Luoc Su Thoi Gian.106

LC S THI GIAN
MC LC
Li gii thiu ca nh xut bn Bantam Books.................................................................. 3
Gii thiu cun sch "Lc s thi gian"........................................................................... 5
Phn 1.................................................................................................................................. 7
Phn 2................................................................................................................................ 12
Phn 3................................................................................................................................ 16
Phn 4................................................................................................................................ 20
Phn 5................................................................................................................................ 25
Phn 6................................................................................................................................ 29
Phn 7................................................................................................................................ 33
Phn 8................................................................................................................................ 38
Phn 9................................................................................................................................ 42
Phn 10.............................................................................................................................. 46
Phn 11.............................................................................................................................. 51
Phn 12.............................................................................................................................. 55
Phn 13.............................................................................................................................. 61
Phn 14.............................................................................................................................. 64
Phn 15.............................................................................................................................. 68
Phn 16.............................................................................................................................. 73
Phn 17.............................................................................................................................. 78
Phn 18.............................................................................................................................. 83
Phn 19.............................................................................................................................. 89
Phn 20.............................................................................................................................. 93
Phn 21.............................................................................................................................. 99
Phn 22............................................................................................................................ 104
Phn 23............................................................................................................................ 109
Phn 24............................................................................................................................ 114
Phn 25............................................................................................................................ 118
Phn 26............................................................................................................................ 122
Phn 27............................................................................................................................ 126
Phn 28............................................................................................................................ 130
Phn 29............................................................................................................................ 135
Phn 30............................................................................................................................ 139
Phn 31............................................................................................................................ 141
http://ebooks.vdcmedia.com
Stephen Hawking
Phn 32............................................................................................................................ 144

Phn 33............................................................................................................................ 148
Phn 34............................................................................................................................ 152
Phn 35............................................................................................................................ 156
Phn 36............................................................................................................................ 158
Phn 37............................................................................................................................ 160
Phn 38............................................................................................................................ 162
Phn 39............................................................................................................................ 168
Phn 40............................................................................................................................ 173
Phn 41............................................................................................................................ 177
Phn 42............................................................................................................................ 180
Phn 43............................................................................................................................ 183
Phn 44............................................................................................................................ 186
Phn 45............................................................................................................................ 189
Phn 46............................................................................................................................ 193
Phn 47............................................................................................................................ 197
Phn 48............................................................................................................................ 201
Phn 49............................................................................................................................ 205
Phn 50............................................................................................................................ 209
Phn 51............................................................................................................................ 213
Phn 52............................................................................................................................ 217
Phn cui......................................................................................................................... 224
LC S THI GIAN
Li gii thiu ca nh xut bn Bantam Books

[...] Chng ta ang sng cuc sng hng ngy ca chng ta m hu nh khng hiu c
th gii xung quanh. [...] Ngoi tr tr em (v chng cn bit qu t khng ngn ngi
t ra nhng cu hi quan trng), cn t ai trong chng ta tn thi gian bn khon, ti
sao t nhin li nh th ny m khng nh th khc, v tr ra i t u, [...]
Chng ta ang sng cuc sng hng ngy ca chng ta m hu nh khng

hiu c th gii xung quanh. Chng ta cng t khi suy ngm v c ch
to ra nh sng mt tri - mt yu t quan trng gp phn to nn s sng,
v hp dn - ci cht keo kt dnh chng ta vo tri t, m nu khc i
chng ta s xoay tt v tri dt vo khng gian v tr, v nhng nguyn t
cu to nn tt c chng ta - m chng ta hon ton l thuc vo s bn vng
ca chng. Ch tr c tr em (v chng cn bit qu t khng ngn ngi
t ra nhng cu hi quan trng) cn t ai trong chng ta tn thi gian bn
khon ti sao t nhin li nh th ny m khng nh th khc, v tr ra i
t u, hoc n c mi mi nh th ny khng, liu c mt ngy no thi
gian s tri git li, hu qu c trc nguyn nhn hay khng; hoc c gii
hn cui cng cho s hiu bit ca con ngi hay khng? Thm ch c
nhng a tr con, m ti c gp mt s, mun bit l en l ci g; ci g l
ht vt cht nh b nht, ti sao chng ta ch nh qu kh m khng nh
tng lai; v nu lc bt u l hn lon th lm th no c s trt t nh ta
thy hm nay, v ti sao li c v tr.
Trong x hi ca chng ta, cc bc ph huynh cng nh cc thy gio vn
cn thi quen tr li nhng cu hi bng cch nhn vai hoc vin n cc
gio l m h. Mt s gio l y li hon ton khng thch hp vi nhng
vn va nu trn, bi v chng phi by qu r nhng hn ch ca s
hiu bit ca con ngi.
Nhng rt nhiu mn trit hc v khoa hc li ra i t nhng cu lc vn
nh vy. Ngy cng c nhiu ngi ln cng mun t nhng cu hi thuc
loi v thi thong h nhn c nhng cu tr li kh l lng. Nm
trung gian gia cc nguyn t v cc v sao, chng ta ang m rng chn
tri khm ph ca chng ta, nhm bao qut c nhng ci rt nh ln nhng
ci rt ln.
Stephen Hawking
Ma xun nm 1974, khong 2 nm trc khi con tu v tr Viking h cnh

xung sao Ha, ti c tham d mt cuc hp t chc Anh, do Hi Hong
gia London ti tr, bn v vn lm th no tm kim s sng ngoi Tri
t. Vo gi gii lao, ti thy mt cuc hp ln hn nhiu c t chc
phng bn cnh v v t m ti bc vo xem. Th ra ti ang chng kin
mt nghi l c knh, l kt np hi vin mi ca Hi Hong gia London, mt
trong nhng t chc hc thut lu i nht ca hnh tinh chng ta. hng
trn cng, mt thanh nin ngi trong xe y ang rt chm ri k tn mnh
vo cun s m nhng trang u tin ca n cn gi c ch k ca
Isaac Newton. Khi Stephen Hawking, cui cng k xong tn mnh, nhng
trng hoan h nh sm ni ln, ngay t lc ng l c mt huyn thoi.
Hin nay, Hawking l gio s ton hc ca trng i hc Cambridge, vi
cng v m trc y Newton, ri sau ny P.A.M Dirac - hai nh nghin
cu ni ting v nhng ci cc ln v nhng ci cc nh - m nhim.
Hawking l ngi k tc ht sc xng ng ca h. Cun sch u tin ca
Hawking dnh cho nhng ngi khng phi l chuyn gia ny c th xem l
mt phn thng v nhiu mt cho cng chng khng chuyn. Cun sch
hp dn va bi ni dung phong ph ca n, va bi n cho chng ta mt
ci nhn khi qut qua nhng cng trnh ca chnh tc gi. Cun sch cha
ng nhng khm ph trn nhng ranh gii ca vt l hc, thin vn hc, v
tr hc v ca c lng dng cm na.
y cng l cun sch v Thng ... hay ng hn l v s khng-cmt-ca-Thng-. Ch Thng xut hin trn nhiu trang ca cun
sch ny. Hawking dn thn i tm cu tr li cho cu hi ni ting ca
Einstein: Liu Thng c s la chn no trong vic to ra v tr ny hay
khng? Hawking nhiu ln tuyn b mt cch cng khai rng ng c
nh tm hiu ngha ca Thng . V t n lc , ng rt ra kt lun
bt ng nht, t nht l cho n hin nay, l v tr khng c bin trong
khng gian, khng c bt u v kt thc trong thi gian v chng c
vic g cho ng sng th phi lm y c.
Peter Guzzardi
LC S THI GIAN
Gii thiu cun sch "Lc s thi gian"

Cun sch m chng ti gii thiu vi cc bn sau y c tn l "Lc s thi gian" (A
Brief History of Time), mt cun sch tuyt diu, c vit bi mt trong nhng nh khoa
hc v i nht ca thi i chng ta: nh ton hc v vt l l thuyt ngi Anh Stephen
Hawking.
S.W. Hawking sinh nm 1942. Trong cuc sng c nhn, ng gp nhiu bt

hnh. Nm 1985, ng b sng phi v sau khi phu thut m kh qun,
Hawking mt kh nng pht m. Trc , mt cn bnh t lit thn kinh
(bnh ALS) gn cht ng vo chic xe y. Hawking ch cn cch lm
vic v giao tip vi mi ngi bng mt my vi tnh v mt my tng hp
ting ni lp lin vi gh. Tuy nhin, tt c nhng bt hnh ny khng qut
ng c ch ca nh vt l thin ti. Hin nay ng l gio s ti i hc
Cambridge (Anh), chc v m ngy xa Newton, ri sau l P.A.M.
Dirac, m nhim. ng chuyn nghin cu v l thuyt tng i rng.
Nhng kt qu thu c cng vi George Ellis, Roger Penrose,... v nht l
s pht hin kh nng bc x ca cc cc l en a Hawking ln hng
nhng nh vt l ni ting nht th gii.
Cun "Lc s thi gian" c vit xong nm 1987. Ngay t khi ra i, n
tr thnh mt trong nhng cun sch bn chy nht th gii. "Lc s
thi gian" ng trong danh mc sch bn chy nht ca New York Times
trong 53 tun, v ti nc Anh, 205 tun lin n c tn trong mc sch bn
chy nht ca Sunday Times. Chnh Stephen Hawking cng phi kinh ngc.
T trc n nay, cha c mt cun sch khoa hc no c cng chng
n nhn nng nhit nh vy (tuy rng nhiu ngi ni, h mua n ch
by t sch ch khng thc s c. V im ny, cun sch ca Hawking
cng c s phn tng t nh Kinh Thnh hoc cc v kch ca
Shakespeare).
Bng mt li trnh by sng sa, ging vn hi hc, hi nhum mu bi
quan, Stephen Hawking dn dt ngi c phiu lu sut lch s v tr,
t khi n cn l mt im k d vi nng lng v cng ln, cho ti ngy
nay. Cuc tm kim ca Hawking gip ngi c khm ph ht b mt ny
n b mt khc. i khi ng d c gi vo nhng ng nhn tng nh rt
c l, ri li bt ng ch ra s phi l trong cch ngh, ri ph v mi ng
nhn. Cun sch cp n nhng vn nghim trng v hc ba nht ca
Stephen Hawking
vt l l thuyt, nh v n ln, l en, khng - thi gian, thuyt tng i,

nguyn l bt nh... m khng h lm bn c b ri.
Bn ting Vit m chng ti gii thiu vi cc bn sau y c dch bi
Cao Chi v Phm Vn Thiu, nh xut bn Vn ha Thng tin, H Ni,
2000.
Minh Hy
LC S THI GIAN
Phn 1
[...] Bn cht ca thi gian l g? N c im tn cng khng? Nhng t ph mi y
trong vt l hc - mt phn nh nhng cng ngh mi tuyt xo - a ra cu tr li
cho mt s cu hi tn ti dai dng t xa xa va nu trn. [...]
Chng 1: Bc tranh ca chng ta v v tr

Mt nh khoa hc ni ting (hnh nh l Bertrand Russell) mt ln c trc
cng chng mt bi ging v Thin vn hc. ng m t tri t quay
quanh mt tri nh th no v n lt mnh, mt tri li quay quanh tm
ca mt qun th khng l cc v sao - m ngi ta gi l thin h - ra sao.
Khi bi ging kt thc, mt b gi nh b ngi cui phng ng dy v
ni: Anh ni vi chng ti chuyn nhm nh g vy? Th gii thc t ch l
mt ci a phng ta trn lng mt con ra khng l m thi. Nh khoa
hc mm mt n ci h c trc khi tr li: Th con ra y ta ln ci
g?. Anh thng minh lm, anh bn tr , anh rt thng minh, b gi ni,
nhng nhng con ra c xp chng ln nhau mi xung di, ch cn sao
na.
Nhiu ngi chc thy rng bc tranh v v tr ca chng ta nh mt ci
thang v tn gm nhng con ra chng ln nhau l chuyn kh nc ci,
nhng ti sao chng ta li ngh rng chng ta hiu bit hn b gi nh b
kia? Chng ta bit g v v tr v bng cch no chng ta bit v n? V
tr ti t u v n s i v u? V tr c im bt u khng v nu c th
iu g xy ra trc ? Bn cht ca thi gian l g? N c im tn cng
khng? Nhng t ph mi y trong vt l hc - mt phn nh nhng cng
ngh mi tuyt xo - a ra cu tr li cho mt s cu hi tn ti dai dng
t xa xa va nu trn. Mt ngy no , rt c th nhng cu tr li ny
s tr nn hin nhin i vi chng ta nh chuyn tri t quay xung quanh
mt tri hoc cng c th tr nn nc ci nh chuyn thp nhng con ra.
Ch c thi gian (d cho c th no i na) mi c th phn quyt.
T rt xa xa, khong nm 340 trc cng nguyn, nh trit hc Hy
Lp Aristotle, trong cun sch ca ng nhan V Bu tri, a
ra hai lun chng sng gi chng minh rng tri t c hnh cu ch
khng phi l ci a phng. Th nht, ng thy rng hin tng nguyt
thc l do tri t xen vo gia mt tri v mt trng. M bng ca tri t
Stephen Hawking
ln mt trng lun lun l trn, iu ny ch ng nu tri t c dng cu.

Nu tri t l mt ci a phng th bng ca n phi dt nh hnh elip, nu
trong thi gian c nguyt thc mt tri khng lun lun ngay di tm ca
ci a . Th hai, t nhng chuyn du hnh ca mnh, ngi Hy Lp bit
rng sao Bc u nhn phng nam dng nh thp hn khi nhn nhng
vng phng bc! (Bi v sao Bc u nm ngay trn cc bc, nn n dng
nh ngay trn u ngi quan st Bc cc, trong khi i vi ngi
quan st xch o, n dng nh nm ngay trn ng chn tri).
T s sai khc v v tr biu kin ca sao Bc u Ai Cp so vi Hy Lp,
Aristotle thm ch cn a ra mt nh gi v chiu di con ng vng
quanh tri t l 400.000 stadia. Hin nay ta khng bit chnh xc 1 stadia
di bao nhiu, nhng rt c th n bng khong 200 thc Anh (1 thc
Anh bng 0,914 mt). Nh vy, c lng ca Aristotle ln gn gp 2 ln
con s c chp nhn hin nay. Nhng ngi Hy Lp thm ch cn a ra
mt lun chng th 3 chng t rng tri t trn bi v nu khng th ti sao
khi nhn ra bin, ci u tin m ngi ta nhn thy l ct bum v ch sau
mi nhn thy thn con tu?
Aristotle ngh rng tri t ng yn cn mt tri, mt trng, cc hnh tinh
v nhng ngi sao chuyn ng xung quanh n theo nhng qu o trn.
ng tin vo iu bi v ng cm thy - do nhng nguyn nhn b n no
- rng tri t l trung tm ca v tr, rng chuyn ng trn l chuyn
ng hon thin nht. tng ny c Ptolemy pht trin thnh mt m
hnh v tr hon chnh vo th k th 2 sau Cng nguyn. Theo m hnh ny
th tri t ng tm v bao quanh n l 8 mt cu tng ng mang mt
trng, mt tri, cc ngi sao v 5 hnh tinh bit vo thi gian : sao
Thy, sao
Hnh 1.1: M hnh v tr ca Aristotle - Ptolemy

coi tri t l trung tm ca v tr.
Kim, sao Ha, sao Mc v sao Th (Hnh

1.1). Chnh cc hnh tinh li phi chuyn
ng trn nhng vng trn nh hn gn
vi cc mt cu tng ng ca chng
ph hp vi ng i quan st c
tng i phc tp ca chng trn bu
tri. Mt cu ngoi cng mang cc thin
th c gi l cc ngi sao c nh,
chng lun lun nhng v tr c nh i
vi nhau, nhng li cng nhau quay ngang
qua bu tri. Bn ngoi mt cu cui cng
l ci g th m hnh khng bao gi
ni mt cch r rng, nhng chc chn n
LC S THI GIAN
cho rng l phn ca v tr m con ngi khng th quan st c.

M hnh ca Ptolemy to ra c mt h thng tng i chnh xc
tin on v tr ca cc thin th trn bu tri. Nhng tin on
nhng v tr mt cch hon ton chnh xc, Ptolemy phi a ra gi
thuyt rng mt trng chuyn ng theo mt qu o i khi a n ti gn
tri t ti 2 ln nh hn so vi nhng thi im khc. Ptolemy nh phi
chp nhn im yu , nhng du sao v i th, l c th chp nhn c.
M hnh ny c nh th Thin cha gio chun y nh mt bc tranh v
v tr ph hp vi Kinh Thnh, bi v n c mt u im rt ln l dnh
kh nhiu ch ngoi mt cu cui cng ca cc ngi sao c nh cho thin
ng v a ngc.
Tuy nhin, mt m hnh n gin hn c mt mc s ngi Ba Lan,
tn l Nicholas Copernicus xut vo nm 1554. (Thot u, c l v s
nh th quy l d gio, Copernicus cho lu hnh m hnh ca mnh nh
mt tc phm khuyt danh). tng ca ng l mt tri ng yn, cn tri
t v nhng hnh tinh chuyn ng theo nhng qu o trn xung quanh
mt tri. Phi mt gn mt th k, tng ny mi c chp nhn mt
cch thc s. Hai nh thin vn - mt ngi c tn l Johannes Kepler v
mt ngi Italy tn l Galileo Galilei - bt u cng khai ng h hc
thuyt Copernicus, mc d nhng qu o m n tin on cha n khp
hon ton vi nhng qu o quan st c. V vo nm 1609 mt n ch
mng ging xung hc thuyt Aristotle - Ptolemy. Vo nm , Galileo
bt u quan st bu tri bng chic knh thin vn ca ng va pht minh
ra. Khi quan st sao Mc, Galileo thy rng km theo n cn c mt s v
tinh hay ni cch khc l nhng mt trng quay xung quanh n. iu ny
ng rng khng phi mi thin h u nht thit phi trc tip quay xung
quanh tri t, nh Aristotle v Ptolemy ngh. (Tt nhin vn c th tin
rng tri t ng yn trung tm ca v tr v cc mt trng ca sao Mc
chuyn ng theo nhng qu o cc k phc tp khin ta c cm tng
nh n quay quanh sao Mc. Tuy nhin hc thuyt ca Copernicus n gin
hn nhiu). Cng thi gian , Kepler ci tin hc thuyt ca Copernicus
bng cch a ra gi thuyt rng cc hnh tinh khng chuyn ng theo
ng trn m theo ng elip. V nhng tin on by gi hon ton n
khp vi quan st.
i vi Kepler, cc qu o elip n gin ch l mt gi thuyt tin li v
chnh th n cng kh chp nhn bi v cc elip r rng l km hon thin
hn cc vng trn. Khi pht hin thy gn nh mt cch ngu nhin rng cc
Stephen Hawking
10
qu o elip rt n khp vi quan st, Kepler khng sao dung ha c n

vi tng ca ng cho rng cc hnh tinh quay quanh mt tri l do cc
lc t. iu ny phi mi ti sau ny, vo nm 1867, mi gii thch c,
khi Isaac Newton cng b tc phm Philosophiae Naturalis Principia
Mathematica (Nhng nguyn l ton hc ca trit hc t nhin) ca ng. C
l y l cng trnh vt l hc quan trng bc nht c xut bn t trc
n nay. Trong cng trnh ny, Newton khng ch a ra mt l thuyt
m t s chuyn ng ca cc vt trong khng gian v thi gian, m ng
cn pht trin mt cng c ton hc phc tp dng phn tch cc
chuyn ng . Hn th na, Newton cn a ra mt nh lut v hp dn
v tr m theo mi mt vt trong v tr u c ht bi mt vt khc
bng mt lc cng mnh nu hai vt cng nng v cng gn nhau. Chnh
lc ny buc cc vt phi ri xung t.(Cu chuyn k rng, do c qu
to ri trng u m Newton cm hng pht minh ra nh lut hp dn v
tr chc chn ch l chuyn thu dt. Tt c nhng iu m Newton ni ra
ch l: tng v hp dn n vi ng khi ang ngi trng thi chim
nghim v c ny sinh bi s ri ca qu to). Newton ch ra rng
theo nh lut ca ng, lc hp dn s lm cho mt trng chuyn ng theo
qu o elip xung quanh tri t v cc hnh tinh chuyn ng theo qu o
elip xung quanh mt tri.
M hnh Copernicus vt b nhng thin cu ca Ptolemy v cng vi
chng vt b lun tng cho rng v tr c mt bin gii t nhin. V
nhng ngi sao c nh dng nh khng thay i v tr ca chng tr s
quay xung quanh bu tri do tri t quay xung quanh trc ca n, nn s l
hon ton t nhin nu gi thit rng cc ngi sao c nh l nhng thin th
ging nh mt tri ca chng ta, nhng xa hn rt nhiu. Cn c vo l
thuyt hp dn ca mnh, Newton thy rng do cc ngi sao ht nhau nn v
cn bn chng khng th l ng yn c. Vy liu chng c cng ri vo
mt im no khng? Trong bc th vit nm 1691 gi Richard Bentley,
cng l mt nh t tng li lc thi , Newton chng t rng iu
thc t c th xy ra nu ch c mt s hu hn cc ngi sao c phn b
trong mt vng hu hn ca khng gian. Nhng mt khc, ng cng ch ra
rng nu c mt s v hn cc ngi sao c phn b tng i ng u
trong khng gian v tn th iu khng th xy ra c, bi v khi s
khng c im no l trung tm cho chng ri vo. Lun chng ny l
mt v d v nhng ci by m ta c th gp khi ni v s v hn. Trong v
tr v hn, mi mt im u c th c xem l mt tm, bi mi mt
im u c mt s v hn cc ngi sao mi pha ca n. Cch tip cn
ng n - m iu ny phi mi sau ny mi c - phi l xem xt mt tnh
LC S THI GIAN
11
trng hu hn trong tt c cc ngi sao s ri vo nhau v sau t cu

hi tnh hnh s thay i nh th no nu ta thm vo mt s ngi sao na
c phn b gn nh ng u ngoi vng ang xt. Theo nh lut ca
Newton th v trung bnh, nhng ngi sao mi thm vo ny cng hon ton
khng lm c iu g khc vi nhng ngi sao ban u, tc l chng cng
ri nhanh nh vy. Chng ta c th thm vo bao nhiu ngi sao ty ,
nhng chng cng s ri sp vo nhau. By gi th chng ta hiu rng khng
th c mt m hnh tnh v hn ca v tr trong hp dn lun l lc ht.
y l s phn nh l th v bu khng kh t tng chung ca mt giai
on trc th k hai mi, trong khng mt ai ngh rng v tr ang
gin n hoc ang co li. Mi ngi u tha nhn rng hoc v tr tn ti
vnh cu trong trng thi khng thay i, hoc n c to ra mt thi
im hu hn trong qu kh gn ging chng ta quan st thy hin nay.
iu ny c th mt phn l do thin hng ca con ngi mun tin vo
nhng s tht vnh cu cng nh s tin li m h tm thy trong ngh
rng v tr l vnh cu v khng thay i, mc d ngay bn thn h cng c
th gi i v cht.
Stephen Hawking
12
Phn 2
[...] Nhng vn : v tr c im bt u trong thi gian v c b gii hn trong khng
gian hay khng sau ny c nh trit hc Immannuel Kant xem xt mt cch bao
qut trong cun Ph phn s suy l thun tu, mt cng trnh v i (v rt ti ngha) ca
ng, c xut bn nm 1781. [...]
Thm ch ngay c nhng ngi thy rng l thuyt hp dn ca Newton

chng t v tr khng th l tnh, cng khng ngh ti chuyn cho rng n
c th ang gin n. Thay v th, h li c nh ci bin l thuyt ny bng
cch lm cho lc hp dn tr thnh lc y nhng khong cch rt ln.
iu ny khng nh hng ng k n nhng tin on ca h v chuyn
ng ca cc hnh tinh, nhng li cho php mt s dn tri v hn ca cc
ngi sao cn trng thi cn bng: nhng lc ht ca cc ngi sao gn
nhau s c cn bng bi lc y t cc ngi sao rt xa. Tuy nhin, ngy
nay chng ta bit chc chn rng, s cn bng l khng bn: nu nhng
ngi sao mt vng no ch cn xch li gn nhau mt cht l lc ht
gia chng s mnh hn v ln t lc y, v th l cc ngi sao s tip tc
co li vo nhau. Mt khc, nu nhng ngi sao dch ra xa nhau mt cht l
lc y s li ln t, v cc ngi sao s chuyn ng ra xa nhau.
Mt phn bc na i vi m hnh v tr tnh v hn thng c xem l
ca nh trit hc ngi c Heinrich Olbers, ngi vit v l thuyt ny vo
nm 1823. Thc t th rt nhiu ngi ng thi ca Newton nu ra vn
ny, v bi bo ca Olbers thm ch cng khng phi l bi u tin cha
ng nhng l l hp l chng li n. Tuy nhin, y l bi bo u tin
c nhiu ngi ch . Kh khn l ch trong mt v tr tnh v hn th
gn nh mi mt ng ngm u kt thc trn b mt ca mt ngi sao.
Nh th th ton b bu tri s phi sng chi nh mt tri, thm ch c ban
m. L l phn bc ca Olbers cho rng nh sng t cc ngi sao xa s b
m nht i do s hp th ca vt cht xen gia cc ngi sao. Tuy nhin, d
cho iu c xy ra i na th vt cht xen gia cui cng s nng ln, cho
n khi n cng pht sng nh nhng ngi sao. Con ng duy nht trnh
c kt lun cho rng ton b bu tri m cng sng chi nh b mt ca
mt tri l phi gi thit rng, cc ngi sao khng pht sng vnh vin, m
ch bt sng mt thi im hu hn no trong qu kh. Trong trng
hp hp , vt cht hp th cn cha th nng, hay nh sng t cc ngi
LC S THI GIAN
13
sao xa cha kp ti chng ta. V iu ny li t ra cho chng ta mt cu

hi: ci g lm cho cc ngi sao bt sng u tin?
S bt u ca v tr, tt nhin, c ngi ta tho lun t trc rt
lu. Theo mt s l thuyt v v tr c t xa xa, v theo truyn thng ca
ngi Do Thi gio/ Thin Cha gio/ Hi gio, th v tr bt u c t mt
thi im hu hn nhng cha tht qu xa trong qu kh. Mt l l chng t
c s bt u l cm gic cn phi c ci nguyn nhn u tin gii
thch s tn ti ca v tr. (Trong v tr, bn lun lun gii thch mt s
kin nh l c gy ra bi mt s kin khc xy ra trc , nhng s tn
ti ca chnh bn thn v tr ch c th c gii thch bng cch , nu n
c s bt u). Mt l l na do St. Augustine a ra trong cun sch ca
ng nhan Thnh ph ca Cha. ng ch ra rng, nn vn minh cn ang
tin b, v chng ta nh c ai l ngi thc hin k cng ny hoc ai
pht trin k thut kia. Nh vy, con ngi v c l c v tr na u
cha th c tri nghim c qu lu di. V tha nhn ngy ra i
ca v tr vo khong 5.000 nm trc Cng nguyn, ph hp vi sch
Cha sng to ra th gii (phn Sng th k ca Kinh Cu c). (iu l th
l thi im khng qu xa thi im kt thc ca thi k bng h cui
cng, khong 10.000 nm trc Cng nguyn, thi im m cc nh kho c
ni vi chng ta rng nn vn minh mi thc bt u).
Mt khc, Aristotle v cc trit gia Hy Lp khc li khng thch tng v
s Sng th v n dnh lu qu nhiu ti s can thip ca thn thnh. Do
h tin rng loi ngi v th gii xung quanh tn ti v s cn tn ti mi
mi. Nhng ngi c i xem xt l l nu trn v s tin b v h gii
p nh sau: c nhiu nn hng thu hoc cc tai ha khc xy ra mt
cch nh k a loi ngi tt li im bt u ca nn vn minh.
Nhng vn : v tr c im bt u trong thi gian v c b gii hn
trong khng gian hay khng sau ny c nh trit hc Immannuel
Kant xem xt mt cch bao qut trong cun Ph phn s suy l thun
tu, mt cng trnh v i (v rt ti ngha) ca ng, c xut bn nm
1781. ng gi nhng cu hi l s mu thun ca suy l thun tu, bi v
ng cm thy c nhng l l vi sc thuyt phc nh nhau tin vo lun
cho rng v tr c im bt u, cng nh vo phn cho rng v tr
tn ti mi mi. L l ca ng bnh vc lun l: nu v tr khng c im
bt u th trc bt k mt s kin no cng c mt khong thi gian v
hn, iu ny ng cho l v l! L l ca ng bo v phn l: nu v tr
c im bt u, th s c mt khong thi gian v hn trc n, vy th ti
Stephen Hawking
14
sao v tr li bt u mt thi im no ? S tht th nhng trng hp

ng a ra cho c lun v phn u ch l mt l l m thi. C hai u
da trn mt gi thit khng ni r ra cho rng thi gian li v tn v pha
sau bt k v tr c tn ti mi mi hay khng. Nh chng ta s thy sau
ny, khi nim thi gian mt ngha trc thi im bt u ca v tr. St.
Augustine l ngi u tin ch ra iu . Khi c hi: Cha lm g
trc khi Ngi sng to ra th gii? ng khng p: Ngi ang to ra a
ngc cho nhng k t nhng cu hi nh vy. Thay v th, ng ni rng
thi gian l mt tnh cht ca v tr m Cha to ra v thi gian khng
tn ti trc khi v tr bt u.
Khi m s ng tin rng v tr v cn bn l tnh v khng thay i th cu
hi n c im bt u hay khng thc t ch l mt cu hi ca siu hnh
hc hoc thn hc. Ngi ta c th vin l rng nhng iu quan st c
u ph hp tt nh nhau vi l thuyt cho rng n bt u vn ng mt
thi im hu hn no , theo cch sao cho dng nh l n tn ti mi
mi. Nhng vo nm 1929, Edwin Hubble thc hin mt quan st c tnh
cht l mt ct mc cho thy d bn nhn u th nhng thin h xa xi
cng ang chuyn ng rt nhanh ra xa chng ta. Ni mt cch khc, v tr
ang gin n ra. iu ny c ngha l, nhng thi gian trc kia cc vt
gn nhau hn. Thc t, dng nh l c mt thi, mi hoc hai mi ngn
triu nm v trc, tt c chng u chnh xc cng mt ch v do mt
ca v tr khi l v hn. Pht minh ny cui cng a cu hi v s
bt u v tr vo a ht ca khoa hc.
Nhng quan st ca Hubble gi rng c mt thi im, c gi l v
n ln, ti v tr v cng nh v v cng c (mt v hn). Di
nhng iu kin nh vy, tt c cc nh lut khoa hc v do mi kh
nng tin on tng lai u khng dng c.
Nu c nhng s kin trc im th chng khng th nh hng
ti nhng ci ang xy ra trong hin ti. Do , s tn ti ca chng c
th b qua bi v n khng c nhng hu qu quan st c. Ngi ta
c th ni rng thi gian c im bt u v n ln, theo ngha l nhng
thi im trc khng th xc nh c. Cng cn nhn mnh rng s
bt u ny ca thi gian rt khc vi nhng s bt u c xem xt
trc . Trong v tr tnh khng thay i, s bt u ca thi gian l ci g
c p t bi mt ng ngoi v tr, ch khng c mt yu t no
cho s bt u c. Ngi ta c th tng tng Cha to ra th gii bt
k mt thi im no trong qu kh. Tri li, nu v tr gin n th c
LC S THI GIAN
15
nhng nguyn nhn vt l cn phi c s bt u. Ngi ta vn cn c

th tng tng Cha to ra th gii thi im v n ln hoc thm ch
sau theo cch sao cho dng nh c v n ln, nhng s l v ngha nu
cho rng v tr c to ra trc v n ln. Mt v tr gin n khng loi
tr ng sng to, nhng n t ra nhng hn ch khi Ngi cn thc hin
cng vic ca mnh!
Stephen Hawking
16
Phn 3
[...] Ngay t bui bnh minh ca nn vn minh, loi ngi khng bng lng nhn
nhng s kin nh nhng th ri rc v khng gii thch c. H khao kht hiu bit
ci trt t nm su kn trong th gii. Ngy hm nay chng ta cng vn trn tr mun
bit ti sao chng ta li y v chng ta t u ti. [...]
ni v bn cht ca v tr v tho lun nhng vn nh: n c im bt

u hay kt thc hay khng, cc bn cn hiu r mt l thuyt khoa hc l
nh th no. y, ti s ly mt quan nim mc mc cho rng l thuyt ch
l mt m hnh v v tr, hoc v mt phn hn ch no , ca n cng vi
tp hp nhng quy tc lin h cc i lng ca m hnh vi quan st m
chng ta s thc hin. Tt nhin l thuyt ch tn ti trong u ca chng ta
ch khng c mt thc ti no khc (d n c th c ngha g i na). Mt
l thuyt c xem l tt nu n tha mn hai yu cu: n phi m t
chnh xc mt lp rng ln nhng quan st, trn c s ca m hnh ch
cha mt s t nhng phn t ty ; v n phi a ra c nhng tin
on v cc quan st trong tng lai. V d, l thuyt ca Aristotle cho
rng mi vt u c cu to nn t bn yu t: t, khng kh, la v
nc. N c u im l kh n gin, nhng li khng a ra c mt tin
on xc nh no. Trong khi , l thuyt ca Newton v hp dn da trn
mt m hnh cn n gin hn, trong cc vt ht nhau bi mt lc t l
vi mt i lng c gi l khi lng ca vt, v t l nghch vi bnh
phng khong cch gia chng. Th nhng n li tin on c nhng
chuyn ng ca mt tri, mt trng v cc hnh tinh vi mt chnh xc
cao.
Bt k mt l thuyt vt l no cng ch l tm thi, theo ngha n ch l mt
gi thuyt: bn s khng khi no c th chng minh c n. D cho nhng
kt qu thc nghim ph hp vi mt l thuyt vt l bao nhiu ln i na,
bn cng khng bao gi m bo c chc chn rng kt qu th nghim
ln ti s khng mu thun vi l thuyt. Trong khi , bc b mt l
thuyt bn ch cn tm ra mt quan st khng ph hp vi nhng tin on
ca l thuyt . Nh nh trit hc ca khoa hc Karl Popper nhn mnh,
mt l thuyt tt c c trng bi iu l: n a ra c nhiu tin
on m v nguyn tc c th bc b bi quan st. Mi mt ln nhng
thc nghim mi cn ph hp vi nhng tin on th l thuyt cn sng st
LC S THI GIAN
17
v nim tin ca chng ta vo n li c tng thm, nhng nu thm ch ch

c mt quan st mi t ra l khng ph hp th chng ta cn phi vt b
hoc phi sa i l thuyt . t nht l iu c xem l s xy ra,
nhng bn cng lun lun c th t vn v thm quyn ca ngi thc
hin quan st .
Trn thc t, iu thng hay xy ra l mt l thuyt mi thc ra ch l s
m rng ca l thuyt trc. V d, nhng quan st rt chnh xc v hnh
tinh Thy (m ta quen gi sai l sao Thy) cho thy s sai khc nh gia
chuyn ng ca n v nhng tin on ca l thuyt hp dn Newton. S
tht l nhng tin on ca Einstein hon ton n khp vi quan st, trong
khi nhng tin on ca Newton cha t c iu - l mt trong nhng
khng nh c tnh cht quyt nh i vi l thuyt mi. Tuy nhin, chng
ta vn cn thng xuyn s dng l thuyt ca Newton cho nhng mc ch
thc tin, bi v s khc bit gia nhng tin on ca n v ca thuyt
tng i rng l rt nh trong nhng tnh hung m chng ta gp thng
ngy. (L thuyt ca Newton cng cn mt u im ln na l n d s
dng hn l thuyt ca Einstein rt nhiu).
Mc ch ti hu ca khoa hc l to ra c mt l thuyt duy nht c
kh nng m t c ton b v tr. Tuy nhin, cch tip cn m phn
ng cc nh khoa hc thc s theo ui l tch vn ny ra lm hai phn.
Th nht l nhng quy lut cho bit v tr s thay i nh th no theo thi
gian. (Nu chng ta bit mt thi im no v tr l nh th no th cc
nh lut vt l s cho chng ta bit n s ra sao bt k thi im no tip
sau). Th hai l vn v trng thi ban u ca v tr. Mt s ngi cm
thy rng c l khoa hc ch nn quan tm ti phn th nht; h xem vn
v trng thi ban u ca v tr l vn ca siu hnh hc hoc ca tn
gio. H cho rng Cha, ng ton nng c th cho v tr bt u theo bt
c cch no m Ngi mun. Cng c th l nh vy, nhng trong trng
hp Ngi cng c th lm cho v tr pht trin mt cch hon ton ty
. Nhng ha ra Ngi li chn cch lm cho v tr tin trin mt cch rt
quy c ph hp vi mt s quy lut. V vy cng s l hp l nu gi thit
rng cng c nhng quy lut chi phi trng thi ban u.
Thc ra, rt kh c th xy dng c mt l thuyt m t c ton b v
tr trong tng th ca n. Thay v th, chng ta phn bi ton thnh tng
phn v t pht minh ra nhiu l thuyt c tnh cht ring phn. Mi mt
l thuyt nh th m t v tin on ch c mt lp hn ch nhng quan
st, trong khi phi b qua nh hng ca nhng i lng khc hoc biu
Stephen Hawking
18
din chng bng tp hp n gin cc con s. Cng c th cch tip cn ny

l hon ton sai lm. Nu mi vt trong v tr ph thuc vo nhau mt cch
cn bn, th s khng th tip cn li gii y bng cch nghin cu cc
phn ca bi ton mt cch ring r, c lp. Tuy nhin, chc chn l cch
m chng ta lm ra s tin b trong qu kh. Mt v d kinh in li l l
thuyt hp dn ca Newton. L thuyt ny ni vi chng ta rng lc hp dn
gia hai vt ch ph thuc vo mt con s gn lin vi mi vt - l khi
lng ca chng, nhng li hon ton c lp vi chuyn vt c lm
bng cht g. Nh vy ngi ta khng cn phi c mt l thuyt v cu trc
v thnh phn ca mt tri v cc hnh tinh m vn tnh c qu o ca
chng. Ngy nay, cc nh khoa hc m t v tr da trn hai l thuyt
c s c tnh cht ring phn, l thuyt tng i rng v c hc
lng t. Hai l thuyt l nhng thnh tu tr tu v i ca na u th
k ny. L thuyt tng i rng m t lc hp dn v cu trc cc v ca
v tr, - cu trc t quy m t dm ti triu triu triu triu (1 v hai mi
bn s 0 tip sau) dm tc l kch thc ca v tr quan st c. Tri li,
c hc lng t li m t nhng hin tng phm vi cc nh, c mt phn
triu triu ca 1 inch. Tuy nhin, khng may, hai l thuyt ny li khng
tng thch vi nhau - ngha l c hai khng th u ng thi ng. Mt
trong nhng n lc ch yu trong vt l hc ngy nay v cng l ti
ch yu ca cun sch ny, l tm kim mt l thuyt mi c th
dung np c hai l thuyt trn - l thuyt lng t ca hp dn. Hin
chng ta cn cha c mt l thuyt nh vy v c th cn lu mi c c,
nhng chng ta bit c nhiu tnh cht m l thuyt cn phi c. V
nh chng ta s thy trong cc chng sau, chng ta cng bit kh nhiu
v nhng tin on m l thuyt lng t ca hp dn cn phi a ra.
By gi, nu bn tin rng v tr khng phi l ty tin m c iu
khin bi nhng quy lut xc nh th iu ti hu l cn phi kt hp nhng
l thuyt ring phn thnh nhng l thuyt thng nht hon chnh c kh
nng m t mi iu trong v tr. Nhng trong qu trnh tm kim mt l
thuyt thng nht hon chnh nh vy, li vp phi mt nghch l rt c bn.
Nhng nim v cc l thuyt khoa hc c phc ra trn xem rng
chng ta l nhng sinh vt c l tr t do quan st v tr theo chng ta v
rt ra nhng suy din logic t nhng ci m chng ta nhn thy. Trong mt
s nh th, s l hp l nu cho rng chng ta c th ngy cng tin gn
ti cc quy lut iu khin v tr. Nhng nu qu thc c mt l thuyt
thng nht hon chnh, th n cng s c th quyt nh nhng hnh
ng ca chng ta. V nh vy t bn thn l thuyt s quyt nh
kt qu vic tm kim l thuyt y ca chng ta! Hn na, ti sao n s
LC S THI GIAN
19
quyt nh rng chng ta s i ti nhng kt lun ng t nhng iu quan

st c? Hay l ti sao n khng th quyt nh chng ta rt ra nhng
kt lun sai? Hay l khng c mt kt lun no ht?
Cu tr li duy nht m ti c th a ra cho vn vn ny l da trn
nguyn l chn lc t nhin ca Darwin. Y tng nh sau: trong bt c
qun th no ca cc c th t sinh sn, cng u c nhng bin i trong
vt liu di truyn v s gio dng, khin cho c cc c th khc nhau. S
khc nhau c ngha l, mt s c th c kh nng hn nhng c th khc
trong vic rt ra nhng kt lun ng v th gii quanh mnh v bit hnh
ng mt cch ph hp. Nhng c th ny c sc sng v sinh sn mnh
hn, v v th, kiu mu hnh vi v suy ngh ca h s dn chim u th.
Trong qu kh, ng l nhng ci m chng ta gi l tr tu v pht minh
khoa hc truyn c ci li th sng st ca con ngi. Nhng cn cha
r rng l liu iu c cn ng trong trng hp khi m nhng pht
minh khoa hc ca chng ta c th s tiu dit tt c chng ta v thm
ch nu khng xy ra iu , th mt l thuyt thng nht hon chnh
cng c th khng lm khc i bao nhiu c hi sng st ca chng ta.
Tuy nhin, vi iu kin v tr tin trin mt cch quy c, chng ta c
th hy vng rng nhng kh nng suy lun m s chn lc t nhin cho
chng ta vn cn c dng trong cuc tm kim mt l thuyt thng nht
hon chnh v s khng dn chng ta ti nhng kt lun sai lm.
V nhng l thuyt ring phn m chng ta c a ra nhng tin
on v tt c, tr nhng tnh hung cc oan nht, nn vic tm kim mt
l thuyt ti hu v v tr kh c th bin minh trn c s nhng ng dng
thc tin. (Tuy nhin, cn phi thy rng chnh l l tng t c a ra
chng li thuyt tng i v c hc lng t, th m chnh nhng l
thuyt ny mang li cho chng ta c nng lng ht nhn ln cuc cch
mng vi in t!). Do s pht minh ra l thuyt thng nht hon chnh c
th khng gip g cho s sng st ca chng ta. N thm ch cng khng nh
hng g n li sng ca chng ta. Nhng ngay t bui bnh minh ca nn
vn minh, loi ngi khng bng lng nhn nhng s kin nh nhng th
ri rc v khng gii thch c. H khao kht hiu bit ci trt t nm
su kn trong th gii. Ngy hm nay chng ta cng vn trn tr mun bit
ti sao chng ta li y v chng ta t u ti. Kht vng tri thc, kht
vng su xa nht ca loi ngi, bin minh cho s tm kim lin tc
ca chng ta. V mc ch ca chng ta khng g khc hn l s m t y
v tr, ni chng ta ang sng.
Stephen Hawking
20
Phn 4
[...] C Aristotle ln Newton u tin vo thi gian tuyt i. Ngha l, h tin rng ngi
ta c th o chnh xc khong thi gian gia hai s kin, rng thi gian hon ton
nh nhau d bt k ai tin hnh o n, min l h dng mt chic ng h tt. [...] Tuy
nhin, n lc chng ta phi thay i nhng nim ca chng ta v khng gian v thi
gian. [...]
Chng II: Khng gian v thi gian

Nhng nim ca chng ta hin nay v chuyn ng ca vt th bt ngun
t Galileo v Newton. Trc h, ngi ta tin Aristotle, ngi ni rng
trng thi t nhin ca mt vt l ng yn, v n ch chuyn ng di tc
dng ca mt lc hoc mt xung lc. T suy ra rng, vt nng s ri
nhanh hn vt nh, bi v n c mt lc ko xung t ln hn.
Truyn thng Aristotle cng cho rng ngi ta c th rt ra tt c cc nh
lut iu khin v tr ch bng t duy thun ty, ngha l khng cn kim tra
bng quan st. Nh vy, cho ti tn Galileo khng c ai bn khon th quan
st xem c thc l cc vt c trng lng khc nhau s ri vi vn tc khc
nhau hay khng. Ngi ta k rng Galieo chng minh nim tin ca
Aristotle l sai bng cch th nhng vt c trng lng khc nhau t
thp nghing Pisa. Cu chuyn ny chn hn l khng c tht, nhng
Galileo lm mt vic tng ng: ng th nhng vin bi c trng lng
khc nhau trn mt mt phng nghing nhn. Tnh hung y cng tng
t nh tnh hung ca cc vt ri theo phng thng ng, nhng c iu n
d quan st hn v vn tc ca cc vt nh hn. Cc php o ca Galileo ch
ra rng cc vt tng tc vi mt nhp nh nhau bt k trng lng ca n
bng bao nhiu. V d, nu bn th mt vin bi trn mt mt phng nghing
c nghing sao cho c 10 m dc theo mt phng th cao li gim 1m,
th vin bi s ln xung vi vn tc 1m/s sau 1 giy, 2m/s sau 2 giy... bt k
vin bi nng bao nhiu. Tt nhin, vin bi bng ch s ri nhanh hn mt
chic lng chim, nhng chic lng chim b lm chm li ch v sc cn ca
khng kh m thi. Nu th hai vt khng chu nhiu sc cn khng kh, v
d nh hai vin bi u bng ch, nhng c trng lng khc nhau, th chng
s ri nhanh nh nhau.
LC S THI GIAN
21
Nhng php o ca Galileo c Newton s dng lm c s cho nhng

nh lut v chuyn ng ca ng. Trong nhng thc nghim ca Galileo,
khi mt vt ln trn mt phng nghing, n lun lun chu tc dng ca cng
mt lc (l trng lc ca n) v kt qu l lm cho vn tc ca n tng mt
cch u n. iu chng t rng, hu qu thc s ca mt lc l
lun lun lm thay i vn tc ca mt vt, ch khng phi l lm cho
n chuyn ng nh ngi ta ngh trc . iu ny cng c ngha l,
bt c khi no vt khng chu tc dng ca mt lc, th n vn tip tc
chuyn ng thng vi cng mt vn tc. tng ny c pht biu
mt cch tng minh ln u tin trong cun Principia Mathematica (Cc
nguyn l ton hc), c cng b nm 1867, ca Newton v sau ny c
bit nh nh lut th nht ca Newton. nh lut th hai ca Newton cho
bit iu g s xy ra i vi mt vt khi c mt lc tc dng ln n. nh
lut ny pht biu rng vt s c gia tc, hay ni cch khc l s thay i vn
tc t l vi lc tc dng ln n. (V d, gia tc s tng gp i, nu lc tc
dng tng gp i). Gia tc cng s cng nh nu khi lng (lng vt
cht) ca vt cng ln.(Cng mt lc tc dng ln vt c khi lng ln gp
hai ln s to ra mt gia tc nh hn hai ln). Mt v d tng t ly ngay t
chic t: ng c cng mnh th gia tc cng ln, nhng vi cng mt
ng c, xe cng nng th gia tc cng nh.
Ngoi nhng nh lut v chuyn ng, Newton cn pht minh ra nh lut
v lc hp dn. nh lut ny pht biu rng mi vt u ht mt vt khc
vi mt lc t l vi khi lng ca mi vt. Nh vy lc gia hai vt s
mnh gp i nu mt trong hai vt (v d vt A) c khi lng tng gp hai.
y l iu bn cn phi trng i bi v c th xem vt mi A c lm t
hai vt c khi lng ban u, v mi vt s ht vt B vi mt lc ban
u. Nh vy lc tng hp gia A v B s hai ln ln hn lc ban u. V
nu, v d, mt trong hai vt c khi lng hai ln ln hn v vt kia c khi
lng ba ln ln hn th lc tc dng gia chng s su ln mnh hn. By
gi th ta c th hiu ti sao cc vt li ri vi mt gia tc nh nhau: mt vt
c trng lng ln gp hai ln s chu mt lc hp dn ko xung mnh gp
hai ln, nhng n li c khi lng ln gp hai ln. Nh vy theo nh lut 2
ca Newton, th hai kt qu ny b tr chnh xc cho nhau, v vy gia tc
ca cc vt l nh nhau trong mi trng hp.
nh lut hp dn ca Newton cng cho chng ta bit rng cc vt cng xa
nhau th lc hp dn cng nh. V d, lc ht hp dn ca mt ngi sao ng
bng mt phn t lc ht ca mt ngi sao tng t, nhng khong cch
gim i mt na. nh lut ny tin on qu o ca tri t, mt trng v
Stephen Hawking
22
cc hnh tinh vi chnh xc rt cao. Nu nh lut ny khc i, chng hn,

lc ht hp dn ca mt ngi sao gim theo khong cch nhanh hn, th qu
o ca cc hnh tinh khng cn l hnh elip na, m chng s l nhng
ng xon c v pha mt tri. Nu lc li gim chm hn, th lc hp
dn t cc ngi sao xa s ln t lc hp dn t mt tri.
S khc bit to ln gia nhng t tng ca Aristotle v nhng t
tng ca Galileo v Newton l ch Aristotle tin rng trng thi ng
yn l trng thi c a thch hn ca mi vt - mi vt s ly trng
thi , nu khng c mt lc hoc xung lc no tc dng vo n. c
bit, ng cho rng tri t l ng yn. Nhng t nhng nh lut ca
Newton suy ra rng khng c mt tiu chun n nht cho s ng yn.
Ngi ta hon ton c quyn nh nhau khi ni rng, vt A l ng yn v
vt B chuyn ng vi vn tc khng i i vi vt A hoc vt B l ng
yn v vt A chuyn ng. V d, nu tm gc ra mt bn chuyn ng quay
ca tri t quanh trc ca n v qu o ca n xung quanh mt tri, ngi
ta c th ni rng tri t l ng yn v on tu trn n chuyn ng v
pha bc vi vn tc 90 dm mt gi hoc on tu l ng yn cn tri t
chuyn ng v pha nam cng vi vn tc . Nu ngi ta tin hnh
nhng th nghim ca chng ta vi cc vt chuyn ng trn con tu th
tt c cc nh lut ca Newton vn cn ng. V d, khi nh bng bn trn
con tu , ngi ta s thy rng qu bng vn tun theo cc nh lut ca
Newton ht nh khi bn bng t cnh ng ray. Nh vy khng c cch
no cho php ta ni c l con tu hay tri t ang chuyn ng.
Vic khng c mt tiu chun tuyt i cho s ng yn c ngha l ngi
ta khng th xc nh c hai s kin xy ra hai thi im khc nhau c
cng mt v tr trong khng gian hay khng. V d, gi s qu bng bn
trn con tu ny ln v ri xung chm bn cng mt ch sau khong thi
gian 1 giy. i vi ngi ng cnh ng ray th hai ln chm bn xy
ra hai v tr cch nhau 40 m v con tu chy c qung ng trong
khong thi gian gia hai ln qu bng chm bn. S khng tn ti s ng
yn tuyt i, v vy, c ngha l ngi ta khng th gn cho mt s kin
mt v tr tuyt i trong khng gian, nh Aristotle tm nim. V tr ca
cc s kin v khong cch gia chng l khc nhau i vi ngi trn tu
v ngi ng cnh ng ray v chng c l do g thch v tr ca ngi
ny hn v tr ca ngi kia.
Newton l ngi rt bn khon v s khng c v tr tuyt i, hay nh
ngi ta vn gi l khng c khng gian tuyt i, v iu khng ph
LC S THI GIAN
23
hp vi nim ca ng v Thng tuyt i. Thc t, Newton chi

b, khng chp nhn s khng tn ti ca khng gian tuyt i, mc d thm
ch iu ngm cha trong nhng nh lut ca ng. ng b nhiu
ngi ph phn nghim khc v nim tin phi l , m ch yu nht l bi
Gim mc Berkeley, mt nh trit hc tin rng mi i tng vt cht v c
khng gian ln thi gian ch l mt o nh. Khi ngi ta k cho tin s
Johnson ni ting v quan im ca Berkeley, ng ku ln: Ti s bc b
n nh th ny ny! v ng ngn chn ci vo mt hn ln.
C Aristotle ln Newton u tin vo thi gian tuyt i. Ngha l, h tin rng
ngi ta c th o mt cch ng hong khong thi gian gia hai s kin,
rng thi gian hon ton nh nhau d bt k ai tin hnh o n, min l
h dng mt chic ng h tt. Thi gian hon ton tch ri v c lp vi
khng gian. l iu m nhiu ngi xem l chuyn thng tnh. Tuy
nhin, n lc chng ta phi thay i nhng nim ca chng ta v khng
gian v thi gian. Mc d nhng quan nim thng thng ca chng ta
vn c kt qu tt khi cp ti cc vt nh qu to hoc cc hnh tinh l
nhng vt chuyn ng tng i chm, nhng chng s hon ton khng
dng c na i vi nhng vt chuyn ng vi vn tc bng hoc gn
bng vn tc nh sng.
Nm 1676, nh thin vn hc an Mch Ole Christensen Roemer l
ngi u tin pht hin ra rng nh sng truyn vi vn tc hu hn,
mc d rt ln. ng quan st thy rng thi gian cc mt trng ca sao
Mc xut hin sau khi i qua pha sau ca hnh tinh khng cch u nhau
nh ngi ta ch i, nu cc mt trng chuyn ng vng quanh sao
Mc vi vn tc khng i. Khi tri t v sao Mc quanh xung quanh mt
tri, khong cch gia chng thay i. Roemer thy rng s che khut cc
mt trng ca sao Mc xut hin cng mun khi chng ta cng xa hnh
tinh . ng l lun rng iu xy ra l do nh sng t cc mt trng
n chng ta mt nhiu thi gian hn khi chng ta xa chng hn. Tuy
nhin, do nhng php o ca ng v s bin thin khong cch gia tri t
v sao Mc khng c chnh xc lm, nn gi tr vn tc nh sng m ng
xc nh c l 140.000 dm/s, trong khi gi tr hin nay o c ca vn
tc ny l 186.000 dm/s (khong 300.000 km/s). D sao thnh tu ca
Roemer cng rt ng k, khng ch trong vic chng minh c rng vn
tc ca nh sng l hu hn, m c trong vic o c vn tc , c bit
n li c thc hin 11 nm trc khi Newton cho xut bn cun Principia
Mathematica.
Stephen Hawking
24
Mt l thuyt ch thc v s truyn nh sng phi mi ti nm 1865 mi ra

i, khi nh vt l ngi Anh James Clerk Maxwell thnh cng thng
nht hai l thuyt ring phn cho ti thi gian vn c dng m t
ring bit cc lc in v t. Cc phng trnh ca Maxwell tin on rng
c th c nhng nhiu ng ging nh sng trong mt trng in t kt
hp, rng nhng nhiu ng s c truyn vi mt vn tc c nh
ging nh nhng gn sng trn h. Nu bc sng ca nhng sng
(khong cch ca hai nh sng lin tip) l mt mt hoc ln hn, th chng
c gi l sng radio (hay sng v tuyn). Nhng sng c bc sng ngn
hn c gi l sng cc ngn (vi bc sng vi centimet) hoc sng hng
ngoi (vi bc sng ln hn mi phn ngn centimet). nh sng thy
c c bc sng nm gia bn mi phn triu n tm mi phn triu
centimet. Nhng sng c bc sng cn ngn hn na l tia t ngoi, tia - X
v cc tia gamma.
LC S THI GIAN
25
Phn 5
[...] L thuyt tng i buc chng ta phi thay i mt cch cn bn nhng nim ca
chng ta v khng gian v thi gian. Chng ta buc phi chp nhn rng thi gian khng
hon ton tch ri v c lp vi thi gian m kt hp vi n thnh mt i tng gi l
khng - thi gian [...]
L thuyt ca Maxwell tin on cc sng v tuyn v sng nh sng truyn

vi mt vn tc c nh no . Nhng l thuyt ca Newton gt b khi
nim ng yn tuyt i, v vy nu nh sng c gi thit l truyn vi
mt vn tc c nh, th cn phi ni vn tc c nh l i vi ci g. Do
ngi ta cho rng c mt cht gi l ether c mt khp mi ni, thm
ch c trong khng gian trng rng. Cc sng nh sng truyn qua ether
nh sng m truyn trong khng kh, v do vy, vn tc ca chng l i vi
ether. Nhng ngi quan st khc nhau chuyn ng i vi ether s thy
nh sng i ti mnh vi nhng vn tc khc nhau, nhng vn tc ca nh
sng i vi ether lun lun c mt gi tr c nh. c bit, v tri t
chuyn ng qua ether trn qu o quay quanh mt tri, nn vn tc ca
nh sng c o theo hng chuyn ng ca tri t qua ether (khi chng
ta chuyn ng ti gn ngun sng) s phi ln hn vn tc ca nh sng
hng vung gc vi phng chuyn ng (khi chng ta khng chuyn
ng hng ti ngun sng). Nm 1887, Albert Michelson (sau ny tr
thnh ngi M u tin nhn c gii thng Nobel v vt l) v Edward
Morley thc hin mt thc nghim rt tinh xo ti trng Khoa hc ng
dng Case Cleveland. H so snh vn tc nh sng theo hng chuyn
ng ca tri t vi vn tc nh sng hng vung gc vi chuyn ng
ca tri t. V h v cng ngc nhin khi thy rng hai vn tc hon
ton nh nhau!
Gia nm 1887 v nm 1905 c mt s nh, m ch yu l ca vt l
ngi H Lan Hendrik Lorentz, nhm gii thch kt qu ca th nghim
Michelson - Morley bng s co li ca cc vt v s chm li ca ng h
khi chng chuyn ng qua ether. Tuy nhin, trong bi bo cng b vo nm
1905, Albert Einstein, mt nhn vin thuc vn phng cp bng sng ch
pht minh Thy S, ngi m trc cn cha ai bit ti, ch ra rng
ton b tng v ether l khng cn thit nu ngi ta sn lng vt b
tng v thi gian tuyt i. Quan nim tng t cng c mt nh ton
Stephen Hawking
26
hc hng u ca Php l Henri Poincar a ra ch t tun sau. Tuy nhin,

nhng l l ca Einstein gn vi vt l hn Poincar, ngi xem vn
ny nh mt vn ton hc. Cng lao xy dng nn l thuyt mi ny
thng c tha nhn l ca Einstein, nhng Poincar vn thng c
nhc nh ti v tn tui ca ng gn lin vi mt phn quan trng ca l
thuyt .
Tin c bn ca l thuyt mi - m ngi ta thng gi l thuyt tng
i - c pht biu nh sau: mi nh lut ca khoa hc l nh nhau
i vi tt c nhng ngi quan st chuyn ng t do bt k vn tc
ca h l bao nhiu. iu ny ng i vi cc nh lut ca Newton v
chuyn ng, nhng by gi l thuyt c m rng ra bao hm c l
thuyt ca Maxwell v vn tc nh sng: mi ngi quan st u o c
vn tc nh sng c gi tr hon ton nh nhau bt k h chuyn ng
nhanh, chm nh th no. tng n gin c mt s h qu rt ng
ch . C l ni ting nht l h qu v s tng ng ca khi lng v
nng lng c c kt trong phng trnh ni ting ca Einstein: E = mc2
v nh lut ni rng khng c vt no c th chuyn ng nhanh hn nh
sng. V c s tng ng gia nng lng v khi lng nn nng lng
m vt c th nh chuyn ng s lm tng khi lng ca n. Ni mt cch
khc, n s lm cho vic tng vn tc ca vt tr nn kh khn hn.
Hiu ng ny ch trc s quan trng i vi cc vt chuyn ng vi vn tc
gn vi vn tc nh sng. V d, vn tc ch bng 10 % vn tc nh sng
khi lng ca vt ch tng 0,5 % so vi khi lng bnh thng, trong khi
vn tc bng 90 % vn tc nh sng khi lng ca n cn tng nhanh hn,
v vy s cng mt nhiu nng lng hn tng vn tc ca n ln na.
Thc t khng bao gi c th t ti vn tc ca nh sng v khi khi
lng ca vt s tr thnh v hn v do s tng ng gia nng lng v
khi lng, s phi tn mt lng v hn nng lng t c iu .
V l do , mt vt bnh thng vnh vin b tnh tng i gii hn chuyn
ng ch chuyn ng vi vn tc nh hn vn tc nh sng. Ch c nh
sng hoc cc sng khc khng c khi lng ni ti l c th chuyn ng
vi vn tc nh sng.
Mt h qu cng ng ch khng km ca thuyt tng i l n lm
cch mng nhng nim ca chng ta v khng gian v thi gian. Trong l
thuyt ca Newton, nu mt xung nh sng c gi t ni ny n ni
khc th nhng ngi quan st khc nhau u nht tr vi nhau v thi gian
truyn xung nh sng (v thi gian l tuyt i). V vn tc nh sng
LC S THI GIAN
27
chnh bng khong cch m n truyn c chia cho thi gian tn i

ht qung ng , nn nhng ngi quan st khc nhau s o c vn
tc ca nh sng c gi tr khc nhau. Trong thuyt tng i, tri li, mi
ngi quan st u phi nht tr v gi tr vn tc ca nh sng. Tuy nhin,
h vn cn khng nht tr v khong cch m nh sng truyn, v vy h
cng phi khng nht tr v thi gian m nh sng tn (thi gian ny bng
khong cch nh sng truyn - iu m cc nh quan st khng nht tr chia cho vn tc nh sng - iu m cc nh quan st u nht tr). Ni mt
cch khc, l thuyt tng i co chung cho tng v thi gian tuyt
i! Ha ra l mi ngi quan st cn phi c mt b o thi gian ring ca
mnh nh c ghi nhn bi ng h m h mang theo v cc ng h
ging ht nhau c mang bi nhng ngi quan st khc nhau khng nht
thit phi ch nh nhau.
Hnh 2.1: Thi gian c o

theo trc ng v khong
cch t ngi quan st c
o theo trc ngang. ng i
ca ngi quan st trong
khng-thi gian c biu
din bng ng thng ng
bn tri; ng i ca cc tia
sng ti v phn x t s
kin l cc ng cho.
Mi mt ngi quan st c th dng radar bit mt

s kin xy ra u v khi no bng cch gi mt xung
nh sng hoc sng v tuyn. Mt phn ca xung phn
x t s kin tr v v ngi quan st o thi gian m
h nhn c ting di. Thi gian xy ra s kin khi
s bng mt na thi gian tnh t khi xung c gi i
n khi nhn c ting di tr li, cn khong cch ti
s kin bng na s thi gian cho hai lt i-v
nhn vi vn tc nh sng. (Mt s kin, theo ngha
ny, l mt iu g xy ra mt im duy nht trong
khng gian v mt im xc nh trong thi gian).
tng ny c minh ha trn hnh 2.1, n l mt v

d v gin khng-thi gian. Dng th tc ny,
nhng ngi quan st chuyn ng i vi nhau s gn
cho cng mt s kin nhng thi gian v v tr khc
nhau. Khng c nhng php o ca ngi quan st c
bit no l ng hn nhng ngi khc, nhng tt c cc php o u quan
h vi nhau. Bt k mt ngi quan st no cng tnh ra c mt cch
chnh xc thi gian v v tr m mt ngi quan st khc gn cho mt s
kin, min l ngi bit c vn tc tng i ca ngi kia.
Ngy hm nay o khong cch mt cch chnh xc, chng ta vn cn

dng phng php ni trn, bi v chng ta c th o thi gian chnh xc
hn o chiu di. Thc t, mt c nh ngha l khong cch m nh sng
i c trong khong thi gian 0,000000003335640952 giy o theo ng
Stephen Hawking
28
h nguyn t xesi. (Nguyn nhn dn ti con s l lng ny l n tng

ng vi nh ngha c tnh cht lch s ca mt: l khong cch gia hai
vch trn mt ci thc c bit lm bng bch kim c gi Paris). Nh
vy chng ta c th dng mt n v mi thun tin hn, c gi l giynh-sng. N n gin l khong cch m nh sng i c trong mt giy.
Trong l thuyt tng i, by gi ta nh ngha khong cch thng qua thi
gian v vn tc nh sng, nh vy phi t ng suy ra rng mi ngi quan
st o vn tc ca nh sng s nhn c cng mt gi tr (theo nh ngha
l 1 mt trong 0,000000003335640952 giy). Khi cn phi a vo khi
nim ether, v li s c mt ca n khng th c ghi nhn bng cch no,
nh th nghim ca Michelson - Morley chng t.
Tuy nhin, l thuyt tng i buc chng ta phi thay i mt cch cn bn
nhng nim ca chng ta v khng gian v thi gian. Chng ta buc phi
chp nhn rng thi gian khng hon ton tch ri v c lp vi khng gian
m kt hp vi n thnh mt i tng gi l khng - thi gian.
LC S THI GIAN
29
Phn 6
[...] Chng ta khng th tng tng ni mt khng gian 4 chiu. Ring bn thn ti hnh
dung mt khng gian 3 chiu cng vt v lm ri. Tuy nhin v mt s v khng
gian 2 chiu th li kh d dng, chng hn nh v b mt ca tri t. [...]
Theo kinh nghim thng thng, ngi ta c th m t v tr ca mt im

trong khng gian bng ba con s, hay ni cch khc l ba ta . V d,
ngi ta c th ni: mt im trong phng cch mt bc tng 7 b, cch
mt bc tng khc 3 b, v cao so vi sn 5 b. Hoc ngi ta c th ch r
mt im kinh tuyn no, v tuyn bao nhiu v cao no so vi mc
nc bin. Ngi ta c th thoi mi dng ba ta thch hp no m mnh
mun, mc d chng ch c phm vi ng dng hn ch. Chng hn, chng ta
s khng ch v tr ca mt trng bng khong cch theo phng bc v
phng ty so vi rp xic Piccadilly v chiu cao ca n so vi mc nc
bin. Thay v th, ngi ta cn phi m t n qua khong cch t mt tri,
khong cch t mt phng qu o ca cc hnh tinh v gc gia ng ni
mt trng vi mt tri v ng ni mt tri ti mt ngi sao gn nh sao
Alpha ca chm sao Nhn M. Nhng thm ch nhng ta ny cng
khng c dng nhiu m t v tr ca mt tri trong thin h ca chng
ta hoc ca thin h chng ta trong qun th thin h khu vc. Thc t,
ngi ta c th m t ton b v tr bng mt tp hp cc mng gi ln
nhau. Trong mi mt mng, ngi ta c th dng mt tp hp ba ta khc
nhau ch v tr ca cc im.
Mt s kin l mt ci g xy ra mt im c bit trong khng gian v
mt thi im c bit. Nh vy, ngi ta c th ch n bng 4 con s hay
l 4 ta . V ln ny cng th, vic la chn cc ta l ty , ngi ta
c th dng ba ta khng gian bit v mt o no ca thi gian.
Trong thuyt tng i, khng c s phn bit thc s gia cc ta
khng gian v thi gian, cng ht nh khng c s khc bit thc s
gia hai ta khng gian. Ngi ta c th chn mt tp hp ta mi,
trong , chng hn, ta khng gian th nht l t hp ca ta khng
gian c th nht v th hai. V d, thay v o v tr ca mt im trn mt t
bng khong cch theo phng bc v ty ca n i vi rp xic Piccadilly
ngi ta c th dng khong cch theo hng ng bc v ty bc i vi
Piccadilly. Cng tng t nh vy, trong thuyt tng i, ngi ta c th
Stephen Hawking
30
dng ta thi gian mi l thi gian c (tnh bng giy) cng vi khong
cch (tnh bng giy - nh sng) theo hng bc ca Piccadilly.
Mt cch rt hu ch suy ngh v bn ta ca mt s kin l ch v tr
ca n trong mt khng gian 4 chiu, c gi l khng -thi gian. Chng ta
khng th tng tng ni mt khng gian 4 chiu. Ring bn thn ti hnh
dung mt khng gian 3 chiu cng vt v lm ri. Tuy nhin v mt s
v khng gian 2 chiu th li kh d dng, chng hn nh v b mt ca tri
t (B mt ca tri t l hai chiu v v tr ca mt im trn c th
c ghi bng hai ta , kinh v v ). Ti s thng s dng nhng
gin trong thi gian tng theo phng thng ng hng ln trn, cn
mt trong nhng chiu khng gian c v theo phng nm ngang. Hai
chiu khng gian cn li s b qua, hoc i khi mt trong hai chiu
c v theo phi cnh. (Nhng gin ny c gi l gin khng-thi
gian, ging nh hnh 2.1). V d, trong hnh 2.2 thi gian
Hnh 2.2: Tia sng t mt tri

