Obkladynka, tytuna storinka, forzac chudonyka O. I.

Paslavkoji

Naa Zemlia isnuje ve bahato mijoniv rokiv, na protiazi jakych yttia na poverchni zaznalo velykych zmin. Zhustky bilkovoji reovyny, o utvorylysia v teplij vodi
perych moriv, malo-pomalu uskladniujuy, peretvorylysia v riad riznomanitniych
roslynnych i tvarynnych organizmiv, jaki erez nezyslenni pokolinnia dosiahly suasnoho stanu.
Ciu zminu form organinoho yttia mona prosteyty, vyvajuy jich retky, o
zberehlysia v tovach zemnoji kory u vyhliadi okamjanilostej. Vony daju nam molyvis dosy povno ujavyty sobi, jaki roslyny i tvaryny naselialy poverchniu Zemli v
mynuli asy, na protiazi tak zvanych geologinych peridiv, jakych naliuju 11 z tych
pir, vidkoly sformuvalo organine yttia. I ym dali danyj perid vid suasnosti, tym
bia riznycia mi formamy vlastyvoho jomu organinoho yttia i suasnymy.
Vyvenniam form cioho mynuloho yttia, jich osoblyvostej, umov isnuvannia i
pryyn zmin, vymyrannia odnych, rozvytku i vdoskonalennia inych zajmajesia halu
nauky, o nazyvajesia paleontologijeju. Jiji vyvaju u dejakych vyych kolach. Ale j
konij liudyni cikavo distaty choa b zahane ujavlennia pro formy i umovy mynuloho
yttia. Ce zavdannia i sprobuvav ja rozvjazaty v napysanij mnoju knyci u vyhliadi naukovo-fantastynoho romana. Mona bulo b pokazaty, jak na plytkach kameniu znachodia vidbytky roslyn i po okremych lystkach skladaju sobi ujavlennia pro cile derevo
abo ku; jak z kameniu vyluaju rizni erepaky, koraly i retky inych morkych bezchrebetnych, oyaju jich, vyznaaju jich nazvy; jak z velykoju oberenistiu vykopuju
kistky chrebetnych tvaryn i skladaju z nych cili skelety, po jakych mona sudyty pro
zovninij vyhliad cych istot.
Ale taki opysy buly b due dovhi i nudni; vony potribni lye studentam, majbutnim
paleontologam, a yrokomu kolu ytaiv ne daly b yvoho ujavlennia pro mynuli formy
yttia. Tomu ja obrav formu romana. Ale jak povesty ytaa v cej svit davno znyklych
istot i obstanovky, v jakij vony yly?
Ja znaju lye dva romany, v jakych zrobleno podibnu sprobu. Odyn ce roman
ulia Verna Podoro do centra Zemli, v jakomu veni spuskajusia vhlyb erlom odnoho z vulkaniv Islandiji i znachodia pidzemni pustoty, naseleni zahadkovymy istotamy i znyklymy tvarynamy, opysanymy nevyrazno. A nazad na poverchniu veni vyplyvaju erlom inoho vulkana plotom po kypliaij vodi i, nareti, navi po rozplavlenij
masi. Vse ce due nepravdopodibno. erla vulkaniv ce vidkryta truba, o jde daleko
vhlyb, vony zapovneni zastyhloju lavoju; plotom po kypliaij vodi, a tym bie po rozarenij lavi, plyvty nemolyvo. Geologini pomylky v ciomu romani sponukaly mene v
1915 r. stvoryty Plutoniju. Do cioho vypadku ja e nioho ne pysav dlia molodych
ytaiv i ne zbyravsia cioho robyty.
Druhyj roman Konan Dojlia, v jakomu mandrivnyky v Pivdennij Ameryci vidkryvaju vysoke, trudnoprystupne plato, vidrizane vid usijeji navkolynioji miscevosti i
naselene pervisnymy liumy, velykymy liudynopodibnymy mavpamy i dejakymy tvarynamy, o ve znykly v inych misciach Zemli. Distavy na plato, doslidnyky zaznaju
riznych pryhod. Ale v ciomu romani tako bahato nepravdopodibnoho; vin znajomyv ytaa lye z svitom, blykym do suasnoho, i spravyv na mene take slabe vraennia, o
ja zabuv joho nazvu, cho ytav joho dvii i ne due davno, znano piznie, ni roman
ulia Verna.
Choroyj naukovo-fantastynyj roman musy buty pravdopodibnym, vin povynen
vseliaty v ytaa perekonannia, o vsi opysuvani podiji za pevnych umov mou maty
misce, o v nych nema nioho nadpryrodnoho, udesnoho. Jako v romani nagromadeni rizni udesa ce ve ne roman, a kazka dlia malekych ditej, jakym mona
rozpovidaty vsiaki nebylyci.

Ve peri vydannia romana Plutonija pokazaly, o vin zadovoniaje vymohy

pravdopodibnosti. Ja oderav vid ytaiv nemalo lystiv, v jakych odni cilkom serjozno
zapytuvaly, omu ne sporiadajusia novi expedyciji v Plutoniju dlia vyvennia
pidzemnoho svitu; ini proponuvaly sebe jak leniv majbutnich expedycij; e ini cikavyly daoju doleju mandrivnykiv, vyvedenych v romani. Tomu v ostanniomu vydanni
Plutoniji avtorovi dovelosia pojasnyty ytaam u pisliamovi, o dlia toho, ob oznajomyty jich z tvarynamy i roslynamy kikoch mynulych peridiv u takij formi, niby vony
isnuju de v nadrach Zemli i dosi, vin musyv pryjniaty jak istynu hipotezu, o bula
vysunuta na poatku mynuloho stolittia i serjozno obhovoriuvala todi venymy. Vona
dokladno navodysia v peredostanniomu rozdili (Naukova besida), de organizator expedyciji zachyaje jiji spravedlyvis. Naspravdi nauka davno ve jiji vidkynula.
Avtor spodivajesia, o i ce vydannia1 Plutoniji, jak i mynuli, vyklye u molodych
ytaiv baannia blye oznajomytysia z geologijeju i zajniatysia cijeju cikavoju naukoju,
jaka zjasovuje sklad i budovu naoji planety i rozpovidaje, jaki roslyny i tvaryny naselialy jiji v mynuli peridy, jak vony zminiuvaly i prychodyly na zminu odno odnomu,
poky z seredovya tvaryn ne vysunula mysliaa istota liudyna, o stala volodarem
Zemli.

Ciu peredmovu avtor napysav do rosijkoho vydannia. Prym. red. ukrajinkoho vydannia.

Profesor Katanov, o vslavyvsia podoroamy na Novu Zemliu i picbergen ta doslidenniam poliarnoho Uralu i zajmav katedru geologiji v universyteti, ojno povernuvsia z svojeji laboratoriji. Osinnij semestr zakinyvsia, lekciji ta ekzameny prypynyly, i profesor z zadovolenniam mrijav pro trytynevi zymovi kanikuly; ne dlia bezdillia
o, ni! e ne staryj, spovnenyj syl i zdorovja, vin mav namir vidpoyty tiky dniv dvatry, a potim vziatysia z sviymy dumkamy za venu stattiu pro geologine spivvidnoennia Uralu i Novoji Zemli.
Prysivy, ekajuy na obid, do pymovoho stola, Katanov perehlianuv oderanu
za de potu, perehornuv kika naukovych brour, nadislanych jomu avtoramy, probih
katalog naukovych novyn nimekoho knyhovydavnyctva. Nareti, joho uvahu pryvernuv do sebe lyst u velykomu ovtomu konverti z adresoju, napysanoju due itkym, ale
dribnym poerkom.
Poerk svojich zvyajnych korespondentiv profesor znav dobre, i cej lyst vid neznajomoji liudyny zacikavyv joho.
Katanov rozpeatav konvert i z zdyvuvanniam proytav take:
Munku-Sardyk, 1. XII 1913
Vysokoanovnyj Petre Ivanovyu!
Znajuy Vau dosvidenis u poliarnych doslidenniach ta interes, jakyj Vy vyjavliajete do geologiji arktynoho kraju, ja proponuju Vam vziaty uas u velykij expedyciji,
vidriaduvanij mnoju nastupnoji vesny na odyn abo dva roky dlia vyvennia nezvidanoji
astyny Liodovytoho okeanu. Jako Vy pryncypovo zhodni, bute laskavi pryjichaty dlia
osobystych perehovoriv 2 sinia 1914 roku opivdni do Moskvy, hote Metropo, de cioho
dnia i cijeji hodyny zberusia ini peredbauvani uasnyky expedyciji i ja. Jako bezumovno vidmovliajete, prou povidomyty na tu adresu. Vytraty na pojizdku v usiakomu
razi budu povernuti.
Z cilkovytoju yristiu i povahoju do Vas
Mykola Inokentijovy Truchanov.
Profesor opustyv lyst i zamyslyvsia.
Truchanov? Niby de uv ce prizvye, ale de j koly? Zdajesia, u zvjazku z pytanniamy geozyky y astronomiji. Treba dovidatysia. Ce due cikavo. yve de na kordoni
Mongoliji, a sporiadaje expedyciju v Liodovytyj okean!
Katanov prostiah ruku do telefona i vyklykav svoho kolegu, profesora astronomiji,
jakyj rozkazav take: Truchanov zakinyv universytet i prysviatyv sebe geozyci2 ta astronomiji. Vin neodavno zbuduvav observatoriju na veryni hory Munku-Sardyk u
Sajankomu chrebti na kordoni Mongoliji, ob skorystuvatysia ystotoju i prozoristiu
povitria Schidnoho Sybiru protiahom dovhych zym, koly bahato buvaje bezchmarnych
dniv i noej. Ale do oho tut poliarni kraji? Nad Liodovytym okeanom atmosfera v usiakomu razi men spryjatlyva dlia astronominych sposteree, ni na hori Munku-Sardyk
Na ce zapytannia astronom ne mih nioho vidpovisty, i Katanovu nioho ne zalyalo, jak vidklasty zadovolennia svojeji cikavosti do 2 sinia. Vin, zvyajno, vyriyv
zjizdyty do Moskvy.

Geozyka nauka pro zynu budovu zemnoji kuli, jiji magnitni, elektryni vlastyvosti, sylu tiainnia,
radiaktyvnis, temperaturu hlybyn, zynyj stan nadr.
2

Opivdni 2 sinia 1914 roku profesor Katanov pidjichav avtomobilem do hoteliu

Metropo i postukav u dveri nomera 133, jakyj pokazav jomu vejcar. Dveri rozynylysia, i profesor opynyvsia v prostorij svitlij kimnati, de bulo ve kika olovik. Odyn iz
nych pidvivsia nazustri Katanovu i, prostiahajuy jomu ruku, skazav:
Vy akuratni, jak hodynnyk, Petre Ivanovyu, nezvaajuy na ciu pohodu,
spravnisiku sybirku purgu! Ce dobra oznaka dlia naoji spravy. Due radyj, o vy
prybuly i o maju es bayty vas u sebe! Ja Truchanov. Dozvote poznajomyty vas
z usima prysutnimy.
Odyn po odnomu pidvely i buly vidrekomendovani Katanovu:
Zoolog, pryvat-docent Semen Semenovy Papokin.
Meteorolog Holovnoji zynoji observatoriji Ivan Andrijovy Borovyj.
Botanik i likar Mychajlo Hnatovy Hromeko.
Na kruhlomu stoli sered kimnaty bula rozislana velyka karta arktynoho kraju,
na jakij rizkymy koliorovymy linijamy buly naneseni marruty expedycij za ostanni
pjatdesiat rokiv. Na pivni vid Tajmyrkoho pivostrova bula ve poznaena zemlia, vidkryta Vikikym tiky vlitku 1913 roku3.
Koly vsi sily navkolo stola, Truchanov poav svoju promovu.
Jak pokazuje vam cia karta, pja ostych arktynoho kraju mi Sybirom, Pivninoju Evropoju, Hrenlandijeju i Pivninoju Amerykoju pomereani marrutamy yslennych expedycij. Ale due cikave vidkryttia zemli, zroblene neodavno Vikikym, dovelo, o i v ciomu kraji molyvi e velyki zavojuvannia dlia nauky. Treba tiky spriamuvaty svoji zusyllia docino, korystujuy dosvidom usich poperednykiv.
Spravu slavnych expedycij XVII i XVIII stoli Pronyeva, Laptieva, Denieva, Beringa i doslide Vrangelia i Middendorfa u perij polovyni XIX stolittia na
krajnij pivnoi Sybiru teper prodovuju expedyciji Siedova, Brusylova i Rusanova, jaki
vyvaju Karke y Barencove more. U ti kraji distavsia i Vikikyj i, zrozumilo, prodovuvatyme svoji doslidennia. Konkuruvaty z nymy ja ne chou.
Moji plany, prodovuvav Truchanov pislia nevelykoji pauzy, torkajusia
inoji astyny arktynoho kraju.
Hliate na ciu velyku bilu pliamu na pivni vid ukotkoho pivostrova ta
Aliasky, odna koliorova linija jiji ne peretynaje! Bidolana annetta, skuta kryhoju, proplyvla dali na pivde vid cijeji pliamy. Ostanni expedyciji Sverdrupa i Amundsena praciuvaly na schid, sered ostroviv pivninoamerykankoho archipelagu.
Ale v meach cijeji pliamy povynna buty zemlia, nikomu e nevidoma, abo velykyj ostriv, tiky vdvoje menyj vid Hrenlandiji. Molyvo, o tam ley cilyj archipelag.
Hliate, na schidnomu kraji cijeji pliamy nanesena problematyna zemlia, o jiji bayv
zdaleka Kruker, na pivdennomu Zemlia Kinan. Nansen hadaje, o velykoji zemli v
cij astyni Liodovytoho okeanu nemaje; Piri, navpaky, perekonanyj, o z mysu Fomy
Hobbarda vin bayv na pivninomu zachodi kraj velykoho materyka.
Harris, uasnyk berehovych i geodezynych znima Spoluenych tativ
Ameryky, vpevnyvsia v isnuvanni cioho materyka na pidstavi vyvennia pryplyviv i vidplyviv na pivninych berehach Aliasky. Za joho slovamy, ve chid cych kolyva
morkoho rivnia v mori Bofora dovody, o vony jdu ne z Tychoho okeanu erez vuku
j milku Beringovu protoku, a z Atlantynoho okeanu, po hlybokomu promiku mi Norvehijeju i Hrenlandijeju, a dali, mi peredbauvanym materykom i berehamy Aliasky ta
Sybiru, ci kolyvannia ymraz slabaju. Jakby cioho materyka ne bulo, pryplyvna chvylia jla b z Hrenlandkoho moria erez pivninyj polius bezposerednio do berehiv Aliasky
3

Teper vona nazyvajesia Pivninoju Zemleju.

i ukotkoji zemli, ne zapizniujuy i ne poslabliujuy. Isnuvannia materyka dovody

e j te, o v mori Bofora, vidkrytomu na zachodi, zachidni vitry posyliuju pryplyvnu
chvyliu, a schidni poslabliuju jiji, i riznycia u vysoti chvyli dosiahaje dvoch metriv. Ce
molyve tiky u vukomu mori mi dvoma materykamy. Vid ostroviv pivninoamerykankoho archipelagu peredbauvanyj materyk vidokremlenyj tiky vukoju protokoju.
Koly b cia protoka bula yroka pryplyvna chvylia Atlantynoho okeanu mohla b dosiahaty berehiv ostrova Banka, zustriajuy tut z pryplyvnoju chvyleju, o obijla cej
materyk iz zachodu i pivdnia, i obydvi chvyli povynni buly b znyuvaty odna odnu. Ale
spostereennia Mak-Kliura bilia zachidnoho bereha ostrova Banka pokazaly, o tut vse
e panuje pryplyvna chvylia, jaka jde z zachodu z moria Bofora.
Ote, zakinyv Truchanov svoju dopovi, isnuvannia materyka abo kompaktnoji grupy velykych ostroviv u cij astyni arktynoho kraju mona vvaaty maje
bezsumnivnym i zalyajesia tiky jich vidkryty j oholosyty, o vony nalea Rosiji. Ja
dovidavsia, o uriad Kanady sporiadaje expedyciju, jaka maje zavdanniam pronyknuty vlitku cioho roku v bilu pliamu zi schodu. Dali zvolikaty ne mona nam treba
projty v ti kraji z pivdnia i pivdennoho zachodu, z boku Beringovoji protoky, inake
ostannia nevidoma astyna Arktyky bude cilkom vyvena i zajniata anglijciamy.
O omu ja vyriyv organizuvaty i vidriadyty tudy expedyciju, a vas zaprouju
vziaty v nij uas.
Teper dozvote poinformuvaty vas pro najblyi plany. Sudno za typom Frama,
ale bi udoskonalene na pidstavi dosvidu ostannich plava, ve z oseni budujesia.
Cymy dniamy joho spustia na vodu, i kapitan pojide keruvaty joho ostatonym sporiadenniam. Na kine kvitnia, za kontraktom, sudno povynne buty cilkom hotove, i do 1
travnia vono prybude do Vladyvostoka za lenamy expedyciji. Na poatku travnia my
znimemosia z jakoria i vimemo priamyj kurs na Kamatku, de v Petropavlovku navantaymo partiju jizdovych sobak z odnym abo dvoma kamadalamy, o dobre vmiju
keruvaty cymy tvarynamy. Jako nam cioho ne poasty zrobyty na Kamatci, my moemo vziaty sobak na ukotkomu pivostrovi, v Beringovij protoci, de dovedesia prystavaty, ob zapastysia jukoloju4 dlia sobak i poliarnym odiahom dlia liudej. Projovy
Beringovu protoku, my popriamujemo ne na pivninyj zachid, jak annetta, a na pivninyj schid, priamo do ukanoji zemli. Zvyajno, nezabarom my zustrinemo kryhu i
probyvatymemosia kri neji jakomoha dali. Ale due jmovirno, o na sudni my ne doplyvemo do berehiv cijeji zemli i vysadymo sannu expedyciju, jaka j povynna bude projty
jaknajdali na pivni. Vona bude zabezpeena prypasamy na rik, na vypadok zymivli,
jako jij ne poasty do oseni povernutysia nazad abo koly sudno, o krejsuvatyme
vzdov pivdennoho kraju zemli y sucinoji kryhy, ne zmoe pidibraty expedyciju do poatku zymovoji poliarnoji noi. Na kraju zemli sudno zalyatyme na pevnij viddali odyn
vid odnoho sklady z prypasamy, ob sanna expedycija mohla popovnyty svoji zapasy i
na druhyj rik, jako jiji spitkne jake lycho. Ale , koly na kine toho lita sudno ne
povernesia do jakoho-nebu portu, o maje telegrafnyj zvjazok z Evropoju, navesni
nastupnoho roku bude vidriadena riatuvana expedycija, ob vidukaty sudno i vziaty
sannu partiju.
Jak bayte, zakinyv Truchanov, cho zavdanniam expedyciji ne je dosiahty pivninoho poliusa z novoji storony, a tiky doslidyty peredbauvanyj materyk na
pivni vid Beringovoji protoky, prote i ce zavdannia te dosy vake. V kraomu razi
my povernemosia na bakivynu piznioji oseni cioho roku, molyvo navi ne pobayvy
ukanoji zemli; ale bi imovirno, o dovedesia zymuvaty sered kryhy na sudni y na
materyku i povernutysia na rik abo dva piznie. V hiromu razi my moemo zahynuty
ce konomu z nas treba maty na uvazi i vlatuvaty svoji spravy vidpovidnym ynom.
Jukoloju na pivnoi Sybiru nazyvaju suenu rybu, perevano z porody lososiv, jaku miscevi yteli hotuju pro zapas na zymu jak char dlia sebe i sobak.
4

Pislia dejakoji movanky, pid as jakoji konyj iz sluchaiv mih obmirkuvaty svoje
vidnoennia do spravy, Truchanov dodav:
Koly b chto-nebu z vas teper, pislia rozjasnennia planu expedyciji, vvaav dlia
sebe nemolyvym vziaty v nij uas, to ja poprosyv by joho vse-taky ne hovoryty nikomu
pro na plan do poatku travnia, ob nas ne zmohly vyperedyty inozemci.
Jako ja ne pomyliajusia, zaznayv Katanov, vy, Mykolo Inokentijovyu,
hovoriay pro sannu expedyciju, vyslovyly: my jiji vysadymo na bereh abo na kryhu.
Chiba vy sami ne dumajete braty uasti v doslidenni nevidomoho materyka?
Na prevelykyj a, ni, Petre Ivanovyu. Ja pojidu z vamy na sudni i zalyu na
niomu, bo chodyty piky maje ne mou. Ade v mene odna noha nye kolina tuna;
ja tak nevdalo zlamav jiji pid as podoroi po dykych Sajanach, o stav invalidom, zdatnym tiky do sydiaoho yttia.
Chto pojide z sannoju expedycijeju?
Vsi prysutni, krim mene i kapitana, a tako odyn abo dva kamadaly y uki,
tobto pja abo is olovik. Doslidennia vsich trioch carstv pryrody bude zabezpeene,
a meteorolog, krim atmosfernych javy, bere na sebe vyznaennia dovhot i yrot. y ne
tak, Ivane Andrijovyu?
Cilkom virno, ja maju dostatnij dosvid odo cioho, vidpoviv Borovyj.
Ja ne napoliahaju na nehajnomu rozvjazanni pytannia pro uas v expedyciji,
prodovuvav Truchanov. Chaj konyj obmirkuje moju propozyciju spokijno na samoti.
Koly treba daty ostatonu vidpovi? zapytav Papokin.
erez tyde u cej e as. Bioho stroku na mirkuvannia ja, na a, daty vam
ne mou, bo, koly chto-nebu vidmovysia, ja muu ukaty inoho vidpovidnoho specilista, a v kinci sinia povynen povernutysia do Sybiru, ob ulatuvaty spravy svojeji
observatoriji, jaku zalyaju na dovhyj as.
erez tyde toho taky asu v nomeri Truchanova zibraly ti sami osoby, krim
kapitana, jakyj ue vyjichav pryjmaty korabe. Nichto z uenych ne vidmovyvsia vid
uasti v expedyciji, nadto spokuslyvij, nezvaajuy na trudnoi j nebezpeky, o buly
poperedu. Truchanov buv zachoplenyj, vin skazav, o cia odnostajnis i vidsutnis vaha sered uasnykiv napered garantuje uspich spravy. Plan obmirkovuvavsia vdruhe, i
konyj uasnyk robyv zauvaennia za svojeju specinistiu vidnosno potribnoho naukovoho i osobystoho sporiadennia.
Druhoho dnia vsi rozjichaly u rizni storony, ob pryhotuvatysia do expedyciji i
zakinyty osobysti spravy.

20 kvitnia sybirkym expresom vyjidaly odnoasno z Moskvy profesor Katanov,

zoolog Papokin, meteorolog Borovyj i likar Hromeko, jaki zibraly za umovoju z riznych
kinciv Rosiji; erez desia dniv vony prybuly na vokzal Vladyvostoka.
V hoteli, vkazanomu jim zazdalehi, nai mandrivnyky zastaly ve Truchanova;
vin prybuv na tyde ranie, ob zrobyty zakupky i pryjniaty zamovleni rei. Nastupnoho dnia, 1 travnia, vsi pjatero zustrialy sudno Poliarna zoria, o pryalylo do
portu; z kapitankoho mistka do nych posmichalo obvitrene oblyia kapitana.
Protiahom trioch dniv na sudno vantayly vuhillia, mastyni materily, vsiliaki
chari, rizni predmety naukovoho sporiadennia i osobystoho bagau leniv expedyciji,
jaki na tretij de sami perebraly na sudno.
Vranci 4 travnia vse bulo hotove, mytni formanosti zakineni, komanda i pasayry
na misciach.

Plavno rozrizujuy chvyli buchty Zolotoho Rohu, Poliarna zoria opivdni obihnula
Osliai Vucha i popriamuvala povz ostriv Rukyj na schid. Usi pja leniv expedyciji z
kapitankoho mistka provodaly pohliadamy misto, o roztauvalo amteatrom na
sopkach, pozad zelenoji buchty, i zaraz splyvalo v dalei. U konoho z nych mymochi
promajnula dumka: y pobau ja koly-nebu znovu ci berehy i bakivynu vzahali? I
konomu stavalo trochy sumno. Ale sviyj morkyj viter i lehke pochytuvannia sudna,
o poalosia pislia vychodu z buchty, vydko obirvaly berehovi spohady.
Pouvsia gong, o zaklykav na snidanok, i mandrivnyky, kynuvy ostannij pohliad
na temnu smuhu ridnoho bereha, jakyj zalyyvsia pozadu, spustylysia v kajut-kompaniju.
Pislia snidanku vsi znovu vyjly na palubu, ob hlianuty na temnu masu ostrova
Askoda ostannij klapo ridnoji zemli a do Kamatky. Pomynuvy ostriv, Poliarna
zoria povernula na schid; viter uuch, i sudno plavno roztynalo holubi chvyli Japonkoho moria, o vidstupalo teper na pivde i schid za horyzont. Tiky na pivnoi, na
viddali pjatnadciaty-dvadciaty kilometriv, tiahnulasia temna linija ussurijkoho bereha. Na zachodi soncia, za mysom Povorotnym, i cia linija vydko znykla z oej.
Sudno kruto povernulo na pivninyj schid.
V jakyj port my priamujemo?
Ni v jakyj, jako synyj torm ne prymusy nas zrobyty cioho. Ale barometr
stoji vysoko, i do Kurykych ostroviv tormu ne peredbaajesia.
A tam?
Tam cholodne Ochotke more napevne zavdas nam nepryjemnostej. Cej pohanyj kutok Tychoho okeanu zavdy dajesia vznaky sudnam, o jdu u napriami do Kamatky. Raptovi tormy, tumany, do abo snih, osoblyvo navesni i voseny, buvaju tam
postijno. Ale ce bude dlia nas pidhotovkoju do poliarnych umov.
More bulo spokijne, i vsi cijeji noi vyspalysia dobre j vidpoyly pislia metuni ta
klopotu doronich hotuva. Ale nastupnoho dnia peredbaennia Truchanova spravdylosia. Barometr rizko vpav, poduv pronyzlyvyj nord-vest (pivnino-zachidnyj viter), nebo
vkrylosia sirymy chmaramy i piov dribnyj osinnij do. Na yroti mysu Terpinnia Poliarna zoria povernula maje na schid i vvijla u vidkryte Ochotke more, oraz bie
viddaliajuy vid Sachalinu. Poalasia syna bokova kaka, i mandrivnyky provely due
nespokijnu ni.
Druhoho dnia pohoda ne pokraala. Do i snih erguvaly mi soboju. Temni
chvyli z bilymy hrebeniamy piny plavno nakouvaly na livyj bort, oblyvajuy bryzkamy
vsiu palubu. Dovelosia sydity v kajut-kompaniji, korotajuy as za balakamy. Papokin
i Borovyj, na jakych pohano vplyvala chytavycia, ne zjavlialysia ni za snidankom, ni za
obidom. Kapitan schodyv z svoho posta v rubci tiky na korotkyj as. Na astia, torm
ne buv velykyj i za ni navi poslabav. Vranci speredu pokazala temna masa ostrova
Paramuyr, najbioho v pivninij astyni Kurykych, a pravoru vydno bulo meni ostrovy Makanrui ta Onekotan z vulkanom Toorusyr, z jakoho pidijmavsia hustyj stovp
dymu. Viter uuch, i dym iov priamo vhoru, rozplyvajuy u verchnich arach atmosfery na siru chmaru, ledve pomitnu na pochmurnomu nebi. Za kika my na pivde
iz vody veletenkym stovpom priamo vhoru pidnosylasia skelia Avossi, niby veletenkyj
ornyj pale, o pohrouvav sudnu. Bila smuha pryboju rizko okresliuvala joho osnovu
vid poverchni moria, o pry siromu osvitlenni zdavalosia olyvkovo-zelenym.
Jaki pochmuri ci ostrovy! vyhuknuv Papokin, vyjovy na palubu pry zvistci,
o vydno zemliu. orni j ervonuvati ponuri skeli, slankyj aharnyk.
I postijni tumany; vlitku doi, vzymku churtovyny, dodav Truchanov. I
vse-taky liudy yvu tut.
Kuryki ostrovy pospi vulkaninoho pochodennia, pojasnyv Katanov.
Na nych naliuju dvadcia try vulkany, z jakych istnadcia diju bi-men postijno.

Ce pasmo, o zjednuje Kamatku z Japonijeju, tiahnesia po zachidnomu kraju velykoho provalu morkoho dna, zapadyny Tuskarora, jaka dosiahaje devjaty z polovynoju
tysia metriv hlybyny. Liniji velykych rozlamiv zemnoji kory zvyajno suprovodujusia
vulkanamy, a asti zemletrusy dovodia, o ruchy v zemnij kori e tryvaju i rivnovaha
poruujesia.

Pislia poludnia chodovyj viter dav zmohu rozpustyty vsi parusy, i Poliarna zoria
z podvojenoju vydkistiu ponesla do Kamatky, jaku ve vydno bulo na horyzonti. Nezabarom zrivnialysia z mysom Lopatka, a potim pered oyma mandrivnykiv prostiahnulasia linija vulkaniv-sopok. Odni buly konini, ini prytupleni, zjednani odna z odnoju
rivnymy hrebeniamy nevysokych chrebtiv. Snih, o vkryvav strunki konusy sopok ta
hrebi prominoho chrebta, jaskravo biliv na temnomu foni neba. Misiana ni dala
zmohu bezpeno vvijty u vuki vorota Avaynkoji buchty. Prybravy vitryla, Poliarna
zoria tychym chodom projla mi vysokymy skeliamy vorit i opynylasia v velykij buchti,
na berehach jakoji oden vohnyk ne vykazuvav prysutnosti liudyny. Bulo ve za pivni,
i maleke misto Petropavlovk davno spalo. Spokijni vody buchty vidsviuvaly sriblom
pry jaskravomu svitli misiacia, a na pivnoi, v daleyni, pidnosyvsia strunkyj konus
Avaynkoji sopky, niby bilyj pryvyd na temnomu foni neba. V povitri viduvavsia lehkyj moroze. Zdavalosia, o Kamatka e v obijmach zymovoho snu.
erez hodynu sudno kynulo jakir za sotniu krokiv vid bereha, bilia sonnoho misteka. Briazkit lanciuhiv rozburkav sobak, i ninu tyu poruyly havkit i vyttia, na jaki,
prote, nichto z horodian ne zvernuv uvahy. Cej koncert povtoriuvavsia ne raz i, oevydno, buv zvynym javyem.
Vranci mandrivnyky prokynulysia vid bihanyny j metuni, o poalasia na palubi.
Navantauvaly vuhillia, prisnu vodu, proviziju. Vsi pospiyly nahoru. Jaskrave sonce
pidnialosia ve vysoko nad horamy, i misto oylo.
Pislia dovhoho plavannia vsim chotilosia viduty pid nohamy tverdyj grunt: tomu
posnidaly navydku i, ob perepravytysia na bereh, skorystuvalysia liupkoju, jaka jla
za provizijeju. Tam ue vse naselennia Petropavlovka, vid malych do starych, o ledve
peresuvaly nohy, zibralosia, ob podyvytysia na sudno ta joho pasayriv, pouty ostanni
novyny z dalekoji bakivyny, dovidatysia, y ne pryvezeno potribnych jim tovariv.
Pozadu jurby na poloystomu schyli roztauvalysia v maliovnyomu bezladdi ubohi
chatky horodian, sered jakych svojeju velyynoju i solidnistiu vyriznialysia budivli:
mikoji koly, likarni, novyj budynok hubernkoho upravlinnia ta kika torhovenych
skladiv.
Mandrivnykiv vrazyla vidsutnis oho-nebu schooho na vulyci. Chatky buly rozkydani tak, jak spalo na dumku budivenykam i hospodariam: odni stojaly lycem do
buchty, ini bokom, a to navi i navskosy. Navkolo konoho budynku roztauvalysia komory, chlivci, povitky dlia chudoby, vialky dlia jukoly. V bahatioch misciach lealy e
kupy j polia brudnoho snihu, z-pid jakoho do moria tekly strumky kalamutnoji vody, i
prochoym dovodylosia perestrybuvaty erez nych, bo ni trotuariv, ni mistkiv ne bulo.
Vsich vrazyla maje povna vidsutnis svijkych ptachiv i dribnych tvaryn. Ce pojasniuvalo tym, o jizdovi sobaky, bez jakych na Kamatci isnuvaty ne mona, znyuju vsiaku dribnu yvnis, osoblyvo pid kine zymy, koly vyerpujusia zapasy jukoly
i sobak trymaju nadholo. Cych sobak, krasyvych i mochnatych zviriv riznoji masti,
bulo vydno navkolo vsich budynkiv. Odni hrilysia na sonci u maliovnyych pozach, ini
porpalysia v pokykach, treti zahryzalysia abo hralysia odyn z odnym. Mandrivnyky z
cikavistiu rozhliadaly cych tvaryn, rodyi jakych povynni buly vziaty uas v expedyciji
Poliarnoji zori pid as peresuvannia po snihach i kryzi nevidomoji zemli. Na Kamatci

zymovyj liach zakinyvsia i nastalo povne bezdoriia, a tomu sobaky korystuvalysia

teper zasluenym vidpoynkom i nezasluenym velykym postom, o buv pomitnyj po
jich zapalych bokach i holodnych pohliadach.
Nezvaajuy na zygzagy, jaki dovodylosia postijno robyty mi budynkamy ta jich
prybudovamy, mandrivnyky men jak za pivhodyny obijly vse misto i vyjly za joho
mei, de botanik spodivavsia zibraty vesnianu floru. Ale joho spodivannia ne spravdyly
skri leav e hlybokyj snih, i tiky na bi krutomu kosohori, o vstyh vidtanuty,
bulo znajdeno molode lystia anemoniv5. Vesna na Kamatci, vnaslidok velykoji kikosti
snihu, o vypadaje vzymku, i vplyvu cholodnoho Ochotkoho moria, poynajesia pizno,
i zemlia zviniajesia vid snihu tiky naprykinci travnia. Ale zate i osi zatiahujesia do
polovyny abo kincia lystopada.
Z vysokoji okolyci mista rozhortavsia udovyj vyd na vsiu Avaynku buchtu, otoenu kicem hir, jaki podekudy kruto spadaly temnymy urvyamy do hladini vod, podekudy zbihaly poloystymy schylamy, rozrizani dolynamy riok, o ve zvinylysia
vid put zymy.
Kice hir vidstupalo vid bereha buchty tiky na zachodi, de vydno bulo nyzovynnu
detu riky Avai. Bilia hyrla riky mona bulo rozpiznaty chatky odnojmennoho selya, jedynoho, krim Petropavlovka, yloho miscia na berezi cioho udovoho basejnu,
jakyj maje blyko dvadciaty kilometriv u poperenyku, moe vmistyty floty vsich velykych i malych derav. Vin prekrasno zachyenyj vid moria i, nezvaajuy na ce, vraaje
hliadaiv svojeju bezliudnistiu. Na joho hladkij poverchni ne biliv oden parus; zate porosli lisom hory, o obstupyly joho, bilily e pid zymovym pokryvom.
Zijovy do bereha, nai mandrivnyky staly svidkamy cikavoji kartyny. Bilia vody
stojaly, zvjazani po pari, trydcia sobak, pryznaenych dlia expedyciji. Jich obstupyly
kika matrosiv i natovp cikavych liudej, ale vony buly due nespokijni skavaly,
hryzlysia i probuvaly vtekty. Na vodi bilia bereha stojav velykyj nezhrabnyj oven, kudy
zbyralysia vantayty ciu zhraju. Korenastyj olovik, oholenyj do pojasa, oevydno kajur,
tobto sobakohon, schopyv za zayjok paru tvaryn, o prualysia j skavaly, vidnis jich
u oven i posadyv bilia kormy. Ale ojno vin povernuvsia do nych spynoju, ob ity za
druhoju paroju, jak rozumni sobaky, jakym, oevydno, ne podobala podoro po vodi,
vyskoyly na bereh i zmialysia z inymy. Ce povtorylosia kika raziv na zahanu rozvahu hliadaiv. Ne dopomahaly ni stusany, ni pokryky, sobaky ne chotily zalyaty
svojeji bakivyny. Kajur u nestiami lajav sobak rosijkymy j kamadakymy pohanymy slovamy, hliadai rehotaly i podavaly rizni porady, sobaky vyly, lement buv
nejmovirnyj.
Nareti kajur prydumav dotepnyj, cho i ne due pryjemnyj dlia kudlatych pasayriv, sposib posadky. Vin vidpychnuv oven krokiv na pja vid bereha, dav u ruky joho
pryala odnomu z matrosiv, i potim poav kydaty sobak po pari erez vodu v oven, nezvaajuy na jich opir. Zvyvajuy u povitri, sobaky padaly na dno, derlysia perednimy
nohamy na bort i vyly nesamovyto, ale strybaty u vodu vse ne navauvaly. Koly oven
buv povnyj nespokijnymy paramy, jaki j dali prodovuvaly strybaty ta skavaty, joho
pidvely nosom do bereha. Matrosy i kajur vydko vskoyly i vzialysia za vesla. Pry peromu pomachovi vesel zhraja, nemov zaarovana, stychla i movala protiahom usijeji
perepravy. Ale tiky-no oven stuknuvsia ob korpus Poliarnoji zori, jak koncert vidnovyvsia z podvojenoju syloju. Z bereha bulo vydno, jak sobak paramy pidnimaly na palubu v koyku, spuenomu z bortu sudna na viriovci, i jak kajur nosyv jich u vidvedenu
zahorodu, de dobra porcija jukoly prymusyla jich prymyrytysia z svojeju doleju.
Metunia na palubi, briazkit jakirnoho lanciuha i skavannia stryvoenych sobak
rano rozbudyly druhoho dnia mandrivnykiv, jaki ne polinuvalysia zijty nahoru, ob
vostannie hlianuty na misteko i joho yteliv, jaki zibralysia na berezi provodaty sudno.
5

Anemony ranniokvitui travjanysti roslyny, napryklad, prolisky, son i in.

Pid vyhuky ura, aslyvoji dorohy, o suprovoduvaly machanniam apkamy i

chustkamy, ta pid vyttia sobak Poliarna zoria zrobyla plavnyj povorot i na povnyj chid
popriamuvala erez buchtu do vorit. Bereh vydko vidstupav u dalei i odnoasno z
tym na zadniomu plani z-za najblyych do mista hir poav vyplyvaty snino-bilyj konus
Avaynkoji sopky. Tonkym, prozorym strumokom z jiji veryny vyvsia dymok.
Zadymila naa sopka! pouvsia holos za spynoju mandrivnykiv, jaki stojaly
bilia bortu i myluvalysia krasyvoju kartynoju.
Vsi ohlianulysia. Ce buv toj energijnyj olovik, o naperedodni perekydav sobak u
oven. Teper vin buv odiahnenyj u kuchlianku kurtku z oleniaoho chutra erstiu
naverch. Vukyj i trochy kosyj proriz joho karych oej, vypnuti vylyci, smuhliavyj kolir
oblyia, prypleskanyj nis i rideki orni vusyky odrazu vyjavlialy joho mongoke pochodennia. Vin, posmichajuy, dyvyvsia na mandrivnykiv.
Ce novyj len naoji expedyciji Illia Stepanovy Iholkin, naanyk trydciaty
sobak i kajur perednioji narty, jakyj navy nas keruvaty cymy nespokijnymy tvarynamy, skazav Truchanov, vitajuy z kajurom.
Nai sobaky due spokijni, pane naanyku! vidkazav toj. Vony ve
vhamuvalysia. Ade zalyaty bakivynu nikomu ne ochota, tomu vony j vyly.

Koly Iholkin vidijov do sobak, Truchanov peredav tovaryam vidomosti pro cioho
lena expedyciji. Iholkin buv rodom iz Zabajkallia, z buriat-kozakiv jakoji stanyci na
kordoni Mongoliji, i brav uas u vijni z Japonijeju, pislia jakoji zalyyvsia u Vladyvostoku. Zavezla joho na Kamatku naukova expedycija, i jomu spodobala krajina dymuych sopok, jiji pryvillia, rybni bahatstva, poliuvannia na vedmediv. Vin znajov tut
druhu bakivynu, vydko prystosuvavsia do svojeridnych umov tamtenioho yttia i
stav vidomyj usiomu Petropavlovku, jak sprytnyj kajur i providnyk liubyteliv poliuvannia. Vziaty uas v expedyciji Truchanova joho spokusyla vysoka plata, vydana jomu za
rik napered, o dala jomu molyvis zbuduvaty budynok i prydbaty chudobu ta znariaddia promyslu.
erez hodynu pislia pidniattia jakoria Poliarna zoria vchodyla ve u vorota
Avaynkoji buchty, o tiahnusia na pja z ymo kilometriv. Pravoru bilia vchodu,
proty strimkych ske mysu Babukina, z moria orniv bryloju velyeznyj Babukin kami, blyko sta metriv zavvyky, z ploskoju verynoju, due zrunoju dlia hnizduvannia
morkych ptachiv.
Sotni ajok, baklaniv ta inych pernatych, spolochanych umom mayny, zakrulialy navkolo cijeji skeli, spovniujuy povitria rizkymy krykamy.

Obihnuvy mys Danij z majakom, Poliarna zoria kruto povernula na pivninyj

schid i popriamuvala ponad schidnym berehom Kamatky, postupovo viddaliajuy vid
nioho.
Dva dni sposterihaty ne bulo oho. Krim toho, duv cholodnyj nord-vest, nanosiay
to do, to krupu abo snih. More bulo nespokijne, i tepli kajuty bie pryvabliuvaly, ni
mokra paluba.
Nareti viter uuch, ale zate zjavyla plavajua kryha i tumany. Dva dni jly tychym chodom, ob ne naskoyty na kryane pole. Koly vyjasnyla pohoda, pravoru
pokazavsia bereh skeliastoho ostrova Sv. Lavrentija, a livoru mys ukotkyj. Na
zachid vid ostannioho, na berezi hlybokoji buchty Provydinnia, bula faktorija; tam dlia
expedyciji bulo skladene vuhillia, zavezene zavasno zafrachtovanym sudnom. Poliarna zoria viddala jakir, i poalosia vantaennia vuhillia. Pislia tynevoho plavannia
vsi pospiyly na bereh. Ale berehovi skeli ne davaly prostoru dlia exkursiji, a snih e
vkryvav schyly, i tiky nevelyka ploa navkolo faktoriji bula vina vid nioho.

erez dva dni, navantayvy vuhillia, Poliarna zoria obihnula ukotkyj mys i
vvijla v Beringovu protoku, trymajuy blye do materyka Aziji, de nyki hory kruto
spadaly do morkoho bereha abo poloysto zbihaly do yrokych dolyn, o jly v hlyb
cijeji sumnoji krajiny. Cho buv ue kine travnia, ale vsiudy e vydnilysia velyki polia
snihu, i tiky kruti pivdenni j pivdenno-zachidni schyly hir buly cilkom vini vid nioho i
ve zelenily molodoju travykoju abo sviymy lystokamy na nykych, slankych kuach
poliarnoji verby j berezy.
Po zelenych chvyliach protoky asto kluboyvsia tuman, zastupajuy dalei. Nebo
postijno vkryvalosia nykymy svyncevymy chmaramy, o posypaly palubu abo doem,
abo snihom. Z-za chmar inodi vyzyralo sonce, o davalo bahato svitla, ale malo tepla. I
pid sonianym prominniam nehostynni berehy krajnioho pivninoho schodu Aziji vtraaly svij bezradisnyj charakter.
Koly tuman rozstupavsia y rozvijuvavsia pid poryvamy vitru, o vkryvav zeleni
chvyli bilymy baranciamy, na schodi mona bulo rozhliadity rivnyj bereh Ameryky, jakyj ledve syniv u daleyni. Plavajua kryha zustriala ymraz astie, ale ne sucinymy
masamy, a nevelykymy poliamy abo u vyhliadi krasyvych torosiv, chymernymy obrysamy jakych zachopliuvalysia liudy, o ne buvaly v pivninych moriach.
Nablyenniu bi znanoho kryanoho polia zvyajno pereduvala pojava smuhy
tumanu, tomu kapitany suden zavdy maly molyvis uchylytysia v toj y inyj bik, ob
ne zitknutysia z kryynamy. Ale tut ce e ne tak nebezpeno, jak u pivninij astyni
Atlantynoho okeanu, de mou zustritysia ajsbergy, nebezpeni dlia suden, bo ci kryani hory, jaki teijeju vidnosylo na pivde, postupovo pidtaju u svojij pidvodnij astyni,
vnaslidok oho nadvodna astyna nabuvaje nestijkoji rivnovahy i hora vid neznanoji
pryyny poryvu vitru, postrilu, navi holosnoho vyhuku moe perevernutysia i zatopyty sudno, o rysknulo pidijty do neji nadto blyko.
Berehy zdavalysia mertvymy: ne vydno bulo ni dymku, ni liudyny abo tvaryny.
Tomu velyke bulo zdyvuvannia naych mandrivnykiv, jaki zibralysia na palubi, koly z
nevelykoji buchty, o raptom zjavylasia za skeliastym mysom, vydko vyplyv oven z
odnym hrebcem, jakyj posyleno praciuvav veslamy, plyvuy navperejmy Poliarnij zori.
Ale koly vin pomityv, o korabe joho vyperedaje, to poav kryaty j machaty chustkoju.
Kapitan podav sygnal upovinyty chid i prokryav u rupor, ob oven plyv do sudna. Koly oven nablyzyvsia, to vyjavylo, o ce ukotka bajdara. Kapitan, hadajuy,

o jakyj uka zupynyv sudno, ob vyprosyty sobi spyrtu abo tiutiunu, chotiv ue huknuty povnyj vpered. Ale hrebe, jakyj buv ue zovsim blyko, zakryav:
Boha rady, vimi mene na bort.
Maynu zastoporyly, i bajdara pidplyvla do bortu. Spustyly trap. Neznajome vydko pidniavsia na palubu, zniav svoju chutrianu apku z navunykamy i, zvertajuy
do leniv expedyciji, radisno promovyv:
Diakuju vam, teper ja vriatovanyj!
Ce bula rosla, yroka v pleach liudyna, z zasmahlym lycem, holubymy oyma j
skujovdenoju svitloju borodoju. Viter rozmitav joho ruduvate volossia, mabu davno
ve ne stryene. Vin buv odiahnenyj po-ukotkomu i v livij ruci trymav nevelykyj, ale,
oevydno, due vakyj kirianyj miok.
Truchanov pidijov do neznajomcia, prostiahajuy ruku, i skazav:
Vy, oevydno, zaznaly korabenoji avariji?
Pry zvukach rosijkoji movy oblyia neznajomcia prosiajalo. Vin vydkym pohliadom ohlianuv vsich leniv expedyciji, postavyv svij miok na palubu i poav po erzi
potyskuvaty vsim ruky, hovoriay pokvapno rosijkoju movoju:
Jaz radistiu bau, o vy moji zemliaky! Ade ja rosijanyn, Jakiv Makejev z
Jekaterynburga. Ot astia jake i sudno zustriv, i do rosijan potrapyv!
Ja vidkryv na ukotkomu berezi zolotu kopaniu. Zapasy chariv u mene vyjly
i mymovoli dovelosia kynuty jiji. Ja plyvu ve druhyj de na pivde z nadijeju dobratysia
do naselenoho miscia. Dajte meni, bu laska, pojisty, ja ve dva dni yvliu tiky
morkymy erepakamy.
Truchanov u suprovodi inych mandrivnykiv poviv novoho pasayra do kajut-kompaniji, de jomu zaproponuvaly cholodnu zakusku i aj, ob vin trochy pidkripyvsia,
poky pryhotuju obid.
Zapychajuy za obydvi oky, Makejev rozpoviv istoriju svojich pryhod:
Ja za profesijeju hirnyyj inener i ostannim asom praciuvav na zolotych kopaniach v Sybiru ta na Dalekomu Schodi. Natura v mene neposydiaa, liubliu mandruvaty, znajomytysia z novymy misciamy, i koly mynuloho roku ja pouv vid miscevych
yteliv, o, za utkamy, na ukotci je zoloto, to vyriyv podatysia tudy na rozuky joho.
Pravdu kauy, mene vabylo tudy ne tak zoloto, jak baannia oznajomytysia z cym viddalenym malovidomym krajem.
U suprovodi dvoch miscevych yteliv, o zholosylysia prystaty do mene v kompaniju, ja vyruyv u dorohu i blahopoluno zijov na ukotkyj bereh, de meni nezabarom vdalosia znajty bahate zolotonosne rozsypye i namyty ymalo zolota. Zapas prodovostva u nas buv obmeenyj, a ja mav namir zalyytysia tam e na dejakyj as; tomu
ja vidislav svojich suputnykiv u najblye selye ukiv za produktamy, ale vony dosi
ne povernuly, cho z toho asu mynulo ve ponad misia.
Koly Makejev zakinyv svoje opovidannia, Truchanov skazav jomu, o Poliarna
zoria ne torhovene sudno i o, pospiajuy na pivni, vony ne mou vezty joho v jakyjnebu port.
My moemo tiky peredaty vas na zustrine sudno, zakinyv vin.
Ale koly vae sudno ne torhovene, to ym e vono zajmajesia, kudy vono priamuje?
Vono veze rosijku poliarnu expedyciju, leniv jakoji vy bayte pered soboju, i
jde v more Bofora.
Nu o , dovedesia meni, mabu, do slunoho asu poplavaty z vamy, jako vy
ne zachoete vysadyty mene, jak Robinzona, na bezliudnyj ostriv! zasmijavsia
Makejev. Ale ja rozpoviv vam, o v mene nioho nemaje, krim toho, o na meni: ni
bilyzny, ni prystojnoho odiahu, nioho, krim prezrennoho metalu, jakyj das meni
zmohu rozrachuvatysia z vamy.

 Pro ce ne moe buty j movy, perepynyv joho Truchanov. My dopomohly

zemliakovi vykrutytysia z bidy j due radi ciomu. Bilyzny j odiahu u nas dosy, vy maje
odnakovi na zrist zi mnoju i takoji komplekciji!
Makejevu daly vinu kajutu, de vin mih umytysia, pereodiahtysia i sklasty svoje
zoloto. Uveeri vin buv u kajut-kompaniji, majuy ve zovsim inyj vyhliad, i rozvaav
mandrivnykiv opovidanniamy pro svoji pryhody. Novyj pasayr spravyv na vsich jaknajpryjemnie vraennia, i, koly vin piov spaty, Truchanov zvernuvsia do leniv expedyciji
z zapytanniam:
y ne zaprosyty nam joho do svoho tovarystva? Ce, oevydno, energijna, dua j
buvala liudyna z pryjemnoju tovarykoju vdaeju, jaka bude korysna zavdy pry vsiakych obstavynach.
Tak, i cilkom kuturna, nezvaajuy na svoje vake yttia v dykych, malonaselenych misciach, zauvayv Katanov.
Znaje eskimoku movu, o moe prydatysia na peredbauvanij zemli, jaka, koly
zaselena, to eskimosamy, dodav Hromeko.
Mabu i spravdi zaproponuju jomu vziaty uas v expedyciji z vaoji spinoji
zhody, zakinyv rozmovu Truchanov, abo krae zaekaju kika dniv, vse odno
jomu divatysia nikudy, i my poznajomymosia z nym blye.
Nastupnoho ranku na prochannia Makejeva Poliarna zoria zvernula z svoho
kursu v hyrlo velykoji huby Sv. Lavrentija, na pivninomu berezi jakoji bula joho zolota
kopania. Vin chotiv zachopyty svoje skromne majno i, krim toho, zaproponuvav Truchanovu rozibraty i povezty z soboju nevelykyj budynook, jakyj, moe, prydassia expedyciji pid as zymivli na ukanij zemli. Cej budynook z komoroju skladavsia z dobre
pryhnanych odna do odnoji astyn, i za kika hodyn joho mona bulo rozibraty i navantayty na sudno. Poliarna zoria prystala do bereha, i vsia komanda razom z pasayramy vzialasia za robotu. Do poludnia budynook ue buv navantaenyj na palubu, i
sudno prodovuvalo svij liach na pivni.

Pizno uveeri, koly nezachidne ve sonce plyvlo ervonoju kuleju na pivninomu

horyzonti, Poliarna zoria vyjla z Beringovoji protoky v Liodovytyj okean.
U daleyni, na zachodi, bulo vydno pivnino-schidnyj kine Aziji mys Denieva,
na krutych schylach jakoho bahrianily osvitleni soncem yslenni snihovi polia. Mandrivnyky poslaly ostannie pryvitannia nehostynnomu, bezliudnomu berehovi, jakyj vse
stanovyv astynu ridnoji zemli.
Na schodi v lehkomu tumani mona bulo rozhliadity mys prynca Uekoho, o
zalyyvsia ve pozadu. Poperedu more bulo maje vine vid kryhy. Ostannij as
panuvaly
pivdenni vitry, jaki razom z teploju teijeju vzdov amerykankoho bereha protoky
vidihnaly biu astynu kryhy na pivni. Ce bula due spryjatlyva obstavyna dlia
daoho plavannia.
Koly nastupnoho ranku nai mandrivnyky vyjly na palubu, na zachodi ve ne vydno bulo zemli. Na schodi zemlia e majayla ce buly berehy Aliasky z skeliastymy
mysamy Lisbern i Nadiji, o vidmeovuvaly z pivnoi zatoku Kocebu.
Viter buv chodovyj, i, rozpustyvy parusy, Poliarna zoria mala po chvyliach, nemov velyka ajka. Inkoly zustrialysia kryani polia i nevelyki ajsbergy, jaki, zlehka
pohojdujuy, povino plyvly, pidhoniuvani vitrom, na pivninyj schid.
Koly berehy Aliasky poaly znykaty za horyzontom, Makejev, jakyj stojav razom
z inymy pasayramy bilia bortu, vyhuknuv:
Proaj, kolynia rosijka zemlia, dorohocinnis, podarovana amerykanciam.

 Jak ce? zdyvuvavsia Borovyj. Skiky ja pryhaduju, na uriad prodav Spoluenym tatam ciu pochmuru krajinu.
Tak, prodav za sim mijoniv dolariv. A y znajete vy, skiky janki ve vyruyly
z cijeji pochmuroji krajiny?
Nu, stiky abo, moe, vdvoje!
Vy orstoko pomyliajete! Samoho zolota vony vyvezly z Aliasky na dvisti mijoniv dolariv. A krim zolota, e cilkom ne vyerpanoho, tam je sriblo, mi, olovo i kamjane
vuhillia, o joho poynaju vydobuvaty. Dali chutro, velyki lisy po Jukonu. Buduju zaliznyciu, Jukonom chodia paroplavy.
Nu, nam alkuvaty nema oho! zauvayv Truchanov. U nas i Aliaska zalyylasia b u takomu pervisnomu stani, jak ukotka zemlia, de te je i zoloto, i vuhillia,
i chutro, a puttia vid usioho cioho nijakoho
Do jakoho asu, vidkazav Katanov, vinyj rozvytok Rosiji vzahali pryduenyj samoderavstvom. Ale zminysia uriad, i my, molyvo, ponemo praciuvaty v velykych mastabach, i todi Aliaska nam by due prydalasia. Volodijuy neju i ukotkoju
zemleju, my b komanduvaly vsijeju pivniiu Tychoho okeanu i oden amerykankyj
chyak ne nasmilyvsia b zahlianuty siudy. A teper vony pouvaju sebe hospodariamy v
Beringovomu mori i v Liodovytomu okeani.
I navi u ukotkij zemli! z alem dodav Makejev. Vony postaaju
ukam tovary i vyminiuju u nych na spyrt chutro, morovu kistku, kiry.
Druhoho ranku zemli ne bulo vydno, i Poliarna zoria plyvla zi zmenenoju vydkistiu Morem, o zdavalosia bezkrajim, nezvaajuy na kryhu, jaka bilila navkruhy.
Speredu na horyzonti stojav hustyj tuman. Viter poslabav, inkoly jov lapatyj snih, i
todi horyzont vydko zvuuvavsia, a sudno upoviniuvalo chid; temperatura povitria
bula tiky +0,5. Blyko poludnia vyzyrnulo sonce i dalo zmohu vyznayty yrotu: vona
vyjavyla 703. Takym ynom Poliarna zoria, zavdiaky chodovomu vitrovi i maje
vinomu moriu, za trydcia is hodyn vstyhla projty tretynu viddali mi vychodom z
Beringovoji protoky i berehom ukanoji zemli.
Dai dva dni ci spryjatlyvi umovy tryvaly, i mandrivnyky dosiahly ve yroty
7339. Ale nadveir etvertoho dnia plavannia po moriu Bofora kryha vydko zhustylasia, i sudnovi dovodylosia ve laviruvaty tychym chodom u vukych promikach mi
kryanymy poliamy.
Na vsiomu ciomu liachu ne zustrily nijakych suden; oevydno, pora roku bula
nadto rannia dlia kytobojiv. Koly ce vyjavylo, Truchanov skazav Makejevu:
Jak bayte, Jakove Hryhorovyu, my kytobojiv ne zustrily, i vam, cho-ne-cho,
dovedesia zalyytysia na Poliarnij zori mojim hostem. Ale, moe, vy vvaajete za
krae vziaty uas u sannij expedyciji, jako my znajdemo ukanu zemliu?
Cho jake pryjemne vae tovarystvo, vidkazav Makejev, ale sydity
pivroku abo rik bez dila na sudni sered kryhy meni bude vako. A v expedyciji ja vimu
uas z velykym zadovolenniam i, hadaju, ne bez korysti dlia neji. Ja dobre vmiju
chodyty na lyach, jizdyty na sobakach i beru na sebe razom z Iholkinym dohliad za
nymy. Mou tako hotuvaty jiu dlia vsijeji kompaniji, provadyty znimannia, dopomahaty profesorovi Katanovu v geologinych spostereenniach. Jak hirnyyj inener, ja
deo rozumiju v geologiji.
V takomu razi ja vvaaju pytannia rozvjazanym i due radyj, o sklad expedyciji zbiyvsia na odnu energijnu j dosvidenu liudynu, skazav Truchanov.
Umovy uasti Makejeva vyznayly due vydko, a vveeri vin pokazav Katanovu
kolekciju hirkych porid Aliasky i ukotkoji zemli, zachoplenu nym z kopani.
Profesor ohlianuv jiji z velykym interesom i perekonavsia v serjoznij pidhotovci
Makejeva, jakyj moe staty dobrym pominykom u roboti.
Vnoi dovelosia prostojaty kika hodyn na misci. Pry povnomu tyli tuman stav
takyj hustyj, o za desia krokiv nioho ne bulo vydno, vse niby potonulo v ridkomu

moloci. Poliarna zoria zupynyla bilia velykoho kryanoho polia i vsi, krim vartovych,
spokijno spaly.
Vranci tuman poav potrochu rozchodytysia i kluboyty pid poduvamy pivninoho
vitercia. Pryhotuvalysia do daoho plavannia. Viter nezabarom stav duaty, tuman
postupovo znykav, vidstupajuy na pivde, kryani polia zaurchotily i te poaly ruchatysia.
Speredu vidkryvsia dosy vinyj prochid, i Poliarna zoria pid paroju znovu poplyvla na pivnino-pivninyj schid, ale povino, ob ne styknutysia z kryynamy i ob
maty zmohu vydko zupynytysia abo povernuty v toj y inyj bik.
Uve veir i do pivnoi jly vpered to povino, to dosy vydko. Ale potim sonce, o
svitylo z poludnia, cho i z perervamy, schovalosia v peleni tumanu na pivninomu horyzonti, a nezabarom tuman nasunuvsia i na Poliarnu zoriu. Cia ni bula men spokijna, ni poperednia: duv nevelykyj pivninyj viter, kryani polia ruchalysia, natyskuvaly odne na odne, trialy j lamalysia. Klubouy, tuman ne davav zmohy rozdyvytysia liach, dovodylosia zdebioho stojaty na misci i pynuvaty, ob velyki kryyny ne zatysnuly sudno.
Vranci pivninyj viter posylyvsia, tuman rozihnalo, ale zate kryha poala due ruchatysia, i de projov u velykomu napruenni. Kapitan povynen buv vykorystaty ve
svij dosvid, ob probyvatysia povino vpered, lavirujuy m; poliamy, vidstupajuy, povertajuy to vpravo, to vlivo. Matrosy z dovhymy bagramy stojaly bilia oboch bortiv, ob
vidtovchuvaty sudno vid kryyn, jaki natyskuvaly na nioho. Na astia, kraji kryanych poliv buly due polamani, ajsbergiv ne bulo vydno, i tiky inodi hriady dribnoji
kryhy, nagromadeni podekudy na poliach, stanovyly bi serjoznu nebezpeku.
Unoi v borobi z kryhoju dovelosia vziaty uas usim pasayram, ob daty matrosam zmohu po erzi vidpoyvaty. Tumanu ne bulo, duv dosy sviyj nord, i sudno
prosuvalosia vpered. Vranci pomityly zhraju jakycho ptachiv, o proletily na pivni, i
dvoch vedmediv, jaki hulialy po velykomu poliu za kilometr vid sudna. Ce buly oznaky
toho, o de poblyzu zemlia.
Vyznaennia yroty pryblyzno opivdni dalo 112 5. Ote, nezvaajuy na kryhu,
Poliarna zoria za try doby vstyhla prosunutysia na pivni na 133.
Koly kapitan proklav na karti kurs sudna, Truchanov skazav lenam expedyciji,
jaki zibralysia navkolo stola:
Dosi nam asty nadzvyajno! V 1879 roci annetta, o vyjla, jak i Poliarna
zoria, z Beringovoji protoky, cile lito bylasia sered kryhy, ne proplyvy navi do 73
pivninoji yroty, i na poatku veresnia bula ostatono zaterta trochy dali na pivdennyj
schid vid ostrova Vrangelia. A my za otyry z polovynoju doby bez osoblyvych trudnoiv
vstyhly probratysia za 75.
Teper do zemli mona distatysia i piky, jako kryha ostatono prypyny nae
plavannia, skazav kapitan. Ja hadaju, o zalyylosia ne bi jak visimdesiat abo
sto kilometriv.

Toho dnia pizno uveeri pivninyj horyzont, proty zvyajnoho, zovsim zvinyvsia
vid tumanu ta chmar, i koly sonce spustylosia maje do horyzontu, na ervonomu foni
neba mona bulo pomityty vdalyni dribnozubaste pasmo.
Ce bezumovno zemlia! vyhuknuv kapitan, sposterihajuy v pidzornu trubu.
Kryani polia ne maju takych obrysiv, i, krim toho, na bilomu foni vydno yslenni
temni pliamy!
I vona blye, ni my hadaly! Meni zdajesia, o do neji ne bi jak pjatdesiatistdesiat kilometriv, zaznayv Makejev.

 Ote, poliarnyj materyk isnuje, i naa expedycija sporiadena nedaremno! z

zadovolenniam skazav Truchanov.
Vsi buly zbudeni, pobayvy zemliu, i dovho ne liahaly spaty. Tumanu ne bulo, i
ce dalo zmohu sposterihaty ridke vydovye: pivnine sonce, proplyvy vohnennoju kuleju nad hrebenem viddalenoho hirkoho pasma, znovu poalo postupovo pidijmatysia
vye Poliarna zoria cilu ni i cilyj ranok prosuvalasia vpered, probyvajuy, jak i
ranie, erez bi-men hustu kryhu. Opivdni vyznaennia yroty pokazalo, o za dobu
sudno prosunulo na pivni maje na piv-gradusa.
Nadveir sonce, o svitylo zranku maje bez perervy (due ridke javye v cych
yrotach), schovalosia za chmaramy. Nezabarom vse nebo zatiahlo i rozhulialasia churtovyna, nemov sered hlybokoji zymy. Dribnyj snih zaslipliuvav oi, vse chovalo u biliastij imli. Velykoho chvyliuvannia na ciomu mori, husto vkrytomu kryhoju, viter ne
mih vyklykaty, ale kryani polia poaly ruchatysia, stykajuy odne z odnym, i po jich
krajach zdymaly torosy z nagromadenych odna na odnu kryyn, dosiahajuy otyrioch
i navi esty metriv u vysotu. Stanovye sudna bulo nebezpenym. Dovelosia, zalyajuy pid paroju, stojaty maje na misci i, vidbyvajuy vid kryhy, to posuvatysia trochy
vpered, to vidstupaty nazad. Usi buly napohotovi, i tiky zavdiaky specinij konstrukciji korpusu sudno vytrymuvalo velyeznyj natysk kryhy.
Nareti Poliarnij zori poastylo zajty u velyku vyjimku na schidnomu boci velyeznoho kryanoho polia, zachyenu vid bezposerednioho natysku, de sudno j prostojalo
spokijno kine noi.
Do poludnia churtovyna vuchla, sonce vyhlianulo i dalo zmohu vyznayty yrotu.
Vsich nepryjemno zdyvuvala zvistka, o nord vidihnav sudno razom z kryhoju na pivde. Ale cej e viter odnoasno due rozbyv i rozjednav kryani polia, tomu za dva nastupnych dni, pry pochmurij i tychij pohodi, Poliarna zoria dosy lehko probyvala sobi
liach i, bezsumnivno, znano prosunula na pivni.
Zemlia mala buty blyko, bo lot, jakyj dosi v mori Bofora pokazuvav nezminno hlybyny 500700 morkych saniv, teper zustriv dno ve na hlybyni 80 saniv. Oevydno,
tut poynalasia ve kontynentana pidvodna platforma poliarnoho materyka. Ale erez
pochmuru pohodu, chmary, o nyko slalysia nad poverchneju moria, i dribnyj do
cijeji blykoji zemli zovsim ne bulo vydno.

Nadveir toho taky dnia, 2 ervnia, lot pokazav tiky 20 saniv hlybyny i speredu
bilila sucina kryha. Sudno posuvalosia tychym chodom, ob ne naskoyty na milynu,
jaka mohla trapytysia poblyzu zemli. Vnoi dovelosia prostojaty kika hodyn, bo hustyj
tuman zovsim zastupyv use navkruhy.
Vranci zniavsia schidnyj viter, tuman rozvijavsia, i vyjavylo, o Poliarna zoria
perebuvaje nedaleko vid kraju liodovoji stiny metriv na dvadcia zavvyky, jaka jla na
schid i na zachid do samoho horyzontu.
Ce mabu barjer z materykovoho liodu, o otouje poliarnu zemliu tak samo,
jak i navkolo pivdennoho poliusa! skazav Truchanov lenam expedyciji, o stovpylysia na palubi.
Misce bulo nezrune dlia vysadky sannoji partiji, a tomu sudno popriamuvalo na
schid z nadijeju znajty buchtu abo rozryv u barjeri, o dav by zmohu vylizty na poverchniu liodu. Lot pokazav istnadcia saniv hlybyny, i mona bulo hadaty, o liodova
stina ley svojeju osnovoju na dni moria.
Jty due blyko vzdov stiny bulo nebezpeno, bo asto vid strimkoji i navi navysloji masy liodu, roztiatoji yslennymy rozkolynamy, vidryvalysia bi-men velyki bryly
i padaly z hluchym umom u vodu. Dejakymy rozkolynamy, o rozyryly na hlyboki,
ale vuki uelyny-kajony, spadaly kaskadamy strumky.
Plavannia vidbuvalosia povino. Dovodylo obchodyty milyny i kryani polia, tomu
za dobu prosunulysia tiky kilometriv na sorok. Ale cioho dnia nadveir speredu pokazavsia dovhyj vystup, niby stina vysuvala na pivde, zminiujuy svij napriam. Koly
Poliarna zoria pidijla blye, to vyjavylo, o cej vystup buv ne kryhoju, a skeliastym
mysom samoji zemli.
Za veereju v kajut-kompaniji obhovoriuvaly pytannia, jak nazvaty novovidkrytu
zemliu. Vyriyly nazvaty jiji Zemleju Fritiofa Nansena, na es velykoho doslidnyka poliarnych moriv i krajin. Mys, nezvaajuy na zapereennia Truchanova, nazvaly joho
imjam, jak organizatora expedyciji.
Pered samym mysom liodova stina vidstupala trochy na pivni, vnaslidok oho
utvoriuvala buchta, nevelyka, ale dosy hlyboka, ob mona bulo vysadyty sannu partiju.
Cilu ni na sudni kypila robota. Treba bulo pospiaty, korystujuy spryjatlyvoju
pohodoju. Pivdennyj viter mih nasunuty kryani polia do bereha i zabyty nymy buchtu.
Vsi braly uas u vyvantauvanni bagau. Do kraju mysu liodova stina znyuvala i
rozpadala na okremi astyny, v promikach mi jakymy nevako bulo proklasty liach
na poverchniu liodu. Poky leny expedyciji sortuvaly vyvantaene na bereh majno i ukladaly joho na narty, matrosy zijly na hrebi mysu Truchanova i sporudyly tam vysoku
piramidu z kaminnia navkolo erdyny, na jakij pry trykratnomu saliuti harmat Poliarnoji zori pidnialy rosijkyj prapor.
Piramida povynna bula tako sluyty sygnalom jak dlia sudna, o malo krejsuvaty
ponad berehom zemli, zajmajuy joho znimanniam i vyvenniam, tak i dlia sannoji expedyciji, jaka jla v hlyb krajiny, ale povynna bula povernutysia do toho mysu, ob
znovu potrapyty na sudno. Mi kaminniam piramidy buv pokladenyj zapajanyj cynkovyj
jayk z zajavoju, o zemlia vidkryta 4/17 ervnia 1914 roku expedycijeju Truchanova
na sudni Poliarna zoria i nazvana Zemleju Fritiofa Nansena. Ciu zajavu pidpysaly vsi
leny expedyciji i do neji bula prykladena sudnova peatka.
Uveeri druhoho dnia vsi leny expedyciji vostannie zibralysia v kajut-kompaniji
Poliarnoji zori na proanu veeriu, pid as jakoji buly ostatono rozvjazani pytannia
pro dae plavannia sudna ta pro dopomohu sannij expedyciji v razi, jako vona ne
povernesia v pevnyj strok.
Poliarna zoria povynna bula zrobyty bilia piramidy sklad, zalyyvy v niomu zapas chariv, palyva i odiahu na kika misiaciv, ob expedycija, ne zastavy omu sudna
v ciomu misci, mohla vlatuvatysia na zymivliu.

