyle iine tkld darlktan kurtulamamakta,

srekli saa yaslanmaya zorlanmakta, tarihi bir dnmden
kendisini alkoymaktadr. Devlet odakl partiler yine bu sorun
nedeniyle srekli tasfiye olmakta ve demokratik aralar
olmaktan ok gerek demokratiklemenin nndeki engeller
konumuna dmektedir. Cumhuriyette ve toplumdaki
tkanmann artk bireyin, ocuklarn zihniyetine kadar yansd
bir noktaya dayanlmtr. Sa muhafazakarln cumhuriyet
devrimciliinin kaderi olmamas gerektii anlalamamaktadr.
Mustafa Kemal Atatrk'n kendi dneminde nedenleri olabilecek
bir politikay deimez tabu haline getirmenin ac ve kayplar
yaanmaktadr. Politikaszlk ve lidersizliin sonular tm
toplumun fkesini en ileri noktalara tamtr. Ak ki, eer
gerek bir demokratikleme isteniyorsa, devlette reform ve
toplumda dnm tarihi bir aama olarak anlam bulacaksa,
bunun cumhuriyetin asli elerinden olan Krtlerin
zgrlnden getii anlalmak durumundadr.
Tarih bir kez daha gemiin stratejik dnemlerine uygun olarak
Trk ve Krt zgr birlikteliine dayal bir ka ihtiya
gstermektedir. Ortadou'nun kaotik durumunun almasnda
en gereki model, Trk-Krt zgr birlikteliine dayal
olmaktan gemektedir. ABD nderliindeki kresel koalisyonun
getirebilecei zmlerin kendi bana yeni sorunlara kaynaklk
etmesi gl olaslktr. Araplarn durumu zmden ok
zmszlk retmeye daha yakndr. Mevcut siyasi ve
ekonomik statko elikileri derinletirmekten teye sonu
vermez. srail'le dmlenen politikalarn almas yakn srede
pek beklenmemektedir. ran'n kendisi dnya hakim sistemiyle
problemlidir. ran'la krizlerin daha da bymesi yksek
olaslktr.
Geriye Trkiye kalyor. Trkiye Krt takntsndan olumlu
temelde kurtulmadka, kendisi de krizlerle sk sk
karlamaktan kurtulamaz. Sonu ABD'nin Krtlere dayal
politikasnn derinlemesidir ki, bu da kendi bana yeni srailFilistinler yaratmaktan geri durmayacaktr. Btn tarih, yakn
tarih ve gncellik, blgenin demokratik dnmne en yakn
seeneinin, Krt sorununa demokratik zm retebilecek bir
Trk-Krt yeni iliki sistematiinin kurulmasn
gerektirmektedir. Bu zm seenei bilimsel sosyolojik bir
anlayla irdelendiinde, Trkiye'nin gereki bir ulusal btnlk

ve devlet birliine tehlike olmak urada kalsn, kalc bir katk

sunduu grlecektir. Bunun iin oven milliyetilikten
uzaklatrlm, farkllklara birer zenginlik olarak bakan Trkiye
anlayyla, devleti anlamsz ikinliklerden kurtaran, 'genel
gvenlik ve kamusal alanla' snrlandran bir 'cumhuriyet
reformu' ve toplumsal cinsiyet zgrl, ekolojik toplumu da
kapsayan demokratik toplum ve siyaset anlayna dayal
toplumsal dnm temel argmanlar olarak kabul
grmelidir. Bu temel alanda gerekletirilecek zihniyet
dnmyle birlikte, siyasal reform ve toplumsal dnmn
Ortadou'daki kaostan knn en doru, ahlaki zmn
vermesi gl olaslktr.
Sonu olarak Trkiye Cumhuriyeti ve toplumunun nndeki
Krt sorununa dayal reform ve dnm srecinde yol ve
eilim, taraflarn ilikileri ve elikileri arasndaki mcadeleyle
kalc olmaya alacaktr. Hangi yol ve eilimin baat ve kalc
olacan taraflar arasndaki akl, ahlak ve politik (eitim,
rgtlenme ve eylem) mcadeleyle belirlenecektir.

a) Birinci yol ve eilim, yakn dnemde uygulanan ve halen

gl etkisini srdren statkocu, ie kapank, ayrlk ve
iddet douran milliyeti paradigma ve pratiklerdir. Bu eilim
Trk tarafnda rk bir milliyetilikle ykl, ok kat devleti ve
toplumsal olarak sa sol ayrm yapmadan muhafazakar bir
tutuculukla kendini srdrmeye alr. Devlet ve ulus, hatta
toplum olarak srekli paranoyak bir alglamayla son Trklk
kalesinin de dmek zere olduunu, din ve imann elden
gittiini sanacak kadar izofrenik bir tutuma sahiptir. Gnn
yirmi drt saatinde 'Trk'e Trk propagandas yapmay' temel
grev beller. slamiyetin gereklerini de ihmal etmez; bu
zihniyetle durumu kurtaracan sanr. Sras geldiinde
Atatrkle de sarlmaktan geri kalmaz. Halbuki Atatrklk
denen olgu 20. yzyln en nemli deiim projelerinin banda
gelmektedir. Bu zne hi anlam vermeksizin, fetii bir
Atatrklk daha ok iine gelir. zellikle adalk, kadn,
bilim, cumhuriyetilik bata olmak zere birok ynyle elitii
halde, bu istismarclk en gl bir yntem olarak srdrlr.
zde deil lafta bir Atatrklk, hem resmi devlet
kurumlarnda hem toplumsa alanda yaygn bir tutumdur.

zellikle siyasal alanda rol oynayan her iki kanat partilerinde,

CHP ve DP geleneinde iyice tutuculaan bu eilim, Krt
zgrlk hareketindeki ykselile birlikte 1990'lardan sonra
kontrgerilla eyleminin siyasi uzantsna dnt. Birok hukuk
d saldry maskelemeye alt. Toplum adna siyaset yapmay
unutarak, szde devleti kurtarmay temel grev bellediler.
Sonu daha derin bir devlet ve toplum krizi oldu. Kendileri de
CHP, DYP ve MHP bata olmak zere, bu krizlerle birlikte
tarihen bitmi oldular. Bu durumu daha gereki deerlendiren
sermaye evreleri, AKP ile yeni bir sreci balattlar. Sonuta
ok gvendii ABD tarafndan da stratejik olarak terk edilip
kaderiyle ba baa brakld. ABD bu eilimi faist trman
halinde 1950'den sonra srekli destekledi: Hem AP hem MHP ve
birok antikomnist kurulu olarak. Fakat 1980'lerdeki yeni
kresel hamlede ar tutuculuklarn, devletiliini grerek,
nce ksmen, sonra tamamen desteini ekip, ANAP ve
2000'lerden sonra da AKP'yi destekleyerek tutum tazeledi.
Geriye cumhuriyetin en tutucu blou olarak devleti iktidar
kesimleri kaldlar. Bunlar devlet ve toplumda reform kart
olup, 'cumhuriyet muhafazakarlar' olarak da adlandrlabilir.
Son dnemde moda deyimle 'Kzl elma' ittifak ismi de
verilmektedir. Devrimci cumhuriyeti halk kart, oven ulusu,
devlet kapitalisti bir muhafazakar bloa dntrdler. Bylece
Atatrk dnemindeki otoriter cumhuriyetten iki bloklu bir iktidar
yaplanmasnn, oligarik cumhuriyetin sonuna gelindi.
Bu eilimin Krt politikasna yansmas inkarclk, kllendirme,
tmyle Krtleri sistem dnda tutma, ban kaldrdklarnda
srekli ezme biiminde olmutur. Krtlklerine ihanet etmi
geleneksel ibirliki bir kesimi halkn banda kontrol arac
olarak brakma da bu politikann nemli bir esidir. PKK'nin
gelitirmek istedii Krt zgrlk hareketine kar tm sa ve
soluyla bu sistem yekpare hareket etti. ve d politikada tek
ses olmay 'kutsal politika' olarak benimsediler. Hukuku,
ekonomiyi, siyaseti, sanat ve sporu askeri seferberlik ruhuyla
kullandlar. Toplum tmyle oven milliyeti, saldrgan bir bloa
dnt. Trk-Krt ilikilerinde grlmemi bir dnem, bir yol,
bir eilim yarattlar. Aslnda bunun adndan ok sz ettikleri
Atatrklkle de alakas yoktur. Mustafa Kemal Atatrk'n
Krt politikasn antiemperyalist konumu belirler.
Antiemperyalizm dnda zgr Krtle bir dmanl
olduunu kantlayacak belge yoktur. Belki Krtlerin

emperyalizmin elinde bir cumhuriyeti ykma, sultanl ve

halifelii geri getirme roln abartm olabilir. Ama politikasnn
znn bu olduunu kimse inkar edemez.
Muhafazakar, oven ulusu, cumhuriyeti geinenlerin tm
politikalar ise Atatrk'n bu yaklamna terstir. Bata ABD ve
AB lkeleri olmak zere, Trkiye'yi onlarn her tr bamlna
sokarak, Krtlerin zgrlk mcadelesine kar desteini alp
ezmek istediler. PKK kartl temelinde ekonomik, politik,
diplomatik ve askeri bamllk alabildiine geliti. En son ilkel
milliyeti ve feodal Krt unsurlarn ABD ve srail ile birlikte
oluturduklar Federe Krdistan devletinin oluumunda Trkiye
yneticilerine ebelik rol yaptrdlar. Devlet iinde de tarikat
bir kesime geni rgtlenme imkan tandlar. Tm bu
gelimelerin antikemalist olduu aktr.

b) kinci eilim ve yol, birincisinin iinden ayrarak ortaya

kmtr. Clz liberal burjuva yol da denilebilir. Asl almn
1980 sonras kapitalist kreselleme hamlesinde yapmtr.
Ban Turgut zal'n ektii ANAP deneyimi bu eilimin ilk
versiyonudur. e kapanmac, ar milliyeti devlet kapitalizmi
olarak zetlenebilecek, statkoculua kart olarak gelien bu
yeni yol ve eilim da alma, liberal ve farkllklara
msamahayla bakan zellikler tar. Uluslar st kresel
eilimle eklemlenmeyi hedef beller. DP ve AP'yi aar, ama
onlarn yeni ada versiyonu olarak hareket etmeyi esas alr.
Antioligarik deildir. Demokrasiye tmyle ak olmaktan
uzaktr. Fakat statkocu muhafazakar cumhuriyetilerden de
daha zmleyicidir. Sorunlara ada yaklamaya aktr. Esas
olarak Trk kapitalizminin sanayici kesiminin eilimi olmakla
birlikte, dier kesimlerini de ortak paydada birletirme
kabiliyetindedir. TSAD bu eilimin ciddi szclerinin banda
gelmektedir. AKP bu eilimin ikinci versiyonu olma yolundadr.
ABD, AB ve Japonya tarafndan desteklenmektedir. Fakat halen
kendi izgilerinde de olsa, devlet reformu toplumsal dnm
projelerinde ciddi bir balang yapmaktan uzaktr. Devletin
nemli odaklarndan ekinmekte, brokratik aygtlar
aamamaktadr. AKP'nin zal kadar etkili olmas bir ihtimal
olmakla beraber kesinlikten uzaktr. Turgut zal'n donanm,
cesareti R.T. Erdoan'da pek yansmamaktadr. R. T. Erdoan'n

brokrasiye teslim olma ihtimali az deildir. zellikle Krt

sorunundaki yaklamnda maskesinin dmesi gl bir
ihtimaldir. Uzun sre kaak gremesi mmkn deildir.
Bu eilimin Krt politikas snrl bir zmleyicilie aktr.
zellikle Turgut zal cumhuriyet tarihinde liberal bir yaklamla
baz admlar atmak istedi. Bu da sonunu getirdi. lmnden
sonra Trkiye'nin yaad kaos durumu bu elikiyle
balantldr. Uzun sre Birinci ve kinci Cumhuriyetilerin
atmas da denilen bu sre, Abdullah calan'n mral
sreciyle yeni bir aamaya girdi. Kriz daha da derinleti. Klasik
inkarc yaklam esas alan B. Ecevit nderlikli DSP-ANAP-MHP
hkmetinin politikalar tm toplumu ayaa kaldrd. Gelitirilen
atekes sreci deerlendirilemedi. Sreci kavramaktan uzak
olduklar anlald. Sanda gmlerek statkoculuun byk bir
darbe daha yemesine yol atlar.
Yerine geen AKP'nin Krt politikasna ilikin hibir ipucu
yoktur. ABD ile uyumlu olmak istese de, tek bana bu konuda
politika oluturacak ve yrtecek gte deildir. Tm umudunu
ABD'nin PKK-KOMA GEL zerine yrmesine balamtr. Bir de
ayn tarikat kardeliini (naki) paylatklar birok Krt
ibirlikinin hem Gney Krdistan'da Federe devletteki
arlklar hem de Kuzeydekilerin TC iinde arlkl bir yer
kapmalar ABD'nin emsiyesi altnda bir zme yatrlabilir.
Yar gizli, takyyeci bir mantkla baz gelimelerin salanmak
istendii giderek aa kmaktadr. Krt sorununun ar
hassasiyetinden tr hem Krt devrimci halk glerinden hem
de Trk devleti muhafazakar kurumlardan gizli bir ynelim iin
ekonomik, sosyal, dini grnmler altnda hareket etmeleri
beklenir. Son yerel seimlerde bu zmni ittifak (Talabani ve
Barzani AKP'yi desteklemeye ak ar yaptlar) kendini ksmen
aa vurdu. Bylesine kapal, maskeli bir ynelimle Krt
sorununun zmlenemeyecei, her an iddetli patlamalara yol
aabilecei gl bir olaslktr.
ABD ve AB tarafndan gl maddi, diplomatik destek salanan
bu eilimin en tehlikeli yan, Kuzey Irak'taki Federe Krdistan
modelinin ilkel Krt milliyetiliini krkleyerek Suriye, ran ve
Trkiye'ye de dayatlmas olaydr. Tpk PKK'nin terrist ilan
gibi KOMA GEL'i de terrist ilan edip Trkiye'yi szde
yattrmaya alyorlar. Bu ynl gvence veriyorlar. Aslnda

bu yaklam tehlikeyi iki kat bytmektedir. Bir yandan ilkel

milliyetilik byk bir glenmeyi yaayacak; dier yandan
PKK-KOMA GEL mevcut elikili konumdan fazlasyla
yararlanarak byk almlar salayacaktr. Sonu ok korkulan
ikinci bir Ortadou Filistin-srail tarz cephelemenin Trkiye,
ran, Irak ve Suriye'nin barnda gelimesi olacaktr. ki tarafta
da milliyeti eilimlerin glenme potansiyeli bu ynl
gelimeleri olas klmaktadr.

c) nc yol ve eilim toplum odakl, halklarn ortak

demokrasiler altnda zgrlk ve eitlik araylarna
dayanmaktadr. st kimlik olarak Trkiye ulusu kavram, oven
rk ulus anlayn krarak, tm kltrlerin ortak bir paydas
olabilir. Soy esasl ulus kavram yerine, lke esasl ulus kavram
dnyann birok lkesinde geerlidir. ABD, svire, ngiltere
bata olmak zere, uluslarn ezici ounluu ok dilli ve kltrl
olduklar halde, tek ulus devlet ats altnda
btnleebilmektedir. En ok kullanlan bir dilin resmi bir dil
olmas sorun tekil etmez. Ama dier dillerin her tr renim ve
kullanm, haklarna kstlama getirilmemesi de tm dnyada
ada ve yaygn bir uygulamadr.
Devlet reformunun temelinde devletin ideolojik olmaktan kp
teknik bir servis arac haline getirilmesi yatmaktadr. Tarihsel
kurtarc, fetihi anlay, toplumunun zgven ve yaratcl
nnde engeldir. Her eyi tanrdan bekler gibi devletten
beklemeye yol amaktadr. Bunun iin genel d gvenlik ve
toplumun her kesimine uygun grlen zorunlu kamu hizmetleri
dndaki tm alanlardan ekilmesi kkl bir reform iin esastr.
Trkiye'de devletin ikinlii gerekten toplumun ok gerisinde
muazzam tutucu bir rol oynamaktadr. Herkes devletten her i
iin zm beklemektedir. Ancak kkl bir devlet reformuyla bu
brokratik ve toplumsal tutuculuk alabilir. Devletin
vatandalar arasnda ayrm yapmayan, uluslararas
antlamalarla da gvence altna alnm kltrel varlklarn
zgrce ifade edip yaamalar, etnik bir kesime kendini
dayandrmamas, yine dini ve mezhebi ayrm gtmemesi reform
gerektiren hususlardr. Reformun anayasal bir gvenceye

kavumas da temel bir arttr. Yasalarda gerekli deiiklik ve

yeni yasalar ayn amaca hizmet etmelidir.
Toplumsal dnmn temelinde toplumsal cinsiyeti
yaklamlar eit ve zgr klmak yeter. Kadn bir mlk olarak
gren anlay ve uygulamalara kar etkin tedbirler gereklidir.
Kadn zgrl iin gerekli kltr evleri snma evleri deil
kapsaml bir proje olarak gelitirilmek durumundadr.
Trban gibi sahte tartmalar brakmak gerekir. Ayrca ekolojik
toplum arln her geen gn hissettiren bir konudur. zgr
toplum ancak ekolojik olmakla mmkndr. Bilimin son verileri
nda ekolojiye uyumlu toplum anayasal bir dzeye
tarlmaldr. zgr bir toplumda isizlik, yatrmszlk, gelir
uurumu gibi olgulara yer yoktur. Toplumun salkl
beslenmesini esas alan, doal gdaya dayal bir ekonomiye
ncelik vermek gerekir. Kar esas alan bir ekonomiden salkl
beslenme ve ada bir yaama el veren, metalamann giderek
azald, kullanm deerli bir ekonomiye gei esas alnmaldr.
Ana hatlarn byle belirleyeceimiz devlet reformu ve toplumsal
dnml bu yol ve eilimin Krt sorununun zmyle
yakndan balants vardr. Eilimin Krt sorununa yansmas,
bar ve demokratik zmn kabuldr. Bar iin ncelikle
karlkl bir atekes gereklidir. Demokratik zm iin olas iki
gelimeden bahsetmek gerekir: Birinci tarz zm, Trkiye
demokratiklemesiyle i ie gelimedir. Bunun iin ksaca
belirtmeye altmz devlet reformu gereklidir. Krtlerin kendi
demokratiklemeleri nne gizli ve ak engeller koymaktan
vazgeilmeli, yasalar engel olmaktan karlmaldr. Halen
Krte toplant bile yapmamak yasalarn engel gcn
gstermektedir. Fiili olarak daha ciddi engeller vardr. zellikle
Krt, Arap, Asuri, Ermeni, Rumeli ve Kafkas kkenli birok
geleneksel inkarc ibirlikiye dayal devlet kadrolamas anlay
artk braklmaldr. Bir nevi ada yenierilik olan bu tip
'dnme ve devirme' kadro anlay kraldan ok kralc bir
anlayla rk milliyetilikleri krklerken, alttan da aznlk
milliyetiliine prim vermektedir. Gerek bir yurtseverlii,
halklarn zgr ve demokratik birlikteliini bozmaktadr.
Osmanl'nn zlmesinde olduu gibi cumhuriyetin
yozlamasnda da bu kiiliklerin pay kmsenemez.
Demokratik bir zm bu kadrolarla yrmez. Tarikat kimlikli

kadrolarla da demokratikleme badamaz. Tarikatlk

demokrasiyi kullanr, ama erdemlerine katlmaz. Trk ve Krt
halklarnn ortak bir demokratik platformda bulumas baz
dzenlemeleri gerektirir. Aznlklar korunmaldr.
Demokratik zmn ikinci yolu, Krtlerin kendi demokrasilerini
bizzat kurmalardr. Birinci yol tkal kalrsa, doal olarak iine
girilecek yol demokratiklemelerinin kural ve kurumlarn
kendilerinin gelitirmesidir. Son milletvekili ve belediye
seimleri bir kez daha gsterdi ki, Krtler kendi adaylarn
semelerine ramen, antidemokratik yasalar ve devletin maddi
ve zoraki aralarla koyduu engeller, bu seimlerin sonularna
saygl olmamakta ve uygulama gc kazandrmamaktadr.
nmzdeki dnemde bu kstlamalar devam ettike, Krtlerin
z demokratik deneyimleri hz kazanacaktr. KOMA GEL'le
balayan sre giderek ete kemie brnecektir. Kendi yerel
ynetimlerini ve st koordinasyon arac olarak KOMA GEL'i
dzenli olarak oluturmak Krt demokratiklemesinin zn
tekil edecektir. Bu demokratik hareketin Krt Federe
Parlamentosu ile benzerlii yoktur. Federalizm feodal burjuva
devlet anlayn esas almaktadr. KOMA GEL devletilie ilkesel
anlamda kardr. Demokratikleme ile devletleme diyalektik
bir ztlk iindedir. KOMA GEL inisiyatifinde demokratik kuram
ve kurumlamalar federatif deil, demokratik Krdistan'
oluturacaktr. Demokratik Krdistan Trkiye, ran, Irak ve
Suriye'nin devlet ve lke btnlne kar deildir. Onlardan
sadece demokratik uzlamaya dayal bir btnle imkan
verilmesini istemektedir. Dolaysyla Demokratik Krdistan,
Demokratik Trkiye, Iran, Irak ve Suriye'dir. Milliyetilikler
temelindeki boazlamay ancak bu modelle engelleyebiliriz.
Yeni Filistin ve srail'ler yaratlmasnn nne geebiliriz. Bunun
dndaki her iki yol bastrma, inkar, buna kar isyan ve
savatr. Tarih bu konuda yeterince retici ders sunmaktadr.
Trkiye'de demokratikleme ve demokratik zmn sesleri
ykselmekle beraber, henz siyasi gndeme oturmamtr.
Halbuki tm Avrupa lkeleri, hatta birok Asya, Afrika ve
Amerika lkeleri demokratik modeli halk ve kltr sorunlarna
younca uygulamlardr. Dnyann gidiat hep bu ynldr. En
son rnek Kbrs zmdr. Yllarn kangren olmu sorunu iki
ortakl bir demokrasiyle zme gitmektedir. Krt sorununun
demokratik zm iin de hayli retici olabilir. Bask, rlanda,

skoya, svire, Belika modelleri de zme katkda

bulunabilir.
Trk ynetiminin Krtleri eski tarz ynetemeyeceklerini iyi
anlamas gerekir. kinci bir Irak istemiyorlarsa, demokratik
zm ve bar zerinde ciddiyetle durmalar gerekir. Bu
zmn Mustafa Kemal Atatrk'n zgrlk yaklamnn
gereki bir uygulamasna ters dmediini iyi bilmek gerekir.
Atatrk'n zgr Krt yurttalna ve kendi ortaklaa veya ayr
demokratik organlarna dman olduunu, kemalizmin Krt
dmanl demek olduunu iddia etmek, milliyeti tuzaklara
dmek anlamna gelir. Demokratik ve zgr Krdistan
Trkiye'nin devlet ve lke btnlnn kalc, kardee,
gerek bir teminatdr. Tarihte olduu gibi gncelde de stratejik
bir dayanaktr. nkar edilmi bir Krt ve Krdistan srekli sorun,
isyan ve d mdahale tehlikesi demektir. TC ve toplumun tm
maddi, manevi olanaklarn tketmesi ve krizlere srklenmesi
demektir. Ortadou, Avrupa ve dnyada itibar ve gcn
yitirmesi demektir. O halde Ortadou kaosunda Trk-Krt
ortaklaa demokratiklemesine dayal bir kn en az tarihteki
benzer stratejik klar kadar bir anlam vardr. Bunu
grmemek ve uygulamamak iin ya halk dman ya da vatan
haini olmak gerekir. Dnya, blge, Trkiye ve Krdistan'daki
tm gelimeler bar ve demokratik zmn dayatmaktadr.
2000'lerde hz kazanan yeni kapitalizm srecinin, AB ve ABD ile
ilikilerini en st dzeye kararak aama kaydetme istei
youndur. DP dnemine benzer bir gstermelik demokrasi
hamlesine snmay zorunlu grmektedir. Hem AB iin hem
orduya kar bu zrha ihtiyac vardr. Tutarl bir demokratik
izgiye ne birikim ne de z olarak donanm salamas
mmkndr. slami ideolojiyi "muhafazakar demokrat" olarak
sunmas takyyeci etkiden tm ile arnm olmaktan uzaktr.
teki ve dtaki sert mcadele srelerinin yol at krlmadan
g alarak devlet iinde byk bir arla sahip olmutur.
nmzdeki srete sosyal ve siyasal arln netletirip
gerek yerini bulmas sz konusudur.
Trkiye kapitalizminin bu son hamlesi karsnda tm Trkiye
halknn, zelde ise Krt halknn son derece duyarl dnp
hareket etmeye ihtiyac vardr. lk iki aamada srekli kaybeden
taraf olarak, bu nc aamada hi olmazsa yar yarya

kazanmas gereken bir sreci oluturmas hem mmkndr

hem de gibi byyen isizlik ve yoksulluk karsnda
bavurulacak tek kurtulu aresidir.
Trkiye halknn temel gndemi kendi z demokratik duruunu
rgtl ve eylemli bir harekete dntrmeyi baarmasdr.
Reel sosyalist (TKP vb) ve milliyeti sol akmlar her aamada
da devlet odakl hareketler olmaktan kurtulamadklar iin,
objektif olarak kapitalizm srecini glendirmekten teye bir rol
oynayamamlardr. Fakat gl zgrlk ve eiti bir mirasn
varolduu da bir gerektir. Sorun bu mirastan tutarl bir
demokratik, zgr ve eitlie dayal kitle tabanl hareket
oluturmaktr. Ayaa kalkm demokratik Krt hareketi bunda
en byk katky yapabilecek durumdadr. Esas gerekli olan,
tm Trkiye sol gruplarnn devlet odakl hareketler olmaktan
kp tutarl bir demokratizme kavumas, bu temelde birlik
kurabilmesidir.
En son be grup tarafndan (SHP, DEHAP, EMEP, SDP ve DP)
oluturulan 'Demokratik Gler Birlii' yn olarak doru
olmasna karn, ierik ve formasyon olarak eski mirasn
olumsuzluundan kurtulamadklar, devleti ideoloji ve
brokrasicilikten kkl kopuu salayamadklarndan baarl
olamamlardr. Gerekli olan, bu yn temelinde toplum odakl,
brokratizmden kkl kopmu, kitle temeline (yoksul ve isizler
bata olmak zere, zellikle kr ve varotakilere) dayal bir at
rgtlenmesi ile tabanda ok yaygn sivil toplum, insan haklar,
feminist ve ekolojik hareketlerle bir yrye k yapmaktr.
Krt demokratik hareketinin dinamizmiyle bu yry Anadolu
kapitalizmiyle tamamlanan oligarik iktidarlara kar
halklarmzn demokratik, zgr ve eitliki zlemlerine gerek
bir yant verebilir ve zaferlerini salayabilir.
D- PKK'de yeniden yaplanma grevleri ve KOMA GEL
dnemi
PKK adna gelitirdiimiz deerlendirmeler, eletiri, zeletiriler
ve yeniden yaplanma sorunlarna ilikin yaklamlar, grevler
konusunda bizleri aydnlatc ve uyarc klmaktadr. Demokratik
zme ilikin deerlendirmeler ise, KOMA GEL konusunu daha
iyi anlamamza imkan sunmaktadr.

1
PKK adna yeniden yaplanmaya giderken, eski yaplanmann
neden ilevsiz kaldn ok iyi bilmek ve gz nne getirmek
gerekir. Eski yaplanmann temel noktada temel eletirisini
yaptk. Birincisi, parti kavramnn, devlet kavramnn bir uzants
ve ulatran olarak esas alnmasyd. Devlet odakl parti
olmann demokratikleme, zgrlk ve eitliin z ve biimsel
gelimesiyle diyalektik bir eliki iinde olmasyd. PKK de
kendini bu anlaytan tam anlamyla kurtaramamt. kinci
zeletiri konusu iktidara bakt. ktidar olmaya gre
ekillenmi bir partinin toplumsal demokratiklemeyi hep
geriletecei, iletmeyecei hususuydu. Buna gre yetimi
kadrolar halka dayanmak yerine, ya bizzat otorite olmaya ya da
otoritelere dayanmaya arlk verirler. Onlara hep ekici gelen
iktidarn rantlarna dayal cazibeli yaamdr. Bu yaklamn
nemli devrimci akm kapitalizmin mezheplerine
dntrdn vurguladk. Reel sosyalizmin, sosyal demokrasi
ve ulusal kurtulu akmnn demokrasi yerine erkenden iktidar
esas almalar nce yozlamalarna, sonra da kapitalist sistemin
birer yedeine dnmelerine yol amt. nc zeletiri,
sava konusunda yaplmt. Savan doasn tanmadan, ne
eit olursa olsun, kutsal bir ara gibi yaklalmt. Halbuki
hayati zorunlu savunmalar dnda her sava bir cinayetti.
Tarihte tm smrc iktidarlarn temelinde savalar vard.
Toplumsal kural ve kurumlamalar savaa endeksliydi. Savata
baarmak tm haklarn temeli saylmaktayd. Bu anlayn da
sosyalist ve demokratik olamayaca akt. Sosyalist bir parti
demek ki ne devlet odakl, ne iktidar amal, ne de hepsinin
temelinde yatan tayin edici unsur olarak savaa endeksli
olabilirdi. Kendini yeniden tanmlamadan, yeniden bir
yaplanmaya gitmesinin tekrar nemli yanllk ve hatalara
drlebilecei nemle belirtilmiti.
O halde parti tanmlamamz bu zeletirilerin karln esas
almaldr. Devlet odakl olmayan, iktidar ve sava yeni
toplumsal dnmn merkezine koymayan bir tanmlama
gerekir. Son snfl toplum sistemi olan kapitalizmin temelinde
de iktidar ve sava olduuna gre, kapitalizmi amay
hedefleyen bir partinin, iktidar ve sava da toplumun
temelinden dlamas gerekir. Bu ancak toplumun komnal
varolu ve demokratik duruunu demokratik, zgr ve eiti bir

topluma dntrmeyle gerekleebilir. Bu unsurlar gz nne

getirildiinde, parti tanmmz demokratik, zgr ve eiti
topluma doru dnmeyi esas alan bir programla, bu
programdan kar olan tm toplumsal kesimleri ortak bir
stratejiye balayan, bata sivil toplum rgtlenmesi olmak
zere evreci, feminist, kltrel geni bir rgtlenmeye ve
eylem biimlerine dayanan, meru savunmay ihmal etmeyen
bir taktii esas alan toplumsal hareketin kurmay rgtdr.
Parti tanmmzn ieriine yn veren temel bak as olarak
teorimize vereceimiz ad da, bu balamda olmak kaydyla yine
eskiden olduu gibi 'bilimsel sosyalizm' olabilir. Veya sosyal
bilimin en kapsaml genellemesi olarak felsefe, toplumun
zgrlk bilinci olarak ahlak ve dntrme iradesi demek olan
politika lsnn ortak ifadesi olarak 'demokratik sosyalizm'
de denilebilir. Mhim olan ad deil ierik tanmlamasdr. Parti
teorisiz olamaz, zihniyetsiz beden dnlemeyecei gibi
teorisiz parti dnlemez. Teori bilimsel gelimenin en st
genellemesini kapsamak kadar, ahlak ve toplumu dntrme
iradesi olarak politikay bir sanat olarak kavramay iermek
durumundadr. Partinin zihniyeti sosyal bilimi, ahlak ve
politikay birlikte srekli kullanarak toplumsal dnm kendi
kendine yryen bir olgu haline getirinceye kadar, kapitalist
sistem altnda yaadka gereklidir.
Zihniyet partinin anlam gcdr. Parti zihniyetinin sosyal bilimi
ok iyi kavramas gerei aktr. Tm bilimsel gelimeyi
kapsayan, bilimlerin en son tamlayan olarak sosyal bilim,
dntrlmek istenen toplumun aydnlatc gcdr. Eskiden
mitolojik, dinsel ve felsefi ekollerle aydnlatlmaya allan
toplumsal olgu, uzun yrynde snrl da olsa sosyal bilimsel
bir izaha kavumaya yaklamtr. Toplumu bilimsel kavramak
byk bir g verir. Bu anlamda sosyolojiyi snrl da olsa
kavramak, toplumsal dnmn en gl yandr. Fakat bu
yetmez. u hususu iyi bilmek gerekir ki, insanlk tarihindeki
tm mitolojik, dinsel, felsefi ve bilimsel almalar son tahlilde
toplumsal kaynakldr ve toplumun gereini, sorunlar ve
zmlerini aydnlatmak ve gereklerini yerine getirmek iin ina
edilmilerdir. Toplumdan ayr bir varlklar yoktur. Toplumu
anlamadan ne bireyi, ne eya ve doay hakkyla kavramak
mmkndr. Toplumun bana gelen insansal felaketlerin
temelinde sava ve iktidarlar, devlet cehalet ve zorbalk

yatmaktadr. Ancak toplumu kavradka bu cehalet ve zorbalk

kurumlarn aabiliriz. Devlet, iktidar ve sava analitik zekann
sapk rnleri olduu halde, almalar da ancak analitik ve
duygusal zekann el ele vermesiyle mmkn olacaktr. Devlet,
iktidar ve sava dolaysyla bar meselesiyle uraanlar,
toplum kavramn mutlaka yetkin ve yeterli klmaya ncelik
vermelidir.
Ahlak da parti zihniyetinin ayrlmaz bir paras olmak
durumundadr. Ahlak aslnda toplumsal zgrln
geleneksellemi biimidir. Son tahlilde bilintir. Ahlak
kalmam toplumun zgrl de bitmi demektir. Ahlaksz
toplum bitmi toplumdur. O halde toplumu dntrme
abalarnda ahlak esas almak, ahlaksz olmamak vazgeilmez
bir ilkedir. Ahlaka yer vermeyen sosyal akmlarn kalc olmalar
beklenemez. Toplumu dntrme kararll olanlarn zgrlk
ahlakyla balarn asla yitirmemeleri gerekir.
Zihniyetin politik irade ile ilikisi eylemsellikle ilgilidir.
Kavramak, ahlakilik ancak eylemsellikle btnletiinde deer
tar, zm gcne kavuur. Politikasz ahlakilik ve bilimsellik
aldatmacalarla doludur. Kesinlikle egemen tahakkmc glerin
adna teslim olma, kendini satmadr. ktidar bilmenin, resmi
ahlakn bir paras haline gelmedir. Bilim adam ve birok
bilgesel tutumun etkisiz, hatta amalarna ters, toplumun
aleyhinde rol oynamalar bu balanty ihmal etmelerinden ileri
gelmektedir. amzda daha da yaygnlaan sadece ahlakla,
bilimle veya politikayla ilgilenmek, tm felaketlerin kapsn ak
tutan tehlikeli bir yaklamdr. Belki de en ok gerekli olan,
gnmzde bu kopukluu giderecek bir tutumu etkin klmaktr
ki, bunun da en ak ifadesi yetkin bir parti zihniyetine
ulamaktr.
Bu anlamda yaptmz parti zihniyeti tanmlamas byk nem
tamaktadr. Zihniyetin bu tarzn esas alp uygulanr
klmadka, reel sosyalizm, sosyal demokrat ve ulusal
kurtuluularn iine dt kmazlardan, sistemin yedek
gc haline gelmekten kurtulamayz. Dolaysyla yeniden
yaplanmaya giderken, parti tanmnn zihniyet esine birincil
nemi veriyoruz. Parti bu ynyle zihniyet yapsyla ne kadar
glyse, programn yetkin strateji ve taktiklerle o denli gl,
doruya yakn yrtebilir. Aksi halde en kazanlm admlar

tekrar kaybetmekten kurtulamaz. Hatta baarlm

devrimlerden sonra kurulmu yaplanmalarn yklmalarn
nleyemez. Sovyet sosyalizmi bu ynleriyle de reticidir.
Mesele sadece teori ve pratik birliktelii deildir. Nasl, hangi
ierikte bir teori, bir parti zihniyetine dayanarak parti
yrtyoruz sorusu nemlidir. erii net ve amaca gre
tanmlanmam bir teori ve parti zihniyeti, sonuta yol aaca
pratikteki hatal, yanl gelimelerin etkenine dnm olur.
Bu nedenle teori pratik birliktelii salam denmelidir.
Teorik salamlk kendini programa yansttnda anlaml olabilir.
Bir parti iin program toplumsal dnmn temel kriterlerini
ifade eder. Program oluturamayan, oluturup da
zmseyemeyen bir toplulua parti demek zordur. Parti kelime
anlam olarak da dar blm, para anlamna gelir. Uzun bir
tarihi serveni vardr. Toplumdaki ilk tecrbeli yol gsterici
gruba parti demek mmkndr. Hiyerarinin ilk hakim grubu da
partidir. Devlet oluumuna geildiinde, ynetici klik ayn
zamanda ideolojik ve pratik rgtleyici grup olarak tahakkmc
partiyi oluturur. Alttaki toplumu hem zihnen, hem retime
koturup kendilerine balayarak partisiz brakrlar. Klan, kabile
boylarnn kendi totemik inanlar aslnda kendi partileri
anlamna da gelir. Topluluk gelenekleri ilkel anlamda partidir.
Hz. brahim'in kabilesi tarihte bilinebildii kadaryla hem Babil,
Asur Nemrutlarna, hem de Msrl Firavunlara kar yoksul
kabilelerin ilk ciddi zgrlk halk partisini temsil eder. Bu
parti hem isyanc hem de halkdr. syanc halk partisi de
denilebilir. Hz. sa ise ilk defa Yahudi kabilesini blerek yoksul
kesimin parti hareketini balatr veya daha nceki yoksullarn
partisini (Esseniler) ileri bir aamaya sratr. Hristiyanlk
yz yl boyunca Roma mparatorluu'na kar yoksullarn partisi
olarak savat. Hz. Muhammet Mekkeli erafa kar yoksullardan
kk bir grupla isyana balamt. slamiyet iinde hariciler,
karmatiler, aleviler ayn yoksul kabile kesimlerini, proleter
unsurlar temsil eden parti hareketleri olarak deerlendirilebilir.
Ortaan mezhepleri birer partidir. Snfsal ve zihniyet
durumlarna bal olarak toplumsal bir kesimi temsil ederler.
Kapitalist sistemin parti dzeni bilinmektedir. Tarih boyunca
tm bu geleneksel hareketlerin inanlar, rgtleri birer
program ve rgt deerindedir. Program, zerinde net
anlalan, bal kalnan, uygulama deeri olan toplumsal

akidelerdir. Yani ilke haline getirilmi dnce ve inan

deerleridir. lkelerine en ok bal olmay bilenler, bunu tm
yaamlarnda yaatmay baaranlardr. lkesiz, programsz
olmak, hedefsiz, her esen rzgara kaplmak, kendi kiisel zaaf
ve hrslarna kaplmak anlamna da gelir. O halde kendini byk
abalarla edinilmi bir teorik, ahlaki ve politik zihniyete
dayandran, daha somut toplumsal dnm ilkeleri olarak
programa balayanlar, partilemede en nemli bir adm atm
saylrlar. Bu iki adm atamayanlarn partilemesi sakattr veya
sempatizanlktan teye gitmez. Partileme ok ciddi bir itir.
Belki de onlarca yl i younlamay, nefesini terbiye etmeyi ve
erdem, yetenek kazanmay gerektirir. rnein dinler ve
mezhepler tarihinde krk yl bir maarada kendini terbiye eden
aziz ve azizelere rastlamaktayz. Her byk dinde,
Budaclkta bu ynl tarihi rneklere bolca rastlanmaktadr.
Parti zihniyeti ve programna bu tarihsel bak asyla
yaklalmaldr.
PKK tarihinde de byk zihniyet ve ilkesel ballk abideleri
vardr. Haki, Mazlum, Kemal, Mehmet Hayri, Ferhat, Mahsum,
Taylan zgr, Berzan ztrk, Zilan, Beritan, Bermal ve adlarn
yazamayacamz kadar uzun listeler halinde byk partili
olmay baarm yoldalk rnekleri vardr. Bunlarn hepsi
okunmas gereken bir kitap kadar anlam ifade ederler. Buna
karlk hain, dnek, yoz, gevek, sefil, ufuksuz, gnbirliki
birok eye de rastlamak mmkndr. Yine hamalvari alp
byk zihniyet ve programsal deerden yoksun olanlar da ok
sayda bulunmaktadr.
Programlar deimez veya yenilenmez ilke ve grler deildir.
Deiim srekli olduundan, nemli dnemsel srelerde
program deiikliine gitmek daha doru bir yaklamdr.
Deimemesi gereken, toplumun temel ihtiyalarna srekli ve
youn bir ilgiyle zm bulabilme abalar olarak yeniden
partileme gcn canl tutabilmektir. Son nefesine kadar bu
inan ve abalarla yaamay bilmek ve baarmaktr.
PKK'de program deiikliine giderken bu ereveyi hatrlayp
gz nnde bulundurmak nemlidir. Bazlarnn sand gibi
yeniden yaplanmak ne tasfiyecilik ne de kendini basit bir
dernek seviyesine indirgemek anlamna gelir.

PKK'de yeniden yaplanmaya hkmedecek zihniyet dnyamzn

temel glerinden teorik grlerimiz (theoria= tanrsal gr,
bak anlamna gelir. Dnyaya bak as, paradigmas olarak
da tanmlanabilir) konusunda savunmalarmzn birok
blmnde amlamaya altk. Evren, doa, fizik, kimya,
biyoloji, insan ve toplumu konusunda vardmz sistematik
grler olarak teorimizin zelliklerine sk sk deindik.
Kozmostan kuantuma, evrenin ilk oluumundan insan
dncesine kadar teorik yaklamlarmz en azndan
tanmlanma dzeyinde aydnlatlmtr. Tekrarlamak yerine,
gerektiinde ilgili konulara yanstmaya devam edeceiz. Yani
hep teorik hareket ediyoruz. Teorik olmayanlar parti hareketine
kolay kolay nderlik edemez. Teorik glenmeyi ne kadar
salarsak, pratik zmleyicilik de o oranda geliir. Yaplanma
baarlr.
Program zerinde durmaya ihtiya vardr. Devam edelim.
amzda parti programlar allageldii zere drt ana
blmden oluur: Siyasal, sosyal, ekonomik ve bireysel haklar
dzlemi olarak. Siyasal dzlemde devlet ve rejim sorunlar
irdelenerek, yerine konulmak istenen siyasal dzenlemeler
ilkeler dzeyinde belirlenir. imdiye kadar ki
zmlemelerimizden anlald zere, yeni partilememizin
Trkiye ve Krdistan somutuna ilikin siyasi yaklamlar
zmlenmeye allmtr. Devlet ve siyasete ilikin sosyolojik
bir yaklam gelitirilmitir. Devletin oligarik ve antidemokratik
zelliklerine dikkat ekilmitir. Demokrasi sylem dzeyinde
olmasna karlk, ze ilikin adm atlmamtr. Krt sorununda
bu husus kantlanmaktadr. Siyasal alan demokratiklemi
olmaktan uzaktr. zellikle tm partiler siyasal alanda devletin
propaganda ve ajitasyon kolu olarak almaktadr. Toplumun
demokratikleme zlemi gl olmasna karn, devleti
gelenein ar etkisi yznden kendini sivil toplum, insan
haklar, evre ve kadn zgrlne doru
demokratikletirememektedir. Ordunun yenilenme abalarna
karn, geleneksel etkisi siyasal sistem zerinde halen belirleyici
olacak kadar gldr.
O halde programmzn siyasi alandaki isteminin banda
devletin gerek demokrasiye laftan te duyarl olmasn
salayacak bir reform dzenlemesi arttr. Eski PKK
Program'nda devlet tmyle dlanm saylmaktayd. Yani

varlnn tmyle kaldrlmas. Yerine dnlen ise, pek

belirgin olmamakla birlikte bir Krt devletine benzer
oluumlard. Bu grn uygulanmasnn zor olmasndan tr
deil, ilkesel olarak devleti olmamz dnya grmzle
uyumad iin, "Trk devleti kalksn, yerine Krt devleti
gelsin" gibi kaba bir yaklam doru bulmuyoruz. kinci husus,
'devlet hi olmasn' gr de gereki olmayp daha ok
nihilizme, eski anarizme ar yapmaktadr. Ayrca devletin
Trk', Krt' olmaz. Tarihsel bir ar gelenek olarak dar bir
aznln karlarna hep ncelik verir. Kamusal alana hizmeti ise
olduka dar ve gstermeliktir. Fakat kamusal alan ve genel
gvenlik gnmzde de ihmal edilemeyecek konular
olduundan, Trkiye'deki ve tm Krdistan'daki yerleik devlet
anlaymz yeniden yorumluyoruz. Devletin hemen ortadan
kalkmasnn bilimsel olarak da gereki olmamas, olduu gibi
srsn anlamna da gelmemektedir. Klasik anlamda devletin
varl ve zellikle mevcut despotik iktidar uygulamalar ne
kadar devletle zdeletirilmek istense de kabul edilemez.
Doru olan, genel gvenlik ihtiyacna ve kamusal alan
hizmetine cevap veren, snrlandrlm, kltlm, eski
anlamyla devlet saylmayan, genel kamu otoritesi olarak
tanmlayabileceimiz siyasi bir kurum zerinde uzlamak
gerekir.
Bu kuruma cumhuriyet demek tanmlamaya uygun olarak
mmkndr. Halkn ynetimi anlamna gelmektedir ki,
demokrasi ile zde bir tanmlamadr. Fakat genel kamu
otoritesi seimi deil atamay esas ald iin, demokrasiyle
zdelemesi doru bir gr olmayp, demokrasiye duyarl,
onu kabul eden devlet olarak tanmlanmas daha dorudur.
Byle tanmlanan bir Trkiye Cumhuriyeti Krtler asndan
zgr yurttal ve (anayasa dahil) yasallamay ifade eder
veya etmelidir. Krtlerin yasallatrlmas demek, kanunen
kimliklerinin ya genel ya da zel olarak kabul edilmesi demektir.
Krtlerin halk ve kltr olarak cumhuriyeti tanmalar,
cumhuriyetin onlar bir kltrel varlk ve siyasal hak sahibi
olarak tanmasna baldr. Tanmalar karlkl ve yasal
gvencelere dayal olmak durumundadr.
Trkiye Cumhuriyeti asndan, genelde tm Trkiye iin, zelde
arlkl konumlarndan tr Krtler iin bir reform ve
Rnesans yaklama ihtiya vardr. Her ne kadar baz yasal ve

anayasal dzenlemeler yaplyorsa da, bunlara reform demek

zordur. zellikle Krt sorununa iten olmayan yaklam ve
inkarclk srdke anayasal uzlam zordur. PKK yeniden
yaplanrken, kendisini esas olarak Krdistan'la sorumlu tutma
durumunda olduundan, bu drt devletli alanda demokrasiyle
devlet iktidarnn uzlamasn en nemli bir konu olarak grr.
Devletler buna Federe Krt devleti de dahildir Krdistan'da
varln srdrmek istiyorlarsa, bunun kriterleri halka kar
olmayan genel gvenlik ve temel kamusal alan hizmetidir. Krt
halknn temsilcileri devlet yetkilileri ile bu kriterleri belirlemek
ve uzlamakla grevlidir. Tek tarafl snrsz bir devlet
uygulamas, doal olarak halkn rzasna dayal deilse kabul
grmez. Zorla dayatlrsa halkn direnme hakk doar.
Dolaysyla genel kamu otoritesi olarak devletle demokratik
iradesini ortaya koymu halkn grevlileri arasnda bir uzlama
gerekir.
Programn bu en nemli maddesini "Krdistan'da halkn kendi
z demokratik ynetimi + genel kamu otoritesi olarak devlet"
olarak zetleyebiliriz. Stats byle belirlenmi bir Krdistan
hem demokratik, hem zgr ve eitlie yakn bir konum
kazanm demektir. Tmyle devletsiz demokrasi demek,
kendini mevcut tarihsel dnemde kandrmak ve maceraperest
klmak demektir. Snrlar belirlenmi ve klerek zerinde
uzlalm bir devlet varlna ihtiya vardr. Zaten klasik
anlamda bu otoriteye devlet denilemeyeceini, daha ada ve
demokrasiye zde ve biimde bal bir genel toplumsal kurum
denilmesi gerektiini srarla vurguluyoruz. te yandan
Krdistan'da demokrasi, halkn hem yerel hem genel anlamda
dzenli aralklarla kendi ekonomik, sosyal, siyasal ihtiyalar
bata olmak zere, ortak toplumsal ihtiyalarna yant arayp
bulmakla grevli delegelerini semek ve denetlemek anlamna
gelir. Demokrasi devleti ilgilendirmez. Halkn z ileridir. Devlet
ancak onun demokratik iradesine sayg gsterebilir. Gerekli bir
hizmeti sz konusu olursa, onu yerine getirir. Ksacas
nmzdeki dnemde Krdistan'da iyice tanmlanm ve
zerinde uzlalm, "Demokrasi + genel kamu otoritesi olarak
Trkiye, ran, Irak ve Suriye devleti" forml temel bir program
maddesi olarak ngrlebilir. Bir program maddesi derken, tek
maddelik demiyoruz. Gerekirse be maddeye ayrtrlabilir.