i theo ng cho v phi
mt 4 nm mi ti c sao
Alpha.
c t hng ln trn vi n v l nm, cn khong

cch nm dc theo ng thng ni mt tri vi sao
Anpha ca chm sao Nhn m c t nm ngang vi
n v l dm. Nhng con ng ca mt tri v sao
Alpha qua khng - thi gian l nhng con ng thng
ng bn tri v bn phi ca gin . Tia sng t
mt tri i theo ng cho v phi mt 4 nm mi ti
c sao Alpha.
Nh chng ta thy, cc phng trnh Maxwell tin

on rng vn tc ca nh sng s l nh nhau bt k
vn tc ca ngun sng bng bao nhiu, v iu ny c khng nh
bng nhiu php o chnh xc.
iu ny suy ra t s kin l nu mt xung nh sng
c pht ra mt thi im c bit, ti mt im c
bit trong khng gian, th sau vi thi gian n s lan
ra nh mt mt cu nh sng vi kch thc v v tr
khng ph thuc vo vn tc ca ngun sng. Sau mt
phn triu giy, nh sng s lan truyn, to thnh mt
mt cu c bn knh 300 mt, sau hai phn triu giy,
bn knh l 600 mt, v c nh vy mi. iu ny cng
ging nh nhng gn sng truyn trn mt nc khi c
hn nm xung h.
Hnh 2.3: vng trn ln dn

ca cc gn sng s to
thnh mt nn c nh nm
ng ti ch v ti thi im
hn chm vo mt nc.
LC S THI GIAN
31
Nhng gn sng truyn nh mt vng trn c ln dn

mi theo thi gian. Nu ta ngh v mt m hnh ba
chiu gm b mt hai chiu ca h v mt chiu thi
gian th vng trn ln dn ca cc gn sng s to
thnh mt nn c nh nm ng ti ch v ti thi
im hn chm vo mt nc (hnh 2.3). Tng t,
nh sng lan truyn t mt s kin s to nn mt mt
nn ba chiu trong khng-thi gian 4 chiu. Mt nn
Hnh 2.4: Mt nn nh sng
qu kh l tp hp cc s
c gi l mt nn nh sng tng lai ca s kin
kin m t chng mt xung
nh sng c th ti c s ang xt. Cng bng cch nh vy ta c th dng mt
kin ang xt.
mt nn khc, gi l mt nn nh sng qu kh - l
tp hp cc s kin m t chng mt xung nh sng c th ti c s kin
ang xt ( hnh 2.4).
Nhng mt nn nh sng qu kh v tng lai ca mt s
kin P chia khng gian thnh ba min (hnh 2.5.). Tng lai
tuyt i ca s kin l vng nm trong mt nn nh sng
tng lai ca P. y l tp hp ca tt c cc s kin c th
chu nh hng ca nhng iu xy ra P.
Nhng tn hiu t P khng th ti c nhng s kin nm Hnh 2.5: Nhng
ngoi nn nh sng ca P bi v khng g c th chuyn ng mt nn nh sng
qu kh v tng
nhanh hn nh sng. Do vy m cc s kin khng chu lai ca mt s kin
chia khng gian
nh hng nhng g xy ra P. Qu kh tuyt i ca P l Pthnh
ba min.
vng nm trong nn nh sng qu kh. y l tp hp cc s
kin m t nhng tn hiu truyn vi vn tc bng hoc nh hn vn tc
ca nh sng c th ti c P. Do , tp hp nhng s kin ny c th nh
hng ti nhng g xy ra P. Nu bit c mt thi im c bit
no nhng g xy ra mi ni trong vng khng gian nm trong nn
nh sng qu kh ca P th ngi ta c th tin on nhng g s xy ra
P.
Hnh 2.6: Nn nh sng khi

mt tri tt.
Phn cn li l vng khng - thi gian khng nm trong

nn nh sng tng lai hoc qu kh ca P. Cc s kin
trong phn cn li ny khng th nh hng hoc chu
nh hng bi nhng s kin P. V d, nu mt tri
ngng chiu sng chnh thi im ny, th n s
khng nh hng ti cc s kin trn tri t ngay
thi im bi v chng nm ngoi nn nh sng ca
nh sng khi mt tri tt (hnh 2.6). Chng ta s bit v
Stephen Hawking
32
s kin ch sau 8 pht - l thi gian nh sng i t mt tri n tri

t. V ch khi ny nhng s kin trn tri t mi nm trong nn nh sng
tng lai ca s kin mt tri tt. Tng t nh vy, thi im hin
nay chng ta khng th bit nhng g ang xy ra nhng ni xa xi trong
v tr, bi v nh sng m chng ta thy t nhng thin h xa xi ri
chng t hng triu nm trc. Nh vy, khi chng ta quan st v tr th
thc ra l chng ta ang thy n trong qa kh.
Nu ngi ta b qua nhng hiu ng hp dn, nh
Einstein v Poincar lm nm 1905, th ta c
thuyt tng i c gi l thuyt tng i hp.
i vi mi s kin trong khng-thi gian ta u c th
dng mt nn nh sng (l tp hp mi con ng kh
d ca nh sng trong khng-thi gian c pht ra s
kin ), v v vn tc nh sng l nh nhau mi s
Hnh 2.7: Nn nh sng ca kin v theo mi hng, nn tt c cc nn nh sng l
cc s kin trn ng i
ca vt th trong khng gian. nh nhau v cng hng theo mt hng. L thuyt
ny cng ni vi chng ta rng khng g c th chuyn
ng nhanh hn nh sng. iu c ngha l ng i ca mi vt qua
khng-thi gian cn phi c biu din bng mt ng nm trong nn nh
sng mi mt s kin trn n (hnh 2.7.).
LC S THI GIAN
33
Phn 7
[...] i vi ngi trn cao mi chuyn pha di xy ra chm chp hn. iu tin
on ny c kim chng vo nm 1962 bng cch dng hai ng h rt chnh xc:
mt t nh v mt t chn mt thp nc. ng h chn thp, gn tri t hn,
chy chm hn - hon ton ph hp vi thuyt tng i rng. [...]
L thuyt tng i hp rt thnh cng trong vic gii thch s nh nhau ca

vn tc nh sng i vi mi ngi quan st (nh th nghim Michelson Morley chng t) v trong s m t nhng iu xy ra khi cc vt chuyn
ng vi vn tc gn vi vn tc nh sng. Tuy nhin, l thuyt ny li
khng ha hp vi thuyt hp dn ca Newton ni rng cc vt ht nhau vi
mt lc ph thuc vo khong cch gia chng. iu ny c ngha l, nu
lm cho mt vt chuyn ng th lc tc dng ln cc vt khc s thay
i ngay lp tc. Hay ni mt cch khc, cc tc dng hp dn truyn vi
vn tc v hn, thay v n bng hoc nh hn vn tc nh sng nh thuyt
tng i hp i hi.
Trong khong thi gian t nm 1908 n nm 1914, Einstein nhiu ln
th tm mt l thuyt hp dn ha hp c vi thuyt tng i hp, nhng
khng thnh cng. Cui cng, vo nm 1915, ng a ra c mt l
thuyt m ngy nay chng ta gi l thuyt tng i rng (hay thuyt tng
i tng qut). ng a ra mt gi thit c tnh cht cch mng cho rng
hp dn khng phi l mt lc ging nh nhng lc khc m n l kt qu
ca s kin l: khng - thi gian khng phi phng nh trc kia ngi ta
vn tng, m n cong hay vnh i do s phn b ca khi lng v nng
lng trong n. Cc vt nh tri t khng phi c to ra chuyn ng
trn cc qu o cong bi lc hp dn, m thay v th, chng chuyn ng
theo ng rt gn vi ng thng trong khng gian cong m ngi ta gi
l ng trc a. ng trc a l ng ngn nht (hoc di nht) gia
hai im cnh nhau. V d, b mt tri t l mt khng gian cong hai chiu.
Stephen Hawking
34
ng trc a trn mt tri t chnh l vng trn ln

v n l ng ngn nht gia hai im trn mt t
(H.2.8). V ng trc a l ng ngn nht gia hai
sn bay, nn n l ng m nhng ngi dn ng hng khng hng cc
phi cng bay theo. Trong l thuyt tng i rng, cc vt lun lun
chuyn ng theo cc ng thng trong khng-thi gian 4 chiu,
nhng i vi chng ta, chng c v chuyn ng theo nhng ng
cong trong khng gian 3 chiu. (iu ny rt ging vi vic quan st chic
my bay trn mt vng i g. Mc d n bay theo ng thng trong
khng gian 3 chiu, nhng ci bng ca n li chuyn ng theo mt ng
cong trn mt t hai chiu).
Hnh 2.8: ng trc a trn

mt tri t chnh l vng trn
ln v n l ng ngn nht
gia hai im trn mt t.
Khi lng ca mt tri lm cong khng-thi gian theo cch sao cho mc d
tri t chuyn ng theo ng thng trong khng-thi gian 4 chiu, nhng
n li th hin i vi chng ta l chuyn ng theo qu o trn trong
khng gian ba chiu. V thc t, qu o ca cc hnh tinh c tin on
bi l thuyt tng i rng cng chnh xc nh c tin on bi l
thuyt hp dn ca Newton. Tuy nhin, trong trng hp i vi sao Thy,
hnh tinh gn mt tri nht, do cm thy hiu ng hp dn mnh nht v
c qu o thun di hn, th thuyt tng i rng tin on rng trc di
ca elip qu o quay quanh mt tri vi vn tc 1 trong 10 ngn nm.
Mc d hiu ng l rt nh, nhng n c ghi nhn t trc nm 1915
v c dng nh mt bng chng u tin khng nh l thuyt ca
Einstein. Trong nhng nm gn y, nhng lch thm ch cn nh hn
na ca qu o cc hnh tinh khc so vi nhng tin on ca l thuyt
Newton cng c o bng rada v cho thy chng ph hp vi nhng
tin on ca thuyt tng i rng.
Nhng tia sng cng cn phi i theo nhng ng trc a trong khng-thi
gian. Cng li do khng gian b cong nn nh sng khng cn th hin l
truyn theo ng thng trong khng gian na. Nh vy thuyt tng i
rng tin on rng anh sng c th b b cong bi cc trng hp dn. V
d, l thuyt ny tin on rng nn nh sng ca nhng im gn mt tri
s hi b un hng vo pha trong do tc dng ca khi lng mt tri.
iu ny c ngha l nh sng t mt ngi sao xa khi i qua gn mt tri c
th b lch i mt gc nh, khin cho i vi nhng ngi quan st trn mt
t, ngi
LC S THI GIAN
Hnh 2.9: iu ny c ngha

l nh sng t mt ngi sao
xa khi i qua gn mt tri c
th b lch i mt gc nh.
35
sao dng nh mt v tr khc (H.2.9). Tt nhin,

nu nh sng t ngi sao lun lun i qua gn mt
tri, th chng ta khng th ni tia sng c b lch hay
khng hoc thay v th ngi sao c thc s nm ng
ch chng ta nhn thy n hay khng. Tuy nhin, v tri
t quay quanh mt tri nn nhng ngi sao khc nhau
c lc dng nh i qua pha sau mt tri v nh sng
ca chng b lch. V th nhng ngi sao ny thay i
v tr biu kin ca chng i vi cc ngi sao khc.
Thng th rt kh quan st hiu ng ny, bi v nh sng ca mt tri lm

cho ta khng th quan st c nhng ngi sao c v tr biu kin gn mt
tri trn bu tri. Tuy nhin, iu ny c th lm c trong thi gian c
nht thc, khi m nh sng mt tri b mt trng chn mt. Nhng tin on
ca Einstein khng c kim chng ngay lp tc trong nm 1915 v cuc
chin tranh th gii ln th nht lc ang lan rng, v phi ti tn nm
1919 mt on thm him Anh khi quan st nht thc Ty Phi
chng t c rng nh sng thc s b lch do mt tri ng nh l
thuyt d on. S chng minh l thuyt ca mt ngi c bi cc
nh khoa hc Anh c nhit lit hoan nghnh nh mt hnh ng ha
gii v i gia hai nc sau chin tranh. Do , tht l tr tru khi kim tra
li sau nhng bc nh m on thm him chp, ngi ta pht hin ra
rng sai s cng ln c hiu ng m h nh o. Php o ca h hon ton
ch l may mn hoc mt trng hp bit trc kt qu m h mun nhn
c - mt iu cng thng xy ra trong khoa hc. Tuy nhin, s lch ca
tia sng c khng nh hon ton chnh xc bi nhiu quan st sau ny.
Mt tin on khc ca thuyt tng i rng l thi gian dng nh chy
chm hn khi gn nhng vt c khi lng ln nh tri t. l bi v
mt mi lin h gia nng lng ca nh sng v tn s ca n (tn s l
sng nh sng trong mt giy): nng lng cng ln th tn s cng cao. Khi
nh sng truyn hng ln trong trng hp dn ca tri t, n s mt nng
lng v v th tn s ca n gim. (iu ny c ngha l khong thi gian
gia hai nh sng lin tip tng ln). i vi ngi trn cao mi chuyn
pha di xy ra chm chp hn. iu tin on ny c kim
chng vo nm 1962 bng cch dng hai ng h rt chnh xc: mt t
nh v mt t chn mt thp nc. ng h chn thp, gn tri t
hn, chy chm hn - hon ton ph hp vi thuyt tng i rng. S khc
bit ca tc ng h nhng cao khc nhau trn mt t c mt tm
quan trng c bit trong thc tin hin nay khi ngi ta s dng nhng h
Stephen Hawking
36
thng o hng chnh xc da trn nhng tn hiu t v tinh. Nu khi ny

ngi ta b qua nhng tin on ca thuyt tng i rng, th v tr tnh
ton c c th sai khc ti vi ba dm!
Nhng nh lut v chuyn ng ca Newton t du chm ht cho
nim v v tr tuyt i trong khng gian. Thuyt tng i vt b
khi nim thi gian tuyt i. Ta hy xt hai a tr sinh i. Gi s rng
mt a c a ln sng trn nh ni v mt a sng ngang mc
nc bin. a th nht s gi nhanh hn a th hai. Nh vy, nu gp li
nhau mt a s gi hn a kia. Trong trng hp ny s khc nhau v
tui tc s rt nh, nhng n s ln hn rt nhiu nu mt a thc hin
chuyn du hnh di trong con tu v tr chuyn ng vi vn tc gn vn
tc nh sng. Khi tr v n s tr hn rt nhiu so vi a li tri t. iu
ny c gi l nghch l hai a tr sinh i, nhng n l nghch l ch nu
nim v thi gian tuyt i vn cn ln qut trong u c chng ta. Trong
l thuyt tng i khng c mt thi gian tuyt i duy nht, m thay v
th mi c nhn c mt o thi gian ring ca mnh v o ph
thuc vo ni h ang v h chuyn ng nh th no.
Trc nm 1915, khng gian v thi gian c xem l mt sn khu c nh
ni din ra mi s kin v khng chu nh hng bi nhng iu xy ra
trong n. iu ny ng thm ch c vi thuyt tng i hp. Cc vt
chuyn ng, cc lc ht v y, nhng khng gian v thi gian vn lin tc
v khng b nh hng g. V ngh cho rng khng gian v thi gian c
tip tc nh th mi mi cng l chuyn t nhin.
Tuy nhin, tnh hnh hon ton khc trong thuyt tng i rng. By gi
khng gian v thi gian l nhng i lng ng lc: khi mt vt chuyn
ng, hoc mt lc tc dng, chng u nh hng ti cong ca khng
gian v thi gian v p li, cu trc ca khng - thi gian s nh hng ti
cch thc m cc vt chuyn ng v cc lc tc dng. Khng gian v thi
gian khng ch c tc ng m cn b tc ng bi mi iu xy ra trong
v tr. Chnh v ngi ta khng th ni v cc s kin trong v tr m
khng c khi nim v khng gian v thi gian, nn trong thuyt tng i
rng s tr nn v ngha nu ni v khng gian v thi gian ngoi gii hn
ca v tr. Trong nhng thp k tip sau, s nhn thc mi ny v khng
gian v thi gian lm cch mng quan nim ca chng ta v v tr.
tng xa c cho rng mt v tr cn bn khng thay i c th tn ti v
c th cn tip tc tn ti vnh vin c thay th bng khi nim mt v
tr ng, ang gin n, mt v tr dng nh bt u mt thi im
LC S THI GIAN
37
hu hn trong qu kh v c th chm dt mt thi im hu hn trong

tng lai. Cuc cch mng ny l ti ca chng tip sau. V nhng nm
sau n cng l im xut pht cho hot ng ca ti trong lnh vc vt
l l thuyt. Roger Penrose v ti chng t c rng chnh thuyt tng
i rng ng v tr cn phi c im bt u v c th c im kt thc
na.
Stephen Hawking
38
Phn 8
[...] Bc tranh hin i v v tr khi u ch mi vo nm 1924, khi nh thin vn ngi
M Edwin Hubble chng t c rng thin h ca chng ta khng phi l thin h duy
nht. Thc t cn c nhiu thin h khc v gia chng l nhng khong khng gian
trng rng rng ln. [...]
Chng 3: V tr gin n
Nu ta nhn ln bu tri vo nhng m quang ng, khng trng, nhng vt
sng nht m chng ta nhn thy c l l cc hnh tinh: sao Kim, sao Ha,
sao Mc v sao Th. Cng c rt nhiu cc ngi sao tng t nh mt tri
ca chng ta nhng rt xa. Mt s nhng ngi sao c nh , thc t, li
dng nh thay i - d l rt t - v tr tng i ca chng vi nhau khi tri
t quay xung quanh mt tri: chng hon ton khng phi l c nh! S d
c iu ny l do chng tng i gn chng ta. Khi tri t quanh xung
quanh mt tri, t nhng v tr khc nhau chng ta thy chng trn nn ca
nhng ngi sao xa hn. l mt iu may mn, v n cho php chng ta
o c mt cch trc tip khong cch t nhng ngi sao n chng ta:
chng cng gn th cng c v di chuyn nhiu hn.
Ngi sao gn chng ta nht l sao Proxima ca chm sao Nhn M c tm
thy cch chng ta khong 4 nm nh sng (ngha l nh sng t n phi mt
4 nm mi ti c tri t), hay khong hai mi ba triu triu dm. a s
cc ngi sao khc thy c bng mt thng nm cch chng ta trong
khong vi trm nm nh sng. so snh, bn cn bit rng mt tri ch
cch chng ta c 8 pht nh sng! Nhng ngi sao thy c dng nh
nm ri rc trn ton b bu tri m, nhng chng c bit tp trung trong
mt di m ngi ta gi l di Ngn h (Milky Way). Rt lu v trc, vo
khong nm 1750, a s cc nh thin vn cho rng s xut hin ca di
Ngn h c th gii thch c nu phn ln cc sao nhn thy nm trong
mt cu hnh a duy nht - mt v d v ci m hin nay chng ta gi l
thin h xon c. Phi my chc nm sau, nh thin vn William Herschel
mi khng nh c tng ca mnh bng cch cn mn lp mt b
su tp v v tr v khong cch ca mt s rt ln cc ngi sao. Thm ch
nh th, nhng tng ny ch c chp nhn hon ton vo u th k
ny.
LC S THI GIAN
39
Bc tranh hin i v v tr khi u ch mi vo nm 1924, khi nh

thin vn ngi M Edwin Hubble chng t c rng thin h ca
chng ta khng phi l thin h duy nht. Thc t cn c nhiu thin h
khc v gia chng l nhng khong khng gian trng rng rng ln.
chng minh iu ny, ng phi xc nh khong cch n cc thin h
khc . Nhng thin h ny qu xa chng ta, nn khng ging nhng
ngi sao gn, chng dng nh thc s c nh. Do Hubble buc phi s
dng cc phng php gin tip o khong cch. Ngi ta bit rng
chi biu kin ca cc ngi sao ph thuc vo hai yu t: nh sng n pht
ra bao nhiu (tc trng ca n) v n xa chng ta ti mc no. i vi
nhng ngi sao gn, chng ta c th o c c chi biu kin ln
khong cch ca chng v nh vy chng ta c th tnh c c trng
ca chng. Ngc li nu chng ta bit c trng ca cc ngi sao cc
thin h khc chng ta c th tnh c khong cch bng cch o chi
bin kin ca chng. Hubble thy rng c mt s loi sao lun lun c cng
trng khi chng gn ta c th o c, do ng rt ra kt lun
rng nu ta tm thy nhng ngi sao loi cc thin h khc th chng ta
c th xem rng chng cng c cng trng - v nh vy c th tnh c
khong cch n thin h . Nu chng ta c th lm iu cho nhiu
ngi sao trong cng mt thin h m kt qu tnh ton u cho mt khong
cch nh nhau th hon ton c th tin c vo nh gi ca chng ta.
Theo cch Edwin Hubble xc nh c khong cch
n 9 thin h khc nhau. By gi th chng ta bit rng thin
h ca chng ta ch l mt trong s vi trm ngn triu thin
h c th nhn thy c bng cc knh thin vn hin i, mi
mt thin h li gm khong vi trm ngn triu ngi sao.
Hnh 3.1. l nh ca mt thin h xon c m chng ta ngh
Hnh 3.1: nh ca
rng thin h ca chng ta s c nhn ging nh th di
mt thin h xon
c.
con mt ca ngi sng mt thin h khc. Chng ta sng
trong mt thin h c b ngang rng chng mt trm ngn nm nh sng v
quay chm; cc ngi sao nm trong cc nhnh xon ca thin h quay xung
quanh tm ca n vi vn tc gc mt vng trong hai trm triu nm. Mt
tri ca chng ta cng ch l mt ngi sao bnh thng mu vng, c kch
thc trung bnh v nm mp trong ca mt nhnh xon c. K t thi
Aristotle v Ptolemy, thi m chng ta ngh rng tri t l trung tm ca v
tr, cho ti ngy nay, - qu tht chng ta i c mt chng ng rt
di.
Stephen Hawking
40
Nhng ngi sao xa chng ta n ni, i vi chng ta, chng ch l nhng

chm sng nht nht. Chng ta khng th thy c kch thc cng nh
hnh dng ca chng. Vy th bng cch no ta c th ni v cc loi sao
ring bit khc nhau? i vi i a s cc ngi sao, ch c mt nt c
trng m chng ta quan st c - l mu nh sng ca chng. Newton
pht hin ra rng nu nh sng mt tri i qua mt lng knh n s tch
thnh cc mu thnh phn (cn gi l quang ph ca n) nh mu ca cu
vng. Bng cch hng knh thin vn vo mt ngi sao ring l hay mt
thin h ngi ta c th quan st mt cch tng t quang ph ca nh sng
t ngi sao hay thin h . Nhng ngi sao khc nhau c quang ph khc
nhau, nhng chi tng i ca cc mu khc nhau lun lun chnh xc
ht nh ngi ta mong i tm thy trong nh sng ca nhng vt pht sng
nng . (Thc t, nh sng c pht ra bi mt vt khng trong sut nng
c ph c trng ch ph thuc vo nhit ca n - quang ph nhit.
iu ny c ngha l chng ta c th bit nhit ca ngi sao t quang ph
nh sng ca n). Hn na, chng ta cn tm thy rng mt s mu rt xc
nh khng c mt trong quang ph ca ngi sao, v nhng mu vng mt
khc nhau i vi nhng ngi sao khc nhau. V chng ta bit rng mi
nguyn t ha hc hp th mt tp hp c trng nhng mu rt xc nh,
nn bng cch i chiu nhng mu ny vi nhng mu vng mt trong
quang ph ca mt ngi sao, chng ta c th xc nh c chnh xc nhng
nguyn t no c mt trong kh quyn ca ngi sao .
Trong nhng nm 1920, khi cc nh thin vn bt u quan st quang ph
ca cc ngi sao thuc nhng thin h khc, h tm thy mt iu rt c
bit: c nhng tp hp c trng cc mu vng mt ging ht nh i vi
nhng ngi sao trong thin h chng ta, nhng chng b dch i cng mt
lng tng i v pha ca quang ph. hiu c ngha ca iu
ny, chng ta trc ht cn phi tm hiu v hiu ng Doppler. Nh chng ta
thy, nh sng thy c gm nhng thng ging, hay nhng sng, trong
trng in t. Tn s (hay s sng trong mt giy) ca nh sng l rt cao,
tri di t bn n by trm triu triu sng trong mt giy. Cc tn s khc
nhau ca nh sng c mt ngi nhn thy nh nhng mu khc nhau.
Nhng nh sng c tn s thp nht nm pha ca quang ph v nhng
nh sng c tn s cao nht nm pha tm ca n. By gi chng ta hy
hnh dung mt ngun sng cch chng ta mt khong khng i, t nh
mt ngi sao, v pht sng nh sng c tn s khng i. R rng l tn s
ca cc sng m chng ta nhn c cng chnh l tn s m chng c
ngun pht ra. (Trng hp dn ca thin h cha mnh gy ra hiu
ng ng k). By gi gi th rng ngun sng bt u chuyn ng hng
LC S THI GIAN
41
v pha chng ta. Khi ngun pht mt nh sng tip theo th n gn chng
ta hn, v vy thi gian nh sng ti c chng ta s t hn so vi
khi ngun sng ng yn. iu ny c ngha l thi gian gia hai nh sng
ti chng ta l nh hn v do s sng m chng ta nhn c trong mt
giy (tc l tn s) s ln hn so vi khi ngun sng ng im. Tng ng,
nu ngun sng i ra xa chng ta th tn s m chng ta nhn c s thp
hn. Do , trong trng hp nh sng iu ny c ngha l nhng ngi sao
chuyn ng ra xa chng ta s c quang ph dch v pha ca quang ph
(hin tng dch v pha ) v nhng ngi sao chuyn ng v pha chng
ta s c quang ph dch v pha tm. Mi quan h ny gia tn s v vn tc
- c gi l hiu ng Doppler - l mt kinh nghim hng ngy. Hy lng
nghe mt chic xe t chy trn ng: khi chic xe tin li gn, ting ng
c ca n nghe bng hn (tc l tn s sng m cao hn), cn khi n i ra xa
m ca n nghe trm hn. i vi cc sng v tuyn cng tng t nh vy.
Thc t cnh st dng hiu ng Doppler xc nh vn tc ca cc xe
t bng cch o tn s ca cc xung sng v tuyn phn x t cc xe .
Stephen Hawking
42
Phn 9
[...] Thm ch ngay c Einstein, khi xy dng thuyt tng i rng vo nm 1915, cng
inh ninh rng v tr cn phi l tnh. V th ng phi sa i l thuyt ca mnh
iu c th xy ra, bng cch a vo nhng phng trnh ca mnh ci c gi l
"hng s v tr". [...]
Sau khi chng minh c s tn ti ca cc thin h khc, trong nhng nm

tip sau, Hubble dnh nhiu thi gian lp mt kho d liu v khong
cch gia cc thin h v quan st quang ph ca cc thin h . Vo thi
gian y, nhiu ngi nh rng cc thin h chuyn ng hon ton ngu
nhin, cho nn h ch i tm thy nhng quang ph dch v pha tm cng
nhiu nh nhng quang ph dch v pha . Do , ngi ta ht sc ngc
nhin khi pht hin ra rng a s cc thin h u c quang ph dch v pha
: ngha l gn nh tt c chng ang chuyn ng ra xa chng ta! iu
cn ngc nhin hn na l pht hin m Hubble cng b nm 1929: thm ch
dch v pha ca thin h cng khng phi l ngu nhin, m n t l
thun vi khong cch gia thin h v chng ta. Hoc ni mt cch
khc, thin h cng xa th n chuyn ng ra xa cng nhanh! C ngha l
v tr khng phi l tnh nh trc kia ngi ta vn tng, m n thc t
ang gin n, khong cch gia cc thin h ngy cng tng ln theo thi
gian.
Pht minh v tr ang gin n l mt trong nhng cuc cch mng tr
tu v i ca th k 20. Vi nhn thc mun mng, th vic ch ngc
nhin m t hi ti sao trc kia khng ai ngh ti iu l chuyn
qu d dng. Newton v nhng ngi khc l ra phi thy rng v tr tnh
sm hay mun ri cng s co li di nh hng ca hp dn. Nhng by
gi, ta hy c gi th rng v tr ang gin n. Nu n gin n chm, th
lc hp dn s lm cho n cui cng s ngng gin n v sau s bt u
co li. Tuy nhin, nu v tr gin n vi vn tc nhanh hn mt vn tc gii
hn no , th lc hp dn s khng bao gi mnh lm dng n li v
v tr s tip tc gin n mi mi. iu ny cng hi ging nh khi ngi ta
phng mt tn la ln khng trung t mt t. Nu n c vn tc nh th lc
hp dn cui cng s lm n dng li v bt u ri xung. Ngc li, nu
tn la c vn tc ln hn mt vn tc ti hn no (khong by dm
LC S THI GIAN
43
trong mt giy), th lc hp dn s khng cn mnh ko n li na, v

n s tip tc ri xa tri t mi mi.
Tnh cht ca v tr l ra c th hon ton c tin on t l thuyt
hp dn ca Newton bt k thi im no ca th k 19, 18, thm ch
cui th k 16. Nhng v nim tin vo v tr tnh qu mnh ti mc n vn
cn dai dng cho ti u th k 20. Thm ch ngay c Einstein, khi xy
dng thuyt tng i rng vo nm 1915, cng inh ninh rng v tr
cn phi l tnh. V th ng phi sa i l thuyt ca mnh iu
c th xy ra, bng cch a vo nhng phng trnh ca mnh ci
c gi l "hng s v tr". Einstein a vo mt lc phn hp dn
mi, m khng ging nh nhng lc khc, n khng c xut x t mt
ngun c bit no, m c to dng ngay trong cu trc ca khng-thi
gian. ng t ra yu cu l khng-thi gian c xu hng ni ti l n ra, v
iu l cn bng chnh xc vi lc ht ca ton b vt cht trong v
tr, sao cho kt qu thu c l mt v tr tnh. Dng nh ch c mt
ngi mun chp nhn thuyt tng i rng dng ban u ca n, l
nh vt l v ton hc ngi Nga Alexander Friedmann. V trong khi
Einstein v cc nh vt l khc tm mi cch lng trnh s tin on v
mt v tr khng tnh, th Friedmann chp nhn v bt tay vo gii thch
n.
Friedmann a ra hai gi thit rt n gin v v tr: l v tr
ng nht theo mi hng m chng ta quan st, v iu ny cng ng
vi bt k v tr quan st no. Ch t hai tng , Friedmann chng
t c rng chng ta khng th ch i v tr ch l tnh. Thc t, vo nm
1922, t nm trc pht minh ca Hubble, Friedmann tin on chnh xc
iu m Hubble tm ra!
Gi thit cho rng v tr nhn y ht nhau theo mi hng r rng l khng
ng vi thc t. V d, nh chng ta thy, nhng ngi sao khc trong
thin h chng ta to nn mt di sng ni bt trn nn tri m, tc l di
Ngn h. Nhng nu chng ta quan st nhng thin h xa th s lng ca
chng tng i ging nhau. Nh vy, v i th th v tr c th xem l
nh nhau theo mi hng, vi iu kin l ta phi nhn n qui m ln so
vi kch thc gia cc thin h, v b qua nhng sai khc qui m nh.
Trong mt thi gian di, iu ny bin minh cho gi thit ca
Friedmann nh mt php gn ng th i vi v tr thc. Nhng gn y
hn, mt s tnh c may mn ch ra rng gi thit ca Friedmann thc t
l s m t kh chnh xc v tr ca chng ta.
Stephen Hawking
44
Nm 1965, hai nh vt l M lm vic phng th nghim ca hng Bell

Telephone New Jersey l Arno Penzias v Robert Wilson ang tin hnh
trc nghim mt my d sng cc ngn rt nhy. (Sng cc ngn cng ging
nh nh sng nhng vi tn s ch c 10 ngn triu sng trong 1 giy).
Penzias v Wilson rt bn khon khi h pht hin ra rng my d ca h
ghi c qu nhiu ting n hn mc cn thit. Ting n ny dng nh
khng n theo mt phng c bit no. u tin h pht hin c phn
chim trong my, sau h kim tra mi kh nng c th hng hc, nhng
tt c u b loi tr. H cng bit rng mi loi ting n bn trong bu kh
quyn s mnh hn khi my d khng hng theo phng thng ng, bi
v cc tia sng truyn trong kh quyn s thu c gn ng chn tri
nhiu hn l trn nh u. Nhng ting n thi qu y li nh nhau theo
mi phng m h hng u d ti v nh vy n phi ti t bn ngoi kh
quyn. Ting n ny cng nh nhau c ngy ln m trong sut c nm bt
k tri t vn quay quanh trc ca n v quay quanh mt tri. iu ny
chng t bc x phi ti t bn ngoi h mt tri, thm ch t ngoi c
thin h chng ta, v nu khng n s thay i khi chuyn ng ca tri
t lm cho my d hng theo nhng hng khc nhau. Thc t, chng
ta bit rng bc x ti c chng ta phi i qua phn ln vng v tr
quan st c v v n nh nhau theo cc phng khc nhau nn v tr cng
cn phi nh nhau theo mi phng, nu ch xt trn qui m ln. By gi th
chng ta bit rng bt k nhn theo phng no, th ting n cng ch
bin thin khng bao gi vt qu mt phn vn. Nh vy, Penzias v
Wilson hon ton tnh c pht hin c mt bng chng kh chnh xc
khng nh gi thit th nht ca Friedmann.
Gn khong thi gian , hai nh vt l M gn i hc Princeton l Bod
Dicke v Jim Peebles cng ang quan tm ti cc sng cc ngn. H ang
lm vic theo mt xut ca George Gamow (ngi mt thi l sinh
vin ca Alexander Friedmann) cho rng v tr thi k u phi rt nng
v c, ng thi pht sng nng, trng. Dicke v Peebles l lun rng
chng ta hin nay vn cn c th thy c nh sng chi li ca v tr
thi k u, bi v nh sng t nhng phn rt xa ca v tr ch by gi mi
n c ch chng ta. Tuy nhin, s gin n ca v tr c ngha l nh
sng phi dch rt mnh v pha khin cho by gi chng ta thy n
di dng bc x viba (sng cc ngn). Dicke v Peebles ang chun b tm
kim bc x th Penzias v Wilson nghe ni v cng trnh ca h v hai
ng hiu ngay rng mnh pht hin c chnh bc x . V th m
Penzias v Wilson c trao gii thng Nobel v vt l nm 1978 (mt
iu hi chua cht i vi Dicke v Peebles, y l cha ni ti Gamow!).
LC S THI GIAN
45
Gi y thot nhn th ton b bng chng - bng chng xc nhn rng v

tr nhn nh nhau theo bt k hng no m chng ta quan st - c th dn
n ngh cho rng c mt ci g c bit v v tr ca chng ta trong v
tr. c bit, c th ngh rng nu chng ta quan st thy tt c cc thin h
khc ang chuyn ng ra xa chng ta, th chng ta cn phi trung tm ca
v tr. Tuy nhin, cng c mt cch gii thch khc: v tr cng phi nh
nhau theo mi hng khi n c quan st t bt k mt thin h no khc.
Nhng, nh chng ta thy, chnh l gi thit th hai ca Friedmann.
Hin chng ta cha c bng chng khoa hc khng nh hay bc b gi
thit . Chng ta tin n ch trn c s ca s khim tn: s l qu ni bt
nu v tr l nh nhau theo mi phng xung quanh chng ta, nhng li
khng nh th xung quanh cc im khc trong v tr. Trong m hnh ca
Friedmann tt c cc thin h u chuyn ng ra xa nhau. Tnh hung ny
kh ging mt qu bng bay, trn mt c v nhiu chm mu, ang
c thi cng ln t t. Khi qu bng cng ln, khong cch gia cc
chm mu tng ln, nhng khng th ni chm mu no l trung tm
ca s gin n . Hn na cc chm cng xa nhau th chng chuyn ng
ra xa nhau cng nhanh. Tng t nh vy, trong m hnh ca Friedmann vn
tc m hai thin h chuyn ng ra xa nhau t l vi nhng khong cch
gia chng. Nh vy, m hnh ny tin on rng mi s dch v pha
ca mt thin h t l thun vi khong cch t n n chng ta, ng nh
Hubble pht hin. Mc d thnh cng ca m hnh v tin on ca n v
nhng quan st ca Hubble, nhng cng trnh ca Friedmann t c bit
ti, cho ti khi nhng m hnh tng t c pht minh bi nh vt l M
Howard Robertson v nh ton hc Anh Arthur Walker, gii thch pht
hin ca Hubble v s gin n u ca v tr.
Stephen Hawking
46
Phn 10
[...] Nhiu ngi khng thch tng xem rng thi gian c im bt u, c l bi v n
dy da vi s can thip ca thn thnh. (Nh th Thin Cha gio, tri li, nm
ngay ly m hnh v n ln v vo nm 1951, v chnh thc tuyn b n hon ton ph
hp vi Kinh thnh). [...]
Mc d Friedmann ch tm ra mt, nhng thc t c ti ba loi m hnh khc

nhau cng tun theo hai gi thit c bn ca Friedmann. Trong loi u tin
(loi m Friedmann pht hin) v tr gin n chm lc ht hp dn
gia cc thin h khc nhau, lm cho s gin n chm li, v cui cng th
dng hn. Sau cc thin h bt
Hnh 3.2: Khong cch gia

hai thin h ln cn thay i
t 0, tng ti cc i ri li
gim dn xung 0.
u chuyn ng li gn nhau, v v tr co li. Hnh

3.2 cho thy, khong cch gia hai thin h ln cn
thay i t 0, tng ti cc i ri li gim dn xung 0.
Trong loi th hai, v tr gin n nhanh ti mc lc ht
hp dn khng bao gi c th lm
qu trnh
dng li, mc d n c th chm li i cht. Hnh 3.3

cho thy c s tch xa ca hai thin h cnh nhau trong
m hnh ny. N bt u t 0, v n mt lc no ,
cc thin h chuyn ng ra xa nhau vi tc u.
Cui cng l kh nng th ba: v tr gin n va
nhanh trnh c qu trnh co v trng thi ban
Hnh 3.3: Hai thin h ngy

cng tch xa nhau.
u. Trong trng hp , s tch bit - nh c thy

trn hnh 3.4 - cng bt u t 0 ri tng ln mi mi.
Tuy nhin, vn tc m cc thin h chuyn ng ra xa
nhau ngy cng nh, mc d khng bao gi t ti 0.
Mt c im ni bt ca m hnh u tin ca
Friedmann l v tr khng phi l v hn trong
khng gian, nhng khng gian li khng c bin.
Lc hp dn mnh ti mc khng gian b cun trn li v lm cho n na
n nh b mt ca tri t. Nu ngi ta ch i theo mt hng trn b mt
ca tri t, ngi ra s khng bao gi gp mt ro chn khng th qua c
Hnh 3.4: S tch bit gia

hai thin h cng bt u t
0 v tng ln mi mi.
LC S THI GIAN
47
hoc ri xung qua mt mp vc, m cui cng s quay v ch xut pht.

Trong m hnh u tin ca Friedmann khng gian ng nh th, ch c
khc l n c ba chiu ch khng phi hai chiu nh b mt tri t. Chiu
th t - thi gian - cng hu hn, nhng n ging nh ng thng c hai
u, hay ni cch khc l hai bin: bt u v kt thc. Sau ny chng ta s
thy rng khi ngi ta kt hp thuyt tng i rng vi nguyn l bt nh
ca c hc lng t th c khng gian ln thi gian u c th hu hn m
khng c mp hoc bin.
tng cho rng ngi ta c th chu du vng quanh v tr v kt thc
chnh ch xut pht s lm nn mt cu chuyn vin tng khoa hc hay,
nhng khng c nhiu ngha thc tin, v ngi ta c th chng t c
rng v tr s co li tr v kch thc zero trc khi ngi ta i ht mt
vng quanh n. Bn cn phi i nhanh hn nh sng mi kp v ch xut
pht trc khi v tr co chung, nhng iu li khng c php.
Trong loi m hnh u tin ca Friedmann, v tr n ra ri co li, khng
gian b un trn li ging nh b mt tri t. Do , n l hu hn. Trong
loi m hnh th hai - v tr n ra mi mi - khng gian b un theo cch
khc, n ging nh hnh mt chic yn nga. Nh vy, trong trng hp ny
khng gian l v hn. Cui cng trong m hnh th ba, vi tc gin n ti
hn, khng gian l phng (v do cng v hn).
Nhng m hnh no ca Friedmann m t ng v tr ca chng ta? Liu v
tr cui cng c ngng gin n v bt u co li hay s gin n mi mi?
tr li cu hi cn phi bit tc gin n hin nay ca v tr v mt
trung bnh hin nay ca n. Nu mt nh hn mt gi tr ti hn no
c xc nh bi tc gin n, th lc ht hp dn s qu yu lm
dng qu trnh gin n. Nu mt ln hn gi tr ti hn, lc hp dn s
lm dng qu trnh gin n mt thi im no trong tng lai v s lm
cho v tr co li.
Chng ta c th xc nh c tc gin n hin thi bng cch dng
hiu ng Doppler o vn tc m cc thin h chuyn ng ra xa chng
ta. iu ny c th thc hin c mt cch rt chnh xc. Tuy nhin,
khong cch gia cc thin h li c bit khng chnh xc lm, do chng
ta o chng ch bng phng php gin tip thi. V vy, hin nay chng ta
ch bit c l v tr ang gin n 5% n 10% trong mi khong thi gian
l ngn triu nm. Tuy nhin, s bt nh v mt trung bnh hin nay ca
v tr thm ch cn ln hn na. Nu chng ta cng khi lng ca tt c
Stephen Hawking
48
cc ngi sao nhn thy trong thin h ca chng ta v cc thin h khc li,
th tng s cn nh hn mt phn trm khi lng cn thit hm s gin
n ca v tr li, thm ch c trong trng hp nh gi thp nht tc
gin n. Tuy nhin, thin h ca chng ta v cc thin h khc cn cn phi
cha mt lng ln vt cht ti m chng ta khng th thy c trc
tip, nhng chng ta bit n phi c v nh hng sc ht hp dn ca n ln
qu o ca cc ngi sao trong cc thin h. Hn na, a s cc thin h
c tm thy nm thnh tng cm, v tng t nh trn, chng ta c th
suy ra s c mt ca mt lng vt cht ti cn ln hn na trong khong
gia cc thin h thuc mt cm bi tc ng ca n ln chuyn ng ca
cc thin h. Khi cng tt c lng vt cht ti li, chng ta cng ch mi
nhn c khong mt phn mi khi lng cn thit hm s gin n
li. Tuy nhin, chng ta khng th loi tr kh nng c th c mt dng vt
cht khc c phn b ng u trong ton v tr m chng ta cn cha
pht hin c v n c th s nng mt trung bnh ca v tr ln ti gi
tr ti hn hm s gin n li. Do vy, bng chng m hin nay chng ta
c gi rng v tr c l s gin n vnh vin, nhng iu m chng ta thc
s tin chc, l nu thm ch cui cng v tr c co li i na, th iu
cng cha xy ra t nht trong vng mi ngn triu nm na, bi v n vn
cn gin n t nht cng tng y thi gian. iu ny chc khng khin
chng ta phi lo lng: ti thi gian nu chng ta khng nh c c
ngoi h mt tri, th loi ngi cng dit vong t lu cng vi mt tri
ca chng ta!
Tt c cc m hnh ca Friedmann u c mt c im l mt thi
im no trong qu kh (khong gia mi v hai mi ngn triu
nm trc) khong cch gia hai thin h ln cn phi bng 0. thi
im - thi im m chng ta gi l v n ln (Big Bang) - mt ca v
tr v cong ca khng-thi gian l ln v hn. V cc nh ton hc khng
th thc s thao tc vi cc s v hn, nn iu ny c ngha l thuyt tng
i rng (m cc m hnh ca Friedmann da trn ) tin on rng c mt
im trong v tr m ti chnh bn thn l thuyt cng khng dng c
na. Mt im nh vy l mt v d v ci m cc nh ton hc gi l im
k d. Thc t mi l thuyt khoa hc ca chng ta u c pht biu trn
gi thuyt cho rng khng - thi gian l trn v gn nh phng, v vy chng
s khng cn dng c im k d v n ln v cong ca khngthi gian l v hn. iu ny c ngha l thm ch nu c nhng s kin xy
ra trc v n ln, th ngi ta cng khng th dng chng xc nh
nhng g xy ra sau , bi v tnh tin on c cng s khng cn na ti
v n ln. Tng ng, nu ch bit nhng g t sau v n ln - chnh l
LC S THI GIAN
49
trng hp ca chng ta - th chng ta cng khng th xc nh c nhng

g xy ra trc . i vi chng ta, th nhng s kin xy ra trc v n
ln c th khng c hu qu g, v vy chng khng to thnh mt b phn
trong m hnh khoa hc v v tr. Do , chng ta s ct b chng khi m
hnh v ni rng thi gian bt u t v n ln.
Nhiu ngi khng thch tng xem rng thi gian c im bt u,
c l bi v n dy da vi s can thip ca thn thnh. (Nh th Thin
Cha gio, tri li, nm ngay ly m hnh v n ln v vo nm
1951, v chnh thc tuyn b n hon ton ph hp vi Kinh thnh). Do
c nhiu n lc nhm trnh kt lun cho rng c v n ln. Mt
xut c ng h rng ri nht gi l l thuyt trng thi bn vng. N c
a ra vo nm 1948, bi hai ngi t nn chy khi nc o ang b bn
pht xt chim ng, l Hermann Bondi v Thamas Gold cng vi Fred
Hoyle - ngi cng h nghin cu pht trin radar trong thi k chin
tranh. tng ca h nh sau: Khi cc thin h chuyn ng ra xa nhau, th
khong trng gia chng, cc thin h mi lin tc c to thnh t vt
cht mi. Do , v i th, v tr s nhn nh nhau mi thi im cng
nh mi im ca khng gian. L thuyt trng thi bn vng yu cu phi
sa i thuyt tng i rng cho php lin tc to ra vt cht, nhng tc
ca qu trnh chm ti mc (c mt ht trn mt kilomt khi trong
mt nm) n khng mu thun vi thc nghim. L thuyt ny l mt l
thuyt khoa hc tt theo ngha c m t chng 1: n n gin v
a ra c nhng tin on xc nh c th kim chng c bng quan
st. Mt trong s nhng tin on ca n cho rng s thin h hoc cc i
tng tng t trong mt th tch khng gian cho trc s l nh nhau bt
k u v bt k khi no chng ta quan st v tr. Vo cui nhng nm 50
v u nhng nm 60, vic lp mt bn cc ngun sng v tuyn t ngoi
khng gian v tr c tin hnh bi mt nhm cc nh thin vn
Cambridge do Martin Ryle ng u (ng cng tng lm vic vi Bondi,
Gold v Hoyle v radar trong thi k chin tranh). Nhm Cambridge ch
ra rng a s cc ngun sng v tuyn ny phi nm ngoi thin h ca
chng ta (thc t nhiu trong s c th ng nht vi cc thin h khc)
v s ngun yu l do xa hn v cc ngun mnh l do gn hn. Khi
ha ra s cc ngun nm trong mt n v th tch ca khng gian i vi
cc ngun gn s t hn so vi cc ngun xa. iu c th c ngha l
chng ta nm trung tm ca mt vng rng ln ca v tr trong c s
cc ngun t hn cc ni khc. Hoc, cng c th c ngha l trong qu kh,
thi im cc sng v tuyn xut pht i ti chng ta th s cc ngun
nhiu hn so vi hin nay. C hai cch gii thch u mu thun vi tin
Stephen Hawking
50
on ca thuyt trng thi bn vng. Hn th na, s pht hin thy cc bc

x cc ngn ca Penzias v Wilson vo nm 1965 cng ch ra rng v tr
trong qu kh phi c hn rt nhiu. Do vy l thuyt trng thi bn vng
cn phi vt b.
LC S THI GIAN
51
Phn 11
[...] Kt qu l bi bo vit chung ca Penrose v ti cng b nm 1970; trong , cui
cng chng ti chng minh c rng cn phi c im k d v n ln, nhng ch vi
iu kin thuyt tng i rng l ng, v v tr cha mt lng vt cht nh chng ta
quan st thy. [...]
Mt n lc khc nhm trnh kt lun cn phi c v n ln, v do c s

bt u ca thi gian, c hai nh khoa hc Nga l Evgenii Lifshitz v
Isaac Khalatnikov a ra nm 1963. H cho rng v n ln c th ch l mt
c im ring c ca cc m hnh Friedmann; v xt cho cng, nhng m
hnh ny cng ch l nhng m hnh gn ng ca v tr thc. C l, trong
s tt c cc m hnh gn ging v tr thc th ch c nhng m hnh
Friedmann l cha im k d v n ln. Trong cc m hnh Friedmann,
tt c cc thin h u chuyn ng thng ra xa nhau, v v vy s
khng c g ngc nhin nu mt thi im no trong qu kh, tt
c chng u cng mt ch. Tuy nhin, trong v tr thc, cc thin h
khng thc s chuyn ng thng ra xa nhau, m chng cn c c vn tc
cnh, mc d l nh. Nh vy, trn thc t, cc thin h khng bao gi phi
cng ng mt ch m ch cn rt st nhau thi. C l khi th v tr
ang gin n hin nay c to thnh khng phi t im k d v n ln,
m l t mt pha co li trc kia. Khi v tr co li, cc ht trong c
th khng phi tt c u va chm vi nhau m ch bay qua ri sau
chuyn ng ra xa nhau to nn s gin n hin nay ca v tr. Vy th lm
sao chng ta c th ni c v tr thc c bt u t v n ln hay khng?
iu m Lifshitz v Khalatnikov lm l nghin cu cc m hnh ca v
tr gn ging vi cc m hnh ca Friedmann nhng c tnh n nhng im
bt thng v vn tc ngu nhin ca cc thin h trong v tr. H ch ra
rng nhng m hnh nh vy cng c th bt u t v n ln, thm ch mc
d cc thin h khng phi lun lun chuyn ng thng ra xa nhau, nhng
h li bin bch rng iu ny ch kh d trong mt s m hnh c bit trong
cc thin h phi chuyn ng ng cch. H l lun rng v cc m hnh
ging Friedmann khng c im k d v n ln nhiu v hn hn nhng
m hnh c im k d , nn cn phi rt ra kt lun rng thc t khng c
v n ln. Tuy nhin, sau ny h thy rng c mt lp cc m hnh ging
Friedmann nhng tng qut hn nhiu u c cc im k d m trong
Stephen Hawking
52
cc thin h khng cn phi chuyn ng theo mt cch c bit no. V do

, h rt li kin vo nm 1970.
Cng trnh ca Lifshitz v Khalatnikov c gi tr ch, n chng t
c rng v tr c th c im k d, tc l v n ln, nu thuyt
tng i rng l ng. Tuy nhin, iu cha gii quyt c vn
cn bn: thuyt tng i rng c tin on rng v tr ca chng ta cn
phi c v n ln, ngha l s bt u ca thi gian khng? Cu tr li xut
pht t mt cch tip cn hon ton khc do nh vt l v ton hc ngi
Anh Roger Penrose a ra vo nm 1965. S dng tnh cht ca cc nn nh
sng trong thuyt tng i rng v s tht l lc hp dn lun lun l lc
ht, ng chng t c rng mt ngi sao ang co li di tc dng ca
lc hp dn ring ca mnh s b by vo mt vng m b mt ca n cui
cng s co li kch thc 0. V v b mt ca vng co li ti 0, nn th
tch ca n cng cn phi nh th. Nh vy ton b vt cht s c nn p
vo mt vng c th tch 0, v do , mt ca vt cht v cong ca
khng-thi gian s tr nn v hn. Ni mt cch khc, ta c mt k d nm
trong vng khng-thi gian c gi l l en.
Thot nhn, kt qu ca Penrose ch p dng c cho cc ngi sao, ch
cha cho bit ton b v tr c mt im k d v n ln trong qu kh
hay khng. Tuy nhin, vo thi gian Penrose a ra nh l ca ng th ti
cn l mt nghin cu sinh ang trn tr tm vn hon tt lun n tin
s. Hai nm trc , ti c chun on l mc bnh ALS, thng
c gi l bnh Lou Gehrig hay l bnh v thn kinh chuyn ng, v
ngi ta cho ti hiu rng ti ch cn sng c mt hai nm na. Trong
nhng hon cnh nh vy, chng c tm tr u m lm lun n, v ti khng
ngh l mnh sng c n khi hon tt n. Nhng ri hai nm tri qua
v ti vn cha thy tnh trng sc khe ca mnh xu i nhiu. Thc t, mi
chuyn din ra kh tt p i vi ti, v ti ha hn vi Jane Wilde, mt
c gi tuyt vi. Nhng ci nng ti cn phi c vic lm, m mun c
vic lm ti phi c bng tin s.
Nm 1965 ti c c nh l ca Penrose ni rng bt c vt no co li
di tc dng ca lc hp dn cui cng s phi to thnh mt im k d.
Chng bao lu sau ti thy rng nu i chiu thi gian trong nh l ca
Penrose, sao cho s co li tr thnh s gin n, th cc iu kin ca nh l
vn cn ng vi iu kin v tr hin nay gn ging vi m hnh ca
Friedmann trn qui m ln. nh l ca Penrose chng t rng bt k mt
ngi sao ang co li no cng phi kt thc mt im k d, cn l lun
LC S THI GIAN
53
da trn s nghch o thi gian th ch ra rng mi v tr gin n ging nh

Friedmann phi bt u t mt im k d. V nhng l do k thut, nh
l Penrose i hi rng v tr l v hn trong khng gian. Nh vy, thc
t, ti s dng nh l chng minh c rng s cn phi c im
k d, ch nu v tr gin n nhanh n khng b co li mt ln na (v
nhng m hnh Friedmann nh th mi l v hn trong khng gian).
Trong t nm sau, ti pht trin nhng k thut ton hc mi cho php
loi b nhng iu kin c tnh cht k thut ra khi nhng nh l chng
minh rng nhng im k d cn phi xy ra. Kt qu l bi bo vit chung
ca Penrose v ti cng b nm 1970; trong , cui cng chng ti
chng minh c rng cn phi c im k d v n ln, nhng ch vi
iu kin thuyt tng i rng l ng, v v tr cha mt lng vt
cht nh chng ta quan st thy. C rt nhiu phn bc i vi cng trnh
ca chng ti, mt phn t nhng ngi Nga do nim tin Mc-xt ca h vo
quyt nh lun khoa hc, mt phn t nhng ngi cm thy rng ton b
tng v cc k d l kh chu, v lm hng v p ca l thuyt Einstein.
Tuy nhin ngi ta khng th thc s tranh ci vi cc nh l ton hc. V
v vy, cui cng cng trnh ca chng ti ni chung c chp nhn, v
hin nay, hu ht mi ngi u cho rng v tr bt u t im k d v
n ln. Nhng c l tht l tr tru, hin nay ti thay i ngh ca mnh,
v ang c gng thuyt phc cc nh vt l khc tin rng, thc t chng c
im k d no thi im bt u ca v tr, v nh chng ta s thy sau
ny, im k d s bin mt mt khi ta tnh n cc hiu ng lng t.
Nh chng ta thy trong chng ny, ch cha y mt na th k m
quan nim ca loi ngi v v tr c hnh thnh t hng nghn nm nay
bin i nh th no. Pht minh ca Hubble v v tr gin n v nhn
thc v s nh nhoi ca hnh tinh chng ta trong khong bao la ca v tr
chnh l im xut pht. Khi m nhng bng chng thc nghim v l thuyt
c khp li, th chng ta ngy cng thy r rng v tr cn phi c im
bt u trong thi gian, v mi n tn nm 1970, iu ny cui cng
c Penrose v ti chng minh trn c s thuyt tng i rng ca
Einstein. Chng minh ny cn ch ra rng, thuyt tng i rng cng l
mt l thuyt cha hon chnh: n cha th ni cho chng ta bit v tr
khi pht nh th no, v n tin on rng mi l thuyt vt l, k c chnh
bn thn n, u khng cn dng c thi im bt u ca v tr.
Tuy nhin, l thuyt tng i rng ch l mt l thuyt ring phn, nn iu
m cc nh l v im k d thc s ch ra, l c mt lc trong giai on
rt sm ca v tr, khi n cn nh ti mc khng th b qua nhng hiu ng
Stephen Hawking
54
trn quy m nh ca mt l thuyt ring phn khc cng rt v i ca th k

20, l c hc lng t.
Vo nhng nm u ca thp k 70, chng ti buc phi thay i hng
nghin cu v tr t l thuyt ca chng ta v cc vt cc ln ti l thuyt
ca chng ta v cc vt cc nh. L thuyt , tc c hc lng t, s c
m t chng sau trc khi chng ta quay tr li vi nhng n lc kt hp
hai l thuyt ring phn thnh mt l thuyt duy nht: l thuyt lng t ca
hp dn.
LC S THI GIAN
55
Phn 12
[...] Chng ta vn cn c th cho rng c mt tp hp cc nh lut hon ton quyt nh
cc s kin dnh ring cho mt ng siu nhin no , ngi c th quan st trng thi
hin thi ca v tr m khng lm nhiu ng n. Tuy nhin, nhng m hnh nh th
khng li lc bao nhiu i vi nhng ngi trn th chng ta. [...]
Chng 4: Nguyn l bt nh
Thnh cng ca nhiu l thuyt khoa hc m c bit l l thuyt hp dn
ca Newton a nh khoa hc Php, hu tc Laplace, vo th k 19 ti
lp lun rng v tr l hon ton tt nh. ng cho rng c mt tp hp cc
nh lut khoa hc cho php chng ta tin on c mi chuyn xy ra
trong v tr, min l chng ta phi bit c trng thi y ca v tr
mt thi im. V d, nu chng ta bit v tr v vn tc ca mt tri v cc
hnh tinh mt thi im, th chng ta c th dng cc nh lut Newton
tnh c trng thi ca h mt tri bt k thi im no khc. Quyt nh
lun dng nh kh hin nhin trong trng hp ny, nhng Laplace cn i
xa hn na, ng cho rng c nhng qui lut tng t iu khin mi th
khc na, k c hnh vi ca con ngi.
Hc thuyt v quyt nh lun khoa hc b chng i rt mnh bi nhiu
ngi, nhng ngi cm thy rng n xm phm n s t do can thip ca
Cha vo th gii ny, nhng n vn cn mt s mng vi tnh cch l tiu
chun ca khoa hc cho ti tn u th k ny. Mt trong nhng ch dn u
tin cho thy nim tin cn phi vt b l khi nhng tnh ton ca hai nh
khoa hc Anh, hun tc Rayleigh v ngi James Jeans, cho kt qu l: mt
i tng hay vt th nng, chng hn mt ngi sao, cn phi pht x nng
lng vi tc v hn. Theo nhng nh lut m ngi ta tin l ng
thi gian th mt vt th nng cn phi pht ra cc sng in t (nh sng
v tuyn, nh sng thy c, hoc tia X) nh nhau mi tn s. V d, mt
vt th nng cn phi pht x mt lng nng lng nh nhau trong cc
sng c tn s nm gia mt v hai triu triu sng mt giy cng nh trong
cc sng c tn s nm gia hai v ba triu triu sng mt giy. V v s
sng trong mt giy l khng c gii hn, nn iu ny c ngha l tng
nng lng pht ra l v hn.
Stephen Hawking
56
trnh ci kt qu r rng l v l ny, nh khoa hc ngi c Max

Planck vo nm 1900 cho rng nh sng, tia X v cc sng khc khng
th c pht x vi mt tc ty , m thnh tng phn nht nh m ng
gi l lng t. Hn na, mi mt lng t li c mt lng nng lng
nht nh, nng lng ny cng ln nu tn s ca sng cng cao, v vy
tn s cao, s pht x ch mt lng t thi cng c th i hi mt nng
lng ln hn nng lng vn c ca vt. Nh vy s pht x tn s cao
phi c rt bt i, khi tc mt nng lng ca vt mi cn l hu
hn.
Gi thuyt lng t gii thch rt tt tc pht x ca cc vt nng,
nhng nhng ng ca n i vi quyt nh lun th mi ti tn nm 1926,
khi mt nh khoa hc c khc l Werner Heisenberg pht biu nguyn l
bt nh ni ting ca mnh, th ngi ta mi nhn thc c. tin on
v tr v vn tc trong tng lai ca mt ht, ngi ta cn phi o v tr v
vn tc hin thi ca n mt cch chnh xc. Mt cch hin nhin lm
vic ny l chiu nh sng ln ht. Mt s sng nh sng b tn x bi ht v
iu s ch v tr ca n. Tuy nhin, ngi ta khng th xc nh v tr ca
ht chnh xc hn khong cch gia hai nh sng ca nh sng, v vy
ngi ta phi dng nh sng c bc sng ngn o chnh xc v tr ca
ht. Nhng theo gi thuyt lng t ca Planck, ngi ta khng th dng
mt lng nh sng nh ty c, m phi dng t nht mt lng t.
Lng t ny s lm nhiu ng ht v lm thay i vn tc ca ht mt
cch khng th tin on c. Hn na, cng o chnh xc v tr ca ht, th
phi cn dng nh sng c bc cng ngn, ngha l nng lng ca mt
lng t cng cao. V v th vn tc ca ht s b nhiu ng mt lng
cng ln. Ni mt cch khc, bn cng c gng o v tr ca ht chnh xc
bao nhiu th bn s o c vn tc ca n km chnh xc by nhiu, v
ngc li. Heisenberg chng t c rng bt nh v v tr ca
ht nhn vi bt nh v vn tc ca n nhn vi khi lng ca ht
khng bao gi nh hn mt lng xc nh - lng l hng s
Planck. Hn na, gii hn ny khng ph thuc vo cch o v tr v vn
tc ca ht hoc vo loi ht: nguyn l bt nh ca Heisenberg l mt tnh
cht cn bn khng th trnh khi ca th gii.
Nguyn l bt nh c nhng ng su sc i vi cch m chng ta nhn
nhn th gii. Thm ch sau hn 50 nm chng vn cha c nhiu nh
trit hc nh gi y v vn cn l ti ca nhiu cuc tranh lun.
Nguyn l bt nh pht tn hiu v s co chung cho gic m ca
Laplace v mt l thuyt khoa hc, mt m hnh ca v tr hon ton c tnh
LC S THI GIAN
57
cht tt nh: ngi ta chc chn khng th tin on nhng s kin tng
lai mt cch chnh xc nu nh ngi ta khng th d ch l o trng thi
hin thi ca v tr mt cch chnh xc! Chng ta vn cn c th cho rng
c mt tp hp cc nh lut hon ton quyt nh cc s kin dnh ring
cho mt ng siu nhin no , ngi c th quan st trng thi hin thi
ca v tr m khng lm nhiu ng n. Tuy nhin, nhng m hnh nh th
khng li lc bao nhiu i vi nhng ngi trn th chng ta. Tt hn l
hy s dng nguyn l tit kim c bit nh li dao co ca Occam v
ct b i tt c nhng nt c bit ca l thuyt m ta khng th quan st
c. Cch tip cn ny dn Heisenberg, Edwin Schrodinger v Paul
Dirac vo nhng nm 20 xy dng li c hc trn c s ca nguyn l bt
nh thnh mt l thuyt mi gi l c hc lng t. Trong l thuyt ny,
cc ht khng c v tr, khng c vn tc tch bch v khng hon ton xc
nh. Thay v th chng c mt trng thi lng t l t hp ca v tr v vn
tc.
Ni chung, c hc lng t khng tin on mt kt qu xc nh duy nht
cho mt quan st. Thay v th, n tin on mt s kt cc kh d khc nhau
v ni cho chng ta bit mi mt kt cc l nh th no. Ngha l, nu ta
tin hnh cng mt php o trn mt s ln cc h tng t nhau, mi mt
h u khi pht mt cch ht nh nhau, th ta s thy rng kt qu ca php
o c th l A trong mt s trng hp, l B trong mt s trng hp
khc...Ngi ta c th tin on c gn ng s ln xut hin A hoc B,
nhng ngi ta khng th tin on mt kt qu c bit no ca ch mt
php o. Do , c hc lng t a vo khoa hc mt yu t khng th
trnh khi - l yu t khng th tin on hay yu t ngu nhin. Einstein
kch lit phn i iu ny, mc d ng ng vai tr quan trng trong
s pht trin nhng tng . Einstein c trao gii thng Nobel v
nhng ng gp ca ng i vi thuyt lng t. Tuy nhin ng khng bao
gi chp nhn rng v tr li c iu khin bi s may ri. Nhng tnh
cm ca ng c c c trong cu ni ni ting sau: Cha khng chi
tr xc xc. Tuy nhin, phn ln cc nh khoa hc khc li sn sng chp
nhn c hc lng t v n ph hp tuyt vi vi thc nghim. Qu tht y
l mt l thuyt thnh cng rc r v l c s cho hu ht cc khoa hc v
cng ngh hin i. N iu khin hnh vi ca cc tranzito v cc mch tch
hp - nhng thnh phn cn bn ca cc dng c in t nh my thu hnh
v computer, ng thi cng l nn tng ca ha hc v sinh hc hin i.
Lnh vc duy nht ca vt l m c hc lng t cn cha thm nhp vo
mt cch thch ng l hp dn v cu trc ca v tr qui m ln.
Stephen Hawking
58
Mc d nh sng c to bi cc sng, nhng gi thuyt lng t ca