Sanna expedycija povynna bula jty priamym liachom na pivni protiahom esty
abo vomy tyniv i potim povertatysia na pivde po zmozi inym liachom, ale namahajuy vyjty znovu do mysu Truchanova. ob zmenyty svij vanta i zabezpeyty sobi
povernennia, vona povynna bula zalyaty, pryblyzno erez koni pjatdesiat kilometriv,
sklady chariv na try dni i vidomosti pro napriam svoho liachu na vypadok, jako dovedesia ukaty expedyciju po jiji slidach.
Nastupnoho ranku Poliarna zoria, ukvitana praporamy, provodala saliutom z
oboch harmat sannu expedyciju. Proajuy, Truchanov peredav Katanovu zapeatanyj paket i skazav:
Jako vy opynytesia pid as podoroi po Zemli Nansena v bezporadnomu stanovyi abo ne rozumitymete j nespromoni budete pojasnyty sobi toho, o vy pobayte
navkolo sebe, ne znatymete, o robyty dali, to rozpeatajte cej paket! Molyvo, joho
vmist dopomoe vam pryjniaty vidpovidne riennia. Ale bez krajnioji potreby prou
vas ne rozpeatujte paketa. Jako vse pide bi-men harazd, normano, to moji vkazivky zovsim budu nepotribni, i vony mou zdatysia navi zovsim neobgruntovanymy.
Pislia drunich potyskuva ruk na poverchni liodovoho barjera, kudy expedyciju
provodav maje ve ekipa, try vako navantaeni narty, zapriaeni kona vimoma
sobakamy, ta is olovik ruyly na pivni. is zapasnych sobak bihlo poru.

liach expedyciji v hlyb Zemli Nansena tryvav protiahom dvoch dniv snihovoju
rivnynoju, jaka ledve pomitno pidnosyla na pivni i ne bula vakoju dlia vydkoho peresuvannia. Rozkolyny v liodu traplialysia ridko i zdebioho buly zabyti snihom. Pohoda stojala pochmurna, i z pivdnia za vitrom povzly husti chmary, o as vid asu
sypaly snihom i zastupaly dalei. Liudy j sobaky postupovo vtiahuvalysia v robotu.
Poperedu vsich iov Borovyj, proupujuy svojeju palkoju snih, ob svojeasno vyjavyty rozkolyny, i pohliadajuy na kompas, ob trymatysia potribnoho napriamu.
Makejev, Papokin ta Iholkin ily konyj bilia svojeji narty, kerujuy chodom sobak.
Hromeko jov trochy ostoro, ale blyko, ob dopomahaty tij narti, jaka zastriavala, a
Katanov iov ostannim, te z kompasom u rukach, provadiay marrutni znimannia.
Na chvosti ostannioji narty buv prykriplenyj odometr lehke koleso, zjednane z
liynykom, o vidmiav projdenu vidda; tym-to ciu nartu treba bulo osoblyvo oberihaty vid pokodennia.
Usi mandrivnyky buly odiahneni v odnakovi poliarni kostiumy. Na konomu bula
ukotka kuchlianka, tobto chutriana soroka, chutrom naspid, z kaporom dlia holovy.
Na vypadok cholodu na nartach buly e ini kuchlianky, jaki mona bulo odiahnuty
poverch perych, ale ve chutrom naverch, Teper, dlia litnioho asu, dosy bulo odnijeji,
ta j tu pid do treba bulo zaminiuvaty erstianoju vjazanoju kurtkoju, bo odiah z oleniaoho chutra bojisia vody. Nohy buly odiahneni v chutriani tany, te chutrom useredynu, i chutriani mjaki torbasy oboty. V osoblyvo teplu pohodu chutrianyj odiah
mona bulo zaminyty erstianym, o leav pro zapas.
Vsi jly na lyach z palkamy u rukach. Rivnyna bula vkryta riadamy zastruhiv
vybojin i opuklostej, utvorenych zymovymy churtovynamy i tiky poasty pomjakenych
vidlyhamy. Vony utrudniuvaly ruch bie, ni rozkolyny, o traplialysia ne due asto.
Makejev rozvaav usich balakamy z sobakamy svojeji narty, jakym vin dav charakterni nazvy; holovna sobaka, velyka, orna, distala imja General. Dlia noivli stavyly
jurtu polehenoho typu z lehkym i micnym ostovom z bambuka; v nij rozkladaly ponad
stinamy spani miky, poseredyni stavyly spyrtovu pi dlia hotuvannia stravy, do perekladyny zhory iplialy lichtar. Sobak pryvjazuvaly do nart navkolo jurty. Naprykinci
druhoho dnia, projovy pjatdesiat pja kilometriv vid miscia vysadky, vlatuvaly peryj

sklad chariv, potribnych na zvorotnomu liachu, i poznayly joho piramidoju iz snihovych bryl z ervonym praporom na vereku.
Tretioho dnia pidjom snihovoju rivnynoju stav bi pomitnyj, zjavylosia bie rozkolyn, jaki spoviniuvaly ruch, dovodylosia jty oberenie, promacujuy snih, ob ne
provalytysia kri tonkyj ar joho, o chovav pid soboju rozkolyny. Uveeri vyjavyly
oznaky blykoji zminy miscevosti.
Chmary na pivnoi rozchodylysia pid poduvamy vitru, i mi jich sirymy klaptiamy
j masamy to zjavlialy, to znykaly dosy vysoki hory, o tiahnulysia dovhym pasmom
po vsiomu horyzontu. Na zahanomu bilosninomu foni cych hir ornily skeliasti vidrohy. Nezachidne sonce plyvlo nad samym hrebenem chrebta, miano svitiay kri pelenu chmar i zabarvliujuy jich u ervonuvatyj kolir. Snihova rivnyna na peredniomu
plani vkrylasia vidbytymy vid neba pliamamy j smuhamy syniuvatoho, lilovoho j roevoho kolioru. Zahana kartyna snihovoji pustyni j tajemnyoho chrebta, o vpere z
javyvsia pered oyma liudej, bula dyvovyna.
Schodennia na cej chrebet, nazvanyj Rukym, erez velyki rozkolyny v liodu tryvalo try dni; liach iov odnijeju z poperenych dolyn mi skeliastymy vidrohamy.
Liodovyj potik, tobto liodovyk, o spadav dolynoju pivdennoho schylu chrebta,
mav do odnoho kilometra zavyrky, a z oboch bokiv joho obstupaly dosy kruti temni
skeliasti ukosy, o erguvalysia z bi poloystymy schylamy, hlyboko vkrytymy snihom. Peri buly usijani velykymy i dribnymy ulamkamy bazatu6 i podekudy, v zachyenych misciach, javlialy soboju minitiurni haliavyny z poliarnoju roslynnistiu. Katanov po dorozi ohliadav krui, a Hromeko zbyrav roslyny. Dlia Papokina poyvy maje
ne bulo; za cilyj de vin zibrav lye kikoch komach napivyvych na snihu abo yvych
na haliavynkach.
Husti chmary, zastupajuy nebo, plyvly tak nyko, o maje zaipaly za holovy
mandrivnykiv, jaki jly niby yrokym, ale due nykym korydorom z biloju potriskanoju
pidlohoju, ornymy stinamy i siroju steleju. Vsiudy, de schyl dna dolyny stavav krutiyj,
bi-men rivna poverchnia liodu peretvoriuvala na liodospad z yslennymy rozkolynamy, o asto javliav soboju chaos kryyn, erez jaki dovodylosia peretiahaty narty;
liudy i sobaky vybyvalysia z syl i za de prochodyly lye kilometriv desia takoho liachu. Pohoda, jak i ranie, stojala pochmurna. Pivdennyj viter nis nyki chmary, o zastupaly hrebeni vidrohiv; jich orni schyly obliamovuvaly nerivnu poverchniu liodovyka,
jakym z velykymy trudnoamy probyvalysia narty expedyciji. V hirych misciach narty
dovodylosia rozvantauvaty i perenosyty vanta na sobi. Nareti, nadveir tretioho dnia
dosiahly perevalu, jakyj dosiahav maje pivtory tysiai metriv nad rivnem moria i javliav soboju snihovu rivnynu. Pohoda zalyalasia pochmurnoju; hrebi chrebta buv pospi ukrytyj sirymy chmaramy, o maly na pivni, i expedycija posuvala uve as u
nevelykomu tumani, v jakomu vse navkruhy znykalo za sotniu krokiv vid hliadaa.
Vsi buly due nevdovoleni cijeju obstavynoju, bo pry dobrij pohodi vyd z poverchni
chrebta buv by obyrnyj i mona bulo b zrobyty eskiz karty znanoji astyny Zemli Nansena.
Na perevali vlatuvaly druhyj sklad, de zalyyly kolekciji, zibrani geologom na vidrohach pivdennoho schylu. Zdoby zoologa za ve as obmeylasia kiroju i erepom
muskusnoho byka7; nevelyke stado cych tvaryn zustrilosia expedyciji pered perevalom.

Bazat orna abo temno-sira vaka vulkanina poroda, ina abo puzyrysta. Vona vylyvajesia z
bahatioch suasnych vulkaniv u vyhliadi ridkoji lavy, o utvoriuje potoky i pokryvy.
7
Muskusnyj byk ssave, jakyj pojednuje v sobi rysy barana i byka: maje korotki rohy, spueni obabi
holovy, dovhu j hustu ers, yroki kopyta, o daju molyvis vydko bihaty po liodu i nastu. Nyni zustriajesia lye v Hrenlandiji ta na ostrovach Pivninoji Ameryky za 60 pivninoji yroty.
6

Pivninyj schyl chrebta mav zovsim inyj charakter. Ce bula bezkonena snihova
rivnyna, jaka poloysto spadala na pivni, i sobaky lehko tiahly narty vnyz po schylu.
Ale pohoda pohirala; upertyj pivdennyj viter nis husti chmary, jaki kluboyly maje
po poverchni snihu, zovsim zastupajuy dalei. asto zryvalasia churtovyna, i tiky
tomu, o viter buv chodovyj, a moroz ne perevyuvav 1015, mandrivnyky mohly dali
ruchatysia bez osoblyvych trudnoiv. Rozkolyny traplialysia asto, ale vsi buly vuki i
tomu jich perechodyly porivniano lehko. Tiky erez churtovynu dovelosia jty due obereno, bo sviyj snih asto zovsim prytruuvav ci pastky. Na kine dnia churtovyna
liutuvala z takoju syloju, o na vstanovlennia jurty dovelosia vytratyty bahato zusy.
Na ranok jurta bula zanesena snihom po samu pokrivliu, i Borovyj, jakyj ustav
rani vid inych dlia meteorologinych sposteree, vidynyvy dveri, tknuvsia holovoju
v kuuhuru. Dovelosia prokopuvaty sobi vychid. Vybravy nadvir, mandrivnyky pobayly, o vsi narty i sobaky znykly navkolo jurty zdijmalysia tiky velyki zamety.
Ale nevako bulo dohadatysia, o rei j tvaryny prosto zasypalo snihom, bo pro kradiku perych i vteu druhych u cij snihovij pustyni hodi bulo j dumaty. Vsim dovelosia
vziatysia do rozkopuvannia.
Pouvy holosy liudej sobaky sami poaly prokopuvatysia z-pid zametiv, ob vyde distaty rankovu Porciju jii. Bulo cikavo dyvytysia, jak to tut, to tam poverchnia
snihu poynala pidnimatysia horbom, kri jakyj zretoju proryvala z radisnym
skavanniam orna, bila abo pliamysta kudlata holova.
Na bezkonenij rivnyni sviyj snih leav netovstym arom, ne bi jak na pivmetra,
i skupyvsia kuuhuramy tiky navkolo perekod jurty, nart i sobak. Tomu o padav
vin pry synomu vitri, to ne buv dosy inyj, i cho lynyky ne due porynaly v nioho,
ale narty j sobaky zahruzaly. Dovodylosia asto miniatysia misciamy, bo na peredovu
nartu, o prokladala liach do inych, prypadala najvaa robota, i sobaky, jaki tiahly
jiji, vydko zmoriuvaly. Ci zminy, do jakych pryzvodyv puchkyj snih, ne davaly molyvosti ruchatysia vydko, a tomu, cho viter i pomenav, churtovyna perestala, liach
iov pid horu rivnym schylom i rozkolyny buly zovsim zabyti snihom, za de vstyhly
projty tiky dvadcia dva kilometry i zupynylysia za pjatdesiat pja kilometriv vid perevalu. Tut vlatuvaly tretij sklad.
Unoi churtovyna vidnovylasia z poperednioju syloju, i vranci dovelosia znovu vykopuvatysia choa z men hlybokych zametiv. Teper ue ar svioho snihu na rivnyni
dosiahav maje metra, i ruchatysia stalo vae; tomu, projovy za de lye pjatnadcia
kilometriv, usi tak stomylysia, o zupynyly na noivliu ranie zvyajnoho asu. Miscevis i pohoda zberihaly svoju hnitiuu odnomanitnis.
Uveeri churtovyna prypynyla, i kri chmary, o j dosi slalysia maje na poverchni bezkrajoji snihovoji rivnyny, inkoly pokazuvalosia sonce, nyko zvysle nad horyzontom. Kartyna, jaka postala pered oyma sposterenykiv, bula bukvano fantastyna: bilosnina rivnyna, kluby j kloia vydko povzuych po jiji poverchni sirych chmar, o
bezupynno zminiuju svoji obrysy; v povitri kruliaju stovpy dribnych sniynok, i to tut,
to tam, v cij bilo-sirij kalamutnij i ruchomij imli, proryvajusia jaskravo-roevi vidblysky
promeniv soncia, jake to zjavliajesia ervonoju kuleju, to znykaje za siroju zavisoju.
Nai mandrivnyky pislia veeri dovho myluvalysia cijeju kartynoju, poky vtoma ne
zahnala jich u jurtu i v spani miky.
Na tretij de spusku barometry pokazaly, o miscevis ley ue na rivni moria, a
schyl rivnyny na pivni vse e prodovuvavsia.
Koly Borovyj, zapysavy pokazy barometra, skazav pro ce svojim suputnykam,
Makejev vyhuknuv:

 o ce? My ve zjichaly z chrebta Rukoho, ne zustrivy odnoho liodospadu,

odnoji rozkolyny!
e bi dyvno, zaznayv Katanov, o tut povynen buty bereh moria, a
ote, kraj velyeznoho liodovoho polia, jake spuskajesia pivninym schylom cioho
chrebta i, za naymy vymiramy, maje simdesiat kilometriv zavdovky. Tut, podibno do
toho, o my znajemo pro kraj antarktynoho materyka, povynna buty vysoka krua,
liodova stina na sotniu-dvi metriv zavvyky, a bilia jiji pidniia vidkryte more abo
choa b polia torosiv, protalyny i sered nych okremi ajsbergy. Ade liodovyk ruchajesia,
natyskuje na morku kryhu!
Ale nastupnyj de ne prynis zmin. Snihova rivnyna i dali mala toj e charakter i
schyl na pivni; viter duv u spynu mandrivnykiv, niby pidhaniajuy jich upered; nyki
chmary kluboyly i as vid asu sypaly snihom. Vsi spodivaly, o spusk ot-ot zakinysia, pospialy, vdyvlialysia vpered, obminiuvaly nadijamy, o nezabarom bude kine. Ale vse bulo daremno. Mynala hodyna za hodynoju, kilometr za kilometrom zalyalysia pozadu i, nareti, zahana vtoma prymusyla staty na noivliu.
Koly jurta bula postavlena, vsi stovpylysia navkolo Borovoho, jakyj vstanovliuvav
rtutnyj barometr; usim chotilosia bayty joho pokazy, bo na kyekovych anerojidach
strilky ve vyjly za kine podilok na cyferblati i ne pokazuvaly jak slid tysku povitria.
Za pryblyznym obyslenniam, my spustylysia ve na otyrysta metriv nye vid
rivnia moria, vyhuknuv meteorolog, jako tiky na Zemli Nansena v cej as nemaje nezvyajnoho odo velyyny antycyklonu8. Barometr pokazuje visimsot milimetriv.
Jak meni vidomo, zaznayv Katanov, antycykloniv z takym tyskom na
zemli ne buvaje. Krim toho, z toho asu, jak my perebuvajemo na Zemli Nansena, pohoda ne zminiuvala i zovsim ne schoa na pohodu pry antycykloni.
V takomu razi, o ce take? vyhuknuv Papokin.
Oevydno, zemlia ne zakinylasia i pivnina jiji astyna javliaje soboju due hlyboku zapadynu, o jde nye vid rivnia moria na sotni metriv.
Chiba ce molyvo? zapytav Hromeko.
omu ni! Na zemli vidomi podibni zapadyny, napryklad, dolyna Jordanu i
Mertve more v Palestyni, zapadyna Kaspijkoho moria, Liukunka ulohovyna v Centranij Aziji, vidkryta rosijkymy mandrivnykamy, nareti dno ozera Bajkalu v Sybiru,
o ley nye vid morkoho rivnia bi jak na tysiau metriv.
Zapadyna Mertvoho moria te ymaleka, dno joho na otyrysta istdesiat pja
metriv nye vid rivnia okeanu, dodav Makejev.
V usiakomu razi vidkryttia takoji hlybokoji zapadyny na poliarnomu materyku
bude due cikavym i valyvym rezutatom naoji expedyciji, zakinyv Borovyj.
Na zahane zdyvuvannia, spusk tryvav i nastupnoho dnia tijeju rivnynoju i pry
tij samij pohodi.
My lizemo v jaku bezdonnu diru, artuvav Makejev. Ce ne ploska zapadyna, a vyde voronka, molyvo, krater zhasloho vulkana?
Ale tiky neuvanych na zemli rozmiriv, zaznayv Katanov. My spuskajemosia v ciu voronku ve otyry dni, i dimetr cioho kratera, oevydno, dosiahaje triochsot kilometriv abo j bie; vulkany takoji velyyny vidomi tiky na Misiaci. Na nae

Cyklon oblas nykoho tysku povitria, antycyklon oblas vysokoho tysku. Cyklony, peremiujuy
po zemnij poverchni, suprovodujusia synymy vitramy, vypadanniam dou abo snihu. Antycyklony
prynosia stalu chorou pohodu.
8

neastia, protiahom usioho spusku my ne zustrily odnoji skeli, ani najmenoho vychodu hirkoji porody, o zjasuvaly b nam pochodennia cijeji zapadyny. Schyly kratera
povynni skladatysia z riznych lav i vulkaninych tuv9.
Na pivninomu schyli Rukoho chrebta i na joho hrebeni my bayly bazaty i
bazatovi lavy, nahadav Papokin. Dejaki vkazivky na vulkaninu pryrodu cijeji
zapadyny my majemo.
Kratery zhaslych vulkaniv, zapovneni do krajiv snihom i liodom, vidomi na
Aliasci, dodav Makejev.

Uveeri cioho dnia i rtutnyj barometr vidmovyvsia sluyty: joho trubka ver zapovnylasia rtuttiu. Dovelosia distaty gipsotermometr 10 i vidznayty tysk povitria za
temperaturoju kypinnia vody. Vin vidpovidav hlybyni vomysot soroka metriv nye rivnia okeanu.
Vsi pomityly, o vveeri stalo trochy temnie. Prominnia pivninoho soncia, oevydno, ne pronykalo bezposerednio v ciu hlyboku zapadynu. Mandrivnyky buly zdyvovani e bie, koly dovidalysia, o kompas cioho dnia te vidmovyvsia sluyty; joho
strilka krutylasia, tremtila i ne mohla zaspokojitysia i pokazaty poloennia pivnoi. Dovodylo keruvatysia napriamom vitru ta zahanym schylom rivnyny, ob, jak i ranie,
jichaty na pivni. Nespokij kompasa Katanov te prypysav vulkaninij pryrodi zapadyny, bo vidomo, o velyki masy bazatu vplyvaju na magnitnu strilku.
Ale druhoho dnia mandrivnyky za kika kilometriv vid miscia noivli natrapyly na
nespodivanu perekodu: snihova rivnyna vperlasia v pasmo liodovych ske, o tiahnulysia v obydvi storony vpoperek liachu, skiky mona bulo okynuty okom. Skeli pode-

Lava rozplavlena masa, o vytikaje z kratera vulkana abo z rozkolyny v zemnij kori na jiji poverchniu
i pislia ostyhannia peretvoriujesia v hirku porodu toho y inoho skladu. Tuf hirka poroda, o skladajesia z popelu, vykynutoho vulkanom pid as vyverennia.
10
Gipsotermometr skladajesia z posudyny dlia kypjatinnia vody z dovhoju trubkoju na kryci, v jaku
vstavliaju termometr, ob vyznayty toku kypinnia vody v vydiliuvanij neju pari.
9

kudy pidnosylysia strimko na desia-pjatnadcia metriv, podekudy javlialy chaos velykych i dribnych kryyn, nagromadenych odna na odnu. Zdyratysia na ci kupy i bez
vantaenych nart bulo vako. Dovelosia zupynytysia dlia rozvidky. Makejev i Borovyj
zderlysia na najvyu kupu i perekonalysia, o poperedu, naskiky siahaje oko, tiahnusia taki kupy i skeli.
Ce ne schoe na pojas torosiv morkoji kryhy, skazav Makejev, povernuvy
do nart. Torosy ne tiahnusia na kika kilometriv zavyrky bez perervy.
Oevydno, my dosiahly dna zapadyny, skazav Katanov, i cej chaos zumovlenyj natyskom velyeznoho liodovyka pivninoho schylu chrebta Rukoho, jakym my
spuskalysia.
Vychody, use dno zapadyny zajniate chaosom kryyn, zaznayv Borovyj.
Ini schyly jiji te povynni buty vkryti liodovykamy, o spadaju na dno.
A tomu, o zapadyna maje kolosanu velyynu, jiji dosi ne vstyh zapovnyty lid,
jakyj zapovnyv kratery vulkaniv Aliasky, dodav Makejev.
Ale nam treba tak y inake perebratysia erez ce dno, ob prodovuvaty podoro na pivni i vyjavyty rozmiry zapadyny ta charakter protylenoho schylu, skazav
Katanov.
Najlehe jty vzdov pidniia chaosu, ob obihnuty joho po dnu zapadyny do
protylenoho schylu, zaproponuvav Hromeko.
A o, jak cia zapadyna ne krater vulkana, a dolyna mi dvoma chrebtamy?
zauvayv Papokin. Todi vona moe tiahnutysia na sotniu-dvi kilometriv i my ne
vstyhnemo projty erez usiu Zemliu Nansena.
I kudy jty vzdov pidniia chaosu, napravo y nalivo, ob obihnuty joho?
zapytav Borovyj.
Pidemo nalivo; molyvo, my zustrinemo take misce, de chaos das zmohu perejty
ranie na toj bik bez osoblyvych trudnoiv.
Pohodyvy na ciomu, mandrivnyky dali ruyly nalivo, tobto na zachid, orijentujuy za vitrom, bo kompas, jak i ranie, ne mih zaspokojitysia i pokazaty, pivni. Livoru vid nych pidijmalasia snihova rivnyna z ledve pomitnym pochylom, pravoru pidnosylysia liodovi nagromadennia i skeli; nyki chmary zastupaly nebo i navi zaipaly za
veryny bi vysokych kryyn. Pryblyzno opivdni pomityly misce, de chaos kryyn zdavavsia niby prochidnym; kupy buly nyi, podekudy bulo vydno promiky. Tut zupynyly, ob vlatuvaty etvertyj sklad, a Borovyj i Makejev bez nart popriamuvaly v hlyb
liodovoho pojasa na rozvidku. Nadveir vony povernuly i povidomyly, o pojas maje
blyko desiaty kilometriv zavyrky, o vin prochidnyj, cho i ne bez trudnoiv, i o
za nym poynajesia rivnyj pidjom na protylenyj schyl zapadyny.
ob pereboroty pojas, mandrivnyky vytratyly dva dni serjoznoji roboty. asto dovodylosia prorubuvaty steky erez nagromadeni kryyny i protiahaty odnu za druhoju
narty spinymy zusylliamy liudej i sobak. Nouvaly, ne stavliay jurty, prytulyvy vid
vitru, za velyeznoju kryynoju, o stojala priamovysno. Sobaky pochovaly po rozkolynach i jamach mi brylamy. Ale pislia vakoji roboty vsi spaly micno, nezvaajuy na
stohin i zavyvannia vitru, o huv u chaosi na rizni holosy.
Druhoho dnia distalysia na druhyj bik perepony. Na noivli Borovyj zapalyv spyrtivku gipsotermometra z cilkovytoju pevnistiu, o vin pokae tu samu vysotu, jak i pered liodovym pojasom, tobto blyko devjatysot metriv nye vid rivnia moria. Ale koly
vin vstavyv termometr u trubku kypjatynyka, rtu pidnialasia do 105, dali do 110 i
vse e pidnimalasia vhoru.
Stij, stij! skryknuv Borovyj. Kudy ty lize, choe rozbyty sklo?..
o take? V omu sprava? pouly vyhuky.
Vsi schopylysia i skupyly navkolo pryladu, o stojav na odnomu z doronich jaykiv.

 Ce o nebaene, neuvane! vyhuknuv Borovyj uryvastym vid chvyliuvannia holosom. Voda kypy u cij prokliatuij dirci pry temperaturi +120.
A ce znay?..
Ce znay, o liodovym pojasom my spustylysia v jaku bezodniu. Ja zaraz navi
ne zbahnu, skiky tysia metriv nye vid rivnia moria vidpovidaju cij temperaturi kypinnia. Zadi, treba dovidatysia v tablyciach.
Vin prysiv na svij spanyj miok, vytiah z kyeni dovidnyk dlia vyznaennia vysot,
pokopavsia v tablyciach i na poliach poav o obysliuvaty. U cej as suputnyky odyn
po odnomu pidchodyly do pryladu, ob peresvidyty, o termometr spravdi pokazuje
+120. Svitlyj stovpyk zupynyvsia bilia cioho dilennia, i sumniviv buty ne mohlo.
Movanka, o panuvala sered vraenych zdyvuvanniam liudej, poruuvalasia lehkym klekotinniam vody, jaka kypila v pryladi.
Ale o poulosia hlyboke zitchannia Borovoho i potim vyholoeni uroysto taki
slova:
Za pryblyznym obyslenniam, cij temperaturi kypinnia pry +120 vidpovidaje
vidjemna vysota v pja tysia simsot dvadcia metriv.
Ne moe buty! Vy pomylyly, pouly vyhuky.
Perevirte sami! O vam tablyci! V nych, zvyajno, nemaje danych dlia cijeji temperatury kypinnia, jakoji nichto nikoly ne sposterihav poza laboratorijamy. Dovodysia
obysliuvaty pryblyzno.
Katanov pereviryv obyslennia i skazav:
Cilkom virno. Za ci dva dni, driapajuy erez kryyny, my spustyly na otyry
tysiai devjatsot metriv protiahom jakycho desiaty-dvanadciaty kilometriv.
I ne pomityly takoho spusku!
Lizly vnyz z vysoty Monblanu i nioho ne znaly! Ce o nejmovirne!
I nezrozumile! Dovodysia dumaty, o liodovyj chaos ce liodospad na krutomu urvyi, jakyj vede z kratera v erlo cioho velyeznoho vulkana.
Z jakoho nam dovedesia teper vydyratysia takym e liodospadom na druhyj bik!
A meni nezrozumili i cia husta pelena chmar, i cej viter, o vperto duv z pivdnia
ve stiky dniv bezperestanu, skazav Borovyj.
Ale prypuennia pro druhyj liodovyj pojas ne spravdylosia. Druhoho dnia liach
iov po snihovij rivnyni z poloystym pidjomom; erez ce i zavdiaky teplij pohodi ruchatysia stalo vae. Termometr pokazuvav trochy vye nulia, snih rozmokav i lypnuv
do polozkiv nart, sobaky tiahly ve as povinym chodom. Do veora ledve zrobyly dvadcia pja kilometriv. o miscevis pidijmalasia sumniviv ne bulo, i, vstanovliujuy
gipsotermometr, Borovyj buv upevnenyj, o vin pokae menu hlybynu, ni naperedodni.
Ale voda ne zakypala dovho; nareti pila para i Borovyj vstavyv termometr. Trochy zhodom pouvsia joho vyhuk:
Ce ort zna, o take! Ce ce vin vybuchnuv proklionamy.
o take? V omu sprava? Termometr trisnuv? pouly holosy.
Ja sam trisnu abo zboevoliju v cij dirci! liutuvav meteorolog. Podyvisia
sami, chto z hluzdu zjichav ja y termometr?
Vsi schopylysia j pidijly do gipsotermometra. Rtu pokazuvala +125.
My siohodni pidijmalysia, a ne spuskalysia? tremtiaym holosom zapytav
Borovyj.
Zvyajno pidijmalysia! Cilyj de pidijmalysia! Jaki mou buty zapereennia!
A voda kypy na 5 vye, ni uora bilia liodovoho barjera! I ce znay, o my
siohodni ne pidijmaly, a spustylysia pryblyzno na tysiau otyrysta trydcia metriv.
I perebuvajemo, vychody, na sim tysia sto pjatdesiat metriv nye vid rivnia
okeanu, vydko obyslyv Makejev.
Ale ce ni z ym ne vjaesia! zasmijavsia Papokin.

 Poviryty v krutyj spusk liodamy e mona bulo, dodav Katanov, ale poviryty, o my spustylysia maje na pivtora kilometra, koly liach javno jov uhoru schylom, ce superey zdorovomu rozumovi.
Jako tiky my ne vsi zboevolily, to ja z vamy zhodnyj! pochmuro vidpoviv
Borovyj.
V cej as Hromeko ta Iholkin, o vychodyly z jurty pohoduvaty sobak, povernulysia, i peryj z nych skazav:
e odyn dyvnyj fakt! Siohodni pomitno svitlie, ni uora bilia liodiv.
A vora bulo svitlie, ni po toj bik barjera, dodav Makejev.
Cilkom virno! pidtverdyv meteorolog. Najtemnia ni, nemov peterburka
bila ni, bula pered liodovym barjerom. My hadaly, o perebuvajemo na dni zapadyny,
i poslablennia svitla bulo zrozumile: prominnia poliarnoho soncia ne moe pronykaty
tak hlyboko.
Ale teper my spustylysia nezrivnianno hlybe, a ni daleko svitlia!
Dovho e obhovoriuvaly vsi ci superelyvi fakty, ale, nioho ne zjasuvavy, posnuly. Vranci Borovyj peryj vyliz iz jurty, ob zrobyty svoji spostereennia.
Viter, jak i ranie, duv z pivdnia i nis nyki siri chmary, o zastupaly miscevis za
sotniu-dvi metriv. Termometr pokazuvav 1, iov snih.
Siohodni treba pereviryty, jdemo my vhoru y vnyz, zaproponuvav Makejev.
U nas sered instrumentiv je lehkyj nivelir i rejky.
Dali jla ta snihova rivnyna, ale snih trochy pidmerz i jty bulo lehe. Schyl buv
nevelykyj, ale bezsumnivno vhoru, i kika niveliuva, zroblenych protiahom dnia, pidtverdyly te, o baylo oko i o pokazuvaly sobaky svojim chodom.
Za de projly dvadcia try kilometry, bo niveliuvannia zabraly ymalo asu.
Jak tiky postavyly jurtu, Borovyj vyjniav svoji prylady; kypjatynyk pokazav
+128.
Borovyj smano vylajavsia i spliunuv.
Jedyne pojasnennia ce te, o v cij prirvi ne pryklade zynych zakoniv,
vstanovlenych dlia zemnoji poverchni, i treba vyrobliaty novi, skazav Katanov.
Lehko skazaty: vyrobliaty, hnivavsia Borovyj. Naspich jich ne vyroby!
Sotni venych desiatky rokiv praciuvaly, a tut vse jde nanive, niby na inij planeti. Ja
ne mou prymyrytysia z cym i hotovyj podaty u vidstavku.
Vsi zarehotaly pry cij vychvatci meteorologa, jakyj vse-taky vziavsia do obysle i
oholosyv, o za de pidnialysia, tobto spustylysia, na visimsot istdesiat metriv, i misce
ley na devja tysia metriv nye vid rivnia moria.
Ja zahlianuv u posibnyk z zyky, skazav Katanov. Vyjavliajesia, o voda
kypy pry 120, koly tysk v dvi atmosfery, i pry 134, koly tysk u try atmosfery. Zaraz
my spryjmajemo tysk pryblyzno v dvi z polovynoju atmosfery.
Zrozumilo, o pry takomu tyskovi pouvaje sebe pohano i holova jde obertom,
skazav Borovyj pochmuro.
Ini pidtverdyly, o ve z tijeji noi, jaku provely sered liodiv barjera, samopouttia pohiralo, viduvajesia tysk u hrudiach, vakis u holovi, mliavis ruchiv; son
nespokijnyj, z komaramy.
I sobaky te pouvaju sebe pohano, zajavyv Iholkin. Vony niby oslably, i
tiahnu hire, cho pidjom nekrutyj. Ja hadav, o vony prosto prystaly, a vono sprava
o u omu!
Cikavo pereviryty pus u vsich, zaproponuvav Hromeko. U vas normanyj
skiky, Ivane Andrijovyu?
Simdesiat dva, vidpoviv Borovyj, prostiahajuy ruku likarevi.
Nu ot, a teper sorok otyry! Riznycia vidutna. Serce pry takomu tyskovi praciuje povinie, a ce vidbyvajesia j na samopoutti.

 o , jako spusk tryvatyme, to serce zovsim perestane praciuvaty? zapytav

Makejev.
Nu, ne do centra Zemli my spuskatymemosia! zasmijavsia Hromeko.
A omu ni? proburav Borovyj. Cia dyvovyna voronka, molyvo, jde do
samoho centra Zemli. Ja teper vsiomu poviriu. Ne zdyvuju navi, koly my vyjdemo z
neji sered liodiv pivdennoho poliusa.
Ce ve, vybate, durnyci! zauvayv Katanov. Ni naskriznoji dirky erez
zemnu kuliu, ni voronky do centra buty ne moe. Ce supereylo b usim danym geozyky
i geologiji.
On jak! A z superenostiamy vsim zakonam meteorologiji, o jich my ve sposterihajemo, vy prymyriajete? O pobayte, i zakony vaoji geologiji poletia e kereber.
Katanov rozsmijavsia.
Meteorologija, Ivane Andrijovyu, nauka lehkovana, skazav vin artoma.
Vona maje spravu z nestalym seredovyem atmosfery, z jiji cyklonamy i antycyklonamy, pryyny jakych dosi nejasni. A geologija zasnovana na micnomu bazysi tverdij
zemnij kori.
Micnyj bazys! skypiv Borovyj. Poky joho ne trusone dobryj zemletrus, pry
jakomu peryj-lipyj geolog vtraty holovu, koly ne hire o trapysia!
Usi zajlysia smichom.
I potim, prodovuvav meteorolog ujidlyvo, vy znajete jaki-nebu dva-try
kilometry v hlyb zemnoji kory, a hovoryte pro stan nadr! I skiky holiv, stiky hipotez
pro pryrodu cych nadr. Na dumku odnych jadro Zemli tverde, na dumku inych
ridke, na dumku e inych gazopodibne. Rozberisia tut!
Rozberemosia z asom! Kona hipoteza, jako vona obgruntovana, je e odyn
krok do piznannia istyny. A odo nadr, to vy nepravi. Teper sejsmologija, tobto vyvennia zemletrusiv, daje nam novi sposoby uznaty bie pro stan zemnoho jadra.
Cikavo, o bude zavtra? zakinyv vin. Teper odnia mona ekaty jakycho faktiv, na peryj pohliad nezrozumilych, ale jaki skladajusia v zahanyj lanciuh
pryyn i naslidkiv, koly v nych rozberesia.
Druhoho dnia jla dali ta snihova rivnyna, ale ve ne tak pidijmalasia vhoru;
viter, jak i ranie, duv z pivdnia, nyki chmary kluboyly i slalysia maje po poverchni
zemli, zastupajuy dalei. Do poludnia pidjom rivnyny stav zovsim nepomitnyj, a
nadveir vin perejov na spusk, sobaky pobihly vyde, i lynyky ledve vstyhaly za
nymy. Temperatura trymalasia trochy nye nulia, i liach buv lehkyj. Raptom Borovyj,
o jov jak zavdy poperedu, zamachav rukamy i zakryav:
Stijte, zaekajte! Ja bojusia, o my zbylysia z liachu!
Vsi pidbihly do nioho. Vin trymav u rukach kompas i pyno dyvyvsia na nioho.
V omu sprava? zapytav Katanov.
My jdemo ne na pivni, a na pivde, nazad do liodovoho pojasa. Dyvisia, pivninyj kine strilky pokazuje ne vpered u napriami naoho liachu, a nazad.
Koly vy pomityly ce?
ojno. Ade vidtodi, jak kompas poav pustuvaty, ja perestav viryty jomu, i viv
karavan za vitrom, jakyj uve as uperto dme z pivdnia. Ale mene teper zbenteyv novyj
pochyl rivnyny, bo z voronky my ne mohly e vybratysia. Ja vyjniav kompas i pobayv,
o vin perestav pustuvaty i pokazuje napriam liachu na pivde, a ne na pivni.
Ale viter dme, jak i ranie, nam u spynu!
Vin mih zminytysia protiahom noi.
Ni, skazav Makejev, viter ne zminyvsia. My ve as stavymo jurtu dveryma za vitrom, tobto na pivni, ob ne zavivalo. Siohodni vranci, ja pamjataju ce dobre,
jurta stojala e za vitrom.
Znay, vin zminiuvavsia postupovo protiahom siohodninioho dnia, my opysaly
pivkolo i pily nazad.

 Abo kompas jakymo ynom peremagnityvsia!

Cho by vyzyrnulo sonce ta pokazaly zirky, ob pereviryty, kudy my jdemo,
bidkavsia Borovyj.
V usiakomu razi treba zupynytysia na noivliu i pereviryty z kompasom u
rukach kika kilometriv naoho liachu, o joho jasno vydno z slidiv na snihu, skazav
Katanov. Jako my krulialy, ce vyjavysia vydko.
Postavyly jurtu; Makejev i Hromeko pobihly po slidach nazad. Borovyj skypjatyv
gipsotermometr, jakyj pokazav maje te same, o j naperedodni. Nevelykyj pidjom protiahom peroji polovyny dnia, oevydno, buv zrivnovaenyj spadom protiahom druhoji
polovyny. erez dvi hodyny nai slidopyty povernulysia. Vony pereviryly desia kilometriv liachu, o jov uve as priamoju linijeju za napriamom vitru. Tomu vyriyly, o
ostanniomu mona bie viryty, ni kompasovi, i o treba jty i dali za vitrom.
I cioho razu ninoji temriavy tak i ne nastalo; miane svitlo pid pokryvom chmar
ne zminylosia.
Nastupnoho dnia pochyl miscevosti vnyz stav bi pomitnyj. Temperatura pidnialasia trochy vye nulia, snih rozmokav, i liach, nezvaajuy na spusk, stav vayj.
Pislia poludnia zjavylysia kaliuky i nevelyki strumky, jaki zvyvalysia mi nerivnostiamy i, nareti, znykaly v zabytych snihom rozkolynach. Dlia noivli dovelosia vybraty
pidvyenyj majdanyk i okopaty jurtu rivakamy, ob vidvesty vodu tanuoho snihu.
Vstanovliujuy gipsotermometr, Borovyj buv pevnyj, o vin pokae e bie yslo
gradusiv, ni naperedodni, bo cilyj de tryvav spusk na dno zahadkovoji zapadyny. Ale
termometr pokazav 126, i vidjemna vysota miscevosti, nezvaajuy na spusk, ne zbiyla, a zmenyla na pjatsot simdesiat metriv. Meteorolog, zovsim rozhubyvy, vybuchnuv nervovym smichom.
Novyj siurpryz, nove neporozuminnia! Siohodni vranci my vyriyly ne viryty
kompasam, teper dovodysia postavyty pid sumniv i gipsotermometr!
Znovu vsi mandrivnyky zibralysia navkolo pryladu, o pustuvav, perevirialy joho
pokazy; kypjatyly vodu e j e raz, ale rezutat distavaly toj samyj. Nezvaajuy na
oevydnyj spusk, v jakomu sumniviv ne mohlo buty, bo strumoky tekly v tomu napriami, tysk povitria ne zbiuvavsia, a zmenuvavsia, v toj as jak u mynuli dni, navpaky,
pry pidjomi tysk ne zmenuvavsia, a zbiuvavsia. Zdavalosia, o zakony zynych javy, vyrobleni pokolinniamy venych na pidstavi sposteree na zemnij poverchni, tut,
u cij zapadyni poliarnoho materyka, buly neprydatni abo nabuly zovsim inoho znaennia. Nezjasovanych javy bialo.
Vsi buly zacikavleni j schvyliovani, ale zrozumity, pojasnyty nichto ne mih. Zalyalo tiky spodivatysia, o najblye majbutnie das kliu do rozjasnennia zahadky.
Ale o za snihova pustynia! zaznayv Papokin. Pislia zustrii z muskusnymy bykamy na perevali erez chrebet mona bulo spodivatysia, o nastupni dni dadu meni i Mychajlovi Hnatovyu jaku-nebu naukovu zdoby. Prote z toho asu my
jdemo trochy ne dvanadcia dniv, projly bi jak dvisti pjatdesiat kilometriv i zovsim
niohisiko, krim snihu j liodu.
I navi Petro Ivanovy, jakomu dosi astylo najbie odo kolekcij, niym ne
poyvyvsia, dodav Hromeko.
Odyn tiky Ivan Andrijovy kolekcinuje! smijuy skazav Makejev.
Ja? o ja zibrav za cej as? zdyvuvavsia Borovyj.
Kolekciju nezrozumilych zynych javy, vidpoviv za Makejeva Katanov,
dohadavy, na o toj natiakaje.
Ce due dyvna kolekcija, ale zate lehka na vahu, ne te, o vae kaminnia!
smijavsia Borovyj. Vona naych nart ne pryduy!
Ale moe buty i due vahovytoju, z pohliadu naslidkiv expedyciji. Ade konomu
doslidnykovi choesia znajty o-nebu osoblyve, rani nevidome! Vam poastylo dosi
bie, ni nam.

Nastupnoho dnia spusk tryvav i stav navi e pomitniyj. Liodova rivnyna poala
rozpadatysia na ploski uvaly. V zapadynach mi nymy tekly strumky, snih rozmok, i jty
na lyach stalo vako: lyi kovzalysia, rozjidalysia v storony. Tomu sposib peresuvannia zminyly: liudy posidaly na narty, po dvoje na konu, i sobaky tiahly jich vydko vnyz
po schylu; lynyky palkamy spriamovuvaly narty i strymuvaly zabihannia jich na nerivnych misciach.
Zvernuly uvahu na te, o chmary kluboasia tak samo nyko, jak i ranie, ale
maju ne siryj, a ervonuvatyj kolir, niby jich osvitliuje pryzachidne, ale nevydyme
sonce.
Liodova pustynia jla v usi storony do nedalekoho horyzontu i te zdavalasia ervonuvatoju. Ce dyvne osvitlennia na dni hlybokoji zapadyny, kudy ne mohlo zahlianuty
nyke poliarne sonce, te nalealo do kolekciji nepojasnymych javy, jaku zbyrav Borovyj.
Cioho dnia zupynylysia na hrebeni uvalu poblyzu velykoho burchlyvoho strumka
z ystoju vodoju, jaka zvinyla vid potreby roztopliuvaty snih dlia supu i aju.

Pislia veeri meteorolog ustanovyv svij kypjatynyk, buvy vpevnenym, o pislia

takoho dovhoho j nebezpenoho spusku na protiazi soroka pjaty kilometriv rtu pokae
prynajmni 130, i znyennia bude blyko desiaty tysia metriv, tobto rekordnym za ve
as. Vin navi zazdalehi obyslyv vysoty dlia took kypinnia vid 130 do 135, ob pryholomyty nymy svojich suputnykiv. Jake bulo joho zdyvuvannia, koly termometr pokazav tiky 120.
Moja kolekcija znovu pobiala! skazav vin uroysto. Vy, zvyajno, ne majete sumnivu v tomu, o my siohodni jichaly ve as i due vydko pid horu?
Nu, zvisno! Jasno! Voda vhoru ne tee! pouly holosy.
Tak. A o gipsotermometr pokazuje, o my jichaly nahoru i pidnialysia za de
na tysiau simsot metriv z ymo. Jak vam ce spodobajesia?
Pislia toho, jak vsi na vlasni oi peresvidylysia, o Borovyj ne artuje, ostannij
skazav:
Oevydno, jduy i dali vse vnyz, my nezabarom vyberemosia z cijeji dyvnoji zapadyny, molyvo bilia samoho pivninoho poliusa!
A ja dumaju, o treba ekaty jakoji katastrofy! zahadkovym tonom promovyv Hromeko. V tajemnyij jami vidbuvajesia nezvyajne rozridennia povitria, tysk
padaje, viujuy urahan, cyklon, tajfun, smer abo o podibne. A poky nastane cia
perturbacija, ob perenesty jiji spokijno, ja proponuju vsim rozsudlyvym liudiam zalizty v spani miky!
Usi, navi Borovyj, zasmijalysia i zrobyly tak, jak radyv likar. Ale meteorolog
speru ohlianuv, y micno zabyti kilky, y dobre natiahnuti viriovky, o trymaly jurtu.
Vin, spravdi, bojavsia jakoji atmosfernoji katastrofy, spav nespokijno, prokydajuy i
prysluchajuy, y ne posylyvsia viter, y ne poynajesia oikuvane javye. Ale vse
bulo spokijne, viter huv rivnomirno, jak zavdy, tovaryi stycha chroply, sobaky sprosonnia haraly abo vyaly. I Borovyj klav holovu na poduku, namahajuy vidihnaty
tryvoni dumky j zasnuty.
Vranci vin ranie za vsich vyjov z jurty, ob vidliyty pokazy instrumentiv, postavlenych na ni. Ini mandrivnyky lealy e v spanych mikach.
Raptom povstiani dveri jurty pidnialysia; meteorolog, blidyj, z vyriaenymy oyma,
povernuvsia u jurtu i promovyv, zapynajuy:
Koly b ja buv odyn, to bie ne mav by sumnivu v tomu, o ja zjichav z hluzdu
ostatono.

 Nu, o take znovu? V omu sprava? Jaka katastrofa stalasia? zapytuvaly

odni pereliakano, ini ironino.
Chmary abo tuman maje rozvijaly, i sonce, rozumijete vy, poliarne sonce stoji
u zeniti! prokryav Borovyj.
Vsi kynuly do vychodu, tovchajuy odyn odnoho i na chodu odiahajuy.
Nad liodovoju rivnynoju kluboyvsia lehkyj tuman i kri nioho to jaskravie, to
mianie svityv ervonuvatyj dysk, o stojav prosto nad holovamy, a ne nyko nad horyzontom, jak slid bulo poliarnomu sonciu o pjatij hodyni ranku na poatku ervnia pid
80 pivninoji yroty.
Usi stojaly, zadravy holovy vhoru, i dyvylysia movky na ce dyvne sonce, o perebuvalo ne na vidpovidnomu misci.
Dyvna cia miscevis, Zemlia Nansena, promovyv Makejev ne to traginym, ne to ironinym tonom.
A y ne misia ce? zrobyv prypuennia Papokin. Moe teper povnyj misia?
Borovyj zahlianuv u kyekovyj dovidnyk.
Teper spravdi povnyj misia, ale tiky cej ervonyj dysk ne schoyj na misia
i svity due i hrije pomitno.
Moe na Zemli Nansena poav Makejev, ale Katanov perebyv joho:
V poliarnych krajinach ulitku misia nikoly ne buvaje v zeniti: abo joho zovsim
ne vydno, abo vin stoji due nyko.
A jako ce ne misia i ne sonce, to o ce take?
Ale vidpovisty nichto ne mih. Usi dali vyslovliuvaly zdohady i vidkydaly jich. Potim
posnidaly i zibralysia v dorohu. Termometr pidniavsia do +8. Tuman to hustiav, zastupajuy ervone svitylo, to rozriduvavsia, ale svitylo stojalo nezminno v zeniti, ne
ruchajuy z miscia. liach, jak i ranie, iov vnyz liodovoju rivnynoju ponad berehom
velykoho strumka. Schyl niby stavav bi poloystyj.
Sobaky bihly druno, mandrivnyky sydily na nartach, asom ziskakujuy, ob polahodyty upria abo vlatuvaty mistok erez bi hlyboke ruslo.
A jak tiky sonce probyvalosia kri kluby tumanu, vsi pidvodyly holovu j dyvylysia
na ce dyvne svitylo, o malo take protypryrodne poloennia na nebi.
V obid zrobyly zvyajnyj pryval.
Pro polude, prote, hovoryv tiky hodynnyk, sonce stojalo v zeniti i, zdavalosia,
ne malo namiru zminiuvaty svoho miscia.
ym dali v lis, tym bie drov! burav Borovyj. Sonce i pid 80 pivninoji
yroty povynne peremiatysia po nebu, a ne stojaty na odnomu misci! Ade Zemlia
krutysia!
Pid as pryvalu vin vyznayv vysotu soncia; vona dorivniuvala 90.
Mona podumaty, o my perebuvajemo pid tropikom u de litnioho soncestojannia abo ekvatorom pid as rivnodennia! skazav vin pislia spostereennia. Jaku
yrotu nakaete zapysaty? Cho ubyjte, ja ne rozumiju, de my perebuvajemo i o navkolo nas dijesia. Dumky v holovi plutajusia i vse zdajesia jakymo dyvnym snom!
Usi, vlasne, podilialy ce pouttia Borovoho i zovsim ne mohly pojasnyty sobi cioho
nezrozumiloho javya, o svojeju zahadkovistiu pereveruvalo vsi ini: superelyvi pokazy instrumentiv, postijnyj viter z odnijeji storony, neprohliadni chmary, nenormane
teplo, ervonuvate svitlo i kolosana zapadyna z hlybynoju bioju, ni usi vidomi na
zemli.
Pid as obidu i vidpoynku vyslovliuvaly vsiliaki zdohady pro katastrofy, o stalysia z Zemleju vidtodi, jak vony na Poliarnij zori i Zemli Nansena buly vidrizani vid
ostannioho svitu.

Nadveir liodova rivnyna peretvoryla na liodovi uvaly. Ridkyj tuman plyv u povitri, maje ne zastupajuy ervonuvatoho soncia, o zalyalo u zeniti, niby hluzujuy
z mandrivnykiv, jaki j dali z zdyvovanniam dyvylysia na nioho.
Nablyavsia as zupynytysia na noivliu; na liodovomu hrebeni ce bulo ne due
zruno. Cho miscia bulo dosy, ale voda daleko vnyzu, i spuskatysia do neji hladekym
liodovym ukosom bulo nemolyvo. Tomu prodovuvaly jichaty z nadijeju znajty vidpovidnie misce, tym bie, o speredu kri tuman vydno bulo jaku temnu rivnynu.
I o hodyni o siomij veora liodovi uvaly ponyaly i ploskymy bilymy jazykamy,
niby veletenkymy festonamy, obliamovuvaly ciu temnu rivnynu, v jaku strumky vrizalysia nehlybokymy ruslamy i tekly dali v ploskych bolotystych berehach. Narty, o zjichaly z liodu, odrazu zupynyly na lypkij, holij zemli; sobaky vysolopyly jazyky i ne chotily vezty. Vsi ziskoyly z nart ostannij kilometr jichaly ve v napruenomu ekanni
novoho siurpryzu, o joho hotuvala jim cia Zemlia Nansena u vyhliadi bezsninoji rivnyny.
Niby zmovyvy, liudy nachylialy, rozhliadajuy j macajuy rukamy ciu dovhodanu zemliu pislia stikoch dniv, provedenych na snihu i kryzi. Zemlia bula buro-orna,
prosiaknuta vodoju, lypka, ale ne zovsim hola, a vkryta prymjatymy stebeciamy dribnoji poovkloji travyky z pokryvlenymy slankymy hilokamy nykoho aharnyka,
pozbavlenoho lystia. Noha zahruzala v zemliu santymetriv na otyry, i z-pid pidovy
strumokamy j fontanykamy vyporskuvala ovta voda.
Jak ce vam spodobajesia? proburmotiv Katanov. Pid 81 pivninoji yroty
snih znykaje, teplo, jak u Finliandiji, hola zemlia i sonce v zeniti!
Neve dovedesia stavyty jurtu v ciomu boloti? sumno zapytav Papokin.
Ce ne boloto, a pivnina tundra, pojasnyv jomu Makejev.
Vid cioho ne lehe, o tundra, zaznayv Borovyj. Sobaky ne chou vezty
nart, a nouvaty v hriaziuci spravdi ne due pryjemno. Krae ve povernutysia na lid!
Vsi poaly ozyratysia navkruhy z nadijeju pobayty bi suche misce.
On tam, ja dumaju, bude dobre! vyhuknuv Hromeko, pokazujuy vpered, de
nad ornoburoju rivnynoju pidnosyvsia ploskyj horb, pryblyzno za kilometr vid kraju
liodovych jazykiv.
Ale jak my tudy dotiahnemosia?
Nioho, doplentajemosia, dopomahatymemo sobakam!
Sprobujemo nadity lyi, ob mene hruznuty.
Spravdi, na lyach jty bulo lehe. Sobaky potycheku tiahly poleheni narty, o
jich liudy zzadu pidtovchuvaly palkamy vid ly. Za pivhodyny distalysia horba, o zdijmavsia metriv na visim nad rivnynoju i buv suchym i zrunym miscem dlia noivli. Na
niomu sered poovkloji torinioji travy probyvalysia ve svii zeleni pahony, a pryzemkuvatyj aharnyk nalyvav bruky.
Na veryni horba postavyly jurtu, a narty i sobak rozmistyly nye na schyli.
Zzadu, na pivnoi, biliv rivnym, vysokym valom kraj liodiv, o jov v obydvi storony za
horyzont. Speredu orno-bura rivnyna ve nabyrala zelenuvatoho vidtinku.
Krokiv za pjatdesiat vid horba mi hrukymy berehamy tycheko protikav yrokyj
strumok. Tuman kluboyvsia nad rivnynoju. ervonuvate sonce, o as vid asu zjavlialosia, jak i ranie, stojalo v zeniti, cho hodynnyk pokazuvav ue piv na devjatu veora. Za cej de vidmachaly pjatdesiat kilometriv.
Poky Borovyj kypjatyv vodu, ini vyslovliuvaly zdohady, jaku temperaturu kypinnia pokae instrument pislia takoho oevydnoho dovhoho spusku.
Odni stojaly za 125, ini za 115. Makejev navi byvsia ob zaklad z Papokinym.

 Nichto z vas ne vyhrav! skazav meteorolog, koly spostereennia zakinylo.

Termometr pokazuje tiky 110.
Vse-taky ja buv blye do istyny, skazav Makejev, ja stojav za 115.
A y ne dumajete vy, o krae bude potroyty vsi ci neprydatni instrumenty?
ovno zapytav Borovyj.
Vy spravdi nadto berete do sercia nezrozumili fokusy atmosfernoho tysku,
zaspokojuvav joho Katanov, niby vvaajete sebe vidpovidanym za nych!
Ne v ciomu sprava, a v tomu, o instrument staje neprydatnym, navio joho
tiahty!
Teper vin moe buty neprydatnym z nevidomoji dlia nas pryyny, ale pry daij
podoroi, oevydno, znovu stane nam u pryhodi.
Pislia veeri radylysia pro dayj chid podoroi. Jako bezsnina tundra prostiahajesia j dali na pivni, jak ce ne dyvno, to ymala astyna sporiadennia staje ne tiky
nekorysnoju, a navi kidlyvoju, o hamuvatyme vydkis ruchu, a same: lyi, narty,
sobaky ta zapas kormu dlia nych, zajvyj teplyj odiah, znana astyna spyrtu i navi sama
jurta. Pry teplij pohodi, o vstanovylasia tut, mona bulo b zadovonytysia lehkym nametom, o je v zapasi, a palyvo dovelosia b zbyraty v tundri.
Tomu vyriyly zrobyty na horbi dniovku i poslaty bez reej dvi partiji v rizni storony, ob vyjavyty charakter miscevosti ta umovy peresuvannia, jaki ekaju na expedyciju. Pislia cioho mona bulo zalyyty v skladi na horbi vse zajve, o bude potribne
todi, jak povertatymusia nazad liodamy.

Druhoho dnia Iholkin i Borovyj zalyyly bilia jurty: peryj dlia dohliadu za
sobakamy, druhyj dlia riznych meteorologinych sposteree. Reta etvero pily na rozvidku, podilyvy na dvi partiji: Katanov i Papokin pily na pivdennyj schid, a
Makejev i Hromeko na pivdennyj zachid. Vsi pily na lyach, ale z namirom zalyyty
jich, jako grunt stane dosy suchym.
Konyj doslidnyk buv ozbrojenyj runyceju. Ne mona bulo dumaty, o i v tundri
ne trapysia nijakoji dyyny, jak ce bulo na snihovij rivnyni. Nespokijna povedinka
sobak protiahom noi prymusyla hadaty, o jaki tvaryny mou zustrinuty. Svie
mjaso bulo due potribne ne tiky liudiam, a j sobakam.

Katanov i Papokin na svojemu liachu nezabarom natrapyly na yrokyj strumok,

za jakym i dali prostiahala tundra.
Nezabarom vona stala taka sucha, o lyi dovelosia zovsim zalyyty. Jich postavyly konusom, zvjazavy vhori viriovkoju, ob lehe bulo pomityty, koly povertatymusia nazad.
Na suchij tundri zelenila ve moloda travka, a pryzemkuvatyj aharnyk vkryvsia
zelenymy lystokamy i kvitamy. Po rivnyni slavsia tuman, podekudy rozridujuy na
due dribnyj do. Ale v promikach svitylo i pomitno hrilo ervonuvate sonce, dyska
jakoho vse-taky ne bulo jasno vydno.
Kilometriv za desia vid stojanky suputnyky pomityly speredu kika temnych krutoschylych horbiv, obrysy jakych erez tuman ne buly rizki.
On prekrasne misce dlia ohliadu miscevosti v chvylyny rozridennia tumanu!
vyhuknuv Papokin. Na cij hladekij rivnyni z vysoty horba povynno buty vydno daleko.
e cikavii ti korinni porody, jaki my znajdemo na nych, vidkazav jomu
Katanov. Dosi geologina zdoby naoji expedyciji bula due mizerna.
Zoologina e mizernia!
Nu, teper tundra obdaruje nas. A za formoju i koliorom cych horbiv mona dumaty, o ce kupoly bazatu abo inoji vulkaninoji porody.
Obydva doslidnyky kynulysia maje bihcem do baanoji mety, jaka to zjavlialasia
kri pelenu tumanu, to zovsim znykala v nij.
Katanov i Papokin bihly bi jak ver hodyny, a temni horby, zdavalosia, buly
tak samo daleko, jak i speru.

 Cej kliatyj tuman due zavaaje pravyno vyznaaty vidda! skazav zoolog,
zupyniajuy, ob zvesty duch. Ja buv peven, o do horbiv nedaleko, a my biymo,
biymo i maje ne nablyzyly. Ja zachekavsia.
Nu o , vidpoynemo! zhodyvsia Katanov. Ade horby ne vteu vid nas
nikudy.
Vony stojaly, obipery na runyci. Raptom Papokin, jakyj dyvyvsia v storonu horbiv, vyhuknuv:
Dyvno, jako ce tiky ne obluda! Meni zdalosia, o nai horby ruchajusia.
Ce povze tuman, tomu j zdajesia! spokijno vidpoviv Katanov, zapaliujuy
liuku.
Ni, teper ja jasno bau, o horby peresuvajusia! Dyvisia, dyvisia vyde!
Poperedu, nedaleko, teper jasno bulo vydno otyry temni masy, jaki povino peresuvalysia tundroju.
Horby bazatu y inoji vulkaninoji porody zvyajno stoja na odnomu misci!
sarkastyno zaznayv Papokin. Prote, v cij krajini nepojasnymych javy, molyvo,
i taki horby brodia z miscia na misce! Jakyj a, o z namy nemaje Borovoho!
Katanov u cej as vyjniav binok i spriamuvav joho na horby, o ruchalysia.
A y znajete, Semene Semenovyu, skazav vin holosom, o tremtiv vid chvyliuvannia, cymy horbamy naley vidaty ne meni, a vam, bo ce velyki tvaryny, o
niby slony, ja jasno rozpiznaju dovhyj chobot.
Vony znovu pobihly vpered i zupynylysia tiky todi, koly tuman poav znovu rozchodytysia; temni masy buly ve znano blye.
Liaemo! skazav zoolog, inake vony mou pomityty nas i vteu.
Vony pryliahly na zemliu. Teper Papokin prypav do binoklia, ekajuy zrunoho
momentu. Nareti tuman rozvijavsia tak, o na viddali otyriochsot-otyriochsot pjatdesiaty krokiv mona bulo jasno rozpiznaty otyrioch slonopodibnych tvaryn, jaki obryvaly hiloky povzuoho aharnyka i, krasyvo vyhnuvy chobot, posylaly jich u svoju
pau. Try z nych buly bii, a odna mena.
U nych velyezni byvni, skazav Papokin, due vyhnuti. Tilo vkryte erstiu
ervono-buroho kolioru. V nych korotki chvostyky, jakymy vony veselo pomachuju.
Jakby ja ne znav, o mamonty znykly z lycia naoji planety, ja b skazav, o ce ne slony,
a mamonty.
A vtim, u cij krajini nezvyajnoho, molyvo, j mamonty ucilily!
Katanov u cej as vstavyv patron z rozryvnoju kuleju v svoju dalekobijnu gvyntivku i nacilyvsia v najblyoho zvira, o povernuvsia livym bokom do myslyvcia.
Prolunav ohlulyvyj postril. Zvir, machnuvy chobotom, upav na kolina perednich
nih; potim schopyvsia, probih kika krokiv i vako povalyvsia na zemliu.
Vsi ini zviri metnulysia v storony, a potim, pidniavy vhoru choboty, protiano
zarevly, jak byky, i pobihly vakoju velykoju ryssiu po tundri j znykly v tumani.
Katanov i Papokin, o a palaly vid neterpliaky, kynulysia do zdobyi. Vona
leala na pravomu boci, rozmetavy nohy i vidkynuvy holovu z velyeznymy byvniamy.
Iz velykoji rany, o ziajala pid lopatkoju, vytikav cilyj strumok krovi, kruhle erevo e
konvusijno zdymalosia i chobot zdryhavsia.
Oberenie, skazav Katanov. V agoniji vin moe takoho daty stusana chobotom y nohoju, o potroy nam kistky.
Myslyvci zupynylysia krokiv za desia vid tvaryny i rozhliadaly jiji z zrozumilym
chvyliuvanniam i interesom.
Ja te dumaju, o ce mamont, skazav Katanov. Velyezni rozmiry (ade
cia machyna maje metriv is zavdovky!), byvni, vyhnuti vhoru i vseredynu, dovha ervonuvata ers, vse ce oznaky mamonta. Krim toho, slony v poliarnych krajinach
nikoly ne vodyly, a mamont yv u sybirkij tundri.

 Koly b ja ne bayv joho na vlasni oi, vidpoviv Papokin, ja b nikomu ne

poviryv! Ce take vidkryttia, take vidkryttia!..
Nu, mabu, ne bie, ni usia cia hlyboka zapadyna i zelenijua tundra pid 81
pivninoji yroty. Oevydno, na ciomu poliarnomu materyku, o zovsim vidrizanyj liodamy vid inych krajin naoji planety i maje mjakyj klimat, mamonty zberehlysia do
naych dniv. Vony javliaju soboju yvi skamjanilosti.
Abo vykopnu faunu Zemli Nansena, o prystosuvalasia do novych umov yttia.
Oevydno, ranie cia zemlia ne bula vidokremlena vid inych krajiv liodamy j snihamy,
a mala floru i faunu, odnakovu z pivniiu Ameryky ta Aziji, a potim, molyvo, pid as
liodovykovoho peridu, mamonty znajly sobi tut ostannij prytulok.
Teper joho vyjavyla naa expedycija! Ale o my robytymemo z cym strachittiam? ob prystavyty joho do taboru, potribna vantana platforma i parovoz!
Jako mamonta ne mona peretiahty do taboru, to v usiakomu razi tabir moe
perekouvaty do mamonta! poartuvav zoolog.
Ideja! Ale jako v tundri mou vodytysia mamonty, to mou tako vodytysia
vedmedi, vovky, pesci, vzahali jaki-nebu chyaky. I poky my pereseliatymemosia
siudy, vony vstyhnu popsuvaty nau zdoby!
Ce pravda! Treba zaraz e staranno vymiriaty, opysaty, sfotografuvaty mamonta. Na Poliarnu zoriu my zachopymo chiba tiky odyn zub, astky mozku, kiry,
mjasa v spyrti.
Ale chobot, ja dumaju, vidriemo na vsiakyj vypadok, ob pokazaty tovaryam!
Ot vony budu vraeni! A potim zjimo joho ce bude strava, jakoju ne lasuvav e oden
doslidnyk pryrody. Choboty sloniv, kau, due smani! Ale kine chobota treba zberehty, bo joho nikoly e ne znachodyly pry trupach mamonta i nevidomo, jaka joho budova11.
Myslyvci pidijly do mamonta, jakyj leav ve neruchomo, i rozpoaly joho vymiriuvaty j staranno ohliadaty.
Papokin vymiriuvav, Katanov zapysuvav; potim Katanov sfotografuvav trup z
riznych bokiv, pryomu zoolog z hordistiu stavav poru abo zalizav na nioho dlia
mastabu, vyhukujuy:
Chiba ce ne udovo: u zviti expedyciji bude iliustracija venyj Papokin na
trupi mamonta, ne vykopnoho, a jakyj teper yve!
Zakinyvy svoju robotu, mandrivnyky vidrizaly u tvaryny chvist, chobot i mut
dovhoji ersti, pidnialy runyci i, navantayvy, chotily jty do jurty. Ale tut zoolog, rozhubleno, ozyrnuvy, vyhuknuv:
Ale z jakoji storony na tabir? Navkruhy rivna tundra, stelesia tuman, daleko
ne vydno. My zabludylysia, Petre Ivanovyu! Ja riue ne znaju, kudy jty
Katanov speru trochy zliakavsia pry ciomu okrykovi, ale potim skazav, posmichajuy:
Liudyna, u jakoji v kyeni je kompas, ne moe zabludytysia navi sered tumanu,
jako znaje, v jakomu napriami vona jla. Vid miscia noivli my popriamuvaly priamo
na pivdennyj schid, znay, teper povynni jty na pivninyj zachid.
Ale, pobayvy mamontiv, my, zdajesia, bihly ne za kompasom!
Ni, per ni schovaty kompas, ja za zvykoju vidmityv napriam, kudy my bihly.
Ne turbujtesia, ja vas dovedu do jurty!
Katanov z kompasom u ruci vpevneno popriamuvav tundroju, zoolog iov za nym.
Hodyny dvi mandrivnyky jly rivnynoju. Tuman, jak i ranie, to kluboyvsia nyko,
to rozchodyvsia, dajuy zmohu bayty za odyn-dva kilometry navkruhy. Same v takyj

Nedavno na ukotkomu pivostrovi buv znajdenyj chobot mamonta. Kine joho dostavyly v Akademiju
nauk.
11

moment Katanov, nareti, pobayv speredu, trochy ostoro vid jichnioho liachu, jakyj
dyvnyj predmet, o pidnosyvsia nad rivnynoju. Vin vkazav na nioho zoologovi.
o ce take? zapytav toj. Skydajesia na ostov samojidkoji jurty. Neve
tut je j liudy!
Ja dumaju, o ce nai lyi. Vy zabuly, o my jich zalyyly.
Nu, znay, my jdemo pravyno!
Dijovy do ly, mandrivnyky mohly ve ne turbuvatysia i schovaly kompas, bo na
vohkij tundri dobre bulo vydno slidy ly. Nezabarom u daleyni pokazavsia horb z jurtoju.

Koly myslyvci pidijly tak blyko, o na horbi mona bulo rozpiznaty ne tiky
jurtu, a j syluety liudej i sobak, Katanov skazav svojemu suputnykovi, jakyj ne mav
takoho hostroho zoru i sluchu:
A v tabori u nas o dijesia nedobre liudy bihaju, sobaky lementuju.
Obydva zupynyly, ob prysluchatysia. Spravdi, zvidty jasno ulosia nesamovyte
havkannia sobak, a potim prolunav postril, druhyj, tretij.
y ne napaly buva mamonty abo ini vykopni tvaryny? Ja teper laden poviryty!
skazav zoolog.
Biimo vyde, moe, naa dopomoha due potribna.
Vony pobihly, naskiky ce bulo molyvo pry jich noi i vtomi. Bilia pidniia horba
zalyyly lyi ta chobot i myttiu zbihly nahoru.
Sobaky poryvaly i havkaly na pryponi, v jurti nikoho ne bulo. Ale na protylenomu
schyli Katanov i Papokin pobayly temnu masu, bilia jakoji stojaly Borovyj i Iholkin z
runyciamy v rukach.
Za odnu my Katanov i Papokin opynylysia bilia svojich tovaryiv.
V omu sprava, o trapylosia?
A o poliubujte, vidpoviv schvyliovanyj Borovyj. Cej dyvnyj zvir napav na
sobak y sobaky napaly na nioho. My sydily v jurti i ne bayly poatku sutyky odne
slovo, poky my vybihly z runyciamy, vin zatoptav u nas dvoch sobak! I ot my, ob
prypynyty ce zaniattia, poslaly jomu paru rozryvnych ku u erevo, i v nioho stavsia
smertenyj rozlad lunka.
Iholkin vidviv sobak, o krutylysia navkolo zabytoho zvira, i try mandrivnyky poaly rozhliadaty joho. Pry peromu pohliadi na holovu Katanov i Papokin v odyn holos
vyhuknuly:
Ta ce nosorih!

 Nosorih, tut, na poliarnomu materyku? nedovirlyvo skazav Borovyj.

Pravda, vin due skydajesia na nosorohiv, jakych ja, mi inym, bayv tiky na maliunkach. Ale vse-taky y moe buty tut, u tundri, tvaryna, bakivyna jakoji pid tropikamy? Ne mou ciomu poviryty!
A vy poviryte, perebyv Katanov, o my ojno poliuvaly na mamontiv,
tych mamontiv, jakych dosi vvaaly tiky vykopnymy tvarynamy, o isnuvaly desiatky
tysia rokiv tomu?
Zmylosertesia! zavolav Borovyj. Ne artujte tak orstoko. Ja boju za svij
rozum. Vse, o my baymo za ostanni dni, take nezvyajne, protypryrodne! Meni prosto
zdajesia, o ja bau ce uvi sni abo zjichav z hluzdu!
Ta zaspokojte, mij drue! skazav Katanov, schopyvy Borovoho za ruku.
My vsi chvyliujemosia. My te vraeni tym, o baymo za cej as. Vse ce dyvno, poky
o my ne moemo cioho pojasnyty, ale protypryrodnoho v pryrodi ne buvaje! Zhadajte,
o my na dalekomu poliarnomu materyku, hlyboko vtysnenomu v poverchniu naoji
planety, vidrizanomu yrokym pojasom liodiv vid inoji sui. Na takomu materyku povynni buty svojeridni zyni umovy, zavdiaky jakym prodovuje isnuvaty mamont, o
davno ve vymer v inych krajinach. omu ne mih zberehtysia i joho suasnyk-nosorih?
Afrykankyj abo indijkyj nosorih u poliarnij tundri?
Ta ne afrykankyj, a sybirkyj, dovhoerstyj, o yv u Sybiru v tundrach razom
z mamontom.
O jak! Ja ne znav, o j taki nosorohy isnuvaly. Ale omu vy dumajete, o ce
ne afrykankyj?
A o hliate! U nioho dovha bura ers, todi jak nosorih tropinych krajin holyj;
rozmiry joho bii, ni u predstavnykiv cioho rodu ssavciv, o teper yvu; perednij rih
velyeznych rozmiriv i spliusnutyj z bokiv.
Pobayvy, o Katanov i Papokin tak spokijno stavliasia do cijeji dyvnoji pryhody, Borovyj te zaspokojivsia i zapytav:
A de mamont, na jakoho vy poliuvaly?
Ne mohly my prytiahty joho na sobi siudy! zasmijavsia Papokin. My
zabyly joho dosy daleko zvidsy, v tundri. Tam bulo maleke stado na otyry holovy, i
naomu geologovi zdaleka zdalosia, o ce krutoboki bazatovi horby! Ale potim o
ach! ci vulkanini horby poaly brodyty po tundri, cha-cha-cha! Do rei, de na chobot? My prynesly tiky chobot i chvist. Ne popsuvaly b joho sobaky. Chodimo za nym!
Fotografuvannia, vymiriuvannia i opys nosoroha zabraly bi jak try hodyny. I
tiky pislia cioho doslidnyky podumaly, o pora vidpoyty. Snidajuy, vony zhadaly pro
dvoch tovaryiv i stryvoylysia, o jich tak dovho nemaje.
Z cym soncem, o vino stoji u zeniti, riue vtraaje bu-jake ujavlennia pro
as, burav Borovyj. Vranci, opivdni, uveeri vse te same! De zdajesia bezkonenym.
Vin tut spravdi bezkonenyj, jako sonce zalyajesia v odnomu punkti neboschylu, pidtverdyv Katanov,
Mynuloji, tak zvanoji, noi svitlo vse-taky poslablo, zauvayv meteorolog.
Cho vy schyni buly pojasnyty ce tumanom, o pohustiav, ale ja vychodyv z jurty
pryblyzno opivnoi, i zvernuv uvahu, o tuman buv ne hustiyj, ni ude, a ce dyvne
sonce svitylo znano slabe, i na joho dyskovi naebto vydni buly velyki temni pliamy.
Ce due interesno! vyhuknuv profesor. omu vy ne skazaly nam pro cej
dyvnyj novyj fakt?
Dyvnych faktiv tut ne obberesia! Ta ja chotiv pereviryty sebe, per ni hovoryty
vam. Siohodni bilia poludnia ja znovu sposterihav ce boevine svitylo i perekonavsia,
o temnych pliam nemaje. Ja j dumav, o vnoi prosto pomylyvsia.

 Ja hadaju, skazav Papokin, o z centranym tilom naoji planetnoji systemy trapyla jaka katastrofa, poky my mandruvaly v tumani po Zemli Nansena. Tomu
vono j opynylosia v zeniti pid 81 pivninoji yroty i svity cilu dobu.
Moe naa Zemlia povernulasia postupovo tak, o jiji pivnina poliarna astyna
stala obernenoju priamo do soncia?
Ce o nezrozumile, proburav Borovyj. Jak mih bez serjoznych strusiv,
statysia za korotkyj as takyj znanyj pochyl zemnoji osi?
My mohly j ne pomityty cych strusiv u tumani sered liodiv. Inake ja ne mou
pojasnyty sobi cioho dyvnoho poloennia soncia, obstojuvav svoje Katanov.
A omu vy pevni, o ce svitylo, jake my baymo teper, te same, o joho my
bayly vostannie nad hrebenem chrebta Rukoho? zapytav Borovyj.
o ce moe buty ine? zdyvuvavsia Papokin.
omu ne mona prypustyty z takoju pidstavoju, o misia zapalav znovu abo
o v nau planetnu systemu vypadkovo zaletilo nove samosvitne tilo i zachopylo za
soboju nau Zemliu jak suputnyka? z zahadkovoju posmikoju hovoryv meteorolog.
Navio robyty rizni nejmovirni prypuennia! skazav Katanov. Ade je
hipotezy, zasnovani na geologinych faktach, o vi obertannia naoji Zemli peremialasia. Cym pojasniuju, napryklad, zledeninnia, o buly v pevni geologini peridy v
Indiji, Afryci, Avstraliji, Kytaji, ta subtropinu floru inych peridiv na Zemli Franca
Josyfa, Hrenlandiji i t. d.
Ne spereaju, ce vam krae znaty. Ale ja siohodni vymiriav kutovyj radis
cioho svityla, i vyjavylosia, o vin dorivniuje 20 minutam, todi jak kutovyj radis soncia
dorivniuje maje 16 minutam, jak vy, pevne, znajete.
O ce valyvyj fakt! vyhuknuv vraenyj Katanov.
A potim ce ervonuvate svitlo zamis ovtoho?
y ne erez tuman? vstavyv Papokin.
Ja sam dumav tak. Ale siohodni poastylo bayty ce svitylo, koly tuman na
jakyj as zovsim rozvijavsia. I dysk buv vse ervonuvatyj, jakyj buvaje v soncia, koly
vono stoji nyko nad horyzontom i svity erez bi volohi nyni ary atmosfery abo pid
as kurnoji buri.
Tak, ce te dyvno!
A ci temni pliamy, o zumovliuju poslablennia svitla v pevni hodyny doby!
Siohodni vnoi ja postarajusia pereviryty j ce. Jako vony povtoriasia, to ja budu ostatono perekonanyj, o nad namy ne Sonce, a o ine.
De , kudy podilosia nae Sonce? z tryvohoju zapytav Papokin.
Zvidky ja znaju! Ce e odna lanka v lanciuhu nezbahnennych javy, svidkamy
jakych nam sudylosia staty za ostanni dni.
Tak, cilyj lanciuh! zadumlyvo skazav Katanov. Velyezna zapadyna na
materyku; dyvni pokazy magnitnoji strilky; nezrozumili zminy atmosfernoho tysku;
tepla pohoda pid yrotoju 81 ne vypadkova, beruy do uvahy ciu hranyciu liodiv i
zelenijuu tundru; mamonty j nosorohy, jaki rozhuliuju po nij, Sonce ne Sonce v
zeniti vde i vnoi
I e bude ymalo, ja v ciomu vpevnenyj. O idu, nareti, nai tovaryi i nesu,
bju ob zaklad na o zavhodno, e odyn dyvnyj fakt.