Krdistan'n demokratikletirilmesi yasal bir sorunun tesinde

kapsaml bir toplumsal projedir. Halkn kimliini ve kaderini
belirlemesini inkar eden kesimlere kar ve onlarn dndaki
toplumsal kesimlerin kendi ekonomik, sosyal, siyasal iradelerini
oluturma, kurumlatrma, ynetme ve denetlemelerini ierir.
Srekli ileyen bir sretir. Seimler sadece bu iradenin
belirlenmesi iin bavurulan aralardan biridir. Esas olarak
halkn ilevsel rgtlenmesini, eylemini gerektirir. Yerel ky ve
kent komnlerine, kent meclislerine, belediyelerine ve genel
halk kongresine kadar uzanan demokratik bir sretir. Dinamik
bir siyasal yaam ifade eder. Koullara gre komu halklarla
ortaklaa bir demokrasi olarak rgtlenebilecei gibi, buna
imkan verilmezse kendi z demokratik sistemi olarak da
oluturulabilir.
Siyasetin demokratikletirilmesi de siyaset alanna ilikin nemli
bir grevdir. Demokratik siyaset demokratik partileri gerektirir.
Devlet odakl olmayan, toplumsal talepleri esas alan partiler ve
yan kurulular olmadka, siyasal yaamn
demokratikletirilmesi beklenemez. Trkiye'de parti
yaplanmalar devletin propaganda kolu ve devlete
konduklarnda rant datmay amalayan aralar olmaktan
teye anlam ifade etmezler. Toplumsal sorunlara odakl
partilere gei, buna uygun bir yasal stat siyasal reformun
nemli bir parasdr. Krdistan adna parti kurulmas halen
yasakl bir konudur. Devlet partisi dndakilere fazla ans
tannmaz. Ak ki bu statnn deimesi gerekir. Krdistan
adna parti ve koalisyonlar demokratiklemenin z ile ilgilidir.
Yeter ki ayrlk ve iddet aracna bavurmasnlar.
Krdistan'da demokratik siyaset ve toplum kavray ve
dnm abalar byk nem tamaktadr. zellikle politik
olgunun despotik karakteri demokratik kriterlerin kavranmas
ve uygulanmasn hayati klmaktadr. Sadece sa merkez
politikalarnn deil, sol politikalarn ounluu da devlet odakl,
despotik ve rant karakterindedir. Bu temel zellikler Ortadou
haklarnn neden siyasetten nefret ettiini de iyice
aklamaktadr. Politikaya yklenen rol aldatma ve bastrma
olduktan sonra, toplumun politika dnda kalmas, daha
dorusu tahakkmc politikann nesnesi haline gelmesi
kanlmaz olmaktadr. Politikann bu yabanclamasn aacak
en iyi yntem, demokratik toplum amal ve eksenli demokratik

siyaset yapma sanatdr. Demokratik politikay teorik ve pratik

olarak esas almadan, tm toplumsal gruplarn iinde
yrtlecek abalar aldatc olmaktan kurtulamaz. Burada iyi
niyet fazla anlam tamaz. Platonik halk ballyla demokratik
politika sanat arasndaki ba ve fark iyice grmek gerekir.
Savunmam esas olarak Krdistan'da demokratik siyasetin
nn amaya birincil ncelik tanmaktadr. Bireyde ve
kurumlarda ok etkili olan boyun eme ve edirme kltrn
ancak demokratik evrensel kriterleri uygulayarak aabiliriz. Son
dnemde PKK miras zerinde de muazzam antidemokratik
uygulamalara tank olunmutur. DEHAP'n son seimlerde
istenen baarya ulamamasnn temelinde ynetim, kadro ve
alma tarzlar sorunlarnda demokratik teori ve pratiin zm
tarz olarak gelitirilip uygulanmamas yatmaktadr. Dier
Krdistan paralarnda zaten despotik politika daha ok
egemendir. nmzdeki dnemde zgr bir Krdistan iin
ncelikle gerekli olan, her parann somut tarihsel, toplumsal
zelliklerine uyarlanm demokratik toplum ve siyaset merkezli
siyasi oluumlarn gerekletirilmesidir. Mevcut parti, dernek ve
sivil toplum kurulularnn bu temelde dntrlmesidir.
Demokratik siyaset dnemini tm gcmzle inanarak, bilerek
ve uygulayarak amaktan daha deerli bir alma olamaz.
Dolaysyla her Krdistan parasnda ve Krt topluluklarnn
youn bulunduu komu metropol kentlerinde, aznlk krsal
alanlarda ve bata Avrupa olmak zere yurtdnda demokratik
bir ileyii rgt ve alma tarznda, eylemlilikte
gerekletirmek temel grevdir. Halkmz birlikte yaad
Krdistan ii aznlklar ve gnll dostlar da iine alma
esnekliini gstererek, kendi taban rgtlenmelerini ve
eylemliliini her eyin nnde tutmaldr. Kendi demokrasisini
bizzat rgtleyip uygulamaldr. Mevcut demokratik yasalara
bal hareket etmek kadar, demokratik yasalarn olmad
koullarda kendi demokratik kurallarna, tzk ve
ynetmeliklerine gre yaam ve mcadelesini dzenlemelidir.
Ylda bir alan kongreleriyle tm demokratik kurum (Komnden
KONGRA GEL'e kadar) ynetimlerini baar ve zm oranlarna
gre yeniden semelidir. Uygun yntemlerle kendi seim ve
aday sistemini hazrlamaldr. Bir ynetici iki dnemden fazla
seilmemeli ve ancak yeni projeler temelinde iki dnemden
sonra yeniden aday olabilmelidir.

Bata Avrupa'daki halkmz olmak zere, tm para ve

metropollerde kendi z demokrasisini uygun bulduu
yntemlerle ileterek tm kurumlarna (yerel komnden
KONGRA GEL'e kadar) en baarl bulduu adaylar semeli,
dzenli rapor istemeli ve bu temelde denetlemelidir. Devletler
kendi demokrasisine saygl davranrsa uzlamal, aksi halde
uygun yntemlerle demokratik direniini sonuna kadar
srdrmelidir. Halkmz iin en uygun zgrlk ve eitlik yolu
olan z demokrasisini sonuna kadar kavramak ve zafere kadar
uygulamak esastr.
Siyasal alanda zgr medyann da varlna ihtiya duyulur.
zgr medya olmadan, devletin demokratik duyarll ve
siyasal alann demokratiklemesi salanamaz. Bireysel haklar
olarak deil, kamusal haklar olarak Krdistan'da bir medyatik
dzenlemeye ihtiya vardr. Dil ayrcal olmamaldr.
Feodal kurumlarn demokrasi nnde engel tekil ettikleri
bilinmektedir. Ortaa kalnts aalk, eyhlik, airetilik ve
tarikatlk uygun yntemlerle demokratik dnme
zorlanmaldr. Asalak ve zihni uyuturan, zgr ahlakn nnde
engel tekil eden bu kurumlar, klasik devlet kurumlar kadar
demokratiklemeyi engellerler. Tm bu hususlar uygun
maddeler halinde siyasal alanda program ilkeleri olarak
dnlebilir. Siyasal alana ilikin teorik yaklam ve uygun
madde dzenlemesini bu erevede gelitirmek, hakim sistem
gereiyle halkn gereklii asndan gerekidir ve uygulanma,
pratikleme ansna sahiptir.
Sosyal alana ilikin programatik dzenlemenin zn aile,
kadn, salk, eitim, ahlak, din ve sanatsal etkinliklerinin
nndeki sorunlar ve zm grevleri oluturur. Siyasal ve
ekonomik alanla ayrlmaz bir btnlk oluturan sosyal alan
blmlenmesi, kolaylk salamas asndan ayr bir blm
olarak dzenlenebilir. Esas belirleyici alan olarak dnlmesi
gerekmekle birlikte, siyasi alandaki tahakkm ve ekonomik
istismar nedeniyle sosyal alan byk bir skmay
yaamaktadr. Neredeyse hastalkl bir gvdeye dnmtr.
Sosyal alan giderek glendirmek ve savunmak programn
temel ilevlerinden saylmaldr. Arlk ekonomi ve siyasetten
sosyal alana tarlmaldr.

Devlet sistemlerinde toplumun kontrol edilmesinde ska

denenen ekonomik olanaklar toplumun elinden ekip, tekrar
toplumun balanmas karlnda topluma azar azar sunulmas
ynteminin terk edilmesi, toplumsal dzeyin zgrlemesinde
temel bir noktadr. Toplumun ekonomi ile terbiye edilmesinden
vazgeilmelidir. Krt toplumunda youn denenen bu yntem
halkmz tam bir DLENC durumuna drmtr. Toplumsal
alanda ncelikle bu tuzan kaldrlmas gerekir. Toplumun
ekonomik kaynaklar zerinde devletin deil, toplumun hakk
kabul edilmelidir.
Aile kurumunda kadn, erkek ve ocuklar sistemin en ok
tkanan unsurlardr. Sistem adeta aileyi bir crufa, tm dzen
elikilerinin boduu bir kuruma dntrmtr. Evlilik, kar
koca ve ocuklar eskinin feodal ilikilerini henz aamamken,
kapitalizmin insafsz ilikileri ile kuatlm olarak tam bir
hapishane hayat yaamaktadr. Krdistan'da aile kutsal
saylmasna ramen, zellikle zgrleme dzeyinden
yoksunluk, ekonomik olanakszlk, eitimsizlik ve salk
sorunlar sonucu tam bir cendereye sktrlmtr. Kadn ve
ocuklarn durumu tam bir felakettir. Namus cinayetleri denen
olgu aslnda genel yaamn iine dt durumun simgesel
ifadesidir. Toplumun bitirilen namusu kadnn banda
patlatlmaktadr. flas etmi erkeklik bunun hncn kadndan
karmaktadr. Mevcut koullarda ancak toplumun genel
demokratiklemesi ile aile bunalm zm yoluna girebilir.
Anadilde eitim ve yayn kimlik bozulmasn ksmen giderebilir.
zel ekonomik destek, yoksul aileleri geici olarak kurtarabilir.
Krdistan'da devlet ile ibirliki snrl bir kesim dnda bir
TEK insanlk vardr ki, kimse onlar ne yazya, ne sze
dkebilmektedir. tekilerin kimlik, zgrlk ve eitlik sorunlar
zlmeden, en kirli bir savatan arndrldn sylemek
mmkn deildir. Krt toplumunda, ailesinde, kadn, erkek ve
ocuklarnda yaanan tek tarafl trajik bir savatr. Program bu
konuya zgn yaklamay ve yaratc zmleri salamay hedef
almaldr.
Eitim hem resmi, hem anadilde zgr klnmaldr. Devlet
yardm etmese de, halkn z imkanlaryla dil ve kltrne ilikin
eitim kurumlarn oluturmay engellememelidir. Salk
kamusal bir grev olarak devlet tarafndan ve sivil toplumca

karlanabilmelidir. Toplumun zgr sanat hareketleri ile

beslenmesine zgrlk tannmaldr. Ahlakl bir toplum
olunmadan hibir i baarlamaz. zgr bir ahlak edinmek
toplumun bilinlenmesine baldr. Dolaysyla toplumun yaygn
bilinlenmesine engel konulmamaldr. zgr toplum, ahlakl
toplumdur. Bu zdelik toplum iindeki tm almalarda
yansma bulmaldr. Dinin toplum hayatndaki yeri tartlarak
ayak ba unsurlarndan temizlenmeli, buna karlk toplumun
en eski geleneini, vicdann oluturduundan gerekli reformdan
geirilerek ada bilim ve felsefe ile uyumlulatrlmaldr. Din,
felsefe, bilim ve hatta mitolojinin ortak bir diline varmak,
gnmz birey bunalmndan kn temel etkenlerinin banda
gelmektedir. Din daha ok yeni zgrlk ahlaknda rol alrken,
bilim toplum balantsn kendi asndan yeniden yorumlayarak
topluma sunmay grev saymaldr. Peygamberlerin de znde
bu rol yerine getirdiini iyice anlamalyz. Din hibir dnemdeki
kadar gnmzde olduu gibi yoz ve ilevsiz kalmamtr.
levselliini tekrar kazanmak dinsel reformun temel amac
olmaldr.
Programn toplumsal alana ilikin en temel tespiti, ona
kaybettirilen arln yeniden kazandrmak olmaldr. Devlet ve
ekonomiyi elinde tutan dar bir aznlk, binlerce yln byk ac
ve abalarn yaayarak gnmze gelen toplum zerindeki
kemirici, soyucu yaklamlarn terk edip, ona gerekli sayg ve
itibar yeniden iade etmeyi temel sosyal politika olarak kabul
etmelidir. Toplumu hem devlet aznlna, hem birey
apulculuuna, hrszlna ve saldrlarna kar korumak
programn sosyal alana ilikin en temel grevi olarak
anlalmaldr. Kadnn zgrlk dzeyi toplumun zgrlk
dzeyini, toplumun zgrlk dzeyi ise genel demokratik dzeyi
ve ona duyarl sosyal devleti belirler.
Kadn zgrln ayr bir program maddesi olarak dzenlemek
konunun merkeziliinden tr gereklidir. Kadn sorununa
ilikin yaptmz zmlemeler, toplumsal dnmn temel
nirengi noktasn oluturduunu ortaya koymaktadr. Reel
sosyalizmin kaybettii noktalardan biri iktidar ve sava sorunu
ise, ikincisi kadn sorunudur. Kadn ve iktidar birbiriyle olduka
elikili iki olgudur. Kadn ilk ezilen snf, cins ve ulustur.
zgrl ve eitlii tarihsel ve toplumsal gelime iinde

deerlendirilip teorisi kurulmadka, salam bir pratik gelimesi

de olamaz.
Krt toplumundaki kadnda neolitik dnemden kalma izler halen
etkisini srdrmektedir. Bununla birlikte tm uygarlk
srelerinin kahrn ekmitir. Direngen bir yapya sahiptir.
an ihanetine urad da aktr. Bu zellikler feminizmin
evrensel abalaryla birletirildiinde, ayr bir kadn partisi
toplumsal zgrlk, eitlik ve demokratikleme mcadelesinde
byk bir rol oynayabilir. PAJK bu role uygun olarak
kurulmutur. Her ne kadar hakim erkeklik anlayndan kolay
kurtulamamaktaysa da, zgrlkte srar vazgeilmez bir neme
sahiptir. Kadn dnyasnn zgrletirilmesi, bizzat kadnn
duygusal zekasyla analitik zekay birlikte ileterek salamas en
iyisi olacaktr. Kadn asndan mitoloji, felsefe, din ve bilim
yeniden gzden geirilip, zgn ve zgr kadn zekasyla
yorumlanp pratikletirilmelidir. Teori ve pratie kadn zekasyla
yaklamak, doaya yakn, barl, zgrlk ve eitliki bir
dnyaya ve gzellikle ykl bir yaama daha anlamlca
gtrebilir.
Krdistan'da PAJK'ta srar ve gelime tanra erdemlerine,
melek saflna, Afrodit gzelliine tayabilir. Bylesi bir kadn
sentezinin zemeyecei bir erkek kltr, ekemeyecei bir
yaam gc, yrtemeyecei bir eylem olamaz. Tarihte,
mitolojide tanra kutsallna denk bir kadn erdemini uygarlk
tarihi boyunca srekli derinletirilen bir klecilik kltr olarak,
karlamaya ve despot erkeklie kar gelitirilmedike,
yaamda soyluluk, zgrlk ve eitlik salanamaz. Bu deerler
salanmadan, yaam yitik bir deer olmaktan kurtulamaz.
Program kadn sorununu bu erevede maddeler halinde
dzenlemelidir.
Programn ekonomik alana ilikin yaklamnn temelinde
metalama ve kara dayal ekonomiden, kullanm deerine ve
paylamaya dayal ekonomiye gei olmaldr. Karn
ahlandrd ekonomi sadece toplumu deil, doay da tahrip
etmitir. Yaanmaz bir evreye doru yol alnmaktadr. Burjuva
ekonomi politii durdurulamazsa, varaca yer gerek bir
cehennemdir. Burjuvazinin azami kar peindeki, zellikle sadece
parayla oynayarak kar salayan finans kesimlerinin ne kmas

kresellemeyi en kt tarafyla insanla yaatmaktadr.

Tarihin hibir dneminde hibir toplumsal snf bu denli kar,
deer kazanmamtr. Toplumun yozlamasnn en bata gelen
nedeni ekonominin vard finans dzeyidir. Finansn srkledii
sanayi ve ticaret ise, srekli metalama ve onun en ok kar
getiren lzumsuz biimlerini piyasaya sunduundan, toplumun
alamad, tketmedii szde bir bollukla birlikte korkun
boyutlara varm bir yoksulluk ve alk snr altnda bir teki
insan olumasna gtrmtr. nsanlk bu ekonomi politik ile
daha fazla yaayamaz. Sosyalizmin asl rol burada karmza
kar. O da yava yava meta toplumundan kullanm deeri iin
retim yapan topluma, kar esas alan retimden paylam esas
alan retime geile tanmlanabilir. Sosyalizmin ekonomi politii
budur. Program ekonomik ilkesini bu ekonomik politikaya
dayandrmaldr. Bu ekonomi politikas uygulandnda isizlik,
bolluk iinde yoksulluk, ar retimin yannda alk, kar ile
birlikte evre tahribi bir kader olmaktan kar.
Ekolojik toplum, znde sosyalist bir toplumdur. Uygarlk ile
birlikte doadan, evreden kopan, yabanclaan tahakkmc
toplumdan ancak sosyalist topluma geildiinde ekolojik denge
ve toplumu anlam kazanr. Kapitalist sistem altnda evrenin
kurtuluu bir yanltmacadr. Ekolojik dengeyi grlmemi lde
bozan sistemin kendisidir. Sistemin etkisizlemesi ve sosyalist
toplum sisteminin gelimesi lsnde evre sorunu kkl
zmne kavuur. Bu demek deildir ki imdiden evre iin bir
ey yaplmaz. Tersine, evre mcadelesini daha aktif klmak iin
genel toplumsal dnm mcadelesi ile i ie yrtlmesinin
gereini vurgular.
Program zellikle isizlikle pahall, yoksullukla al, evre
tahribi ile ar metalamay, ar retimle kullanm deerinden
yoksunluu hakim kapitalist sistemden bilerek bunun kader
olmadn, sosyalist ekonomiye ynelile sorun olmaktan
karlabileceini gl vurgulayarak, maddeler halinde
dzenlemelidir.
Programda zenle tanmlanmas gereken bir konu mallarn meta
ve kullanm deeri hakkndaki tercih sorunudur. Mallarn
metalamas kar rejimine gtrrken, bata ar alma isizlik
olmak zere yoksulluk zenginlik, bolluk ktlk, lks kirlilik, ezen
ezilen, smren smrlen, hakim mahkum, ezen ezilen cins ve

benzeri ayrmlar da beraberinde gelitirir. Tersine, mallarn

kullanm deeri olarak gelitirilmesi bu ikilemlere yol amaz.
Sosyalist toplum karakterinde gelimeler yaanr. rnein her
tarafa mee aac ekelim. Mee aacnn meta deeri fazla
yoktur. Fakat yksek bir kullanm deeri vardr. Palamutlar
deerlidir. Kerestesi salamdr, glgesi ok gzeldir. evre
sorununa mkemmel bir aredir. Tm orak Ortadou'yu
ormana kavuturabilir, mkemmel ekolojiktir. En nemlisi,
herkese i bulabilme imkan verebilir. Hibir ii olmayan
eitimsiz insan mee ekip bakabilir. Meeciliin gelitirilmesiyle
dnya kurtulur.
Programn enternasyonalizm ile ilikisi blge ve dnya boyutlu
olarak belirtilebilir. Krdistan somutu etle trnak gibi Ortadou
tarihi, corafyas ve halklaryla i ielii yaar. Milliyetiliin
dlanmas bu gerekle daha da anlam kazanr. Filistin-srail
iliki ve elikilerinde milliyetiliin esas alnmas btn
felaketlerin, zmszlklerin temelidir. Din milliyetilii
zerine ulus milliyetiliinin eklenmesi felaketi bsbtn
bytmtr. Halbuki demokratik zm olanaklar esas
alnsayd, herhalde daha az ac ekilir, bugnlerden daha uygun
bir dzen kurulabilirdi. Ar milliyeti devleti yaklamn zm
deil, dehet politikalar olduu aka kendini kantlamtr.
Krdistan'da ayn milliyeti devleti akmlar stn karsa, bir
deil drt srail-Filistin ortaya kar. Bundan karmamz
gereken birok sonu vardr. Ayrca gnmzde yaanan
eenistan, Karaba, Kosova, Kbrs, yakn dnemde ErmeniOsmanl, Krt-Cumhuriyet, Arap-Osmanl, Krt-Irak
balamndaki sorunlarn yol at sonular da bilinmektedir.
Yeni facialara yol amamann en uygun yolu, Krt sorununu
imha, inkar ve kllendirme, dilenciletirme konumuna
drmeden, tutarl, itenlikli bir bar ve demokratikleme
reformu ile zme cesaret etmedir. Bunun genel forml de
Trkiye somutunda zmlediimiz, genel gvenlik ve kamusal
alan ortakl olarak 'devlet + Krdistan'da demokrasi'
formlnn Ortadou apnda genelletirilmesidir. Kendini
somutta 'Ortadou'da demokratikleme + devletin demokrasiye
duyarll = Krdistan'a zgrlk'tr. zgr Krdistan daha ok
demokratik Krdistan'dr. Dnya genelinde Porto Allegre
toplantlarn yerel demokrasilerin ulus st platformuna, dnya
halklarnn devlet odakl olmayan Kresel Demokrasi
Kongresi'ne dntrmektir. Sonu olarak demokratik Krdistan

> Demokratik Ortadou Federasyonu > Kresel Demokrasi

Kongresi nmzdeki dnemin surnational slogan olabilir.
Bireysel haklar, insan haklar olarak programda yer
bulabilmelidir. Bireyin dnme, sz, irade zgrl her koul
altnda korunmaldr. Hibir lke, devlet ve toplum kar adna
bireyi zgr dnme, sz syleme ve iradesini ortaya koyma
hakkndan yoksun brakamaz. Toplumsallkla bireysellik
arasndaki optimal noktay yakalamak temel bir ama olmaldr.
Birey zrlnden gemeyen bir toplumsal zgrlk,
toplumsal zgrle dayanmayan bireysel zgrlk en sonunda
kaybetmeye mahkumdur. Temel insan haklar toplum olma
hakkna saldrmadan, onunla ancak varolabileceini bilerek,
ar bireyci, toplum d, sorumsuz eilimlere kaplmadan deer
kazanabilir.
Eskinin uluslararas dayanmasn deil, ulus st bir yaklam
esas almaldr. International deil, suprenational (ulus st,
ulus tesi) olmaldr. nsanlar din, ulus, snf kimliini am bir
dayanmay yakalayabilmelidir. Hem emein hem hmanizmin
dayanmas bu temelde daha anlaml olabilir.
Programda demokrasiyle sosyalizm arasndaki ilikinin net
vurgulanmas gerekir. Sosyalizm genel olarak eitlik szc ile
tanmlanr; yolu ise mlkiyetin kolektiflemesinden geer diye
bir anlayla zdeletirilir. Ama demokrasi ve zgrlk ile ba
kurulamad. Kurulsun da nasl, hangi sistemle olmas nemli
deildir sylemine kadar vard. Sonuta devlet kapitalizmi
olarak yozlat. Hem teorik, hem deneysel gelimeler,
demokrasiyi tam uygulamadan, zgrlkler yaanmadan
sosyalizme varlamayacan gstermitir. Devlet eliyle
sosyalizm kurulamaz. Ta Smerlerden beri devletin youn
kolektifletirmeleri olmutur. En geni sosyalizasyon
hareketlerini devletler yapmtr. Bu durumda devlete en byk
sosyalist kurum demek gerekir. Sovyet deneyimi ayn tarihsel
eilimin devamdr. Dolaysyla devlet eliyle kamulatrma,
eitlik hareketlerine genelletirilmi patronaj sistem demek
daha uygundur. Bir efendi, bir aa, bir kapitalist yerine hepsinin
ortak kimlii olarak zde ayn rol oynar. Eer demokrasi en az
devlet ise ve demokratik gelimeyle eitlik yakalanyorsa,
gerek sosyalizme varlyor denilebilir. Bunun zgrlksz
olamayacan da koul olarak belirlemek gerekir. Eitlik

tahakkmszlk olarak zgrlkle birletiinde ancak sosyalizm

olarak kavramlaabilir. Zorakilie dayanan eitlik sosyalizm
olamaz. O halde en geni demokratik uygulamayla yaanan
zgrlkler altnda salanan eitliki toplum sosyalisttir.
Sonu olarak, programn taslak dncesi ve dayand teorik
sistem ana hatlaryla verilmitir. Devleti ve milliyeti etkilerden
arnm, demokratik, zgr ve eitlie doru bir toplumsal
dnm esas alan program anlay ngrlmektedir. Liberal
bir program olmamakla birlikte, bireysel inisiyatife gereki bir
rol tanmaktadr. ktidar yerine demokratik otoriteyi, toplumsal
denetim yerine zgrl, liberal, metaya ve kara dayal piyasa
yerine kullanm deeri ve paylamcl, bireyle toplumun
optimal bulumasn temel izgi haline getiren bir program sz
konusudur. Ak ki, bu dnceler taslak neriler olup, zerinde
tartlmak, deitirilmek, eklemek iin sunulmutur.

2
PKK'nin yeniden yaplanmasnda program z olutururken,
biimini de rgtlenme belirler. Teori nasl program belirliyorsa,
program da rgtlenmeyi belirler. rgtlenme bnyenin kemik
yaps gibidir. Kemiksiz bnye nasl bir et ynna dnrse,
rgtsz parti de iradesini iletemeyen kof bir yn olmaktan
kurtulamaz. Nasl ki ancak iki hidrojen ve bir oksijen atomu bir
su molekl oluturuyorsa, uygun kadro rgtlenmesi de
toplumun zerinde ykselecei, ekillenecei temel ve iskeleyi
oluturur. O halde rgtlenme meselesini iki ana blm halinde
ele almak daha uygun der: Kadro rgtlenmesi ve kitle
rgtlenmesi olarak.

a- Tarih boyunca partilere benzeyen her oluumun inanl ve

iradeli bir kadrosu olmutur. Kadrosu olmayan birok oluumun
tarihin derinliklerinde unutulmas kanlmazdr. Davalar partiler
ve gl kadrolaryla temsil edildiklerinde ciddiye alnrlar.
Kadro ska vurguladmz gibi parti zihniyetini ve program
esaslarn en iyi zmseyen ve tam bir coku seli halinde
pratie aktarmaya alan militanlar ifade eder. Dnmn
kurmay ekibidir. Teori ile pratik ban kurabilen, kitlesel

rgtlenmeyle etkinlii buluturup ynetebilen zellikleri

tamak durumundadr. Ayrca toplumsal ahlak ve politikann
yaratcln sanatkar dzeyinde ahsnda birletiren kimliktir.
Bu tanmlamaya dayanarak, PKK tarihine, yeniden
rgtlenmesine baktmzda, birok olumlu ve olumsuz eyi i
ie grmekteyiz. Eer PKK bugn hala yayorsa, bu en bata
gerekleen soylu ve birer insanlk abidesi olan kadrolarna
bal olduu gibi, tam baarya gidememesinde de ar sorun
yaayan kadrolar yznden olmutur. Hem baar, hem
baarszlk kadrodan kaynaklanmaktadr. Kadrolarn ahsnda
muazzam bir toplumsal eliki yuma aa karlmtr. Aa
karldklar oranda yklan olduu gibi, glenen de olmutur.
Bir kadro trajedisi, kahramanl ve ihaneti hep i ie
yaanmtr. Tm eitici ve pratikletirici abalarmza karn,
izgiyi srkleyebilecek kadrolara bir trl ulalamamtr.
PKK'leme srelerindeki tkanmalar bu kadro yetersizliinin
rndr. nmzdeki yaplanmann yine en temel sorunu
yeterince gl kadrolar olabilme sorunudur.
Bu sorunun zm programn baaryla hayata gemesine yol
aabilir. Aksi halde yeni tkanmalar doacaktr. Kadro olmak bir
ak, bir tutku iidir. Kendini amalarna snrsz inan, kararllk
ve aydnlkla yatrma demektir. Bu nitelikleri olmayan, bir
heves, kariyer tutkusu ile n tutmak isteyen kiilikler hep
olumsuz sonulara yol aarlar. Kadrolama bir heves olmann
tesinde teorik bir ngr, programa derinliine ballk ve parti
binasn kurmakta bir tutku insann gerektirir. Yeni dnemde
kadro rgtlenmesine giderken bu niteliklerin esas alnmas
tabiidir. Her ciddi sosyal, siyasal, ekonomik rgtlenme benzer
kadro anlayna, liderlik sanatna sahip olmak ister. Baarsnda
bunun payn arar.
PKK'nin yeniden yaplanma kararllna ularken, nmzdeki
ar sorunlar esas aldmz daha nceki ksmlarda vurguladk.
En deerli yoldalar ehit verip geri kalanlar fedakarane
alrken, frsat, kariyerist, eteci birok unsur deerleri iin
iin kemirdiler. Toplumsal gereklik adeta parti iinde yeniden
yaam bulmutur. Tarihin en kritik ann yaadmz halde,
kendi bireysel hrslarn, iktidar heveslerini dayatmaktan
utanmayan eler eksik olmad. Yine ynla i dururken,
sradan bir ii retkenliinin bile ok dnda tembel yaayp
geinenler az olmamtr. Tepeden konmac anlaylarla

mevkiler tutulmaya alld. Parti miras zerinde bir iktidar

sorunu yaratlmaya alld. ocuka, ama tehlikeli
yaklamlard bunlar.
Parti adna baz dzenlemeleri yaparken, kendi esenliimizi
byk tehlike iinde brakp kadrolar korumaya altmz
yeterince sorumlulukla anlamadlar. Halbuki yaayacamz
trajedilerin bilincinde yoldalk yaplmaya alld. Youn
eletirilerle sorumlulua davet edildiler. Binlerce ehit yoldan
ansna, byk sorunlar altnda yaayan halkn beklentilerine
layk olmalarna srekli vurgu yaplmasna, aksi halde tarihin
kendilerini affetmeyeceini vurgulamamza ramen, yaratclkla
baar tarzn bir trl yakalamadlar. En olumsuzu da parti
miras zerinde mral sreci ile birlikte girilen iktidarclk oyunu
oldu.
Bir yandan kendini yakan yoldalar, kan alayan halkmz, dier
yandan zyle ve biimiyle geleneklerimize layk olmayan
iktidar grupuluklar byk bir elikiydi. Bunu yeniden
partileme zemininde zmek en doru tutum olacakt. Bu
temelde kadro sorununa yaklarken, phesiz iktidar dengeleri,
hesaplar yaplmaz. Kendilerini gruplatranlara ricayla gelin
partileelim denilmeyeceine gre, en dorusu kendi teorik,
programatik anlaymz ortaya koyup en yce inan ve ayrt
edici bilinle varm diyenlerle mirasmza sahip kmak,
zmz yeniden biimlendirmekti.
Mirasmz iinde nicel ve nitel olarak defalarca partiyi
besleyecek kadro adaylarna sahip olduumuz bilinmektedir.
Bunlardan gnllce bir araya gelmeyi, tam bir dnce ve
irade zgrl iinde partilemeye gidebilmeyi grev belledik.
On iki kiilik yeniden yaplanma iin Hazrlk Komitesi
oluturmaya, bir adm ileri atmaya altk. Sorun hzl
atamalarla zmlenecek cinsten deildir. Gemite yaplanlar
tekrarlamak hi deildir. Gemii telafi edecek, gelecei
kazanacak, yaanlan ann gerekli kld yetkinlii gsterecek,
hibir yetersizlii bahane gstermeyen dirayetli kadroyla
almak esas olmaldr. Bu nitelikli kadro adaylaryla yeterince
deneyimi baaryla atlattktan sonra, asil yeler olarak kalc
alabilecekleri anlalrdr. Taraf ve grup durumuna dm
olanlara gelince, kkl bir deerlendirme, eletiri, zeletiri ve
pratik aba iinde haklarnda bir sonuca gidilebilecektir. Eski

hesaplarla bir araya, partilemeye gelinemeyecei

anlalmaldr. Burada iyi niyet deil, kriterler belirleyicidir.
Fakat bu tr gruplarla tm balar koparlmyor. KONGRA GEL
ats altnda almaya devam edilecektir. Demokratik bir
partinin her eyden nce demokrasiyi kendi iinde yaatmas
bylece kantlanabilecektir.
Kadro rgtlenmesi iin fazla saynn yararl ve gerekli olacan
sanmyorum. 300-500 aras bir kadro niceliinin programn
yrtmeye ve kitlelerini seferber etmeye, her alanda temsil
gc olmaya yeterli olaca kansndaym.
Kadronun mekanik emalara gre rgtlenme yerine, ilevsel
bir rgtlenmeyi tercih etmesi tabiidir. Srf alan ve grev
doldurmak iin deil, bekleyen grevleri baarmak iin atama
yaplabilir. l, bekleyen ve baaryla stesinden gelinebilecek
grev ve kadrolardr. Gerektiinde bir, gerektiinde dzine ile
temsiller, komiteler tesis edilebilir. Ama kolektivizm gerekli bir
zellik olduundan, ifte temsil her zaman tercihe ayandr.
Klasik merkez komite, politbro ve kol rgtlenmeleri yerine,
bahsedilen ilevsellik daha uygundur. ekil sorunlarna taklmak
yerine, ze uygun zmler tercih edilmelidir. zm
yeteneklerini kendilerinde grp neriyi bizzat yapmalar uygun
olabilecei gibi, atamayla da grevlendirmeler olabilir. Ama
zorlama uygun olmaz.
nmzdeki aylar zorunlu ihtiya duyulan alanlara yeterince
grevlendirme yaplabilir. Alt ay gemeyen sreler iinde yze
(100) yakn kadro rgtlenmesi rahatlkla mmkndr.
Gerektiinde daha az ve ounu grevlendirmek de olasdr.
Kolektivizm ve bireysel inisiyatif i ie kullanlmaldr. alma
tarzndaki hz, gzden geirmek ve sonucu gitmek iin gerekli
azmi sergileme bilinen hususlardr. Teori, program hakimiyeti
kadar alma tarz ve temposu gereklidir. Tm kitle, savunma
birlikleri, legal ve illegal alanlarda alma, bilinen 'terrist'
yafta nedeniyle zgn, yaratc almay gerektirir. slup,
yaam tarz etrafa coku ve ekim gc yaymaldr. tici,
kartan slup, en az provokasyon kadar tehlikelidir.
zetle kadro politikas ve asgari rgtlenmesiyle ilerin, pratiin
zerine gitme doru olan tavrdr. Gnlllk kadar tam bir
disiplin rnei halinde almak esastr. Kahramanlklar miras

iinde ve ayaa kalkm, zgrl tutkuyla bekleyen bir halkla

yrnmektedir. Byk bir tecrbe ve iyice zmlenmi bir
pratik sonrasnda yeni grevlerin zerine gitmek heyecan verici
olduu kadar, baarszla tahamml olmayan bir tutumu,
alma retkenliini de art klar. Grevlerdeki baar verilmi
szler kadar, kiiliin gerek zn de ortaya koyan en salam
lttr.
Partinin ekirdek rgtlenmesiyle balantl bir sorun, tzk
konusuna ilikindir. Genel ema bilinmektedir. Dzenli
aralklarla kongre, kongrelerde seilmi bir bakan ve merkez
veya parti meclisi, merkezin kendi iinden setii dar bir
yrtme kurulu, genel sekreterlik ve yardmclar, merkezi
kurullar, aaya doru blgesel, yerel, komnsel komiteler ve
alt birimler, kitlevi kol rgtlenmeleri, seksiyon rgtlenmesi
(paralara ve lkelere ilikin olabilir) gibi blmleri ihtiva
edebilir. Bu model hakknda lehte veya aleyhte deerlendirme
yapabilecek durumda deilim. Fakat eskiden hep devletleme
tarznn bir yolu olarak kullanldn, otoriterliini daha ok
gelitirdiini, demokratik yan pek iletmediini yaanan
tecrbelerden bilmekteyiz. lla bu model bu sonular dourur
diyemeyiz. Belirleyici olann teori ve program olduunu,
tzn kendi bana bir ara olarak deil, programn
uygulanmasnda bir ileyi arac olduunu bilir ve yle
davranrsa, demokratiklemeye de rahatlkla gtrebilir. Bu da
kadrolarn zyle ilgili bir husustur. Teori, program, kadro,
tzk ve ileyi bir btndr.
Krdistan somutunda her para iin bir seksiyon rgtlenmesi
gerekebilir. Her parann partisi ne tam bamsz, ne tam
merkeze baml olmaldr. Yar bamllk olarak seksiyon tarz
uygun debilir. Merkezi kurululardan basn yayn kurulu, bilim
ve sanat akademik kurulu, hukuk ve disiplin kurulu vb rnek
gsterilebilir. Kitle kol rgtlenmeleri olarak zgr kadn
birlikleri, demokratik genlik birlii, sendikalar, kooperatifler,
gmenler, iftiler, esnaf, iadamlar vb gibileri dnlebilir.
Kurullarn ileyiinde daha dar ynetmelikler, kolektivizmle
bireysel inisiyatif salkl bir ileyi iin gerekli hususlardr.

 ileyi kurallar olarak tzk konusunda baka modeller

zerinde de durulabilir. Burada sadece dikkati ekmek iin neri
kabilinde baz dnceleri ifade etmek istedik.
Kadro politikasnda biraz daha zgnce yaklam gerektiren
PAJK konusunda birka hususa deinmeyi nemli bulmaktaym.
PAJK'n bir ekirdek kadrosunun olmas gerektiine inanyorum.
Kadn sorunu sanldndan daha fazla tm demokratikleme,
zgrlk ve eitlik, hatta ekolojik sorunlarn zmnde kilit bir
role sahiptir. Kadnn tmn birden zgrletiremeyeceimize
gre, bunun ncelikle dar bir kadro zerinde gerekletirilmesi
gerektii aktr. Kendini zgrletirmeyen bir PAJK ekirdei,
belki de dnyann en sorunlu kadn ve erkeklerini nasl
zgrletirebilir? Benim bu konuya ilikin diyalog ve birok
zm abam bilinmektedir. O ynl daha derinletiimi ve
kanlarm pekitirdiimi belirtmeliyim.
Uygarlk tarihi boyunca ilk kle snf, cins ve ulus olarak bir
kadn gereklii ile kar karyayz. zel ve geneleve kapatlma
bu kleliin uygulama biimleridir. Bask biyolojik kaynakl
deil, sosyal kaynakldr. Karlk kocalk uygarlktaki biimleriyle
kadn aleyhinde ve genelde tm toplum aleyhinde iletilen bir
kurumdur. Siyasal imparatorun eve yanstlm figr kocadr.
Koca kadn karsnda hep kk despotu oynar. Bunun bireysel
niyetle alakas yoktur. Uygarlksal bir veri olarak anlalmaldr.
Kadn zgrln tarm devrimiyle byk aama kaydeden
evcil ana (tanra ana) kltrnden balatmak daha doru
olabilir. Tanra-Melek-Afrodit lemesini mitolojik bir tasavvur
olarak bu nedenle setim. Basit kar kz imajn ykmadan,
kadnn bykln, saygnln ve gzelliini yakalayamayz.
Uygarlk ltleri erkek tanrsal kaynakl olup, kadn tm kutsal
tanrsal, melek ve gzellik ltlerinden drmtr.
Ne kadar eski ve yerleik de olsa, ok sk bir namus anlay
olarak hepinizin arasnda (kadn erkek ayrm yapmadan)
geerlilii de olsa, devrimci estetik yaam anlaym, bu tip
karlama ve kocalk kltryle badamaz.
Analk anlaym da aklamaya almtm. Bana gre kadn
halen doaya erkekten daha fazla duyarldr. Erkek bir nevi
kadn uzantsdr. Sanld gibi merkez deildir. Bilimsel veriler

bu ynldr. Kadna dayatlan muazzam bask ve smr

gerei onu inanlmaz llerde gerek grnmn gizlemeye,
farkl klmaya gtrmtr. Kadna yaktrlan moda erkek
sylemi bu sreci din, felsefe, hatta bilim ve sanat adna
inanlmaz anlatm, aklama ve sluplara gtrmtr. Bu
ylesine zalim ve soysuzca bir yaklamdr ki, kadn en
inanmad hususlara bile tapnmaya zorlamtr. Gerek bir
zgrlk ve g dengecisi olarak benim uygarlk oyununa
katlmam, onay vermem beklenmemelidir. Erkek tanrlar
dnyasndan holanmadm gibi iyzn de iyi kavramm.
Bu dnyann tanrsallna katlmayacam da bilinmelidir.
Devlet olarak din, politika, sanat, bilim olarak kendini yanstan
bu tanrsallklar, sadece benim amdan zmlendiklerinde ilgi
tarlar. Kadn tanrsalln ilgin ve ekici bulmakla birlikte,
yiitlik ve gerekletirilmesi zor bir olgu olduunun da
farkndaym. Ama daha barl, gzel, duyarl, bylelikle
yaanmaya deer bir mrn kadn zgrlne, onu mmkn
klan gcne dayanmadan yaayacana inanmyorum. Tersine
kadn kleliine dayal bir erkeksilik ta ocuk yalarmda olduu
gibi hala bana iren geliyor. Bu irenlii onaylamam
beklenmemelidir.
Gerisini ak dediimiz olgu belirleyebilir. Kadn kadro
politikamza ak dayattm herhalde yava yava anlalyor.
Bu yaklam cinsiyet boyutunun tesinde ciddi bir kltrel,
siyasi, zgrlk ve eitlik kavramyla i ie gelitirilmeye
allmtr. Kadnn klelik kltrnden kurtulmasyla, erkein
egemenlik arlkl kltrnden kurtulmay ieren, siyasal
alanda demokratik denge altnda zgr ve eit durula salanan
bir ak tanmn gerekli klmaktadr. Yzeysel, cinsel tutkulu
egemen erkeklikle kadns klelik arasnda gelien fahi ilikiyi
reddeden bir yaklamdr. Genelde snfl uygarl, zelde
kapitalist sistem altnda yaanlmas ok g kadn erkek
arasnda olmas gereken tanrsall anlamay gerektirmektedir.
Tanrsallktan kastmz, yirmi milyar yllk (son bilimsel verilere
gre) evrensel yknn insann duygusal ve analitik zekasnda
kendini fark eden, byk heyecan veren anlamsallk gcdr.
Kendi farkna varan doadr. Kadn erkekten daha fazla bu
evrensellie yakn doutadr. Bilimsel veriler bunu gsteriyor.
Kadn evrensel ve tanrsaldr derken bu anlam kastediyorum.
Zaman zaman sanatn, siyasetin, bilimin, devrimlerin
dnyasnda kendini hissettiren bu anlam kadn erkek ilikilerine

yansdnda, ilikinin tanrsallndan bahsedilebilir. yle olmas

gerekiyor. Dinler bunu fark etmekle beraber, erkek arlkl
ideolojik, toplumsal kimlikler olduundan, kadn dlamakla
aslnda iddia ettikleri tanrsalla da byk zarar vermilerdir.
Bizim abamz bu tanrsall her iki cins arasnda dengeli,
demokratik, zgr ve eiti bir biimde aa karmaktadr.
Tanm fazla ama yeri bu satrlar olmadndan kesiyorum.
Peki, gnmzdeki hakim iliki tr bu tanmla uyuuyor mu?
Tersine elinde Roma baltas gibi ldrc aletlerle ve daha ar
sahtekar sevgili szckleriyle iliki ve beden kadn katliamlar
yaanmyor mu? Erkein domuz tarz gereklemiyor mu?
Gnmzn merulatrlmaya allan kadn erkek ilikisi belki
de kleliin en maskeli iren biimlerinin banda gelmektedir.
PAJK ekirdeinde 300 civarnda tanra, melek, Afrit (peri,
Afrodit'ten gelme) tanmna denk den kavramlatrmalar
bahsedilen anlamn nda deerlendirmek gerekir. Tanra
kendi evrenselliini bilince karan, demokratik g dengesinde
yerine tam oturan, zgr ve eitlii toplumsal ilikilerinde
yrten kadn ifade etmektedir. Bu kadn karsnda erkein
karlatrmaya, zerinde egemenlik kurmaya cesaret
edemeyecei, sadece sayg ve sevgisini izhar edebilecei,
kadndan zoraki sevgi, sayg, hele hele cinsiyeti iliki
beklemeyecei aktr. Ancak kendini demokratik denge gcyle
birlikte eit ve zgr kldnda, karsndaki benzer l sahibi
kadndan sevgi ve sayg beklemesi gerektii temel ahlaki
ilkemiz olarak anlalmaldr. Bu ahlaki ilkeye uyulduunda,
belki ak dediimiz olgu yaanabilir. Bu da demokrasi, zgrlk
ve eitlik mcadelesinin kahramanlyla geliebilecek bir
olaydr. Baka tr her yaklam aka ihanettir. Aka ihanet
edildiinde ise yaratclk ve baar gerekleemez. PKK
saflarnda gerek bir ak baar ile kendini kantlayan bir
kahramanlkla mmkndr.
Peki, gerekleen birok kadn erkekli kaa ne ad verebiliriz?
Aka bitmi Krt kimliinin kendini kantlamas olarak
deerlendirebiliriz. Birok arkadamzn 40-50 yalarnda hem
basit klelik ieren ilikileri yaamamalar, hem ak izgisinde
dnce ve pratik sahibi olamamalar ackl bir trajedidir. Hatta
komedi ile trajedinin i ieliidir. Bazlar ldrm gibidir.
Bazlar kadn erkek olarak bir araya geldiklerinde tatmin