Planck ni vi chng ta rng trong mt s phng din n x s nh l c
to thnh t cc ht: n c th c pht x hoc hp th ch theo tng phn
ring bit hay theo cc lng t. Cng nh vy, nguyn l bt nh
Heisenberg li ng rng trn mt s phng din cc ht li x s nh cc
sng: chng khng c v tr xc nh m b nho i vi mt phn b xc
sut no . L thuyt c hc lng t c xy dng trn mt loi ton
hc hon ton mi. N khng m t th gii thc bng cc sng v cc
ht na v ch c nhng quan st th gii l c th c m t bng
nhng khi nim . Nh vy l gia sng v ht trong c hc lng t c
tnh hai mt: i vi mt s mc ch s rt li ch nu xem ht nh cc
sng v i vi nhng mc ch khc th s tt hn nu xem sng nh cc
ht. Mt h qu quan trng ca iu ny l ngi ta c th quan st c ci
gi l hin tng giao thoa gia hai tp hp sng hoc ht. Tc l, cc nh
ca tp hp sng ny c th trng vi cc hm ca tp hp kia. Hai tp hp
sng khi s trit tiu ln nhau hn l cng li tr thnh mnh hn nh
ngi ta ch
i (H.4.1). Mt v d quen thuc ca hin tng
giao thoa nh sng l cc mu thng thy trn
cc bong bng x phng. Hin tng ny c
gy bi s phn x nh sng hai mt bin ca
mng mng nc to nn bong bng. nh sng
Hnh 4.1: Nu nh ca tp hp sng
ny trng vi hm ca tp hc sng
trng gm cc sng nh sng c bc sng khc
kia, th chng s trit tiu ln nhau ch
khng cng li tr thnh mnh hn. nhau, tc l c mu sc khc nhau. i vi mt
s bc sng, nh ca cc sng phn x t mt
mt bin trng vi hm sng c phn x t mt bin kia. Cc mu tng
ng vi cc bc sng ny s vng mt trong nh sng phn x v do nh
sng ny ha ra c mu.
Hnh 4.2: Ch c mt lng sng nh i

qua khe.
S giao thoa cng c th xy ra i vi cc ht

v tnh hai mt c a vo bi c hc lng
t. Mt v d ni ting l ci c gi l th
nghim hai - khe (H.4.2). Xt mt mn chn c
hai khe hp song song nhau. mt pha ca mn
chn, ngi ta t mt ngun sng c mu xc
nh (tc l c bc sng xc nh). a s nh
sng s p vo mn chn, ch c mt lng nh
i qua hai khe thi. By gi gi s t mt mn
hng pha bn kia ca mn chn sng. Mi
im trn mn hng s u nhn c sng nh
LC S THI GIAN
59
sng ti t hai khe. Tuy nhin, ni chung, l trnh m nh sng i t ngun

ti mn hng qua khe s l khc nhau. iu ny c ngha l cc sng nh
sng ti mn hng t hai khe s khng trng pha nhau: mt s ch cc
sng s trit tiu nhau v mt s ch khc chng s tng cng nhau. Kt
qu l ta s nhn c bc tranh c trng gm nhng vn ti v sng xen
k nhau.
iu ng lu l ngi ta cng nhn c bc tranh cc vn ht nh vy
nu thay ngun sng bng ngun ht, chng hn nh cc electron c vn tc
xc nh (ngha l sng tng ng c bc sng xc nh). iu nay xem ra
ht sc l lng, bi v nu ch c hai khe thi th ta s khng nhn c h
vn no ht m ch thu c mt phn b u n ca cc electron trn mn
hng. Do ngi ta c th ngh rng vic m thm mt khe na s ch lm
tng s electron p vo mi im trn mn hng, nhng do hin tng giao
thoa, n li lm gim con s mt s ch. Nu cc electron c gi qua
hai khe mi ln mt ht, th ngi ta ch i rng mi mt ht s i qua khe
ny hoc khe kia v nh vy s x s ht nh khi ch c mt khe, ngha l s
cho mt phn b u trn mn hng. Nhng thc t, thm ch c khi gi mi
ln mt electron, cc vn giao thoa vn c xut hin. Do mi electron
phi ng thi i qua c hai khe.
Hin tng giao thoa gia cc ht l hin tng c tnh cht quyt nh
i vi s tm hiu ca chng ta v cu trc nguyn t - phn t c bn
ca ha hc, sinh hc v cc n nguyn to nn bn thn chng ta v
cc vt xung quanh chng ta. u th k ny, ngi ta ngh rng nguyn
t kh ging vi h mt tri, trong cc electron (mang in m) quay
xung quanh mt ht nhn trung tm mang in dng, tng t nh cc
hnh tinh quay xung quanh mt tri. Lc ht gia in m v in dng
c xem l lc gi cc electron trn qu o ca chng ht nh lc ht
hp dn gia mt tri v cc hnh tinh gi cho cc hnh tinh trn qu o
ca chng. Nhng y c mt kh khn, l cc nh lut ca c hc v
in hc (trc c hc lng t), li tin on rng cc electron s mt dn
nng lng v v th s chuyn ng theo ng xoy trn c i vo cho ti
khi ri vo ht nhn. iu c ngha l nguyn t, v thc t l ton b vt
cht, s suy sp rt nhanh v trng thi c mt rt cao. Li gii mt phn
ca bi ton ny c nh khoa hc an Mch Niels Bohr tm ra vo
nm 1913. ng cho rng cc electron khng th chuyn ng theo nhng
qu o cch ht nhn mt khong ty m ch theo nhng qu o c
khong cch xc nh. V nu cn gi thit thm rng trn mt qu o nh
th ch c th c mt hoc hai electron th bi ton v s suy sp ca nguyn
Stephen Hawking
60
t xem nh c gii quyt, bi v cc electron khng th chuyn ng

xoy trn c i vo mi lp y cc qu o vi cc khong cch v nng
lng nh hn.
M hnh ny gii thch kh tt cu trc ca nguyn t n gin nht nguyn t hydro - ch c mt electron quay xung quanh ht nhn. Nhng
ngi ta cn cha r phi m rng n nh th no cho cc nguyn t phc
tp hn. Hn na, tng v mt tp hp hn ch cc qu o c php
dng nh l kh ty tin. L thuyt mi - tc c hc lng t - gii
quyt c kh khn ny. N pht hin ra rng cc electron quay xung
quanh ht nhn c th xem nh mt sng c bc sng ph thuc vo vn
tc ca n. i vi mt s qu o c chiu di tng ng vi mt s
nguyn ln bc sng ca electron, nh sng lun lun nhng v tr nht
nh sau mi ln quay, v vy cc sng c cng li: nhng qu o ny
tng ng vi cc qu o c php ca Bohr. Tuy nhin i vi cc qu
o c chiu di khng bng s nguyn ln bc sng, th mi nh sng
cui cng s b trit tiu bi mt hm sng khi cc electron chuyn ng
trn: nhng qu o ny l khng c php.
Mt cch rt hay hnh dung lng tnh sng/ht l ci c gi l php
ly tng theo cc lch s qu o do nh khoa hc ngi M Rirchard
Feynman xut. Trong cch tip cn ny, ht c xem l khng c mt
lch s hay mt qu o duy nht trong khng - thi gian. Thay v th, ngi
ta xem n i t A n B theo mi qu o kh d. Mi mt qu o c
gn lin vi hai con s: mt s biu din bin ca sng, cn s kia biu
din v tr trong chu k (tc l nh sng hay hm sng). Xc sut ht
i t A n B tm c bng cch cng cc sng cho tt c cc qu o. Ni
chung, nu ngi ta so snh tp hp cc qu o ln cn nhau, th pha hay
v tr trn chu k s khc nhau nhiu. iu ny c ngha l cc sng gn lin
vi nhng qu o s gn nh hon ton trit tiu nhau. Tuy nhin, i
vi mt s tp hp cc qu o ln cn nhau, pha khng thay i nhiu lm
gia cc qu o. Nhng sng ca cc qu o ny s khng trit tiu nhau.
Nhng qu o tng ng vi cc qu o c php ca Bohr.
LC S THI GIAN
61
Phn 13
[...] Trong mt bi bo vit nm 1905, ch t tun trc bi bo ni ting v thuyt tng
i hp, Einstein ch ra rng ci c gi l chuyn ng Brown - tc l chuyn ng
khng u n, ngu nhin ca cc ht bi l lng trong mt cht lng - c th c gii
thch nh l kt qu ca s va chm ca cc nguyn t cht lng vi cc ht bi. [...]
Vi nhng tng , v di mt dng ton hc c th, ngi ta c th

tnh khng kh khn lm nhng qu o c php trong nhng nguyn t
phc tp hn, thm ch trong c cc phn t c to thnh t nhiu nguyn
t lin kt vi nhau bng cc electron chuyn ng trn nhng qu o vng
quanh nhiu ht nhn. V cu trc ca phn t v cc phn ng ca
chng vi nhau l c s ca ton b ha hc v sinh hc, nn c hc
lng t, v nguyn tc, tin on c hu nh mi th xung quanh
chng ta trong gii hn do nguyn l bt nh quy nh. (Tuy vy, trn
thc t, nhng tnh ton ca cc h cha nhiu electron l qu phc tp v t
chng ta khng th lm c).
L thuyt tng i rng ca Einstein dng nh iu khin cu trc ca v
tr trn quy m ln. N c gi l l thuyt c in, tc l n cha tnh n
nguyn l bt nh ca c hc lng t. Nguyn nhn ti sao iu ny li
khng dn n nhng bt ng vi quan st l v tt c nhng trng hp
dn m chng ta thng gp u rt yu. Tuy nhin, nhng nh l v k d
c tho lun trn ch ra rng trng hp dn s tr nn rt mnh t nht
trong hai tnh hung: cc l en v v n ln. Trong cc trng hp dn
mnh nh th, nhng hiu ng ca c hc lng t s tr nn quan trng.
Theo ngha th thuyt tng i rng c in bng s tin on nhng
mt v hn, tin on c s sp ca chnh mnh, cng ht nh c
hc c in (tc l phi lng t) tin on s sp ca n bng cch
cho rng cc nguyn t s suy sp v trng thi c mt v hn. Chng ta
hin cn cha c mt l thuyt ha hp hon chnh thng nht thuyt
tng i rng vi c hc lng t, nhng chng ta bit nhiu c
im m l thuyt phi c. Cc h qu rt ra t nhng c im ny i
vi l en v v n ln s c m t trong cc chng sau. Tuy nhin, by
gi chng ta s chuyn sang nhng n lc mi y nhm tng kt s hiu
bit ca chng ta v cc lc khc nhau trong t nhin thnh mt l thuyt
lng t thng nht v duy nht.
Stephen Hawking
62
Chng 5: Cc ht c bn v cc lc trong t nhin

Aristotle tin rng ton b vt cht trong v tr c to thnh t bn yu t
c bn: t, khng kh, nc v la. Cc yu t ny c tc ng bi hai
lc: lc hp dn c xu hng lm chm xung i vi t v nc v lc
nng c xu hng lm nng ln i vi khng kh v la. S phn chia ni
dung ca v tr thnh vt cht v cc lc nh th vn cn c dng cho
n ngy nay.
Aristotle cng tin rng vt cht l lin tc, tc l ngi ta c th phn chia
mt mu vt cht ngy cng nh m khng c mt gii hn no: ngi ta
khng bao gi i ti mt ht vt cht m khng th phn chia c na. Tuy
nhin mt s t ngi Hy Lp, chng hn nh Democritus, li cho rng
vt cht vn c dng ht v vn vt c to thnh t mt s ln cc
loi nguyn t (atom) khc nhau (atom theo ting Hy Lp c ngha l
khng th phn chia c na). Cuc tranh ci ko di hng th k m
khng bn no c mt bng chng thc t no. Mi ti nm 1830, John
Dalton - nh vt l v ha hc ngi Anh - ch ra rng vic cc hp cht
ha hc lun lun c ha hp theo nhng t l nht nh c th c gii
thch l do cc nguyn t cm li vi nhau to nn nhng n nguyn gi
l phn t. Tuy nhin, cho ti tn nhng nm u th k ny, cuc tranh lun
gia hai trng phi t tng mi ng ng vi phn thng thuc v nhng
ngi theo nguyn t lun. Einstein l ngi a ra c mt bng
chng vt l quan trng. Trong mt bi bo vit nm 1905, ch t tun trc
bi bo ni ting v thuyt tng i hp, Einstein ch ra rng ci c
gi l chuyn ng Brown - tc l chuyn ng khng u n, ngu nhin
ca cc ht bi l lng trong mt cht lng - c th c gii thch nh l
kt qu ca s va chm ca cc nguyn t cht lng vi cc ht bi.
Vo thi gian cng c nhng nghi ng i vi gi thuyt cho rng cc
nguyn t l khng th phn chia c. Vi nm trc , mt nghin cu
sinh ca trng Trinity College, Cambridge, l J.J. Thomson chng minh
c s tn ti ca mt ht vt cht m ng gi l electron. l mt ht c
khi lng nh hn khi lng ca nguyn t nh nht khong mt ngn
ln. ng dng mt dng c kh ging vi chic n hnh ca mt my
thu hnh hin i: mt si kim loi nng pht ra cc ht electron v bi v
cc ht ny mang in m nn c th dng mt in trng gia tc ca
chng hng ti mt mn ph photpho. Khi cc ht ny p vo mn, chng
LC S THI GIAN
63
s gy ra nhng chp sng. Chng bao lu sau, ngi ta thy rng cc ht

electron bn ra t chnh bn trong cc nguyn t v vo nm 1911, nh
vt l ngi Anh Ernest Rutherford cui cng chng t c rng cc
nguyn t vt cht c cu trc bn trong: chng to bi mt ht nhn cc k
nh mang in dng v cc electron quay quanh ht nhn . ng rt ra
iu ny t vic phn tch s lch hng ca cc ht alpha - ht mang in
dng do cc nguyn t phng x pht ra - khi va chm vi cc nguyn t
Thot u ngi ta ngh rng ht nhn nguyn t c to bi electron v
mt s ht mang in dng gi l proton (theo ting Hy Lp proton c
ngha l u tin, v ngi ta ngh rng n l n nguyn c bn to nn
vt cht). Tuy nhin, vo nm 1932 mt ng nghip ca Rutherford
Cambridge l James Chadwick pht hin ra rng ht nhn cn cha mt
ht khc gi l neutron. l ht c khi lng gn nh proton nhng
khng mang in. Chadwick c trao gii thng Nobel v pht minh
ny v c bu lm hiu trng ca trng Gonville v Caius College,
Cambridge (trng m hin ti l thnh vin ca ban gim hiu). Sau ny
ng phi t chc hiu trng v bt ng vi cc thnh vin trong ban
gim hiu. S bt ng trong trng cn gay gt hn khi nhm cc thnh
vin lnh o tr tr v sau chin tranh b phiu loi cc thnh vin gi ra
khi cc chc v ca nh trng m h gi qu lu. Chuyn ny xy ra
trc thi ca ti.
Stephen Hawking
64
Phn 14
[...] By gi th chng ta u bit rng mi mt ht u c mt phn ht v ht vi phn
ht ca n c th hy nhau. [...] Nh vy c th c c cc phn th gii, phn nhn loi
c to thnh t cc phn ht. Tuy nhin, nu bn gp phn ca chnh bn th ch c
bt tay y! V c hai s bin mt trong chp mt. [...]
Ti tn gn hai mi nm trc (tc l cui nhng nm 1960 - VnExpress)

ngi ta vn cn ngh rng proton v neutron l cc ht c bn, nhng cc
th nghim trong proton va chm vi cc proton khc hoc vi cc
electron vn tc cao ch ra rng thc t chng c to thnh t cc ht
nh hn. Cc ht ny c nh vt l Muray Gell-Mann Hc vin k thut
California gi l cc ht quark. Chnh nh cng trnh v cc ht ny m ng
c trao gii thng Nobel vo nm 1969. Ngun gc ca ci tn ny l
mt cu trch dn y b n t mt cun tiu thuyt ca nh vn ni ting
James Joyce: Ba quark cho Muster Mark.
C nhiu loi quark khc nhau: t nht c ti 6 mi m ngi ta gi l u
(up), d (down), s (strange), c (charmed), b (bottom), v t (top). Mi mt mi
li c ba mu: , xanh v lc. (Cn phi nhn mnh rng cc quark c
bc sng nh hn nh sng nhn thy rt nhiu v v vy khng c mu
theo ngha thng thng. ch l v cc nh vt l hin i c t do
tng tng hn trong vic t tn cc ht v cc hin tng mi, ch
khng nh trc b b hp trong ting Hy Lp). Proton v neutron c to
ra t ba quark, mi quark mt mu. Mt proton cha 2 quark u v 1 quark d,
cn neutron cha 2 quark d v 1 quark u. Chng ta cng c th to ra cc ht
t nhng quark khc (s, c, b, v t), nhng tt c chng u c khi lng ln
hn nhiu v s phn r rt nhanh thnh proton v neutron. Nh vy, hin
nay chng ta bit rng cc nguyn t cng nh cc proton v neutron u
khng phi l khng phn chia c na. Thnh th mt cu hi c t
ra: cc ht thc s l c bn, nhng vin gch to nn vn vt l g?
V bc sng ca nh sng ln hn nhiu so vi kch thc ca nguyn
t, nn chng ta khng th nhn cc thnh phn ca nguyn t theo
cch thng thng c. Chng ta cn phi dng ci g c bc sng
nh hn. Nh chng ta thy chng trc, c hc lng t ni vi
chng ta rng thc t cc ht u l sng v nng lng ca ht cng cao th
bc sng ca sng tng ng cng nh. Nh vy cu tr li tt nht cho
LC S THI GIAN
65
cu hi ca chng ta ty thuc vo nng lng ca ht c th t ti cao n

mc no, bi v iu quyt nh chng ta c th nhn c thang chiu
di nh ti mc no. Nng lng ny ca cc ht thng c o bng n
v gi l electron-volt. (Trong cc th nghim ca Thomson vi cc electron,
chng ta thy rng ng dng in trng gia tc cc ht ny. Nng
lng m mt electron thu t in trng 1 volt chnh l mt electron-volt).
th k 19, khi nhng nng lng ca ht m con ngi bit cch s dng
l nng lng thp ch c my electron-volt c sinh ra t cc phn ng
ha hc nh s chy chng hn, ngi ta ngh rng nguyn t l phn t nh
nht. Trong th nghim ca Rutherford, nng lng ca ht alpha c hng
triu electron-volt. V gn y hn na, chng ta bit cch dng cc
trng in t lm cho nng lng ca ht lc u t ti hng triu, ri
sau ti hng t electron-volt. V nh vy, chng ta bit c rng cc ht
m 20 nm trc ngi ta ngh l c bn, th thc t li c to thnh t
cc ht nh hn na. Vy th liu cc ht nh ny, n lt mnh, c c
to thnh t nhng ht nh hn na khng? iu ny cng rt c th, nhng
chng ta c nhng cn c l thuyt tin rng chng ta c, hoc rt gn ti
c, s hiu bit v nhng vin gch cui cng ny ca t nhin.
Dng lng tnh sng/ht c tho lun chng trc, vn vt trong
v tr, k c nh sng v hp dn u c th m t thng qua cc ht.
Cc ht ny c mt tnh cht c gi l spin. Mt cch d hnh dung v
spin l chng ta hy tng tng cc ht nh nhng con quay quay xung
quanh trc ca chng. Tuy iu ny c th dn n nhng hiu lm, v theo
c hc lng t th cc ht khng c mt trc quay no tht xc nh c.
iu m spin ca mt ht ni vi chng ta l ht nhn ging ci g t cc
hng khc nhau. Mt ht c spin 0 ging nh mt chm trn: n nhn t
mi hng u ging ht nhau. (Hnh 5.1a). Tri li, ht c spin 1 li ging
nh mt mi tn: nhn t cc hng khc nhau s thy n khc nhau
Hnh 5.1 a, b, c: Hnh minh ha v cc

dng spin khc nhau ca ht.
(Hnh 5.1b). Ch nu ngi ta quay n trn mt

vng (360 ) th ht mi nhn ging nh trc.
Ht c spin 2 ging nh mt mi tn c hai u
(Hnh 5.1c): n nhn ging nh trc nu quay
mt na vng (180 ). Tng t, cc ht c
spin cao hn s nhn ging nh trc nu quay
n mt phn nh hn ca mt vng trn vn.
Ton b iu ny xem ra c v kh n gin,
nhng mt iu ng ch l c nhng ht nhn
li khng ging nh trc d c quay n trn
Stephen Hawking
66
mt vng, mun nhn n ging nh trc phi quay trn ng hai vng.
Nhng ht nh vy ngi ta ni l n c spin 1/2.
Tt c nhng ht trong v tr m chng ta bit c chia lm hai
nhm: cc ht c spin 1/2 to nn vt cht trong v tr v cc ht c
spin 0, 1, 2, nh chng ta s thy, l nhng ht gy ra cc lc gia cc
ht vt cht. Cc ht vt cht tun theo ci c gi l nguyn l loi tr
Pauli. iu ny c pht hin vo nm 1925 bi nh vt l ngi o
Wolfgang Pauli, v v th ng c trao gii thng Nobel vo nm
1945. ng l mt nh vt l l thuyt in hnh: ngi ta ni rng thm ch
s c mt ca ng mt thnh ph no cng lm cho mi th nghim
sai lc ht! Nguyn l loi tr Pauli pht biu rng hai ht ng nht
khng th tn ti trong cng mt trng thi, tc l chng khng th va c
cng v tr va c cng vn tc, trong gii hn c quy nh bi nguyn l
bt nh. Nguyn l loi tr Pauli l cc k quan trng v n cho php gii
thch ti sao cc ht vt cht khng co v trng thi c mt rt cao di
nh hng ca cc lc to bi nhng ht c spin 0, 1 v 2: nu cc ht vt
cht c v tr rt gn nhau, th chng li phi c vn tc khc nhau m iu
ny c ngha l chng khng dng lu mt v tr. Nu th gii c to ra
khng c nguyn l loi tr, th cc quark s khng to nn cc ht proton v
neutron tch bit v hon ton xc nh. V cng vi cc electron chng
cng s khng to nn cc nguyn t tch bit v hon ton xc nh. Khi
tt c chng s suy sp to nn mt mn sp c v tng i ng u.
S hiu bit ng n v electron v cc ht c spin 1/2 khc ch c vo nm
1928 khi Paul Dirac a ra mt l thuyt mi. Sau ny Dirac c bu
lm gio s ton hc Cambridge (cng v trc kia ca Newton v ca
ti hin nay). L thuyt ca Dirac l l thuyt u tin ha hp c c vi
c hc lng t v thuyt tng i hp. N gii thch c bng ton hc
ti sao electron li c spin 1/2, tc l ti sao n nhn khng ging nh trc
nu chng ta quay n trn mt vng; v nhn ging nh trc nu chng ta
quay n trn hai vng. L thuyt ca Dirac cn tin on rng electron c
mt phn ht ca n: l anti-electron hay cn gi l positron. Vic pht
hin c ht positron vo nm 1932 khng nh l thuyt ca Dirac v
dn ti vic ng c trao gii thng Nobel v vt l vo nm 1933. By
gi th chng ta u bit rng mi mt ht u c mt phn ht v ht vi
phn ht ca n c th hy nhau. (Trong trng hp cc ht mang lc th
phn ht ging ht nh chnh ht ). Nh vy c th c c cc phn th
gii, phn nhn loi c to thnh t cc phn ht. Tuy nhin, nu bn gp
phn ca chnh bn th ch c bt tay y! V c hai s bin mt trong chp
LC S THI GIAN
67
mt. Vn ti sao xung quanh chng ta s ht li nhiu hn cc phn ht

rt nhiu l mt vn quan trng, v ti s tr li vn ny cui
chng.
Stephen Hawking
68
Phn 15
[...] Cc ht truyn tng tc gia nhng ht vt cht c gi l cc ht o, bi v
khng ging nh cc ht thc, chng khng th c pht hin trc tip bng mt
my d ht no. Tuy nhin, chng ta bit chng tn ti, v chng gy ra hiu ng c th
o c: l lc gia cc ht vt cht.[...]
Trong c hc lng t, ngi ta cho rng cc lc hoc tng tc gia cc

ht vt cht c truyn bi cc ht c spin nguyn 0, 1 hoc 2. iu ny
xy ra nh sau: Mt ht vt cht, v d mt electron hoc mt ht quark,
pht ra mt ht truyn tng tc. S git li do vic pht ny lun lm thay
i vn tc ca ht vt cht . Sau , ht truyn va chm vi mt ht vt
cht khc v b ht ny hp th. Kt qu vn tc ca ht th hai cng b thay
i ht nh c mt lc tc dng gia hai ht vt cht .
Mt tnh cht quan trng ca cc ht truyn tng tc l chng khng
tun theo nguyn l loi tr. iu ny c ngha l c mt s khng hn ch
cc ht nh vy c trao i gia cc ht v v vy c th lm cho lc tr
nn rt mnh. Tuy nhin, nu cc ht truyn tng tc c khi lng ln, th
chng s kh c to ra v kh trao i trn khong cch ln. V vy, lc
do cc ht mang s c tm tc dng ngn. Ngc li, nu cc ht truyn
tng tc khng c khi lng th lc c tm tc dng di. Cc ht truyn
tng tc gia nhng ht vt cht c gi l cc ht o, bi v khng ging
nh cc ht thc, chng khng th c pht hin trc tip bng mt my
d ht no. Tuy nhin, chng ta bit chng tn ti, v chng gy ra hiu ng
c th o c: l lc gia cc ht vt cht. Cc ht c spin 0, 1 hoc 2
trong mt s trng hp c th tn ti nh nhng ht thc khi chng c th
c pht hin trc tip. Khi i vi chng ta chng ging nh ci m
cc nh vt l c in gi l cc sng nh sng nh sng hoc sng hp dn.
Cc sng ny i khi c th c pht ra khi cc ht vt cht tng tc vi
nhau bng cch trao i ht lc o. (V d, lc y tnh in gia hai
electron l do s trao i cc photon o m ta khng bao gi pht hin c
trc tip; nhng nu mt electron chuyn ng qua mt electron khc th cc
photon thc c th c pht ra v chng ta pht hin c chng nh cc
sng nh sng). Cc ht truyn tng tc c th nhm li thnh bn loi ty
theo cng ca lc m chng mang v cc ht vt cht m chng tng
tc. Cn nhn mnh rng s phn chia thnh bn loi ny c tnh cht
LC S THI GIAN
69
nhn to, n ch thun tin cho vic xy dng cc l thuyt ring phn
m thi, ch khng tng ng vi mt iu g su sc hn. Xt n cng,
phn ng cc nh vt l u hy vng tm c mt l thuyt thng nht c
kh nng gii thch bn loi lc ni trn ch l nhng mt khc nhau ca mt
lc duy nht. Thc t, nhiu ngi cn ni rng l mc tiu hng u ca
vt l hc ngy nay. Mi y, ngi ta thnh cng trong vic thng nht
c 3 trong s 4 loi lc trn v ti s cp n vn ny cui
chng. Vn thng nht nt lc cn li l hp dn ta s cp n sau.
Loi lc u tin l lc hp dn. Lc ny c tnh cht ph qut, tc l mi
ht u cm thy n ty theo khi lng hoc nng lng ca ht. Trong s
bn lc, th lc hp dn l yu nht, yu ti mc chng ta s khng th nhn
thy n, nu n khng c hai tnh cht c bit sau: n c th tc dng trn
khong cch ln v lun lun l lc ht. iu ny c ngha l nhng lc hp
dn rt yu gia cc ht c th thuc hai vt th ln, chng hn nh tri t
v mt tri, c th c cng gp li to nn mt lc ln. Ba loi lc cn
li, hoc c tm tc dng ngn, hoc i khi l lc ht v i khi li l lc
y, v vy chng c xu hng trit tiu nhau. Theo cch nhn nhn ca c
hc lng t i vi lc hp dn, th lc gia hai ht vt cht c mang bi
mt ht c spin 2, gi l ht graviton. Ht ny khng c khi lng ring v
v vy c tm tc dng di. Lc hp dn gia tri t v mt tri chnh l do
s trao i cc graviton gia cc ht to nn hai vt th . Mc d cc ht
c trao i l o, nhng iu chc chn l chng to ra mt hiu ng
o c - l lm cho tri t quay xung quanh mt tri. Cc graviton
to nn ci m cc nh vt l c in gi l cc sng hp dn, chng rt yu
v kh pht hin ti mc cho n nay vn cha quan st c.
Loi lc tip sau l lc in t. y l lc tng tc gia cc ht mang in
nh cc electron v cc quark, ch khng phi gia cc ht khng mang
in nh graviton. Lc ny ln hn lc hp dn nhiu: lc in t gia hai
electron khong triu triu triu triu triu triu triu (1 vi bn mi hai s
0 tip sau) ln ln hn lc hp dn gia chng. Tuy nhin, c hai loi in
tch, in tch m v in tch dng. Lc gia hai in tch dng cng nh
hai in tch m u l lc y, trong khi lc gia mt in tch dng v
mt in tch m li l lc ht. Mt vt th ln nh tri t hoc mt tri
cha cc in tch dng v m vi s lng gn nh nhau. V vy lc ht
v lc y ca cc ht c th gn nh trit tiu nhau v lc in t tng cng
cn li rt nh. Tuy nhin, quy m nh nh cc nguyn t v phn t lc
in t li chim u th. Lc ht in t gia cc electron mang in m v
cc proton mang in dng trong ht nhn lm cho cc electron quay xung
Stephen Hawking
70
quanh ht nhn ca nguyn t, ht nh lc hp dn lm cho tri t quay

xung quanh mt tri. Lc in t c hnh dung nh c gy bi s trao
i mt s ln cc ht o khng khi lng, c spin 1 gi l cc photon. Cc
photon c trao i l cc ht o. Tuy nhin, khi electron chuyn t mt
qu o c php ny sang mt qu o c php khc gn ht nhn hn,
nng lng s c gii phng v mt photon thc c pht ra - photon
ny c th quan st c bng mt ngi nu n c bc sng ng vi nh
sng nhn thy hoc bi mt mng nh phim nh, chng hn. Cng nh vy,
nu mt photon thc va chm vi mt nguyn t n c th lm cho mt
electron chuyn t qu o gn ht nhn hn sang qu o xa hn. Qu trnh
ny s dng ht nng lng ca photon, v vy n b hp th.
Loi lc th ba c gi l lc ht nhn yu. N gy ra s phng x v
ch tc dng ln cc ht c spin 1/2 ch khng tc dng ln cc ht c
spin 0, 1 hoc 2 nh photon v graviton. Lc ht nhn yu ch c hiu
thu o t nm 1967, khi Abdus Salam trng Imperal College, London
v Steven Weinberg i hc Harvard a ra cc l thuyt thng nht
tng tc ny vi tng tc in t, ht nh Maxwell thng nht lc in
vi lc t khong 100 nm trc. H a ra gi thuyt cho rng, ngoi
photon, cn c ba ht spin 1 khc gi l cc ht boson mang lc yu. l
cc ht W+, W- v Zo, mi ht c khi lng khong 100 GeV (GeV l giga
electron-volt, bng mt t electron-volt). L thuyt Weinberg - Salam
a ra mt tnh cht gi l s ph v i xng t pht. iu ny c ngha l
mt s ht tng nh l hon ton khc nhau nng lng thp thc t li l
cng mt loi ht, ch c iu trng thi khc nhau m thi. mc nng
lng cao, tt c cc ht ny phn ng hon ton tng t nhau. Hiu ng
ny kh ging vi hnh trng ca qu cu trong tr quay x s. mc nng
lng cao (tc khi bnh xe quay nhanh), qu cu v cn bn phn ng theo
mt cch, l quay trn, quay trn. Nhng khi bnh xe quay chm li,
nng lng ca qu cu gim v cui cng qu cu s ri vo mt trong s
36 rnh trong bnh xe. Ni mt cch khc, mc nng lng thp, qu cu
c th tn ti trong 36 trng thi khc nhau. Nu v mt nguyn nhn no ,
chng ta ch c th quan st c qu cu mc nng lng thp, ta c th
ngh rng c 36 loi qu cu khc nhau.
Trong l thuyt Weinberg - Salam, nhng mc nng lng ln hn 100
GeV nhiu, ba ht mi v photon phn ng mt cch hon ton tng t
nhau. nhng mc nng lng thp hn, iu m ta hay gp trong nhng
tnh hung bnh thng, th s i xng ny gia cc ht s b ph v. W+,
W- v Zo khi s c khi lng ln, v lm cho cc lc m chng mang
LC S THI GIAN
71
c tm tc dng ngn. Vo thi Salam v Weinberg a ra l thuyt ca

mnh, cn t ngi tin h v cc my gia tc ht cn cha mnh t ti
nng lng 100 GeV - nng lng cn phi c to ra cc ht W+, W- v
Zo thc. Tuy nhin, khong gn mi nm sau, nhng tin on khc ca l
thuyt nng lng thp ph hp rt tt vi thc nghim, khin cho vo
nm 1979 Salam v Weinberg c trao gii thng Nobel v vt l cng
vi Sheldon Glashow, mt nh vt l cng i hc Harvard v cng a
ra mt l thuyt tng t thng nht lc in t v lc ht nhn yu. y ban
trao gii Nobel hon ton yn tm, khng s mc sai lm khi m vo nm
1983 ti CERN (Trung tm nghin cu ht nhn chu u) ngi ta pht
hin c ba ht W+, W- v Zo vi khi lng v cc tnh cht khc ng
nh l thuyt tin on. Carlo Rubbia, ngi lnh o mt nhm nghin
cu gm khong vi trm nh vt l - tc gi ca pht minh - c
trao gii thng Nobel vo nm 1984 cng vi Simon Van der Meer, mt k
s CERN, ngi pht trin mt h thng tch ly phn vt cht c s
dng trong pht minh trn. (Tht kh t mt du n trong vt l thc
nghim nhng ngy ny nu bn khng nh cao!).
Loi lc th t l lc ht nhn mnh. y l lc gi cho cc ht quark
trong proton v neutron trong ht nhn nguyn t. Ngi ta tin rng
lc ny c mang bi mt ht c spin 1 khc gi l gluon. Ht gluon ch
tng tc vi chnh n v vi cc quark. Lc ht nhn mnh c mt tnh cht
rt l gi l "s cm t": n lun lun lin kt cc ht ny li thnh nhng t
hp khng c mu.
Nh vy ta khng th c mt ht quark ring r t n v n s c mu (,
xanh hoc lc). Thay v th, mt quark cn phi lin kt vi mt quark
xanh v mt quark lc bng mt dy cc gluon ( + xanh + lc = trng).
Mt tam tuyn nh th to nn mt proton hoc mt neutron. Mt kh nng
khc l cp to bi mt quark v mt phn-quark ( + phn-, hoc xanh
+ phn-xanh, hoc lc + phn-lc = trng). Cc t hp nh vy to nn cc
ht bit nh cc meson l nhng ht khng bn, v quark v phn-quark
c th hy nhau to thnh cc electron v cc ht khc. Tng t, s cm t
cng khng cho php c mt gluon ring l t n, v cc gluon cng c mu.
Thay v th, ngi ta cn phi c mt tp hp cc gluon vi tng mu l
trng. Mt tp hp nh th to nn mt ht khng bn gi l glueball.
Vic "s cm t" khng cho php chng ta quan st c mt ht quark
hoc mt gluon c lp dng nh lm cho ton b khi nim v cc quark
v gluon nh cc ht tr nn hi c v siu hnh. Tuy nhin, lc ht nhn
Stephen Hawking
72
mnh cn c mt tnh cht khc, gi l s t do tim cn, lm cho khi nim

v cc ht quark v gluon tr nn hon ton xc nh. nhng mc nng
lng bnh thng, lc ht nhn mnh thc t l rt mnh v n lin kt cc
ht quark rt cht vi nhau. Tuy nhin, nhng thc nghim trn cc my gia
tc ln cho thy, nhng mc nng lng cao, lc mnh tr nn yu hn
nhiu v cc quark cng nh cc gluon x s gn nh cc ht t do.
LC S THI GIAN
73
Phn 16
[...] Cc l thuyt thng nht ln khng bao hm lc hp dn. iu ny khng phi l
qu nghim trng bi v hp dn l lc yu ti mc cc hiu ng ca n thng c th b
qua khi cp ti cc ht c bn trong nguyn t. Tuy nhin, v n c tm tc dng di
v li lun lun l lc ht nn cc hiu ng ca n u c cng li. [...]
Hnh 5.2 cho thy bc nh chp s va chm ca

mt proton v mt phn-proton mc nng
lng cao. Mt s ht quark gn nh t do
c to ra v lm xut hin cc tia vt nhn r
trn hnh v.
Thnh cng ca s thng nht cc lc in t
v ht nhn yu dn ti nhiu c gng nh
kt hp hai lc ny vi lc ht nhn mnh
nhm xy dng mt l thuyt gi l l thuyt
thng nht ln (vit tt l GUT - Grand Unified Theory). Ci tn ny c v
hi cng iu, v cc l thuyt nh vy cha hon ton l ln v cng cha
thng nht c hon ton, do chng khng bao gm c lc hp dn. Chng
cng li cha phi l nhng l thuyt thc s hon chnh v cn cha nhiu
tham s c gi tr khng th tin on c t l thuyt m li cn phi chn
lm khp vi thc nghim. Tuy nhin, nhng l thuyt ny l mt bc
tin ti mt l thuyt thng nht y v hon chnh. T tng c bn ca
cc GUT l, nh ni trn, lc ht nhn mnh tr nn yu hn khi
nng lng cao. Tri li, cc lc in t v ht nhn yu - vn khng c tnh
t do tim cn - li mnh hn ln nhng mc nng lng . V vy,
mt mc nng lng rt cao no - gi l nng lng thng nht ln - c
ba lc ny s c cng nh nhau v nh vy c th ch l nhng mt
khc nhau ca cng mt lc duy nht. Cc GUT cng tin on rng nng
lng ny, cc ht vt cht khc nhau c spin 1/2, nh cc quark v electron,
v cn bn cng s hon ton nh nhau v nh vy l t ti mt s thng
nht na.
Hnh 5.2: nh chp s va chm ca

mt proton v mt phn-proton mc
nng lng cao. Ht quark sinh ra to
ra cc tia trong hnh.
Gi tr ca nng lng thng nht ln cn cha c bit mt cch chnh

xc, nhng c l t nht cng phi c mt ngn triu triu GeV. Th h cc
my gia tc ht hin nay c th lm cho cc ht va chm nng lng c
100 GeV v cc my gia tc d nh s xy dng c th nng con s ny ln
Stephen Hawking
74
ti c vi ngn GeV. Nhng mt my mnh gia tc cc ht ti nng

lng thng nht ln phi c kch thc c gn bng c h mt tri, iu m
bi cnh kinh t hin nay khng cho php. Nh vy ta khng th kim chng
cc GUT mt cch trc tip trong phng th nghim c. Tuy nhin, cng
nh i vi trng hp l thuyt thng nht lc in t v ht nhn yu, c
nhng h qu ca l thuyt nng lng thp m chng ta c th kim
chng c.
L th nht trong s cc h qu ny l tin on cho rng cc proton tc l cc ht to nn phn ln khi lng ca vt cht thng thng c th t phn r thnh cc ht nh hn nh cc phn electron. S d
iu ny c th l bi v nng lng thng nht ln khng c s khc nhau
cn bn gia quark v phn electron. Ba quark trong proton thng khng
c nng lng bin i thnh cc phn - electron, nhng rt him hoi,
c th mt trong ba ht c nng lng thc hin bin i trn, bi
v nguyn l bt nh ni rng nng lng ca cc quark trong proton khng
th c nh mt cch chnh xc. V khi , proton c th phn r. Xc sut
mt ht quark c nng lng l thp ti mc ngi ta cn phi ch i
khong mt triu triu triu triu triu (1 v ba mi con s 0 tip sau) nm.
Nh vy, ngi ta c th xem rng kh nng phn r t pht ca proton l
khng th kim chng bng thc nghim c. Tuy nhin, ngi ta tng c
may pht hin s phn r bng cch quan st mt s lng ln vt cht cha
mt s rt ln proton. (V d, nu ngi ta quan st mt s lng proton c
1 v ba mi con s 0 tip sau trong sut mt nm, th theo GUT, n gin
nht ngi ta c th hy vng quan st c hn mt vng phn r ca
proton).
Nhiu th nghim nh th c thc hin, nhng cha c mt th nghim
no cho mt bng chng xc thc v s phn r ca proton hoc neutron.
Mt th nghim dng ti 8.000 tn nc v c thc hin m mui
Morton bang Ohio, Hoa K ( trnh nhng s kin khc do tia v tr gy ra
ln ln vi s phn r ca proton). V khng c mt phn r t pht no ca
proton quan st c trong qu trnh thc nghim, ngi ta c th c tnh
c rng thi gian sng ca proton phi ln hn 10 triu triu triu triu
triu (1 v ba mi con s 0 tip sau) nm. Con s ny cn ln hn c thi
gian sng ca proton c tin on bi l thuyt thng nht ln n gin
nht, nhng cng c nhng l thuyt tinh xo hn tin on thi gian sng
cn lu hn. Nh vy cn phi c nhng th nghim nhy hn na dng
nhng lng vt cht cn ln hn na kim chng nhng l thuyt .
LC S THI GIAN
75
Mc d rt kh m quan st c s phn r t pht ca proton nhng cng

c th chnh s tn ti ca chng ta li l kt qu ca qu trnh ngc li,
qu trnh to ra cc proton hay n gin hn l to ra cc quark t mt tnh
hung ban u trong s quark khng nhiu hn s phn-quark (gi thuyt
ny l cch t nhin nht hnh dung s khi pht ca v tr). Vt cht
trn tri t ch yu c to bi cc proton v neutron, v n lt mnh
cc ht ny c to bi cc quark. Hon ton khng c cc phn-proton v
phn-neutron to bi cc phn-quark, tr mt s t do cc nh vt l to ra
trong cc my gia tc ln. Chng ta c nhng bng chng t cc tia v tr
cho thy iu ny cng ng i vi vt cht trn thin h chng ta: khng
c cc phn-proton v phn-neutron tr mt s t c to ra nh cc cp
ht/phn ht trong cc va chm nng lng cao. Nu c nhng vng ln
phn vt cht trong thin h chng ta, th chng ta phi quan st thy mt
lng ln bc x ti t vng ranh gii gia cc vng vt cht v phn vt
cht, ni nhiu ht c th va chm vi cc phn ht ca chng, ri hy nhau
to thnh cc bc x nng lng cao.
Chng ta khng c bng chng trc tip cho thy vt cht cc thin h
khc, bi cc proton v neutron, hay bi cc phn-proton v phn-neutron,
nhng n phi ch l loi ny hoc loi kia: khng th c s hn hp trong
mt thin h, bi v nu khng nh vy, chng ta li s phi quan st c
mt lng ln ba x sinh ra do s hy. Do , chng ta tin rng tt c
cc thin h u c to bi cc quark hn l cc phn-quark, cn kh
nng mt s thin h l vt cht v mt s thin h khc l phn-vt
cht thun ty l iu rt ng ng.
Vy ti sao s lng cc quark li ln hn nhiu so vi s lng cc phnquark? Ti sao s lng mi loi li khng bng nhau? Cng may cho chng
ta l s lng ca chng khng bng nhau, bi v nu khng th gn nh hu
ht cc quark v phn-quark s hy nhau giai on u ca v tr v
cho v tr ch cn cha y bc x, tr mt lng rt t vt cht. Khi s
chng c cc thin h, chng c cc v sao v cng chng c cc hnh tinh
ni i sng ca con ngi c th pht trin c. May mn thay, cc l
thuyt thng nht ln a ra mt cch l gii ti sao v tr hin nay li
cha mt s lng quark nhiu hn phn-quark, cho d lc ban u s
lng mi loi c th bng nhau. Nh chng ta thy, cc GUT cho php
cc quark bin i thnh cc electron nng lng cao. Chng cng cho
php cc qu trnh ngc li, cc phn-quark bin thnh electron v cc
electron v phn-electron bin thnh phn-quark v quark. C mt thi gian
trong giai on rt sm ca v tr khi m v tr nng ti mc nng lng
Stephen Hawking
76
ca cc ht cao cho cc bin ha c th xy ra. Nhng ti sao xu

hng bin thnh quark li nhiu hn to thnh phn-quark? Nguyn do l
cc nh lut vt l khng hon ton nh nhau i vi ht v phn ht.
Cho n tn nm 1956 ngi ta vn tin rng cc nh lut vt l u tun
theo ba i xng c tn l C, P v T mt cch ring bit. i xng C c
ngha l cc nh lut i vi ht v phn ht l nh nhau. i xng P c
ngha l cc nh lut l nh nhau i vi mt tnh hung bt k v nh
gng ca n (nh gng ca mt ht quay theo hng phi s l ht quay
theo hng tri). Cn i xng T c ngha l nu ta o ngc chiu chuyn
ng ca tt c cc ht v phn ht th h s tr li cc trng thi m n
qua nhng thi im sm hn; ni mt cch khc, cc nh lut s khng
thay i theo hng tin hoc li ca thi gian.
Nm 1956 hai nh vt l M l Tsung-Dao Lee v Chen Ninh Yang a
ra gi thuyt rng lc yu khng tun theo i xng P. Ni mt cch khc,
lc yu lm cho v tr pht trin theo cch khc vi cch m nh gng ca
v tr pht trin. Cng nm mt ng nghip ca h l Chien-Shiung Wu
chng minh c rng tin on l ng n. B lm iu bng
cch sp ht nhn ca cc nguyn t phng x trong t trng sao cho chng
quay theo cng mt hng v chng t rng cc electron c pht ra theo
mt hng nhiu hn theo hng khc. Nm sau Lee v Yang c trao
gii thng Nobel cho tng ca h. Ngi ta cng thy rng lc yu
khng tun theo i xng C. iu ny c ngha l lc yu lm cho v tr
gm cc phn ht x s khc vi v tr ca chng ta. Tuy nhin, dng
nh lc yu li tun theo i xng t hp CP. Ngha l v tr s pht trin
theo cch ht nh nh gng ca n nu thm vo mi ht c thay
bng phn ht ca n! Tuy nhin, vo nm 1964 hai ngi M na l J. W.
Cronin v Val Fitch pht hin ra rng i xng CP khng c tun theo
trong phn r ca nhng ht gi l K-Meson. Cronin v Fitch cui cng
c trao gii thng Nobel cho cng trnh ca h vo nm 1980. (Kh
nhiu gii thng c trao chng t rng v tr khng n gin nh
chng ta ngh).
C mt nh l ton hc ni rng mi thyt tun theo c hc lng t v
thuyt tng i u phi lun lun tun theo i xng t hp CPT. Ni mt
cch khc, v tr s x s nh trc nu ta thay ht bng phn ht. Ly nh
gng v nghch o hng thi gian. Nhng Cronin v Fitch chng
minh c rng nu ngi ta thay ht bng phn ht v ly nh gng
nhng khng nghch o hng thi gian th v tr khng x s nh trc
LC S THI GIAN
77
na. Do cc nh lut vt l cn phi thay i nu ta i hng thi gian,

ngha l chng khng tun theo i xng T.
Chc chn l trong giai on u, v tr khng tun theo i xng T: v
thi gian tri v pha trc theo hng v tr gin n (nu thi gian
tri git li, v tr s co li). V do c nhng lc khng tun theo i xng
T, suy ra rng v v tr gin n nn nhng lc ny c th lm cho cc phn electron bin thnh quark nhiu hn cc electron bin thnh phn - quark.
Sau , v v tr gin n v lnh i, cc phn - quark s hy vi cc quark,
nhng v c nhiu quark hn phn-quark nn mt s nh quark cn d li
to nn vt cht m chng ta thy hm nay, trong c c bn thn chng
ta. Nh vy chnh s tn ti ca chng ta c th c xem nh mt bng
chng khng nh cc l thuyt thng nht ln, mc d mi ch l mt khng
nh nh tnh m thi. Nhng bt nh cn nhiu ti mc ngi ta khng
th tin on c s lng cc quark cn li sau qu trnh hy hoc thm
ch cn cha tin on c cc ht cn li l quark hay phn-quark. (Tuy
nhin, nu s ht d tha l phn-quark th chng ta n gin c th gi
phn-quark l quark v quark l phn-quark).
Cc l thuyt thng nht ln khng bao hm lc hp dn. iu ny khng
phi l qu nghim trng bi v hp dn l lc yu ti mc cc hiu ng ca
n thng c th b qua khi cp ti cc ht c bn trong nguyn t. Tuy
nhin, v n c tm tc dng di v li lun lun l lc ht nn cc hiu ng
ca n u c cng li. V vy i vi mt s lng ht vt cht ln
lc hp dn c th s ln t tt c cc lc khc. iu ny gii thch ti sao
hp dn chnh l lc quyt nh s tin ha ca v tr. Thm ch i vi cc
vt th c kch thc nh mt ngi sao thi, lc hp dn cng c th
thng tt c cc lc khc v lm cho ngi sao b co li. Cng trnh ca ti
trong nhng nm 1980 tp trung vo cc l en - mt i tng c th l kt
qu co li ca mt ngi sao - v lc hp dn xung quanh n. Chnh iu ny
dn ti nhng gi u tin v vic phi kt hp c hc lng t vi
thuyt tng i rng - mt hnh bng u tin v thuyt lng t ca hp
dn trong tng lai.
Stephen Hawking
78
Phn 17
Thut ng l en cn rt mi. N c nh khoa hc ngi M John Wheeler a ra vo
nm 1969 nhm m t mt cch hnh tng mt tng bt ngun t nht khong 200
nm trc, vo thi m cn c hai l thuyt v nh sng: mt l thuyt c Newton ng
h cho rng nh sng c to thnh t cc ht, cn l thuyt kia cho rng n c to
thnh t cc sng.
Chng 6: L en
Thut ng l en cn rt mi. N c nh khoa hc ngi M John

Wheeler a ra vo nm 1969 nhm m t mt cch hnh tng mt tng
bt ngun t nht khong 200 nm trc, vo thi m cn c hai l thuyt v
nh sng: mt l thuyt c Newton ng h cho rng nh sng c to
thnh t cc ht, cn l thuyt kia cho rng n c to thnh t cc sng.
Hin nay ta bit rng c hai l thuyt trn u ng. Theo quan im nh
nguyn sng/ht ca c hc lng t, th nh sng c th xem nh va l
sng va l ht. Theo l thuyt sng v nh sng th khng r n s phn
ng th no i vi hp dn. Nhng nu nh sng c to thnh t cc ht
th ngi ta c th ngh rng n s b tc ng bi hp dn ht nh cc vin
n i bc, tn la v cc hnh tinh. Ban u ngi ta tng rng nh sng
truyn vi vn tc ln v hn v nh th th hp dn khng th no lm cho
n chm li c, nhng pht minh ca Roemer cho thy nh sng truyn
vi vn tc hu hn, iu c ngha l hp dn c th c tc ng quan
trng.
Da trn gii thuyt , mt ging vin ca i hc Cambridge l John
Michell vit mt bi bo in trn tp ch nhng vn kin trit hc ca Hi
Hong gia London (Philosophical Transaction of the Royal Society of
London) vo nm 1783, trong ng ch ra rng mt ngi sao nng v
c c th c trng hp dn mnh ti mc khng cho nh sng thot ra
c: bt k nh sng no pht ra t b mt ngi sao cng u b ko
ngc tr li trc khi n kp truyn i rt xa. Michell cho rng c th c
mt s rt ln nhng sao nh vy. Mc d chng ta khng th nhn thy
nhng ngi sao bi v nh sng t nhng ngi sao khng n
c chng ta, nhng chng ta vn cm thy c lc ht hp dn ca
LC S THI GIAN
79
chng. Nhng i tng l ci by gi chng ta gi l l en, bi v

thc t chng l nhng khong en trong v tr.
Mt gi thuyt tng t cng c mt nh khoa hc ngi Php l hu
tc de Laplace a ra sau t nm, tt nhin l c lp vi Michell. Mt
iu kh l th l Laplace ch a ra gi thuyt ny vo ln xut bn th
nht v th hai ca cun sch H thng th gii, nhng ri li b i trong
nhng ln xut bn sau, chc ng cho rng l mt tng in r. (Cng
nh l thuyt ht ca nh sng khng c ng h trong sut th k 19, v
dng nh mi chuyn u c th gii thch bng l thuyt sng, nhng theo
l thuyt sng th hon ton khng r nh sng b hp dn tc ng nh th
no).
Thc t, xem nh sng nh nhng vin n i bc trong l thuyt hp
dn ca Newton l hon ton khng thch hp bi v nh sng c vn
tc c nh. (Mt vin n i bc khi bn ln t mt t s b lc hp dn
lm cho chuyn ng chm li v cui cng s dng li v ri xung, trong
khi ht photon vn phi tip tc bay ln vi vn tc khng i. Vy th
lc hp dn ca Newton lm th no c th tc ng ti nh sng?). Phi
mi cho ti khi Einstein a ra thuyt tng i rng vo nm 1915, ta mi
c mt l thuyt nht qun cho bit hp dn tc ng nh th no n nh
sng. V thm ch ngay c khi cng phi mt mt thi gian sau ngi ta
mi hiu c nhng h qu ca l thuyt i vi cc sao nng.
hiu mt l en c th c hnh thnh nh th no, trc ht chng ta
phi hiu vng i ca mt ngi sao. Mt ngi sao c hnh thnh khi mt
lng ln kh (m ch yu l hydro) bt u co li do lc ht hp dn ca
chnh mnh. V v khi cc khi kh co li, nn cc nguyn t kh va chm
nhau thng xuyn hn v ngy cng c vn tc ln hn dn ti khi kh
nng ln. Cui cng, khi kh s nng ti mc khi cc nguyn t hydro va
chm nhau chng s khng ri nhau ra na m lin kt vi nhau thnh
nguyn t heli. Nhit gii phng ra t phn ng ny - ging nh v n ca
bom khinh kh - s lm cho ngi sao pht sng. Lng nhit cng lm
tng p sut ca khi kh cho ti khi cn bng vi lc ht hp dn v
khi kh ngng co li. iu ny cng hi ging vi trng hp qu kh cu,
trong c s cn bng gia p sut ca khng kh bn trong c xu hng
lm cho qu kh cu phng ra v sc cng ca v cao su c xu hng lm
cho n co li. Nhng ngi sao s cn n nh nh th mt thi gian di vi
nhit t cc phn ng ht nhn ta ra cn bng vi lc ht hp dn. Tuy
nhin, cui cng ri cc ngi sao cng s dng ht s kh hydro v cc nhin
Stephen Hawking
80
liu ht nhn ca n. Mt iu tht nghch l l cc ngi sao cng c nhiu

nhin liu lc bt u th s ht cng sm. l bi v ngi sao cng nng
th n phi cng nng cn bng vi lc ht hp dn. M n cng nng
th s dng ht s nhin liu ca n cng nhanh. Mt tri ca chng ta c l
cn nhin liu cho khong gn nm ngn triu nm na, nhng nhng
ngi sao nng hn c th dng ht nhin liu ca chng ch trong khong
mt trm triu nm, t hn tui ca v tr rt nhiu. Khi mt ngi sao ht
nhin liu, n s lnh i v co li. Ch cui nhng nm 20, ngi ta mi hiu
c iu g xy ra i vi n khi .
Nm 1928 mt sinh vin n mi tt nghip i hc tn l Subrahmanyan
Chandrasekhar dong thuyn ti nc Anh theo hc nh thin vn ngi
Arthur Eddington, mt chuyn gia v thuyt tng i rng Cambridge.
(Theo mt s d lun, th mt nh bo vo u nhng nm 20 c ni vi
Eddington, rng ng ta nghe ni c th gii ch c ba ngi hiu c thuyt
tng i rng. Eddington im lng mt lt ri ni: Ti cn ang c ngh
xem ngi th ba l ai). Trong sut chuyn chu du ca mnh t n ,
Chandrasekhar gii quyt c vn : mt ngi sao c th ln ti mc
no khi s dng ht nhin liu vn chng chi c vi lc hp dn
ring ca n. tng ca ng nh sau: khi mt ngi sao tr nn nh,
cc ht vt cht s rt gn nhau, v v vy theo nguyn l loi tr
Pauli, chng cn phi c vn tc khc nhau. iu ny lm cho chng
chuyn ng ra xa nhau v v th c xu hng lm cho sao gin n ra. Do
mt ngi sao c th t duy tr c mt bn knh khng i bng cch gi
cn bng gia lc ht hp dn v lc y xut hin do nguyn l loi tr, ht
nh giai on u trong cuc i ca n lc hp dn c cn bng bi
nhit.
Tuy nhin, Chandrasekhar thy rng lc y do nguyn l loi tr to ra c
mt gii hn. L thuyt tng i rng t mt gii hn cho s khc bit
cc i v vn tc ca cc ht vt cht trong cc ngi sao - l vn tc ca
nh sng. iu ny c ngha l khi mt ngi sao c, lc y gy bi
nguyn l loi tr s nh hn lc ht hp dn. Chandrasekhar tnh ra rng
mt ngi sao lnh c khi lng ln hn khi lng mt tri chng 1,5 ln
s khng th t chng chi ni vi lc hp dn ring ca n. (Khi lng
ny hin nay c gi l gii hn Chandrasekhar). Pht minh tng t cng
c nh khoa hc ngi Nga Lev Davidovich Landau a ra vo cng thi
gian .
LC S THI GIAN
81
iu ny c nhng h qu quan trng i vi s phn ti hu ca cc ngi

sao nng. Nu khi lng ca mt ngi sao nh hn gii hn
Chandrasekhar, th cui cng n cng c th ngng co li v yn phn
trng thi cui cng kh d nh mt sao ln trng vi bn knh ch khong
vi ngn dm v mt khong vi trm tn trong mt inch khi. Sao ln
trng chng c vi lc ht hp dn l bi lc y do nguyn l loi tr
sinh ra gia cc electron trong vt cht ca n. Chng ta quan st c
mt s kh ln nhng sao ln trng ny. Mt trong nhng sao ln u tin
quan st c l ngi sao quay xung quanh sao Thin Lang (Sirius) - ngi
sao sng nht trn bu tri m.
Landau ch ra rng cn c mt trng thi cui cng kh d na cho cc ngi
sao c khi lng gii hn c 1 n 2 ln ln hn khi lng mt tri nhng
c kch thc cn nh hn c cc sao ln trng nhiu. Cc sao ny chng
chi c vi lc ht hp dn, bi lc y do nguyn l loi tr to ra gia
cc neutron v proton ln hn l gia cc electron. Do chng c gi l
cc sao neutron. Chng c bn knh ch c mi dm v c mt c vi
trm triu tn trn mt inch khi. Khi sao neutron ln u tin c tin
on, ngi ta khng c cch no quan st c chng v thc t mi rt lu
v sau ngi ta cng khng pht hin c.
Tri li, nhng ngi sao c khi lng ln hn gii hn Chandrasekhar
li c vn rt ln t ra khi chng dng ht nhin liu. Trong mt
s trng hp chng c th n hoc iu chnh rt bt i mt lng vt
cht lm gim khi lng ca n xung di gii hn v nh vy s
trnh c tai ha co li do hp dn. Tuy nhin, tht kh lng tin c rng
iu ny lun lun xy ra bt k ngi sao ln ti mc no. V li, lm sao
bit c n cn phi gim trng lng? V cho d mi ngi sao u bit
iu chnh gim khi lng trnh c qu trnh co li th iu g s
xy ra nu ta thm khi lng cho mt sao ln trng hoc sao neutron
khi lng ca n ln hn khi lng gii hn? Liu n c co li ti mt
v hn khng? Eddington b sc bi h qu v ng chi b khng
tin kt qu ca Chandrasekhar. Eddington ngh rng n gin l khng th
c mt ngi sao c th co li thnh mt im c. cng l quan im
ca a s cc nh khoa hc. Chnh Einstein cng vit mt bi bo trong
ng tuyn b rng mt ngi sao khng th co li ti kch thc bng 0 c!
Trc s chng i ca cc nh khoa hc khc, m c bit l Eddington va l thy gio c va l ngi c uy tn hng u v cu trc cc sao,
Chandrasekhar nh b phng hng nghin cu ca mnh v chuyn
sang nghin cu nhng vn khc trong thin vn hc nh s chuyn ng
Stephen Hawking
82
ca cc cm sao. Tuy nhin, khi ng c trao gii thng Nobel vo nm