Vsi schopylysia, dyvliay u dalei, de ve dobre bulo vydno dvoch olovikiv, jaki
nesly o temne, pidviene do dovhoji palky. Papokin postavyv ajnyk na spyrtovu pi
i zachodyvsia hotuvaty alyk z mjasa nosoroha, ini pobihly nazustri tovaryam.
Nu j namoroyly my siohodni! skazav Makejev. Bayly i koriv, i bykiv,
strilialy, ale zdobuly tiky telia i nesemo joho ve hodyny try.
I zibraly cikavu floru tundry, zovsim svojeridnu, ja b navi skazav, vykopnu,
koly b ne rvav jiji sam! dodav Hromeko, za spynoju jakoho telipalasia nabyta botanina papka.
Zakusujuy i popyvajuy aj, Makejev i Hromeko rozpovidaly pro te, o bayly.
Kilometriv desia naym liachom ila ta tundra, ale suchia, ni tut. Potim
na nij roslynnis stala bahata, zjavylysia kui i navi velyki dereva
Poliarna bereza i poliarna verba, ale novych vydiv, a potim i achla modryna,
dodav Hromeko. Zustrilysia kvitui roslyny, poasty zovsim neznajomi meni, poasty
opysani riznymy doslidnykamy jak predstavnyky pisliatretynnoji (vykopnoji) flory Kanady.
My dijly, nareti, do vukoji, ale due hlybokoji riky, erez jaku ne bulo brodu,
i popriamuvaly vnyz za jiji teijeju. Dereva stavaly vyi za liudynu, kui mi nymy
utvoriuvaly chau, erez jaku vako bulo probyvatysia. O tut my j natrapyly na stado
bykiv, o pryjly na vodopij.
Jakych na vyhliad bykiv? zapytav Papokin.
Vony skydalysia vyde na dykych jakiv, popravyv Hromeko, orni, z dovhoju erstiu, z velyeznymy tovstymy rohamy i z horbom na spyni.
Takyj vyhliad maly byky, prodovuvav Makejev, a ini, oevydno korovy,
na zrist buly trochy meni, z tonymy i korotymy rohamy; krim toho, tam bulo kika
teliat. Ja spodivavsia zustrity v tundri tiky bolotianych ptachiv i dribnoho zvira, tomu
vziav z soboju drobovyk.
A ja zovsim ne vziav runyci.
Nu, ot i dovelosia striliaty tiky v telia velykoju karteiu, jaka znajlasia v patrontai. Stado znyklo v chai, a telia upalo v riku, zvidky my joho vytiahly i dokinyly
noem.

 Telia vaylo dobrych pjatdesiat kilogramiv, a nesty joho dodomu treba bulo dvanadcia kilometriv. Tomu my, ob polehyty nou, popatruvaly joho, cho i znaly, o
Semen Semenovy bude nezadovolenyj cym.
Nu, vin mav dobru vtichu! zasmijavsia Katanov. y znajete, jakyj alyk
vy ojno zjily?
Jakoho-nebu poliarnoho zajcia, y o? Ne znaju, y je takyj vyd.
Ne zajcia, a nosoroha i navi vykopnoho!
chu! Ce vy, znay, znajly de trup nosoroha u vino merzlij tundri 12 i vyriyly
pokutuvaty mjasa, o prolealo desiatky tysia rokiv? zdyvuvavsia Hromeko.
Koly b ja znav, ne jiv by. Mene teper bude nudyty.
Ale alyk buv due smanyj, trochy tverduvatyj tiky, skazav Makejev.
I nedyvno, take davnie mjaso!
A y znajete vy, zapytav ue Papokin, o za veereju my vas poastujemo
varenym chobotom mamonta?
Nu, ce ve kazna-o take! oburyvsia Hromeko, o vy, otrujity nas choete,
y o? Probujete, jak vplyvaje na lunok suasnoji liudyny rizne padlo?
Makejev, jakyj za as svojich mandruva po Aliasci i ukotkij zemli vidvyk vereduvaty, skazav:
Ja ytav, o chobot slona lasa strava; ale chobot mamonta ce povynno buty
o nadzvyajne.
Ni, ja ne budu joho jisty! serdyvsia Hromeko. Ja krae pidsmau sobi
teliau peinku, vona prynajmni svia.
Natiyvy zdyvuvanniam svojich tovaryiv, ini, nareti, rozpovily jim pro podiji
cioho dnia, pokazaly jim trup nosoroha, chobot, chvist i mut ersti mamonta, i botanik
zaspokojivsia. Vin uziav navi uas u rozvjazanni pytannia, jak i z ym zvaryty chvalenyj chobot, i vyjniav z kyeni kika holovok dykoho asnyku, o znajov nedaleko vid
miscia zustrii z bykamy.
Ci ovoi budu dobroju prypravoju do chobota, skazav vin, koda, o jich
nazbyrav tak malo.
Za veereju vyriyly probuty na ciomu misci e odyn de, ob schodyty vpjatioch
do miscia, de leav zabytyj mamont, i prystavyty do jurty zapas mjasa j astyny, jaki
treba bulo zberehty.
Teper my moemo obhovoryty serjozno, kudy i jak nam ity dali, zaproponuvav
pislia veeri Katanov. Naa rozvidka dala dejakyj materil dlia cioho. A za rozmovamy dopomoemo zoologovi vidpreparuvaty erepy nosoroha i teliaty, pryznaeni dlia
zberihannia. Do rei, Semene Semenovyu, do jakoho vydu vy vidnosyte telia?
Koly b ja ne bayv na vlasni oi yvoho mamonta i sybirkoho nosoroha, vidpoviv zoolog, ja b skazav, o zustrinuti byky blyki do suasnoho tibetkoho jaka.
Ale teper ja nasmiliuju dumaty, o ce buly pervisni byky, jaki znykly z lycia zemli
razom z mamontom i nosorohom.

Obhovoriujuy pytannia pro dayj marrut expedyciji, vsi zhodyly, o Zemlia

Nansena dala ve expedyciji ne tiky bahato novoho, ale j bahato nepojasnymoho, i o
nezvyajni fakty mnoylysia z konym dnem posuvannia vpered.

Na pivnoi Sybiru u vino merzlomu grunti zridka znachodia cili trupy tvaryn, o isnuvaly bahato
tysia rokiv tomu i cilkom zberehlysia, z kuroju, mjasom i nutroamy, zavdiaky merzlosti, jaka zberehla
jich vid hnyttia. Najastie znachodia trupy mamonta, ridko nosoroha, e ride inych ssavciv.
Dlia vyvennia i vyvezennia takych trupiv Akademija nauk sporiadaje specini expedyciji.
12

Exkursiji ostannioho dnia pokazaly, o poperedu za tundroju poynajusia lisy, jty

jakymy z nartamy i sobakamy bulo nemolyvo. Ote, dovodylosia zalyyty narty, lyi,
astynu vantau ta sobak i jty dali piky, nesuy na sobi neobchidne.
Tymasom bulo zovsim nevidomo, y daleko tiahnusia ci lisy i o dovedesia
zustrity za nymy. Najbi imovirnym zdavalosia, o teplo, roslyny i tvaryny obmeujusia dnom hlybokoji zapadyny Zemli Nansena i o dali, na protylenomu schyli jiji,
znovu ponusia snihy j liody; ote, znovu potribni budu narty, lyi i sobaky.
Zvaajuy na taku molyvis, docinyj buv i inyj plan daoho ruchu: jty tundroju
ponad krajem liodiv na nartach, ob obsteyty vsiu zapadynu navkruhy, a v hlyb zapadyny robyty exkursiji, nioho ne beruy z soboju zajvoho. Ale todi seredyna zapadyny,
oevydno najbi cikava z pohliadu flory, fauny, a, molyvo, j geologiji, mohla b zalyytysia nedoslidenoju. Beruy do uvahy, o z kraju liodiv u hlyb zapadyny stikaju
yslenni riky, tam povynni buty ymali ozera abo odno velyke ozero.
Konyj plan mav svoji perevahy i svoji nedoliky. Na jakyj e z nych prystaty? Borovyj, Iholkin i Makejev vidstojuvaly marrut ponad krajem liodiv, todi jak doslidnyky
pryrody, zvyajno, vvaaly za krae zahlybytysia do centra zapadyny, de spodivalysia
znajty bie materilu za svojeju specinistiu.
Zretoju, mona bulo podilytysia na dvi partiji, poslavy odnu z vakym bagaem
ponad krajem, druhu bez reej upoperek zapadyny, ob potim zustritysia na protylenij
storoni. Ale chto mih znaty, jak daleko zapadyna prostiahajesia na schid i na zachid i
y mona jiji obijty? y ne zustrinusia jaki nepereborni perekody i y ne opyniasia
obydvi partiji abo odna z nych v bezporadnomu stanovyi? y ne pryzvede cej podil do
zahybeli vsijeji expedyciji?
Ote, pytannia bulo due skladne, i te y ine riennia mohlo maty pohani naslidky.
Zvayvy na vse ce, Katanov skazav tovaryam, jaki zavziato sperealysia mi
soboju, obstojujuy konyj svoju propozyciju:
Zhadajemo, o v nas je zapeatanyj paket, danyj nam organizatorom expedyciji
na toj vypadok, koly my opynymosia v skrutnomu stanovyi. Joho dozvoleno rozpeataty, koly my ne rozumitymemo, de perebuvajemo i o robyty dali. y ne vvaajete
vy, o cej moment nastav? Za ostannij as my bayly stiky nepojasnymoho, nezvyajnoho, a teper navi ne znajemo, kudy spriamuvaty nai dai kroky!
Pro cej paket Truchanova ini zabuly, i propozycija Katanova bula zustrinuta
vsima odnostajno. Paket vyjnialy z jayka, v jakomu zberihalysia najcinnii instrumenty i hroi. Katanov rozpeatav joho i proytav holosno:
Dorohi druzi!
Chvylyna, koly vy proytajete ci riadky, bude, molyvo, due vakoju dlia vas, ale
ja spodivaju, o nadiji vai distaty poradu i rozjasnennia ja vypravdaju.
Ja povynen, peredusim, pryznatysia, o vtiah vas u taku ryskovanu i nezvyajnu
spravu, o koly b vy znaly, kudy ja proponuju vam jichaty, vy b vyznaly mene za boevinoho i vidmovylysia vid expedyciji. Ja ve zrobyv sprobu podilyvsia svojim planom z odnym uenym i proponuvav jomu organizuvaty expedyciju na moji koty, ale vin
kategoryno vidmovyvsia i nazvav mene bezpidstavnym mrijnykom.
Tomu jedynyj sposib organizuvaty expedyciju dlia perevirky mojich teoretynych
peredbae bulo zamovaty pro jiji kincevu metu i zavdannia. Jiji potribno bulo vidriadyty nibyto dlia vyvennia nevidomoji e ploi arktynoho kraju. Ade mohlo statysia,
o moji peredbaennia spravdi pomylkovi i o expedycija tiky i znajde ostrovy abo materyk, skuti liodamy i, obmeyvy jich vyvenniam, aslyvo povernesia nazad. Moji
vytraty na neji i v ciomu razi ne buly b daremni, bo vona dovela b raz i nazavdy pomylkovis mojeji hipotezy i, odnoasno, znyyla b ostanniu bilu pliamu na karti arktynoho,
kraju.

Ale perejdu do suti spravy. Cilyj riad sposteree na observatorijach Monblanu i

Munku-Sardyku, vyvennia literatury, danych bahatioch sejsminych stancij ta doslidennia nad rozpodilom i anomalijamy syly tiainnia pryvely mene do vysnovku, o
jadro naoji planety maje zovsim ne toj charakter, jakyj geology i geozyky pryjmaju
dosi. Ja perekonanyj, o Zemlia maje bi-men velyku vnutriniu poronynu, pustotu,
pevni za vse z malekym centranym svitylom, molyvo ve zhaslym. Cia poronyna
moe spoluatysia z poverchneju kuli odnym abo dvoma bi-men znanymy otvoramy,
jaki daju molyvis pronyknuty na vnutriniu poverchniu cijeji poronystoji kuli.
Pidtverdyty y vidkynuty moji mirkuvannia mohla tiky specina expedycija, vidriadena na rozuky odnoho z zaznaenych otvoriv, jaki, zvyajno, treba bulo ukaty na
nevidomych e prostorach oboch arktynych krajiv. Dlia poatku ja vziav pivninyj kraj,
jak bi prystupnyj dlia rosijkoji expedyciji.
Jako vam poastylo znajty otvir, sprobujte spustytysia v nioho. Molyvo, o vy
ve spustylysia v nioho nepomitno, hadajuy, o spuskajete u hlyboku zapadynu materyka. Jako tak i jako vy zberehly e syly j zasoby dlia peresuvannia, sprobujte projty hlybe i doslidyty, naskiky molyvo, ciu vnutriniu poronynu Zemli, ne ryskujuy
tiky bez potreby svojim yttiam.
Jako ce zavdannia omu bude nadsyne, povernisia nazad, bo ve odne konstatuvannia vchodu u vnutriniu poronynu Zemli bude velyeznym vidkryttiam, a doslidennia poronyny mona bude doruyty novij expedyciji, organizovanij na pidstavi nabutoho dosvidu. Jak spravni veni, vy, ja peven, poryvatymete vpered, koly opynyte na
porozi velykych i udesnych vidkryttiv. Ale prou vas, vsebino obmirkujte stanovye,
zvate vsi za i proty i robi najbi rozsudlyvo, ob ne ryskuvaty vtratoju ve dosiahnutoho.
Molyvo, vy podilyte na dvi partiji, z jakych odna pide v hlyb poronyny, a druha
zalyysia bilia vchodu, ob potim ity na vyruku peroji abo prynesty nauci zvistku pro
udesne vidkryttia.
Ja hlyboko sumuju, o dolia pozbavyla mene molyvosti podilyty z vamy praciu,
zlyhodni i vidkryttia i o ja zmuenyj obmeytysia cym lystom. Jako vin nioho ne
rozjasnyv vam, ne zvaajte na nioho. V usiakomu razi baaju vam vid yroho sercia
vsiakych uspichiv.
M. I. Truchanov. Poliarna zoria 14 ervnia 1914 roku.

Z oraz biym interesom i podyvom usi leny expedyciji sluchaly ytannia lysta
jiji organizatora. Koly Katanov zakinyv, na dejakych as zapanuvala movanka.
Vsi obmirkovuvaly te, o pouly, i namahalysia prystosuvaty joho do pojasnennia
vsich dyvnych faktiv i javy, jaki sposterihaly za ostanni dni.
Teper u mene v holovi projasnylosia, z polehenniam zitchnuvy, skazav Borovyj. Ja rozumiju i ce sonce v zeniti, i teplo, i mamonta z nosorohom, i vini tumany,
i fokusy kompasa. Tiky pustoiv barometra ne mou e pojasnyty sobi jak slid.
Tak, maje vse zrozumilo! pidtverdyv Katanov. Ja dumaju, o spusk v
otvir zemnoji kuli poavsia vid perevalu erez chrebet Rukyj. Liodovyj val, oevydno,
buv samym krajem, miscem perehynu, mynuvy jakyj my opynylysia u vnutrinij poronyni i pily zamis pivnoi na pivde, jak pravyno pokazav kompas, cho napriamu
liachu my j ne zminiuvaly. Dali my pidijmalysia i perejly erez ploskyj liodovyj chrebet, spustylysia z nioho i opynylysia v tundri poblyzu kraju liodiv, utvorenych iz zymovych snihiv, o jich nanosy u hlyb poronyny. Mamont, nosorih, pervisnyj byk zberehlysia tut zavdiaky rivnomirnij, spryjatlyvij dlia nych temperaturi i vidsutnosti vynyuvaa liudyny

 Tak, my ojno vstupyly v ciu vnutriniu poronynu i ve znyyly trioch yteliv

jiji, zauvayv Hromeko.
Sonce, jake my baymo postijno v zeniti, ce, oevydno, spravnie maleke jadro
zemnoji kuli, o perebuvaje e v rozarenomu stani i daje svitlo j teplo vnutrinij poverchni tovstoji j zovsim zatverdiloji obolonky, zovninij bik jakoji my dosi tiky j znaly.
Teper, zavdiaky expedyciji Truchanova, my moemo oznajomytysia cho astkovo z cijeju vnutrinioju poverchneju, de pobaymo, bezumovno, nadzvyajno bahato cikavoho
i nespodivanoho. Ade na perych krokach my ve zustrily predstavnykiv flory i fauny,
jaki davno znykly na zovniniomu boci.
Nam treba ochrestyty ciu novovidkrytu krajinu, a to vse hovorytymemo vnutrinia poverchnia ta vnutrinia poverchnia. Ade ce ve ne Zemlia Nansena! skazav Makejev.
Tak, vona nadto velyka i vid Zemli Nansena vidokremlena liodovym pojasom.
Jak e my jiji nazvemo? zapytav Hromeko.
U cij krajini zavdy panuje de. Centrane svitylo, schovane v nadrach naoji
planety, niby vidpovidaje ujavlenniam starodavnich narodiv pro boha vohniu, o tajisia pid zemleju. Ja proponuju nazvaty svitylo Plutonom 13, a krajinu Plutonijeju,
zaproponuvav Katanov.
Buly zaproponovani e ini nazvy, ale pislia dejakoji supereky vsi pohodylysia,
o Plutonija najbi pidchody.
Teper valyve pytannia: y zadovonymosia my tym, o ne tiky vidkryly otvir,
a j spustylysia v hlyb joho i ohlianuly klaptyk Plutoniji? y ne povernemosia nazad, do
Poliarnoji zori, ob povidomyty Truchanova pro blyskue pidtverdennia joho vysnovkiv? A y moe sprobujemo distatysia v hlyb krajiny vinoho svitla?
Zvyajno, pidemo vpered! Vpered, poky je syly j zasoby! U nas e bahato asu!
pouly vyhuky.
I ja tak dumaju, prodovuvav Katanov, ale jak my organizujemo dae
doslidennia Plutoniji?
Ja hadaju, skazav Borovyj, o dali vhlyb, daleko vid snihiv i liodiv, jaki je
naslidkom pronyknennia cholodu i opadiv z zovninioho boku Zemli, temperatura bude.
vya. Narty, lyi, sobaky budu dlia nas tiky tiaharem, i jich treba zalyyty tut.
Samych sobak zalyaty ne mona. Znay, treba posluchatysia porady Truchanova i vydilyty astynu leniv expedyciji ne men jak dva olovika, bo chto odyn
navaysia zalyytysia nadovho? Ci dvoje z sobakamy, nartamy, lyamy ta inym zajvym vantaem ekatymu tut, provadytymu spostereennia v tundri i na kraju liodiv.
A jako ini ne povernusia do vyznaenoho stroku, vony pojidu nazad odnijeju nartoju, ob prystavyty na Poliarnu zoriu zvit pro vidkryttia i buty providnykamy novoji
expedyciji, jaku poliu dlia rozukiv propaloji partiji ta dlia daoho doslidennia Plutoniji.
Nu, a jak e ci propali pidu erez liody, jako vony povernusia trochy piznie
vyznaenoho stroku? zapytav Makejev.
Dvi narty, lyi i sklad chariv treba zalyyty na misci, na toj vypadok, pro jakyj
vy hovoryte. Tym, o zapizniasia, dovedesia jty bez sobak, tiahty samym narty. Ce ne
bude due vako, bo sklady chariv, zalyeni na vsiomu liachu, dadu zmohu zrobyty
vanta nart minimanym.
Vsi zhodyly, o cej plan najdociniyj, ale nikomu ne chotilosia zalyatysia v tundri, tak by movyty, bilia poroha tajemnyoji krajiny. Dovodylosia rozvjazuvaty pytannia,
chto z leniv expedyciji najbi potribnyj dlia mandrivky vhlyb. Takymy buly nasampered zoolog, botanik i geolog, jakym u tundri bulo malo roboty. Ote, Katanov, Papokin
Anomalija syly tiainnia nepravynosti v pevnych velyynach syly tiainnia na zemnij poverchni,
dodatni i vid jemni, zumovleni budovoju zemnoji kory.
13

i Hromeko povynni buly jichaty. Z druhoho boku Iholkin, jedynyj len expedyciji, osnovnym obovjazkom jakoho buv dohliad za sobakamy, pryrodno, zasuduvavsia na
sydinnia v tundri. Takym ynom, zalyaly e Borovyj i Makejev, odyn z jakych mih
jichaty.
Tomu o konyj z nych velykoduno postupavsia inomu uastiu v podoroi, pohodujuy zalyytysia, to dovelosia kynuty erebok. Borovomu vypav kvytok iz slovom
sydity, a Makejevu jichaty.
Obhovorennia pytannia pro organizaciju partiji, o jichala v hlybynu Plutoniji,
zabralo ymalo asu. Treba bulo vyznayty sposib peresuvannia partiji i, zaleno vid
cioho, vyriyty, o braty z soboju. Navi vidmovyvy zovsim vid konserviv i majuy
namir dobuvaty sobi na proytok vykliuno poliuvanniam, konomu z mandrivnykiv dovelosia 6 nesty na sobi ymalyj vanta. A na byti liachy, zvyajno, ne mona bulo rozrachovuvaty.
A o, jak my vimemo astynu sobak i navjuymo na nych vanta, cho bidolachy do cioho i ne pryzvyajeni i v teplij krajini pouvatymu sebe pohano, skazav
Hromeko.
Ce proekt malo zdijsnymyj, zauvayv Makejev. My ryskujemo vtratyty
cych tvaryn, potribnych nam, ob povernutysia nazad erez liody. Ja zaproponuvav by
skorystuvatysia syloju sluchnianioju i potunioju, jaka ponese ne tiky nai rei, a j
nas samych.
Jaka ce syla? vyhuknuly ini.
Syla vody. Ade hlyboka rika, o jiji my bayly siohodni i ne mohly perejty,
tee na pivde, kudy i nam treba jty. A v naomu bagai je dva malekych skladanych
ovny, vziati dlia perepravy erez protalyny pry podorouvanni liodamy. My pro nych
zovsim zabuly, bo dosi vony nepotribni buly. Konyj vmiuje dva olovika; siademo i
poplyvemo. A koly ponusia lisy, zrobymo plit, jako ovny budu nadto navantaeni,
i plyvtymemo, doky rika nestyme nas.
udovyj plan! vyhuknuv Katanov.
I lehko, i zruno! Plyvy ta pohliadaj po storonach i zapysuj! zachopliuvavsia
Papokin.
Ale tiky na kruhozir bude obmeenyj berehamy riky, napevne husto vkrytymy roslynnistiu; my budemo plyvty v zelenomu korydori i nioho ne pobaymo!
skazav Hromeko.
A chto zavaaje nam zupyniatysia, vychodyty na bereh, robyty exkursiji, de
bude cikavo abo potribno? Ade nouvaty te budemo na berezi, pojasnyv Makejev.
I ci exkursiji robytymemo poronem, iz sviymy sylamy, bez vantau za spynoju,
bude vinie! promovyv Papokin.
oven i plit dadu nam zmohu ne obmeuvaty sebe v zbyranni kolekcij. Nesty
vse zibrane na spyni i odnia zbiuvaty cej vanta bulo b ne due lehko, vidznayv
Katanov.
Nareti, oven garantuvatyme nam biu bezpeku vid vsiliakych zviriv i hadiv,
o yvu u lisach i bolotach. Nevidomo, jaki e siurpryzy hotuje nam cia tajemnya
krajina, v hlyb jakoji my jdemo! skazav Hromeko.
Odne slovo, vy podaly nam prekrasnu poradu, Jakove Hryhorovyu, i zarobyly
zahanu podiaku, zakinyv Katanov. Tomu ja proponuju nazvaty riku, jakoju my
poplyvemo, vaym imjam. A teper ja b zaproponuvav zaliahty v nai miky abo na nych,
bo teplo, a zavtra zrobyty exkursiju do mamonta i pryvezty na nartach kiru, byvni ta
zapas mjasa siudy.
Ade my chotily perenesty ve tabir do mamonta? nahadav Papokin.
Navriad y ce bude krae. Rika, jakoju my poplyvemo, tee z protylenoji storony, i vidchodyty vid neji nemaje raciji. Krim toho, cej horb, na jakomu my roztauvalysia, maje bahato perevah: vin suchyj, pomitnyj zdaleka, viddalenyj vid kraju lisu z

riznymy zviramy, blykyj do liodiv, obvivajesia vitrom, o dlia sobak maje velyke znaennia, koly stane e teplie. Z nioho vydno daleko, mona lehko pomityty nablyennia
jakych-nebu vorohiv.
I vin zrunyj dlia meteorologinych ta inych sposteree, dodav Borovyj.
My tut vlatujemo spravniu stanciju, i ja spodivaju, o moji barometry ponu pokazuvaty zminy atmosfernoho tysku.

Hodynnyk pokazuvav ue desia veora, koly rozmova, nareti, prypynyla, i vsi

rozmistylysia na svojich mikach i posnuly.
Vranci za snidankom obhovoriuvaly pytannia, komu jty do mamonta, i y varto
vzahali chodyty do nioho, y ne krae zajniatysia hotuvanniam do vidjizdu.
Koly b my buly pevni, o zustrinemo e mamontiv, to ne varto bulo b ity do
nioho; vin ue opysanyj i sfotografovanyj. Ale tomu o skoro ponesia lis, to, molyvo,
my jich bie ne pobaymo, jako vony yvu tiky v tundri vzdov kraju liodiv, skazav Katanov.
Ote, vyriyly jichaty do mamonta. Pojichalo etvero liudej z trioma nartamy i
sobakamy.
Bilia jurty zalyyly Hromeko, jakyj chotiv e zibraty pered vidjizdom vesnianu
floru tundry navkolo horba, i Katanov, o zbyravsia rozkopaty schyl cioho horba, ob
vyznayty joho sklad. Cej jedynyj horb sered tundry zdavavsia jomu dyvnym.
Partija ruyla pid provodom Papokina, jakyj-znav liach do miscia poliuvannia.
Dorohoju zastrelyly kikoch bolotianych ptachiv, o brodyly po tundri Poblyzu riky, i
due dyvnoho zajcia, jakyj vyde skydavsia na velyeznoho tukanyka14; ostannij due
poraduvav zoologa.
Tuu mamonta vydno bulo zdaleka; vona, nae horb, pidnosyla nad rivnoju tundroju. Koly nablyzylysia do neji, Iholkin, jakyj mav bi hostryj zir, zasterih inych, o
navkolo trupa metuasia jaki siri zviri.
Zalyyvy narty na dejakij viddali, myslyvci obereno nablyzyly do tui i raptom
zupynylysia zdyvovani zviri, o metuylysia navkolo, raptom znykly, nemov provalylysia kri zemliu.
Ehe-he! vyhuknuv Papokin, koly vsi pidijly, nareti, do mamonta. O
dyvisia, tut chto pochaziajnuvav z uoranioho dnia.
Zdavalosia, o navkolo mamonta popraciuvaly velyezni kroty: kupy zemli z korinniam kuiv, zavvyky z metr, buly nakydani navkolo tui, i zadnia polovyna jiji leala v jami, maje ne vystupajuy ve nad poverchneju tundry.
Chto b ce mih buty? hadaly myslyvci.
Jaki dosvideni mohynyky! Meni zdajesia, o vony zbyralysia zakopaty vsiu
tuu v zemliu, molyvo, ob zachovaty jiji vid vovkiv abo jak kormovyj zapas, zaznayv Makejev.
Iholkin pryviv odnu z sobak, jaka, poniuchavy rozrytu zemliu, raptom kynula pid
erevo mamonta i vytiahla zvidty za nohu jaku dyvnu zvirynku, o aleno vidbyvalasia
korotkymy lapamy i chriukala po-porosiaomu. Jiji dokinyly noem, vidnialy vid
sobaky j poaly rozhliadaty. Vyjavylo, o vona due nahaduvala borsuka i formoju tila,
i zabarvlenniam.
Dai ukannia vyjavyly e kikoch podibnych tvaryn, o prytajilysia pid tueju,
jaku vony spravdi maly namir zakopaty v zemliu, ob potim postupovo poyraty jiji.

14

Starodavni hreky nazyvaly boha pidzemnoho svitu Plutonom.

Robota cych neprochanych mohynykiv zrobyla nemolyvym zniaty kiru z usioho

mamonta, i dovelo obmeytysia tiky livoju polovynoju tila. Potim doslidyly nutroi,
vidrizaly peredniu j zadniu nohy, vyrubaly ody byve, vyjnialy oko, polovynu mozku,
jazyk i dva zuby. Sobak nahoduvaly na misci doschou. Kika velykych matkiv mjasa
vid stehna ta zadnioji astyny tako poklaly na narty, pislia oho partija ruyla potycheku nazad. Mohynyk, zaje i ptachy stanovyly zoologinu zdoby cioho dnia, jakym
Papokin mih buty cilkom zadovolenyj.
Chaj mohynyky zakopuju retu, poartuvav Borovyj.
Koly u nas nevystay mjasa dlia sobak, my e raz pryjidemo siudy z Iholkinym
za provizijeju. A moe zrobymo ce j rani, poky e mjaso ne protuchlo.
Todi zachopi z soboju i erep, poprosyv Papokin. Mohynyky joho, ja hadaju, dobre oystia.
Nablyzyvy do jurty, myslyvci pobayly, o Katanov i Hromeko zajniati jakoju
dyvnoju robotoju. Vony vytiahaly z jamy, vykopanoji na schyli horba, bryly jakoho biloho kameniu i skladaly jich na kupu.
Cej hrob spravnij skarb dlia naoji expedyciji, pojasnyv Katanov tovaryam, jaki pidijly. Dlia doslidennia joho skladu ja vykopav jamu na pivtora metra i
na cij hlybyni natrapyv na sucinyj ystyj lid; v druhomu misci bulo te same. Todi meni
spalo na dumku vykopaty v hlybyni horba kameru v liodu, o bude prekrasnym liodovnykom dlia zberihannia chariv i kur. Ade mamonty abo nosorohy ne odnia prybihatymu do nas na veeriu!
Neve ve horb liodianyj i tiky zverchu vkrytyj zemleju? zapytav Borovyj.
Dumaju, o tak! Na pivnoi Sybiru trapliajusia taki vykopni liodovyky. Ce abo
velyezna kuuhura snihu, o vypadkovo zberehlasia vid zymy, abo astyna liodovoji
masy, jaka vidsunulasia nazad. Vona vkrylasia postupovo mulom i piskom strumkiv,
o stikaly z liodovyka, a tomu j zberehlasia15.
Ce vidkryttia Katanova bulo nadzvyajno cinne dlia partiji, jaka zalyalasia na
misci; vona distala pid samym svojim ytlom prekrasne schovye dlia chariv.
My zrobymo zhodom spravni dveri i velyku kameru v hlybyni, skazav Borovyj.
A krim toho, vykopajemo v druhij astyni horba druhu peeru v liodu i trymatymemo tam sobak, koly stane due arko, ob vony ne pokazylysia, dodav Iholkin.
Rozvantayvy narty, vsi poaly dopomahaty Katanovu i Hromeko vlatovuvaty
prymiennia, dostatnie dlia zberihannia vsich pryvezenych astyn mamonta i retok
tui nosoroha. Koly joho zakinyly i napovnyly, chid zaklaly kryynamy j zahorodyly
lyamy ta nartamy, ob sobaky ne dobralysia do proviziji.
Druhoho ranku poaly hotuvatysia do vidjizdu. Rozsortuvaly ve baga. Konservy,
spyrt, jukolu poklaly v liodovnyk, navantayly narty ovnamy ta sporiadenniam, potribnym dlia podoroi v hlyb Plutoniji. Poobidaly vostannie razom i ruyly do riky
Makejeva, poproavy z Borovym, jakyj zalyyvsia vartuvaty jurtu i sklad. Iholkin z
nartamy mav povernutysia nadveir nazad. V plavannia vyriyly vziaty odnu sobaku
jak vartovoho; vybraly Generala, joho ostryhly, ob mene terpiv vid speky, i puchnatyj
pes nabrav takoho kumednoho vyhliadu, o nichto ne mih utrymatysia vid smichu. Na
holovi v nioho zalyyly ub, na verchnij astyni nih bachromu i na kinyku chvosta
kytyku. Makejev, jakyj stryh joho, skazav, o ci prykrasy zalyajusia dlia toho,
ob sobaka svojim dyvnym vyhliadom liakav chyakiv, z jakymy dovedesia zustriatysia.

Horb, oevydno, skladavsia z vykopnoho liodu, o zberihsia zavdiaky vinij merzloti na nevelykij hlybyni. Taki vykopni liody neridko zustriajusia na pivnoi Sybiru, osoblyvo poblyzu berehiv Liodovytoho
okeanu.
15

Dosiahy bereha riky, o bula do esty metriv zavyrky i vid odnoho do dvoch
metriv zavhlybky, spustyly ovny na vodu i sily v koen po dvoje: odyn na ruli, druhyj
na veslach. General zajniav misce na nosi perednioho ovna, de sydily Makejev i
Hromeko. Kumedna morda Generala z velykymy pidniatymy vuchamy i ubom mi
nymy maniayly nad bortom.
Iholkin stojav na berezi, doky obydva ovny, vydko plyvuy za vodoju, ne znykly
v daleyni. Na jurti, o ledve bula pomitna na horyzonti, Borovyj pidniav bilyj prapor.
Expedycija, jaka druno znosyla vsi trudnoi, podilylasia, i otyry jiji uasnyky poplyvly v hlyb tajemnyoji krajiny. y povernusia vony nazad, i jako povernusia, to
koly, y vsi i jak?

vydko plyvly obydva ovny vnyz temnoju vodoju, o pospiala z lehkymy spleskamy na pivde, mi nykymy berehamy, z jakych zvysaly kuyky poliarnoji verby,
vkrytoji sviymy lystokamy. Po berehach v obydvi storony rozhortalasia ta rivna tundra z pryzemkuvatymy aharnykamy i tak samo duv chodovyj viter, o joho mandrivnyky teper pravyno vyznayly jak pivninyj. Vin lynuv z liodiv cholodnoho otvoru, z
zovninioji poverchni planety, v jiji vnutriniu, teplu poronynu. Jak i ranie, kluboyvsia tuman, to zastupajuy, to vidkryvajuy ervonuvate svitylo, o stojalo neruchomo v zeniti. Temperatura dosiahala +12, i tuman koly-ne-koly perechodyv u dribnyj
doyk, jakyj, prote, vydko perestavav.
ovny plyvly z vydkistiu blyko vomy kilometriv za hodynu. Ti, o sydily na
ruli, provadyly znimannia, vidmiajuy napriam usich zavorotiv riky. Proplyvy dvadcia pja kilometriv, zupynylysia na noivliu.
Nevelyka exkursija po berehu pokazala, o v tundri kui staly vyymy; podekudy do nych domiuvala nykorosla modryna, utvoriujuy razom z verboju i berezoju
nevelyki, ale due husti hajky. Sered kuiv buly protoptani vuki steky, o vely do
bereha riky; nymy, oevydno, chodyly rizni tvaryny na vodopij.
Ni provely vpere v nameti i bez spanych mikiv.
Ce vine svitlo, skazav Makejev, liahajuy spaty, he ysto poruuje nai
zvyky i ujavlennia. Kae: ranok, polude, veir, dyvliay na svij hodynnyk, a sonce
ve as stoji u zeniti i hrije odnakovo, niby hluzujuy z naoji terminologiji.
Ni, abo as vidpoynku, mynula spokijno.
Za druhyj de proplyvly pivsotni kilometriv i zupynylysia rano, ob zrobyty tryvaliu exkursiju v storonu vid riky. Berehy jiji buly vkryti ve bi vysokymy kuamy
i okremymy derevamy, o utvoriuvaly zeleni stiny, jaki zovsim obmeuvaly kruhozir
mandrivnykiv.
Pislia obidu Hromeko zalyyvsia bilia nametu zbyraty roslyny, Makejev z Generalom pily na zachid, a Katanov i Papokin na schid, korystujuy zvirynymy stekamy, prokladenymy kri chau kuiv, jaki ve siahaly za zrist liudyny. Podekudy na
grunti vydno bulo slidy riznych tvaryn, sered jakych zoolog rozpiznav slidy mamonta,
nosoroha, velykych i dribnych dvokopytnych, odyn vyd odnokopytnych. Inodi popadalysia vidbytky mjakych lap chyakiv riznoji velyyny. Hlianuvy na dejaki z nych, obydva
doslidnyky viduly, jak u nych po spyni projov cholodok. Ci slidy maly blyko dvadciaty
santymetriv zavdovky, a kihti, jakymy zakinuvalysia paci, vtysnulysia v zemliu na
otyry santymetry. Za formoju slidu zoolog vyriyv, o vin naley velyeznomu vedmedevi.
Ce, mabu, peernyj vedmi, suasnyk mamonta, skazav Katanov. Vin
biyj vid usich vidomych nam predstavnykiv cijeji rodyny.
A vin ne poliuje na peernych liudej? zapytav Papokin.

 Kistky, kihti i zuby cioho vedmedia, obrobleni peernoju liudynoju, inodi znachodyly, vidpoviv geolog. Ale ne znaju, y popadalysia kistky i erepy cijeji liudyny,
obrobleni vedmedem!
V usiakomu razi z nym krae ne zustriatysia!
Z takym cikavym zvirom ta ne zustritysia? Nai predky, ozbrojeni tiky driukamy j kamjanymy sokyramy, peremahaly joho, a my, majuy suasni runyci i rozryvni
kuli, bojatymemosia joho? Ce bulo b hanebno!..
Ostoro vid riky doslidnyky vyjly na yroku haliavynu, poroslu hustoju, ale
nykoju travoju, sered jakoji majorily rizni kvity.
Zupynyvy sered kuiv na uzlissi, mandrivnyky pobayly, o na haliavyni pasusia poodynci i eredamy rizni ssavci, sered jakych odrazu mona bulo rozpiznaty porody, o znykly na poverchni zemli: tut buly orni pervisni byky z velyeznymy rohamy
i horbamy, veletenki oleni z rohamy vidpovidnych rozmiriv, dyki koni nevelykoho rostu
z kudlatoju erstiu, malym chvostom i korotkoju hryvoju. Para nosorohiv ustromyla holovy v kui, a kika mamontiv stojaly nevelykoju grupoju i v takt pomachuvaly holovamy i chobotamy, oevydno vidhaniajuy dokulyvych komach. Ostannich, same komariv, gedziv i movy zjavylosia ve dosy bahato.
Nadyvyvy na ciu myrnu kartynu pasovya yvych skamjanilostej16, Katanov
i Papokin vyriyly pidijty blye, ob sfotografuvaty dejakych tvaryn. Ponad uzlissiam
vony pidkralysia plazom speru do grupy bykiv, potim do dvoch nosorohiv, jakych sfotografuvaly v toj moment, koly vony hralysia, nezhrabno strybajuy odyn na odnoho. Nosorohy schreuvaly svoji rohy, jak veletenki abliuky, vytoptuvaly travu svojimy tumbopodibnymy nohamy i pidryvaly grunt.

Na erzi buly mamonty, o stojaly blye do centra haliavyny. Ale, per ni

myslyvci vstyhly pidkrastysia do nych dosy blyko, na protylenomu kinci haliavyny,
de pasly oleni, stalosia zamiannia: tvaryny raptom pidvely holovy, prysluchalysia i
odrazu kynulysia bihty, oevydno naliakani jakymo nevydymym, ale, bezumovno,
stranym vorohom. Oleni probihly povz mamontiv, jaki j sobi due stryvoyly i pobihly
vakoju ryssiu, pidniavy choboty. I oleni, i mamonty bihly priamo v storonu myslyvciv,
jaki prytajilysia.

Skamjanilostiamy nazyvaju zalyky davnich tvaryn i roslyn, jaki znachodia v skamjanilomu abo
obvuhlenomu stani v hirkych porodach. Vony maju due valyve znaennia dlia vyznaennia viku tych
ariv zemnoji kory, v jakych znachodiasia. Vyvenniam skamjanilostej zajmajesia okrema halu geologiji paleontologija.
16

 Koly oleni budu krokiv za sto vid nas, striliajte v perednioho, vydko promovyv Katanov. Ja sfotografuju jich, koly vony zupyniasia na my, a potim te vystreliu, a to nas mou roztoptaty.
Papokin pryhotuvav runyciu i, koly peredovyj velyeznyj ole z vysoko pidnesenoju holovoju i tryvono rozdutymy nizdriamy pidbih dosy blyko, prolunav postril.
Vluenyj u hrudy, ole z rozbihu vpav na kolina, a reta, natyskujuy odyn na odnoho,
zupynylysia kupoju, vytiahnuvy holovy.
Za cej as Katanov ustyh sfotografuvaty ciu cikavu grupu, peredav aparat zoologovi i v svoju ergu vystrelyv u druhoho olenia, o stav do nioho livym bokom. Tvaryna
zrobyla strybok upered i povalylasia na zemliu, ini kruto povernuly vpravo i pobihly
ponad uzlissiam.
Mamonty, o bihly pozadu oleniv, u cej as nablyzyly i zupynyly pered ertvamy
myslyvciv. Papokin vstyh za cej as zariadyty obydvi runyci, a Katanov sfotografuvav
grupu mamontiv.
Striliaty, y o? zapytav zoolog tremtiaym vid chvyliuvannia holosom.
Navio? Zapas mjasa v nas teper dostatnij, a mamonta my ve vyvyly v tundri.
Striliatymemo tiky todi, jako vony kynusia na nas.
Tymasom tvaryny stojaly na misci, pomachujuy chobotamy, i niby radylysia odyn
z odnym. Jich bulo estero, v tomu ysli dva pidlitky z nevelykymy byvniamy i trochy
korotoju erstiu. Vony skoro zaspokojilysia i poaly hratysia odyn z odnym ta pustuvaty
navkolo starych, jaki as vid asu tryvono revly. Nareti staryj same povernuv upravo,
i vse stado pilo za nym uzdov uzlissia haliavyny, na jakij zalyylosia e tiky dva
nosorohy.
Chto naliakav myrnych travojidiv? zapytav Katanov. asom y ne peernyj vedmi?
Abo jaka-nebu e strania vykopna tvaryna z vaoho paleontologinoho zviryncia?
Chtozna! Ale nam, ja dumaju, krae ne jty v, toj kine haliavyny, bo zvir moe
kynutysia na nas tak nespodivano z chai, o my ne vstyhnemo navi vystrelyty.
Nu, todi zajmemosia oleniamy, jich treba obmiriaty, obbiluvaty i tiahty do ovniv.
Oleni, zastreleni myslyvciamy, nalealy do veletenkoho vydu, o znyk na poverchni zemli, de vin te buv suasnykom mamonta, pervisnoho byka, peernoho vedmedia.
Zniavy obydvi kury, myslyvci vidrubaly zadni nohy menoho olenia i ruyly,
vako navantaeni, do riky, majuy namir e raz povernutysia za mjasom, jako jich
tovaryi budu men aslyvi i jako nevidomyj chyak, o brodyv, mabu, poblyzu
haliavyny, zalyy jim e o-nebu.

Na misci stojanky vony zastaly Hromeko, jakyj neterpliae ekav na nych. Vin obijov navkruhy stojanky, nabrav roslyn, oskub i postavyv varytysia na veeriu husku,
zastrelenu vranci. Raptom prybih General, odyn, bez suputnyka. Na yji sobaky bula
pryvjazana motuzkom zapysoka, nadislana Makejevym, jakyj pysav: Ja zastrelyv velykoho chyaka, jakoho ne zduaju prytiahty do nametu. Treba, ob Semen Semenovy
pryjov do mene ohlianuty zdoby na misci. General znaje liach, a na vsiakyj vypadok
dodaju svij marrut.
Na zvoroti buv nakreslenyj olivcem liach, projdenyj myslyvcem, z poznaenniam
napriamu i viddali v krokach.

Vidpoyvy trochy, Papokin i Hromeko pily ukaty Makejeva. General viv jich
dobre, ale na rozhaluenniach steky asto zupyniavsia, vahajuy, i todi vyruala zapyska, na jakij vsi perechrestky buly poznaeni. Myslyvci jly vydko protiahom pivhodyny i ve buly nedaleko vid miscia, de perebuvav jich tovary, koly zvidty prolunaly
odyn za odnym dva postrily. General z havkotom kynuvsia vpered, myslyvci pospiyly
za nym, pobojujuy, o Makejevu zahrouje nebezpeka.
Nezabarom vony distalysia velykoji haliavyny, sered jakoji pidnosyla grupa kuiv i derev. Bilia neji vony pomityly ovtuvatu masu, nad jakoju vydno bulo holovu
Makejeva; speredu na haliavyni bihalo bie desiatka ervono-burych zviriv, u jakych
nevako bulo rozpiznaty vovkiv.
General zupynyvsia na kraju haliavyny, ne navaujuy napasty pry takych javno
nerivnych sylach.
Pomityvy myslyvciv, jaki vyjly na haliavynu, vovky poaly vidchodyty nabik, a
Makejev kryknuv:
Poli jim paru zariadiv kartei, jako u vas dvostvolka, meni koda vytraaty
rozryvni kuli.
Hromeko pospino zariadyv karteiu svoju dvostvolku i dvii pidriad vystrelyv u
zhraju. Vovky pobihly do kuiv, peresliduvani Generalom, jakyj po dorozi dokinyv odnoho z tych, o vpaly. Myslyvci pidijly do Makejeva i pouly taku rozpovi:
Distavy cijeji haliavyny, ja zupynyvsia na uzlissi, bo sobaka poav haraty
zdryhatysia. Na haliavyni ja pomityv za cym hajkom kika oleniv, o paslysia, i vyriyv
popoliuvaty na nych, bo podibnych zviriv my e ne dobuvaly. Ja poav pidkradatysia
kuamy ponad uzlissiam i raptom, zrivniavy z hajkom, pomityv velykoho ovtoho
zvira, jakyj te pidsterihav oleniv, vin pidkradavsia do nych z-za hajoka Ja podumav, o cia dyyna e cikavia vid oleniv, i poav ue steyty za neju, schovavy u
kuach vsioho za sotniu krokiv. ovtyj zvir, zachoplenyj vysliduvanniam oleniv, ne
pomiav mene abo prosto ne zvaav na dvonohu istotu, o vpere navernulasia jomu
na oi. Pidkravy do samoho hajka, vin pidvivsia na ve zrist, chyo vyhliadajuy sobi
ertvu erez kui, o vidokremliuvaly joho vid oleniv, jaki myrno paslysia i nioho ne
pidozrivaly. Teper ja pobayv na svitlych bokach chyaka temni smuhy i vpiznav u niomu velykoho tyhra. Vin stojav do mene livym bokom u udovij pozi, i ja pospiyv vystrelyty v nioho rozryvnoju kuleju, jaka poklala joho na misci.
Oleni, naliakani postrilom, pomaly povz hajok, pobayly tyhra, o e tripotiv,
i kruto povernuly vid nioho priamo na mene. Ja ledve vstyh vidskoyty nabik. Ce buly
udovi tvaryny odyn staryj same z velyeznymy rohamy, kika koriv i teliat.
Speru ja chotiv obbiluvaty tyhra sam, ale, ohlianuvy joho, perekonavsia, o
vin naley do jakoji nezvyajnoji porody, jaka napevne, te vymerla tam, nahori. Tomu
ja podumav, o krae vyklykaty zoologa. Chotiv bulo jty sam, ale pobojavsia, o jakyjnebu chyak pobay trup i popsuje kuru. O omu ja dohadavsia poslaty Generala,
jakyj prekrasno vykonav doruennia. I dobre, o ne piov z haliavyny, bo nezabarom
poulosia zavyvannia vovka odnoho, druhoho, i postupovo na haliavyni zibravsia cilyj
desiatok. Baay mene bilia mertvoho zvira, vony speru bojalysia nablyzyty, ale potim
tak znachabnily, o ja zmuenyj buv vytratyty na nych paru zariadiv.
Zvir, zabytyj Makejevym, mav bilo-ovtu ers z temno-buroju smuhoju vzdov
spyny i kikoma smuhamy toho kolioru na bokach, jaki robyly joho z vydu schoym na
tyhra; ale forma holovy i tila, kucyj chvist i budova lap prymusyly zoologa vyhuknuty:
Ce ne tyhr, a jakyj vedmi!
Makejev buv trochy rozarovanyj, ale, ohlianuvy zvira uvanie, musyv zhodytysia, o tiky buri smuhy robyly joho schoym z najliutiym predstavnykom kotiaoji
rodyny, a vsi ini oznaky vkazuvaly na vedmedia.
Oevydno, ce peernyj vedmi, suasnyk mamonta, o dosi vidomyj tiky z astyn kistiaka, pojasnyv Papokin. Ce daleko cikavie vid prostoho tyhra.

Pislia obmiru z zvira znialy kuru, erep i zadniu nohu i zabraly z soboju.
Veeria cioho dnia bula vyukana: sup iz husky z dykoju cybuleju, alyk z oleniatyny ta matoky vedmeatyny. Prote ostanni, erez rizkyj zapach, ne vsim spodobalysia.
Cioho dnia tuman buv ue ne takyj hustyj, i Pluton svityv erez tonkyj serpanok
pary, tiky zridka zovsim chovajuy; temperatura trymalasia +13, viter buv trochy slabiyj.
Ja hadaju, skazav Hromeko, o erez de-dva tumanu ne bude, i my pobaymo, nareti, kolir neba Plutoniji.
as vidpoynku poruuvavsia tiky dalekym zavyvanniam vovkiv, jaki, mabu, lasuvaly na haliavyni trupamy oleniv, vedmedia ta svojich tovaryiv. Na daleki zvuky
navi General ne zvaav, leay bilia vchodu v namet, de dymokur zachyav joho vid
ujidlyvych komach.
Potim poplyvly dali. Rika stala yra i hlyba; due navantaeni ovny ve ne
ryskuvaly zaepyty kormoju za bereh abo tknutysia v nioho nosom na krutych povorotach rusla.
Berehy buly vkryti sucinoju stinoju riznomanitnych aharnykiv, o dosiahaly ve
otyrioch metriv vysoty: kika porid lozy, verba, eremcha, hlid, ypyna ino splitalysia odno z odnym, a nad nymy podekudy pidnosylysia verchovittia bilych beriz i modryn.
Termometr pokazuvav +14, tuman tiky zridka zastylav use nebo, a zdebioho plyv na
ymalij vysoti, nae velyki, ale ridki j bezformni chmary, kri jaki due prosviuvav ervonuvatyj Pluton.
Tuman, mabu, skoro zakinysia, skazav Makejev, o vziavsia provadyty
meteorologini spostereennia. Ale y zakinasia ci zeleni stiny, krim jakych z ovna
ne baymo niohisiko?
Koly b my brely z velykoju noeju lisovoju chaeju, to bayly b, moe, j ne bie,
a vydkis peresuvannia bula b nezrivnianno mena! zauvayv Hromeko, jakoho, jak
botanika; oraz bie cikavyly ci zeleni stiny.
Stavy na obid na malekomu ystomu majdanyku, Katanov i Hromeko pily v
korotku exkursiju v lis, Papokin zachodyvsia lovyty rybu, a Makejev poliz na derevo,
jake trochy pidnosylosia nad inymy. Povernuvy, vin skazav zoologovi:
Nezabarom miscevis zminysia. Zdaleka vydno ploski vysoty z velykymy bezlisnymy haliavynamy, i naa rika tee priamo do nych.
A poblyzu o vydno?
Poblyzu tiky sucinyj lis navkruhy, more zeleni bez haliavyn.
Nai tovaryi, oevydno nezabarom povernusia, jako skri taka huyna.
erez hodynu exkursanty povernulysia maje ni z ym; vony jly ve as stekoju
mi zelenymy stinamy, nabraly trochy roslyn, bayly dribnych ptaok, uly rizne arudinnia v huyni, ale na haliavyny ne natrapyly. Zoolog, jakyj zalyyvsia bilia riky, buv
bi aslyvyj: na vudku popalo kika velykych ryb, schoych na sybirkoho moxuna, i
velyka zelena aba, o mala trydcia santymetriv u dovynu.
Vidpoyvy, poplyvly dali. Hodyny erez dvi na pravomu berezi riky pobayly dosy vysokyj horb, dali druhyj, tretij; ale vony buly e vkryti sucinym lisom, o skladavsia ve z derev pomirnoho pojasa: lypy, klena, vjaza, buka, jasena, duba; v dolynach
mi horbamy temnily jalyny i smereky. Vity derev, obpleteni pliuem, chmelem, dykym
vynohradom, berizkoju, podekudy zvysaly nad vodoju. V zelenij huyni ebetaly j
spivaly ptachy; inkoly pomialy bilok i burundukiv17, o strybaly z hilky na hilku.

Burunduk zvirok iz zahonu hryzuniv, schoyj na bilku, vidrizniajesia vid neji menoju velyynoju i
svitlioju ovtoju erstiu z pozdovnimy ornymy smuhamy po bokach, a tako ne takym hustym chvostom. yve v lisach Sybiru, v norach pid korinniam derev, i tomu joho e nazyvaju zemlianoju bilkoju.
17

 Pid as veirnioji exkursiji my siohodni pobaymo deo nove, zaznayv Hromeko. Roslynnis zminylasia i svidy pro bi teplyj klimat cych mis.
Bezumovno, skazav zoolog. Uora ja pouvav sebe e na pivnoi Sybiru, a
siohodni pryroda nahaduje meni ridni miscia pivde Rosiji.
y ne natrapymo my siohodni ve na spravnich tyhriv? vyslovyv prypuennia Makejev.
Mabu pravynie bude ne dilytysia na partiji, a jty vsim razom, ob krae
vidbyvaty nebezpeky, zaproponuvav Katanov.
Horby postupovo stavaly vyymy i jich mona bulo nazvaty navi hirkamy; jich
pivnini schyly buly vkryti, hustym lystianym lisom, todi jak pivdenni javlialy soboju
haliavyny z okremymy derevamy ta kuamy. Podekudy niby vydnilysia skeli, o vyklykaly velyeznyj interes u geologa.
Nu, siohodni i geologija distane deo! vyhuknuv Makejev.
Davno pora; mij molotok zaskuav po roboti. Ade jedynyj horb u tundri ne vypravdav joho spodiva! smijavsia Katanov.
A tomu zupynymo na noivliu, zaproponuvav Hromeko, my siohodni proplyvly blyko sta kilometriv.

Misce stojanky vybraly bilia pidniia vysokoho horba, o buv vidokremlenyj vid
pravoho bereha riky neyrokoju smuhoju vysokostovburovoho lisu. Pidyvyvy ajem
i zakuskoju, pily votyrioch do horba. Bilia nametu zalyyly Generala, pryvjazanoho
na dovhij viriovci do dereva. erez lis znajly steku, poza jakoju chai pidlissia buly
taki husti, o bez sokyry ne mona bulo probytysia j na krok, riznomanitni kui i
vytki roslyny splitalysia v sucinu zelenu masu, vidhorodujuy tropu z oboch bokiv.
Kri zelene sklepinnia nad holovamy probyvalysia tiky okremi promeni ervonuvatoho
kolioru.
Myslyvci posuvaly odyn zavodnym movky, z runyciamy napohotovi, dyvliay
to vpered, to vhoru na dereva, de mohly nespodivano zjavytysia cikava zdoby abo nebezpenyj voroh. Ale, krim dribnych ptachiv i bilok, nikoho ne bulo vydno.
Do schylu horba distalysia bez perekod i poaly pidijmatysia na nioho. Trava bula
ne vye kolin, i Hromeko, vidstajuy vid inych, zachopyvsia zbyranniam roslyn.
Poky zoolog ohliadav i opysuvav zabytu nym velyku zmiju, Katanov ledve vidbyv
zrazok porody. Ce bula jaka dyvna, due, vjazka poroda ovto-zelenoho kolioru z dribnymy vkraplenniamy sribliasto-biloho metalu; rozhlianuvy jiji kri lupu, geolog vyhuknuv iz zdyvuvanniam:
y znajete vy, z oho skladajusia ci skeli? Vony maju takyj samyj sklad, jak i
aerolity18 iz riadu mezosyderytiv, pivzaliznych, z olivinovoju osnovnoju masoju i
vkliuenniam nikelevoho zaliza.
o ce znay? zapytav Makejev.
A ce znay, o hipotezy geologiv pro sklad bi hlybokych astyn zemnoji kory
spravdujusia. My, oevydno, perebuvajemo v meach tak zvanoho olivinovoho pojasa 19
pojasa vakych kamjanych porid, jaki bahati na zalizo i za skladom je totoni z kamjanymy meteorytamy, o padaju na nau Zemliu z miplanetnoho prostoru, javliajuy
Aerolity, abo meteoryty, zalizni abo kamjani masy, o vypadaju, iz svitloho prostomu na Zemliu u
vyhliadi kuskiv riznoji velyyny, oplavlenych z poverchni, bo rozariujusia pid as vydkoho poliotu erez
atmosferu. Vony skladajusia z zaliza z nikelem ta inymy, lehymy mineralamy.
19
Olivinovyj pojas, isnuvannia jakoho prypuskaju veni-geozyky, zaliahaje na znanij hlybyni pid
toveju bi lehkych porid zemnoji kory; vin skladajesia z vaych mineraliv (v tomu ysli i v znanij
kikosti mineralu olivinu) i vidokremliuje lehki, poverchnevi ary vid metalinoho jadra Zemli.
18

oskolky dribnych planet. Treba dumaty, o my natrapymo e na sucini metalini hirki porody.
Koly pidijov Hromeko, jakyj nabrav cilu vjazku riznych roslyn, poaly pidijmatysia vye po schylu, obereno stupajuy po travi, de mohly chovatysia otrujni plazuny.
Inodi z bokiv spravdi ulosia arudinnia, viddaliajuy vid mandrivnykiv, jaki ne maly
baannia peresliduvaty vtikaiv.
Na veryni horba tiahlasia skeliasta hriada, i na skeliach hrilysia proty soncia
yslenni velyki jairky ovto-zelenoho kolioru z temnymy pliamamy; vony tak buly
schoi na vystupy kaminnia, o Katanov navi schopyv rukoju odnu z nych, za o
vona joho boliae vkusyla za pale. Pislia cioho vin speru vyprobovuvav molotkom vsi
taki vystupy, bojay pomylytysia e raz.
Pivninyj schyl horba, obernenyj do volohych vitriv, buv ukrytyj hustym lisom, projty v hlybynu jakoho bez sokyry bulo vako. Pivdennyj schyl, o joho ohlianuly myslyvci,
javliav soboju luh z okremymy derevamy. Z veryny horba mona bulo ohlianuty miscevis na daleku vidda: na pivde, schid i zachid jly taki abo vyi horby do horyzontu,
a na pivni vony nyaly i rozbihalysia, i na cij storoni, v daleyni, na rivnyni vydno bulo
sucinu smuhu lisiv, tiky podekudy rozirvanych sribliastymy strikamy riok.
Myslyvci sydily na veryni horba, dyvliay u dalei, koly z lisu, o zakinuvavsia
na pivninomu schyli za kika metriv vid hrebenia, zjavylosia stado dykych svynej. Perednij kaban z vysokoju etynoju vzdov chrebta; z velyeznymy bilymy iklamy, zupynyvsia j pidniav holovu; oi joho zlisno blyaly, pjataok vytiahuvavsia i vtiahuvavsia,
niuchajuy povitria. Za nym zbylysia svyni j porosiata riznoho viku. Ci bahatokopytni
zovni buly vidminni vid znajomych zoologovi dykych svynej chiba tiky biymy rozmiramy.
Nu o i veeria sama pryjla do nas! skazav Makejev. Ja dumaju, o dyke
porosia na roni maje buty due smanym.
Osoblyvoji potreby v mjasi nemaje, vidpoviv Hromeko, jakyj zaviduvav provizijeju. U nas je e oleniatyna.
Ale maty zapas ne kody, poliuvannia ne zavdy buvaje vdale.
A vy znajete, o striliaty svynej nebezpeno, poperedyv Papokin, rozliuenyj kaban stranyj suprotyvnyk.
Pidnimemosia vye na skeli, kudy vony ne mou distatysia, i pidstrelymo paru
porosiat, zaproponuvav Katanov.
Zlizly na samyj hrebi; Makejev zaklav patron z karteiu i vystrelyv u porosiat.
Stado, za vyniatkom trioch porosiat, o korylysia v travi, metnulosia v rizni storony;
ale potim voak i svyni pidbihly do skeli i poaly kruliaty navkolo jiji pidniia, robliay
marni sproby ziskoyty na hladeki ustupy, o e bie rozliuuvalo tvaryn. Zavdiaky
cij osadi myslyvci mohly ohlianuty svynej na due blykij viddali. Koly zoolog zadovonyv svoju dopytlyvis, vynyklo zapytannia, o robyty dali.
Ade vony mou protrymaty nas tut cilu dobu! Korm u nych pid nosom, a v nas
nemaje, ta j sydity nezruno, skazav Katanov. Dovedesia vidhaniaty jich postrilamy.
V cej as Makejev, jakyj davno ve sposterihav za uzlissiam, vyhuknuv:
Do nas y do kabaniv ponad uzlissiam pidkradajesia velykyj zvir; ja bau tiky
joho ovtu spynu.
De, de vin?

On tam ojno bulo vydno joho spynu, pered tym kuem, o vystupyv na haliavynu; dyvisia teper pravoru vid kua.
Vsi zvernuly pohliady na vkazanyj ku, i spravdi pravoru vid nioho povino ruchalasia buro-ovta masa, na jakij mona bulo rozhliadity bi temni popereni smuhy.
Znovu vedmi? vyslovyv zdohad Makejev.
A moe cioho razu bude tyhr, skazav Papokin. Vin pidkradajesia pokotiaomu.
Ja dumaju, pora striliaty, promovyv Katanov.
V koho striliaty, v zvira, y v kabaniv?
Krae v kabaniv. Jako vony pobia u lis, to naskoa priamo na chyaka, i
vin zajmesia jich peresliduvanniam. Jako vony povernu v inu storonu, vin zminy
svoju pozu, i my zmoemo krae rozdyvytysia joho abo pidstrelyty, koly vin stane zrunie. A teper vydno tiky spynu i mona ne vluyty.
Vystrelymo speru raz u kabaniv, a try runyci chaj stea za chyakom.
Zoolog, jakyj sydiv na vystupi skeli, nacilyvsia u voaka, koly toj skoyv perednimy
nohamy na ustup, namahajuy distaty iklamy obit Makejeva. Postril na blykij vidstani odrazu povalyv kabana, reta zliakala i kynulasia tikaty do lisu. Koly vony maje
dobihly do uzlissia, livoru vid nych vydko pidvelosia buro-ovte tilo chyaka i nazdohnalo kabaniv strybkom na kika metriv zavdovky. Dva z nych zatripalysia pid lapamy
voroha, reta z kuvikanniam znykla v lisi.

 Ce ne vedmi, a tyhr! vyhuknuv Papokin, o sposterihav chyaka pid as

joho strybka.
Zvyajno, pidtverdyv Katanov, mabu z porody abenych, zvaajuy na
velyezni ikla verchnioji elepy. Cia poroda bula due poyrena v tretynnyj perid, ale
v kinci joho, oevydno, znykla.
Cej vtee vid nas, na a. Dyvisia, vin potiah svoju zdoby u lis, mabu viduvaje, o nae susidstvo nebezpene! vyhuknuv Makejev.
Nu i chaj, siohodni v nas dosy materilu, skazav Papokin, o zachodyvsia
obmiriuvaty zabytoho kabana. Potiahnemo my cioho dyjavola te do ovna y obmeymosia porosiatamy?
Jako vin yrnyj, to salo ne kodylo b zachopyty, zaznayv Hromeko. Todi
mona bude smayty mjaso na skovorodi. Nu, vy kinajte z nym, a ja nazbyraju e
roslyn.

Katanov zajniavsia znovu vyvenniam ske, Makejev i zoolog zachodylysia bilia

kabana i porosiat, a Hromeko perejov na pivdennyj schyl horba i povino spuskavsia
vnyz, zachopliujuy zbyranniam roslyn, sered jakych znachodyv bahato novych vydiv i
rodiv.
Raptom po horbu promajnula velyezna ti, niby vid chmarky, o zastupyla sonce;
zoolog i joho pominyk zdryhnulysia i pidvely holovy. Vony pobayly due velykoho,
schooho na orla temnoho ptacha, o kruliav nad haliavynoju.
Raptom ptach uhnuv unyz, schopyv za spynu botanika, o same nachylyvsia, i
ponis joho. Ale noa bula nadto vakoju navi dlia cioho duoho pernatoho. Natuno
machajuy krylamy, ptach letiv na vysoti tiky otyrioch metriv, ne majuy syl zniatysia
vye, ale j ne baajuy kynuty svoju zdoby, o zvysla nemino v joho kihtiach.
Papokin i Makejev schopyly runyci, ale peryj odrazu opustyv svoju, skazavy:
U mene patron z karteiu, i ja mou poranyty tovarya.

Makejev, jakyj zariadyv runyciu kuleju, pryznauvanoju dlia tyhra, nacilyvsia i

vystrelyv, koly ptach zrivniavsia z nym. Vin uhnuv unyz, vypustyv botanika i, proletivy trochy, vpav na skeli.

Myslyvci pobihly do Hromeka, jakyj leav neprytomnyj na schyli, lycem unyz. Joho
tovsta vjazana kurtka bula poderta kihtiamy ptacha, ale tomu, o vona ne ino obliahala tilo, a leala vinymy skladkamy, kihti zachopyly tiky jiji, cho due podriapaly
tilo.
Botanika pryvely do prytomnosti, perevjazaly rany, i koly vin ouniav, Papokin i
Makejev polizly na hrebi horba za ptachom. Ce buv gryf20 nebaenoji velyyny. Rozmach kryl joho stanovyv bie otyrioch metriv, vid kincia chvosta do dzioba bulo maje
pivtora metra. Operennia bulo temno-bure zverchu i svitlo-bure z temnymy smukamy
znyzu. Maje holu yju navkruhy prykrauvav komire z brudno-bilych pirjin, a na poatku velykoho dzioba vystupav velykyj ovtyj narist.
Takyj ptach mih vino ponesty barana, kozu, nevelyku svyniu, ale liudyna vahoju
v simdesiat kilogramiv bula dlia nioho nadsynoju noeju, i vin, oevydno, pomylyvsia,
vvaajuy botanika za buroho otyrynohoho zvira, o brodyv po travi.
Hryfa obmirialy j sfotografuvaly z prostiahnenymy krylamy na skeli, kudy zliz i
Hromeko, ob ohlianuty svoho kryvdnyka. Vin pojasnyv tovaryam, o, koly ptach nespodivano vpjavsia jomu v spynu, boliae vdaryvy z rozhonu svojim tilom, vin podumav,
o stav ertvoju tyhra, i zneprytomniv.
y ne povernemosia my teper do stojanky? skazav Papokin.
Siohodni my ve zaznaly napadu kabaniv, gryfa, bayly poblyzu tyhra, y ne
dosy vyviriaty doliu?
Usi stomylysia vid choby i chvyliuva i z zadovolenniam pily nazad, navantaeni
porosiatamy, okorokamy j yrnymy bokamy kabana, hirkymy porodamy ta roslynamy.
Nablyajuy do nametu, myslyvci pouly alenyj havkit Generala i pospiyly do
nioho na dopomohu. Vybihy na haliavynu rikovoho bereha, vony pobayly, o sobaka
havkaje z-za nametu, a napolovynu v vodi, napolovynu na sui stoji velykyj hipopotam.
Strachovye, oevydno, chotilo popastysia i pokaatysia na luku, ale bulo spantelyene
lementom, o joho zniav sobaka. Hipopotam tupo dyvyvsia na cioho nevidomoho, nespokijnoho zvira svojimy malekymy oeniatamy i as vid asu rozziavliav achlyvu
pau z ridkymy dovhymy zubamy i velyeznym roevym jazykom. Baay ciu pau,
General poynav vyty i skavaty vid pereliaku.
Pomityvy liudej, jaki vybihly na luok, strachovye nezhrabno povernulosia peredom tila, mjako buchnulo u vodu i poplyvlo vnyz rikoju, vystavliajuy yroku yrnu
spynu z dribnymy borodavkamy.
Dobre, o my povernulysia dodomu, skazav Hromeko, vidvjazujuy Generala. Ce strachovye mohlo b nam zavdaty prykrostej: pomatuvaty namet, peretoptaty vsi rei i zatopyty abo prodiriavyty ovny.
A y cili e ovny? vyhuknuv Makejev i pobih do bereha, zvidky zaraz e
pouvsia joho holos: Odyn na misci, a druhyj znyk! y ne porvala cia potvora joho
pryalu?

Hryfy velyki chyi ptachy; schoi na orliv, ale maju maje holu holovu i yju, obhornutu pirjanym
komirom. Vodiasia v teplych krajach i yvliasia zdebioho padlom, jake baa z vysoty na velykij viddali.
20

 Treba pohnatysia za nym zaraz, poky vin ne vidplyv daleko! skazav Katanov,
jakyj te pidbih do bereha.
Obydva sily v oven, o zalyyvsia, zachopyvy na vsiakyj vypadok runyci, i poplyvly za vodoju. Nezabarom vony pobayly vtikaa, ale oven, zamis plyvty spokijno
za vodoju, krutyvsia na odnomu misci posered riky. Vony vydko nablyzylysia, i Katanov chotiv ue zaepyty joho bagrom, koly oven, nemov yvyj, raptom vidskoyv nabik
i pomav dali, ale vyde vid teiji. Dovelosia znovu hnatysia; Makejev hrib osyly, a
Katanov stojav z bagrom u rukach.
Ta joho chto tiahne! vyhuknuv vin, koly oven, o buv zovsim blyko, znovu
poav viddaliatysia potovchamy.
y ne zaepyv joho hipopotam? Vin mih zaplutatysia nohoju abo zachopyty zubamy pryal.
Vin i je! skryknuv Katanov, pomityvy teper poperedu ovna yroku spynu
i holovu tvaryny, o splyvla podychaty.
Koly my striliatymemo v ciu tuu, vona poplyve e vyde abo zatiahne oven
na dno.
Zalyajesia nazdohnaty joho i pererizaty viriovku, inake my ne zvinymo
ovna.
Makejev znovu nalig na vesla. Nezabarom jomu poastylo zaepyty vtikaa bagrom i pidtiahnutysia vzdov nioho do joho nosa, plyvuy na buxyri v hipopotama. Katanov vydko pererizav tuho natiahnutu viriovku, kine jakoji odrazu znyk pid vodoju.
e trochy, i ja b znesylyvsia, skazav Makejev, zvodiay duch pislia perehoniv. Koly b ne koda zariadu, treba bulo b poslaty cij potvori kuliu v spynu za taki
tuky.
My vidplyvly daleko vid nametu, zaznayv Katanov. Teper dovedesia
hrebty proty vody. Davajte ja siadu na vesla, a vy vidpoyvajte.
Pominialysia misciamy, vzialy na buxyr spijmanyj oven i poplyvly.
Hlybokoju stala naa rika, skazav Makejev, starajuy pidtovchuvaty oven bagrom, ale ne distajuy dna, do jakoho bulo bi jak dva metry. Nedarma u nij
zjavylysia taki velyki tvaryny. Teper nam, dlia oberenosti, dovedesia vytiahuvaty
ovny na ni i pid as exkursij na bereh.
Tycho posuvajuy proty teiji, obydva ovny plyvly temnoju vodoju mi dvoma zelenymy stinamy kuiv i derev, o utvoryly neprohliadni chai. Dejaki kui, pidmyti
rikoju, nachylylysia i zviuvaly svoji vity u vodu. Na velykych, jaskravo-ervonych kvitach jakoji neznajomoji vytkoji roslyny hojdalysia krasyvi velyki metelyky i dzyaly
bdoly.