oluyorlar, bazlar ryalarnda... Bazlar da evlenmeyi bir siyasi

konu olarak dayattlar. Bazlar gdlerine engel konulduu iin
btn devrimci grevlerine kar objektif bir protestoyu
sergilediler. zcesi geerli dzen beklentilerini dayattlar. Bu
arkadalar anlyorum. Ama biz kadn ve erkekler olarak
yaamn en ateli imtihanlarndan geerken, birbirimize eitlik
ve zgrlk sz verdik. Bu szn ancak zgr bir lke ve
demokratik bir toplumda gerekleebileceine ant itik.
Andmza ve kararllmza bal olmak iin tm abalar
sergilediimi inkar edemezsiniz.
Akn savan bu tanmlar iinde tavsiye edebilirim. Kadnlarn
adaletine gvenmek gerekir. Erkekler genellikle kadn bo
brakldnda her ktle ak varlklar haline gelebileceinden
kuku duyarlar. Bu kukunun altnda binyllarn bask ve zulm
olduu aktr. Benim kanlarm hakim erkekliin bu
yaklamnn tersini savunur. Kadn doasnda adalet, zgrlk
ve eitlik ok yaygn yaanan olgusal gelimelerdir. Daha
dorusu, kadn toplumsallnn z adalete, zgrle ve
eitlie dayaldr. Yine son derece barldr. Anlaml yaamn
ancak bu temel kavramlarla geliebileceinin tamamen
farkndadr. Gzellik kavramnda da duyarl ve stndr.
Seimlerinde savala basky, eitsizlii dayatmas yine
doasna, toplumsallatrma tarzna terstir. Btn bu hususlarn
anlalabilmesi kadnn zgr hareket imkanlarna baldr. Ne
kadar zgr hareket ederse, o denli gzel, adil, eit tercihler
gelitirebilecektir. Dolaysyla toplumda gzellik, adalet, eitlik
kavramlarnn yaamsallatrlmas sk skya kadnn
zgrletirilmesinden gemektedir.
Kendine gvenen bir erkekliin kadnn bu tarz zgrlemesine
engel deil, byk zverili desteini gerekli kldn bilmesi
gerekir. Benim kadnm demek yerine, zgrlemesi gereken
kadn demeye ncelik vermesi gerekir. Bu durumda ak
olgusunun koullarn belirlemek mmkndr. ncelikle kadnn
seim hakkn tam kullanabilmesi iin zgrlkte ve eitlikte
erkekle denk gce erimesi birinci kouldur. Bunun iin de
toplumda demokratiklemenin tam salanmas dier bir ncl
kouldur. kincisi, erkein binlerce yldr kadn aleyhine edindii
egemenlik ltlerini kendinde ve erkek egemen toplumda
amas, bylelikle kadnla denk gce ulamay kabullenmesi
gerekir. Ak ki, bu koullar uruna yrtlecek demokratik

zgrlk ve eitlik mcadelesi bireyi ak olgusuna daha

yaknlatracaktr. Bu da ncelikle verili dzen aklarnn
inkarndan gemektedir.
Gerek yiitlik bu tanmlamalar iinde anlam bulabilir.
Bylelerinin ak ilgilerine, eilimine sayg duyulur. Kendini atee
atan yiit kzlarmz ve erkeklerimiz bizim iin ayn zamanda
aka ihanet etmeye kar bir uyardr. Onlar lkemiz ve halkmz
iin de akn kutsal kurallarna uymann hem ilkeleri, hem
uygulayclar, hem gerek kahramanlardr. Bizler en azndan
bu kahramanlara kar sayg gcmz gsterebilmeliyiz. Bu
llerin ok zor olduunu biliyorum. Ama cayr cayr
yanmaktan daha zor olan ne olabilir ki! Ak en yaman
savatran gereimizdir. PAJK iinde bu ynl olmak isteyenler
kabilir. Ben bunun iaretlerini grdm iin bu
deerlendirmeleri yapyorum. En azndan bylesi klarn,
byk yaam sahibi olmak isteyenlerin nnde engel
olmamalyz. Kendilerini tartsnlar, eitsinler, lanetli tarihten
zgrlk tarihine srasnlar. Akl, sevgi ve saygl yaam
kurallarn gelitirsinler. Her trl rgtlenme ve pratiklerini
kararlatrsnlar. Kongrelerinden gnlk toplantlarna kadar
dzenlerini kursunlar. Gerek bir ak gcne ulasnlar. Bundan
daha deerli bir ey olabilir mi? Bu gce ulam bir PAJK'n
zemeyecei bir sorun, yrtemeyecei bir grev
dnlemez.
Belki iimizdekiler de dahil, birok kimse Krt ve Krdistan
gerekliinde bu tr ak anlaylar yaanmaz diyebilir. Ben
bunun halk tarihimize yakmadn belirtmeliyim. Destan
geleneklerimiz benim tanmlamalarma uygun dmektedir.
Yan bamzda Botan'da, Siphan ve Sincar dalarnda yaanan
Mem Alan, Mem u Zin, Derwe Avdi destanlar tanrsalla
olduka yakndrlar.
Ak destanlarnn gncelletirilmesi zor olabilir. Kald ki, ben ve
ehit yoldalarmz ak yolunun iiliini kahramanca yerine
getirmiizdir. Eer szde can ak isteyenler hala bu abalarn
deerlerini anlamamlarsa, ya kr, ya fesat, ya da alak ve
haindirler. Ak iin bizden daha ne beklenebilir?
Devrimci grevlerde hi baarya komayacaksn, sonra canm
iliki istiyor diyeceksin! Bunun utanmazca yaklam olduu

aktr. Krdistan'da ak Hollywood ve Yeilam filmlerinde

yaananlara benzemez. Bilgelik kadar zafer tanr ve
tanralklarn gerektirir. Kular bile yabanc eli dememi
yerlerde yuva yapar. Grtlana kadar igal edilmi yer ve
yreklerde ak yuva yapabilir mi? Yanna snacan her g
nce aklara bilmem ne yapacaktr. Benim yaadm deneyim
unu gsterdi: Devrimci grevlere ihanet etmeden, bir dzen
kadnyla yaamaya almak mmkn deildir. Saflarmzda
basit evlilikler olabilir. Ben bunu klece ve fiziki varln
srdrmek iin iliki olarak yorumlarm. Bu arkadalara hain
dememenin art, devrimci grevlerde baar performansn
yakalamaktr. Yoksa devrimci grevleri ilikisinin hizmetine
koturursa, geliecek olan ihanettir. Krt tarihi byk oranda bu
iliki tarzyla ihanete batmtr. Dier bir eletiri, basit evlilik
akn kayb pahasna gerekleir. Ben hala akn savan
vermekten yanaym. Bunun ya, snr olamaz. Vurguladm
gibi, kim ki ak cinsel tutkuya indirgerse, ona ihanet etmi
olacaktr. Bizim mcadele koullarmzda ak grevlerde baar
iin art olan umut, tutku, irade, anlay gc, gzellik aray,
cesaret, fedakarlk ve barta, savata onurlu bir sona kadar
gerekli olan inantr. Akn da sava olan yurtseverlik, zgrlk
ve onurlu bar savam PAJK gerekliinde baar iin gerekli
olan gc bulacak; zgrleen kadnda zgrleen erkek
yaratlacaktr.

b- rgtlenmede parti kadar, belki de daha fazla gerekli olan

bir kurum Koma Gel'dir (Halk Kongresi.) Halkn temel
rgtlenme ats olarak halk kongresi Krdistan somutunda
kendine zg bir tanm gerektirir. eitli ynleriyle
tanmlamaya alrsak, halk kongresi her eyden nce parti
gerekliinden farkl bir anlama sahiptir. Partilerin ideolojik yan
ar basarken, kongrenin siyasi yan ncelik tar. Uyanm, hak
talebinde bulunan ve zgrlk yrynde olan halkn kimlik
ifadesidir. deolojisi, snf, cinsiyeti, milliyeti, dnce ve inanc
ne olursa olsun, lkeye zgrlk, halka demokrasi isteyen
herkesin ortak karar ve denetim organdr. Parlamento deildir.
Klasik yasalar karan bir organ olmamakla birlikte, halkn
zgrlk ve eitlik iinde bir yaama sahip olabilmesi iin her
kararn ve denetiminin gcdr. Hem yasal hem siyasal bir
organdr. Halkn devlet odakl olmayan en yce organdr.

Devlet organ olmamakla birlikte, devlet alternatifi bir organ da

deildir. amzn tm toplumsal sorunlarnn zmnde
demokratik ltleri temel alan kurumlarn banda
gelmektedir. Devletin zm gc olmak yerine daha da
arlatrd ekonomik, sosyal, siyasal, hukuksal, ekolojik,
medyatik, z savunma alanlarnda gerekli kararlar almak ve
uygulamasn denetlemekle grevli olup, ite ve dta halk adna
en yksek muhatap gcdr.
Krdistan'da Halk Kongresini douran tarihi ve siyasi koullar
iyi tanmak gerekir. Burjuva milliyetiliinin clzl, demokratik
olmayan yaps halk iin kongre tipi bir ynetim aracn gerekli
klarken, demokrasiye duyarl olmayan ulusal baskc devletlerin
varl da benzer bir kurumu gerekli klmaktadr. Halkn devleti
olmaz. Ama halkn demokratik karar organ olarak kongresi
arttr. Daha akas, Krdistan'da ulusal sorunun zm iin
milli devlet halkn zm arac olamayacana gre, geriye en
uygun zm arac olarak kongre rejimi kalmaktadr. Halk hibir
koul altnda eski klece yaam kabul etmeyeceine gre ve
milli devlet araylarnn zmszl derinletirme tehlikesini
tad aka ortadayken, demokratik zmn en uygun arac
Halk Kongresi olmaktadr.
Sorulmas gereken temel soru, ulus devletle halkn demokrasisi
bir arada olabilir mi sorusudur. Birok Avrupa lkesinde ve
ABD'nin federatif yapsnda olabileceine dair birok rnee
rastlamaktayz. Her ne kadar burjuva ulusu devlet, demokratik
snrlar ar daraltsa da, yine de halka nemli bir demokratik
alan kalmaktadr. Trkiye bata olmak zere, Krdistan'da
hkmran devletler ar niter yaplar nedeniyle demokratik
halk iradesine fazla yasal ans tanmamaktadr. Dlama temel
i politikadr. Bu durum srekli isyan ve bastrmalar
beraberinde getirmektedir. Oluan krdm zmenin amac,
Halk Kongresi'nin otoritesini, karar gcn gelitirmektir.
Hkmran devletler demokratik uzlaya gelene kadar halkn
devlet d demokratik kurumlarn srekli gelitirmek
kanlmazdr. Milliyetilie, rakip bir devlet oluumuna
gitmemek, mevcut statkoya olduu gibi boyun emeyi
gerektirmez. Tersine, karlkl milliyeti boazlamalar
nlemek iin srekli sivil toplum ve demokratik aralar
gelitirmeyi gerektirir. Toplumlarn byyen sorunlarn sadece
ya eski kurulmu ya da yeni kurulacak devlete brakmak daha

da bymelerine yol aacaktr. Kolay kolay yeni devlet

kurulamayacana, kurulsa da sorunlarn zemeyeceine (22
Arap devleti kuruldu; sorunlar daha da arlat. Afrika'nn
elliye yakn devleti oldu; sorunlar eskisinde de ar hale geldi.
Avrupa'nn ulus devletlerinin yaratt sorunlar ancak AB
araclyla zm yoluna koyulmaktadr. ABD 52 eyalet
devletinin birliini ifade eder. Yani devlet okluu zmden ok
sorun artrc rol oynuyor) yine eski devletin zm yetenei de
kalmadna gre, bavurulacak temel zm arac devlet
olmayan demokrasi olarak halk kongresidir.
Bu modeli gelimi lkeler uzun savam deneylerinden sonra
gelitirmilerdir. Dier lkeler henz bu zm tarzn
kavramaktan uzaktr. Bu tarz hep niter devletten taviz
saymaktadr. rynceye kadar ulusal niter devlet demek,
vatanseverlik ve devletlerine kutsal ballk demektir.
Yugoslavya'da, Irak'ta ve hatta kk Kbrs adasnda grlen
bu tip anlaylar sonunda en beklenmedik sonularla
karlamlardr. Trkiye Cumhuriyeti henz demokrasilerin
ilevini anlamaktan uzaktr. Hep kendisine rakip olarak
grmektedir. Kuruluunda Krtler asli e olmalarna karn,
inkar etme ile sorunun altndan kurtulacana inanmaktadr.
Tarihte ve gnmzde Krtlerin stratejik roln anlamak
istememekte ve tanmaya yanamamaktadr. Israrla ikinci bir
Yugoslavya ve Irak modeli dayatmaktadr. Bunda da askeri
gcne ve lke byklne gvenmektedir. Halbuki kk bir
rlanda parasnn ngiltere'ye, eenistan'n Rusya'ya ne
yaptyla kyaslasa, Krtlerin roln daha iyi anlayabilir.
Sorunlarn askeri zmlerinin kalc olmamak kadar muazzam
pahalln gz nne getirdiinde, zm gelitirmenin ne
kadar nemli olduunu anlayabilecektir. Kbrs krk yl
zmszlk iinde brakld da ne kazanld? Kaybettirdikleri
saylmayacak kadar oktur.
Kongre zmne doru giderken, Trkiye devlet ve toplumuna
Krtlerin ve Krdistan'n stratejik rol arpc ve gl bir
biimde gsterilmelidir. Trkiye'nin aleyhinde ileyebilecek bir
Krdistan stats srekli sorun, ekonomik kayp, siyasi ve
askeri tehdittir. Gney Krdistan'da milliyeti aireti Federe
Krt devleti olutuktan sonra etkisinin srekli olaca artk
kesinlemitir. Dolaysyla Krdistan'n mevcut stats TC
aleyhine sorun retecek bir konuma hzla erimitir. Eer

demokratik zmler devreye sokulmazsa, milliyeti hareketler

kanlmaz olacaktr. Byle bir sre elli yllk yeni bir srailFilistin olacaktr. Irak'ta oktan olmu olann, Trkiye'de PKK ile
ilk deneyiminin hi de yumuak gemedii bilinen tehlikenin bu
sefer daha kapsaml hazrlklar ve planlama ile devreye yaygn
ve iddetli girmesi olacaktr. Devlet belki geleneksel ezme
politikasna gvenmektedir. Fakat Byk Ortadou Projesi'nin
neye gebe olduu tam bilinmemektedir. Ucu her tehlikeye
aktr. Krtlerin stratejik rolnn Trkiye'nin aleyhine
evrilmesi ok nemli sonularn beraberinde getirecektir.
Trkiye zerinde birok tartmay, yeni talepleri
gndemletirecektir. Hzla ezme ve uyutma taktiklerinin sonu
vermedii, vermeyecei gz nne getirildiinde, yeni bir
alevlenmenin ister ksa ister uzun vadede olsun en sakncal
gelime olaca aktr.
Krtlerin bundan sonra stratejik rollerini bata ABD, srail
olmak zere her devlet ve gle deerlendirebilecekleri gzden
uzak tutulmamaldr. PKK terristliini dnyaya kabul ettirmekle
rahatlamak kendini kandrmaktr. Tersine bu, dnyay uyandrp
Trkiye'ye ilikin talep sahibi klmaktr. Bu yzden az m
ekonomik, siyasi taviz verildi? Bu yolun yanll aktr. Ayrca
Krtler bu muameleyi asla hak etmemilerdir. Yine vahim bir
gelime, PKK nderlikli zgrlk hareketine kar ksnlar diye
Gney'deki Krt aireti glerine hediye edilen federe devlete
yaknda yeni eyler eklenecektir. Kuzey'de de Krtler PKK'ye
yanda olmasnlar diye yz bine yakn maal korucu
altrmakla yetinilmedi. Gerici ve ilkel milliyeti tarikat
eflerine devlette epey yer verildi. kinci bir Irak yaratmay bu
gler salayacaktr. Ayrca bu, cumhuriyetiliin ve
demokrasinin tm ilkelerine aykrdr. Ekonomisi fel bir
Krdistan btn bu gelimeler karlnda patlamayp da ne
yapacaktr?
mral srecinde bu anlamsz dayatmay amak iin aba
harcadk. Bu ne kadar anlald, bilinemiyor. Yeni AKP hkmeti
hibir hkmetin yapmad kadar sorunu sessizce
geirmektedir. Bol bol naki tarikat gcn devlete
yerletirmekle Krt sorununu barajlayabileceini sanmaktadr.
Seimlerde bu glere her tr devlet yardm yaplarak
seilmelerine allmtr. Stratejik bir hata yaplmaktadr ve

sonular yaknda ortaya ktnda sorumlular hesap

veremeyecek durumda kalacaktr.
Trkiye'de ortak bir demokratik zm araymzn nne
devlet kaynakl olduu ak olan byk engeller karld.
Demokratik G Birlii nne hem iten hem dtan engeller
dayatld. Krt demokratlarnn dlanmas milli gvenliin
gerei sayld. Bunlarn hepsi hatadr; statko ve zmszlkte
srardr. Krt halknn kendi yolunu izemeyecei sanlmaktadr.
Alk ve bask altnda tmyle teslim olaca gn
beklenmektedir. Diplomasi ve i emniyet gleri, ekonomi ve
siyaset ile birlikte sosyal politikalar halen bu amala skca
uygulanmaktadr. Hepsi tek bir strateji altnda ya teslimiyet ya
lm ikilemi ile halk kar karya brakmaktadr. AKP hkmeti
bu politikaya dinin ve tarikatlarn gcn de eklemitir. Gelinen
bu aama hem tahrik edici hem de kmazda srar
gstermektedir. Tm 'bar ve demokratik zm' arlar
yantsz brakld. Benzer hibir hareketten beklenmeyen ve
herkese kazandrabilecek bir yaklam (Kbrs gibi kck bir
soruna mthi trafik altnda gsterilen abalarn hibiri
gsterilmeyerek yok saylmada srar edildi) grmezlikten
gelindi. PKK'nin blnmesinden ve ABD'nin Irak'taki
birliklerinden umut beklendi. Ortaklaa bir demokratik zm
gelimediinde, devreye girecek zm en olumlusuyla kendi
demokrasisini z gcyle gelitirmek olacaktr. Artk gndemde
olan kongre zm olacaktr.
Krdistan halk tm paralarda ve lke dnda Kongre
zmne seferber olmak durumundadr. Tanm yaplan
erevede KONGRA GEL'in son ortaya kan grup karsnda
olaanst kongresini toplamas sz konusudur. Kongre mevcut
i ve d gelimeleri kapsaml deerlendirecektir. Ekonomik,
sosyal, siyasal, hukuksal, ekolojik, medyatik ve z savunmaya
ilikin gerekli kararlar alnacaktr. Bir yrtme konseyi
grevlendirilecektir. Blnme ve paralanmay beklemek bo bir
hayaldir.
Artk her Krdistan parasnda kongre zm iin var gcyle
allacaktr. Kapatlan (barajlar) ulusal parlamentolar ve
yasaklanan siyasal partiler yerine yerel demokratik ynetimler
seferber edilecektir.

Her ky ve mahallede zynetim birimleri seilip sorumlu

klnacaktr.
Halkn tm yaamna demokratik zmlerle aydnlanma
salanacaktr. Uzun vadeli zm yollar gsterilecektir.
Kongrenin karar gc uygun koullar ve olanaklar altnda
hayata geirilecektir. Halkn z eitimi elden geldiince
yrtlecektir. Halk devlet dilenciliine terk edilmeyecektir.
Alk snrnda halk avlama oyunlarna ans verilmeyecektir.
nsan haklar ve kltrel zgrlklere saldrlar olduunda
kendini savunacaktr. Yeni ky boaltmalara engel olunacak,
eskiler tekrar yerleime alacaktr. Her tr dayanmayla ala
kar nlem alnacaktr. Her bakmdan yeni rgtlenmeler
gelitirilecektir. ok yaygn bir sivil toplum rgtlenmesine
gidilecektir. Demokratik eitim okullar her yerleim alannda
halk kendi demokrasisi konusunda eitecektir.
Kongre zm her devletle demokratik zme hazr olacaktr.
Milliyeti bastrma ve inkar yerine srarla bar, kardelii esas
alan, ayrl ve iddeti iermeyen demokratik seenekleri
dayatacaktr. Ayrca her saldrya kar kendini savunma
durumunda olduunu gsterecektir. Tm bu abalar ayrlklk
deil, gerek bir btnlk salama anlamna gelmektedir. Yeni
trajedilere frsat vermemenin en sorumlu yolu olduu srarla
vurgulanacaktr. Devletler bu ynl abalar ezmeye altka,
kendini daha da glendirerek karlk verecektir. Dayanlmas
g koullar altndaki halk her zamankinden daha rgtl ve
bilinli olarak demokratik eylemini ykseltecektir. Milliyeti
komplocu abalara dmemek kadar, her trl sosyal, siyasal,
hukuksal, sanatsal, medyatik ve z savunma etkinliinden geri
durmayacaktr. Kongre zm olarak tanmladmz yeni
srecin ana hatlarn byle belirtirken, herkesi zm
konusunda daha duyarl davranmaya, trajediler domadan
zme katkda bulunmaya armay tarihi grev saymaktayz.
Halk Kongresi'nin tanmlanmasna ve gelimesine ilikin bu ksa
deerlendirmeyle birlikte baz konular daha ayrntl ilemek
gerekir.
Birinci husus, KONGRA GEL'in ilk toplantsndan itibaren
balayan i iktidar ekimesidir. Demokratik zm iin
muazzam bir teorik, siyasi ve pratik geliim dnm yaarken

ba gsteren bu tutumlar, aslnda demokratik siyaset ve genel

olarak PKK'de siyasilemenin ne anlama geldiinin
kavranmadnn veya bir tarafa itildiinin, buna cesaret
edildiinin kendini ok daha kapsaml aa karmasdr. Bir
eyrek mre mal olan siyasi deneyime bu tarz yaklamn sk
bir zmlenmeye, eletiri-zeletiriye ihtiyac olduunu daha
nce vurgulamtm. Kural tanmayan, koul dinlemeyen, neye
mal olacan kestiremeyen, znde siyasilememi, amatr
olduu kadar iktidar olaynda ahbap avuluu aamam
tutumlarn gcn gstermektedir. Kendini grevlerde baar
yerine ya ideolojik kalplara ya da ucuz heveslere kaptrm
kiilik zelliklerini de yanstmaktadr.
Bu tutumlarn yabancs deilim. PKK'nin grup olarak ilk oluum
srecinde balayan bu tarz yaklamlar parti ilanndan sonra
devam etmi, 15 Austos srecinde son derece keyfi ve izah
halen yaplmam tutumlar iine girmi, on be yllk savam
srecinde de gerek sorumluluk iine bir trl girememi
kiiliklerin dayattklar yaklamlarn devam olarak grlebilir.
Kendi amdan hata, 'adam kurtarma' adna son derece
arkadaa davranmay kurum ve kurallar gereine tercih etmi
olmamdr. Hep tecrbe kazanr, dzelirler mant ve inancyla
yaklatm. Sonu, iine dtm durumdur.
mral srecinde bir kere daha yanl deerlendirilmem benden
ok bu tutumlara giren ve ucuz alet olanlar iin ac verici ve
deerden drcdr. Halbuki uyarm ve birok rnek
gstermitim. Baz eyleri bedeni dalmamdan sonra
yapabilirsiniz, baz eyleri mezardayken de yapamazsnz, yine
baz eyleri sadece nefes alp verirken hi mi hi yapamazsnz,
demitim. Dalarn hem hayvanlatrc hem zgrletirici etkisi
vardr. Belli ki zgrletiricilik yanl zmsenmi. Hem PKK'yi
hem ilgili devletleri uyarmtm. Benimle oynamak hi kimseye
kazandrmaz. Dorular karsnda elinden gelen her eyi yapan
kimliimden asla kukuya dmem. aresiz, zavall gibi
grlsem de, yle olmadmn bilinmesini de istemitim. Ahm
ahm olmasa da, onurdan tmyle yoksun saylamayacamn
bilinmesini de istemitim. Ama kendi tarz yaam ve sava
gereine meer baylyorlarm. Tm bunlara ramen olgun
davranann yine ben olduum, olmam gerektiim ortaya
kyor.

Dtan devletlerin, ite taraflarn ilemez klmak istedikleri

KONGRA GEL gerei yryecektir. Devletleri sonraya
brakalm. Taraf diye geinenler durumlarn tek bir eyin
kurtarabileceini bir saniye bile unutmasnlar. O da nlerindeki
grevlerde baarmak gereidir. ne kadar ar, nemli veya
basit ve nemsiz olursa olsun, kutsal olarak kabul edilmek,
baarlmak iindir. Ben unu iddia ediyorum: Bu duruma yol
aanlar acaba devrimci onurlarn kurtarmak iin yaptklarmzn
bir gn iin bile olsa deerini takdir edebilecek mertlie sahipler
mi? Ben iki santimlik hava deliinden zorla nefes alp halkmzn
onur savanda hi de kmsenmeyecek deerler iin
yaamaya alrken; birlii, esenlii, zorbela bnyemi, irademi
datmamaya (en deme kiinin gn sonra yaamna son
verecei gereklikler karsndayz) alrken, bu arkadalar
acaba kendi onurlarn nasl kurtarabileceklerini olgunca, baarl
bir abayla kantlayabilecekler mi?
Bunun iin dndk, nerdik. KONGRA GEL tipi bir
kurumlamayla gerek bir yenilenmeyi baarabilir ve onurlarn
kurtarabilirler diye inanm, beklemitim. Bir eyi daha
hatrlatmalym: Bu tip szde iktidar savalar en pis lmleri
beraberinde getirir. Hi heveslenmesinler. Da gibi grevler
nlerindeyken, insan bir ann bile bu 'Bizans oyunlar'na
verebilir mi? Burada bir kez daha hakl haksz ayrm, hatta ajan
provokatr, darbe sylemi ile izaha kamayalm. yle olsa bile,
yntem bir halkn kaderini byle ilemez klmak olamaz.
Yzlerce rneini ben yaadm. Ama ann grevlerine tek leke
drmedim. Hi kimse kazanamayaca savaa bile bile
girmez. Taraflarmz sadece kendilerine deil, herkese, tm
halkmza kaybettirecek savaa bile bile girerken neyi umdular?
Bir taraf kazansa bile, ihanetten daha beter bu kazanmlarn
kime, nasl pazarlayabileceklerini dndler mi?
in daha da tuhaf, benim adma 'benim' anlalmas zor bir
tecrit iinde tecride alnmama cesaret edilmesidir. Bu kimlikler
kendini tanmal ve izah doru yapmallar. nsan her gn
stn emdii anasn nasl st vermez duruma getirmek ister?
Ben anamla kavga ykm anlattm. Anlalr tarihi nedenleri
vardr. Ya bu arkadalarn nedenleri nedir? Ne dost, ne dman
benim deersiz duruma dtme dair bir ey sylememitir.
Ya bu kimlikler kime, neye dayanarak deersizletiimi, yle

olmam istemi olabilirler? Bu sorulara cevap vermek geliimleri

iin ok gereklidir.
Bu durumu yaayanlara, bilerek veya bilmeyerek benzer
konuma debileceklere hatrlatyorum. Halkn onur davasna
katlmak erefli, gnll, iddial insan ister. Bu yetenekleri
yoksa batan katlmasnlar. Mevkileri tutmasnlar. Mevkiciliin
demokrasi dmanl olduunu hi unutmasnlar. Makamsz da
durmasnlar. nk o da oktan iddiaszlktr. Demokrasiye
uygun davranlmadn da m inkar edecekler? Baz gelimeleri
takip ettim. Uygulanan yntemleri padiahlar bile uygulamaz.
Hazr halkn iradesini krmak nasl izah edilebilir? Demokrasiye
bu denli kapallkla halen iimizde nasl yaayabiliyorlar? Artk
demokrasiyi anlamalar gerekir. Trkiye'nin en byk
kalantorlar bile demagoji ile, despotizm ile baaramamken,
daha ty bile kmam delikanllkla neyi becerebilirsiniz? Bu
satrlar zorlanarak yazyorum. Bu yorumlardan kurtulmak
istiyorum.
Eminim ki, bu arkadalar benim yerimde olsalard, benim gibi
birini krk kez tasfiye etmi olurlard; ben yine onlarla beraber
yrmeye devam ediyorum. Ama benimle oynamayn demeyi
de ekleyerek. ok korkun perian olursunuz.
Kongrenin nicelik ve niteliine ilikin fazla belirleme yapacak
durumda deilim. Belirttiklerime ilaveten kongre bakanlnn
yllk seilmesini, iki yl st ste seimin stnden en az iki yl
getikten sonra yeniden aday olunabileceini nemli bir
demokratik tzk hkm olarak nerimi tekrarlyorum. Tm
uzmanlk isteyen ve ideolojik olmayan halk rgtlenmelerinde
bu demokratik kuraln nemli olduunu belirtiyorum. Bir yl
olmasa bile, iki dnem demek de mmkndr. Fakat parti ve
uzmanlk isteyen kurulularda sre kstlamas kiinin
konumuna baldr.
Nisan aynda birka haftalk, yllk kongre genel toplantlar
tarihi geleneklere de uygundur. Bu neriyi de tekrarlyorum.
imdi veya ileride bir kongre kenti belirlenebilir. Bu, kongrenin
gcn ve ciddiyetini gsterir. Yrtme, disiplin kurulu ve
bakann kongrenin semesi uygulanan genel bir husustur.
Yrtmeye gerekten lleri ve kararllklar yeterli olanlarn
seimine dikkat edilir. Yrtmenin yedi komite halinde

almasn nermitim. yeleri hem iinden, hem dndan

seebilir. Ayrca kongre, toplantlarda olmad dnemlerde de
alan yedi komiteye karlk, yedi karar hazrlk komisyonlarn
kendi iinden seebilir. Bunlar aratrmalara dayal karar ve
denetime katkda bulunur, neri hazrlar. Her komiteye
zelliklerine gre bro, okul, birlik tarz rgtlenmeler
balanabilir. Aaya doru bro, okul ve birliklere bal,
blgesel, yerel, mahalle ve ky esaslarna gre birimler
oluturulabilir. Mahalle ve ky komnlerine her demokraside
temel ihtiya vardr. Kongre bu tarz rgtlenme emalaryla
uzanmad, rgtlemedii, etkilemedii tek bir halk kitlesi
brakmaz. Duruma gre legal, legal olmayan yollar denenir.
Legalite esas olmaldr. Parti iradesini ancak kongre
rgtlenmesi vastasyla kitleselletirebilir. Savunma birlikleri
kongrenin kararlarna bal gelitiren ve koruyan birlikler olarak
da tanmlanabilir. Legal partilerle ilikiler sempatizan dzeyinde
olabilir. Yasal kurulular emirle yrtmek doru olmaz.
slenmesini ve ye dalmn grev esaslarna ve gvenlie
gre salar ve datr. Btn bu hususlar pratiin ihtiyalarna
gre genie amlanp tartlarak salam deerlendirme ve
kararlarla donatlp glendirilebilir.
kinci nemli bir husus, Krdistan'da kongre zm gleri ile
devlet glerinin iliki ve elikilerinin nasl srdrlp
zmlenebileceine ilikindir. unu nemle belirtelim ki,
imdiye kadar iktidar savalarnda 'ya hep ya hi' kural ilendi.
ok az ikili iktidar ve demokratik otoritelere yer verildi. Halbuki
daha doal ve olaan olmas gereken, iktidar ve demokrasi
glerinin tm iliki ve elikileriyle i ie yaamasdr. Aslnda
toplumsal gereklik yaygn olarak byledir. Ama itiraf edilmiyor.
Derli toplu ifade edip uygulamamz hayli zmleyici olacaktr.
15 Austos Hamlesi'nde biz de 'ya hep ya hi kural'na gre
davrandk. Bunun doru bir yntem olmad taraflarca bugn
daha iyi anlalmaktadr. Hem devlet, hem kongre glerinin
ayn lkede yaamalar dnem koullar gereidir.
Ne devletler bir gnde, on ylda ortadan kalkabilir ne de
halklarn demokratik durular topraklarndan sklp atlabilir.
Srekli sava her iki taraf iin de byk ykm olduuna gre,
orta yol daha ok birlikte yaam ve zorunlu olduunda sava
ilkesidir. nmzdeki dnemde Krdistan'n tm blgelerinde
bu ilkeye gre yaam ve savamn dzenleyebilmeliyiz.

phesiz devletler balangta ya hep ya hi ilkesini uygulamak

isteyecekler. Ama tm saldrlar demokratik ve z savunmac
direnile boa kartlabilir. Bunun yolunu bulmak, demokratik
mcadele ve z savunmac sava sanatmzn temel grevi
olmaldr. Gemite de bu sre yaand. Ama taraflar hi
demokratik olmay denemedikleri gibi, sava da kural d
yrttler. Bugn Filistin-srail'in yaad durum da dier bir
rnektir. Bu rnekleri tekrarlamamak byk bir nem tar.
Aslnda mral srecinde nermek istediim, iki tarafl atekes
ve demokratik uzlam iin diyalogdu. Israrla grmezlikten
gelindi. Arkadalarmz da konunun nemini kavrayamadlar.
Basit taktik saydlar. Halbuki Ortadou kemekeinden de
anlalmaktadr ki, nerdiklerimiz dnda anlaml bir k yolu
bulunmamaktadr.
AKP hkmetinden baz beklentilerimiz olduu biliniyor. Mektup
da yazlmt. Fakat bugn daha iyi aa kt ki, Gney
Krdistan'da milliyeti ve aireti glerle oynadklar rol,
deiik biimde AKP vastasyla oynamak istemektedirler.
Krdistan'daki geleneksel ibirliki aznlk nde gelenleri ve
Krtler, CHP, MHP, DYP ve SP'den hzla devlet ynlendirmesi
altnda AKP'de toplandlar. DEHAP' silmek iin byk paralar
dnd. 1990 ve 2000 aras ete ve Hizbullah'n yeni adresi AKP
oldu. Naki etiketli bir tarikat rts altnda devletin yeni
korucu snf oluturuluyor. Bu ok tehlikeli bir gelimedir. Hem
Trkiye, hem Krdistan halk iin demokratik zmn iini
boaltacak bir gelimedir. Krdistan'da tarikatlkla
koruculuun bu biimde devlet eliyle halkn zerinde etkin
klnmas yeni bir zel sava ilandr. Aslnda zmni bir ikinci Irak
yaratlmaktadr. Krt ibirlikiler 1950'ler sonras devlet iine
alnrken, ekonomik olarak glendirilip halkla aralar ald.
Daha dorusu ekonomik ulufeyle bu kesimi halkn banda beki
kldlar. Ksmen ANAP, ama youn bir biimde AKP'de toplanma
Krt ilkel milliyeti ve naki tarikat temelindedir.
Irak'taki federe devletin temelindeki sosyal oluum da bu
niteliklidir. Krt feodalitesinden bir Krt burjuvazisi aktrmadan
yaratlyor. ABD'nin her geen gn buna arlk koyduu
anlalmaktadr. Krt milliyetilii bata Krt halk olmak zere
tm blge halklar iin byk sorunlara yol aabilir. Bunlarn
iine geleneksel baz ibirliki aznlklar da yerletirilmektedir.
Szde devlete yardmc oluyorlar. Silahl koruculara ideolojik

korucular eklenmi oluyor. Bunlar snf karlar iin halka

srekli zarar verecekler ve demokratik gelimesini srekli
durduracaklar. Birok kentte bunlara antidemokratik
kardevrimler yaptrld. Van, Urfa, Mardin, Ar, Bingl, Siirt,
Bitlis, Mu, Adyaman, Antep bata olmak zere, birok il ve
ilede yerel seimler vastasyla devletin himayesi altnda
hkmetin youn abasyla kardevrim yapld. Dnen para ve
siyasi oyunlar bilinmektedir. Halk alk snrna getirip, sahte
kurtarclar sunuluyor. Sadece alkla terbiye edilmiyorlar.
Kardevrimler de yaptrlyor. AKP'nin birok davran
demokrasi asndan, zellikle Krt sorununda byk kukular
ortaya karmtr. ABD'nin ve AB'nin KONGRA GEL'i szde
terrist ilan etmesi bir yanltmacadr. Yaplmak istenen,
geleneksel Krt ve aznlk ibirlikilerine, ajanlklarna devam
iin yeni g vermektir. Irak'ta olup bitenler bu ynden de hayli
reticidir.
Ak ki, KONGRA-GEL gleri bu oyunu bozmaya alacaklardr.
Devletlerin bu glerde srar atmalarn derinlemesi
olacaktr. Devletler, zellikle TC bu yeni ibirlikilere dayal
politika yerine halka ve onun demokratik karakterine dayanrsa,
kalc bar ve lkede btnlk salanabileceini grmelidir.
Krt ibirlikilerinde srar, sava ve ayrlkln derinlemesi
olacaktr.
Krdistan halk feodallerin egemenliindeki Krdistan'dan
burjuva ibirlikilerine dayal bir Krdistan'a frsat veremez.
Tekrar vurgulamalym ki, bu sre doludizgin bir yeni Irak ve
Filistin-srail yaratmak olacaktr. Yapay bir Krt burjuvazisi,
zellikle Diyarbakr odakl yaratlmak isteniyor. Diyarbakr gibi
byk demokrasi savan veren, faizme geit vermeyen
buradaki halkmz, yeil Krt faizmine de yer vermeyecektir.
Bu halk Hizbullah rneinden Krt klkl faistleri tanmtr.
Korucular ve itiraflar tand gibi. Bunlarn daha modern
klkl olduklarna aldanmaz. Devlet bu konuda tehlikeli bir
seimde bulunuyor. nmzdeki dnemde Trkiye
demokratlarna da ittifak ar ve abalarnda bulunarak,
demokratik zmde srar edecektir. Krdistan emekileri, halk
bu oyuna gelmeyecek ve tarihi demokratik roln srarla
oynamaya devam edecektir.

Kongre gleriyle devlet gleri ak ki nmzdeki dnmde

bir ikilem oluturacaklar. Bu ikilemin atmal olmamas
devletin tutumuna yakndan baldr. Halkn demokratikleme
mcadelesine ve zorunlu meru savunma glerine ynelirse,
geliecek olan savatr. Her dzeyde gsterilecek demokratik
uzla abalar devlet tarafndan ciddiye alndnda herhalde en
ok kazanan, lkenin btnl ve emeki halkmz olacaktr.
Gemi dnemin kr sava oyunlarna dmemek iin kongre
gleri alabildiine duyarl olmaldr; ama haklarnn gasp
yetmiyormu gibi bir de saldrya urarlarsa, her tr savunma
hakk da doar ve kullanlr. Krt federe devlet gleri de dahil,
tm devlet glerince yasal demokratik kurulularna, siyasi
partilerine yasak karlmamal, serbest almalarna izin
verilmeli ve karlkl bir atekese varlmaldr. KONGRA GEL
gleri, eer bu demokratik uzla ve bar yolu tercih edilirse,
phesiz olumlu tavrlaryla destekleyici olacaktr. Aksi halde
tasfiyeci, imhac abalara kar her parada ve en uygun
yntemle kendi demokratik duruunu daha da ykseltecek bir
aamay salayarak yant verecektir. KONGRA GEL'in yeni
dnem politikalar ve ynetimi bu temelde zeletiri ve kararllk
szlerinin gereklerine bal kalarak mcadele etmeyi onurlu
insan olmann yegane yolu sayacaklardr.
nc bir husus, TC'nin uzun sredir temel bir politika olarak
benimsedii PKK-KOMA GEL'i terrist saydrma abalardr.
Ska deindiimiz gibi, ABD ile birlikte yrtlen bu politika
tuzaklarla doludur. Bumerang gibi devlete dnmesi ihtimali hi
unutulmamaldr. Terristlii szde kabul eden gler "Ali
olmaz, Veli'yle olur" biiminde bir politika uygulamakta
herhalde daha istekli ve ustalkl olacaklardr. PKK ile TC'nin
aralarnn srekli ak olmasn ve bylelikle Trkiye'nin gsz
kalmasn istedikleri iyi bilinmektedir. Terrizm iddiasnn uzun
vadeli sonular iyi dnlmelidir. ABD'nin terrist saydklarnn
daha sonra hangi konumlara geldii unutulmamaldr. Kald ki,
PKK ismine taklmak tam bir tuzaa kendi eliyle dmektir.
Kuzey Irak gerei son derece reticidir.
KONGRA GEL zmnde Krtlerin Trk tarihinde, ran ve Arap
uygarlndaki yeri srekli ilenmelidir. Krtlerin stratejik rol
hem anlalr, hem uygulanr klnmaldr. Krtlerden ok
komular stratejik rolne muhtatrlar. Saddam rejimini ykan
belirleyici etken, Krtlerin roln doru hesaplamamasdr. Ayn

tehlike dier komu devletler iin de geerlidir. Btn

paralardaki Krtler birleebilir, kendi aralarnda ortak bir
stratejiye ulaabilirler. Krtleri en ok karlarna alan, en byk
kayb yaamak durumunda kalacaktr. KOMA GEL Krtlerin bu
stratejik roln grmek ve uygulamakla grevlidir. imdiye
kadar grlmemesi ve uygulanmamas, Krt ibirlikilerinin
ihaneti niteliinden trdr. Ama yeni koullarda bu niteliin
srdrlmesi zordur. Her geen gn Krtler z stratejilerini
bilince karp hayata geirebilecek duruma daha yakn
olacaklardr. Verdiimiz tarihsel rnekler Krtlerle Trklerin
kavim ve halk olarak stratejik bir konumu birlikte yaadklar,
ortaklaa davrandklar doru deerlendirilmelidir. Krtler bu
tavr tarihten silinsinler diye benimsemedi; gerek bir politik
gerekliliin sonucu sayd. nemli Trk devlet adamlar da bunu
byle deerlendirdi. Eer bu strateji Trkler yerine baka bir
gle kurulursa (ki, bata ran, Arap, srail, AB, Rusya, Ermeni,
Yunan olmak zere talipleri oktur) en ok kaybedenin Trk
ulusu olaca aktr. Bunu basit terrist iddialarla tevik
etmemeliyiz. PKK-KOMA GEL'in tasfiyesi imkanszdr. Kald ki,
miras her an bakalarnca en olumsuz temelde
deerlendirilebilecek dzeydedir. Krtler de Trk ztlnn, hele
hele dmanlnn karlarna uygun olmadn kavramak
durumundadr. Krt-Trk dmanl 'kaybet-kaybet'te
kilitlenmitir. Birinin kazanc dierinin kayb olmayacak bir
ilikidir. Bu iliki, eer aradaki adlk alrsa, srekli 'kazankazan' ilikisidir. Ama bugn uygulanan 'Trk her ey, Krt
hibir ey' politikasdr.
Bunun zdd da mmkndr. Yani 'Krt her ey, Trk hibir ey.'
Mevcut politikalar buna tahrik ediyor. Terrizm srar ve Kongre
glerinin zerine gidi ak ki 'kaybet-kaybet' arkn hzla
dndrecektir. Bu yola girmemek iin byk aba harcadmz
iyi anlalmaldr. Basit nedenlerle bu tavra girilmedi. Bu
savunmada konulan grlerden de anlalaca gibi, tarihi
toplumsal nedenler dikkate alnd. KOMA GEL zm lke,
devlet ve ulus btnlne en uygun zgr birliktelik,
demokratik uzla ve bar yoludur. Krtleri zm aralarndan
tamamen soyutlayan, ibirliki, anticumhuriyeti ve
antidemokratik, tarikat glerine peke eken bir politikann en
ok kime yarad grlmelidir. Trkiye'nin gerekten
demokratik gleri neden devre d kaldklarn herhalde Krt
politikasndan anlayabilecek duruma gelmilerdir.

maymunlar oynayarak politika, hele sol sosyal demokrat

politika yaplamayacan yeterince renmilerdir.
Sonu olarak KOMA GEL olaanst kongresinde dnemin
doru bir deerlendirilmesinden kalkarak, demokratik g olma
yerine, eski dar, zmsz kiilikte srar aacak, gerek
demokrat olma ltnn kurumsal gereklik iinde
grevlerinde baarl olmayla kantlanabileceini gsterecektir.
Tarihi grevlerinde baar dnda hibir tavrn kabul
grmeyeceini ortaya koyarak, milliyeti feodal oyunlar boa
kararak, gerekten demokratik mcadelenin ve z savunma
savamnn gereklerine yant vererek, roln baaryla yerine
getirecektir.