1938, th t nht cng mt phn l do cng trnh u tay ca ng v khi
lng gii hn ca cc sao lnh.
Chandrasekhar chng minh c rng nguyn l loi tr khng th ngn
chn c s co li ca cc ngi sao c khi lng ln hn gii hn
Chandrasekhar, nhng vn hiu c iu g s xy ra i vi nhng sao
nh vy theo thuyt tng i rng th phi ti nm 1939 mi c nh
khoa hc tr ngi M l Robert Oppenheimer gii quyt ln u tin. Tuy
nhin, kt qu ca ng cho thy rng khng c mt h qu quan st no c
th pht hin c bng cc knh thin vn thi . Ri chin tranh th gii
th 2 xy ra, v chnh Oppenheimer li cun ht vo d n bom nguyn t.
Sau chin tranh, vn s co li do hp dn b lng qun v a s cc nh
khoa hc bt u lao vo cc hin tng xy ra trong quy m nguyn t v
ht nhn ca n. Tuy nhin, vo nhng nm 60 s quan tm ti cc vn
thang v m ca thin vn hc v v tr hc li sng dy v s lng cng
nh tm quan st thin vn tng ln rt ln, do vic p dng nhng cng
ngh hin i. Cng trnh ca Oppenheimer khi li c pht hin li v
c m rng thm bi nhiu ngi khc.
LC S THI GIAN
83
Phn 18
[...] K d lun lun nm tng lai ch khng bao gi nm qu kh ca anh ta. Gi
thuyt kim duyt v tr mnh pht biu rng trong nghim hin thc th cc k d lun
lun hoc hon ton nm trong tng lai (nh cc k d do qu trnh co li do hp dn)
hoc hon ton nm trong qu kh (nh v n ln). [...]
Bc tranh m hin nay chng ta c t cng trnh ca Oppenheimer nh sau:

trng hp dn ca ngi sao lm thay i ng truyn ca cc tia sng
trong khng-thi gian. Cc nn nh sng - ch ng truyn trong khngthi gian ca cc chp sng c pht ra t nh ca nn - s hi b un vo
pha trong, pha gn vi b mt ca sao. iu ny c th thy c theo qu
o cong ca tia sng pht t nhng ngi sao xa trong qu trnh nht thc.
V ngi sao nng ang co li, nn trng hp dn b mt ca n ngy cng
mnh v nn nh sng cng b un cong vo pha trong. iu ny lm cho
tia sng ngy cng kh thot khi ngi sao, v nh sng s ngy cng m i
v hn i vi ngi quan st t xa. Cui cng, khi ngi sao co ti
mt bn knh ti hn no , trng hp dn b mt ca n tr nn
mnh ti mc nn nh sng b un vo pha trong nhiu n ni nh
sng khng th thot ra c na
Khi ngi sao co ti mt

bn knh ti hn no ,
trng hp dn b mt ca
n tr nn mnh ti mc nn
nh sng b un vo pha
trong nhiu n ni nh sng
khng th thot ra c na.
(hnh 6.1). Theo thuyt tng i th khng c g c th

chuyn ng nhanh hn nh sng. V vy, nu nh sng
khng th thot ra c, th cng khng c g c th
thot c ra; tt c u b trng hp dn ko li. Do
, ta c mt tp cc s c, tc l mt vng trong
khng-thi gian, m khng c g c th thot ra t
n c vi ngi quan st t xa. Vng ny chnh
l ci m ngi ta gi l l en. Bin ca vng ny
c gi l chn tri s c, v n trng vi ng
truyn ca cc tia sng va chm khng thot ra c
khi l en.
hiu c iu m bn s thy nu bn ang quan

st s co li ca mt ngi sao to thnh l en, th
cn nh rng trong thuyt tng i khng c khi
nim thi gian tuyt i. Mi mt ngi quan st c
o thi gian ring ca mnh. Thi gian i vi ngi trn mt ngi sao s
Stephen Hawking
84
khc thi gian ca ngi xa, do c trng hp dn ca cc ngi sao. Gi

s c mt nh du hnh v tr qu cm ngay trn b mt mt ngi sao ang
co li vo pha trong ca n, c mi mt giy theo ng h ca anh ta li gi
v con tu ang quay quanh ngi sao mt tn hiu. thi im no
theo ng h ca anh ta, v d lc 11 gi, ngi sao co li di bn knh ti
hn - kch thc m trng hp dn bt u mnh ti mc khng g c
th thot c ra, - v nh vy, cc tn hiu ca nh du hnh khng ti c
con tu na. Khi ti gn 11 gi, cc ng nghip ca nh du hnh quan st
t con tu thy khong thi gian gia hai tn hiu lin tip do nh du hnh
gi v ngy cng di hn, nhng trc 10 gi 59 pht 59 giy hiu ng
rt nh. H ch phi i hn mt giy cht xu gia tn hiu m nh du hnh
gi v lc 10 gi 59 pht 58 giy v tn hiu anh ta gi v lc ng h anh ta
ch 10 gi 59 pht 59 giy, nhng h s phi i vnh vin vin tn hiu gi
lc 11 gi. Cc sng nh sng c pht t b mt ngi sao trong khong
thi gian gia 10 gi 59 pht 59 giy v 11 gi theo ng h ca nh du
hnh s c truyn qua mt khong thi gian v hn, nu o t con tu.
Khong thi gian gia hai sng nh sng lin tip ti con tu mi lc mt
di hn, do nh sng t ngi sao mi lc mt v nht nht hn. Cui
cng, ngi sao s m ti ti mc t con tu khng th nhn thy n na;
tt c nhng ci cn li ch l mt l en trong khng gian. Tuy nhin,
ngi sao vn tip tc tc dng mt lc hp dn nh trc ln con tu lm
cho n vn tip tc quay xung quanh l en.
Thc ra, kch bn ny khng phi hon ton l hin thc v vn sau: Lc
hp dn cng yu khi bn cng xa ngi sao, v vy lc hp dn tc dng
ln chn nh du hnh v tr qu cm ca chng ta s lun lun ln hn lc
tc dng ln u ca anh ta. S khc bit v lc s ko di nh du hnh
v tr ca chng ta ging nh mt si m hoc x t anh ta ra trc khi
ngi sao co ti bn knh ti hn, ti chn tri s c c hnh thnh! Tuy
nhin, chng ta tin rng trong v tr c nhng vt th ln hn rt nhiu,
chng hn nh nhng vng trung tm ca cc thin h, cng c th co li do
hp dn to thnh cc l en; mt nh du hnh v tr trn mt trong cc
vt th s khng b x t trc khi l en c to thnh. Thc t, anh
ta s chng cm thy g c bit khi t ti bn knh ti hn, v c th vt
im-khng-ng-quay-li m khng nhn thy. Tuy nhin, ch mt t gi
sau, khi vng tip tc co li, s khc bit v lc hp dn tc dng ln
chn v u s li tr nn mnh ti mc n s x t ngi anh ta.
Cng trnh m Roger Penrose v ti tin hnh gia nm 1965 v 1970 chng
t, rng theo thuyt tng i rng, th cn phi c mt k d vi mt v
LC S THI GIAN
85
cong khng-thi gian v hn bn trong l en. iu ny kh ging vi v

n ln im bt u, ch c iu y li l thi im cui ca mt vt th
cng nh du hnh ang co li. k d ny, cc nh lut khoa hc v kh
nng tin on tng lai u khng dng c na. Tuy nhin, mt
ngi quan st cn ngoi l en s khng b nh hng bi s mt
kh nng tin on v khng mt tn hiu no hoc tia sng no t
im k d ti c anh ta. S kin ng ch dn Roger
Penrose ti gi thuyt v s kim duyt v tr - mt gi thuyt c th pht
biu di dng Cha cm ght s k d trn tri. Ni mt cch khc,
nhng k d c to ra bi s co li do hp dn ch xy ra nhng ni
ging nh l en - ni m chng c che giu kn o bi chn tri s c
khng cho ngi ngoi nhn thy. Ni mt cch cht ch th y l mi l
gi thuyt v s kim duyt v tr yu: n bo v cho nhng ngi quan st
cn ngoi l en trnh c nhng hu qu do s mt kh nng tin on
xy ra im k d, nhng n hon ton khng lm c g cho nh du
hnh bt hnh b ri vo l en.
C mt s nghim ca cc phng trnh ca thuyt tng i rng, trong
n cho php nh du hnh ca chng ta c th nhn thy im k d trn tri:
nh vy anh ta c th trnh khng ng vo n v thay v anh ta c th ri
qua mt ci l su c v i ra mt vng khc ca v tr. iu ny to ra
nhng kh nng to ln cho vic du hnh trong khng gian v thi gian,
nhng tht khng may, nhng nghim li rt khng n nh; ch cn mt
nhiu ng nh, v d nh s c mt ca nh du hnh, l c th lm cho
chng thay i ti mc nh du hnh khng cn nhn thy k d na cho ti
khi chm vo n v thi gian ca anh ta s chm ht. Ni cch khc, k d
lun lun nm tng lai ch khng bao gi nm qu kh ca anh
ta. Gi thuyt kim duyt v tr mnh pht biu rng trong nghim
hin thc th cc k d lun lun hoc hon ton nm trong tng lai
(nh cc k d do qu trnh co li do hp dn) hoc hon ton nm
trong qu kh (nh v n ln). Ngi ta rt hy vng mt trong hai gi
thuyt kim duyt l ng, bi v gn cc k d trn tri s c th chu du
v qu kh. Trong khi iu ny tht tuyt vi i vi cc nh vit truyn
khoa hc vin tng th n cng c ngha l cuc sng ca bt k ai u
khng an ton: mt k no c th m v qu kh git cht b hoc m
ca bn trc khi bn c u thai!
Chn tri s c, bin ca vng khng - thi gian m t khng g thot ra
c, c tc dng nh mt mng mt chiu bao quanh l en: cc vt, t
nh nh du hnh khinh sut ca chng ta, c th ri vo l en qua chn tri
Stephen Hawking
86
s c, nhng khng g c th thot ra l en qua chn tri s c (cn nh

rng chn tri s c l ng i trong khng-thi gian ca nh sng ang
tm cch thot khi l en, v khng g c th chuyn ng nhanh hn nh
sng). C th dng li ca thi s Dante ni v li vo a ngc ni v chn
tri s c: Hi nhng ngi bc vo y hy vt b mi hy vng!. Bt
k ci g hoc bt k ai, mt khi ri qua chn tri s c th s sm ti
vng c mt v hn v, chm ht thi gian.
Thuyt tng i rng tin on rng cc vt nng khi chuyn ng s pht
ra sng hp dn - nhng np gn trong cong ca khng gian truyn vi
vn tc ca nh sng. Nhng sng ny tng t nh cc sng nh sng, l
nhng gn sng ca trng in t, nhng sng hp dn kh pht hin hn
nhiu. Ging nh nh sng, sng hp dn cng mang nng lng ly t cc
vt pht ra n. Do , h thng cc vt nng cui cng s an bi mt trng
thi dng no bi v nng lng bt c dng vn ng no u c
cc sng hp dn mang i. (iu ny gn tng t vi vic nm mt ci nt
xung nc. Ban u, n dp dnh kh mnh, nhng ri v cc gn sng
mang dn i ht nng lng ca n, cui cng n an bi mt trng thi
dng). V d, chuyn ng ca tri t xung quanh mt tri to ra cc sng
hp dn. Tc dng ca vic mt nng lng s lm thay i qu o tri
t, lm cho n dn dn tin ti gn mt tri hn, ri cui cng chm
mt tri v an bi mt trng thi dng. Tuy nhin, tc mt nng
lng ca tri t v mt tri rt thp: ch c chy mt l si
in nh. iu ny c ngha l phi mt gn mt ngn triu triu triu triu
nm tri t mi m vo mt tri v v vy chng ta chng c l do g lo
lng c! S thay i qu o ca tri t cng rt chm khin cho kh c th
quan st c, nhng chnh hin tng ny c quan st thy t nm
trc trong h thng c tn l PSR 1913+16 PSR l tn vit tt ca mt
pulsar (pulsar l chun tinh: mt loi sao neutron c bit c kh nng pht
u n cc xung sng radio). H thng ny gm hai sao neutron quay xung
quanh nhau v s mt nng lng do pht sng hp dn lm cho chng
chuyn ng theo ng xon c hng vo nhau
Trong qu trnh co li do hp dn ca mt ngi sao to thnh mt l en,
cc chuyn ng s nhanh hn nhiu v v vy tc nng lng c
chuyn i cng cao hn nhiu. Do vy m thi gian t ti s an bi
mt trng thi dng s khng qu lu. Vy ci giai on cui cng ny nhn
s nh th no? Ngi ta cho rng, n s ph thuc vo tt c cc c tnh
ca ngi sao. C ngha l, n khng ch ph thuc vo khi lng v tc
quay, m cn ph thuc vo nhng mt khc nhau ca cc phn t khc
LC S THI GIAN
87
nhau ca ngi sao v c nhng chuyn ng phc tp ca cc kh trong ngi

sao na. V nu cc l en cng a dng nh nhng i tng co li
v to nn chng th s rt kh a ra mt tin on no v cc l en ni
chung.
Tuy nhin, vo nm 1967, mt nh khoa hc Canada tn l Werner Israel
(ng sinh Berlin, ln ln Nam Phi, v lm lun n tin s Ireland)
to ra mt bc ngot trong vic nghin cu cc l en. Israel ch ra rng,
theo thuyt tng i rng th cc l en khng quay l rt n gin; chng
c dng cu l tng v c kch thc ch ph thuc vo khi lng ca
chng; hai l en nh th c khi lng nh nhau l hon ton ng nht
vi nhau.
Thc t, nhng l en ny c th c m t bng mt nghim ring ca
phng trnh Einstein c bit t nm 1917, do Karl Schwarzchild tm
ra gn nh ngay sau khi tuyt tng i rng c pht minh. Thot u,
nhiu ngi, thm ch ngay c Israel, l lun rng, v cc l en cn phi c
dng cu l tng nn chng ch c th c to thnh t s co li ca i
tng c dng cu l tng. M mt ngi sao chng bao gi c th c dng
cu l tng c, nn n ch c th co li to thnh mt k d trn tri
m thi.
Tuy nhin, c mt cch gii thch khc cho kt qu ca Israel m Roger
Penrose v c bit l John Wheeler rt ng h. H l lun rng, nhng
chuyn ng nhanh trong qu trnh co li c ngha l cc sng hp dn do n
pht ra s lm cho n c dng cu hn v vo thi im an bi trng thi
dng n c dng chnh xc l cu. Theo quan im ny th mt ngi sao
khng quay, bt k hnh dng v cu trc bn trong phc tp ca n, sau khi
kt thc qu trnh co li do hp dn u l mt l en c dng cu l tng
vi kch thc ch ph thuc vo khi lng ca n. Nhng tnh ton sau
ny u cng c cho quan im ny v chng bao lu sau n c mi
ngi chp nhn.
Kt qu ca Israel ch cp trng hp cc l en c to thnh t cc
vt th khng quay. Nm 1963 Roy Kerr ngi New Zealand tm ra mt
tp hp nghim ca cc phng trnh ca thuyt tng i m t cc l en
quay. Cc l en Kerr quay vi vn tc khng i, c kch thc v
hnh dng ch ph thuc vo khi lng v tc quay ca chng. Nu tc
quay bng khng, l en s l cu l tng v nghim ny s trng vi
nghim Schwarzchild. Nu tc quay khc 0, l en s phnh ra pha ngoi
Stephen Hawking
88
gn xch o ca n (cng nh tri t v mt tri u phnh ra do s quay

ca chng), v nu n quay cng nhanh th s phnh ra s cng mnh. Nh
vy, m rng kt qu ca Israel cho bao hm c c cc vt th quay,
ngi ta suy on rng mt vt th quay co li to thnh mt l en cui
cng s an bi trng thi dng c m t bi nghim Kerr.
Nm 1970, mt ng nghip v cng l nghin cu sinh ca ti, Brandon
Carter i c bc u tin hng ti chng minh suy on trn. Anh
chng t c rng vi iu kin l en quay dng c mt trc i
xng, ging nh mt con quay, th n s c kch thc v hnh dng ch
ph thuc vo khi lng v tc quay ca n. Sau vo nm 1971,
ti chng minh c rng bt k mt l en quay dng no u cn phi
c mt trc i xng nh vy. Cui cng, vo nm 1973, David Robinson
trng Kings College, London dng kt qu ca Carter v ti chng minh
c rng c on ni trn l ng. Nhng l en nh vy thc s l
nghim Kerr. Nh vy, sau khi co li do hp dn, l en s an bi trong
trng thi c th quay nhng khng xung ng. Hn na, kch thc hnh
dng ca n ch ph thuc vo khi lng v tc quay ch khng ph
thuc vo bn cht ca vt th b co li to nn n. Kt qu ny c bit
di chm ngn: l en khng c tc. nh l khng c tc ny c
mt tm quan trng thc tin to ln bi n hn ch rt mnh cc loi l en
l thuyt. Do vy, ngi ta c th to ra nhng m hnh chi tit ca cc vt
c kh nng cha l en v so snh nhng tin on ca m hnh vi quan
st. iu ny cng c ngha l mt lng rt ln thng tin v vt th co li s
phi mt i khi l en c to thnh, bi v sau y tt c nhng th m ta
c th o c v vt th ch l khi lng v tc quay ca n.
ngha ca iu ny s c thy r chng sau.
LC S THI GIAN
89
Phn 19
Cc l en ch l mt trong s rt t cc trng hp trong lch s khoa hc, trong l
thuyt c pht trin rt chi tit nh mt m hnh ton hc trc khi c nhng bng
chng t quan st xc nhn n l ng n.
Thc t, iu ny c dng nh mt lun c ch yu ca nhng ngi

phn i l en: lm sao ngi ta c th tin rng c nhng vt th m bng
chng v s tn ti ca n ch l nhng tnh ton da trn l thuyt tng
i rng, mt l thuyt vn ng ng? Tuy nhin, vo nm 1963,
Maarten Schmidt, mt nh thin vn lm vic i thin vn Palomar,
Caliornia, M, o c s chuyn dch v pha ca mt i tng m
ta nh sao theo hng mt ngun pht sng radio c tn l 3C273 (tc l
s ca ngun l 273 trong catalogue th 3 Cambridge). ng thy s
chuyn dch ny l qu ln, nu xem n do trng hp dn gy ra: nu l
s chuyn dch v pha do trng hp dn gy ra th i tng phi rt
nng v gn chng ta ti mc n s lm nhiu ng qu o ca cc hnh
tinh trong H mt tri. iu ny gi rng s chuyn dch v pha ny l
do s gin n ca v tr v v vy i tng phi rt xa chng ta.
thy c mt khong cch xa nh th vt th phi rt sng hay ni
cch khc l phi pht ra mt nng lng cc ln. C ch duy nht m con
ngi c th ngh ra miu t mt nng lng ln nh th, l s co li do
hp dn khng phi ch ca mt ngi sao m ca c vng trung tm ca
thin h. Nhiu i tng tng t sao (chun tinh), hay ni cch khc l
cc quasar, cng c pht hin. Tt c u c chuyn dch ln v pha
. Nhng tt c chng u qu xa, kh quan st cho mt bng chng
quyt nh v cc l en.
S c v tip theo cho s tn ti ca cc l en l pht minh ca Jocelyn
Bell, mt nghin cu sinh Cambridge, v nhng thin th pht cc
xung radio u n. Thot u, Bell v ngi hng dn ca ch l Antony
Hewish, ngh rng c l h lin lc c vi mt nn vn minh l trong
thin h! Thc t, trong bui seminar khi h thng bo pht minh ca h, ti
nh l h gi bn ngun pht sng radio u tin l LGM 1-4 vi
LGM l vit tt ca Little Green Men (nhng ngi xanh nh). Tuy nhin,
cui cng h v mi ngi u i n mt kt lun t lng mn hn cho rng
nhng i tng - c tn l pulsar - thc t l nhng sao neutron quay, c
Stephen Hawking
90
kh nng pht cc xung sng radio, do s tng tc phc tp gia cc t

trng ca n vi vt cht xung quanh. y l mt tin khng my vui v i
vi cc nh vn chuyn vit v cc chuyn phiu lu trong v tr, nhng li
y hy vng i vi mt s t ngi tin vo s tn ti ca l en thi : y
l bng chng xc thc u tin v s tn ti ca cc sao neutron. Sao
neutron c bn knh chng mi dm, ch ln hn bn knh ti hn
ngi sao tr thnh mt l en t ln. Nu mt sao c th co li ti mt kch
thc nh nh vy th cng khng c l do g m nhng ngi sao khc
khng th co li ti mt kch thc cn nh hn na tr thnh l en.
Lm sao chng ta c th hy vng pht hin c l en, khi m theo chnh
nh ngha ca n, n khng pht ra mt tia sng no? iu ny cng na n
nh i tm con mo en trong mt kho than. May thay vn c mt cch. Nh
John Michell ch ra trong bi bo tin phong ca ng vit nm 1983, l
en vn tip tc tc dng lc hp dn ln cc vt xung quanh. Cc nh thin
vn quan st c nhiu h thng, trong c hai sao quay xung quanh
nhau v ht nhau bng lc hp dn. H cng quan st c nhng h thng,
trong ch c mt sao thy c quay xung quanh sao ng hnh (khng
thy c). Tt nhin, ngi ta khng th kt lun ngay rng sao ng hnh
l mt l en, v n c th n gin ch l mt ngi sao pht sng qu yu
nn ta khng thy c. Tuy nhin, c mt s trong cc h thng , chng
hn nh h thng c tn l Cygnus X-1
(hnh 6.2) cng l nhng ngun pht tia X rt mnh.
Cch gii thch tt nht cho hin tng ny l vt cht
b bn ra khi b mt ca ngi sao nhn thy. V lng
vt cht ny ri v pha ng hnh khng nhn thy,
nn n pht trin thnh chuyn ng theo ng xon
H thng Cygnus X-1 c
ngun pht tia X mnh (mi
c (kh ging nh nc chy ra khi bn tm) v tr
tn trng).
nn rt nng, pht ra tia X (hnh 6.3). Mun cho c ch
ny hot ng, sao ng hnh khng nhn thy phi rt nh, ging nh sao
ln trng, sao neutron hoc l en. T qu o quan st c ca ngi sao
nhn thy, ngi ta c th xc nh c khi lng kh d thp nht ca
ngi sao ng hnh khng nhn thy. Trong trng hp h thng Cygnus X1 sao c khi lng ln gp 6 ln mt tri. Theo kt qu ca
Chandrasekhar th nh th l qu ln cho sao khng nhn thy l mt sao
ln trng. N cng c khi lng qu ln l sao neutron. V vy, n
dng nh phi l mt l en...
LC S THI GIAN
91
Cng c nhng m hnh khc gii thch rng Cygnus X-1 khng bao
gm l en, nhng tt c nhng m hnh u rt gng go. L en
l cch gii thch thc s t nhin duy nht nhng quan trc . Mc d
vy, ti nh cuc vi Kip Thorne Vin k thut California, rng thc
t Cygnus X-1 khng cha l en! y chng qua ch l sch lc bo him
cho ti. Ti tn bit bao cng sc cho nhng l en v tt c s tr nn v
ch, nu ha ra l cc l en khng tn ti. Nhng khi ti s c an i l
mnh thng cuc v iu s mang li cho ti bn nm lin tp ch Private
Eye. Nu l en tn ti th Kip c 1 nm tp ch Penthouse. Khi chng ti
nh cuc vo nm 1975 th chng ti chc ti 80% rng Cygnus l l
en. V by gi ti c th ni rng chng ti bit chc ti 95%, nhng
cuc nh cuc vn cha th xem l ng ng.
Gi y chng ta cng c bng chng v mt s l en khc trong cc h
thng ging nh Cygnus X-1 trong thin h ca chng ta v trong hai thin
h ln cn c tn l Magellanic Clouds. Tuy nhin, s cc l en chc cn
cao hn nhiu; trong lch s di dng dc ca v tr nhiu ngi sao chc
t ht ton b nhin liu ht nhn ca mnh v phi co li. S cc
l en c th ln hn nhiu so vi s nhng ngi sao nhn thy, m ch ring
trong thin h ca chng ta thi s nhng ngi sao ti khong mt
trm ngn triu. Lc ht hp dn ph thm ca mt s ln nh th cc l en
c th gii thch c ti sao thin h ca chng ta li quay vi tc nh
n hin c: khi lng ca cc sao thy c khng lm iu .
Chng ta cng c mt s bng chng cho thy rng c mt l en ln hn
nhiu trung tm thin h ca chng ta vi khi lng ln hn khi lng
ca mt tri ti trm ngn ln. Cc ngi sao trong thin h ti gn l en
s b x tan do s khc bit v hp dn pha gn v pha xa ca n. Tn
tch ca nhng ngi sao v kh do cc sao khc tung ra u s ri v pha
l en. Cng nh trong trng hp Cygnus X-1, kh s chuyn ng theo
ng xon c i vo v nng ln mc d khng nhiu nh trong trng hp
. N s khng nng pht ra cc tia X, nhng cng c th l cc
ngun sng radio v tia hng ngoi rt m c m ngi ta quan st
c tm thin h.
Ngi ta cho rng nhng l en tng t hoc thm ch cn ln hn, vi
khi lng khong trm triu ln ln hn khi lng mt tri c th gp
tm cc quasar. Vt cht ri vo nhng l en siu nng nh vy s to ra
mt ngun nng lng duy nht ln gii thch lng nng lng cc
ln m cc vt th pht ra. V vt cht chuyn ng xoy c vo l en,
n s lm cho l en quay cng chiu to cho n mt t trng kh ging
Stephen Hawking
92
vi t trng ca tri t. Cc ht c nng lng rt cao cng s c sinh

ra gn l en bi vt cht ri vo. T trng ny c th mnh ti mc hi t
c cc ht thnh nhng tia phng ra ngoi dc theo trc quay ca l
en, tc l theo hng cc cc bc v nam ca n. Cc tia nh vy thc t
c quan st thy trong nhiu thin h v cc quasar.
Ngi ta cng c th xt ti kh nng c nhng l en vi khi lng
nh hn nhiu so vi khi lng mt tri. Nhng l en nh th khng
th c to thnh bi s co li do hp dn, v khi lng ca chng thp
hn gii hn Chandrasekhar: Cc sao c khi lng thp t n c th
chng chi c vi lc hp dn thm ch c khi chng ht sch nhin
liu ht nhn. Do vy, nhng l en khi lng thp ch c th c to
thnh nu vt cht ca n c nn n mt cc ln bi mt p lc rt
cao t bn ngoi. iu kin nh th c th xy ra trong mt qu bom khinh
kh rt ln: nh vt l John Wheeler mt ln tnh ra rng nu ta ly ton
b nc nng trong tt c cc i dng th ta c th ch to c qu bom
khinh kh c th nn c vt cht tm mnh ti mc c th to nn mt l
en. (Tt nhin s chng cn ai sng st m quan st iu !). Mt kh
nng khc thc tin hn l cc l en c khi lng thp c th c to
thnh di nhit v p sut cao giai on rt sm ca v tr. Mt khc
nhng l en ch c th to thnh nu v tr giai on rt sm khng trn
tru v u n mt cch l tng, bi v ch cn mt vng nh c mt ln
hn mt trung bnh l c th b nn theo cch to thnh l en.
Nhng chng ta bit rng nht thit phi c mt s bt thng nh vy, bi
v nu khng vt cht trong v tr cho ti nay vn s cn phn b u mt
cch l tng thay v kt li thnh khi trong cc ngi sao v thin h.
Nhng bt thng i hi phi c to ra cc ngi sao v thin h c dn
ti s to thnh mt s ng k l en nguyn thy hay khng cn ph
thuc vo chi tit ca nhng iu kin giai on u ca v tr. V vy,
nu hin nay chng ta c th xc nh c c bao nhiu l en nguyn thy
th chng ta s bit c nhiu iu v nhng giai on rt sm ca v tr.
Cc l en nguyn thy vi khi lng ln hn ngn triu tn (bng khi
lng ca mt qu ni ln) c th c pht hin ch thng qua nh hng
hp dn ca chng ln cc vt th khc l vt cht thy c hoc nh hng
ti s gin n ca v tr. Tuy nhin, nh chng ta s bit chng sau, cc
l en xt cho cng cng khng phi qu en: chng pht sng nh nhng
vt nng, v cc l en cng nh th chng pht sng cng mnh. V nh
vy mt iu tht nghch l l cc l en cng nh th cng d pht hin hn
cc l en ln.
LC S THI GIAN
93
Phn 20
[...] Thng 9 nm 1973, trong thi gian n thm Matxcva, ti tho lun v cc l
en vi hai chuyn gia hng u ca Lin X l Yakov Zedovich v Alexander
Starobinsky. H khng nh vi ti rng, theo nguyn l bt ng ca c hc lng t th
cc l en quay cn phi sinh v pht ra cc ht. Ti tin c s vt l trong l l ca h,
nhng... [...]
Chng 7: L en khng qu en
Trc nm 1970, nghin cu ca ti v thuyt tng i rng ch yu tp
trung vo vn c tn ti hay khng k d v n ln. Tuy nhin, vo mt
bui ti thng 11 nm , ngay sau khi con gi ti, chu Lucy, ra i, ti bt
u suy ngh v nhng l en khi ti trn ng v phng ng. V s tn tt
ca mnh, ti di chuyn rt chm, nn c thi gian suy ngh. Vo thi
cn cha c mt nh ngha chnh xc cho bit nhng im no ca
khng-thi gian l nm trong, v nhng im no l nm ngoi l en. Ti
tho lun vi Roger Penrose tng nh ngha l en nh mt tp hp
m cc s c khng th thot ra khi n n nhng khong cch ln, v
by
gi n tr thnh mt nh ngha c mi ngi
chp nhn. iu ny c ngha l bin gii ca l en,
cng gi l chn tri s c, c to bi ng i trong
khng-thi gian ca cc tia sng va chm khng thot
ra c khi l en, v vnh vin chi vi mp ca n
(hnh 7.1). N cng gn ging nh tr chi chy trn
cnh st, ch hi vt trc c mt bc nhng cn
cha th bt ra c.
Hnh 7.1: Chn tri s c
c to ra bi ng i
trong khng-thi gian ca cc
tia sng va chm khng
thot ra c khi l en, v
vnh vin chi vi mp ca
n.
Bt cht ti nhn ra rng ng i ca cc tia sng

y khng bao gi c th tin ti gn nhau. V nu
khng th, cui cng chng cng s phi chp vo
nhau. iu ny cng ging nh n gp mt ngi bn
ang phi chy trn cnh st pha ngc li - rt cuc c hai s u b bt!
(Hay trong trng hp ca chng ta c hai tia sng s u b ri vo l en).
Nhng nu c hai tia sng u b nut bi l en, th chng khng th
bin gii ca l en c. Nh vy ng i ca cc tia sng trong chn tri
Stephen Hawking
94
s c phi lun lun song song hoc i ra xa nhau. Mt cch khc thy
iu ny l chn tri s c - bin gii ca l en - ging nh mp ca mt
ci bng - bng ca s phn treo l lng. Nu bn nhn ci bng to bi mt
ngun sng rt xa, chng hn nh mt tri, bn s thy rng cc tia sng
mp ca n khng h tin ti gn nhau.
Nu cc tia sng to nn chn tri s c - bin gii ca l en - khng bao
gi c th tin ti gn nhau, th din tch ca chn tri s c c th gi
nguyn khng i hoc tng theo thi gian ch khng bao gi gim, v nu
khng, t nht s c mt s tia sng trn bin phi tin gn ti nhau. Thc t
th din tch s tng bt c khi no c vt cht hoc bc x ri vo l en
(hnh7.2). Hoc nu c hai l
en va chm ri xm nhp vo nhau to thnh mt l
en duy nht, th din tch chn tri s c ca l en
to thnh s ln hn hoc bng tng din tch chn ri
s c ca hai l en ring l ban u (hnh 7.3). Tnh
khng gim ca din tch chn tri s c t mt
hn ch quan trng i vi hnh vi kh d ca cc l
en. Ti xc ng v pht minh ca mnh ti mc
- Hnh 7.2 (tri): Din tch
m ti khng sao chp mt c. Ngay hm sau ti
tng khi vt cht ri vo l
en.
gi in cho Roger Penrose. ng ng vi ti.
- Hnh 7.3 (phi): Din tch
ca chn tri s c ca l
Thc t, ti ngh rng chnh ng cng thc c
en mi to thnh s ln hn
hoc bng tng din tch ca tnh cht ca din tch chn tri s c. Tuy nhin,
hai h en ring l ban u.
ng dng mt nh ngha hi khc ca l en. ng
khng thy c rng bin gii ca cc l en theo hai nh ngha thc
cht l nh nhau, v do , din tch ca chng cng nh nhau vi iu kin
l en an bi trng thi khng thay i theo thi gian.
Tnh cht khng gim ca din tch l en rt ging vi tnh cht ca
mt i lng vt l c tn l entropy - i lng l thc o mc
mt trt t ca mt h thng. Kinh nghim hng ngy cng cho chng ta
bit rng nu cc vt t do th mc mt trt t s c xu hng tng.
(Ch cn ngng sa cha xung quanh l bn s thy iu ngay!). Ngi ta
c th to ra trt t t s mt trt t (v d nh bn c th qut sn li nh),
nhng iu yu cu phi tn sc lc hoc nng lng, v nh vy c
ngha l s lm gim lng nng lng ca trt t sn c.
Pht biu chnh xc tng ny chnh l nh lut II ca nhit ng hc.
nh lut pht biu rng: entropy ca mt h c lp lun lun tng, v
LC S THI GIAN
95
rng khi hai h hp li vi nhau lm mt th entropy ca h hp thnh s ln

hn tng entropy ca hai h ring r. V d, xt mt h phn t kh ng
trong mt ci hp. C th xem nhng phn t nh nhng qu cu billard
nh, lin tc va chm vi nhau v vi thnh hp. Nhit ca kh cng cao
th cc phn t chuyn ng cng nhanh, v chng va chm cng thng
xuyn v cng mnh vi thnh hp, v p sut chng ln thnh hp cng
ln. Gi s rng ban u tt c cc phn t b giam na tri ca hp bng
mt vch ngn. Nu b vch ngn i, cc phn t s c xu hng trn ra
chim c hai na ca hp. mt thi im no sau y, do may ri, c
th tt c cc phn t s dn c sang na phi hoc tr li na tri ca hp,
nhng kh nng chc chn hn rt nhiu l chng c s lng gn bng
nhau c hai na hp. Mt trng thi km trt t hn, hay ni cch khc l
mt trt t hn, trng thi ban u m trong mi phn t ch trong mt
na hp. Do , ngi ta ni rng entropy ca kh tng ln. Tng t, gi
s rng ta bt u vi hai hp, mt hp cha cc phn t xy v mt hp
cha cc phn t nit. Nu ngi ta ghp hai hp vi nhau v b vch ngn
i th cc phn t xy v nit s bt u trn ln vo nhau. mt thi im
no sau y, trng thi c xc sut ln nht s l s trn kh u cc phn
t xy v nit trong c hai hp. Trng thi l km trt t hn trng thi
ban u ca hai hp ring r.
nh lut th hai ca nhit dng hc c v tr hi khc so vi cc nh lut
khoa hc khc, chng hn nh nh lut hp dn ca Newton, bi v n
khng phi lun lun ng, m ch ng trong i a s cc trng hp m
thi. Xc sut tt c cc phn t trong hp u tin ca chng ta dn c
v mt na ca hp thi im sau khi b vch ngn ch bng mt phn
nhiu triu triu, nhng n vn c th xy ra. Tuy nhin, nu c mt l en
cnh th nh lut dng nh s b vi phm kh d dng: ch cn nm mt
s vt cht c lng entropy ln, nh mt hp kh chng hn, vo l en.
Khi tng s entropy ca vt cht ngoi l en s gim. Tt nhin, ngi
ta vn cn c th vin l rng entropy tng cng, k c entropy trong l en
s khng gim, nhng v khng c cch g nhn vo l en, nn chng ta
khng th thy c vt cht trong cha bao nhiu entropy. Khi ny s
tht l tuyt vi nu c mt c tnh no ca l en, m qua n, ngi
quan st bn ngoi c th bit v entropy ca l en, v c tnh ny li
tng bt c khi no c mt lng vt cht mang entropy ri vo l en. S
pht hin va m t trn cho thy rng din tch ca chn tri s c s tng
bt c khi no c mt lng vt cht ri vo l en. Mt nghin cu sinh
Princeton tn l Jacod Bekenstein a ra gi thuyt rng din tch ca
chn tri s c chnh l thc o entropy ca l en. Khi vt cht mang
Stephen Hawking
96
entropy ri vo l en, din tch ca chn tri s c tng, nn tng entropy

ca vt cht ngoi l en v din tch chn tri s c s khng khi no gim.
Gi thuyt ny dng nh trnh cho nh lut th hai nhit ng hc
khng b vi phm trong hu ht mi tnh hung. Tuy nhin, vn cn mt khe
h tai hi. Nu l en c entropy th n cng s phi c nhit . Nhng mt
vt c nhit th s phi pht x vi tc no . Kinh nghim hng ngy
cng cho thy rng nu ngi ta nung nng mt que ci trong la th n s
nng v bc x, nhng nhng vt nhit thp cng bc x, ch c
iu lng bc x kh nh nn ngi ta thng khng nhn thy m thi.
Bc x ny i hi phi c trnh cho nh lut th hai khi b vi phm.
Nh vy, cc l en cng cn phi bc x. Nhng theo chnh nh ngha ca
n th l en l vt c xem l khng pht ra g ht. V do , dng nh
din tch ca chn tri s c khng th xem nh entropy ca l en. Nm
1972 cng vi Bradon Carte v mt ng nghip M Jim Bardeen, ti
vit mt bi bo trong ch ra rng mc d c nhiu im tng t gia
din tch ca chn tri s c v entropy nhng vn cn kh khn y tai hi
. Ti cng phi th nhn rng khi vit bi bo ti b thc y mt
phn bi s bc tc i vi Bekenstein, ngi m ti cm thy lm dng
pht hin ca ti v din tch ca chn tri s c. Tuy nhin, cui cng ha
ra anh ta v cn bn li l ng, mc d mt mc m chnh anh ta cng
khng ng.
Thng 9 nm 1973, trong thi gian n thm Matxcva, ti tho lun v
cc l en vi hai chuyn gia hng u ca Lin X l Yakov Zedovich v
Alexander Starobinsky. H khng nh vi ti rng theo nguyn l bt
ng ca c hc lng t th cc l en quay cn phi sinh v pht ra
cc ht. Ti tin c s vt l trong l l ca h, nhng ti khng thch
phng php ton hc m h s dng tnh ton s pht x ht. Do , ti
bt tay vo tm ti mt cch x l ton hc tt hn m ti trnh by ti
seminar thng bo Oxford vo cui thng 11 nm 1973. Vo thi gian ,
ti cn cha tin hnh tnh ton tm ra s pht x l bao nhiu. Ti ch
i ngi ta s pht hin c chnh bc x t cc l en quay m Zedovich
v Starobinsky tin on. Tuy nhin, khi tnh song ti v cng ngc nhin
v bn khon thy rng thm ch c cc l en khng quay dng nh cng
sinh v pht ra cc ht vi tc u. Thot tin, ti ngh rng l du
hiu cho bit mt trong nhng php gn ng m ti s dng l khng tha
ng. Ti ngi rng nu Bekenstein pht hin ra iu , anh ta s dng n
nh mt l l na cng c tng ca anh ta v entropy ca cc l en,
iu m ti vn cn khng thch. Tuy nhin, cng suy ngh ti cng thy
LC S THI GIAN
97
nhng php gn ng thc s l ng n. Nhng iu thuyt phc

hn c ti rng s pht x l c thc l: ph ca cc ht bc x ging ht
nh ph pht x ca vt nng, v cc l en pht ra cc ht vi tc chnh
xc khng vi phm nh lut th hai. Sau , nhng tnh ton c lp
i lp li di nhiu dng khc nhau v bi nhng ngi khc. Tt c h u
khng nh rng l en cn phi pht ra cc ht v bc x ht nh n l mt
vt nng vi nhit ch ph thuc vo khi lng ca n: khi lng cng
ln th nhit cng thp.
Nhng lm sao cc l en li c th pht ra cc ht trong khi chng ta
bit c rng khng c vt g t pha trong c th thot ra khi chn
tri s c? Cu tr li m c hc lng t ni vi chng ta l: cc ht
khng pht ra t bn trong l en m l t khng gian trng rng ngay
bn ngoi chn tri s c ca l en! Chng ta c th hiu iu ny nh sau:
ci m chng ta quen ngh l khng gian trng rng li khng th hon
ton l trng rng, bi v iu c ngha l tt c cc trng nh trng
hp dn v trng in t s cn phi chnh xc bng 0. Tuy nhin, gi tr
ca trng v tc thay i ca n theo thi gian cng ging nh v tr v
vn tc ca ht: nguyn l bt nh buc rng nu ngi ta bit mt trong
hai i lng cng chnh xc th c th bit v i lng kia cng km
chnh xc! V vy trong khng gian trng rng, trng khng c nh gi
tr chnh xc bng 0, bi v nu tri li th trng s c c gi tr chnh xc
(bng 0) v tc thay i cng tr chnh xc (bng 0). Cn phi c mt
lng bt nh ti thiu no , hay ngi ta ni rng, c nhng thng ging
lng t trong gi tr ca trng. Ngi ta c th xem nhng thng ging
nh mt cp ht nh sng hoc hp dn cng xut hin mt thi im no
, i ra xa nhau ri li gp li v hy nhau. Nhng ht ny l nhng ht o
ging nh cc ht mang lc hp dn ca mt tri: khng ging cc ht thc,
chng khng th quan st c mt cch trc tip bng my d ht. Tuy
nhin, nhng hiu ng gin tip ca chng, chng hn nhng thay i nh
v nng lng ca cc qu o electron trong nguyn t, u c th o c
v ph hp vi nhng tnh ton l thuyt vi mt mc chnh xc rt cao.
Nguyn l bt nh cng tin on rng, c c nhng cp ht vt cht nh
electron hoc quark l o. Tuy nhin, trong trng hp ny mt thnh vin
ca cp l ht, cn thnh vin kia l phn ht (cc phn ht ca nh sng v
hp dn ging ht nh ht).
V nng lng khng th sinh ra t h v, nn mt trong cc thnh vin ca
cp ht/phn ht s c nng lng dng v thnh vin kia s c nng lng
m. Thnh vin c nng lng m buc phi l ht o c thi gian sng
Stephen Hawking
98
ngn, v cc ht thc lun lun c nng lng dng trong cc tnh hung
thng thng. Do ht o ny phi i tm thnh vin cng cp hy cng
vi n. Tuy nhin, mt ht thc gn mt vt nng s c nng lng nh
hn so vi khi n xa, bi v khi a n ra xa cn phi tn nng lng
chng li lc ht hp dn ca vt . Thng thng, nng lng ca ht
vn cn l dng, nhng trng hp hp dn trong l en mnh ti mc
thm ch mt ht thc cng c nng lng m. Do , khi c mt l
en, ht o vi nng lng m khi ri vo l en cng c th tr thnh
ht thc hoc phn ht thc. Trong trng hp , n khng cn cn phi
hy vi bn cng cp ca n na. Ngi bn b b ri
Hnh 7.4: Ht o cng c th

ri vo l en nh mt ht
thc hoc phn ht thc.
ny cng c th ri vo l en, hoc khi c nng lng

dng, n cng c th thot ra ngoi vng ln cn ca
l en nh mt ht thc hoc phn ht thc (hnh 7.4).
i vi ngi quan st xa th dng nh n c
pht ra t l en. L en cng nh th khong cch m
ht c nng lng m cn phi i trc khi tr thnh
ht thc s cng ngn v v vy tc pht x v nhit
biu kin ca l en cng ln.
Nng lng dng ca bc x i ra s c cn bng

bi dng ht nng lng m i vo l en. Theo phng trnh Einstein E =
mc2 ( y E l nng lng, m l khi lng v c l vn tc sng), nng
lng t l vi khi lng. Do , dng nng lng m i vo l en s
gim gim khi lng ca n. V l en mt khi lng nn din tch chn
tri s c s nh i, nhng s gim ca entropy c b li cn nhiu
hn bi entropy ca bc x pht ra, v vy nh lut th hai s khng khi no
b vi phm.
Hn na, khi lng ca l en cng nh th nhit ca n cng cao. Nh
vy, v l en mt khi lng nn nhit v tc bc x ca n tng, dn
ti n mt khi lng cn nhanh hn na. iu g s xy ra khi khi lng
ca l en cui cng cng tr nn cc k nh hin vn cn cha r, nhng
s rt c l khi chng ta phng on rng n s hon ton bin mt trong s
bng n bc x khng l cui cng, tng ng vi s bng n ca hng
triu qu bom H.
LC S THI GIAN
99
Phn 21
[...] tng v bc x pht t cc l en l mt v d u tin v s tin on ph thuc
mt cch cn bn vo c hai l thuyt ln ca th k chng ta: thuyt tng i rng v
c hc lng t. N gp nhiu kin phn i lc u v n o ln quan im hin
thi lm sao l en li pht ra ci g ?" [...]
L en c khi lng ln hn khi lng ca mt tri mt t ln s c nhit

ch khong mt phn mi triu trn khng tuyt i. N nh hn
nhiu so vi nhit ca cc bc x sng cc ngn chon y v tr
(khong 2,7 K), v th nhng l en ny pht x thm ch cn t hn hp th.
Nu v tr c an bi l s gin n mi mi, th nhit ca cc bc x
sng cc ngn cui cng s gim ti mc nh hn nhit ca l en v l
en khi s bt u mt khi lng. Nhng ngay c khi th nhit ca
n vn thp n mc cn khong 1 triu triu triu triu triu triu triu triu
triu triu triu (1 vi su mi su s khng ng sau) nm l en bay
hi hon ton. Con s ln hn nhiu tui ca v tr bng 1 hoc 2 v 10
con s khng ng sau (tc khong 10 hoc 20 ngn triu nm).
Mt khc nh ni Chng 6 c th nhng l en nguyn thy c to
thnh bi s co li ca nhng bt thng trong giai on rt sm ca v tr.
Nhng l en nguyn thy vi khi lng ban u c ngn triu tn s c
thi gian sng xp x tui ca v tr. Nhng l en nguyn thy vi khi
lng nh hn con s chc l bc hi hon ton, nhng nhng l en
vi khi lng hi ln hn s vn cn ang tip tc pht x di dng tia X
hoc tia gamma. Cc tia X v tia gamma ny ging nh nh sng ch c iu
bc sng ca chng ngn hn nhiu. Nhng l nh th kh m gn cho ci
nhn l en: chng thc s nng trng v pht nng lng vi tc khong
mi ngn mega oat.
Mt l en nh vy c th cung cp nng lng cho mi nh my in
ln, nu chng ta bit cch khai thc n. Tuy nhin vic ny chng phi d
dng g: l en c khi lng bng c mt qu ni b nn li ti kch
thc nh hn mt phn triu triu ca inch, ngha l c kch thc ca ht
nhn nguyn t! Nu bn c mt l en nh th trn mt t, bn s
khng c cch no gi cho n khi ri xuyn qua sn nh xung ti tm
tri t. N s dao ng xuyn qua tri t cho ti khi cui cng u li
tm. Nh vy ch duy nht t c mt l en nh vy c th khai
Stephen Hawking
100
thc nng lng do n bc x ra l trn mt qu o quay xung quanh tri

t v cch duy nht c th a n ln qu o y l ht n ti bng cch
ko mt khi lng ln pha trc n ht nh dng c c rt nh con la.
iu ny xem ra khng phi l mt ngh thc t lm, t nht cng l trong
tng lai gn.
Nhng thm ch nu chng ta khng th khai thc c s pht x t cc l
en nguyn thy th liu chng ta c c may quan st c chng khng?
Chng ta c th tm kim cc tia gamma m cc l en nguyn thy pht ra
trong hu ht thi gian sng ca chng. Mc d pht x t phn ln cc l
en u m nht v chng qu xa, nhng tng s ca chng th c th pht
hin c. Chng ta hy quan st k mt nn tia gamma nh vy:
Hnh 7.5 cho thy cng quan st c khc nhau
nhng tn s khc nhau. Tuy nhin, nn tia gamma ny
c th v chc l c sinh ra bi nhng qu trnh khc
hn l bi cc l en nguyn thy. ng chm chm
trn Hnh 7.5 cho thy cng phi bin thin th no
theo tn s i vi cc tia gamma do l en nguyn
thy gy ra nu trung bnh c 300 l en nh th trong
mt nm - nh sng khi. Do ngi ta c th ni
Hnh 7.5: ng chm chm rng nhng quan st nn tia gamma khng cho mt
cho thy cng phi bin
thin th no theo tn s i bng chng khng nh no v cc l en nguyn thy,
vi cc tia gamma do l en
nguyn thy gy ra nu trung nhng chng cho chng ta bit trong v tr v trung
bnh c 300 l en nh th
bnh khng th c hn 300 l en nh th trong mt
trong mt nm - nh sng
nm - nh sng khi. Gii hn c ngha l cc l en
khi.
nguyn thy c th to nn nhiu nht l mt phn triu
s vt cht ca v tr.
Vi cc l en nguyn thy phn b tha tht nh vy kh m c kh nng
mt l en nh th gn chng ta c th quan st n nh mt ngun
tia gamma ring r. Nhng v lc hp dn s ko l en nguyn thy ti gn
vt cht nn chng s thng gp nhiu hn trong hay gn cc thin h.
Nh vy, mc d nn tia gamma cho chng ta bit rng trung bnh khng th
c hn 300 l en nh th trong mt nm - nh sng khi nhng n li
chng cho chng ta bit g v tn sut gp chng trong thin h ca chng ta.
Chng hn nu nh chng mt triu ln thng gp hn con s trung bnh
th l en gn chng ta nht chc cng phi cch chng ta chng mt ngn
triu km, tc l xa nh sao Dim vng, hnh tinh xa nht m chng ta bit.
khong cch vn cn rt kh pht hin bc x u ca mt l en ngay
LC S THI GIAN
101
c khi n l mi ngn mega ot. quan st c mt l en nguyn thy

ngi ta phi pht hin c mt vi lng t gamma ti t chnh hng
trong mt khong thi gian hp l, chng hn nh mt tun l. Nu khng,
chng ch l mt phn ca phng. Nhng nguyn l lng t ca Planck cho
chng ta bit rng mi mt lng t gamma c nng lng rt cao, v tia
gamma c tn s rt cao, nu thm ch n c pht x vi cng sut 10 ngn
mega ot th cng khng phi c nhiu lng t. V quan st c mt s
lng t, li ti t khong cch rt xa nh sao Dim vng, i hi phi c
mt my d ln hn bt c my d no c ch to cho ti nay. Hn
na my d ny li phi t trong khng gian v tr v cc tia gamma khng
th thm nhp qua bu kh quyn.
Tt nhin nu mt l en cch xa nh sao Dim vng n ngy
tn s v bng n th s d dng pht hin c s bng n bc x ca
n. Nhng nu l en lin tc bc x trong khong 10 hoc 20 ngn
triu nm tr li y th xc sut n tn s trong vng t nm ti thc
s l rt nh! V vy, c mt c may hp l nhn thy v n ca l en
trc khi tin tr cp nghin cu ca bn tiu ht th bn phi tm cch pht
hin nhng v n trong khong cch mt nm nh sng. Bn vn phi gii
quyt vn c mt my d tia gamma ln c th pht hin c mt vi
lng t gamma ti t v n . Tuy nhin, trong trng hp ny s khng
cn phi xc nh rng tt c cc lng t ti cng mt hng: ch cn quan
st thy tt c chng u ti trong mt khong thi gian ngn l c th tin
c rng chng ti t cng mt v bng n.
Mt my d tia gamma c kh nng pht hin ra cc l en nguyn thy
chnh l ton b bu kh quyn ca tri t. (Trong mi trng hp chng ta
khng th ch to c mt my d ln hn). Khi mt lng t gamma
nng lng cao p vo cc nguyn t trong kh quyn, n s to ra cp
electron v positron (tc l phn - electron). Khi cc ht ny p vo cc
nguyn t khc, n lt mnh, chng s to ra cc cp electron v positron
na, v nh vy ngi ta s thu c ci gi l ma electron. Kt qu l mt
dng nh sng c tn l bc x Cherenkov. Do , ngi ta c th pht hin
ra s bng n tia gamma bng cch tm cc chp sng trong bu tri m.
Tt nhin c nhiu hin tng khc nh chp hoc s phn x nh sng t
cc v tinh ri xung hoc cc mnh v trn qu o cng c th to ra cc
chp sng trn bu tri. Ngi ta c th phn bit s bng n tia gamma vi
cc hin tng bng cch quan st cc chp sng ng thi hai hoc
nhiu v tr cch rt xa nhau. Mt th nghim nh th c hai nh khoa
hc Dublin l Neil Porter v Trevor Wecks thc hin khi dng cc knh
Stephen Hawking
102
thin vn Arizona. H tm thy nhiu chp sng nhng khng c ci

no c th gn mt cch chc chn cho s bng n tia gamma t cc l en
nguyn thy.
Ngay c khi nu vic tm kim cc l en nguyn thy khng c kt qu, v
iu ny vn c th xy ra, th n vn cho chng ta nhng thng tin quan
trng v nhng giai on rt sm ca v tr. Nu v tr giai on rt sm
l hn lon v bt thng hoc nu p sut vt cht l thp th ngi ta c
th ngh rng n to ra nhiu l en nguyn thy hn l gii hn c
xc lp da trn nhng quan st v phng tia gamma. Ch nu giai on rt
sm, v tr l rt trn tru v u n vi p sut cao th ngi ta mi c th
gii thch c ti sao li khng c nhiu l en nguyn thy.
tng v bc x pht t cc l en l mt v d u tin v s tin
on ph thuc mt cch cn bn vo c hai l thuyt ln ca th k
chng ta: thuyt tng i rng v c hc lng t. N gp nhiu
kin phn i lc u v n o ln quan im hin thi lm sao l en li
pht ra ci g ?. Khi ln u tin ti cng b cc kt qu tnh ton ca ti
ti mt hi ngh Phng th nghim Rurtherford - Appleton gn Oxford, ti
c cho n bng s hoi nghi ca hu ht mi ngi. Vo lc kt thc
bn bo co ca ti, v ch ta phin hp, ng John Taylor ca trng Kings
College, London ng dy tuyn b rng tt c nhng th l v ngha.
Thm ch ng cn vit mt bi bo v vn ny. Tuy nhin, ri cui cng,
hu ht mi ngi, k c ng John Taylo cng i n kt lun rng cc l
en cn phi pht bc x nh cc vt nng, nu nhng quan nim khc ca
chng ta v thuyt tng i rng v c hc lng t l ng n. Nh vy,
mc d ngay c khi chng ta cn cha tm thy mt l en nguyn thy no
vn c mt s kh nht tr cho rng nu chng ta pht hin ra l en th
n s phi pht ra mt lng ln tia X v tia gamma.
S tn ti ca bc x pht ra t l en cng cn ng rng s co li do hp
dn khng phi l chm ht v khng th o ngc c nh mt thi
chng ta ngh. Nu mt nh du hnh ri vo mt l en th khi lng
ca n s tng, nhng cui cng nng lng tng ng vi khi lng gia
tng s c tr li cho v tr di dng bc x. Nh vy theo mt
ngha no nh du hnh v tr ca chng ta c lun hi. Tuy
nhin, l mt s phn bt t ng thng, v quan nim c nhn v
thi gian ca nh du hnh chc cng s chm ht khi anh ta b x ra
tng mnh trong l en! Ngay c cc loi ht cui cng c pht ra t l
LC S THI GIAN
103
en ni chung cng s khc vi nhng ht to nn nh du hnh: c im

duy nht cn li ca anh ta ch l khi lng v nng lng.
Nhng php gn ng m ti s dng tnh ra s pht x t l en vn cn
hiu lc tt khi l en c khi lng ch ln hn mt phn ca gam. Tuy
nhin chng s khng cn dng c na im cui i ca l en, khi
m khi lng ca n tr nn cc nh. Kt cc c nhiu kh nng nht l l
en s bin mt, t nht l khi vng v tr ca chng ta mang theo c nh
du hnh v k d c th c bn trong n. y l ch dn u tin cho thy
c hc lng t c th kh cc k d c tin on bi thuyt tng i
rng. Tuy nhin cc phng php m ti v nhng ngi khc s dng vo
nm 1974 cha th tr li c cho nhng cu hi, v d nh liu nhng k
d c xut hin trong l thuyt lng t hp dn hay khng? Do t
nm 1975 tr i ti bt u pht trin mt cch tip cn mnh hn i vi
hp dn lng t da trn tng ca Richard Feynman v php ly tng
theo nhng lch s. Cu tr li m cch tip cn ny a ra cho ngun gc
v s phn ca v tr v nhng th cha bn trong n, chng hn nh nh
du hnh, s c m t hai chng sau. Chng ta s thy rng mc d
nguyn l bt nh t nhng hn ch v chnh xc cho tt c cc tin
on ca chng ta, nhng ng thi n li loi b c tnh khng th tin
on - mt tnh cht rt c bn xy ra im k d ca khng - thi gian.
Stephen Hawking
104
Phn 22
[...] Mt s nguyn t nng hnh thnh cui i mt sao s b bn tr li vo m kh
ca thin h v s l nguyn liu cho th h tip theo ca cc sao. Mt tri ca chng ta
cha khong 2% cc nguyn t nng v thuc th h sao th hai hoc th ba...[...]
Chng 8: Ngun gc v s phn ca v tr

L thuyt tng i rng ca Einstein, tin on rng khng gian, thi gian
bt u t k d ca v n ln, s kt thc hoc ti mt k d cui cng
(trng hp ton v tr co li) hoc ti mt k d nm bn trong mt l en
(trng hp mt vng nh x, v d mt sao co li). Mi vt cht ri vo l
en, s b ph hy ti im k d, ch cn li hiu ng hp dn ca khi
lng l cn c cm nhn t pha bn ngoi. Mt khc, khi cc hiu ng
lng t c tnh n th dng nh khi lng v nng lng ca vt cht
cui cng s tr v vi phn cn li ca v tr, v l en cng vi mi k d
bn trong s bay hi v bin mt. Liu c hc lng t c gy mt hiu ng
bi kch nh th i vi v n ln v k d chung cuc hay khng? iu g
thc t v s xy ra vo cc giai on rt sm v mun hn ca v tr,
khi cc trng hp hp dn mnh n mc m cc hiu ng lng t khng
th no b qua c? Thc t v tr c mt im bt u v mt im kt
thc hay khng? V nu c, th phi hnh dung chng ra sao?
Trong sut nhng nm 70 ti tp trung nghin cu cc l en, nhng vo
nm 1981, ti li lu tm n cc vn xung quanh ngun gc v s phn
ca v tr khi ti tham gia mt hi tho v v tr hc t chc bi cc tu s
dng Jesuit ti Vatican. Nh th Thin cha gio phm mt sai lm i
vi Galileo khi h ph nh mt nh lut khoa hc v tuyn b rng mt tri
phi quay quanh qu t. By gi sau nhiu th k, h quyt nh mi
nhiu nh khoa hc lm c vn v v tr hc. Cui hi ngh cc nh khoa
hc c tip kin Gio hong. ng ni rng nghin cu s tin trin ca
v tr sau v n ln l ng song Nh th khng tm hiu v bn thn v n
ln v l thi im ca Sng to, nn thuc cng vic ca Cha. Ti rt
vui mng v c Gio hong khng bit n bi pht biu ca ti ti hi
tho: kh nng khng - thi gian l hu hn song khng c bin, iu c
ngha l khng c ci ban u, khng c thi im ca Sng to. Ti khng
c mun chu cng s phn ca Galileo, ngi m ti c mt cm gic
LC S THI GIAN
105
mnh m v s ng nht vi ti, mt phn v s trng hp gia ngy sinh

ca ti ng trn 300 nm sau ngy cht ca ng.
gii thch cc tng ca ti v nhng ngi khc v iu c hc
lng t c th tc ng ln ngun gc v s phn ca v tr, trc ht
cn phi hiu v lch s ca v tr theo quan im c nhiu ngi
chp nhn, da trn m hnh c bit di m hnh nng ca v n
ln. M hnh ny gi nh rng v tr c miu t bi mt m hnh
Friedmann, ngc theo thi gian mi tn lc c v n ln. Trong nhng m
hnh nh vy ngi ta thy rng lc v tr n, mi vt cht v bc x s lnh
dn. (Khi v tr t kch thc gp i th nhit ca v tr gim xung
mt na). V nhit l s o nng lng trung bnh - hay vn tc - ca cc
ht, qu trnh lnh dn ny s gy mt hiu ng ln i vi vt cht trong v
tr. nhit rt cao, cc ht chuyn ng nhanh n mc c th thot ra
khi mi trng ht gia chng vi nhau do lc ht nhn, hoc in t to
nn, song khi chng tr nn lnh th chng ht nhau v kt dnh vi nhau.
Ngoi ra, cc loi ht tn ti trong v tr cng ph thuc vo nhit .
nhit cao, cc ht c nng lng ln v khi chm nhau, nhiu cp
ht/phn ht c th sinh ra v mc d nhiu ht sau khi sinh ra c th b hy
lc chm cc phn ht, chng vn c sinh ra nhanh hn b hy i. nhit
thp hn, khi cc ht va chm nhau c nng lng nh hn, cc cp
ht/phn ht sinh ra vi tc chm hn v nh vy qu trnh hy ca
chng nhanh hn qu trnh sinh.
Ti v n ln, kch thc ca v tr c xem nh l bng khng, v vy
nhit l v cng ln. Song trong qu trnh gin n, nhit ca bc x s
gim xung. Mt giy sau v n ln, nhit gim xung cn khong 10
ngn triu . Nhit ny c ngn ln nhit tm mt tri v c nhit
t c lc bom H (tc bom khinh kh) n. Vo thi im v tr
cha phn ln l cc photon, electron v neutron (l nhng ht nh ch tham
gia tng tc yu v hp dn) v cc phn ht ca chng, cng vi mt s
proton v neutron.
Lc v tr tip tc gin n v nhit h xung th cc cp electron/phn electron sinh ra chm hn l b hy. V th phn ln cc electron v phn electron hy vi nhau to thnh nhiu photon v st li mt s
electron. Song cc ht neutrino v phn - neutrino t hy nhau v cc ht ny
tng tc vi nhau v vi cc ht khc rt yu. Cho nn hin nay chng cn
tn ti trong v tr. Nu ta c th quan st c chng th ta c mt bng
Stephen Hawking
106
chng chc chn v bc tranh ca giai on nng u tin ca v tr. Tic

thay, nng lng ca chng ngy nay qu nh ta c th quan st c
chng mt cch trc tip. Nhng nu neutrino c mt khi lng nh, theo
kt qu mt th nghim cha c kim nghim li do nhng ngi Nga
thc hin nm 1981, th ta c th ghi o c chng mt cch gin tip:
chng phi to thnh mt vt cht ti, nh ni trc y, vt cht s
sinh ra mt lc hp dn hm ng s gin n ca v tr v buc v tr
co tr li.
Khong mt trm giy sau v n ln, nhit xung cn mt ngn triu ,
bng nhit trong cc sao nng nht. nhit proton v neutron
khng cn nng lng thot khi sc ht ca lc ht nhn v kt hp
vi nhau to thnh ht nhn ca nguyn t teri (hydro nng), gm mt
proton v mt neutron. Cc ht nhn ca teri li kt hp thm vi cc
proton v neutron to thnh ht nhn heli, gm hai proton v hai neutron
v mt s ht nhn nng hn l liti v berili. Ngi ta c th tnh ra rng
trong m hnh nng ca v n ln, khong mt phn t cc proton v
neutron bin thnh ht nhn heli, cng mt s nh hydro nng v cc ht
nhn khc. S neutron cn li phn hy thnh proton vn l ht nhn ca
nguyn t hydro.
Bc tranh v giai on nng trc y ca v tr ln u tin c phc ha
bi George Gamow trong cng trnh ni ting nm 1948, thc hin chung
vi mt sinh vin ca ng l Ralph Alpher. Gamow l mt ngi giu tnh
hm hnh, ng thuyt phc nh vt l ht nhn Hans Bethe in thm tn
vo cng trnh vi mun lm cho danh sch tc gi Alpher, Bethe, Gamow
c ln nghe gn nh m ca ba ch ci u tin ca bng vn Hy Lp l
alpha, beta, gamma: tht l thch hp cho mt cng trnh ni v giai on
u ca v tr! Trong cng trnh ny, cc tc gi tin on mt cch c
sc rng bc x (di dng cc photon) t nhng giai on nng tin s
ca v tr s tn d li trong giai on hin nay, song vi nhit h
xung ch cn vi trn khng tuyt i (- 273 C). Bc x ny
c Penzias v Wilson pht hin nm 1965.
Vo thi gian khi Alpher, Bethe, Gamow vit cng trnh trn, ngi ta cha
bit nhiu v cc phn ng ht nhn gia proton v neutron. Cc tnh ton
d bo v t s cc nguyn t trong tin s ca v tr v l trn khng c
chnh xc lm, song nhng tnh ton c thc hin li trn c s
nhng kin thc hin i v cho nhng kt qu trng hp tt vi cc quan
trc thc nghim. Kh m ct ngha theo mt cch no khc v sao trong v
LC S THI GIAN
107
tr nhiu heli nh vy. Do chng ta c th tin tng rng chng ta c mt

bc tranh ng n, t nht ngc li theo thi gian n thi im khong 1
giy sau v n ln.
Trong vng mt vi gi sau v n ln, s sinh ra heli v cc nguyn t khc
dng li. Sau trong vng triu nm tip theo, v tr tip tc gin n v
khng c iu g c bit xy ra. Cui cng lc nhit h xung cn
khong vi ngn , v electron cng cc ht nhn khng cn nng lng
thot khi lc ht in t gia chng, th chng kt hp vi nhau to thnh
cc nguyn t. V tr trong Hon cc tip tc gin n v lnh dn, song
trong cc vng m mt cao hn trung bnh, qu trnh gin n c chm
hn do lc hp dn y ln hn. iu ny c th dn n s dng hn qu
trnh gin n ca mt s vng no v bt u qu trnh co li. Khi cc
vng ny co li, lc ht hp dn ca vt cht chung quanh bn ngoi s lm
cho cc vng bt u quay. V cc vng ny tip tc co nh li nn chng
quay nhanh hn, hon ton tng t nh vn ng vin trt bng ang
quay trn bng s quay nhanh hn khi h co tay st s th. Cui cng khi
vng ang xt tr nn nh, th n quay nhanh hn cn bng vi lc
hp dn v nhng thin h quay dng hnh a c hnh thnh theo cch .
Cc vng khc, nu khng thu c mt chuyn ng quay th s c dng
hnh bu dc v s c gi l nhng thin h elliptic. Cc thin h ny s
dng co li v nhiu b phn ring l ca chng s chuyn ng trn nhng
qu o n nh quanh tm thin h, song v ton cc th thin h khng c
chuyn ng quay.
Cng vi thi gian, cc khi kh hydro v heli trong cc thin h s
phn r thnh cc m kh nh hn v nhng m kh ny s co li
di sc hp dn ca chng. Khi chng co li th cc nguyn t trong s
va chm nhau v nhit ca kh s tng ln, c th n mc cao xy
ra phn ng nhit hch. Lc ny hydro kt thnh heli, nhit lng thot ra
lm tng p sut v cc m my khng co li thm na. Chng n nh
trong trng thi rt lu nh cc sao ging mt tri, t chy hydro thnh
heli v bc x pht sinh di dng nhit v nh sng. Nhng sao c khi
lng ln hn cn c nhit cao hn cn bng lc ht hp dn ln hn
ca chng, v cc phn ng nhit hch xy ra nhanh hn, cho nn chng s
tiu hy hydro trong vng chng mt trm triu nm. Chng s co li, nng
ln v bt u bin heli thnh nhng nguyn t nng hn nh cacbon hoc
oxy. Song chng khng thot nhiu nng lng hn, v vy mt trng thi
ti hn s xy ra nh miu t chng ni v cc l en.
Stephen Hawking
108
iu g s xy ra sau khng hon ton r lm song hnh nh cc vng

tm sao s co li n mt trng thi mt cao nh mt sao neutron hoc l
en. Cc vng bn ngoi i khi c th b bn ra trong mt v n gi l v
n siu sao, pht ra nh sng mnh hn mi sao khc trong thin h. Mt s
nguyn t nng hnh thnh cui i mt sao s b bn tr li vo m
kh ca thin h v s l nguyn liu cho th h tip theo ca cc sao.
Mt tri ca chng ta cha khong 2% cc nguyn t nng v thuc
th h sao th hai hoc th ba, hnh thnh chng nm ngn triu nm v
trc t mt m my quay cha cc mnh vn ca cc siu sao th h
trc. Phn ln kh trong cc m my s cu thnh mt tri hoc b bn
xa, cn mt khi lng nh cc nguyn t nng s kt vi nhau thnh cc
thin th hin ang chuyn ng trn cc qu o quanh mt tri nh tri
t.
LC S THI GIAN
109
Phn 23
[...] Nu v tr v cng trong khng gian, hoc nu tn ti v s v tr, th phi tn ti
u nhiu vng ln tr nn ng nht. Tnh hung ny ging nh lc c mt n
kh rt ng g my ch - phn ln nhng iu chng g ra v ngha nhng cng khng
loi tr c xc sut l chng thu c mt bi th ngn ca Shakespear..[...]
Lc ban u qu t rt nng v khng c kh quyn. Theo thi gian qu t

lnh dn v c c bu kh quyn hnh thnh nh s khuch tn cc cht
kh t khong cht. Bu kh quyn trong qu kh khng phi l bu kh
quyn thch hp vi cuc sng. Bu kh quyn ny khng cha xy m ch
cha mt s cht kh khc l c t cho cuc sng nh sunfua hydro (l cc
cht kh gy ra mi trng thi). Song c nhng dng sng s khai c th
pht trin trong nhng iu kin nh vy. Ngi ta cho rng s sng bt
u trong nhng i dng, rt c th l kt qu ngu nhin ca s phc hp
cc nguyn t thnh nhng cu trc ln, gi l i phn t, nhng i phn
t ny c kh nng tp hp nhiu nguyn t khc trong i dng thnh
nhng cu trc tng t. Nh th chng c th t to v sinh sn.
Trong mt s trng hp c th xy ra cc sai lm trong qu trnh sinh
sn. Phn ln cc sai lm dn n nhng i phn t mi khng c
kh nng t to v do tn li dn. Song cng c nhng sai lm dn
n nhng i phn t li c kh nng t to. Cc i phn t ny hon
ho hn v s thay th dn cc i phn t trc. Bng cch hnh thnh
mt qu trnh tin ha dn n s pht trin nhng c th phc tp hn, c
kh nng t to. Nhng dng sng s ng lc u tiu th nhiu nguyn
liu khc nhau nh sunfua hydro v xy thot sinh. Qu trnh ny dn dn
bin i thnh phn ca kh quyn n hin trng v do to iu kin
thun li cho cc dng sng cao cp hn nh c, b st, loi c v, v cui
cng l con ngi.
Bc tranh phc ha trn y ca v tr t trng thi rt nng v lnh dn
trong qu trnh gin n ca v tr ph hp vi nhng quan trc c c. Tuy
nhin, bc tranh cng t ra nhiu cu hi quan trng cha c cu tr li:
(1) Ti v sao v tr nng n nh vy cc giai on u tin?
Stephen Hawking
110
(2) V sao v tr ng nht nh vy kch thc ln? Ti sao v tr ging

nhau mi im v theo mi hng? Ni ring v sao nhit ca bc x
phng c tr s bng nhau theo mi hng? Tnh hung tng t nh khi ta
hi nhiu sinh vin mt cu hi thi, nu chng tr li ging nhau th ta c th
tin rng chng trao i vi nhau. Cn trong m hnh m t trn y, t v
n ln nh sng khng thi gian i t mt vng qu xa xi n mt
vng khc, mc d cc vng ny vn k nhau trong giai on sm ca v
tr. Theo thuyt tng i, nu nh sng khng th i t mt vng ny n
mt vng khc, th khng c thng tin no c trao i. Nh vy cc
vng khc nhau khng th c cng mt nhit , tr khi chng c cng mt
nhit lc ban u v mt l do no cha gii thch c.
(3) V sao v tr bt u gin n vi vn tc ti hn l vn tc ranh gii gia
m hnh co li v m hnh gin n, v ngay trong thi gian hin ti, mi
ngn triu nm sau vn cn gin n vi vn tc ti hn ? Nu nh vn tc
gin n ti thi im mt giy sau v n ln ch nh hn mt phn trm
ngn triu triu th v tr co li trc khi bt u t kch thc hin nay.
(4) Mc du v tr ng nht xt kch thc ln, v tr vn cha nhng
vng nh x c nng vt cht cao hn nh cc sao v thin h. Ngi ta
cho rng cc sao v thin h c hnh thnh do s khc nhau v mt ca
cc vng ngay trong cc giai on sm ca v tr. Vy ngun gc ca cc
thng ging mt l u?
L thuyt tng i, xt c lp, khng th gii thch c cc im
trn v a ra cc cu tr li cho nhng cu hi va t ra v l thuyt
tng i on nhn rng v tr sinh ra t mt k d vi mt v
cng ca v n ln. Ti im k d , l thuyt tng i v cc nh lut
vt l khc khng cn ng na: ngi ta khng th bit iu g s xy ra
vi mt im k d . Nh gii thch trc y, iu c ngha rng ta
c th tch ri v n ln v cc s kin trc n ra khi l thuyt v chng
khng th tc ng ln nhng g chng ta quan st c. Khng - thi gian
cn phi c bin - l im bt u t v n ln.
Khoa hc hy vng tm ra cc nh lut cho php trong cc gii hn xc nh
bi h thc bt nh, tin on c s pht trin ca v tr nu ta bit c
trng thi ca n ti mt thi im. Nhng nh lut c th l do Cha
ban hnh, nhng hnh nh sau Cha cho v tr t pht trin v
khng bun can thip vo na. Nhng Cha chn iu kin ban u hoc
LC S THI GIAN
111
cu hnh v tr nh th no? iu kin bin ti im bt u ca thi gian

l iu kin g?
Mt cu tr li kh d l cho rng Cha chn mt cu hnh u tin theo
nhng l l m chng ta khng c hy vng hiu c. iu hon ton
trong quyn lc ca mt ng siu nhn, song nu ng ta bt u theo
mt kiu kh hiu nh vy, th ti sao ng ta li cho v tr pht trin theo
nhng quy lut m chng ta c th hiu c? Ton b lch s khoa hc l
mt qu trnh tim cn n nhn thc c rng cc s kin khng
pht trin mt cch ngu nhin, m chng phn nh mt trt t tim n
no c hoc khng c ngun gc thn thnh. Ta c th gi nh mt
cch t nhin rng trt t khng nhng c p dng vo cc nh lut
m c vo cc iu kin ban u ca khng - thi gian. C th c rt nhiu
m hnh v tr vi cc iu kin bin ban u khc nhau. Chng ta phi a
ra c mt nguyn tc no chn c mt trng thi ban u, do
chn c mt m hnh m t v tr.
Mt kh nng l chn ci gi l iu kin hn n (chaotic) ban u. iu
kin ny gi nh hoc v tr v cng trong khng gian hoc tn ti v s
trong v tr. Theo iu kin gi l hn n ban u, xc sut tm thy mt
vng khng gian bt k trong mt cu hnh cho trc bt k sau v n ln l
bng nhau: trng thi ban u ca v tr l hon ton mang tnh ngu nhin.
iu c ngha l v tr trc y c nhiu xc sut l v trt t v rng
i vi v tr tn ti nhiu cu hnh hn n v v trt t hn l cc cu
hnh u n v trt t. (Nu mi cu hnh c xc sut bng nhau th v tr
phi xut pht t mt trng thi hn n, v trt t v mt l do n gin l
tn ti qu nhiu trng thi nh vy). Rt kh hnh dung c v sao nhng
trng thi hn n ban u li c th dn n mt v tr u n, trt t
kch thc ln nh v tr hin nay. Ngi ta cng bt buc phi ngh rng
nhng thng ging mt trong mt m hnh nh th nht nh phi dn n
s hnh thnh mt s lng l en nguyn thy ln hn cn trn thu c t
cc quan trc phng tia gamma.
Nu v tr v cng trong khng gian, hoc nu tn ti v s v tr, th
phi tn ti u nhiu vng ln tr nn ng nht. Tnh hung
ny ging nh lc c mt n kh rt ng g my ch - phn ln
nhng iu chng g ra v ngha nhng cng khng loi tr c xc sut
l chng thu c mt bi th ngn ca Shakespear. Tng t nh vy
trong trng hp v tr, cng c th chng ta ngu nhin sng trong mt
vng ng nht nh th? Thot ngh c th iu c qu t xc sut v
Stephen Hawking
112
nhng vng hn n v v trt t l qu nhiu so vi nhng vng ng nht.