Voda dziurkotila pid nosom ovna, vesla rozmireno pleskaly, z huyny dolynalo
ebetannia i spiv ptachiv. Makejev schylyvsia nad bortom i dyvyvsia u vodu, steay
za rybamy, jaki podekudy zjavlialysia i znykaly v hlybyni.
Jaka harna tut pryroda, koly sposterihaty jiji z ovna, promovyv vin. A
zijde na bereh ne probjesia erez huavynu, ne stupy i kroku, ob ne natrapyty
na jakoho-nebu otrujnoho y chyoho zvira. Prosto vako poviryty, o pislia bahatodennoji boroby z liodamy, tumanamy i churtovynamy my plyvemo rikoju, jaka tee po
vnutrinij poverchni naoji Zemli. I tak blyko vid cych liodiv pryroda, o nahaduje
nezajmani lisy Afryky abo Pivdennoji Ameryky. Cikavo b znaty, pid jakoju yrotoju Pivninoji Ameryky my zaraz perebuvajemo?
Ce nevako vyznayty, jako proklasty na karti na marrut, poynajuy vid
liodovoho valu. Ja dumaju, o my e tiky pid morem Bofora, pid due vysokymy yrotamy abo, v kraomu razi, pid tundroju pivninoho bereha Aliasky. Tam liutyj cholod,
kryha, bili vedmedi, a tut rozkina roslynnis, tyhry, hipopotamy, zmiji.
V cej as Makejev pobayv u vodi jasnyj vidbytok soncia, vydko pidniav holovu i
vyhuknuv:
A, ervone soneko, nareti, pokazalosia na ystomu nebi. Dyvisia lye!
Mandrivnyky, jaki zvykly bayty Plutona tiky kri bi-men hustu pelenu
tumanu abo chmar, e ne maly ujavlennia pro kolir neba i spravnij vyhliad cioho svitnoho jadra Zemli. Teper e cia pelena rozryvala, utvoriujuy kupasti chmary, v promikach mi jakymy vydno bulo yste nebo, ale ne blakytne, jak nad zovninioju poverchneju Zemli, a temno-synie.
V zeniti stojav Pluton, dimetr jakoho zdavavsia trochy biym vid vydymoho sonianoho.
Ce pidzemne, abo vnutrizemne, svitylo zahalom nahaduvalo Sonce, o svity pered zachodom abo nezabarom pislia schodu erez tovstyj ar atmosfery. Na joho dyskovi
mona bulo pomityty dosy bahato temnych pliam riznoji velyyny.
Ce centrane svitylo, abo spravnie jadro naoji Zemli, perebuvaje ve v ostannij
stadiji svoho horinnia, javliajuy soboju zhasajuu ervonu zirku. e trochy i vono
zhasne! Na vnutrinij poverchni zapanuje temriava i cholod, i vse ce rozkine yttia
postupovo zahyne, skazav Katanov.
Dobre, o my vstyhly distatysia siudy i vyvajemo jiji! vyhuknuv Makejev.
Trochy piznie nam dovelosia b povernutysia nazad, my pobayly b tiky ornu ni
pered soboju.
Nu, ja skazav trochy v geologinomu rozuminni. Koly perevesty na zemni roky,
to ce moe dorivniuvaty cilym tysiaolittiam, tym-to nai daleki potomky matymu e
zmohu vyvaty ciu vnutriniu poverchniu i navi kolonizuvaty jiji.
yro diakuju! Pereselytysia v krajinu, zasudenu na zahybe u temriavi vinoji
noi!

Tak za vavoju rozmovoju nepomitno mynuv as, i obydva ovny pryalyly do miscia stojanky, de Papokin i Hromeko ekaly na nych z veereju. Porosia u varenomu i
smaenomu vyhliadi, prypravlene dykoju cybuleju, zibranoju botanikom na horbi, bulo
due smane. Spino vyriyly, o nadali treba zvertaty bie uvahy na jistivni plody,
korinnia i travy, ob zrobyty jiu riznomanitnioju. Vsi ovoevi i boroniani konservy
zalyyly v jurti i z soboju z chariv vzialy tiky aj, cukor, kavu, trochy suchariv ta
prypravy, jak si, pere, extrakty. Poliuvannia i rybastvo povynni buly davaty osnovnu
astynu jii, jaku produkty miscevoji flory mohly polipyty.

Na as snu poblyzu nametu roziklaly velyke vohnye i po erzi vartuvaly, bo

zustri z tyhrom prymuuvala sterehtysia napadu chyakiv. Konyj vartovyj spravdi
uv u susidniomu lisi riznyj elest, trisk, zlitannia i kryky naliakanych ptachiv, a General asto nauliuvavsia i harav.
Druhoho dnia v peri hodyny plavannia miscevis zberihala toj samyj charakter:
ily horby, lisysti z pivnoi, stepovi z pivdnia, i sucinyj lis po berehach riky. Opivdni
dlia stojanky pryalyly do livoho bereha, na jakyj Katanov i Hromeko polizly pislia
obidu.
V skladi flory bulo bahato novoho: traplialysia ve vinozeleni roslyny myrty,
lavry, lavrovyni. Horichove derevo dosiahalo velyeznych rozmiriv, ne postupajuy pered dubamy, bukamy i vjazamy; na pivdennomu schyli zustrialysia buk, kyparysy, tuji
i tys. Prekrasni magnoliji rozpustyly svoji velyki bili zapani kvity. V chai ponad rikoju popadavsia bambuk i rizni liany. Hromeko zachopliuvavsia na konomu kroci.
Temperatura povitria v tini cioho dnia ve dosiahala +25, bo pivninyj viter, jakyj
dosi buv suputnykom mandrivnykiv, uuch. Povitria stalo vake, nasyene vyparamy
hustych lisiv. Doslidnyky ledve prodyralysia po schylu horba, oblyvajuy potom, cho
sonce svitylo miano kri pelenu chmar.
Vid speky vsia pryroda niby zomlila j zavmerla; ptachy i zviri prytajilysia v tini.
Na veryni horba Katanov i Hromeko prysily vidpoyty i, povernuvy lycem na
pivni, ob ohlianuty miscevis, vyjavyly pryynu nesterpnoji speky: na horyzonti pidnosylasia zubastoju stinoju z fantastynymy batamy velyezna temno-lilova hrozova
chmara. Jiji obliahav synio-bagrovyj val klubujuych chmar, pid jakymy spalachuvaly
slipui blyskavky. Cej val vydko nablyavsia;
Treba bihty do ovniv! vyhuknuv botanik. Zlyva, mabu, bude tropina!
Obydva zijly vnyz schylom, plutajuy nohamy u vysokij travi i kovzajuy na bi
krutych misciach. Za desia chvylyn vony dobihly do taboru, de Makejev i Papokin ue
neterpliae ekaly na nych, ne znajuy, o robyty. Namet mih ne vytrymaty potokiv
dou i udariv due jmovirnoho hradu. Rika mohla vystupyty z berehiv, potiahty vyrvani
dereva, tomu i v ovnach bulo b nebezpeno. Dociniym zdavalosia vyvantayty vse na
bereh, vytiahty ovny i schovatysia v kui:
Obhovoriujuy cej plan z tovaryamy, Papokin pryhadav, o pid as malekoji
exkursiji, koly hnavsia vnyz po rici za velykoju vodianoju zmijeju, vin bayv v kinci
horba navyslu skeliu, jaka mohla zachystyty jich vid dou. Ale treba bulo pospiaty,
hroza vydko nablyalasia! Vsi strybnuly v ovny, poplyvly do skeli, i za kika chvylyn
vse vyvantayly i perenesly pid navis, jakyj buv dostatnio prostoryj, ob vmistyty ne
tiky liudej, sobaku j rei, a j sami ovny, jakymy vidhorodylysia vid vitru.
Vyhnavy kikoch nevelykych zmij, o prymostylysia v rozkolynach skeli, mandrivnyky mohly ve spokijno sposterihaty velyave vydovye atmosfernoji katastrofy.
Synio-bagrovyj val dokotyvsia ve do polovyny neba i zastupyv sonce; znyzu vin
zdavavsia teper zovsim ornym. Ce bula jaka bezodnia, jaku raz u raz roztynaly slipui
zygzagy blyskavok, o suprovoduvaly takym hurkotom hromu, jakoho nichto z mandrivnykiv e ne uv. To rozliahalysia odyn za odnym ohlulyvi vybuchy, to trisk, niby
rvaly na astyny velyezni kusky micnoji materiji, to postrily sote vakych harmat.
Susidnij lis hlucho umiv pid perymy poryvamy vitru. Z pivnoi nasuvavsia e
jakyj achlyvyj hurkit, o prymuuvav zdryhatysia; vin postupovo zahluav navi hurkit hromu. Zdavalosia, o zvidty my veletenkyj pojizd, jakyj troy vse na svojemu
liachu.
Mandrivnyky zblidly i z tryvohoju ozyralysia navkruhy.
Vychor ue naletiv. U povitri kruliala bezli lystia, kvity, suky, hilky, cili kui,
vyrvani z korinniam, i ptachy, jaki ne vstyhly schovatysia v hlybyni lisu. Stavalo ymraz
temnie. Navkruhy svystilo, ypilo, trialo v promikach mi ohlulyvym hurkotom

hromu. Velyki kraplyny dou i okremi hradyny pliuchaly ob zemliu i vodu, o vyruvala j pinylasia. Potim nastala cilkovyta temriava, i lye pry svitli blyskavok inkoly
na my rozhortalasia achlyva kartyna: zdavalosia, o ve lis zniavsia v povitria i my
z potokamy dou j hradu. Hurkit zahluuvav navi holosnyj kryk u vucho.
Ale cia katastrofa tryvala tiky chvylyn z pja. vydko poalo svitliaty, poryvy
vitru oslably, um i hurkit viddalialysia na pivde, a do tiky nakrapav. Zate rika
odrazu nadulasia, stala ervono-buroju j brudnoju, vkrylasia pinoju i nesla lystia, suky,
hilky i cili dereva. Po nebu maly e klapti sirych chmar, ale Pluton ue vyhliadav,
osvitliujuy slidy spustoennia, zalyeni bureju.
Mandrivnyky vylizly z-pid navisu i ozyrnulysia. Vyjavylo, o bilia ovniv naneslo
cilu kupu lystia, hilok i sukiv, zmianych z hradynamy zavbiky z volokyj horich.
Kika zahostrenych sukiv buly kynuti z takoju syloju, o probyly parusynovi boky ovniv. Treba bulo nehajno zajniatysia jich lahodenniam. Distaly holky j nytky, klaptyky
prosmolenoji parusyny i vzialysia do roboty.
Lahodennia ovniv zabralo blyko hodyny, a za cej as rika vvijla znovu v svoji
berehy, zvinylasia vid ulamkiv. Plavannia mona bulo prodovuvaty. orna chmara
ve znykla na pivdni za horbamy, i mandrivnyky vpere mohly sposterihaty bezchmarnyj temno-synij nebozvid.
I podumaty tiky, skazav Papokin, ue sydiay v ovni, o prosto nad
namy, nad cym synim nebom, na viddali pryblyzno desiaty tysia kilometriv, je taka
zemlia z lisamy, rikamy ta riznymy zviramy. Jak cikavo bulo b bayty jiji nad holovoju!
Vidda due velyka, zaznayv Katanov. ar povitria takoji tovyny z
pylovymy astynkamy i vodianoju paroju ne moe buty dostatnio prozorym, a zemlia,
vkryta zelenniu, vidbyvaje malo svitla, vona nedosy jaskrava.
A y zvernuly vy uvahu, zapytav Makejev, koly my vora ohliadaly navkruhy miscevis z porivniano nevysokoho horba, o v dalei vydno daleko krae, ni
tam, nahori? My mohly sposterihaty lisystu rivnynu, mabu, kilometriv na sto zavdiaky
tomu, o poverchnia, na jakij my perebuvajemo, ne opukla, jak Zemlia, a vvihnuta.
Zdavalosia, o my stojimo na dni ploskoji ai.
Teoretyno kruhozir na musyv by buty neobmeenyj, my povynni buly b bayty
ne na sto, a na pjatsot abo tysiau kilometriv miscevis, o pidijmajesia ymraz vye
do neba. Ale na velykij viddali nyni ary povitria staju ue nedostatnio prozorymy, i
obrysy predmetiv staju postupovo rozplyvastymy j zlyvajusia odyn z odnym.
Ote, linija horyzontu tut ne moe buty takoju rizkoju j vyraznoju, jak tam, nahori. Po suti, tut nemaje horyzontu, a my baymo postupovyj perechid zemli v nebo!
Ale tiky do cioho asu chmary abo tuman, o nyko slalysia nad zemleju, ne
davaly nam molyvosti zvernuty uvahu na cej fakt.
Nadveir rika stala znano yra, ale zate tekla vona povinie, erez o dovodylosia ve as praciuvaty veslamy, ob vyde prosuvatysia vpered.
V zelenych stinach oboch berehiv podekudy vydno bulo rozryvy, kudy jla astyna
vody u vyhliadi vukych rukaviv abo zvidky cia voda povertalasia do holovnoho rusla.
Sered cioho rusla zjavylysia ostrovy, obliamovani hustym komyem, o pidnosyvsia nad
vodoju.
Ohynajuy odyn takyj ostriv, mandrivnyky pomityly rozryv pojasa komyiv, u hlybyni jakoho bulo vydno steku, o jla v zelenu huynu. Makejev spriamuvav svij
oven u rozryv, ob vysisty na bereh i ohlianuty ostriv. Ale ojno oven mjako tovchnuvsia nosom ob mulkyj ukis, jak iz zelenoji huyny vyzyrnula holova abenoho
tyhra. Dvoje slipuo-bilych ikliv, zavdovky ne men jak trydcia santymetriv, zvysaly
z verchnioji elepy, jak u mora. Zvir, oevydno, buv sytyj i ne mav namiru napadaty;
vin yroko rozziavyv pau, niby pozichajuy, potim holova znykla v chai. Prysutnis
cioho stranoho chyaka prymusyla vidmovytysia vid namiru vysisty na ostriv.
Druhoho dnia rika znovu zvuzylasia, i teija stala vyda.

Roslynnis nabuvala ymraz bi subtropinoho charakteru: duby, buky, kleny

znykly. Jich zovsim vytisnyly magnoliji, lavry, kauukove derevo ta bahato inych, jaki
botanik znav tiky po nazvach ta po myravych ekzempliarach oranereji. Prote juky,
vijalovi j sahovi pamy bulo nevako vyznayty i z ovna.
Horby zjavlialysia zridka i staly nyi, ale yri. Na schylach vony zarosly rozkinymy travamy, do pojasa zavvyky, i okremymy derevamy abo grupamy jich, o nahaduvaly galierejni lisy Centranoji Afryky.
Sucina chaa tiahnulasia ponad berehamy riky, zajmajuy bi nyzynnu miscevis.
Na obid zupynylysia poblyzu takoho horba, ob zrobyty bi tryvalu exkursiju dlia
vyvennia flory. Makejev zhodyvsia vartuvaty ovny, a reta troje pislia obidu popriamuvaly do horba.

Peri metry liachu dovelosia prorubuvaty sokyroju erez chaos lian i kuiv. Ale
potim pid vysokym zelenym sklepinniam velyeznych evkaliptiv, myrtovych, lavrovych
ta inych derev, de panuvav sutinok, pidlisok stav men hustym. Mi grupamy paporoti
i stovburamy derev grunt buv vkrytyj mochom riznych vydiv i udovymy orchidejamy.
Vysoko vhori trialy j cviraly komachy, a vnyzu vse bulo tycho. Inkoly, neutno plazujuy, pokazuvalasia zmija abo velyka jairka.
Blye do pidniia horba lis poav ridaty, i ervonuvate prominnia Plutona probyvalo do zemli; tut bulo bie yttia, bie kuiv, trav i kvitiv. Myslyvci natrapyly na
steku, jaka vylasia mi derevamy, i jly neju, spodivajuy, o vona vyvede z lisu. Poperedu jov Katanov, za nym Papokin, obydva z runyciamy napohotovi, pyno dyvliay upered i po bokach. Hromeko zaveruvav pochid i asto vidstavav, bo zbyrav
roslyny, d Raptom Katanov zupynyvsia i pidnis ruku na znak uvahy: speredu pouvsia
synyj trisk i neholosne vorkotannia. Potim na steci zjavylasia veletenka dyvna na
vyhliad tvaryna, schoa na vedmedia, ale z dovhym puchnastym chvostom i dovhoju
vukoju holovoju.
Ce murachojid, proepotiv zoolog. Vydy joho, vidomi v Pivdennij
Ameryci, due smyrni, nezvaajuy na stranyj vyhliad i velyezni kihti. Ale vony daleko
meni vid cioho ekzempliara, ade cej maje bi jak dva metry zavvyky.
Tymasom murachojid pomityv liudej, o zastupyly jomu dorohu, i zupynyvsia,
vahajuy.
Zijdemo z steky, proepotiv zoolog. Chaj vin projde povz nas i das sebe
rozdyvytysia krae.
Myslyvci vidijly na bik i schovaly za grupoju hustych kuiv. Murachojid postojav
e kika chvylyn, nedovirlyvo vdyvliajuy u lis, potim potycheku piov upered, zupyniajuy erez koni pja-is krokiv i ozyrajuy po bokach. Pid as takoji zupynky
Papokin vstyh joho sfotografuvaty zboku, pislia oho tvaryna, pouvy klacannia zatvora, kynula tikaty, pochytujuy na svojich tovstych lapach i vytiahnuvy chvist; vid
nosa do kinyka chvosta vona mala ne mene vid otyrioch metriv.
Vyjovy z lisu, mandrivnyky opynylysia bilia pidniia horba, poloystyj schyl jakoho jov uhoru. Katanov z dosadoju dyvyvsia na cej odnomanitnyj schyl, o ne obiciav
jomu zdobyi, todi jak botanik buv zachoplenyj syloju sylennoju neznajomych kvitiv sered hustoji travy i poav jich zbyraty. Raptom geolog pomityv bilia samoho pidniia
horba dosy velykyj kupolopodibnyj horbok, holi schyly jakoho vidsviuvaly metalinym
blyskom.

 Nu, o i dlia mene poyva! vyhuknuv vin, vytiahajuy molotok i kydajuy

maje bihcem do horbka, todi jak Papokin lovyv novu jairku, o, tikajuy vid nioho,
zlizla na nevelyke derevce.
Dijovy do horbka, vraenyj Katanov zupynyvsia horbok buv zovsim holyj,
pozbavlenyj navi najmenoji travyky, i vsia joho poverchnia skladalasia z estystoronnich plastynok buroho kolioru z temnymy obidkamy.
Zdyvovanyj geolog sprobuvav vidbyty molotkom hrudoku porody, ale molotok vidskoyv vid poverchni horbka.
Spodivajuy, o na veryni bude bie rozkolyn, Katanov poliz uhoru, o jomu
vdalosia ne zrazu: cho horbok mav tiky metriv try zavvyky, ale schyly joho buly
zovsim hladeki. Vhori poroda tak samo ne piddavala, tomu geolog vyjniav z-za pojasa
velyke zubylo, vstavyv joho v borozenku mi dvoma plastynkamy i poav byty molotkom
po zubylu, vistria jakoho postupovo zahlybliuvalosia v porodu.
Raptom synyj potovch povalyv geologa, jakyj stojav navkoliky, i vin ledve vstyh
uchopytysia za zubylo, ob ne skotytysia z horbka. Potovchy tryvaly, i Katanov rozhubleno ozyravsia, jomu zdalosia, o ve grunt poav dvyhtity, a dereva zachytalysia.
Straennyj zemletrus! zakryav vin svojim tovaryam, jaki buly vid nioho za
sorok krokiv. Vy viduvajete, jaki potovchy?
Pouvy cej okryk, Hromeko i Papokin zdyvovano perehlianuly. Vony ne viduvaly nijakych oznak zemletrusu. Ale, hlianuvy v bik, de znachodyvsia Katanov,
vony buly vraeni: horbok z geologom povino peresuvavsia schylom horba.
Pislia chvylynnoho vahannia obydva pobihly navperejmy ciomu dyvnomu ruchomomu horbkovi, osnovy jakoho ne bulo vydno z-za hustoji travy. Pidbihy blye,
Papokin vyhuknuv, smijuy:
Ta ce veletenka erepacha! Petre Ivanovyu, vy jidete na erepasi!
V cej as horbok povernuvsia v bik peresliduvaiv, jaki pobayly dosy dovhu yju
z vidvorotnoju holovoju, o vystromylasia z-pid nioho; vona bula ne mena byaoji i
zverchu vtykana dribnymy ytkamy. V rozziavlenij pai vydno bulo plastynasti zuby.
Katanov, zrozumivy v omu sprava, zalyyv svoje zubylo zabytym u pancer erepachy, zslyznuv z neji i vydko vidskoyv nabik. Vin pomityv teper velyeznyj chvist,
schoyj na tovstu kolodu. Chvist vydko ruchavsia i, vdaryvy, mih perebyty nohy.
Tvaryna, viduvy sebe vinoju, pobihla vzdov horba, jiji holova i chvist schovalysia v travi. Vona znovu naproud nahaduvala ruchomyj holyj horbok.
Obminiavy artamy z pryvodu cikavoji pryhody geologa, jakomu yva erepacha
zdalasia kamjanym horbom, a jiji ruch zemletrusom, Katanov skazav tovaryam:
Ja dumaju, mi inym, o ce bula zovsim ne erepacha, a hliptodon, tvaryna z
rodyny pancernych, o vodylasia na zemli v pliocenovu epochu tretynnoho peridu poru z velyeznymy murachojidamy, veletenkymy linyvciamy, mastodontamy i velykymy nosorohamy. Bahato ostankiv cych tvaryn znajdeno v Pivdennij Ameryci.
Velyeznoho murachojida my, dijsno, zustrily v lisi, nahadav Papokin.

 Cia zustri mene j navela na vyslovlenu dumku. Ade koly my v bi pivninomu

pojasi, poblyzu hranyci liodiv zustrily v yvomu stani taki skamjanilosti, jak mamonta,
dovhoerstoho nosoroha, pervisnoho byka, peernoho vedmedia, veletenkoho olenia,
jaki na zemli yly v pisliatretynnyj as, to nemaje nioho dyvnoho v tomu, o dali na
pivde, de tak teplo, zberehlysia formy e bi davnioho asu pliocenu21.
A e dali na pivde, rozvyvajuy vau dumku, my povynni zustritysia z e
davnioju faunoju micenovoju, eocenovoju, krejdianoju, jurkoju i t. d.? zapytav
zoolog z dejakoju nedoviroju.
Mene ce zovsim ne dyvuje, zaznayv Hromeko. Z toho asu, jak my vidkryly
cej dyvnyj vnutrizemnyj svit, ja perestav dyvuvatysia omu zavhodno i hotovyj vitaty
ihuanodoniv, plezizavriv, pterodaktyliv, trylobitiv22 ta ini paleontologini udesa.
V takomu razi koda, o my ne pidstrelyly murachojida i hliptodona! ym my
zmoemo dovesty jich isnuvannia? Hliptodona ja navi ne sfotografuvav.
Molyvo my zustrinemo jich e raz.
Do rei, as ponovyty zapas mjasa, skazav Hromeko, inake zavtra dovedesia jisty same svyniae salo.
Za as cijeji balaky myslyvci povino pidnialysia schylom horba i dosiahly joho
hrebenia, vzdov jakoho tiahnulysia vukoju smukoju dosy husti kui, mi jakymy,
na velyku vtichu Katanova, buly nevelyki vychody hirkych porid. Geolog nehajno pustyv u dilo svij molotok, ale Papokin, jakyj proliz ue kri kui, zupynyv joho okrykom:
Tyche, na tomu schyli zviryne travojidnych.
Katanov perestav stukaty, schovav dobutyj zrazok u kyeniu i poliz kri kui;
Hromeko jov za nym.
Na pivdennomu schyli horba, e bi poloystomu, vony pobayly riznomanitnych
tvaryn, o myrno paslysia. Najblye do nych bula rodyna nosorohiv, due vidminnych
jak vid tych, o yvu v Indiji ta Afryci, tak i vid dovhoerstoho nosoroha. Ce buly tovsti,
pryzemkuvati, korotkonohi tvaryny, schoi vyde na nevelykych hipopotamiv; ale
forma holovy i korotkyj tovstyj rih samcia vyjavlialy jich porodu. U samky zamis roha
bula tiky velyka mozolepodibna hulia. Maliatko, o hralosia bilia materi, bulo schoe
na velyku livernu kovbasu; ob distatysia do derela moloka, vono liahalo na zemliu i

Geologina chronologija yttia Zemli taka (vid suasnosti v hlyb asiv): V konomu peridi vydiliaju
e epochy; v tretynnomu vony nazyvajusia: pliocen, micen, oligocen, eocen i paleocen.
22
Trylobity vymerlyj zahin rakopodibnych; tilo trylobita podilialo na try astyny (zvidky i nazva)
holovnyj yt, tilo z yslennych lenykiv i chvostovyj yt. Pojavylysia v kembriji i vymerly v permkomu
peridi. Z inymy tvarynamy, pro jaki hovory Hromeko, my oznajomymosia dali.
21

bokom prolazylo pid erevo materi, jaka, peresuvajuy, pryduuvala joho, o vyklykalo
nevdovolene chriukannia skryvdenoho maliaty.
Trochy dali na schyli paslosia stado velykych sloniv. Rozhlianuvy jich u binok,
Katanov skazav, o ce, napevne, mastodonty; vony vidriznialysia vid mamonta dovhymy j priamymy byvniamy, spadystym lobom i bi dovhym tulubom.
Poru z nymy chodylo kika antylop nadzvyajnoji velyyny, buro-ovtych z ornymy pliamamy, jak u leoparda, z dovhymy ablepodibnymy rohamy. Vony peresuvalysia strybkamy, bo zadni nohy buly znano dovi vid perednich; Hromeko speru dumav,
o ce velyezni zajci.
Na uzlissi buly e dyvnii tvaryny, schoi poasty na yrafu, poasty na verbliuda.
Na perych vony skydalysia due dovhoju yjeju i holovoju z nevelykymy rikamy, a
oznakamy verbliuda buly buryj kolir i forma tuluba z nevelykym horbom. Para cych
tvaryn, v jakych Katanov upiznav rodonaanyka verbliuda i yrafy, chodyla ponad
uzlissiam, vino zryvajuy hiloky i lystia na vysoti otyrioch metriv vid zemli.
Najcikavioju zdobyiu myslyvciam zdavalysia antylopy ta verbliudo-yrafy; tomu
vony j podilylysia na try partiji: Katanov piov obchodom do verbliudo-yraf, Papokin
do antylop, a Hromeko povynen buv sfotografuvaty nosorohiv i mastodontiv.
Hromeko, jakoho spokusyv vyhliad malekoho nosoroha, o buv, na joho dumku,
vartyj rona, vystrelyv i poklav na misci malia, jake nioho ne pidozrivalo. Joho baky,
zamis toho ob tikaty, jak spodivavsia myslyve, obniuchaly trup, a potim z holosnym
chriukanniam kynulysia na botanika, jakyj mav neoberenis vystupyty z-za kuiv. Vin
schovavsia znovu v kui i vstyh vidbihty kika krokiv ubik, jak na tomu misci, de vin
ojno stojav, zatrialy liuto rozlamuvani hilky, i obydva nosorohy, topuy kui i rozkydajuy jich mordamy v storony, zjavylysia na hrebeni horba j pobihly dali. Ale, pomityvy, o voroh znyk, vony povernuly nazad i pomaly tudy, de chytannia kuiv vykazuvalo prysutnis myslyvcia.
V cej as poblyzu antylop prolunav postril Papokina, i stado cych tvaryn pomalo
vhoru schylom; tudy kynuly i mastodonty, pidniavy choboty i tryvomo trubliay.
Stanovye Hromeko stavalo bezporadnym: z odnoho boku, jomu dovodylosia steyty za
nosorohamy i tikaty vid nych nazad i vpered kri kui, a z druhoho nasuvalasia
nebezpeka vid antylop i mastodontiv. Ale botanikovi pryjla aslyva dumka: pomityvy,
o antylopy i mastodonty bia uhoru po schylu z riznych storin, ale pryblyzno do toho
miscia hrebenia, vin, zamis toho ob perebihaty vid nosorohiv nazad i vpered kri
kui, pobih teper unyz schylom u promiok mi antylopamy i mastodontamy, spodivajuy, o ti abo ini zatrymaju joho peresliduvaiv. Cej rozrachunok spravdyvsia: rozliueni nosorohy, prorvavy znovu kri kui, zitknulysia odyn z mastodontamy,
druhyj z antylopamy. Stalosia zamiannia: peryj buv zbytyj z nih i zatoptanyj, druhyj pohnav antylop i sam pobih za nymy, a Hromeko lyyvsia peremocem na poli
boju.

Peredychnuvy vid alenoji bihanyny, vin pidniavsia znovu do kuiv, znajov

svoju runyciu, jaku kynuv, tikajuy vid nosorohiv, a potim poav ukaty svoju zdoby
malekoho nosoroha, erez jakoho zaznav stiky strachu. Znajty joho bulo nevako,
bo kruhlu tuu, o nahaduvala dobryj boonok, vydno bulo zdaleka sered prytoptanoji
travy. Potim vin popriamuvav do svojich tovaryiv, i vony razom, dobre navantayvy
sebe kuramy, erepamy i mjasom, ruyly nazad do stojanky, de Makejev ue turbuvavsia, o jich tak dovho ne bulo. Vin sam cho i sydiv na misci, ale ne zalyyvsia bez
zdobyi. Do nametu pidkradavsia chyak, jakyj, oevydno, zbyravsia zjisty Generala, ale
zamis toho sam potrapyv pid kuliu. Ce bula tvaryna, schoa na vovka, ale z due velykoju holovoju, z kotiaoju budovoju tila i z porivniano dovhoju hryvoju na holovi j yji.
Katanov vyjavyv, o ce povynen buty pliocenovyj predok suasnych vovkiv.

Poky v kazani varylosia mjaso antylopy, a na roni smayvsia cilkom molodyj nosorih, mandrivnyky vporiadkovuvaly zdobuti za de bahati materily.
Pid as cijeji roboty vony pomityly, o svitlo poslablo i stalo e bi ervonuvatym,
ni zvyajno. Pidvivy holovy, ob zjasuvaty pryyny cioho javya, vony perekonaly,
o nebo bezchmarne, ale sam Pluton svity miano, i na odnij polovyni dyska vydno
bahato velykych temnych pliam.
Razom z poslablenniam svitla poalosia znyennia temperatury, o dosiahala cioho dnia ve +28 u tini. Ostannie mona bulo b vitaty, ale pere zmuuvalo tryvoyty.
A o jak Pluton teper pohasne zovsim? zapytav Hromeko, bo pid as veeri
konstatuvaly, o svitlo j dali poslabliujesia i kikis temnych pliam na dyskovi zbiujesia.
I my raptom opynymosia v povnij temriavi, za jakoju postupovo nastane i poliarnyj cholod? dodav Papokin.
A teplyj odiah zalyyvsia u nas daleko na pivnoi v jurti! vyhuknuv Makejev.
Ja hadaju, o ce poslablennia svitla tymasove javye, skazav Katanov.
Pluton, koly zvayty na joho ervonyj kolir i velyku kikis temnych pliam, spravdi
perebuvaje v ostanniomu peridi svoho horinnia. Ale cej perid moe tryvaty e sotni j
tysiai rokiv. Zirky, analogini Plutonovi, o jich sposterihaju u svitlomu prostori, asom merknu, maje hasnu, ale potim znovu spalachuju. Zapasy tepla, o je v jich
masi, e due velyki, i kora, jaka utvoriujesia na jich poverchni vnaslidok ocholodennia i javliaje soboju temni pliamy, o jich my baymo, znovu i znovu rozryvajesia j
roztopliujesia za rachunok cych zapasiv. Zhasnuty svitylo ne moe odrazu.

 A jako horinnia Plutona prypynysia erez nestau kysniu? Ade potribnyj

dlia nioho kyse beresia, zvyajno, z zahanoji atmosfery naoji planety, o nadchody
erez poliarnyj otvir.
Ce due sumnivno, bo za mijony rokiv svoho horinnia Pluton povynen buv by
spalyty ve kyse naoji atmosfery, i yteli Zemli davno zadychnulysia b v azoti. Procesy
horinnia samosvitnych til vsesvitu vidomi nam e due nedostatnio i, molyvo, vidbuvajusia inake, ni ti, jaki sposterihajemo na Zemli. Molyvo, kyse utvoriujesia tam
znovu jak produkt rozpadu inych chiminych elementiv. Vidkryttia ostannich rokiv pro
peretvorennia radiju prymuuju nas ve inake dyvytysia na stalis tych elementiv, o
vvaalasia rani nezaperenoju istynoju.
Odne slovo, drue Horaciju, na sviti je e bahato reej, jaki ne snylysia naym
mudreciam, a v Plutoniji my odnia perekonujemosia v pravdyvosti cioho vyslovu Hamleta, skazav Hromeko i zaproponuvav liahty spaty, korystujuy temriavoju i procholodoju.
Tvarynnyj svit lisu te viduvav, o v pryrodi dijesia nedobre. Ptachy zovsim zamovkly, i zamis jich spivannia i ebetannia ulysia tryvoni holosy riznych zviriv. General asom vyv, zvivy holovu.
Ale mandrivnyky, rozklavy vohnye pered nametom, spaly micno, nezvaajuy
na ci zvuky, i prospaly nabahato dove vid zvyajnoho.
Postupovo vsi poprokydalysia, cho bulo temno jak i ranie. Vse bulo opovyte ervonym prysmerkom, a dysk Plutona buv vkrytyj yslennymy temnymy pliamamy, i syla
svitla bula poslablena na devja desiatych. Pry ciomu osvitlenni lystia j trava zdavalysia
maje ornymy, jak i same nebo. Navkolo navysla tya ni ptachy, ni zviri, ni komachy
ne vyjavlialy oznak yttia i tiky vitere, nalitajuy asom, umiv u lysti. V cij tyi bulo
o zlovisne.
Poradyvy, vyriyly, o ryzykovano plyvty v takomu sutinku nevidomoju rikoju
mi dvoma stinamy lisu, perepovnenoho riznymy chyakamy, jaki mohly napasty na
mandrivnykiv. Lehko mona bulo sisty na milynu abo naskoyty na kor, o bulo due
nebezpeno dlia parusynovych ovniv.
A koly cej sutinok tryvatyme cili tyni abo misiaci? zapytav Hromeko. Neve my syditymemo na misci? Chariv u nas vystay dniv na try, na otyry.
Jakyj vy dyvak! vidpoviv Katanov. Zaraz e prypuskajete najsumnie!
Poekajemo de-dva, a todi podumajemo, jichaty vpered y nazad.
A na dozvilli zajmemosia lahodenniam ovniv, sporudenniam plotu ta riznymy
domanimy robotamy, skazav Makejev. ovny poaly ve protikaty.
Z cijeju propozycijeju vsi pohodyly i pry svitli vohnya vzialysia do roboty. Polahodyly ovny j spylialy kika velykych bambukiv, o rosly poblyzu stojanky; ce zabralo
bahato asu, bo tesliari maly tiky odnu nevelyku runu pylku. Dali obuchraly hilky na
stovburach, popylialy ci stovbury na astyny takoji dovyny, jak i ovny, i zvjazaly z
nych plit zavyrky pivtora metra, jakyj povynen buv mistytysia mi oboma ovnamy.
Na plit maly namir klasty bi objemysti rei i vkryvaty jich kiramy. Obydva ovny,
zjednani z plotom, razom javlialy o niby poron, micnyj, lehkyj i dosy povorotkyj.
Roboty zabraly cilyj de, protiahom jakoho spostereennia za dyskom Plutona pokazaly, o kikis i rozmiry temnych pliam ne zmenuvaly, ale j ne zbiuvaly. Spaty
liahly rano. Bilia nametu horilo nevelyke vohnye. General leav bilia vchodu v namet,
i mandrivnyky spodivalysia spokijno spaty, vychodiay tiky zridka, ob pidkynuty
drov.
Ale ci nadiji ne cilkom spravdylysia. Tiky-no v nameti vse stychalo v navkolynij chai poynalosia arudinnia, todi General nauliuvavsia i harav. arudinnia prypynialosia, i sobaka zaspokojuvavsia. Potim znovu poynavsia elest, niby jakyj zvir
brodyv sered kuiv navkolo haliavyny, vyhliadajuy zdoby, ale ne navaujuy vyskoyty. ob ne buty vsim nastoroi, vyriyly vartuvaty po erzi, i Papokin peryj siv

bilia vohnya z runyceju v rukach. arudinnia to viddalialosia, to nablyalosia, i zoolog zretoju tak zvyk do nioho, o micno zasnuv. Voho postupovo zhasav, i vohnye
peretvorylosia na kupu tlijuoho vuhillia.
Raptom sobaka liuto zahavkav. Papokin prokynuvsia i pobayv na kraju haliavyny velykoho chyaka, schooho na leva, ale z menoju hryvoju i z iklamy, o styraly
z napivrozziavlenoji pai, jak u abenoho tyhra. Chyak stojav, vahajuy, a General,
nesamovyto gvaltujuy, vidstupav, pidibhavy chvist, za vohnye, blye do nametu.
Zoolog, jakyj vydko otiamyvsia, pidniav runyciu j vystrelyv u zvira, o buv lye
krokiv za dvadcia. Kulia vluyla v hrudy, ale zvir e mav sylu zrobyty strybok, popav
u kupu vuhillia, obsmalyv sobi erevo i pokotyvsia do nametu; zadnioju lapoju vin
udaryv po polotnu, rozirvav joho zhory donyzu i zaepyv oboty Makejeva, o lealy
bilia nioho v holovach. Perednia lapa v korach ledve ne vluyla v lyce Katanova, roztroyla kyekovyj hodynnyk, o leav u apci na zemli, i porvala apku na klapti.
General, o prytysnuvsia bilia vchodu v namet, buv vidkynutyj uhlyb udarom tretioji
lapy, distav kika podriapyn i z usioho rozhonu vpav na Hromeka, jakyj solodko spav
bilia zadnioji stinky.
Perepoloch zynyvsia nezvyajnyj. Bilia nametu v sutinkach bylosia i revlo o
velyezne, i poly nametu rozlitalysia pid joho udaramy. V hlybyni nametu Hromeko borovsia z Generalom, o namahavsia schovatysia, dumajuy, o ce jakyj chyak. Katanov marno ukav sirnykiv, o lealy v apci bilia hodynnyka, i ne znachodyv navi samoji apky. Papokin kryav znadvoru:
Vylizajte vyde z zadnioji storony. Ce lev, jakoho ja ne mou dokinyty, bo boju
vluyty u vas.
Nareti zvir, konvusijno vytiahnuvy lapy, zatych; Makejev znajov sirnyky i zasvityv sviku; Hromeko zalyyv Generala, i vsi troje, napivodiahneni i pereliakani, vidipnuvy zadni poly nametu, vybralysia plazom nadvir i ohlianuly. Poalosia pojasnennia bilia zhasloho vohnya, i Papokin povynen buv pryznatysia, o zasnuv i ne pidtrymuvav vohniu, omu zvir i navayvsia napasty.
Zabytyj zvir, jak vyjavylosia, buv abenyj lev, cho budovoju tila skydavsia j na
vedmedia; tiky forma holovy i lap vyjavliala joho prynalenis do kotiaoji rodyny.
Hryva bula nevelyka, maje orna, ers na tili ovto-bura, chvist bez kytyky. Stranym
iklam verchnioji elepy vidpovidaly kihti na velyeznych lapach. Namet potrebuvav
serjoznoho remontu, tak samo j oboty Makejeva. Hodynnyk Katanova, spliuenyj na
koryk, razom z podertoju apkoju i rozduenoju sirnynyceju, znajly tiky pislia dovhoho ukannia v odnomu z kutkiv nametu.
Z-za posteli Hromeko vytiah Generala, jakyj e j dosi tremtiv, ohlianuv i promyv
joho rany. Potim vidtiahly leva nabik i vyriyly prodovuvaty perebytyj son. Na vartu
siv Makejev, i kine noi mynuv spokijno. Vranci prysmerk zdavavsia men hustym, i
na dyskovi Plutona yslo i rozmiry temnych pliam niby pomenaly. Vyriyly e poekaty i vzialysia lahodyty namet, obmiriuvaty zabytoho leva ta znimaty z nioho kuru.
Pid obid stalo e svitlie, a trochy piznie Pluton, niby zibravy iz sylamy, rozplavyv
biu astynu pliam, o vkryvaly joho dysk, i zasiajav povnym svitlom, jake zdavalosia
osoblyvo jaskravym pislia sorokahodynnych sutinkiv.
vydko poskladaly rei, navantayly ovny ta plit i poplyvly dali, ale ne tak vydko,
bo sudno bulo nedostatnio ruchlyve i vymahalo posylenoji roboty veslamy. Miscevis
nadveir cioho dnia poala zminiuvatysia, horby na berehach riky speru staly nyi, a
dali zovsim znykly. Zamis hustoji chai lisu i kuiv rozhortavsia step z okremymy
hajamy, de perevaaly veletenki baobaby. Tiky ponad berehamy vukoju smuhoju tiahnula rozkina roslynnis z pamamy, bambukamy, lianamy, v jakij tulylysia ptachy
ta velyki mavpy kikoch porid. U stepu paslysia stada riznomanitnych antylop, mastodontiv, nosorohiv, verbliudo-yraf, bezrohych yraf i pervisnych konej. V chai poblyzu
riky trymalysia tyhry, hipopotamy ta oleni.

Pera noivlia bula na velykomu ostrovi, znana astyna jakoho te mala stepovyj
charakter, i tiky ponad berehom podekudy tiahnulysia grupy kuiv i zarosti komyu.
Namet postavyly na pivninomu kraji ostrova, zvidky bulo vydno riku, o podilialasia
na dva rukavy, konyj ne mene, jak na sto krokiv yryny.
Pislia veeri jakyj um poruyv spokij navkolynioji pryrody. Z protylenoho bereha riky poulysia protiani kryky, o nahaduvaly holosy natovpu liudej, jaki inkoly
pryhluuvaly holosnym uryvastym havkanniam i zavyvanniam.
Iz zelenoji chai vyskoylo, lamajuy komyi i rozsuvajuy kui, nevelyke stado
ervonuvatych, z bilymy pliamamy otyrynohych, jaki kynuly u vodu i poplyvly do ostrova. Slidom za nymy vyskoyla zhraja perystych chyakiv, jaki, vyjuy j havkajuy,
te poplyvly, namahajuy nazdohnaty i vidbyty odnu tvarynu, o vidstala i, oevydno,
znemahala.
erez kika chvylyn peresliduvani tvaryny vyderlysia na ostriv i probihly due
blyko vid nametu. Vony buly schoi na konej, cho maje zovsim ne maly hryvy.
Tvaryna, o vidstala, te vstyhla doplyvty do ostrova ranie vid chyakiv, ale na
krutyj ukis bereha mohla nasylu vylizty, i nahori jiji otoyly peresliduvai, vyjuy j havkajuy. Zibravy ostanni syly, vona byla jich perednimy j zadnimy nohamy, chapala zubamy, ale nerivna boroba z diuynoju vorohiv ne mohla tryvaty dovho. Chyaky, uchyliajuy vid udariv, ne vypuskaly ertvu z svoho kola, vyikujuy, poky vona znesylysia
ostatono.
U borobu vstrialy liudy; try postrily v zhraju chyakiv poklaly dvoch iz nych i
prymusyly retu vydko vtekty. Ale znesylena ertva ve ne mohla skorystuvatysia nespodivanym poriatunkom. Koly myslyvci pidijly do neji, vona ve konala. Na jiji yji
ziajala velyka rvana rana, oevydno, zroblena zubamy odnoho z chyakiv pry peromu
napadi na tabun, ce j bulo pryynoju slabosti ertvy, jaka na bihu postupovo
schodyla krovju.
Ohliadajuy zabytych chyakiv, myslyvci perekonalysia, o tvaryny nalealy do
prymityvnych ssavciv. Vony buly zavbiky z sybirkoho vovka, ale tulub, jak i dovhyj,
tonkyj chvist nahaduvav vyde kotiau porodu. ers na spyni i bokach bula temnobura, z ovtymy pozdovnimy smuhamy, a na erevi ovta. Zuby buly maje odnakovi,
vsi vyde nahaduvaly ikla.

ertva chyakiv zasluhovuvala na nazvu konia tiky z velykymy zastereenniamy.

Vona bula na zrist ne bia za velykoho osla, ale gracioznia vid nioho, bo tulub trymavsia na tonkych nohach, kona z jakych zakinuvala ne odnym kopytom, jak u
spravnich konej, a otyrma. Pryomu, tiky serednie kopyto bulo due rozvynene, a
reta zaatkovi.
Vyvajuy cioho dyvnoho konia, Katanov i Papokin pryjly do vysnovku, o pered nymy pervisnyj ki, rodonaanyk suasnych konej, jakyj svojim vyhliadom bie
schoyj na amerykanku lamu.
Druhoho dnia tak samo bula stepova miscevis, spravni savany abo preriji, z vysokoju travoju, z chaamy i grupamy kuiv ta derev po berehach tychoji riky i yslennych ostroviv. Na odnomu z velykych ostroviv mandrivnyky pomityly stado tytanoterijiv
tvaryn, jaki javlialy soboju o serednie mi hipopotamom i nosorohom.
Mandrivnyky chotily pryalyty trochy nye za kuamy, ob pidkrastysia i zdobuty odnoho z tytanoterijiv, ale natrapyly na e cikavioho zvira, predstavnyka najdavniych tovstokirych etverorohoho nosoroha, jakyj zaliz perednimy nohamy u vodu,
ob vhamuvaty svoju sprahu. Koly plit nablyzyvsia do nioho, vin pidviv svoju potvornu
holovu i yroko rozziavyv pau, niby chotiv prokovtnuty abo, prynajmni, obpliuvaty
neprochanych hostej. Z bokiv verchnioji elepy styralo dvoje dovhych ovtych ikliv; na
perenissi mi malekymy oyma zdijmalysia poru dva nevelyki rohy, oberneni nazovni,
a za vuchamy styraly e dva tupi rohy, nae jaki obrubky.
Ale poky pryaliuvaly do bereha i probyvalysia obereno kri kui, ob sfotografuvaty ciu cikavu tvarynu, vona vidijla vid riky j pobihla vakoju ryssiu. Pereslidujuy
jiji z nadijeju, o vona zupynysia, Katanov i Papokin pomityly na susidnij haliavyni
tvarynu nadzvyajnoji velyyny, jaka stojala bilia vysokoho dereva i obryvala na niomu
lystia na vysoti blyko pjaty metriv. Formoju tila i koliorom kiry vona skydalasia na
kolosanoho slona, spyna jakoho bula na otyry metry vid zemli; ale holova i dovha yja
rizko vidriznialy jiji vid sloniv: holova, porivniano z masoju tuluba, due nevelyka, nahaduvala holovu tapira z vydovenoju verchnioju huboju, o neju tvaryna due vydko
zachopliuvala lystia cilymy pukamy.
o za strachovye! proepotiv Papokin. Tilo slona, yja konia, holova
tapira i povedinka yrafy.
Ja hadaju, skazav Katanov, o nam poastylo pobayty ridkoho predstavnyka pidrodyny bezrohych nosorohiv, ostanky jakoho neodavno znajdeno v
Beludystani, omu cej velete, najbiyj iz suchoputnych ssavciv, distav nazvu beludyterija. Vin yv naprykinci oligocenu abo na poatku micenu.

Spravdi velete! zdyvuvavsia zoolog. Meni zdajesia, o ja mou, ne pryhynajuy, chiba tiky nachylyvy holovu, projty pid joho erevom.
A koly postavyty bilia nioho dorosloho indijkoho nosoroha, to spyna ostannioho
bude te na rivni ereva cioho veletnia, i nosorih zdavatymesia joho maliatkom.

 Jaka koda, o ne mona staty bilia nioho dlia mastabu pry fotografuvanni,
skazav Papokin, robliay znimky. Cho tvaryna niby smyrna, ale ja b pobojavsia
nablyzytysia; vypadkovym ruchom nohy vona moe perebyty kistky.
Sfotografujte derevo razom z tvarynoju; vysotu dereva my potim vyznaymo.
Sposterenyky vyikuvaly, poky beludyterij23 ne vidijov na bik, i z dopomohoju
hirnyoho kompasa vyznayly vysotu dereva, a tako vymirialy slidy stupniv, jaki porivniano iz zrostom tvaryny buly nevelyki.
Nadveir toho taky dnia na berezi velykoho ostrova pomityly paru koryfodoniv,
velykych tovstokirych, jaki formoju tila skydalysia na tytanoterijiv.
Pobayvy plit, same pidniav holovu i rozziavyv velyeznu pau, v jakij na konij
elepi bulo po dvoje dosy dovhych i hostrych ikliv.
Vysisty na ostriv dlia poliuvannia ne poastylo, bo trochy nye na berezi sydiv
chyak, poyrajuy jaku zdoby. Pobayvy plit, vin pidvivsia i hrizno zaryav.
Cia tvaryna mala velyezne tilo na nykych i dosy tonkych nohach. Morda v neji
bula dovha, schoa na mordu chorta. Svojeju velyynoju zvir ne postupavsia pered najbiym tyhrom, tym-to mandrivnyky ne navauvaly nablyzyty do nioho.
Takym ynom, cioho dnia ne poastylo zdobuty odnoji z cych novych tvaryn.
Nastupnoho dnia na berehach riky i na ostrovach koly-ne-koly bayly konej, tytanoterijiv, etverorohych nosorohiv, antylop, chyych kreodoniv ta inych tvaryn. Zahanyj vyhliad fauny, na dumku Katanova, vyjavliav jiji prynalenis do pervisnych
asiv tretynnoho peridu.
Pislia obidu pryalyly dlia exkursiji v hlyb stepu, ob oznajomytysia z joho charakterom dali vid riky.
Bilia odnoho z ozer natrapyly na tvarynu, o vyklykala v mandrivnykiv osoblyvu
uvahu. Jak i ini travojidy, vona myrno paslasia, pojidajuy sokovyti stebla. Ce zaspokojilo myslyvciv, o vzialysia bulo za runyci, koly, probyvajuy kri kui do bereha
ozera, vony raptom pobayly strachovye. Navi General, o ve zvyk do riznomanitnych i nezvyajnych tvaryn i zrazu vidrizniav chyaka vid travojida, due zliakavsia i,
skavay, prytyskavsia do nih Makejeva.
Nosorih nadzvyajnoji velyyny, proepotiv ostannij, zupyniajuy u kuach,
ob ne naliakaty strachovya abo ne rozdranyty joho.
Ale tvaryna tiky na peryj pohliad nahaduvala nosoroha, bo mala malekyj rih na
perenissi. Para velykych rohiv, o styraly na lobi i buly spriamovani vpered, robyly
jiji schooju na dejakych bykiv; usim e inym vona bula vidminna vid nosorohiv i vid
bykiv. Holova, porivniujuy z tulubom, bula neproporcijno velyka, dosiahajuy trochy
ne dvoch metriv u dovynu. Zadnia astyna erepa rozyriuvala u ploskyj i yrokyj hrebi, jakyj mona bulo pryjniaty za velyezni rozepireni vucha, ale naspravdi ce bula
tiky prykrasa verchnioji polovyny yji, zachyena dribnoho luskoju, a po zovniniomu
kraju hostrymy zubciamy. Cej komir, bezumovno, zbiuvav vahu i bez toho velyeznoji holovy i zavaav pidvodyty jiji vhoru.
Peredni nohy buly znano koroti vid zadnich, tomu tvaryna ruchalasia, vysoko
pidniavy svoji kryi. Koly holova i nohy cijeji tvaryny chovaly u vysokij travi, vona
nahaduvala cilyj horb, o dosiahav maje pjaty metriv u vysotu. Masyvnyj tulub jiji
buv vkrytyj pancerom iz kruhlych plastynok, biych na spyni ta z bokiv, menych na
kryach, nohach i erevi. Tulub zakinuvavsia nedovhym, ale tovstym chvostom, o
sluyv pidporoju dlia zadnioji astyny tila. Vid kincia mordy, o javliala soboju hostryj
dziob, do poatku chvosta tvaryna mala blyko vomy metriv.

V 1915 roci v Turgajkij oblasti expedycija Akademiji nauk znajla retky podibnoho veletnia z tijeji
pidrodyny, nazvanoho indrykoterijem.
23

 Nu j strachovye, nu j strachovye! epotiv Hromeko, rozhliadajuy, jak i

vsi ini, nezvyajnu tvarynu, o povino peresuvalasia, nemov horb, ponad berehom
ozera, poyrajuy travu j kui.
o ce za zvir? zapytav Papokin.
Ce, pevno, tryceratops, predstavnyk rodu dynozavriv, vidpoviv Katanov,
do jakoho nalealy rizni veletenki jaery.
Tak ce plazun! Chiba buly rohati plazuny? vyhuknuv Makejev.
Zahin dynozavriv predstavliaje due riznomanitni formy jak chyych, tak i travojidnych jaeriv, velykych i dribnych, o yly, poynajuy z trisu i kinajuy krejdoju.
Ote, my ve opynylysia v krejdianomu24 peridi! vyhuknuv Papokin. I
ym dali my budemo plyvty rikoju, tym bie povynni zustriaty takych strachovy.

Dobre, jako vony budu taki smyrni, jak cej! zauvayv Hromeko. A
naskoyty na chyu tvarynu takych rozmiriv, yro diakuju! Rozmatuje ranie, ni
vstyhne vystrelyty.
Velyki tvaryny zvyajno vajluvati! vidmovyv Katanov. Na moju dumku,
abeni tyhry daleko nebezpenii vid cych veletniv.
Treba bulo prymusyty joho pidniaty holovu, skazav Papokin, abo vymanyty na ystie misce. Ja ve zrobyv dva znimky, ale na oboch ne vydno nih i kincia
mordy.
y ne vystrelyty v nioho? zaproponuvav Makejev.
Ni, vin abo zliakajesia i vtee, abo kynesia na nas. Take hromaddia, mabu, i
rozryvna kulia ne vydko povaly z nih.
Pustimo na nioho Generala!
Sobaku, o tremtiv i harav, pislia dovhych umovlia i pidtovchuva poastylo
prymusyty napasty na strachovye. Liuto havkajuy, General kynuvsia v joho bik, zu-

Krejdianyj perid vyznaavsia rozvytkom plazuniv, o dosiahaly gigantkoji velyyny, ale vymerly v
kinci cioho peridu. A na poatku joho zjavylysia peri prymityvni ssavci maleki, myravi tvaryny.
24

pynyvy vse-taky na ymalij viddali. Ale efekt napadu sobaky buv zovsim nespodivanyj. Strachovye rynulo v ozero, rozbryzkujuy cili potoky vody, i znyklo v skalamuenij, mulkij puyni.
Vsi rozsmijalysia, pobayvy ciu hanebnu vteu, a General, hordyj peremohoju,
pidbih do bereha i poav aleno havkaty na kalamutni chvyli, o rozchodylysia kolamy.
erez dejakyj as sered ozera zjavylysia dva rohy i komir jaera, jakyj vystromyv holovu, ob podychaty, Papokin, o trymav aparat napohotovi, zmuenyj buv sfotografuvaty tiky holovu, bo jaer, kovtnuvy povitria i baay, o joho dyvni peresliduvai
stoja na berezi, znovu zanuryvsia u vodu.
Na druhomu ozeri General vyhnav iz hustych zarostiv cilu zhraju dyvnych ptachiv.
Vony buly zavbiky z dobroho lebedia, ale maly dove tilo, korotu yju i due dovhyj i
hostryj dziob, usadenyj hostrymy j dribnymy zubamy. Ptachy prekrasno plavaly j pirnaly, lovliay rybu. Odnoho z nych poastylo pidstrelyty.
Rozhlianuvy joho, Katanov vyriyv, o ce maje buty hesperornis, zubatyj bezkrylyj ptach krejdianoho peridu, blykyj budovoju tila do suasnych pingviniv. Kryla
joho buly v zaatkovomu stani i zovsim chovalysia v mjakomu, volosopodibnomu operenni.

Pislia trydennoho plavannia erez krajinu suchych stepiv mandrivnyky dosiahly

jiji pivdennoho kraju, de roslynnis odrazu zminylasia. Berehy riky vkrylysia zelenymy
chaamy chvojnych derev, sahovych pam25 ta paporoti yslennych vydiv, zdebioho
cilkom novych, o dosiahaly vysoty liudyny. Vysoki zarosti roslyn, schoych na komy,
rosly u vodi ponad berehom, a ploski obmilyny buly vkryti chvoamy zavvyky v pivtora
metra i z poperenykom bi jak dvadcia pja milimetriv. Iz hlybyny zarostiv ulosia
bezuhavne strekotannia, a nad vodoju krulialy dyvni komachy. Vony buly schoi na
babok, ale rozmach kryl jich dosiahav maje soroka santymetriv. Tilo jich, o vidsviuvalo metalinym blyskom, bulo zavdovky santymetriv z dvadcia; odni buly zolotystoovti, druhi stalevo-siri, treti izumrudno-zeleni, etverti temno-holubi, pjati vohnystoervoni. V sonianomu prominni vony purchaly, yrialy, hanialysia odna za odnoju, i
jich melodijna triskotniava nahaduvala cokannia kastajetamy.
Vraeni cijeju krasyvoju kartynoju, mandrivnyky poklaly vesla. oven povino plyv
za vodoju, a hrebci myluvalysia nezvyajnym vydovyem. Papokin dobuv saok i pislia
dovhych sprob spijmav odnu babku. Ale koly vin vyjmav babku z saka, vona boliae
vkusyla za pale zoologa svojimy elepamy, i venyj, rozhubyvy, vypustyv jiji z ruk.
Sucinyj zelenyj barjer, obstupyvy berehy, ne davav zmohy pryalyty, i mandrivnyky, stomleni dovhym plavanniam, marno ukaly oyma choa b nevelyku ystu haliavynu dlia noivli.
Tymasom holod davav ue sebe vznaky, a zeleni stiny chvoiv stavaly ymraz
hustii.
Ech, treba bulo zupynytysia v kinci stepu! skazav Hromeko.
Vdruhe budemo rozumnii, zasmijavsia Makejev.
Kilometr mynav za kilometrom, a zeleni stiny ne pereryvaly. Nareti za povorotom riky, na rivnomu berezi jiji pobayly nyku zelenu smuku. U vodu vystupala dovha
vuka kosa, jaka potim perechodyla v obmilynu i porosla tiky chvoamy. Ne majuy
Sahovi pamy jedyna rodyna z poriadku cykadovych u klasi holonasinnych, z derevamy, schoymy
na pamy. U nych due rozvynena sercevyna, bahata na krochma, o daje saho. Sahovi pamy rostu v
arkomu klimati, de jich naliuju 83 vydy. V mynuli geologini epochy vony v skladi flory vidihravaly
velyku ro i zjavylysia ve v kamjanovuhinomu peridi, a v jurkomu i krejdianomu buly charakterni
dlia flory. Suasni pamy zjavylysia v kinci krejdianoho peridu.
25

kraoho, vyriyly zupynytysia tut i rozystyty sobi majdanyk. ovny zavely v maleku
zatoku mi kosoju i berehom, vytiahly myslyvki noi i poaly vojuvaty z chvoamy.
Ale ce bula nelehka sprava: tovsti stebla, tverdi vid velykoho vmistu kremnezemu, pohano piddavalysia udaram noa, a zrizani zalyaly koliui peky, na jakych ne mona
bulo ni sydity, ni leaty.
Sprobujemo vyrvaty jich z korinniam, zaproponuvav botanik. Vony ne povynni micno sydity v mjakomu rikovomu namuli.
Porada bula dobra: chvoi lehko vyryvaly iz gruntu, i erez pivhodyny mandrivnyky rozystyly mjakyj majdanyk dlia nametu i vohnya. Ale vohnya ne bulo z oho
rozkladaty: zeleni chvoi ne horily. Ne mona bulo ne tiky pryhotuvaty veeri, a navi
skypjatyty sobi aj. Krim toho, z chvoiv znialysia cili roji stryvoenych komariv, zavbiky v dvadcia milimetriv, vidbytysia vid jakych mona bulo tiky dymom vohnya.
Stryvajte, skazav Hromeko, Zovsim poblyzu, pidplyvajuy siudy, ja pomityv stovbur suchoho dereva, o styrav nad huynoju. Treba joho dobuty!
Ozbrojivy sokyramy ta viriovkoju, Hromeko i Makejev vidvjazaly odyn z ovniv
vid plotu i poplyvly proty teiji. Za sotniu-dvi krokiv vid stojanky pobayly tovste zasochle derevo z kikoma hilkamy, o stovbyylo v zelenij chai: ale derevo ce bulo na takij
vysoti nad vodoju, o joho ne mona bulo distaty ni rukoju, ni sokyroju.
Sprobujemo zakynuty viriovku za hilliaku, molyvo vona vidlamajesia, zaproponuvav Makejev.
Hromeko strymuvav oven na misci, uchopyvy za chvoi, a Makejev perekynuv
viriovku erez tovstu hilliaku i poav jiji tiahty; hilliaka ne vidlamuvala, ale vse derevo
poalo triaty.
Pusti oven, dopomoi tiahty! huknuv vin tovaryevi.
Teper obydva uchopyly za viriovku, stojay v chytkomu ovni, i sipnuly osyly.
Derevo povalylo, udaryvy z rozmachu po nosu ovna, jakyj pid vahoju poav zanuriuvaty u vodu. Hromeko ledve vstyh schopytysia za chvoi i pidtiahty do nych kormu,
jak nis ovna znyk pid vodoju.
Skandal! o my teper robytymemo? vyhuknuv Makejev.
Obydva sydily na kormi, nohamy u vodi, odnijeju rukoju trymalysia za chvoi, a
druhoju za viriovku, jaka ne davala zloasnomu derevu poplyvty za vodoju.
Vylizty na bereh ne mona, vyerpaty vodu nema ym, zalyajesia klykaty
koho-nebu na dopomohu, skazav Hromeko.
Obydva poaly aukaty j hukaty. Spoatku nichto ne ozyvavsia, ale potim pouvsia
holos Katanova, jakyj zapytuvav, u omu sprava.
Plyvi do nas chto-nebu na dopomohu, zachopi vidro, na oven zatonuv!
Zaraz pryjidu, poulo u vidpovi.

V cej as iz vody bilia zatonuloho nosa ovna zjavylasia velyezna holova zelenoburoho kolioru z korotkoju j yrokoju mordoju ta malekymy oyma pid ploskym
erepom. Tvaryna dejakyj as dyvylasia na ostovpilych vid nespodivanky liudej, a potim,
rozziavyvy pau i oholyvy kika riadiv hostrych zubiv, poala lizty na nis ovna, jakyj
pid jiji vahoju poav zanuriuvatysia hlybe. Zjavylasia korotka i tovsta yja, dali astyna
gologo tuluba; yroki peredni lapy kihtiamy iplialysia za bort ovna.
Iduy po drova tak blyko vid stojanky, myslyvci ne vzialy z soboju runy i teper
stojaly bezzbrojni vi-na-vi z jakoju reptylijeju nevidomoji porody, bezumovno mjasojidnoju i duoju jichni sokyry zalyylysia na nosi i teper buly u vodi, ve pid lapamy
voroha.
vyde pryvjazujte svij ni do deraka vesla! vyhuknuv Makejev, a ja
sprobuju zatrymaty strachovye druhym veslom.
Vin vyjniav svij ni i vziav joho v zuby, a potim, schopyvy veslo, vstromyv joho z
usioho rozmachu lopattiu v napivrozziavlenu pau. Synyj udar po pidnebinniu ta jazyku pryholomyv tvarynu, jaka konvusijno stysnula elepy. Pouvsia trisk, hostri
zuby troyly derevo i vpyvalysia v erstianu okovku lopati. Makejev tovchav veslo
ymraz dali v pau, ale vono korotalo, bo elepy praciuvaly j vypliovuvaly zabarvleni
krovju kusoky dereva.
Ale o Hromeko, jakyj ustyh pryvjazaty velykyj myslyvkyj ni z dopomohoju reminciv vid obit do deraka druhoho vesla, pidvivsia pozad Makejeva i vdaryv cym improvizovanym spysom v oko strachovya. Vono, zboevolivy vid boliu, rvonulo v bik,
vyrvalo veslo z ruk Makejeva i znyklo v rici, pokazavy na my svoju yroku, burozelenu spynu z podvijnym riadom lusok uzdov chrebta ta korotkyj tovstyj chvist, jakyj
udaryv po vodi z takoju syloju, o oboch myslyvciv z nih do holovy oblylo strumkamy j
bryzkamy vody.
oven, vidirvanyj ruchom strachovya vid bereha, ostatono zanuryvsia u vodu.
V cej as Katanov, o pospiav na dopomohu, buv ue nedaleko vid miscia katastrofy; vyplyvajuy z-za povorotu, vin pobayv vodianyj smer, pidniatyj strachovyem,
ale ne rozumiv, o trapylosia. Povz nioho, hojdajuy na chvyliach, pirnajuy i vyplyvajuy, promalo suche derevo. Hrebe dumav, o ce krokodyl i chotiv udaryty bagrom.
Ale v cej as pouvsia vyhuk Hromeko, jakyj ne chotiv vtraaty zdoby, o kotuvala
takych zusy.
Kolodu, lovi kolodu! Ce nai drova!

Katanov zaepyv derevo bagrom, uziav joho na buxyr i pidplyv, nareti, do tovaryiv, jaki stojaly do pojasa u vodi.
Pislia dejakoji moroky oven pidnialy, vyerpaly z nioho vodu i razom iz zdobyiu
povernulysia do nametu, de Papokin aleno vidmachuvavsia vid komariv, a General,
chovajuy vid nych, zaliz po vucha u vodu.
vydko vytiahly kolodu na bereh, narubaly drov, i nezabarom veselo zapalalo vohnye. Nakydani na nioho chvoi daly takyj ujidlyvyj dym, o komari odrazu povtikaly, a v Makejeva i Hromeka, jaki suylysia bilia vohniu, hradom pokotylysia sliozy.
Vysluchavy jich opovidannia pro napad vodianoho strachovya, Katanov zaznayv:
Ja dumaju, o ce buv jaer, predstavnyk rodyny, jaka vymerla do tretynnoho
peridu na poverchni naoji planety.
Ichtizavr26, y o? zapytav Makejev, jakyj pamjatav deo z kursu paleontologiji, projdenoho na hirnyomu fakuteti.
Ni, ne vin, sudiay z vaoji rozpovidi. Ichtizavr buv daleko biyj, mav inu
formu holovy i yv ranie, v jurkyj as. Va pryjate skydajesia vyde na nevelykoho
krejdianoho krokodyla.
Ave, z ichtizavrom vy b tak lehko ne vporalysia, skazav Papokin, a
plezizavr mav yju, dovu vid vaoho vesla i yvo pidepyv by vas priamo z vody, a ne
liz by v oven.
Mona spodivatysia, o my z asom zustrinemosia i z cymy velyeznymy jaeramy, skazav Katanov, bo, posuvajuy unyz rikoju, my zustriajemo predstavnykiv ymraz davnioji fauny. Teper my ve opynylysia poseredyni abo navi na poatku
krejdianoho peridu.
Tak, i tvarynnyj i roslynnyj svit staje dedali bie neschoyj na te, o my zvykly
bayty na poverchni zemli, dodav Hromeko. Zmina vidbuvajesia postupovo, i my
odrazu navi ne usvidomliujemo jiji. A koly podumaty, to navkolo nas use nove: znykla
bezli lystianych derev, kvitiv, zlakiv, perevaaju pamy, osokovi i holonasinni, zjavylosia bahato bezkvitkovych27.
Ce pidzemne carstvo taji e bahato nespodivanoho, i nam treba buty obereniymy. Ni kroku bez runyci z rozryvnoju kuleju!
Ja dumaju, nam treba tiky trochy vidpoyty, poky zvarysia veeria, popojisty
i vyruyty dali do bi zrunoho miscia. Na velyke bahattia dlia zachystu vid chyakiv
u nas ne vystay drov, skazav Hromeko.
Vsi pohodylysia z cijeju dumkoju. Vytiahly poterpilyj oven, ob prosuyty joho i
polahodyty, poveerialy, pospaly hodyny dvi navkolo dymokura i znovu poplyvly, zachopyvy z soboju retu drov. e hodyny dvi tiahnulasia ta neprohliadna chaa z
smuhoju komyiv i chvoiv. U tychych misciach ryba pleskalasia j vychopliuvalasia z
vody, tikajuy vid peresliduvannia. Inodi mona bulo pomityty, jak uslid za cijeju ryboju
z vody na my zjavlialasia ohydna morda jaera z rozziavlenoju paeju, pislia oho vyr
i kola, jaki rozchodylysia po poverchni, vyjavlialy, o u vodnu bezodniu vydko zanurylosia velyke tilo. asom babky, o bezturbotno yrialy v povitri, rozlitalysia v usi storony, chovajuy u lysti i komyi vid velykoho holuboho ptacha z velyeznym dziobom,
jakyj nalitav zvidky z velykym umom i na liotu chapav komachu, o zagavyla.