3
Krt sorununun zmnde halk savunma birliklerinin (HPG)
rol nemini korumaktadr. Parti ve kongre rgtnden ayr bir
rgtlenme olarak demokratik mcadeledeki yeri, parti ve
kongre ile ilikisi, sava tarz aydnlatlmas gereken
hususlardr.
15 Austos Atlm'ndaki sava anlaynn ezbere dayand
bilinmektedir. Ulusal sorunlar ancak savala zlr; o halde
sava sonsuzca vlmelidir, sava tanrsna snlmaldr. En
yce bir ilke olarak benimsenip gerekleri yaplmaldr; nk
sosyalizmde byle yazldr! Ak ki, bu yaklam dogmatikti.
Somut tarihi ve toplumsal artlar deerlendirmekten uzakt.
Ancak ilkesel dzeyde bir yaklam getiriyordu. Sava teorisi
marksizmde de zmlenmemiti. Fransz burjuva feodal tarih
yazarlarndan dn alnmt. Engels'in snrl almalar
aklayc olmaktan uzakt. Genelde iddet teorisinin iktidar ve
toplumsal dzenlemedeki rol irdelenmemiti. Ulusal savalar,
egemen smrc gler arlkl olarak burjuva toplumunda
yer bulduu halde, sanki ayr sosyalist bir kategoriymi gibi
deerlendirildi. Sosyalistsen ulusal savan vereceksin. Sava
ile ilgili zmlememizi ilgili blmde yaptmz iin
tekrarlamayacaz. Sadece savan, zorun devleti ve iktidarn
belirlediine, her toplumsal dzenin altnda bir savan
yattna, sava zmlemeden iktidar ve toplumu, hatta

ekonomiyi tam zmleyemeyeceimize ilikin bir

deerlendirme yapld. Bu yaklamla sava tam bir ktlk
olarak grdmz sylenmiyor. Savan, iddetin toplumsallk
iindeki yeri irdeleniyor. Savata neyin ne kadar
kazanlabilecei veya kaybedilecei anlatlmak isteniyor. Ksaca
sosyolojik bir tahlili yaplyor.
15 Austos Atlm'nn gerekli, ama uygulamasnn yanllk ve
yetersizliklerle dolu olduu hep sylendi. Byk kahramanlklar
kadar, byk alaklklar da yaad, kazanmlar kadar
kayplar da olan bu savam dneminin eletiri ve zeletirileri
younca yapld. Ardndan brakt byk mirasn devam
olarak HPG, phesiz eski tarz olduu gibi srdrecek durumda
deildir. Ama ilevsiz, rolsz kalacak da deildir. Henz ne
kalc bir atekes ne de bar durumu yaandna gre, HPG'nin
yaad sorunlar, yerine getirilmesi gereken grevleri, nicel ve
nitel konumu hep deerlendirmelere konu olacaktr.
Yanl anlamalara yer vermemek iin Krdistan'da iddetin
rolne ilikin ksa bir deerlendirmeyi tekrar yapmalyz.
Krdistan lkesinin durumu ve halknn yaad toplum fetih
hukukuyla belirlenmitir. Temeli Smerlerden gnmze kadar
gelen bu fetih gelenei, 'hkmettiin senindir' anlayna
dayanmaktadr. Tm haklarn temelinde hakimiyeti, zoru
grmektedir. Kim en son fethetmise, o lke ve halk onundur.
zellikle islamiyet bunu yce bir din emrine balamaktadr.
Burjuva milliyetilii de fetih ilkesine smsk sarlr. Halka den
ise, fatihlerine boyun emek ve onlarn her dediine uymaktr.
Devrimcilerin ilkelerine gre sava daha farkl tanmlanr. Bask
ve smrye yol aan savalarn meruiyeti, dolaysyla fetih
hakk bir aldatmacadan ibarettir. Zorbalarn iradesini yanstr.
Boyun ememek, direnmek kutsal bir grevdir. Savan yol
at alaltclk ancak boyun emeye son verdirmekle alabilir.
Ezilenlerin sava kutsal ve drldkleri alaklktan
kurtulmalar iin gerektiinde bavurulmas gereken temel
kurtulu aracdr.
Gnmz Krdistan'nda devlet hkmranlklar kendilerini vakti
zamannda burann fatihleri olarak grmektedir. Kalclklarn,
hakimiyetlerini fetih hakkna dayandrmaktadr. Halkn yaad
adlktan, neredeyse varln yitirmi halinden, her tr
eitlik ve zgrlk yoksunluundan kendilerini sorumlu

tutmamaktadrlar. Ak ki byk bir problem var. z de zora

dayanmaktadr. Topraklar binlerce yldr ileyen ve adna
Krtler dediimiz halk, hi kimseyi buyur edip, gel beni bu
hallere dr dememitir. amzn karakteri bilindiine gre,
bu zor stats nasl alacaktr? Bunun iki yolu vardr: Ya
demokratik uzlayla, bu olmazsa zora kar zorla. Baka trl
yaamak, aa tmyle ters dmektir; alktr, isizliktir,
dilsizlik ve kltrszlktr. Krdistan paralarnn bulunduu
lkelerde tam bir demokratik ileyi olsayd, zor ilkesine yer
olmayabilirdi.
Halklarn demokratik duru ve yryleri yanl kanallara
aktlp devlet arklarnda boa karlarak znn yitirilmesine
yol almaktadr. Devleti her drt be senede seim oyunlaryla
tapnlan bir mabede dntren gnmz uygulamalarnn
demokrasiyle ilgileri yoktur. ok partili olsun olmasn,
seimlerle gerekletirilen devletin merulatrlmas ve halkn
kamusal ynetiminin bir yanltmacaya dntrlmesidir. Bu
oyuna gnmzde demokrasi denilmesi kapitalist sistemin
muazzam reklam gcyle balantldr. Krk defa akllya deli
denilip yle sanlmasna benzeyen bir yanltma kampanyasnn
rndr.
Halklar iin demokratik duru ve yry ncelikle kendi
kimliine sahipleni, zgrlne balan ve zynetimine
kavumadr. Kendi kimlik bilinci, tarihine ve toplumsal
gerekliine dayanmaktadr. Bilin rgtlendiinde gce ve g
de zgrle yol amaktadr. Halklar rgtlenip glenmeden
zgrleemez. zgrletiinde ise, kendi z ynetimine
kavumas zorunlu bir admdr. zgrleip de kendini
ynetememek akla ve ahlaka aykrdr. Demokrasiyi bu
erevede tanmladmzda, halk iinde daimi bir kimlik bilinci,
her dzeyde rgtllk almas ve bu srece nderlik etme,
bir btn olarak demokratik eylem denilebilir. Demokratik
durutan yrye gei sreci demek de mmkndr. Halkn
seim ayinleriyle devlete balanma yerine, kendi varlna,
zgrlne ve z ynetimine koturulmas ancak demokratik
eylem olarak anlam kazanabilir. Yoksa devlet iktidarnda koltuk
kapmak, hkm srmek iin halktan onay almak gerek
demokrasiye en nemli darbedir.

19. ve 20. yzylda demokrasinin bu duruma drlmesi

demokrasiye kar ihaneti tanmlamaktadr. J.J. Rousseau'nun
daha 18. yzylda dikkat ektii ihanetin derinliine, geniliine
yaygnlatrlm halidir.
Krdistan'da demokratik mcadeleyi bu tanmlama
erevesinde yrtmek anlam ifade edebilir. Yoksa kendi
efendilerini seme oyunlarnn klelerin toplanp ikide bir ayn
efendiyi balarna geirmekten zde bir fark yoktur. Doru
demokratik alma halkn toplumsal kimliini, zgrln ve
zynetimini esas aldnda gerekleebilir. Nerede bir halk
topluluu, ky, mahallesi varsa, oralarda srekli bilin ve
rgtlenme almas yaparak; bylelikle halkn temel
problemlerine bizzat halkla birlikte toplanp kararlar alarak ve
bu kararlarn uygulanma grevlilerini belirleyerek yrtmek
gerek bir demokrasi eylemidir. Dzeni merulatrma aracna
dnm sa sol, dinci milliyeti yaftal partilerin halktan yz
bulamamalar, sk sk sanda gmlmeleri bu gereklikle
yakndan balantldr. Krdistan'da dzen particilii en kirli
merulatrma aralarndan teye rol oynamaz. Eskinin din
tarikatlar kadar yalanc, saptrc ve smrc aletidirler.
Demokratik parti olmak ve demokratik eylem yrtmek son
derece soylu bir itir. Tarihte beenmediimiz Atina
demokrasisi, bir yandan Isparta krallk rejimini, dier yandan iki
yz yllk Pers monari imparatorluunu ancak demokrasiyle
durdurabilmi ve tarihteki 'altn an' yaatabilmitir.
Demokrasi gerekten uygulandnda en erdemli rejim olmak
kadar, bir lkeyi, halk her tr despota, igalciye kar da
koruyabilen bilinli zgr yurtta yetitirmenin de okuludur.
Siyasette hibir alma, demokratik eylem kadar deerli
deildir. Bu anlamda halklarn demokrasiye ak, onun iin
alabilen evlatlara sahip olmas kendisi iin en byk
gvencedir. Krdistan'da devlet odakl her aba kimin adna ve
hangi sfatla yrtlrse yrtlsn, demokrasinin inkarndan
baka bir anlama gelmez. Gnmz Krdistan'nda gerek bir
demokratik abay, hareketi yrtmekten daha deerli
(zmleyici, bar ve zgrle gtren) baka bir pratik
dnlemez.
Ama Krdistan ada bir demokrasiden halen olduka uzak
bulunmaktadr. Ortadou demokrasi ncesini, savalarn,

kaosunu yaamaktadr. Krdistan bu sava ve kaosun

merkezindedir. Nereden baklrsa baklsn, halkn savunma
sorunlar ardr ve sahip klmay gerektirir. Dil gibi en temel
toplumsal iletiim aracn bile ada ller iinde
kullanamamas, savunma sorunlarnn derinliine ilikin bir
kanttr. Dier yandan genel bir direni sava iin gerekli olan
birok koul ve olanaktan yoksunluk, savan snrl ve dar
tutulmasn gerektirmektedir. Hkmran devletlerin siyasi ve
askeri glerine kar yaplacak direnmede silahl savam
dk ve orta younluklu, bazen her ikisinden de dar hcre tipi
savalara kadar daraltlabilir. Hi direnmemek boyun emeyi
sonsuz hale getirir. Direnmeyle devletlerin hkmranlklarn
yok etmek deil, demokratik uzlaya uygun hale getirmek
amz koullarnda en uygun yol gibi grnmektedir. HPG'nin
rol bu biimde tanmlanabilir: Demokratik uzlaya
gtrnceye kadar halkn demokratiklemesini gelitirmek ve
korumaktr. Demokratiklemenin nn amak, antidemokratik
devlet zoruyla ibirlii ettii glerin dolayl engellemelerini
kaldrmaktan geer.
Savan kabul edilebilecek koullarnn bir dieri, HPG'nin bizzat
varlna ynelik saldrlara kar savunma savadr. Bunun iin
gerilla sava trn sonuna kadar kullanmak durumundadr.
slenmeden halkla ilikilere, lojistikten eitime, komutadan
siyasi balantlara kadar gerekli her sorunu zmek
grevlerindendir. yle dnemler olur ki, halkn ve tm rgtl
glerin dayand en temel biim olur. Tm demokratik
abalarn koruyucusu ve gelitiricisi olmak ona der. Bunun
iin gerekli siyasi ve rgtsel donanm salamak
durumundadr. Nicel ve nitel konumunu yerine getirmesi
gereken grevleriyle uyumlu klmak, strateji ve taktiklerini
belirlemek zmesi gereken grevlerdir. Tm parti, Kongre ve
tehlikede olan halktan insanlarn gvenliinden de sorumlu
klnmaktadr. Bu zor ve nemli grevleri en iyi eitilmi askeri
ve dier gvenlik glerine kar yerine getirmektedir.
Silahl mcadelemizdeki rolmden bahsetmek dier nemli bir
konudur. 15 Austos Atlm ncesi ve sonras almalarm
bilinmektedir. Byk abalarm oldu. Fakat srecin ilk on be
ylna ilikin geliimiyle sava anlaym arasndaki farkllk ok
byk olmutur. Kapsaml eletirisi zeletirisi olduundan
tekrarlamayacam. Ama byle sapldn bilseydim, 1980 ve

1990 balarnda lke koullarnda olmamn daha uygun

olacan belirtebilecek durumdaym. Grev alan ok sayda
grubun kendilerini iine drdkleri durumlarn esas nedeni,
savan doas, siyasi temeli ve ideolojik donanmndan ya
habersiz ya da ok az bilin ve eitimli olmalar nemli bir
etkendir. Komutaya sahip klmamas, kayp ve yenilgilerin en
nemli nedenidir. ine dtm durumlarn temel nedenini de
bu gereklikte aramak gerekir. Yeteneklerim sava teorik ve
pratik olarak bu tr ynetebildi. Oluturdu veya istenileni
oluturamad. Ak sylemeliyim ki, 1995'ler sonrasnda ar
tekrar yerine kkl araylara girmem daha doru olabilirdi.
1993'te mevcut komuta kadrosundan baar beklemek doru
olamazd. 1993-95 hamlesi nemliydi. Ama denenmi ve
baaramam kadrolarda srar bilinen tekrarlanmalara yol at.
Daha nceki hamlelerin de herhangi ciddi bir komutaya
dayanmad bilinmektedir.
1998 ayrlm bu gereklerin etkisi ile oldu. lkeye girebilirdim.
Ama bu, toptan bir imhaya yol aar endiesi ile denemediim
bir yol oldu. 11 Eyll 2002'ye kadar silahl savamn asgari
demokratik zm uzlamnda birleilmesi halinde
braklmasndan yanaydm. Ama 11 Eyll sonras Trk
ynetiminde uzlama niyetleri grlmedi. Bana gre 2002
Kasm seimlerinden sonra hkmetin zme hi yant
vermedii anlalr anlalmaz, meru savunma savana
girilebilirdi. Fakat bu karar benim olamazd. Tutukluluk koullar
bu tr kararlar kaldramaz. Benden emir beklentileri doru
olmaz. Yeni dnemin kapsaml tahliline dayal sava tarz,
strateji ve taktikleri kendine gvenen sorumlu kadrolarn iidir.
Kendilerini tamamen serbest braktm. Benim iin sava
zorlayc bir etken olarak kullanmay ahlaken doru bulmadm.
Sava, ancak halkn tarihi vazgeilmez talepleri balamnda
iine girilebilecek eylemdir. Onun iin halkla youn tartn ve
kendi kararlarnz kendiniz verin demitim. Bu grlerimi
koruyorum.
Sava konularnda baz teorik dncelerimi belirttim; bu
savunmada daha da gelitirdim. lkemizde zorun rol ve
direnme savann doasna ilikin baz ilkesel yaklamlarm
oldu. Ak ki bunlar bir emir veya talimat deil, aydnlatlmaya
ilikin dncelerdi. Bu arada baz tavsiyelerde de bulundum:
Kadn birliklerinin konumuna ilikin, demokratik zerk blgelerin

oluumuna ilikin, halk savunma savalarnn zgnlne

ilikin. Bunlar da dikkate alnmas gereken dnce ve neriler
olabilir. nk sava koullar yirmi drt saatte deiebilir. Her
an taktik deiiklik gerekebilir. Bu durumlarda her ey
deitirilebilir. Dolaysyla nerilerimiz tam bir emir olarak
anlalamaz. Savata esas belirleyici irade savalarn
kendileridir. Teori ve pratikleriyle karar verip uygulayacaklardr.
Baar ve yenilgilerin sahibi olarak kendilerini sorumlu
greceklerdir. Koullar, gleri, tecrbe ve teorileri ne kadar
uygun gryorsa, o kadar sava veya savamaktan kanma
kendi sorumluluundadr.
imdiye kadar dolayl da olsa devlet ve Kongre glerimize
uyar niteliinde deinmelerim oldu. En son Kongre kararlln
boa karan tutumlar grnce, tarihi sorumluluk gerei
PKK'nin yeniden yaplanmas, olaanst kongreyle Kongre
iradesine ballk temelinde gr ve nerilerim oldu. Ne
pahasna olursa olsun, son nefeste de olsa bu ynl grlerimi
belirtecektim. Yetersiz iletiim epey fkelendirse de, elden
geleni yapmaya altm. En son bu savunmayla her konuda
grlerimi derli toplu sunmu bulunuyorum.
Kongre azami yaza kadar tamamlanr kansndaym. Umarm
anormallikler domaz. Bundan sonra sorumluluk sahibi
arkadalar 15 Austos'tan daha nemli grevler beklemektedir.
Parti, Kongre ve HPG adna grev alacak olanlar z glerine
gvenerek yryecekler. Benden beklentiler fazlasyla
anlamszdr. Salm ne kadar elverisiz olursa olsun, onurlu
sona kadar gitme gcn gstermeye alacam tabiidir. Ama
unu da belirtmeliyim ki, gerek yoldalar olsayd mevcut
ortamda bu biimde davranmazlard. Kemal Pir, Ferhat
Kurtaylarn eylemini duyduunda kendi kendine yle syledii
sylenir: "Bu eylemi yapmak bize derdi." Bilindii zere lm
orucuna byle gidildi. Ben kesinlikle intiharvari eylem yanls
deilim ve yanl buluyorum. Ancak Kemal Pir, Mehmet Hayri
Durmu, Mazlum Doan ve Ferhat Kurtaylarn eylemini intihar
eylemi olarak deerlendirmiyorum. Kendilerinin de ifade
ettikleri gibi, "en ufak onurlu bir yaam imkan bulunsayd,
bunu esas alr ve sonuna kadar onurlu yaardk"
deerlendirmeleri gerekli yaam llerini vermektedir. nsanlk
onuru iin yaplacak tek ey kalmt. O direni eylemini de
ortaya koydular. Hayri Durmu'un bu kararllklarn 'baardk'

szyle deerlendirdii bilinmektedir. Sloganlar "insanlk onuru

kazanacaktr" biimindeydi. Direni savammzn gelenei
budur ve doru anlalp uygulanmak durumundadr.
Cezaevinden km birok arkada da yanlarnzdadr.
Yaamdan ne anladklar sorgulanmaya deer. Sizlerden 15
Austos sreci boyunca bolca yaptnz gibi intiharvari eylem
bekleyen yoktur. Bu kabul de edilemez. Fakat her tr
demokratik eylem ve z savunma sava olanaklarnn
varolduu, zgr hareket iin zaman ve mekan koullarndan
ikayet edilemeyecei, dolaysyla halkn ve kendinizin onuru
iin her seenein denenebilecek koul ve olanaklarnn mevcut
olduu inkar edilemeyecek bir husustur. 2000'ler sonras
zeletirinizi ciddiye alarak sonu alc pratiklerin sahibi
olabileceinize inanmtk. Ortaya kan sonu mirasmz
cenaze yerine koyup ikiye paralamak ve beklentilerimize
karlk olarak bize yollamak oldu. Onur savann bu
olamayaca aktr. Byk emeklerin sonucu zgrlk vaat
eden bata dalarmz olmak zere halkmzn ve zgr
insanln iindesiniz. Unutmaynz ki, tek birinizin bu konuma
erimesi iin ben dalar kadar aba harcadm. Kendim iin
karlk beklemiyorum. Ama halkmzn onuruyla byle oynama
anlamna gelebilecek tavrlarnz da asla tasvip edemiyorum.
Halk brakn, kendi onurunuzu ne halde tuttuunuzu anlamak
durumundasnz. Biz, ben size byle davranmanz hakkettirecek
bir yanllk ve yetersizlik iinde olmadk. Ben insanln onur
savan doru yorumlayp gereklerinin takipiliini yapmaya
devam edeceim.
Sonu olarak kapsaml zmleme ve deerlendirmeler nda
Krt olgusu ve sorununu aydnlatmaya ve baz zm nerilerini
sunmaya altm. lgili tm evrelere yantm olarak da
anlalabilir. Bundan sonras ilgili her evrenin kendi yantn
kendi sorumluluu altnda yrtmesine kalacaktr.
15 Austos srecine ilikin baz hata ve eksikliklerimi de bu
vesileyle dile getirdiimi sanyorum. Bunlarn banda
balangta ne istediimize dair ak olmamakt. 1980'lerin
banda yeterince ak ve zmleyici olmadm kabul ediyor
ve bu savunmalarla zeletirisel yaklamm doru yaptma
inanyorum. kinci hata ve yetmezlik, yrtlecek eylem
konusunda ak olamamaktr. Bu konuda da netlie ulap ilgili

evrelere yantm verdiime inanyorum. ki trl eylem sz

konusudur. Bundan sonra,

a) Demokratik eylem ve zm olanaklar. ok srarl ve

kapsaml yaklamlar gelitirdiim ve esas tercihimin bu ynl
olduu aktr. Bu netlie 1990'larn banda ulaamamak ayrca
ciddi bir noksanlkt. Ge de olsa, en byk aba ve ilesini ben
ekmi de olsam, bugnk tarihsel koullarda nemli
gelimelerin arifesinde anlalr ve uygulanabilir bir demokratik
eylem ve zm tarzn sunabilmi olmam nemlidir.
Demokratik mcadelede iddial olduklarn syleyen binlerce
aktivist ve milyonlarca zgrle kalkm halk gcmz vardr.
Silahlara bavurmadan da zlebilecek sorunlara her tr
cevab verebilecek bir kitle ve militanlk gcdr. Szde
nderlik konumunda olanlarn, bata gelen sorumlularn bu
imkan kullanmamalar, tarih karsnda kendilerini byk
sorumluluk altnda brakacaktr. Her tr sivil toplum ve
demokratik rgtlenme ve milyonlarn hak talepleri ile
yrnerek lkeye zgrlk, halka demokrasi getirilebilir. Bunun
iin gerekli olan biraz zamandr; gerisi demokrasiyi iine
sindirmi, amacna inanm, halkyla et ve trnak gibi ba
kurabilmi bir demokratik siyasal nderliktir. Gerektiinde
demokratik olmayan yasall demokratik hak ve zgrle
gtrebilecek bir hukuk savaldr.
Halen halkn umudunu ortaa kalntlarna peke eken szm
ona sol sosyal demokrat kimliin asgari izi varsa, ulus, cins,
din, mezhep ayrm yapmadan, asgari bir demokratlkla
gnmz Trkiye'si ve Krdistan'nda baarlamayacak bir
bar, kardelik, zgrlk ve eitlik davas olamaz.

b) kinci Yol: Tm ar ve uyarlarmza ramen yantlar

verilmez ve sinsice zel sava yntemleriyle halkmzn,
halklarmzn tm zgrlk, eitlik ve demokratik umutlar,
admlar bastrlmaya devam edilip; devrimci cumhuriyet
ilkelerine, lkenin btnlne, devletin ve ulusun ada ifade
tarzlarna da uymayan tavrlar srarla dayatlrsa, verilecek
yant, z savunma savann kapsaml uygulanmas olacaktr.

Bunun tercihimiz olmad biliniyor. Ama ortada dnen birok

oyun bu konuda son derece hazrlkl olmay ve her an
gerektiinde z savunmac direni savan gelitirmekten
ekinmemeyi gerekli klmakta ve dayatmaktadr. Ak ki bunun
tarzndan ve ynetiminden istesem de sorumlu tutulamam. Ne
nleyebilirim ne de yapmayn diyebilirim. Tarihsel sorumluluk
devletlerin ve halk savunma glerinindir. Karlkl strateji ve
taktiklerini kendileri belirler. Dar, geni uygulamalar kendi g
ve yeteneklerindedir. Herkes birbirini iyi tanmal ve ona gre
adm atmaldr.
unlar sylemekten kendimi alkoyamam: Karlkl bir atekes
nceden kapsaml maddeler halinde ilan edilebilir. Olas bir
savata yine uyulmas gereken sava kurallar nceden bir
deklarasyon gibi ilan edilip uluslararas ilgili evrelerin dikkatine
sunulur. Atekes belgesi de sunulabilir. Bylesi bir durum
doarsa, Krdistan koullarnda esas itibariyle iki g varolma
ve yok etme durumlarna decektir: Devlet gleri ve Kongre
gleri. Aradakilerin hzla tasfiyesi gndeme gelebilir. Bunlara
ynelik de arlar yaplabilir. Hi olmazsa bouna siviller,
ilgisizler, ocuk, yal ve kadnlar zarar grmesinler. Taraflarn
sava kurallarna uymalar daha insani bir yola kapy ak
tutabilir; atekese getirebilir, demokratik uzlaya yol aabilir.
Ak ki, yaamak iin lojistik ve insan gereklidir. Gerillann esas
dayana da ve halktr. Savalar dada, ehirde ve kylerde
geliebilir. El koymalar, yol tutmalar her tarafa denenecektir.
Askerlie almak ve vergiye balamak her zaman yaplagelen
uygulamalardr. Herkes yaamak iin hedeflerini nasl
belirleyebileceini anlamak ve uygulamak durumundadr.
Bu hususlar daha fazla amay gereksiz buluyorum. Temennim
hi gndeme girmemesidir. Olas bir senaryoyu uyarc olabilir
diye taraflara belirtmek istiyorum. Belki daha kts de olabilir.
Son Filistin-srail ve Irak trajedileri gz nne getirildiinde bo
konumadmz anlalacaktr. Bana dzenlenen komployu
zmlemenin bir gerei olarak bu hususlar belirtmeyi grev
sayyorum. Trkiye ile lkenin demokratik btnl ve
devletin demokrasiye zde ball ile zlemeyecek
sorunlarn olmadna inanarak belirtiyorum. nancmn
gerekleri, ok snrl da olsa bana daha anlaml gelen,
halklarmzn tarihsel beraberliine ada, demokratik,
zgrlk ve eitlik ilkeleri ile g vermektir. Bunun iin her

zveriye ak olduum tartlamaz. Tek bir insanmzn ne bir

damla kannn dklmesi ne de ac annn olmas zerine en ok
titrediim husustur. Ama tm bunlarn anlamn gayet kapsaml
zp akladm insani, toplumsal ve halksal kimliimden ayr
tutamayacam da o denli ak bir husustur. Zaten bu
hususlarn dnda yaamdan ne anlalacak bir yan olabilir ne
de onun olanana ulalabilir.
Savunmamda imdiye kadar ilemeye altm konularn
AHM'deki davamla ne ilikisi var diye belki yine sorulabilir.
Fakat sadece Ortadou Projesi kapsamnda her gn yenileri
ortaya kan gelimeler bile, ok yakn ilikili olduunu ortaya
koymaktadr. Bat uygarln zmeden ne benim davam, ne
Trkiye'nin AB ve ABD ilikileri doru anlalabilir. Bu ilikiler
doru zmlenmeden de, bata Trk ve Krt halklar olmak
zere, tm Ortadou halklarnn artk bir kaosa, cehenneme
dnm yaam sorunlarna doru yantlar verilemez. AB'nin
ve AHM'in toplumsal boyutlu davalar birbirinden koparp
bireysel boyuta indirgemesi, iddia ettii gibi insan haklar ve
demokratiklemenin lehine olmaktan uzaktr. Avrupa
uygarlnn ar bireyci hastaln ve karcln
yanstmaktadr. Savunmamn sonu blmn bu hususun
aydnlanmasna ayracam. Bununla bireye adaletin toplumuna
adaletle ancak mmkn olabileceini gstereceim. Bireysel
zgrln bal olunan toplumun halknn zgrlnden
getiini kantlam olacam.
VI. Blm: Abdullah calan davasnda AHM ve AB'nin
rol
Davamn aydnlatlmasnda Avrupa uygarlnn temel
etkenlerinden biri olan Hz. sa'nn armha gerilme yksnn
doru zmlenmesi nemli rol oynayacaktr. Burada yknn
biimsel geliiminden ok z bizi ilgilendirir. Bata ncil olmak
zere konuyla ilgili metinler derinliine sosyolojik olarak
incelendiinde, Hz. sa'da simgeletirilen klt ve kltrn
dnemin hzla gelien sosyal ayrmasna dayand genel kabul
gren bir grtr. Bir yanda blgede hzla gelien Roma
mparatorluu etrafnda birleen geleneksel aristokratik ve
brokratik gler, dier yanda tm halklardan ve kltrlerden
saylar ayn hzla oalan yoksullar dnyas. Kuds o dnemde
Dou Akdeniz'de en nemli merkezlerin banda gelmektedir.

Uzun tarihi bir gemie dayanan brani kabileleri de sosyal

ayrmaya uramtr. Yahudiye kk bir brani kralldr.
Merkezi Kuds olup, sosyal ayrmann bir paras olarak din
adamlar da blnmtr. Krallk ve din adamlarnn st
tabakas sk bir btnlk iindedir. Uzun bir direni yksnden
sonra Roma mparatorluu'nun ibirliini kabul etmilerdir.
Bu durumda geni bir isyan havas ska esmektedir. Birok
muhalif odak tremitir. Bunlardan Esseniler en bata gelenidir.
Hz. Yahya bu tarikatn ba saylmaktadr. Yahudiye
ibirlikilerine iddetle kar kmaktadr. Yahudiye iinde
Rebeca'l entrikalar sonucunda ba kesilerek karlarn
bozduu evrelere kurban olarak sunulur. ldrlmeden nce
Hz. sa bir nevi Hz. Yahya'nn halifesi olarak sivrilmi
durumdadr. Sosyal rahatszln ban ekmek artk ona
dmtr. znde bir snf savan yrtmektedir. Ama
somutlamas yoksullarn bir dini tarikat biimindedir. Aslnda o
dnemde yaygn peygamberlik geleneinin nemli bir halkas
olarak da ekillenmektedir. Fark ilk defa Yahudi topluluundan
kopup, tm halklarn szcs olarak ortaya kmasdr. Bir nevi
Yahudi milliyetiliine kar enternasyonalizmi temsil
etmektedir. Zaten Roma'nn kozmopolitlii gerekli objektif
zemini yaratmtr. Ortadou halklar Roma egemenlii altnda
yeniden harmanlanmaktadr. Zenginler ve yoksullar partisi
olarak iki parti domaktadr. Helenizm dneminde de
Yahudiye'de benzer bir blnme yaanmaktayd: Sadukiler ve
Ferisiler olarak. Bu gelenek ilk defa Hz. sa ile Yahudi kavminin
snrlarn aarak her kavmin yoksullarna seslenecektir. Bundan
panie kaplan nde gelen Yahuda kahinleri Roma Valisi
Pilatus'tan Hz. sa'nn cezalandrlmasn isterler. Pilatus kii
olarak nce kabul etmek istememesine ramen, Yahudi
ibirlikilerin ar basmas, ortak karlar gerei armha
germeyi sonunda kabul eder.
Sonras havarilerle aziz ve azizelerin yklerinden ne tr bir din
doduunu bilmekteyiz. Roma'dan rahatsz olan Grekler yeni
dine en yaygn giren kavim olurlar. Dini kavmi bir direni
gelitirirler. zellikle Anadolu ve Grek yarmadasnda yeni din
yoluyla imparatorluun iine iyice yerleirler. mparator
Konstantin ile devlete ortak olurlar ve Dou Roma'ya Bizans
adyla damgasn vururlar. Yine dnemin gl ve kltrl
kavimlerinden Asuriler, Sryaniler adyla zellikle

imparatorluun dousunda yeni dinle birlikte byk bir kltrel

reform gelitirirler. Hem Bizans, hem Sasani mparatorluu
iinde benzer gl konumlar edinirler. Hz. sa'dan sonra geen
yz yl iinde yoksullarn dini byk piskoposlarn giriimleri
sonucunda ilgili devletin resmi ideolojisi ve kitle taban haline
getirilmitir. Ortaa Avrupa feodalizminin temel ideolojik
rgs olan hristiyanlk, reformasyonla birlikte yeni a
kapitalizminin de dou ideolojilerinden bata geleni olacaktr.
Bu ksa anlatmla cevabn aradm soru, Hz. sa'nn kann kim
aktt ve arap gibi ierek dnyalk oldu sorusudur. Bu, Bat
uygarlnn kendisidir. Roma mparatorluu Avrupa uygarlnn
dnyevi krall olarak sa'nn kann aktt. Papalk ise o kan
arap yapp ierek manevi uhrevi krallk oldu. Avrupa
uygarlnn temel moral deerlerini oluturdu.
Hz. sa ve yoksul, ileke ardllarna ise pay olarak en byk
azaplar, takipler, ldrlmeler dt. Bat uygarlnn temelini
oluturan bu gelimeleri zmlediimizde, sistemi hem
kurbann katili hem de mutulaycs, ycelticisi olarak
gryoruz.
Bat uygarlndaki en nemli eliki bu gereklikte yatmaktadr.
Nitekim nl Rus yazar Dostoyevski Hz. sa'nn zne
yabanclam piskoposlarca nasl yeniden armha gerildiini
romanlarnda derinlikli olarak anlatr. Baz durumlarda maktuller
katillerine tapnrken, Bat uygarlnda katil maktullerine
tapnmaktadr. Aslnda bu gerei yalnz Bat uygarlna
atfetmek doru olmaz. Tm tahakkmc ve istismarc
sistemler, madurlarnn kan ve aln teri ile beslenirler.
Halklarn tm sava bu durumlardan kurtulmann yksdr.
Fakat sonuta bu ykler de efendilerini soylulatrmaktan
kurtulamazlar.
Hz. sa'nn yksnden tam iki bin yl getikten sonra, onun
mekanna ve kltrne yakn bir yerden, benzer bir srecin
iine denlerden biri de benim. Bu sefer Roma yerine ABD,
Bat uygarlnn imparatorluk gcdr. Roma Bat uygarlnn
dourucu gc iken, ABD bitirici gc olmaya daha yakndr.
Ortadou'da o da tpk Roma gibi hzla yaylmak durumundadr.
birlikilere sk ihtiyac vardr. Ortadou toplumu zenginler ve
yoksullar olarak hzl bir ayrmay daha yaamaktadr.

Zenginlerin ibirliki partileri yannda yoksullarn da birok

partisi tremitir. Bu sefer blgenin en yoksul halk Krtlerdir.
Katmerli bir baskya uramaktadr. yknmeden holandm
hiin belirtmiyorum. Ama dou, oluum tarzm, sistemin iine
giri, muhaliflik ve yakalan tarzm Hz. sa yksne z ve
biim olarak yakn durmaktadr. Ortadou'nun en yoksullarn
taban olarak aldm bilinmektedir. Yeni ideolojik, zihniyet
aray belirgindir. ok bal topluluklar olumutur. Yeni Roma
mparatorluu ABD ve ibirlikileri olduka rahatszdr. Yine
Yahudiye devleti en sk ibirliki konumundadr. Grekler iinde
de sk taraftarlar var. ldrc ihanetin Yahuda skaryot'u
Grekli Kalenderidis sk bir sempatizan geinmektedir. Krt
Yahudiye'sinin kralcklar Krt yoksullarnn ykseliinden byk
korku duymaktadr. Tm ibirlikilerin blgede konumlarn
pekitirme ihtiyac vardr. Benim ideolojik politik konumum
hepsini iddetle rahatsz etmektedir. Komplo iin karlar son
derece elverili haldedir. Yeter ki despotluklar biraz daha
beslensin.
Byk havarilerden Saint Paul hi olmazsa bir iki sefer sonunda
kurban edildi. Roma biraz msamahal davrand. Benim ise ilk
Avrupa seferinde karlp yakalanmam gerekletirildi. yky
uzun uzadya yazmann gerei yok. Tm mezhep merkezlerini
dolatm. Bata Greklerin Atina merkezini, Ruslarn
Moskova'sn, Latinlerin Roma'sn resmi dzeyde yokladmda,
buz gibi kar hesaplarnda yerimin olmadn anlamtm.
Devletlere dayanarak siyaset yapma hatasnn (zde olmasa da
biimde) bedelini ar demekten kurtulamayacaktm.
deolojilerin, dostluklarn karlar karsnda pek deerli
olmadn aka gsteriyorlard. Onlarn dnce ve inanlar
oktan para-pullamt. Para-pul karlar nasl gerektiriyorsa,
ok tecrbeli olduklar komplo yntemleri ile yle davranmay
byk bir ustalkla becereceklerdi. Hz. sa'da belirleyici otorite
Roma'yd. Roma'nn otoritesi olmadan sa ne yakalanr ne de
armha gerilebilirdi. Benim yakalanmamda belirleyici otorite
ABD idi. ABD olmadan benim yakalanmam dnlemezdi. Trk
yneticilerine verilen rol cellat ve gardiyanlktan teye deildi.
AB'ye biilen rol ise, Bat uygarlnn hukuk gc olarak yargda
son sz sylemekti. Kabaca ortaya koyduumuz bu
ilikilerdeki ba daha da somutlatrmak mmkndr.

Bizans mparatorluu Bat'dan ok Dou imparatorluk gcne

yakndr. Hal seferlerinin douda tutunmas ise feodal uygarlk
dnemindeki g dengesi nedeniyle mmkn olamazd.
skender sonras Helen uygarlklar gibi erimekten kurtulamazd.
Ykselen kapitalizm temelinde ilk derli toplu saldry 1898'de
Napoleon dzenledi. Karsna kan engel Osmanl
mparatorluu'ydu.
Kapitalist sistem uygarln yeni hakim gc olarak yerini
salamlatrdka, Avrupa uygarln merkezi olacakt. stnlk
kesin Avrupa'dayd. Dou uygarl adna Arap sultanlar 15.
yzyln sonlarnda spanya'dan nihai olarak kovulurken,
Osmanllar 1683 II. Viyana kuatmasndan byk bir bozgunla
karak hzl gerileme srecine gireceklerdi. Ykselen Avrupa
uygarl karsnda tutunmalar artk mmkn deildi. Zaman
oktan gemiti. Napoleon'un yenilgisi ile uygarln nc gc
ngiltere oldu. ngiliz mparatorluu da dnyadaki egemenliin
Ortadou'dan getiinin bilinci ile 1800'lerden itibaren blgeye
yklenmeye balad. Kuzeyde arlk Rusya's, gneyde ngiliz
mparatorluu arasnda skan Osmanl mparatorluu bilinen
denge politikas ile mrn yzyl daha uzatacakt. Asl nemli
olan, bu denge politikasnn kurbanlarna ilikin gelimelerdir.
nemli tarihi kavim olan Anadolu yonlar, Dou Anadolu ve
Kilikya Ermenileri ve Mezopotamya Asurlar bu denge
oyunlarnda byk oranda tasfiye olurken, Krtler ancak fiziki
varlklarn koruyabildiler.
Blge zerinde yeni hakimiyet peinde koan ngiltere, Fransa
ve Rusya, Osmanllardan taviz koparmak amacyla ad geen
blge halklarn bir tehdit arac olarak kullanmaya altlar.
Kapitalizmin maddi kar hesaplar bu halklarn binlerce yllk
tarihi kltrlerinden stn saylacakt. Osmanl Trkleri her
geriledike, sebebini bu halklarda bulup nefeslerini biraz daha
skacaklard. I. Dnya Sava'na geldiimizde, artk tarihin
tehlike anlar iyice alyordu. mparatorluun enkaz altnda
yonya, Ermeniler ve Asurlar can ekiirken, Krtler dalarnn
derinliklerinde ancak fiziki varlklarn koruyabileceklerdi. Trk
sultanlar ile Avrupal feodal ve kapitalist devlet gleri
arasndaki yaklak sekiz yz yllk ekime Avrupa'nn
stnl ile sona ererken, geriye hazin kurbanlar brakacakt.
Tarihiler kurbanlarn bu hazin yksn gerek nedenleri ve
sonular ile vermezler. nk gerekler aynasnda kendi irkin,

katil yzlerini greceklerdir. Ortadou'nun son iki yz ylnda

olup bitenlerden belirleyici olarak sorumlu olan byk Avrupa
devletleridir. Daha nce de ayn halklar vard. mparatorluk
iinde kurduklar dengelerle en azndan ekonomik olarak zengin
ve kltrel olarak rahatlard. Siyasi olarak da Trklerden geri
deillerdi. Avrupa'ya duyulan gvenle ve gereki olmayan
devlet olma hesaplar ile en byk kumar oynadlar veya
oynatldlar. Byk kaybettiler. Ardllar, kl artklar Bat'nn
gmenleri oldular. Avrupa ve Amerika'ya doru yola ktlar.
Kendi 'vaat edilen kutsal topraklar' topyasyla yaamaya
altlar.
Yahudilerin Siyonist Kongre (1896) ile yaptklar klara benzer
baz giriimlerin gnmz ABD ve AB lkelerinde hzlandn
gryoruz. ABD'nin Byk Ortadou Projesi'nden
umutlanabilirler. Irak igali yeni heyecanl bir dneme yol
amtr. Krtler projenin salam bir mttefiki olmaya en yakn
adaydr. Hedef, blgenin kapitalist sisteme ve srail'in varlna
engel ve tehdit tekil eden ekonomik altyapsn ve zihni siyasi
styapsn deitirmektir. Sistemin iki organize gc BM ve
NATO, projenin aktif diplomatik ve askeri gc olarak
grevlendirilmek durumundadr. G-8'ler ekonomik gcn
esirgemeyecektir.
Asl problem Osmanl mirasnn sahibi TC'nin bu dnemi nasl
karlayacana ilikindir. kinci bir ulusal kurtulu srecinin ne
i ne d koullar mevcuttur. Sisteme kar direnmesi, Irak ve
Yugoslavya'dan, hatta Rusya'dan daha baarl olamaz. Tam
teslim olmas iine gelmez. 1950'ler sonras mttefiklik koullar
da olduu gibi sremez. Geriye kalan reform srecidir. Bunun
iin de irade yoktur. Srndke srnmeyi politika
bellemektedir. Statkoda yaanan her gn kazan sanan son
derece tutucu bir zihniyetle TC korunmaya allmaktadr.
Osmanl mparatorluu'nun son dnemine hayli benzemektedir.
Bana ilikin komplo TC'nin yaad bu koullar altnda
gelitirildi. Komplonun iyzn ve taraflarn iyi anlamadan
hibir sorunun altndan kalklamaz ve TC'nin akbeti hakknda
doru yorumlarda bulunulamaz.
Baz ciddi yetersizlikler ve yanllklar da olsa, benim genelde
tm halklarn, zelde Krdistan halknn byk demokratik

kn temsil ettiim inkar edilemez. 15 Austos eylemliliine

kadar bir zihniyet rgtlenmesi gelitirmeye altm aktr.
Bunu reel sosyalist ve ulusal kurtulu karmas biiminde bir
rg olarak hazrlamak durumunda kaldm, bundan daha
gelikin bir aamaya g getiremediimi de kabul etmek
gerekir. 15 Austos 1984-15 ubat 1999 arasndaki on be
yllk dnem zihniyet rgtlenmesinin eylem dnemidir. Eylemin
ne kt sretir. Pratiin en iyi aklayan olduu sylenir.
Benim de kendimi daha iyi tanmlayabilmem bu pratik srele
daha iyi aa kt. Temsil ettiim olgusal gereklik, sorunlar
ve bireyin zm olanaklarn iyi denediim, test ettiim
sylenebilir. Fakat ben derken abartmaya gitmemek nemlidir.
Benimki vesiledir. Aa kan, binyllardr bastrlan bir
toplumsal gerekliin soy halkdr. Tanrsall ok iyi zmeme
ramen, kullandm terminoloji bilimsellie daha ok yakndr.
Aa kan Krdistan halk gereklii karsnda, zerinde
binlerce yldr ibirlikilik yapanlarla (Glgame-Enkidu
ikilisinden gnmzde ayan beyan ortaya km olanlara
kadar) fetihilerin byk bir rahatszl balad. Dnemin
imparatorluk gc ABD'nin emsiyesi altnda 1998'de Ankara ve
Washington srelerini balattlar. Federe Krdistan devleti
anlamna gelebilecek bir siyasi program zerinde anlatlar.
Program Ankara ynetiminin himayesi altnda yrtlecekti.
Bunun karlnda A. calan'n bana ve PKK'nin terristliine
ortak hkm verilecekti. Bu hkm objektif olarak 'imha ve
tasfiye' demekti. Gizli olmakla birlikte, dikkatli bir siyasi
yorumcu antlamann (17 Eyll 1998 Ankara-Washington)
elikilerle dolu olduunu, taraflarn birbirini kandrmaya
altn, taktik bir yaklam olmaktan teye gitmediini fark
etmekte zorlanmayacakt. A. calan zerindeki byk kska ve
takip harekat bu antlamayla dnya apnda hzlandrld.
ABD'nin en azndan bir kanad kesin kararllk gsterdi. Bunda
srail sann da byk destei ve dayatmas vard. ngiltere iyi
bir planlama yaparken, srail-MOSSAD iyi bir ajanlk faaliyeti ile
plana katlm gsterdi. Bu son komplo plan Trk Babakan
Tansu iller'in elli milyon Dolar denekli 6 Mays 1996 am
sabotajndan (bin kiloluk bomba ykl araba ile kalnan binalar
havaya uurarak imha etme) sonra, srail ynetimi ile yaplan
askeri ekonomik antlamadan sonra gndeme geldi. Trk Kara
Kuvvetleri Komutan 17 Eyll'de Suriye'ye ltimatom
niteliindeki konumas ile bir adm daha ilerletildi. Suriye ile

sava gndeme gelince, Suriye ynetiminin 'nasl istersen yle

git' demesinden baka bir tavr grlmedi.
Halen i yz tam anlalamayan ve yar resmi bir davet olarak
nitelendirilebilecek bir ar sonrasnda 'Atina macerasna' karar
erdim. lkenin dalarna ynelmek benim iin idealdi. Ancak
benim yzmden binlerce kiinin lmesine yol aabilecek bu
seferi ahlaki kayglarla erteledim. Siyasi zm ansnn
Avrupa'da denenmesinin daha uygun olabilecei dnld.
Zaten ordu kaynakl olduuna inandm 1997'den beri baz bilgi
notlar Avrupa rgtmzce iletilince, bu kanm daha da ne
kt. Fakat Atina'da beni karlayan gerek dost insanlar deil,
nl Troya kahraman Hektor'u doru olmayan bir savaa eken
erkeklerin tanrs Zeus'un anlndan yaratlm mitolojik Athena
kahpesi oldu. Beni ldrc bir saha iinde tm kar zihniyetli
uygarlk gleri ile savaa zorlad. Karlnda ise gya Troya'y
(Anadolu) ve Kbrs' alacakt. Veya en azndan bu ynl bir
politik imkan doacakt. Benim gibi herkesin beslendii 20.
yzyln reel sosyalist ve ulusal kurtuluu ideolojik izgisi bu
hileyi zemezdi. Tarihte ok nl olan ve hem skender hem
de Napoleon'da dile getirilen Athena hilekarlndan beslenmi
Yunan devlet gelenei karsnda Ortadou bilgelii ve yiitlii
ne yapabilirdi?
Davamn AHM srecinde eletirilmesi gereken temel konusu
birey toplum ilikisine dayaldr. Savunmamn ilk blmnde
kapsamlca ele aldm gibi, insan trnn geliiminde
toplumsallk ncelik tar. Toplumsalla dayanmayan birey
tarifleri birer aldatmacadan ibarettir. Dou toplumlarnda hakim
yan hep toplumsall esas alr. Toplumun eskilii ve geliimi ile
ilgili bir yaklamdr. Bat uygarlnn douunda ise bireysellik
ar basar. Hem Grek-Roma aamasnda, daha sonra ortaada
hristiyanln yorumlanmasnda bireysel araylar hi eksik
olmamtr. Rnesansta ve sonrasnda ise, bireysellik adeta
tarihsel devrim yaamtr. Binlerce yllk Dou toplumlarnda
ar gelien ve bireyi boan toplumsallk pe pee Rnesans,
reformasyon, bilimsel devrim ve aydnlanma hareketi ile
parampara edilerek, nce birey toplum dengesi, 19. ve 20.
yzyllarda da bireyin ar ykselii yaanmtr. amza
bireysellik damgasn vurmutur. Bu sefer arla kaan ve
toplumu kemiren hastalk bireysellikten kaynaklanmaktadr.
Salkl toplum ve birey dengesi birey lehine adeta bir zrvala

vardrlmtr. Toplumsallk klelik gibi alglanmaktadr. Aslnda

bu tr bireycilik bir nevi postmodern hayvanlama, primatla
st boyutlarda ve yeni koullarda yeniden dntr.
AHM'ne yansyan sadece 'bireysel bavuru' hakk bu hastaln
hukuk alanna yansmasn ifade etmektedir. Tmyle toplumsal
olan, her eyini aka byle ortaya koyan bireyi toplumundan,
halknn iradesinden ayr varsaymak tam bir hukuk hilesidir. Bu
hukukun temelindeki adalet anlayna da terstir. Ayrca nemli
bir politik gerei gizlemeye bilerek veya bilmeyerek alet
olmaktadr. Krt halknn zgr politik hareketini hukuk dnda
brakmaktadr. Krt zgrlk hareketinin haklln gndem
dnda tutup, AB'nin Krt halk zerindeki sorumluluklarn
rtbas etmeye yol amaktadr. Leyla Zana ve arkadalarnn
davasnda bu gereklik daha da srtmaktadr. Szde
sahiplenme ad altnda cezaevindeki ve dardaki (onlar da st
ak cezaevinde saylmaktadr) Krt halkndan ayrtrp szde
insan haklarn kurtarmaya almaktadr. Davam dolaysyla
Avrupa uygarlndan kaynaklanan bu hileyi kabul etmem
mmkn deildir. Beklenen, birey toplum dengesini kabul eden
bir karardr.
AHM hakkmda verdii 6 Mays 2003 tarihli kararnda Trkiye
Devlet Gvenlik Mahkemesi'nin verdii karar 'mahkemenin
bamsz olmad ve adil yarglanmadm' gerekesi ile uygun
grmemiti. Buna karn bamsz ve adil karar verme
durumunda olmayan bir mahkeme, 20. yzyln en kapsaml bir
komplosu sonucu getirilmemin hukuka uygun olduuna dair
gr belirledi. Bu gr veya karar znde tamamen siyasidir
ve komplonun devamndan ibarettir. nceden gelitirilmi
planlamann bir paras olarak belirlenmitir.
Karlmam AHS'nin 5/2 maddesine tamamen aykr olup,
getirildiim yere iade edilmem hukukun ve szlemenin bir
gerei olduu halde, hi ifademe bile bavurulmamas pein
hkmll ortaya koymaktadr. Karldma ilikin bir deil
binlerce delil vardr. Daha da nemlisi, ben Avrupa topraklar
olarak saylmas gereken yerden karldm. Byk Daire (AHM)
eer geree saygl olmak istiyorsa benim ifademe bavurmas
gerekir; buna gerek grmyorsa ahit durumunda olan Dilan ve
Kalenderidis'in ve dierlerinin grlerine bavurmaldr. Ayrca
avukatlarmn bu konuda kapsaml ve gl argmanlarn gz

nne almaldr. Ben yarglanmaktan kanmyorum. Trkiye'nin

de taraf olduu szlemelerin ruhuna uygun, bamsz ve adil
bir mahkemede yarglanmak en doal hakkmdr. AHM iin
temel grev bu ynl bir yarglanmann yolunu amak olmaldr.
Adil olmann ilk adm bu yolun almasdr. Mahkeme ald
kararla bu yolu amamaktadr. Tersine, idam nleyip ebedi
rmeye terk etmeyi uygun grmektedir. lm gsterip
stmaya raz olmaya zorlamaktadr. Bunun binlerce yldr
denenen tahakkmc glerin bir hilesi olduunu herhalde
yorumlayamayacak kadar idrakten yoksun deilim. AHM Byk
Dairesi, gerekten adil bir yarglamann yolunu amak istiyorsa,
u hususlar gz nne almak durumundadr:
Birincisi, benim kimliim Roma stinaf Mahkemesi'nin verdii
kararla siyasi ilticadr. Bunun belgesi mahkemenin elindedir.
kincisi, Atina Ar Ceza Mahkemesi'nin hakkmda verdii
kararla benim Yunanistan snrlar iinde bulunmam gerekir.
Yani ben hukuken ve mahkemenin kararna gre halen Yunan
devlet snrlarnn iindeyim. mral adasnda tek kiilik
cezaevinde bulunmam hukuk ddr. Bu ok ak olan bir
husustur. Byk Daire'nin cevap aramas gereken soru,
kanunen Yunan hudutlar iinde bulunmam gerekirken, nasl
oldu da halen alt yldr tek kiilik bir hcrede ebediyete kadar
hkml tutulmaktaym sorusudur. Bu soruya doru yant
bulunmadan, Birinci Daire'nin verdii karar onaylamak
tamamen siyaseten davranlm olunduunu kantlayacaktr.
Mahkeme karlmann ayrntl gelimesini anlamak istiyorsa,
pein hkml deilse, ksaca belirttiim ifadenin kapsaml
alnmasn ve olaya ahit tm tanklar dinlemek ve salamak
durumundadr. Eer doru bir karar verirse, ben AB hudutlar
iinde olmu saylacam. O zaman TC'nin iddialar ile Krt
tarafnn iddialar bamsz bir mahkemede dinlenerek hukuki ve
adil bir karara varlm olacaktr. TC her zaman beni otuz krk
bin kiinin lmnden sorumlu tutmaktadr. Krt tarafnda drt
bine yakn ky ve mezra boaltlmas, on bini akn faili mehul
cinayet, yz binleri aan tutuklama, srgn, mltecileme,
kronik ikence, otuz bine varan gerilla ehadeti, gasp edilmi
tm insan haklar ve tannmayan demokrasi bu bilanonun
kk bir ksmdr. AHM bunu dikkate almadan nasl karar
verebilecektir?