Song hy gi nh rng ch trong nhng vng ng nht mi tn ti nhng
thin h v cc sao, y c nhng iu kin thun li cho s pht trin ca
nhng sinh vt phc tp c kh nng sinh sn nh con ngi c kh nng
t cu nghi vn: Ti sao v tr li ng nht nh th? y l mt v d
ng dng ci gi l nguyn l v nhn (anthropic) c pht biu nh sau:
Chng ta nhn thy v tr nh vy bi v chng ta tn ti.
C hai cch din dch nguyn l v nhn: Nguyn l yu v nguyn l mnh.
Nguyn l v nhn yu khng nh rng trong v tr v cng trong khng
gian v hoc trong thi gian, iu kin thun li cho s ny sinh mt dng
sng c tr tu ch xut hin mt s vng nht nh hu hn trong khng
gian v thi gian. Nhng sinh vt c tr tu trong nhng vng s khng
ngc nhin nu chng nhn thy rng a phng ca chng trong v tr
tha mn cc iu kin cn thit cho s sng ca chng. Tnh hung tng
t nh lc mt ngi giu c sng trong mi trng nhung la khng thy
c cnh bn cng chung quanh.
Mt v d ng dng nguyn l v nhn yu l gii thch v sao v n ln
xy ra gn mi ngn triu nm v trc th cng cn gn y thi gian cho
s tin ha ca sinh vt c tr tu. Nh trc y ni, u tin mt th h
sm cc sao c hnh thnh. Cc sao ny bin mt s hydro v heli nguyn
thy thnh cacbon v oxy vn l cc thnh phn c th ca chng ta. Cc
sao ny li n thnh cc siu sao, v cc mnh v tn d li hp thnh cc
sao v hnh tinh khc, trong s ny c thi dng h ca chng ta tn ti
khong nm ngn triu nm. Trong mt hoc hai ngn triu nm u tin ca
tri t, nhit qu cao v th cc cu trc phc tp khng hnh thnh
c. Trong ba ngn triu nm cn li th mt qu trnh tin ha chm sinh
hc ny sinh dn n s hnh thnh t nhng c th n gin n cc sinh
vt c kh nng t duy i ngc theo thi gian v v n ln.
Nhiu ngi t nghi vn v s ng n v ch li ca nguyn l v nhn
yu. Ngoi ra mt s ngi i xa hn v ngh nguyn l v nhn mnh.
Theo nguyn l ny, tn ti hoc nhiu v tr khc nhau hoc nhiu vng
khc nhau ca mt v tr duy nht, mi i tng c cu hnh ban u ring
v c th c t hp ring cc nh lut khoa hc. Trong a s cc v tr ,
iu kin khng thun li cho s pht trin ca nhng c th phc tp; ch
c mt vi v tr nh v tr ca chng ta l c iu kin cho s pht trin
ca nhng sinh vt c tr tu kh nng t ra cu hi: v sao v tr phi
LC S THI GIAN
113
ging nh ta quan st c? Cu tr li by gi s tr nn n gin. Nu v

tr khc i th chng ta s khng th tn ti y c!
Stephen Hawking
114
Phn 24
[...] Vi tm mt m hnh ca v tr, trong nhiu cu hnh khc nhau ban u c
th tin trin n mt v tr nh hin ti, mt nh khoa hc cng tc ti Vin cng ngh
Massachusetts l Alan Guth a ra gi trong cc giai on sm v tr tri qua
mt thi k gin n cc nhanh. Thi k gin n cc nhanh ny c gi l thi k lm
pht...[...]
Cc nh lut khoa hc, trong dng m chng ta nhn thc nh hin nay
cha nhiu hng s c bn v d in tch ca electron v t s khi lng
ca proton v ca electron. Chng ta khng th, t nht l trong iu kin
hin nay, tnh c gi tr ca nhng hng s t l thuyt - chng ta ch
thu c cc tr s bng thc nghim. C l mt ngy no chng ta s
tm c mt l thuyt thng nht hon chnh c kh nng tnh c mi
hng s, song cng rt c th rng mt s hoc tt c hng s li bin
thin t v tr ny sang v tr khc hoc ngay trong mt v tr. iu ng
ch l tr s ca nhng hng s dng nh c iu chnh mt
cch tinh t sao cho cuc sng c th ny sinh v pht trin c. V d
nu in tch electron ch khc i mt t th cc sao hoc khng th t
chy hydro v heli hoc khc i chng khng th n thnh siu sao. L
d nhin c th tn ti nhng dng sng khc, m thm ch cc nh vn vin
tng cng khng sng to ni, nhng dng sng khng cn n c nh sng
ca cc sao nh mt tri hoc cc nguyn t ha hc nng hn c to
thnh trong cc sao v b bn vo khng gian khi sao n.
C l cng d hiu l min xc nh ca cc hng s khng th rng c
nu cc hng s phi ph hp vi s pht trin ca cuc sng tr tu. a
s cc tp gi tr ca cc hng s dn n s hnh thnh nhng v tr mc
du rt p, song khng ph hp cho s pht trin sinh vt c kh nng
chim ngng v p . Chng ta c th on nhn hoc iu l s
chng minh cho mc ch thing ling ca Cha trong s sng to v s la
chn cc nh lut khoa hc hoc iu l s chng minh cho nguyn l v
nhn mnh. C mt s kin ngi ta c th a ra phn i kin cho
rng nguyn l v nhn mnh c th gii thch trng thi quan st c ca
v tr.
Th nht, ta phi hiu s tn ti ca nhiu v tr khc nh th no
y? Nu qu thc chng tch ring xa nhau, th nhng iu xy ra trong
LC S THI GIAN
115
mt v tr khc s khng gy mt h qu no quan st c trong v tr

chng ta. V vy chng ta phi s dng nguyn l tit kim ct b chng
khi l thuyt ca chng ta. Nu, mt khc, tn ti nhiu vng khc nhau
ca cng mt v tr, th cc nh lut khoa hc phi l chung cho tt c cc
vng, v tri li th chng ta khng th chuyn ng lin tc t mt vng ny
sang vng khc. Trong trng hp th s khc bit gia cc vng quy v
s khc bit ca cc cu hnh ban u v nh th nguyn l v nhn mnh li
quy v nguyn l v nhn yu.
kin phn i th hai cho l nguyn l ny i ngc li dng chy ca
lch s khoa hc. Chng ta i t m hnh v tr xem qu t l trung tm
ca Ptolemy v cc tin bi, qua m hnh mt tri l trung tm ca
Copernicus v Galileo, n m hnh hin i trong qu t ch l hnh
tinh kch thc va phi quay quanh mt sao trung bnh trong vng bin ca
mt thin h xon c bnh thng vn ch l mt trong triu triu thin h
ca v tr quan st c. Nguyn l v nhn mnh li c tham vng cho
rng ton b kin trc khng l tn ti ch v con ngi. iu qu tht
l kh tin. Chc chn rng thi dng h l mt tin cho cuc sng ca
chng ta, v chng ta cng c th ngoi suy ngh cho ton thin h ca
chng ta cho php s tn ti cc th h sao trc to nn nhng
nguyn t nng hn. Song dng nh khng c mt s cn thit no buc
cc thin h khc v cho v tr phi ng nht v ging nhau theo mi
phng hng kch thc ln.
Chng ta s cm thy yn tm hn vi nguyn l v nhn, t nht phng
n yu, nu chng ta c th chng minh rng nhiu cu hnh ban u khc
nhau ca v tr s tin trin to mt v tr ging nh v tr ang quan
st c. Nu qu nh vy, th mt v tr thot thai t nhng iu kin hn
n ban u s cha mt vng ng nht, u n thch hp cho s ny sinh
cuc sng tr tu. Mt khc, nu trng thi ban u c chn tuyt i
cn thn c mt v tr m chng ta thy chung quanh, th v tr
chc c t xc sut cha mt vng no trong s sng c th xut hin.
Trong m hnh nng ca v n ln m t trc y, chng ta thy giai
on sm ca v tr, nhit lng khng thi gian chy t vng ny
sang vng khc. iu c ngha rng trng thi ban u ca v tr phi c
cng mt nhit mi ni, c nh th th ta mi quan st c hin tng
bc x phng c cng mt nhit mi ni theo mi hng. Tc gin
n ban u cng phi c chn rt chnh xc th tc gin n hin nay
mi tip tc xp x tc ti hn cn thit trnh qu trnh co li. iu
c ngha rng trng thi ban u ca v tr phi c chn rt cn thn nu
Stephen Hawking
116
m hnh nng ca v n ln l ng ngc mi tn ti im ban u ca

thi gian. Rt kh gii thch v sao v tr c bt u nh vy, tr khi cho
rng y l hnh ng ca Cha mun to nn nhng sinh vt nh chng ta.
Vi tm mt m hnh ca v tr, trong nhiu cu hnh khc
nhau ban u c th tin trin n mt v tr nh hin ti, mt nh
khoa hc cng tc ti Vin cng ngh Massachusetts l Alan Guth
a ra gi trong cc giai on sm v tr tri qua mt thi k gin
n cc nhanh. Thi k gin n cc nhanh ny c gi l thi k lm
pht, vi ngha rng trong thi k v tr gin n vi tc tng dn
ch khng phi gim dn nh hin ti. Theo Guth, bn knh ca v tr
tng vt ln triu triu triu triu triu (1 vi ba mi con s khng) ln
trong ch mt phn rt nh ca giy.
Guth gi rng v tr bt u t mt v n ln, t mt trng thi rt
nng, nhng rt hn n. Cc nhit cao ny lm cho cc ht trong v tr
chuyn ng rt nhanh v c nng lng rt ln. Nh ni trn nhng
nhit cao nh vy cc lc tng tc mnh, yu v in t hp nht thnh
mt lc duy nht. Trong qu trnh gin n, v tr lnh dn, nng lng cc
ht gim i. C th xy ra qu trnh gi l chuyn pha v i xng gia cc
lc b ph v: lc tng tc mnh tr nn khc bit vi cc lc tng tc
yu v in t. Mt v d thng thng ca qu trnh chuyn pha l qu trnh
nc ng bng khi nhit h thp. Nc lng c i xng ging nhau
mi im v theo mi hng. Song cc tinh th bng hnh thnh, chng s
chim nhng v tr nht nh v xp thnh hng theo mt hng no .
iu ny ph v i xng ca nc trng thi lng.
Trong trng hp nc, nu cn thn chng ta c th lm siu lnh nc,
iu c ngha l chng ta c th a nhit xung di nhit ng
bng 0 C m bng vn cha xut hin. Guth gi rng iu c th
xy ra cho v tr: nhit gim xung di tr s gii hn m i xng
gia cc lc vn cha b ph v. Nu iu xy ra, v tr s ri vo
mt trng thi n nh, vi nng lng ln hn nng lng ng vi lc
i xng b ph v. C th chng minh rng nng lng di ny s gy ra
hiu ng phn hp dn: n s c tc ng nh hng s v tr m Einstein
a vo l thuyt tng i rng khi ng mun xy dng mt m hnh tnh
ca v tr.
V v tr gin n ging nh trong m hnh nng ca v n ln, cho nn
hiu ng y ca hng s v tr ny lm cho v tr gin n vi vn tc lun
LC S THI GIAN
117
tng. Ngay c trong nhng vng vi mt ht ln hn trung bnh, hiu ng

phn hp dn gy ra bi hng s v tr cng vt qu hp dn. Do cc
vng ny phi gin n theo quy lut gia tng lm pht. Trong qu trnh gin
n, cc vng v cc ht vt cht s i xa nhau v ta c c mt v tr
gin n vi mt ht nh v hin nm trong trng thi siu lnh. Mi im
bt thng trong v tr s b l u v qu trnh gin n, tng t nh nhng
np nhn ca mt qu bng bin dn khi ta thi khng kh vo. Nh vy
trng thi ng nht v u n hin nay ca v tr c th t c trong
qu trnh tin trin t nhiu trng thi khng ng nht khc nhau.
Trong mt v tr nh th, qu trnh gin n c gia tc bi hng s v tr
v khng b hm dn bi lc hp dn ca vt cht, nh sng c thi gian
thc hin hnh trnh t vng ny sang vng khc trong cc giai on sm
ca v tr. Tnh hung ny c th a ra li gii cho bi ton nu ra trc
y: v sao cc vng khc nhau ca v tr c cng nhng tnh cht ging
nhau. Ngoi ra, vn tc n ca v tr s t ng tr nn xp x vn tc gii
hn xc nh bi mt trong v tr. iu ny c th gii thch cu hi v
sao vn tc gin n ca v tr vn gn vn tc gii hn, m khng cn gi
nh rng vn tc gin n ban u ca v tr c la chn mt cch cn
thn.
Stephen Hawking
118
Phn 25
[...] V tr hin nay khng gin n theo quy lut lm pht. Nh th phi tn ti mt c
ch c kh nng loi b hng s v tr hiu dng qu ln v nh vy bin vn tc gin
n t qu trnh gia tc v qu trnh chm dn v hp dn nh chng ta hin nay. [...]
nim v lm pht cng gip ta gii thch c v sao c nhiu vt cht nh

vy trong v tr. C chng mi triu triu triu triu triu triu triu triu
triu triu triu triu triu triu (1 vi tm mi s khng) ht trong vng
khng gian m chng ta c th quan st c. Chng t u n? Theo
thuyt lng t cc ht c sinh ra t nng lng trong cp ht/phn
ht. Song by gi li n cu hi, nng lng t u ra? Cu tr li l nng
lng ton phn ca v tr chnh xc bng khng. Vt cht trong v tr
c cu to t nng lng dng. Song vt cht li ht nhau v hp dn.
Hai lng vt cht gn nhau c t nng lng hn l khi chng xa nhau, bi
v chng phi sn ra nng lng ko chng ra xa chng li hp dn ang
ko chng li gn nhau. Nh th trong mt ngha nht nh, trng hp
dn c nng lng m. Trong trng hp ca mt v tr gn ng nht
trong khng gian, ngi ta c th chng minh c rng nng lng hp dn
m ny s trit tiu nng lng dng ca vt cht. Nh th nng lng ton
phn ca v tr bng khng.
Hai ln khng vn l khng. Cho nn v tr c th tng gp i nng lng
dng ca vt cht v ng thi tng gp i nng lng m ca hp dn m
vn khng vi phm nh lut bo ton nng lng. iu ny khng th xy
ra trong mt qu trnh gin n bnh thng ca v tr, trong mt nng
lng vt cht gim i khi v tr tr nn ln hn. Song iu c th xy ra
trong mt qu trnh gin n lm pht bi v mt nng lng ca trng thi
siu lnh vn khng thay i khi v tr gin n: Khi kch thc v tr tng
gp i, nng lng dng ca vt cht v nng lng m ca hp dn cng
tng gp i do nng lng ton phn vn bng khng. Trong pha lm
pht, kch thc ca v tr tng ln rt nhiu. Nh th ton phn nng lng
hin hu to nn cc ht u tr nn rt ln. Nh Guth nhn xt: C
th ni y l mt ba tic khng mt tin. V v tr l ba tic khng mt
tin ti hu.
LC S THI GIAN
119
V tr hin nay khng gin n theo quy lut lm pht. Nh th phi tn

ti mt c ch c kh nng loi b hng s v tr hiu dng qu ln v
nh vy bin vn tc gin n t qu trnh gia tc v qu trnh chm dn
v hp dn nh chng ta hin nay. Trong giai on lm pht c th i
xng gia cc lc b ph v, tng t nc siu lnh ri cui cng cng
phi ng li. Nng lng di ra ca i xng b ph v thot ra v hm
nng v tr n mt nhit va ng di nhit ti hn ng vi i
xng gia cc lc. V tr tip tc gin n v lnh dn ng nh m hnh
nng ca v n ln, song by gi ta li cn gii thch ti sao v tr gin n
vi vn tc ti hn v v sao cc vng khc nhau c cng mt nhit .
Trong l thuyt ban u ca Guth, qu trnh chuyn pha c gi nh l xy
ra t ngt, tng t nh cc tinh th bng trong nc tht lnh. C th ngh
rng cc bong bng ca pha mi ca i xng b ph v c hnh thnh
trong pha c, tng t nh cc bong bng hi c bao bc bi nc ang
si. Cc bong bng c gi nh l gin n v gp nhau cho n khi ton
b v tr ri vo pha mi. Mt kh khn, m ti v nhiu ngi khc ch
ra l v tr gin n qu nhanh cho du rng cc bong bng ln ln bng tc
nh sng, chng cng s chuyn ng xa nhau ra v khng kp gp ni
nhau. Nh vy v tr ri vo trng thi khng ng nht, vi mt s vng
vn cn c i xng gia cc lc. Mt bc tranh nh th khng tng ng
vi nhng iu ta quan st c.
Thng 10 nm 1981, ti n Matxcva tham d hi tho v hp dn lng
t. Sau hi tho, ti c lm mt seminar v mu lm pht v cc vn ca
mu ti Vin thin vn Sternberg. Trc y ti thng nh mt ngi
khc c bo co thay ti v a s khng hiu c ging ni ca ti. Nhng
lc ny ti khng cn th gi chun b nn ti t c, v ch nh nghin cu
sinh ca ti pht li nhng li ti ni. Phng thc ny kh c kt qu v to
c mi tip xc vi thnh gi. Trong bui seminar c mt ngi Nga cn
tr l Andrei Linde lm vic Vin Lebedev ti Matxcva. Linde cho rng
c th trnh c kh khn gn lin vi iu cc bong bng khng ni vi
nhau, nu ta cho rng cc bong bng ln ti mc m vng v tr ca ta nm
trn trong mt bong bng. gi thuyt c hp l th s ph v i xng
phi xy ra rt chm trong bong bng v iu ny l hon ton kh d trn l
thuyt thng nht ln.
tng ca Linde v mt qu trnh ph v i xng chm l rt hp
dn, song sau ny ti hiu rng nhng bong bng ca Linde phi ln
hn kch thc v tr vo lc . Ti chng minh rng i xng b
Stephen Hawking
120
ph v khp mi ni ch khng phi trong lng cc bong bng. iu

ny s dn n mt v tr ng nht, ng nh ta quan st. Ti rt tm c
vi tng ny v cng bn lun vi mt sinh vin ca ti l Ian Moss. Vi
t cch l mt ngi bn ca Linde, ti hi bi ri khi sau ny nhn c
bi bo ca Linde do mt tp ch khoa hc gi n hi liu bi bo c th
cng b hay khng. Ti tr li rng cn im yu v cc bong bng ln
hn v tr, song tng c bn v qu trnh ph v i xng chm l rt
hay. Ti c khuyn ngh cho ng bi bo v ti ngh rng nu khng Linde
s mt rt nhiu thng sa cha li, bi v mi ti liu m ng gi sang
phng Ty phi c thng bo qua kim duyt ca Lin X (c), vn
khng am hiu lm v cng khng mau mn g i vi nhng bi bo khoa
hc. Ti c vit cng vi Ian Moss mt bi bo ngn gi ng cng s bo,
trong chng ti t li vn cc bong bng v ch ra cch gii quyt vn
.
Va t Matxcva tr v, hm sau ti bay ti Philadenphia nhn huy
chng ca Vin Franklin. C th k ca ti l Judy Fella s dng sc
p duyn dng ca mnh thuyt phc hng British Airways cp cho c ta
v ti hai v my bay khng mt tin xem nh mt hp ng qung co cho
hng. Tic rng ti n sn bay chm v ma to v l chuyn my bay.
Nhng ri ti cng n c Philadenphia nhn huy chng dnh cho
ti. Ngi ta yu cu ti lm mt seminar v mu lm pht ca v tr ti
Trng i hc Drexel Philadenphia. V ti bo co v cc vn n
lm pht ca v tr, tng t nh Matxcva.
Mt tng gn ging ca Linde cng c pht trin c lp sau vi
thng bi Paul Steinhardt v Andreas Albrecht ti trng i hc
Pensylvania. By gi h cng vi Linde c vinh d chung v a ra m
hnh lm pht mi, da trn tng v mt qu trnh i xng chm. (M
hnh lm pht c da trn tng ban u ca Guth v mt qu trnh ph v
i xng nhanh km theo s hnh thnh cc bong bng).
M hnh lm pht mi l mt m hnh tt c kh nng gii thch v sao v
tr li c dng nh hin nay. Song, nhiu ngi khc v ti chng minh
rng m hnh , t nht l trong phng n ban u, dn n nhng thay
i v nhit ca bc x phng ln hn nhiu so vi cc quan trc thu
c. Cc phng n sau cng gy ra mi nghi ng liu c tn ti mt qu
trnh chuyn pha kiu nh vy giai on rt sm ca v tr hay khng.
Theo kin ca ring ti, th m hnh lm pht mi ny by gi cng
LC S THI GIAN
121
cht nh mt l thuyt khoa hc, mc du cng cn mt s ngi dng nh

cha nghe bit v vn tip tc vit v m hnh .
Stephen Hawking
122
Phn 26
[...] Cc nghin cu v nhng m hnh lm pht ch ra rng hin trng ca v tr c
thot thai t mt s rt ln cc cu hnh ban u. iu ny quan trng v cho ta thy
rng, trng thi ban u ca phn v tr trong ta sinh sng khng cn c chn mt
cch qu xc nh. [...]
Mt m hnh hay hn c tn l m hnh lm pht hn n c pht trin

cng bi Linde vo nm 1983, trong m hnh ny, khng tn ti qu trnh
chuyn pha hoc trng thi siu lnh. Thay vo , c mt trng spin 0,
trng ny c th c nhng tr s ln mt vi vng ca v tr giai on
sm, do s tn ti ca thng ging lng t. Nng lng ca trng ny
trong nhng trng ng vai tr nh mt hng s v tr. Nng lng ny
gy ra tc dng y v lm cho cc vng gin n mt cch lm pht.
Trong qu trnh gin n, nng lng ca trng cc vng gim chm
cho n khi qu trnh gin n lm pht tr thnh mt qu trnh gin n tng
t nh trong m hnh nng ca v n ln. Mt trong nhng vng s tr
thnh v tr m hin nay chng ta quan st c. M hnh ny c mi u
im ca cc m hnh lm pht c, song khng ph thuc vo mt qu trnh
chuyn pha ng ng, m li cho nhng thng ging nhit ca bc x
viba phng hp l v ph hp vi cc quan trc.
Cc nghin cu v nhng m hnh lm pht ch ra rng hin trng ca
v tr c thot thai t mt s rt ln cc cu hnh ban u. iu ny
quan trng v cho ta thy rng, trng thi ban u ca phn v tr
trong ta sinh sng khng cn c chn mt cch qu xc nh. V
vy chng ta c th, nu mun, s dng nguyn l v nhn yu gii thch
v sao v tr li c dng nh ngy nay. Song cng khng phi mi cu hnh
ban u u s dn n v tr ging nh v tr ta quan st. Ta c th chng
minh iu bng cch xt mt trng thi rt khc v tr ngy nay, v d,
mt trng thi rt khng ng nht. Ta c th s dng cc nh lut khoa hc
i ngc li thi gian tm cc cu hnh sm trc y ca v tr.
Theo cc nh l v k d ca l thuyt tng i rng, th tn ti mt k d
ca v n ln. Nu ta li cho v tr tin trin v pha trc theo thi gian th
chng ta s thu c mt v tr khng ng nht m t chng ta xut
pht. Nh th tn ti nhng cu hnh ban u c kh nng dn n mt v
tr khng ging v tr ta quan st hin nay. Nh th, m hnh lm pht cng
LC S THI GIAN
123
khng ni c ti sao cc cu hnh ban u li khng l nhng cu hnh c

kh nng dn n nhng v tr rt khc vi v tr quan st c hin nay.
Ta phi cu cu n nguyn l v nhn gii thch iu hay sao? C
phi y ng l mt ngu nhin may mn? iu ny c v nh l mt li
tuyt vng, mt ph nh mi hy vng ca chng ta v kh nng hiu c
ci trt t su kn ca v tr chng ta.
hiu c v tr bt u nh th no, chng ta cn nhng nh lut
ng n im xut pht ca thi gian. Nu qu thuyt tng i rng
c in ng n, th cc nh l v k d m Roger Penrose v ti
thit lp ch rng xut pht im ca thi gian l mt im vi mt
v cong khng - thi gian v cng ln. V mi nh lut bit ca
khoa hc u khng cn tc dng ti mt im nh vy. Ngi ta c th
gi nh rng tn ti nhng nh lut mi, ng n ti cc im k d, song
rt kh m pht biu ra nhng nh lut nh th ti cc im c dng iu k
d nh vy, v chng ta cng khng c mt s hng dn no t cc quan
trc kh d gip ta hnh dung c cc nh lut .
Song cc nh l v k d thc t ch c rng trng hp dn tr nn
mnh n ni cc hiu ng lng t tr thnh quan trng: l thuyt c in
khng cn kh nng m t v tr c na. Vy chng ta phi s dng l
thuyt hp dn lng t khi bn lun n cc giai on sm ca v tr. Nh
chng ta s thy, trong l thuyt lng t, cc nh lut khoa hc thng
thng li tr nn ng n mi ni k c ti xut pht im ca thi
gian: khng cn thit phi pht biu nhng nh lut mi i vi cc
im k d, bi v rng khng cn c cc im k d trong l thuyt
lng t.
Hin nay chng ta cha c mt l thuyt hon chnh v tng hp tng
hp c hc lng t v hp dn. Song chng ta c th chc chn v mt vi
yu t m mt thuyt thng nht nh vy phi c. Mt trong nhng yu t
l s cn thit a vo tng ca Feynman trnh by l thuyt lng
t di dng cc tch phn theo lch s qu o. Trong cch tip cn , mt
ht khng c mt lch s n chic nh trong l thuyt c in. Thay v, ht
c th chuyn ng theo mi qu o kh d trong khng - thi gian, v ng
vi mi lch s chuyn ng ta c mt cp s, trong s th nht m t
bin ca sng cn s th hai m t v tr trong chu k tc l pha. Xc sut
ht, v d, i qua mt im nht nh no , s thu c bng cch cng
tt c cc sng ng vi mi lch s kh d i qua im .
Stephen Hawking
124
Khi chng ta tm cch thc hin php cng , chng ta gp phi nhiu vn
k thut. Mt th thut gii quyt l dng phng thc sau: cng cc
sng lch s khng phi trong thi gian thc trong chng ta sng m
trong ci gi l thi gian o. Thi gian o mi nghe tng nh l
chuyn khoa hc vin tng nhng thc t thi gian o l mt khi nim
ton hc xc nh. Nu chng ta ly mt s thc v nhn cho chnh n th
kt qu l mt s dng (v d, 2 nhn vi 2 l 4, cng nh -2 nhn vi -2 l
4). Song ngoi s thc, tn ti nhng s c bit (gi l s o) khi nhn vi
chnh n, kt qu s l mt s m (S o i khi nhn vi chnh n s cho ta -1,
s o 2i khi nhn vi chnh n s cho ta -4, v v.v...).
trnh cc kh khn v k thut tnh ton lc cng cc lch s theo
Faynman, ngi ta s dng thi gian o. Ni r hn, v mc ch tnh
ton ngi ta phi o thi gian bng cc s o, ch khng bng nhng s
thc. Th thut ny dn n mt h qu l th: s khc bit gia khng gian
v thi gian s bin mt hon ton. Mt khng - thi gian trong cc tr s
u c tr s o trn ta thi gian gi l khng gian Euclide, theo tn ca
nh ton hc Hy Lp, ngi sng lp hnh hc cc mt hai chiu. Khng thi gian m chng ta gi l Euclide l mt khng gian tng t ch c khc
l khng - thi gian c bn chiu ch khng phi l hai. Trong khng - thi
gian Euclide khng c s khc bit gia chiu thi gian v cc chiu khng
gian. Cn trong khng - thi gian thc, trong mi s c c nh du
bi nhng tri s thc theo trc thi gian, th d dng ch ra s khc bit gia
khng v thi gian - chiu thi gian ti mi im nm trong nn nh sng v
cc chiu khng gian th nm ngoi. Trong mi trng hp khi xt c hc
lng t, chng ta xem vic s dng thi gian o v khng - thi gian
Euclide nh mt th thut ton hc tm cc cu tr li cho khng
thi gian thc.
Mt yu t th hai, m chng ti cho phi l thnh phn trong l thuyt ti
hu, l tng ca Einstein cho rng trng hp dn phi c biu din
bi khng thi gian cong: cc ht s chn qu o ngn nht, tc mt qu
o thng trong khng gian cong, song khng - thi gian khng phng cho
nn qu o ca cc ht s b cong, ging nh chu tc ng ca trng hp
dn. Khi chng ta p dng phng php cng theo cc lch s qu o ca
Feynman vo quan im ca Einstein v hp dn, th lch s ca mt ht by
gi tng ng l mt khng thi - gian cong m t lch s ca ton v tr.
trnh cc kh khn v k thut trong lc thc hin php cng theo cc
lch s, cc khng - thi gian cong phi l Euclide. Nh trn ni, iu
c ngha l thi gian phi l o v khng khc bit vi khng gian.
LC S THI GIAN
125
tnh xc sut tm thy mt khng - thi gian thc vi mt tnh cht xc nh

no , v d ng nht mi im v theo mi hng, th ta cn cng cc
sng gn lin vi tt c cc lch s vn c tnh cht .
Trong l thuyt tng i rng c in, tn ti rt nhiu khng - thi
gian cong khc nhau kh d, mi khng - thi gian ng vi mt trng
thi ban u ca v tr. Nu chng ta bit c trng thi ban u ca
v tr, chng ta s bit c ton b lch s ca n. Tng t nh vy,
trong l thuyt hp dn lng t, tn ti rt nhiu trng thi lng t khc
nhau kh d cho v tr. V nu chng ta bit c dng iu cc khng thi gian cong Euclide trong tng theo lch s vo nhng giai on sm ca
v tr, th chng ta cng s bit c trng thi lng t ca v tr.
Trong l thuyt hp dn c in, vn da trn khng - thi gian thc, ch c
hai kh nng cho dng iu ca v tr: hoc v tr tn ti v cng trong thi
gian, hoc v tr bt u mt im k d v ti mt thi im hu hn
no trong qu kh. Trong l thuyt hp dn lng t, cn c mt kh
nng th ba. Bi v chng ta ang s dng khng - thi gian Euclide, trong
khng c s khc bit gia hng thi gian v cc hng khng gian,
cho nn khng - thi gian c th l hu hn v khng c im k d to nn
bin. Khng - thi gian s c dng tng t nh mt qu t, song c thm
hai chiu na. Mt qu t l hu hn song khng c bin: nu ta trng
bum i v pha mt tri ln, ta khng ri vo mt bin hoc mt im k d
no (ti bit nh th, bi v ti i vng quanh th gii!)
Stephen Hawking
126
Phn 27
[...]... Trong thi gian thc, v tr c mt im ban u v mt im cui ti cc k d l
bin ca khng - thi gian, ti bin cc nh lut khoa hc khng cn ng na. Song
trong thi gian o th khng cn k d, khng cn bin. Nh th rt c th l ci m ta
gi l thi gian o th thc t l c bn hn, v ci m ta gi l thi gian thc th chng
qua l mt nim ta by dt ra m t ci m ta tng l v tr...[...]
Nu khng - thi gian Euclide ko di ngc v tn theo thi gian o hoc

xut pht t mt im k d trong thi gian o, th chng ta s i din vi
bi ton tng t nh trong l thuyt c in l phi xc nh trng thi ban
u ca v tr: Cha c th bit v tr bt u nh th no, song chng ta
th khng c mt l do c bit no ngh rng v tr bt u nh th
ny ch khng phi nh th khc. Mt khc, l thuyt hp dn lng t
m ra mt kh nng mi, theo khng - thi gian khng c bin v do
khng cn thit xc nh dng iu ti bin. Khng c im k d ti cc
nh lut khoa hc khng cn ng, cng khng c im mt ca khng thi gian, ti chng ta phi cu cu n Cha hoc n mt nh lut mi
no xc nh bin ca khng - thi gian. Ta c th ni: iu kin
bin ca v tr l khng c bin. V tr l mt h t thn v khng b
nh hng ca bt c iu g bn ngoi v tr. V tr khng sinh
khng dit. V tr lun tn ti.
Ti cuc hi tho Vantican m trc y ti nhc n, ti a ra
tng gi khng - thi gian cu thnh mt mt hu hn v kch thc v
khng c bin, khng c im mt. Bi bo ca ti mang tnh ton hc, song
cng r l ph nhn vai tr ca Cha trong vic sng to ra v tr v iu
khng c ng o chp nhn thi gian . Trong thi gian hi tho
ti khng c cch no s dng tng khng c bin a ra nhng
on nhn v v tr. Ma h nm sau ti lu li trng i hc California
Santa Barbara. y ti c mt ngi bn va l ng nghip l Jim Hartle,
chng ti cng phn tch xem nu khng - thi gian khng c bin th phi
c nhng iu kin g cho v tr. Khi tr v Cambridge, ti tip tc cng
trnh vi hai nghin cu sinh l Julian Luttrel v Jonathan Halliwell.
Ti mun nhn mnh rng tng v khng - thi gian hu hn v khng
c bin ch l mt gi thit: gi thit ny khng th suy ra c t mt
nguyn l khc. Cng tng t nh mi l thuyt khoa hc khc, ta phi a
LC S THI GIAN
127
ra mt gi thit ban u no hoc v l do thm m hoc v l do siu

hnh, v s ng n ca n ch c th kim nghim c bng thc t theo
nhng h qu m gi thit dn n. Song i vi trng hp hp dn
lng t c kh khn v hai l do. Th nht, nh s c gii thch
chng sau, chng ta cha bit chc chn v mt l thuyt c kh nng tng
hp mt cch c hiu qu l thuyt tng i rng v c hc lng t mc
du chng ta hnh dung c nhng nt chnh ca mt l thuyt nh vy.
Th hai, mi m hnh m t ton b v tr v chi tit phi rt phc tp v
mt ton hc, do chng ta kh lng tnh ton c chnh xc kt qu. V
vy chng ta phi a ra nhng hn ch n gin ha s v nhng
php tnh gn ng - thm ch sau nhng php bi ton chit ra nhng kt
qu s vn cn l mt bi ton rt kh khn.
Mi lch s trong tng cc lch s s m t khng ch khng - thi gian
m phi m t mi chi tit, trong bao gm c nhng c th phc tp
nh con ngi l sinh vt c kh nng quan st lch s ca v tr. iu
ny c th cung cp l do bin minh cho nguyn l v nhn, v nu mi lch
s u kh d, th chng ta c th s dng nguyn l v nhn mt khi chng
ta cng tn ti trong mt trong cc lch s . Cn ngha ca nhng lch s
kh d khc, trong chng ta khng tn ti, th qu l chng ta khng r
c. Quan im ny ca l thuyt hp dn lng t s mang tnh cht
thuyt phc hn nu chng ta c th chng minh rng khi ly tng theo cc
lch s, th v tr ca chng ta khng phi ch l mt trong s cc lch s kh
d m cn l mt trong s cc lch s c xc sut ln nht. lm iu ,
chng ta phi ly tng theo cc lch s i vi mi khng - thi gian Euclide
kh d v khng c bin.
Di gi thit khng c bin, ta cho rng kh nng m v
tr tin trin theo phn ln cc lch s kh d l nh khng
ng k, v tn ti mt lp lch s c xc sut ln hn cc
lch s khc. Cc lch s ny c th c minh ha nh
mt qu t, trn mt khong cch t cc Bc biu din
8.1: Trong thi gian
thi gian o, cn ng trn cch u cc Bc biu din Hnh
o, khi chng ta chuyn
kch thc ca v tr. V tr bt u t cc Bc nh l ng v pha Nam, cc
ng trn v tuyn vn
mt im n. Khi chng ta chuyn ng v pha Nam, cch u cc Bc s ln
dn ln, iu ny tng
cc ng trn v tuyn vn cch u cc Bc s ln dn ng
vi qu trnh n ca
ln, iu ny tng ng vi qu trnh n ca v tr trong v tr.
thi gian o (Hnh 8.1). V tr t kch thc cc i ti
ng xch o v s co li theo thi gian o v mt im n ti cc Nam.
Mc d v tr c kch thc bng khng ti hai cc Nam v Bc, nhng
Stephen Hawking
128
im ny khng phi l nhng im k d, cc im khc u l nhng im

bnh thng. Cc nh lut khoa hc u ng tt c cc im, k c cc
Bc v cc Nam.
Song lch s ca v tr theo thi gian thc s khc. Vo thi im mi
hoc hai mi ngn triu nm v trc, v tr c kch thc nh nht bng
bn knh cc i trong lch s theo thi gian o. cc thi im mun hn,
v tr gin n theo m hnh lm pht hn n ca Linde (song gi y
chng ta khng cn phi gi nh t mt trng thi ng n no c). V tr
s gin n n mt kch thc rt ln v c th co li v mt im k d
trong thi gian thc. Nh th, trong mt ngha no , chng ta vn cn
cha ht trch nhim, du c trnh xa cc l en. Ch khi no chng ta c th
m t v tr bng thi gian o th mi ht cc im k d.
Nu v tr thc t trong mt trng thi lng t nh th, th s khng c
k d trong lch s ca v tr theo thi gian o. Do ti ngh rng, cng
trnh gn y ca ti khng tnh n ht cc kt qu ca cng trnh trc
y ca ti v k d. Song nh ni trc y, s quan trng thc tin ca
cc nh l v k d l ch chng minh c rng trng hp dn phi
ln n ni cc hiu ng lng t khng th no b qua c. iu ny li
dn n tng cho rng v tr phi hu hn trong thi gian o song khng
c bin v im k d. Song khi chng ta i ngc thi gian thc trong
chng ta sng th li xut hin cc k d. Nh du hnh v tr ng thng
nu ri vo mt l en s i n mt kt cc bi thm; ch lc nh du hnh
sng trong thi gian o th mi khng gp phi nhng k d m thi.
Tnh hung trn c th gi rng ci gi l thi gian o thc t l thi gian
thc, cn ci gi l thi gian thc th li l sn phm ca tr tng tng ca
chng ta. Trong thi gian thc, v tr c mt im ban u v mt im
cui ti cc k d l bin ca khng - thi gian, ti bin cc nh lut
khoa hc khng cn ng na. Song trong thi gian o th khng cn k
d, khng cn bin. Nh th rt c th l ci m ta gi l thi gian o th
thc t l c bn hn, v ci m ta gi l thi gian thc th chng qua l
mt nim ta by dt ra m t ci m ta tng l v tr. Theo cch
tip cn ti trnh by Chng 1, th mt l thuyt khoa hc chnh l m
hnh ton hc ta sng to ra m t cc iu quan st: m hnh ch tn
ti trong tr c ta m thi. V vy tht l v ngha khi nu ra cu hi: Thi
gian thc v thi gian o, ci no thc hn? Vn l ch thi gian
no c ch hn cho vic m t v tr.
LC S THI GIAN
129
Chng ta c th s dng tng cc lch s kt hp vi gi thit khng c iu

kin bin tm ra nhng tnh cht no ca v tr c nhiu xc sut cng
xy ra. V d chng ta c th tnh xc sut v tr gin n gn cng mt
tc trong mi hng lc m mt trong v tr c tr s hin nay. Trong
cc m hnh c n gin ha m chng ta xt n y, xc sut ny
l ln; iu c ngha l iu kin khng c bin dn n h qu l c xc
sut ln tc gin n hin ti l gn nh nhau theo mi hng. iu
ny ph hp vi cc quan trc v bc x vi - ba phng, nhng quan trc ny
chng t rng bc x c cng mt cng theo bt c hng no. Nu v
tr gin n nhanh hn theo mt s hng no , th cng bc x theo
cc hng phi gim i do mt s dch ph v pha .
Stephen Hawking
130
Phn 28
[...] Ngi ta thng gii thch hin tng v sao cc v di sn khng th tr thnh
cc lnh trn bn bng nh lut th hai ca nhit ng hc. nh lut ni rng trong
mt h thng kn th v trt t hay entropi, lun tng vi thi gian. Ni cch khc, y l
mt dng ca nh lut Murphy: mi vt lun tin trin theo chiu xu i! [...]
Nhng h qu khc ca gi thit khng c iu kin bin hin nay ang

c nghin cu. Mt vn c bit l th l tr s ca nhng lch nh
khi mt ng nht ca v tr vo nhng giai on sm, chnh nhng
lch nh sau ny s cu thnh trc ht l cc thin h, sau l cc sao
v cui cng l bn thn chng ta. Nguyn l bt nh buc rng v tr vo
cc giai on sm khng th tuyt i ng nht bi v tn ti nhng bt
nh hay nhng thng ging ca v tr v vn tc ca cc ht. S dng iu
kin khng c bin, chng ta thy rng v tr trong thc t phi xut pht t
s khng ng nht trong phm vi cho php bi nguyn l bt nh.
V tr phi tri qua mt thi k gin n nhanh nh trong cc m hnh
lm pht. Sut thi k , nhng ch khng ng nht ban u s c
phng i ln n khi ln cho php chng ta gii thch c ngun
gc ca nhng cu trc quan st c trong v tr. Trong mt v tr gin
n, trong mt vt cht thay i khng nhiu t ch ny sang ch khc,
th hp dn lm cho nhng vng c mt cao hn gin n chm v bt u
co li. iu ny dn n s hnh thnh cc thin h, cc sao v sau l c
th ca chng ta. Nh vy mi cu trc phc tp m chng ta quan st c
trong v tr u c th gii thch c bi gi thit khng c bin ca v tr
cng vi nguyn l bt nh ca c hc lng t.
tng cho rng khng v thi gian c th lm thnh mt mt ng khng
c bin cng a ra nhng iu rng buc su sc i vi vai tr ca Cha
trong cc cng vic trong v tr. Vi tin b ca cc l thuyt khoa hc c
kh nng m t nhiu hin tng, a s tin rng Cha cho php vu tr tin
ha theo nhng quy lut nht nh v khng can thip vi phm cc nh
lut . Song cc nh lut ny khng ni ln c v tr thot thai t
trng thi no - ln dy ct ng h v chn xem v tr bt u nh th no
vn l phn ca Cha. Nu m v tr c mt im xut pht, chng ta
buc lng phi gi nh c mt ng sng to. Nhng nu v tr l
hon ton t thn, khng bin khng mt th v tr cng khng c bt
LC S THI GIAN
131
u, khng c kt cuc: v tr ch tn ti. Vy th ng sng to gi v

tr g y?
Chng 9
Mi tn ca thi gian
Nhn thc ca chng ta v bn cht ca thi gian thay i theo nm thng.
Mi n u th k ny ngi ta vn tin vo mt thi gian tuyt i. iu
c ngha l mi s c c th nh du n tr bng mt con s gi l thi
gian v tt c cc ng h chnh xc phi cho cng mt qung thi gian gia
hai s c. Song v s pht hin tc nh sng l nh nhau i vi mi quan
st vin, khng ph thuc vo chuyn ng ca h, dn n l thuyt
tng i buc ngi ta phi hy b tng v mt thi gian tuyt i duy
nht. Thay v, mi quan st vin c s o thi gian ring theo ng h h
mang theo: nhng ng h ca cc quan st vin khc nhau khng nht thit
ph hp nhau. Nh th thi gian tr thnh mt nhn thc c nhn gn
lin vi quan st vin thc hin php o.
Khi ngi ta tm cch thng nht hp dn vi c hc lng t, ngi ta
phi a vo khi nim thi gian o. Thi gian o nh nhau i
vi mi hng khng gian. Nu ta c th i v hng Bc th ta cng c
th quay ngi v i v pha Nam; tng t nu ta c th i trong thi
gian o th ta cng c kh nng quay ngi v i lui. iu c ngha l
khng c s khc bit quan trng no gia hng trc v hng sau ca
thi gian o, mt khc khi ta xt thi gian thc th c mt s khc bit
rt ln gia cc hng trc v sau, nh chng ta u bit. T u ra s
khc bit gia qu kh v tng lai? Ti sao chng ta ch nh qu kh
m khng nh tng lai?
Cc nh lut khoa hc khng phn bit qu kh vi tng lai. Ni chnh
xc hn, cc nh lut khoa hc khng thay i di t hp cc ton t (hay
l cc php i xng) c bit di cc k hiu C, P v T (C bin i ht
thnh phn ht, P l php i xng qua gng, do tri v phi thay ch
nhau, cn T l php o hng chuyn ng ca ht: kt qu l ht chuyn
ng li). Cc nh lut khoa hc iu khin tin trnh ca vt cht trong
mi tnh hung bnh thng l khng thay i di tc ng ca t hp hai
ton t C v P. Ni cch khc, s sng vn s l nh th i vi ngi
hnh tinh khc nu h l phn chiu gng ca chng ta v c cu to
bng phn vt cht ch khng phi bng vt cht.
Stephen Hawking
132
Nu cc nh lut khoa hc khng thay i di t hp cc ton t C v P v

c di t hp C, P v T th chng ta cng phi khng thay i di tc
ng ca mt mnh ton t T. Song c mt s khc bit ln gia hng
trc v hng sau ca thi gian trong i sng thng ngy. Hy tng
tng mt cc thy tinh ri t bn v v tan di sn. Nu ta nhn phim ghi
li hin tng , ta c th d dng ni rng phim ang b quay ti hay quay
lui. Nu phim b quay lui th ta s thy cc mnh v bng nhin tp kt li
vi nhau, ri khi sn v ri nhy ln bn thnh ci cc nguyn vn. S d ta
ni c l phim ang quay lui l v trong mt tin trnh nh vy khng bao
gi c th quan st c trong cuc sng thng ngy. V ngc li cc nh
my thy tinh b ph sn.
Ngi ta thng gii thch hin tng v sao cc v di sn khng th
tr thnh cc lnh trn bn bng nh lut th hai ca nhit ng hc.
nh lut ni rng trong mt h thng kn th v trt t hay entropi,
lun tng vi thi gian. Ni cch khc, y l mt dng ca nh lut
Murphy: mi vt lun tin trin theo chiu xu i! Mt cc lnh trn
bn l mt trng thi vi trt t cao cn mt cc v di sn nh l mt
trng thi v trt t. Ngi ta c th i d dng t ci cc trn bn n ci
cc v di sn trong tng lai. Song khng th i ngc li.
S tng v trt t hay entropi vi thi gian l mt th d v ci gi l mi tn
ca thi gian, mt khi nim phn bit qu kh vi hin ti, mt khi nim
xc nh hng ca thi gian. t nht c ti ba mi tn khc nhau ca thi
gian. Th nht l mi tn nhit ng hc ca thi gian, ch hng ca thi
gian theo v trt t hay entropi tng ln. Tip n l mi tn tm l hc
ca thi gian. l hng theo chng ta cm nhn c thi gian ang
chy, theo chng ta ch nh qu kh m khng c th c bt c mt lu
nim no ca tng lai. Cui cng l mi tn v tr hc ca thi gian. l
hng ca thi gian, theo v tr n ra ch khng co li.
Trong chng ny ti s chng minh rng iu kin khng c bin ca
v tr kt hp vi nguyn l v nhn yu c th gii thch c v sao
phi tn ti mt mi tn thi gian c hng xc nh. Ti s chng minh
rng mi tn tm l hc c xc nh bi mi tn nhit ng hc v hai
mi tn nht thit phi lun lun ch cng hng. Nu ta gi nh iu
kin khng c bin cho v tr, ta s thy tn ti cc mi tn nhit ng hc
v v tr hc ca thi gian, song chng khng ch v cng mt hng trong
sut lch s ca v tr. Nhng ti s chng minh rng ch trong trng hp
khi chng ch v cng mt hng th mi c nhng iu kin thun li cho
LC S THI GIAN
133
s pht trin nhng sinh vt tr tu c kh nng t ra cu hi: v sao v trt

t tng theo hng thi gian, theo v tr n ra?
Ti s bn trc tin n mi tn nhit ng hc ca thi gian. nh lut th
hai ca nhit ng hc c suy ra t d kin: lun lun c nhiu trng thi
v trt t hn trng thi c trt t. V d, hy xt nhng ming lp hnh
trong mt tr chi. C mt v ch c mt cch xp nhng ming lp hnh
ny thnh mt hnh cho trc. Mt khc c v s cch xp trong c
nhng ming lp hnh v trt t v khng to thnh mt hnh no c.
Gi s mt h xut pht t mt trong s t i cc trng thi trt t. Cng vi
thi gian, h s tin trin theo cc nh lut khoa hc v trng thi ca h
thay i. mt thi im sau, c nhiu xc sut h ri vo mt trng thi
v trt t hn l mt trng thi trt t bi v c nhiu trng thi v trt t
hn. Nh th v trt t s c chiu hng tng ln vi thi gian nu h lc
ban u c mt trt t cao.
Gi s cc ming lp hnh lc ban u nm trong hp tr chi theo mt
cch xp trt t v to thnh mt hnh. Nu ta lc hp, cc ming lp
hnh s c xp li theo cch khc. s l mt cch xp v trt t,
trong cc mnh khng to thnh mt hnh no, v mt l do n gin
l c nhiu cch xp v trt t hn. Mt s nhm cc mnh c th vn cn
to thnh mt s b phn ca hnh ban u, song cng lc hp th cng c
nhiu xc sut l cc nhm cng tan v v cc mnh s ri vo trng thi
hon ton v trt t, trong cc mnh khng cn to nn mt hnh dng
no c. Nh th v trt t ca cc mnh s c nhiu xc sut tng ln vi
thi gian nu ban u chng trng thi c trt t cao.
Song by gi gi s rng Cha quyt nh l v tr phi kt thc bng
mt trng thi c trt t cao bt k trng thi ban u l nh th no. Nh
vy nhng giai on sm v tr c nhiu xc sut vo trng thi v trt
t. iu c ngha l v trt t s gim theo thi gian v ta s thy cc v
tp kt li thnh cc lnh v nhy ln bn. Nhng con ngi quan st c
ci cc s phi sng trong mt v tr y v trt t gim vi thi gian.
Ti s chng minh rng nhng con ngi nh th s c mi tn tm l hc
ca thi gian hng v pha sau. Ngha l h s nh cc s kin trong tng
lai m khng nh cc s kin trong qu kh. Khi cc v, h s nh n lc
trn bn, h s khng nh lc n di sn.
Stephen Hawking
134
Rt kh ni v tr nh ca con ngi bi v chng ta khng bit b no hot

ng chi tit nh th no. Song c l chng ta bit r cch hot ng ca b
nh cc my tnh in t. V vy ti s bn v mi tn tm l hc ca thi
gian vi my tnh in t. Ti cho rng ta c l khi gi nh rng mi
tn i vi my tnh in t trng vi mi tn i vi con ngi. Nu
khng chng ta c th trng to ti th trng chng khon bng cch s
dng mt my tnh in t c kh nng nh gi c ca ngy mai.
LC S THI GIAN
135
Phn 29
[...] Ti hiu rng ti nhm: iu kin khng c bin ng rng v trt t thc t vn
tip tc tng trong qu trnh co li. Cc mi tn nhit ng hc v tm l hc ca thi
gian s khng o hng c trong l en, ln khi v tr bt u co li. [...]
B nh ca my tnh in t c bn l mt thit b cha nhng yu t c th

nm mt trong hai trng thi. Mt v d n gin l ci bn tnh. Trong
dng n gin nht, bn tnh gm mt s dy kim loi, trn mi dy su mt
ht, ht c th mt trong hai v tr. Trc khi mt thng tin c ghi vo
b nh ca my tnh, b nh trong mt trng thi v trt t, vi xc sut
bng nhau cho cc cp trng thi kh d (cc ht ca bn tnh phn b ngu
nhin trn cc dy). Sau khi b nh tng tc vi h cn nh, b nh s
vo mt trng thi nht nh ng vi trng thi ca h. (Mi ht trn bn tnh
s hoc bn tri hoc bn phi ca dy). Nh th b nh chuyn t mt
trng thi v trt t sang mt trng thi trt t.
Song, thc hin s chuyn trng thi , cn phi tiu tn mt nng lng
( chuyn ng cc ht ca bn tnh hoc cung cp in nng cho my tnh
in t). Nng lng ny s khuch tn thnh nhit nng v lm tng v trt
t ca v tr. Ngi ta c th chng minh rng gia tng v trt t ny
lun lun ln hn gia tng trt t ca bn thn b nh. Nh th lng
nhit xua i bi ci qut lm mt my tnh l bng chng ni rng khi my
tnh ghi mt thng tin vo b nh th tng v trt t trong v tr tng ln.
Hng i ca thi gian theo mt my tnh ghi li qu kh trong b nh l
cng hng vi s gia tng v trt t.
Nh th s cm nhn ch quan ca chng ta v hng i ca thi gian,
tc mi tn tm l hc ca thi gian, c xc nh trong b no bi
mi tn nhit ng hc ca thi gian. Tng t nh my tnh in t,
chng ta phi nh s vic theo th t m entropi tng. iu ny lm cho
nh lut th hai ca nhit ng hc tr thnh hu nh hin nhin. V trt t
tng vi thi gian v chng ta o thi gian theo hng tng ca v trt t.
Bn khng th c mt cch nh cuc no khc chc n hn!.
Nhng v sao ni chung li tn ti mt mi tn nhit ng hc ca thi gian?
Hay ni cch khc, v sao v tr phi trong mt trng thi trt t cao u
kia ca thi gian, u m ngi ta gi l qu kh? Ti sao v tr khng nm
Stephen Hawking
136
trong mt trng thi v trt t mi thi gian? Ni cho cng, iu ny c v

nh nhiu xc sut hn. V ti sao hng i ca thi gian theo v trt t
tng li trng khp vi hng theo v tr n ra?
Trong l thuyt tng i rng c in ngi ta khng th tin on c v
tr bt u nh th no bi v mi nh lut khoa hc bit u khng
ng ti im k d ca v n ln. V tr c th bt u t mt trng thi rt
ng nht v trt t, iu ny s dn n mi tn nhit ng hc v v tr
hc xc nh ca thi gian nh chng ta quan st. Song v tr c th hon
ton bt u t mt trng thi rt khng ng nht v v trt t. Trong
trng hp ny v v tr trong trng thi rt v trt t ri, cho nn v
trt t khng th tng theo thi gian na. V trt t hoc khng thay i, lc
ny khng tn ti mi tn nhit ng hc xc nh ca thi gian, hoc gim
i, lc ny mi tn nhit ng hc ca thi gian ch hng ngc li ca
mi tn v tr hc. Cc kh nng ny khng ph hp vi iu ta quan st
c. Song y l thuyt tng i rng c in t tin on s sp
ca mnh. Khi cong ca khng - thi gian tr nn ln, cc hiu ng
hp dn lng t tr nn quan trng v l thuyt c in khng cn m
t tt v tr c na. hiu c v tr bt u nh th no, ta
phi s dng mt l thuyt hp dn lng t.
Trong mt l thuyt hp dn lng t mun xc nh trng thi ca v tr
chng ta cn phi bit cch din bin ca mi lch s kh d ca v tr
bin khng - thi gian trong qu kh. Ta c th trnh vic m t nhng g
m ta khng bit v khng th bit c nu cho rng cc lch s tha mn
iu kin khng c bin: chng hu hn song khng c bin, khng c k d.
Trong trng hp , khi im thi gian l mt im khng k d ca
khng - thi gian v v tr bt u qu trnh gin n t mt trng thi ng
nht v trt t. Song v tr khng th tuyt i ng nht v nh th n s vi
phm nguyn l bt nh ca l thuyt lng t. Phi tn ti nhng thng
ging nh v mt v vn tc cc ht. Mt khc iu kin khng c bin
buc rng cc thng ging phi nh, nhng trong mc cho php
ca nguyn l bt nh.
V tr c th bt u bng mt giai on gin n hm m hay gin n lm
pht, trong giai on ny v tr gia tng kch thc nhiu ln. Trong qu
trnh gin n ny, cc thng ging mt lc u c th nh, song sau th
bt u ln ln. Nhng vng vi mt ln hn trung bnh mt t gin n
chm hn v lc ht hp dn ca khi lng tha. Nhng vng nh th c
th ngng gin n v co li hnh thnh nhng thin h, cc sao v c
LC S THI GIAN
137
nhng sinh vt nh chng ta. V tr c th bt u t mt trng thi ng

nht v trt t, v dn dn tr thnh khng ng nht v v trt t. iu ny
c th gii thch mi tn nhit ng hc ca thi gian.
Song iu g s xy ra nu v tr ngng gin n v bt u co li? Mi tn
nhit ng hc c i hng khng v v trt t c gim i vi thi gian
khng? S o ngc ny s dn n nhng tnh hung khoa hc vin tng
cho nhng ngi sng st sau thi im chuyn pha t qu trnh co li sang
qu trnh co li ca v tr. Nhng ngi ny s thy nhng mnh v tp kt
li t di sn thnh cc lnh v nhy ln bn chng? H s nh c gi c
ca ngy mai v trng to trn th trng chng khon chng?
Ni lo lng iu g s xy ra khi v tr co tr li t nhiu mang tnh cht
kinh vin v l rng v tr c co li cng t nht cng vi chc t nm
na. Song c mt cch nhanh chng hn bit iu g s xy ra lc
l nhy vo mt l en. Qu trnh co li ca mt sao hnh thnh mt l
en rt ging nhng giai on cui ca qu trnh co li ca ton b v tr.
Nh th nu v trt t gim trong pha co li ca v tr th v trt t cng
phi gim trong lng mt l en. Nh th c th ngi du hnh v tr khi
ri vo mt l en s trng to trn bn bi quay bng cch nh li bi ri
vo u trc khi anh ta t cc (song tic thay anh ta khng thi gian
chi lu trc khi bin thnh si m ng. Anh ta cng khng th thng bo
cho chng ta bit v s o hng ca mi tn nhit ng hc, thm ch
cng khng a kp tin thng cc ca mnh vo ngn hng v anh ta b
cun mt sau chn tri s c ca l en). Lc u ti nhng tng rng v
trt t s gim khi v tr co li. Ti tng th v ti cho l v tr s quay v
trng thi ng nht v trt t khi n tr thnh nh. iu ny c ngha l pha
co li l nghch o theo thi gian ca pha gin n. Mi ngi sng trong
pha co li s sng cuc i chy li: h s cht trc lc sinh ra v cng
ngy cng tr ra lc v tr co nh li.
tng trn rt hp dn v thit lp c mt i xng p gia hai pha
gin n v co li. Song chng ta khng th chp nhn tng ny mt cch
t thn, c lp vi nhng tng khc v v tr. Cu hi ny sinh l:
tng ny tng thch hay mu thun vi iu kin khng c bin? Nh
ni trn ti ngh lc u rng iu kin khng c bin t i hi
rng v trt t s gim i trong pha co li. y ti nhm mt phn v
lin tng n mt qu t. Nu ta ly cc Bc lm im bt u tng
ng ca v tr, th im kt thc ca v tr s tng t nh im ban u,
hon ton ging nh cc Nam tng t vi cc Bc. Song cc Bc v cc
Stephen Hawking
138
Nam ch tng ng vi im bt u v kt thc ca v tr trong thi gian

o m thi. im bt u v im kt thc ca v tr c th rt khc nhau
trong thi gian thc.
Ti nhm phn khc v mt cng trnh ti lm trc da trn mt m hnh
n gin ca v tr trong pha co li l nghch o theo thi gian ca pha
gin n. Nhng mt bn ng nghip ca ti, Don Page i hc quc gia
Pennsylvania ch ra rng iu kin khng c bin khng i hi pha co li
nht thit phi l nghch o theo thi gian ca pha gin n. Sau mt sinh
vin ca ti, Raymond Laflamme pht hin rng trong mt m hnh phc
tp hn mt cht th s co li ca v tr khc xa s gin n. Ti hiu rng
ti nhm: iu kin khng c bin ng rng v trt t thc t vn
tip tc tng trong qu trnh co li. Cc mi tn nhit ng hc v tm
l hc ca thi gian s khng o hng c trong l en, ln khi v tr
bt u co li.
LC S THI GIAN
139
Phn 30
[...] Tin b ca loi ngi trong qu trnh nhn thc thit lp nn mt gc nh trt
t trong ci v trt t ngy cng tng ca v tr. Nu bn nh mi ch trong quyn sch
ny, tr nh ca bn ghi nhn khong hai triu n v thng tin: trt t trong b no
ca bn tng ln chng hai triu n v. [...]
Bn phi lm g khi nhn ra mnh nhm nh th? Mt s ngi chng bao

gi chp nhn mnh sai v tip tc tm ra nhng l l mi, thng mu thun
vi nhau bo v quan im ca mnh nh trng hp Eddington lm
chng li thuyt cc l en. Mt s ngi khc ph nhn rng thc t
bo v quan im sai lm, hoc nu c bo v th cng ch v mun vch ra
sai lm ca quan im . Theo ti tt hn c l cng b trn bo quan
im sai lm ca mnh. Mt v d p l trng hp Einstein khi cho rng
hng s v tr m ng a vo l thuyt thit lp m hnh tnh ca v tr
l sai lm ln nht ca i mnh.
Quay tr li mi tn ca thi gian, cn li cu hi: v sao ta quan st thy cc
mi tn ca nhit ng hc v v tr hc l ng hng? Hay ni cch khc,
v sao v trt t tng ln theo hng ca thi gian theo v tr gin n?
Nu ta tin tng rng v tr gin n ri sau s co li, iu ny dng nh
tim n trong iu kin khng c bin, th cu hi trn tr thnh cu hi
v sao chng ta phi vo pha gin n ch khng phi pha co li?
Chng ta c th tr li cu hi ny trn c s ca nguyn l v nhn yu. Cc
iu kin trong pha co li khng cho php s tn ti cc sinh vt c tr tu
m c kh nng t ra cu hi: V sao v trt t tng theo hng ca thi
gian theo v tr gin n? S gin n lm pht trong nhng giai on sm
ca v tr, tin on bi gi thit khng c bin, c ngha l v tr phi gin
n gn tc ti hn, vi tc v tr va vn trnh c qu trnh co li,
v nh th s khng co li trong mt thi gian rt di. n lc cc sao s
chy v cc proton v neutron trong cc sao s phn r thnh bc x v cc
ht nh. V tr s vo trng thi gn nh v trt t hon ton. Mi tn
nhit ng hc ca thi gian s khng xc nh. V trt t khng th tng
hn v v tr ri vo trng thi gn v trt t hon ton.
Song, mt mi tn nhit ng hc xc nh l cn thit cho s sng c tr
tu. sng, con ngi cn thc n vn dng trt t ca nng lng, bin
Stephen Hawking
140
i thc n thnh nhit nng l dng v trt t ca nng lng. Nh vy sc

sng c tr tu khng th tn ti trong pha co li ca v tr iu ny gii
thch v sao ta quan st thy cc mi tn nhit ng hc v v tr hc ca
thi gian u ch v mt hng. Khng phi s gin n ca v tr lm cho
v trt t tng ln. ng hn l iu kin khng c bin lm cho v trt t
tng ln v cc iu kin tr nn thch hp cho s sng tr tu ch trong pha
gin n ca v tr.
Tm li, cc nh lut khoa hc khng phn bit hng ti v hng lui ca
thi gian. Song t nht c ba mi tn thi gian lm phn bit qu kh vi
tng lai. l mi tn nhit ng hc ch hng theo thi gian theo
v trt t tng ln; mi tn tm l hc ch hng theo thi gian theo
chng ta ch nh qu kh m khng nh tng lai v mi tn v tr
hc ch hng theo thi gian theo v tr gin n ch khng co li.
Ti chng minh rng mi tn tm l hc v mi tn nhit ng hc thc
cht l mt, v chng ch cng hng. Gi thit khng c bin cho v tr dn
n s tn ti ca mt mi tn nhit ng hc xc nh ca thi gian v v
tr phi xut pht t mt trng thi thng nht v trt t. V l do lm sao ta
quan st mi tn nhit ng hc cng hng vi mi tn v tr hc l cc
sinh vt c tr tu ch c th tn ti trong pha gin n. Pha co li ca v tr
khng thch hp cho s sng c tr tu v trong pha ny khng tn ti mi
tn nhit ng hc nh hng r rng.
Tin b ca loi ngi trong qu trnh nhn thc thit lp nn mt
gc nh trt t trong ci v trt t ngy cng tng ca v tr. Nu bn
nh mi ch trong quyn sch ny, tr nh ca bn ghi nhn khong
hai triu n v thng tin: trt t trong b no ca bn tng ln
chng hai triu n v. Song khi bn ng quyn sch ny bn bin t
nht hai ngn calo nng lng trt t dng thc n thnh nng lng v
trt t dng nhit m bn mt i vo mi trng xung quanh do i lu v
bay hi m hi. iu ny s lm tng v trt t ca v tr khong 20 triu
triu triu triu n v hay khong mi triu triu triu ln s gia tng trt
t trong b no ca bn, nu bn nh mi th trong quyn sch ny.
LC S THI GIAN
141
Phn 31
[...] Kh khn ch yu trong qu trnh tm kim mt l thuyt c kh nng thng nht hp
dn vi cc tng tc khc l l thuyt tng i rng - mt l thuyt c in, c
ngha l l thuyt ny khng cha ng nguyn l bt nh ca c hc lng t. Mt
khc, cc l thuyt ring phn khc li ph thuc thit yu vo c hc lng t. [...]
Chng 10 - L thuyt thng nht ca vt l hc