Ichtizavry morki jaery jurkoho i krejdianoho peridiv z oznakamy ryb i jaeriv (zvidsy i nazva):
tilo jich rybopodibne, bez yji, holova vytiahnuta v dziobopodibne rylo, jak u dena; dovhyj chvist zakinujesia plavcem, na spyni te plave; peredni i zadni kincivky korotki i maju vyhliad plavciv; tilo
vkryte holoju kiroju. Dejaki vydy dosiahaly 8-9 m dovyny.
27
Bezkvitkovi roslyny ne maju spravnich kvitok z tyynkamy i plodolystkamy, a rozmnoujusia sporamy. Vony charakterni dlia bi davnich peridiv yttia Zemli, poynajuy z devonkoho. Pryklady bezkvitkovych; paporoti, chvoi, plauny, mochy i suasni hryby.
26

Nareti, zeleni stiny poaly rozsuvatysia, teija riky stala povinia i vodiana hladi rozyriuvalasia ymraz bie rika peretvoryla na ozero, sered jakoho vydno bulo
ostrovy. Odyn z ostroviv pryvernuv do sebe uvahu mandrivnykiv. Tiky odna polovyna
joho bula zajniata vysokymy chaamy lisu, a druha javliala dosy velyku haliavynu z
kikoma, poasty zasochlymy, derevamy. Do neji i pospiyly pryalyty.
Cia luhova polovyna ostrova bula vkryta nykoju, ale orstkoju travoju, o, jak
vyjavylosia, bula osoblyvym vydom plauna. Haliavyna leala u vyij polovyni ostrova,
a vitere vijav unyz za teijeju. Palyva bulo vdosta. Tomu vyriyly zrobyty vzdov uzlissia kika dobrych dymokuriv, ob vyhnaty z ostrova vsich chyakiv i zabezpeyty sobi
spokij.
Koly zapalaly vohnya i kluby dymu potiahnuly v hlyb huavyny, z neji poaly
vylitaty dribni ptachy ta rizni komachy; dejaki padaly na zemliu i daly zoologovi molyvis zibraty cikavu kolekciju neznajomych vydiv. Potim na haliavynu vybihla dyvna
j strana istota, o due nahaduvala dykobraza, ale zavbiky z dobroho byka, jiji
holky buly zavdovky blyko metra.
Nastovburyvy i peretvoryvy u o niby v velyku koliuu kuliu, tvaryna probihla povz ostovpilych liudej i znykla v komyach.
Slidom za neju korotkymy j vysokymy strybkamy vyskoyla z chai tvaryna, vyhliad jakoji nahaduvav chyaka. Vona bula temno-ovtoji masti, z kotiaoju holovoju,
dosy dovhym i tovstym chvostom, korotkymy nohamy j tupoju mordoju, o vyyryla
hostri zuby. Zahalom vona bula schoa na velyku maje v dva metry zavdovky
rikovu vydru, ale vidrizniala vid neji tiky bi pomitnymy vuchamy i korotkoju hryvoju. Cho tvaryna i ne vyjavliala namiru napadaty i kralasia ponad uzlissiam do vody,
ale vyhliad jiji tak zacikavyv Katanova, o vin poklav chyaka vdalym postrilom.
Zvir spravdi buv cikavyj: u joho pai ne mona bulo rozriznyty ni ploskych rizciv,
ni hostrohorbkuvatych kutnich zubiv, jak u chyakiv pizniych asiv. Usi zuby buly bimen hostri, konini, jak u plazuniv. Tiky peredni, o zaminiuvaly rizci, buly deo
meni vid inych i trochy stysnuti; ti, o buly z bokiv elepy trochy bii, a ikla buly
bii za retu i vystupaly nad nymy v oboch elepach, nadto u verchnij.
O cikavyj zrazok pervisnoho ssavcia, jakyj maje e zuby jaera, ale ve z poatkom tijeji dyferenciciji, o rozvynulasia v piznii peridy, skazav geolog.
Iz chaiv nichto bie ne zjavliavsia, i mandrivnyky mohly zretoju skorystuvatysia zasluenym vidpoynkom, zvyajno, pid ochoronoju ergovoho vartovoho, jakyj pidtrymuvav dymokury, o zachyaly vid aliaych komach. Zavdiaky ciomu spaly spokijno.
Druhoho dnia miscevis bula toho charakteru, o j mynuloho veora. Rika ostatono peretvoryla na ozero z bezliiu ostroviv, teiji maje ne bulo pomitno, i ve as
dovodylosia praciuvaty veslamy. Nad vodoju i lisom yrialy riznobarvni babky i velyezni rohati uky, o dosiahaly trydciaty santymetriv u dovynu; prolitaly metelyky,
kone krylo jakych mohlo zakryty ruku liudyny. asom z javlialysia dyvni dribni j velyki
ptachy syniuvato-siroho kolioru, o trochy nahaduvaly apliu, tiky z korotymy nohamy, dovym chvostom i korotym dziobom, v jakomu mona bulo rozhliadity dribni
zuby.
Odnoho ptacha vdalosia pidstrelyty na liotu, i Katanov demonstruvav svojim
suputnykam ce dyvne pernate, jake stanovylo perechidnu formu mi jaeramy i ptachamy. Vono malo rozmiry uravlia i bulo vkryte synio-sirym pirjam. Joho dovhyj chvist
skladavsia ne tiky z pirja, jak u ptachiv, ale j z yslennych chrebciv, tobto mav budovu
chvosta plazuniv, a pirja roslo po oboch bokach cioho chvosta. Na krylach bulo po try
dovhych paci z takymy kihtiamy, jak i na nohach, a tomu cej ptach mih lazyty po
derevach i po skeliach, chapajuy za nych perednimy kincivkamy. Ohliad tvaryny

pryviv Katanova do vysnovku, o vona naleala do rodu archeopteryxiv, ale vidrizniala vid ekzempliariv, znajdenych u verchniojurkych vidkladach Evropy, znano
bioju velyynoju.
Na kine dnia bereh stav cilkom nyzovynnyj i na velykomu protiazi javliav soboju
boloto, o poroslo chvoamy j paporottiu, nad jakymy de-ne-de pidnosylysia grupy dyvnych derev, prystosovanych do isnuvannia u vodi. Ci zarosti davaly prytulok riznym
aliaym komacham, jaki liuto napadaly na mandrivnykiv pry konij sprobi jich pryalyty do zelenoji stiny zarady kolekcinuvannia, a potim e dejakyj as peresliduvaly na
vodi. Komari, zavdovky v dvadcia pja milimetriv, muchy, zavbiky z dmelia, ovody
ta gedzi, bii vid otyrioch santymetriv, zmahalysia v cych krylatych atakach na liudej,
jaki zmueni buly hanebno vidstupyty i poaly ve nepokojitysia pry zhadci pro blyku
noivliu sered chmar cych muyteliv.
Kika hodyn plyvly cijeju bolotystoju miscevistiu, naliahajuy druno na vesla, ob
vyde z neji vybratysia. Tvarynnyj svit tut, jak vydno, obmeuvavsia komachamy, pervisnymy ptachamy v povitri, rybamy ta jaeramy, o tajilysia v temnij hlybokij vodi i
vyjavlialy sebe spleskamy ta vyramy. Isnuvannia otyrynohych nazemnych tvaryn u
bolotystych zarostiach, oevydno, bulo nemolyve.
I jaka b ce nazemna tvaryna mohla vytrymaty ukusy cioho stranoho hnusa?
skazav Hromeko, vyvajuy sybirkyj vyraz dlia vyznaennia aliaych krovopyv.
Ale o z pivdnia vijnulo procholodoju i as vid asu mona bulo pouty jakyj rivnomirnyj um, o dolynav zvidty.
Speredu velyke vidkryte ozero z holymy berehamy abo more, skazav
Makejev.
Vin peryj ulovyv cej um.
More? zdyvuvavsia Papokin. Neve v Plutoniji je navi more?
Jako je riky, v omu my ne moemo maty sumnivu, to vony povynni vpadaty
kine kincem u jakyj basejn z stojaoju vodoju. Ne mou e riky tekty bezkoneno.
A chiba riky ne mou hubytysia v bolotystych ozerach, podibnych do toho, jakym my jidemo, abo vysychaty v piskach?
Cilkom virno! Ta koly vody bahato, jmovirnie isnuvannia vidkrytoho basejnu,
todi jak napivzarosle ozero, jakym my plyvemo, ce tiky joho pereddverja.

Usich cikavylo pytannia, jaki rozmiry maje cej basejn, y ne poklade vin kraj jich
mandrivci v hlyb Plutoniji, bo puskatysia na parusynovych ovnach u hlybynu bezkrajoho moria bulo b, zvyajno, nemolyvo.
erez hodynu speredu, v kinci yrokoji smuhy riky-ozera z maje nepomitnoju teijeju, pokazalasia synia kajma. Hyrlo riky bulo blyko. Naliahly due na vesla i e
erez pivhodyny pidplyvly do poatku ozera y moria.
Roslynnis, o obliamovuvala berehy riky, ne dochodyla do samoho bereha moria,
a vidmeovuvala vid vody yrokoju smuhoju pisku. Oevydno, prybij chvy ne davav jij
molyvosti ukripytysia bilia samoji vody.
Na ciomu pianomu pliai, de huliaje morkyj vitere i nema dokulyvych komach,
mandrivnyky roztauvalysia na noivliu.
Vyvantayvy na bereh rei i rozklavy vohnye, vsi pobihly do moria, ob perekonatysia, jaka v niomu voda. Vony chotily dovidatysia, y je ce more kincevym zamknenym basejnom z solonoju vodoju, y tiky velykym protonym ozerom. Krim toho, vsim
chotilosia kupatysia, bo ostanni dni, vidtodi, jak perekonalysia v isnuvanni velykych
jaeriv u rici, vid kupannia dovelosia vidmovytysia.

vydko porozdiahavy na mjakomu pianomu berezi, vsi pily u vodu, hlybyna

jakoji zbiuvalasia due povino i tiky krokiv za pjatdesiat vid bereha dochodyla pojasa. Vona bula pomitno solonoju, ale ne v takij miri, jak v okeanach poverchni zemli;
jiji mona bulo porivniaty z vodoju Baltijkoho moria.
Osviyvy kupanniam, mandrivnyky poaly obhovoriuvaty pytannia pro dae
plavannia. More, jak vyjavylo, ne bezkraje: na pivdennij storoni horyzontu mona bulo
pomityty protylenyj bereh navi prostym okom, a dobryj binok pokazuvav cilkom vyrazno zelenu stinu zarostiv, bi vysoki grupy derev, podekudy temni, liluvati masy
oevydno, skeli i krui. Za zelenoju stinoju, vnaslidok uvihnutosti zemnoji poverchni,
tako mona bulo bayty, ale ve ne tak jasno, sucinu poverchniu toho liluvatoho kolioru i podekudy grupy bi vysokych hir. Takyj charakter miscevosti vyklykav u doslidnykiv baannia pereplyvty na pivdennyj bereh. Ce ne bulo nemolyvym; do nioho ne
mohlo buty bie vid soroka pjatdesiaty kilometriv, i tychoho dnia, pry lehkomu poputnomu vitri, o dav by zmohu skorystatysia parusom, mona bulo bez osoblyvoho
rysku pustytysia v plavannia.
Poliuvannia v ostanni dni v pojasi bolit i ozer bulo nevdale, zapas mjasa vyerpavsia, i na veeriu varylasia tiky kaa. Ale Makejev i Papokin zachodylysia rybalyty.
Pid as kupannia vony pomityly velyku rybu, tomu zachopyly vudky i pily vhoru ponad
berehom riky do toho miscia, de vona vychodyla z zarostiv i voda bula hlyba. Dosy
dovho poplavci buly spokijni, i rybalky ve dumaly zminyty misce, ale tut ryba vraz
poala syno kliuvaty.
Makejev pidsik i vykynuv na bereh velyku rybu, ale v Papokina zdoby vyjavyla
takoju vakoju, o mohla obirvaty volosi, tym-to vin poav pidvodyty rybu na haku
do bereha, ob tam jiji pidepyty sakom. I raptom voda vzialasia puchyrem, vudku
rvonulo, i jaka temna masa zachopyla spijmanu rybu razom z hakom, rybalka vstyh
pobayty tiky spynu, vkrytu velykoju luskoju, ta korotkyj chvist.
Makejev same znimav rybu z haka i, pouvy synyj splesk vody, vyhuknuv:
Nu j rybyna popalasia vam, Semene Semenovyu, mabu, kilogramiv na visim!
Ne na visim, a na visimsot! vidpoviv pereliakanyj zoolog, vona obirvala
moju vudku i znykla.
Makejev pidbih do nioho j prynis pokazaty svoju rybu. Ce bula due dyvna tvaryna
yroka j ploska, jak kambala, vkryta hruboju luskoju, o skladalasia z plastynok
zavbiky z kvadratnyj santymetr, z odnolopatevym chvostom, oyma na odnomu boci
tila i dovhymy ypamy vzdov spyny.
y mona jisty taku strachovynu? zapytav vin z sumnivom.
Zvyajno, mona, vona schoa na kambalu, cho i vidrizniajesia vid neji. Ja
dumaju, o ce skat. Vzahali mona jisty vsiaku sviu rybu, bo otrujni buvaju tiky v
dejakych rodiv ikra, moloko abo orna plivka, o vstylaje erevnu poronynu. Jako
vyjniaty vsi nutroi, mona jisty rybu i neznajomoho vydu, chiba tiky jiji mjaso bude
smerdiue abo nadto kostyste.
V takomu razi polovymo e. A jaka na vyhliad bula rybyna, o vtekla?
Ja dumaju, o ce bula ne ryba, a velykyj jaer, jakyj obirvav spijmanu rybu i
prokovtnuv jiji razom z hakom ta obryvkom volosini.
Ehe, vychody i tut vodiasia ci chyaky! A my tak bezturbotno kupalysia v mori.
Tak, treba buty obereniymy. Ade v moriach jurkych asiv, a ce more,
oevydno, pered namy, vodylysia velyezni ichtizavry, plezizavry ta ini chyi jaery, jakym nevako bulo b perekusyty liudynu nadvoje.
A akuly v ti asy e ne isnuvaly?
Te buly. Ci chyaky vidomi trochy ne z devonkoho peridu i dosiahaly nadzvyajnoji velyyny. Znajdeno zuby jich zavdovky v simdesiat santymetriv. Ujavi sobi
pau, vidpovidnu takym zubam!

Rybalky znovu zakynuly vudky i nezabarom spijmaly velyki rybyny, schoi na

suasnu sterlia. Spijmanu rybu odrazu poystyly, i vona potrapyla v juku. Poky vona
varylasia, rybalky nalovyly e desiatok takych e yciv hlybyn.

Pislia veeri vsi sydily bilia nametu, palyly liuky i obhovoriuvaly nastupne plavannia po moriu, jake tycho chliupotilo na pisku, vkrytomu erepakamy riznych moliuskiv, o due zacikavyly geologa.
Poky tovaryi lovyly rybu, vin zibrav cilu kolekciju i vyznayv, o vony nalea do
amonitiv28.
Dyvisia, perepynyv rozmovu vyhuk Hromeka, jaki velyezni morki zmiji!
Na viddali blyko sta metriv vid bereha nad poverchneju moria pidneslasia odna,
a potim druha holova, o sydily na dovhych yjach; holovy buly ploski, jak u zmiji, a
yji graciozno zvyvalysia. Zdavalosia, o plyvu dva velyki orni lebedi, tuluby jakych
ledve vystupaly nad vodoju.
Ce ne zmiji, skazav Katanov, rozhliadajuy tvaryn u binok. Ja peven, o
ce ne chto ini, jak plezizavry29, prysutnis jakych u verchniojurkomu mori cilkom
molyva.
Jaki strachovya, zaznayv Papokin, jakyj te steyv u binok za ruchom
tvaryn. Ja dumaju, o jich yji maju ne men jak po dva metry zavdovky.
A do nas u hosti vony ne zavitaju? zapytav Hromeko, jakyj pamjatav e
pryhodu v ovni z jaerom.
Chto znaje? Ale ja hadaju, o na sui vony due nepovorotki, i my zumijemo
vtekty vid nych. Na vsiakyj vypadok zariadymo runyci rozryvnymy kuliamy.
Ale morki strachovya ne vyjavlialy baannia vylazyty na suu; vony poaly pirnaty, pereslidujuy rybu. Tycho plavajuy vzdov bereha, vony vyhliadaly zdoby popered sebe, potim vydkym ruchom yji j holovy schopliuvaly jiji, pidkydaly v povitria i
pidchopliuvaly ve z holovy, ob kovtaty ne proty ypiv i lusky, a za nymy. Ruchy plezizavriv pry ciomu buly due vydki j graciozni. Ale inodi namiena ertva vyslyzala, i
todi tvaryna, haniajuy za neju, maje vychopliuvalasia z vody, z umom rozrizujuy
chvyli i vytiahujuy yju daleko vpered.

Amonity zahin vymerlych holovonohych moliuskiv z bahatokamernoju, spirano zhornutoju erepakoju. Moliusk zajmav tiky peredniu kameru, jak i suasnyj nautylus. Osoblyvo bahato rodiv i vydiv
amonitiv bulo v trisovyj, jurkyj i krejdianyj peridy.
29
Plezizavry morki jaery jurkoho i krejdianoho peridiv z masyvnym tilom, vkrytym holoju kiroju, dovhoju lebedynoju yjeju, malekoju holovoju i dvoma paramy lastopodibnych kincivok, dosiahaly
3-5 m zavdovky.
28

Ce lovinnia ryby plezizavramy, za jakym mandrivnyky steyly z velykym interesom, zakinylosia bijkoju. Obydva plezizavry odnoasno schopyly tu samu rybu, oevydno, dosy velyku, i konyj namahavsia vyrvaty jiji z pai druhoho.
Odnomu ce poastylo, i vin kynuvsia tikaty. Druhyj peresliduvav joho, nazdohnav
i obvyv svojeju yjeju yju suprotyvnyka, ob zmusyty joho vypustyty rybu. Splutani
yji zvyvalysia to v toj, to v inyj bik, temni tila natyskuvaly odne na odne, korotki
chvosty i lasty-plavci aleno byly po vodi, rozbryzkujuy jiji fontanamy. Nareti, odyn
plezizavr, rozliutuvavy, vypustyv rybu, vpjavsia zubamy v yju suprotyvnyka i potiah joho vhlybynu. Voda e dovho chvyliuvalasia nad tym miscem, de znykly tvaryny.
erez hodynu Hromeko i Katanov, zbyrajuy na berezi vykynuti chvyliamy kusky
derev dlia ninoho vohnya, pobayly temnu masu, o hojdalasia na chvyliach. Jiji
neslo ponad berehom, postupovo nablyajuy; nareti vona zupynylasia, oevydno popavy na obmilynu.
Povernuvy z drovamy do nametu i pobayvy, o dva tovaryi ve splia, vony
vidvjazaly odyn z ovniv i poplyvly do temnoji masy. Vyjavylo, o ce odyn z plezizavriv, na trupi jakoho ve sydily jaki velyki ptachy j kliuvaly joho; ini, trochy meni,
krulialy v povitri nad nymy, oevydno, ekajuy svojeji ergy, ob poyvytysia. Holosy
cych ptachiv nahaduvaly kvakannia velyeznych ab, a litaly vony, jak kaany.
Dovelosia rozihnaty zhraju kikoma postrilamy, ob nablyzytysia do trupa, holova
jakoho z verchnioju astynoju yji trymala tiky na klaptiach kiry, pomatovanoji zubamy supernyka. Mertva tvaryna plyvla erevom dohory, vystavyvy z vody svoji velyezni lasty-plavci. erevo bulo vkryte holoju kiroju buro-zelenuvatoho kolioru.
Vytiahty plezizavra na bereh ne bulo molyvosti: joho tulub mav bi jak dva metry zavdovky, chvist trochy mene, a yja bie; zadni lasty stanovyly maje pivtora
metra.
Pidstreleni ptachy buly letiuymy jaeramy30 dvoch rodiv: bii (pterodaktyli) velyynoju perevyuvaly orla, dribni dosiahaly rozmiriv velykoji kaky.
Ti j druhi maly velyku holovu z zubatym dziobom, holyj tulub i litanu peretynku,
o zjednuvala peredni j zadni kincivky, jak u kaana. Ptachy dribnoji porody maly dovhi chvosty.

Druhoho dnia pohoda bula cilkom spryjatlyva dlia plavannia po moriu. Nebo bulo
maje bezchmare, duv slabkyj pivninyj viter, jakyj davav zmohu vykorystaty parus i,
odnoasno, ne zdijmav velykoji chvyli. Hotujuy u dorohu, uvano ohlianuly ovny ta
plit i rozipjaly namet mi dvoma bagramy, o zaminialy ohly. Na piramidi z plavnyku, o jiji sporudyv Makejev na berezi, postavyly e erdynu z bilym praporom,
jakyj povynen buv sluyty sygnalom, koly povertatymusia nazad. Trochy dali vid bereha, bilia samoho kraju zarostiv, kudy prybij mih distaty tiky u vyniatkovych vypadkach, u pisku vykopaly jamu i schovaly v nij zibrani kolekciji hirki porody, herbariji,
erepy, kistky ta kury tvaryn, ob buva ne pidmoyty jich pid as plavannia i ne vezty
zajvoho vantau. Nad zasypanoju jamoju sporudyly druhu piramidu z plavnyku, ob
chyaky, pryvabliuvani zapachom kur, ne mohly rozkopaty jiji. Do piramidy pryvjazaly
pliaeku z korotkym opysom liachu expedyciji vid jurty do bereha moria.

Pterodaktyli, abo litajui jaery, vymerli plazuny jurkoho i krejdianoho peridiv. Maly velyki elepy z koninymy zubamy, dovhu yju, dejaki dovhyj chvist. Peredni i zadni kincivky zjednuvalysia
peretynkoju, tomu ci jaery mohly litaty, jak kaany. Pterodaktyli maly riznu velyynu vid rozmiru
kaana do velyeznych na metr dovyny i 6 m u rozmachu kryl.
30

Zakinyvy ci roboty, mandrivnyky sily v ovny i vyruyly v dorohu, trymajuy

kurs priamo na pivde, do protylenoho bereha, o ledve vyrysovuvavsia vdalyni. Koly
sudno trochy viddalylo vid bereha, viter naduv parus, i ruch stav vydyj.
Vidplyvy vid pivninoho bereha moria, mandrivnyky krae mohly rozdyvytysia
joho zahanyj charakter. V obydvi storony, na schid i na zachid vid hyrla riky Makejeva,
bereh obstupala ta vysoka zelena stina, rozirvana v nebahatioch misciach hyrlamy
podibnych e riok. Piramida z praporom dobre vyriznialasia na zelenomu foni. Ni hir,
ni navi horbiv za smuhoju zarostiv ne bulo vydno, i miscevis, o meuvala z cym berehom moria, na ymalij viddali javliala, oevydno, nyzovynnu rivnynu, jak vydno pospi
lisystu i bolotystu.
Pislia dvoch hodyn plavannia zrobyly vidpoynok, pustyvy sudno plyvty tiky pid
parusamy.
More bulo maje spokijne. Lehkyj vitere zdijmav maleki bryi na joho poverchni,
zovsim pustynnij dali vid berehiv. Hlybyna bula velyka, bo nur z tiaharem, zavdovky
v sto metriv, ne distav dna. Inych zasobiv vymiriaty hlybynu u mandrivnykiv ne bulo.
Vidpoyvy, vony znovu vzialysia za vesla i hrebly e hodynu.
Teper vony buly pryblyzno posered moria, bo obydva berehy zdavalysia odnakovo
viddaleni. Nezabarom viter povijav due. Poplyvly vyde. Ve dobre bulo vydno vysoki
krui ornoho, lilovoho j ervonuvatoho kolioru, o pidnosylysia ustupamy u hlyb krajiny. Vony tiahnulysia vzdov samoho bereha, a dali vpravo postupalysia miscem zelenij
stini lisu. Stinu ciu e dali vpravo zminiuvaly vysoki ervonuvati horby, jaki to dochodyly do samoji vody, to vidmeovuvalysia vid neji vukoju smuhoju zeleni.
U miru nablyennia do bereha more poalo oyvaty. Zjavylysia velyezni meduzy,
do metra v dimetri, prozori drahlysti tila jakych pohojduvalysia na chvyliach. Koly perestavaly hrebty, u vodi mona bulo rozhliadity zhraji velykoji i dribnoji ryby. Inodi pokazuvalysia nautylusy, o rozpuskaly svoji parusy i ervoni upacia poverch sninobiloji erepaky.
Za dva kilometry vid bereha kikis yteliv moria e pobiala. Podekudy vodorosti
utvoriuvaly cili plavui ostrovy, i vesla nasylu zanuriuvalysia v jich zelenu mjaku masu;
razom z steblynamy cych roslyn mona bulo dobuvaty z moria dribnych erepaok, rybok
i komach.
Kynuly svij improvizovanyj lot; hlybyna stanovyla dvadcia pja metriv. Zvidsy ve
dobre vydno bulo bilu smuhu pryboju bilia pidniia krui.
Dosi plavannia jlo jaknajkrae i bie skydalosia na veselu prohulianku. Ale nezabarom mandrivnykam sudylosia zaznaty i tryvonych momentiv. Pryblyzno za kilometr vid bereha z vody vydko vyrynula na viddali jakycho trydciaty metriv vid sudna
holova plezizavra i, graciozno kolychajuy na dovhij yji, poala posuvatysia nazustri. Jaer plyv povino, rozdyvliajuy liudej, jakych vin razom iz sudnom, oevydno, vvaav za jakoho velykoho nebaenoho zvira.

Runyci z rozryvnymy kuliamy buly napohotovi i, koly plezizavr nablyzyvsia,

hrymnuly dva postrily. Obydvi kuli vluyly v ci; strunka yja zdryhnulasia, krov rynula
z napivrozziavlenoji pai, holova bezporadno zvysla na rozdroblenij yji, i tvaryna poala kydaty na vodi, zdijmajuy taki chvyli, o moreplavciam dovelosia jaknajvyde
vidplyvty dali, ob jich ne zatopylo.
Vony posyleno hrebly do bereha, koly povz nych, zdijmajuy dvi hriady chvy, niby
pidvodnyj oven, promala temna masa; z vody vystupala zeleno-bura spyna i dovha
velyezna holova, o nahaduvala holovu krokodyla. Napivrozziavyvy pau, usadenu
hostrymy zubamy, strachovye pospialo do vmyrajuoho plezizavra, spodivajuy na
lehku poyvu.
Ce, pevno, ichtizavr! vyhuknuv Katanov, provodiay pohliadom stranoho
jaera.
Nu, cia hadyna bude hira za tu, zaznayv Makejev, vin lehko moe
schopyty j perekusyty nadvoje liudynu.
I joho vako pomityty j pidstrelyty u vodi, skazav Hromeko.
Bereh buv ue blyko. Pidplyvajuy do nioho, doslidnyky mohly e bayty, jak molodyj ichtizavr haniavsia za ryboju, o tikala vid nioho, vychopliujuy iz vody, tak
samo, jak vychopliujusia piskari, hojany, vjazi, peresliduvani nenaerlyvoju ukoju;
paa ichtizavra due bula schoa na pau uky.
Uchyliajuy vid buruniv bilia pidniia holych ske, mandrivnyky hrebly do
nykoho bereha, obliamovanoho zelenoju stinoju, de vydno bulo rivnyj pianyj
majdanyk, zrunyj dlia stojanky. Ale more bilia bereha bulo take milke, o dovelosia
vylizty u vodu i tiahty rukamy ovny j plit. Perejizd erez more zabrav blyko esty
hodyn. Nablyalosia do poludnia, i pislia obidu ta vidpoynku mona bulo e pochodyty
navkolo.
Plit i ovny vytiahly na bereh, postavyly namet i poaly varyty obid. Tut e vyjavyly, o prisna voda kinajesia,
My zrobyly due neobano, skazav Papokin. Chtozna, y je na ciomu berezi prisna voda. Treba bulo vziaty z soboju vody na kika dniv.
Jako my vody ne znajdemo, dovedesia plyvty nazad erez more, maje nioho
ne pobayvy na ciomu berezi, promovyv Hromeko.
Ja dumaju, o nai pobojuvannia daremni, zaspokojiv Katanov. Koly b
na ciomu berezi zovsim ne bulo roslynnosti, todi ina sprava. Ale todi b my, zvyajno,
pryvezly z soboju prisnu vodu; na ciu dumku natovchnuv by nas joho pustynnyj charakter.

 Ja peven, o my poblyzu znajdemo abo strumok, abo derelo, skazav

Makejev, bo cia rozkina roslynnis ne moe isnuvaty na solonij vodi.
Pislia obidu j vidpoynku zoolog i botanik pily v lis po vodu, a Katanov i Makejev
povynni buly ohlianuty berehovi krui na schid vid stojanky.
Vsi ozbrojily runyciamy, zariadenymy rozryvnymy kuliamy, jako buva
zustrinusia z suchoputnymy jaeramy y jakymy-nebu inymy chyakamy. Generala
pryvjazaly bilia nametu, a ostoro rozklaly velyke bahattia, o malo liakaty neprochanych hostej.

Najblyi skeli maje ornoho kolioru z ervonymy i ovtymy pliamamy i patiokamy na poverchni, jak vyjavylosia, skladalysia z zaliznoji rudy sucinoho magnitnoho zalizniaku. Konyj udar molotka po skeli vyjavliav ciu rudu, i tiky podekudy
mona bulo pomityty hnizda i vkraplennia jakoji inoji temnoji porody.
Jaki bahatstva lea tut marno! vyhuknuv Makejev, koly vony ohlianuly
riad berehovych ske i vsiudy znajly rudu, o tiky z poverchni trochy vyvitrylasia i
okyslylasia.
Tak, tut mona bulo b vlatuvaty rudnyk, jakyj postaav by rudu vsiomu liudstvu na zemnij poverchni, zaznayv Katanov. Zvyajno, ranie dovelosia b zbuduvaty zaliznyciu erez Plutoniju ta Zemliu Nansena i postavyty velyezni kryholamy
v mori Bofora.
Ce sprava majbutnioho, mabu ne due dalekoho! Koly zmenasia zapasy
zaliznoji rudy tam, nahori, i ne taki zachody budu vyhidni j neobchidni dlia liudstva.
Za kilometr vid poatku krui dayj ohliad bereha prypynylo more, chvyli jakoho
rozbyvalysia bilia samoho pidniia strimkych ske, ne zalyajuy navi vukoji steeky
dlia prochodu.
Dovedesia ohliadaty dali z ovna v tychu pohodu, skazav Makejev.
A poky o y ne sprobujemo distatysia vhoru odnijeju z uelyn, povz jaki
my projly? zaproponuvav Katanov.
Povernuvy trochy nazad, obydva doslidnyky zahlybylysia v peru uelynu,
vrizanu v skeli zalizniaku. Hyrlo jiji bulo zavalene velyeznymy brylamy rudy, erez
jaki dovodylosia perelizaty z velykymy trudnoamy.
Pid as cijeji himnastynoji vpravy Makejev raptom zupynyvsia vid zdyvuvannia.
Hliate lye, o ce? vyhuknuv vin, pokazujuy na blyskuu, jaskravo-ovtu
ylku zavtovky v pja-desia santymetriv, o peretynala velyeznu brylu magnitnoho
zalizniaku. Bju ob zaklad na o zavhodno, o ce yste zoloto!
Vy majete cilkovytu raciju, vidpoviv Katanov, ce samorodne zoloto i dosy
vysokoji proby.
Nu, i bahatstva tut valiajusia! skazav kolynij uka zolota. Bahato rodovy zolota dovelosia meni bayty v Kaliforniji i na Aliasci, ale takoji yly sucinoho
zolota ja e ne zustriav i navi ne uv pro o podibne.
Meni te ne dovodylosia ytaty v opysach pro taki ylky, pidtverdyv Katanov.
Ale vona prochody tiky v bryli, a ne v skeli, i bahatstvo jiji kine kincem obmeujesia kikoma desiatkamy kilogramiv.
Jako je ylka v bryli, omu ne mona znajty jiji prodovennia v skeli, vid jakoji
bryla vidirvala?
Pevna ri! My, zvyajno, poukajemo, ale molyvo, o vona vychody nazovni
de na neprystupnij skeli, i my dyvytymemosia na neji, jak lysycia na vynohrad. Cho
bay oko, ta zubom ne dista!

 Nemaje ske, o buly b neprystupni dlia dynamitu j hirnyych robit! z zachoplenniam vyhuknuv Makejev. Aby tiky znajty jiji!
Ja dumaju, o interes cijeji znachidky bude dlia nas suto teoretynyj. My ne
moemo vziaty z soboju na naych ovnach ne tiky tonny, a navi i sotni kilogramiv
zolota.
Nu, to o ! Povezemo, skiky mona, a potim vidriadymo specinu expedyciju
v nadra zemli za zolotom.
Ohlianuvy skeli, o zdijmalysia v hyrli uelyny nad hromaddiam bryl, i perekonavy, o v nych zolota ne vydno, geology pily vhoru uelynoju, jaka dali trochy rozyriuvala. Jiji boky pidnosylysia strimko, dno bulo vkryte ebenem i dribnymy ulamkamy. V bokach vydno bulo tiky magnitnyj zalizniak, ale sered ebeniu Katanov pomityv i ini porody.
O vam ie zoloto! skazav Makejev, projovy vhoru uelynoju krokiv pjatdesiat.
Vin pidniav ulamok rudy, v jakomu zoloto bulo vkraplene dribnymy ciatkamy.
Krokiv za dvisti vid hyrla dno uelyny poalo pidijmatysia vhoru, a potim peretvorylosia na riad ustupiv. Podolavy peri z nych, geology zupynylysia pered zovsim
vertykanoju skeleju zavvyky v otyry metry, o perehorodyla jim liach, bo na hladeku stinu zalizniaku zdertysia ne bulo nijakoji zmohy. Makejev z prykristiu stuknuv
molotkom po strimkij stini i vyhuknuv:
Dali chodu nemaje, i nai nadiji na zolotu ylu propaly!
Tak, dovedesia ukaty inu uelynu.
Nu, o ce! rozserdyvsia Makejev, zamis viddaty nam zoloto, skelia choe
vidniaty u mene jedynyj molotok.
Cej vyhuk pojasniuvavsia tym, o molotok niby prykypiv do stiny, i uka zolota
daremno namahavsia vidirvaty joho.
V cej as Katanov, jakyj rozhliadav porodu bilia ustupu, obernuvsia do neji spynoju, na jakij vysila runycia, i viduv, o jaka mohutnia syla prytiahla joho do sebe.
Runycia dzviaknula ob stinu, i geolog ve ne mih vidirvatysia vid neji.
I velyka magnitnis cijeji rudy! vyhuknuv vin, zmirkuvavy, v omu sprava.
Ce magnitnyj zalizniak prytiahnuv do sebe i va molotok, i moju runyciu.
Ale jak e my zvinymo jich? Ne zalyaty takych neobchidnych reej tut na
vinyj spohad pro nau nevdalu exkursiju?
Katanov vyliz iz remenia, a runycia tak i zalyylasia bilia stiny, ino prystavy
do neji. V cej as Makejev, uziavy oboma rukamy za molotok, smyknuv joho osyly i
vidirvav vid stiny. Potim obydva vzialysia za runyciu i spinymy zusylliamy vidirvaly
jiji vid skeli.
Robyty nema oho, chodimo nazad! zaproponuvav Katanov. Z zaliznymy
predmetamy v rukach my tiky namuymosia.
Stryvajte, ja prydumav sposib zdertysia vye. Runyci my zalyymo tut: u cij
holij uelyni nijakoho zvira buty ne moe.
Nu, i todi?
A o, dyvisia!
Makejev nabrav sered ebeniu na dni uelyny rebrystych, dosy velykych hrudok rudy i poav jich prystavliaty rivnym bokom do vertykanoji stiny ustupu; vony odrazu prylypaly j trymalysia micno. Prylypli hrudky utvoryly schidci, jakymy z pevnym
ryskom mona bulo vylizty nahoru.
Zachopliuju vaoju sprytnistiu, skazav Katanov. Vy spravnij uka zolota, jakyj z estiu vychody z usiakoho skrutnoho stanovya.
Diakuju za kompliment! Na ciu dumku mene naviv mij molotok. Koly vin styrav bilia stiny rukoju do mene, a ja natyskuvav na nioho i ne mih zruyty z miscia,
v mene j zjavylasia dumka o tobi prystupok schodiv; dali zrozumilo.

Zalyyvy runyci, patrontai i sumku z zibranymy zrazkamy rudy na dni uelyny, geology polizly nahoru Poperedu liz Makejev, vykladajuy schidci z hrudok, o
jich jomu podavav znyzu tovary. erez pja chvylyn obydva buly nahori.
Uelyna zberihala toj samyj charakter: strimki skeli pravoru i livoru, riad ustupiv na dni i skri sucina bi-men magnitna ruda. Zdery e krokiv na dvisti, geology
pobayly na dni uelyny hlybu, zavbiky z byau holovu, jaskravo-ovtoho kolioru,
ce bulo sucine zoloto.
Anu, ukau zolota, zachopi-no ciu hrudoku do nas v tabir! zasmijavsia
Katanov.
Spravdi, pokazna hrudoka, vidpoviv Makejev, tovchajuy nohoju hlybu,
vid oho vona j ne povoruchnula. Ja dumaju, o cia hrudoka vay kilogramiv visim-desia i varta vona blyko sta tysia karbovanciv! Oevydno, zolota yla blyko!
Zvivy holovu vhoru, obydva poaly uvano ohliadaty strimki boky uelyny i nezabarom pravoru, pryblyzno na vysoti otyrioch metriv, pobayly sered temnoho magnitnoho zalizniaku ovtu ylu zolota, o jla navkosy. Vona to rozyriuvala do pivmetra, to zvuuvala, dajuy parostky vhoru i vnyz.
Mijony, mijony pered namy! zitchnuv Makejev, okynuvy okom vydymu
dovynu yly. Tut desiatky tonn zolota prosto na vydu!
Vy nadto zachopliujete zolotom, zauvayv Katanov. Chaj cia yla maje
vartis desiatkiv mijoniv, ale ce tiky yla! A jiji otouje cila hora cinnoji zaliznoji
rudy, mijardy tonn, na mijardy karbovanciv!
Ale due jmovirno, o i yla ne odna; molyvo, o cili dilianky hory skladajusia
iz zolota, i todi joho zapasy te varti mijardiv karbovanciv.
Koly b my poaly dobuvaty taki masy zolota, rynkova cina na nioho vydko b
upala. Vono erez te take dorohe, o joho v pryrodi malo. A znaennia zolota v ytti
liudstva daleko mene, ni znaennia zaliza, bez jakoho suasna technika ne moe obijtysia. Znyi zolotu monetu ta nekorysni zoloti prykrasy, i popyt na zoloto bude zovsim
nevelykyj.
Vy zachopliujete rolliu zaliza, vidkazav Makejev. Koly b zolota bulo bahato, vono zaminylo b bahato metaliv, osoblyvo v splavach z middiu, cynkom, olovom.
Technika predjavliaje velykyj popyt na micni, o ne okysliujusia, metaly i splavy. Z
deevoho zolota poaly b robyty bronzu, drit i bahato oho, na o teper zmueni braty
mi ta jiji splavy.
Vse-taky tut bezpereno velyezni zapasy zaliza i problematyni, porivniano nevelyki zapasy zolota.
Nu, dobre, vy beri sobi zapasy zaliza, a meni zalyte zoloto, koly my povernemosia siudy, ob dobuvaty jich, zasmijavsia Makejev.
Mou viddaty vam i zaliznu rudu, chaj pi mijony abo mijardy budu vaoju
zdobyiu! vidpoviv takym e artom Katanov.
Povernuvy do bereha moria, doslidnyky ohlianuly e kika podibnych uelyn.
Skri stiny skladalysia z zaliznoji rudy, podekudy z proylkamy i hnizdamy zolota. Ale
tovstoji yly, podibnoji do tijeji, jaku znajly v perij uelyni, bie ne bayly, i tomu
Makejev zmuenyj buv vyznaty, o bahatstva, jaki stanovyla zalizna ruda, nezrivnianno bii vid tych, o davalo zoloto. Dobre navantaeni zrazkamy mijonnoji j
mijardnoji rudy geology pryjly, nareti, do nametu. Jichnie opovidannia vrazylo tovaryiv, jaki povernulysia trochy ranie.

Piano-hakovyj plia moria vid sui vidmeovuvala husta roslynnis; odyn bilia
odnoho stojaly velyezni chvoi, o dosiahaly vomy-desiaty metriv u vysotu. Zeleni

hilky jich poynalysia nevysoko vid zemli, a tomu popid nymy mona bulo probyvatysia
tiky plazom abo due zihnuvy. Mi chvoamy rosla derevopodibna paporo riznych
vydiv. Zahalom utvoriuvala chaa, maje neprochidna dlia liudyny.
Papokin i Hromeko poaly ukaty tropu abo pryrodnyj rozryv u chai i, nareti,
znajly vuke suche ruslo, o jlo mi skeliamy i lisom. Nedaleko vid moria ruslo rozdvojilosia: livyj rukav iov dali mi skeliamy i lisom, pravyj u hlybynu chai.
Roslynnis tut trochy zminyla: krim chvoiv ta paporoti, traplialysia sahovi i ini
pamy, jaki zdijmalysia na kika metriv vye vid chvoiv. Grunt u lisi buv ukrytyj
dribnoju travoju, orstkoju, jak etyna. Vzdov rusla ponad krajem lisovoji huyny
tulylysia j ini roslyny. Hromeko raz u raz nazyvav jich i dedali bie projmavsia botaninym zapalom.
y znajete, vyhuknuv vin nareti, v jakomu geologinomu peridi my teper
perebuvajemo?
asom y ne v kamjanovuhinomu? proburav zoolog, jakyj ne mav poky o
nijakoji naukovoji zdobyi v lisi i tiky pokolov sobi ruky ob koliuu travu.
Oho kudy siahnuly! Chiba ichti i plezizavry vodylysia v kamjanovuhinyj
as? Tovaryuvannia z geologamy dopomohlo nam staty ve osvienymy v cij spravi. Ni,
bateku, my teper v jurkomu peridi. Dyvisia, o typova dlia nioho paporo, o strunke
derevce hingko, a ciu orstku travyciu znajov upere v jurkych vidkladach Irkutkoji
huberniji na berezi riky Angary geolog ekanovkyj, imjam jakoho vona j nazvana.
Nu j dyvo! Varto jij bulo davaty joho imja! Vona hira za nau kropyvu i neju
moe yvytysia chiba o jakyj-nebu jaer z poludenoju pekoju.
Pro vovka promovka! perebyv Hromeko svoho serdytoho suputnyka. A
hliate na cej malekyj slidok, ce ve vyde za vaoju specinistiu.
Vin zupynyvsia sered rusla, pokazujuy pacem na grunt. Na dribnomu pisku vydno bulo hlyboki slidy velyeznych lap z trioma paciamy, o zakinuvaly tupymy kihtiamy; konyj slid mav bi jak trydcia santymetriv zavdovky.
Nu j strachovye tut projlo! z lehkym tremtinniam u holosi vyhuknuv
zoolog. Ce, zvyajno, jaer! Ale cikavo b znaty travojidnyj y chyak? V ostanniomu razi zustri z nym bude ne due pryjemna.
Papokin uvano rozhliadav slidy, o buly vydni na pisku i znykaly tam, de pisok
zminiuvavsia hakoju.
Dyvno, o vsi slidy maju odnakovi rozmiry, skazav Hromeko. Peredni
lapy zavdy buvaju meni vid zadnich, jak meni vidomo. A o ce za smuha mi slidamy
pravych i livych nih? Mona podumaty, o tvaryna tiahla za soboju velyku kolodu.
Papokin rozsmijavsia.
Ce slid vid chvosta jaera. I porivniujuy joho rozmiry z vidbytkamy stupniv
odnakovoji velyyny, ja hadaju, o tvaryna huliala tiky na zadnich nohach, spyrajuy
na chvist.
Chiba podibni dvonohi jaery vidomi?
Vidomi, i same z jurkoho peridu. Napryklad, ihuanodon, o skydavsia na velyeznoho kenguru i mav velyki zadni i maleki peredni nohy.
A ym e vin yvyvsia?
Roslynamy, jak vydno z formy joho zubiv. Jako ci slidy spravdi nalea ihuanodonovi, nam bojatysia nema oho, cho ce strachovye dosiahalo v jurkyj as vid
pjaty do desiaty metriv u dovynu.
Nu j dobre! zitchnuv botanik. Ja vse e pamjataju toho vidvorotnoho jaera, jakyj zbyravsia poveeriaty mnoju abo Makejevym na rici.
Vid miscia, de ruslo rozdvojilosia na dva rukavy, mandrivnyky vyriyly jty pravym
z nych, o jov do pidniia skeli. Tam vyde mona bulo natrapyty na derelo vody, a
ce bulo osnovnoju metoju exkursiji. Spravdi, dali vhoru cym rukavom grunt stavav
ymraz vohkiyj, a dribna roslynnis ponad nym rozkinioju i riznomanitnioju.

Nezabarom speredu mi steblynamy roslyn u rusli zablyala voda.

My vriatovani! vyhuknuv Papokin. Derelo nedaleko vid naoji stojanky.
A moe voda solona? podratuvav joho Hromeko.
Pokutujte! Na vyhliad vona prisna.
Jak e vy rozpiznajete na vyhliad prisnu i solonu vodu? Ja o ne vmiju.
Vy botanik, a ne znajete, jaki roslyny buvaju navkolo solonoji vody!
Po-pere, tut jurkyj perid, a jaki roslyny rosly navkolo jurkoji solonoji vody,
my e ne znajemo. Po-druhe, vy skazaly, o rozpiznajete vodu z jiji vyhliadu, a ne z
vyhliadu navkolynich roslyn.

Ja ne tak vyslovyvsia, treba bulo skazaty: z vyhliadu rusla. Jakby v dereli bula
solona voda, vse ruslo bulo b vkryte vidkladamy riznych solej.
Obminiujuy cymy zauvaenniamy, Papokin i Hromeko vydko jly vhoru ruslom, jake skoro vrizalosia vukoju ilynoju u vysoki skeli i malo tut malekyj strumok
prisnoji vody, o postupovo znykav u pisku. Na ostanniomu bahato bulo velykych i malych slidiv jaeriv, jaki prychodyly na vodopij.,
Skiky jich tut chody! vyhuknuv Hromeko. Tak i dyvy, ob ne zdybatysia
z takym dvonohym strachovyem.
Utamuvavy sprahu, myslyvci obereno, pryhotuvavy na vsiakyj vypadok runyci, pily dali uelynoju vzdov strumka. Vona vydko rozyriuvala i peretvoryla v
ulohovynu, otoenu maje vertykanymy temno-ervonymy skeliamy, o harno vidtinialy zele kuiv i derev, jaki rosly vzdov jich pidniia. Sered zelenoji haliavyny na
dni ulohovyny blyalo maleke ozero, na dni jakoho, oevydno z gruntu, vychodyly derela. Do ozera erez haliavynu jla yroka, dobre protoptana steka. Dno bulo ledve pomitne kri prozoru vodu.
Nabravy vody v prynesenyj z soboju erstianyj posud, myslyvci vyriyly schovatysia v kuach ulohovyny i poekaty, y ne zjavysia jaka-nebu tvaryna na vodopij. Ale

chvylyny mynaly za chvylynamy, a nichto ne zjavliavsia. Tiky v povitri nad ulohovynoju yrialo kika babok, e biych vid tych, o oyvlialy riku Makejeva. Papokin
steyv za nymy i raptom schopyvsia za runyciu.
o vy, y ne babok choete striliaty rozryvnoju kuleju? rozsmijavsia Hromeko.
Tyche, dyvisia tudy, na skeliu! proepotiv zoolog, pokazujuy na krui, o
zdijmalysia nad vchodom v ulohovynu.
Na nevelykomu majdanyku stojav na zadnich lapach, spyrajuy na dovhyj i
tovstyj chvist, nevelykyj jaer, due schoyj na kenguru; ale tiky vin buv temno-zelenoho kolioru z burymy pliamamy, a holova joho nahaduvala holovu tapira z navysloju
chobotopodibnoju verchnioju huboju.
Mabu, ihuanodon! proepotiv Papokin.
koda, o ne kenguru, zaznayv botanik. Kenguru my b zjily za veereju,
a jaera jisty, pevno, ne navaymosia.
Liubyj mij, ne zabuvajte, o my v jurkomu peridi i ptachiv abo ssavciv ne
znajdemo dlia chariv. Jako my ne choemo pomerty z holodu, nam dovedesia perejty
na mjaso jaera. Nezvaajuy na va botaninyj zapal, vy poky o ne znajly jistivnoho
korinnia, plodiv abo trav. Ne uvaty nam chvoi abo ciu pohanu ekanovku travu!
A ryba? Ade v mori ryba vodysia.
omu vy ne bojite jisty rybu, a bojite spoyvaty mjaso travojidnoho jaera?
Ce vse zabobony, jaki dovodysia zabuty v ciomu pidzemnomu carstvi.
Hrymnuv postril. Tvaryna zrobyla strybok i vako povalylasia na haliavynku. Koly
vona perestala tripotity, myslyvci vylizly z svojeji zasidky i pidijly do neji.
Molodyj jaer buv na zrist vyyj za liudynu; joho nezhrabne tilo spyralosia na
tovsti i dovhi zadni nohy ta tovstyj, o odrazu tonav na kinci, chvist; peredni nohy buly
korotki j tonki i maly po pja paciv z nevelykymy hostrymy kihtiamy, todi jak na zadnich bulo po try paci z velykymy, ale tupymy kihtiamy. Z usijeji budovy tila bulo oevydno, o tvaryna viddavala perevahu vertykanomu poloenniu nad horyzontanym,
bo pry horyzontanomu poloenni joho zadnia polovyna pidnimalasia znano vye vid
perednioji. Holova bula velyka, dosy vidvorotna na vyhliad, z obvyslymy mjasystymy
hubamy i malekymy oeniatamy. Tilo bulo zovsim hole, jak u aby, a kira na dotyk
taka slyka i cholodna.
Na vyhliad vin ne due apetytnyj! vyhuknuv Hromeko, tovchajuy obotom
tovste stehno jaera. o niby velyka aba!
Jako francuzy z zadovolenniam jidia frykase z ab, to omu b rosijkym mandrivnykam ne popojisty biftexa z ihuanodona? Ale zajmemosia speru joho opysom, a
potim etvertuvanniam.
Obmiriavy, opysavy i sfotografuvavy jaera, myslyvci vidrizaly v nioho
mjasysti zadni nohy, o vayly kona maje istnadcia kilogramiv, i pily nazad do
stojanky, dobre navantaeni charamy i vodoju.
Mjaso jaera, pidsmaene matokamy na skovorodi, bulo take smane j nine,
o navi Hromeko, jakyj pouvav ohydu do vsiakych plazuniv i zemnovodnych, pojiv
joho z apetytom.
Za veereju obhovoriuvaly plan daoji podoroi. Sposib peresuvannia na ovnach,
o do ostannioho asu buv u takij velykij pryhodi, teper buv neprydatnyj, jako tiky
z pivdnia v more ne vpadala rika, jakoju mona bulo b plyvty proty vody. Peredusim i
treba bulo ukaty hyrla takoji riky. Pid as uka mona bulo ohlianuty j miscevis po
ciomu berehu i, zaleno vid jiji charakteru, vyriyty pytannia pro dayj marrut na toj
vypadok, jako nijakoji riky ne bude. Todi dovelosia b ity dali piky, o, zvyajno,
due obmeuvalo podoro.

Druhoho dnia dosy synyj viter zdijniav na mori ymalu chvyliu, i bryzky pryboju
dolitaly navi do nametu. V taku pohodu plavaty na chytkomu sudni bulo nemolyvo, i
mandrivnyky vyriyly votyrioch zrobyty exkursiju v hlyb nevidomoji krajiny, korystujuy ruslom, o peretynalo lis.
Mandrivnyky ne dumaly, o morki jaery napadu na poronij namet, a tomu
bilia nioho zalyyly tiky Generala, ale nepryvjazanoho, ob v razi nebezpeky vin mih
schovatysia v chai.
Vye toho miscia, de ruslo podilylosia na dvi astyny, vzdov livoho rukava, jakym
popriamuvaly myslyvci, z oboch bokiv i dali jla stina chvoiv i paporoti. Tiky de-nede po chai vylysia vuki steky, protoptani nevelykymy tvarynamy. V povitri, nad verchovittiam derev, yrialy velyki babky ta ini komachy takych e velykych rozmiriv;
inkoly prolitaly nevelyki pterodaktyli, pereslidujuy komach. Ale lisova chaa zdavalasia zovsim mertvoju, nezaselenoju: ne uty bulo ni spivu ptachiv, ni arudinnia, ym
vidriznialysia lisy po berehach riky Makejeva. Tiky odyn raz Hromeko, jakyj iov poperedu, pomityv na vukij steci jaku temnu tvarynu, zavbiky z nevelykoho sobaku,
ale vona znykla tak vydko, o vin navi ne vstyh nacilytysia. Dovelosia obmeytysia
poliuvanniam na komach, i Papokin dobuv metelyka v trydcia p ja santymetriv zavyrky, o siv bulo na kvitku pamy, i kika ukiv zavbiky z dobryj kulak, jaki boliae
kusalysia j driapalysia.
Nareti lis zakinyvsia, i myslyvci vyjly na yroku haliavynu, poroslu tijeju
orstkoju travykoju, a podekudy, de grunt buv vohkyj, plaunamy, mochom ta nevelykymy kuamy povzuoji paporoti. Na pivdni haliavyna dochodyla do druhoho gologo
schylu temno-ervonych hir, o zdijmalysia metriv na dvisti. Hory buly rozrizani hlybokoju uelynoju; zvidty, oevydno, vytikala voda, jaka zabolouvala haliavynu i pid
as doiv stikala ruslom u more. Haliavyna mala bi jak kilometr dovyny i vid sta do
dvochsot metriv yryny.
Geologiv pryvabliuvala do sebe uelyna v horach, i vsi popriamuvaly do neji. Ale,
vidijovy trochy, pomityly, o z pivninoho kraju haliavyny, za vystupamy lisu pasesia nevelyke stado jaeriv.

Odni, stojay na zadnich lapach, obryvaly svojimy tovstymy hubamy lystia pam
ta molodi, ninii pahony chvoiv i paporoti. Ini , vykliuno molodi, jily travu, smino
pidniavy svoji tovsti zady vye holiv i rozmachujuy chvostamy. Inodi vony poynaly
hratysia i haniatysia odyn za odnym to na otyrioch, to na dvoch nohach, nezhrabno
strybajuy.
Ne mona bulo propustyty takoho cikavoho vypadku i ne sfotografuvaty ihuanodoniv, o paslysia j hralysia na haliavyni. Mandrivnyky vydko povernulysia do uzlissia
i poaly pidkradatysia ponad nym do stada. Jim poastylo nablyzyty i zrobyty odyn
znimok, koly ihuanodony raptom spolochalysia: dorosli perestaly jisty, naulyly i potim rizko zasvystaly. Pouvy cej svyst, molodi pidvelysia na zadni nohy i, nezhrabno
perevaliujuy, pidbihly do bakiv, jaki otoyly jich kicem, povernuvy spynamy nazovni.
Druhyj i tretij znimky uvinyly cej perepoloch ihuanodoniv, o buv, jak vyjavylosia, nedaremnyj. Z protylenoho kraju haliavyny ponad uzlissiam velyeznymy strybkamy v kika metriv zavdovky nablyalosia strachovye, jake speru myslyvci vvaaly
te za ihuanodona.
Vono bulo take na zrist i dlia peresuvannia te korystuvalosia tiky zadnimy nohamy. Ale koly strachovye nablyzylo, mona bulo pomityty, o vono vidrizniajesia
vid travojidnych jaeriv strunkiym tilom i nezrivnianno vydymy ruchamy. Pidskoyvy do kruha ihuanodoniv, strachovye zupynylo i syno zaypilo, na o joho
suprotyvnyky vidpovily protianym alisnym svystom. Dali vono poalo kruliaty korotkymy strybkamy navkolo jaeriv, ale z usich bokiv zustrialo pidniati zady i vaki

chvosty, jakymy rozmachuvaly ihuanodony. Udar chvostiv abo masyvnych zadnich nih,
mabu, buv due tiakyj.
Perekonavy, o pronyknuty v kruh i schopyty odnoho z maliat nemolyvo, chyak raptom zrobyv velykyj strybok erez holovy zachysnykiv i popav priamo na molodych ihuanodoniv, o zbylysia v centri, prytysnuvy odyn do odnoho. Polochlyvi travojidy kynulysia vrozti, tikajuy vid voroha, jakyj vstyh schopyty odnoho z molodych i
odrazu perehryz jomu horlo.
Rizni momenty napadu te buly sfotografovani, pislia oho prolunaly dva postrily
i chyak vyprostavsia poru z svojeju ertvoju. Koly vin perestav ruchatysia, myslyvci
nablyzyly i mohly rozdyvytysia cioho novoho predstavnyka velykych plazuniv. Vin
spravdi schoyj buv na ihuanodoniv svojimy dovhymy zadnimy nohamy j tovstym chvostom, o sluyv pidporoju dlia tila.
Peredni nohy buly due korotki i zakinuvaly otyrma paciamy z hostrymy kihtiamy. Na korotkij yji sydila nevelyka holova z velyeznoju paeju, usadenoju hostrymy zubamy, a na perenissi, vystupyv korotkyj i ploskyj rih, o buv vyde prykrasoju,
ni znariaddiam napadu.
Dva meni rohy vystupaly nad oyma, a vid potylyci vzdov spyny j chvosta jov
riad dribnych, ale hostrych ypiv. Hola zmorena kira bula siro-zelenoho kolioru. Tvaryna dosiahala pjaty metriv u dovynu i mala, bezsumnivno, velyku sylu, a pro jiji
sprytnis i smilyvis mona bulo sudyty z napadu na stado ihuanodoniv.
Ohlianuvy zabytoho jaera, Katanov pryjov do vysnovku, o ce povynen buty
ceratozavr z toho zahonu dynozavriv, do jakoho nalea i ihuanodony ta ini suchoputni jaery mezozojkoji ery.
Spodivaju, o cioho hydkoho chyaka my ne budemo jisty! skazav Hromeko,
koly zakinyly vymiry ta opys tvaryny.
omu ? Koly b ne bulo inoho mjasa, dovelosia b zadovonytysia i cym, vidpoviv Makejev. Ale my moemo skorystuvatysia ihuanodonom, jakoho chyak vstyh
tiky zahryzty.
Tiky treba joho dobre prychovaty. Inake pterodaktyli ne zalya nam ni matoka. Dyvisia, vony ve pouly poyvu!
Spravdi, nad haliavynoju z chryplym kvakanniam krulialy ve letiui jaery.
Tomu myslyvci vidrubaly zadni nohy molodoho ihuanodona i schovaly jich u chai, poepyvy do hilok, a potim popriamuvaly do uelyny erez haliavynu, o opustila pislia
bytvy j postriliv.

Hyrlo uelyny bulo yroke, i na joho dni zvyvavsia strumok, obliamovanyj

grupamy paporoti. Na kruti schyly roslynnis ne pidnimala; vony buly holi, skeliasti,
ervonuvatoho, ornoho abo ovtoho kolioru. Katanov i Makejev pospiyly do ske.
Hromeko zachodyvsia ukaty novi roslyny ponad berehamy strumka, a Papokin lovyty velyeznych metelykiv.
Pera skelia, do jakoji pidijly geology, bula temno-ervonoho kolioru. Katanov
spodivavsia znovu pobayty v nij zaliznu rudu, ale, vidbyvy hrudoku i rozdyvyvy jiji
kri lupu, vin pochytav holovoju i promovyv:
Ce o noveke!
Kika hrudook, vidbytych v inych misciach, maly takyj samyj charakter, ale
tverdi j hladeki skeli ne davaly molyvosti vidbyty bioho zrazka. Todi obydva geology
spinymy zusylliamy poaly rozbyvaty brylu tijeji porody, o leala bilia pidniia.
Nareti vona dala triynu i rozpalasia nadvoje; v jadri blysnuly ylky i hnizda biloho
metalu.

Katanov nachylyvsia i vyhuknuv zdyvovanyj:

Samorodne sriblo, oevydno, v sucinij ervonij sribnij rudi.
Znovu mijonni bahatstva! posmichnuvsia Makejev.
Pislia znachodennia sucinoji zolotoji yly, znaennia jakoji tak rozkrytykuvav
joho venyj tovary, Makejev stavyvsia trochy prezyrlyvo do dariv mineranoho carstva
cijeji arivnoji krajiny.
Posuvajuy dali ponad pidniiam skeli, geology nezabarom distalysia miscia, de
temno-ervonyj kolir zminiuvavsia ornym z ovtymy i ervonymy pliamamy ta ylkamy. Tut znovu buv sucinyj magnitnyj zalizniak. Trochy dali bi zrujnovani, zryti
dolynamy skeli buly jaskravo-ovtoho i zelenuvato-ovtoho kolioru. V nych Katanov
upiznav svyncevi vochry ta okysneni svyncevi rudy, v jakych na hlybyni mih buty
masyvnyj svyncevyj blysk.
e dali vhoru uelynoju na schyli pidnosyla velyka skelia, o pryvertala do sebe
uvahu svojim temno-zelenym koliorom. Zdaleka zdavalo, o vona vkryta mochom abo
lyajnykamy. Vid cijeji skeli molotok vidskakuvav z dzekotom, i ledve vdalosia vidbyty
nevelyki hrudoky, jaki e bie zdyvuvaly Katanova.
Samorodna mi sucinoju masoju, z poverchni okysnena, skazav vin.
Nu j bahatstva v tutenij storoni! vyhuknuv Makejev Jakoji rudy choe,
ta j je. Cho stav tut universanyj metalurgijnyj zavod!
Tak, koly na zovninij poverchni naoji planety rudy ne vystaatyme dlia zrostajuych potreb liudstva, jomu, cho-ne-cho, dovedesia spustytysia siudy za potribnymy metalamy. Todi i kryha, i tumany, i churtovyny, ce vse bude dribnyceju dlia
liudyny.
Abo liudy prosverdlia tune-achtu z Evropy y z Ameryky erez zemnu koru,
ob distatysia najkorotym liachom do cych velyeznych zapasiv! poartuvav
Makejev.
V cej as nad geologamy, o zachopylysia ohliadom vykopnych bahatstv, vydko
pronesla velyka ti i odnoasno pouvsia vyhuk Hromeka:
Osterihajte letiuoho jaera!
Obydva schopyly za runyci i pidnesly holovy. Vhori, metriv za dvadcia nad
nymy, yriala velyezna tvaryna temnoho kolioru. Po jiji liotu nevako bulo vpiznaty
letiuoho jaera z porody pterodaktyliv. Vin buv znano biyj vid tych, jakych bayly
na berezi moria, rozmach kryl joho stanovyv blyko esty metriv. Nachylyvy vnyz
holovu z velyeznym dziobom, jaer vyzyrav sobi zdoby i zdyvovano dyvyvsia na neznajomych dvonohych istot.
Ale myslyvciam nikoly bulo ekaty, poky vin zbahne, v omu sprava, bo jaer, koly
b vin kynuvsia z takoji vysoty na svoju ertvu, mih by vbyty abo due poranyty jiji kihtiamy y zubamy. Makejev vydko nacilyvsia i vystrelyv. Pterodakty metnuvsia vbik,
natuno zamachav krylamy, vidletiv i siv na vystupi skeli, de poav motaty holovoju,
roztuliajuy i stuliajuy zubatu pau.
Mabu, joho trochy vluylo! zaznayv Makejev, ne navaujuy striliaty e
raz, bo tvaryna sydila nadto daleko.
V cej as na haliavynci, de zupynyly zoolog i botanik, pouvsia holosnyj kryk i
slidom za nym postril.
Z-za riadu chvoiv i paporoti, o vidmeovuvaly ruslo strumka vid pidniia ske,
vyletiv druhyj pterodakty, jakyj nis u svojich lapach jakyj velykyj temnyj predmet.
Vyriyvy pokvapno, o jaer ponis odnoho z tovaryiv, vystrelyv u svoju ergu i Katanov. Rozbijnyk machnuv krylamy, vypustyv nou i sam poletiv perevertom za stinu derev.
Geology kynulysia oduchu v cej bik, ob podaty dopomohu tovaryevi, jakyj upav
z vysoty kikoch metriv. Ale, probyvy kri huynu, vony naskoyly na Hromeko i
Papokina, jaki bihly jim nazustri.

 Vy obydva yvi j cili? Chto iz vas ojno vypav z kihtiv jaera?

Tovaryi druno zarehotaly.
Jaer ponis tiky mij pla, v jakyj ja zahornuv zibrani roslyny i poklav na haliavyni. Vin, oevydno, vvaav, o to jake padlo, pojasnyv botanik.
A ja striliav jomu vslid, ale, mabu, ne vluyv! dodav zoolog.
Zaspokojivy z pryvodu doli tovaryiv, geology pily razom z nymy tudy, de e
tripotiv pidstrelenyj jaer. Pry nablyenni liudej vin schopyvsia na nohy i kynuvsia jim
nazustri, machajuy odnym krylom i tiahnuy druhe, oevydno perebyte.
Vin bih perevacem, jak kaka, vytiahnuvy vpered velyeznu holovu, rozziavyvy
pau i zlisno kvakajuy. Mjasystyj narist na joho perenissi nalyvsia krovju i stav
temno-ervonym. Jaer dosiahav maje liudkoho zrostu i, nezvaajuy na ranu, mih
buty nebezpenym vorohom, a tomu dovelosia dokinyty joho druhym postrilom.
Poky Katanov i Papokin vyvaly pterodaktylia, Makejev i Hromeko pily ukaty
vkradenyj pla. Vony ohlianuly haliavynu do pidniia ske, lazyly po chai, ale nioho
ne znajly.
Ot tak chalepa, kudy vin podivsia? burav botanik, vytyrajuy pit, o zalyvav jomu oi. Ne mih e vin prokovtnuty moho plaa!
Ja dobre bayv, jak jaer vypustyv joho pislia postrilu, pidtverdyv Makejev.
V cej as druhyj pterodakty, o dosi sydiv na vystupi skeli, zniavsia v povitria,
splanuvav do verchovi chvoiv i pidepyv na odnomu z nych jakyj temnyj predmet, z
jakym poletiv dali.
ort zna o! vyhuknuv botanik, ce znovu mij pla. My ukaly joho na
zemli, a vin buv na derevach.
Makejev ue cilyvsia v jaera, o prolitav povz nych, ale raptom pla rozhornuvsia, snip roslyn posypavsia vnyz, a naliakana tvaryna vypustyla z kihtiv svoju zdoby. Myslyve opustyv runyciu.
V cych pterodaktyliv, oevydno, nebahato rozumu, jako vony tiahnu nejistivne, skazav Hromeko, jduy do plaa, o vpav na zemliu.
A moe vony rozumnii, ni vy hadajete. y ne chotily vony vykrasty va pla
i vae sino, ob vlatuvaty svojim ditiam bi komfortabene hnizdo? poartuvav
Makejev.
Sino? Z jakoju vy nepovahoju vyslovliujetesia pro moji botanini zbirky! A ob
dovesty rozum jaeriv, y ne skaete vy, o vin schopyv mij pla, ob odiahty svojich
holych ditej?
Ni, cioho ja ne skau! rozsmijavsia Makejev. Chiba o letiui jaery buly
cariamy jurkoho peridu i stojaly na due vysokomu stupeni rozvytku. Ale navio vy
nabraly stiky odnakovych roslyn? dodav vin, pobayvy, o botanik pidbyraje rozkydani po haliavyni stebla, schoi na komy.
A ot dohadajte, o ce take? vidpoviv Hromeko, podajuy svojemu suputnykovi odnu z steblyn.
Jakyj komy, na moju dumku, tovstyj i dosy koliuyj. Joho mou spoyvaty
chiba tiky jaki-nebu ihuanodony.
Vy vidhadaly, ihuanodony jidia joho due ochoe, ale i my ne vidmovymosia vid
cioho komyu.
Neve? Chiba vin prydatnyj dlia supu?
Ni, ne dlia supu, a dlia aju. O rozlamajte steblo.
Makejev perelamav steblo, z jakoho vytekla jaka prozora ridyna.
Pokutujte sik cioho nikudynioho komyu.
Sik buv lypkyj i solodkyj.
Neve ce cukrova trostyna?
Jako ne cukrova trostyna, o roste teper na poverchni naoji planety, to, v
usiakomu razi, cukrova roslyna.

 Jak e vy dohadalysia, o vona solodka?

V roti molodoho ihuanodona, jakoho zaduyv chyak na haliavyni, ja bayv steblo jakoji roslyny; na dotyk vona zdalasia meni lypkoju. Ja poav ukaty, de vona roste,
i znajov jiji bahato ponad strumkom i, zvyajno, pokutuvav sik. Nai zapasy cukru
kinajusia. Mona zaminiuvaty cukor sokom cijeji trostyny i navi vyvariuvaty z neji
cukor. Jak bayte, moje sino v dejakych vypadkach staje u velykij pryhodi!
Povernuvy do zabytoho pterodaktylia, Hromeko pokazav i inym tovaryam
svoju znachidku, z-za jakoji stalasia pryhoda z plaem. Vsi schvalyly joho plan i vyriyly, povertajuy nazad, narvaty jaknajbie trostyny, ob sprobuvaty vyvaryty
cukor.
Myslyvci pily dali uelynoju, na dni jakoji protikav strumok, obliamovanyj
vukoju smuhoju dribnych chvoiv i orstkoji travy.
Nezabarom tisnyna peretvoryla na spravniu ilynu, vse dno jakoji bulo vkryte
vodoju. Stalo temno, pochmuro i vohko. Myslyvci jly odyn za odnym: poperedu
Makejev z runyceju v rukach, pozadu Katanov, jakyj vyprobovuvav molotkom skeli.
Ale o speredu stalo svitlie, zjavylasia zele. ilyna vydko rozyryla i peretvoryla na dosy velyku ulohovynu, otoenu skeliamy. Skeli znyzu buly strimki, a vhori
vidstupaly ustupamy v usi storony, utvoriujuy amteatr. Dno ulohovyny vkryvala sokovyta j zelena trava, a v centri bulo ozero, z jakoho j vytikav strumok.
Pchu, jak tut smerdy! vyhuknuv Hromeko, tiky-no myslyvci pidijly do
ozera.
Spravdi, tchne due pohano, niby padlom! pidtverdyv Makejev.
asom y ne minerane ce ozero, napryklad, z siranymy derelamy? skazav
Papokin, nachyliajuy do vody.
Myslyvci poaly ohliadatysia navkruhy i zvernuly uvahu na dyvne ypinnia, o
erguvalosia iz zvukamy, jaki nahaduvaly pysk, koly vodia probkoju po sklu. Ci zvuky
ulysia zhory, z stin ulohovyny, ale nikoho ne bulo vydno.
V cej as nad haliavynoju promajnula velyka temna masa i sila na odyn z ustupiv,
zvidky nazustri jij veresk i pysk poulysia osoblyvo holosno.
Pterodakty! vyhuknuv Makejev.
Oevydno, tut hnizda letiuych jaeriv, dohadavsia zoolog.
Nu, ot vam i derelo smorodu! Ci tvaryny, mabu, due neochajni.
Jaer, o siv na ustup, nezabarom zniavsia i, pomityvy v ulohovyni liudej, poav
kruliaty nad neju, uryvasto kvakajuy. Na skeliach pysk i ypinnia odrazu prypynyly.
A, zamovkly maliata!
Cikavo bulo b dobuty jajcia ta molodych ptaeniat z hnizd, skazav zoolog.
Sprobujte lye zdriapatysia na ci krui, a potim pomiriatysia syloju z bakamy.
Vony vam pokau, de raky zymuju!
E, ta tut jich bahato! vyhuknuv Katanov, pokazujuy na druhoho pterodaktylia, o vyliz z-za ustupa, todi jak e dva ve yrialy v povitri.
o , ponemo stribu? zaproponuvav Makejev, jakomu chotilosia zahladyty
svij promach.
Navio? Odnoho my ve dobuly i ohlianuly, a naboji treba berehty, zasterih
Katanov.
I krae damo vidbij; nalivo, kruhom! poky vsi hnizdya ne stryvoylysia,
skazav botanik, jakomu perebuvannia v smerdiuij ulohovyni bulo due ne do smaku.
Nad haliavynoju litalo i kvakalo ve kika jaeriv, i myslyvci vyriyly, o krae
posluchatysia porady Hromeka. Iduy do vychodu v ilynu, vony bilia pidniia stiny
pomityly cili kupy kistok riznoji velyyny, zmianych z poslidom pterodaktyliv.
My potrapyly v pomyjnu jamu hnizdya jaeriv! poartuvav Makejev.
Vony vlatuvalysia tut v bezpenomu misci, ce spravnia fortecia.

 Mabu, na jich jajcia i ditej napadaju ini jaery, pojasnyv zoolog. Zverni
uvahu, o cho ce j plazuny, ale povedinka v nych ue ptayna.
Cilkom virno. Kryla daly jim molyvis zminyty sposib yttia svojich dalekych
predkiv.
A vse-taky koda, o my ne mohly vznaty, jak pobudovani jich hnizda i jaki na
vyhliad jajcia ta maliata, osoblyvo nasydeni jajcia.
Ja dumaju, o jaje vony ne vysyduju, jak ptachy, zaznayv Katanov,
a pokladaju cej obovjazok na sonce, jak ini plazuny.
Ne urisia, my de znajdemo e jajcia ihuanodoniv abo plezizavriv, zaspokojuvav Hromeko zoologa.
Jako vony budu svieki, zrobymo sobi kolosanu jajeniu. Ujavliaju, jaki velyki jajcia cych tvaryn; odnoho vystay na vsich! artuvav Makejev.
Povernuvy nazad erez uelynu na haliavynu do pidniia vysoyny i nabravy
po dorozi solodkoji trostyny, mandrivnyky popriamuvaly do miscia, de buv zabytyj chyyj jaer.
Tut sposterihalosia velyke povavlennia. V povitri uhaly tudy j nazad letiui jaery riznoji velyyny; trupy ceratozavra i ihuanodona buly vkryti cymy tvarynamy. Vidryvajuy matky mjasa vid tu, odni poyraly jich na misci, ini nesly na pivde, do
hirkych uelyn, de, oevydno, buly jich hnizdya. Veresk, kvakannia j ypinnia rozdyraly vucha.
Pry nablyenni liudej vsia zhraja, o spravliala hubye na trupach, spolochalasia. Odni znialysia j poaly kruliaty nad haliavynoju, ini, perevaliujuy na svojich
korotkych nohach i tiahnuy napivrozpueni kryla, vidbihly nabik. Vony, oevydno, najilysia tak, o jim vako bulo litaty. Papokin vstyh sfotografuvaty dva momenty cioho
spolochu.
Najivy, jaery ne napadaly na liudej, jaki poruyly jich trapezu, a tiky roztynaly povitria rizkymy zvukamy, o oznaaly, jak vydno, jich nevdovolennia.
Zabravy v chai schovani okoroky ihuanodona, myslyvci pily erez lis tym e
suchym ruslom. Nablyajuy ve do ulohovyny, Hromeko, jakyj iov poperedu, raptom
zupynyvsia i pokazav svojim suputnykam na hlyboki vidbytky velyeznych stupniv u
volohomu pisku rusla.

Ce ne ihuanodon, zauvayv Papokin. Tvaryna jla na otyrioch nohach.

Dyvisia, o slidy zadnich nih z trioma paciamy, a o slidy perednich z pjama!
I stupni maju inu formu i biu velyynu, ni u ihuanodoniv, dodav Katanov.
A y mona za stupneju vyznayty, chya ce y travojidna tvaryna? zapytav
Makejev.