Bu bir sava bilanosudur. Tarihte hibir bireysel terrist otuz

krk bin kiiyi ldrecek gte olamamtr. Eer ortada hem de
Krt halk aleyhinde asimetrik olan bir sava olduu kabul
edilecekse, o zaman tpk II. Dnya Sava sonras Nrenberg,
Bosna-Hersek sava sonras Lahey, yine baz Afrika
lkelerindeki katliamlardan sonra kurulan BM himayesindeki
mahkemelere benzer bir yarglamann benim ve dier taraflar
iin gelitirilmesi de adil yarglamann biricik yoludur. AHM'nin
Krt madurlarna ilikin binlerce davas vardr. Bunlar sava
bilanosunu hi mi hatrlatmayacak? Krtler tarihte hep
aldatlmtr. Ama Avrupa gibi akln gelikin olduu bir
ortamda aldatlmaya devam m edileceiz? nsanlk vicdan
bunu nasl kaldrr? Henz anadil yasan bile tam ve fiilen
aamam bir halk benim ahsmda bin bir entrika ile yarglayp
bunu Avrupa normlar ile uyumlatrmak suuna AHM nasl
itirak ve cesaret edebilir?
Daha yzlercesi sorulabilecek bu tip hukuki sorularn yant,
mahkemenin kendisinin siyasi etkiden bamsz olup olmadn,
adil yarglamaya frsat tanyp tanmayacan kantlayacaktr.
Eer adil yarglama yolu almaz ve ben ve binlerce dier
yoldam (Leyla Zana ve arkadalar dahil) ebediyete kadar
rmeye (dar kmak ikinci bir meseledir) terk edilirsek,
bununla bizi esasta yarglayann AB'nin kendisi olduunu, TC
ynetiminin sadece maa olarak kullanlmak durumunda
kaldn aka sylemek durumunda kalacaz. Tpk Krt
halkna son iki yz yldr dayatlan asimetrik savan
sorumlusunun nde gelen Avrupa devletleri olduunu, buna
1950'lerden sonra ABD'nin de katldn, Ermeni, yon ve Asur
halklarnn tasfiyesi yetmedii gibi, srann Krtlere geldiini
byk bir fke ve aklkla sylemek zorunda kalacamz gibi.
zetle genel bir yaklamla bakldnda, davamda asl taraf AB
lkeleri ile Krtler ve ben olmaktadr. Davay Trkiye'ye
kiralamalar kandrmacadan ibarettir. AB lkelerinin ABD ve
srail'in destei ile beni Avrupa hukukunun dna itmek iin
harcadklar abalar akta cereyan etmitir. talya hkmeti var
gc ile bu konuda aba harcamtr. Mthi bir psikolojik bask
uygulamtr. Mali imkanlarn seferber etmitir. ngiltere ve
svire lkelerine gitmediim halde beni 'istenmeyen adam'
(Persona non Grata) ilan etmilerdir. Almanya ve Fransa
resmen mahkemede ahsma ilikin yarglama balatmtr.

Dier birok lke hakkm olduu halde iltica bavurumu peinen

reddetme hakszln sergilemitir. Genelde psikolojik bir
ypratma kampanyas yrtlmtr. Tm bu gelimelerin
altnda 15 Austos Hamlesi'nden sonra TC ile giritikleri ok
irkin maddi kar ilikilerine dayal sessiz ve gizli anlamalar
yatmaktadr. ok iyi biliyoruz ki, Trk hkmetleri neredeyse
Trkiye'nin yarsn Avrupa lkelerine peke ekerek, PKK'den
uzak durma ve Krt zgrlk savan 'terrist' saydrma tezini
kabul ettirmitir. Avrupa hkmetlerinin gizledikleri, ama
ahsmda aa kan bu kar ilikileri olmasayd, benim hemen
siyasi iltica hakkn almam gerekirdi.
Avrupa hukuku (AHS) bu kar ilikileri nedeniyle aka
inenmitir. Avrupa dna karlmam, bylelikle Avrupa
hukukunun kapsamndan karlmam hedeflenmitir. Kenya'ya
srlmem bu iren kar balarndan trdr. Dolaysyla
(AHM) gerekten Avrupa hukuk normlarna ve szlemelerine
balysa, bu hukuk dl reddetmek durumundadr. Roma
stinaf ve Atina Ar Ceza Mahkemelerinin fiili bir anlam olmasa
da, verdikleri olumlu karar AHM'ni de balamaktadr. Bu
kararlar hem siyasi ilticac olduumu kabul etmekte hem de
beni Avrupa topraklarnda zgr saymaktadr. Yine bu kararlara
gre mral'daki yarg ve infaz sreci Avrupa hukukuna tmyle
aykrdr, olmam saylmaktadr. AHM Byk Dairesi'nden
beklenen, Avrupa hukukuna gre Avrupa topraklarndaki zgr
kalma hakkm (Atina ve Roma Mahkeme kararlar) bana
tanmas, mral'daki hukuk dl reddedip, eer bir yarglama
gerekiyorsa (AHM 1. Daire karar) onun adil ve tarafsz
olmasnn yolunu aabilmesidir. Bu temelde olumlu bir karar
ktnda ancak AHS'ne gre hareket edilmi olacaktr. Aksi
halde yce mahkeme de (AHM) byk bir siyasi komplonun
aleti olmaktan kurtulamayacaktr.
Savunmamn arlkl blmn Avrupa uygarlnn
aklamasna vermem bu nedenledir. Bu uygarlk bizi yok
ediyor. Siyasiler birka yllk iktidarlar ve efendilerinin kar hatr
iin hibir halkn tarihten silinmesini kendilerine temel kayg
konusu yapmazlar. Bunu biliyoruz. Ama hi olmazsa zerre kadar
adalet varsa, AHM gibi bir kurum 'bireysel boyutlu yarglama
gibi' en kardrmaca yolu bir tarafa brakp olup bitenin zne
ilikin bir karar vermeli; en azndan objektif, gereki ve ada
bir yargnn nasl mmkn olabileceini gz nne getirerek

karar gelitirmelidir. TC bir sava taraf olup (ki, bunu btn

dnya biliyor ve kendisi de aka sylyor) beni ve rgtm
de en byk tehlike ve dman ilan etmiken, nasl adil ve
bamsz bir yarglama yapacaktr? Mahkemenin (AHM) buna
akl nasl eriyor? Yoksa baka oyunlar var da biz mi bilmiyoruz?
O halde davam niye kabul etti? Eer btn bu sorulara cevap
verilmezse (ikna edici biimde), geriye nceden planlanm
siyasi bir oyunun mkemmelen oynanmaya devam ettii
anlalm olmayacak m? O zaman bu oyuna kendimi ve
halkm alet etmemek iin, en azndan idrakimin ve vicdanmn
gereklerini yerine getirmekten baka arem kalmayacaktr.
Bu gereklik savunmann hukuki olmaktan ok siyasi olarak
gelitirilmesi gereini ortaya koyar. Krtler ne ulusal, ne
uluslararas hukukun kapsamnda ele alnan bir halktr. AB
hukukunun srarla bireysel boyutu dayatp bunun altndaki
tarihsel toplumsal gerei grmezlikten gelmesinin anlam,
hukuki yoldan zlecek bir sorunun olmaddr. Bu anlay
Lozan Antlamas'ndan beri sregelmektedir. TC'nin varln
Krtsz kabul etmesi karlnda, ngilizlere Musul-Kerkk
braklmtr. TC'nin kapitalizmi sistem olarak benimsemesi
karlnda Lozan'da onaylanma salanmtr. Batl devletler
Ermeni, yon ve Asurileri birer aznlk olarak kabul ederken,
Krtlere ilikin hibir gvence verememilerdir. Bu yaklam
Krtlerin fiziki olmasa da kltrel ve siyasal olarak silinmesine
gz yummak demektir. Batl emperyalist devletlerin Trk
yneticileri ile son iki yz yllk srete girdikleri iliki, eliki ve
atmalarn sonular ok iyi irdelenmek durumundadr.
Gnmzde Ortadou'nun gerilii, demokrasi ve zgrlkten
yoksunluunun temeli bu yllardaki ilikilerle balantldr.
Byk Ortadou Projesi son iki yz yln kanlmaz bir sonucu
olarak grlmelidir. erii ok iyi okunmaldr. zellikle Krtler
bu projenin en stratejik unsuru olarak kendini her ynyle
deerlendirmek durumundadr. Savunmamn temel
hedeflerinden biri de budur.
Benim mral'ya alnma srecimle Kuzey Irak'taki Krdistan
Federe devlet oluumu arasndaki ba ok aktr. TC yetkilileri
u gerei ok iyi okumak zorundadr: Federe Krdistan' benim
ve PKK'nin tasfiyesi karlnda Krt feodal burjuva glerine
siz hediye ettiniz. Sonularndan da sizler sorumlu olacaksnz.
Bu bugnk Filistin-srail atmasnn temellerine benzeyen bir

temel atmadr. Bununla devrimci cumhuriyetiliin temelleri

andrld gibi, her tr milliyeti kkrtmacla uygun bir
ortam da oluturulmutur. Halklar yeni milliyeti kkrtmalar
altnda birbirine saldrtlp hkmranlk dzenleri yeni biimler
altnda srdrlmek istenmektedir. Filistin-srail atmas
neredeyse son yzyln sorunu haline getirilip, Arap halklarnn
en kt ynetiminin meru bir gerekesi haline getirilmitir.
Ayn oyunun kapsamna imdi Krtler alnmakta, alnmaya
allmaktadr.
te bu noktada bana ynelik komplo uluslararas bir boyut
kazand. nk benim ve temsil ettiim hareketin varl bu
oyunlara uymad gibi, boa karma potansiyeli de tayordu.
Krtlerin kontrolnn hareketimizden alnp emperyal glerin
elinde kalnmas stratejik nemde grlyordu. Bununla Arap,
Fars ve Trk ulus devletlerinin terbiyesi salanacakt. Avrupa ve
ABD'de on binlerce Krt bunun iin terbiye edilmekteydi. Kendi
mentalitelerine uygun bir Krtlk srarla oluturuldu. Aslnda
1945'ten sonra Barzani ailesi yoluyla srail'in balatt sre
giderek geniledi. Krtler Bat'nn yeni gzdeleri olarak nem
kazanmaya bu nedenle baladlar. Ortadou'nun fetih gelenekli
devletleri de kendi Krtlerini yeniden ele aldlar. Gvenlik
kuvvetlerinin emrinde bir istihbarat ve korucu Krt Ordusu
oluturdular. nc ksm yoksul ve emekilerin Krt grubunu
ise, yurtsever ve demokrat bir izgide PKK oluturdu. Bylelikle
trl Krt grubu olutu. ABD, AB ve srail'e bal Krtler;
bunlar eski feodal aireti st tabakann burjuvalama
yolundaki kesimleridir. Devletlerin para destei ile airet
duygusunu kullanarak etkili olmaya alyorlar. Federe Krt
devleti imdilik temel siyasi programdr. Fetihi Arap, Trk ve
Fars ulus devletlerinin gvenlik kuvvetlerine yine para ve airet
duygusuyla hizmet veren Krtlerin hedefi sadece para ve
mahalli otoritedir. PKK ile yurtseverlik ve demokratik duygu ve
bilinle bal olanlarn hedefi ise, demokratikleme ve zgr bir
Krdistan'dr. Bu l ayrma youn iliki ve elikileri ile
birok oluuma gebedir. Binlerce yllk uykudan uyanm ve
hareketli bir srece girmi Krdistan, Ortadou'nun yeni denge
oluumunda nde gelen aktr durumundadr. Birok senaryoda
eitli rolleri oynamas iten bile deildir.
TC'nin kurulu srecinde bir asli e olarak deerlendirdii
Krtleri isyanlar nedeniyle tmyle kimlikleri altnda hukuk ve

siyaset dnda brakmasnn konjonktrel dnemsel adan bir

anlam olsa da, srekli bir ilke haline getirilmesi en vahim hata
veya yanllklardan biridir. Benim iddiam udur: Emperyal
gler, bu yanln dourduu elikiyi kendi Krt oluumlarnn
lehine kullanp kar uyumazl iinde olduklar Trk, ran ve
Arap ynetimlerini kendilerine daha ok balamak, bu olmazsa
etkisizletirmek iin, benim ahsmda zgrlk seenei olan
yoksul, emeki Krtlerin tasfiyesine bilinli giritiler. Bu
elikinin ilk rnn Kuzey Irak Krt Federe oluumu tekil
ederken, gerisi de gelitirilecektir. Trkiye ynetimi yanna Iran,
Suriye ve Irakl baz Araplar da alarak Krtlerin zerine
giderse, asl o zaman tuzaa decektir. ran ve Araplarn Trk
rahatszl tarihseldir ve iyi bilinmektedir. Krtler Trklerin
zerine ynlendirildikten sonra, baz tarihsel sorunlar yeniden
canlandrlacaktr. Bunlarn iinde yonya, Ermenistan,
Grcistan, ran ve hatta Toroslara kadar tarihi iddias olan
Araplarn iddialar gncelleecektir. Bu durumda Trkler 16.
yzyldaki statye indirgenecektir.
Yavuz Selim'in Krt politikas bu tehlikeyi bertaraf etmiken, M.
K. Atatrk'n de 1920'lerde bu tehlikeyi nlemesi, Krtlerle
zgrlk ilikisi temelinde kurulan bu ittifakla mmkn
olmutur. Trklerin Anadolu tarihleri Krt ilikileriyle ok sk bir
diyalektik iliki iindedir; bu ilikinin paralanmas, tam dman
hale dntrlmesi, Trklerin ister farknda olsunlar ister
olmasnlar, en byk stratejik kayplar olacaktr. syanlarda
kusur her iki taraftadr. lkel ve oven milliyetilik, feodal dini
gelenekler stratejik bir ilikiyi anlayp yrtecek konumda
deildiler. Krt tasfiyesinde arya gidilmekle stratejik iliki yok
olmann eiine gelmitir. M. K. Atatrk ve . nn bunu son
dnemde grmlerdir. Fakat telafisi mmkn olmamtr. 1950
sonrasnda Krt feodalitesinin yeniden ve soy inkarcl
karlnda glendirilmesi stratejik ilikinin daha da
krlmasna, anlam yitirmesine yol amtr. 1980 sonras ar
dinci ve Trk Trk-islam sentezi bu stratejik ilikiyi tamamen
yok saymtr. Bu durum karsnda Batl gler ve blgesel
devletler geleneksel rahatszln PKK'ye gz yummakla
gstermilerdir. Fakat ran ve Suriye'nin kesin destei de dahil,
hepsi Krt Federe devletinin oluumunda rol oynayarak, tarihsel
oyunlarn gndemlemesi iin en nemli admlar atmlardr.
Milliyetilik balantl Krt hareketi Trklerle geleneksel stratejik
ilikiyi tamamen ykmak durumundadr. rnek srail-Filistin,

Rusya-een ve Balkanlardaki Yugoslavya ayrmasdr. Gnlk

kendini kandrmac politikalar tarihsel ilikinin nemini
kavramaktan ok uzaktr. Milliyetilik ve dincilik hepsinin
gzn kr etmiken, ekonomik ve siyasi rant bir gn tesini
bile hesap edemez hale getirmitir. ahsm ve PKK'nin bu
oyunda kullanlmamas iin gerekten byk aba harcadm.
nmzdeki dnemde ABD'nin Ortadou Projesi kapsamnda
gelimeler hz kazanacaktr. Trkiye'nin bu projede hedef mi,
ortak m olduu henz net deildir. Szde projenin en gl
ortadr. 1990'larda da stratejik ortaklktan ok bahsediliyordu.
Sonular biraz retti herhalde. Trkiye ister hedef, ister ortak
olsun, kesinlikle eski statkoyu srdremeyecektir. Eski
statkoda srar ikinci bir Irak ve Yugoslavya'dr. Kald ki, Irak ve
Yugoslavya kendi milliyetlerine birok hak tanyorlard.
Trkiye'nin oven kalplar hepsinden gldr. Halk yllardr bu
oven kalplarla beslendi. Devam halinde krlma kanlmazdr.
PKK ile atmalar bile bu gerei gstermeye yetmitir.
Milliyetilikle ykl Krt-Trk oluumlar tarihsel stratejik ilikiyi
parampara edecektir. Bana gre bu plan 1950'lerden itibaren
bilinli gelitirilmitir. nce Trk milliyetilii faizme ve
dincilie trmandrld. Bu trmandrmalar d kaynakldr. I.
Dnya Sava ncesinde de Pantrkizm ve Panislamizm
biiminde yine d kaynakl olarak trmandrlmtr. Bu gerei
en iyi gren Mustafa Kemal Paa olmutur. Bu iki ideolojik
cereyan engellemi, zgrle ak bir yurtseverlie alm
yaplmtr.
Krt isyanlarndaki provokatif etkenler ite bu politikay ve iki
taraf arasndaki stratejik ilikiyi bozmutur. Ar milliyetilik
Krt' silebileceini sanmakla aslnda oyuna gelmitir. Ziya
Gkalp gibi milliyetiliin babas saylan bir kii, "Trk Krtsz,
Krt Trksz olamaz" diyebilmitir. 1950'ler sonras
gelimelerin Krtlere yaklamda yeniden yorumlanmas byk
nem tar. 2000'lerden sonra ise Krt milliyetilii
hzlandrlmtr. Yine d kaynak etkili olmutur. Btn
kusurlarna ramen PKK'nin blge halklar ile enternasyonalist
yaklam bu oyunu bozmada en temel etken olmutur. ABD'nin
PKK'nin 'terristliini' hemen kabul etmesi Trkleri ok
sevmesinden tr deildir. Bu iddia atmay derinletirme
amacna yneliktir. ABD ve AB'nin Kbrs'a ilikin yaptklarnn
onda, yzde birini Krt sorunu iin yapsalard, aslnda

Trkiye'ye bir Trkiye katlabilecekti. Bundan uzak duruldu.

Adeta 'tavana ka tazya tut' biiminde hayvanlara reva
grlen bir politika uyguland. Ranta boulan ekonomi ve siyasi
evreler de bu politikaya drt elle sarldlar. Gelinen nokta
Trkiye'nin batmnn az ncesidir.
Tam bu noktada benim teslim edilmemle kaba bir direniilik
temelinde lmm sonrasnda, Trk-Krt ilikilerinde toptan
ykl srecine girilmesi beklenmiti. Krt hareketinin tm ipleri
bir elde toplanacakt. Bundan sonrasnda ne olacan bugn
daha iyi kestirmekteyiz. ABD ve AB iyi niyetli de olsa Krt
milliyetiliini desteklemekten asla vazgemezlerdi. srail
Ortadou'da Krt milliyetiliine kesinlikle muhtatr. Bat Krt
milliyetilii olmadan Arap, ran ve Trk arln istedii
noktaya getiremez. PKK'yi kullan tarz her iki taraf iin de
tuzak biiminde olmutur. Yani taz kovalar, tavan kaar
politikasnda kaybeden her iki taraftr. 1925 sonrasnda da
byle olmutur. 2000'ler sonrasnda Krt milliyetilii modern
silah teknolojisine kavutuunda karsnda zor durulacaktr.
Belki her iki taraf da stratejik olarak kazanamaz. Ama byk
kaybedecekleri kesindir. Geriye kazanan, her zaman olduu gibi
emperyal gler olacaktr. Bu duruma gelite Krt milliyetilii
kadar, Krt inkarcl ve hak gasplar da eit sorumludur. Krt
sorunu yetmi be yl zmsz braklmakla TC ne kazand? Ki,
teknolojinin yeni anda inkarc politikalarla kazanmas urada
kalsn, her gn alevlenen bir Krt-Trk atmasna yol
aacan grememek iin kr olmak gerekir. Askeri gce bel
balamann hazin sonular Sovyetler Birlii'nde, Irak'ta ortaya
kmtr. imdiden bile Krdistan'a ynelik seferler ekonomik
krizle e hale gelmitir. Krt sorununun uzatlmas, atmal bir
konumdan drlmemesi ve olas yeni bir sava srecine
sokulmas, Trkleri Anadolu'da binyldr yaatan stratejinin ana
direklerinden birinin tamamen yklmas olacaktr. Bunu
grmemek iin, tekrarlyorum, ya vatan haini ya halk dman
olmak gerekir.
Hi kimse korkun zorluklarn, abann rn olan bir hareketin
kendiliinden teslimini beklemesin. Ben 1998'den beri byk bir
sabrla taraflarn tmne, tm lkeye ve halkmza
kazandrabilecek en saduyulu tavr kendime ve rgtme en
kapsaml ideolojik ve politik tutumla benimsettim. Arkadalarn
yaklamn olumlu bulurken, devletin tmyle ilgisiz kaldn

sylemiyorum. Ama zmleyici olmaktan uzak kalndn da

belirtmek durumundaym. Daha fazla beklenti durumu sreci
tmyle boa karacaktr. PKK Krdistan' ne statkocu devlet
gericiliine ne de ilkel milliyetilie terk edebilir. PKK'nin illa
benim de bir devletiim olsun biiminde dayatmas
olamamtr. Ama demokratik, zgr bir Krt ve Krdistan
projesinden de asla vazgememitir ve vazgemeyecektir.
Demokratik diyalogun tarihin en ilerletici, zmleyici ilikisi
olacandan kuku duyulamaz. Trk, ran, Arap tarihine
derinden bakanlar, Ortadou'daki statnn hep federasyona
yakn olduunu greceklerdir. Federasyonun ksr ekimelere
yol amamasnn tek yolu ise tam demokrasidir. Tarih bundan
daha etkili bir zm de imdiye kadar bulamamtr.
Genelde Tm Krtleri, zelde PKK hamlesini blge zerindeki
yeni oyunlara itmemek, tehlikeli konumlara getirmemek iin en
iyi rol Trkiye oynayabilir. Tarihine ve zellikle Krtlerle
stratejik kklerine en uygun den de bu en iyi rol
oynamaktr. Krtleri tarihten kazmak ne mmkndr ne de
bunun Trklere hayr vardr. Tersine, birbirlerine ballklarnn
hayatiyeti tartmaszdr. Bu noktadan sonra beklemek,
rmek ve taraflar arasndaki olas olumlu iliki zeminini daha
da andrmak olacaktr. Demokratik diyalog olmazsa, Krtlerin
tercihi byk zgrlk hamlesi olacaktr. Savan nasl
gelieceini ise taraflarn, d evrelerin yaklam
belirleyecektir.
Trkiye Krt sorununu zmeden Ortadou kaosuna iyice
girdiinde, ortaya kabilecek gelimeleri nemle
deerlendirmek gerekir. Krdistan zerinde kuvvetin
ekiecei imdiden aa km bulunmaktadr. Birincisi ABD,
srail ve ibirlikisi Krtler. kincisi Trk, ran ve Arap statkocu
gleri ile az bir ksm Krt milisleri ve ibirliki aireti,
komprador burjuva kesim. nc kesim daha arlkl olup
yoksul emeki, yurtsever, demokrat halktan olumaktadr. Bu
tip ayrma ilk defa gereklemektedir. Statkoyla hareket eden
ibirliki Krtlerin zamanla erimeleri gl olaslktr. Irak'taki
Krtlerin konumundan bu ynl gelimeler karsanabilir. Eer
Trk, ran ve Arap ynetimleri kendi Krt reformlarn
yapmazlarsa, yurtsever demokrat Krtlerle emperyalizm
ibirlikisi Krtler arasnda her dzeyde farkl ittifaklar
geliebilir. Sonuta ABD nderliinde btn Krtler koalisyonda

yer alabilirler. Bir uzlama imkan grmezse (Trk, ran, Arap

ynetimi), PKK nderlikli Krtlerin de koalisyon gleri ile
ilikilerini atekes ve demokratik zm temelinde gelitirmesi
beklenebilir. Bu ilikiden zaten Irak Arap ynetimi stratejik bir
darbe yemitir. Irak' ykan ABD, srail ve Krt ittifakdr.
Trkiye'nin Krt zmn srekli erteletmesi artk Kbrs'ta
olup bitenden katbekat ar sonular ortaya karabilir. Batl
devletlere sus pay olarak verilen kapitlasyonlar, yatrmlar
artk yeni dnemde ilevsel olamaz. Ortadou Projesi'nde
Trkiye'nin resmi I. Dnya Sava sonras Sevr Antlamas gibi
olmasa da, dengeler (i ve d) rn olan ulus devlet olarak
cumhuriyet statkocu haliyle de srdrlemez.
Trkiye kesin bir gei srecinde olup, kaostan nasl kaca
yeni halini doru kestirmekle balantl olacaktr. Krtlerle
uzlama yerine sava derinleirse, Sevr ve Lozan aras bir
durum beklenebilir. Krt sorununa demokratik zm Krtlerle
birlikte Trkiye'nin Demokratik Ortadou'daki nder roln
gl bir olaslk haline getirir. Aksi halde tarihsel stratejik ba
tamamen paralanp Anadolu'ya skmas tehlikesi
belirecektir. Trkiye'nin hem ksa ve orta, hem uzun vadeli
gndeminde bu ynl gelimeler bazen yava, bazen hzl hep
cereyan edecektir. I. Dnya Sava'ndan sonraki Trk-Krt
uzlamasnn demokratik temelde (feodal-burjuva feodalizm
milliyetilikten kaynaklanan tehlikelerle doludur) yenilenmesi,
Ortadou kaosundan (tarihsel gemie uygun, ama bu sefer
demokratik zgr birliktelik halinde) en gl taraf olarak
birlikte kmalarna yol aacaktr. Aksi halde kinci srail
Krdistan' kanlmazdr.
Sonu olarak AHM Byk Dairesi adil yarglama ve tarafsz bir
mahkemenin yolunu aabilecek tarihi bir kararla kar
karyadr. Eer Krt sorununda demokratik bir zm yolunun
almasnda hukuka den bir rol olacaksa, o da siyasi
komplonun bozulmasndan geer. AB hukukunun bara ynelik
yz de bu vesileyle ortaya kar. Bu kadar ar koullar altnda
yarglanmann temelinde Avrupa hukukunun uygulanmamas
yatar. Karlma bu hukukun kapsam dna karlmak iindi.
Bir romana konu olabilecek karlma yks bireysel olmaktan
ok teye anlam ifade eder. Krt halknn zgrlk mcadelesi
zerinde son eyrek asrdr Batl devletlerle Trkiye arasnda
byk pazarlklar yaplmtr. Halkmzn byk bir yoksulluk ve

ac iinde geen mcadelesi, sermaye dzenin kar hrs

yznden en basit ve hi de adil olmayan bir biimde ahsmda
bireysel haklarn basit bir ihlaline indirgenmektedir. Bu temelde
AB ile TC bir kez daha uzlamaya almaktadr. ahsmda
kaybettirilen asl kesim ise Krt halk olacaktr. AHM'nin bu
oyuna alet olmamas nemlidir. radem zerinde nasl ve ne
kadar oynand ortada iken, hangi hukuki gereke ile
Trkiye'den bamsz ve adil bir yarglanma istenmektedir?
Kobay hayvanlara bile bu tr bir muamele uygulanamaz.
Trkiye'de zellikle Krtlere ynelik yarglanmann tepeden
inme emirlerle yrtld herkese bilinen bir husustur. Yarg
kurumu faist odaklarn banda gelmektedir. Krtlere ynelik
yzyle en ufak bir hukuki zellik tamamaktadr. Bylesi bir
kurumdan tarafsz ve adil bir yarglama beklemek bana ve
halkmza hakarettir. Admz, kltrmz, varlmz tannmyor.
Hukuk Krtleri ve Krtl yok saymaktadr. Trkiye'nin hukuki
gerei buyken nasl adil ve tarafsz yarg beklenebilir?
Beni uluslararas hukuka gre yakalamadlar. Avrupa hukuk
alannda ben kendi irademle mi Trkiye'ye teslim oldum?
AHM'nin Birinci Dairesi ocuklarn bile grd bu gerei, en
aalk yntemlerle karlmay nasl tespit edemiyor? Geriye
tek bir izah yolu kalyor: AHM yirmi yl akndr Krt halkna
ynelik asimetrik savata Avrupa sermayesinin Trkiye'den
salad karlar karlnda sistem adna borcunu demektedir.
Asl adil olmayan ve tarafsz bir yarglamann yolunu kapatan,
AHM Birinci Daire'nin karardr. AHM Byk Daire bu karar
bozarak AHS'nin gereini yerine getirmelidir. O zaman
gerekten tarafsz ve adil bir yarglamann yolu alacaktr. Krt
halknn yaad byk ac ve kayplarn bir nebze de olsa telafi
edilmesi imkan doacaktr. O zaman Trkiye'nin AB yolunda
hukuka bal bir lke olma ans da gerekten domu
olacaktr. Avrupa hukukuna balanm bir Trkiye, barn da
temel bir garantisi olacaktr. Btn bu gerekeler Avrupa'nn
savalarla dolu gemiinin bir zeletirisi olarak doan, barn
ve insan haklarnn en yce erdem olarak kabul edildii AB'nin
hukukun ve demokrasinin sarslmaz kalesi olduunu
kantlayacaktr.
VII. Blm: Doru tanmlanmak isteyen bir kimlik

Bu savunmamda kimliimi yeniden tanmlamamak nemli bir

eksiklik olurdu. Daha nceki tanmlamay tekrarlamak yerine,
tamamlayc nitelikte eklemeler yapacam.
Bu blme hazrlandmda zihnimi megul eden kimlik
Enkidu'ydu. lk yazl destan ve destanmz olan Glgame'teki
Enkidu'yu anlamaya alrken, sonunda onun devlete ve ehre
koan herkes olduunu fark ettim. Uruk sitesi tarihte bilinen ve
yks yazl olan ilk ehir ve ehir devletidir. nl kahraman
Glgame (Krte Glgame, 'byk camus' anlamna
gelmektedir. Destann Proto Krt kaynaklardan epeyce
beslendiini tahmin etmek mmkndr) Uruk'un ok tannan
yar tanr krallarndandr. Belki de Uruk'un kurucusudur.
Destandan anlald kadaryla Uruk sitesi sk sk yabani
kabilelerle hayvanlarn saldrsna uramaktadr. Bir yandan
ehir tarihin ilk grkemli surlaryla tahkim edilirken, dier
yandan gl savalarla savunulmaya allmaktadr. Gl
savalarn yabanl toplumdan seilmesi tarih boyunca sk
rastladmz bir olgudur.
Kral Glgame de gl savalarn bugnk Irak'n
kuzeyindeki dalk ormanlk blgedeki kabile insanlarndan
derlemeye almaktadr. Yntemi daha da ilgintir. Uruk sitesi
yeni bir yaam kefetmitir. ehir yaamnn atafat son
derece ekicidir. ekici klan en nemli unsurlarn banda kadn
fahielii gelmektedir. Daha dorusu kutsal ana tanradan
geriye yava yava zel ve geneleve kapatlan kadn zerinde
keyifli bir yaam, erkekler iin hayli ekicidir. Yeni klesi ona
snrsz zevkli yaam olanaklar sunmaktadr. Uruk tanras
nanna'nn (daha nce dadaki ad Ninhursag, eittir da
blgesinin tanrasdr. Neolitik uygarl gelitiren evcil anay
temsil etmektedir. Ana etrafnda ycelen toplumun tanrsal
simge olarak kimlik kazanmasdr) ilk erkek kurnaz tanr olan
Enki ile mcadelesi bouna deildir. Herhalde en ok direndii
bir konu da zel ve genelevde bir cinsel meta olarak
sunulmasdr. Bu yzden tanralk zerine byk sava verir.
Destanda Enkidu'yu Uruk'a balayan temel etken olarak ehrin
tannm zevk kadn gsterilmektedir. Bu inandrc bir
yaklamdr. Yabani Enkidu'yu suyun banda avlayan da ayn
kadndr. Enkidu ehir kadnna balandka, artk Glgame'in
iyi bir asker komutan olmutur. Glgame-Enkidu serveninin

daha sonras destanda ilk rnek olarak lmsz bir biimde

ilenmitir.
lkokula ve ehre ilk gidilerimi Enkidu yks ile
karlatrnca, destann aslnda beni de anlattn kavramakta
gecikmedim. Bu konuda bir anm da hatrlamakta yarar var.
ocuklar komu byk ky Cibin'e ilkokula gitmek iin tevik
ederken, bunlardan biri de evket adndaki bir ocuktu. lk
gerilla eylemini yaptm Cumo'nun kk kardeiydi. Anas
kyn yoksul ve iptidai kadnlarnn banda gelmekteydi. Fakat
evket'in okula gittii gn yapt deerlendirme en deme
profesre ta kartr cinstendi. Halen aklmdadr, yle demiti:
"evket me biye hkmet, eittir evket'im hkmet olmu."
Ben bu szn anlamn ancak bu son savunmamda daha iyi
zdm.
Hepimiz birer Enkidu olarak ehire, devlete koturulmu
kiilerdik artk. Ana toplumdan kopuyorduk. Ky giderek bize
hor geliyordu. ehrin stnl karsnda kymz silindike
siliniyordu. Anamz nemini yitirdike yitiriyordu. Kabile, aile
balarmz kmsemeye balamtk. ehir ve ondaki devlet
bizi mknats gibi ekiyordu. Artk etkisinden kurtulmak kolay
olmayacakt. ehir ve ondaki devlet kendi bana objektif olarak
korkun bir propaganda aracdr. ehrin her eyi harikulade
sunulmu gibiydi. yi giysiler ve srmeler iindeki fahieyi
reddetmek mmkn olamazd. Her eyiyle kendi stnl iin
kullanrken, kyceimiz bir yetim gibi arkamzda kalakalmt.
En sradan devlet memuru yeni ilahmzd. Her sz, giysisi yeni
tanrsallkt. Etki yle hazrlanmt. Bir de Krt'e 'kuyruklu'
lakab taklmt. Artk ondan bir an nce kurtulmak iin forml
eittir, ehirlemek devletlemek Trklemekti. Sadece
kymze, ailemize deil, Krtlmze de hor bakmaya
baladk. Bunlar adeta ayamzdaki bir pranga gibi geliyordu.
Btn dnyamz bu l iinde geecekti: Ne kadar ehirleir,
devletleir ve Trkleirsen, o kadar adam olacaksn. Yeni
toplum tremiz buydu. Dinimiz, irfanmz bu temelde anlam
kazanacakt. Yeniden bu l etrafnda toplumsallayorduk.
Buradan kardm sonu, snflama ve uluslamadan nce
ehirleme, devletleme ncelik tamaktadr. Sanldnn
aksine, ehirleme ve devletleme en temel toplumsallama
etkenleri olarak en erkenden balamaktadr. Proleterlik,

sosyalistlik ehirleme ve devletlemenin bir rn olarak bizi

karlamtr. Devlet tanrsnn sfatlar gibidirler. Devlet ve ehir
iinde oluan kiilik sosyolojide henz zmlenmemitir. Krsal
ve komnal kiilikle ehirsel ve devletsel kiilik aralarnda ok
byk farklar bulunan sosyolojik olgulardr. Bu olgular
zmlemeden, tutarl bir snf, sosyalizm ve demokrasi
zmlemesi ok eksik kalacaktr. ehir ve devletin damgasn
vurduu toplumla krsal ve komnal toplum arasnda da kkl
farklar, elikiler vardr. ehir ve devletin damgasn vurduu
toplum ne kadar devleti, otoriter ise, krsal toplum o denli
komnal (eitliki) ve demokratiktir (zgrdr.) Tarihteki en
nemli eliki bu anlamda ehir devleti toplumuyla krsal
komnal toplum arasndadr. Asl mcadele ehir devleti
otoriterizm ile krsal komnal demokrasi arasndadr. Bu olguyu
da ok sonra fark edecektim.
ehir ve devlete doru yolculuumuz askeri ve siyasi okul
tutkumuzla daha da pekiti. Otorite otoriteyi eker. Siyasi ve
askeri otoriteye yryerek deil, koarak varmalydk. Engeller
knca da byk znt duyuyordum. Askeri okula
gidemeyince, kendimi byk anssz sayacaktm. Bu srete
ehirli kadn ekicilii de ayr, ama ayn dorultuda ekici bir
gt. Devrimciliimiz bu koullar altnda en iyi devletilik
olarak anlam kazanacakt. Sosyalizm devletin en przsz hali
olarak anlalyordu. Onunla en iyi kalknacaktk. O yeni,
modern uu aracmz gibi bir eydi. syanclmz ise, gemie
zlem ve yeniye tepki olarak alglanyordu. Krtlk ise kendini
hep davurmak isteyen bir problem olarak hissedilmekteydi.
Devletiliimiz Ortadou'da daha da ulalr bir olgu olarak
kendini gsterince, adamakll bu arala amalarmza
yryeceimize inanr gibi olduk. Pek gven vermese de,
devlete dayanmann imkanlar devrimci amalarmzla
birleince, yol almamz hzndan bir ey kaybetmedi. Aka
belirtmeliyim ki, ilk defa bu dnemde kiiliimin anlam
anmasna uradn hissettim. Yaamn kutsall gittike
deer yitiriyordu. Anlyordum ki devlet ile kazanlmyor,
kaybediliyordu. Devlet makinesine binerek varlacak hedeften
kuku duymaya baladm. Ama epey mesafe alnd iin geriye
dnp de yeni bir yola nasl gireceimin zmn yapmaktan
da ok uzak bulunuyordum. Devlete binmi kiiliimin sonu
gelirken, yeni kimlikle hangi yolu arayp bulacam mehullerle

doluydu. Gvendiim sosyalist devlet artk gerek olmaktan

kmt. Kapitalist devlete snmay onuruma yediremiyordum.
Suriye devleti ile ilikimin ise batan itibaren taktik dzeyde
olmas dayanlmasn mmkn klyordu. Krdistan dalarna
hem ge kalmtm, hem emeklerimin sonucunu grememitim.
Kendimi bir nevi ihanete uram gibi sayyordum. Bu dnce
ve duygular altnda Atina-Avrupa macerasna ktmda hayli
zedelenmitim. Devlete koarken heyecanlydm. Ezberciydim.
Her ey rtbe almaya odaklanmt. Din ve iman rtbe ve
parayd. Bu kiilii devrimcilikle amtm. Ama bu devrimcilik
devleti kiilikle yryen bir devrimcilikti. Daha kesin ve
banda benim olduum bir otorite ekici klyordu. Aslnda
benden uzak, eriemeyeceim devlet yerine, bana yakn kendi
devletime kouyordum. Bir nevi yeni din, milliyet aray, sava
gibi bir eydi. Diyarbakr uuum, Suriye-Lbnan yrym
kendi milli devlet tutkumu okar gibiydi. Esintisi bile
yrtyordu.
Fakat o mthi abalara ramen, kiilik zm derinden bir
eyler kaybettiimi hissettiriyordu. Devleti zihniyet beni
benden almt. Devlete odaklanm sosyalizm, devrimcilik
genelde yaanan yozlamay ahsmda da gstermiti. AtinaMoskova-Roma geninde, Avrupa'nn buz gibi hesap
dnyasnda elikim bsbtn aa kacakt. Ben bu dnyann
adam olamazdm. Ben kapitalizmin hesabna giremezdim. Ben
Bat'nn yaamna alamazdm. Yolculuk bitmiti. Pek s ve gri
bir topyann sonu gelir gibiydi. hanet 'geliyorum' dediinde
bile bir eyler hissedemez olmutum. Dikkatli bir gzlemci
Yunan hilesini fark edebilirdi. Ama ben dostlua inanmaya
devam edecektim, etmek zorundaydm. Kiiliimin son yllar bu
dostlua dayanarak getiine gre, sonuna kadar yle
gitmeliydi. 'Ben hyanetim' dediinde bile, ben 'sen dostsun'
diyecektim.
Kesire olaynda da byle olmutu. Kadn aslnda korkun
biimde baryordu. Zerrelerine kadar yle hissettiriyordu;
"ben ihanetim, yaklama" diyordu. Ben, "sen ak olacak kadar
benimle olacaksn" diyordum. Akm, arkadalarm ve dostlarm
artk bir olmu, ayn ihanet arklarn sylerken; ben "akm,
arkadalarm, dostlarm ne gzel devrimci yurtsever arklar
sylyorlar" diyecektim, demek zorundaydm. Yunanl ofr
Korfu adasnda ciple beni havaalanna gtrrken, beni

Kenya'ya uuracak uaa bilerek arpacakt. Ben hala dostlua

inanmaya devam edecektim. Basiretin balanmas derler ya,
yle bir ey olmutu. Aslnda olan ilkokula, ehre, devlete koan
kiiliimin iflasyd. flas etmeliydi. Beni ben yapan deerlerin
ehir ve devlet ile ilgili olan her eyi dklmek zorundayd.
Devlet bendeki devleti bitirmeye karar vermiti. Bu gerek
byk devletti. ABD, AB devletiydi. Eer basit kullar olmaya
niyetim yoksa, benden kurtulmalar, hem de karlca satarak
kurtulmalar kapitalist devletin gereiydi. Bu gerek
bycden kurtulmak, iinde bulunulan koullarda zordu.
Baarabilirsen, plak cann kurtarabilirsen bravo! Leviathan
denizden ban karp gstermiti.
Yunan devleti Leviathanlarn banda gelir. Bana gre sonuna
kadar dostluk esprisi ile yrmem doruydu. Kiiliimden
geriye kalan en nemli yanm buydu. Bununla
oynamayacaktm. hanet onlara kalsn, dostluk benim olsundu.
Kenya'ya gidiim aslnda mitolojideki (Yunan mitolojisi)
Tartaros'a (cehennem kuyusu) atlmakt. Zeus'un ada pileri
bu gnah ilemekten ekinmeyeceklerdi. Afrika'nn sevimli
zencileri Tartaros'ta grevlerini iyi yapyorlard. Dle gerek
aras denilen noktadaydm. Cehennemden mral kayalna
Prometheus gibi balandmda, tam yar insan, ama dier
yarsnn ne olaca bilinmeyen biri konumundaydm. Enkidu
mthi savam, ama kt lmt. Hegel "devlet cisimlemi
tanrdr" der. Btn dnya tanrlarnn stme meleri,
gerekten yar insan yar tanr Prometheus soyuna beni tam
balam gibiydi. Yreim gnde bin defa yenilse de, onu
yenileme gc gsterecektim. Beynimi her gn kargalar
gagalasa da alr klacaktm. ehir ve devlet toplumu
midesinde beni epey inemi, ama geriye kusmutu. Ben de
midelerini paralayamamtm. Sonuta ehirsel devletsel
toplumla krsal komnal, ada deyile ekolojik sosyalist
toplum yan yana, uydurma bir bar ile deil de, diyalektik bir
ikilem halinde nasl bir arada yaayabilirler? Bu sorun zerinde
younlatm. Savunmamda ciddiyetle incelenmesi gereken baz
sonular yanstmaya altm. Amansz bir yaamn ve hilesiz
bir dncenin rnleri olduu iin incelenmeye ve byk
dersler karlmaya deerdir.
Kiiliimdeki arkadalk anlay anamla aramzdaki elikilerden
biriydi. O bu anlayla kendimi aldattm sylyordu. Sanrm

byk arkadalk araym, arkada tutkunluumu dikkat ekici

bulmutu. Mevcut toplumsal deerlerle pek uyuur
grmyordu. Yalnz kalabileceimi, arkadalarmn karlarn
kollayacaklarn fark ediyordu. Bu gerei de ok ge fark ettim.
Sorun en iyileri, en ballar da olsa, arkadalarla ne yaplabilir,
nereye kadar gidilebilirdi. Bana gre yaplamayacak bir i,
varlamayacak bir hedef yoktu. Kkl arkadalk ball yine
Glgame-Enkidu ikiliini anmsatt. Tarihte hep bu tarz bir ikilik
vardr. Belki de evrensel dalizmin bir gereidir. Byk
yrmek isteyenler byk arkadalk isterler. Kyde daha ocuk
yata bu araytaydm. Hasan Bindal bu arayn rnyd.
Lanetli ete bunu nasl fark etti de komploya dahil etti. Halen
benim iin zlmesi gereken bir sorundur. Ama eer komplo
arkadamla denedii oyunu tam srdrseydi, daha o dnemde
beni vurabilirlerdi. Demek ki arkadam byk bir arkadat.
Kemal Pir de byk arkadalardandr. Onun kadar duyarl
yaayan baka birini bulabilmek ok zordur. Ne kadar
yceltilse, yaama yanstlsa bile azdr. Halen tam kavranp
yaamsal klndn sanmyorum. nemleri kendilerini deil,
arkadan yaamalar ve yaatmalaryd. Demek ki
arkadalarm yaratabiliyordum. Binlerce rnei varolmaya
devam etti. Ama byk istismarclar da kt. Soylu arkadalk
balarmzn alaka kullanld, bunun sanldndan yaygn
olduu gelimelerden anlalacakt. Ben hep arkadalarmn
byklne inanmtm. Hep yle rol oynayacaklarn
dnmtm. Bu hem kendine ar gvenmenin, hem kendini
hie saymann bir sonucuydu da. Snfl toplumun, ehir ve
devlet kousunun bireyi hangi klklara sokabileceini
zemezdim. Kendi oluum tarzm genellemek kolay geliyordu.
Herkesi kendi gibi sanmak, belki de onlara onlardan daha yakn
durarak birliktelii salamak istiyordum. Mthi bir birlikiydim.
Burada arya gittiimi ve anamn hakl ktn zoruma gitse
de kabul etmek durumundaydm. Dnyann kanunlar deiik
iliyordu. Bunu anlamalydm. Sonu dogmatizme dmeydi.
ler iyi gitmedii halde mutlaka ilkelere, iyiye gidecei inanc
dogmatizm snrlarna oktan varmt. Ak kara ikilemine de
gtryordu bu zihniyet. Ya mkemmel iyilik, ya sonsuz
ktlk. Biraz da geleneksel Zerdt inancnn tortusu olsa
gerek.