Chng ta u bit xy dng mt l thuyt thng nht hon chnh ca vn vt
trong v tr l mt vic v cng kh khn. Song thay v, chng ta t
nhiu tin b trong vic xy dng nhiu l thuyt ring phn c kh nng m
t mt tp hp gii hn nhiu hin tng bng cch b qua cc hiu ng
khc hoc xp x chng bng mt s i lng. (V d, ha hc cho php
chng ta tnh tng tc ca cc nguyn t m khng cn bit cu trc ni ti
ca ht nhn nguyn t). Nhng cui cng m ni, ngi ta lun hy vng
tm ra mt l thuyt thng nht hon chnh ng n bao trm ln tt c cc
l thuyt ring phn nh nhng php gn ng v khng cn iu chnh cho
ph hp vi thc nghim bng cch chn la gi tr ca mt s i lng
ty tin trong l thuyt. S tm kim mt l thuyt nh th c gi l s
tm kim l thuyt thng nht ca vt l.
Einstein phn ln nhng nm cui i tm mt l thuyt thng
nht, nhng v vng v thi im cha chn mi: lc by gi ngi ta
c l thuyt ring phn ca hp dn, ca in t nhng ngi ta bit
rt t v lc ht nhn. Hn na Einstein li ph nhn thc ti ca c hc
lng t, mc du ng ng vai tr quan trng trong s pht trin ca c hc
lng t. M nguyn l bt nh chc chn li l mt c th c bn ca v
tr ta ang sng. V vy mt l thuyt thng nht thnh cng phi cha ng
nguyn l ny.
Nh ti s trnh by, hin nay trin vng tm ra mt l thuyt nh th rt
sng sa bi v chng ta bit v v tr kh nhiu. Song cng phi cnh
gic v mt nim qu t tin - chng ta trc y cng tng c nhiu ln bt
cht nhng tia sng gi to nh vy. V d vo u th k ny, chng ta
ngh rng mi vic c th gii thch nh cc tnh cht ca mi trng lin
tc nh tnh n hi, tnh dn nhit. S pht hin cu trc nguyn t v
nguyn l bt nh kt liu dng t tng ny.
Stephen Hawking
142
Sau li mt ln na, nm 1928 nh vt l ot gii Nobel Max Born

pht biu vi mt nhm n tham quan trng i hc Gottingen: Vt l,
nh chng ta quan nim, s kt thc trong vng 6 thng. Nim tin ca
Max Born da trn c s s pht hin bi Dirac phng trnh m t chuyn
ng ca electron. Ngi ta ngh rng mt phng trnh tng t cng s
m t chuyn ng ca proton, vn l mt ht khc duy nht c bit vo
lc by gi, v iu c ngha l vt l l thuyt co chung. Nhng s pht
hin neutron v lc ht nhn lm thay i tt c. Du ni ln iu ny, ti
vn tin rng c nhiu c s cho mt nim lc quan thn trng rng chng
ta hin nay ang gn giai on cui trn qu trnh tm ra nhng nh lut
c bn ca thin nhin.
Trc y ti m t l thuyt tng i rng vn l thuyt ring phn v
hp dn v nhng l thuyt ring phn khc v cc tng tc yu, mnh v
in t. Ba tng tc sau c th tng hp li thnh l thuyt thng nht ln
(GUT), l thuyt ny khng hon chnh v n khng bao hm hp dn v v
n cha mt s i lng, nh khi lng tng i ca nhiu ht khc
nhau, m chng ta khng tin on c t l thuyt m phi chn c
c kt qu ph hp vi thc nghim. Kh khn ch yu trong qu trnh
tm kim mt l thuyt c kh nng thng nht hp dn vi cc tng
tc khc l l thuyt tng i rng - mt l thuyt c in, c ngha
l l thuyt ny khng cha ng nguyn l bt nh ca c hc lng
t. Mt khc, cc l thuyt ring phn khc li ph thuc thit yu vo
c hc lng t.
V vy bc u tin cn thit l kt hp l thuyt tng i rng vi
nguyn l bt nh. Nguyn l bt nh a n kt qu l chn khng
cng cha y cc cp o ht v phn ht. Nhng cp ny c mt nng
lng v cng ln v v vy chng c mt khi lng ln v cng theo
phng trnh ni ting ca Einstein E = mc2. Lc ht hp dn ca chng s
un cong v tr vo mt kch thc v cng b.
Tng t nh th, nhng i lng v cng ln v ngha cng xut hin
trong cc l thuyt ring phn khc, song trong tt c cc trng hp, nhng
i lng ny u c th loi b nh qu trnh ti chun ha. Qu trnh ny
loi b nhng i lng v cng ln bng cch a vo nhng i lng
khc cng ln v cng. Mc du k thut ng ng v mt ton hc nhng
t ra hu hiu v mt thc hnh v c s dng trong cc l thuyt
a ra cc tin on l thuyt ph hp vi thc nghim vi mt chnh
xc k diu. Song php ti chun ha cha mt khim khuyt nghim trng
LC S THI GIAN
143
xt t quan im i tm mt l thuyt hon chnh, bi v rng theo php ny

th gi tr ca cc khi lng v cng cc tng tc khng th tin on
t l thuyt m phi c chn sao cho ph hp vi thc nghim.
a nguyn l bt nh vo l thuyt tng i rng, chng ta ch c hai
i lng cn hiu chnh: hng s hp dn v hng s v tr. Song iu
chnh chng cng cha loi tr tt c cc i lng v cng ln. Nh
vy ngi ta i n mt l thuyt trong mt s i lng, nh cong
ca khng - thi gian, qu l ln v cng, song chng ta phi quan st v o
c chng nh nhng i lng hu hn hon ton!
Vn kt hp l thuyt tng i rng vi nguyn l bt nh b nghi
ng trong mt thi gian nhng cui cng c xc nhn nh nhng tnh
ton chi tit vo nm 1972. Bn nm sau, mt li gii, gi l siu hp dn
c a ra. tng ca siu hp dn l kt hp ht spin 2 gi l graviton,
lng t truyn lc hp dn, vi nhng ht mi khc c spin 3/2, 1, 1/2 v 0.
Trong mt ngha nht nh tt c nhng ht ny c th c xem l nhng
trng thi khc nhau ca cng mt siu ht, nh th ta thng nht c
nhng ht vt cht c spin 1/2 v 3/2 vi nhng ht truyn tng tc c spin
0, 1 v 2. Cp o ht/phn ht c spin 1/2 v 3/2 s c nng lng m, v
nh th s trit tiu nng lng ca cc cp o ht c spin 2, 1 v 0. iu
ny loi c nhiu i lng ln v cng, song mt s i lng nh th
c th cn st li. Nhng nhng php tnh cn thit chng minh rng c
cn st li mt s i lng nh th hay khng l qu kh v qu di n ni
khng ai sn sng thc hin chng. Ngay c vi my tnh, ngi ta c
lng cng phi cn t nht 4 nm, v xc sut phm mt php tnh sai hoc
c th nhiu hn, l rt ln. V vy ngi ta dm tin rng mnh tnh ng
ch khi no c mt ngi no khc lp li nhng php tnh v cng thu
c mt kt qu tng t, v iu ny xem chng kh xy ra.
Stephen Hawking
144
Phn 32
[...]... a s cc nh vt l tin tng rng siu hp dn c nhiu xc sut l cu tr li
ng n cho bi ton l thuyt thng nht ca vt l. Hnh nh y l con ng tt
nht thng nht hp dn vi cc tng tc khc. Song n nm 1984 th kin thay
i nghing v ci gi l nhng l thuyt dy.[...]
Du c nhng kh nng v thc t cc ht trong cc l thuyt siu hp

dn xem chng khng tng thch vi cc ht quan st c, a s cc nh
vt l tin tng rng siu hp dn c nhiu xc sut l cu tr li ng
n cho bi ton l thuyt thng nht ca vt l. Hnh nh y l con
ng tt nht thng nht hp dn vi cc tng tc khc. Song n
nm 1984 th kin thay i nghing v ci gi l
nhng l thuyt dy. Trong l thuyt dy, nhng i tng c
bn khng phi l cc ht, vn ch chim mt im khng gian,
m l mt thc th c di v khng c chiu no khc, ging
nh mt si dy v cng mnh. Nhng si dy ny c th c mt
(gi l dy h) hoc chng c cc mt trng nhau to thnh
mt vng (gi l dy kn) (xem cc Hnh 10.1 v 10.2).
Hnh 10.1
Mi ht chim mt im khng gian ti mi im

thi gian. Nh th lch s ca n c th biu din c bi mt
ng trong khng - thi gian ( l ng v tr). Cn mt
dy th chim mt ng trong khng gian ti mi thi im. V
vy lch s ca n l mt mt hai chiu gi l mt v tr (mi
im trn mt v tr nh th c m t bi hai s: mt s xc
Hnh 10.2
nh thi gian cn s kia xc nh v tr ca im trn dy). Mt
v tr ca mt dy h l mt gii; hai ng bin l mt qu o cc mt
trong khng - thi gian (H. 10.1). Mt v tr ca mt dy kn l mt ng
hnh tr (H.10.2) vi mt ct l mt ng cong kn m t v tr ca dy ti
mt thi im.
LC S THI GIAN
145
Hai dy c th ni vi nhau thnh mt dy; trong trng hp

dy h chng ni nhau ti im mt (H.10.3), trong trng
hp dy kn th chng ni nhau nh hai ng may li vi nhau
trong mt ci qun (H.10.4).
Tng t nh vy, mt dy c th phn thnh hai dy. Trong
l thuyt dy, thc t trc y c xem nh l ht th gi
y c biu din nh nhng sng chy dc theo dy, ging
nh nhng sng trn mt dy
Hnh 10.3
n rung. Qu trnh bc x hoc hp th mt ht bi mt ht

khc ng vi qu trnh phn r hoc tng hp ca cc dy. V
d, lc hp dn ca mt tri ln tri t c biu din trong
l thuyt ht nh pht sinh trong qu trnh bc x graviton bi
mt ht ca mt tri v hp th bi mt ht ca tri t
(H.10.5). Cn trong l thuyt dy, qu trnh ny ng vi mt
Hnh 10.4
ng c dng hnh ch H (H.10.6). Hai ng ng ca ch H
ng vi cc ht ca mt tri v ca tri t, cn ng ngang ng vi ht
graviton chuyn ng gia cc ht trn.
L thuyt dy c mt lc s l th. u tin cui nhng
nm 60, l thuyt dy c xy dng m t tng tc
mnh. T tng xut pht l cc ht nh proton v
neutron c th xem nh sng ca mt dy. Lc tng tc
gia cc ht s c m t bi nhng on ni gia cc dy
nh trong mt mng nhn. l thuyt ny cho nhng tr s
quan st c ca tng tc mnh gia cc ht, cc dy ny Hnh 10.5
phi ging nh nhng dy cao su vi lc ko khong mi tn.
Nm 1974, Joel Scherk Paris v John Schwarz Vin cng
ngh California cng b mt bi bo ch rng l thuyt dy c
th m t lc hp dn nu lc cng ca dy ln hn nhiu,
khong nghn triu triu triu triu triu triu triu (1 vi 39 s
khng) tn. Nhng tin on ca l thuyt dy trng vi
nhng tin on ca thuyt tng i rng cc di bnh
thng, song khc nhau cc khong cch cc b, nh hn
mt phn nghn triu triu triu triu triu centimet (1centimet
Hnh 10.6
chia cho 1 vi 33 s khng). Song cng trnh ca hai tc gi
trn khng nhn c s ch c bit, bi v vo ng khong thi gian
a s t b l thuyt dy ca tng tc mnh theo ui l thuyt quark v
Stephen Hawking
146
gluon v l thuyt sau c v ph hp vi quan st thc nghim. Scherk cht

trong hon cnh bi thm (ng b bnh i ng ri vo trng thi hn m
khi khng c mt ai bn cnh chch cho ng mt mi insulin). Nh th
ch cn li Schwarz l ngi duy nht bnh vc cho l thuyt dy, nhng
by gi vi mt tr s gi nh cao hn nhiu ca lc cng.
Nm 1984 s quan tm n l thuyt dy t ngt c ti sinh, v hai l do.
L do th nht l thc t ngi ta khng thu c tin b g nhiu trong vic
chng minh rng siu hp dn l hu hn hoc siu hp dn c kh nng gii
thch cc loi ht m chng ta quan st c. L do th hai l s ra i bi
bo ca John Schwarz v Mike Green i hc N hong Mary, London
chng minh rng l thuyt dy c th gii thch s tn ti cc ht xon tri
ni ti c quan st. Du l do th no i na, mt s ng vo l
thuyt dy, v mt phng n mi c pht trin, ci gi l dy hn hp
(heterotic), phng n ny dng nh gii thch c cc loi ht quan st.
L thuyt dy cng dn n nhng v hn, song ngi ta ngh rng chng s
b loi tr trong nhng phng n nh dy hn hp (mc du hin nay iu
cha chc chn). L thuyt dy cng c vn : cc l thuyt ny ch
ng nu khng - thi gian c hoc mi hoc hai mi su chiu, ch
khng phi l bn. Cc chiu khng gian ph s l c s cho khoa hc
vin tng: Thc vy, cc chiu c khi l cn thit, nu khng c chng
th chc chn phi c mt thi gian rt ln i n c cc sao v thin
h v thuyt tng i buc rng chng ta khng th chuyn ng nhanh hn
nh sng.
tng khoa hc vin tng l hy vng chng ta
c th tm c mt qu o tt theo mt chiu
ph. Ta c th hnh dung c iu ny nh sau.
Hy tng tng rng khng - thi gian chng ta
sng ch c hai chiu v cong nh mt mt hnh
xuyn (H.10.7). Nu bn im A v mun i n
Hnh 10.7
im B th bn phi i theo ng AMB (ng
m nt) trn mt xuyn. Song nu c chiu th ba th bn c th du hnh
theo chiu dc ng AEB (ng gch) nhiu ln ngn hn AMB.
Ti sao chng ta khng cm nhn c cc chiu ph , nu qu tht
chng tn ti? Ti sao chng ta ch thy c ba chiu khng gian v
mt chiu thi gian? Mt gi gii thch iu l cc chiu ph b un
cong thnh mt khng gian c kch thc rt nh, c mt phn triu
LC S THI GIAN
147
triu triu triu triu inch. Khng gian ny qu nh nn chng ta khng

thy c: chng ta ch thy thi gian mt chiu v khng gian ba chiu,
trong khng - thi gian gn nh phng. iu ny ging nh mt mt qu
cam: nu nh bn nhn gn st bn s thy nhng ch cong v nhn nheo,
song nu bn nhn t khong cch xa, bn s khng thy nhng ch li lm
v mt qu cam gn nh trn tru.
i vi khng thi gian cng vy: mt kch thc rt b ta c mt khng
gian mi chiu, c cong ln, song nhng kch thc ln hn bn s
thy cong hoc cc chiu ph. Nu bc tranh l ng th c kh khn
cho nhng ngi mun du hnh vo v tr: cc chiu ph qu b con tu
v tr c th lt qua. Ti sao ch c mt s chiu, ch khng phi tt c, b
un cong trong mt qu cu nh? C th on chng rng trong nhng giai
on sm ca v tr, tt c cc chiu u b un cong rt nhiu. Ti sao ch
mt chiu thi gian v ba chiu khng gian m phng ra, cn cc chiu khc
th vn trong trng thi b un cong?
Mt cu tr li l nguyn l v nhn. Mt khng gian
hai chiu khng cho php hnh thnh nhng
sinh vt phc tp nh con ngi. V d, nhng sinh
vt hai chiu sng trn mt khng gian mt chiu
phi tro qua nhau vt nhau. Nu mt sinh vt
hai chiu n mt vt g th vt khng th tiu ha
Hnh 10.8.
hon ton c, sinh vt phi a phn khng tiu
ha c ra ng mm bi v nu c mt ng tiu ha xuyn qua c th
th ng ny s phn c th sinh vt thnh hai na ring bit: v sinh vt
hai chiu s phi r thnh hai mnh (H.10.8). Tng t nh vy tht kh m
hnh dung c bt k mt h tun hon mu no trong c th sinh vt hai
chiu.
Stephen Hawking
148
Phn 33
[...] Nhiu vn s ny sinh vi mt khng gian c nhiu chiu hn ba chiu. Lc hp
dn gia hai vt s gim nhanh vi khong cch hn l trong khng gian ba chiu... S
gim nhanh dn n qu o ca cc hnh tinh...s khng n nh: mt nhiu lon
nh khi qu o trn... s lm cho qu t chuyn ng xon v ri vo hoc xa dn
mt tri. Chng ta s b thiu chy hoc cht cng...[...]
Nhiu vn s ny sinh vi mt khng gian c nhiu chiu hn ba

chiu. Lc hp dn gia hai vt s gim nhanh vi khong cch hn l
trong khng gian ba chiu. (Trong khng gian ba chiu lc hp dn gim
1/4 ln nu khong cch tng ln gp i. Trong khng gian bn chiu, n
gim 1/8 ln, trong khng gian nm chiu, 1/16 ln v c nh vy). S gim
nhanh dn n qu o ca cc hnh tinh, nh qu t, xung quanh mt
tri s khng n nh: mt nhiu lon nh khi qu o trn (nhiu lon gy
ra bi lc ht hp dn ca cc hnh tinh khc) s lm cho qu t chuyn
ng xon v ri vo hoc xa dn mt tri. Chng ta s b thiu chy hoc
cht cng.
Trong mt khng gian c s chiu ln hn ba, dng iu ca hp dn theo
khong cch khng cho php mt tri tn ti trong mt trng thi n nh
vi p sut cn bng hp dn. Mt tri hoc s r ra hoc co li thnh mt l
en. Trong tt c cc trng hp trn, mt tri s khng cn l ngun nhit
v nh sng vn cn thit cho s sng trn tri t. mt kch thc nh
hn, cc lc in buc rng cc electron phi quay quanh ht nhn nguyn
t theo cch qu t quay quanh mt tri. Nh vy hoc cc electron cng
thot khi nguyn t hoc ri xon vo ht nhn. Do chng ta khng th
c cc nguyn t m chng ta quan st c.
Vy r rng cuc sng, nh chng ta nhn thc, ch c th tn ti trong
nhng vng ca khng - thi gian mt chiu thi gian v ba chiu
khng gian khng b un cong nh li. iu ny c ngha l chng ta cn
phi cu cu n nguyn l v nhn yu, min l chng ta chng minh c
rng l thuyt dy t nht cho php s tn ti ca nhng vng nh th trong
v tr - v hnh nh l thuyt dy cho php. C th tn ti nhng vng khc
ca v tr, hoc nhng v tr khc (theo bt c ngha no), trong tt c
cc chiu u b un cong nh li hoc trong c nhiu hn bn chiu gn
LC S THI GIAN
149
nh phng, song tic thay y khng th tn ti mt sinh vt c tr t no

quan st nhng iu c tht .
Ngoi vn s chiu ca khng gian, l thuyt dy cn t ra nhiu vn
khc cn gii quyt trc khi l thuyt ny c cng nhn l l thuyt ti
hu ca vt l hc. Chng ta cn cha bit rng c phi mi i lng v
hn s trit tiu nhau v cng cha bit lm th no ni lin mt cch
chnh xc cc sng trn dy vi cc ht quan st c. Tuy nhin, c l
nhng cu tr li cho cc cu hi s c tm ra trong vi nm ti v n
cui th k ny chng ta s r liu l thuyt dy c qu thc l l thuyt
thng nht ca vt l t lu mong i chng.
Mt khc, c thc tn ti mt l thuyt nh th hay khng? Hay l chng ta
ch ang sn ui mt o nh? C th c ba kh nng:
1. Qu thc tn ti mt l thuyt thng nht hon chnh, m chng ta mt
ngy no s pht minh ra nu chng ta c ti nng.
2. Khng tn ti mt l thuyt ti hu ca v tr, ch tn ti mt chui v
cng cc l thuyt m t v tr ngy cng chnh xc.
3. Khng tn ti mt l thuyt no v v tr; cc s c khng th tin on
vt qu mt gii hn no , chng xy ra mt cch ngu nhin v ty tin.
Vi s ra i ca c hc lng t, chng ta phi tha nhn rng cc s
c khng th c tin on vi chnh xc hon ton m lun tn ti
mt bt nh. Nu mun, ngi ta c th gn s ngu nhin cho
s can thip ca Cha, song y qu l mt loi can thip k l: khng
c mt chng c g cho thy can thip c nh hng n bt k mt
mc ch no. Thc vy, nu c mt mc ch, th khng cn l ngu nhin
na. Trong thi i hin nay, chng ta loi b hu hiu kh nng th ba
bng cch nh ngha li mc ch ca khoa hc: mc tiu ca khoa hc l
xy dng mt b nh lut c kh nng cho php chng ta tin on cc s
c ch trong gii hn xc nh bi nguyn l bt nh.
Kh nng th hai, kh nng tn ti mt chui v cng nhng l thuyt ngy
cng tinh t, rt ph hp vi kinh nghim ca chng ta. Nhiu ln chng ta
tng nhy cc php o v thc hin nhiu loi th nghim mi ch vi
mc ch pht hin nhng hin tng mi khng tin on c bi l
thuyt hin c v m t nhng hin tng chng ta phi pht trin mt
l thuyt tin tin hn. V vy khng c g ng ngc nhiu nu th h hin
Stephen Hawking
150
ti cc l thuyt thng nht phm sai lm khi khng nh rng khng c iu

g cn bn mi xy ra gia nng lng c 100 GeV ca l thuyt thng nht
yu in t v nng lng c ngn triu triu GeV ca l thuyt thng nht
ln. ng l chng ta phi hy vng tm ra nhiu tng cu trc mi c bn
hn quark v electron hin nay c xem nh l nhng ht c bn.
Song dng nh hp dn c th cung cp mt gii hn cho chui cc hp
trong hp . Nu ta c mt ht vi nng lng ln hn ci gi l nng
lng Planck, mi triu triu triu GeV (1 theo sau l 19 s khng), th
khi lng ca n c mt tp trung n mc m n t c lp tch khi
phn v tr cn li v bin thnh mt l en nh. Nh vy dng nh chui
cc l thuyt ngy cng tinh t phi c mt gii hn khi chng ta tip cn
vi nhng nng lng ngy cng cao, v t phi c mt l thuyt ti hu v
v tr. L d nhin, nng lng Planck l mt qung ng di k t nhng
nng lng c nghn GeV m hin nay l nng lng ln nht chng ta c
kh nng to ra trong phng th nghim. Chng ta cha vt qua c h
ngn cch trong mt tng lai gn nh nhng my gia tc! Nhng nhng
giai on s sinh ca v tr tng chng kin nhng nng lng nh vy.
Ti ngh rng c nhiu xc sut may mn l s nghin cu nhng giai
on sm ca v tr kt hp vi nhng i hi cht ch ca ton hc s
dn chng ta n mt l thuyt thng nht hon chnh trong gii hn
cuc i ca nhiu ngi chng ta.
Nu chng ta thc s tm ra c mt l thuyt ti hu v v tr, th iu
c ngha nh th no? Chng ta khng bao gi c th chc chn hon ton
rng qu chng ta tm ra c mt l thuyt hon chnh. Song nu l
thuyt cht ch v mt ton hc v lun a ra c nhng tin on ph
hp vi quan st, th chng ta c th tin mt cch hp l rng l mt l
thuyt ng n. N s kt thc mt chng di v vinh quang trong lch s
u tranh tr tu ca con ngi tm hiu v tr. ng thi n cng cch
mng ha s hiu bit cc nh lut v tr ca con ngi bnh thng.
Thi Newton mt ngi c gio dc rt c th nm c ton b kin
thc ca nhn loi, t nht l trong nhng nt c bn. Song sau nhp
pht trin ca khoa hc lm cho kh nng trn khng cn na. V
rng cc l thuyt lun thay i ph hp vi nhng quan st mi, chng
khng th n gin ha c mt ngi bnh thng c th hiu thu.
Bn phi l mt chuyn gia, v du l mt chuyn gia bn cng ch hy vng
nm bt c mt phn cc l thuyt khoa hc. Ngoi ra, khoa hc tin
nhanh ti mc m nhng kin thc thu nhn c hc ng cng lun
LC S THI GIAN
151
lun bt cp vi thi i. Ch mt s t ngi theo kp c ranh gii tin

tiu ca kin thc v s ngi cng phi dng ton b s thi gian lm
vic v chuyn su vo mt lnh vc nh. S ng cn li t c khi nim v
nhng thnh tu tin tin ca khoa hc v nhng vn l th ny sinh t
.
By mi nm v trc, nu tin li Eddington, th ch c hai ngi hiu
c l tuyt tng i rng. Ngy nay hng vn sinh vin i hc hiu
c l thuyt v hng triu ngi t nht lm quen vi l thuyt
tng i rng. Nu mt l thuyt thng nht hon chnh c pht minh,
th ch cn l vn thi gian cho l thuyt c thu trit ri n
gin ha v ging dy trong nh trng t nht l nhng nt c bn. V mi
ngi chng ta s kh nng c c mt kin thc nht nh v nhng
nh lut tr v v tr v iu hnh cuc sng ca chng ta.
Ngay nu chng ta tm c ra mt l thuyt thng nht hon chnh, iu
cng khng c ngha rng chng ta c kh nng tin on mi s c ni
chung, v hai l. Th nht do gii hn m nguyn l bt nh ca c hc
lng t p t ln mi quyn lc tin on ca chng ta. Chng ta khng
th lm g c vt gii hn . Song trong thc tin gii hn th nht
cn t rng buc hn gii hn sau y. Vn l ch chng ta khng
th gii c cc phng trnh ca l thuyt mt cch tuyt i chnh xc,
tr vi trng hp rt n gin. (Chng ta khng th gii chnh xc ngay c
chuyn ng ba vt trong l thuyt hp dn ca Newton, v kh khn s tng
ln vi s vt tham gia chuyn ng v mc phc tp ca l thuyt).
Chng ta bit nhiu nh lut iu hnh vt cht di mi iu kin cc
oan nht. Ni ring, chng ta bit nhng nh lut c bn iu khin mi
i tng ca ha hc v sinh hc. Nhng chc chn ta khng quy cc i
tng v thc trng ca nhng bi ton gii c; n nay chng ta
t c qu t tin b trong vic tin on cch x s ca con ngi t
nhng phng trnh ton hc! V vy ngay lc chng ta tm ra c mt b
hon chnh cc nh lut c bn, cng cn nhiu nm trong tng lai
thch tr tu con ngi tm ra nhng phng php xp x hu hiu hn
c th a ra nhng tin on c ch v nhng h qu kh d trong nhng
tnh hung thc tin v phc tp. Mt l thuyt thng nht cht ch v hon
chnh, ch mi l bc u: mc tiu ca chng ta l mt s hiu bit hon
chnh v mi s c chung quanh v v bn thn s tn ti ca chng ta.
Stephen Hawking
152
Phn 34
[...] Chng ta trong mt th gii ang lm chng ta phi trm t suy ngh. Chng ta
mun gn cho mi vt xung quanh chng ta mt ngha no v t hi bn cht ca v
tr l g? Chng ta ng vai tr g trong v tr v chng ta t u ti? Ti sao v tr li
nh th ny? [...]
Chng 11 -Kt lun

Chng ta trong mt th gii ang lm chng ta phi trm t suy ngh.
Chng ta mun gn cho mi vt xung quanh chng ta mt ngha no v
t hi bn cht ca v tr l g? Chng ta ng vai tr g trong v tr v
chng ta t u ti? Ti sao v tr li nh th ny?
tr li nhng cu hi chng ta hy chn mt bc tranh ca v
tr. Mt bc tranh l hnh nh ca v s con ra ch trn lng mt
mt t phng, cn bc tranh khc c th l l thuyt siu dy. C hai
u l nhng l thuyt v v tr, song l thuyt th hai ton hc hn v
chnh xc hn. C hai l thuyt u thiu c s thc nghim: cha ai thy
con ra khng l mang mt t trn lng v cng cha ai thy c mt siu
dy. Song l thuyt ra khng th ng vng nh mt l thuyt khoa hc v
theo thuyt ny th chng ta c th ri t vng bin ca th gii. iu ny
khng ph hp vi thc nghim, nu khng ha ra li l cch gii thch
cho hin tng nhiu ngi c gi nh l bin mt trong tam gic
Bermuda!
Nhiu l thuyt trc y nhm m t v gii thch v tr gn lin vi
tng cho rng cc s c v hin tng thin nhin u iu hnh bi thn
linh, do mang sc thi cm tnh v khng c kh nng tin on. Cc thn
linh sng gia nhng vt th nh sng, ni, k c cc tinh cu nh mt trng,
mt tri. Con ngi phi cm t v cu xin thn linh t ai c ph
nhiu, ma gi thun ha. Song dn dn, ngi ta nhn thy c mt s
quy lut: mt tri lun mc phng ng v ln phng Ty bt k l
ngi ta c dng vt hy sinh cho thn mt tri hay khng. Hn na, mt tri,
mt trng v cc hnh tinh khc lun chuyn ng theo nhng qu o nht
nh m ngi ta c th tnh ton c trc vi mt chnh xc rt cao.
Mt tri v mt trng c th vn l nhng thn linh, song nhng thn linh
LC S THI GIAN
153
ny lun tun th nhng inh lut rt nghim ngt, khng ngoi l, nu

ngi ta tin vo nhng truyn thuyt nh mt tri dng li cho Joshua.
Ban u nhng hin tng bnh thng v nhng quy lut nh th ch quan
st c trong mt s lnh vc nh thin vn hc v trong mt s tnh hung
khc. Song lc vn minh loi ngi cng tin ha v c bit trong 300 nm
gn y, nhiu nh lut c pht hin. S thnh cng trong vic ng
dng nhng nh lut dn Laplace u th k 19 thit lp thuyt
quyt nh lun, vi ni dung khng nh rng da trn cc nh lut chng
ta c th xc nh c s tin trin ca v tr mt cch chnh xc khi bit
cu hnh ca v tr ti mt thi im.
Quyt nh lun ca Laplace khng hon chnh hai im. Lun thuyt
cha ni r phi chn cc nh lut nh th no v khng xc nh
c cu hnh ban u ca v tr. Cc im thuc phn ca Cha.
Cha s chn v tr bt u nh th no, nhng nh lut no m v tr phi
tun theo, nhng Cha khng can thip vo v tr na, mt khi v tr bt
u. Thc ra, Cha ch gii hn vo nhng lnh vc m khoa hc th k 19
cha hiu c.
Hin nay th chng ta bit cc nim hy vng v mt quyt nh lun ca
Laplace khng th l hin thc c, t nht l theo nhng quan im ca
ng. Nguyn l bt nh ca c hc lng t buc rng mt s cp cc i
lng lin hp, nh v tr v vn tc ca mt ht, khng th tin on ng
thi c.
C hc lng t gii quyt tnh hung ny thng qua l thuyt lng t
trong ht khng th ng thi c v tr v vn tc xc nh, y ht
c biu din bi mt sng, nhng l thuyt lng t l tt nh vi
ngha rng chng a ra nhng nh lut xc nh s tin trin ca sng theo
thi gian. Nh th khi bit sng ti mt thi im th ngi ta c th tnh
sng bt c thi im no. iu khng tin on c v mang tnh xc
sut ch xut hin khi ta mun on nhn sng bit v tr v vn tc ca
ht. Nhng c l y l mt sai lm ca chng ta: rt c th khng tn ti v
tr, vn tc ca ht m ch tn ti cc sng. Chng qua l chng ta mun lm
ng sng vi cc tin nim ca chng ta v v tr v vn tc. Cho nn s kh
khn trong vic on nhn ni trn l nguyn nhn ca tnh khng th tin
on biu kin ca l thuyt lng t.
Stephen Hawking
154
Qu vy, chng ta nh ngha li nhim v ca khoa hc l pht kin

nhng nh lut cho php chng ta tin on cc s kin vi chnh xc
quyt nh bi nguyn l bt nh. Nhng cu hi cn li l: cc nh lut v
trng thi ban u ca v tr c chn nh th no v v sao?
Trong quyn sch ny, ti ch trng c bit n cc nh lut iu hnh
hp dn, bi v chnh hp dn quyt nh hnh dng cc cu trc v m
ca v tr, mc du hp dn l tng tc yu nht trong bn loi tng tc.
Cc nh lut hp dn khng tng thch vi quan nim ph bin n mi
gn y l v tr khng thay i theo thi gian: Lc hp dn l lc ht, iu
ny buc v tr hoc gin n hoc co li. Theo l thuyt tng i rng, tn
ti mt trng thi vi mt v cng trong qu kh, v n ln l im bt
u ca thi gian. Tng t nh vy, nu ton b v tr co li, phi tn ti
mt trng thi khc cng vi mt v cng trong tng lai, v n ln s l
chung cuc ca thi gian. Ngay c trong trng hp ton v tr khng co
li, th cng tn ti nhng k d trong nhng vng a phng dn n s co
li thnh nhng l en. Cc k d ny s l im kt thc ca thi gian i
vi ai ri vo l en. Ti v n ln hoc cc im k d khc, mi nh lut
khoa hc khng cn ng na, v Cha ton quyn chn cho v tr phi bt
u nh th no.
Khi chng ta tng hp c hc lng t vi l thuyt tng i rng,
hnh nh tn ti mt kh nng mi, cha xut hin trc y: khng
gian v thi gian c th lm thnh mt khng gian hu hn bn chiu
khng k d, khng bin ta nh mt t song vi s chiu ln hn.
Dng nh tng c th gii thch c nhiu iu trong v tr, v nh
s ng nht thang v m cng nh nhng ni lch khi s ng nht
nh thin h, cc sao v thm ch c c th nh chng ta. Cng phi tnh n
chiu ca mi tn thi gian m chng ta quan st c. Nu v tr l hon
ton t thn, khng k d, khng bin v c th m t hon ton c bi
mt l thuyt thng nht, th iu ny s a ra nhng rng buc su sc cho
vai tr ca Cha nh l ng sng to.
Einstein mt ln nu ra cu hi: Cha c bao nhiu phng n khi xy
dng v tr?. Nu qu gi thit khng c bin l ng, th Cha khng cn
t do chn cc iu kin ban u na. L d nhin Cha cn c th chn
cc nh lut m v tr phi tun theo. Song s la chn cng khng c
nhiu lm, c th ch mt, hai hoc mt s t cc l thuyt thng nht hon
chnh, nh thuyt dy hn hp, l khng cha mu thun v cho php s tn
LC S THI GIAN
155
ti nhng cu trc phc tp nh con ngi l nhng sinh vt c kh nng

nghin cu cc nh lut ca v tr v t ra cu hi v bn cht ca Cha.
Cho du ch c mt l thuyt thng nht l kh d, th l thuyt cng gm
c mt tp hp nhng quy lut v phng trnh. iu g thi sc sng vo
nhng phng trnh v to ra v tr chng c th m t c? Cch
tip cn ca khoa hc xy dng mt m hnh ton hc khng th cung
cp cu tr li v sao tn ti mt v tr c th m t. V sao v tr phi
chu tri qua mi s phin h ca cuc sng? L thuyt thng nht c phi v
qu hp dn m phi tn ti khng? Hoc v tr cn mt ng sng to, v
nu qu nh vy, ng sng to c tc dng g khc i vi v tr? V ai
sng to ra ng sng to?
n thi im ny, a s cc nh khoa hc qu bn rn vo vic pht
trin nhng l thuyt tr li cu hi nh th no v cha bn tm ti
cu hi v sao? Mt khc, nhng trit gia l nhng ngi m cng vic
l t ra cu hi v sao, li khng iu kin thng tu c cc l
thuyt hin i. th k th 18, cc nh trit hc xem ton b kin thc ca
loi ngi trong c khoa hc t nhin l thuc lnh vc ca h v nu ra
nhng cu hi nh: v tr c im ban u khng? Song n cc th k 19
v 20, khoa hc tr nn qu k thut v ton hc ha i vi nhng nh trit
hc ni ring v ni chung l i vi nhiu ngi tr mt s chuyn rt su.
Cc trit gia gii hn cc cu hi n mc m Wittgenstein, nh trit hc
danh ting nht ca th k ny tht ln: Nhim v duy nht cn li ca
trit hc l phn tch ngn ng. Tht l mt thoi tro ln khi truyn thng
ln lao ca trit hc t Aristotle n Kant.
Song nu chng ta pht kin c mt l thuyt y , th l thuyt
cng khng c hiu ngay bi a s, ngoi tr mt s chuyn gia. Nhng
sau , tt c chng ta, cc nh khoa hc, cc trit gia v c mi ngi bnh
thng s hiu c v tham gia tho lun cu hi v sao v tr v chng ta
tn ti. Nu chng ta tm c cu tr li, th l s thng li cui cng
ca tr tu con ngi - chng ta s bit c ca Cha.
Stephen Hawking
156
Phn 35
[...] Trong sut cuc i, cc hot ng cho chnh sch ha bnh ca Einstein t t kt
qu v c l cng khng gy c nhiu tnh cm trong bn b. Song cc hot ng cho
phong tro Zionnism (phc quc Do Thi) ca ng c n p mt cch xng ng
nm 1952, khi ng c c tng thng Israel [...]
ALBERT EINSTEIN
Einstein c lin quan n chnh sch bom nguyn t, iu c nhiu
ngi bit: Einstein vit mt bc th ni ting thuyt phc Tng thng
Franklin Roosevelt cn nghim tc nghin cu vn bom nguyn t, sau
chin tranh Einstein li hot ng chng chin tranh ht nhn. Nhng nhng
hot ng khng phi l nhng hot ng c lp ca mt nh khoa hc b
li cun vo th gii chnh tr. Cuc i Einstein theo cch pht biu ca
ng c chia i gia chnh tr v cc phng trnh.
Einstein bt u nhng hot ng chnh tr rt sm, vo thi gian Chin
tranh th gii ln th nht, khi ng cn l gio s Berlin. au kh v s
phn nhiu ngi b cht, ng tham gia vo nhiu cuc biu tnh chng
chin tranh. ng bnh vc s chng i ca cng lun v h ho qun chng
khng tng qun, nhng iu ny lm ng mt cm tnh ca nhiu ng
nghip. Sau trong thi k chin tranh, ng hot ng nhm ci thin cc
mi quan h quc t. iu ny cng vy, lm cho ng b nhiu th lc cm
ght, v chnh kin ca ng sm gy cho ng nhiu kh khn trong vic
sang M, thm ch ch c bi ging.
Hot ng chnh tr ln th hai ca Einstein l ch ngha phc quc Do thi
(Zionism). Mc du thuc dng h Do thi, Einstein ph nhn cc tng
kinh thnh ca Cha. Song trc nhng hnh ng bi Do thi ngy cng
pht trin trc v trong Chin tranh th gii ln th nht, Einstein dn
dn ha nhp vi cng ng Do thi v tr thnh mt ngi pht ngn xut
sc ca phong tro Zionism. B nhiu k chng i, Einstein vn khng
ngng ni ln quan im ca mnh. Cc l thuyt ca ng b cng kch, thm
ch c mt t chc chng Einstein cng c thnh lp. Mt k b truy
t v h ho k khc git Einstein (v ch b pht 6 la). Nhng Einstein
lun bnh tnh: khi mt cun sch c tn 100 tc gi chng Einstein c
cng b, Einstein tr li: Nu ti sai lm th ch cn mt cng ri.
LC S THI GIAN
157
Nm 1933, Hitle ln cm quyn. Lc Einstein M tuyn b s khng v

c. Khi bn quc x t ph nh ca ng v tch thu ti khon nh bng
ca ng, mt tp ch Berlin ng tt m Nhng tin tc tt lnh t
Einstein...ng ta khng tr v na. Trc s e da ca bn quc x,
Einstein t b chnh sch ha bnh v s cc nh khoa hc c s lm
mt qu bom nguyn t, ng ngh M phi lm bom nguyn t. Song
ngay trc lc qu bom nguyn t u tin n, ng cng khai bo ng v
mi him ha ca mt cuc chin tranh ht nhn v ngh thit lp s kim
sot quc t i vi v kh ht nhn.
Trong sut cuc i, cc hot ng cho chnh sch ha bnh ca
Einstein t t kt qu v c l cng khng gy c nhiu tnh cm
trong bn b. Song cc hot ng cho phong tro Zionnism ca ng
c n p mt cch xng ng nm 1952, khi ng c c tng
thng Israel. ng t chi vi l do l ngy th v chnh tr. Song l do
chnh li l khc: theo li ca ng l: phng trnh quan trng hn i vi
ti, v chnh tr l cho hin ti, cn phng trnh l cho vnh cu.
Stephen Hawking
158
Phn 36
[...] C l Galileo hn ai c l ngi c cng ln trong s ra i ca khoa hc hin i.
ng chng li Nh th Thin cha gio, s chng i ny l im trung tm trit hc
ca ng. Galileo l mt trong nhng ngi khng nh rng con ngi c th hy vng
hiu c v tr hot ng nh th no... [...]
GALILEO GALILEI
C l Galileo hn ai c l ngi c cng ln trong s ra i ca khoa hc
hin i. ng chng li Nh th Thin cha gio, s chng i ny l
im trung tm trit hc ca ng. Galileo l mt trong nhng ngi khng
nh rng con ngi c th hy vng hiu c v tr hot ng nh th no,
v ngoi ra, chng ta c th lm c iu bng cch quan st v tr thc
ti.
Galileo tin vo l thuyt Copecnicus (cho rng cc hnh tinh quay xung
quanh mt tri) t lu, nhng ch khi tm ra c nhng iu hin nhin
chng minh cho l thuyt th ng mi pht biu cng khai. Galileo vit
v l thuyt ca Copecnicus bng ting Italy (khng phi bng ting Latinh
hm lm), v quan im ca ng c ng h rng ri ngoi cc trng i
hc. iu ny lm cc gio s phi Aristotle gin d, h lin minh chng li
Galileo v thuyt phc nh th Thin cha trit b l thuyt Copecnicus.
Galileo bn n Rome yt kin chnh quyn tn gio. ng l lun rng Kinh
thnh khng nhm mc ch ni vi chng ta mi iu v cc l thuyt khoa
hc, v phi gi nh rng, nhng on m Kinh thnh tri vi lng tri ch
l nhng on c tnh cht phng d, biu tng m thi. Nhng Nh th, lo
s n mt v b bi c th lm tht bi cuc u tranh chng o Tin lnh,
nn s dng nhng bin php n p. Nh th tuyn b lun thuyt
Copecnicus l gi di v sai lm vo nm 1616 v yu cu Galileo ng
bao gi bo v v gi quan im l thuyt . Galileo phc tng.
Nm 1623, mt ngi bn c tri ca Galileo ln gi chc Gio hong. Lp
tc Galileo tm cch hot ng Nh th th tiu sc lnh nm 1616. ng
tht bi, tuy vy cng c php vit mt cun sch bn lun v hai
thuyt Aristotle v Copecnicus di hai iu kin: khng c ng v phi
no v phi kt lun rng con ngi khng bao gi xc nh c v tr
LC S THI GIAN
159
hot ng nh th no bi v Cha c kh nng to ra nhng h qu bng

cch con ngi khng hnh dung c, con ngi khng th p t gii hn
cho quyn lc v bin ca Cha.
Cun sch i thoi ca hai h thng ch yu ca th gii c hon
thnh v xut bn nm 1632. Vi s gip trit ca kim duyt, cun
sch ngay lp tc c hoan nghnh khp chu u nh l mt kit tc v
vn chng v trit hc. Lin sau , Gio hong hiu ngay rng c gi
thy r cun sch l mt tc phm y thuyt phc ca l thuyt Copecnicus
v hi tic v cho php xut bn. Gio hong l lun rng mc du cun
sch c kim duyt, nhng Galileo vn vi phm sc lnh nm 1616.
Gio hong a Galileo ra trc Ta n d gio, ta n ny tuyn n
qun thc Galileo ti gia sut i v buc ng cng khai tuyn b t b
thuyt Copecnicus. Ln th hai, Galileo phc tng.
Galileo vn l mt ngi Thin cha gio ngoan o, song s tin tng ca
ng vo tnh c lp ca khoa hc khng bao gi b lay chuyn. Bn nm
trc khi cht, nm 1642, trong khi ng vn b qun thc, mt bn tho ca
cun sch kit tc th hai ca ng lt n mt nh xut bn H Lan. l
cun Hai khoa hc mi, cun sch ny khng ch l s ng h
Copecnicus, m cn l s hnh thnh ca vt l hin i.
Stephen Hawking
160
Phn 37
[...] Isaac Newton khng phi l mt ngi d chu. Nhng mi quan h ca ng vi cc
hc gi khc rt tai ting, phn ln cc giai on sau ca cuc i ng quyn lin vi
nhng tranh lun gay gt [...]
ISAAC NEWTON
Isaac Newton khng phi l mt ngi d chu. Nhng mi quan h ca ng
vi cc hc gi khc rt tai ting, phn ln cc giai on sau ca cuc i
ng quyn lin vi nhng tranh lun gay gt. Sau khi cun sch Principia
Mathematica, cun sch uy tn nht trong vt l c xut bn, Newton
nhanh chng chim c lng ngng m ca cng chng. ng c ch
nh lm Ch tch Hi Hong gia v tr thnh nh khoa hc u tin c
phong tc hu.
Newton mu thun vi nh thin vn Hong gia, John Flamsteed, ngi
trc y cung cp cho Newton nhiu d liu cn thit cho cun
Principia Mathematica nhng gi y t chi khng cung cp cc thng tin
m Newton cn. Newton khng ly s b tay lm cu tr li, ng t b
nhim mnh vo ban gim c i thin vn Hong gia v tm cch buc
phi cng b ngay lp tc cc d liu. ng cn b tr thu gi cng trnh ca
Flamsteed v giao cho Edmond Halley, k t th ca Flamsteed, chun b
xut bn cng trnh .
Flamsteed a v ny ra ta v kp thi t c lnh ta n ngn khng cho
xut bn ti liu b nh cp. Newton tc gin v tr th bng cch xa b
mi ti liu dn v Flamsteed trong cc ln ti bn ca Principia.
Mt cuc tranh lun nghim tc hn xy ra vi nh trit hc c,
Gottfried Leibniz. C Leibniz ln Newton pht trin, c lp nhau ngnh
ton hc gi l Calculus (Gii tch) vn s l c s cho vt l hin i. Mc
du hin nay chng ta u bit Newton pht hin Calculus nhiu nm
trc Leibniz, song ng cng b cc cng trnh ca mnh mun hn
Leibniz. Ny sinh cuc tranh ci om sm chung quanh vic ai l ngi u
tin tm ra Calculus gia cc nh khoa hc ng h hai pha. Mt iu ng
ch , l s ln cc bi bo ng h Newton li c chnh ng vit ra v
cng b di tn cc bn ng! Khi cuc ci v c quy m ln, Leibniz mc
LC S THI GIAN
161
sai lm ln l ku gi Hi Hong gia gii quyt, Newton vn l Ch tch Hi

hong gia, ch nh mt hi ng khng thin v tra xt vn , hi
ng ny tnh c li gm ton nhng ngi bn ca Newton! Song cha
ht: Newton ln hi ng mt bn bo co v Hi Hong gia cng
b bn bo co ny, trong Newton cng khai buc ti Leibniz nh cp
cng trnh. Cha tha mn, Newton cn vit mt bi bo nc danh im li
bn bo co ni trn v ng vo tp ch ring ca Hi Hong gia. Sau khi
Leibniz cht, ngi ta cn k li rng Newton tuyn b ng v cng tha
d khi lm v qu tim ca Leibniz.
Trong thi k hai cuc tranh lun, Newton ri Cambridge v trng i
hc. ng l ngi tch cc tham gia phong tro chnh tr chng Thin cha
gio Cambridge v sau ny ti Ngh vin v c b nhim vo chc v
rt hi l Thng c S c tin Hong gia. cng v ny Newton s
dng ti nng ca mnh gian di v cay c theo cch d c x hi
chp nhn hn, ng cng thnh cng trong mt chin dch ln chng lm
bc gi v thm ch cng a nhiu k ln gi treo c.
Stephen Hawking
162
Phn 38
[...]... Bc x viba phng hay nn (Microwave background radiation): Bc x t lc v
tr cn nng, hin nay dch v pha nhiu n mc khng cn l nh sng na m l
di dng viba (tc sng radio vi bc sng khong vi cm)... [...]
Thut ng
1. Bo ton nng lng (Conservation of energy): nh lut khng nh rng
nng lng (c th tnh tng ng qua khi lng) khng sinh khng dit.
2. Bc x viba phng hay nn (Microwave background radiation): Bc x t
lc v tr cn nng, hin nay dch v pha nhiu n mc khng cn l
nh sng na m l di dng viba (tc sng radio vi bc sng khong
vi cm).
3. Bc sng (Wave length): Khong cch gia hai nh hoc hai hm sng
k nhau.
4. Chn tri s c (Event horizon): Bin ca l en.
5. Chiu ca khng gian (Spatial dimension): mt trong ba chiu ca khng
gian, cc chiu ny ng dng khng gian khc vi chiu thi gian.
6. Chuyn dch (Red shift): S chuyn dch v pha ca nh sng pht
ra t mt sao ang chuyn ng xa dn bi hiu ng Doppler.
7. C hc lng t (Quantum Mechanics): L thuyt pht trin t nguyn l
lng t ca Planck v nguyn l bt nh ca Heisenberg.
8. in tch (Electric charge): Mt tnh cht ca ht y (hoc ht) mt ht
khc c cng (hoc khc) du in tch.
9. iu kin khng c bin (No boundary condition): tng cho rng v
tr l hu hn song khng c bin (trong thi gian o).
LC S THI GIAN
163
10. nh l k d (Singulaitry theorem): Mt nh l chng minh rng di

nhng iu kin no k d phi tn ti v ni ring v tr phi xut pht
t mt k d.
11. ng trc a (Geodesic): ng ngn nht (hoc di nht) gia hai
im.
12. Electron (Electron): Ht mang in tch m quay chung quanh ht nhn
nguyn t.
13. Gia tc (Acceleration): Tc thay i ca vn tc.
14. Giy nh sng (nm nh sng) (Light second (light year): Khong cch
nh sng i trong mt giy (mt nm).
15. Gii hn Chandrasekhar (Chandrasekhar limit): Khi lng ti a kh d
cho mt sao lnh bn, ln hn khi lng th sao co li thnh l en.
16. Ht o (Virtual particle): Trong c hc lng t, l mt ht ta khng
ghi nhn c trc tip nhng s tn ti ca n gy ra nhng h qu o
c.
17. Ht nhn (Nucleus): Hch trung tm ca nguyn t, gm neutron v
proton lin kt vi nhau bi tng tc mnh.
18. Hng s v tr (Cosmological Constant): Mt hng s Einstein a vo
l thuyt lm cho khng - thi gian c th gin n.
19. Khi lng (Mass): Lng vt cht trong mt vt th; qun tnh i vi
gia tc.
20. Khng - thi gian (Space - time): Mt khng gian bn chiu, mi im
tng ng vi mt s c.
21. Khng tuyt i (Absolute zero): Nhit thp nht, ti vt cht
khng cn nhit nng.
22. K d (Singularity): Mt im ca khng gian ti cong ca khng thi gian tr nn v cng.
Stephen Hawking
164
23. K d trn tri (Naked Singularyty): Mt im k d ca khng - thi

gian khng bao quanh bi l en.
24. L en (Black hole): Vng ca khng - thi gian t khng g thot ra
khi c, k c nh sng v hp dn qu mnh.
25. L en nguyn thy (Primordial hole): L en sinh ra cc giai on
sm ca v tr.
26. Lc in t (Electromagnetic force): Lc tng tc gia cc ht c in
tch, y l loi lc mnh th hai trong bn loi lc tng tc.
27. Lc tng tc mnh (Strong force): Lc tng tc mnh nht trong bn
loi lc tng tc, c bn knh tc dng ngn nht. Lc ny cm gi cc ht
quark trong proton v neutron, v lin kt proton v neutron lm thnh
ht nhn.
28. Lc tng tc yu (Weak force): Lc tng tc yu th hai trong bn
loi tng tc c bn vi bn knh tc dng rt ngn. Lc ny tc dng ln
cc ht vt cht nhng khng tc dng ln cc ht truyn tng tc.
29. Lng t (Quantum): n v khng phn chia c trong bc x v hp
th ca cc sng.
30. My gia tc ht (Particle Accelerator): Thit b s dng cc nam chm
in, c kh nng lm chuyn ng ca cc ht c in tch, do chng thu
c nng lng ln hn.
31. Nng lng thng nht in t yu (Electroweak unification energy):
Nng lng c 100 GeV, cao hn tr s th khng cn s khc bit gia
cc tng tc in t v yu.
32. Nng lng thng nht ln (Grand unification energy): Nng lng m
trn , tng tc in t, yu v mnh khng cn khc bit nhau.
33. Nguyn l bt nh (Uncertainty principle): Ta khng bao gi o c
chnh xc cng mt lc vn tc v v tr ca ht; cng bit chnh xc i
lng ny th cng bit t chnh xc v i lng kia.
LC S THI GIAN
165
34. Nguyn l loi tr (Exclusion principle): Hai ht ng nht c spin bng

1/2 khng th c cng mt v tr v vn tc (trong gii hn xc nh bi
nguyn l bt nh).
35. Nguyn l lng t ca Planck (Plancks quantum principle): tng
cho rng nh sng (hoc bt k mt sng c in no khc) c th hp th
theo tng lng nh ri rc, gi l lng t, c nng lng t l vi tn s.
36. Nguyn l v nhn (Anthropic principle): Ta thy v tr nh th ny bi
v nu v tr khc i th ta khng th tn ti c m quan st n.
37. Nguyn t (Atom): n v c s ca vt cht, gm ht nhn (cu thnh
bi proton v neutron) c cc electron chuyn ng chung quanh.
38. Nh nguyn sng/ht (Wave/particle duality): Mt khi nim trong c
hc lng t ni rng khng c s khc bit gia sng v ht: mt ht i
khi c dng iu ca sng v ngc li.
39. Nn nh sng (Light cone): Mt mt trong khng - thi gian gii hn cc
hng kh d cho nhng tia nh sng i qua mt s kin.
40. Neutrino: Mt ht c bn rt nh (rt c th l khng c khi lng) ch
tham gia vo cc tng tc yu v hp dn.
41. Neutron: Mt ht khng c in tch, nhiu tnh cht rt ging proton,
chim xp x mt na s trong cc ht cu thnh ht nhn nguyn t.
42. Pha (Phase): i vi sng, v tr ca n trong chu k ti mt thi im:
y l s o xem sng ang nh, hm hoc mt im no khc gia
nh v hm.
43. Phn ht (Antiparticle): Mi loi ht c mt phn ht tng ng. Mi ht
chm vi phn ht th chng hy nhau v cho thot ra nng lng.
44. Phng x (Radioactivity): Qu trnh chuyn bin t pht ca mt ht
nhn nguyn t ny thnh mt ht nhn khc
45. Ph (Spectrum): S tch, v d, ca sng in t ra cc tn s thnh
phn.
46. Photon (Photon): Lng t ca nh sng.
Stephen Hawking
166
47. Positron (Positron): Phn ht ca electron, mang in tch dng.

48. Proton (Proton): Ht mang in tch dng, chim xp x mt na s
trong cc ht cu thnh ht nhn nguyn t.
49. Quark (Quark) : Ht (c in tch) tham gia tng tc mnh. Mi proton
v neutron c cu thnh bi ba ht quark.
50. Radar (Radar): Mt h thng pht sng v tuyn nh v mt vt th
bng cch o thi gian sng n v phn x li t vt .
51. Sao neutron (Neutron star): Mt sao lnh tn ti nh lc y pht sinh v
nguyn l loi tr gia cc neutron.
52. Saoln trng (White dwarf): Sao lnh bn tn ti nh lc y pht sinh
v nguyn l loi tr gia cc electron.
53. Spin (Spin): Mt thuc tnh ni ti ca cc ht c bn, gn lin, song
khng ng nht vi khi nim quay thng thng.
54. S c, s kin (Event): Mt im trong khng - thi gian, xc nh bi
thi im v v tr ca n.
55. Tn s (Frequency): i vi nh sng, s chu k trong mt giy.
56. Thi gian o (Imaginary time): Thi gian o bng s o.
57. Thuyt thng nht ln (Grand unified theory - GUT): L thuyt thng
nht cc tng tc in t, mnh v yu.
58. Thuyt tng i hp (Special relativity): Thuyt ca Einstein da trn
tng cho rng cc nh lut khoa hc phi l nh nhau i vi mi quan st
vin chuyn ng t do, vi vn tc bt k.
59. Thuyt tng i rng hay tng qut (General relativity): L thuyt ca
Einstein da trn tng cho rng cc nh lut khoa hc phi l nh nhau
i vi mi quan st bt k h chuyn ng nh th no. L thuyt ny gii
thch lc hp dn bng cong ca khng - thi gian 4 chiu.
60. Tia Gamma (Gamma ray): Sng in t vi bc sng rt ngn, pht
sinh trong qu trnh phn r phng x, hoc va chm ca cc ht c bn.
LC S THI GIAN
167
61. Ta (Coordinates): Cc s dng xc nh v tr ca mt im trong

khng gian v thi gian.
62. Tng hp ht nhn (Nuclear fusion): Qu trnh trong hai ht nhn
chm nhau, tng hp thnh mt ht nhn duy nht nng hn.
63. Trng thi dng (Stationary State): Trng thi khng thay i vi thi
gian: Mt qu cu quay vi vn tc khng thay i l vo mt trng thi
dng bi v trng thi l nh nhau mi thi im, mc d khng l
mt trng thi tnh.
64. Trng lc (Weight): Lc tng tc ca trng hp dn ln mt vt, lc
ny t l vi khi lng.
65. Trng (Field): Mt thc th tn ti rng trong khng - thi gian, ngc
li vi ht ch vn tn ti mt im v mt lc.
66. T trng (Magnetic Field): Trng ca cc lc t, hin nay c
thng nht vi in trng thnh in - t trng.
67. T l (Proportional): X c gi l t l vi Y nu khi nhn Y vi mt
s no , th X cng b nhn vi s .
X c gi l t l nghch vi Y nu khi nhn Y vi mt s no , th X
b chia cho s .
68. V co ln (Big crunch): im k d chung cuc ca v tr.
69. V n ln (Big bang): im k d ban u ca v tr.
70. V tr hc (Cosmology): Mn hc v ton b v tr.
Stephen Hawking
168
Phn 39
[...] Tuy vy, d trnh c cc din dch ton hc, mt s tng vt l vn cn xa
l v rt kh trnh by. Ti ng trc hai con ng: hoc l ti th gii thch chng
vi nguy c lm c gi ri tr, hoc l ti trnh cc ch kh khn [...]
Lc s v mt lc s
Ti hy cn kinh ngc vi s n nhn cun sch ca ti: Lc s thi gian.
N danh mc sch bn chy nht ca New York Times trong ba mi
by tun v ca t Sunday Times trong hai
mi tm tun (cun sch c xut bn Bi ny in ln u tin vo thng
Anh chm hn M). V n c dch ra hai Chp nm 1988 trn t
mi th ting (hai mi mt, nu bn xem Independent. Trn thc t, lc s
gian trong danh mc sch
ting M khc vi ting Anh). iu vt thi
bn chy nht ca t New York
s mong c ca ti d nh ln u tin vo Times trong 53 tun, ti nc Anh,
nm 1982 vit mt cun sch v V tr cho n thng Ging nm 1993, n
c gi rng ri. Mt trong cc nh ca ti trong danh mc sch bn chy
l kim tin tr hc ph cho con gi. (Trn nht ca t Sunday Times trong
thc t, khi cun sch cui cng ri cng ra 205 tun. n nay c 33 bn
c, con gi ti ang hc nm cht). Nhng dch khng k bn ting Vit.
ng c ch yu ca ti mun gii thch s hiu bit ca chng ta v v tr
tin ln c bao nhiu v c l chng ta gn ti mc no trong vic
tm kim mt l thuyt hon chnh m t v tr v tt c mi th trong .
Nu ti phi dnh thi gian v sc lc vit mt cun sch, ti mun
n c th n vi mt s ngi cng ng cng tt. Cc tc phm khoa
hc m ti vit cho ti lc u do Cambridge University Press xut
bn. H lm cng vic rt tt, nhng c v khng thnh tho vi th
trng c gi rng ri m ti nhm vo. Ti tip xc vi mt ngi mi
gii vn hc, Al Zuckerman, vn l anh em r ca mt ng s. Ti a cho
anh ta bn nhp chng u tin v gii thch rng ti mun vit mt cun
sch c th bn ti cc quy sch ca cc sn bay. Anh ta tr li l iu
khng th c: mt cun sch nh th c th bn chy cho gii i hc v
sinh vin, nhng khng c c hi no cnh tranh vi Stephen King (mt
tiu thuyt gia).
LC S THI GIAN
169
Ti a bn nhp u tin ca cun sch cho Zuckerman vo nm 1984.