 Ja dumaju, o vona travojidna. Paci zakinujusia ne kihtiamy, a o niby

kopytamy, jakymy chapaty ne mona
A o i vidbytok chvosta, bi korotkoho j tonkoho, ni u ihuanodona, skazav
zoolog, pokazujuy na boroznu, o vylasia mi vidbytkamy nih.
V usiakomu razi tvaryna due velyka i, oevydno, vona de tut poblyzu naoho
ozera, bo zvorotnoho slidu nemaje, skazav Hromeko.
Ote, trymajte runyci napohotovi i bumo obereni! zasterih Makejev.
Povino, krok za krokom, myslyvci posuvalysia vhoru ruslom, pyno vdyvliajuy
upered. Ale nichto ne zjavliavsia, tiky babky j uky yrialy j litaly nad verchovittiamy
chvoiv ta paporoti. Projovy vukym zelenym korydorom do ske, myslyvci zupynylysia u neriuosti.
Proepotivy tovaryam, ob vony zaekaly, Makejev probih po uelyni i potim
podav sygnal, ob ini pryjednalysia do nioho. V ulohovyni vsi schovalysia za derevamy
bilia jiji vchodu i mohly sposterihaty cikave vydovye.
Na haliavyni paslosia strachovye, jake svojimy rozmiramy i svojim dyvovynym
vyhliadom pereveruvalo vse, o mandrivnyky do cioho asu bayly v Plutoniji krajini vymerlych veletniv.
Tvaryna dosiahala vomy metriv zavdovky i otyrioch metriv zavvyky. Peredni
nohy buly nabahato koroti vid zadnich, i masyvnyj tulub, pochylenyj vpered, zakinuvavsia due malekoju holovoju, schooju na holovu jairky. Vzdov spyny jly
dvoma riadamy ytky abo plastynky, o styraly vhoru i trochy nabik, nae krycia.
otyry pary najbiych z nych zdijmalysia nad tulubom, try pary malekych nad
tovstoju yjeju i dvi pary nad chvostom. Na men masyvnomu i korotomu, ni u
ihuanodoniv i ceratozavra, chvosti bulo e try pary dovhych ypiv nye vid plastyn.
Na holij zmorenij kiri strachovya misciamy buly porozkydani borodavkopodibni
horbky: na yji j holovi hustii i dribnii, na tulubi ta chvosti ridi i bii Temnoburi
pliamy i rozvody na brudno-zelenomu foni kiry posyliuvaly vidvorotnyj vyhliad tvaryny.
Vona spokijno paslasia na berezi ozera, zachopliujuy puky solodkoji trostyny i
dribnych chvoiv svojeju velykoju paeju, rozmiry jakoji nijak ne vidpovidaly malekij
holovi.
Pid as ruchu tuluba ytky na spyni zlehka pomachuvaly, nae krycia.
Jak krycia amura! proepotiv Makejev.
Harnyj cej amur jurkoho peridu! zasmijavsia Hromeko. Ja nikoly ne mih
sobi ujavyty, o mou isnuvaty taki strachovya.
Cej achlyvyj vyhliad, ytky, ypy, borodavky, rozvody vse ce zasoby dlia
vidstrauvannia vorohiv cijeji myrnoji i, oevydno, cilkom lahidnoji tvaryny, skazav
zoolog, jakyj ue zrobyv kika znimkiv. A jak zvu cioho amura? zvernuvsia vin do
geologa.
Ce, zvyajno, stehozavr, najoryginaniyj z toho zahonu dynozavriv, do jakoho
nalea i ihuanodony, i ceratozavr, i tryceratops, jakoho my bayly ranie. U verchniojurkyj as isnuvalo kika rodiv cych strachovy, ostanky jakych buly znajdeni v Pivninij Ameryci.
Nadyvyvy na jaera, myslyvci zrobyly z svojeji zasidky postril, o lunoju vidbyvsia vid ske, a potim razom zakryaly dykymy holosamy.
Zliakana tvaryna proohom kynula tikaty, perevaliujuy, nae inochode; pryomu, spynni ytky vdarialysia odyn ob odyn, holosno liaskajuy, jak kastajety.
Koly vona znykla z oej, myslyvci vyjly z svojeji zasidky, nabraly vody z ozera i
poprostuvaly vnyz ruslom do svojeji stojanky, smakujuy napered obid iz smaenoho
molodoho ihuanodona ta vidpoynok na berezi spokijnoho moria.

Ale jak buly vsi zdyvovani, koly, vyjovy z lisu Na bereh moria, vony pobayly, o
namet znyk.
My pevno pomylylysia i vyjly na ine misce, vyslovyv zdohad Katanov.
Ne moe buty! vidpoviv Makejev. My ojno perelizly erez zahorodu, jaku
sporudyly vora v hyrli suchoho rusla poblyzu stojanky.
Pravyno, ale v takomu razi de namet?
A de vsi rei?
De General?
Zbenteeni mandrivnyky pobihly do miscia, de mav stojaty namet. Na ciomu misci
ne bulo nioho: ni nametu, ni reej, ni navi klaptyka paperu. Zalyyly tiky zhasle j
ostyhle vohnye ta dirky v grunti vid vyjniatych kilokiv nametu.
o ce oznaaje? skazav Hromeko, koly vsi etvero stovpylysia bilia slidiv
svoho vohnya, na jakomu maly namir smayty ihuanodona.
Riue nioho ne rozumiju! pidupalym holosom proburmotiv Papokin.
Jasno, jak de, o nas doysta obikraly! vyhuknuv Makejev.
Ale chto, chto? zakryav Katanov. Ade ce mohly zrobyty tiky rozumni
istoty, a my takych ne zustrialy na vsiomu naomu liachu z toho asu, jak zalyyly
Poliarnu zoriu.
Ne mohly roztiahty naych reej ihuanodony!
Abo stehozavry!
y plezizavry!
A y ne zanesly jich ci prokliatui pterodaktyli v svoji hnizda? promovyv
Hromeko, jakyj pryhadav vypadok iz svojim plaem.
Ce nejmovirno! I namet, i posud, i posti, i vsiliakyj dribjazok! Ja ne mou prypustyty z jich boku takoho vyjavlennia rozumu i chytroiv, vidpoviv Katanov.
A nai ovny? vyhuknuv Makejev.
Vsi pobihly na kraj lisu, de pered tym, jak ity v exkursiju, schovaly v chai ovny
i vesla. Te j druhe bulo na misci.
My zalyyly na plit na berezi moria proty nametu, zaznayv Hromeko. A
teper vin te znyk.
o my robytymemo? vyhuknuv zoolog, vyslovliujuy zahanu nepevnis.
Bez nametu, bez chariv i odiahu, bez posudu my zahynemo na berezi cioho kliatoho
moria!
Obmirkujmo spokijno nae stanovye, zaproponuvav Katanov. Peredusim vidpoynemo i pidkripymo chvoji syly: vtoma i holodnyj lunok pohani poradnyky. Mjaso my prynesly z soboju, rozpalymo bahattia i pidsmaymo joho.
I popjemo vodyky z cukrom! dodav Hromeko, pokazujuy na prynesenu bliaanku z vodoju i velyku horstku solodkoji trostyny.
Rozpalyvy bahattia, porizaly mjaso na matoky, ponanyzuvaly jich na palyky i
postavyly do vohniu smaytysia. Sivy poblyzu vohnya, posmoktujuy stebla trostyny
j zapyvajuy vodoju, obhovoriuvaly dali tajemnye znyknennia nametu.
My teper v stanovyi Robinzona na bezliudnomu ostrovi! poartuvav
Makejev.
Z tijeju riznyceju, o nas etvero i o v nas je runyci ta dejakyj zapas patroniv,
zauvayv Katanov.
Treba porachuvaty jich i vytraaty due obereno.
U mojij aci sklianky dvi kojaku, zajavyv Hromeko, jakyj nosyv ce pytvo,
jak likar, na vypadok krajnioji potreby.

 A v mene v sumci malekyj ajnyk, skladna sklianka i kika zavarok aju,

dodav zoolog, o ne chodyv v exkursiji bez cioho zapasu.

Ce dobre! Prynajmni mona bude zridka polasuvaty ajem, skazav Makejev.

U mene v kyeniach, na a, krim liuky, tiutiunu, kompasa ta zapysnoji knyky nemaje nioho.
I v mene te, koly ne braty do uvahy naych molotkiv.
alyk hotovyj! proholosyv botanik, jakyj steyv za palykamy z mjasom.
Konyj uziav svoju palyku, i vsi poaly jisty. Ale mjaso bulo neposolene i ne due
pryjemne na smak.
Dovedesia poukaty soli na berezi moria! zaznayv Makejev. Treba bulo
cho umoyty mjaso v morku vodu.
Poky jily mjaso, ajnyk zoologa zakypiv, i konomu po erzi prypala sklianka aju,
pidsolodena sokom trostyny. Napyvy i zakuryvy liuky, vidnovyly rozmovu pro plan
daych dij. Vsi pohodyly, o treba zaraz e poaty peresliduvannia hrabinykiv, vyjavyvy napriam, jakym vony pily z reamy.
Treba dobre ohlianuty miscevis navkolo naoji stojanky, zaproponuvav
Makejev. Hrabinyky mohly distatysia siudy j povernutysia nazad abo povitriam,
jak hadaje Mychajlo Hnatovy i o meni zdajesia nejmovirnym, abo vodoju, skorystavy naym plotom, abo sueju. Ale do vody vony tako povynni buly jty sueju.
Ote, jako vony ne zjavylysia erez povitria, to zalyyly slidy v toj y inyj bik vid
naoho nametu.
koda, o my odrazu ne podumaly pro ce, a bihaly tudy j nazad i mohly ve
pozatoptuvaty slidy hrabinykiv!
Ponad skeliamy na schid projty daleko ne mona, jak my perekonalysia vora,
prodovuvav Makejev. Ruslom vony te navriad y pily: vono zahorodene, i,
krim toho, my nikoho ne zustrily i pidozrilych slidiv ne bayly. Ote, slidiv hrabinykiv
treba ukaty abo na samomu berezi moria, abo na zachid ponad cym berehom.
Cilkom virno! zaznayv Katanov. Ci dva napriamy najbi imovirni.
Ote, prystupymo do dila. A tomu o u vysliduvanni ja daleko dosvideniyj
vid usich vas, zakinyv Makejev, to ja poprou vas posydity na misci, poky ne
vyvu miscevosti navkolo stojanky.
Stavy navkoliky, Makejev poav staranno vyvaty grunt navkolo toho miscia,
de stojav namet. Potim vin peresunuvsia do bereha moria, ohlianuv misce, de leav plit,
povernuvsia nazad i piov na zachid ponad morkym berehom. Vidijovy krokiv z
dvisti, vin ustromyv suchu palku v pisok i povernuvsia do svojich tovaryiv.
Nae majno pohrabuvaly ne liudy i navi ne jaki-nebu jaery. Joho vykraly
jaki velyki komachy. Pro ce svida slidy jich nih, jaki vydno vsiudy: jich due bahato,

kika desiatkiv. Speru ja podumav, o rei ponesly do plota i povezly vodoju, ale vyjavylo, o do samoji vody slid ne dochody i nemaje oznak toho, ob plit stiahuvaly u
vodu. Vin znyk jakymo nezrozumilym sposobom. Namet i rei poasty ponesly, poasty
potiahly po pisku na zachid, ponad berehom moria. Hrabinyky maju is nih, a tulub
jich stanovy blyko metra zavdovky, o vydno z vidbytkiv na pisku.
Zdorovi tvariuky! vyhuknuv Papokin.
Ale o trapylosia z Generalom? zapytav Katanov. y vbyly joho, y
povolokly yvoho, ob tam zjisty, a y vin utik kudy-nebu, zliakavy hrabinykiv?
Slidiv Generala bahato navkruhy nametu, ale vony zdebioho perekryti slidamy
komach i, vychody, starii vid cych. Svioji krovi nide ne vydno, nemaje i bu-jakych
astyn pomatovanych sobakoju komach. Ja dumaju, o General utik vid yslennych
nebaenych vorohiv i chovajesia v chai. A prote treba e doslidyty grunt ponad krajem lisu.
Z cymy slovamy Makejev znovu zachodyvsia vyvaty slidy vid miscia, de stojav
namet, do uzlissia. Ponad lisom vin projov kika raziv nazad i vpered, uvano ohliadajuy grunt, nareti zupynyvsia i poklykav tovaryiv do sebe.
O tut General piov u chau, ale z nym pered cym o trapylo: vin volik zadni
nohy po zemli.
Obrubavy myslyvkym noem nyni hilky chvoiv, Makejev popovz, zihnuvy,
u chau, ve as klyuy posvystom sobaku i zupyniajuy, ekajuy na vidpovi.
Nareti poulosia slabe skyhlennia i trochy zhodom z-pid navyslych hilok vyliz General,
ale v achlyvomu vyhliadi. Vse tilo joho nadulo, a zadnia polovyna bezsylo voloyla po
zemli.
o z toboju, Generale, bidolanyj sobako? hovoryv Makejev, hladiay po
holovi tvarynu, jaka pryvitno skavala i lyzala jomu ruky. Inener raky vyliz nazad z
temnoji chai, a slidom za nym vyliz i sobaka, o vyklykav svojim aliuhidnym vyhliadom zahane spivuttia.
Hrabinyky perebyly jomu chrebet? zapytav Papokin.
Ne dumaju, vidkazav Hromeko, ohliadajuy sobaku. Zvyajno, ni, prodovuvav vin, pevnie, o vony poranyly Generala otrujnymy strilamy. Na spyni v
nioho kika malekych ranok z zahusloju ve krovju, a chrebet cilyj.
Do oho tut strily? zdyvuvavsia Makejev. Ade hrabinyky buly komachy!
Ja j zabuv! V takomu razi vony poalyly abo pokusaly sobaku otrujnymy elepamy y alamy.
o nam robyty z Generalom? Mona joho vylikuvaty?
Ja dumaju, mona. Koly b otruta bula smertena, sobaka ve zdoch by. Na neastia, nau apteku vkradeno razom z inym majnom. Dovedesia sprobuvaty cholodni
kompresy.
Makejev uziav na ruky Generala, o alisno skavav, i ponis do bereha moria.
Hromeko poav polyvaty joho tilo vodoju. Sobaka speru pruavsia j skavav, ale nezabarom cholod vyjavyv svij vplyv, i vin vhamuvavsia. Todi joho poklaly zadnioju polovynoju tila u vodu.
Poky botanik poravsia nad Generalom, ini vytiahly z chai obydva ovny ta vesla,
spustyly jich na vodu i sklaly v nych retu majna, jake pid as neaslyvoji exkursiji
bulo pry nych. Dali dvoje schodyly znovu do ozera v skeliach, ob popovnyty zapas prisnoji vody, a ini v cej as pidsmauvaly zapas mjasa ihuanodona, ob erez hotuvannia
jii ne prypyniaty peresliduvannia hrabinykiv.
Za toj as, poky mandrivnyky zbyralysia, opuch u Generala pomitno pomenav, i
vin poav pidvodytysia na nohy. Vyriyly vziaty joho na oven, dvom jichaty v ovnach
z majnom ponad berehom, a dvom ity po slidach hrabinykiv, poky vony trymalysia be-

reha. Takym ynom ovniari v razi potreby mohly podaty dopomohu piochodam y vziaty jich u ovny, a piochody mohly zupynyty ovniariv, jako slidy vidbihatymu u
hlyb krajiny.

Makejev i Hromeko pily piky, Katanov i Papokin pojichaly v ovnach, ne vidstajuy vid piochodiv, ale j ne vyperedajuy jich. Na astia, pohoda bula tycha, i more
ledve chliupotilo na pliai. Makejev iov poperedu po slidach hrabinykiv, asom zupyniajuy i obminiujuy zauvaenniamy z botanikom. V odnomu misci, napryklad, bulo
vydno vidbytky bahatioch pohrabovanych reej, o jich hrabinyky klaly na zemli, oevydno, pid as vidpoynku; v druhomu buly pomitni jasni vidbytky plotu, pobayvy
jaki, Makejev vyhuknuv:
Zahadka z plotom te vyjasnyla: hrabinyky ponesly i joho na sobi.
Na jakoho bisa? zapytav Hromeko.
A na jakoho bisa jim potribnyj buv na namet, posti ta ini rei? Ade vony
zabraly navi zrazky zolotoji j zaliznoji rudy, o my z Petrom Ivanovyem vora zibraly.
Prosto nezrozumilo, o ce za zviri! Mona podumaty rozumni istoty. Mene
ne zdyvuje, jako vony postavlia namet, spatymu na naij posteli i jistymu z naoho
posudu.
Vse moe buty v cij udesnij krajini mynulych geologinych peridiv. Chiba ne
mohly dejaki komachy v jurki asy pidniatysia do vysokoho stupenia rozumovoho rozvytku i vidihravaty ro cariv pryrody?
Ale i v suasnomu peridi je rozumni komachy, o, yvu hromadamy za pevnymy zakonamy, napryklad, bdoly abo muraky.
Stryvajte, vy meni podaly dumku! y ne muraky zaharbaly nae majno?
A omu ne bdoly abo osy?
Jako vziaty do uvahy vdau muraok zovninioji poverchni naoji planety, to
jim bie lyy ro hrabinykiv. Ade muraky tiahnu u svij muranyk vsiakyj motloch,
navi zovsim jim nepotribnyj, i nadzvyajno syni porivniano z svojeju velyynoju.
Tak, bdoly daleko slabi i zbyraju u vulyk tiky med i visk, a osy tiahnu jistivne. Krim toho, i ti i druhi krylati, a nai hrabinyky, oevydno, bezkryli.
Ja te tak dumaju, cho i krylati komachy mohly tiahty po zemli taki predmety,
jaki nadto vaki, ob perenosyty jich v povitri.
Odne slovo, my, zdajesia, na pravynomu liachu: pera pidozra na muraok,
druha na os, tretia na bdil.
I ti, i druhi, i treti nalea do komach, jaki kusajusia abo alia i vpuskaju u
ranu otrutu. Ja hadaju, o same vony valyly Generala, koly vin zachyav vid nych
namet.
Pravyno! Ukusy cych komach vyklykaju opuch, synyj bi; koly uziaty do
uvahy jich velyynu, to mona prypustyty i tymasovyj parali pid vplyvom otruty.
Tak, obminiujuy mirkuvanniamy z pryvodu pryrody hrabinykiv, nai mandrivnyky jly hodyny dvi i za cej as due vtomylysia, bo pisok pliau buv puchkyj i jty nym
bulo vako.
Nu, ja bie ne mou! skazav, nareti, Hromeko, zupyniajuy i vytyrajuy
pit, o zalyvav jomu oi. Siohodni nadzvyajno duno i ni najmenoho vitercia.
Zate more spokijne, i nai tovaryi ne vidstaju vid nas.
y ne pominiatysia nam z nymy? My vtomylysia praciuvaty nohamy, a vony
rukamy.
A y zumiju vony jty po slidach hrabinykiv? A prote sprobujemo.

Makejev huknuv na tovaryiv, o plyvly v ovnach. Koly vony prystaly, vin pokazav Katanovu j Papokinu slidy komach i dejakyj as iov z nymy, steay, jak vony
rozbyratymusia v cych slidach. Potim vin i botanik polizly v ovny i vzialysia za vesla.
Miscevis zberihala poperednij charakter. Ponad berehom moria jov pianohakovyj plia na sotniu-dvi krokiv zavyrky, jakyj, oevydno, zalyvalo chvyliamy pid
as velykoji buri. Ponad pliaem ila sucina stina chvoiv ta paporoti, v jakij tiky
zridka mona bulo pomityty vukyj rozryv suche ruslo, podibne do toho, jake ohliadaly naperedodni. Na pisku pid prominniam soncia vyhrivalysia ihuanodony, jaki pry
nablyenni liudej i ovniv tikaly v lis. Na mori inkoly zjavlialysia plezizavry i plavaly,
graciozno vyhnuvy yji, nae velyezni orni lebedi. Nad lisom asto prolitaly letiui
jaery, rozhliadajuy, y nema poyvy na berezi moria.
Hodyny erez dvi pislia toho, jak Makejev i Hromeko sily v ovny, poperedu pokazalysia ervonuvati horby, o dochodyly do bereha moria, pereryvajuy stinu lisu. Tut
znajly bi hlyboke j yroke suche ruslo. Vono jlo v hlyb krajiny, vidmeovujuy lis vid
horbiv, o javlialy soboju skupennia dribnoho ervonuvatoho pisku. Slidy hrabinykiv
povertaly vhoru ruslom i piochody huknuly tovaryam, jaki sydily v ovnach, ob ti
prystaly do bereha.
Perekonavy, o hrabinyky spravdi povernuly z morkoho bereha v hlyb krajiny,
mandrivnyky poaly radytysia. Jim dovodylosia teper zalyyty ovny i prodovuvaty peresliduvannia piky.
Ale za cilyj de exkursiji, choby, klopotu ta chvyliuva vony due potomylysia;
krim toho, General buv e due slabyj. Tym-to vyriyly vidpoyty kika hodyn na berezi
moria, o davalo pevnu procholodu, na jaku ne mona bulo rozrachovuvaty daleko vid
vody v cej straenno dunyj i paliuyj de.
Vytiahy ovny na bereh, vydko rozklaly bahattia, pidsmayly mjaso i skypjatyly
aj. Generalovi znovu zrobyly cholodni kompresy.
Pidkripyvy svoji syly, troje poliahaly spaty prosto na pisku, a etvertyj zalyyvsia
na varti, bo treba bulo vyty zasterenych zachodiv proty napadu jaeriv abo tajemnyych komach.
Try hodyny mynuly spokijno. Ostannia varta prypala Katanovu. Vin leav na
pisku, maje bilia samoho bereha, mirkujuy pro dau doliu expedyciji, jaka bude sumnoju, koly ne poasty vidbyty svoho majna v hrabinykiv. Pomalu, pid vplyvom nesterpnoji zaduchy, vin poav drimaty i raptom prokynuvsia vid komaru: jomu prysnylo,
o na nioho navalyvsia veletenkyj jaer i velykym lypkym jazykom lye lyce. Projniatyj achom, vin iz stohonom rozpliuyv oi i pobayv priamo nad soboju mordu Generala, jakyj poklav odnu lapu jomu na hrudy i alisno skavav.
Virnyj pes nedaremno rozbudyv Katanova. Pidvivy holovu, Katanov pobayv,
o horyzont na pivnoi zovsim potemniv: nasuvalasia tropina hroza, jakoji ve zaznaly
mandrivnyky na rici Makejeva. uvsia bezperervnyj hurkit, i temnu stinu chmar
bezupynno krajaly jaskravi blyskavky.
Hajatysia ne bulo asu. Treba bulo vidijty dali vid bereha moria, jake malo rozhuliatysia ne na art.
Katanov rozbudyv tovaryiv. Vyriyly bihty do horbiv, bo v lisi bulo ne men nebezpeno, ni na berezi moria. ovny povolokly za soboju, pobojujuy, o chvyli zmyju
i ponesu jich.
Zijovy na hrebi peroji hriady horbiv, u jakych Katanov odrazu vyjavyv morki
diuny31, mandrivnyky pobayly, o za neju rozhortajesia hlyboka dolyna, paralena
berehovi moria i zovsim nerodiua, jak i obydva schyly hriady. Skri bulo vydno toj

Diuny horby i hriady sypuoho pisku na ploskych berehach ozer, moriv i riok. Cej pisok, prynesenyj
vodoju, pislia vysychannia pidchopliuje viter i nagromaduje bilia perekod, utvoriujuy vysoku hriadu.
31

samyj ervonuvatyj pisok; vin palav pid prominniam Plutona, jakoho e ne zastupyla
hrozova chmara.
V cij dolyni mandrivnyky vyriyly peredaty hrozu. Perekynuvy ovny dnom dohory, vony schovalysia pid nymy. Ce buv jich jedynyj zachyst vid zlyvy, bo nepromokani
plai, jak i inyj odiah, buly pohrabovani.
Hroza ne prymusyla dovho na sebe ekaty. Synio-bagrovyj val nasunuvsia ve na
polovynu neba. Pluton schovavsia, vydko temnialo, i peri poryvy vitru proneslysia
nad dolynoju, Tryvajuy z hrebenia diun strumyny pisku. Diuny nae dymom vzialysia,
povitria spovnylosia hariaym piskom i stalo e zadulyvie. Ale o naletiv i urahan.
Katanovu, jakyj vyhlianuv z-pid ovna, zdalosia, o vsia pera hriada diun znialasia v
povitria i rynula v dolynu. Piynky sypalysia cilymy potokamy na ovny. Lis chvoiv,
o joho bulo vydno v yrokomu hyrli dolyny, tremtiv pid. natyskom buri, niby trostynni
chai. Strunki stovbury chvoiv hnulysia maje do zemli, vity zvyvalysia v povitri, jak
kosma zelenoho volossia; letily zirvani verchovittia, hilky, stebla. Sutinok raz u raz znykav u slipuych spalachach blyskavok, pislia oho zdavavsia e hustiym. Hrim hurkotiv, ne vhavajuy.
Ale o po ovnach zatorochtily velyki krapli dou i polyla zlyva, jaka odrazu
oystyla povitria vid pisku j pylu. Cho viter e buuvav, ale namoklyj pisok ve ne
zdijmavsia v povitria. Nezvaajuy na masu vody, o lyla na zemliu, iz schyliv diun
stikaly tiky nevelyki strumky, jaki vydko znykaly, bo pisok adibno vbyrav vodu.
vydko promala hroza. Pluton poav prohliadaty kri rozirvani chmary. Do perestav, i mandrivnyky chotily vylizty z-pid ovniv, de jim dovodylosia napivleaty v zadusi. Ta ba ovniv ne mona bulo pidniaty. Vony buly prydavleni kupamy pisku, nanesenoho bureju i namoenoho vodoju, pid vahoju jakoho jich dno vhynalosia.
My zaaretovani pid ovnom! vyhuknuv Papokin. Dopomoi nam zvinytysia.
My sami zaaretovani! vidpoviv Makejev, o sydiv z Katanovym i Generalom pid druhym ovnom.
o vy dumajete robyty?
Zbyrajemosia prokopaty sobi prochid u puchkomu pisku pid bortom ovna.
Ideja! My zrobymo te same.
Dejakyj as bulo tycho, tiky ulosia sopinnia liudej, jaki prokopuvaly sobi chid u
pisku, nae kroty.
Potim z-pid nosa odnoho ovna vyliz na yvoti brudnyj i rozpatlanyj Makejev, slidom za nym Katanov, i, nareti, General, a z-pid druhoho ovna zjavylysia zoolog i
botanik.
Dali dovelosia zviniaty ovny vid nanesenoho na nych pisku i tiahty jich unyz
dolynoju do suchoho rusla. Ale, distavy rusla, mandrivnyky zupynylysia v zdyvovanni:
tut velyka rika kotyla svoji burchlyvi, ovto-ervoni vody. Rikoju ne mona bulo
plyvty, ale j perebresty te bulo nemolyvo.
Prodovuvaty peresliduvannia nemolyvo! zasmueno skazav Hromeko.
Dovedesia ekaty, poky spade voda.
Ce ne tak strano, zaznayv Makejev. Daleko sumnie te, o voda v rusli
i do skri znyyly slidy hrabinykiv, i my ne znatymemo, kudy vony podaly.
I navio my tiky zrobyly pryval! z sercem skazav Papokin. Do zlyvy my,
napevne, vstyhly b projty desiatok kilometriv i, molyvo, distalysia b ue do schovya,
hrabinykiv.
Nu, zroblenoho ne poverne! Ja hadaju, o ukaty ce schovye dovedesia nedovho. Ne mohly vony tiahty nai rei cili desiatky kilometriv, zaspokojuvav Katanov.
Voda v rusli spadala pered oyma mandrivnykiv i erez pivhodyny zalyyly tiky
kaliui v zahlybynach gruntu.

 V dorohu! Voda stekla! skazav Makejev.

Ale o my robytymemo z ovnamy? Ne tiahty jich za soboju v hlyb krajiny
nevidomo skiky kilometriv! skazav Katanov.
Dovedesia jich zalyyty poblyzu moria, ale tiky treba schovaty jako vid tych
e tajemnyych hrabinykiv.
Zakopajemo jich u pisok, zaproponuvav Hromeko.
Dobra dumka! Pisok puchkyj, i, cho dovedesia praciuvaty rukamy, inoho vychodu nemaje.

Schovavy ovny, mandrivnyky popriamuvaly vhoru ruslom, v jakomu voda ve ne

tekla. Ale velyki kaliui i lypka hlyna podekudy prymuuvaly vylizaty na toj y inyj
bereh. Ily obereno, pyno ozyrajuy i trymajuy runyci napohotovi, jako buva nespodivano zdybajusia z hrabinykamy. Livoru vid rusla prostiahavsia toj e lis chvoiv, paporoti i pam, todi jak pravoru odna za odnoju pidnosyly pasma ervonuvatych
holych diun. Prystanovye hrabinykiv mohlo buty jak u lisi, tak i sered diun.
erez dejakyj as natrapyly na o temne, o lealo v rusli napivzanesene piskom
ta mulom. Vidkopaly i pobayly pered soboju velyeznoho ornoho muracha, tilo jakoho
stanovylo blyko metra zavdovky, holova bula trochy mena vid liudkoji, a skoreni v
peredsmertnij agoniji lapy zakinuvaly hostrymy kihtiamy.
O car pryrody jurkoho peridu! vyhuknuv Katanov.
Jako jich koloniji abo ytla naseleni tak, jak muranyky na zemnij poverchni,
nam dovedesia maty spravu z tysiaamy vorohiv, skazav Papokin.
Tak, vorohiv chyych, rozumnych i neadnych, dodav Hromeko.

V cej as General, o plentavsia pozadu i inodi liahav vidpoyvaty, pidijov blye.

Pobayvy mertvoho muracha, vin rozliueno, iz zlobnym haranniam kynuvsia na nioho.
Ehe, piznaje, drue, odnoho z tych, chto tebe pokusav! vyhuknuv Makejev,
strymujuy sobaku.

Trochy dali natrapyly na trup druhoho muracha, a potim i tretioho. Oevydno,

zlyva zastala dejakych hrabinykiv e v dorozi, i voda ponesla jich.
Ci orni dyjavoly peremoyly i popsuvaly vsi nai rei! vyhuknuv rozpalyvo
Hromeko.
Tak, sumnivno, ob jim vystaylo rozumu napjasty namet i schovatysia v niomu
razom z reamy! potverdyv Papokin.
Ja dumaju, o vony distalysia svoho ytla e do zlyvy, zaznayv Makejev.
Ade vony ruyly v dorohu daleko ranie vid nas, a my e v dvoch misciach vidpoyvaly po kika hodyn.
Projly e kilometriv zo dva movky. Za ruslom lis poav ridaty, i v niomu zjavylysia yslenni steeky. Na pianych hriadkach, osoblyvo u dolynach mi nymy, ve
vydno bulo roslynnis: kui, puky trav, dribni chvoi. Raptom Makejev zupynyvsia i
pokazav svojim suputnykam na najblyu dolynu mi dvoma hriadamy, de po pisku ruchalosia dvoje temnych til i to tiahly, to kotyly jaku bilu kuliu.
Murachy?
Oevydno! o vony tiahnu? U nas nioho kruhloho i biloho ne bulo.
Znajly jaku inu zdoby.
y ne vidibjemo my jiji v nych?
Ni, krae schovajemosia, a potim pidemo slidom za nymy, vony dovedu nas do
muranyka.
Tiky trymajte Generala, ob vin ne kynuvsia na nych.
Mandrivnyky vidijly trochy nazad i schovalysia za uzlissiam. Nezabarom z-za kuiv u hyrli dolyny pokazalysia murachy, o kotyly popered sebe po pisku velykyj bilyj
predmet jajcevydnoji formy.
Neve jajcia cych murachiv taki velyki? zapytav Makejev.
Ni. Ce, pevno, jajce jakoho letiuoho jaera, jake vony vykraly i kotia do svoho
ytla, skazav Papokin.
A jak vy dumajete, ci jajcia jaeriv jistivni?
omu ni? Ade jidia jajcia erepach, to omu ne zjisty jajce jaera?
Ce treba vziaty do uvahy, zaznayv Hromeko. Teper, koly u nas z charamy
pohano i treba berehty naboji, jajenia bula b due dorena.
Dlia takoho velykoho jajcia potribna vidpovidna skovoroda, jakoji v nas nemaje.
Obijdemosia j malekoju! Probjemo v jajci diroku z odnoho boku, peremiajemo
palykoju ovtok ta bilok, pidsyplemo soli i bratymemo na skovorodu skiky treba.
Ale v nas vzahali skovorody nemaje, murachy zabraly nau kuchniu.
Ja j zabuv. A y ne mona zrobyty skovorodu z karalupy jajcia obereno
zrizaty vereok jajcia i na niomu smayty?
Na omu? U nas nemaje oliji.
Je salo ihuanodona.
Poky myslyvci vyslovliuvaly ci kulinarni mirkuvannia, murachy dokotyly jajce do
bereha rusla i zupynylysia, vahajuy, bo berehy joho buly strimki. Skynuty jajce z krui
bulo nevako, i na mjakomu pisku vono b ne rozbylosia, ale pidniaty na taku vysotu
na druhomu berezi ce zdavalosia nadto vakym zavdanniam dlia murachiv.
Komachy tym asom bihaly navkolo jajcia i ponad krueju, voruay vusykamy i
torkajuy nymy odyn odnoho, oevydno radiay.
Dali odyn zliz u ruslo, ohlianuv protylenyj bereh, postojav pered nym, nae zamyslyvy, nareti pobih ponad nym, asto zupyniajuy i ohliadajuy kruu.
Krokiv za pjatdesiat vin znajov misce, jake bulo ne take strimke i, na joho dumku,
prydatne dlia vlatuvannia spusku. Vin i poav robyty joho, praciujuy perednimy nohamy i elepamy, vidryvajuy hrudky zemli i vidtiahujuy jich nabik.

Druhomu murachovi, o zalyyvsia bilia jajcia na varti, nezabarom nabrydlo ekaty; vin te spustyvsia v ruslo i pobih po slidach tovarya, jakoho ne bulo vydno z-za
povorotu bereha.
y ne potiahty nam jajce, zalyene murachamy? zaproponuvav Hromeko.
Cia dumka speru spodobala, ale potim vynykly dejaki sumnivy.
Po-pere, vony mou pomityty nas, i my peredasno vyjavymo jim svoju prysutnis; po-druhe, ne znajovy zalyenoho jajcia, vony ponu ukaty joho skri navkolo,
a my, zamis ity slidom za nymy do muranyka, chovatymemosia v kuach i prohajemo
as, skazav Katanov, vidkydajuy propozyciju botanika.
Ale v cej as Papokin pomityv u tij taky dolyni mi pianymy hriadamy e odnu
paru murachiv, o kotyly druhe jajce.
Teper mabu vai argumenty ne zajmaty peroho jajcia vidpadaju, skazav vin.
Nu, todi vyde za robotu!
Makejev i Hromeko perebihly ruslo, pidnialy vdvoch jajce, o malo pivmetra v
poperenyku, i perenesly joho do svojeji zasidky na uzlissi.
Potim Makejev rukoju obereno zamiv slidy nih u rusli, o mohly pokazaty muracham, jako vony dosy rozumni, kudy podilosia jajce.
Nezabarom v rusli zjavylysia obydva murachy, o bihly do zalyenoji zdobyi. Vylizy na bereh i ne znajovy jajcia, vony poaly bihaty tudy j nazad, pidbihaly odyn do
odnoho, voruay vusykamy; oevydno, vony buly zbenteeni.
V cej as u hyrli dolyny zjavylysia murachy, o kotyly druhe jajce. Pobayvy jich,
peri kynulysia jim nazustri i, oevydno, hadajuy, o ti vykraly jich zdoby, staly vidnimaty jiji.
Poalasia kolotnea; murachy spynalysia na otyrioch zadnich nohach, pidnimajuy peredniu paru i namahajuy vpjastysia elepamy v yju suprotyvnyka j perehryzty jiji. V zapali boroby odna para nablyzylasia do bereha rusla i vpala z krui. Pid
as padinnia odyn murach opynyvsia na druhomu, skorystuvavsia zrunoju chvylynoju
i maje vidkusyv holovu supernykovi.
Zalyyvy joho, vin pobih na dopomohu tovaryevi, jakyj znemahav u borobi;
vdvoch vony vydko podolaly voroha i pokotyly jajce do rusla.
Mandrivnyky z velykym interesom steyly za bijkoju, ale nijak ne mohly vstanovyty, jaka para murachiv peremohla, bo vsich cych komach zovsim ne mona bulo vidriznyty odnu vid odnoji.
Murachy-peremoci zupynylysia bilia bereha rusla, poradyly, potim skotyly v nioho jajce i pokotyly nahoru.
V kikoch misciach, de protylenyj bereh zdavavsia jim bi nykym, vony zupynylysia i probuvaly pidniaty jajce nahoru. Ale jich kihti buly nedostatnio syni, ob probyty tverdu karalupu, jajce kovzalosia v jich lapach i padalo nazad.
Distavy do toho miscia, de v berezi rusla buv prokopanyj spusk, murachy pomityly joho, ohlianuly i sprobuvaly pidniaty jajce nahoru, pidpyrajuy joho svojimy tulubamy.
Ce jim vdalosia, i vony pokotyly joho dali stekoju, o jla v hlyb lisu. Na pidstavi
dij cijeji pary mona bulo zrobyty vysnovok, o peremohly druhi murachy.
Teper lyalosia jty stekoju slidom za murachamy. Ale, ne znajuy, y daleko dovedesia e jty, treba bulo speru pokinyty z jajcem, o joho vidnialy u murachiv;
nesty joho bulo vako, a kotyty lisom nezruno. Tym-to vydko rozklaly voho u jami,
vykopanij u pisku, spekly kruto cile jajce, podilyly na astyny, i z karalupy zrobyly
kika tarilok i skovorodu.

Pislia veeri mandrivnyky pily v hlyb lisu stekoju, dobre vtoptanoju, ale vukoju
i nezrunoju Na vysoti odnoho metra vid zemli hilky chvoiv splitalysia tak, o dovodylosia povzty abo jty zihnuvy; oevydno, tiky murachy korystuvalysia cijeju stekoju.
erez pivhodyny lis poav ridaty. Murayna steka asto rozdvojuvala, peretynala inymy, i Makejevu dovodylosia pyno steyty za slidom jajcia, todi jak Katanov
na oko znimav kartu miscevosti, zaselenoji jich vorohamy.
Dyvno, o my dosi v lisi ne zustrily odnoho muracha, skazav Katanov.
Vony, oevydno, maju pevni hodyny dlia vidpoynku i snu, a ini tvaryny ne
nasmiliujusia nablyatysia do muranyka.
Ale o speredu pokazavsia yrokyj prosvit. Oevydno, lis zakinuvavsia, a na haliavyni za nym mih buty muranyk. Tym-to treba bulo podvojity pynis. Zoolog i botanik zalyylysia z Generalom, a Katanov i Makejev pily na rozvidku.
Dijovy do kraju lisu, vony zupynylysia pid zachystom ostannich derev i poaly
ohliadaty miscevis. Lis zminyla velyka haliavyna, virnie pustyr, na jakomu maje
zovsim ne bulo roslynnosti, tiky de-ne-de styraly objideni stebla. Sered cioho pustyria, nedaleko vid uzlissia, zdijmavsia velykyj plosko-koninyj horb, metriv z dvanadcia zavvyky i bi jak sto metriv u poperenyku; vin skladavsia z stovburiv derev,
pokladenych odyn na odyn.
Z dopomohoju binoklia mona bulo pobayty, o stovbury rozmieni ne bezladno,
a za pevnoju systemoju, utvoriujuy skladnu, cho i hrubu budovu. V bahatioch misciach
na riznij vysoti temnily vchidni otvory, ale murachiv nide ne bulo vydno, vony, bezumovno, spaly.
Pustyr z usich bokiv buv otoenyj lisom, vysoynamy ta diunamy, i murachy buly
jedynymy hospodariamy joho. V zachidnij astyni pustyria, vzdov pidniia diun, jak
vydno, protikav strumok, bo jla smuha zelenoji travy j kuiv, o jaskravo vyriznialy
na ovtomu foni pisku.

Ohlianuvy miscevis, Katanov i Makejev povernulysia do svojich tovaryiv, ob

obmirkuvaty dai kroky.
Napasty na spliaych murachiv ne vako, skazav Katanov, ale y bude ce
docino ne znaju. Ade nam nevidomo, v jakij astyni cijeji velyeznoji sporudy skladeni nai rei. My lehko moemo zabludytysia v labirynti chodiv.
Vseredyni, mabu, temno, a v nas nemaje ni sviok, ni lichtariv, zaznayv
Papokin.
Mona zrobyty fakely, ja bayv u lisi smolysti dereva, prydatni dlia cijeji mety,
skazav Hromeko.
Iduy z vohnem, my, bezumovno, rozbudymo murachiv i zaznajemo napadu, jakyj povynen zakinytysia sumno dlia vsich nas, promovyv Makejev.
Tak, jich povynni buty sotni, jako ne tysiai, i skiky b my ne znyyly jich
postrilamy ta noamy, kine kincem nas vse-taky zahryzu, abo zaalia na smer.
Ale o nam robyty? proburmotiv Katanov. My ne moemo vidmovytysia
vid svojich reej, vony neobchidni nam, ob povernutysia nazad.
A jako pidpalyty muranyk z odnoho boku? Murachy ponu riatuvaty svoji
zapasy, a ote, j nai rei, i vytiahnu jich nazovni.
Peredusim, vony riatuvatymu svojich lyynok i lialiok, a rei mou za cej as
zhority. Ta koly vony navi i vstyhnu vynesty rei, to nam vse-taky dovedesia vidnimaty jich syloju.

 y ne vykuryty nam murachiv dymom, a todi, jak vony zalya svoje ytlo, pity
za reamy?
Cej plan ue krayj, ale v chody, napovneni dymom, my sami ne zmoemo pronyknuty, a koly dym rozijdesia, murachy te mou povernutysia.
Stanovye, zdajesia, zalyajesia bezporadnym!
O o, zaproponuvav Makejev, ja liau poblyzu muranyka i vdavatymu
mertvoho. Murachy potiahnu mene v svoje ytlo, i tam ja, molyvo, zumiju diznatysia,
de lea nai rei, a nastupnoji noi vstyhnu vynesty jich nadvir.
Cej plan nadto ryskovanyj, zapereyv Katanov. Murachy mou vas potiahty ne cilkom, a rozdery na matky. Ale prypustimo navi, o vony potiahnu vas
cilym i ne vmertvlia, to jak e vy v temriavi, ta e buvy trupom, zumijete orijentuvatysia v labirynti chodiv, ob potim znajty vychid nadvir.
Ja vimu v kyeniu klubok nytok i, vypuskajuy postupovo nytku, zumiju po nij
vybratysia, jak Tezej po nytci Aridny z labiryntu.
Dobre, jako murachy ne pomitia cioho i ne ponu pidbyraty vaoji nytky. A
y je u vas nytky?
Klubka ni v koho ne bulo, i cej ryskovanyj plan te buv zabrakovanyj. Usi sydily,
povisyvy holovy, prydumujuy novi plany, jaki te dovodylosia vidkydaty, jak nezdijsnenni.
O o ja prydumav, skazav Katanov, treba otrujity abo ohluyty murachiv
otrujnymy gazamy, ob vony zacipenily na pevnyj as, za jakyj my moemo znajty nai
rei v muranyku. Takymy gazamy je: chlor, brom i sirystyj gaz. Ote, nam treba peredusim znajty materil dlia vyhotovlennia dostatnioji kikosti gaziv. Chlor mona dobuty
z kuchonnoji soli, jaka je v mori. Brom, pevno, je v zoli vodorostej, o rostu u ciomu
mori, ale dobuty jich bude e vae, ni chlor. Najlehe bulo b vyhotovyty sirystyj gaz,
jako my tiky znajdemo sirku, siranyj koledan abo inu sirystu rudu. Svyncevyj
blysk my ve bayly v uelyni pterodaktyliv, molyvo vin znajdesia j tut, u skeliach
vysoyny.
Ale , ob znajty materil i vyhotovyty gaz, potribnyj ymalyj as! skazav
Makejev.
o robyty! Na kika dniv nam vystay najavnych zariadiv dlia dobuvannia
jii. Krae pidhotuvaty sposib najbi virnyj, ryskovani sposoby zalyasia v nas pro
zapas na vypadok krajnioji potreby.
Ote, nam treba zabyratysia zvidsy, nioho ne zrobyvy z hrabinykamy.
Krae pity, poky murachy nas ne pomityly, i ne vyklykaty v nych pidozry pokvapnymy sprobamy. Jako my jich stryvoymo, vony stanu e oberenii, rozstavlia
vartu bilia vchodu, obukuvatymu miscevis navkolo i utrudnia nam dai kroky. Ade
my e ne znajemo, na jakomu rivni rozvytku stoja ci cari jurkoji pryrody.
Usi pohodylysia z Katanovym, cho i serdylysia, o dovodysia vidmovytysia vid
nehajnoji rozpravy nad hrabinykamy. Vyriyly povernutysia do pianych diun i ponad
ruslom distatysia vysoyny, de poukaty sirky abo sirystych rud.

Mandrivnyky projly do rusla ponad uzlissiam; nijakych tvaryn, navi komach ne

bulo vydno, oevydno, murachy systematyno poliuvaly na vsiaku dyynu navkolo
muranyka. Tiky zridka nad pustyrem prolitav jakyj-nebu jaer, pospiajuy dali.
Ruslo tiahnulosia ponad krajem pustyria, a trochy dali vhoru vrizuvalosia v piani
horby, proliahajuy v dosy hlybokij dolyni. Tut po oboch berehach rosly kui, nevelyki
chvoi, solodka trostyna, paporo. Vhoru cijeju dolynoju mandrivnyky posunulysia e
na kika kilometriv i potim vyriyly dobre vidpoyty pislia tryvoh i perechodiv, o tryvaly cilu dobu. Vody v strumku bulo ve bahato, a ti pam i chvoiv vabyla do sebe.
Skypjatyly aj, poveerialy ovtkom jajcia, o lyyvsia v zapasi, i spokijno vyspalysia.
Ale potim pojava murachiv poblyzu prymusyla pospiyty z snidankom, ob vyde vidijty podali vid muranyka i ne vyjavyty joho mekanciam svojeji prysutnosti.
erez kika kilometriv piani schyly dolyny postupylysia miscem skeliastym, bo
ruslo poalo vrizuvatysia v stolovu vysoynu. ukajuy sirysti rudy, Makejev i Katanov krok za krokom ohliadaly skeli odyn na pravomu, druhyj na livomu schyli, o,
zrozumilo, spoviniuvalo ruch. Papokin i Hromeko zalyalysia poblyzu rusla, z runyciamy napohotovi, ob zdobuty jaku-nebu dyynu abo vidbyty napad jaeriv y murachiv. Ale ostannich ne bulo, miscevis postupovo stavala dedali pustynnioju, navi ponad strumkom dereva j kui rosly ve ride, i tiky vuka smuha travy ta solodkoji
trostyny vsiudy e obliamovuvala joho berehy. Najavnis trostyny due raduvala mandrivnykiv, bo vona zalyala jich jedynoju poyvoju v cij pustyni.
Iz tvaryn vony zustrialy tiky velyeznych babok, o yrialy nad vodoju, ta inkoly
pterodaktylia, jakyj haniavsia za cymy komachamy. Povitria bulo zovsim spokijne, prominnia Plutona palylo nemyloserdno u vukij dolyni, holi schyly jakoji buly nahriti, nae
pi, i tiky blykis vody, jakoju mona bulo postijno vhamovuvaty sprahu ta zmouvaty
holovu, pidtrymuvala mandrivnykiv i davala jim zmohu ruchatysia vpered.
ukannia sirystych rud poky o buly nevdali.
Pryval dlia obidu zrobyly na berezi strumka, skypjatyly aj, posmoktaly solodkoji
trostyny i podilyly ostannij suchar.
Uveeri nam dovedesia pokutuvaty babku abo pidstrelyty pterodaktylia!
sumno skazav Papokin, zbyrajuy ostanni krychty sucharia.

Pislia vidpoynku pily dali vhoru dolynoju. Na oboch schylach tiahnulysia ti

taky orni, pochmuri skeli, pobyti rozkolynamy to na velyezni nezhrabni kuby, to na
strunki, tonki stovpy. Roslynnis ponad strumkom stavala oraz bidnia, chvoi
traplialysia ride, paporo ta pamy zovsim znykly i tiky trava ta solodka trostyna e
obstupaly berehy strumka.

Na noivliu zupynylysia bilia ostannioho suchoho dereva, ob skorystuvatysia

nym jak palyvom. Skypjatyly aj i bahato pyly joho z sokom trostyny, ob uhamuvaty
holod, bo nijakoji dyyny ne popadalosia.
Pislia aju Makejev i Katanov zadumaly pidniatysia na schyl dolyny, ob ohlianuty miscevis. Ostannia javliala soboju rivnynu, o prostiahalasia v usi storony na
daleku vidda; tiky na pivdni, kilometriv za dvadcia, nad neju pidnosyla grupa ploskokoninych hir.
Koly obydva doslidnyky vidijly na kika desiatkiv krokiv vid kraju krui i dolyna
strumka zovsim znykla z oej, vony viduly vsiu pochmuru vely navkolynioji pustyni.
orna hola skelia, usijana velykymy j dribnymy oskolkamy, o vidokremyly vid
neji pid vplyvom vysokoji temperatury vino paliuych promeniv, takyj buv grunt
cijeji pustyni. Nide ni kuyka, ni bylynky, sam ornyj kami pid nohamy do horyzontu,
nebo z ervonuvatym Plutonom nad holovoju absoliutna, neprochidna pustynia, o
zahrouvala virnoju smertiu z holodu j sprahy smiakovi, jakyj navayvsia b nadovho
zahlybytysia v jiji neosiani prostory.
Vid ornoho kaminnia, nahritoho Plutodom, pailo vohnem, nae z rozarenoji pei,
a zverchu peklo priame prominnia Plutona, vid jakoho nide bulo schovatysia. Tiky hory,
o zdijmalysia na pivdni, trochy riznomanityly ciu achlyvu, hnitiuu monotonnis pustyni, bo vony buly ne orni, a z bahama bilymy, ervonymy ta ovtymy smuhamy j pliamamy.
Ohlianuvy miscevis, Katanov skazav svojemu suputnykovi:
Ja dumaju, o naomu pronyknenniu v hlyb tajemnyoji krajiny nedaleko
zvidsy ley kraj. Dolyna, jakoju my jdemo, oevydno, kinajesia tam, bilia grupy hir, i
ja boju, o dali prostiahlasia taka pochmura pustynia, zovsim neprochidna bez specinoho sporiadennia, bez velykych zapasiv vody, chariv i palyva.
Neve vsia ostannia astyna vnutrinioji poverchni Zemli javliaje soboju taku
rozarenu pustyniu?
Oevydno, o tak, prynajmni do miscevosti poblyzu vchidnoho otvoru pivdennoho poliusa, jako takyj je. Ade volohu, potribnu dlia roslynnosti i tvarynnoho yttia,
vnutrinia poverchnia distaje erez ci otvory. Oevydno, more, jake my pereplyvly, je
ostannij rezervuar cijeji volohy.
Ale, jak my bayly, pivnini vitry, o tut panuju, mou zanosyty ciu volohu j
dali.
Za ostannij as my cych vitriv ne sposterihaly, krim ridkych bur z hrozamy.
Oevydno, ostanni chmary, o prychodia z pivnoi, rozriadajusia nad morem i v najblyij do pivdnia vid nioho smuzi, a dali nad cijeju rozarenoju pustyneju nesesia tiky
ostaa volohy, povitria ne nasyujesia neju i doi nemolyvi.
Znay, my dijdemo tiky do cych hir na pivdni?
Tak, distanemosia do nych i pobaymo, y pravyni moji mirkuvannia.
o robyty, jako na ciomu liachu my ne znajdemo potribnych nam sirystych
rud?
Ci hory, zvaajuy na jich formu i kolir, oevydno je zhasli vulkany, a na schylach vulkaniv maje zavdy mona znajty sirku. Ja maje vpevnenyj, o tam my znajdemo te, o nam potribno.
I povernemosia nazad?
Ja dumaju, o treba skorystuvatysia tym, o my ve projly tak daleko vid
moria, i zrobyty e exkursiju na pivde, ob perekonatysia, o pustynia neprochidna.
Todi naa sovis bude spokijna my zrobyly vse, o v liudkych sylach.
Ale, molyvo, o v inomu misci more zachody dali na pivde i, ote, das nam
zmohu projty dali.
Jako my vidnimemo u murachiv nai rei, to moemo projichaty ponad berehom moria na schid i na zachid i perekonatysia v ciomu.

Nadyvyvy na pustyniu i poslavy na proannia pryvit synij poverchni moria ta

joho zelenym bereham, o ledve buly pomitni na pivnoi, za krajem pustyni, geology
popriamuvaly nazad do svoho taboru. Koly vony spuskalysia po rozkolyni, kovzajuy
na osypach i strybajuy z bryly na brylu, vony pouly odyn za odnym dva postrily.
o ce? Neve murachy zajly tak daleko i napaly na naych tovaryiv? skazav Katanov.
Treba pospiyty na dopomohu! vidpoviv Makejev.
Podvojivy vydkis spusku, vony erez kika chvylyn
dosiahly pidniia schylu i pobihly do miscia stojanky. Ale jich tryvoha bula daremna: ne murachy napaly na tovaryiv, a dobrozylyva dolia poslala holodujuym zapas chariv.
Sydiay na berezi strumka, Papokin i Hromeko pomityly ornu ti, o promajnula nad nymy. Vony pidvely holovy i pobayly, o nad dolynoju kruliaje velykyj
pterodakty, uvahu jakoho, mabu, pryvernula do sebe bliaanka, o blyala na sonci.
Ne dovho dumajuy, vony schopyly runyci i vystrelyly, koly jaer, opysavy nove kolo,
spustyvsia nye. Odna kulia vluyla, i tvaryna vpala. Ce buv due velykyj ekzempliar,
zavdovky vid holovy do kinyka chvosta bi jak pivtora metra, i tomu joho tulub mav
bahato mjasystych astyn.
Poveeriavy dobre mjasom jaera, poliahaly spaty, po erzi vartujuy, bo mjaso,
rozkladene na kaminni dlia provjaliuvannia, treba bulo berehty vid letiuych jaeriv,
jaki mohly siudy zaletity.
Druhoho dnia prodovuvaly jty dolynoju vhoru. Mandrivnyky buly navantaeni zapasamy suenoho mjasa, a tako solodkoji trostyny j palyva, bo pobojuvaly, o vsioho
cioho vye po dolyni ve ne bude. Dolyna spravdi stavala dedali pustynnioju i
roslynnis na berehach strumka traplialasia ymraz ride. Sirystoji rudy ne znachodyly, i teper Katanov pokladav jedynu nadiju na vulkanopodibni hory u verchivjach
dolyny, do jakych na kine dovhoho perechodu zdavalosia ve zovsim blyko. Trochy ne
dijovy jich, dolyna zvuzyla i peretvoryla na korotku uelynu, o vyvela mandrivnykiv v ulohovynu, roztaovanu bilia samoho pidniia hir.
Mandrivnyky due zdyvuvaly, koly na dni ulohovyny pobayly dosy velyke ozero,
skeliasti berehy jakoho podekudy buly vkryti zelenniu. Nevelyki chvoi, paporo i
trostyna rosly grupamy na bi poloystych diliankach bereha, o pereryvalysia nevysokymy skeliamy. Ce ozero bulo zrunym miscem dlia stojanky. Tut mandrivnyky mohly
zalyyty zajvyj vanta, ob pidniatysia poronem na hory i poukaty tam sirky abo
sirystych rud.
Roztauvavy u tini paporoti, mandrivnyky zadumaly pokupatysia v temnij, spokijnij vodi ozera, o skydalosia na velyke hladeke dzerkalo v rami ornoho dereva z
smarahdovymy vstavkamy. Papokin, rozdiahnuvy perym, smilyvo pirnuv z holovoju
u vodu, ale odrazu vyrynuv i vystrybnuv na bereh z vyhukom:
Voda hariaa, duch zabyvaje!
Ini poaly probuvaty vodu chto rukoju, chto nohoju i peresvidylysia, o
zoolog kae pravdu.
Hromeko vyjniav kyekovyj termometr, jedynyj ucililyj z instrumentiv expedyciji
zavdiaky tomu, o vin zavdy brav joho z soboju. Zanurenyj v ozero, vin pokazav 40 za
Cesijem.
Nu, ce e ne tak strano! skazav botanik. Sorok gradusiv Cesija dorivniuju trydciaty dvom gradusam Reomiura, a ce temperatura hariaoji vanny, jaku cilkom mona vytrymaty.
Ale hariaa voda v arkyj de ne mohla osviyty, tomu mandrivnyky obmeylysia
tiky tym, o pomylysia dobre, vykorystavy zamis myla bilyj puchkyj mul, jakyj leav
tovstym arom na dni ozera. Vin buv nahrityj e bie, ni voda, i spravdi opariuvav
zanureni v nioho nohy, zate pinyvsia, nae mylo, i dobre zaminiav joho.

 O e nespodivane bahatstvo, o zalyajesia bez vytku v cij krajini udes!

skazav Makejev, staranno natyrajuy mulom.
Ehe, sprytni liudy utvoryly b velyezne pidpryjemstvo. Ciliue mylo z nadr zemli vylikovuje vid usiakych chvorob, poynajuy vid neyti i kinajuy rakom, pryblyzno tak kryaly b reklamy, jakymy buly b perepovneni storinky urnaliv, smijavsia
Hromeko; vin ironino stavyvsia do vsich bahatstv, o rozpaliuvaly duch pidpryjemlyvosti v kolynioho ukaa zolota.
Koly ve hovoryty pro bahatstva Plutoniji, to ne mona zabuvaty j tvarynnoho
svitu, vyhuknuv Papokin, jakyj suyvsia na sonci pislia vanny. Ja b organizuvav
akcinerne tovarystvo dlia vyvozu vsich cych yvych skamjanilostej ta postaannia
nymy zoologinych sadiv i muzejiv usich derav poverchni naoji planety. Take tovarystvo malo b velyeznyj uspich, biyj za vai hirnyopromyslovi pidpryjemstva, bo zoloto, mi, zalizo vse ce je v dostatnij kikosti i tam, nahori, a yvych mamontiv, plezizavriv, pterodaktyliv tam nemaje.
Mene cikavy ce hariae ozero, skazav Hromeko, ja ve rani pomityv, o
voda v strumku tepluvata, ale dumav, o vona nahrivajesia v holij dolyni z ornymy
skeliamy. Teper jasno, o strumok distaje svoje teplo z cioho ozera.
My, bezumovno, perebuvajemo bilia pidniia starych vulkaniv, pojasnyv
Katanov, i v ozero vychodia iz nahritych e nadr vulkana hariai derela.
Treba obsteyty ce ozero navkruhy i vyjavyty ci derela, skazav zoolog.
Ot vy i vimisia za ce vdvoch z Mychajlom Hnatovyem, poky varysia veeria,
a my pidemo na rozvidku do vulkana, zaproponuvav Katanov.
Odiahnuvy pislia vanny, vin i Makejev obijly zachidnyj kraj ozera, z jakoho
vytikav strumok, probyvajuy mi navalenymy ornymy brylamy, i poaly pidijmatysia
na zovsim holi i vkryti ornym ebenem horby, o lealy bilia pidniia vulkana. Perejovy erez nych, rozviduvai opynylysia bilia pidniia peroji velykoji hory, na krutomu schyli jakoji mona bulo pobayty potoky lavy, o vylyvalasia v riznyj as iz kratera na veryni hory i zastyhala na poverchni to zaokruhlenymy chvyliamy, to chaotyno
nagromadenymy odna na odnu brylamy.
Rozhliadajuy bi stari potoky, poverchnia jakych podekudy bula ovta, ervona i
bila, Katanov pojasnyv svojemu suputnykovi, o tut je vochra, naatyr i sirka32.
Nu ot i sirka, o nam tak potribna! Ale tiky tut jiji nebahato i zbyraty vako,
a v krateri, spodivaju, znajdemo jiji bie.
Zdyrajuy po brylach potoku, rozviduvai erez hodynu dosiahly veryny hory.
Vona bula ploska, i v centri jiji ziajala orna prirva z maje vertykanymy stinkamy.
O i krater, dosy solidnych rozmiriv.
Na nau bidu, zovsim neprystupnyj.
Obijdemo joho navkruhy, moe znajdesia zrune misce dlia spusku.
Veryna hory te skladalasia z zastyhloji brylovoji lavy. Z neji rozhortavsia yrokyj
vyd v obydvi storony. Na pivnoi bilia pidniia horbiv lealo ozero v svojij zeleno-ornij
rami. Vono malo formu maje pravynoho kruha i, molyvo, te javlialo soboju krater
e bi staroho vulkana. Na schid i zachid spadaly velyezni potoky lavy, o postupovo
hubylysia u vyhliadi hriad i stin ornych ske na poverchni pustyni. Na pivdni zdijmalasia trochy vya druha hora, oevydno holovnyj konus vulkana, o zastupala vyd dali.
Z peroju horoju vona bula zjednana vukoju skeliastoju sidlovynoju.

Naatyr spoluka amiku z chlorom u vyhliadi biloji soli, jaka pry nahrivanni zvitriujesia; zustriajesia v rozkolynach lavy i vulkaniv, vyhotovliajesia tako tuno dlia zastosuvannia v medycyni i technici. Vochra minerana farba vid ovtoho kolioru do buro-ervonoho; javliaje soboju vodnyj okys zaliza
v sumii z hlynoju i vapnom.
32

Obijovy krater z zachodu i peresvidyvy, o z cioho boku spustytysia v nioho

te nemolyvo, rozviduvai projly sidlovynoju na druhu horu. Jiji veryna mala te hlybokyj krater, ale rozirvanyj na pivdennyj schid velykoju vyjimkoju, vid jakoji vnyz po
schylu jov velyeznyj potik lavy, oevydno produkt ostannioho vybuchu vulkana.
Cia vyjimka u vali kratera davala zmohu spustytysia na joho dno bez osoblyvoho
rysku.
Teper vyd na pivde buv vidkrytyj. Zovsim blyko vid holovnoho vulkana pidnosylosia e kika nykych vulkaniv z zavalenymy krateramy, a za nymy do horyzontu prostiahnulasia ta orna pustynia, jakij, zdavalosia, ne bulo kraju.
Tak, dali na pivde, u hlyb Plutoniji tut chodu nemaje! vyhuknuv Makejev,
vpyvajuy svojim hostrym pohliadom u dalei. Kilometriv na sto ne vydno nioho,
krim ornoho kaminnia.
I exkursuvaty v cej bik nema oho! dodav Katanov. Ohlianemo vulkany,
naberemo sirky i nazad do muranyka vidbyvaty nae majno.
Vyd z veryny hory spravyv na nych hnitiue vraennia.
Pid nohamy sposterihaiv prostiahlasia grupa ornych hir, pokrajanych hlybokymy uelynamy, nae zmorkamy, z ovtymy, bilymy j ervonymy pliamamy, niby
nabryzkanymy veletenkoju itkoju nedosvidenoho maliara. Dali navkruhy jla orna
rivna pustynia bez jedynoji oznaky yttia, bezradisnyj prostir jakoji pid ervonuvatym
prominniam Plutona mav osoblyvo zlovisnyj charakter.
Ce carstvo smerti achlyvie, ni poliarni snihovi pustyni! vyhuknuv Katanov.
Tak, koly b zlyj duch isnuvav, to kraoho miscia dlia perebuvannia jomu ne
znajty! pidtverdyv Makejev.
Vy podaly dobru dumku. Nazvemo ciu miscevis pustyneju Dyjavola.
A ci vulkany tronom Satany. Meni tak i vvyajesia zlovisna kartyna: v ti dni,
koly Pluton merkne i nastaje ervonuvatyj prysmerk, iz kratera vylitaje zlyj duch,
schoyj na veletenkoho pterodaktylia, kruliaje nad cymy horamy i nad pustyneju,
spovniujuy povitria svojim zavyvanniam, kupajesia v chvyliach hariaoho ozera, vidpoyvaje na ornych vysokych skeliach, mylujuy svojim carstvom
Ohlianuvy miscevis i pomityvy najzruniyj punkt dlia spusku v krater, rozviduvai pily do ozera, vybyrajuy najbi priamyj liach vid holovnoji veryny, ob druhoho dnia votyrioch ity za sirkoju.

Druhoho dnia vsi votyrioch ruyly do holovnoho vulkana, zachopyvy z soboju na

vsiakyj vypadok odnu runyciu, trochy smaenoho mjasa ta solodkoji trostyny. Retu
majna mona bulo zalyyty bilia ozera pid dohliadom Generala, bo v cij pustyni tvaryn
zovsim ne bulo i mona bulo spodivatysia, o vono zalyysia cile.
liach iov speru erez nyki hirki orni horby ta hriady potokiv lavy, dali schylom holovnoho vulkana vzdov velyeznoho potoku, o poynavsia bilia vylomu kratera.
erez pivhodyny distalysia do nioho i poaly spuskatysia vhlyb brylamy zastyhloji lavy,
o javlialy soboju o niby schody dlia veletniv.
Spusk tryvav pivhodyny i pryviv na dno kratera, jakyj javliav soboju majdanyk z
zasochloju potriskanoju ornoju hriazziu. Koly cej majdanyk, oevydno, buv vkrytyj
vodoju znykloho ozercia. Za majdanykom strimko pidnosyla protylena stina, husto
vkryta bilymy, ovtymy i ervonymy naliotamy ta natekamy. U ovtych naliotach nevako bulo vpiznaty samorodnu sirku u vyhliadi dribnych i velykych krystaliv, o mistylysia v poronynach lavy abo vkryvaly jiji poverchniu netovstym arom.

Vyjniavy myslyvki noi, mandrivnyky vzialysia zskribaty nalioty i vidkolupuvaty bii krystaly, skladajuy vydobutok u svoji zaplini miky. Koly miky buly povni, to vyjavylo, o v koen z nych vlizlo blyko istnadciaty kilogramiv.
istnadcia kilogramiv sirky daju ponad odynadcia tysia litriv sirystoho
gazu, zaznayv Katanov, a istdesiat otyry maje sorok pja tysia litriv. Ja
dumaju, o cioho dosy dlia muranyka.
Bie my j ne moemo ponesty, skazav Papokin, u nas je e runyci ta
dejaki zapasy, a nesty vse ce na sobi dovedesia dva dni.
Deo mona navjuyty na Generala, zaproponuj vav Makejev, vin ue
vyduav, siohodni cilyj de vidpoyvaje i ponese na svojij spyni kilogramiv trydcia. Do
ozera pid horu my ci trydcia kilogramiv donesemo, tomu naberimo e sirky, ob vystaylo.
Posnidavy j vidpoyvy, mandrivnyky nabraly e kilogramiv trydcia, dlia jakych
Makejev zniav svoju soroku i zrobyv z neji miok. V odnij iz ilyn naskrebly tako
pryhorniu kuchonnoji soli.
Pid as vidpoynku Katanov napivleav, prychylyvy do stiny kratera, i raptom
viduv rizki udary, o jly z hlybyny hory.
Neve vulkan ne zhas? podumav vin.
Ale, ne majuy dosvidu u vyvenni dijuych vulkaniv, vin ne nadav znaennia cym
zvukam i navi ne skazav pro nych svojim tovaryam.
Koly zakinyly zbyraty druhu partiju sirky i vsi etvero znovu sily na dni kratera,
ob vidpoyty pered pidjomom i spuskom z vakym vantaem na pleach, Katanov
zhadav pro zvuky i pryklav vucho do skeli. Udary ulysia e jasnie i viduvalosia navi
lehke dvyhtinnia ske.
Ja, moe, pomyliaju! vyhuknuv vin, schopyvy z svoho miscia. Ale meni
zdajesia, o nam tut hajatysia nema oho: v nadrach vulkana vidbuvajesia jaka robota. y ne hotujesia vin do vybuchu? Posluchajte sami!
Pryklavy vucho do stinky kratera, vsi peresvidylysia v pravdyvosti joho sliv.
Moe vybuchu j ne bude; moe vin stanesia erez tyde abo erez misia, ale
ja ne ruu, o vin ne moe statysia siohodni! skazav profesor.
Cilkom virno, i sydity na dni kratera nema oho, tym bie, o nam treba e
zdertysia nahoru do joho krajiv, pohodyvsia Hromeko.
Skynuvy vaki miky na plei, mandrivnyky polizly vhoru schodamy veletniv. Ale
z noeju jly ne tak vydko, jak spuskalysia vnyz, i tiky erez hodynu vony buly nahori.
Ozyrnuvy nazad, vony perekonalysia, o jich pokvapnis bula cilkom vasna: z dna
kratera pidnosyvsia tonkyj stovp ovtuvatoho dymu, v povitri zapachlo sirkoju i chlorom.
Dvyhtinnia stinok kratera bulo take ve velyke, o viduvalosia pid johamy. Treba
bulo pospiaty, bo konoji chvylyny vyverennia mohlo poatysia vybuchom lavovoji probky, o zabyla erlo kratera. Ne hajuy asu, mandrivnyky poaly spuskatysia tijeju
dorohoju, jakoju pryjly, i erez dvi hodyny buly bilia ozera, de General, skuyvy za
nymy, vitav jich radisnym havkanniam i skavanniam.
Prote vulkan ne pospiav poynaty svoju dijanis. Nad joho verynoju vydno bulo
tiky tonkyj stovp buruvatoho dymu, o pidnosyvsia na velyeznu vysotu i tam rozchodyvsia. Bilia ozera ne uty bulo pidzemnych udariv i vse bulo spokijno.
Doly vsi skynuly miky z sirkoju, Papokin schamenuvsia, vin zabuv svoju runyciu v krateri y na veryni, de dvii zupynialy dlia vidpoynku. Povidomyvy pro ce
tovaryiv, vin skazav, o vernesia zaraz do vulkana za runyceju.
U nas je e try runyci, a v muranyku etverta zapasna, ote, mona obijtysia
j bez tijeji i nema oho naraatysia e raz na nebezpeku, jakoji my unykly, zaznayv
Katanov.