Bu kkl anlay bir yanyla rgtledi. nsan balad. Dier

yanyla yanltt. Gerekleri olduu gibi grmemi engelledi.
PKK'nin tkanmasnda da bu anlaymn etkisini grmek gerekir.
Ak kara ikilemi fazla retken bir diyalektik yaklam deildir.
Yzeysel, mekanik bir dnce tarzna gtrr. Sonuta ben de
yzeysel, mekanik dnce tarzna derek renkli, canl, daha
ok ilevsel olabilme tarznn uzana dtm. Yzeysel
diyalektik aslnda diyalektik dogmatizmdir. Reel sosyalizmde
yaygn olan bu idealizm tr benim de yakama yapmt.
PKK'deki korkun byklk, kahramanlk, iyilik, doruluk ve
gzellikle ykl deerlerle ztlar bu nedenle bir ikilem
kurmutu. Diyalektik ikilemin bu trnden genellikle dzenin
kof kimlikleri yararlanr. Gerekten PKK'lilememi olanlar,
kendini yle sanarak tm erdemlerini hoyrata kullanacaklard.
ki kei gdemeyecekler rgt lideri, gerilla komutan oldular.
Kastl bir gelime deildi. Balangtaki iyi niyetli, arkadalar
her eyin en iyisini en baarl tarzda yaparlar anlay neden
tekil etmiti. Bu anlayla daha baarl olunamayaca
anlalmt. Ama yeni bir rgt anlayna nasl ulalaca da
zmlenememiti.
Sorun daha derinlerde yatmaktadr. Gcm lsnde
1980'lerin bandan beri Krt toplumsal gerekliini
zmleyerek bireyi zmek ve dnme uratmak iin byk
aba harcadm. Ama karmda ben zdke 'inadm inat' diyen
bir srarc kiilik vard. Kendilerinden vazgemiyorlard. Tepeden
trnaa ihanet, onursuzluk, dknlk, lakalk, bitik, yenilmi,
be para etmez kiilikte olsalar da, kendilerine yaman
sevdalydlar. Bu insanlk gereiydi. Fakat tersinden, bitmi
haliyle bir insanlk. Kendimi adeta un gibi ttm, ekmek
yapp yedirdim. Yine de insafa gelmiyorlard. Kendi yaam ve
szm ona sava tarzlarnda srarlydlar. Aslnda elinden bir ey
gelmiyordu. Braksan bir atm barutluk rezervleri vard. En
deme militan geinenin mr bir yl geemezdi. Benim de
inadm inatt. lla 'arkadalar' yaatacaktm. Her eyi bir tarafa
brakp bu insan molozlarn yaatma savana giritim. Hem de
en iyi malzeme diye kendimi aldatarak. Anamn isyan ettii
nokta buydu. Kendimi aldattm erken yalarmda fark etmiti.
Kemal Pir ve Haki Karer bozulmam iki Karadeniz ocuu
olarak benim arkadalk tarzma adeta baylarak balanmlard.
Bana en ufak bir zorluk gelmesin diye en erkenden dilini,

tresini bilmedikleri Krdistan'a hepimizden nce yrmlerdi.

Fakat ihanete uram toplumun ocuklarnda ayn ruh
hassasiyetini beklemek pek doru olmayacakt. Hi birisi
gnll ve yrekle beyni birletirerek yrmyordu. Adeta
'namus belasna' taklmlard. Veya kendi dorularnca
yryerek onuru kurtardklarn sanyorlard. Be para etmez bir
namusuluk, onurculuk anlayyd inat ettikleri. Hepsine aile ve
devletin sunamayaca deerleri sunmaya altm. Onurlarn
'gerekten' kurtaracak her eyi sundum. Tam da bu noktada
gerek onurun gereklerine gre almamay yine byk bir
sorun olarak nme koydular. Birinci PKK'leme hamlesini
baaryla nlerine koydum. yi birer partili olabilirlerdi. Tenezzl
etmediler. Bu sefer ikinci byk PKK'leme hamlesini, hem de
Krdistan dalarnda, tm paralarnda, dta, kyde, kette
nlerine koydum. Bu sefer olanaklardan balar dnd. Anlamak
bile istemediler.
Ortadou'da, Suriye'de bir gn bile rahat bir yemek yemedim
ve uyku uyumadm. On binleri aan sayda oullar ve kzlar
besledim. zgr kalmalar iin, onurlar krlmasn da
bysnler diye en dayanlmaz dayatmalar ben stlendim.
Sonradan anladm ki, bu ei grlmemi fedakarlm bile
yanl yorumlayacaklar. Nasl krallar gibi yaadm biiminde
bir illzyona kaplan az olmayacakt. Halen hatrlarm. Kendine
gvenerek iyi konumaya alan Duran Kalkan, bir ilikinin
telefon arayna aniden kt. Birka dakikalk iliki, konuma
tarz olduumuz yerdeki ilikilere son verdirilebilir cinsteydi.
Gya tam devrimciler gibi konuuyordu. Sonraki pratiinde
izledim. Objektif olarak ne kadar zverili de olsa, batan sona
bir tasfiyecilii yayor, yaatyordu. Farknda bile deildi.
ahsnda Trk solunun kendini nasl tasfiye ettiini anlamak
mmknd. Duran bizde en iyilerden saylr. Ya dierleri?
Braksan karnlarn doyurmalar mmkn deildi. Hele elde
silah yaamalar mucizelere balyd. Yine de kahrlarna
katlanacaktm. Anama inat arkadalarmn iyiliini
kantlayacaktm.
Bu olgunun daha derinliklerine bakldnda, binyllarn kaskat
kld despotik toplumun kiiliini grmek mmknd. Kul
kiilii alttaysa kle, stteyse despot kesilecekti. Bu kiilii
koturmak, zmek iin harcadm abalarn nemli bir ksm
da ters tepecekti. Komutanlktan anladklar ingene paas

misali 'nce babasn asmak' biimindeydi. En ok becerdikleri i

birbirini tasfiye etmek, boa karmak oluyordu. Ya kastl ya
bile bile ihmal etmekten yzlerce dnya gzeli yoldan kaybna
yol atklarn iyi biliyorum. yle bir zihniyet ve aalk, manda
derili yrek ki, yoldatan kurtulmak iin onu gzn kpmadan
lm seferine karmak sradan iler haline gelmiti. ten bu
tr komplo kiilii en son benim tasfiyeme kadar ii aztt.
Bunlardan ahin Bali, Mehmet ener ve Cangir Hazr denen
l, byk ihtimalle 1990 banda kime bal olduklar halen
anlalmayan ilikiler iinde, benim tasfiyem iin prova
niteliinde ocukluk arkadam, kylm Hasan Bindal' ok
alaka kaza ss vererek katlettikten sonra bir ebeke
oluturmulard. Sanmyorum hepsi bilinli ajan olsunlar. Byk
ihtimalle rgt ele geirmek ve ingene paal yapmak iin
komplo yntemlerini azya almlard. Aslnda daha sonra
anlayacaktm ki, bu lkede yaygnca kullandklar bir yntemdi.
Sanldnn aksine, Trk ordusu gerillay yenmedi. Bu
alaklklar iten ilemez duruma getirdi.
Fazla aratrmam olmad iin isimlerini yazmak istemediim
en deme yiitlik timsali arkadalarmdan (Mahsum
Korkmaz'dan balayan) yzlercesini byle ehit verdik. En
hretli olanlardan birisi de emdin Sakk't, kulluk sistemiyle
yetinmeyip ingene paaln en iyi uygulayanlardan oldu.
Merkezimizin en drst elemanlarndan, ok ey beklenen Cemil
Bayk szde hesap soracana, Mehmet ener, Cengiz Hazr,
emdin Sakklarn yannda kamasna bile engel olabilecek
yetenei gsteremiyordu. Aslnda benim varlm olmasa,
hepsini birka darbe ile bitireceklerdi. Bunu da fark
edemiyorlard. Eei dvemeyen semerini dver misali
ellerindeki zavalllardan acmasz hesap soracaklard. rgt,
gerillay yerle bir eden gz karalara alan ak braklrken,
adaptasyon sorunlar yaayan gencecik ocuklar
cezalandrmay disiplin gerei saymalar az grlr iler deildi.
Bir Saime Akn vard. Grubumuza Urfa'da retmenken ilk
katlanlardand. Fedakard. Dar kt. Eitildi. Duran ve Ali
Haydarlarn sorumlu olduu ilk lke ii kamp pratiinde lmle
cezalandrldn duyduumda armtm. Sylenen, "btn
askeri disiplini alt st ediyor, her eyi boa karyor, dolaysyla
cezalandrlmas kanlmaz oldu" biiminde bir ifadeydi.
Syleme gvenmek zorundaydm. Bu da disiplin gereiydi. Ama
kalbimin bir kesine yerletirdiim bir olayd. Bana gre suu

ne kadar ar da olsa, yle tasfiye edilecek birisi deildi. Ama

bir ey yapamyordum. Dogmatizm (reel sosyalist anlamda)
benim yreimi de dondurmutu. Devleti sosyalizm Rusya'da
en deerli yoldalarn da byle katletmiti (Buharin, Zinovyev
vb.) Milyonlarca kyl vurulmu, alt st edilmiti. Bunun
sosyalizm deil, Rusya tarz vahi bir kapitalizm olduu sonra
aa kacakt. Aslnda bu byk umutlar yaratan Byk Ekim
Devrimi'nin ihanete uram haliydi. Birok byk devrimde
olduu gibi ihanetler sahiplerine ounlukla kar kalrd.
Muhammedilerden tut, sevilere kadar tarih bu rneklerle
doludur. Fakat kader olarak baklmamas gereini bu
savunmamda yksek bir teorik perspektifle gsterdiime
inanyorum. Bunu yaratan kiilii ahsma varana dek
zdm sanyorum. Bir nebze de olsa teselli edecek bir
aba.
PKK'nin kendi kendine yaptnn bir tasfiye olduu akt.
ada tarihimizin btn byk kahramanlklarn, cesaret ve
fedakarlklarn, ac ve kayplarn gstermesine ramen, lanetli
gemi ve kapitalist sistemin bycleri soylu ycelie,
zgrle kolay imkan vermiyordu. Son iki yz yln ulusal ve
sosyal kurtulu yntemlerini denememize ramen kazanmlar
snrlyd. Onurlu bir bar gereklememiti. Denemek istediim
yntem en azndan 1975'lerinki kadar heyecan uyandran
'demokratik zm ve bar' hamlesiydi. Muhataplarn yksek
anlay gsterip katk sunacaklarn beklemitim. Fakat beni tam
yenilmi saydklarndan ciddiye alamadlar. Hatta alaltc bir
aba gibi deerlendirdiler. Ne acdr ki, rgt kalntlarmz
iinde de byle bakanlar az deildi. Bazlar aktan beni
'burjuvaziye teslim olmakla' suluyordu. Dier ou arkadam
kerhen bu noktaya geldiimi sanp kendini kendine gre yeni
dneme hazrlyordu. Yine ne ac ki, mirasmz zerinde yeni
dnem hesaplar diyebileceimiz abalarn az olmad yava
yava ortaya kacakt. Mirasn ne olduunu anlamayanlar
soysuz birer mirasyedi gibi szm ona mirasa konma
tutumlarn farknda bile olmadan sergilediklerini bilmiyorlard.
Her grubu yaatacak bir ey elde edilebilirdi. Bunu sezdim.
Kendi kendini tasfiye etmi PKK miras zerinde tavsiye ettiim
model, bahsedilen demokratik zdeki bir oluumdu. KADEK ve
sonras olan KONGRA GEL'e byle gelindi. mral srecindeki
btn savunmalarm itenlikle demokrasinin teori ve pratii

zerinde gelitirmek istemitim. Yzeysel de olsa z byleydi.

Bu yaklam kiiliklerdeki klelik ve despotizm kalntlarn
zdrebilirdi. Halk iinde yrtlecek anlaml bir demokratik
hamle hem siyasi zme, hem bara katk sunabilirdi. yi bir
frsat olarak dnem byle deerlendirilebilirdi. ABD'nin bilinen
11 Eyll sonras hamlesi TC'den beklenebilecek admlar
durdururken, KADEK ad altnda pek zmleyici, gelitirici
hareket edilemedii anlalyordu. Demokrasi ve bar savann
scak askeri savalardan zor olduunu anlamyorlard. Barn
savatan da daha zor ve ihtimam isteyen bir aba
gerektirdiini, muazzam bir demokratik rgt ve eylemlilikle
ancak yryebileceini anlayp uygulamaktan uzaktlar.
Trkiye'de hayal dnyasnda yaayan Babakan B. Ecevit
nderliindeki DSP-ANAP-MHP hkmeti alaa olurken, AKP
adndaki koalisyon tarihi boluktan iyi yararlanarak hkmetin
yolunu tutacakt. Sol, sosyal demokratlar ne olup bittiini bile
yorumlamaktan uzaktlar. KADEK, KONGRA GEL'in de pek farkl
bir konumda olmadn, daha da vahimi zorbela yrtlmek
istenen baz demokratik abalar zerine hesap kurduklarn
grecektim. Derken Osman calan'la Cemil Bayk nderlikli iki
muhalif grupla KONGRA GEL'in daha ilk admlarn atmadan
kendi kendini ilemez duruma getirdiini ar tecrit koullarnda
zorbela renecektim. Bir hareket iinde gruplamalar ancak
ileri somut olarak gelitirebildii oranda merudur. Aksi halde
iyi niyet ne olursa olsun bozguncu, fesat hareketi olarak
deerlendirilmekten kurtulamaz. PKK iinde bu son
gruplamalar da dahil, genel olarak mcadeleyi tkatp tasfiyeye
yol atklar iin gayri merudurlar. Tarihimiz bu gerei
kantlamtr. TC bnyesinde ortaa kalntlar tartmal bir
demokrasicilik oyunuyla hamle yaparken, PKK'nin de ortaa
kalntlar saylabilecek zihniyet yapsnda 'demokrasicilik
oyununa' da gerek grmeden, paa keyiflerince szde iktidara
oynuyorlard. Her iki cephe iinde demokratik olmas urada
kalsn, genel ortamn ok gerisinde baz eilimleri, geri kiilik
tutkularn 'demokratik abalarmz' boa karrcasna
dayatmalar sz konusuydu. Aka yerel seim oyunlarn
grdkten sonra (her iki cephe asndan) kendimi tecavze
uram sandm ve direnmem gerektiini ortaya koydum.
Demokratik hamlemle oyun oynanamayacan, en azndan
onurumu kurtarncaya kadar bu ynl oyunlar pervaszca
oynayanlar boa karmam gerektiini tutum belledim. Bu

savunmaya ynelirken, AB'nin de bu oyun iinde kaldn

grerek topyekn bir cevap vermenin kanlmaz olduunu
anladm. ABD'nin Irak sava da eklenince, tarihi bir
'demokratik savunma' gelitirmem hayli nem kazanmt.
Halk Kongresi modeli olduka zmleyiciydi. Devlet sorununu
demokratikleme ile amaya alrken, halkn zgrlk ve
eitlik problemlerine demokratikleme altnda en uygun
almlar salamak durumundayd. Ayn zamanda kiilik
problemlerini de sk bir demokrasi pratii iinde eiterek
zebilirdi. ada devrimlerin iine dt kmazlar
amann yolu olarak da demokratik halk kongreleri
ynteminden daha uygunu dnlemezdi. Basit gibi
grnebilir, ama gerek demokratlk tarihte ve gnmzde en
deerli erdem olarak tanmlanabilirdi. Sorunlar gelimi
tekniklerle, kitlesel imhaya yol aabilecek savalarla zmek
yerine, yksek eitici yanyla demokrasi, bar iinde ve
farkllklarn hepsine bir eyler kazandrarak en insani zme
yol aabilir. ok sert deil, kan dklmyor veya askeri g
dengesine yant vermiyor diye eletirmenin fazla ahlaki,
dolaysyla insani deeri yoktur.
Krdistan sorununda derinlikli demokratik abalar basit gibi
grnen admlarla da olsa, uzun vadede daha kalc ve kesin
zmleri halk adna salayabilir, devletleri anlamsz zor
uygulamalardan vazgeirebilirdi. Ortadou'nun da ok muhta
olduu demokratikleme hamlesine en gl katk yaplabilirdi.
Savunmamda bunun tarihsel temelini daha nce sunmutum.
Ayrca kendini z savunma temelinde kalc bir bara kadar
silahla da savunabilirdi. Meru savunma haklarn gerektiinde
her alanda ve antidemokratik uygulamalara kar
kullanabilirlerdi. Bunun iin gerekli nicel ve nitel glenmeyi
salayabilirlerdi. Dar, otoriter devlet odakl parti kltrn ap,
halkn demokratik eyleminin gerekli kld nitelikleri kazanarak,
kiilik dnmlerini demokratik toplumsallamayla i ie
salayabilirlerdi. Bunun imkanlar teorik ve pratik olarak
sunulmu, tarz ve emas ellerine tututurulmutu. zn
kavram ve demokratik aktan nasiplerini alm olsalard, her
eylemcinin baaracak ileri olacakt. Beklenen gelime
olmaynca zddnn olmas diyalektik gereidir. Politika kritik
anlarda boluk kaldramaz. birliki Krtlk ABD ile ittifakna
dayanp nemli admlar atarken, halk adna baar salamas

gerekenler tarihsel yetersizliklerini, apolitik, dar grupu,

bireysel ufuklu bak ve niyetlerini sorun haline getireceklerdi.
Kyclk, sahte bir iktidarclk oyununa giritiinin farknda
deildi. Tarihi admlara g getiremeyenler hep aile ii
kavgalara ynelirler. Tonlarca biriken sorunlar olumlu, da
ynelik gelimelerle zmeyi salamalar gerekirken, aile
mirasndan kime ne dyor hesab kritik anlarda yaplagelirdi.
Benim tehlikeli durumum bu hesaplar daha da nemli klyordu.
Gerek bir siyasi, askeri ordulamay salayamayanlar, kendi
ahbap avu gruplarn oluturmaya bel balarlar. Ellerinde
konuulacak ok malzeme ve yetenek birlemitir. Umurunda
m onca tarihi emek, ac ve kan, halkn inanlmaz boyutlarda
alkla terbiye edilmesi, binlerce yoldan zindan mahkumluu?
Bunlar nemli grlmyor, saa sola yalpa yaplarak neden
ilerlenmediine bahane yaratlyordu. KONGRA-GEL'in ilk
srecini byle tasvir etmek mmkndr. Yllarca tarihi
grevlerini baaryla yerine getiremeyenler iin anlalr bir
durum. Ama PKK'nin mirasnn bu tarz kaldramayacan
yorumlayamamalar, iinde bulunduklar gerei bir kez daha
hatrlatacakt.
Uyarlarm bu gerekler altnda yaptm. Ben batan beri iktidar,
otorite olgusundan holanmadm. Ama iyi i yapma dzeninde
de ok hassastm. Halkn baz yce ilerini takip etmem her
koul altnda bir iman, inan meselesiydi. Sk sk u uyarlar
yaptm ok olmutur: Benim admla anldka, Krt halknn da
korunacak baz deerleri olacaktr. Dikkat etmeyenler fena
kayaya arpldklarn er ge anlayacaklard. te ve dta fena
bir kayaya arpldklarn yava yava anlamann zamandr.
Osman calan ve Cemil Bayk etrafnda grup var m yok mu, bu
pek ciddiye aldm bir konu deildir. Hatta gl gruplar olsa
da nce beni tasfiye etselerdi diye duac olurdum. Keke gl
iktidar gruplar olsa, hasm bellediklerine bir vurup bana da
vursalard, yine bravo derdim. Ama varsa eer, bu gruplarn
hepsinin bilerek veya bilmeyerek bir tasfiye, ka grubu olmas
kanlmazd. Birisinin az, dierinin ok olmas o kadar nemli
deildi. Bylesi srelere yol amann kendisi bir gerilemedir,
kayptr. Zamandan, enerjiden, onurdan kayp.

Beni daha ok ilgilendiren konu, ister Osman calan

soyadndaki kelimede olsun, ister dier grubun bana kadar
yansyan tavrlarnda olsun, grnte birbiriyle urarken
znde benimle uratklarnn farknda olmamalaryd. Daha
dorusu benzer birok rnekte yaadmz gibi, bana kar
tepkilerini iki sahte grup, pratik, i yaratarak gsteriyorlard.
Mevcut aamada direkt kar kma mmkn deildi. Ancak
kamakla mmknd. Bu da karlarna dmyordu. Bana
kar mcadele dolayl ve hrsla yrtlecekti. nk yllarca
kursaklarnda bana kusacak ok ey birikmiti. Bir yolunu bulup
boaltmalar gerekiyordu. Basit kyl hesabdr. Anladmda
yanlmadm kabul etmeleri gerekir. Yok eer drstlk var
ise, o zaman her tr i ve d kkrtmalara, oyunlara kar tarihi
grevlere sahip kmalar tek kantlar olacaktr. Hrs ve fkeleri
soylu ise, bunu btn halkn ve yoldalarn bekledii grev
baarlarnda gstermeleri, herhalde "ben drstm" diyen her
yoldan ncelikli tutumu olacaktr. Bu hakk tandmz bir kez
daha belirterek, olup bitenlerin derinliini taraflar anlamazlarsa
da ben anlataym.
Benim iin gruplarn zde ayn olduunu, biim farkllklarnn
pek nem tamadn belirterek yine ksa baz yorumlar
yapmalym. Eer ok ciddi bilgi noksanlndan tr hatal
yorumlamalarm varsa, zaten srekli zeletirisel yaayan birisi
iin bunlar telafi etmek, arkadalarn itibarna toz
kondurmamak yapamayacam bir i deildir.
Grnte birbirlerine kar, znde doru nderlik gereine
tepkiyi yanstan gruplamalarn, sapmalarn zerinde olduka
younlatm. Hareketimizin tarihinde yaanan, toplumsal
gerekliimizdeki birlik olamama, zynetimlerini kuramama,
babo, birbirlerine kar srekli kkrtlm olmayla zdetir;
bu kltrden beslenmektedir. Bireyciliini, karcln
konuturmak isteyenlerin bavuracaklar ilk yntem dar grup
kurmaktr. Yaplan, bir para zerinde etkili olmaktr.
rgtlenme tarihimizin baars bu kltrel etkinliin almas ile
balantldr. Ayrca toplumumuzda bo konumalar, ilkel
kaprisler, politik olamama bu tavrlarda yansr. Objektif temeli
zerinde ok durulabilir. Bu konuda kapsaml zmlemeler
yapmtm.

Birok unsurda halen hatrlyorum u iddialar gelitirilmiti:

"PKK bizden yaammz alyor." Gerek cezaevinde gerek
darda birok tasfiyeci giriim bu tr iddialar ileri sryordu.
Gayet tabii halkn kurtarmak, lkesini zgrletirmek isteyen
bir nderlik, bireyci ve dar toplumcu amalar yerine yceltici,
zgrletirici amalar uruna mensuplarnn yaamn da, cann
da doru bir temelde kullanmak durumundadr. Baka tr rgt
ve nderlik olunamaz. Sosyal yaam edebiyatlar da bunun bir
aracsdr. Gerektiinde askeri ve siyasi yaayamayanlarn
sosyal yaamlarn dzenlemelerinin mmkn olmadn, olsa
da bunun yabanclatrlm bir yaam olduunu anlamak
gerekir. Eer gerek kahramanlk, zgrlk onuru ile
deerlendireceksek, mcadelesini asgari dzeyde baarya
gtremeyenlerin sosyal yaam, ailesi, ei ve ocuklarnn olup
olmamas da anlam tamaz. Tutarl mcadelecilerin bu
gerekleri hi unutmamalar, aksi halde kendini baka trl
tanmlamalar gerekir.
nderlik temsilimin ailecilik kokmamas iin ok byk aba
harcadm bilinmektedir. Osman calan'n bilinen baz
eilimlerine en kapsaml eletiri ve pratikleri de ben yaptm.
Buna ramen en ufak bir eksikliime veya Osman bahanesine
snp rgt iinde ve dnda "calanizm'den" kurtulma
abalarnn yaygnlatrlmak istenmesi hayli ilgintir. Bir
gazetede birileri "kemalizmle calanizm'den kurtulmadan sol
gelimez" deniyordu. Bunu diyenlerin en aalk bireycilikler
iinde yaadklar bilinmektedir. ok serseri ve gafildirler. Benim
bir gnlk yaamm yaamaya g getirseler, tm mirasm bu
sahtekarlara vermeye hazrm. Bunlar biz olmazsak yaam
hakkndan da yoksun kalacaklarn bilmeyecek kadar gafil ve
alaktrlar.
Osman calan'n uzun sredir yetmezlikleriyle hareketle birlikte
beni de zor duruma drd bilinmektedir. Sreci
1980'lerden beri bir trl kaldramyordu. Duygusal kalp
teoride derinleemiyordu. El yordam ile yapmak istedikleri
sonu vermekten uzakt. Yzeysel ve yanlmaya en uygun
tavrlara girilmesi kolayd. 1992 Gneyli glerin ihanet
savanda yaadklar bir aresizlikti. ine girdii eilim, eer
tedbir alnmasayd, Talabani'nin bir kullanm malzemesi olmayla
sonulanacakt. Ama objektif olarak Cemil ve Cemal'in
gruplarn da imhadan kurtarmt. Tavrm her eyi

kaybetmektense, kurtarlabilecek deerlere sahip kma

biiminde oldu. Osman'n yarglama sonular biliniyor. Ailecilik
sorununu bu vesile ile uzun uzun amaya almtm. Yeniden
gelime srecine girmiti. Dar politikay bilmekle birlikte, teorik
derinlik olmadndan tehlikeli durumlara yol ama ihtimali
vard. Kiiliinden bu beklenirdi. Akll bir merkez iyi
deerlendirirse epey yararl olabilirdi. Bunun iin olduka politik
ve tedbirli olmak gerekirdi. Sanrm son iine girdii ABD ile
ilikiler eskinin Talabani ilikilerine benziyordu. Hata yapmaya
msait bir aland. Ancak kontroll olarak bu ilikilerde
kullanlabilirdi. Tm yetkilerin verilmesi sakncalyd. Ben
olsaydm byle yapardm. Kendi bana ABD ile bu denli
ilikilere girdiini sanmyorum. Dolayl ve direkt itiraklerin
olmas kanlmazdr.
kinci ilikisi "ada yaam, evlilik, politika yapmak, Gney'i
esas alma vs" biiminde yansd. Bu eilimi tanyorum. Kt
niyetli olmasa da, tpk 1992'de olduu gibi sonu almaktan
uzakt. Nitekim yle olduu da TC ve ABD'nin tavrlarndan
anlalyordu. Ben 1992'de diplomatik srece inanmamtm.
1993'te zal eilim gsterdiinde "ocuk hatas yapyor"
biiminde deerlendirdim. Bana gelenler biliniyor. mral'da
gelitirilemeyen diyalogun Irak'ta nasl gelitirileceini merak
ediyorum. Yine de frsat varsa deerlendirmesine kar deilim.
ran, Suriye, ABD, YNK, KDP gleri ile diplomatik siyasi ilikiler
teslimiyet anlamna gelmeyecekse, snt durumuna
dlmeyecekse, her zaman denenmesi politika gereidir. Fakat
bunun temel art lke iinde salam dayanlabilir mevzi ve
almalara sahip olmaktr. Bu erevede gr ve tavrm
belirlerken, ada yaam ve evlilik konular da zerinde daha
ok durulmay gerektiriyor. Mesele basit bir sosyal, biyolojik
snrlarda kalsayd deinmeyecektim. Ciddi siyasal, eylemsel
yanlar sonular tamaktadr. Beni de kiisel olarak yakndan
ilgilendirmektedir.
Sanki ben sosyal yaam ve kadn konusunda yetersiz ve hatal
bir konumdaymm gibi bir hava sezdim. Bu son derece
cahilane ve olup biten byk mcadeleyi grememe tehlikesini,
kendini seviyesiz dayatmay dile getiren bir yaklamdr. Bu
savunmaya giriirken, yedi yandan itibaren etrafmda bir
sosyalite savana girdiimi (tam hakk ile deerlendirememek
ne kadar byk bir bilgisizlik veya tepkiselliktir diye) ortaya

kabilecek anlaylar cevaplamak iin hatrlatmaya altm.

Yedi yandan itibaren anasnn sosyalite hakkna kar
mcadele etme gcn gsteren birine kar 'ada sosyaliteli
yaamdan' bahsetmek bana kar bir savatr. Sadece sosyal
deil, siyasi boyutlar da olan bir savatr. Daha aydnlatc
olunmas iin Kesire rneini bu nedenle daha uzun amlamaya
altm. Ben ve kadn, 'Apo ve kadn' meselesini anlamamak,
deil yalnz PKK iin, amz iin bir kayptr. amzn en
byk kadn savan veren birisiyim. Bu konuda kendime ok
byk bir gvenim vardr. Sanmyorum kadn etrafnda
toplumsal, siyasal, askersel ilikileri benim kadar derinlikli
zen baka biri olsun. ster sosyolog, ister ak, ister asker
veya siyaseti olarak. ok yiit erkek ve kz arkadalarmn ilk
aklarna, sevgilerine takoz koyduumu, engelleme yaptm,
bunun iin akl almaz pratik tavrlar ve teorik almlar
saladm belirtmek durumundaym. Forml syleyebilecek
durumdaym.
Dier blmlerde kapsamlca ilediim iin tamamlayc olsun
diye belirtiyorum. Anamdan, onun da arkasnda tm Krt ve
dier halklar geleneinden gelen 'namus' savann Ortadou
zglnde, zellikle kaba ve basit cinsel ieriinden karp
toplumun, siyasetin ve savan iinde nasl anlam kazandn
yetkince gsterdim. Kadn ilk ezilen, smrlen snf, cins ve
millettir. Kadnn cins, snf ve millet olarak zgrlnden
gemeyen hibir demokratik, sosyalist mcadelenin amacna
ulamayaca kesindir. Krt toplumunda kadn ve eitlie
dayanan, teorik ve pratik olarak bu gelimeyi salayan bir
ilikiye dayanmayan hibir evlilik, cinsellik, ak ilikisinin deeri
yoktur. Sklsam da tekrarlamaktan ekinmediim 'zel ve
genelev fahieliinden' teye bir deer tamaz. Kadna kar
verilen sz, yaplan arkadalk bende ok derin bir felsefi, tarihi,
toplumsal anlam ve yurtseverlik, zgrlk, eitlik iin pratik bir
abay iermektedir. Akn gerek teorisi kadar byk savan
da yrttm fark edememek ne acdr!
Ben saflarmzda ortamn aka ak braklmasn, zgrln,
savan, eitliin, demokrasinin vazgeilmez bir gerei
saymaktaym. Aka ak olmayan bir ortamda demokrasi,
zgrlk, eitlik ve yurtseverlik geliemez. Kadnn byk
ahlan olmadan, halklarn onursal hibir davas kazanlamaz.
Hareketimin iinde kadn zgrl en temel deerlerin banda

gelmektedir. Kald ki, kadn hareketi dnya apnda yeni

gelimeler yaayan sosyal devrimlerin en temel yanlarndan
biridir. Kadn devrimi devrimde devrimdir. zgrleen kadn
anlamak, tarihi, toplumu, yaam yeniden anlamaktr. Kadn
dinsel feodal gericiliin ve kapitalizmin ar metalatran
nesnesi olmaktan karmak temel grevlerdendir. Yine
feodalizm ve kapitalizmin hakim deer yarglar ile ykl
egemen erkek ahlakndan, evliliinden kurtulmak temel
grevdir.
Fazla ama gerei duymuyorum. Kadn PAJK gerei ile roln
oynamak durumundadr. Son deerlendirmemde kadna ilikin
mitolojik sylemli tanralama, melekleme ve Afroditleme,
znde be bin yllk egemen erkek kltrne kar bakaldry
ifade ediyor. Bu kltr kadn korkun bir duruma drmtr.
Mlkiyet ierikli evlilik en byk tehditlerden biridir. Kadnn
zgrln salamadan, hibir konuda anlaml ve deerli,
yaanmaya deer zgr yaam alann gelitiremeyiz. Kadnn
byk savam olacaktr. Bu sava olmadan yurtseverlik, eitlik
geliemez. Ak, sanldnn aksine, tam bir sosyolojik teori ve
pratik gerektirir; iki bireyin basit tutkularna indirgenemez. Ak
byk yiitlik, zafer ve sevgi ister. Zaferi olmayann ak
olamaz. Akn yz daima zgrln zafer kazanan savana
dnktr. Benim peinde kotuum ak emekilii byle
tanmlanabilir.
Tabii bireylerin iki cinsten olutuunu biliyoruz. Ama sava
meydanndayz. Fatihler her eyimizi aldklar iin bizim
kadnlarmz diyebileceimiz kadnlarmz yoktur. Olan kadnlar
dk kalite halinde metalatrlan eya kadndr. Bu kadnlarla
zgrlk savalarnn ilikisi zne terstir. Bu tip erkeklerle
zgrlk peindeki kadnn ilikisi daha da terstir. Eflatun'dan
beri sylenen mhim olan idealarla kendini srdrmektir.
Fiziksel varln srdrme ise cinsel igdye dayanr. Cinsel
igdy tanyorum. Halkmza kendini srdrmesi iin braklan
tek alandr. O da baa byk bela olmu durumdadr. Mhim
olan ideal soy srdrmedir. O da byk toplumsal, felsefi
savalardan gemektedir. Sonu olarak devrimsel ak
gelitiremeyen, Trkiye'de de ok tartlan trbanl kadn
tarzn deneyebilir. Siyasi, askeri alana tarlmadan, kendi
evinde kalabilecek bir kadnla grevlerine ihanet etmeme
temelinde kul evliliklerine izin verilebilir. Ama tekrarlyorum. Bu

evlilikler dzen evlilii olup, siyasi ve askeri alana

bulatrlamaz. Aksi halde feodal ve kapitalist yaamn
kleletirici etkisine ortam ardna kadar alm olur. Dzen
ordularnda bile bu yaanmaz.
Bizde yaanan olgu ok daha nemli olarak tarihseldir. Benim
bir grup kadn yolda iin nerdiim tanralama-meleklemeAfroditleme kavram, Ortadou'nun kadna ynelik korkun
kleletirici kltrne kar sava iindir. Tarihin bu dneminde
bu tr soy kadnlara ihtiya vardr. Kald ki, yzlercesi en byk
kahramanlk tavrlar ile ehadetlerinde bu gerei kantladlar.
Onlarn ans ok byk anlam ifade eder. Halen ok sayda yiit
kadnlarmzn olduu kansndaym. Byk cesaret, adalet ve
ak kiilikleri yeni yeni ortaya kyor. Duygusal ve analitik
zekann sekin rneklerini vererek kiiliklerini yeniden
yaratyorlar. Bu ok anlaml tarihsel bir dnm noktasdr. Ben
bile bu zde olan kadnlara sahip olmaya, hele hele dzen
anlay ile karlatrmaya cesaret edemedim, edemem.
Kadnlarn glenmesi iin ne yapsak azdr. Onlar zaten kolektif
ak temsil ediyorlar. Gurur duyulacak nitelikli ok yolda var.
Ben bu aamada zellemi sevginin pek hayrl olacan
sanmyorum. Bar koullarnda zgr evlilikler phesiz
olacaktr. Ama mevcut koullarda, zellikle sava alanlarnda
zgr evliliklerin ne kadar zor olduu ben de dahil baz
arkadalarn evlilik pratiklerinde ortaya kmtr.
Bu konuda Osman'n ran asll kadnla evliliinin iyzn
bilmiyorum. Siyasi anlam da olabilir, basit bir tutku evlilii de
olabilir. Fakat bunu ada yaamn gerei diye yapda
yaygnlatrmas ok tehlikeli bir eilimdir. Buna cesaret etmesi
bile tehlikelidir. Gemite Trk solunda baz gruplar bu
yntemlerle rgtlerini adeta bitirdiler. Tekrar sylyorum:
Siyasi mesele yapmadan kyl, kentli, kk burjuva evlilik
sahibi olanlar ve yeni kurmak isteyenler grevlerine hakkyla
bal olmak kaydyla snrl olarak rgt tarafndan izinle bu iliki
iine girebilir. Keyfi bireysel kararla olamaz. Dnem sadece
fiziki soy srme deil, ncelikle zihni, siyasi, yurtsever
ideallerimizin zafere komas dnemidir. Bunun asgari koullar
salanmadan, kar koca, ocuklar, ak sadece baa beladr.
Sonuna kadar aka sayglym. Ama ona gtren felsefe ve
eylem olamadan da sonuna kadar kendini kandrmaya hayr. Bu
kavramlar erevesinde pratik gelimelerin daha da

zgrletirip zlediimiz gerek sevgi ve akn yolunu aacana

inanyorum.
ada yaam, Gney'e dayal mltecileme anlaml grler
deildir. Olaanst dnemdeki yaama devrimci yaam denir.
Mltecileme yaklamlar her bakmdan tehlikelidir. Sradan
ocuk, yal ve baz kadnlar iin muhacirin yaamdan
bahsedilebilir. Mahmur kamp muhacir olarak tanmlanabilir.
Ama Irak Krtleri iinde erime ne zele ne genele hizmet
edebilir. Suriye'de biz de mltecilii kabul etseydik,
yaadklarmz baa gelmezdi. Bu hususlarn konuulup
konuulmadn bilmiyorum. Ama benzeri konularda gr ve
uygulamalarmz bilinmektedir. Osman calan ve beraberindeki
grubun KONGRA GEL'in disiplinine uymalar kendileri iin tek
onurlu yoldur. Hareketin soy deerlerini sattracak tavrlara
ynelmelerinin sonular biliniyor. Baarya kendilerini
yatrmalar her bakmdan yaamsaldr. Herhangi bir gce
snmak kadar intiharvari klar da kabul edilecek tavrlar
olamaz. Bu konularda tam bilgilenme halinde daha doru
deerlendirmeler mmkndr.
Cemil, Duran ve Rza'gilin ne derece gruplatklarn bilemiyoruz.
Rza'nn Avrupa faaliyetleri pek yaratc olmad gibi yansd.
DEHAP'a mdahale olup olmadn bilmemekle beraber,
yansmalarn sonucu demokratiklemeye katk sunmamtr.
Darbe iddiasn ciddiye almamakla birlikte, objektif durum uzun
sredir dtan da grup havas vermektedir. Sonuta iki ballk
ok verimsiz ve ypratc olmutur. Kendi haline braklsayd
acaba nereye varrd? Kongre komitelerinde ve yrtmede
kolektif younluk salansayd, temel grevlere hakk verilseydi
herhalde kritik bir dnemde beklenen en doru tavrd.
Dnemin byle kullanlmas ok geri bir adm tekil etmi; halk,
bizleri olumsuz etkilemitir. Eletiri zeletiri szne layk
davranlmamtr. Herhalde kongrede olup bitenlerin doru
deerlendirilmesi, eletiri zeletiri yaplarak tutarllk rnei
gsterilecektir.
Bu eletiri zeletiri srecinde durumun daha iyi anlalp
netlemesi ve bilince karlmas iin aada belirttiimiz
konularn akla kavuturulmas nemlidir:

1. mral srecine alnmamn, merkezi geinen birok arkadata

benden sonrasnn hesabnn yaplmasna yol at
anlalmaktadr. ok acdr ki, aslnda sorumlu bir davran
olarak yorumlanmas gereken bu hesaplar yanl temeller
zerine kurgulanmtr. Bu yaklam ayn zamanda zde
'nderlik' diye hitap ettikleri kurumla btnleemediklerini
gstermektedir. Batan beri varolan zellikler, en kritik koullar
altnda bulunmam vesilesiyle aa km bulunmaktadr. Sa
kalp kalmamam, zlp zlmemem beklentisine girilmitir.
Gerilla, kitle gc, siyasal rgtlenme, medya, kadn gc,
muhtemelen maddi ve dier baz etkinlikler zerinde bir
hakimiyet mcadelesinin benden habersiz yrtld aa
kan ilk hususlardandr. Bu aslnda 15 Austos ncesi, 1992,
hatta 1986, 1987, srayla tm kritik dnemlerde kendini az
veya ok ele veren eilimlerin bir devam niteliindedir.
Hareketimizin tarihesinde bu hususlar detaylca bilinmektedir.
Kendim de bu eilimlerin farknda olup, yoldaln adabn
bozmayacak biimde srekli eletirerek amaya altm
bilinmektedir. Bu yoldaa tutumumun drste
deerlendirilmedii de bir kez daha aa kan nemli bir dier
husustur.
Ortaya kan son blnmeyi isimlendirmeyi fazla anlaml
bulmamakla birlikte, taraflarn kendilerini daha iyi tanmalar
iin er isim vermekle yetineceim. Gerekirse daha kapsaml
aklanabilir. Birinci grup Cemil Bayk, Duran Kalkan, Rza Altun
olurken, ikinci grup Osman calan, Nizamettin Ta ve Hdr
Yaln (Serhat) arkadalarn bileim ve inisiyatifinden
olumaktadr. Tam rgtl grup demek zordur. nisiyatif demek
daha dorudur. Arada olanlar da vardr. Bana zde ve biimde
bal olan kiilerin varolup olmadn, varsa kimler olduunu
bilmiyorum. Son PKK Yeniden Yaplanma olarak nerilen 12
kiilik hazrlk grubunun ballk durumu ancak pratikle belli
olabilir. Kiiliklerine bir itirazm olmamakla birlikte, zde ve
biimde beni ne kadar yaamsallatrabileceklerini gerek pratik
sre belirleyebilir. Bu adan bir zorlamada bulunmak
istemiyorum.
ki taraf grubun zihniyet ve mcadele tarzlarn soylu
geleneklerimize, teorik perspektiflerimize ve halen hayatta 'ben'
gerekliine yaktramadm belirtmek en hafif kelimelerle bir
deerlendirme olacaktr. Bu kadar iktidar hrsls olunabileceini,

mirasyedicilik yaplp halkmzn ve mcadelesinin esenliine

ters tutumlara girilebileceini, bana da saygszlk
yaplabileceini hi beklemiyordum. Bu vesileyle gerek insan
doasn biraz daha yakndan tanm bulundum. Yine hibir
uyarmn dikkate alnmamasnn nasl bir snf, toplum, etnisite
zihniyetini tanmadn, kat bir 'nihilizm' (inkarclk) iinde
kalndn anlam bulunmaktaym. Bu tr arkadalarmn ya
kendini fena dattklarn ya da benim henz bilgisine sahip
olmadm baz konular iinde bulunduklarn da anlamak
durumundaym. Ayrca birbirine tavr koymada bu denli pervasz
hareket etmeleri d etkenleri akla getirmektedir. Yine hemen
eklemeliyim ki, bu arkadalara kii olarak hi sbjektif,
duygusal bakma, deerlendirme durumum yoktur. Onlar adna
kendilerini bu duruma drmelerini, kendimin iine
drldm durumdan daha ac buluyorum. Ciddi bir neden
yokken nasl bu duruma debildiler diye aryorum.
Buna ramen bu arkadalara asla hakaretvari
yaklamayacam. ki tarafn da zerimde oynadklarn ok iyi
bilmeme ramen bu slubu kullanmayacam. Yalnz u
gerekleri aklayacam:
a- Bana yoldalk, dostluk ve dmanlk ak ve merte
yaplmaldr. Birok defa yz yzeydik. Hi de saygszlk
uyandrmyorlard. aryorum: Beni nasl byle ilemez
duruma getirmek istiyorlar? Halbuki her birisinin onurunu
kurtarmak iin dalar kadar aba harcamtm. O korkun
gzel, zgr ve tarih kokan mekanlar kendimden nce onlara
hazrlamak iin ne kadar korkun altm dnya alem
bilmektedir. Bu deerleri ben yarattm demiyorum. Hepsi
halkn, ok yoksul halkmzn gz yalar, alklar, korkular ve
ihanete uramlklarnn ardndan bin bir emekle toplamaya
altm deerlerdir. Onlarn ve onlarn lkesinin deerleridir.
Bir tabancam, bir evim, bir eim olsun diye asla cret
edemediim halkmn ve lkesinin deerleridir. Tam layk
olamadm iin kendime acmakszn, uruna daha iyi, gzel ve
baarl olsunlar diye rpndm, savatm deerlerdir.
b- Durum bu iken, birilerinin "benim arkamda yedi bin gerilla
var, yan bakann gzn oyarm" dercesine tavr koymasn
hayretle ve nankrce buldum. Bunu diyen arkadalar o gerilla
says kadar gerillay ya kartarak ya da doru taktiklerle

savatrmayarak en ac, kahredici koullarda tuttuklar

bilinmektedir. Dier baz arkadalarn yan balarnda hepsi
birer yrek paras olan binlerce gencin ehadetini
umursamakszn bencil tutumlar iine girmeleri de o denli ac ve
nankrcedir. Halen "grev alrz, almayz" tartmalarn acaba
bu gerekler karsnda nasl tanmlamalyz? Yine kendimi
rnek vermeliyim. Dardayken nasl olduumu, bir para
ekmein bile tadn alamadm herhalde anlamtnz. Alt yldr
mral deniz ikliminde, nefes problemiyle ve bir kk aralkta
zorla biyolojik varlm srdrmeye alrken, tek bir an bile
kendime ncelik tanmadm. Kendime zlmedim. Arkadan
hanerlemeyi halk iin kabullenmedim. Tm dnya gleri zrnk
kadar umut imkan brakmadklar halde, yoldalar ve halk iin,
insanlk iin iyi dnce ve tavrlar rettim. mkansz baardm.
nsan hi olmazsa bu abaya layk olmaya alrd. Bu arada
unu da belirtmeliyim ki, hi beenmediiniz TC'nin gsterdii
ciddiyeti gstermeyiiniz, konumumdan kendisi iin sonu
karmasn sizin bilmeyiiniz, siyasetlerin gidip gelmesinden
bile bir ders karmaynz byk talihsizliktir.
c- Fakat yrttnz hesaplar tutmuyor. Belki farknda
deilsiniz. ktidar hesab ve szde savan yrtyorsunuz.
Ama kendiniz iktidar konusunda amurdan daha dank bir
kiiliktesiniz. Bir gn omzunuzu verseniz dalrsnz. Sizleri
srekli terbiyeli olmaya armtm. nk dostunuz,
yardmclarnz olmayacaktr. Sizi bekleyen daha ncekiler gibi
ya aalk bir ihanet, ya yakmayan bir lm, ya da hep
yaptnz srekli problem halidir. Bu alternatifler iyi yol deildir.
Benim genliinizi aldm hep iddia edilmitir. Evet, aldm.
Benim tarihi grevim budur. Genliinizi alp halkn ve
lkelerinin zgrlk davasna adayacaktm. Bu sizi korkun
fkelendirmi. Kongrede aldnz evlilik, bilmem ne kararlar
kar intikam hareketleridir. Osman'n da iyi bir mayn patlatma
eei olarak rol stlenmesinde ustalnzn katks
kmsenemez. Ben hep zgr temellerde davasnn
hizmetindeki sevgi retiminden yana oldum. Dediim gibi siz ne
sevgiyi, ne elilii biliyorsunuz. Bu konuda yaptnz,
geleneksel birbirini kirletme hareketidir. Sizleri bundan
alkoymak istedim. Emin olmalsnz ki, dnya gzeli kzlar ve
yiit delikanllar sadece doru sevgi ile bir gn tansnlar diye,
tarihte 'tanr ve tanralarn taht' diye geen o kutsal dalara

kardm. Ama sizde bunu anlayacak yrek ve beyin var m ki?