Anh ta gi n cho my nh xut bn v khuyn ti nn nhn ngh ca
Norton, nh xut bn M hi kn chn. Ti quyt nh chn Bantam, khng
chuyn mn ha cht no trong vic xut bn nhng tc phm khoa hc,
nhng sch ca h c pht hnh rng ri ti cc quy sch sn bay. Nu
h chp nhn sch ca ti th chc l do mi quan tm ca mt trong
cc c vn bin tp ca h, Peter Gujjardi. ng ny vn rt nghim tc
trong cng vic v bt ti vit li cun sch sao cho nhng ngi ngoi
o nh ng ta cng hiu c. C mi ln ti gi cho ng ta mt
chng c sot li v sa cha th ng ta gi li cho ti mt bn
lit k di cc nhn xt v cc cu hi m ng mun ti lm sng t.
Thnh thong ti ngh rng qu trnh ny chc khng c kt thc. Nhng ng
ta c l: rt cuc cun sch tr nn hay hn nhiu.
t lu sau khi nhn c ngh ca Bantam, ti b sng phi. Ti phi chu
phu thut m kh qun lm cho mt ging. Trong mt thi gian, ti ch c
th giao tip bng cch nhn lng my khi ai ch ng ch ph hp trn
mt l bi. Nu khng c chng trnh my tnh ngi ta tng th ti hon
ton khng th vit xong cun sch. Vit nh vy hi chm, nhng ti ngh
ngi cng chm, do vy rt ph hp vi ti. Nh chng trnh m ti hon
ton vit li bn nhp u tin p li s c v ca Gujjardi. Trong vic sa
cha ny ti c s tr gip ca mt trong cc sinh vin ca ti, Brian
Whitt.
Ti c n tng rt mnh i vi b phim truyn hnh nhiu tp ca Jacob
Bronowski c tn gi l S thng tin ca n ng.(Mt tn gi phn bit
gii tnh nh vy ngy nay s khng c php). B phim gii thiu tt c
nhng g m loi ngi t c t nhng ngi d man nguyn thy cch
y vn ri nm n chng ta ngy nay. Ti cng mun gii thiu nhng
tin b m chng ta t c khi tin n mt s thng hiu hon ton cc
quy lut chi phi v tr. Ti tin chc rng hu ht mi ngi u mun bit
v tr vn hnh nh th no. Nhng a s h khng kh nng theo di
cc phng trnh ton hc - v li ngay ti cng chng yu mn lm cc
phng trnh. iu mt phn l ti vit rt kh khn, nhng ch yu l do
ti khng c s nhy cm trc gic i vi cc phng trnh. Ti suy ngh
bng hnh nh v mc ch ca ti l m t bng ch cc hnh tng trong
u qua nhng so snh tng t quen thuc v bng vi th. Ti hy vng
bng cch c th chia s vi s ng ngi s phn khi v tnh cm ca
ti vi cc tin b ni bt m mn vt l t c trong hai mi lm nm
gn y.
Stephen Hawking
170
Tuy vy, d trnh c cc din dch ton hc, mt s tng vt l

vn cn xa l v rt kh trnh by. Ti ng trc hai con ng: hoc
l ti th gii thch chng vi nguy c lm c gi ri tr, hoc l ti
trnh cc ch kh khn? Mt s khi nim l lng, nh vic nhng nh
quan st di chuyn vi tc khc nhau o c nhng khong cch thi
gian khc nhau i vi cng mt cp hin tng, khng thc cn thit cho
bc tranh m ti mun v ra. Hnh nh ti c th bng lng vi vic k
chng ra m khng i vo chi tit. Mt khc, mt vi tng kh hiu
nhng li rt c bn khin ti phi gii thch. c bit c hai khi nim m
ti buc phi a vo. Mt khi nim m ngi ta gi l tng ha v cc
lch s. tng ni rng khng tn ti ch mt lch s duy nht ca v
tr, m l tp hp ca tt c cc lch s c th c ca v tr, v rng tt c
cc lch s u c thc nh nhau (cho d nh vy c ngha g). tng
khc cn thit rt ra ngha ton hc ca tng ha ca cc lch s, l
tng v thi gian o. Ngc li qu kh, ngy nay ti c cm gic rng
ti cn b nhiu cng sc hn na gii thch hai khi nim rt kh , c
v chng t ra nhiu vn nht cho cc c gi cun sch ca ti. Tuy
vy, cng khng thc s cn thit phi hiu chnh xc thi gian o l g, ch
cn bit n khc bit nh th no vi ci m chng ta gi l thi gian thc.
Khi thi hn pht hnh n gn, mt nh khoa hc nhn c nhiu trang
bnh lun trn t Thin nhin ngc nhin v s lng cc sai st trong ,
c bit v v tr v ch gii ca cc minh ha. ng in cho Bantam,
h cng rt ngc nhin nh vy v quyt nh thu hi tt c cc bn in
sa cha. Sau ba tun l sa cha v kim tra ct lc, cun sch ri cng
c t ln quy cc hiu sch ng thi hn pht hnh thng bo. Vo
lc , t Time dnh cho ti mt bi bo di. Cc nh xut bn tuy vy
cng ngc nhin v s lng yu cu. Cun sch c ti bn mi by ln
M, v mi ln Anh.
Ti sao nhiu ngi mua n? Ti kh m khch quan c, vy xin
nhng li cho cc kin bn ngoi. Ti thy a s cc bi bnh duyt tuy
thun li nhng khng c sng t cho lm. Cc bi c khuynh hng
i theo cc cng thc sau y: Stephen Hawking mc bnh Lou Gehrig (i
vi ngi M) hoc bnh v cc nron vn ng (i vi ngi Anh). Anh
ta b gn cht vo mt chic gh di ng, khng ni c v ch c th ng
ngy mt s x ngn tay (x bin thin t 1 n 3, ty theo bi bo khng
chnh xc m ngi bnh duyt c v ti). Tuy vy anh ta vit mt
cun sch v vn c bn trong cc vn l chng ta t u ti v chng
ta i u? Cu tr li m Hawking ngh l v tr khng c sng to ra
LC S THI GIAN
171
cng nh mt i: n gin l n tn ti. pht biu tng , Hawking

a ra khi nim thi gian o m ti (ngi bnh duyt) thy hi kh theo
di. D sao nu Hawking c l v nu chng ta i ti mt l thuyt hon
ton thng nht, chng ta s bit c t tng ca Cha. (Khi sa cha cc
bn nhp, ti nh gch cu cui cng ni rng chng ta s bit n t
tng ca Cha. Nu ti lm vy, s sch bn c c th gim i mt na).
Sng sut hn mt cht (theo ti) l bi bo ca The Indipendent ni rng
ngay mt cun sch khoa hc nghim tc nh lc s thi gian cng c th
tr thnh cun sch kch ng. V ti (cui nm 1995 cc bo loan tin S.
Hawking ly d vi b Jane c vi ng ba mt con v ly ngi h l vn
chm sc ng) th kinh hi nhng ti hi khoi v thy cun sch ca mnh
c so snh vi cun Lun v thin v vic bo dng xe my. Ti hy vng
rng, cng nh cun Lun, n cho mi ngi cm gic rng h khng b
tch ri mt cch nh mnh khi cc vn ln v t duy v trit hc.
Khng nghi ng g l kha cnh con ngi, lin quan n vic tuy b tn tt
nhng ti vn tr thnh mt nh vt l l thuyt, pht huy tc dng.
Nhng nhng ai v quan tm n iu y m mua cun sch c th tht
vng, v cun sch ch c i ch him hoi ng n tnh trng sc khe
ca ti; y l cun sch v lch s ca v tr, khng phi ca ti. iu
khng gip cho Bantam khi b buc ti rng khai thc th bo bnh tt
ca ti, v ti th hp tc bng cch cho in nh ca mnh ln trang ba.
Trn thc t th theo hp ng ti khng c quyn g i vi t ba. Tuy th
ti cng thuyt phc c Bantam dng mt tm nh tt hn cho t ba cun
sch xut bn Anh, thay cho hnh nh thm hi v c dng trang tr
cho cun xut bn M. Nhng h vn khng thay i t ba cho cun sch
xut bn M v h ni vi ti rng c gi M by gi ng nht tm
nh y vi cun sch.
Ngi ta cng m ch rng mi ngi mua sch v h c cc bi
bnh duyt, hoc v cun sch c lit vo danh mc cc sch bn chy
nht, ch h khng c n; h ch n thun c n trong t sch hay t n
trn bn xa lng c ting l s hu n, m khng cn b cng tm hiu.
Ti tin rng iu y cng xy ra, nhng ti khng bit c phi cng l
trng hp ca cc sch nghim tc khc, bao gm c Thnh kinh v
Shakespeare. Tri li, ti bit rng mt s ngi t ra cng c n, v
hng ngy ti nhn c mt chng th v cun sch ca mnh; nhiu th c
nhng cu hi hay nhng bnh lun chi tit, chng t ngi vit c cun
sch, d rng h khng phi lun lun hiu c tt c. Cng c nhng
Stephen Hawking
172
ngi l n gp ti trn ng ph ni rng cun sch lm h hi

lng n mc no. Hin nhin ti d nhn ra v khc bit nhiu, ch khng
phi c cng nhn nhiu so vi a s cc tc gi khc. Nhng tn s ca
nhng khen ngi cng cng (lm a con trai 9 tui ca ti bi ri). Hnh
nh chng t rng t ra c mt t l nhng ngi mua sch c n.
Nhiu ngi hi ti rng hin nay ti nh tip tc lm g. Ti kh m
vit c phn tip theo cun sch Lc s thi gian. Ti s gi n l
g? Mt lch s di hn ca thi gian? Bn kia s kt thc ca thi
gian? a con ca thi gian? Ngi mi gii gi nn quay mt cun
phim v cuc i ca ti! Nhng c ti v gia nh ti s khng c c s
tn trng c nhn nu chng ti cho cc din vin ng vai ca mnh.
Cng s l nh vy, trong chng mc t hn, nu ti cho php ai vit tiu
s ca mnh. D nhin, ti khng th ngn cm ai t vit tiu s ca ti,
min l khng bi nh ti, nhng ti s c lm nn lng nhng ngi c d
nh y bng cch ni rng ti ngh n vic t vit tiu s cho mnh. C th
lm nh vy, nhng ti khng vi. Ti ang d tnh nhiu nghin cu chng
l u tin i vi ti.
LC S THI GIAN
173
Phn 40
[...] Lu i v tr kin trc xinh p nh ni trn vn cn nguyn vn cho ti khi xut
hin tro lu Phc hng, mt tro lu v i v s bng tnh tr thc chu u. Ph hy
lu i kin thc y l cng ln ca Nicolaus Copernicus... [...]
V TR TUN HON
Nicolaus Copernicus:
v tc phm De Revolutionibus Orbium Coelestium
Ngay t thi tin s, con ngi b m hoc bi quang cnh bu tri hng
v: Mt tri, mt trng, cc hnh tinh, cc ngi sao v s tun hon khng
lc no ngng ca cc v tinh t y. Mt tri mc ri ln, mt trng trn ri
khuyt, bn ma thay i, cc hnh tinh xut hin ri bin i khng nhng
ch l nhng s kin c th quan st c m trn nhiu phng din cn
nh hng n i sng hng ngy ca nhn loi. V vy, khng l g c
hng vn chuyn hoang ng v ngay c v s tn ngng, tn gio pht
sinh t nhng hin tng ca bu tri y.
Khi trnh vn minh tin b, cc trit gia tm cch gii thch chuyn
ng tun hon ca bu tri bng nhng danh t hp l. Cc nh khoa hc
v t tng tin b hn ht v khoa thin vn thi xa l ngi Hy Lp, bt
u vi Pythagoras vo th k th nm v Aristotle vo th k th t trc
Cng nguyn. Mt ngi Ai Cp, Claudius Ptolemy sinh sng Alexandria
khong nm 150 sau Cng nguyn h thng li nhng hiu bit ca mnh
v ca cc i trc thnh mt s nhng l thuyt d hiu. Trong khong t
1.500 thuyt ca Ptolemy, nh c trnh by trong quyn The Almagest
ch ng tr c con ngi v c cng nhn nh l quan nim chnh xc
v v tr.
Thuyt ca Ptolemy c to dng trn nim: Qu t l mt khi
ng yn, bt ng, nm gia trung tm v tr v tt c cc thin th
gm mt tri v cc nh tinh u quay xung quanh n. Hi ngi ta
tin tng qu t l trung tm ca h thng cc tinh cu. Cc hnh tinh
c kt cng vo h thng . Cc ngi sao th c ct cht vo mt qu
cu khc bc bn ngoi h thng , v tt c u quay mi vng trong hai
mi bn gi. S chuyn ng phc tp ca cc nh tinh c gii thch
Stephen Hawking
174
l c nh vo cc vng ngoi (picycles), cn cc vng nh cc hnh

tinh nm trong (planetary spheres) th quay ngc chiu vi vng hnh cu
ca cc v sao (sphere of stars) nhng li b li cun theo bi mt lc mnh
hn. Sao Th c coi l hnh tinh xa tm im nht v gn vm hnh cu
ca cc v sao hn ht, do n quay mt vng phi mt mt khong thi
gian lu hn c. Mt trng gn tm im nht nn xoay xong mt vng vi
thi gian t nht. Rosen m t quan nim ca Ptolemy nh sau:
L thuyt thng thng lc by gi ch trng rng cc hnh tinh thng
di chuyn v hng ng, ng thi chm dn li cho ti khi ngng hn, ri
t o ngc mt ln th hai tip tc cuc hnh trnh v pha ng, v
c tip tc nh th mi mi.
V tr do c coi nh mt khong c gii hn bi mt ci bao hnh cu
bc li. Bn ngoi v tr khng cn g na.
Ngi ta d dng chp nhn thuyt ca Ptolemy v hai yu t m hai yu t
chnh l phn nh bn tnh ca con ngi: Yu t th nht l v thuyt
c v ph hp vi nhng iu m ngi no ngu nhin quan st cng thy.
Yu t th hai l v n nui dng ci ch quan ca con ngi. Sung sng
bao nhiu khi ngi ta tin rng qu t l tm im ca v tr, mi hnh vi
v nh tinh u quay xung quanh mnh. C v tr hnh nh ch c Cha
Tri to dng phc v con ngi.
Lu i v tr kin trc xinh p nh ni trn vn cn nguyn vn cho
ti khi xut hin tro lu Phc hng, mt tro lu v i v s bng
tnh tr thc chu u.
Ph hy lu i kin thc y l cng ln ca Nicolaus Copernicus, mt gio
s, va l ha s, thi s, vt l gia, chin s v va l nh khoa hc..., mt
trong nhng nhn vt uyn bc ton din lm cho thi Phc hng c
mun i ca tng.
By mi tui i ca Copernicus t nm 1473 n nm 1543 l giai on
ho hng nht v cng nhiu s kin nht ca lch s chu u: Columbus
tm ra chu M; Magellan i vng quanh tri t; Vasco de Gama ln u
tin vt bin sang n ; Martin Luther khi xng o Tin Lnh ci cch;
Michel Angelo xy dng mt th gii ngh thut mi; Paracelsus v
Vesalius t nn mng cho khoa y hc hin i; v Leonardo da Vinci, mt
thin ti ton din, ni ting l ha s, nh iu khc, k s, nh kin trc,
nh vt l, nh sinh vt hc v trit gia. qu l mt thi i thun li bit
LC S THI GIAN
175
bao mt thin ti khc, Copernicus cng hin cho nhn loi mt v tr

quan mi.
Nicolaus Copernicus sinh ti Torun, mt th trn trn b sng Vistula ca Ba
Lan, mt th trn trc kia nm trong Hip hi nhng thnh ph t do Ph.
V hng nghip ng sm b nh hng su rng ca ngi cu l Lucas
Watzelrode sau ny lm Tng Gim mc Ermeland. ng c hp th
mt nn gio dc lu di v phc tp, trc Trng s cp Torun, sau nm
1491, ti Trng i hc Krakow. Trng i hc ny cun ht ng v ni
ting l trung tm lnh o chu u v ton hc v thin vn hc. Nm nm
sau Copernicus du lch sang Italia, tip tc hc Bologna, mt trong nhng
trng i hc c xa nht v ni ting nht chu u. ng b ht th gi vo
vic hc Gio lut v thin vn hc. Sau ng n sng Rome mt nm,
va dy ton va dy thin vn. Sau cng, nm nm hc Y khoa v Gio
lut Padua v Ferrara, hon tt chng trnh hc vn ca ng. Vn bng
Tin s Gio lut c cp cho ng nm 1503 Ferrara.
Trong khi , do nh hng ca ngi cu, Copernicus c phong linh
mc Vng cung Thnh ng thnh Frauenburg v l ni ng sng 37
nm cn li i mnh sau khi t Italia tr v vo nm 1506.
Nhim v linh mc ca Copernicus rt phc tp: ng chm sc thuc men
cho cc tu s v gio dn; gip vic phng th qun ca ng v qun s trong
cuc chin tranh ti pht gia Ba Lan, Ph v cc chin binh ngi c;
tham d hi ngh ha bnh c triu tp sau khi chin tranh kt thc; gp
ci t vn c tin v lu hnh tin t, cai qun nhng h o xa xi
thuc a phn ng; v gii tr, ng v v dch cc tc phm thi ca Hy Lp
sang ting Latinh.
Nghin cu thin vn ch l mt trong nhng hot ng ca Copernicus,
con ngi c tri thc ton din. Nhng dn dn mn khoa hc tr
thnh mi quan tm ln nht ca ng, khi ng thy pht sinh nhng nhn
nh v cc hin tng thin vn, nhng nim ny hnh nh ny n
trong tm tr ng t trc v c tng ln qua s hc hi cc trng i
hc Krakow v Italia. Copernicus m thm v n c tip tc tm kim,
khng mt ai gip v gp . c mt trm quan st thin vn, ng
dng mt thp canh trn bc tng bao quanh thnh ng.
Cc dng c thin vn ca Copernicus rt th thin. Cng trnh ca ng
c thc hin gn mt th k trc khi knh vin vng c pht minh.
Stephen Hawking
176
o lng, ng c mt ci ng h dng bng mt tri; mt ci thc o

chiu cao (mt dng c th s bng g c ba mt) t ng ch ra tnh
cao ca cc v sao v cc hnh tinh, mt ci knh trc tinh, mt hnh cu
trong c nhng vng dc ngang. Hn na kh hu gy tr ngi cho vic
quan st thin vn: bin Baltic v nhng con sng gn thng xuyn
to ra my v sng m. Him c nhng ngy v m bu tri hon ton
trong sng. Tuy nhin, ht nm ny qua nm khc, mi khi c c hi l
Copernicus li vi u vo cc tnh ton.
LC S THI GIAN
177
Phn 41
[...] L thuyt ca Copernicus i khi l: tri t khng ng yn m quay trn, ta nh
trn mt trc, mi ngy mt vng. Mt quan nim nh vy vo th k 16 qu l qu k d,
n ni Copernicus khng dm cng b sm, trc khi ng tin chc rng nhng iu ng
a ra khng th chi ci c...[...]
L thuyt mang tnh cch mng m Copernicus c gng bin minh ng hay
sai qua nhng nghin cu lu di ngc hn vi thuyt ca Ptolemy m by
lu nay vn c tn sng. L thuyt ca Copernicus i khi l: tri t
khng ng yn m quay trn, ta nh trn mt trc, mi ngy mt vng.
Mt quan nim nh vy vo th k 16 qu l qu k d, n ni Copernicus
khng dm cng b sm, trc khi ng tin chc rng nhng iu ng a ra
khng th chi ci c. l l do khin Copernicus phi ch i 30 nm,
mi quyt nh cng b l thuyt ca mnh cho th gii.
Trc , c vi nh thin vn Hy Lp cho rng trung tm ca v tr l mt
tri ch khng phi l tri t. Nhng Aristarchus, Copernicus ca thi
thng c, vo khong th k th ba trc Cng nguyn gii thch vic
mt tri mc v ln mi ngy bng cch a ra gi thuyt rng tri t quay
trn trn chnh mnh n mi ngy mt vng. Tuy nhin, gi thuyt ny cng
vi cc gi thuyt tng t ca cc nh thin vn khc b Aristotle v
Ptolemy bc b v ch bnh vc gi thuyt tri t l trung tm ca v tr.
Nh c nhng ng vn c in, Copernicus bit nhng gi thuyt c
xa y v rt c th nhng gi thuyt ny thc y ng ti ch xt li
vn . Theo Copernicus hnh nh t 1800 nm trc Arstarchus a
ra mt li gii thch v chuyn ng ca bu tri n gin hn thuyt ca
Ptolemy nhiu.
C l ngay t nm 1951 Copernicus vit mt bn tm tt v l thuyt mi
ca ng. Nhan l Commentariolus (hay l Tiu lun). Quyn khng
c n hnh trong khi tc gi cn sng nhng c mt s bn vit tay c
lu hnh trong gii sinh vin khoa thin vn hc. Trong s nhng bn vit
tay , nay cn li hai bn. Trong quyn Commentariolus Copernicus cho
thy s d ng bt u kho cu v ng thy cc l thuyt ca Ptolemy v v
tr va qu phc tp va qu v l, li khng a ra c nhng gii thch
tha ng v cc hin tng ca bu tri. Kt qu chnh yu m Copernicus
Stephen Hawking
178
pht hin thy l: qu t khng phi l trung tm ca thi dng h m

ch l trung tm ca qu o mt trng, v cc hnh tinh khc u quay xung
quanh Mt tri. Quyn Tiu lun th hin mt giai on dt khot trong s
pht huy t tng ca nh a thin vn.
Ai c th ng rng tc phm kit xut m Copernicus dng cng xy
dng, ba mi nm tri vn cha c in thnh sch? Do tc phm
rt c th b tht lc nu khng c nhng c gng ca mt hc gi tr
tui ngi c. Ma h nm 1539, mt gio s 25 tui dy ton trng
i hc Wittenberg ti Frauenburg thm Copernicus. l George Joachim
Rheticus. Danh ting ang ln ca Copernicus cun ht Rheticus v ng
ny tm n ct d xt xem danh ting kia c xc ng khng. ng tnh
ch li vi tun l nhng ng c Copernicus n tip nng hu khin
ng hn hai nm. Rheticus nhn thy ngay rng ch nh l mt thin
ti vo bc nht.
Trong ba thng ng nghin cu v bn ci v cc ti liu do Copernicus ghi
chp. Sau Rheticus vit mt bn tm tt v t tng Copernicus v gi
cho ng thy c ca mnh l Johann Schoner di hnh thc bc th. Bc
th c in Dantzig nm 1540. Bi Narratio prima hay l Bn tm tt th
nht ca Rheticus l bn vn u tin trnh by l thuyt lm rung chuyn
a cu ca nh thin vn Ba Lan. Thc ra quyn sch nh y ch trnh by
chi tit mt phn trong ton b l thuyt ca Copernicus: l s kho st
v chuyn ng ca qu t. Tip theo Bn tm tt th nht Rheticus cn
tnh cho ra thm nhng bn tm tt khc, nhng nhng bn tm tt sau
u khng cn thit. Nim thn phc ca Rheticus i vi Copernicus bin
thnh gn nh s tn sng v bc l ra trong vic ng tng Copernicus
danh hiu Tin s Qun Th (Dominus Doctor) trong vn bn ca ng.
Cho ti Copernicus vn kin quyt khng chu cho n hnh ton b cng
trnh ca ng. ng vn cu ton v cho rng mi iu quan st thy u phi
c thm tra nhiu ln. Nguyn bn vit tay tm thy c Praha vo
gia th k 19 sau khi b tht lc 300 nm chng t rng bn vn c
sa li t trn xung di su ln.
Thm vo nhng ngn ngi ni trn, Copernicus c th cn b cn tr v
Gio hi Thin Cha lc ngm ngm phn i.
Cuc ci cch tn gio ca gio phi Tin lnh, s bng tnh tri thc ca thi
Phc hng lm cho cc gii tn gio nghi ngi cc l thuyt c tnh cht
LC S THI GIAN
179
cch mng cng nh nhng t tng c th a ngi ta xa ri cc gio l

chnh thng. Copernicus, mt gio s tin o mnh lit, tt nhin khng
mun tr thnh k phn o cng khng mun hy sinh v mt l thuyt.
Tuy nhin, cun Narratio prima (Bn tm tt th nht), c tip nhn
nng hu. Rheticus v nhiu ngi khc yu cu n hnh ton vn tc phm.
Cui cng Copernicus phi nhng b. Bn tho vit tay c giao ph cho
Rheticus ng ny em v Nuemberg v trng nom vic n lot.
Trc khi cng vic n hnh hon tt th Rheticus c ch nh lm gio s
ti trng i hc Leibzig, v Andreas Osiander mt mc s Tin lnh c
ch nh trng coi vic n lot.
Hnh nh Osiander lo ngi trc nhng kin cp tin ca Copernicus.
Khng xin php v m thm, ng t b phn gii thiu ca quyn mt.
Thay vo ng vit bi ta ni rng: Quyn sch ch gm nhng gi
thuyt c li cho cc nh thin vn; vic tri t quay khng phi l iu
nht thit ng hay c th ng. Ni cch khc i, nhng iu vit trong
quyn sch khng c g bo m chnh xc. Chc Osiander mun n trnh
nhng li ch trch ca phe i lp, v nh Mizwa nhn mnh: C th l
v tnh m Osiander gp phn ln lao vo vic bo ton cng trnh v i
ny hn ng tng. V bi ta gi di v n ha v hi ca ng kho lo np
di tn ca tc gi (gi cho ngi c nh c thuyt nu ra trong sch),
nn Gio hi Thin Cha khng quan tm n tnh cht cch mng ca
quyn De Revolutionibus (v s chuyn ng). Phi ti nm 1616 h mi
kp nhn ra v ghi n vo bng sch cm.
Trc khi vic n lot hon tt, Copernicus b bnh nng. Mt cu chuyn
ng tin cy k li trong on bi thm nht rng, mt s gi ti
Frauenburg, mang t Nuremberg bn in u tin cun sch kit tc ca
Copernicus v ch kp t vo tay ng vi gi trc khi ng cht. Hm l
ngy 24 thng 5 nm 1543. Quyn sch l De Revolutionibus Orbium
Celestium ngha l v s vn ng ca cc thin th. Cng nh cc tc
phm gio khoa hi , quyn sch c vit bng ting Latinh.
Stephen Hawking
180
Phn 42
[...] Va v khn ngoan va v x giao, Copernicus tng tc phm cho Gio hong
Paul III. Qua li tng y, r rng Copernicus tin on mt s kh khn s gp
phi [...]
Va v khn ngoan va v x giao, Copernicus tng tc phm cho Gio

hong Paul III. Qua li tng y, r rng Copernicus tin on mt s
kh khn s gp phi.
Tu c Thnh Cha, con c th tin chc rng mt s ngi khi nghe ni
n s xoay vn ca a cu trong nhng cun sch ny lp tc tuyn b
y l nhng kin cn phi loi b. Lc ny, nhng gi thuyt ca chnh
con cng cha lm cho con hon ton tha mn n khng quan tm n
nhng li ngi khc c th ch trch. Khi con bt u ngh n d lun
ca nhng ngi cng nhn qu t ng yn (nh quan nim ph bin t
bao th k nay) i vi thuyt qu t quay ca con, con lng l rt lu
khng bit c nn cng b nhng iu con vit chng minh s xoay
vn ca qu t khng, hay tt hn l nn theo gng cc trit gia thuc
nhm Pythagore ch bc li cc iu huyn b ca trit hc cho b con v
bn b bng ni ming thi. Sau khi suy ngh k, con gn nh b thc y
n ch xp li ton b tc phm vit, v con nhn thy trc s khinh b
ca ngi i i vi tnh cht mi l v c v phi l ca n.
Tuy nhin, cc bn b khuyn con b nh v bo con phi n hnh
quyn sch con giu kn trong nh khng phi chn nm m ti bn ln
ci chn nm . Khng thiu nhng nhn vt danh ting v c hc thc
yu cu con n hnh quyn sch. H bo rng khng c g ng lo ngi m
phi tr hon cng hin cng trnh ca con cho ch li chung ca ton hc...
Con tin chc rng nhng ngi thng minh v hc rng s ng vi con
nu h thnh tht c thin ch tm hiu v cn nhc cc bng chng con a
ra trong quyn sch. Nhng c ngi thc gi ln ngi thng dn c
th thy rng con khng s s ph phn ca ngi i, con mun tng
quyn sch ny, kt qu nhng m di vt v ca con, cho c Thnh Cha
hn l bt c ai. D l mt ngi trong mt x xa xi ca a cu, con vn
coi c Thnh Cha l ngi v i nht v a v v tha thit nht vi khoa
hc v ton hc. Do vy c Thnh Cha nh a v v nhn xt ca ngi,
LC S THI GIAN
181
c th loi b d dng li l ca nhng ngi xu ming, mc du tc ng

c cu rng khng c thuc g cha c vt cn ca k ni xu. Cng c
th c trng hp nhng bn c thi quen gim pha, li bing, dt ton s
i quyn ch trch cng trnh ca con bng cch vin dn mt vi on
trong Thnh Kinh m h vo trn bp mo theo h. Nu c k no dm
liu lnh ch trch v t than phin v ch trng ca con, con s khng
quan tm n, v con coi nhng phn on ca h l khng chn chn v
ng khinh.
Copernicus tm tt v tr quan ca ng my li sau y:
Xa hn ht l vm hnh cu ca cc nh tinh n cha ng th v
chnh v l do , khng chuyn ng. Thc ra l ci khung ca v tr m
s chuyn ng v v tr ca cc v sao phi quy chiu vo. Tuy mt s
ngi ngh rng n c th chuyn ng theo li no , chng ti vn gn
mt l do khc cho iu ti sao n li xut hin nh vy trong thuyt ca
chng ta v s chuyn ng ca tri t. Trong s cc hnh tinh, trc ht
phi k sao Th, i trong ba mi nm mi ht mt vng. Sau l sao Mc
vn chuyn mi hai nm mt vng. Th t trong s l hnh tinh quay
mt nm mt vng m chng ti ni, l tri t vi qu o mt trng
(lunar orbit) nh l mt vng ngoi. Th nm n sao Kim quay mt vng
n chn thng. Sao Thy ng hng su i mt vng ht tm mi ngy.
gia cc hnh tinh l mt tri. Tht ra gia ngi n p hn ht thy
y, ai t c mt b uc vo bt c ch no khc hn l ni, t n c
th soi sng ton th v cng mt lc?... Cho nn chng ti thy bn di s
xp t c trt t y mt s cn i huyn diu trong v tr, v mt lin h
r rt trong s chuyn ng v tm vc v i ca cc tinh cu. S cn i
y v mi lin h n khp y thuc loi chng ta khng th c c bng
bt c mt phng php no khc.
My nt i qut v ni dung quyn De Revolutionibus cho ta thy
phng php trnh by ca tc gi. Tip theo li tng Gio Hong Paul III
v bi ta nh lc hng ca Osiander, tc phm c chia lm su
quyn hay su phn chnh. Mi phn chia ra nhiu chng.
Phn mt gm v tr quan ca Copernicus, nhng lp lun ng a ra
bnh vc thuyt mt tri l trung tm ca Thi dng h, nim qu t
quay quanh mt tri nh cc hnh tinh khc v s khc nhau gia cc ma
trong nm. Nhiu chng cui phn ny trnh by v lng gic v nhng
nguyn tc lng gic ny c Copernicus dng trong nhng phn sau.
Stephen Hawking
182
Phn II bn v s chuyn ng ca cc thin th c o lng mt cch

chnh xc v kt thc bng bng lit k cc tinh t, xc nh v tr chng
trong bu tri. Bng lit k phn ln mn ca Ptolemy tuy c sa i i
cht nh.
Bn phn sau m t chi tit s chuyn ng ca tri t, mt trng v cc
hnh tinh khc. Trong mi trng hp sau, phn gii thch s chuyn ng
u km theo hnh v ng i ca hnh tinh y trn bu tri theo nhng
tnh ton ca Copernicus.
Mt trong nhng l l chnh yu chng li thuyt tri t xoay vn
trc c Ptolemy a ra: tri t phi yn, nu khng th, bt
c vt g bay trn khng gian nh, my tri, chim chc s b b li ng
sau v mt vt tung vo trong khng gian khi ri xung s phi chch
v pha ty rt xa. Nguy hi hn ht l nu a cu quay mt cch mau
chng, kinh khng nh vy th n s sm tan thnh mun mnh v bay vo
khng gian. Trc khi Galileo tm ra c hc v Newton tm ra lut hp dn
th nhng lp lun ca Ptolemy qu l kh m ph nh.
Copernicus tr li bng cch a ra kin rng khng kh quanh mt t b
tri t li theo trong khi quay, v quan nim rng tri t quay ch khng
phi c v tr quay nghe vn thun l, hn v nu tri t khng quay th bu
tri phi quay c ngy v m. Nhng l l bo cha li cng thm mnh
nh nhng suy lun mang tnh trit l: thin nhin khng t dit v Thng
khng to dng nn v tr ri n li t dit n.
LC S THI GIAN
183
Phn 43
[...] Gi thuyt mi m lt nho c tiu chun trit hc, nim tin tn gio ca thi tn
ngng. Nu thuyt ca Copernicus m ng th con ngi s khng cn l trung tm v
tr na; con ngi b x khi i danh vng v qu t ca loi ngi s ch cn l
mt trong s nhng hnh tinh [...]
Vi Copernicus, mt tri ng yn mt ch v th ng gia cc tinh cu

xung quanh, ging nh vai tr ca tri t theo quan nim ca Ptolemy. Vai
tr ca mt tri ch l cung cp nh sng v sc nng. V tr c gii hn
nht nh. Bn ngoi vm hnh cu ca cc v sao, theo Ptolemy, khng gian
khng cn na. Quan nim v s v tn ca khng gian c l cng khng
c Copernicus bit ti nh trng hp Ptolemy 1400 nm trc.
Copernicus cng khng ra ngoi h thng vng ngoi ca Ptolemy. C
mt tm im khc cho mi qu o v mt tri khng c t vo trung
tm chnh xc ca bt c qu o hnh tinh no. l nhng im cha
ng thuc h thng ca Copernicus, m cc nh thin vn lp sau phi sa
cha li.
Thuyt ca Copernicus c gii khoa hc ln qung i qun chng chp
nhn chm chp. Tr vi trng hp ngoi l, d lun ng thi ni chung
t ra chng i mnh lit. Theo mt chuyn k li th xng in n hnh
quyn De Revolutionibus b m sinh vin i hc p ph: h ph hy
bn in v c bn vit tay ca tc gi. Th nh in phi lm ro cn trc ca
c th hon tt cng vic. Mt v hi kch ch diu Copernicus c
gnh rong Elbing t ra. V kch m t nh thin vn tng bn linh hn
cho qu Satan.
Tuy nhin nguy him hn chnh l phn ng y uy quyn ca cc t chc
thuc Gio hi.
Gi thuyt mi m lt nho c tiu chun trit hc, nim tin tn gio
ca thi tn ngng. Nu thuyt ca Copernicus m ng th con ngi
s khng cn l trung tm v tr na; con ngi b x khi i danh
vng v qu t ca loi ngi s ch cn l mt trong s nhng hnh
tinh.
Stephen Hawking
184
Nhng v Gio hi cn bn lo nhiu chuyn khc v c l mt phn v bi

ta nhm nh lc hng ngi c ca Osiander, Gio hi Cng gio
khng c thi ngay vi quyn sch ca Copernicus. Nng ny hn c l
cc lnh t thuc phe Tin lnh - Martin Luther - trong nhiu trng hp
gay gt cng kch Copernicus. ng nhc ti Copernicus nh mt nh thin
vn mi m, mun chng minh rng qu t quay trn ch khng phi bu
tri, mt tri v mt trng; ng y nh mt ngi ngi trn mt toa xe hay
mt con tu ang di ng li tng rng y ang ngi yn v qu t v cy
c ang chuyn ng vt qua mt y. M chnh l chuyn hm nay y.
K no mun t ra ta y thng minh cn phi sn xut ra mt ci g ca
chnh mnh, m sn phm y li b buc phi l ci tt p hn ht v y
to ra n! Thng khng y s o ln tt c khoa thin vn. Nhng, nh
Thnh Kinh dy: chnh mt tri ch khng phi l qu t m Joshua
ra lch ngng li. Melanchthon, mn trung kin ca Luther, ch diu
Copernicus th ny: Y chn mt tri ng li ri cho qu t quay. John
Calvin cng hng hn buc ti Copernicus, nhc li bi thnh ca 93: Qu
t c nh v, n khng th di chuyn i c v ng gin d hi:
Ai dm c gan t uy quyn ca Copernicus trn Cha v Thnh Thn?.
Mi ti nm 1615, Gio hi Cng gio mi c thi nghim khc chng
li quyn De Revolutionibus. V hnh ng ca Gio hi lc l chng
li nhng ngi bnh vc thuyt ca Copernicus nh trong v n Galileo v
Bruno. Nhng l thuyt ca Copernicus c loi b nh sau:
iu th nht cho rng mt tri l trung tm v khng quay quanh qu t
l in r, l phi l, l sai lm i vi khoa thn hc, l phn o v r rng
tri vi Kinh Thnh. iu th hai cho rng qu t quay chung quanh mt
tri v khng l trung tm v tr l phi l, tri vi trit hc v theo quan
im thn hc th tri vi c Tin chn chnh.
Nm sau, nm 1616, tc phm ca Copernicus b lit vo hng sch cm
cho n khi c quyt nh khc. Cng lc , mi sch v qu quyt rng
qu t quay u b kt n. Cho ti hai th k sau; tn tui Copernicus vn
cn nm trong bng cm. V bn n ch c hy b vo nm 1835.
S phn ca Galileo v Bruno lm s hi nhng ai dm theo thuyt
Copernicus. Giordano Bruno, mt ngi nhit thnh tin theo Copernicus
i xa hn c ng ny bng cch nu thuyt khng gian v tn, v mt
tri vi cc hnh tinh ca n ch l mt h trong nhiu tinh h tng
LC S THI GIAN
185
t. Bruno cn i xa hn na vi kin l c th nhiu th gii khc cng c

ngi, v h l nhng sinh vt vn minh bng hay cao hn chng ta.
V nhng li l phm thng y, Bruno b a ra Ta n Tn gio, kt n
v b a ln gin ha thiu vo thng 2 nm 1600. Ch c cch x vi
Galileo, mt nh i thin vn ngi Italia, l bt quyt lit hn. Nm 1633
v Ta n Tn gio e da tra tn v x t, ng phi qu gi tuyn th t
b mi tin tng vo cc thuyt ca Copernicus, v sau ng b t chung
thn.
Cc nh thn hc Cng gio v Tin lnh cng nh cc trit gia v nh khoa
hc u nghi ngi, khng chp nhn thuyt ca Copernicus. Nh Francis
Bacon, mt trong nhng ng t ca phng php khoa hc hin i
chng li quan nim qu t quay trn mt ci trc v cn chy xung quanh
mt tri v thnh mt qu o.
Mt thi gian di sau khi cun De Revolutionibus i, a v ca Aristotle v
Ptolemy trong cc trng i hc chu u vn khng . Hin nay, nh
Stebbins nhn mnh S chm chp trong vic chp nhn thuyt Copernicus
l iu c bit trong mi quc gia. M, thuyt ca Ptolemy v ca
Copernicus c em ra dy song song ti Harvard v c ti Yale.
Stephen Hawking
186
Phn 44
[...] Vic n hnh kit tc ca Copernicus nh du bc ngot v cng quan trng ca
t tng nhn loi, to ra mt trng hp in hnh v chn l ca khoa hc trong cng
cuc gii phng s hiu bit ca nhn loi, v lm sng t s nhn nh v vic chin
thng s ngu dt v lng chp n trong tng lai [...]
Tuy nhin, dn dn v tng bc mt, thuyt ca Copernicus c chp

nhn.
S tip tc tm ti ca cc nh khoa hc ni danh nh Giordano Bruno,
Tycho Brahe, Johann Kepler, Galileo Galilei v Isaac Newton hng my
chc nm sau tm ra nhng bng chng ln lao v khng th chi ci.
Nhng li lm trong thuyt ca Copernicus c cc v hay cc nh kho
cu xa b, nh h c nhng dng c quan st hon ho hn v cng v mi
ngi u c th da vo kinh nghim ngi i trc.
Nh thin vn v i tip lin Copernicus l mt ngi an Mch, ng
Tycho Brahe. Tycho khng cng nhn thuyt qu t quay chung quanh mt
tri, nhng vi nhng dng c tuyt ho do nh vua an Mch tng, ng c
th quan st v tnh ton v thin vn chnh xc hn Copernicus rt nhiu.
Da vo cc d kin , vin ph t ngi c ca ng l Jahann Kepler
sau khi Tycho cht, c th nu ln ba nh lut ni ting.
a. Cc hnh tinh chy theo hnh bu dc, ch khng theo hnh trn, vi mt
tri lm tiu im.
b. Tri t v cc hnh tinh khc quanh xung quanh mt tri theo qu o
hnh bu dc nhng tc khng quay u nhau, m hnh tinh no gn mt
tri hn th quay mau hn.
c. Khong cch gia mt hnh tinh v mt tri t l vi khong thi gian
chuyn ng ca n quanh mt tri.
Galileo l nh quan st u tin s dng knh vin vng trong ngnh thin
vn, v nhng khm ph qua knh vin vng ca ng lm cho thuyt ca
Copernicus thm vng chc. Galileo to dng nn mng cho mt khoa hc
mi khi a ra nhng nguyn tc c bn v ng lc, khoa hc ca chuyn
LC S THI GIAN
187
ng. Bng chng cui cng khng nh gi tr thuyt ca Copernicus do

Isaac Newton a ra vi s pht minh ca ng v lut hp dn v s hnh
thnh nhng lut v s chuyn ng ca cc hnh tinh. V mt vi b mt
cn li ca v tr c Einstein khm ph vo th k 20 thuyt tng
i.
Da vo v s nhng iu chnh do cc nh khoa hc thuc v th k sau
mang li, mt cu hi thng c t ra mt cch hp l: Thuyt ca
Copernicus c ng khng?
Khng th chi ci l thuyt ca Copernicus cn thiu st v sai lm
trn nhiu phng din. Quan nim ca ng cho rng cc thin th
chuyn ng theo hnh trn l sai; ngc li chng chuyn ng theo
hnh bu dc. Quan nim ca Copernicus cho rng v tr c ranh gii nht
nh i ngc li vi thuyt hin i v s lng v bin ca cc thi
dng h.
Trong nhiu chi tit khc, nhng nguyn tc do Copernicus nu ln bn th
k trc cng khng hon ton ph hp vi s hiu bit hin nay ca con
ngi. Nhng trong nhng nt chnh nh vic coi mt tri l trung tm ca
h thng hnh tinh, Copernicus khm ph ra chn l c bn v c cng
t nn mng cho khoa thin vn hin i.
Sau ht, a v ca Copernicus trong lch s khoa hc c khng nh.
nh hng ca ng i vi ngi ng thi v cc th h tr thc v sau
lm cho vai tr ca ng ni bt nh Goethe vit:
Trong tt c cc pht kin cng nh cc quan nim, khng ci no nh
hng ln lao n tinh thn nhn loi bng thuyt ca Copernicus. Ngi ta
kh lng m cho rng qu t trn v t n quay trn mnh n, khi b i hi
phi t b c quyn v i coi n l trung tm ca v tr. C l khng bao
gi nhn loi phi chp nhn mt i hi ln lao hn th, v cng nhn nh
th tc l tiu hy bit bao thc ti thnh tro bi! Ri cn thin ng ca
chng ta, ci th gii ca hn nhin, o c v ca thi ca, tnh cch hin
nhin ca gic quan; lng tin tng mt tn ngng th mng, tt c
nhng iu s ra sao? Khng c g l nu ngi ng thi khng mun
cho thuyt c ph bin v khng l g khi h a ra mi lp lun
chng li thuyt , mt thuyt v tnh cch mng ca n, khng nh v
i hi mt nht nh khong t, mt t tng cao thm ngoi sc tng
tng ca chng ta.
Stephen Hawking
188
Sau cng xin ni n li ph phn ca ba nh khoa hc ni danh Hoa K

hin cn sng. ng Vannevar Bush vit: Vic n hnh kit tc ca
Copernicus nh du bc ngot v cng quan trng ca t tng
nhn loi, to ra mt trng hp in hnh v chn l ca khoa hc
trong cng cuc gii phng s hiu bit ca nhn loi, v lm sng t s
nhn nh v vic chin thng s ngu dt v lng chp n trong tng
lai.
ng Harold C. Urey, ngi tng ot gii Nobel, qu quyt: Tt c
nhng danh t v i u khng m t gi tr cng trnh ca Nicolaus
Copernicus. ng dt khot t b mt quan nim v h thng mt tri
ng vng c ngn nm a ra mt quan nim hon ton mi v tng
quan gia cc hnh tinh vi mt tri. Lm nh th ng m u cho ton
b phng php hin i v khoa hc v sa i li suy t ca ta trong
mi giai on ca i sng con ngi.
Sau cng, y l kin ca Harlan True Steson, mt nh thin vn ni ting:
Tht l lng tng khi phi kim li bn danh sch di v cc chn l
tng gp phn vo s tin b ca khoa hc trong lch s th gii, la ra
mt thiu s chn l ni bt nht. Tuy nhin, nu bt buc phi la chn ba
tn tui th ti khng ngn ngi ni ngay: Copernicus, Newton v Darwin.
Ba tn tui c nhng c tnh chung khng th tch ri khi s chin
thng ca tin b khoa hc. Nhng c tnh l tr tng tng, lng can
m ca thin ti v mt nt c o biu l kh nng phi thng ca tr
thng minh. Trong ba ngi, sau khi cn nhc cn thn, ti tin rng vinh
quang ln nht phi thuc v Copernicus, ngi v i nht, v chnh ng
t nn mng cho khoa thin vn hin i. Khng c nhng nn mng ,
Newton khng th xy dng nh lut v trng lc. Copernicus m u
cho mt cuc cch mng v t duy, thch thc li t duy chnh thng
tng thng tr trc khi thuyt tin ha to c th ng trong thc h
ca chng ta.
LC S THI GIAN
189
Phn 45
[...] Trong s nhng cun sch gy nh hng su rng n cuc sng, c l him c
cun no ni ting nhng li c t c gi bng tp Nguyn tc ton hc trong vn vt
hc (Philosophiae Naturalis Principia Mathematica) ca Isaac Newton... [...]
V tr h
Isaac Newton v tc phm nguyn tc ton hc
Trong s nhng cun sch gy nh hng su rng n cuc sng, c l
him c cun no ni ting nhng li c t c gi bng tp Nguyn tc ton
hc trong vn vt hc (Philosophiae Naturalis Principia Mathematica) ca
Isaac Newton. Sch vit bng c ng Latinh, km thm nhng hnh k h
chng cht, Newton c tnh vit n tht kh hiu, dng ton nhng li l
chuyn mn tru tng. Ch nhng bc hc trong cc ngnh thin vn, ton
v vt l rt thng thi mi c th c ni sch ca ng.
Mt nh vit s Newton k li rng: Khi cun sch Nguyn tc ton hc
xut bn vo cui th k 17, ch c ba hay bn ngi ng thi c th hiu
ni. Mt nh vit tiu s khc nng con s ln mi hay mi hai ngi
l cng. Newton cng nhn nhn sch ca ng rt kh c; c iu l ng
mun vy, nhng ngi c trnh ton hc tht cao mi c th hiu
c sch ca ng.
Tuy nhin, cc nh khoa hc ni ting u coi Newton l mt nh bc hc v
i ca mi thi i. Laplace nh thin vn hc tr danh Php gi Nguyn
tc ton hc vt ln trn mi tc phm khc ca thin ti nhn loi.
Lagrange, nh ton hc lng danh nhn nhn Newton l mt thin ti v i
cha tng thy. Boltzann, nh khai sng ra khoa hc vt l ton hc hin i
gi cun sch Nguyn tc ton hc l tc phm u tin v v i nht v
mn vt l l thuyt. Nh thin vn li lc M W.W. Campbell nhn xt:
i vi ti, khng nhng Isaac Newton l mt v nhn ca khoa vt l hc
m cn l ngi c nht khai ph ra khoa vt l thin vn hc. Vit v
Newton, nhng nh khoa hc c phch trong gn ba th k va qua u
ng : Newton l nh khoa hc siu vit bc nht, nhng ngi khng
thuc gii khoa hc ch c th bit c kt qu c th do hc thuyt
Newton, v tin tng nhng li nhn xt trn.
Stephen Hawking
190
Newton ra i gn ng mt th k sau khi Copernicus t th, v ng vo

nhng nm Galileo t trn. Hai bc v nhn trong khoa thin vn hc
cng vi Johannes Kepler t nn mng sau ny Newton tip tc xy
dng s nghip.
Newton l nh ton hc thin ti, sinh trong thi i c nhiu nh ton hc
ni ting. Marvin nhn nh rng: Th k 17 l th k ton hc tr hoa,
cng nh th k 18 l th k ca ho hc, th k 19, sinh vt hc. Khoa hc
trong na sau th k 17 tin c nhng bc di hn mi thi k khc.
Newton bao qut c cc ngnh chnh ca khoa vt l nh: ton hc, ha
hc, vt l hc v thin vn hc, v trong th k 17, ngha l trc khi khoa
hc chia ra nhiu ngnh chuyn mn, mt nh khoa hc c th cng mt lc
bao qut nhiu ngnh khoa hc.
Newton sinh ng ngy l Ging sinh nm 1642. Thiu thi ng c chng
kin s thng trm ca Chnh ph lin hip Oliver Cromwell, trn ha hon
tn ph hu ht thnh ph London v nn dch hch st hi mt phn ba dn
s thnh ph ny. Sau 18 nm sng trong mt xm nh Woolsthorpe,
Newton c gi theo hc trng i hc Cambridge. y Newton may
mn c theo hc mt gio s ton hc c ti tn l Isaac Barrow, ngi
c gi l cha tinh thn ca Newton, Barrow bit l khuyn khch thin
ti Newton. V ngay khi cn trng, Newton khm ph ra nh l nh
thc.
Trng i hc Cambridge phi ng ca nm 1665 v nn dch hch,
Newton li tr v qu. Trong hai nm lin sng cch bit hn vi th gii
bn ngoi, Newton dnh ht th gi suy t v nghin cu khoa hc. Kt
qu tht l siu phm: cha y 25 tui, Newton thc hin c ba
pht minh khin ng nghim nhin tr nn ngang hng vi cc thin ti
khoa hc ca mi thi i. Trc ht Newton pht minh ra khoa ton hc
vi phn dng tnh nhng s lng chuyn bin nh s vn ng ca cc
vt th, ca ln sng v gii nhng bi ton vt l c lin quan ti mi s
chuyn ng Ton hc vi phn c th ni m c ca kho tng bu vt
ton hc, t th gii ton hc di chn Newton v cc hc tr ca
ng.
Khm ph quan trng th hai ca Newton l nh lut v thnh phn nh
sng v t ng phn tch c bn cht ca mu sc v bn cht ca nh
sng trng. Newton chng minh rng: nh sng trng ca mt tri gm c
nhng tia sng mu m ta thng thy cu vng. Nh vy mu sc l bn
LC S THI GIAN
191
cht ca nh sng, v nh sng trng - nhng th nghim bng lng knh ca

Newton chng minh - l do s trn ln tt c cc mu sc ca quang ph.
T khm ph ny, Newton tin n vic ch to kiu vin knh phn chiu
u tin, c th em ra s dng mt cch c hiu qu.
Khm ph th ba c l l khm ph v i nht ca Newton, l nh lut
vn vt hp dn. Khm ph ny kch ng tr tng tng ca cc
nh khoa hc, mnh lit hn mi khm ph v l thuyt khc trong thi
k cn i. Theo mt giai thoi ai cng bit th Newton gic ng ri tm ra
nh lut hp dn khi ng quan st qu to ri. S tht th chuyn tri t ht
nhng vt gn khng c g mi l. Nhng iu mi l l Newton m
rng nhn xt p dng i vi vn vt, t tri t cc hnh tinh v
chng minh c thuyt ca ng bng ton hc.
iu ng ngc nhin l Newton khng h cng b g v ba pht minh
cc k quan trng ca ng v ton hc vi phn, mu sc v nh lut
hp dn. Bn tnh rt d dt kn o, ng khng thch ting tm, khng thch
tranh lun, v c mun xp x nhng pht minh ca ng. Nhng g ng
cng b sau ny u do bn b thc p, nhng cng b song ng li hi hn
v trt mm yu nghe li h. ng ngh rng cng b s khin cho ngi ta
ph bnh, ri t ph bnh i ti tranh lun, iu m Newton vi bm tnh
nhy cm rt ly lm kh tm.
Sau nhng nm sng n dt v nhn h bt c d v bnh dch hch tn st
London, Newton li tr li Cambridge. Tt nghip i hc xong, ng c
c lm gio s trng Trinity. t lu sau, cu gio s ca Newton l Barrow
t chc, Newton khi mi 27 tui c b nhim lm gio s ton hc,
mt chc v ng gi trong hai mi by nm lin. Mi hay mi hai nm
tip theo, ngi ta bit rt t v nhng hot ng ca Newton. Ch bit ng
tip tc nghin cu v nh sng v cng b khm ph ca ng v thnh phn
ca nh sng trng. Lp tc ng b li cun vo mt cuc tranh lun v l
nhng kt lun ca ng v nh sng tri ngc hn vi quan nim ng
thi, v v trong tp ti liu cng b, ng trnh by quan nim trit l ca
ng v khoa hc. ng ch trng rng: nhim v chnh yu ca khoa hc l
tin hnh nhng cuc th nghim, ghi nhn nhng kt qu ca th nghim, v
sau ht l rt ra nhng nh lut ton hc cn c vo kt qu nhng th
nghim . ng vit: Phng php thch ng nht nghin cu c tnh
ca s vt l suy lun xut pht t nhng cuc th nghim. Nhng nguyn
tc ny hon ton ph hp vi phng php nghin cu khoa hc hin i,
nhng trong thi Newton li khng c chp nhn. Thi , chu nh
Stephen Hawking
192
hng trit hc c, cc hc gi thng hay tin tr tng tng, l tr,

b ngoi ca s vt nhiu hn l tin s th nghim.
Cc nh khoa hc c ting tm nh Huygens v Hooke cng ln ting
kch Newton khin ng bc dc v quyt nh t nay v sau s khng cng
b g na. ng vit: Ti b kh s v nhng cuc tranh lun v l thuyt
quang hc n ni ti phi hi hn ti sao li t b np sng yn vui ca ti
chy theo mt ci bng. Khng nhng vy, ng cn t ra chn ngy c
khoa hc v ni ng mt ht lng nhit thnh trc kia i vi khoa
hc. Sau ny v nhiu bn b khuyn khch v quy ry nn ng mi vit
tp sch v i: Nguyn tc ton hc, mt tp sch c thnh hnh ch v
mt s ngu nhin.
V nm 1684, qua nhng con tnh ca Picard, ln u tin ngi ta o c
chnh xc chu vi tri t. Da vo nhng kt qu ca nh thin vn hc
Php, Newton p dng nguyn tc lc hp dn chng minh rng: S
d mt trng xoay quanh tri t v cc hnh tinh xoay quanh mt tri
u l v lc hp dn (sc ht). Lc hp dn ny thay i theo khi lng
vt th b ht v thay i nghch vi bnh phng ca khong cch. Newton
chng minh rng chnh nh lut gii thch hnh bu dc ca qu o cc
hnh tinh, lc hp dn gi vng c mt trng v cc hnh tinh trong
qu o v cn bng c vi lc ly tm ca cc hnh tinh khi quay to
ra.
LC S THI GIAN
193
Phn 46
[...] ''...Thot u ti dng ngn ng ph thng nhiu ngi c th hiu. Nhng v sau
ngh li, ti vit phn ny bng nhng cng thc ton hc.... S d ti vit kh khn nh
vy, nhng ai c nm vng nhng nguyn tc th mi c lng c tm quan
trng ca n, v do mi gt b c nhng nh kin v v tr m h quen thuc t
trc...''[...]
Mt ln na Newton li khng mun cng b pht minh ca ng v s b

mt ln nht ca v tr. Tuy nhin ng thi cng c nhiu nh khoa hc
n lc tm kim gii p cho nhng cu hi v s chuyn ng trong thi
dng h. Nhiu nh thin vn hc cho rng: cc hnh tinh chy theo mt
tri l v lc hp dn, trong s c Robert Hooke xa nay chuyn mn
kch Newton rt d di. Tuy vy vn khng c v no chng minh c l
thuyt ca mnh bng ton hc. Vo giai on ny, Newton tr nn nh
ton hc ni ting, v nh thin vn hc Edmund Halley trnh by bi ton
xong, ti thm ng Cambridge, yu cu ng gip . Khi y Halley mi
v l ra rng t hai nm v trc Newton gii p c bi ton ny ri.
Hn na Newton cn tm ra nhng nh lut v s chuyn ng ca cc vt
th chu s chi phi ca lc hp dn. y vy m Newton khng h c nh
cng b nhng pht minh ca ng.
Halley thy ngay tm quan trng nhng pht minh ca Newton v ng ht
lng thuyt phc Newton phi khai trin trn bnh din l thuyt. Phn v
nhit tnh ca Halley, phn v ng li cm thy hng khi vi khoa hc,
Newton khi cng vit tp Nguyn tc ton hc m Langer gi l: Mt kho
bu ca khoa hc, mt tc phm mi l nht t xa n nay.
iu ly k l Newton ch mt c mi tm thng vit xong b Nguyn
tc ton hc. Trong thi gian , qu say sa vo b sch n ni ng
qun n, qun ng. Ch c mt b c siu phm, c sc lm vic siu phm
mi c th hon tt mt cng trnh v i nh b Nguyn tc ton hc trong
mt thi gian ngn ngi nh vy. Vit xong b sch Newton gn nh kit
sc v c vt cht ln tinh thn.
Trong thi gian vit b Nguyn tc ton hc, Newton cn b quy ry v
nhng cuc tranh lun thng xuyn, nht l nhng cuc tranh lun vi
Hooke, ngi t cho chnh ng ta mi l ngi tm ra thuyt chuyn ng
Stephen Hawking
194
ca hnh tinh, c th gii thch bng lut hp dn bnh thng i nghch.

Bc mnh v nhng li vu co , Newton chn nn khng vit tip b sch
Nguyn tc ton hc m ng vit xong c hai phn ba. Mt ln na
Halley li phi van ni Newton vit tip phn cn li, v l phn quan trng
nht ca b sch.
Trong lch s b Nguyn tc ton hc ngi ta khng th khng nhc
n vai tr ca Edmund Halley. Khng nhng ng khuyn khch,
thc y Newton lm vic, m ng cn vn ng Hi khoa hc Hong
gia xut bn b sch, v chnh ng b ri mi vic ring trng
nom cng vic n lot. V sau Hi khoa hc Hong gia li t chi ti tr v
Halley phi b tin ti ra chi cho vic xut bn, d ng khng giu c g
v c c mt gia nh phi nui dng.
Nm 1687, sau khng bit bao nhiu tr ngi, cun sch Nguyn tc ton
hc in xong, kh nh, bn 10 hay 12 shillings mt cun. Trang in nhan
sch c ghi: giy php xut bn ca Samuel Pepys, Ch tch Hi khoa hc
Hong gia. C ngi nhn xt rng: rt c th Pepys khng hiu mt cu no
trong sch ca Newton.
Tm lc sch Nguyn tc ton hc bng nhng li l thng thng l
vic kh khn nu khng ni l khng th lm c. Tuy nhin y
chng ta c th ghi ra my im chnh yu ca b sch. Trong Nguyn tc
ton hc Newton cp n s chuyn ng ca cc vt th trn bnh din
ton hc, nht l s p dng ng lc hc v lut vn vt hp dn vo h
thng mt tri. Khi u, Newton trnh by php ton hc vi phn, mt pht
minh c dng lm phng tin tnh ton trong ton th b sch. K
Newton nh ngha v khng gian, thi gian, trnh by nhng nh lut v s
chuyn ng v cc ng dng. Nguyn tc c bn l: mi vt th u ht ln
nhau vi mt lc nghch vi bnh phng khong cch. Ngoi ra Newton
cn a ra cc nh lut v s va chm cc vt th. Newton dng nhng hnh
k h c in trnh by cc thuyt vt l ca ng.
Quyn u tin ca b sch Nguyn tc ton hc, cp n s chuyn
ng cc vt th trong khng gian. Phn th hai ca quyn ny cp n
s chuyn ng trong mi trng tr lc, th d nh chuyn ng di
nc. Trong phn cui Newton cp n s chuyn ng phc tp ca th
lng v nhng bi ton v s chuyn ng ny u c gii p. Ngoi ra
Newton c tnh cc tc ca m thanh v din t bng ton hc s chuyn
LC S THI GIAN
195
ng ca ln sng. Quyn mt ny l nn tng ca khoa hc vt l ton hc,

khoa thy tnh hc v thy ng hc ngy nay.
Quyn th hai Newton ph v tr h ca Descartes ang thnh hnh.
Theo thuyt ca Descartes nhng chuyn ng ca cc vt th trong khng
trung u l do cn lc m ra. Tt c khng gian u trn ngp mt cht
lng v nhiu ni nhng cht ny quay cung thnh bo lc. H thng
mt tri gm 14 trung tm bo lc, trong trung tm ln c mt tri. Cc
hnh tinh u ch l nhng vt th b cun theo cn bo lc nh nhng
ming g nh trong xoy nc. Descartes dng thuyt bo lc ny
gii thch hin tng hp dn trong v tr. Tri vi Descartes, Newton
chng minh bng thc nghim v bng ton hc rng: Thuyt bo lc hon
ton mu thun vi nhng s kin thin vn v khng gii thch ni s
chuyn ng ca cc vt th trong khng gian.
Quyn th ba c l: V tr h y l phn quan trng nht
trong cng trnh ca Newton. Trong phn ny Newton cp n nhng
h qu thin vn hc ca nh lut hp dn, ng vit:
Trong nhng quyn trc ti xc nh nhng nguyn tc ca khoa hc,
nhng nguyn tc khng phi l trit l m l ton hc... Nhng nguyn tc
l nhng nh lut v iu kin ca mt s nhng chuyn ng, nhng
nng lc...Ti chng minh nguyn tc nhiu on...vi...s gii
thch rng: y l nhng s kin thng thng trong to vt... nh l trng
lng v sc cn ca nh sng, ca m thanh. By gi, cng t nhng
nguyn tc ti trnh by v tr h.
Gii thch ti sao ng khng ph thng ha thuyt ca mnh, Newton vit:
Phn th ba ny, thot u ti dng ngn ng ph thng nhiu ngi c
th hiu. Nhng v sau ngh li, ti vit phn ny bng nhng cng thc
ton hc v ch nhng ngi no nm vng cc nguyn tc trnh by
nhng quyn trc mi hiu c. S d ti vit kh khn nh vy, nhng
ai c nm vng nhng nguyn tc th mi c lng c tm quan
trng ca n, v do mi gt b c nhng nh kin v v tr m h
quen thuc t trc. Ti khng khuyn mi ngi phi nghin cu nhng
nguyn tc ti ra, v ngay nhng c gi c trnh ton hc cao
cng phi mt nhiu cng phu mi hiu c.
V nhng l , c ngi gi cun Nguyn tc ton hc c ging vn xa
vi, lnh but, ging vn ca mt gio ch ni m ni.
Stephen Hawking
196
on m u, Newton trnh by kin mang tnh cch mng rng: nhng

hin tng trn mt t cng khng khc g nhng hin tng trong khng
gian.
Nhng nguyn nhn nh nhau cho kt qu nh nhau, loi ngi v loi vt
cng th nh nhau, ri chu u hay chu M th cng th, nh sng
bp la khng khc g nh sng mt tri, s phn chiu nh sng trn mt
t cng tng t nh cc hnh tinh.
Vi li xc nh ny Newton ph quan nim c truyn cho rng ch c
tri t l xu xa cn cc th gii khc u hon m c. Mac Muray bnh
lun: Nhng nh lut duy l em li trt t v do lm sng sa nhng
chn xa nay vn c coi l hn mang v b mt.
LC S THI GIAN
197
Phn 47
[...] Chnh Newton cng nhn nhn rng: v tr h ca ng ch l tip tc cng trnh khi
u t Corpernicus c Tycho Brahe, Kepler v Galileo pht trin thm. ng vit:
nu ti nhn c xa hn nhng ngi khc, y l v ti ng trn vai cc v nhn [...]
Quyn th ba ca b Nguyn tc ton hc cp n v s vn . Newton

khng nh s chuyn ng ca cc hnh tinh v cc v tinh, trnh by
phng php o khi lng ca mt tri v cc hnh tinh, tnh t trng ca
tri t, tnh sai bit v nm, trnh by l thuyt v thu triu, v qu o ca
sao chi, s chuyn ng ca mt trng v nhng vn tng t.
Trong l thuyt v nhng s xo trn trong khng gian, Newton chng
minh: mt trng chu sc ht ca c tri t ln mt tri, do qu o ca
mt trng b sc ht ca mt tri xo trn mc d sc ht ca tri t mnh
hn. Cc hnh tinh khc cng b xo trn tng t. Mt tri khng phi
trung tm ng yn mt ch ca v tr nh mi ngi u tin tng t
trc ti nay. Mt tri cng chu sc ht ca cc hnh tinh cng nh
hnh tinh chu sc ht ca mt tri, v cng chuyn ng nh cc hnh
tinh. Sau ny v p dng thuyt xo trn trong khng gian nn ngi ta
khm ph ra c hai hnh tinh na: Hi vng v Dim vng.
Newton tnh khi lng ca cc hnh tinh v mt tri tng i vi khi
lng tri t. ng c lng t trng ca tri t gp nm hay su ln t
trng ca nc (con s ca cc nh khoa hc ngy nay l 5,5) v da vo
c lng ny Newton tnh khi lng ca mt tri, cc hnh tinh v v
tinh, Adam Smith gi nhng con tnh ny ca Newton l vt ln trn
tm l tr v kinh nghim ca con ngi.
Sau Newton gii thch s d tri t dp hai u v tri t quay trn mnh
n, v ng tnh c tri t dp u l bao nhiu. Cn c vo tri t dp
hai u v hi phnh ra khong xch o, Newton suy din ra rng: sc ht
xch o mnh hn hai u - chnh hin tng ny gii thch c b
mt sai bit v nin lch, gii thch c s chuyn ng hnh nn ca trc
tri t ging nh con quay. Hn na nghin cu nghin cu hnh th ca
mt t, Newton cn p dng nh lut vn vt hp dn gii thch hin
tng thu triu ln xung. Khi trng trn, nc trn mt t chu sc ht
Stephen Hawking
198
mnh nht, do thu triu dng cao. n khi sc ht ca c mt tri v

mt trng cng tc ng th thu triu dng ln cao nht.
Mt hin tng khc rt thng thy cng c Newton gii thch,
l hin tng sao chi, Newton gii thch rng: chuyn ng di sc
ht ca mt tri, sao chi bay theo mt hnh bu dc v cng rng ln
v phi mt nhiu nm mi bay c mt vng. Gii thch nh vy, sao
chi khng cn l im g theo cch m tn d oan, m l mt hin tng
thin vn ngon mc v v hi. Cn c vo thuyt ca Newton v sao chi,
Edmund Halley c th nhn r v tin on ng s xut hin c 75 nm
mt ln ca ngi sao chi c gi l Sao chi Halley. Sao chi mt khi
quan st c, ngi ta c th tin on bc ng tng li ca n.
Mt k cng na ca Newton l ng khm ph ra c phng php o
khong cch mt nh tinh, cn c vo s lng nh sng nhn c t mt
hnh tinh do s phn chiu ca nh sng mt tri.
Trong sch Nguyn tc ton hc Newton khng h tr li cu hi: ti sao
trong v tr, m ch tr li cu hi: th no trong v tr? Sau ny c d lun
ln n quan nim ca ng v v tr c tnh cht thun tu my mc v khng
tha nhn phn sng to th gian ca Cha, nn Newton phi vit thm li
tuyn ngn v tn ngng. Trong k ti bn ln th hai, ng vit:
C mt h thng hng v v v cng ngon mc gm mt tri, hnh tinh v
sao chi ch c th xut pht t mt ng ton tr, ton nng... Ging nh
ngi m, khng bit g n mu sc, chng ta cng khng th bit c
Thng nhn thc cc s vt ra sao.
Newton tin tng rng: s mng ca khoa hc l tm hiu, v hiu bit cng
su rng chng ta cng tin gn c ci l khi u ca s vt, d rng
chng ta khng th khm ph ra nhng nh lut Khi thu ca to vt.
Nguyn tc ton hc ca Newton l b sch v i, tuy nhin nhng nh
khoa hc hm m Newton nht cng u nhn nhn rng tc phm
khng phi l v tin. Cohen vit:
Thnh cng ln ca Newton s d c c nh nhng cng trnh ca cc
nh khoa hc tin bi. Ngy trc Newton, Descartes v Fernat pht
minh ra khoa hnh hc gii tch, Oughtred, Harriot v Wallis pht trin
mn i s, Kepler tm ra nh lut v chuyn ng, Galileo tm ra nh lut
v tc v xc nh rng: mt s chuyn ng c th chia ra nhiu thnh
LC S THI GIAN
199
phn c lp (th d nh tri n bay gm c mt tc tin u v pha

trc v mt tc ri xung tng dn nh kiu mt vt nng ri xung
vy). Nhng cng trnh va k ca cc nh bc hc ch l nhng yu t
chun b cho khi c v i ca Newton thc hin mt s tng hp
chng minh mnh dt khot rng: v tr chuyn vn theo cc nh lut ton
hc.
Vit v Newton, Jean cng nhn nhn rng: Thi th gii ang cn mt
ngi c kh nng h thng ho, tng hp v trin khai nhng cng trnh
ton hc c tnh ton th, v ngi l thin ti Newton.
Chnh Newton cng nhn nhn rng: v tr h ca ng ch l tip tc
cng trnh khi u t Corpernicus c Tycho Brahe, Kepler v
Galileo pht trin thm. ng vit: nu ti nhn c xa hn nhng
ngi khc, y l v ti ng trn vai cc v nhn.
Tt c nhng cuc tranh lun din ra trong thi Newton l v thi s hot
ng khoa hc rt si ni. Cc l thuyt mi ua nhau ra i, m ng cho
nhng cng cuc nghin cu ca cc nh khoa hc ti nng. Ngi ta khng
ly lm l c hai nh khoa hc mi ngi mt ni m ng thi c nhng
khm ph nh nhau. l trng hp xy ra trong cuc tranh lun gia
Newton vi Leibniz v vi Hooke, ra thuyt vn vt hp dn. Tuy thnh
cng mun hn Newton, nhng Leibniz v Hooke cng b cng trnh trc
Newton, v Newton vn khng thch s ph trng.
Nc Anh v Scotland tip nhn sch Nguyn tc ton hc ca Newton
nng nhit hn lc a chu u, v khp mi ni sch ph bin rt chm
chp. ng nh Newton ni trc, mun hiu t tng ca ng phi c
trnh ton hc rt cao. Tuy nhin ngay nhng ngi ch hiu i khi
cng phi nhn nhn gi tr v i cng trnh ca Newton. Dn dn, cc nh
khoa hc khp th gii u chp nhn h thng ca Newton v n th k
18 h thng ca Newton chim c ch ng vng chi trong th gii
khoa hc.
Vit v cho xut bn xong sch Nguyn tc ton hc Newton cn sng hn
bn chc nm na, nhng hnh nh ng mt gn ht s hng th i vi
cng cuc nghin cu khoa hc. Trong thi gian ny Newton c c lm
Vin trng Vin sng ch, c N hong Anne phong tc, c bu lm
Ch tch Hi khoa hc Hong gia Anh t nm 1703 n nm 1727 l nm
Stephen Hawking
200
ng t th, c chng kin sch Nguyn tc ton hc ti bn ln th hai ri