 Vulkan tiky dymy, stojav na svojemu zoolog, jakyj due liubyv svoju dvostvolku, o vidznaala pravynym bojem. Zasmuenyj svojeju zabutlyvistiu, vin dodav:
Poky vy vidpoynete, ja vstyhnu zbihaty.
Lizty v krater dymujuoho ve vulkana ne mona, bo vy zadychnetesia vid otrujnych gaziv. A najpevnie, o vy zalyyly runyciu same na dni kratera. Ote, vaa vytivka odnakovo nezdijsnenna, perekonuvav Katanov.
Ni, ja pryhaduju, o vyde zalyyv runyciu nad krajem kratera e pered
spuskom, ob ne nosytysia z neju daremno vnyz i vhoru po skeliach. A dobihty do kraju
kratera ne tak ue dovho j nebezpeno, tverdyv zoolog.
Vyverennia moe statysia konoji chvylyny. Ne znaju navi, y rozvalyvo my
robymo, zalyajuy do snidanku na berezi cioho ozera; y ne krae vidijty dali vid vulkana?
Ale vsi due stomylysia vid schodennia i spusku z vakoju noeju na spyni. Vyhliad vulkana ne vyklykav osoblyvych pobojuva, a ozero bulo na viddali blyko dvoch
kilometriv po priamij liniji vid kratera, tobto porivniano daleko. Ote, mona bulo spodivatysia, o joho bereham bezposerednia nebezpeka ne zahrouje. Tomu vyriyly
nouvaty bilia ozera, majuy namir buty prysutnimy cho na poatku takoho grandioznoho javya, jak vyverennia vulkana.
Tya tryvala tiky hodyny otyry. Spliaych mandrivnykiv raptom rozbudyv straennyj hurkit i kolyvannia gruntu. Jim zdalosia, o jich pidkynulo v povitria i o vony
padaju v ozero.
Vsi skoyly na nohy, zliakano ozyrajuy: grunt dvyhtiv pid nohamy, i dereva na
berezi ozera chytalysia v rizni boky.
Veryna vulkana bula opovyta hustoju zavisoju ornoho dymu, jaku roztynaly,
nae blyskavky, rozareni kameni, o vylitaly z kratera.
Vyverennia poalosia.
De Papokin? vyhuknuv Makejev, pomityvy, o jich tiky troje.
y ne kynulo joho potovchom v ozero? Vin leav najblye do joho bereha,
vyslovyv zdohad Hromeko.
Ale poverchnia vody bula vkryta tiky malekymy bryamy, o jich, oevydno, vyklykav strus gruntu. Kruhovych chvy, jaki b pokazuvaly, o u vodu ojno vpalo vake
tilo, ne bulo vydno.
y ne pobih vin z pereliaku vnyz dolynoju?
A y ne piov vin vse-taky do kratera za svojeju runyceju? zaznayv Katanov.
Ostannie prypuennia zdavalosia najbi pravdopodibnym, bo zoolog buv liudynoju vpertoju. Vin, oevydno, vydav, poky joho tovaryi posnuly, i piov do vulkana.
Poklyky j ukannia navkolo ozera vyjavyly marnymy. Dovelosia vyznaty, o zoolog piov za runyceju.
Dobre, jako vin e ne dijov do veryny vulkana, koly vyverennia poalo,
zaznayv Katanov. Inake vin bezumovno zahynuv.
o nam robyty? vyhuknuv Makejev. Na moju dumku, treba bihty do
nioho na dopomohu!
Zaekajmo dejakyj as, zaproponuvav Hromeko. Do dna kratera i nazad
try-otyry hodyny chodu. Jako vin piov o devjatij, koly my tiky posnuly, vin erez
pivhodyny abo hodynu povynen povernutysia.
A za cej as dijanis vulkana pokae, y mona pidniatysia do kratera bez velykoho rysku!
Ale ce achlyvo! sydity, nioho ne robliay, na misci i ekaty, zamis pospiyty na dopomohu tovaryevi!
Tak, ce achlyvo, ale my moemo vriatuvaty joho tiky v tomu razi, koly vin e
ne dijov do kratera i tiky poranenyj kamenem, o vyletiv z kratera. Jako Papokin

pid as vybuchu buv na veryni abo v samomu krateri, to vin bezumovno zahynuv, koly
ne vid kaminnia, to vid gaziv. Probujuy teper distatysia do veryny vulkana, my tovarya ne vriatujemo, a ryskujemo doleju vsijeji expedyciji. Dyvisia, o tam robysia!
Ostanni slova Katanov promovyv, pobayvy velyeznyj klub pary, o vychopyvsia z kratera vulkana.

erez kika sekund rozligsia ohlulyvyj hurkit, niby hora rozletila na astyny abo
pidnialasia v povitria. Klub pomav unyz schylom, dyvovyno rozrostajuy uhoru i v
storony i vydko peretvoriujuy na lilovo-ornu chmaru abo cilu stinu chmar, jaki
klubylysia, zmiuvalysia, zvyvalysia v siajvi slipuych blyskavok. Cia stina mala schylom z vydkistiu pojizda, i erez kika chvylyn jiji kraj buv ue bilia pidniia vulkana,
a verchnij kraj zdijmavsia, kluboay, daleko vye vid joho veryny.
Ce cilkom nahaduje achlyve vyverennia Lysoji hory na ostrovi Martinici, o
znyylo v travni 1902 roku misto Sen-Pjer z joho dvadciama simoma tysiaamy yteliv
za kika chvylyn! vyhuknuv Katanov. Cia chmara, tak zvana pekua, abo paliua,
skladajesia z straenno stysnenoji i perehritoji vodianoji pary ta gaziv, perepovnenych
hariaym popelom, i nese ne tiky dribne kaminnia, a j velyki bryly.
Nae astia, o chmara pila ne na ozero, a v druhyj bik, inake nas spitkala
b dolia yteliv Sen-Pjera! zauvayv Hromeko.
Tak, vona, oevydno, skorystalasia, tym vylomom u kraji kratera, jakym projly
j my, i tomu povernula na pivdennyj schid, po ostanniomu potoku lavy.
o bude dali? zapytav Makejev.
Ci paliui chmary mou povtoriuvatysia erez pevni promiky asu hodynu
abo dvi, a potim zjavysia lava.
A y ne mou dai chmary povernuty v inyj bik, ni pera, napryklad do nas?
Jako kraj kratera ne zminyvsia pid as achlyvoho vybuchu, o suprovoduvav vychid peroji chmary z erla, to i dai chmary bi za vse zbereu napriam
peroji, v inomu razi vony pidu novym liachom.
Ote, mou pity i v na bik?
Zvyajno, ale spodivatymemo, o cioho ne trapysia, i poky o my porivniano
ne u velykij nebezpeci.
Pid as cijeji rozmovy chmara, rozpovzajuy u storony, zakryla znanu astynu
schidnoho schylu hory, ale ruchalasia vnyz ue povinie i narostala holovno vhoru. Vsi
try mandrivnyky stojaly movky, spohliadajuy achlyve j velyave vydovye.
I raptom iz-za hrebenia najblyoho horba pidniia vulkana zjavyvsia Papokin.
Vin bih strimgolov, bez apky, z rozpatlanym volossiam, perestrybujuy erez bryly, o
perehoroduvaly jomu liach, joho tovaryi kynulysia jomu nazustri, zasypajuy zapytanniamy. Ale vin tak zachekavsia vid vydkoho bihu i chvyliuvannia, o ne mih hovoryty.
Tiky vidleavy u tini derev bilia ozera i prokovtnuvy kika aok cholodnoho
aju, vin opamjatavsia i poav svoje opovidannia.
Nezvaajuy na vai umovliannia, ja vyriyv schodyty za runyceju do vulkana,
o, jak meni zdavalosia, buv malo zahrozlyvyj. Ja spodivavsia, o runycia zalyyla
na odnomu z dvoch pryvaliv, zroblenych namy pid as pidjomu, abo, v krajniomu razi,
na veryni. Ja vydav, poky vy micno posnuly, i blyko desiatoji hodyny piov tak,
vziavy lye kika steblyn trostyny. Na misci peroho pryvalu runyci ne bulo, a tomu
o vulkan ne posyliuvav svojeji dijanosti, ja poliz dali. Ja pidniavsia ve due vysoko,
i do veryny zalyalosia ne bie vid pivkilometra. Kliatyj vulkan, jak i ranie, slabo
dymiv, i povertatysia ne chotilosia.

 Ja ve pidnimavsia do prolomu v kraji kratera, i meni zdavalosia, o bau svoju

runyciu, prystavlenu do bryly lavy za sotniu krokiv speredu, koly raptom prolunav
synyj hurkit i z erla vykynulo bahato dymu, jakyj zniavsia vhoru. Ja zupynyvsia vahajuy. Ity dali bulo ve nebezpeno, a povernutysia nazad prykro, koly do runyci
bulo tak blyko. Ale dribne kaminnia j hrudky hriazi, o posypalysia zverchu, poklaly
kraj mojemu vahanniu. Vony sypalysia hradom navkolo mene, i odna hrudka tak sadonula mene po pleu, o ja skryknuv; mabu, vona nabyla meni zdorovyj syniak ja
ledve ruchaju rukoju. O-o mona bulo spodivatysia novoho vybuchu i bombarduvannia
biym i rozarenym kaminniam. Ja pobih unyz, jak tiky mona bulo nerivnym miscem.
erez pivkilometra pouvsia druhyj vybuch, pislia jakoho veryna vulkana znykla v
dymu. Poryvom vitru zirvalo moju liapu, navkolo mene znovu poalo padaty kaminnia,
a ja vse bih i bih. Ostannij straennyj vybuch, koly ja buv nedaleko vid pidniia, kynuv
mene z usioho rozmachu na zemliu, i ja trochy ne zvychnuv sobi ruku. Pidvivy, ja
pobayv tu achlyvu chmaru i, zibravy ostanni syly, pobih znovu, pobojujuy, o vona
mene nazdoene j zaduy.
Tak, vy aslyvo unyknuly achlyvoji nebezpeky! skazav Katanov, koly zoolog zakinyv svoje opovidannia.
I pokarani za svoju vpertis vtratyly liapu i stomylysia, jak ki u pluzi!
dodav Hromeko.
Radijmo, o na tovary povernuvsia, i obmirkujmo, o robyty dali, zaznayv Makejev.
Treba jty dali vid cioho achlyvoho vulkana! vyhuknuv Papokin.
Ta chiba vy spromoni jty zaraz? Vy e ne vstyhly vidpoyty vid uoranioji
choby i dodaly do neji novu. Liahajte i spi, hodyny dvi my moemo poekaty.
A y ne krae nam spravdi vidijty dali vid vulkana, cho na dva-try kilometry?
zaproponuvav Makejev. Joho, susidstvo staje nebezpenym, a my perebuvajemo
bilia samoho pidniia vulkana.
Hromeko te pidtrymav ciu dumku. Vyriyly vidijty na poverchniu ornoji pustyni
poblyzu kraju uelyny, de ulohovyna ozera perechodyla v dolynu strumka. Z cioho
punktu mona bulo sposterihaty, jak dali vidbuvatymesia vyverennia vulkana. Napovnyly bliaanku vodoju, navjuyly sirkoju j prypasamy. Dva miky sirky pryladnaly
vjukom na Generala, jakyj speru protestuvav i probuvav skynuty vaku nou, ale potim
skoryvsia i poplentavsia potycheku poru z liumy, zamis toho, ob nykaty po storonach, ukajuy jakoji-nebu poyvy.
Z ozernoji ulohovyny nevysokymy ustupamy zijly na poverchniu ornoji pustyni
i, projovy neju kilometriv dva, zupynylysia bilia toho miscia, de uelyna rozyriuvala
u dolynu. Vyverennia niby prypynylo, pera paliua chmara ve rozchodyla, veryna
hory zvinyla vid dymovoji zavisy i z kratera pidijmavsia tiky tonkyj stovp ornoho
dymu. Rozhlianuvy vulkan u binok, Katanov zaznayv, o joho veryna zaznala dejakoji zminy pid as perych vybuchiv: kraj kratera z schidnoji storony znyzyvsia, i veryna zdavalasia zrizanoju navskis.
Potrochu vsi mandrivnyky zadrimaly, roztauvavy navkolo mikiv z sirkoju na
holij poverchni pustyni. Tak mynulo hodyny zo try, koly znovu straennyj hurkit rozbudyv jich i prykuvav pohliady do vulkana. Z kratera znovu vychopylasia zlovisna chmara
i pomala vnyz schylom, ale cioho razu na pivninyj schid, do ulohovyny ozera. Katanov
z hodynnykom u rukach steyv za ruchom chmary, o rozyriuvalasia, jak i pera, na
vysoku i yroku stinu siro-lilovoho kolioru. erez otyry chvylyny pislia vybuchu stina
nasunula ve na ozero, i vono znyklo z oej sposterenykiv.
Chmara ruchajesia z vydkistiu kurjerkoho pojizda, blyko istdesiaty kilometriv za hodynu! vyhuknuv Katanov.
Jake astia, o my pily zvidty!

 Tak, liach chmary zminyvsia gradusiv na visimdesiat proty peroho napriamu,

oevydno vnaslidok zrujnuvannia krajiv kratera.
A o bulo b, koly b my zalyyly bilia ozera? pocikavyvsia Papokin.
Na pidstavi sposteree, zroblenych expedycijeju, sporiadenoju francukoju
Akademijeju nauk dlia vyvennia Lysoji hory na Martinici, ja mou skazaty, o my b
obpeklysia i zadychnuly v atmosferi perehritoji pary z popelom, jakyj stanovy osnovnu
masu chmary, abo nas ubylo b kaminniam, jake vona vynosy u velykij kikosti. Chmara
perenosy navi bryly v otyry-is kubinych metriv na kika kilometriv vid vulkana.
Na svojemu liachu vona znyuje vse tvaryn, roslyn, i pislia neji zalyajesia pustynia: hola smuha hariaoho popelu, velykoho i maloho kaminnia, obhorilych derev i poornilych trupiv.
o mohlo statysia z ozerom?
Vono zavalene hariaym popelom, kaminniam, vystupylo z berehiv, a strumok,
o tee z nioho, peretvoryvsia na brudnyj i hariayj potik, oevydno, korotkoasnyj.
V cej as paliua chmara pronesla erez ulohovynu ozera i pidniala nad ornoju
pustyneju kilometriv za dva vid toho miscia, de stojaly mandrivnyky. Nezvaajuy na
taku vidda, liudy viduly pekui podychy chmar u vyhliadi synoho j hariaoho vychru,
o prymusyv jich popadaty na zemliu i prykryty oblyia rukamy ta odiahom. Vony
prolealy tak z pivhodyny, oblyvajuy potom, poky ne nastala rivnovaha v atmosferi.
Pidvivy holovy, vony pobayly nad pustyneju dovhu i vysoku stinu klubiv biloji j
siroji pary, o tiahnulasia v odyn bik e kilometriv na desia dali vid miscia, de vony
perebuvaly, i pidnimalasia vhoru na pivtory tysiai metriv. Povitria vse e bulo zadulyve j hariae.
Chodimo, poky yvi j zdorovi, dali vid cioho achlyvoho vulkana! vyhuknuv
Hromeko. Chto znaje, y ne zamanesia jomu vykynuty nastupnyj zariad priamo v
na bik.
Tak, my ve sprobuvaly, jak vako stalo dychaty za dva kilometry vid kraju
chmary. Mona sobi ujavyty, jak bulo b nam u jiji obijmach!
Zibravy svoje majno, mandrivnyky pily pustyneju na pivni, postupovo nablyajuy do dolyny riky, kudy vony maly namir spustytysia v peromu zrunomu misci.
Ale koly vony pidijly do kraju dolyny i hlianuly vnyz, to vyjavylosia, o spokijnyj i
ystyj strumok peretvoryvsia na burchlyvyj brudno-bilyj potik, jakyj vystupyv iz svoho
rusla i aleno mav po dnu dolyny, znyujuy roslynnis svojich berehiv.
y varto spuskatysia vnyz? zapytav Katanov svojich tovaryiv. Ity rivnoju
pustyneju lehe, ni pianym dnom dolyny, a pyty vodu z strumka, perepovnenoho
hriazziu, teper ue ne mona.
Usi pohodylysia jty dali pustyneju i spustytysia a na nyzu dolyny, de schyly buly
bie zryti jaramy, jly nedaleko vid kraju krui i as vid asu pidchodyly do nioho, ob
hlianuty vnyz. Burchlyvyj potik erez hodynu-dvi pislia druhoho vyverennia poav ue
spadaty i nezabarom vody v niomu zovsim ne stalo. Vydno bulo tiky hole ruslo, povaleni
z korinniam dereva, vyrvani kui, travu, prybytu do gruntu i zanesenu brudno-bilym
mulom.
Vulkan pomstyvsia za te, o my vykraly z nioho sirku! poartuvav Makejev.
Vin znyyv strumok, ob zamoryty nas sprahoju.
Tak, teper bez vody nam bude pohano, zaznayv Hromeko, i treba berehty
na zapas, poky ne znajdemo inoho derela navkolo muranyka.
I ce moe perekodyty nehajnij oblozi muranyka.
Nezvaajuy na vaku nou i pekenu speku ornoji pustyni, mandrivnyky zrobyly
posylenyj perechid i zupynylysia na noivliu tiky pislia toho, jak spustylysia na dno
dolyny nedaleko vid jiji vychodu iz stolovoji vysoyny ta vid muranyka. Katanov i

Makejev pily na rozvidku, ob uvano vyvyty forteciu svojich vorohiv. Vony pidnialysia na poverchniu pustyni i projly na schid ponad krajem krui, z jakoji mona bulo
dobre rozdyvytysia muranyk.
Vin skydavsia na velyeznyj horb, skladenyj z suchych stovburiv ta hilok, i mav
cilyj riad poverchiv. Na rivni zemli buly rozmieni holovni vchody, po odnomu z konoji
storony horyzontu. Chody buly nevysoki, ale taki yroki, o v nych mohly projty otyry
abo pja murachiv poru. U cych vchodach vidbuvavsia bezperervnyj ruch. Odni murachy vychodyly cilymy kolonamy, rozchodiay u rizni storony dobuvaty jiu, ini povertalysia paramy ta poodynci i tiahly stovbury derev hilky, mertvych i yvych komach,
lyynok, lialiok, stebla trostyny, i z usim cym znykaly vseredyni svojeji forteci.
Na vyych poverchach te ornily otvory na riznij vysoti i v riznych misciach. Ale
vony sluyly, oevydno, tiky dlia pryplyvu povitria i, molyvo, na vypadok napadu vorohiv dlia vychodu zachysnykiv. Vony buly vui i nyi vid holovnych i kri nych mih
vychodyty odyn murach za odnym, Z cych otvoriv as vid asu te zjavlialysia murachy,
bihaly ustupamy muranyka, oevydno ohliadajuy, y vse v poriadku.
A y ne stane na perekodi naomu planovi taka velyka kikis otvoriv? zapytav Makejev. Jako ruch povitria po muranyku bude due vinyj, to sirystyj gaz
pone vydko vychodyty i ne matyme vidpovidnoho vplyvu.
Sirystyj gaz vayj za povitria i tiky postupovo vytysne ostannie, vidpoviv
Katanov. Krim toho, valyvi astyny muranyka sklady lyynok, lialiok, jaje,
zapasy jii, oevydno, mistiasia vhlybyni, molyvo v kamerach, vykopanych u grunti.
Sirystyj gaz pide speru v ci bi hlyboki astyny, a potim pone poyriuvatysia u vyych poverchach. Prote astynu otvoriv mona bude pozatykaty, jako my pobaymo,
o tiaha nadto velyka.
A y ne poklasty horiuu sirku u verchni otvory?
Ce moe vyklykaty poar usioho muranyka. Ade v nas nemaje nijakych pidstylok, o ne bojalysia b vohniu arove, skovorid y o i sirku dovelosia b klasty
prosto na suche derevo.
Moemo skorystuvatysia karalupoju jajcia ihuanodona, z jakoho zrobleni nai
tymasovi tarilky i bliudo.
Jich tiky pja, a otvoriv daleko bie.
Treba sprobuvaty rozdobuty siohodni e odno abo dvoje jaje, todi mona bude
zrobyty e z desiatok a dlia spaliuvannia sirky.
Ce ideja! asu do veora u nas e bahato, zrobymo exkursiju v pisky, zvidky
murachy tiahnu ci jajcia.
Zakinyvy ohliad muranyka, Makejev i Katanov povernulysia do miscia stojanky i rozpovily pro svij plan tovaryam. Usi z ochotoju pohodylysia schodyty druhoho
dnia do pianych horbiv po jajcia, a tym asom Makejev i Katanov budu tovkty sirku.

Koly ostanni partiji murachiv povernulysia dodomu i muranyk zaspokojivsia,

mandrivnyky vzialysia vykonuvaty svij plan. Za de vsia sirka bula poterta na porook
z dopomohoju ploskych kameniv. Napovnyvy neju zaplini miky i zachopyvy bliuda
z jajenoji karalupy, vsi popriamuvaly do muranyka, de konyj mav poklasty v odnomu z holovnych vchodiv svoju porciju sirky, nasypavy jiji hriadkoju vpoperek vchodu,
ob gaz iov u hlyb sporudy. Zapalyvy sirku, treba bulo e zaklasty vychid stovburamy, vziavy jich iz stin, a potim zlizty po zovninij poverchni i rozstavyty v najblyych
otvorach bliudcia z retoju sirky, ob otrujity povitria v usij nynij astyni muranyka
i perekodyty muracham ukaty poriatunku vhori. Dlia toho, ob sirka na bliudciach
ne due vydko horila i ne zapalyla suchi kolody sporudy, jiji zlehka zmoyly vodoju.

Cej plan buv tono vykonanyj; ale tiky v dvoch holovnych vchodach, obernenych
na pivde i na zachid, Makejev i Hromeko nespodivano zustrily vartovych murachiv.
Na astia, murachy buly napivsonni i ne vstyhly zniaty tryvohu, jak jich zabyly
udaramy noiv.
Mandrivnyky zapalyly sirku i, vidijovy na bik, staly na varti z runyciamy v
rukach, ob znyuvaty murachiv, jaki tikatymu z prymiennia. erez ver hodyny
z kikoch otvoriv najvyych poverchiv, de sirky ne klaly, zjavylysia murachy, o tiahly
velyki bili pakunky, oevydno lialiok. Vony bihaly z nymy po poverchni muranyka,
spuskajuy unyz, ale, ne distavy zemli, padaly, otrujeni gazom sirky, o horila bilia
nynich vchodiv. Lye kikom poastylo zlizty na zemliu, i vony zachodylysia roztiahuvaty kolody, o zahoroduvaly odyn z najholovniych vchodiv, oevydno hadajuy,
o cym vony vriatuju svojich tovaryiv, jaki zadychajusia vseredyni. Ale ci nespodivani riativnyky buly znyeni kikoma postrilamy. Bie nichto ne zjavliavsia vse
naselennia muranyka, zachoplene pid as snu, zahynulo.
Koly sirka dohorila i z usich otvoriv potiah lehkyj syzyj dymok, dovodiay, o ve
muranyk napovnenyj sirystym gazom, Papokin cilkom sluno zapytav:
A jak e my sami pronyknemo vseredynu cijeji sporudy? Ade vona i dlia nas
otrujena nadovho!
Treba rozhorodyty nyni otvory, ob posylyty dostup povitria, a potim ekaty
moe kika dniv, doky sirystyj gaz postupovo vyjde, vidpoviv Katanov.
ekaty tak dovho bez dila due nudno, zaznayv Makejev. A y ne
mona vlatuvaty jaku-nebu posylenu ventyliaciju, ob vyhnaty gaz?
Z dopomohoju oho? Vohniu rozkladaty ne mona, ob ne vyklykaty poaru, a
inych prystrojiv u nas nemaje.
Koly b nam poastylo zastrelyty ihuanodona abo velykoho pterodaktylia,
skazav inener, ja b zmajstruvav z joho svioji kury velykyj mich.
Ce ideja! Ale z oho my zrobymo truby dlia vduvannia povitria v hlybynu muranyka?
A chvoi chiba neprydatni? zaproponuvav Hromeko. Ade jich stovbury
poronysti i treba tiky probyty perehorodky mi okremymy kolinamy, ob zrobyty z
nych prekrasni dovhi truby. A jich ue mona zjednaty odnu z odnoju.
Zlydni na vyhadky chytri! pohodyvsia Papokin. I ja perekonuju dedali
bie, o my, jak i Robinzon, vyplutajemosia z usiakoji bidy, jaku e pryhotuje nam
dolia.
I navi krae vid Robinzona, zaznayv Katanov, bo vin buv odyn, a nas
etvero, i vsi my specilisty riznych haluzej. Nam bulo b soromno, koly b my na zahanij
naradi ne mohly prydumaty vychodu z bu-jakoho skrutnoho stanovya.
Ote, do roboty! vyhuknuv Makejev. Dvoje iz nas z Generalom pidu na
poliuvannia, a reta vimesia vyhotovliaty truby. Materil pid rukamy maje ve
muranyk skladenyj iz suchych stovburiv chvoiv.
Papokin i Hromeko povernulysia do miscia stojanky, vidvjazaly Generala, pidnesly blye do muranyka majno, o zalyylosia, i potim popriamuvaly ponad uzlissiam na schid.
Makejev i Katanov pily do muranyka, ale, ne dijovy do nioho krokiv na dvadcia, viduly hostryj zapach sirystoho gazu. Vony poaly kaliaty i perekonalysia, o
pidijty blye nemolyvo.
Dovedesia poekaty e!
A poky o davajte nanosymo zamazky dlia trub, zaproponuvav inener. U
rusli strumka, pislia toho jak stav burchlyvyj potik, spryynenyj vyverenniam vulkana,
zalyylosia due bahato lypkoji biluvatoji hriazi. Treba nanosyty jiji siudy, poky vona
ne zasochla.

Vziavy zaplini miky, o zvinylysia vid sirky, obydva pily do rusla i za kika
raziv nanosyly cilu kupu hriazi, o javliala soboju udovu zamazku. Kupu nakryly mikamy i zajvym odiahom, ob jiji ne vysuylo paliue prominnia Plutona.
Dali poaly rozkoliuvaty stovbury chvoiv z dopomohoju noiv, klynkiv ta velykoho kamenia, o pravyv za molotok, i znyuvaty perehorodky mi kolinamy, pislia
oho polovyny stovbura znovu stulialy, sklejuvaly zamazkoju i zroblenu tak trubu obvjazuvaly v kikoch misciach hnukym pruttiam.
Tak protiahom kikoch hodyn vyhotovyly diuynu trub zavdovky blyko esty metriv kona. Tomu o stovbury do verka buly pomitno toni, to truby nevako bulo z
jednaty odnu z odnoju, vstavliajuy tonyj, dobre zmazanyj zamazkoju, kraj odnijeji
truby v yryj otvir druhoji.
Pid kine cijeji roboty prybuly j myslyvci, jaki dobuly kuru ihuanodona.
Z tonych stovburiv chvoiv Makejev zrobyv ostov dlia michu. Koly mich buv hotovyj, joho vstanovyly bilia odnoho z velykych vchodiv do muranyka. Potim poaly prokladaty vyhotovleni truby, postupovo posuvajuy jich vukym krajem upered u hlybynu
galiereji i dotoujuy z yrokoho kraju. Zhodom usi dvanadcia trub znykly v temriavi
galiereji, zvidky bahato e vychodylo gazu, erez o dovodylosia prypyniaty robotu i
vidbihaty nabik, ob viddychatysia na sviomu povitri. yrokyj kine ostannioji truby
vstavyly v mich, tuho obvjazaly i improvizovanyj ventyliator buv hotovyj.
Pislia veeri nehajno vzialysia provitriuvaty muranyk, zminiujuy kolo micha.
Poky odyn praciuvav, troje mohly spaty.
Provitriuvannia vydko poalo poznaatysia vychid gazu z usich otvoriv posylyvsia. Nespodivanu dopomohu podala tako hroza z synym vitrom, ale maje bez
dou. Poryvy vitru pronykly v otvory muranyka, vyduvajuy gaz z verchnich poverchiv.
Vranci zachodylysia ohliadaty muranyk, ozbrojivy nevelykymy fakelamy, o
jich Hromeko vyhotovyv iz suchoho stovbura due smolystoho chvojnoho dereva. Galiereja, po jakij buly prokladeni truby ventyliatora, jla v hlyb muranyka, poloysto spadajuy vnyz. Vona mala bi jak dva metry zavyrky, ale tiky pivtora metra zavvyky,
erez o dovodylosia jty zihnuvy. Ue nedaleko vid vchodu poaly popadatysia trupy
murachiv, zastukanych gazom pid as vtei. ym dali, tym jich stavalo bie, i za nynim
krajem trub ventyliatora dovodylosia ve proyaty sobi dorohu, vidkydajuy trupy nabik.
Galiereja zakinuvalasia v centranij velykij kameri, v jakij, niby radisy, schodylysia j ini try holovni chody. Cia kamera bula ve vkopana na hlybynu otyrioch metriv
u grunt rivnyny, ale sklepinnia jiji skladalosia z stovburiv chvoiv, rozmienych due
majsterno po radisach, jak kladusia krokvy plosko-koninoji pokrivli cyrku. V promikach mi vychodamy otyrioch holovnych galierej v stinach kamery poynalysia ini
otyry chody, o jly te radisamy, ale z pochylom vid centra do kola. Vony buly cilkom
vykopani v due inomu morkomu pisku z proarkamy haky. V kameri trupy murachiv, lialiok i lyynok, jakych peri riatuvaly, lealy cilymy kupamy, a tomu dovodylosia
perelazyty erez nych.

Mandrivnyky pily navmannia v odyn z nynich chodiv, jakyj uve buv zaslanyj
trupamy. Cej chid buv takyj e nykyj, jak i verchni, i ob ne lizty maje raky, mandrivnyky buly zmueni skladaty trupy odyn na odyn popid stinamy, oyajuy sobi prochid poseredyni. Chid, zahlybliujuy u zemliu, pryviv na viddali simdesiaty krokiv vid
centranoji kamery do poperenoji galiereji, o mala ve maje dva metry zavvyky, a
tomu v nij mona bulo vyprostatysia. Cia galiereja jla po obvodu kruha pid usijeju ploeju muranyka i bula najvalyvioju joho astynoju, bo pravoru i livoru vid neji mistylysia okremi kamery riznoji velyyny i riznoho pryznaennia: v odnych lealy riadamy
bili liaky, schoi na dytiai trupy, zahorneni z holovoju v savan, v inych, okremo j
kupamy, valialysia mertvi lyynky tovsti bili ervy, nae obrubky kolod; v daych
buly rozkladeni jajcia murachiv, o nahaduvaly ovtuvati chlibyny. Vsi kamery, zajniati cymy majbutnimy pokolinniamy murachiv, mistylysia z odnoho boku kicevoji galiereji, same z vnutrinioho, todi jak z zovninioho boku buly kamery z skladamy chariv
kupamy solodkoji trostyny, molodych stebel kuiv i trav, riznych komach babok,
ukiv, ervjakiv, huseni, ciloji j rozirvanoji na matky. Smorid vid nych iov takyj, o
joho ne perebyvav navi zapach sirystoho gazu, bi pomitnyj u ciomu poversi muranyka.
Ohlianuvy riad kamer po obydva boky kicevoji galiereji, mandrivnyky, nareti,
na prevelyku svoju radis, natknulysia na pohrabovane v nych majno: vsi rei buly skladeni v odnij iz zovninich kamer odna bilia odnoji i bi-men u poriadku. Tut buv i
namet, i jayky a, instrumentom ta prypasamy, i sumky z odiahom ta bilyznoju, sokyra,
runycia, posud navi zrazky zaliznoji rudy i zolota, pryneseni z peroji exkursiji do
berehovych uelyn i ne pokladeni e v miky z kolekcijamy.
Rei perenesly za dva zachody: speru v centranu kameru, a potim vynesly jich z
muranyka na svie povitria, jake zdalosia mandrivnykam nadzvyajno pryjemnym
pislia ciloji hodyny perebuvannia pid zemleju v atmosferi, nasyenij smorodom hnyjuych komach ta zalykiv sirystoho gazu.

Vidpoyvy i perehlianuvy svoji rei, sered jakych zapas tiutiunu osoblyvo poraduvav kurciv, jaki ne maly joho cilyj tyde, mandrivnyky zachotily ohlianuty e verchni nadzemni jarusy muranyka, ob maty povne ujavlennia pro joho budovu.
Vyjavylo, o osnovne pryznaennia nadzemnoji systemy zachyst pidzemnych
astyn vid nehody ta vorohiv. Chody v cij nadbudovi, o te ily radisamy, buly vuki
j nyki, i v konomu jarusi schodylysia v nevelykij centranij kameri. Jarusy buly zjednani korotkymy j krutymy chodamy.

Pislia mandruvannia po ornij pustyni ta bezvodnych miscevostiach navkolo

muranyka, de ostannim asom z trudnoamy dobuvaly brudnu vodu z jamy, vykopanoji v rusli strumka, o vysoch pislia vyverennia vulkana, mandrivnyky z zachoplenniam vitaly morkyj bereh i vykupalysia v ystij vodi moria Jaeriv. Potim vony vidkopaly ovny i vidnovyly svoje plavannia.
Katanov, pislia znajomstva pid as exkursiji do vulkana z charakterom cijeji krajiny, maje ne tiyv sebe nadijeju odo molyvosti mandruvaty dali na pivde, jomu
zdavalosia najbi imovirnym, o na pivde vid moria Jaeriv zaliahla na bahato tysia kilometriv nerodiua j bezvodna pustynia, pronyknuty v hlyb jakoji pry najavnych
zasobach expedyciji ne mona bulo j dumaty.
Ale doslidyty skiky molyvo zachidnyj kraj abo zachidnu protianis moria bulo
cikavo j neobchidno.
Plyvly ponad berehom, o javliav soboju velyezni i nerodiui piani diuny, z jakymy mandrivnyky dosy oznajomylysia pid as exkursiji do vulkana. Tym-to ne zupynialysia, poky ne zakinylysia pisky, o tiahnulysia ponad berehom na dvadcia pja
kilometriv. More v cij astyni bulo milke, i v riznych misciach kri vodu ervonily velyki
obmilyny, jaki dovodylosia objidaty, viddaliajuy vid bereha. Poblyzu bereha plezizavry ta ichtizavry zovsim ne zustrialysia, bo vony viddavaly perevahu hlybokij
vodi. Zate mi obmilynamy vydno bulo bezli dribnoji ryby, o tut chovalasia vid chyakiv, jaki neadno vynyuvaly jiji v inych astynach moria. Podekudy morke dno
bulo pospi vkryte rozkinymy j riznomanitnymy vodorostiamy, jaki davaly bahatu poyvu jak botanikovi, tak i zoologovi. Ostannioho cikavyly morki jiaky, zirky, pleonohi,
erevonohi ta plastynatoziabrovi moliusky, jakymy kyily ci pidvodni zarosti.
Nareti pisky vidstupyly vid bereha, zalyyvy misce vukij smuzi lisu chvoiv,
paporoti i pam. Tut nai doslidnyky zrobyly pryval na obid, a potim poplyvly dali.
Kikis obmilyn u mori dedali biala, i zjavylysia navi nyzynni ostrovy, o pospi zarosly dribnym chvoem i trostynoju. Pisky vidstupaly ymraz dali, i jich ervonuvati
hrebeni ve maje schovalysia za berehovym lisom, kikis ostroviv use zrostala, i more
peretvoriuvalo na velyku tychu riku, podilenu na rukavy. Navi voda stala maje prisnoju.
Oevydno, z zachodu v more vpadaje velyka rika, i my ve potrapyly v jiji detu,
zaznayv Katanov.
Tak, tut ue nemaje pryboju i tomu nemaje pianoho uzbereia, na jakomu
tak zruno bulo stavyty namet, skazav Makesv.
I nam dovedesia nouvaty v chai sered chmar komach, poalivsia
Papokin.
Komach spravdi zjavylosia bahato. Nad vodoju j zelenniu ostroviv yrialy riznobarvni babky, o jich inodi peresliduvaly nevelyki letiui jaery. V chaach chvoiv i
trostyny spivaly veletenki komari, zvuky jakych mona bulo uty na viddali kikoch
metriv. Po steblach lazyly velyezni uky orni, ervoni j bronzovi, inodi padaly v
vodu i borsalysia v nij, namahajuy vepytysia za navysle lystia.

Kika hodyn plyvly mi nyzovynnym pivdennym berehom, o zaris pospi neprochidnym lisom, i labiryntom ostroviv, jaki te ne davaly zrunoho miscia dlia stojanky.
Zalyalosia roztauvatysia na vidpoynok u ovnach, pryalyvy do bereha, i obmeytysia suchoju jieju, bo palyva ne bulo zovsim.
Vsi posmutnily vid perspektyvy bezkonenoji vijny z komaramy.
Maleka pryhoda pidnesla nastrij mandrivnykiv. Vony plyvly due blyko vid zarostiv velykoho ozera, vyhliadajuy, y nema de-nebu suchoho dereva sered bezkrajoji
zeleni chvoiv i dribnoji paporoti.
Ura! vyhuknuv raptom Hromeko, koly ovny obijly vystup i poperedu rozhornulasia nova smuha bereha. Dyvisia, jaka udova koloda, i nevysoko nad vodoju,
niby dlia nas pryhotovlena.
Spravdi, z zelenoji stiny styrala bi jak na dva metry tovsta koloda zeleno-buroho
kolioru, oevydno stovbur velykoho chvoa, povalenyj bureju. Hrebci naliahly na vesla
i spriamuvaly ovny do samoho kraju zarostiv.
Makejev stav na nosi z bagrom, a Hromeko z viriovkoju, ob zakynuty na kolodu
i vtiahty jiji v oven. Vin umilo kynuv viriovku, do kincia jakoji buv pryeplenyj tiahar,
i vona obvylasia kikoma kiciamy navkolo kolody. Ale koloda graciozno vyhnulasia i
znykla v zarostiach, potiahy za soboju viriovku, kine jakoji botanik vid nespodivanky
vypustyv z ruk. Chvoi j paporo trialy j chytalysia, nae sered nych ruchalosia jake
velyke tilo.
Ot tak koloda! vyhuknuv, smijuy, Makejev, jakyj ustyh pobayty maleku
holovu, o neju zakinuvalasia dovha yja. Mychajlo Hnatovy chotiv spijmaty jaera arkanom. Navio vy pustyly viriovku? Treba bulo tiahty zdoby u oven!
Tak yju jaera33 vy spryjnialy za kolodu? Cha-cha cha! smijalysia
Papokin i Katanov.
Vin zovsim ne ruchavsia, a tilo joho bulo schovane v chai, vypravdovuvavsia
zasoromlenyj botanik.
Cha-cha-cha-cha! zarehotaly ini.
Vy daremno smijete! rozserdyvsia Hromeko. Ja muu nahadaty vam, o
i vy robyly taki pomylky. Chto iz vas mamontiv vvaav za bazatovi horby, a e chto
projichavsia na hliptodoni, jakoho pryjniav za skeliu i poav obrobliaty zubylom.
Ale ce pryhaduvannia tiky e bie rozveselylo vsich, i kine kincem Hromeko te
zarehotav.
Pro vtomu, komariv, vidsutnis palyva pro vse ce zabuly, vsi navperejmy pryhaduvaly rizni kurjozni vypadky mandrivky.
Koly smich na dejakyj as zatych, Makejev, prysluchajuy, skazav:
Speredu povynno buty bi vidkryte more, ja uju um pryboju.
Hrebci pidnialy vesla i te prysluchalysia; z zachodu spravdi dolynav slabkyj um.
Jako tak, to naliaemo na vesla! Tam, de je prybij, znajdesia i zrune misce
dlia noivli, i drova dlia vohnya.
Ale speru napovnymo nai bliaanky vodoju, o teper zovsim prisna, a ne to
dovedesia znovu ukaty jakoho-nebu strumka, zaznayv Hromeko.
Posluchavy cijeji mudroji porady, napovnyly vodoju ve poronij posud. Potim
druno vzialysia za vesla, i erez pivhodyny vyplyvly z labiryntu ostroviv na vidkrytu
vodu. Berehy viddalialy v obydvi storony, i more prostiahnulosia na zachid za horyzont.
Odnoasno na pivdennomu berezi znovu zjavyvsia yrokyj holyj plia, na jakomu j postavyly namet.
Ce druhe more, spoluene z perym dovhoju j vukoju protokoju z ostrovamy ta
obmilynamy, bulo take , jak i pere.
Dyplodok plazun z riadu dynozavriv vymerlych jaeriv, dosiahav 24 m zavdovky i 5 m zavvyky,
mav due dovhu yju, dovhyj chvist i nevelyku holovu.
33

Na pivninomu berezi vydno bulo tiky zelenu smuhu lisu, todi jak na pivdennomu
za lisom jly temni krui stolovoji vysoyny. Nad dzerkalom vod yrialy babky, z pronyzlyvym svystom i kvakanniam krulialy letiui jaery, a asom to tut, to tam
pidvodyly yji i holovy plezizavry.
y asom ne pomylylysia my v labirynti ostroviv i y ne vyjichaly nazad v more
Jaeriv? skazav Papokin, koly zajla mova pro nezvyajnu schois oboch moriv.
Schois, zvyajno, velyka. Ale vy zabuly pro piani horby pivdennoho bereha.
Koly b my pomylyly i pojichaly na schid ade orijentuvatysia za cym Plutonom, o
vino styry u zeniti, ne mona, my povynni buly b dovho jichaty na vydu cych diun,
skazav Katanov.
Ale ne vydno riky, o tekla b z pivdnia, jakoju my mohly b distatysia e v ciu
storonu, uryvsia Hromeko.
Majte terpinnia, malodunyj! My ojno vjichaly v ce more, a vy ve narikajete.
Ale terpinnia spravdi zaznalo vyprobuva. Mynulo kika hodyn, a charakter pivdennoho bereha ne zminiuvavsia: vse toj e lis bezperervno, vse ti krui ploskych vysot
za nym. Stavalo nudno. Plezizavry, letiui jaery, babky staly takym zvyajnym javyem, o na nych zvertaly ne bie uvahy, ni na jakych-nebu lebediv, voron, ukiv
pid as plavannia na rici zemnoji poverchni. Tiky koly-ne-koly ichtizavry poruuvaly
odnomanitnis i prymuuvaly hrebciv bratysia za runyci, koly poblyzu ovna nespodivano zjavlialasia yroka buro-zelena spyna abo ohydna holova cioho stranoho chyaka.

Tak mynula polovyna dnia, i hrebci poaly pohliadaty ve na bereh, ukajuy misce
z palyvom dlia pryvalu na obid. Vranci vony znovu nalovyly bahato ryby i teper zbyralysia smayty jiji.
On speredu na berezi jaki kupy kolod, vyhuknuv, nareti, Makejev.
Spriamuvaly ovny tak, ob postupovo nablyzytysia do bereha, i naliahly na vesla,
spodivajuy na smanyj snidanok. Ale koly kolody buly e za sotniu metriv, Katanov,
prydyvyvy pynie, skazav:
Ce zovsim ne kupy kolod, a jaki tvaryny velyeznych rozmiriv, mertvi abo spliai.
Oberenie, trymajte dali vid bereha! kryknuv Makejev, pomityvy, o kupy
voruyly.
ovny zupynylysia krokiv za dvisti, i hrebci z zdyvovanniam i z achom dyvylysia
na bereh, na jakomu lealy odne bilia odnoho, prostiahty na pisku, otyry jakycho
strachovya. Tuluby jich zdijmalysia nad pliaem, nae dovhi horbky metriv po otyry
zavvyky. Vzdov spyny jov vukyj i ploskyj hrebi, ale bez ytiv i ypiv, jak u stehozavra, a zovsim hladekyj i, mabu, holyj. Boky tvaryn buly piano-ovtoho kolioru
z dovhymy i vukymy temnymy pozdovnimy smuhamy, a tomu zdaleka spravlialy vraennia kupy kolod, nakladenych odna na odnu.
Navi z takoji blykoji viddali vako bulo poviryty, o ce ne otyry tabeli kolod, a
strachitlyvi tvaryny, zavdovky ne men jak pjatnadcia-visimnadcia metriv. Ale ci tabeli zdymaly z bokiv pry dychanni, inodi zdryhalysia, a chvosty voruyly u vodi, zdijmajuy bryu na jiji dzerkanij poverchni.
Jak by prymusyty jich vstaty? promovyv Papokin. Treba rozhlianuty
jich jak slid i sfotografuvaty.
Kika rozryvnych ku nevako poslaty v ci tui, zaznayv Makejev, ale y
ne zakinysia ce due pohano dlia nas? Jako strachovya rozjariasia i kynusia
siudy, vony nas prokovtnu v odnu my.

 A chyaky ce y travojidni? pocikavyvsia Hromeko. o ce veletenki jaery, v ciomu sumnivu nemaje.

Ja hadaju, o ce ne chyaky, skazav Katanov. Takych velyeznych rozmiriv chyaky nikoly ne dosiahaly. Dlia nych treba bulo b nadto bahato tvarynnoji jii,
a pryroda z cioho pohliadu doderuje pevnoji ekonomiji. Pryhadajte, o vsi najbii tvaryny teperinioho asu, jak slony, nosorohy, behemoty, kyty, ne chyaky.

Nu, v takomu razi mona popoliuvaty na nych! Hliate, skiky mjasa: mona
nahoduvaty cilyj batajon! promovyv botanik, chapajuy za runyciu.
Zadi trochy, poperedyv joho Katanov. Chaj vony navi ne chyaky, ale
rozliutuvaty jich navriad y bude rozsudlyvo: vony mou kynutysia na nas i potopyty
nai ovny, jak karalupynnia.
A jako vystrelyty v povitria abo poslaty v nych zariad drobu, ob vony spoloylysia? ne vhavav Hromeko. Drib tiky poloskoe cych veletniv.
Nu, dobre, tiky pidplyvemo speru tak, ob buty proty nych, ale choa b za sto
metriv vid bereha. Jako ci tvaryny suchoputni, to vony tak daleko u vodu ne polizu.
Koly ovny opynylysia proty strachovy, jaki j dali lealy sobi spokijno, Hromeko
poslav u nych podvijnyj zariad drobu. Drib abo zvuk blykoho postrilu, o vidbyvsia
lunoju vid stiny lisu, prymusyv tvaryn schopytysia na nohy.
Strachovya jako dyvno zamotaly svojimy dovhymy yjamy, o zakinuvalysia
holivkoju, naproud malekoju porivniano z velyeznym tilom, cho i dosiahaly vony
simdesiaty pjaty santymetriv u dovynu, a potim vakoju ryssiu, nezhrabno perevaliujuy, pobihly ponad berehom. Nohy v nych buly korotki j slabi porivniano z masyvnym
tilom.

 Ja dumaju, o ce brontozavry najbi travojidni jaery verchniojurkoho

asu, o vydko znykly na zemli erez svoju nezhrabnu organizaciju i vidsutnis zachysnych organiv, skazav Katanov.
Chto mih napadaty na cych veletniv? Ade vony maju ne men jak
pjatnadcia-visimnadcia metriv zavdovky, bi ni otyry metry zavvyky, pocikavyvsia Makejev.
I nezvaajuy na ci rozmiry, chyakovi, napryklad ceratozavrovi, zovsim puste
perehryzty yju takomu strachovyu, ne kauy ve pro vynyennia joho jaje i maliat.
Vony i v Plutoniji, mabu, neyslenni! zauvayv Papokin.
My ve bayly bahato ihuanodoniv, pterodaktyliv, ichti- i plezizavriv, a cych
zustriajemo vpere. A tomu o strachovya vyjavyly sebe polochlyvymy, to ja proponuju pidplyvty blye do bereha, ob fotograja vyjla trochy bia.
Jaery pobihly na zachid, tobto v tu storonu, kudy plyvly nai mandrivnyky, i,
vidbihy z pivkilometra, zupynylysia. Tomu erez korotkyj as ovny, nablyzyvy do
bereha, opynylysia znovu proty nych. Papokin zrobyv dva znimky i, pryhotuvavy do
tretioho, poprosyv botanika vystrelyty, ob sfotografuvaty tvaryn pid as nezhrabnoho
jich bihu.
Cioho razu zariad drobu, vypuenyj u jaeriv z blykoji viddali, dav inyj rezutat. Zamis toho, ob tikaty dali ponad berehom, strachovya, tovchajuy odne odnoho, kynuly u vodu, zdijmajuy velyezni chvyli i cili fontany bryzok, jaki dolitaly do
neoberenych moreplavciv. Hromeko, jakyj stojav u ovni i buv oblytyj vodoju vid holovy
do nih, vtratyv rivnovahu i ubovsnuv u more z runyceju v rukach; Papokin ledve
vstyh schovaty aparat pid svoju kurtku, samoviddano pidstavliajuy holovu pid cholodnyj du. Katanov i Makejev, jaki sydily na kormi i, na astia, ne vypustyly vesel z
ruk, dokladaly vsich zusy, ob utrymaty ovny proty chvy, jaki nabihaly odna za odnoju, i ne daty jim zalyty j potopyty sebe.
Jakby ci veletni pily priamo na ovny, zahybe mandrivnykiv bula b nemynua.
Strachovya svojimy veletenkymy tilamy zimjaly b i potopyly b mandrivnykiv z usim
majnom, bo tam, de vony zupynylysia, bulo bi jak dva metry zavhlybky. Ale jaery
pobihly navskis, niby ne pomiajuy peresliduvaiv, i zupynyly, koly voda vkryla jich
tuluby i znanu astynu yji. Nad poverchneju schvyliovanoho moria vydno bulo tiky
otyry potvorni holovy, o povertalysia v rizni boky i niby namahalysia rozdyvytysia
dyvnych vorohiv y usvidomyty sobi pryynu perepolochu.
V cej as Hromeko vyrynuv i pidplyv do ovniv, vidnesenych chvyliamy trochy v
bik vid miscia avariji. Padajuy, vin ne vypustyv svojeji runyci i teper trymav jiji nad
holovoju, uchopyvy za bort ovna, poky tovaryi ne pryjly jomu na dopomohu i ne
vytiahly z vody.
Vin promok, zvyajno, do rubcia. Namoklo vse, o bulo v joho yslennych kyeniach, zapysna knyka, hodynnyk, medynyj nabir, kyset z tiutiunom, a krim toho,
zhubyv liuku i lajav vynuvatciv pryhody.
Treba prystaty do bereha, skazav vin nareti, vylyvy ve zapas oburennia.
Cho Pluton hrije dobre, ale koly ne vyterty zaraz e instrument i ne vysuyty zapysnoji knyky bilia vohnya, vony poraviju, a vsi moji zapysy zahynu.
A brontozavry? zliakavsia Papokin. My roztaujemosia na berezi, a vony
vylizu z vody i zachou poznajomytysia z namy blye.
Nu, o , vy todi sfotografujete jich z blykoji viddali.
yro diakuju! Jako vony zachou pobavytysia na misci naoho pryvalu, to
nam dovedesia tikaty v lis i lizty na dereva
Ja hadaju, zaznayv Katanov, o ci tvaryny due polochlyvi i ne vidznaajusia rozumom. Vony dlia nas ne nebezpeni, jako my ne budemo taki neobereni,
jak buly ojno. Pryalymo, zajmemosia naym snidankom i sposterihatymemo za nymy.

Zijly na bereh, zibraly palyva na uzlissi i poaly hotuvaty snidanok, nedovirlyvo

pohliadajuy v bik brontozavriv. Ostanni vse e stojaly u vodi na tomu misci, ne navaujuy vylizty na suu.
Ci tvaryny, oevydno, ne vmiju plavaty, skazav Papokin. Vony tikaju u
vodu vid svojich suchoputnych vorohiv i, poky my ne pojidemo, ne vylizu na bereh.
Poky smayla ryba, Hromeko rozislav na pisku svij odiah i bilyznu, ob prominnia Plutona vysuylo jich, a sam u kostiumi Adama zachodyvsia ystyty instrumenty i prosuuvaty zapysnu knyku. Posnidavy, polealy na pisku, sposterihajuy za
jaeramy, jaki ne ruchalysia z miscia, a potim usi poplyvly ponad berehom u tomu
napriami. erez kika kilometriv pivdennyj bereh poav pomitno vidchyliatysia na pivde, ale dovhyj vkrytyj lisom mys, o leav poperedu, zastupav vyd u ciu storonu. Koly
joho obijly, to vyjavylosia, o spodivanky na te, o more pide daleko na pivde i das
molyvis plyvty ovnamy dali, v hlyb Plutoniji, ne spravdylysia. More utvorylo tiky
velyku zatoku i za kika kilometriv vydno bulo jiji bereh.
Tomu o v zatoku z pivdnia mohla vpadaty ymala rika, to vyriyly plyvty v ciomu napriami. Za hodynu dosiahly pivdennoho bereha i peresvidyly, o tut spravdi
je rika, ale nevelykych rozmiriv. Prote v odnomu ovni mona bulo sprobuvaty zrobyty
exkursiju v hlyb krajiny, jaku v ciomu misci vid morkoho bereha zastupala stina lisu.
Tym-to misce dlia stojanky vybraly bilia hyrla riky. Vyriyly, o exkursiju zroblia
tiky dvoje, a dvoje zalyasia bilia nametu. Sumnyj dosvid na berezi moria Jaeriv
pokazav, jak nebezpeno zalyaty majno pid ochoronoju samoho Generala. Murachy
mohly buty i v cij miscevosti pivdennoho bereha, dosy viddalenij vid znyenoho muranyka.

Zachopyvy z soboju chari, zapasnyj odiah ta naboji na toj vypadok, jako exkursija tryvatyme kika dniv, Katanov i Papokin pojichaly odnym ovnom po rici
vhoru. Tomu o hlybyna bula nevelyka, a teija dosy bystra, mandrivnyky zaminyly
vesla erdynamy i vpyralysia nymy v dno. Vuke ruslo z oboch bokiv obstupaly vysoki
stiny lisu, asto chvoi, paporo i pamy, schyliajuy nad vodoju, maje schodyly verchovittiam, i rika tekla pid vysokym zelenym, perekryttiam, kri jake ledve probyvalosia prominnia svitla.
Tut bulo temno j cholodnuvato. oven tycho plyv po vodi i tiky uty bulo dziurannia pid joho nosom ta skryp erdyn, o nymy vpyralysia v hakove dno.
U bi vidkrytych misciach zelenoho korydora yrialy j brynily babky, hlucho dzyaly velyki uky, a pry slabkych poryvach vitru ledve epotilo j umilo velyke lystia
pam ta vity paporoti i mjako elestily chvoi.
erez kika kilometriv zeleni stiny vidrazu rozstupylysia i pered mandrivnykamy
rozhornulasia velyka haliavyna, jaku rika peretynala vpoperek. Grunt jiji buv vkrytyj
due bidnoju j dribnoju roslynnistiu itkamy orstkoji travy kikoch vydiv.
y ne poynajesia asom cia rika poblyzu tijeji grupy vulkaniv, jaku my obsteyly? zaznayv Papokin.
Molyvo, i v takomu razi nam ne bude oho robyty, zhodyvsia z zoologom
Katanov. Cho velyka kikis vody v rici daje pidstavy spodivatysia, o jiji verchivja znachodysia znano dali, sered ornoji pustyni.
Proplyvy e kilometriv z try vpoperek haliavyny, doslidnyky pobayly, o speredu, de rika vuala, z odnoho bereha na druhyj bula perekynuta dosy tovsta koloda.
Vona zvysala tak nyko nad vodoju, o oven ne mih projty pid neju.
Mona podumaty, o ce mist, jakyj chto zrobyv dlia sebe erez riku! zasmijavsia zoolog. V usiakomu razi treba pryalyty do bereha i zrujnuvaty ciu pereponu.

 Dyvno, taky spravdi skydajesia na mist! vyhuknuv Katanov, koly vony

pidijly do perepony i pobayly, o vona skladalasia ne z odnijeji kolody, a z trioch,
akuratno pokladenych poru.
Pravda, rika navriad y mohla tak uklasty ci stovbury! pohodyvsia Papokin.
Ta koly ce mist, to chto joho zbuduvav. Neve v cij jurkij krajini je liudy? Ce bulo
b nadzvyajno cikavo!
V jurkyj as ne bulo vyych ssavciv, jak vy znajete. Navi ptachy buly predstavleni tiky formamy, perechidnymy do jaeriv.
Ale ne jaery vlatuvaly mist!
Vy zabuly pro murachiv. Istoty, nastiky rozumni, o buduju skladni ytla za
pevnym planom, cilkom mou zbuduvaty j mist, bo plavaty ne vmiju i vody bojasia.
Vaa pravda! On i ytla cych kliatych komach! vyhuknuv Papokin, pokazujuy na zachid.
Z cioho boku spravdi bulo vydno velyeznyj muranyk, cilkom takoho typu, jak i
znyenyj mandrivnykamy.
Za kika chvylyn mandrivnyky skynuly v riku suchi i lehki stovbury chvoiv i
pily do ovna, ob plyvty dali. Ale, na svoje zdyvuvannia, vony pobayly, o v oven
ue zaliz neprochanyj pasayr murach, jakyj obmacuvav jich rei, todi jak druhyj
stojav na berezi.
Oho, ci orty ve tut jak tut, a nai runyci v ovni!
Beri ni, speru atakujemo toho, o na berezi. Ja speredu, a vy zabihajte zzadu.
Obydva pobihly do komachy, jaka, pobayvy vorohiv, stala v oboronnu pozu, prytysnuvy do kuyka. Katanov vidvernuv jiji uvahu, nastupajuy z noem, a v cej as
Papokin, nahnuvy erez ku, rozrubav muracha nadvoje.
Ale vin ne pomityv, jak toj murach, o buv u ovni, vydko vystrybnuv na bereh i
vpjavsia svojimy elepamy zzadu v joho lytku. Zoolog skryknuv vid boliu j nespodivanky.
Katanov, prybihy na dopomohu, rozrubav i cioho muracha, ale ledve zvinyv vid
nioho tovarya; dovelosia rozrizuvaty na kika astyn holovu komachy, o vpjalasia
elepamy v nohu.
Rana, zapodijana komachoju erez tovstu erstianu panochu, bula nevelyka, ale
otruta ukusu vydko dijala, i noha poala hority j derevjanity.
Prysiate poky o na zemliu, ja zaraz distanu naatyrnyj spyrt i bynty z pochidnoji apteky, skazav Katanov.
Ni, ni, dopomoi meni zijty v oven, ohliate!
Haliavynoju do nych vydko nablyalosia desiatkiv zo dva murachiv; e kika
chvylyn i dovelosia b rozpoaty nerivnyj bij. Ne hajuy asu, Katanov vziav pid ruky
zoologa, jakyj ledve volik nohu, spustyv joho z ukosu v oven, potim strybnuv sam, i zpid samoho nosa vorohiv, o ve pidbihly do bereha, vidipchnuv oven.
Prodovuvaty exkursiju hodi bulo j dumaty: odyn hrebe leav bezsylyj na dni
ovna i stohnav vid boliu, a stryvoeni murachy mohly peresliduvaty oven, o due
povino plyv proty teiji, i ne davaty jomu prystaty do bereha. Tomu Katanov, ne dovho
dumajuy, povernuv oven za vodoju i vziavsia za vesla. Vin namahavsia trymatysia
seredyny riky, ob unyknuty napadu komach. Papokin ledve rozzuv poranenu nohu,
distav naatyrnyj spyrt i bynt; noha ve rozpuchla, poervonila, i koen ruch vyklykav
synyj bi.
erez pivhodyny oven nablyzyvsia do kraju lisu, o obliamovuvav haliavynu z
pivnoi i vidmeovuvav jiji vid moria. Vorohiv ue ne bulo vydno, i Katanov vyriyv
zupynytysia, ob zrunie vlatuvaty poranenoho. Vin rozislav plai na dni ovna i
poklav na nych Papokina. Potim vyjniav zapasnu soroku i, zmoyvy jiji vodoju, poklav jak ocholodnyj kompres na poranene misce. Ce polehylo bi, i zoolog zadrimav.
Vidpoyvy trochy, Katanov poplyv dali.

Pered poatkom zelenoho korydora rika robyla nevelyke kolino. Koly oven obijov
joho, Katanov speredu pobayv kartynu, jaka prymusyla joho zdryhnutysia. vydkym
ruchom vesla vin pryhnav oven do bereha i, vepyvy za kui, zupynyv joho i schovav
vid pohliadiv vorohiv.
Vorohy buly blyko. Kika desiatkiv jich metuylosia na livomu berezi bilia samoho
poatku korydora; vony perehryzaly stovbury chvoiv, o rosly nad vodoju, i kydaly
jich u riku, sporudujuy pereponu, erez jaku oven ne mih projty. Bulo oevydno, o
vony chotily perehorodyty svojim dvonohym voroham liach vidstupu do moria. Stanovye stavalo skrutnym: odyn Katanov i poranenyj zoolog ne mohly probytysia erez
pereponu, jaku oberihaly yslenni komachy. Odyn ukus pid as nerivnoji boroby z
nymy, podumav Katanov, i vin stane bezporadnym, jak i Papokin.
Povernuty nazad i protovchuvatysia proty vody? Ale j tam murachy ranie y
piznie mou napasty; i vse odno rika zalyajesia jedynym liachom, ob utekty z
jich volodi. Treba probytysia za vsiaku cinu. Molyvo, jich zliakaju postrily. A jako
ni? Vsich ne perebje, vony pochovajusia v lisi, a koly ja zachodusia rujnuvaty pereponu, vony napadu ciloju navaloju, dumav Katanov.
U ciomu bezporadnomu stanovyi u Katanova raptom vynykla dumka, jaka zdavalosia, obiciala cilkovytyj uspich, jako jiji vydko peretvoryty v dilo. Murachy, zajniati robotoju, e ne pomityly ovna, o prytysnuvsia do bereha sered kuiv. Tym-to
Katanov, unykajuy rizkych ruchiv, poav potycheku vidtiahaty oven nazad, proty
teiji, ipliajuy za kui, ob vyjty za povorot rusla, de bereh zovsim zakryvav joho
vid komach. Tut poynalo uzlissia, de bahato bulo suchych stovburiv chvoiv i vzahali
suniaku. Pryalyvy do bereha i pryvjazavy oven z spliaym u niomu zoologom,
Katanov stiahnuv u riku kika tovstych stovburiv, navydku skripyv jich hnukym
pruttiam chvoiv i potim na cej plit naklav velyeznu kupu stovburiv, steblyn i chmyzu,
perekladajuy suchyj materil zelenymy hilkamy chvoiv ta steblamy trostyny.
Koly kupa bula hotova, Katanov povernuvsia v oven i tycheko poplyv za vodoju,
a plit, pryvjazanyj do dovhoji erdyny, tovchav popered sebe, chovajuy za nym vid
pohliadiv voroha. Za povorotom rika tekla zovsim priamo do toho miscia, de murachy
sporuduvaly pereponu, jaka bula e metriv za sto. Pidtiahnuvy plit do ovna. Katanov pidpalyv kupu i poplyv dali, jak i ranie tovchajuy plit popered sebe. Voho postupovo rozhoriavsia, ochopliujuy horiuyj materil, a z zeleni, prokladenoji aramy,
piov hustyj ornyj dym.
Koly oven i plit buly na sotniu krokiv vid perepony, Katanov pustyv plit za vodoju, a sam vziavsia za erdynu, ob zatrymaty oven posered riky. Veletenke vohnye poplyvlo do perepony i zupynylosia pered neju, opovyvajuy klubamy jidkoho
dymu i jazykamy polumja komach, o praciuvaly tam. astyna murachiv, obsmalenych
abo ohluenych, popadala u vodu, a reta vtekla na bereh i zbylasia kupoju, vraena
nebaenym vydovyem. Todi Katanov zariadyv dvostvolku dribnoju karteiu i poav
astuvaty murachiv, pidplyvajuy ymraz blye do nych, cilym riadom postriliv. Trisk
stranoho, nebaenoho vohniu, jazyky polumja, kluby dymu, bezperervni postrily, jaki
vraaly komach, spravyly na nych take vraennia, o vcilili j lehko poraneni kynulysia
tikaty. Vid palajuoho plotu zajnialasia j perepona, o napolovynu skladalasia z suchych stovburiv, i poky hrymily postrily, voho ochopyv usiu jiji seredniu astynu.
Perekonavy, o voroh utik, Katanov pryalyv do bereha bilia samoho poarya, dokinyv noem poranenych murachiv, a pislia toho vziavsia znyuvaty pereponu, kydajuy palajui suchi i dymliai zeleni stovbury u vodu. Za ver hodyny perepona znykla, i vohnye, dohoriajuy na plotu, poplyvlo dali rikoju, a slidom za nym,
ne namahajuy joho vyperedyty, plyv oven z liudynoju, jaka perechytryla svojich
yslennych i rozumnych vorohiv.
Za vodoju v ciomu zelenomu korydori oven plyv vyde, i nezabarom poperedu v
prosviti ve zjavylasia blaky morkoji hladini.

Nablyajuy do hyrla riky, Katanov pouv postrily, havkit Generala i kryky tovaryiv. Vin nalig na vesla, erez kika chvylyn prystav do bereha i z runyceju v rukach
kynuvsia do miscia stojanky.

Vyriadyvy tovaryiv v exkursiju, Makejev i Hromeko zachodylysia vudyty rybu

bilia hyrla riky. Ulov buv takyj dobryj, o erez hodynu odnomu z nych dovelosia ve
poaty ystyty rybu i rozviuvaty jiji na protiahnenych viriovkach dlia vjalinnia pro zapas.
Poky Makejev e rybalyv, botanik oblazyv uzlissia, zbyrajuy roslyny, i pry ciomu
vyjavyv sahovu pamu, jakoju j vyriyv skorystatysia. Vdvoch jiji zrubaly, rozkololy
vzdov i, vyjniavy jistivnu sercevynu, roziklaly jiji suytysia na kovdrach.
Zakinyvy ciu robotu, postavyly na voho kazanok z jukoju i sily bilia nioho, obmirkovujuy, do oho vziatysia pislia obidu.
Vidluatysia daleko my ne moemo, zauvayv Hromeko, tym bie, o
doruyty Generalovi sterehty rybu ne mona.
Zvyajno, pohodyvsia Makejev, cho ce j virnyj pes, ale navriad y vstoji
proty spokusy popojisty doschou vjalenoji ryby i pryhadaty svoju bakivynu.
Nu, o , nalovymo e ryby i zrobymo dostatnij zapas jiji dlia sebe i dlia sobaky.
Chto znaje, y skoro trapysia znovu take rybne misce. A ce jaerne mjaso, pryznatysia,
meni ne do smaku, ve as jim joho z ohydoju. Pid as jii ja zavdy namahaju dumaty,
o ce osetryna abo biluyna, a ne rody aby y jairky.
V cej as juka poala zakypaty, i Hromeko piov do kovdr, ob vziaty saho dlia
zavarky.
Oj, dyvisia vyde na zachid! zakryav vin Makejevu, jakyj zalyyvsia za
nametom bilia vohnya.
Makejev vybih na plia.
Z zachodu ponad berehom moria ruchalysia strachovya, v jakych po smuhastych
bokach nevako bulo vpiznaty brontozavriv.
Vony jly povino, obryvajuy molode lystia z verekiv pam ta paporoti, asom
zupyniajuy bilia dereva, o zdavalosia osoblyvo smanym.
Nu, o nam robyty, jak vy hadajete? zapytav Hromeko. My znajemo, o
ci strachovya polochlyvi i na nas ne napadu peri, ale vony peretopu i podavlia
nam i rybu, i namet, jako my pustymo jich siudy.
Dovedesia striliaty, skazav Makejev, speru drobom, a koly ce ne dopomoe, rozryvnoju kuleju.
Obydva pidnialy runyci, nacilylysia v grupu strachovy, i otyry postrily hlucho
prolunaly ponad morkym berehom.
Nespodivanyj um i drib, o posypavsia na tvaryn, nejmovirno naliakav jich. Ale
zamis toho, ob povernuty nazad, nezhrabni veletni kynuly u vodu i pobihly povz
stojanku ponad berehom, na nevelykij viddali vid nioho, zdijmajuy chvyli i fontany
bryzok.
Beztalanni myslyvci myttiu staly mokri vid holovy do nih, strymujuy oven, ob
joho ne zneslo v more. Odna z chvy nabihla na bereh i pidmyla vstromlenu v pisok
erdynu, do jakoji bula pryvjazana viriovka z provjaliuvanoju ryboju, druha chliupnula
na kovdru, de sochlo saho. Ryba z viriovkoju upala na pisok, a saho namoklo.
chu, okajanni! vylajavsia Makejev, obtruujuy pislia duu. Vse-taky
nakapostyly!

 Nu, ot vam i robota! rozvayv joho Hromeko. My ne znaly, do oho vziatysia

pislia obidu, a vony pro ce podbaly. Teper treba vsiu rybu znovu poystyty, a saho pomyty v rici i suyty.
I speru samym obsochnuty! A juka naa, mabu, usia vykypila.
Brontozavry, opysavy pivkolo u vodi, znovu vylizly na bereh, na schid vid hyrla
riky, i pobihly dali pliaem.
I jim, mabu, prypalo na horichy, ba jak kyvaju pjatamy. Drobom po mordach
jich zdorovo syponulo! zlovtiavsia Makejev, rozdiahajuy bilia nametu, poky Hromeko znimav kazanok z jukoju.
Porozviuvavy odiah dlia prosuuvannia i postavyvy erdynu z viriovkoju na poperednie misce, mandrivnyky v kostiumach Adama rozpoaly svij obid. General, najivy zranku rybjaych holiv i nutroiv doschou, roztiahsia na pisku i zadrimav. Ni
vin, ni zajniati jieju liudy ne pomityly, jak z lisu, nedaleko vid stojanky, vyjly odyn za
odnym is murachiv, zupynylysia, ohliadilysia i tak samo tycho znykly v chai.

Poobidavy, Makejev i Hromeko pryliahly v nameti j zapalyly liuky, per ni vziatysia ystyty rybu vid nalyploho pisku.
Raptom General zaharav, schopyvsia i liuto zahavkav. Vybihy z nametu, Hromeko i Makejev pobayly, o jich stojanku otoyly murachy. Odna kolona vidrizala jich
vid hyrla riky, druha nasuvalasia z inoho boku do viriovky z ryboju i do kovdry z saho.
A runyci u nas ne zariadeni! zavolav Hromeko, kydajuy do patrontaa.
Beri karte! kryav Makejev, pokvapno zariadajuy dvostvolku. Pali u
pravych, a ja v livych.
Prava kolona ve nakynula na rybu i stiahala jiji z viriovky, a liva bula za dvadcia
krokiv vid nametu, koly prolunaly peri postrily. Hrim, dym i padinnia pidstrelenych
zbenteyly komach, i peredni zupynylysia vahajuy, ale zadni, pryvabliuvani zapachom ryby, natyskuvaly, i vijko znovu ruylo vpered. Stojay bilia vchodu v namet,
kudy, havkajuy, zabyvsia najienyj General, myslyvci zariadaly runyci, ob e raz
vypalyty z nych, a todi, ozbrojivy noamy i prykladamy, rozpoaty rukopanu z vorohamy, o nasuvalysia z usich bokiv. Ale boroba zdavala beznadijnoju, bo syly buly
nerivni.
Nespodivano z-za kuiv hyrla riky odyn po odnomu poulysia dva postrily v zadni
riady murachiv, a potim zvidty vybih Katanov, trymajuy v rukach palajuyj mut
chmyzu. Rozmachujuy nym pravoru i livoru, vin kynuvsia priamo na zhraju komach,
jaki metnulysia v rizni storony.

Makejev i Hromeko j sobi kynulysia do vohnya i poaly kydaty holoveky v

murachiv. Cej zasib dopomih pera kolona hanebno kynulasia vrozti do chai, zalyyvy zabytych, poranenych i obsmalenych na poli boju.
Pokinyvy z vorohamy cijeji kolony, vsi troje, z Generalom, o nabravsia vidvahy,
atakuvaly z vohnem i noamy v rukach komach, jaki znyuvaly rybu. astyna poplatylasia za svoju nenaerlyvis yttiam, dejaki vstyhly vtekty, nesuy v elepach rybu abo
matky namokloho j zlyploho saho. Dva murachy potiahly za soboju vsiu kovdru, ale
jich nazdohnaly i zabyly. General dokinuvav poranenych, perehryzajuy jim yji.
Koly ostanni vtikai znykly v lisi, mandrivnyky mohly perepoyty i pidrachuvaty
svoji trofeji ta vtraty. Mertvych, i tiako poranenych murachiv bulo sorok pja.
Zamis pjatdesiaty rybyn na viriovci zalyylosia tiky pjatnadcia, ta kika tuk
pidibraly bilia uzlissia, o jich, oevydno, zahubyly vorohy pid as vtei. Bie polovyny
saho bulo zjideno abo vtoptano v pisok. Hromeko distav lehkyj ukus u ruku, a Katanov
u nohu, ale tovstyj obit ne piddavsia i zachystyv joho vid muraynoji otruty.
Jak vy vasno zjavylysia! skazav Makejev, koly, ohlianuvy pole boju, vsi
sily bilia nametu. Bez vaoji pidtrymky i vyhadky z vohnem my ne podolaly b cijeji
navaly, i vony zakusaly b nas na smer.
A de vy zalyyly Papokina? raptom zhadav Hromeko.
Oj, ja j zabuv u rozpali boju, o Semen Semenovy ley u mene e v ovni!
Ley? omu ley? o z nym trapylo? Vin yvyj? posypalysia zapytannia
tovaryiv, jaki zrozumily teper pryynu, omu nespodivano vydko povernuvsia Katanov.
yvyj, yvyj! U nas te bula sutyka z murachamy, i Semen Semenovy distav
takyj ukus u nohu, o stav invalidom. Dopomoi perenesty joho v namet.
Odnu chvylynku! Dajte nam odiahnutysia, skazav Hromeko, jakyj tiky teper
zvernuv uvahu na te, o vin, jak i Makejev, dosi buly napivholi.
A spravdi, omu vy obydva v takomu dyvnomu vyhliadi? zasmijavsia Katanov. Chiba vy kupalysia, koly na stojanku napaly murachy?
Ni, nas znovu skupaly brontozavry, vidpoviv Makejev i, odiahajuy, rozpoviv, jak ce stalosia.
Navydku odiahnuvy, Makejev i Hromeko pily za Katanovym do riky, de
ostannij, kynuvy v ataku na murachiv, zalyyv oven z Papokinym, jakyj spav tak
micno, o ne uv ni postriliv, ni krykiv, i prokynuvsia tiky todi, koly joho pidnialy za
ruky i za nohy, ob vidnesty v namet.
Poklavy Papokina, mandrivnyky porozviuvaly vcililu rybu, poperetiahuvaly
mertvych murachiv u more, i tiky pislia cijeji nepryjemnoji roboty Katanov, dojidajuy
zalyenu juku, rozpoviv tovaryam pro svoji pryhody pid as nevdaloji exkursiji.
Murachy, dvii poterpivy vid neprochanych hostej, mohly povernutysia u velyeznij kikosti, ob pomstytysia za svoju porazku. Pobojujuy cioho, mandrivnyky poaly obhovoriuvaty, jak buty dali. Papokin i Hromeko radyly Nehajno plyvty, ob zabratysia podali vid muranyka. Ale Katanovu chotilosia prodovuvaty exkursiju rikoju vhoru, prypynenu erez murachiv, bo vona davala molyvis distatysia v hlyb tajemnyoji ornoji pustyni. Makejev pidtrymuvav cej plan. ob joho zdijsnyty, treba
bulo neodminno pokinyty z chytrymy komachamy, pry isnuvanni jakych exkursija bula
b pid bezperervnoju zahrozoju. Tomu vyriyly poekaty do veora, a potim poplyvty do
muranyka i pidpalyty joho, korystujuy snom komach.
Jako cej zadum bude zdijsnenyj, to liach po rici stane vinyj i mona bude
zrobyty exkursiju votyrioch na oboch ovnach, zalyyvy plit i zajvi rei v chai na
berezi moria.