Byk bir ksmn hibir baarya sahip olmadan, mezarlarnn
bile bilinmedii yerlerde topraa verdiniz. Oturup her gn
anlarn tazeleyeceinize, bana bu dayattklarnza siz olsaydnz
nasl tavr alrdnz?
d- Bana kar tez getirmeyin. Birbirinize kar ne olduunuzu
biliyorum. Aranzda fark da grmyorum. ki taraf olarak
hareketleriniz bana kardr. Uzun uzun bunun kantlanmasna
girmeyeceim. Yalnz bu tarz savanz yanltr. Sizleri bu tarz
savatan alkoyamadm iin kendimi suluyorum. Yine yalnz
beni ok gsz grmeyin. Bir eyler yapacak gcm var.
Mezarda da olacak. ok rica ediyorum, kendi esenliiniz, can
gvenliiniz iin hareketimiz iinde bu yntemleri derhal terk
edin. Hi olmazsa ilk defa bir mertlikte bulunmu olursunuz.
Size kar kuvvet rgtlemek istemiyorum. Adnz bile deifre
etmek istemiyorum. Halktan ve rgtl yapdan affnz
isteyeceim. Sizler de mutlaka bu aftan yararlanmal ve uzun
vadeli yaayarak karln telafi etmelisiniz. Birinci yol budur.
kinci yol, belki rgt iinde yedi bin olmazsa da bir grup
gcnz, gerillanz var. Korumakta ve savamakta zgrsnz.
Ayr eilim olarak isim de yapabilirsiniz. Yalnz bu gc bana
kar kullanmayn. nk o zaman kendimi savunmak zorunda
kalacam. Kimin kaybedecei de hi belli olmaz. Ayrca dosta
dmana kar sava ve bar tarznz, ama ve taleplerinizi
aka ilan edin. Kimsiniz, neye karsnz, nasl savamak
istiyorsunuz? Bunu herkes bilsin ki, etrafnzda toplansnlar. Siz
de gerek deerinizi kantlam olursunuz. Bunu genel
dorularda yaparsanz ben de destekleyeceim. Son
savunmamn kriterleri bellidir. O temel bir direni, savunma
savanza elden geldiince hayrla yaklaacam. Yani sizlerin
benden esirgediiniz anlay ben sizler iin gstereceim. Bu
rnek bir destek olacaktr.
Fakat yakn dnem eteciliine kar tavrm biliyorsunuz.
zcesi bu kadar iktidar hesab ancak halkn meru talepleri iin
olursa anlamldr. Bunun iin birbirinizi sulamanza gerek yok.
Yllardr yaptnz sava le kargalarn andrmaktadr. Bunu
brakacaksnz. Birbirinizin aynssnz. Birleip halkn taleplerine
yant vermekten baka areniz yoktur. Yllarca, aylarca
televizyon ve gazetelerde hareketi ilemez klmann ancak

rakiplerin bir hareketi ykma abas olarak deerlendirilebilecei

aktr. Ama halkmzn bu kadar da sahipsiz olmadn
anlamalsnz. Halk ve sanrm zerinde hesap kurduunuz
deerler hepimizden daha gl ve deer sahipleridir. Biz layk
olursak bizi barna basar, aksi halde bir gnde bitirir. Bunu
anlamalsnz. Halen ahsmda temsil edilen halkn bu g ve
deerlerine dayanarak nefes alp verdiinizi asla, bir an iin bile
olsa unutmayn.
Her ey sizleri samimi, alakgnll ve ciddi bir zeletiriye
davet ediyor. Drstseniz gerekeni yapmakta gecikmeyeceiniz
aktr. Aksi halde yolunuz drtl etelerin, M. ener ve S.
rkkayalarn yolu olduunu, bazlarnn da iyi ajan provokatr
olduunu ortaya koymaktan baka bir anlama gelmeyecektir.
Halkmz, gerilla ve ideolojik nderliimiz kendini koruyacak ve
zgr yaam davasna kararllkla yrmekten
alkonulamayacaktr.
2. zeletiri, uyum ve doru btnleme, yeniden yaplanma
gereine inananlar, bunun bilincine ve vicdani sorumluluuna
kararllkla sahip kmak isteyenler iin savunmam en byk
yardmc deerindedir. zeletiri gerei durumu kurtarmak iin
yaplmaz. Tarihe, halka yant, baar deeri olabilmek iin
yaplr. Entelektel gce ulamak isteyenler iin byk nem
tar. Zaten zihniyet dnm yapamayanlarn devrim diye bir
davalarnn olamayaca da anlalmaldr. Eer en hayati bir
sorunu yllardr gndeminizde tutup da zememiseniz, bunun
en temel nedenlerini kendimizde arayacaz. Grupuluk yaparak
durumun altndan kalkamayz. Suu evreye, baka bir gruba
ykarak sorunlar zlmez; daha da arlatrlr.
Son savunmam yeni paradigmatik deiime yant verebilecek
hususlar ihtiva etmektedir. Cmle cmle zmsenmeye
deerdir. En azndan anlayarak yetkinleme gcne muazzam
katk yapabilir. Herhangi bir kitap gibi okunamaz. 21. yzyln
halklar topyasna, demokratik uygarla, sosyalizme gl bir
perspektif sunmaktadr. Hem teorik, hem pratik deerinin
yksek olduu kansndaym. Daha dorusu bu ynl srece
alm kazandrmaktadr. Arkadalarn zmsemeye iddetle
ihtiyalar vardr. Gl pratik baarlar ancak gl topyalar,
demokratik ve sosyalist dnce ve inanlar temelinde elde

edilebilir. Aksi halde ya yozlaarak erime ya da baka glerin

aleti olmaktan kurtulu olamaz.
Tarihi sorumluluk duymas gereken arkadalar son yz elli yllk
devlet odakl sosyalizm ve ulusal kurtuluu kapitalist
mezheplerinden kopu yaptklarnn, halklarn tarihi seeneine
byk bir coku ve zihniyet gc ile dn salamaya
altklarnn derin bilinci ile zeletirisel olabilmelidir. Ben
kendim bu konuda ne kadar youn mesafe aldm
savunmamda ortaya koydum. Benden daha ok arkadalarn bu
ynl bir dnm ve younlamaya ihtiyac vardr. Zaten bu
olmadan ktk gibi yerde kaldnz bizzat yaamsnzdr.
zeletiri konumunuz birbirinizin, grubunuzun ne kadar hakl
olup olmamasndan kaynaklanmyor; savunmada ortaya
koyduum temel sorunlardan kaynaklanyor. Byle yaklam
gstermelisiniz. Eer bunu baarrsanz yeniden domu gibi
olursunuz. Eminim bunu baardnzda kiiliiniz sel gibi coar.
Aamayacak bir bent brakmaz. Buna ne kadar iddetle
ihtiyacnzn olduunu ok iyi biliyorsunuz. Byk kazanmak,
yaamak dururken, neden kendi kendini, evresini boan bir
konumda kalmakta srar edilir?
Geenlerde bir Alman aydnndan bir mektup aldm.
Savunmadan ne kadar heyecan duyduunu yle etkili
belirtmektedir ki, hayran olmamak elde deildir. Tm yapmzn
byk bir itenlik, anlayllk iinde kendilerine sunduumuz bu
yoldaa destekten laykyla yararlanacaklarna, deil sorunun
kayna olmak, her sorun ve grevi stn performansla bir
baar gc haline geleceklerine dair inan ve dileklerimi
belirtebilirim.
3. ahsma ilikin aydnlatlmas gereken hususlar vardr. Benim
mesajlarmn devlet engelini amasna ramen cezaevlerine
yukardan emirle sokulmamas nemli bir konudur.
Bana kar iddetli bir reaksiyonun bulunduu belli olmutur.
Dardan bilgi vermemek kadar, vermek istediim baz
perspektifler de yllardr uyutulmutur. Bunun Osman'n
tavrndan ok nce uygulandn biliyorum. Osman'a deil,
bana ynelik olan ve temeli mral'ya getirildiim gnlere
dayanan, Ahmet Okuolu'nun aktan dile getirdii bu komplo

aydnlatlmak durumundadr. yle "Osman kar ald kat"

biiminde provokatif yaklamlarla izah edilemez.
Benim cezaevi tavrm reddedebilirler; yeterince devrimci,
yurtsever bulmayabilirler. Bunu ilgili evre veya evreler ak
yapabilir. Zaten rgt ellerinde; ak yapmamalar ancak
kitleden, halkn bana ballndan ekindikleri iindir. Amalar
iin benim kullanldm, ama tmyle tecrit edilerek
etkisizletirilmek istendiim aktr.
Baka gstergeler de vardr. Aklamay fazla anlaml
bulmuyorum. renmek istediim hususlar unlardr:
A- rgtsel bir model mi kullanlmtr? Niin mesajlarm ieriye
verilmemi, medya da ilenmemitir?
B- Osman'n ahsnda bana vurulmak istendii doru deilse,
kar yantlar nelerdir? Neredeyse tm Urfallk tecride alnmak
istenmitir. Benim aileci, hemehrici olmadm ok iyi bilindii
halde bu yollara bavurulmutur.
C- Muhtemelen bana bal, saygl hemen herkesin etkili
konumdan alnmak istenmesi nasl izah edilecektir?
D- rgt tmyle elde edildikten sonra ne yaplmak isteniyor?
Ciddi tasfiye giriimlerinden endie edenler vardr. Osman'la
giden grubun hepsinin kar koca peinden gitmedii aktr. Bu
insanlarn nemli bir ksm bireysel onur sahibi kiilerdir.
Muhtemelen bana yetersiz de olsa ballklar vardr. Asl bu
noktaya m ynelinmek istendi? Bu arkadalar korkuyorlar.
Savatan korkmayan bu arkadalar nasl bu hale getirildiler?
E- Bu arkadalarn ciddi sular, yetersizlikleri olsa bile onlar
kazanmak iin aba gerekmez miydi? Birden neden karlma
pozisyonuna sokuldular? Bir tek insan kazanmak iin yllarca dil
dktmz bilindii halde, yllarn emeinin bir rpda
bylesine harcanmas hangi insani, yurtsever, devrimci tutumla
izah edilebilir? Eer bu arkadalar direnseydi, en azndan bine
yakn yolda lebilirdi. Bunun sorumluluu nasl izah edilecekti?
F- Bu ara eski tarz silahl grup hareketleri grld. Bundan da
bir ey anlayamadm. Demokratik eylemlilii nermemize
ramen itibar edilmemesi nasl izah edilebilir?

G- DEHAP'n hi bilgimize bavurulmadan seimlerden

ekilmesi, tm adaylarn tepeden inme dayatlmas
demokrasinin inkardr. Tek bana bu husus bile rgtn tm
devrimci demokratik ieriinden boaltldn gstermektedir.
Her tarafta uygulanan bu antidemokratik tutum nasl izah
edilecek? Bunun rgtlenmeyi ldrc bir tutum olduu
anlalmyor mu?
H- Osman'a kar deil, tm PKK mirasna ynelik bu ele
geirme iyi niyetlice de yaplabilir. Fakat neden ben
etkisizletirilmek istendim? Tamamen bitirilmek de istenmi
olabilirim. Veya bilmediim baka nedenler vardr. ncelikle
bunlar aklayarak, manifestonuzu yaynlayarak rgt elde
etmeniz daha doru olmaz myd? Gizli, mafyavari bir model
uygulanmak istenmitir. Bunu anlaylarnza nasl yedirdiniz?
- Haydi rgt tmyle elde ettiniz. O zaman strateji, taktik
belirlemeniz ve on bine yakn gc harekete geirmeniz
gerekmez miydi? Bu hamleyi yapmadnza gre gc nereye,
neye balamak istediniz? G altrlmazsa ya rr ya
paralanr, dalr. Bunun sorumluluunu hi dndnz m?
Eski yntemlerle lkeye giri bir kaosa yol amaz m? 15
Austos'ta gelien eteci eilimin on kat kadar daha tehlikelisi
domaz myd?
Bu tip sorular oaltlabilir. Arkadalarn niyeti tmyle iyi
ynde de olabilir. Ama bahsettiim sorular da birer gereklik.
radeniz d gelimelerin varlnn, ihtimalinin gl olduunu
gsterir. rgt ii iktidar savamnn ne denli vahim bir durum
yarattn herhalde dehetle fark ediyorsunuz. Bunun hi de
sanld kadar kolay olmadn anlam bulunuyorsunuz.
4. rgt iinde iktidar savana girmenin baz koullar altnda
gerekli olduu sylenebilir. Benim imha srecine alnmam sizde
bu ynl bir tedbir ihtiyac dourmu olabilir. Balangta her iki
grup da iyi niyetlice hareket etmi olabilir. Yani sizleri kt
niyetli bir komplocu ilan etmiyorum. Ama hem ite, hem dta
siyasi ve askeri sava tarznzn ok deersiz olduunu da
grm bulunuyorsunuz. Kendinize de, halka da, bana da
anlamsz ve kt kaybettiriyorsunuz. yi niyetten kaynaklanan,
ama bir trl askeri, siyasi, rgtsel bir kimlie
dntremediiniz kiiliiniz bata kendinizi bitirici niteliktedir.

Halbuki ok iyi yanlarnz da var. Sanki bu yanlar mezara

gtrmekte yeminli gibisiniz. steseydiniz benden acaba ne elde
edemezdiniz? Arkadalk, yoldalk adna isteyip de sizlere neyi
vermedim, yetitirmedim? Kald ki, tm ynetimler
paylaabileceinizden bile fazla. Neden bu hrnlk, kendi
kendini bitirmeler?
zeletirilerinizi gelitirirken, bu yanlar da herhalde dikkate
alrsnz. Kendinizi yenilemekten korkmayn. Mevcut
kiiliinizden ok korkun. Yirmi yldr, bu yanlarnza kar
sabrediyorum. Tek birinizin burnunun bu yzden kanamasn
istemem. Geleceinizden hi korkmadan gerek bir zeletiri
sahibi olun. Yapabileceiniz her greve de alakgnllce talip
olun ve kmsemeyin. Ne ksn, ne dmanlk edin.
Kendinize yaraan gerek bir bilgesellik tutumuyla, Kemal Pir,
Mazlum Doan ve binlercesinin aziz anlar karsnda zde bir
kararllk szyle grevlerinize yklenin.
5. Belli ki liderlik ekimesine girmisiniz. Bu hem zaman hem
tarz itibariyle yanl olmutur. En bata benim sosyolojik
fonksiyonumu anlamamsnz. Bu yzden ok hata
yapyorsunuz. Son dnemlerde beni "Krt kemalizmi" olarak
deerlendiren baz evreler olumutur. Daha ok da
olumsuzluk anlamnda bu terimi kullanyorlar. Gya solun
gelimesi iin "kemalizmin" ve "calanizm'in" almas
gerekirmi. Kemalizm konusunda deerlendirmeler yapmtm.
Fransz Devrimini tarma istemi ok aktr. Dolaysyla 19. ve
20. yzyln genel devrim kategorisinde grlr. Yerel
koullardan tr gdk brakld da oka sylediim bir
husustur. Gncelletirmekten de ok bahsettim. Geende bu
konuda otorite saylan ve kitaplar bulunan ngiliz yazar Andrew
Mango da ayn gncelletirme ihtiyacndan bahsetmitir.
Dier nemli bir husus, sadece kemalizmin deil, Ortadou'da
yerletiinden beri tm Trk uluslamas balamnda Krtlerle
iliki kilit bir role sahiptir. Bu iliki 1070, 1515 ve 1920'lerde
stratejik olarak doru kurulmasna ramen, gnmzde bu
stratejik ba kopma tehlikesi ile kar karyadr. Dolaysyla
gncelletirmenin en temel hususu, Trk-Krt ilikilerine ilikin
gereki, zl bir reformdan gemektedir. Aksi halde Krt-Trk
ilikileri stratejik bir atma modelinde geliim gstermekten
kurtulamaz.

Benim rolm ksmen Krt kemalizmini artrmasna ramen,

birok farkllk da iermektedir. Temelde benim devleti deil,
demokratik olmam belirleyicidir. Krtleri bir milli devlet
modelinde deil, demokratik bir halk modelinde hareketlilie ve
otoriteye kavuturmak istemim esastr ve ok nemlidir.
Kemalizm Ortadou'nun ulusal an balatp temsil ederken,
biz Ortadou'nun demokratik an balatp temsil etmek
durumundayz. kisi arasnda Kafda yoktur. Fakat
aynlatrlamaz da. Gncelletirmekten esas kastm da,
kemalist Trkiye ulusuluuyla Krdistan demokratlnn bir
sentezini veya uzlamasn salamann imkanlarn
aratrmaktr. Bu izgi ok nemli bir husustur. Hem Krt, hem
Trk sorunlarnn zmnde kilit bir konudur. Ayrca Ortadou
kaosundan knda en temel halkadr. Gerek tarihsel, gerek
jeopolitik ve toplumsal koullar bu tr bir sentezin ok byk
bir tarihsel rol ifa edebileceini gstermektedir. Dier oven
milliyeti (sa sol Trk milliyetilii) ve ilkel Krt milliyetilii ile
islamclk ideolojileri zm salamaktan uzaklar veya
hegemonyacla dayanmaktan kurtulabilecek, bamsz bir
yetenek gsterebilecek zden yoksundurlar. Bu ideolojilerin
halk temeli ok zayf olup, znde d gdmldrler.
Dolaysyla eer beni amak istiyorsanz, ncelikle ideolojik
eilimlerinizi netletirmeniz gerekir. Beni arptarak, kullanarak
sonu almak beyhudedir. lsem de bu zordur. Onlarca rnek
denedi. ok kt durumlara dtler. Herhalde bu rnekleri
anlayabilecek yetenektesiniz. Bana kar ne kadar sapmal, ne
kadar aktan bir rakip olarak kmak istediinizi bilmiyorum.
Ama unu aka sylemeliyim ki, herhangi anlaml bir izgide
araynz olursa ve bunu dmanca yapmazsanz, hakknz
olarak deerlendirebilirim. Demokratik kimliim kesinlikle bunu
gerektirmektedir. l asgari yurtseverlik, zgrlk tanmnda
birlemektir. Ama yine drste olmayan komplovari
yaklalrsa, kendimi savunma hakkm doar. Yani lmcl bir
darbe yememden yararlanarak, hibir tutarl ideolojik gereke
gsterilmeden, szde ok tali konular abartlarak rgt ele
geirilmek istenirse, bu darbe ve komplo serisine girer.
Durumlarn bu biimde gelitiini syleyebilecek durumda
deilim. Sadece bir tarif yapyorum. Trkiye'de politik kltrde
oka grlen bu yntemleri hi tavsiye etmem. Bu tr
yntemler tmyle zarar verir.

Son dnemlerde bahsettiim tecrit iinde tecrit durumu ve tam

salkl olmasa da aldm baz duyumlar, sanki ben bir
'hanedan' kurmuum da bu kertilmek isteniyormu gibi bir
imaj ortaya kard. Bunun kimden, hangi kurumdan, hangi
oranda kaynaklandn bilemem. Fakat bu ynl bir havann
estirildii objektif bir gereklik olarak ortaya kt. Osman
meselesinin ortaya kmas ve kullanl tarz bunda etkili olsa
da belirleyici deildir. imizden ve dmzdan uzantlar olan bir
eilim olma ihtimali daha yksektir ve kkleri eskiye uzanr.
lkel milliyetilik ve Trk solu bu sylemi youn iliyor. Yine
bizden dnek birok enin de youn iledii bir konudur. Son
gruplamann bu konudaki en temel hatas bu tr gelimelerden
ders almadan, objektif olarak nderlie oynamas bir
talihsizliktir. Her iki taraftan daha iyi ballk iin de bu tavra
girildiini sylemek durumu belirgindir. Fakat drst olmayan
yaklamlarn olma ihtimali az deildir. Netlemesi gereken bir
husustur.
Ben almay sever ve desteklerim. Hangi grup olumlu temelde
baarl olursa yine desteklemeye hazrm. Zaten devrilmeye
gerek yoktur; benim tutukluluk koullarm devrilmeyi
gerektirmez. rgt iinde bana ynelik tepki oluturmak, olsa
olsa tasfiye amal olabilir. nk baarl olmak isteyen her
birey ve grup iin desteimizin ne kadar gl ve hayati olduu
bilinmektedir. Bana ynelik ypratmann tasfiyecilik dnda bir
sonucunun olamayaca aktr. Ailecilik, hanedanclk yapmann
en amansz muhaliflerinden olduum bilindii halde, Osman
vurgusu pek doru olamaz. rgt iinde rgt olma eilimleri
bu klf altnda tutmaz. Bu ihtimal denenmie benzemektedir.
Gruplamalar bu konuda ok duyarl olmal ve objektif olarak ne
anlama geldiklerinin bilincinde olarak zeletirisel davranmay
pratikte sergilemelidir. nderlik gerei ile doru btnlemek
kadro politikasnn zdr. Gerekenler behemehal
baarlmaldr.
6. Sava ve bar konularnda beni eletirmek anlaml olabilir.
Komplonun etkisi altnda hemen eylemleri durdurma arm pek
usulne uygun olamamtr. Ama bunda komplonun tm yapy
hedef almas, ihanetin pusuda yatmas belirleyici etken
olmutur. ahsm iin bir ar olmas urada kalsn, aleyhte
kullanld bilinmektedir. Uzun sre yapnn eylemsiz kalmas
ksmen benden kaynaklansa da, yap ve komutann durumu

daha belirleyici olmutur. Fakat yle kkl bir yanlg

olumutur: Sanki hep benim emrimle oluyormu gibi bir
izlenim yaratld. Yzde yz ters birok eylem, pratik bile adm
kullanlarak yrtld. Buna asla alet edilmek istemediim
aktr. Bu bundan sonra bu en ok dikkat etmek durumunda
olacam bir husustur. Bu konuda hayli hassas davranmaya
altm. Benim iin deil, halk iin, yapnn kendi gerekliinde
sava ve bar koullarn aramas gerektiini hep vurguladm.
Gruplamalarn bu zemine dayanmas anlalr olabilirdi.
Artk aka belirtmeliyim ki, bu son savunmamla birlikte sava
ve bar konusundaki grlerim nete ortadadr. Savan ve
barn emrini verecek durumum yoktur. stesem de
koullarmn olmad aktr. Benim istemime uzun sreli
uyulmasn bir sayg gerei saydm. Fakat devlet yetkililerinin
pek anlaml bulmadklar ortaya kyor. Yani gleri varsa
savasnlar demeye getiriyor. En mtevaz koullarda bile ne
karlkl atekes ne de bar konusunda bir irade belirtiliyor.
Devlet tasfiye etmede kararl grnyor. ABD'yi de bulatrmak
istiyor. nnzde iki seenek var: Ya tmyle teslim olmak ya
da direnmek. Teslim olmadnza gre direneceksiniz. O halde
bu gruplamalarnz bir an nce gidermek durumundasnz. Aksi
halde srarla srdrmek isteyen provokatr rol oynamaktan
kurtulamaz. Sava stratejisi ve taktiklerinizi ok ynl
gelitirmek tamamen sorumluluunuzdaki bir husustur. Sadece
TSK'y deil, zerinize gelebilecek tm silahl ve siyasi gleri
deerlendirebilecek durumdasnz. Savan ok youn tempolu,
ehir, ky, da boyutlu olmasn birbirinize uyar olarak
belirtmek durumundasnz. Halk nceden uyarmalsnz. Son bir
bar ve atekes teklifinde bulunmalsnz. Sava blgelerini ve
lojistik sorunlarn zmelisiniz. Nicel ve nitel glenmeyi
bilmelisiniz. Velhasl btn bu konular yalnz z abanza
baldr.
Beni imdiye kadar adeta kullanma tarznz bundan sonra
beklemeyin. Israrla vurguluyorum: Benim durumum
pratikleriniz iin belirleme yapacak konumda deildir. Tamamen
z gcnzle, stratejik ve taktik gcnzle sonu almak
isteyeceksiniz. Aksi halde 'evliyadan' keramet beklemek olur ki,
amz buna uygun deildir. Sava ve barn gc olmanz
nemlidir. Devlet veya devletler gerek sava gcnz
grmedike bar iin adm atmazlar. Ne kadar sava, o kadar

bar gibi bir forml sz konusu. Bu ac, ama bir gerektir. Ben
tek bir asker ve gerilla lmesin demitim. Bu ok insani bir
yaklamd. Ama devlet ciddiye almyor. Askeri sonu almak
esas gibidir. ok etin bir gerilla savanz belki bara katk da
bulunabilir.
Bu arada ok ldrmek yerine savunma, esir alma, can yerine
mala zarar verme, bara zorlayc eylem izgisi taktik hususlar
olarak dnlebilir. Yine karlkl atekes, uyulmas gereken
sava kurallarnn nceden belirlenmesi daha insanidir. Umarm
son anda diyalog kaps alr.
Sava ve barn en zor konular olduu bilinmektedir. Her iki
konuda da en byk abay harcadm kimse inkar edemez.
Fiilen ne bar iin, ne sava iin katk yapacak durumdaym.
Trk ordusunun doru deerlendirilmesi kadar, kendi sava
gerekliinizi deerlendirmeyi de yapmak tamamen grev
kapsamnzdadr. Benim iin zorluk her iki tarafn da sava ve
barn tm ykn zerime ymasndan kaynaklanmaktadr.
Bu acmasz bir durumdur. Artk birbirinizle hesaplamay (yani
devlet gleri ile kendiniz) btn ustalnzla denemekten
baka are yoktur. Kendi kendinizi tasfiye ederek bu ykten
kurtulamazsnz. Savanzn sresi, kapsam, tarz tamamen
ustalnza baldr. Ne bana duygusal ballk ne de tepki
yknz hafifletebilir. Tekrar tekrar vurguluyorum. Bu sava
z irade ve dnce gcnzle yrtlecektir. Doru ve yetkin
yaklan. ntiharvari ynelimlere ne kendinizi, ne kimseyi zora
sokmayn. Sava ve bar umutlarnz tek bana zme
beklentinizi karlamamn zorluklarn idrak etmelisiniz.
yle sanyorum ki, hala bana dayanarak yaamann bile
farknda deilsiniz. Gereki ve yaman olun. Ucuz grupuklar
yaratarak sadece kendi sonunuzu hazrlasnz. Ancak halka,
dost ve dmanlarca baarlarnz takdir edilirse nderlik
ansnz doar. Gerisi fesat hareketidir. Tarihi hamlelerde
baarlarnz olmadka liderlik konularna yaklamayn. Tekrar
vurguluyorum: Her iki grubunuz da birbirine et ile trnak gibi
muhtatr. Bunu bile anlayp halledemeyenlerin bilerek ve
kendiliinden liderlik konumuna dmesi baa gelebilecek en
byk bela olur. Yapp baarabileceiniz ilere sarlmaktan
baka areniz kalmam gibidir.

7. Gnmz Ortadou'sunda tarihi gereksinim duyulan,

demokratik hareketin teorik ve pratik almdr. Despotik devlet
geleneine kar bu alm tm halk gruplarnn temel
taleplerine en uygun siyasal seenei oluturmaktadr.
Ortadou halklarnn demokratik uygarlk srecine geii, dnya
jeopolitiinin ve tarihsel zamanlarn niteliksel bir aamasna
denk dmektedir. Ortadou kaosunun demokrasi ile almas,
sava iktidar andan bar ve demokratikleme ana
dnmn belirleyici etkeni olacaktr.
Krdistan'daki demokratikleme bu adan kilit rol
oynamaktadr. Ortadou'da demokrasiye giden yol, Krdistan
halknn demokratik seeneinin despotik devlete kar
salayaca baarya baldr. Her Krdistan parasndaki halkn
demokratik partilemesi bu nedenle byk nem tamaktadr.
Salanacak baar Ortadou halklarnn zincirleme
demokratiklemesini hzlandracaktr.
Daha ok nem tayan bir konu da demokratik partinin nasl
oluturulacana ilikindir. phesiz tepeden inmecilik
demokratiklemenin hem zne, hem biimine aykrdr. Kii ve
gruplar ancak demokrasiye ak olacak tarzda halk tabannda
srekli eitim, rgtlenme ve eylem halinde olmakla
demokratik sfatn kazanabilirler. Demokratik sistem farkl bir
yaam paradigmasna sahip olup, felsefe ve uygulamasyla bir
btndr. Seimler, koltuklar demokrasiler iin ancak snrl bir
anlama sahiptir. Demokrasi esas olarak halkn zgrlk ve
onuru iin srekli bilinli ve rgtl halini ifade eder. Kendi
zynetimine, otoritesine kavumasn, egemen halini ifade
eder. Gerek bir demokratik parti bu tanma uygun olarak halk
tabannda en kapsaml rgtlenmeyi, eylemi yrtmekle
kendini kantlayabilir. Halkn bir sr gibi gdlmesi despotik
devlet kltrnn bir sonucu olup, demokratik partinin srekli
bir mcadele ile amas gereken bir durumdur.
Halkn demokratik rgtlenme ve eyleminde kendini
kantlamayan hibir kadro ve nder, demokratiklik sfatna layk
olamaz. Bu tanmlama erevesinde baktmzda, ortaya kan
gruplama eilimlerinin demokratikleme izgisinin farknda
olmadklar, bildikleri dar ahbap avu, klikleme abalarnda
srarl olduklar anlalmaktadr. Bu anlay ve tavrlar ok
nceleri zmlediim toplumsal demokratik nderlii

kavrayamama, onunla btnleememeyle de balantldr.

Altnda geri toplumsal zihniyet ve formlar yatmaktadr. Eitim
ve pratikle ama gcn gsterememeleri ve zgrlk
iradelerinin gl olmamasndan kaynaklanmaktadr. Sadece
dar parti almalarnda deil, kongre ve yasal partilerin
rgtleni ve eylemsel izgilerinde de kendini oka
gstermektedir. Halklamama, toplumlamamann kendini ele
verdii temel kurumlardr bu alanlar. Genelde tm hiyerarik ve
devleti iktidar yaklamlarnn denedii stten atama, geride
durarak el altndan kontrol etme, bunlar gizlilik perdesi altnda
yrtme tarznda birlemektedirler. Ancak demokratik olmayan,
toplum zerinde hiyerari, otorite, iktidar kurmak isteyen evre,
g ve snf temsilcileri byle davranabilir. Reel sosyalizm de
dahil olmak zere, ada devlet odakl rgtlenmelerin
yaklam da bu izgi dorultusunda olmutur.
Hem kii hem de hareket olarak bu geleneksel hiyerarik,
otoriter, dar kliki hkmetme anlayn amak iin byk aba
harcadmz kansndaym. Balangta kendiliinden
yaadmz bu demokratik duruu, byk devletler
komplosundan sonra daha bilinli, teorik ve yapsal nitelik
kazanm bir srece soktuumuz yeterince anlalamamtr.
Son gruplamalarn gsterdii cret bunu dorulamaktadr. Her
tarafta halka rgtlenip, demokratik irade ile belirlenmesi
gereken adaylk sistemleri, delege seimleri neredeyse
padiahlk yetkilerini aan atamalar biiminde yrtlmeye
allmtr. Kitlemizin olduka deerli olan demokratik
duruuna bu tepeden inmeci yaklamlar byk zarar
vermektedir. Zaten halk rgtlenmesi, demokratik tutkusu
olmayanlarn aa kmas da bu noktada arpc olmaktadr.
Bu anlaylarla demokratik almak zordur; baarlar da olmaz.
Trkiye'de solun durumu bu gerei iyice kantlamtr. Gerek
demokratik bir halk haline gelmekte olan Krt halkna dayatlan
bu tepeden inme tavrlar kesinlikle almak durumundadr.
HEP'ten DEHAP'a kadar yaananlar aslnda demokratik bir
rgtlenmenin olumamas, demokratik kadrolarn
eitilmemesi, demokratiklemede salanabilecek byk
gelimelerin salanmamasnn esas nedenidir. Genelde solun
yaad bir durum. Bunun da altnda yatan temel etken
belirtilen hiyerarik devletleme kltr ve topyasdr.

Hareketimizin son savunmamla birlikte derinlikli bir demokratik

izgiye hem teorik hem pratik olarak yneldii, iselletirdii iyi
bilinerek, zeletirisel bir yaklamla yeniden katlm
gsterilmelidir. Bu gerei hala yzeysel zeletiriler, otoriter,
grupu pratiklerle srdrmek, birlikte yrnrm gibi
oyalanmak kaybetmekten baka sonu vermez.
Demokratikleme izgimiz be bin yllk hiyerarik devleti
toplum izgisinin antitezi olarak derin bir teori ve soylu bir
pratikle ekillenen halkn demokratik ykseliini temsil
etmektedir. Ne kadar rgt iinde rgt kurularak, dar kliki
eilimler oluturarak, eteleerek hareket edilirse edilsin, halkn
demokratik nderlie ball karsnda yenilmekten
kurtulunamayaca bilinmelidir. Son tahlilde demokrasiye ak
evlatlar olduka, halklar eski klelik ilikileri, demagojik
otoriteler ve sahte devrimci sosyalist dogmalar altnda tutmak
mmkn olmayacaktr.
Sonu olarak PKK hareketinde batan beri bir anlamda doal
karlanmas gereken gruplamalar, gelinen aamada eer srar
edilir ve ierii, biimi olduka aa kavumu yaplanmalarla
btnletirilmezse, tasfiyecilikle sonulanmaktan kurtulamaz.
Her gruplama mutlaka ktdr denilemez. Ama bunun art
daha st dzeyde btnleme, zmleyici g olma, geri
anlam ve rgt biimlerini amadr.
ahsmda gelitirmek istediim ideolojik, politik, rgtsel ve
ahlaki izgiyi olduka netletirdiim kansndaym. deolojiden
kastm, devrimci zihniyet gerekliidir; yeni bir dnya, evren
paradigmasdr. Byk inan ve dnce boumalar
sonucunda evrenin ileyi yasalarnn zne varlmtr. Son
savunmamda snrl da olsa bu anlay yanstmaya altm.
znde Avrupa Rnesans yatmakla birlikte, onu amaya
almak da sz konusudur. Ortadou'da doup gelien
hiyerarik ve devleti paradigmann zmlemesini yetkin
yaptma inanyorum. Avrupa Rnesans sonrasnda arla
kaan bireysellikle, Dou toplumunda adeta yok saylan, ar
eritilen bireyselliin doru bir toplumsal tanmlamada nasl
btnletirilebilecei ortaya konulmaya allmtr. Birey ile
toplumun salkl denge anlay gzetilmitir. Ne bireycilik
adna toplumdan ne de toplum adna birey olmaktan
vazgeilmitir.

Benim katettiim bu teorik, ideolojik yetkinlie iki yoldan elik

edilebilir: Ya gvene dayal, samimi ve alakgnllce katlm;
ya da teorik ze ve ideolojik yetkinlie yksek bilin abasyla
bilerek katlm. PKK'de byk deer ifade eden bata Haki
Karer, Kemal Pir, Mazlum Doan, Hayri Drumu, Mahsum
Korkmaz olmak zere, binlerce yolda bu iki tarzn dengeli
uyumu ile katlm gstermilerdir. Bu zl katlm onlar sonuna
dek en kahramans tavrn sahibi yapmtr. Buna karlk ne
iten samimi, mtevazca katlm ne de yeterince yksek teorik
ve ideolojik abalar temelinde katlm gsterebilenler hep
tkezlemi; bazen ahbap avu grubu, bazen tasfiyeci gruplar
ve ete eilimleri biiminde savrulmalar gstermitir. Temel
zihniyet gcm kavramayan, buna sayg duymayan,
mtevazca ve yksek performansta teorik katlm
gsteremeyenlerle ortak zihniyette bulumamz zordur. Burada
katlm salanmas gereken, yksek zihniyet sahipliidir. Yoksa
geri zihniyete prim vermek sapmaya yol aar.
Politik izgimin doal demokratik durutan, bilinli ve eylemli
demokratiklemeye doru byk alm gsterdii ve halkla
btnlemenin saland anlalmas gereken ikinci temel
husustur. PKK'de benimle temsil edilen nderlik
kurumlamasnn ulusal kurtuluu ve reel sosyalist
yalpalanmalardan kurtulduu, burjuva yaam eilimlerine iltifat
etmedii nemle bilinmelidir. Krdistan gerekliinde ne
teslimiyet biiminde ne de milliyetilik temelinde devlet odakl
olan, demokratik, zgr ve eit politik bir izgi hem anlayta
hem pratikte baarlmtr. PKK kadro yapsndan beklenen, bu
politik izgiyi zmsemek ve kitleselletirmektir. Tam
kavramadan, uruna byk pratik aba sergilemeden iine
girilecek politik slup er ge tasfiyecilik biiminde sahiplerini
vuracaktr. Politika ok yksek duyarllk, terbiye isteyen bir
sanattr. Yapnn bu konudaki temel zaaf rasgelelik, srekli
hassasiyetten uzak, dinamik bir tutumdan yoksun tavrda
srardr. Bu tarzda varlacak sonu erkenden kaybetmedir;
tasfiyecilie, ahbap avulua alet olmadr. Politikann boluk
kaldrmad srekli gz nne getirilerek pratikle dolu yaamak
baar iin esastr.
Daha yedi yandan beri hep rgtl ve eylemli yaamay esas
aldm bilinmelidir. Zaten rgtllk eylem, eylem rgtllk
gerektirir. Bunun hakim yn ykclktan ok yapclktr. na,

retim esastr. ok az ykma abas iine girilmitir. Ancak

nemli gelimelerin nn tkayan yaplarn yklmas uygun
grlmtr. Ykmay, gasp, el koymann her biimini mahkum
eden bir eylem kiilii sz konusudur. Arkadalk anlaym hep
soylu iler amacna ynelik olmutur. Kendini oyalama,
elendirme, kazan temin etme biiminde insanlarla asla ilikiye
girilmemitir. Temsil ettiim nderlik gereinin bu yn zenle
bilinmek ve takip edilmek durumundadr. Aksi halde benim
nderliimde politik birlikten, rgtsel ve eylemsel yaamdan
bahsetmek zordur. Srekli rgtl ve ar basan yn pozitif
eylemlilik olan bir yaam sergileyemeyenlerin, nderlik
kurumunda baaryla rol oynamalar imkansza yakndr.
rgtlenme ve eylemlilik bir grevden de te yaam hali olarak
anlalmaldr. Nasl susuz ve havasz olunmazsa, rgtsz ve
eylemsiz yaanmayaca da bilinerek, nderlik gerekliimize
anlam verilmelidir. Yoksa rgt iinde rgt, kendi bana ykc,
bo, amasz eylemcilik baa hep bela getirir. ok yetkin
rgtlenme, bunu ideolojik ve politik izginin zne uygun
somutlatrma, amal ve verimli bir eylemlilikle btnletirme
tek doru ballk trdr. Sonuca gtrebilen, tarihi abalar
boa harcamayan, her tulay binay daha yksek klmak iin
koymaya gtren tutumdur. Yapnn rgtsel ve eylemsel
anlayn, silahl mcadele de dahil, bu konuma ykseltmekten
baka baar ans yoktur.
PKK nderlik gerekliinde ahlaki tutum ideolojik, politik ve
rgtsel izgi temelinde oluan yeni toplumsalla kanun ve
kurallardan da te tutkuyla balanmay ifade eder. Bu yeni
toplumsall yaamn varolu biimi olarak alglar. Yaam yeni
toplumsallmzdr. Bunun dndaki yaam araylar,
kaamaklar boluk, kayp anlamna gelmektedir. Mmince bir
yaamdan ziyade bilimsellii esas alan, politik zgrl yeni
yaratmlarn abas olarak gren bir yaam ustal, bilgeliidir;
ada mminliktir. Bu ahlaki gc gsteremeyenin her abas
sapmalara uramaktan kurtulamaz. Ahlaki yaam znde insan
toplumunun varolu tarzna srekli zihniyet ve zgr irade ile
katlm gcn gstermeyi ifade eder. PKK'nin gerek byk
deerleri bu ahlaki tutuma sahip olanlarca gerekletirilmitir.
Gerekten PKK izgisinde bir yaam izgisine sahip olmak
isteyenler bu ahlaki gc gstermek durumundadr.

zcesi ahsmda temsil etmek durumunda kaldm bu nderlik

tanm herkese katlmn gzden geirerek yeniden nasl
btnlemesi gerektiini gstermektedir. Bu izgideki nderlik
tm evreni, insansal varoluu, toplumsal gerekliimizi, halkn
demokratik zgrln barnda tamaktadr. Sadece ulusal
deil evrenseldir. Kusuru ve yanllklar varsa, bu temel
kategorilerde aranmaldr. Yoksa glgesinde yaayarak, basit
bencil veya klecil dnyalar kurarak yaanabileceini sanmak
gaflet ve hatta sapklktr. Savunmam gerekletirilen nderliin
tm temel niteliklerini yanstmaktadr. lgi duyanlara ncelikle
den grev kavramasn baarmaktr. Eer yanl ve yetersiz
bulunan hususlar varsa, bunlar gstermek ve tamamlamak
yoldaln gereklerindendir. Grnte katlm gsteriyormu
gibi davranp pratikte baka konumlar arz eylemek, eski tabirle
'mnafklktr.' nderlik gerekliim kabul edilmeyebilir. O
durumda uygun bir aklama ile ayrlmak bir haktr. Bir yandan
anladk deyip katlmamak veya katldm deyip gerekeni
yapmamak yoz, sorumsuz bir yaam ifade eder ki, bunun da
kalcl ve anlam olamaz.
nderlik tarzm asla dayatma deildir. Byk bir inan ve
bilgelikle beslenir. Bu ynl gc olmayanlar uzak durmaldr.
amzn hasta ettii bireyler bu tarz nderlie katlamaz.
Katlsalar da sonu alamazlar. Son gruplamalarn temelinde,
bandan beri nderlik gereine yeniden yaptm tanmlama
temelinde katlmn gerekletirememek rol oynamtr. Eer
bize ilgi ve sayg varsa, gerekten ideolojik, politik ve rgtsel
bir ortak yryte iddial, kararl ve eylemli olmak isteniyorsa,
benim onlara deil, onlarn bana katlm gerekir. Benim
bedenen diri olmam veya lmem belirleyici deildir. Ulalan
anlam, irade ve ahlak belirleyicidir. Bu yalnz ben deil, bende
dile gelen tm bir evren, varolan insanlk ve toplumsal
gerekliimizdir. Ona dayal halkmzn demokratik, zgr ve
eitlik iinde yeniden yaplanmasdr.
Anlar karsnda srekli sarsldm bata ehitlerimiz, mazlum
ve ileke halkmz, kardelik ve insanlk anlaymz olmak
zere tm soylu deerler, yoldalar retkenlie yol aan
izgimiz temelinde btnlemeye ve baardan baka bir yaam
yryne frsat tanmamaya aryor. Selam ve sevgi bu soy
deerlerin bayra altnda toplananlaradr.