ln th ba v c ngi i tn sng v trng vng.
Nhng khm ph khoa hc trong th k hai mi chng t cng
trnh ca Newton c nhiu thiu st v phi sa i li, nht l trong
lnh vc thin vn hc. Th d, Einstein trong thuyt tng i chng
minh rng: khng gian v thi gian khng phi l tuyt i theo nh quan
nim ca Newton. Tuy nhin nhiu nh khoa hc v k thut nhn xt
rng: nhng hin tng thng thy nh cch b cc ca nhng nh trc
tri, s an ton ca vm cu xe ho, s chuyn ng ca xe hi, my bay,
tu thu vt i dng, cch o thi gian v nhiu thc hin khc ca nn
vn minh c kh, u bt ngun t nhng nh lut do Newton khm ph ra.
James Jeans nhn nh rng: "Nhng nguyn tc ca Newton ch lc hu i
vi mt phn ht sc nh ca khoa hc hin i. Khi cc nh thin vn hc
mun vit nhng bi thng thng v vn hng khng hay mun tho
lun v s chuyn ng ca cc hnh tinh, h ch cn s dng nhng l
thuyt ca Newton. Cc k s xy cu, ng tu thu, u my xe ho vn
s dng nhng kin thc xa, v nh th l thuyt ca Newton khng cn g
thay i. Trng hp k s in sa cha my in thoi hay v thit k nh
my pht in cng tng t. Khoa hc ng dng trong cuc sng hng
ngy vn hon ton l khoa hc cn c vo cng trnh ca Newton. Chnh
khi c siu vit ca ng a khoa hc vo ng ng ca n, v bt k
ai am hiu phng php ca Newton u phi tin tng nhng phng php
chc chn s dn ta tm ra s tht v khoa hc.
Nhng li tn dng Newton ca Einstein dt khot nh hn mi l
l ph phn Newton. Einstein vit: i vi Newton, to vt l mt quyn
sch m ng m ng c th c c mt cch d dng. Newton
ngi ta thy s kt hp nh thc nghim, nh l thuyt, nh c kh hc
v ng cn l mt ngh s khi ng ph din t tng ca ng.
V cui i, Newton chng t ng l mt ngi ht sc khim tn khi
ng nhn nh v cuc i ca mnh nh sau:
Ti khng bit ngi ta cho ti l mt ngi nh th no? Nhng ring
mnh, ti thy ti ch l mt a tr con chi a trn bi bin, thnh thong
pht hin c mt hn si nhn nhi, mt v s xinh p, trong khi trc
mt ti cn c mt i dng bao la y nhng b mt cha c khm
ph.
LC S THI GIAN
201
Phn 48
[...] C l ngoi tr Karl Marx, trong s nhng nhn vt ni danh v ni rng ra
trong s hng triu ngi sinh trong th k 19, khng ai c nh Darwin, v Darwin
m ra nhng tro lu t tng, nhng quan nim mi v sc sng ca con ngi [...]
U TRANH SINH TN
Charles Darwin
V tc phm ngun gc cc chng loi
Mt s trng phng k l xy ra trong nm 1809 l nm chng kin nhiu
v nhn cho i hn mi nm khc. Trong mi a ht ring, cc v nhn
, v no cng xy dng c s nghip siu vit. Trong s c Charles
Darwin, mt Newton ca khoa sinh vt hc v Abraham Lincoln, v Tng
thng gii phng n l Hoa K. Hai v nhn sinh cng ngy v gn
nh cng gi. Ngoi hai v , ngi ta cn phi nhc n nhng tn tui
nh: Gladstone. Tennyson, Edgar Allan Poe, Oliver Wendell Holmes,
Elizabeth Barret Browning v Felix Mendelsohn, cng cho i trong nm
1809.
C l ngoi tr Karl Marx, trong s nhng nhn vt ni danh v ni rng
ra trong s hng triu ngi sinh trong th k 19, khng ai c nh
Darwin, v Darwin m ra nhng tro lu t tng, nhng quan nim mi
v sc sng ca con ngi. Ngy nay ngi ta ni n hc thuyt Darwin
nh ni n hc thuyt Karl Marx, hc thuyt Malthus v hc thuyt
Machiavelli.
Trong sut gn mt th k, cc nh bc hc tranh lun si ni v
nhng nguyn tc nn tng ca hc thuyt Darwin, v ngy nay nhng
nguyn tc c gii khoa hc tha nhn. Cuc tranh chp gia hai
phi Tn v Cu khi u nm 1859, ko dai dng sang c th k 20, v c
lit nht l khi xy ra v n con kh lch s bang Tennessee. Ch mi
y, cuc ci c gia hai phi mi c du hiu du xung.
Khi Darwin cn tui thiu nin, khng ai c th ng sau ny ng s tr
nn nh khoa hc ni ting nht th gii. Darwin sinh trng trong mt gia
nh gm nhng ngi lm ngh t do v nhng hc gi. Thn sinh ca
Stephen Hawking
202
Darwin cng ngh rng Darwin s kh c th lm nn cng chuyn g ng

k. trng trung hc, cu hc sinh Darwin rt chn mn c ng Hy Lp,
v chn lun c chng trnh c in cng nhc. Cu thng b gio s
mng v ti ph phm th gi vo nhng th nghim ha hc, ph phm th
gi su tm su b cng cc mu . Nm 16 tui, cng nh ng thn khi
xa, Darwin c gia nh cho theo hc ngnh y khoa ti trng i hc
Edinburgh. Hai nm sau, Darwin ni rng ngh cha bnh khng phi l
ngh ca mnh, nn lin Darwin c gi ti trng i hc Cambridge,
hc lm mc s ca gio hi Anh quc.
Darwin Cambridge 3 nm, v theo ng, l ba nm khng c ch li g
cho s hc hi. Tuy nhin trong thi gian ny Darwin c ci may mn c
giao thip thn tnh vi hai gio s c hai th lc, l Henslow, gio s mn
thc vt hc v Sedgwick, gio s mn a cht hc. Darwin dnh rt nhiu
th gi theo hai gio s i du ngon cc min qu su tm cn trng v
quan st vn vt.
Chnh gio s Sedgwick vn ng cho nh vn vt hc Darwin c
p tu Beagle i nghin cu rng ri min nam bn cu. Sau ny Darwin
ni rng chuyn i l bin c quan trng nht trong i. Chuyn i ny
quyt nh ton b s nghip ca i ng; v cng trn tu Beagle,
nh tr nn mt gio s cht hn trong lng ng.
Trong 5 nm lin, t nm 1831 n nm 1836, tu Beagle i vng quanh th
gii, cp bn khp nm chu, v hu khp nhng hi o ln. Ti u, nh
a cht hc, nh thc vt hc, nh ng vt hc Darwin cng su tm
loi cy ci, loi ng vt, cn sng hay ha thch, trn cn hay di
nc, cng cuc su tm rt c ch cho s tm kim v vit lch ca ng
sau ny. Vi con mt ca nh vn vt hc, ng nghin cu thi th loi
tho mc hay ng vt, c trn nhng ng c hoang Apganixtang, trn
nhng sn ni Andes tr tri, trong nhng h nc mn, v sa mc Chil
v Australia, nhng rng rm Brazin, Sierra del Fuego v Tahiti, nhng
qun o Cape Verde tri ht cy. Darwin cn nghin cu c a cht min
rng ni v b bin Nam M, nhng o san h, nhng di tch ng vt
Patagonia, nhng ging ngi tuyt chng Peru, nhng th dn Sirra
Del Fuego v Patagonia.
Trong tt c nhng ni Darwin t chn ti, c qun o Galapagos cch b
bin pha ty Nam M chng 500 dm l khin ng ch hn c. Trn
nhng hn o khng ngi v tr tri ny, Darwin thy c mt ging ra
LC S THI GIAN
203
khng l m ng gp di hnh thc ha thch ni khc, thy nhng

con thn ln tuyt chng t lu nhng min khc trn th gii, nhng
con cua khng l, nhng con s t bin. iu khin Darwin ngc nhin hn
ht l chim mung y tuy cng chng loi nhng vn khc cc chim
mung lc a chu M. Hn na, ng cn nhn xt thy c nhiu ging
chim tuy cng mt chng loi, nhng mi o thuc qun o Galapagos
li c nhng im d bit khc nhau.
Hin tng k l qun o Galapagos, cng thm nhng s kin Darwin
nhn xt thy trc y Nam M, tng thm quan nim bt u thnh hnh
v quy lut tin ha ca vn vt trong tr ng. Chnh Darwin k li rng:
Ti ngc nhin v cng khi tm thy di ct ging sc vt to ln c v cng
nhng cnh ng hoang vu bn Nam M, ging nh ging cu tr
(armadillos) hin nay. Th n l hnh th nhng ng vt thuc cng
chng loi thay th nhau qua s quan st su v pha nam trn i lc chu
M. Sau ht, l v c tnh Nam M ca hu ht nhng ng vt trong qun
o Galapagos v c bit l hnh thc nhng chng vt ny hi khc nhau
trn mi o thuc qun o Galapagos, khng phi v nhng o ny c v
rt gi ci theo quan nim a cht hc.
T y v sau Darwin khng cn tin vo nhng li ging dy trong kinh
thnh ni rng: thng to ra cc chng loi ng vt nguyn vn v
i i khng h thay i.
Ngay sau khi v Anh, Darwin pht trin l thuyt ca ng v lut tin ha
ca vn vt, thu thp cc bin thi ca cc chng loi vit tp Ngun gc
cc chng loi. Bn tho u tin ca tp sch ny, c vit vo nm 1842
v ch gm ba mi lm trang, nhng n nm 1844, tp sch ln ti 230
trang. Khi u Darwin t vn ti sao cc chng loi pht sinh ri vi
thi gian li bin thi v phn chia ra lm nhiu ging khc nhau, v cui
cng mt s li c th b tuyt chng?
Darwin tm c gii p cho nhng cu hi , sau khi bt ng ng c
tp Lun v dn s ca Malthus. Chnh Malthus nu ra kin ny: mc
gia tng dn s trn th gii b tr hon bi nhng sc cn r rng nh
bnh tt, tai nn, chin tranh v i km, Darwin lin ngh rng: c th
nhng tr ngi cng lm chm li qu trnh sinh si ny n cc chng
loi ng vt thc vt. ng vit:
Stephen Hawking
204
Sau nhiu nm quan st k lng s sng cc ng vt, thc vt ti thu

hiu th no l quy lut u tranh sinh tn ng tr khp mi ni. Do ti
nhn nh rng, cc chng loi s tn ti nu gp iu kin thun li, v nu
gp nghch cnh s c th b tuyt chng, v chnh yu t hon cnh
khin pht sinh ra nhng chng loi mi. l khi im l thuyt ca ti,
v c theo chiu hng ti tip tc vic nghin cu.
Chnh nhn nh a Darwin khm ph ra quy lut o thi t
nhin, quy lut u tranh sinh tn, khn sng mng cht, nn tng l
thuyt ca cun Ngun gc cc chng loi.
LC S THI GIAN
205
Phn 49
[...] Darwin nhn thy rng: trong cc sinh vt, mt s c th sinh vt rt ln phi b
tiu dit, ch mt s no sng st. Nhiu loi sinh vt phi cht nui sng loi sinh vt
khc. Cuc chin u tip din khng bao gi ngng, v loi ra khi cuc u tranh
tn ti tt c nhng con vt, cy ci no khng iu kin tn ti...[...]
Trong hai mi nm lin, Darwin su tm gom gp cc s kin, vit thnh

sch chng minh l thuyt ca ng. ng c rt rng, loi sch bo,
cc sch du k, sch v th thao, sch dy lm vn, chn nui, cc sch vn
vt hc. Darwin k li rng: Khi ti nh li cc sch bo ti c v trch
yu, chnh ti cng phi ngc nhin ti sao ti li c nhiu nh th. Khng
nhng c m thi, Darwin cn tip xc vi nhng ch tri chuyn v chn
nui, trng trt, v gii p nhng bng cu hi cho tt c nhng ai c th
cung cp nhng iu xt ra c th c ch cho cng cuc su tm nghin cu
ca ng. Darwin nghin cu nhng b xng chim nui nh ri em tui
v trng lng ca xng y so snh vi chim rng thuc cng chng loi.
ng nui rt nhiu chim b cu nghin cu kt qu s ghp ging. ng
th nghim nhng loi hoa qu v ging tho mc trn mt nc v di
bin su, tm ti cc vn truyn ging. Tt c kho tng hiu bit ca ng
v thc vt hc, a cht hc, ng vt hc v c sinh vt hc thu thp c
bn nm i theo tu Beagle c em ra sng lc v s dng chng minh
cho l thuyt tin ho ca sinh vt.
Darwin ng h mnh m nguyn l o thi t nhin qua nhng cuc
nghin cu v s o thi nhn to. Trong trng hp nui trng gia sc v
cy c: nga, ch, mo hay la m, la mch, hoa c v.v... ngi ta la chn
v nui nhng ging no c ch nht cho nhu cu ca mnh. Kt qu l gia
sc, ng cc v hoa c bin dng n ni rt kh phn bit c tnh cht
tng t ca chng vi nhng sinh vt thuc cng chng loi hin ang sinh
si ny n trong thin nhin. Chnh s o thi nhn to ny to ra nhng
nhnh chng loi mi. Ngi chn nui la chn nhng con vt v ging
cy c nhng c tnh h cn. H ch nui, ch trng nhng ging y i ny
qua i khc v cui cng to ra nhng chng loi mi nh l con chu
ca chng loi c trc y. Th d nh nhiu ging ch ngy nay tuy rt
khc nhau nhng u c chung mt gc t, l ging ch si.
Stephen Hawking
206
Darwin l lun: nu s tin ho ca cc chng loi do s o thi nhn to,

vy s o thi t nhin c th l yu t quyt nh s tin ho cc chng
loi c khng? Trong thin nhin, vai tr ca ngi trng trt, chn nui
c thay th bi quy lut u tranh sinh tn (strugle for existence). Darwin
nhn thy rng: trong cc sinh vt, mt s c th sinh vt rt ln phi
b tiu dit, ch mt s no sng st. Nhiu loi sinh vt phi cht
nui sng loi sinh vt khc. Cuc chin u tip din khng bao gi
ngng, v loi ra khi cuc u tranh tn ti tt c nhng con vt,
cy ci no khng iu kin tn ti. V l mi c s thay i hnh
dng ca cc sinh vt thch nghi vi nhng iu kin mi, tn ti.
Ch tm ca Darwin l xy dng l thuyt v s tin ho ca sinh vt tht
vng chi vi y bng chng, v vy mi n nm 1850 ng vn cha
ngh n vic cng b kt qu cng trnh ca ng. Nhng sau , v s thc
gic ca bn b ng mi bt tay vo vit mt b sch v i cho xut bn
thnh nhiu tp. Sch vit c mt na th mt ting st n: Darwin nhn
c mt bc th ca nh vn vt hc Alferd Russel Wallace hin ang
nghin cu v vn vt hc qun o M Lai. Trong th, Wallace tit l
rng ng cng ang nghin cu v ngun gc cc chng loi, v cng nh
Darwin, chnh tp Lun v dn s ca Malthus gi cm hng cho ng.
Cng vi bc th, Darwin cn nhn c mt tp Lun v s bin dng ca
cc chng loi li l ng nh li ca Darwin khi ng trnh by l thuyt
ca ng. Darwin k li rng: D Wallace c c bn tho ti vit vo nm
1842, ng cng khng th tm lc l thuyt ca ti mt cch thng minh
hn th ny c. C rt nhiu cu ng vit hin ti dng tn nhng
chng trong sch ca ti.
Darwin lm vo ci th kh x v r rng ng v Wallace, c hai u cng i
ti mt kt lun nh nhau, tuy c hai khng c lin h g vi nhau. C iu
khc l Darwin dy cng suy t nghin cu, cn Wallace pht minh ra
l thuyt tin ho ca sinh vt, trong mt pht xut thn. V sau Darwin v
Wallace u ng trnh nhng ti liu v l thuyt ca mnh trc phin
hp ti ca hi Linnaean. Th l l thuyt Tin ho ca vn vt do s o
thi t nhin c cng b vo bui hp chiu ngy 1 thng 7 nm 1858,
v ngay sau ti liu ny c cho ng trong tp san ca hi.
B kch thch v v Wallace v tranh th thi gian, Darwin b cng trnh
v i ang vit d, quyt nh vit mt tp gn hn m ng gi l Tm
lc. n cui nm 1859, tp sch tr ct ca khoa vn vt hc ngy nay
c nh John Murray Lun n xut bn. Ln xut bn u tin, sch in
LC S THI GIAN
207
c 1.200 bn, v bn ht ngay trong ngy pht hnh. Nhiu ln xut bn

khc k tip, v n nm 1882 l nm Darwin t th, ring nc Anh sch
bn c 24.000 cun. Ngoi ra sch cn c dch ra hu khp cc ting
ca cc nc pht trin v khoa hc. Khi u sch nhan l: Lun v
ngun gc cc chng loi qua con ng o thi trong cuc u tranh sinh
tn. V sau, tn sch c rt ngn, v ngy nay c li: Ngun gc cc
chng loi.
Trong bn chng u, Darwin trnh by c s l thuyt ca ng v sinh vt
hc, bn chng sau ng cp n nhng lp lun ngi ta c th vin ra
nh l thuyt ca ng. Sau ng dnh nhiu chng ni v mn
a cht hc, v a l hc cc loi ng vt v thc vt, v v nhng s kin
thch ng lin quan n vic phn loi trong vn vt hc cng nh khoa
sinh vt hnh thi hc v phi sinh hc. Chng cui cng tm lc ton b
ni dung b sch.
Bt u Darwin trnh by nhng bin i tnh cht ca cc ging vt nui,
ging cy trng, ngha l nhng bin i do con ngi to ra. Nhng bin
i do tc ng ca s o thi nhn to c em ra so snh vi nhng
bin i trong thin nhin, ni cch khc, do tc ng ca s o thi t
nhin. Ri Darwin kt lun: sc sng l lun bin i v khng th c hai
vt hon ton ging nhau.
Theo Darwin, ngoi nhng bin i nhn to v bin i t nhin, cn
phi k n tc ng ca cuc u tranh sinh tn. y Darwin nu ra
rt nhiu s kin chng minh rng: khng phi mt con vt hay mt ci
cy no ra cho i cng c kh nng bo tn cuc sng trn th gian.
Th d loi chm ln hn c l loi voi, nu con voi no c sinh cng c
sng v sinh sn c bnh thng th sau mt thi gian t 740 n 750
nm mt cp voi c th sinh ra bao gm c chu cht cht cht chng mi
chn triu con. V th gii s trn ngp ton l voi. Da vo nhng th d
tng t, Darwin suy din ra rng: nhiu sinh vt c sinh nhng khng c
sng, l kt qu s u tranh sinh tn din ra gia sinh vt khc chng
loi, hoc do kt qu s u tranh vi iu kin sinh hot vt l. Ni chung,
tt c mi sinh vt t cy ci, loi c loi chim n cc loi c v, k c
ngi, u c th sn xut ra rt nhiu mm ging nhng ch c mt thiu
s c ra cho i, hoc c th sng tip c trong th gii.
Stephen Hawking
208
Ngoi ra, Darwin cn chng minh mt cch r rng mi lin h gia cc

chng loi. ng thy loi ong t c cng dng truyn ging cho mt vi
th cy, nh cy hoa Png-x hoc vi loi c. ng vit:
S ong nhiu hay t mt min no , phn ln tu thuc s chut
ng thng hay ph phch bnh mt v t ong... S chut, ai cng bit, tu
thuc phn ln s mo... Do ngi ta c th tin c rng, mt min
no , s mo quyt nh s hin din ca mt s chng loi hoa, qua s
trung gian ca loi chut v loi ong.
LC S THI GIAN
209
Phn 50
[...] Sch Ngun gc cc chng loi ca Darwin ra i, d lun ng thi gi y l
mt i ha, nh ting st n ngang tai, v nu thuyt ca Darwin ng th chuyn
Sng th k trong Kinh thnh ca C c gio l khng th chp nhn c na... [...]
K tip, sch Ngun sng cc chng loi cp n nguyn l o thi t

nhin cn tr s sinh si ny n cc chng loi nh th no? Trong bt k
chng loi no cng c nhng con mnh hn, chy nhanh hn, thng minh
hn, t nhim bnh hn, v chu c nhng thay i gt gao ca thi tit tt
hn cc con khc cng chng loi. Nhng con kho s c sng v
sinh sn, cn nhng con khc yu hn s phi cht. Ging th trng sng
c min Bc cc nh c b lng ln vo mu tuyt, cn loi th lng
mu d nhn hn, d b co v ch si pht hin, bt n tht cho nn tuyt
chng. Loi hu cao c s d cn tn ti n ngy nay v trong nhng nm
hn hn, nh ci c di ngong ngong hu c th n hoa l trn ngn
cy, trong khi hu ngn c phi chu cht i. Chnh nhng c im v
sinh l v hnh th thun li bo m cho loi no c c nng thch
hp hn ht vi cuc sng, v ri sau qung thi gian di hng ngn nm
to ra nhng chng loi mi.
Darwin vit mt cch bi thm v nh lut nanh v vut ng tr
khp mi ni.
Chng ta chim ngng b ngoi ca to vt chan ho nh sng vui ti.
Chng ta thy c tha thi thc n cho mun loi. Nhng chng ta khng
bit hay qun rng, chim chc s d sng c v ru rt ca quanh ta, phn
ln v chng n cc loi su b hay cc ht ging, v nh vy c ngha
chng thng xuyn tiu dit s sng. V chng ta qun rng chnh nhng
chim chc , trng v t ca chng cng thng b cc loi chim v loi
th khc n tht, ph hu. Chng ta qun rng thc n tuy tha thi cho
mun loi, nhng khng phi ma no cng tha thi.
Darwin cn nhn xt rng chnh hot ng sinh sn ng vai tr quan trng
trong s o thi t nhin nhng con c cng trng, nhng con vt sng
thch hp hn ht vi ngoi cnh, thng hay c sng. Nhng con g khng
c ca s t c hy vng nhiu con. V loi chim cuc tranh u thng
mang tnh n ho hn, v chim c chinh phc chim mi khng phi bng
Stephen Hawking
210
sng, bng ca m bng ting ht hay, b lng rc r, bng nhng v iu

tn k.
Trong s o thi t nhin, kh hu cng l mt yu t quan trng v nhng
ma qu lnh hay l qu hn hn thng cn tr rt nhiu sc sinh sn ca
sinh vt... nhn qua ai cng tng rng kh hu khng c nh hng g n
cuc u tranh sinh tn. Nhng xt k, ngi ta thy rng kh hu trc
nht lm suy gim s sn xut thc phm, do kh hu c th khin cho
cuc u tranh sinh tn tr nn mun phn c lit gia cc vt cng
chng loi hay khc chng loi nhng cng n mt th thc phm. Trong
tnh trng , ch nhng con no sc chu ng nng, lnh, sc ot
thc n mi c th bo tn s sng. Darwin vit rng:
Hng ngy hng gi, nh lut o thi t nhin ch ng mun loi trn
mt t. Nhng con yu hn b tiu dit nhng s sng cho nhng con
cng trng. nh lut o thi t nhin din bin mt cch m thm v
khc lit. nh lut bin i nhng sinh vt cn bo tn c s sng,
nhng sinh vt ny c th thch nghi hn na vi cc iu kin sinh hot.
Nhng bin i din tin rt chm chp nn chng ta kh nhn thy.
Phi nghin cu nhng thi k a cht hc di ng ng, chng ta mi
thy rng sinh vt sng chung quanh ta ngy nay khc xa nhiu lm.
Trong chng kt lun sch Ngun gc cc chng loi, Darwin cho
rng: quy lut o thi t nhin c sc mnh v bin, khin ngi ta c
th suy din ra rng: c th tt c cc sinh vt hin sng trn mt t
ny u gc mt vt th no tip nhn c s sng u tin.
Darwin tin rng: chnh thin nhin vi nhng nh lut kht khe sng to
ra nhng sinh vt c c cu rt phc tp, v ng thy kt qu ca nh lut
o thi t nhin gi hng cho cng vic ca ng rt nhiu. Darwin vit:
Nh vy, chnh v phi chin u tn ti, chnh v k yu hn phi i,
phi cht, nn cc sinh vt cn li mi th h mt thm tt p; l iu
phn khi hn ht m chng ta c th quan nim c. Quan nim nh vy,
chng ta thy cuc sng qu l hng v, cuc sng khi thu c Thng
ban pht cho mt hay nhiu vt, nhng cha ng khng bit bao nhiu
l kh nng pht trin. Trong khi qu t vn quay bt di bt dch theo nh
lut v trng lc th mt sinh vt khi thu ht sc n gin li c th v
ang pht sinh ra v vn chng loi sinh vt tuyt vi.
LC S THI GIAN
211
l l thuyt tin ho khng ngng c trnh by trong sch Ngun

gc cc chng loi. Tuy nhin, tri vi s tin tng ca nhiu ngi,
Darwin khng phi l ngi sng lp ra thuyt tin ho, v thuyt
c t trc Aristotle v Lucretius. Sau ny, cc nh khoa hc ni ting
nh Buffon, Goethe, Erasmus Darwin (ng ni Charles Darwin), Lamarck
v Herbert Spencer cng cao thuyt tin ho. Tuy nhin, s ng gp ca
Darwin v cng quan trng. Trc ht, ng su tm c rt nhiu bng
chng hin nhin chng minh rng c s kin tin ho tht trong cc sinh
vt. Sau na, Darwin nu ra quy lut o thi t nhin rt ni ting v ly
quy lut ny gii thch hp l cch thc tin ho ca cc sinh vt.
Sch Ngun gc cc chng loi ca Darwin ra i, d lun ng thi gi
y l mt i ha, nh ting st n ngang tai, v nu thuyt ca Darwin
ng th chuyn Sng th k trong Kinh thnh ca C c gio l khng th
chp nhn c na. Gio hi lin pht ng phong tro chng i mnh m
v ln n thuyt ca Darwin l nguy him cho tn gio. Tuy Darwin ht
sc d dt, trnh khng ng n trng hp tin ho ca loi ngi, y
vy m ng vn b gn cho ting xu l ch trng gc t ca loi ngi l
ging kh.
lm gim gi tr ca Darwin ngi ta tm cch ch giu ng. Mt bi bo
ng trong tp ch Quarterly Review gi ng l con ngi di dt c
gan vit sch bnh vc nhng li phng on v nhng suy lun hon
ton thi nt, con ngi di dt nghin cu to vt theo mt cch hon
ton nhc nh cho khoa hc. Tp ch Spectator kch thuyt ca Darwin
v thuyt ph nhn o c v chng t tc gi c mt cch hiu lm bi
hoi lun l. Darwin cn b kt ti l thu thp nhng s kin bin gii
cho mt nguyn tc sai lm. Bo Spectator vit : Ngi ta khng th ly bt
khng kh m kt thnh si dy thng vng chc c. Mt nh bo ma
mai: Liu ngi ta c th tin c rng tt c mi ging c ci tt c trin
vng tin ho thnh ngi khng?. Bng ging vn gay gt, bo
Athenaeum vit: V nc Anh khng c to n tn gio, cho nn ta nh
trao Darwin cho cc thn linh, cho cc trng hc v vin bo tng trng
pht.
Trc nhng li kch , Darwin ni: H s khng thiu ti u, nhng
h chun b ci g v by cch cho nhng th d bt ti.
ngay t quc ca Darwin v ti trng i hc Cambridge, Whewell cm
tng tr sch Ngun gc cc chng loi t sch ca b mn.
Stephen Hawking
212
Trong gii khoa hc, Darwin c s ng h nng nhit, nhng s chng

i khng phi t. i din cho phi bo th cc oan no c Owen
Anh v Agassiz Hoa K. C hai ng ny ln ting cho rng thuyt ca
Darwin l ngy khoa hc v mt ngy kia s b chm trong qun lng. Nh
thin vn hc John Herschel gi thuyt Darwin l nh lut lon x
(higgledy - piggdedy). Gio s c ca Darwin v a cht hc Cambridge,
Sedgwick coi thuyt ca Darwin hon ton sai lm v rt c hi v vit
trong th gi cho Darwin rng sch ca Darwin lm cho ng ci n v
bng.
Sedgwick cho thuyt ca Darwin cng c tnh in khng nh ci u xe
la ca Gim mc Wilkin s a chng ta ln cung trng.
LC S THI GIAN
213
Phn 51
[...] Mt khc ngi ta cn em p dng hc thuyt ca Darwin trong nhng lnh vc m
nu cn sng chc chn ng s phn i kch lit. Th d nh ch ngha pht xt vin
ra quy lut o thi t nhin, hay l lut khn sng mng cht bin gii nhng
hnh ng st nhn nhm tiu dit mt s chng tc ca h. [...]
Tuy nhin Darwin khng thiu ngi ng h nng nhit. ng u phi k

n nhng ngi nh nh a cht hc Charles Lyell, nh sinh vt hc
Thomas Huxley, nh tho mc hc Joseph Hooker, v Asa Gray, nh tho
mc hc ni ting ca Hoa K. Trong s cc nh khoa hc ny, Darwin
trng i nhiu hn c Huxley m ng gi l cng tc vin ca ng v
Huxley cng t nhn l v s ca Darwin. Vn khng phi l ngi quen
tranh lun, bt chin, Darwin khng h cng khai bnh vc l thuyt ca
ng, vic ny hon ton do Huxley, mt ngi c ti li va hng hi m
nhim.
Trong cuc xung t ny la din ra vo nm 1860 xung quanh hc thuyt
Darwin, chnh Huxley ng mt vai tr quan trng. Sn khu l phin
hp ca hc vin Anh quc Oxford tho lun v hc thuyt Darwin. C
trng pho ca i phng l Gim mc Wiberforce Oxford. Trong on
kt bn tham lun m ng tin rng p tan c l thuyt Darwin, Gim
mc Wiberforce quay v pha Huxley ang ngi trn din n, ni ging
cch chm bim: Ti mun hi gio s Huxley, ging t ni hay t ngoi
ca gio s thuc loi kh?. Nghe vy Huxley ni ring vi bn: Thng
trao s mnh ng ta vo tay ti ri. Ni ri, theo li ngi k li,
Huxley ng dy tr li gim mc nh sau:
Chng ta khng c l do g xu h v ngun gc loi ngi l loi kh.
Nu ti c v t tin no m mi khi nh li ti phi ly lm xu h, th v t
tin y phi l hng tr thc lm vic khng ngh ngi v c qu nhiu ti
nng khc nhau cho nn ng tham vng qu cao. Hng ngi ny thy rng
thnh cng trong a ht hot ng ca mnh cha li cn mun bn
mng n a ht khoa hc m h khng hiu g c, v h ch lm cho vn
khoa hc tr thnh ti tm thm vi nhng li vn v v ngha. H cn
kho lo cu vin ti nhng tn iu tn gio v nhng li xch m ao to
ba ln nh lc hng thnh gi.
Stephen Hawking
214
y l trn xung t u tin, v cn nhiu trn ny la sau ny na, gia

gio hi v gii khoa hc xung quanh hc thuyt tin ha ca Darwin.
i vi vn tn gio, quan im ca Darwin c chiu thay i khi v gi.
Hi thiu thi, ng nhn nhn l to vt c sinh ra mt cch hon ton
theo quy lut. Trong cun Cuc i v th t, Darwin t tin tng rng
trong mt tng lai xa xi con ngi s hon ho hn by gi rt nhiu.
V gi Darwin li vit:
C mt l l rt mnh na khin ti tin Thng , l l l l tr ch
khng phi l l cm tnh. Ngi ta rt kh, thm ch hu nh khng th,
quan nim c rng: c ci v tr mnh mng v k diu ny, trong con
ngi vi kh nng nhn li li qu kh v hng v tng lai, li c th l
kt qu ca mt s ngu nhin m qung hay mt tt yu. Sau khi suy ngh
min man nh vy, ti t cm thy phi tin rng c mt ci ngun khi thy
c tr thng minh tng t nh ngi, ngha l ti tin c thng . Trong
thi gian vit b Ngun gc cc chng loi, ti nh l tm trng ca ti l
nh vy. Tuy nhin qua nhiu din bin thng trm v sau, nim tin ca ti
khng cn c nh trc. n y li ny sinh mt mi hoi nghi: Ti t
hi lm sao c th tin c rng linh hn con ngi, thot u khng khc
g linh hn cc loi vt h ng nht, li c th suy lun ti nhng kt lun
bao la nh vy?
Darwin khng tr li cu hi v kt lun nh sau:
Ti khng c tham vng ri sng nhng vn tru tng . Chng ta
khng th bit ni ngun gc ca vn vt v ti nh cam nhn mnh l
ngi theo ch trng l tr hu hn.
Sau khi sch Ngun gc cc chng loi xut bn, Darwin vit tip rt nhiu
sch khc cp n tng vn ring bit, nhng tu trung ng vn trin
khai l tuyt tin ha ca sinh vt bng quy lut o thi t nhin c
trnh by minh bch trong Ngun gc cc chng loi. Trc ht ng vit hai
tp l: Cn trng bin thnh cht bn cho ging lan, v Nghin cu v s
sng ca cc ging cy leo. Sau Darwin vit hai tc phm quan trng hn
nhan : Nhng bin th ng vt v thc vt nui trong nh, v S sinh sn
ca loi ngi v vn tnh dc o thi. Darwin cn vit rt nhiu sch
cp n cc vn nh so snh s th hin cm xc gia loi ngi v
loi vt, nhng sch ni v ging cy n su b, v tc dng ca vic lai
ging, kh nng di ng ca thc vt, hin tng cy bin thnh t.
LC S THI GIAN
215
Trong sch Ngun gc cc chng loi, Darwin c trnh bn lun v

ngun gc loi ngi, v ng s d lun c th bc b ton b l thuyt
ca ng. n cun Dng di loi ngi, Darwin a ra nhiu s kin
chng t rng loi ngi cng tin ha t nhng sinh vt th s m ra.
Nhn bao qut li, chng ta thy rng, trn mi a ht hc thut, nh hng
ca Darwin rt su m. V ngy nay cc nh sinh vt hc, a cht hc, ha
hc, vt l hc, cc nh nhn chng hc, tm l hc, cc nh gio dc hc,
trit hc, x hi hc v ngay c cc nh s hc, chnh tr hc v ngn ng
hc u chp nhn l thuyt tin ha ca ng. Charles Ellwood nh gi nh
sau:
Khi ngh n nh hng ln lao ca Darwin trong mi lnh vc t tng,
nht l cc khoa sinh vt hc, tm l hc v x hi hc, ngi ta bt buc
phi kt lun rng: Darwin l nh t tng phong ph nht th k 18, khng
nhng ca nc Anh m ca c th gii. Do , ng xng ng c v tr vinh
quang cao nht trong gii khoa hc. V ngy nay ngi ta mi bt u nhn
ra c ngha x hi ca hc thuyt Darwin.
Bnh lun v sch Ngun gc cc chng loi West cng ng rng: nh
hng ca Darwin tht bao la. Nu ln mt nguyn tc mi m ng thi
vn tip tc nghin cu hc hi, Darwin o ln tt c cc ngnh khoa
hc, t thin vn hc n s hc, t c sinh vt n tm l hc, t phi hc
n gio dc hc.
Mt khc ngi ta cn em p dng hc thuyt ca Darwin trong
nhng lnh vc m nu cn sng chc chn ng s phn i kch lit.
Th d nh ch ngha pht xt vin ra quy lut o thi t nhin, hay
l lut khn sng mng cht bin gii nhng hnh ng st nhn nhm
tiu dit mt s chng tc ca h. Hoc nh bn hiu chin bin gii
chin tranh l mt phng tin o thi k yu v bo tn k khe. Th d
nh nhng c s lm n, cng da vo nhng nh lut o thi t nhin,
khn sng mng cht, tm cch tiu dit nhng cng ty nh b hn.
Ngy nay kin thc khoa hc c ph bin rng ri, cng trnh ca Darwin
cng thm c gi tr v bao gm nhng quan st v cng tinh t. Cho d
nhng khm ph mi l ca khoa hc hin i c bin i phn no l thuyt
ca Darwin, nhng tu trung l thuyt tin ha vn ng vng trong di
truyn hc, c sinh vt hc v trong rt nhiu b mn khoa hc khc.
Stephen Hawking
216
V a v ca Darwin trong lch s khoa hc, khng ai c th vit ng hn

Julian Huxley, nh sinh vt hc ni ting, chu ni ca Thomas Huxley,
ngi cng tc, ngi bin h v l bn ca Darwin. Julian Huxley vit:
S nghip ca Darwin... a th gii sinh vt vo trong phm vi chi
phi ca nh lut thin nhin. Sau Darwin, ngi ta khng cn ngh rng
mi sinh vt v ng vt c sng to nguyn vn t lc khi thy, khng
cn ngh rng c mt tr thng minh huyn b trang b cho cc sinh vt
nhng kh gii k diu kim n hay ng u vi k th, khng cn ngh
rng loi c mt sc mnh huyn b dn dt s tin ha ca mun loi. Nu
thuyt o thi t nhin l ng th chng ta c th tin rng tt c cc ng
vt, thc vt, k c ngi, s d nh chng ta thy ngy nay, cng v tri
qua qu trnh tin ha theo nhng nh lut t nhin m qung, khng khc
g nhng nh lut khin c ni mc, khin qu t v cc hnh tinh khc
chy thnh ng bu dc chung quanh mt tri. nh lut m qung phi
chin u sinh tn, nh lut di truyn m qung tt nhin a ti kt qu
l o thi k yu v bo tn s sng ca k mnh, v do thc y tin
ha ca cc sinh vt...
Julian Huxley vit tip:
S nghip ca Darwin khin chng ta c th xc nh c v tr ca
con ngi v nn vn minh hin i mt cch chnh xc hn. Con ngi
khng phi mt sinh vt hon tt, khng c th tin ha thm c na.
Nhn li lch s di dng dc, con ngi thy rng l mt lch s khng
phi i xung m l i ln, v con ngi cn c kh nng bin ha na
trong tng lai. Hn na, vi s hiu bit v s tin ha ca cc sinh vt,
chng ta bit kin nhn hn. My ngn nm lch s tht khng c ngha l g
so snh vi gn triu nm con ngi c mt trn tri t, v con s ny
khng c ngha l g khi so snh vi hng ngn triu nm tin ha ca sinh
vt trn mt t. Hiu nh vy, chng ta c quyn kin nhn sau khi cc nh
thin vn hc cho bit rng t ra chng ta cng cn c mt ngn triu nm
na vt ln ti nhng nh cao mi ca s sng.
LC S THI GIAN
217
Phn 52
[...] Einstein bt chng ta tin nhng iu kh tin th d nh: khng gian hnh cong,
ng ngn nht ni lin hai im khng phi l ng thng, v tr c hn nhng
khng c bin gii, hai ng song song cui cng s gp nhau, tia sng i theo ng
vng cung, thi gian c tnh cht tng i v mi ni phi do mt cch...[...]
CHA U CA K NGUYN NGUYN T

Albert Einstein v thuyt tng i
Albert Einstein l mt trong s rt t nhn vt trong lch s, m ngay khi cn
sng tr thnh mt nhn vt huyn thoi. T tng ca ng cng b him,
ngi i cng mun hiu, v t tng chng nh ting ni ca ng t nh
ni Olympia vng xung trn gian. Bertrand Russel nhn xt rt ng:
Ai cng bit Einstein lm c nhng chuyn k l, nhng rt t ngi
hiu l chuyn g. C tm cho rng, mc du khng ng hn, th gii
ny ch c chng mt t ngi hiu trn vn l thuyt ca Einstein v v tr,
th s kin ny thch thc hng ngn nu khng ni l hng triu ngi
quyt tm c tm hiu xem nh ton hc ph thy ni nhng g.
Einstein kh hiu v phm vi t tng ca ng v cng rng ln v phc tp.
T.E. Bridges nhc n mt nh khoa hc Anh, tng vit rng:
Hc thuyt ca Einstein kt hp s kin vt l vi s kin ton hc v ch
c th gii thch bng ton hc. Mun hiu hc thuyt ca Einstein khng
th khng c mt trnh ton hc rt cao.
George W. Gray cng ni tng t:
Einstein trnh by thuyt Tng i bng ngn ng ton hc, v vy rt kh
trnh by thuyt ny bng th ngn ng no khc. Nu trnh by thuyt
Tng i bng ngn ng thng thng th chng khc g dng mt cy kn
saxophone do khc ha tu s 5 ca Beethoven.
Tuy nhin c l c mt vi nt trong v tr quan ca Einstein c th din t
bng ngn ng thng thng m ch cn n ngn ng s h ca ton hc.
y tht l mt th th gii k o, lm o ln nhng t tng bt r t bao
Stephen Hawking
218
th k nay, mt mn h ln l lng rt kh tiu ha i vi nhiu ngi.

Einstein bt chng ta tin nhng iu kh tin th d nh: khng gian hnh
cong, ng ngn nht ni lin hai im khng phi l ng thng, v tr
c hn nhng khng c bin gii, hai ng song song cui cng s gp
nhau, tia sng i theo ng vng cung, thi gian c tnh cht tng i v
mi ni phi do mt cch, phi o chiu di ty theo tc , v tr khng
phi hnh cu m l hnh tr, mt vt th chuyn ng th kch thc co li,
nhng khi lng li tng ln, thi gian l chiu th t thm vo ba chiu
cao, di v rng...
Nhng ng gp ca Einstein cho khoa hc nhiu khng k xit, nhng
trc ht phi k n thuyt tng i m theo li Banesh Hoffman c
mt tnh cht v i t Einstein ngang hng vi nhng nh khoa hc
ln nht ca mi thi i nh Isaac Newton v Archimde. Nhng
nghch l m hoc v nhng thnh cng rc r kch ng mnh lit tr
tng tng ca mi ngi.
Cuc cch mng ca Einstein bt u vo nm 1905, tc l nm t Chuyn
san vt l hc c Annalen der Physik ng mt bi bo di chng 30
trang vi ci nhan tm thng l ng in ca nhng vt th chuyn
ng. Nm Einstein mi 26 tui v l mt vin chc bnh thng trong
c quan cp bng sng ch Thy S. Einstein sinh trong mt gia nh Do
thi trung lu Ulm, Bavaria nm 1879. Khi cn nh khng c biu hin
no chng t ng l thn ng, ngoi tr nng khiu ton hc. V hon
cnh gia nh, nn nm 15 tui, Einstein phi t lp. Sau ny di c sang
Thy S, Einstein theo hc khoa hc ti trng i hc bch khoa Zurich,
thnh hn vi mt bn sinh vin v tr thnh cng dn Thy S. Khng thc
hin c gic mng lm gio s i hc kim sng, Einstein nh chp
nhn lm cng chc, c nhim v tho bo co v vit li n t ca cc nh
sng ch gi cho c quan cp bng sng ch. Thi gi rnh, Einstein nghin
cu rng ri tc phm ca cc nh trit hc, khoa hc v ton hc. Chng
bao lu sau ng chun b y tung ra mt lot nhng ng gp mi
cho khoa hc, nhng ng gp s c ting vang rng ln sau ny.
Trong tc phm nm 1905, Einstein tung ra Thuyt Tng i c
bit lm rung chuyn quan nim chung v khng gian, thi gian, vt
cht v nng lng. Ton b thuyt tng i ny da vo hai gi thuyt
ct yu. Gi thuyt th nht l: mi s chuyn ng u c tnh cht tng
i. c mt nim c th v nguyn tc ny, ngi ta thng hay ly v
d ngi ngi trong toa xe ha ang chy. Nu tt c cc ca u ng kn,
LC S THI GIAN
219
ti nh bng th mi ngi ngi trn xe khng c thc g v tc v

phng hng, thm ch c l khng bit c xe ang chy na. Mt ngi i
tu thy, nu cc ca ng kn, cng trong tnh trng tng t. Chng ta
nhn thc c s chuyn ng l qua s tng i vi cc vt khc. Ngay
c tri t quay chng ta cng khng nhn thy, nu khng c nhng tinh
cu khc so snh.
Gi thuyt tr ct th hai ca Einstein l: Tc ca nh sng khng b
l thuc vo s chuyn ng ca ngun sng. Tc ca tia sng bao gi
cng l 186.000 dm mt giy ng h (xp x 300.000km/giy), bt k
ni no. Tia sng xuyn qua trong toa xe ha ang chy cng c tc
ngang vi tc tia sng chy ngoi toa xe. Khng c mnh lc no vt
c tc ca nh sng, ch tc ht in t mi sut sot c vi tc
ca nh sng. Nh vy nh sng l thc th c nht trong v tr khng
bao gi bin i.
Cuc th nghim ni ting do hai nh khoa hc M Michelson v Morley
thc hin vo nm 1887 to c s cho thuyt ca Einstein v nh sng.
o tc ca nh sng cho ng mt cch tuyt i, hai nh khoa hc
kia ch ra mt h thng my mc nh sau: Hai ng ng, mi ng
ng di chng mt dm c t thng gc vi nhau. ng ng th nht
t theo cng chiu vi chiu tri t quanh chung quanh mt tri, ng
ng th hai hng ngc li vi chiu quay ca tri t. u mi mt
ng ng t mt tm gng cng mt lc chiu vo c hai ng ng mt
chm nh sng. Thi ngi ta tin rng ch no trng khng, l c kh
ther, v nu thuyt ny ng th mt tia sng s chy theo ng ng nh
ngi ta bi ngc chiu, v mt tia sng khc s chy theo ng ng nh
ngi ta bi xui chiu. Nhng sau cuc th nghim, mi ngi u ngc
nhin thy rng c hai chm tia sng cng di ngc li vo ng mt lc
nh nhau. Th nghim b coi l mt tht bi.
Thuyt ca Einstein tung ra nm 1905 tr li nhng thc mc ca
Michelson, Morley v cc nh vt l hc khc. Trong cc khong trng
khng c kh ther v cuc th nghim vi hai ng ng o rt ng tc
ca nh sng. Cn c vo th nghim ny, Einstein suy ra iu v cng
quan trng l tc ca nh sng khng bao gi thay i bt k o di
iu kin no, v s chuyn ng ca tri t quay chung quanh mt tri
cng khng nh hng g n tc ca nh sng.
Stephen Hawking
220
Tri vi Newton, Einstein khng nh rng khng lm g c s chuyn ng

tuyt i. Quan nim c vt th chuyn ng mt cch tuyt i trong khng
gian l iu v l. S chuyn ng ca vt th ch l tng i vi s
chuyn dng ca vt th khc.
Trng thi ca mi vt th l chuyn ng trn mt t v khp mi ni
trong v tr, khng c vt th no l tuyt i ng yn. Trong v tr ng,
t vt th nh nh nguyn t n nhng di thin h bao la, s chuyn ng
l trng thi vnh hng. Tri t quay chung quanh mt tri vi tc 20
dm/giy ng h. Trong v tr tt c u chuyn ng, v khng c th g
ng im mt ch, th lm g c tiu chun o tc , chiu di, kch
thc, khi lng v thi gian, ngoi tr o vi s chuyn ng tng i.
Ch c nh sng l tuyt i, v tc ca nh sng lc no cng l
186.000dm/giy ng h, bt k ngun sng, bt k v tr quan st, ng
nh cuc th nghim Michelson - Morley chng t.
[...] Theo thuyt tng i ca Einstein th ngi ta c th ui kp qu kh v sinh ra
tng lai nu ngi ta c tc vt tc nh sng. [...]...Thi gian v khng gian
khng th tch ri nhau. Mi vt lun lun chuyn ng, cho nn theo quan nim ca
Einstein, chng ta sng trong mt v tr bn chiu m thi gian l chiu th t [...]
Trong s nhng quan nim ca Einstein v v tr, quan nim v s

tng i ca thi gian i ngc vi quan nim xa nay, v kh hiu
hn c. Einstein ch trng rng: nhng bin c xy ra nhiu ni khc
nhau c th xy ra cng mt lc i vi k ny, nhng xy ra khc lc i
vi k khc mt v tr chuyn ng tng i vi ngi trc. Th d hai
bin c xy ra cng mt lc i vi ngi quan st ng trn mt t, c th
xy ra khc lc i vi ngi ngi trn xe ha hay my bay. Thi gian
khng tuyt i, m l tng i vi v tr v tc ca ngi quan st. p
dng thuyt ny nhn nh v tr, ngi ta thy rng mt bin c, th d
mt v n xy ra khng mt lc i vi ngi quan st ngay trn tinh cu
v ngi quan st trn tri t. Mt bin c din ra trn mt tinh cu xa
lc c th hng nm mi chuyn hnh nh ti mt t, mc du nh sng
chy vi tc 186.000 dm/giy ng h. V tinh t ta quan st thy hm
nay ch l v tinh t ca bao nhiu nm v trc, v c th lc ny v tinh t
y khng cn.
Theo thuyt tng i ca Einstein th ngi ta c th ui kp qu kh
v sinh ra tng lai nu ngi ta c tc vt tc nh sng. Mi
tinh cu chuyn ng c mt h thng thi gian ring, khc hn h thng
thi gian mi tinh cu khc. Mt ngy trn tri t ch l thi gian
LC S THI GIAN
221
tri t quay mt vng trn trc ca n. Sao Mc mt nhiu thi gi hn tri

t quay chung quanh mt tri, v vy mt nm trn sao Mc di hn mt
nm trn tri t. Tc cng nhanh, thi gian cng chm. Chng ta u
quen ch ngh rng mi vt th u c ba chiu, nhng Einstein ch trng
thi gian cng l mt chiu ca khng gian. Thi gian v khng gian khng
th tch ri nhau. Mi vt lun lun chuyn ng, cho nn theo quan nim
ca Einstein, chng ta sng trong mt v tr bn chiu m thi gian l chiu
th t.
Ni tm li, tin c bn ca thuyt Einstein trnh by ln u tin na th
k trc y l tnh tng i ca mi chuyn ng, v tnh tuyt i c
nht ca nh sng.
Trin khai nguyn l tng i ca mi s chuyn ng, Einstein cn lm
sp mt quan nim khc vn vng chc t xa xa. T trc ngi ta vn
tin rng chiu di v khi lng trong mi trng hp c th quan nim
c vn l tuyt i v khng th thay i. By gi Einstein khng nh
khi lng hay trng lng cng chiu di ca mt vt th thay i ty
theo tc ca vt th . Einstein a ra th d: mt on xe la di mt
ngn b (B: 0,304 mt) chy vi tc bn phn nm tc ca nh sng.
i vi ngi ng yn mt ch th on tu chy ch cn di 600 b,
nhng i vi ngi ngi trn th on tu vn di 1000 b.
Tng t nh on tu, mi vt th chuyn ng trong khng gian cng u
co ngn li ty theo tc . Mt chic gy di 100 m (m (inch) = 0,025
mt), nu phng ln khng gian vi tc 161.000 dm/giy ng h, s co
ngn li ch cn di na m. Tri t th quay trc nn chu vi cng co rt li
chng su phn mt.
Khi lng cng c th thay i. Tc cng nhanh th khi lng ca vt
th cng tng. Nhiu cuc th nghim chng t rng vt th bn ln khng
gian vi tc ln ti 86% tc nh sng, s cn nng gp i so vi khi
cn nm yn di t. S kin ny c hu qu quan trng trong cng cuc
pht trin nguyn t sau ny.
Thuyt tng i ca Einstein trnh by nm 1905 c coi l L
thuyt hn ch v tnh tng i v ch p dng ring i vi s chuyn
ng. Tuy nhin, trong v tr chng ta, hnh tinh v cc thin th rt t khi
chuyn ng u theo ng thng. Mt l thuyt phi bao gm c mi
th chuyn ng, mi m t v tr. V l , Einstein phi dnh
Stephen Hawking
222
mi nm xy dng L thuyt Tng qut v tnh tng i, trong

ng nghin cu sc mnh huyn b hng dn s chuyn ng ca cc
hnh tinh, nh tinh, sao chi, thin thch, thin h v nhng vt th khc
quay cung trong khong khng ca v tr bao la.
Trong l thuyt tng qut v tnh tng i cng b nm 1915, Einstein
ra mt quan nim mi v sc ht, o ln hn nhng quan im v trng
lc v nh sng c ngi ta chp nhn t thi Isaac Newton. Newton
cho trng lc l mt lc, nhng khc vi Newton, Einstein chng minh rng
khong khng gian chung quanh mt hnh tinh hay mt thin th, l mt
trng hp dn tng t nh t trng chung quanh nam chm. Nhng
vt th ln nh mt tri, cc v tinh t u ta ra chung quanh mt trng
hp dn rt rng. Tri t v mt trng ht nhau l v vy.
Thuyt trng hp dn cn gii thch nhng chuyn ng khng bnh
thng ca sao Kim, mt hnh tinh gn mt tri nht, nhng chuyn ng l
nt c nhng nh thin vn hc t bao th k nay v l mt trng hp
ngoi l, khng tun theo nh lut v sc ht ca Newton. Trng hp dn
cc tinh t c sc cc mnh c th b cong tia sng. Vo nm 1919, tc l
my nm sau khi thuyt tng qut v tnh tng i c tung ra, nhng bc
nh chp c trong mt v nht thc xc nhn thuyt ca Einstein l
ng: cc tia sng i theo ng cong ch khng phi ng thng, do b
tc ng trng hp dn ca mt tri.
T tin , Einstein suy ra rng: khng gian hnh cong. Chu nh
hng ca mt tri, cc hnh tinh quay theo nhng ng no ngn
nht, tng t nh con sng khi chy ra bin, ty theo a hnh m chy
theo nhng ng t nhin nht, d chy nht. Trong phm vi tri t,
mt con tu hay mt chuyn phi c vt bin, i theo khng phi ng
thng m l ng cong ngha l cung ca mt vng trn. Hin nhin l
ng gn nht gia hai im khng phi ng thng m l ng cong.
nh lut ny cn ng c vi s chuyn ng ca hnh tinh hay tia sng.
Nu chp nhn thuyt khng gian c hnh cong, phi ng nhin chp nhn
thuyt khng gian hu hn. V d, mt tia sng xut pht mt v sao, sau
hng triu nm ra i, vn s tr v ngun sng c, chng khc g nh du lch
i mt chuyn vng quanh th gii. V tr khng phi l din ra bt tn
trong khng gian, m c nhng gii hn tuy khng th xc nh c nhng
gii hn ny.
LC S THI GIAN
223
Trong s nhng khm ph v i ca Einstein v khoa hc, ng gp ca

ng cho cng cuc nghin cu v nguyn t l c tc dng trc tip v su
rng nht i vi th gii ngy nay. t lu sau khi t chuyn san vt l hc
tung ra thuyt tng i vo nm 1905, Einstein cn cho ng bo ny
mt bi bo ngn c tm vang di rt ln, nhan l Qun tnh ca mt vt
th c ty thuc vo nng lng ca vt th khng?. Einstein xc nh
rng: t ra l trn l thuyt nng lng nguyn t c th s dng c. Sc
mnh khng khip ca nguyn t c th c gii ta theo mt phng trnh
do Einstein ra: E = mc2, ngha l: nng lng bng khi lng nhn vi
tc ca nh sng, ri li nhn vi tc ca nh sng ln na. Ni mt
cch c th, Einstein cho rng: trong na cn Anh (cn Anh = 453,592
gam) ca bt k cht g u cha mt nng lng tng ng vi sc
mnh ca by triu tn thuc n TNT. Mt nh bnh lun nhn xt:
nu khng c phng trnh ca Einstein cc nh khoa hc vn c th m
mm tch c nguyn t uranium, nhng khng chc cc nh khoa hc
hiu y l mt ngun nng lng khng khip, vt liu ca nhng tri
bom khng khip.
Stephen Hawking
224
Phn cui
[...] i vi Albert Einstein, ngi ta khng th khng ni n nh hng. Phi gi
nhng l thuyt ca ng l cch mng v m ra k nguyn nguyn t. K nguyn ny
a nhn loi i n u chng ta cha th bit. Hin nay chng ta ch bit rng
Einstein l nh khoa hc, nh trit hc v i nht ca th k... [...]
Trong phng trnh ni ting E = mc2, Einstein chng minh nng lng
v khi lng ch l mt, hai trng thi khc nhau v khi lng chnh l
nng lng c li. Barnett nhn nh rt ng l phng trnh E = mc2
gii thch c rt nhiu im v vt l hc, t bao lu nay vn cn l
nhng im b mt. Phng trnh gii thch ti sao cht quang tuyn phn
x nh radium v uranium li c th lin tip trong hng triu nm bn ra
nhng tia li ti chy vi tc khng khip. Phng trnh cn gii thch ti
sao mt tri v cc v tinh t li c th tun nh sng v sc nng trong hng
t t nm, v nu mt tri ch c la theo li thng thng th tri t ca
chng ta phi cht trong ti tm u lnh t hng triu nm ri. Phng
trnh cn cho chng ta thy nng lng gh gm cha cht trong nhn
nguyn t v tin on ch cn mt lng rt nh cht uranium cng to
ra mt tri bom c sc cng ph c mt thnh ph.
Cho mi n nm 1939 phng trnh ca Einstein vn cn l l thuyt. Vo
nm , sau khi b c quc x trc xut khi chu u, Einstein sang M
ri t lu sau ng nhp quc tch M. Einstein c tin c quc x ang
lng nhp cng uranium v ang nghin cu v bom nguyn t, ng lin
vit cho Tng thng Roosevelt mt bc th ti mt:
Nhng cng cuc nghin cu mi y ca E. Fermi v Lzilard m bn tho
c gi ti ti, khin ti ngh rng trong tng lai rt gn, cht
uranium c th bin thnh mt ngun nng lng mi m v quan trng...
Hin tng mi ny c th dn ti vic ch to bom, v c th tin rng... ch
mt tri bom loi , mang di tu v cho n hi cng c th tn ph
ton th hi cng v cc vng ph cn.
Kt qu tc khc ca bc th Einstein gi cho Roosevelt l vic khi cng
xy dng n bom nguyn t Manhattan. Nm nm sau, trai bom nguyn
t u tin c a ra th Almagordo Reservation thuc bang New
LC S THI GIAN
225
Mexico, v t lu sau M th bom nguyn t tn ph Hiroshima, sm kt

liu chin tranh vi Nht Bn.
Bom nguyn t l mt trong nhng kt qu thc t vang di nht ca l
thuyt Einstein. Tuy nhin ngi ta vn cn phi k n thc t khc na.
Nm 1905, nm thuyt tng i ra i, cc nh khoa hc trin khai nh
lut v in nh hc (Photoelectric Law) ca Einstein, gii thch nhng
tc ng in nh huyn b v do m ng cho v tuyn truyn hnh,
phim c ting ni, con mt thn cng nhng p dng khc. Chnh v pht
minh ny m Einstein c tng gii Nobel v vt l nm 1922.
Trong nhng nm cui i, Einstein vn khng ngng n lc xy dng l
thuyt v Trng thng nht (Unfided Field Theory) nhm chng minh tnh
cht ha hp v ng nht ca to vt. Theo Einstein, cc nh lut vt l
hc chi phi nguyn t nh b cng c th p dng i vi nhng vt th ln
lao trong khng gian. Do l thuyt v Trng thng nht ca Einstein
gii thch c mi hin tng vt l theo mt khun mu c nh. Lc ht,
in lc, t lc v nguyn t lc tt c u l nhng lc c th gii thch
c bng mt l thuyt duy nht. Nm 1950, sau gn na i nghin cu,
Einstein ln u tin trnh by l thuyt Trng thng nht ca ng trc th
gii. ng ng tin rng thuyt ny nm gi c cha kha ca v tr,
thng nht trong mt quan nim, t th gii cc nh v quay cung ca
nguyn t n khng gian mnh mng ca cc thin th. V nhng kh khn
v ton hc nn thuyt ca Einstein vn cha c nhng s kin vt l hc
kim chng ton b. Tuy vy Einstein vn vng tin rng l thuyt v Trng
thng nht ca ng gii thch c tnh cht nguyn t ca nng lng v
chng minh c s hin hu ca mt v tr c sp t rt trt t.
T tng trit l gy cm hng v hng dn Einstein qua bao nhiu nm
n lc, v nhng phn thng cho nhng n lc , c Einstein trnh
by trong bi ging v ngun gc L thuyt tng qut v tng i ti
trng i hc Glasgow nm 1933.
Kt qu cui cng rt gin d, bt k mt sinh vin thng minh no cng c
th hiu c mt cch d dng. Nhng ch c th hiu c sau khi tri
qua nhng nm m thm tm kim mt s tht m ngi ta ch cm thy ch
khng th ni ln c. Ngi ta ch c th hiu c iu khi lng ham
mun ln n mc cung nhit, v khi tri qua nhng giai on tin tng
ri nghi ng, nghi ng ri tin tng cho ti mt lc no , bng hiu r
c s tht sng sa.
Stephen Hawking
226
Trong mt dp khc, Einstein bc l c tnh tinh thn ca ng:

Cm xc p nht v su xa ca con ngi l cm xc trc s huyn b.
Chnh cm xc ny khin cho khoa hc chn chnh ny n. Nhng ai
khng cn c nhng cm xc , khng cn bit ngc nhin v ch bit ng
ngn ngi ra v s hi th sng cng nh cht. Cm thy iu huyn b m
con ngi khng sao gii thch ni, l v n ch biu l ra khi m kh nng t
i ng bun ca chng ta ch hiu c nhng hnh thc thp km ca ci
quy lut cao siu di v p rng r hn ht. Chnh s bit v cm xc
l nn tng ch thc ca tn gio.
Con s nh khoa hc tn dng Einstein khng k xit. Chng ta hy c
hai tc phm vit v Einstein, hiu a v c nht ca ng trong gii
khoa hc. Paul Oehser vit:
i vi Albert Einstein, ngi ta khng th khng ni n nh hng. Phi
gi nhng l thuyt ca ng l cch mng v m ra k nguyn nguyn t.
K nguyn ny a nhn loi i n u chng ta cha th bit. Hin nay
chng ta ch bit rng Einstein l nh khoa hc, nh trit hc v i nht ca
th k. Trc mt chng ta, Einstein c dng dp mt v thnh v nhng
cng trnh ca ng khin chng ta thm tin tng vo kh nng tr tu
ca con ngi. ng cn l hnh nh bt dit ca con ngi lun lun tm
hiu.
Nh khoa hc Banesh Hoffman kt lun nh sau:
Einstein v i khng hn ch v nhng t tng khoa hc m cn v tc
dng tm l. Trong mt giai on nghim trng ca lch s khoa hc,
Einstein chng minh rng, nhng t tng xa khng hn l thing
ling bt di bt dch. Chnh s chng minh m ng cho tr tng
tng ca nhng ngi nh Bohr v Broglie khin h c th thnh cng
trong a ht lng t. Ton th khoa vt l hc ca th k 20 u mang du
n khng th xa nho ca thin ti Einstein.

Luoc Su Thoi Gian.106

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Luoc Su Thoi Gian.106

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

LC S THI GIAN

Phn 32............................................................................................................................ 144

Li gii thiu ca nh xut bn Bantam Books

Chng ta ang sng cuc sng hng ngy ca chng ta m hu nh khng

Ma xun nm 1974, khong 2 nm trc khi con tu v tr Viking h cnh

Gii thiu cun sch "Lc s thi gian"

S.W. Hawking sinh nm 1942. Trong cuc sng c nhn, ng gp nhiu bt

vt l l thuyt, nh v n ln, l en, khng - thi gian, thuyt tng i,

Chng 1: Bc tranh ca chng ta v v tr

ln mt trng lun lun l trn, iu ny ch ng nu tri t c dng cu.

Hnh 1.1: M hnh v tr ca Aristotle - Ptolemy

Kim, sao Ha, sao Mc v sao Th (Hnh

cho rng l phn ca v tr m con ngi khng th quan st c.

qu o elip rt n khp vi quan st, Kepler khng sao dung ha c n

trng hu hn trong tt c cc ngi sao s ri vo nhau v sau t cu

Thm ch ngay c nhng ngi thy rng l thuyt hp dn ca Newton

sao xa cha kp ti chng ta. V iu ny li t ra cho chng ta mt cu

sao v tr li bt u mt thi im no ? S tht th nhng trng hp

nhng nguyn nhn vt l cn phi c s bt u. Ngi ta vn cn c

ni v bn cht ca v tr v tho lun nhng vn nh: n c im bt

v nim tin ca chng ta vo n li c tng thm, nhng nu thm ch ch

din chng bng tp hp n gin cc con s. Cng c th cch tip cn ny

quyt nh rng chng ta s i ti nhng kt lun ng t nhng iu quan

Chng II: Khng gian v thi gian

Nhng php o ca Galileo c Newton s dng lm c s cho nhng

cc hnh tinh vi chnh xc rt cao. Nu nh lut ny khc i, chng hn,

hp vi nim ca ng v Thng tuyt i. Thc t, Newton chi

Mt l thuyt ch thc v s truyn nh sng phi mi ti nm 1865 mi ra

L thuyt ca Maxwell tin on cc sng v tuyn v sng nh sng truyn

hc hng u ca Php l Henri Poincar a ra ch t tun sau. Tuy nhin,

chnh bng khong cch m n truyn c chia cho thi gian tn i

Hnh 2.1: Thi gian c o

Mi mt ngi quan st c th dng radar bit mt

tng ny c minh ha trn hnh 2.1, n l mt v

Ngy hm nay o khong cch mt cch chnh xc, chng ta vn cn

h nguyn t xesi. (Nguyn nhn dn ti con s l lng ny l n tng

Theo kinh nghim thng thng, ngi ta c th m t v tr ca mt im

Hnh 2.2: Tia sng t mt tri

c t hng ln trn vi n v l nm, cn khong

Nh chng ta thy, cc phng trnh Maxwell tin

Hnh 2.3: vng trn ln dn

Nhng gn sng truyn nh mt vng trn c ln dn

Hnh 2.6: Nn nh sng khi

Phn cn li l vng khng - thi gian khng nm trong

s kin ch sau 8 pht - l thi gian nh sng i t mt tri n tri

L thuyt tng i hp rt thnh cng trong vic gii thch s nh nhau ca

ng trc a trn mt tri t chnh l vng trn ln

Hnh 2.8: ng trc a trn

Hnh 2.9: iu ny c ngha

sao dng nh mt v tr khc (H.2.9). Tt nhin,

Thng th rt kh quan st hiu ng ny, bi v nh sng ca mt tri lm

thng o hng chnh xc da trn nhng tn hiu t v tinh. Nu khi ny

hu hn trong qu kh v c th chm dt mt thi im hu hn trong

Bc tranh hin i v v tr khi u ch mi vo nm 1924, khi nh

Nhng ngi sao xa chng ta n ni, i vi chng ta, chng ch l nhng

Sau khi chng minh c s tn ti ca cc thin h khc, trong nhng nm

trong mt giy), th lc hp dn s khng cn mnh ko n li na, v

Nm 1965, hai nh vt l M lm vic phng th nghim ca hng Bell

Gi y thot nhn th ton b bng chng - bng chng xc nhn rng v

Mc d Friedmann ch tm ra mt, nhng thc t c ti ba loi m hnh khc

Hnh 3.2: Khong cch gia

u chuyn ng li gn nhau, v v tr co li. Hnh

dng li, mc d n c th chm li i cht. Hnh 3.3

Hnh 3.3: Hai thin h ngy