Grld gibi yukarda samimi ve tutarl eletiri zeletiri

gereine nemli vurgu yaplmaktadr. Gerek PKK'lilik de ancak
bu temelde ortaya karlabilir. Benim bu konudaki tutumum
bilinmektedir. PKK'yi yeniden yaplandrma en doru tavrd.
PKK'yi ilemez klan, yeniletirmeyen tavrlarn almas aslnda
yeniden dou anlamna gelir. Tarihi dnemler tarihi grevler
anlamna gelir. Buna hakkn verenler her zaman halknn ve
insanln onur defterinde hakkettikleri yeri alrlar.
Yaam ykmde son dnemin doru anlalmas nemlidir.
Genelde de yaammn doru yorumlanmamas arkadalarn
byk hata yapmasna, frsatlar deerlendirmemesine, arur
etmelerine yol ayor. Bu s durumlar ne pahasna olursa olsun
terk edilmelidir. nk kiiye hibir katk sunmuyor. Tekrar
Kemal Pir yaklamn hatrlatrm. zellikle zindan kl
arkadalarn Kemal Pir'in ansn yaatmalar ncelikli
grevleridir. Tabii bu dier tm arkadalarnn simgesi olarak
deerlendiriliyor. Binlerce byle soy deer var. Bunlarn onda
birine layk olanlarn stesinden gelemeyecek bir grevleri
olamaz. zgr ortamda olan arkadalar anlaml baarlardan
baka hibir aba kurtaramaz. Byk dnmek ve en soylu
tavrlar sergilemek, sonu alc baarlar salamak zamandr.
15 Austos srecini hazrlarken gsterdiim abann bir
benzerini barn hazrlanmas iin de gsterdiimi biliyorsunuz.
Bar en az sava kadar teorik birikim, dayanma gc ister.
Kesinlikle basite alnacak bir alma deildir. Zorluklar
savatan daha fazladr. Hareketimize olduu kadar devletlere
de dengeli yaklama byk zen gsterdim. Suriye'de olup
bitenden herhalde ders karyorsunuz. Nefes nefese, kuyumcu
titizliiyle oluturduumuz ilikiler ne hale geldi! Avrupa
almalar iin de ayn ey sylenebilir. Hatta Trkiye'deki
demokratik bar abalar iin de. Kaybetmek sanki kadermi
gibi bir tutumun sergilenmesi aslnda eski hastalkl kiiliklerin
sonucudur. Biz balarken sfr kilometredeydik. Sizlere ise yar
yarya baarlm bir pistin ortasnda kou bayran verdik.
Verdiiniz cevap "ayamz takld, dtk" olmaktan teye
anlam ifade etmiyor. Mesele kahrl yaam deildir. draksiz
insanlarn kahr bir anlam ifade etmez. nemli olan kahrl
yaamn soy baarlardr. Bu olmadktan sonra sa
aartmsnz, neye yarar. Size yakan, mutlaka bir yolunu
bulup emeinizin karl olmas, hakknz rakiplerinizden,

dostlarnzdan, hatta arkadalarnzdan almaktr. Benim sihirli

havamdan kurtulup zgrlk alanlarnda baarl bir k
hepinizden en yaraan ve beklenen tavrdr.
Ak belirtmeliyim ki, TC ile en elverili koullarda, snrsz
gvenle bar abalarma arka kmanz yoldaa bir yaklamd.
Ama iinde bulunduum koullar, devletin bana gre atmas
gereken tarihi adm atmamas byk bir kayp anlamna gelir.
Devlet 11 Eyll'den beri ketum davranyor. Sanrm Gney
Krdistan'daki gelimeler ok etkisi yaratt. Halen sonunu
kestiremiyor. ABD ile her eyi halletme politikasndan
kopamyor. nanlmaz lde ABD'ye bir ballk var. 1950'den
beri her eyi ABD zerinden yrtmler. ABD yeil k yakm,
kapkara bir faizm uygulanm. imdilerde karann yerini yeil
olan renk alp ne olduu tam belli olmayan bir dzen kuruluyor.
Trkiye'nin yeni dengelere doru gitmesi kanlmazdr. Krt
sorununu zmeden bu dengeleri lehinde kurmas I. Dnya
Sava sonrasndan daha zordur. Tm gcn 'PKK
terristliine' vermesinin, tpk Gney Krdistan politikas gibi
ters sonu vermesi gl olaslktr. Bildiiniz gibi, byk bir
olgunlukla Trkiye'nin Ortadou kaosundan glenerek
kmasnn tek yolu olan Krt sorununun demokratik zmn
srarla dayatmamz zayflk olarak anlald veya taktik yaklam
olarak deerlendirildi. Blnmeye ve ABD'ye bel baland.
Askeri yolun kutsal yol olduu anlay bir trl terk edilmiyor.
ABD ile nasl zerinize geleceini bilemiyorum. Benim zerime
nasl gelindii biliniyor, herhalde gerekli sonular karmaya
devam ediyorsunuz. Ben ABD ile iliki olmasn demiyorum. Ama
Osman'a mal edilen ilikinin de anlaml olmad aa kmtr.
Kongre sonras muhtemelen tek ses olarak gerekli kararlarnzla
birlikte sorumluluklarn hatrlatma temelinde ilikilenirsiniz. TC
bu yolu tercih ediyor.
Tam bu noktada kendi durumumu sizlerle yeniden paylamak
isterim. Maalesef peinen belirteyim ki, eer byle giderse
nmzdeki dnem sizleri 15 Austos sonrasn katbekat aan
savalar beklemektedir. nlemek iin benim duyarllm
yetmiyor. Benden herhangi bir rol istenmiyor. Belki de sizleri
yerle bir edecek bir sava plan vardr. Yani devlet sava
dayatmak istemi olabilir. AKP iktidarnn havas Tansu iller
hkmetinden daha iyi deildir. En kt bir vurdumduymazlk
sergileniyor. Babakan, "kendinize Krt demezseniz Krt sorunu

olmaz" demektedir. Siirt'teki provokasyonlar tahamml edilir

gibi deil. MHP'nin yapamad her eyi yaptlar. Bir avu ilkel
Krt milliyetisi hainle ne yapmak istedikleri sorgulanmaya
deer.
Eer tutarl demokratik barl bir adm aka atlmazsa, sizleri
bekleyen kapsaml bir savatr. Sanrm btn hesap tasfiyeniz
zerine kurulmutur. Mektup ve mesajlar ile uyarmama
ramen, hi ciddiye alnma yoktur. Gerekten tm gcm
harcayarak bu savunmayla sadece kazandran bir bar ve
demokratik btnlk izgisi iin abalarm sunmu
bulunmaktaym. Sadece sizlere deil, en azndan sizler kadar
devlet kademelerine de sunduumun farkndaym. Yorulup
yprandm iin deil, anlaml olmad iin, ak ki birbirinizle
bir kez daha hesaplamanz gerekiyor. Yani sorumluluum
taraflarca artk dnlmemeli; bu ar ypratyor. Salam
iradeli olmasaydm, her tr tahriki yapardm. Korktuum iin
deil, anlayszlktan tr, gelimeler insafa getirir diye
sabrettim. Ben pek fedaice davranmay anlaml bulmayan
birisiyim, ama gelinen noktada lm tehdidi altnda hareket
etmenin anlam kalmamtr. nemli olan doru grev
anlaydr. En ufak bir lm teredddm yoktur. lm eer
vaktinde olmazsa acdr. Vaktindeki lmler deerlidir. Bunu
fedailie hazrm anlamnda sylemiyorum. Birok alak benim
yllarca dayanamayacam sand. Baz evreler siyasi kar iin
uzun sre akbetimi bekledi. Kim bilir, devlet de ne hallere
deceimi test etmeye alt. MGK Eski Sekreteri Tuncer
Kln, "ona telafisi olamayan bir sistem uyguluyoruz. Bir defa
deil her gn ldryoruz" biiminde bir deerlendirmede
bulundu. Ama dayandm. Gerekirse alt yl daha dayanrm.
Fakat bu o kadar nemli deildir. yi bir dayanma
gerekletirilmitir. Sadece sre asndan deil, anlam ve ierik
asndan da iyi dayanlmtr. Ben sorumlu davranmay
olaanst bilen biriyim. stme den olursa yine yaparm.
Ama bundan fazlas gerekten mmkn deildir.
Hepinizle ilgili bende gelien bir kany paylamak isterim. Kadro
politikamda uzun vadeli yaamanza ncelik tandm. nnze
kacak koullarn size eiteceine ok gvendim. Bu gvenimin
pek gereki kmadn biliyorsunuz. Fazlasyla sorumsuz
davranld. Ne beni uygulayabildiniz, ne kendinizi. Bunda benim
rolm hep belirleyici oldu. ounuzun ya epey ilerledi. Bana

gre sahip olduunuz yetenei hayata geirmediniz. Nedenini

kendinize sormalsnz. Bunda benim ar desteimin, birok
deeri hazr sunmamn pay da byk rol oynad. Fakat tehlike
sizlerin kendinizi hem ok ucuz kaybetmeniz hem de yan
banzdaki ok deerli bata genler, yoldalar olmak zere
birok deeri imhaya, yozlamaya, verimsizlie terk etmenizdir.
Yaamak uruna harcanan abalara layk biimde sahip
kmaynz bende hep fke yaratmtr. Kendinizi ucuz
yaatmak ve kaybetmek bata olmak zere, phesiz hem
sizlere hem halka ada, zgr yaam yolunda byk bir
disiplin uygulamak istedim. Bu gerekliydi. Ama aklamakta
zorlandm tepkileriniz ok tutucu, geriletici olmutur.
Aslnda drt drtlk ideolojik, politik birlik beklemiyorum. En
azndan onurunu kurtaracak bir pratie sahip olmanz ok
bekledim. Bata merkezi dzey olmak zere, nasl tepki
verdiinizi biliyorsunuz. Genler de sz verdikleri gibi kendilerini
yaatmay ve baarl klmay beceremediler. Beni asl ilemez
duruma getirenin bu durum olduunu da biliyorsunuz. Bunu
sezer sezmez dalk sahaya gelmeliydim. Bilseydim byle
kacanz, kesinlikle 1980'lerin banda herkesten nce ben
lkede olurdum. zellikle 1990'larn banda gerekler epey
aa kmt. O zaman gelmeliydim. Bu dnemde gelmeyiime
byk bir kayp gzyle bakyorum. Ama tm bunlarn nedeni,
arkadalar diye bellediim sizleri korumak, srekliletirmekti.
Artk istesem de eskisi gibi sizleri yaatmann, ekip evirmenin
anlam yoktur. Eer gerekten biraz da Kemal Pirlerin
zihniyetiyle bir onur anlaynz varsa, biriken byk tecrbe ve
anlay gcnzle karnzdaki byk anlayszlk, hakszlk ve
zmszlk dayatan unsur ve yaplara kar tarihi
hesaplamay yapmakta zgrsnz demem gerekiyor. Bu hem
hakknz hem grevinizdir. Karlkl haklarmz helal etmek
durumundayz. Ama yine de sava ve barta esas olan zgr
yaam hakknn elde edilmesidir. Anlamsz 'l ve ldr'
politikamz olamaz; ancak ok tarihi grevler karsnda lme ve
ldrmenin anlam olabilir. Kemal Pir'in deyiiyle bu biim lm
ve ldrme bile onurlu yaam ok sevdiiniz ve hak etmeniz
iindir.
Bazlarnz yiit savakan olabilir. Onlar frenledim. Bazlarnz
ok kolay lebilirdi. Bunlar da engelledim. Hi baar ans
olmayan abalar da engelledim. stediim birok eyi de sizler

engellediniz. Velhasl ne size ne bana yaraan iler pek

baarlmad. ounuzun salar aard. Byk tecrbeleriniz
var. Bana gre byk bir onur meselesi yapsanz, byk
baarma imkannz vardr. En azndan mltecileme tehlikesini
yrtabilirsiniz. Herhalde on binleri aan ehadetlerden sonra
brakp soysuzlaacak deilsiniz. Ben istesem bile, her tr
soysuzlamay lanetleyip bir para da olsa lkenizde zgr
yaamakta srarl olacaksnz. Bu tip kararlar ben de olsam
dtan dayatma ile olmaz. zgr iradeniz ve azminiz ile olur.
Bunu tahmin ettiim iin savunmamda da ekinmeden
Krdistan'n tm paralarnda 'bir devlet + bir demokrasi'
formln gelitirdim. 15 Austos'ta devletler hi kalmasn
diyorduk. Bu gereki ve zmze uygun bir yaklam deildi.
Fetihi devletler gitse bile, yerine tahakkmc Krt devleti
gelirdi. Yine 'bir devlet + bir demokrasi' forml gerekecekti.
Ben devletin nasl dini olmazsa, milliyetinin de olduuna
inanmam. O her zaman bir aznln kar koalisyonudur.
Devletin Arapls, ranls, Trkls grntdedir veya
konjonktrel bir yaklamdr. z farkl ve savunmamda uzunca
akladm gibidir. Milliyeti ne olursa olsun, onlar devlet
rgtleriyle varlarsa, biz de demokrasimizle varolacaz.
zellikle yerel demokrasiler en temel varlk alanlarmz olmak
durumundadr. Gerektiinde dalarmzda oralar savunuruz.
Halkmz neredeyse, orada demokratik nitelerimiz olacaktr.
Kabul edilirse legal, kabul edilmezse yar legal, illegal olmaya
devam edecektir. Mmkn m diye sorulabilir. Baka aresi
olmadndan tr mmkndr. Yani ya lm ya demokrasimiz
dnda bir yaam seenei yoktur.
Devletler gerekten uzla istiyorlarsa gerekeni yaparlar. Yoksa
sonuna kadar mcadele de yaam gelitirici bir yoldur.
Demokrasinin bir kuruculuk almas gerektirdiini bilerek,
inanarak yaklamalyz. Teorik ve pratik olarak uzun uzun
deindim. lkede en azndan slenip korunmaya, savunmay
baaryla srdrmeye elverili her alanda nicel ve nitel
glenmemiz mmkndr. Halkn da baka seenei
kalmamtr. Devletlerin mutlak otorite anlay halkn
demokratik otoritesini zorunlu klmaktadr. Hangi ada
yaadmz anlamak bile istemiyorlar. Anladklar tek ey
olarak, "hakim devlet ve ulusu her ey, Krt ise hibir ey"
forml uygulanmaktadr. Demin sylediim gibi bu formln
yanll kantlanp dorusuna geilmesi kanlmazdr. Bu

hamlenin birok yenilik tadn fark edecek ve ona gre taktik

ve stratejilerinizi gelitirebilecek durumdasnz.
Yeni dneme ilikin dncelerimi byle zetleyip sundum.
Sizlerin ve ilgili devletlerin tavrn bilmiyorum. Mhim olan,
benden olas beklentileri ok kapsaml cevaplandrm
olmamdr. En olgun yaklamlar sunduumdan hi kukum
yoktur. Aksi halde hepsi uzun vade de birer Saddamlk duruma
deceklerdir. Saddam'n rgtledii Krtlerin rol iyi
anlalmaldr. Baka seeneklerin de mmkn olduu
anlalmaldr. Trkiye, Suriye, ran kendilerini Krtler
karsnda ok gl sayyorlar. Belki yle olabilir. Ama bu
tehlikeyi ortadan kaldrmyor, daha ok tahrik ediyor. Saddam
inad gerekten yararl olmad. Kald ki, devletin inad
Saddam'dan daha ilerde. Ortadou'nun kaosundan bir ey
anlamak istemiyorlar. Koltuklara ve gce ar tapnyorlar.
Krtlerin zayflna ar gveniyorlar. Bu beni fkelendiriyor.
nk hibir halkn ve vatann karna deildir. Krtlerin
ezilmesine kendilerini kaptrmalarn da aptalca buluyorum.
Sizleri bir serseri gruh, terrist olarak deerlendirmeleri de
vahim bir hatadr. Ylan yaral brakrsan daha ok srr.
Bilemiyorum, ne yapmak istiyorlar.
Teslim olmamak kadar bazlarnz savata da srama yapabilir.
Hep aptallar oynayacak deilsiniz. Byk tecrbe ve dayanma
gcnz kullanmay bilirseniz, 300 kiilik bir gerillayla her
lkeyle ba edebilirsiniz. Bunu uzun uzun dnmeli ve ilgili
devletlere anlatmalsnz. Kapsaml bir savatan nce karlkl
atekesten sava kurallarn belirlemeye, yerel ynetim
statlerini oluturup kendinize balamaya, karlkl misilleme
ve tutuklamalara kadar her eyinizi sava ve bar kurallar
halinde hazrlayp birbirinize sunmal, halka da ilan etmelisiniz.
15 Austos'ta olmayan buydu. Demokratik eylem sreciyle
sorunlarn hallini ok isterdim. Ama ortada demokrasiye,
alma tarzna sahip deer pek yoktur. yine dalara binecek.
Tarih ve ilahlar bir kez daha bunu istiyor diyeceim, ama
kadercilie kaar. Hemen mi lrsnz, ldrr msnz, onu
da bilemem. Tarih yle bir noktada ki, ya demokratik barl
adm ya da kapsaml demokratik savacl adm olarak karar
vermekle yz yzedir. ABD'ye ve ran'a da uyar yapabilirsiniz.
Byk devletlerdir, belki bir yol nerebilirler. Ama srarla sava

dayatlrsa, bunu kaldracak gte olduunuza inanarak sonu

alc hamlenizi pe pee sergileyebileceksiniz.
Sonu olarak nmzdeki dnemde Ortadou kaosunda
seenek ve karmak biimleri baat olmaya alacaktr:
Birincisi, fetihi devlet geleneinin statkocu Krdistan
politikalardr. Kurulu sistem yeni dnemin, ister iten ister
dtan kaynaklansn, deitirici etkenlerine kar direnecektir.
Krtleri yadsmak, olmadysa basit krntlarla oyalamak
isteyecektir. Esas politika ise bandan sopay eksik etmemek
olacaktr. Muhtemelen Arap, ran ve Trk statkocular kendi
aralarnda bir ittifak daha da gelitirmek isteyeceklerdir. Buna
karlk ABD, AB ve srail ilkel Krt milliyetiliini tm Krdistan
paralarnda destekleyip federe statde srar edecektir. Kbrs
bu yaklamn provasdr. Sra Filistin ve Krdistan'a gelecektir.
Giderek tm Ortadou'ya bu ynl model oturtulmaya
allacaktr. Statkocu blgesel devletler buna kar
direnirken, dier yandan geleneksel glerini kullanarak
ibirliki Krt milislerini daha da silahlandrabilirler. TC'nin
Barzani ve Talabani'ye uygulad politikalar yaygnlatrma
ihtimali vardr. AKP'de rol tannan, aslnda nakibendicilik
maskesi altndaki Kuzey Krdistan'daki ilkel Krt milliyetiliidir.
Cneyt Zapsu, Melik Frat, Hseyin elik, Zeki Ergezen, Mcahit
Can, Mustafa Zeydan, Siverekli zol vb kiiliklere bu gzle
bakmak gerekir. rtl, yar feodal yar komprador burjuva
Krt ilkel milliyetisi kesileceklerdir. Zaten yerel seimlerde
ortaya kt. Bingl'de "dris-i Bitlisi burada, Yavuz nerede?"
slogann atanlar aslnda gelimeyi zetlemi oluyorlar.
Muhtemelen darda, zellikle ABD'de de yeni islami Krt
figrler olarak Ortadou'nun geneli iin hazrlanmaktadr.
Fethullah Glen Trkler iin neyse, Cneyt Zapsu ve Melik Frat
da Krtler iin ayndr. slami-Krt sentezini temsil ediyorlar.
Ortadou'daki Hizbullah'n Bat yanls biimine
oynamaktadrlar. lkclerin Krt biimini temsil etmektedirler.
TC byk oranda iki naki tarikat kolunun etkisine girmitir.
Babakan R.T. Erdoan'n "Krt ad kullanlmas olmazsa Krt
meselesi olmaz" demesi tpk trban ve benzeri konulardaki
takyye politikalarn artrmaktadr.

AKP'nin muhafazakar demokratlar olup olmad netlememi

bir konudur. zellikle yerel seimlerde ortaya kan gereklik,
gdml sac bir 'devlet partisi' olma ihtimalini
glendirmektedir. Trban, laiklik tartmas gerek gndemi
saptrmak iin uydurulmu bir oyun olabilir. flas eden ve halkn
derin nefretini eken DSP, ANAP ve MHP koalisyonu ile
'Cumhuriyet muhafzlar' roln oynayan tamamen devleti CHP
ve kontra-ete partisi DYP'nin brakt boluu alelacele
doldurmak iin, tekelci ve orta boy irketlerle devletin bir
blmnn ortak giriimi ile AKP'nin sahneye karld
anlalmaktadr. Ilml islamla kark muhafazakar
demokratln bir ideolojik klf, cila olarak yorumlanmas daha
dorudur. ANAP'tan bile daha sacdr. Bir irketler grubunu
andrmaktadr. zellikle ABD ve AB'nin desteini elde etmek iin
uydurulmu Trk-slam sentezli koalisyonu andrmaktadr.
Toplumsal gelimelerin hzlanmas halinde ANAP'tan daha hzl
dalabilir. Tutarl demokratik bir muhalefet olmazsa, merkez
bir sa parti olarak kalclaabilir. birliki Krtler zayf bir ilkel
milliyeti naki-snni din anlay ile AKP'de younlaabilir.
Talabani ve Barzani destei bouna deildir.
TC iinde Barzani ve Talabani dahil, naki snni ilkel
milliyetilii ile geni bir ittifakn PKK kartlna bal olarak
gelitirildiini iyi okumak gerekir. 1990'larda zal'la balatlan
ve arkasnda ABD'nin olduu bu politika imdilik TC iinde
nemli bir tedirginlie yol am bulunmaktadr. Krt feodal
burjuva blokunun ABD-srail-AB'yi mi, TC'ni mi esas alacaklar
en tartmal, elikili konularn banda gelmektedir. Her an
yeni atlama ve uzlamalara ak bir konudur. PKK'nin nderlik
ettii yeni dnem demokratik direni ve yurtseverlik izgisi bu
statkocu dayatmalara kar 1990'larn bandan beri yrtt
direnii tavrn srdrmek durumundadr. nk statkocu
ibirliin temeli anti PKK'cilie dayanmaktadr.
kinci olas gelimeye karlk, yeni politika ve statler devreye
girebilir. lkel Krt milliyetilii derinleecek Ortadou
kaosundan ayr devlet eilimini glendirerek kmak isteyebilir.
Irak'taki Federe Krt devletine ran, Trkiye ve Suriye Krtlerini
de katmak gndeme gelebilir. Bu durumda ABD, AB ve srail ile
ittifaklar daha da derinleip kapsamna PKK'yi de almak
isteyebilirler. Aslnda KONGRA GEL vesilesiyle ba gsteren
gruplamann znde bu istemi grmek mmkndr. 1991'de

de denenmek istenmiti. Fakat PKK kendini ok ynl

sistematik bir g haline getirmeden, kiisel gruplarla katlm
erimeye yol aacandan, tasfiyecilik olarak sonulanmaktan
kurtulamaz. Krt milliyeti dalga ykselecektir. Birka tane
srail-Filistin, Irak, Kbrs, een ve Kosova tr gelime ortaya
kabilecektir. Buna karlk Trkiye, ran ve Suriye ortak
politikalar halinde tavr koymaya alacaktr. PKK ise, zellikle
yeniden yaplanma temelinde Demokratik ve zgr Krdistan
izgisini korumak durumundadr. Halkn demokratik otoritesinin
ykselmesine alrken, izgisinin derin ufuklu, salam teorik,
programatik, stratejik ve taktik esaslarn zenle koruyacaktr.
Bir devlet + bir demokrasi formlnde srarl ve yaratc
davranacaktr.
nc olas politik seenek demokratik zm ve bar
seeneidir. Yeniden yaplanma temelinde PKK ve KOMA GEL bu
srecin baat gc konumundadr. Fetihi devlet gelenekli
politikalarla ABD destekli ilkel milliyeti Krt politikalarn
zmszl derinletirmesiyle demokratik zm ve bar
seenei geliim salayabilir. Bunun iin zellikle Trkiye'de sa
milliyeti ve dinci politikalar yerine, demokratik sol politikalarn
bir umut olarak doup gelimesi nem tamaktadr.
zmszlkte srar eden statkonun Kbrs Trklerinde
grld gibi Trkiye Trklerinde de gerilemesi gerekir.
Trkiye'nin gndeminde pek tutarl olmasa da, AKP aslnda bu
sol seenei kullanarak hkmete gelebildi. Solun yaad kriz
ve zmszlk AKP'nin baarsnda belirleyici etkendir. Hatta
DEHAP'n demokratik izgiyi uygulayamamas yznden
Krdistan'da da AKP srama yapabildi. Politikann boluk
tanmayaca bir daha aa kt. Hem Trkiye hem tm
Krdistan paralarnda yrtlecek sk bir demokratikleme
almas, demokratik otorite tekili bu izgiyi hayal olmaktan
karp geree dntrebilir. Aslnda ada eilim bu
ynldr. Ama Trkiye ve Krdistan'da bu izgiyi kavram ve
uygulama olarak zmseyip iddial klacak kadro, nderlik ve
yaratc almadan yoksunluk yaanmaktadr. Yoksa baarl
olma Ortadou genelinde tarihi bir ncle tayabilir. Benim
hep bahsettiim, tarihi toplumsal temeli demokratik
federasyona uygun olan, hatta onu zorlayan Ortadou kltr,
corafyas ve demografik yaps, bu izgiyi en ansl politik
seenek klmaktadr.

Bu seenein karmak biimler halinde gndemlemesi

pratikte daha ok mmkndr. Seenekler ak kara ayrm
tamazlar. Hep i ie bazen biri, bazen dieri baat rol
oynayabilir. Dinamik, deiken bir yap halinde gerekleirler.
Statko ve ilkel milliyetiliin uzun vadeli zm ans snrl
olduundan, gelecekte en ok tartlp gndemleecek olan
Krdistan'da demokratik zm ve bar seenei, yeniden
yaplanm PKK ve KOMA GEL nderliinde tm Ortadou
halklarnn da umudu olarak gelimek ve baarl olmak
durumundadr. Her ey bu izginin derinliine zmsenip
yaratc yaklamlarla pratiklemesine baldr.
Demokratik seenek iin bir model oluturmas beklenen
Demokratik Gler Birlii'nde pratikte baz ciddi tutarszlklar
olduu sonraki gelimelerden anlalmtr. SHP'nin,
muhtemelen DP'nin DEHAP'a yaklamlar bir ksm
DEHAP'llarla birlikte tasfiyeci nitelikte olmutur. zellikle halkn
sahip kt ve sloganlatrd Abdullah calan'dan duyulan
rahatszlk ve tecrit abalar bu gerei grnr klmtr.
Objektif olarak CHP ve Deniz Baykalvari bir yaklam olduu
aktr. Halkn buna tepkisi oy yzdesinde ortaya kmtr.
Demokratik Gler Birlii'nin ans, CHP'nin ar devleti
etkisini amaya ve teoride olduu kadar pratikte de toplum
odakl bir seenek olmay inandrc biimde kantlamalarna
baldr. Anti Apoculuu direkt veya dolay srdrmeleri
dalmalarn beraberinde getirecektir. Krt halknn devlet
odakl olmayan demokratik gereklii son derece rgtl ve
bilinli olduu partisinden ve temel politikalarndan
vazgemeyeceini 'birliki gler' iyi anlamaldr.
zet
Bireysel ve rgtsel yaamm dneme ayrmak mmkndr.
Birinci dnem, anamla kendi toplumsallm kendim
kurabilmeliyim iddiasyla balayp, nce aileye ve kye kar
gsterilen tepkiden sonra ilkokula gitmeyle balamtr. lkokula
balamak devletlemeye ilginin ilk ciddi admdr. Kiilik
komnal toplumdan devleti topluma doru bir dnmn
admn atar. ehirlemeyle birlikte yrr. ehir deerleri krsal
komnal deerlere gre stn saylr. Orta, lise, memurluk ve
niversite son snfna kadar okumak devlet adaml iin n

hazrlktr. Herkeste bu yalarda kati bir ekilde ehir devlet

kiilii hakim olur. Geri braklmlk ve ezilen milliyet konumu
devlete tepkiye dnr. Sol sempatizanlk aslnda adil, eiti
ve daha kalknmac devlet arayndan baka bir anlama
gelmez. Kiilik bu dnemde ezici biimde geleneksel toplumun
balarndan kopartlmtr. Anacl komnal, krsal ve soy
toplumu byk oranda inkara uram, bunun yerine kendinde
gemiini inkar eden, kk gren, devlet ve ehir byklne
tapnan, gz kara resmi dzene koan olduka marjinal bir
kiilik olumutur. Olduka trajik bir kiilik katliam yaanmtr.
Eski toplumu, ana babasn, kardelerini, komularn, kyn,
akrabalarn, yallar, ocuklar, kadnlar, soyunu, snfn hor
gren bu yeni 'ne oldum delisi' kiilik tm az gelimi lkelerde
bir afet halini almtr. erikten yoksun bir modernizmle insann
temel toplumsal deerlerine kar derin bir yabanclamay
yaar. Kapitalist sistemin ezici stnl altnda gelien bu
kiilik sahte bir tepki ile solculuk yaptnda bile marjinaldir.
Toplumdan kopukluu derinleerek devam etmektedir. Okul,
ehirde iilik ve devlet memuriyeti bu kiilii tarihten ve
gelenekten koparp 'teneke' bir kiilik haline getirmitir.
Duyarsz, inkarc, maaa balanm, ehir fahieliine taklm
bu kiilikten kaynakl her ey kapitalizmin ve ona engel
toplumun deerleri karsnda iflas etmek durumundadr. Reel
sosyalizm, sosyal demokrasi ve ulusal kurtuluun gerek bir
toplumsal dnm salamlayamamas bu kiilikle yakndan
balantldr. amzn her tr sapmac, faist totaliter ideoloji
ve pratiklerinin sosyal temeli bu kiilik oluumuna
dayanmaktadr. Fransz Devrimi ile srama yapan bu kiilik
1990'larda eski cazibesini yitirerek, tekrar bir normalizasyon
srecine girmesiyle sonulanmtr.
kinci dnem, bu sefer burjuva toplum ve devletinden kopup
kendi ada toplumsal ve siyasal sistemini kurma amacna
ynelik bamsz bir ideolojik grup kurma denemesiyle balar.
lk toplumsallamann ocuklarla dinsel dualar, ilkokula gitmeler
temelinde oluturulmasna karlk, ikinci toplumsallama
niversite rencileriyle sol ve ulusal ideoloji temeli zerinde
gelitirilir. Kapitalizmin yayd deerlere, hakim ulus
ovenizmine kar her ne kadar kendi z toplumunu yeniden
arama abas varsa da, mevcut sol ve ulusalc cereyanlar
kapitalist yaamn normlarn aacak gte olmadklarndan, bu

abalar gerek hedefine ulamaktan uzaktr. Birinci PKK'leme

aamas da diyebileceimiz bu sre 1970'lerin frtnal
dnyasnda aslnda savrulmu bir yaprak misali savrulur
durumdadr. Geleneksel dnyadan koptuu kadar, kapitalizmin
z deerleriyle de btnleilmemitir. Tipik mezhepleen,
marjinalleen sre yaanmaktadr. Benzer biimde kurulup da
hzla biten saysz gruplama vardr. Kar klan devlet
karsnda fille karnca misali bir ekime balamtr. Teorik ve
pratik araylarla toplum ve lke yeniden kefedilmek
istenecektir. Aslnda dnya genelinde yaanan sol moda takip
edilmektedir. Eski topluma bir a atlyor. Ya tutarsa gibi bir
havada baar beklenmektedir. Kendimize zg artk bir fikrimiz
var. Grubumuz saysal olarak da geliiyor. Kendimizi farkl bir
ey saymaya balyoruz. Ann tutma ihtimali yksektir.
Kozasndan kan kurtuk misali yurtdna adm atlnca,
zgven ve delikanl kesilme dnemine adamakll girildii kabul
edilecektir. topya gereklemeye dair umut vermektedir.
Grupsal destekten kitlesel halk desteine ulama gveni daha
da pekitirecektir. Silahlarn gc ile tanlmtr. ada ulusal
hareketlerin gerilla grubu eitilmi ve silahlanm olarak lkenin
eriilmesi g doruklarna ulalmtr. Geriye yeni tarihi
hamleye sra gelmitir.
Yaammn 1972-1984 yllarn kapsayan bu dnemin ilk blm
ok eitli alardan deerlendirmelere konu olabilir. Yoksul Krt
halknn aa uyan hamlesi de denebilir. lk isyan, kr kadere
ilk kurun da denebilir. Namus ve onurun haykr olarak da
deerlendirilebilir. Hz. Davud'un Golyat'a kar ilk baarl
eylemi olarak da anlam kazanabilir. Dnce zgrlne
cesaret etmenin ilk admlarndan biri de saylabilir. Binyllarn
kkl klelik normlarndan kopma hamlesi de olabilir. Anlaml,
baars biraz ans, biraz da emek ve inan isteyen adeta ikinci
dou, yeniden paradigma kazanma olarak da tanmlanabilecek
bir dnemdir.
Yaammdaki ikinci dnemin ikinci blm 15 Austos 1984-15
ubat 1999 yllarn kapsar. On be yllk bu sre ikinci PKK
hamlesi olarak silahl mcadelenin arlk tekil ettii mthi bir
sretir. Ortadou tarihinde Babek, Hariciler, Karmatiler, Hasan
Sabah gruplarna benzetilebilir. Birinci blmde sevilik ar
basarken, ikinci blmde Musevilik ve Muhammedilik karm
bir arlk sz konusudur. Zor yryen muhacirin grubu 'vaat

edilmi topraklara ulatrma grevi' byk aba ve yetenek

istemektedir. Ulatrma Hz. Musa'y artrrken, sava
eylemleri Medine'deki Hz. Muhammed'inkini andrmaktadr. yle
ruhsal bir iman, inan atmosferi hakimdir. Kendini inanca
adama tam mmincedir. Bilimsel sosyalizm iman gcn
kazanm olarak yrtlmektedir. Sava tam kutsal bir
eylemdir. nsan birey giderek hileirken ama her eyleir.
Tarihin tipik bir iktidar hastalna tutulduunu fark etmek bile
ok gtr. Yllarn devlet ve ehir ortamnda bombardmana
tutulmu zayf krsal kiilik, iktidara yapmaktan baka yetenek
zor tanr veya hep tek boyutla kalmaktan bir trl kurtulamaz.
Kapitalizmin mthi yalnzlatrd kiilik kendi mal bir
sistematie balandnda, tersi bir eilimle bu sefer mthi bir
toplumsall yaayabilir. En tipik zellik en kutsal eylemdir
inancyla her eyin feda edilmesidir.
Aslnda en kutsal deer yaamdr demek gerekirken, tersine
"ama her eydir, yaam hibir eydir" inancyla fanatizm
derecesinde bir kiilik ne kyordu. Dogmatizmin bu trnde
kadercilik, baz ilkelere ballk bir nevi dinselleme olarak da
tanmlanabilir. Kazanlan paradigma yaln ve soyuttur. Analitik
zeka ahlanrken, duygusal zeka bountuya getirilmitir. lmek
ve ldrmek tamamen teknik bir meseleye indirgenmitir. Son
tahlilde kapitalizmin kara dayal alma ak ideolojik yrnge
altnda yrtlm olmaktadr. an genel karakterine
uyulmutur. Ayr bir mezhepleme biiminde olsa da, iinde
yzlen, yaanlan kapitalizmin dnyasdr. Kapitalist eilimin
en soyut dzeyde reel sosyalist ve ulusalc genellemelerle
birikimini salyor, siyasal ve askeri oluumu iin lgnca
koturuluyordu. aa baka tr ulalamazd.
Tabii bu tr koturma dingonun ahrnda yaplmyordu. Sistemin
sahipleri vard. Kendi kurallarnca egemen dnyalarnn gereini
yapacaklard. 15 ubat 1999 gn, benim iin kapitalist
dnyann Azraillemi gcnn bin bir hile ile boazma sarl
gn olarak da deerlendirilebilir. Yaammn bu dneminde
baz stratejik hatalardan bahsetmek gerekir. 1982'de gerekten
silahl gruba nderlik edecek bir kadroyu yaratabilmeliydim,
yle lkeye yollanmalyd. Kemal Pirler 1980'de deil 1982'de
daha geni grupla Gney ve Dou Krdistan zeri lkeye
yollansayd, daha doru ve alm salayc olabilirdi. Bata
Duran Kalkan, Ali Haydar ve Mehmet Karasungur'un alanda

grevli olmalar stratejik hata dzeyinde yetmezliklere yol

amtr. Ortadou'daki srecin bir kopyasn hem de geriden
tekrarlamalar bu stratejik hatann temelidir. KDP kuyrukuluu,
halka yabanclama, arkadalara layk olamama, fuzuli ilerle
urama, halledilmi almalar yenileme, KDP ve YNK
atmalarna anlamsz karma, nlerindeki potansiyeli, ranIrak Sava'nn yol at durumu grememe bu stratejik
yetmezliklerin devam olarak kendini gstermitir. Tarihi ana
cevap verilmemesi, buna denk alma tarznn sergilenmemesi,
anlamsz keyfi yorumlama, abalara stratejik darbe vurma
biiminde sonu vermitir. yi niyet ve aba bu konumda sadece
cehennemin yoluna denmi iyi niyet talar rolndedir.
Ortaya kan eteleme eilimlerini erkenden tespit edememe
ve yeterince tavr koyamama ikinci nemli stratejik
yetmezliktir. Bu rol gvenilir arkadalara brakmak
dogmatizmin dier bir sonucudur. O kadar soylu deeri arur
ederlerken, mutlaka fark edebilmeli ve dur diyebilmeliydim.
PKK'nin btn soylu abalarna en byk darbeyi bu ynl
gelimeler vurmutur. Adeta canavarlam baz kiiliklerin
inanlmaz nitelik arz etmelerinin izah gtr. Byk emeklerle
hazrlanan yapnn bu elere kolay teslim olmas daha da
anlalmaz konudur. Bendeki mthi arkadalk anlay hep en
iyisini yaparlar, en drstdrler, ellerinden gelmeyecek i
yoktur, ada havarilerdir biimindeki dogmatizme varan
inan bu gelimelerde etkili olmutur. Ge uyandk. Tam
uyandmzda veya fark ettiimizde, stratejik olarak hem
zaman hem byk abalarn rn bata gen savalar, halk,
maddi ve manevi birok deer kaybedilmiti.
1992-1993 derslerini daha derinliine karmalydm. IrakKuveyt krizi ile 1991'de lkedeki gruplarla olmak daha doru
olacakt. 1982'lerde yapmadm ii, atmadm adm bu sefer
yapma ve atma biiminde olmalyd. Ortadou almalarn
ikinci plana brakmak gerekirdi. Fakat ayn yaklam, youn
takviyeler altndan baaryla kalklacana beni inandrmt.
Binlerce nitelikli kadro iinden mutlaka srece cevap verenlerin
kaca hep beklenmiti. Fakat hareketin barndaki etecilik
ve sorumsuz merkezi yaklam tm katklar boa karyordu.
Tarih gz gre gre baarszla gtrlyordu. Disiplin ve
fedakarlkla fazla deer kurtarlamaz, grevler baarlamazd.
1992 sonlarndaki Osman calan'n YNK ile boyun emeyi

andran uzlamas, Murat Karaylan ve Cemil Bayk'n intiharvari

abalar tesadfen birleerek srecin daha byk kaybn nledi.
Kkl ders karlmas gereken nokta buydu. lke ii ihmal
edilmemekle birlikte, merkezi kadro yapsnn kkl zmne
ihtiya vard. Bunu Suriye zerinde yeni okullar amayla telafi
etme ve ar tekrarlama almalar beni olduka tkad.
abalarn anlam pek kalmamt. Bizzat mdahaleyi yapmada
ge kalmtm. O kadar deer kaybndan sonra ynelmeyi
kendime yediremiyordum. Tkanmay askeri deil, siyasi
yollardan ama deneyimi daha anlaml geliyordu. Askeri
ynelim toptan intihara gtrebilirdi. Siyasi alma ise, daha
potansiyelli hareketi mmkn klabilirdi. Yapda tekdzelik
srd. Ayn tarz almalar KONGRA GEL dnemine kadar
yansd. Son i bunalmlarn kkeni aslnda lkeye gidi ve
orada sleni, alma tarz ve temel taktik anlaylarn bir
devamndan ibarettir. zeletiriler anlaml yaplmamt. Eski
kiilik ve alma tarznda srar vard. Bu da her zaman ve her
yerde anlamsz kayplara, yerine getirilemeyen grevlere,
aclara ve sonuta tasfiyelere yol amaktan teye gidemezdi.
kinci yaam dnemi devlet odakl olduundan, ama daha
henz yitirilmemi komnal demokratik duru zelliklerinden
tr elikiliydi. Sonucu bu elikilerin boumas
belirleyecekti. 15 ubat 1999 ayn zamanda devlet odakl
yrye lm darbesi indirmiti. Eer devlet odakl particilik,
devletilik bir hastalksa, o halde 15 ubat 1999'da tm
kapitalist dnya devletlerinin bana vurduu darbe ayn
zamanda nc douum iin bir ila, bir ebelik roln
oynayacakt.
nc yaam dnemi, eer adna ve zne yaam
denilebilecekse, 15 ubat 1999'dan sonuna kadar gidilebilecek
aama olarak ayrtrlabilir. Belirgin nitelii, genelde devlet
odakl, zelde kapitalist modern yaamdan kopula
balamasdr. Tekrar yaban yaama komuyorum. On bin yl
ncesine gidecek deilim. Ama insanln baz temel
deerlerinin o yllarda gizli olduu da kesindir. Uygarln bin bir
hile ve zorbalkla kestii o dnem insanl bilimsel teknik
seviyeyle btnletirilmedike, insann gerek kurtuluu,
zgrl mmkn olamazd.

Uygarlk ve devlet odakl yaamdan kopmak gerileme deildir.

Tersine doadan lmcl kopua, kan ve yalana dayal iirilmi
iktidar kiiliinden vazgeme belki de en temelli sala
kavuma imkandr. Hastalkl toplumdan salkl topluma,
skboaz, obez, evreden kopmu, bir nevi kanserleme olan
ar ehirlemi toplumdan ekolojik topluma, tepeden trnaa
otoriter ve totaliter devletli toplumdan komnal demokratik ve
zgr eit topluma doru bir yneli sz konusudur. Avc
kltryle hayvan katliamna, uygarln insan katliamna,
kapitalizmin doa felaketine yol aan zincirleme halkasndan
kurtulma yeni bir insanla kapy aralayabilir. Hayvanlarla dost,
doayla barm, kadnlarla dengeli g yapsna dayanan,
barl, zgr eit, akl yaam, bilim ve tekniin gcn sava
ve iktidarn oyunca olmaktan karm ahlakl politik bir kiilik,
beni, en azndan ENKDU'yu ehre ve devlete balyan ekim
gc kadar ekiyor, anlaml klyor. Tek kiilik tutukevinin
yaratt bir zlemden kesinlikle bahsetmiyorum. Byk bir
dnsel, ruhsal paradigmadan bahsediyorum. Kategorik
yaklamdan, byk gce tapnmadan, an, tm uygarlklarn
kan lekeleri altnda parldayan yaldzl yaamlarndan gerekten
hem bktm hem nefret ediyorum.
ocukken genlerime ilemi avc kltrnden tr gzm
krpmadan balarn kestiim, kopardm, kurnazca avladm
kulardan, vurduum hayvanlardan zr dilemekle balamak
istiyorum yeni yaam dnemime. En byk saadetin kaaneli
kklerde deil, yeil evreli kulbemsi mekanda yaandna
inanyorum. Doay tm renkleri, sesleri ve anlamlar iinde
dinleyerek, btnleerek yaamn erdemine ulalacana
inanyorum. Gerek ilerlemenin dev kentlerden ve iktidar
otoritelerinden gemediine, tersine bunlarn en byk hastalk
kayna olduuna; buna karn eski ky de, yeni kenti de
am, ekolojik yerleimi bilimin ve tekniin en son verileri ile
karlayan bir mekansal yaamn gerek devrim olduuna
inanyorum. Aradaki kocaman uygarlk yaplarnn insanln
mezar olduuna inanyorum. Bir gelecek yry olacaksa, bu
gerekler temelinde olursa anlaml ve yrmeye deer
olduuna inanyorum.
Hiyerarik devleti snf uygarlndan kopmak en byk
zeletiridir. Bunu baaracama inanyorum. nsanln
ocukluuna, emekilerin, halklarn unutturulmu tarihine,

kadnlarn, ocuklarn ve ocuk ihtiyarlarn topyalarndaki

zgr eit dnyalarna katlmay, baary orada salamay daha
ok istiyorum.
Bunlarn hepsi topya. Ama bazen topyalar mezardan beter
yaplar iindeki yaamn tek kurtarc esinidir. Gnmzdeki
mezarlardan beter yaplardan tabii ki ncelikle topyayla k
yaplacaktr. Durumum hibir insana benzemiyor. Benzemesini
de istemiyorum. Daha iyi anladma, hissettiime gre iyi
yoldaym. Anlamn ve hissin yaatt bir insan en gl
insandr. Byklere benzeme gnahn bir daha ilemeyeceim
kesindir. Zaten benzemeyi ne ok istedim ne de becerdim.
nsanln gemii daha gerektir. Ona saygl olacam ve
yaam orada arayp bulacak ve yeniden balatacam. Gelecek
bu abalarn ileyi halinden baka bir ey deildir.
Hep kendimi mi dnyorum? Deil. Savunmam tm insanlk
iin bir eyler retebilir. Yeniden yaplanm PKK btn soylu
arkadalarm, anlam gc ve iradesi olan yoldalarm
birletirebilir. KOMA GEL tm Krdistan halkn ve dostlarn
demokratik bir at olarak toparlayabilir. Yaammza, lke ve
toplumumuza rasgele saldracaklara kar HPG iyi bir savunma
sava verebilir; anlaysz, zalim ve hakszdan hesap sorabilir.
En soylu kadnlarmz tm zamanlarn tanra olgunluu,
anlayll, melek safl ve azizelii ve Afrodit gzelliini
kimliinde btnletiren PAJK'da birleebilir.
Bu savunmayla temel insanlk anlay ve idealimi uygarln son
temsilcisi olarak hayli gururlu ve kendinden emin AB'nin yarg
organ AHM'e sunarken, olumlu beklentilerden ziyade, sistemin
kar byclne alet olmaktan teye bir rol
oynamayacandan tr zntlerimi belirtebilirim. Daha
demokratik, zgr ve adil toplum dileklerimle sayglarm
sunarm.

27 Nisan 2004
Tek Kiilik Tutukevi/ Mudanya/ Bursa
Abdullah CALAN

Rojaciwan.com E-Kitap Yayinlari