Vidpoyvy dobre, Katanov i Makejev poplyvly ovnom, zachopyvy runyci,

sokyru ta vjazky chmyzu. Papokin ne mih e ruchatysia, a v Hromeko vid ukusu rozbolila ruka. Tym-to obydva invalidy zalyylysia vartuvaty namet. Plyvly znajomymy
misciamy dosy vydko. Mynuly retky perepony, sporudenoji murachamy, de e dymily, dohorajuy, stovbury j orni trupy komach. Dali vyjichaly na haliavynu i z-za kuiv ohlianuly miscevis navkolo muranyka, ob ne zdybatysia znenaka z vorohom.
Ale nikoho ne bulo vydno. Komachy, oevydno, vidpoyvaly v nadrach svojeji forteci.
Proplyvly trochy dali do kolynioho mostu erez riku, zvidky do muranyka jla byta
doroha, prokladena joho mekanciamy.
Vyjavylo, o murachy vstyhly ve zbuduvaty novyj mist.
oven pryvjazaly v kuach nye mostu, skynuly na plei vjazky chmyzu, vzialy
runyci, zariadeni na vsiakyj vypadok karteiu, i pily do muranyka. Ne dochodiay
do nioho, prysily za kuamy bilia dorohy, ob podyvytysia e dejakyj as i perekonatysia v tomu, o nichto ne perekody vykonanniu zadumanoho planu.
Vse bulo tycho, i mona bulo vziatysia do roboty. V konyj iz holovnych vchodiv
poklaly vjazku chmyzu, a poverch neji nakydaly najbi suchych i tonkych stovburiv,
uziatych z samoji budovy.
Pidpalyvy kupu bilia najdaoho zachidnoho vchodu, vony kynulysia proohom
odyn do pivninoho, druhyj do pivdennoho vchodu, ob pidpalyty jich i potim zijtysia
bilia schidnoho vchodu, de j zakinyty pidpaliuvannia muranyka. Dali, koly bude potribno, vtekty do ovna.
Katanov, jakyj rozpaliuvav vohnye bilia pivninoho vchodu, v hlybyni galiereji,
pomityv muracha, o pidbih do zahorody. Vin prytajivsia za kupoju, z nadijeju, o
komacha vyjde nadvir i todi mona bude pokinyty z cym vartovym, ob vin ne zdijniav
tryvohy. Ale murach, ohlianuvy vohnye i sprobuvavy roztiahnuty joho, pobih uhlybynu, oevydno za dopomohoju. Tryvoha poynalasia, i treba bulo pospiaty do ostannioho vychodu.
Makejev buv ue tut; vin pokvapno pidpaliuvav vohnye i zustriv tovarya slovamy:
vyde, vyde! Treba tikaty do ovna.
Obydva pobihly oduchu, ale po dorozi zupynylysia, ob hlianuty nazad. Z seredyny schidnoho vchodu vychvauvalosia ve velyke polumja. Z pivninoho boku muranyk te palachkotiv u kikoch misciach, i z bahatioch verchnich chodiv iov hustyj dym.
Ale z pivdennoji storony, de Makejev pospiav, pobayvy stryvoenych komach, voho
buv slabkyj, i na ciomu boci z usich verchnich chodiv vybihaly odyn za odnym murachy.
Odni tiahly jajcia abo lialiok, spuskajuy z nymy vnyz, i vidnosyly jich nabik; ini metuylysia bezladno, pidbihaly do vohniu abo do otvoriv, o dymily, i padaly obsmaleni
y ohlueni.
Pohano vdalasia naa sprava! zaznayv Katanov. astyna murachiv
vstyhne vriatuvaty, blukatyme bez prystanya po krajini i napade na nas. Dovedesia
zavtra zabyratysia dali.
A zaraz nam te treba zabyratysia dali! vyhuknuv Makejev, pokazujuy na
kolonu komach, o bihly dorohoju do mostu.
y ne po vodu vony pobihly, ob hasyty, poeu? poartuvav Katanov, pustyvy ryssiu poru z tovaryem.
Murachy, bezumovno, pomityly palijiv i hnalysia za nymy. Vony bihly vyde, ni
liudy, i vidda mi tymy j druhymy dedali zmenuvala.
Ja bie ne mou, serce ne vytrymaje! zadychajuy, kryknuv Katanov. Vik
i sposib yttia Ne davaly jomu zmohy dovho zmahatysia z Makejevym.

 Zupynimosia j damo zalp, zaproponuvav ostannij.

Vony vstyhly zvesty duch, poky komachy Ne nablyzylysia na pjatdesiat krokiv, i
potim vystrelyly. Peredni v koloni popadaly, zadni zupynylysia. Jich bulo bie desiatka,
ale za nymy na dejakij viddali jov druhyj zahin.
Zibravy ostanni syly, peresliduvani dobihly do mostu todi, jak rezerv pidijov do
miscia sutyky.
Lyeko, de na oven? vyhuknuv Makejev, o dobih peryj do bereha
riky.
o vy, neve joho nemaje?
Nemaje, vin znyk bezslidno!
A y tut vin buv pryvjazanyj?
Tut. Ja dobre zapamjatav misce A o i viriovka, jakoju vin buv pryvjazanyj,
vysy sobi na kui!
Chto vidvjazav i zabrav oven?
Moe sam vidvjazavsia i poplyv za vodoju.
A moe murachy zatiahly joho?
o nam robyty?
Perebiimo poky o erez mist i zrujnujemo joho za soboju, zaproponuvav
Katanov. Prynajmni cho rika vidokremy nas vid pohoni.
Ne hajuy asu, obydva perejly erez mistok, o uhynavsia pid jich vahoju, na
druhyj bereh. Peresliduvai buly ve za sotniu krokiv vid riky.
Peretiahnimo kolody do sebe, a to, oho dobroho, murachy jich znovu vylovlia,
skazav Makejev.
erez chvylynu, koly peredni murachy pidbihly do bereha, obydvi kolody lealy ve
bilia nih mandrivnykiv. Hlyboka rika vidokremliuvala jich vid peresliduvaiv, i ti v
zamianni zupynylysia bilia bereha. Jich bulo blyko dvadciaty, ale na dorozi bulo vydno
e novi pidkriplennia, o pospialy na dopomohu. Zzadu nych, u hlybyni haliavyny,
muranyk palachkotiv, jak velyezne vohnye. Polumja zdijmalosia vysoko vhoru, i
kluby ornoho dymu vylysia v spokijnomu povitri, utvoriujuy ornyj stovp, o pidnosyvsia na velyeznu vysotu.
Mona podumaty, o ce vyverennia vulkana! zasmijavsia Makejev. My
jim vse-taky dobre vidplatyly za vsi kaverzy.
Ale ne dosiahly baanoho rezutatu, ne oystyly miscevosti vid nych, i teper povynni hanebno vidstupyty pered komachamy.
Jak my tiky doberemosia do moria?
Jty ponad berehom riky erez lis nema oho j dumaty.
Tam vydko ne probjesia, a murachy mou vyperedyty nas i napasty na naych
tovaryiv.
O o! Jako ne mona jty poplyvemo. Z cych dvoch kolod nevako zrobyty
plotyk, a voda ponese nas vyde, ni nai nohy.
Ideja! Ale speru treba rozihnaty murachiv, ob vony ne perekodyly jak-nebu
naomu vidplyttiu.
Zariadyvy runyci, mandrivnyky daly otyry postrily v kupu komach, o zbylysia
na protylenomu berezi. Bie desiatka popadalo, dejaki pokotylysia u vodu, reta rozbihlasia v rizni storony.
Za kika chvylyn obydvi kolody, z jakych skladavsia mist, buly ve na vodi, navydku zvjazani hnukym pruttiam, zrizanym v kuach. Obydva mandrivnyky strybnuly
na improvizovanyj plit i vidtovchnulysia vid bereha, vostannie hlianuvy na palajuu
forteciu svojich vorohiv. Voda vydko pomala jich vnyz, a runyci sluyly zamis erdyn, ob vidtovchuvatysia vid bereha, koly plit odnym y druhym krajem due nablyavsia do nioho.

Kika murachiv dejakyj as bihly ponad rikoju, ale teija bula vyda vid jichnioho
bihu, i vony postupovo vidstaly.
Za kolinom riky, pered uzlissiam, de Katanov vlatovuvav svoje plavue vohnye, plavci z radistiu pobayly svij oven. Joho teijeju pryhnalo do bereha, i vin tam
zastriav u kuach. Plit te pryneslo do cioho miscia, vony spijmaly vtikaa, sily na nioho
i naliahly na vesla.
erez pivhodyny vony aslyvo pryplyvly do svojeji stojanky.

Nevdalyj pidpal muranyka prymusyv mandrivnykiv nehajno zalyyty stojanku na

berezi zatoky, bo pry konij exkursiji v hlyb krajiny vony ryskuvaly zustritysia z rozliuenymy komachamy, o vtratyly svoje ytlo i blukaly vsiudy. Na vijnu z nymy mandrivnyky povynni buly b vytraaty vsiu svoju energiju i vohnepani prypasy, jakych zalyalosia ne tak bahato. Ta j na samij stojanci vony ryskuvaly konoji chvylyny zaznaty
napadu murachiv, jakyj mih zakinytysia sumno.
Pytannia, y plyvty dali vzdov pivdennoho bereha moria Jaeriv na zachid, a y
povernutysia i plyvty na schid, obhovoriuvaly due palko za rannim snidankom. Nareti
vyriyly plyvty e na zachid.
Poplyvly, jak i ranie, poblyzu bereha i nezabarom vyjly z zatoky. Pivdennyj bereh
i dali buv toskno odnomanitnyj. Probuvy dva tyni sered tvarynnoho j roslynnoho svitu
jurkoho peridu, nai mandrivnyky ve tak zvykly do nioho, o vvaaly joho dosy odnomanitnym. Jim chotilosia teper pronyknuty dali na pivde, z nadijeju zustrinuty e
bi davniu floru i faunu, zaznaty novych pryhod i distaty novi vraennia.
Ale cej dayj liach na pivde zastupala pustynia. A plavannia na zachid y na
schid obicialo jim vse ti kartyny jurkoji pryrody. I vsi poaly ve rozdumuvaty, y ne
povernuty nazad na pivni.
Na berezi v kikoch misciach pomityly murachiv, z oho mona bulo zrobyty vysnovok, o cej rid komach poyrenyj po vsiomu pivdennomu berehu moria Jaeriv i vony
spravdi je cariamy jurkoji pryrody.
astia e, o vony astynu asu viddaju snu! zauvayv Papokin.
Inake vid nych ne bulo b yttia.
Tak, ci tvaryny hiri vid abenych tyhriv i chyych jaeriv. Ta j druhi ne zavdavaly nam i sotoji astyny tych nepryjemnostej i tryvoh, o jich my maly vid murachiv,
zhodyvsia Makejev.
Nouvaly Na pliai. Vyriyly plyvty e odyn de dali na zachid, i koly cioho dnia
ne poasty pronyknuty na pivde, to povernuty nazad.
Cej ostannij de prynis baanu zminu. Bereh moria nezabarom poav due vidchyliatysia na pivde, zberihajuy toj samyj charakter. erez kika hodyn plavannia stalo
vydno, o zelena stina lisu o-o zakinysia i dali ponusia skeli.
Znovu ta stolova vysoyna, a na jiji poverchni orna pustynia! vyhuknuv
Katanov, vyvajuy v binok miscevis, o leala speredu. V joho holosi ulosia rozaruvannia.
Ale, pidplyvy do kraju lisu, pobayly mi nym i pidniiam stolovoji vysoyny velyku zatoku, v hlybyni jakoji rozhortalasia zelena dolyna. Na zadniomu plani dolyny
zdijmalasia grupa vysokych hostroverchych temnych hir.
Znovu vulkany! Ale cioho razu zovsim nedaleko vid bereha moria! vyhuknuv
Hromeko.
ovny popriamuvaly do pivdennoho bereha zatoky v hyrlo dolyny, de vydno bulo
rivnyj majdanyk pianoho pliau.

V dolyni protikav dosy velykyj strumok, obliamovanyj derevamy, kuamy i haliavynamy. Namet napjaly na pliai. Na haliavynach ponad strumkom bayly ukiv,
babok, much, pomityly slidy ihuanodona ta letiuych jaeriv, ale murachiv ne bayly.
Pislia obidu pily do vulkaniv, ale z oberenosti ovny, namet i zajvi rei zachovaly
v chai lisu, poepyvy dejaki z nych navi na derevach. Generala vzialy z soboju.
liach iov pid horu dolynoju poblyzu strumka. Haji po joho berehach ne javlialy
soboju neprochidnoji chai i peretynalysia tropamy ihuanodoniv. U skeliach oboch
schyliv Katanov vyznayv porody, o jich vony zustrily znano dali na pivni, same na
rici Makejeva olivinovi z vkraplenniamy nikelevoho zaliza. Ale tiky tut ci
vkraplennia asto peretvoriuvaly na velyki hnizda, dimetrom vid polovyny do odnoho
metra, i skladalysia z sucinoho metalu.
Ade ce prekrasnyj metal dlia pererobky na sta! vyhuknuv inener. Vin zupynyvsia zdyvovanyj i zachoplenyj pered vysokoju strimkoju stinoju, v jakij velyki j mali
hnizda metalu miano blyaly pid prominniam soncia, jich tut bulo bahato, i inener
dyvyvsia na ciu stinu z takoju adoboju, z jakoju dity rozhliadaju solodku bulku, dobre
naynenu iziumom.
Ech, jakyj kolosanyj zavod mona bulo b zasnuvaty tut! bidkavsia vin.
Nezvaajuy navi na murachiv? z posmikoju zapytav Katanov.
Nezvaajuy ni na o! Chiba, koly b treba bulo rozrobliaty ci skarby, liudy zupynylysia b pered povnym vynyenniam ujidlyvych komach? V honytvi za zolotom evropejci vytisnyly vojovnyych ervonokirych, liudojidiv-avstralijciv, bumeniv i kafriv.
Odnijeji harmaty i kikoch desiatkiv hranat dosy, ob znyyty vsi muranyky cioho
bereha z jich naselenniam.
Nad zelenoju dolynoju koly-ne-koly prolitaly tudy j nazad velyki pterodaktyli, vyhliadajuy zdoby; oevydno, de poblyzu na neprystupnych skeliach bulo jich
hnizdye. Napadaty na liudej vony ne navauvaly, ale, koly General nadto vyperedav
mandrivnykiv abo vidstavav vid nych, nad nym zjavliavsia jaer i kruliav u povitri,
vyikujuy zrunoho momentu dlia napadu. Hromeko dvii striliav u letiuoho chyaka
i za druhym razom pidbyv joho. Poranenu tvarynu zalyyly borsatysia na verchovitti
velykoji paporoti.
Zustrily stado ihuanodoniv, jaki vidpoyvaly na haliavyni bilia pidniia ske, ale
poliuvannia na nych vidklaly do povorotu, ob teper ne navantauvaty sebe mjasom.
erez try hodyny spokijnoho chodu dosiahly toho miscia, de dolyna kruto povertala
na zachid. Dali jiji pravyj schyl utvoriuvavsia z ukosiv grupy vulkaniv. liach stav vakyj, dovodylosia raz u raz prodyratysia lavoju, driapajuy po jiji ornych brylach.
Na malekij haliavynci, de bulo zrune misce dlia noivli i kika suchych chvoiv
dlia vohnya, sklaly pryneseni z soboju zapasy ta rei, ob, ne beruy z soboju nioho
zajvoho, obsliduvaty miscevis.
Mi krajamy dvoch yrokych potokiv lavy, o spadaly z vulkana, lealo nevelyke
ozero, na pivsotniu metriv u dimetri. Navkolo nioho rosly grupy nevelykych pam,
chvoiv ta vukoju smuhoju trostyna. Strumok vytikav z cioho ozera, probyvajuy po
lavi nynioho potoku. Poverchnia ozera bula hladeka, jak dzerkalo, i vidobraala v sobi
do najmenych podroby i zelenu ramu, i orni potoky lavy, i pochmuri krui stolovoji
vysoyny.
Ot prekrasne misce dlia samitnyka, jakyj zachotiv by pity nazavdy vid sujety
myrkoji! vyhuknuv Papokin. Vin zbuduvav by sobi chatynu pid zachystom ornoji stiny i yv by sobi, spohliadajuy jasne nebo, vine sonce i velynyj vulkan na berezi
myrnoho ozera v tini pam.
I odnoho udovoho dnia zahynuv by pid hradom kaminnia abo pid potokom lavy,
vykynutym cym zradlyvym vulkanom, zauvayv Katanov.
Abo e ranie pomer by z holodu, bo, jak meni zdajesia, ci pamy ne daju
jistivnych plodiv, a trostyna ne solodka, dodav Hromeko.

 I ne vydno nijakoji dyyny! skazav Makejev.

Jaki vy nikemni realisty, ne dajete navi pomrijaty! Samitnyk mih by zavesty
posiv, sadok, horod. Voda je, a na starij lavi prekrasno roste vynohrad i
Zoolog ne vstyh zakinyty ostannioho reennia, bo z boku vulkana, holovnu verynu jakoho zastupyly blyi nagromadennia lavy, pouvsia hurkit, niby hrim, i erez
kika chvylyn navkolo mandrivnykiv upaly doem orni lapili (kaminci).
O vam! Joho velynis zasterihaje, o vin ne das samitnykovi vyrouvaty
vynohrad na starij lavi zasmijavsia Makejev.
Ohliamo ozero i povernimosia nazad do naych reej. Tam men nebezpeno,
zaproponuvav Katanov.
Poky mandrivnyky spuskalysia lavoju do ozera, hurkit povtoryvsia i znovu posypalysia lapili.
Vulkan serdysia na neprochanych hostej! Vin bojisia, o my vykrademo
skarby z joho kratera, jak vykraly sirku z kratera Satany per ni vin ustyh prokynutysia.
Nazovimo cej vulkan Vorkunom! zaproponuvav Hromeko.
Ciu nazvu schvalyly i zanesly na kartu, jaku nakydav Katanov. Ozero distalo nazvu Samitnykoho, a strumok, o vytikav z nioho, imja Papokina.
O my i uvinyly vai nadchmarni zamky! smijavsia Makejev, zapysujuy ci
nazvy.
Voda v ozeri bula cholodna i prisna, na smak navi nahaduvala zeterku, bo z neji
pry lehkomu pidihrivanni vydilialysia puchyrci vuhlekysloty.
Obijovy ozero navkruhy i natrapyvy na zrune misce, mandrivnyky z zadovolenniam vykupalysia v joho yvliuij vodi j uznaly, pirnajuy, o hlybyna joho ne bia
jak try metry. Ni ryby, ni vodianych roslyn, ni komach u niomu ne bulo.
Povertatysia na misce stojanky bulo e rano, tomu vyriyly zijty na stolovu vysoynu. Ce bulo nevako, bo verchnij potik lavy vpyravsia v obryv vysoyny, i bryly javlialy
soboju o niby veletenki schody. Ote, zdyrajuy Z bryly na brylu, mandrivnyky vydko opynylysia nahori.
Na schodi pid jich nohamy, v hlybokij jami lealo ozero, a za nym zdijmalysia orni
zryti schyly Vorkuna, nad jakym panuvala joho krutoboka veryna. Z neji vyvsia stovp
ornoho dymu, jakyj pidnosyvsia v spokijnomu povitri na velyeznu vysotu. Na pivde,
zachid i pivni rozhortalasia orna pustynia, taka samisika, jak i navkolo grupy vulkana Satany. Na pivnoi vona vpyralasia v syniu hladi moria, a v ini storony jla do
horyzontu.
Vorkun znano vyyj vid Satany, i schyly joho konusa krutii, zauvayv
Katanov.
A vyverennia, o poalosia ve, ne das nam zmohy vylizty na joho verynu,
dodav Makejev.
Pobaymo zavtra. Sirky nam teper ne potribno, i my moemo pity zvidsy u peryj-lipyj moment.
Spustyvy znovu do ozera tym e liachom erez potoky lavy, mandrivnyky za
hodynu opynylysia na misci svojeji stojanky.

Ale Vorkun ne dav jim vyspatysia jak slid. erez kika hodyn jich rozbudyv straennyj, hurkit, i vony schopylysia pereliakani.
Neve i cej vulkan vykydaje paliui chmary? Dyvisia, o tam dijesia! vyhuknuv Hromeko.

Vorkun buv opovytyj hustymy ornymy chmaramy, jaki spuskalysia oraz nye
schylom i odnoasno rozpovzalysia v usi boky. Viduvavsia pomitnyj zapach sirky i
chloru. Chmary klubylysia, osvitliuvani jaskravymy blyskavkamy, a hurkit, o vyryvavsia z nadr vulkana, zlyvavsia z hurkotom hromu.
Ni, skazav Katanov, paliuoji chmary nam bojatysia nema oho. Ce vyverennia maje inyj charakter, same typu Vezuviju. Zaraz vykydajesia popil ta bomby,
a potim, oevydno, zjavysia i lava.
Naomu schodenniu, zrozumilo, nastav kine.
Ave! Bulo b bezumstvom lizty na vulkan u takyj as.
o my robytymemo?
Posydymo e tut abo liaemo, ob dospaty, a potim pidemo nazad do moria.
omu ne zaraz?
Cikavo sposterihaty vyverennia tak blyko.
A jako na nas posypliasia bomboky?
Navriad; my tut bilia samoho pidniia, i tak daleko vony ne litaju.
A jako lava zachopy nas?
Lava tee povino i vid neji mona zavdy vtekty, navi piky.
Nu, todi zalyymo i podyvymo na robotu Vorkuna. Ale ne pohano bude za cej
as posnidaty.
Rozklaly vohnye, postavyly ajnyk i, snidajuy, sposterihaly za vulkanom.
Vin zovsim znyk u chmarach, i navi nebo v zeniti zatiahlo siroju povolokoju, kri
jaku Pluton zdavavsia ervonym dyskom bez prominnia. Vin kydav zlovisne, miane
svitlo na pochmuru miscevis navkolo vulkana.
Nezabarom poav padaty ornyj popil, puchkyj, jak pudra, speru okremymy astynkamy, potim ymraz hustiyj. Tomu aj dovelosia pyty, zatuliajuy kuchli rukoju,
ob ne nakovtatysia vulkaninoho pylu. Postupovo poornily i trava, i trostyna, i lystia
pam, a voda v strumku stala schooju na ornylo.
Dobre, o my dohadalysia nabraty vody v nau bliaanku, zaznayv
Makejev. Inake zalyylysia b na cilyj de bez vody. Ale o ce za um?
Tomu o hurkit vulkana oslab, u promikach mi vybuchamy hromu mona bulo
pouty pryhluenyj um, niby revinnia morkoho pryboju, jakyj postupovo posyliuvavsia. Mandrivnyky perehliadalysia zbenteeno.
y ne palajua chmara? z tryvohoju zapytav Papokin.
Treba tiky vyde naverch! zakryav Katanov. Ruslom strumka my val
vody abo hriaziovyj potik. Ja j zabuv, o ce moe statysia. Berimo poytky i na horu!
vydko sporonyly nedopyti kuchli, zibraly rei ta runyci i pobihly na horu lavovym potokom, zdyrajuy po brylach, spotykajuy, namahajuy pidniatysia na dostatniu vysotu nad ruslom strumka.
Koly vony, nareti, zupynylysia, ob zvesty duch, na vysoti blyko pjatdesiaty metriv nad miscem stojanky i ohlianulysia, pered nymy rozhornulasia kartyna, jaka pokazala, o vtekly vony same vasno. Ruslom, o jlo zi schylu vulkana, mav alenyj potik
ornoji vody, jakyj zryvav velyki bryly zastyhloji lavy z svojich berehiv. Za kika chvylyn
hriznyj val, zavvyky metriv zo try, dokotyvsia do miscia, de vony ojno bezpeno pyly
aj, i v odnu my u joho brudnych chvyliach znykly zeleni kui, zachytalysia j popadaly
pamy, zlamani abo vyrvani z korinniam. Majdanyka ne stalo, niby i ne bulo.
Zdorovo praciuje! vyhuknuv Papokin. My vasno zabralysia!
Tikajuy, mandrivnyky pidnialysia vye vid cioho lavovoho potoku, i z toho miscia,
kudy vony zlizly, vydno bulo vnyzu i tu, i druhu veryny Hriaziovyj potik projov pravoju
verynoju, i teper vsi povernulysia v bik livoji, ob podyvytysia, o tam dijesia. erez
kika chvylyn tisnoju dolynoju livoji veryny prokotyvsia druhyj hriaziovyj potik. Vin

ruchavsia povinie, bo voda bula perepovnena popelom i dribnymy kaminciamy i javliala soboju ridku ornu kau, v strumynach jakoji krutylysia kui, vyrvani z korinniam, ta stovbury pam.
Jich nese z berehiv ozera, de my buly vora! vyhuknuv Papokin.
O vam i tychyj, idylinyj prytulok samitnyka! Ozero ve ne isnuje, vse zatoplene
hriazziu, skazav Katanov.
Tak, tuteni vulkany, vyjavliajesia, due nespokijni susidy! zaznayv Hromeko. Satana poastuvav nas paliuoju chmaroju, a Vorkun hriazziu.
I vse-taky my vriatuvaly i tut i tam i bayly hrizni j cikavi javya pryrody,
skazav Katanov.

A teper my vidrizani vid moria i naych ovniv! vyhuknuv Papokin, zovsim

zasmutyvy. Dyvisia, pravoru i livoru burchlyvi potoky, a zzadu nas Vorkun,
jakyj moe e ym-nebu nas poastuvaty.
Spravdi, mandrivnyky, schovavy vid hriaziovych potokiv na skeli vulkana, opynylysia v stani oblohy i ne mohly zijty vnyz dolynoju do moria, a pozadu prodovuvav
hrymotity vulkan.
Jako teper prylyne e zverchu lava, my budemo mi vohnem i vodoju. Pryjemna perspektyva! skazav Hromeko.
Tak, Vorkun e ne skazav svoho ostannioho slova, zaznayv Makejev.
Ja dumaju, o nai tryvohy peredasni, zaspokojiv jich Katanov. Hriaziovi potoky vydko steu, i my pidemo do moria ranie, ni lava, jako taka vzahali
potee v cej bik, distane do nas.
A poky o nas tut promoy do rubcia! Schovatysia nide, burmotiv
Papokin.
Zoolog buv cilkom pravyj. Ue dejakyj as iz chmar, o rozpovsiuduvalysia vid
vulkana, nakrapav do, na jakyj mandrivnyky, zajniati hriaziovymy potokamy, ne
zvernuly uvahy. Teper do prypuskav, i vsi poaly ohliadatysia navkruhy, ob znajty
cho jakyj-nebu zachyst. Rozrachovujuy na dobru pohodu, o stojala ve bahato dniv,
mandrivnyky pily v exkursiju lehko odiahneni, bez plaiv i nametu, i teper ne bulo
ym zachystyty sebe.
Meni zdajesia, o tam, vye, de bahato velykych bryl lavy, my vyde znajdemo jakyj-nebu prytulok, skazav Makejev, pokazujuy vhoru na schyl.
I opynymosia e blye do vulkana! zitchnuv Papokin.
Vaa volia, zalyajte tut pid doem, a my polizemo, skazav Hromeko.
Ale zoolog ne chotiv vidstavaty vid kompaniji, i vsi pily vhoru, po krutomu potoku.
I kaminnia, i vzuttia ve namokly, a tomu jty bulo slyko j vako. Prote, nezabarom
distalysia do velykoho valu z navernenych odna na odnu bryl, o oznaav kine bi
molodoho potoku, jakyj vylyvsia poverch staroho. Mi brylamy podekudy zalyylysia

promiky, dostatni, ob schovalasia odna liudyna. Vsi etvero rozmistylysia po cych

norach, a mokryj General zaliz do Makejeva, jakyj buv ne due zadovolenyj cym susidstvom. Mokri mandrivnyky, skoryvy u nezrunych pozach na nerivnomu kaminni,
pereyvaly dosy nepryjemni chvylyny i, ob pidtrymaty dobryj nastrij, perehukuvaly
iz svojich schovy odyn z odnym, koly hurkit Vorkuna trochy stychav.
Do lyv bezperestanu. Nezabarom i po poverchni lavovoho potoku potekly
strumky brudnoji vody, zmianoji z popelom, i zavdaly mandrivnykam novych prykrostej.
Odnomu cholodna voda zamoyla bik, druhomu spynu. Papokin, jakyj roztiahnuvsia na yvoti v nykij i dovhij nori, pouv vodu pid soboju. Vin vyliz nazovni i z
proklionamy poav bihaty mi brylamy, ukajuy kraoho miscia.
Makejev, jakyj bayv ciu scenu, rehotav: jomu poastylo prymostytysia razom z
Generalom u malekij peerci v lavi.
Ce ne Vorkun, kryav zoolog, zdyrajuy po brylach pid doem, ce ort zna
o: Plakun, Mokrun, Doun.
Vodolijem nazovimo joho! zaproponuvav Makejev.
Ale Papokin ue ne uv. Vin znajov nyzeku rozkolynu i zaliz u neji holovoju
napered. Tiky vona bula due korotka, i nohy zalyylysia zovni, pid doem.
Raptom achlyvyj hurkit strias povitria. Mandrivnykam zdalosia, o kaminnia
rozavy jich, jak myej u kapkani. Vsi vyskoyly iz schovanok.
Zemletrus! zakryav Hromeko.
Vulkan rozirvavsia i vpade na nas! volav Papokin.
Neve paliua chmara? proepotiv Katanov, polotnijuy.
erez zavisu dou i chmar nioho ne bulo vydno, i pislia chvylynnoho pereliaku
vsi trochy zaspokojilysia. Ale o z pryhluenym triskom poblyzu nych torochnula bomba
zavbiky z holovu, vkryta spiranymy boroznamy, i poala ypity, triaty j dymity pid
doem. Z bokiv, pravoru i livoru, vhori i vnyzu, to tut, to tam te uty bulo udary j
trisk padajuoho kaminnia.
Na miscia vyde! kryknuv Makejev. Vorkun rozpoav stribu snariadamy
velykoho kalibru.
Vsi pokvapno zalizly v svoji nory, zvidky z zavmyranniam sercia, ale z interesom
sposterihaly, jak padaly j ypily bomby riznoji velyyny. Dejaki, vdaryvy ob brylu, rozlitalysia na oskolky, nae hranaty. Zate zlyva vydko perestala. Poryv hariaoho vitru
promav unyz schylom, zapachlo sirkoju i harom. Chmary poaly rozvijuvatysia abo pidnimatysia vye. Snariady perestaly padaty. Makejev vyriyv vyzyrnuty z peerky.
Vorkun skynuv svoju apku i pokazav nam svij ervonyj jazyk! zakryav vin.
Vsi ini te povylazyly i pidvely holovy.
Vhori, mi ornymy chmaramy, asom vystupala veryna vulkana, na jakij z odnoho boku zvys korotkyj vohnenno-ervonyj jazyk lavy, o niby dratuvav liudej, jaki
nasmilyly poruyty vikovinu samotnis hory.
Tak, ce zjavylasia lava! skazav Katanov.
Dedali to hire! Speru vin chotiv potopyty nas u hriaziuci, potim zalyty vodoju,
potim prybyty bombamy. Vse ce ne dopomohlo, tomu vin vdavsia do ostannioho zasobu
i choe zalyty nas lavoju! artuvav Hromeko.
Kripisia, Semene Semenovyu! Teper ue vam kaput, smijavsia Makejev.
A bodaj vas! ohryznuvsia zoolog. Koly b nebezpeka bula taka velyka, vy b
sami daly dioru, jak pered hriaziovym potokom.
Vid lavy my vteemo ne kvapliay! zaznayv Katanov.
Ale jty ne bulo kudy. V oboch ruslach e buuvaly brudni potoky, i perejty jich
bulo nemolyvo. A vhori ervonyj jazyk vydko dovav, inkoly znykajuy pid klubamy
biloji pary, o vydilialasia z joho poverchni.

 Vorkun namoyv nas, a teper vysuy! Koly lava pidijde blyko, my speru vysuymo na sobi odiah, a todi
A todi namoknemo znovu, jak perechodytymemo erez potik, jako ne potonemo
v niomu, dokinyv Papokin art Hromeko.
Ale povitria zvinylosia vid popelu ta chmar, i vyhlianuv Pluton. Vin vydko poav
vysuuvaty schyly vulkana. orni lavovi masy dymily, nae pidihriti pidzemnym vohnem.
Mandrivnyky znialy svij odiah i porozviuvaly joho na kaminni, speru vytysnuvy
vodu. Hromeko navi zovsim rozdiahnuvsia i, zihrivajuy prominniam Plutona, radyv
usim vziaty z nioho pryklad.
A jako Vorkun poastuje nas novoju porcijeju snariadiv. Sydity v norach
holymy bude ne osoblyvo zruno, zaznayv Makejev.
Koly zjavylasia lava, to vybuchy i vyverennia rychloho materilu zvyajno prypyniasia, pojasnyv Katanov.
Ale koly dovedesia tikaty vid lavy, my ne vstyhnemo odiahnutysia.
V ciu chvylynu nad verynoju vulkana vychopyla bila chmara pary, i nad krajem
kratera zjavylasia vohnenna stina, jaka vydko popovzla vnyz.
Peryj potik lavy piov u dolynu ozera, zaznayv Katanov, a cej, oho
dobroho, moe i do nas distaty!
A erez jakyj as? pocikavyly tovaryi.
Moe erez hodynu, moe j piznie. Ce zaley vid vlastyvosti lavy. Jako lava
vaka i lehkoplavka, vona ridka i tee vydko, a koly lava lehka, vjazka, bahata na
kremnezem, vona trudnoplavka i ruchajesia povino.
Jakoju lavoju astuje nas Vorkun?
Dosi, jak ce bulo vydno z starych potokiv, vin vylyvav vaku lavu. Oevydno,
taka bude i cioho razu. Vzahali, za charakterom usich porid, o na nych my natrapliajemo v Plutoniji, due vakych, bahatych na olivin i metaly, vako spodivatysia, ob
tuteni vulkany mohly vylyvaty lehku kremnezemystu lavu.
Ote, nam treba zabyratysia zvidsy jaknajvyde.
Tak, ale ja spodivaju, o, per ni lava dijde do nas, hriaziovi potoky znyknu
i my vino perejdemo erez ruslo toho y inoho z nych.
Pluton, jakoho bie ne zastupaly chmary, i hariayj viter, o duv z vulkana, vydko vysuyly odiah mandrivnykiv, jaki odiahnulysia i sposterihaly za vulkanom, vyikujuy, koly nastane molyvis pity. Kine dovhoho jazyka lavy ve znyk za hrebenem
schylu, oevydno spuskajuy u dolynu kolynioho ozera bilia zachidnoho pidniia Vorkuna. Novi porciji lavy, o pidnimalysia z kratera, tekly poasty cym liachom, a poasty dali na pivni i, pevne, utvoryly druhyj potik, jakyj spadav na pivninyj abo pivnino-zachidnyj schyl; v ostanniomu razi vin povynen buv tekty v bik sposterenykiv.
Ale z-za nagromade lavy poblyzu vony ne mohly bayty, jakym napriamom tee cej
potik.
Kikis brudnoji vody v oboch ruslach, osoblyvo v livomu, pomitno pomenala, i v
nych ue ne mav alenyj potik, a tekla nevelyka brudna rika, erez jaku mona bulo
rysknuty perejty vbrid.

Tak mynulo pivhodyny. Vyverennia tryvalo spokijnym tempom, i vybuchy v krateri buly tiky zridka j slabki. Ale o vye na schyli, nad tym miscem, de sydily sposterenyky, poulysia hluchyj um i arudinnia, jake nahaduvalo zvuky, o buvaju na
velykij rici pid as synoho liodochodu. Z cioho boku zdijmavsia hrebi z velyeznych
bryl lavy, oevydno front staroho potoku, o zupynyvsia na ciomu misci.

 Mabu, pora jty, skazav Katanov, pidvodiay, lava ve nedaleko.

Vsi popriamuvaly schylom unyz, do miscia svojeji noivli na berezi strumka, as
vid asu obertajuy i ozyrajuy nazad, tudy, de um ymraz stavav syniyj. Tam, nad
hrebenem staroho potoku, ve zjavyvsia front novoho; ale vin zovsim ne javliav soboju
stinu vohnenno-ervonoji lavy, jak maliuvaly sobi try sposterenyky, krim Katanova,
jakyj buv znajomyj z cymy javyamy. Cej front mav vyhliad ornoho valu z bryl riznoji
velyyny, o posuvavsia vpered pid vplyvom jakoji nevydymoji, ale straennoji syly.
Bryly povino povzly, nasuvajuy odna na odnu z triskom i skrypom. Odni
skouvalysia z hrebenia vnyz, a na misci jich zjavlialysia novi; ini kotylysia dosy daleko vnyz schylom i, natrapliajuy na nerivnosti poverchni staroho potoku abo bryly, z
hurkotom vdarialysia v nych i rozbyvaly. Z promikiv mi brylamy valu raz u raz vychopliuvalysia strumyny ta kluby biloji pary, podekudy zvyvalysia syni vohnyky abo
zjavlialysia vohnenni ciatky, nae okremi vuhlynky, jaki e evriju u zhasajuomu,
vkrytomu popelom vohnyi. Ale ce vohnye ruchalosia vpered, nae velyezne povzue
strachittia pid chytkym pancyrom z ornych lusok, o povzlo i zryhalo pekuyj podych
i otrujni vypary.
Tikajuy vid bryl, o kotylysia schylom, mandrivnyky vidbihly do rusla pravoji
veryny strumka, trochy vye vid miscia svojeji noivli; vono javlialo soboju nerivnohorbkuvatu poverchniu, po jakij stikaly brudni strumoky. Ne dovho dumajuy, mandrivnyky smilyvo pily vpered, ale ve na druhomu kroci zahruzly po kolino u vjazkij
hriazi. Poulysia vyhuky nevdovolennia.
O, ort! Uskoyly! Nohy vytiahty ne mona, taka vjazka triasovyna! Nae tisto!
Hromeko, jakyj iov trochy zzadu vid inych i zahruz ne tak hlyboko, vytiah,
nareti, svoji nohy z obit, zalyyvy ostanni v hriaziuci, a potim z bereha rusla, stavy
na tverdu brylu, ledve vytiah i oboty. Ini troje stojaly v bezporadnomu stani i ne mohly
povoruchnutysia ni vpered, ni nazad, nae muchy na lypkomu paperi.
A tymasom front lavovoho potoku neuchyno ruchavsia vpered, i do nioho zalyalosia ne bie jak dvisti metriv uhoru po schylu. Stanovye zahruzlych stavalo traginym: poblyzu ne bulo ni kolody, ni doky, ni navi erdyny, ob poklasty jiji na hria i
dopomohty tovaryam zvinyty nohy.
Ale Hromeko ne rozhubyvsia. Vin vydko nakydav kika ploskych hrudok lavy vid
bereha riky v napriami do Papokina, jak najlehoho. Potim skynuv z sebe miok z
reamy, runyciu i verchnij odiah, zasukav tany vye kolin i, distavy po lavi do zoologa, dopomih jomu zvinytysia vid vantau; a potim, vziavy joho pid ruky, poleheku
vytiah z hriazi. Na Papokini buly ne oboty, a nurovani erevyky, jaki ne mohly zlizty
z nih, a tomu ne zalyyly v hriazi. Dali spino zrobyly druhu doriku z plyt do
Makejeva i vdvoch vytiahly joho, ale bez obit. Katanova vyoho za vsich i najvaoho vytiahly vtrioch, te bez obit.
Tym asom front lavovoho potoku nasuvavsia dedali blye i ve obpikav mandrivnykiv svojim hariaym podychom. Tym-to nikoly bulo vykopuvaty hlyboko zahruzlych
obit, a dovodylosia vyde tikaty vid lavy.
Zibravy svoje majno, beztalanni doslidnyky pobihly ponad ruslom unyz ukaty
bi nadijnoho miscia. Ale vsiudy bula ta zradlyva sira hria, v jaku ve ne ryskuvaly
lizty.
Tak u marnych sprobach dijly do miscia noivli, de v rusli stojalo cile ozerce. Vody
v niomu bulo malo, ale na dni leala ta hria arom nevidomoji tovyny.
A lavovyj potik povino, ale neuchyno nasuvavsia zzadu.
arudinnia, elest i trisk perekouvanych bryl, ypinnia pary ne zatychaly j na
my. Pachlo sirkoju z chlorom, ara dedali narostala
Bilia ozera, na misci zlyttia oboch veryn strumka, mandrivnyky perebihly erez
kraj staroho potoku do rusla, o poblyzu livoji veryny. Ale ce ruslo javlialo soboju taku
smuhu vjazkoji hriazi. Zalyavsia e odyn liach ity voranioju dorohoju vhoru

ponad cym ruslom do ozera Samitnykoho, ob vtekty vid druhoho potoku lavy, ryskujuy natknutysia na peryj. Ce ruslo zvuuvalo mi strimkymy kruamy stolovoji vysoyny ta schylom vulkana, i tut mona bulo spodivatysia znajty vuke misce, de nevako
bulo b peremostyty hria brylamy lavy abo perestrybnuty erez neji. Take misce nezabarom i znajlosia, ale na druhomu berezi rusla zdijmalysia strimki skeli na kika metriv zavvyky. Na nych ne mona bulo zlizty, ne mona bulo tako projty vhoru abo vnyz
ponad jich pidniiam, bo joho obliamovuvala ta sama hria.
Znesyleni bihanynoju i chvyliuvanniam, mandrivnyky sily na brylach bilia hriazi
j ponuryly holovy. Jim zalyalosia ekaty nemynuoji smerti: abo zadychnutysia v
hriazi, zalizy v neji pry sprobi perejty erez ruslo, abo spektysia j zhority na berezi,
koly potik lavy nazdoene jich. I te, i druhe bulo odnakovo tiako, i v konoho z liudej,
jaki potrapyly v ce bezporadne stanovye, vynykala dumka pro samohubstvo, bo inoho
vychodu ne bude.
Vidpoyvy trochy, Katanov pomityv, o front lavy ruchajesia povinie. Vin kryknuv, schopyvy z miscia:
Chodimo vyde, dali vhoru cym berehom strumka. My vstyhnemo projty povz
kraj lavy, vona maje zupynylasia!
Ale jako my vid lavy vteemo, to natknemosia na tu, o zatopyla Samitnyke
ozero i povernula, zvyajno, vnyz ruslom! beznadijnym tonom skazav Papokin.
Ce jedynyj ans dlia naoho poriatunku! napoliahav Katanov. Po-pere,
vye po ruslu my, molyvo, znajdemo brid erez hria u takomu misci, de krui livoho
bereha prystupni. Po-druhe, due jmovirno, o obydva potoky lavy ne zlyvajusia odyn
z odnym, a ote
Ote, mi nymy povynen buty bi-men yrokyj prostir, vinyj vid lavy, vyhuknuv Makejev, zakinujuy dumku.
Tak, i na ciomu promiku my moemo vydaty, poky poverchnia hriazi ne zasochne tak, o vytrymaje nau vahu.
Ura! zakryaly Hromeko i Papokin.
Vsi pidvelysia i z novoju energijeju popriamuvaly na pivde, ponad ruslom, driapajuy voranim liachom erez retky starych potokiv. Livoru nad nymy, za sotniudvi krokiv tiahnuvsia front lavy, vid jakoho pailo arom. Ale lava nasuvalasia povino,
i vony postupovo zbiuvaly vidda mi soboju i cym ornym valom, o nis z soboju
smer. Nezabarom mona bulo pomityty, o cej val zahynajesia vhoru, pidnimajuy
po schylu vulkana. Front lavy mandrivnyky obijly aslyvo.
Nu, vid cioho my vtekly! skazav Makejev, poleheno zitchnuvy.
Ruslo v dejakych misciach tak zvuuvalo, o mona bulo perestrybnuty erez
hria. Ale skri na protylenomu berezi zdijmalasia strimka stina, o perehoroduvala
liach. Dovodylosia jty dali. Nezabarom mandrivnyky poaly pidnimatysia na poverchniu najvyoho zastyhloho potoku na zachidnomu schyli vulkana, za jakym leala ulohovyna ozera. Pidniavy naverch, vony pobayly, o jich ansy na poriatunok due
zbiylysia.
Cej staryj potik podilyv novu lavu na dvi astyny i sam zdijmavsia mi nymy
ploskym horbom. Z joho hrebenia, na jakomu mandrivnyky spokijno sily, mona bulo
bayty speredu pid nohamy ulohovynu, de vora lealo, niby dzerkalo v zelenij rami,
tyche ozero, o tak zachopylo Papokina. Teper na ciomu misci ne bulo ni ozera, ni
pam, ni travy, a rozhortalosia pole siroji hriazi z okremymy kaliuamy ornoji vody.
Vid vulkana na nioho nasuvavsia front druhoho potoku i, vnaslidok stykannia hariaoji
lavy z mokroju hriazziu, bilia pidniia lunala bezperervna kanonada nevelykych vybuchiv, o vykydaly chmarky biloji pary.
Cho vid miscia, de roztauvalysia mandrivnyky, bulo krokiv pjatsot-istsot do potokiv hariaoji lavy, ale blykis rozarenych poliv due poznaalasia. Temperatura bula
pekena. Pluton, jakoho bie ne zastupaly chmary, te pik nemyloserdno.

Sydiay bez dila na misci, liudy mlily vid speky i znialy z sebe zajvyj odiah. Poaly
viduvaty holod i vtomu. Noi ne dosypaly, a potim ve as bihaly i chvyliuvaly.
Ech, poalkuvav Papokin, ajku b napytysia! Speka nesterpna!
Speka achlyva, a drov nemaje! Chiba zbihaty j postavyty ajnyk na sviu lavu?
poartuvav Makejev. Tam vin vydko zakypy!
A voda v nas je?
Vody zalyylosia e ymalo, skazav Hromeko, ohlianuvy bliaanku.
Nu, o , davajte cho tak pidyvymosia, jako aju ne bude. Jisty choesia
straenno!
Vsi posidaly kruka, distaly vjalenu rybu ta halety i z apetytom poobidaly, zapyvajuy vrdoju.
My siohodni vranci zrobyly velyku pomylku, za jaku teper i rozplaujemosia,
skazav Katanov.
A same?
Tikajuy vid hriaziovoho potoku, o nablyavsia, nam treba bulo b odrazu perejty erez strumok na toj bereh, a ne lizty nahoru. My teper buly b ue na berezi moria
i ne tikaly b vid lavy ta hriazi.
Pravda, z toho bereha liach do moria buv vinyj.
Nu, ne zovsim! Ade dolynoju promav podvijnyj hriaziovyj potik i, oevydno,
vsiu jiji zalyv.
I zachopyv by i nas u cij dolyni!
Ale my mohly b pidniatysia nahoru, na ornu pustyniu, i jty do moria horoju.
Tak, schybyly! Spochvatu chto mih peredbayty vsi naslidky. Todi zdavalosia
najpravyniym vydko pidniatysia vye, ob vtekty vid potoku.
Ni, koly b na naomu misci buly liudy, dobre znajomi z dijuymy vulkanamy,
vony b krae rozmirkuvaly, v jakyj bik treba kynutysia!
A ja dumaju, zaznayv Papokin, o my zrobyly velyku pomylku ve vora,
koly zalyylysia nouvaty bilia pidniia vulkana. Ade ve todi buly oznaky, o vyverennia poalosia.
Ale my zalyylysia, ob pobayty ce vyverennia!
Ot i pobayly! Ja prynajmni zadovolenyj na vse yttia i dali trymatymusia dali
vid cych nespokijnych hir. Satani ja poertvuvav svoju runyciu, a Vorkunovi
Vorkunovi my z Makejevym poertvuvaly svoji oboty, a ce daleko dokunie.
U vas oboty na nohach, a vy buryte! Nam e dovedesia bosoni topaty do moria po
rozarenomu kaminniu ornoji pustyni.
Vaa pravda, v mene krae stanovye i ja muu zamovknuty.
o nam teper robyty?
o robyty? Tiky j zalyajesia liahty spaty, jako mona zasnuty na ciomu
tverdomu, nerivnomu kaminni.
Sprobujemo. Ale po erzi odnomu z nas dovedesia vartuvaty, ob steyty za
vulkanom. Vin moe vstruhnuty e jaku-nebu tuku.
Skiky budemo spaty?
A skiky dozvoly Vorkun.
Ce maxymum. A minimum poky ne pidsochne hria u rusli tak, o mona
bude perejty erez nioho.
Tak i zrobyly: troje abyjak zadrimaly na brylach lavy, etvertyj ne spav, steay za
stanom vulkana i vysychanniam hriazi. Nezvaajuy na ar vid potokiv lavy ta na prypikannia Plutona, hria vysychala povino, i tiky hodyn erez is vona stala prochidnoju.
Zibravy poytky, mandrivnyky popriamuvaly do rusla i odyn za odnym, po erzi,
perejly bez pryhod erez hria. Potim polizly rozkolynoju, deruy z bryly na brylu, z

ustupu na ustup, pidsadujuy odyn odnoho, i erez pivhodyny vybralysia na poverchniu

ornoji pustyni. Tam vony buly ve v bezpeci i mohly zitchnuty vino.
Papokin stav lycem do vulkana, zniav liapu, vklonyvsia i promovyv:

Proaj nazavdy, staryj Vorkune! Spasybi za tvoje astuvannia i uvahu do nas.

Vsi posmichnulysia. Katanov vyhuknuv:
Ech, koly b meni oboty, ne piov by ja zaraz zvidsy!
A o b vy robyly tut?
ornoju pustyneju mona projty dali na pivde i podyvytysia, o je za vulkanom.

Ta pustynia! Ce vydno i zvidsy.

Krim obit, u nas ne vystaaje i chariv, zauvayv Makejev.
I maje nemaje vody! dodav Hromeko, strusonuvy bliaanku.
Vaa pravda! Treba pospiaty do moria. Ale ce orne kaminnia pustyni, straenno rozarene. U mene take pouttia, niby ja stoju na hariaij plyti. A tovsti karpetky
za as bihanyny po lavi maje porvalysia.
Dovedesia rozidraty nai soroky i obmotaty nymy nohy, zaproponuvav
Makejev. Ity bosoni zovsim nemolyvo.
Pid as cijeji rozmovy i vin, i Katanov uve as prytanciovuvaly, pidnimajuy navpereminku to odnu nohu, to druhu, ob daty jim ocholonuty. Teper vony znialy z sebe
soroky, obhornuly nymy nohy, obvjazaly jich reminciamy vid runy i, vostannie hlianuvy na opovytyj ornymy chmaramy vulkan, badioro pily pustyneju na pivni. Ity
bulo lehko: poverchnia pustyni bula zovsim hladeka, javliajuy soboju podekudy holu
masu zeleno-ornoji starodavnioji lavy, vyhladenu vitramy, a podekudy vkrytu dribnymy ulamkamy. Jak i v pustyni navkolo vulkana Satany, tut te ne bulo oznak bujakoji roslynnosti. orna rivnyna prostiahala do horyzontu. Vhori yste nebo i v zeniti
ervonuvatyj Pluton, o zalyvav ciu rivnynu svojim prominniam. Vono vidbyvalosia vid
hladekoji poverchni i myhtilo mijonamy zelenuvatych vohnykiv. Mandrivnykam dovodylosia zapliuuvaty abo prymruuvaty oi, ob ne stomliuvaty jich cijeju masoju
svitla i blysku.

Vony pily na pivninyj schid, ob vyjty v ponyzzia strumka, de tiky j mona bulo
znajty zrune misce dlia spusku z vysoyny. erez try hodyny nablyzylysia do kraju
krui i poaly ukaty vidpovidnu rozkolynu. Dolyna, jaka e naperedodni javliala
soboju zelenyj oazys, teper bula zovsim spustoena hriaziovym potokom; dereva buly
povaleni, kui povyryvani j zaneseni potokom, haliavyny vkryti hriazziu. Tiky de-nede bilia pidniia krui ucilily klaptyky zeleni. Pobayvy ciu sumnu kartynu spustoennia, mandrivnyky zhadaly, o po dorozi nazad vony zbyralysia popoliuvaty na ihuanodoniv u ponyzzi dolyny.
Vony, mabu, vtekly do moria!
Abo zahynuly v hriazi.
Ostannie prypuennia spravdylosia. Trochy dali mandrivnyky zvernuly uvahu na
te, o nad dolynoju krulialy pterodaktyli, niby voronnia nad padlom. Pidijovy blye,
vony pobayly, o na dni dolyny vidbuvajesia kryvavyj benket. Iz hriazi velykymy horbamy vystupaly trupy kikoch ihuanodoniv, na jakych usilysia desiatky letiuych jaeriv. Vony rvaly svojimy zubatymy dziobamy mjaso i nutroi, svarylysia j bylysia, prohaniajuy odyn odnoho, zlitaly vhoru i znovu sidaly. Veresk i kvakannia ne prypynialysia ni na chvylynu.
O i naa dyyna! skazav Hromeko, pobayvy ciu ohydnu kartynu. o
my teper robytymemo?
My moemo pidstrelyty pterodaktylia, zaproponuvav Makejev.
Pislia toho, jak vony najilysia padla? yro diakuju!
Ale my ve jily jich.
Ne znajuy, o vony yvliasia i padlom. Ta i jily tiky tomu, o inoho mjasa
ne bulo, koly nas pohrabuvaly murachy.
Ale teper u nas te nemaje mjasa.
Je vjalena ryba v ovnach, ta j svioji nalovymo v hyrli riky.
Vy zabuvajete, o riky ve nemaje, skazav Katanov. Ta i vsia zatoka
moria, mabu, perepovnena hriazziu, jaku prynis potik. Ote, ryba abo podochla, abo
pila dali v more.
Boju, o v nas i prisnoji vody ne bude, zaznayv Hromeko.
Virno, ade riky nemaje.
A ja bojusia, y ne zahynuly vsi nai rei, schovani v chai. Vony lealy nedaleko
vid riky i nevysoko nad jiji rivnem. Jako hriaziovyj potik buv takyj e navanyj u
hyrli dolyny, Jak i vye, vin mih vse ponesty v more, abo, v kraomu razi, zalyty hriazziu.
Ce prypuennia Makejeva due zbenteylo vsich i, zabuvy pro pterodaktyliv,
vony pospiyly dali. Prote Papokin vse-taky vstyh sfotografuvaty cej benket pterodaktyliv.
Nedaleko vid hyrla dolyny znajovsia krutyj i vukyj jar, jakym poastylo spustytysia vnyz. Usim chotilosia bihty, ob vyde distatysia do moria. Ta ba. Hria, rozlyta
skri, cho i netovstym arom, e nedosy zasochla, i nohy zahruzaly abo prylypaly na
konomu kroci. Ve zdaleka bulo vydno, o hriaziovyj potik i v hyrli popraciuvav dobre.
Rika v ponyzzi protikala vukym korydorom mi stinamy chvoiv i paporoti. Teper
tam bula prokladena yroka prosika, a povaleni dereva zaneslo hriazziu. Ale j poza cijeju
smuhoju, po jakij proneslasia osnovna masa vody, potik popraciuvav: uve lis u hyrli
dolyny buv zatoplenyj brudnoju vodoju, o skri zalyyla pislia sebe tovstyj ar hriazi.
Zahruzajuy v cij hriazi, mandrivnyky, nareti, distalysia do bereha zatoky i achnuly. Zamis ystoji holuboji vody, vony pobayly buri pomyji, na poverchni jakych plavalo lystia, hilky, suniak, kui j cili stovbury, vykynuti potokom u more. Makejev i
Hromeko pobihly do chai, de buly schovani ovny i rei, maje vpevneni, o vse zneslo,
bo slidy spustoennia vydno bulo skri. Navi plia poblyzu hyrla riky buv ukrytyj
arom hriazi.

 Ura! pouvsia jich vyhuk z lisu. Vse cile, jdi na dopomohu

Rei ucilily zavdiaky tomu, o buly skladeni v ovny, a ostanni prykryti nametom
i plotom i, krim toho, micno pryvjazani do derev. Vsi zitchnuly z polehenniam i poaly
vidkopuvaty ovny ta peretiahuvaty jich i rei na bereh moria, de, dali vid hyrla riky,
znajlasia miscynka, ne vkryta hriazziu. Ale tomu o rika vysochla, dovodylosia zabyratysia z cioho kutoka, jakyj naperedodni tak zaaruvav usich. Plyvty dali na zachid
bulo ryzykovano, bo v ciu storonu pivdennyj bereh moria javliav soboju holi skeli stolovoji vysoyny ornoji pustyni, i ne bulo nadiji znajty prisnu vodu.
Ne majuy zapasu vody, my ne moemo jichaty na zachid, todi jak na schodi
nam vidome derelo, bilia jakoho my nouvaly, zakinyv Hromeko obhovorennia pytannia, kudy plyvty.

erez hodynu mandrivnyky ve plyvly zatokoju, o peretvoryla na brudnu kaliuu. Vony obihnuly mys i povernuly na schid, ponad odnomanitnym nykym berehom
z vysokoju stinoju lisu. Vsi posyleno hrebly, ob vyde distatysia do prisnoji vody, de
mona bulo b, nareti, vidpoyty j vyspatysia pislia vakoji praci i chvyliuva protiahom
ostannich dvoch dniv.
Prote cia kvaplyvis ne zavadyla zrobyty pryval dlia poliuvannia na ihuanodoniv,
jakych pomityly v odnomu misci na pliai.
Druhoho dnia plyvly takym e energijnym tempom i nadveir dosiahly pamjatnoho
miscia v hyrli riky Muraynoji, tijeji samoji, na jakij stojav spalenyj muranyk. Tut buv
pianyj plia i prisna voda, a dali ve ne bulo zrunych mis dlia stojanky.
Zupynylysia na noivliu, jakoji ne poruyla odna pryhoda.
e odyn de mynuv u plavanni na schid erez protoku mi ostrovamy, o vidmeovuvaly Schidne more vid Zachidnoho.
Cioho razu vyriyly plyvty poblyzu pivninoho bereha, ob vyznayty poloennia
hyrla riky, jaka bula znano bia vid riky Makejeva, ale mala, jak vydno, toj samyj
charakter. Jiji nyki berehy buly pospi vkryti lisom, jakyj dochodyv do vody i ne zalyav
odnoji pjadi zemli dlia stojanky. Dovelosia obidaty suchojieju na ovnach.
Pid as vidpoynku, po obidi, Papokina raptom pojniala dumka, jakoju vin ne zabaryvsia podilytysia z tovaryamy.
Ade my zaraz bilia pivninoho bereha moria, y ne tak? vyhuknuv vin radisno.
Nu, zvyajno! vidpoviv Katanov.
Tak trymatymemosia joho j dali a do hyrla riky Makejeva: cym my unyknemo
nebezpenoho perejizdu erez more.
Ale my zbyralysia gruntovno obsteyty pivdennyj bereh na schid vid miscia
peroho ohliadu, skazav Hromeko.
A y ne pora nam podumaty pro te, ob povernutysia nazad do liodiv? prodovuvav zoolog.
omu tak vydko?
A tomu, o plyvty proty vody rikoju dovedesia v try abo otyry razy dove, ni
za vodoju. My musymo ve as ity na veslach.
Nu j o , u nas asu bahato.
Ne tak, ob due! Ade serpe ue kinajesia. Na berehach cioho moria, pevno,
vine lito, ale tam, na pivnoi, blye do liodiv, oevydno, buvaje j zyma. Jako my pizno
ruymo nazad, my ryskujemo zachopyty cholody, i zamis toho, ob plyvty rikoju, jaka
vimesia kryhoju, budemo bresty piky po snihu.
Bez ly i bez teploho odiahu! dodav Makejev.

 Ce mirkuvannia, zvyajno, due valyve, i joho treba vziaty do uvahy, zaznayv Katanov. Ale e odyn tyde, jakyj my prydilyly b daomu vyvenniu pivdennoho bereha moria, ne zmeny pomitno asu, o zalyajesia dlia dorohy nazad.
e odno mirkuvannia, stojav na svojemu Papokin. Vsi nai exkursiji pivdennym berehom moria natraplialy na nebezpeky i perekody, zvjazani z murachamy.
Navriad y moe buty sumniv u tomu, o i v inych astynach pivdennoho bereha vodiasia ci kidlyvi komachy. Boroba z nymy vymahaje velykoji vytraty vohnepanych prypasiv, a v nas jich zalyylosia ne tak bahato. Treba jich pryberehty dlia zvorotnoho liachu, ob poliuvaty i oboroniatysia vid chyakiv.
I, nareti, pidtrymav joho Hromeko, navriad y my znajdemo o-nebu
nove na pivdennomu berezi moria za ti try-otyry dni, jaki moemo prydilyty daomu
plavanniu na schid. My ve bayly, o v ciu storonu na velyku vidda tiahnusia strimki
krui stolovoji vysoyny, a z veryny vulkana Satany my ne bayly na schodi nioho,
krim ornoji pustyni.
V kraomu razi vidkryjemo e odnu riku i v jiji verchivjach e grupu vulkaniv, jaki znovu poastuju nas jakym-nebu hostyncem! dodav Papokin, o ne zabuv
svojich lychych pryhod. Dvii my vriatuvalysia maje udom. y rozvalyvo bude e
raz vyviriaty doliu?
Ote, ja bau, o zalyaju odyn, skazav ne bez sercia Katanov. Troje za
te, ob jichaty nazad, i dovody jich cilkom sluni. Dovedesia pidkorytysia holosovi rozsudlyvosti.
Vychody, o my poplyvemo teper ponad pivninym berehom? zapytav Hromeko.
Nu, zvyajno, jako my vyriyly prypynyty doslidennia pivdennoho.
Todi treba nabraty prisnoji vody zaraz e, bo siohodni my navriad y vstyhnemo
doplyvty do hyrla riky Makejeva, a y je blye vid neji ina rika, nam nevidomo.
Napovnyvy obydvi bliaanky vodoju v hyrli velykoji riky, jaku nazvaly imjam Hromeka, mandrivnyky poplyvly dali sered obmilyn i ostroviv jiji dety, starajuy ne uchyliatysia vid pivninoho bereha.
Bereh mav tut takyj samyj nyzovynnyj charakter, jak i bilia hyrla riky Makejeva,
ale tiky ne bulo na niomu pianoho pliau, i chaa lisu i trostyny dochodyly do samoji
vody. Postupovo ostrovy poaly ridaty, potim znykly, i bereh stav uchyliatysia pomitno
na pivni. Na pivdennomu berezi proty cioho miscia poalasia oblas pianych diun;
vdalyni vydno bulo grupu vulkana Satany, jakyj vse e vykydav dosy hustyj dym, o
zastupav ciu astynu horyzontu.
Plavannia povavliuvaly komachy, o yrialy nad vodoju ta nad zelenoju stinoju,
asom dribni letiui jaery, jaki hanialysia za babkamy, ta holovy plezizavriv, o zjavlialysia nad dzerkalom moria na znanij viddali vid bereha. Poblyzu samoho bereha
voda bula due nehlyboka, i vesla inkoly maje torkalysia dna.
De-ne-de v zelenij stini trostyny, o obliamovuvala lis, buly protoptani yroki
doriky, spravni zeleni korydory, jakymy, pevno, probyvalysia do vody rizni travojidni
j chyi jaery, jaki naselialy chau.
Nastupnoho dnia mandrivnyky e do obidu pryplyvly do hyrla riky Makejeva,
jake lehko vpiznaly po sporudenij nymy piramidi.
Tut provely maje dobu, ob zrobyty ostanni spostereennia na berezi moria, nalovyty v hyrli riky i navjalyty ryby, polahodyty ovny i plit dlia dovhoho plavannia vhoru
rikoju.
Plyvly dosy povino. Dovodylosia praciuvaty veslamy bezperestanu, prydiliajuy
dlia vidpoynku, jii i snu tiky jaknajkorotyj as.
Vstyhaly proplyvty za dobu lye trydcia-sorok kilometriv, zaleno vid vydkosti
teiji.

Zatrymuvaly plavannia tako i pryhody z jaeramy, z chyymy j travojidnymy

ssavciamy, bo, zberihajuy zariady, mandrivnyky strilialy tiky dlia dobuvannia svioho
mjasa abo v razi napadu.
Za peri tyni cioho plavannia v pryrodi ne sposterihalosia pomitnych zmin. Ale
dali, koly poalysia lystiani lisy pomirnioho klimatu, vyjavylo, o lystia na derevach
ve poovklo j osypalosia, i ym dali na pivni, tym bie bulo oholenych vid lystia roslyn.
Zminylasia j pohoda: cho Pluton, jak i ranie, stojav u zeniti, ale husti chmary
ymraz astie zastupaly joho, duv cholodnuvatyj pivninyj viter i asto sijav osinnij
dribnyj do. asom, koly nebo projasnialosia, stavalo znovu duno, ale serednia temperatura dedali znyuvalasia.
Nehoda syni doi z cholodnym zustrinym vitrom vse astie hamuvala abo
navi i pereryvala plavannia; dovodylosia chovatysia v nameti i zihrivatysia bilia vohnya. Mandrivnyky, jaki probuly kika misiaciv u due teplomu i suchomu klimati,
staly bi utlyvi do cholodu j syrosti.
V pojasi, de yly mamonty, dovhoersti nosorohy, veletenki oleni i pervisni byky,
mandrivnyky zastaly ve poatok zymy. Temperatura trymalasia blyko nulia i pidnimala vye tiky zridka, pry jasnomu nebi. Ale nebo zdebioho zastupala sucina pelena hustych chmar, z jakych inkoly padav snih; duv cholodnyj pivninyj viter. Poriad z
cym voda v rici poala pomitno spadaty, a jiji vuke ruslo bulo ve stysnene vid berehiv
kryhoju. Tiky seredyna jiji, de teija bula vyda, zalyalasia vinoju vid kryanoho
pokryvu; mona bulo hadaty, o erez de-dva dovedesia prypynyty plavannia. Plit e,
jakyj zjednuvav i polehuvav ovny, ve ranie zalyyly erez vukis farvateru. Due
navantaeni ovny povino plyvly odyn za odnym bystroju rikoju i vydkis ruchu zmenylasia do pjatnadciaty dvadciaty kilometriv na de.
Tymasom do horba z jurtoju zalyalosia e bi jak sto kilometriv.
Po berehach u lisach i na haliavynach leav tonkyj ar snihu.

Odnoho razu pislia veeri Hromeko i Makejev pily lovyty rybu na mjakyj pianyj
ukis, o ovtiv na berezi sered zivjaloji, pobytoji morozamy travy. Makejev ue zakynuv vudku i steyv za poplavcem, jak raptom pomityv na pisku poru z vidbytkom svoho
obota jasnyj slid bosoji nohy liudyny.
Dyvno, podumav vin, ja niby e ne rozzuvavsia, ta j likarevi navriad y
potribno bulo ce robyty pry takij cholodnij pohodi.
Vin nachylyvsia i poav rozhliadaty slid. Slid zalyyvsia vid livoji stupni velykoho
rozmiru i buv biyj navi vid slidu obota inenera, noha jakoho bula ne z malych. Stupnia bula ploska. Liudyna, o zalyyla slid, oevydno, zavdy chody bosa. Ale najbie
pryvertalo uvahu te, o vsi pja vyrazno vidbytych na pisku paciv buly due dovhi, a
velykyj pale daleko vidchyliavsia vid rety. Zdavalosia, o ce buv slid ne nohy, a velyeznoji ruky z due dovhoju doloneju.
Trochy dali Makejev pobayv slid i pravoji nohy, ale bia astyna joho bula ve
vkryta vodoju i zhladena neju. Oevydno, subjekt perebriv riku, bo slidiv nazad pid
ukis ne bulo vydno.
Mychajle Hnatovyu, a jdi siudy na chvylynu! huknuv Makejev.
V omu sprava? Poekajte trochy, v mene kliuje! vidpoviv botanik.
Kyte vau rybu, jdi, podyvisia, ja znajov o cikave.
Nu, o take? Raka, chiba, y erepachu?
Ni, slid bosoji liudyny na pisku.
Ne moe buty!

Hromeko zalyyv svoju vudku i pobih. Rohlianuvy z zdyvuvanniam slid, vin pohodyvsia, o forma nohy, jaka zalyyla slid, due dyvna.

y ne mavpa projla tut? vyslovyv vin zdohad.

Tut, u subpoliarnij miscevosti, sered modryn i beriz?
Chto zna! Jako mamonty i nosorohy, blyki rodyi jakych teper yvu tam, na
poverchni zemli, tiky v teplomu klimati, mou yty tut u pivninych lisach i tundrach,
to omu ne moe buty i mavpy, jaka prystosuvalasia do cioho klimatu?
Moe i vaa pravda. Treba poklykaty siudy zoologa i geologa, vony krae rozmirkuju.
Lovi sobi rybu, a ja pojidu za nymy.
Hromeko poplyv do miscia stojanky i pryviz tovaryiv.
Ce velyezna mavpa! zrobyv prypuennia geolog.
A ja hadaju, o vyde mavpopodibna liudyna, skazav zoolog. Dyvisia,
vona jla tiky nohamy, ne spyrajuy na ruky. Mavpa, spuskajuy dosy kruto do vody,
mabu, stala b i na ruky, ale slidiv ruk ne vydno.
Uvanyj ohliad miscevosti vyjavyv na oboch berehach steeku, a v rici nehlybokyj
brid. Na steci slidy vydno bulo men jasno, ale z viddali mi nymy mona bulo zrobyty
vysnovok, o subjekt buv na zrist ne men jak sto visimdesiat santymetriv.
o vy vyjavyly? zapytav Makejev, koly vony pidijly do nioho.
Poky tovaryi vyvaly slidy, vin i Hromeko staly znovu lovyty rybu.
Najpevnie, o slidy zalyyla mavpopodibna liudyna, jaka jla dobre probytoju
stekoju do vidomoho jij nehlybokoho brodu erez riku, skazav Katanov.
Ote, siudy v Plutoniju ranie za nas zabralysia jaki liudy?
I, do toho e, chodia bosoni, cho ue padaje snih! Perechodia spokijnisiko
vbrid erez kryanu vodu! vyhuknuv botanik.
y ne jaki-nebu dykuny? Nedarma v nych forma nohy maje ne vidrizniajesia
vid mavpiaoji.
Ne chotilosia b zustritysia z nymy! Vony, mabu, liudojidy.
Nu, murachy nas ne podolaly, cho perekodyly naij roboti, a z dykunamy my
b tak-siak uporalysia.
Teper dovodylosia osoblyvo pynuvaty, ob ne zaznaty napadu znenaka. Pid as
vidpoynku po erzi vartuvaly, i ve nastupnyj de pyno dyvylysia po storonach.
Ale e erez de plavannia prypynylosia. Z pivnoi naletila zatiana churtovyna,
rika zamerzla i navi vkrylasia arom snihu santymetriv na pjatnadcia.
ob ne zalyaty ovniv i ne tiahty majno na sobi, vyriyly zrobyty polozky, postavyty na nych ovny z reamy i, prytrymujuy rusla riky, de ne zavaaly ni kui, ni
dereva, tiahty jich za soboju po snihu. Ale jty bez ly sviym puchkym snihom i tiahty
za soboju vaki sany bulo ne lehko. Tym-to za de prochodyly tiky kilometriv 1215.
Pluton bie ne pokazuvavsia z-za hustoji peleny chmar, i temperatura padala do pjaty

i navi desiaty gradusiv nye nulia. V tonkomu nameti i tonkomu odiazi bulo due cholodno, i tomu pid as vidpoynku po erzi vartuvaly, ob pidtrymuvaty voho bilia
vchodu v namet. U borobi z cholodom i snihom zovsim zabuly pro pervisnych liudej. A
prote bie j ne natraplialy na jich slidy. Vse yve, jak vydno, vidkouvalo na pivde, i
ridki lisy bilym savanom obhornula zymova tya.
Tiky na vomyj de pislia poatku podorouvannia na saniach poridilyj lis zakinyvsia,\ na pivninomu horyzonti zjavylysia bili uvaly kine liodiv, a na foni jich
ledve mona bulo rozhliadity temnu toku jurtu na horbi, jakyj maje zlyvavsia z
rivnynoju tundry.
Zalyyvsia e desiatok kilometriv vakoho liachu, a potim pobaennia z tovaryamy i vidpoynok u teplij jurti pislia bahatioch tyniv mandruvannia. erez try hodyny vony buly tiky za kilometr vid neji i konoji chvylyny ekaly, o pouju havkit
sobak, o z jurty vybia liudy i kynusia jim nazustri z nartamy i lyamy. Ale nikoho
ne bulo vydno, nichto ne havkav, i jurta, napolovynu zametena snihom, samotnio ornila
na vereku horba, niby jiji zalyyly mekanci. U mandrivnykiv postavaly tryvoni zapytannia, jakymy vony zvertalysia odyn do odnoho.
Neve vony splia cilisiki dni?
omu ne vydno i ne uty sobak?
y ne trapylosia o-nebu pohane?
Napruujuy vsi syly, mandrivnyky pryskoryly svij ruch po hlybokomu j puchkomu
snihu rivnyny, v jakomu noha zahruzala maje po kolino.
O horb ue zovsim blyko, ale na niomu, jak i ranie, vse bulo tycho j poronio.
Bilia joho pidniia mandrivnyky zupynylysia i v odyn holos zakryaly:
Ej-ej, Borovyj, Iholkin! Vstavajte, zustriajte!
Povtoryly poklyk e j e raz, ale vidpoviddiu bula ta hrobova tya. Mandrivnyky
ne na art stryvoylysia.
Jako nai tovaryi ne pomerly, to jich movannia mona pojasnyty tiky tym,
o vony pojichaly kudy-nebu na nartach poliuvaty na velykoho zvira, skazav
Makejev. Tym bie, o nema j sobak.
Ale my ve cilyj tyde ne bayly odnoji dyyny, vidkazav Papokin.
Tym-to vony j pily kudy dali na pivde.
A y ne pily vony nam nazustri, baay, o nas tak dovho nemaje? vyslovyv
zdohad Hromeko. Pislia toho, jak pocholodalo i piov snih, vony povynni buly zhadaty,
o my pily v litniomu odiazi i bez ly.
Ce malo pravdopodibno, bo vony znaly, jakoju rikoju my poplyvly, a rozmynutysia na nij z namy vony ne mohly, zaznayv Katanov.
Ja dumaju, o v jurti my znajdemo rozvjazannia zahadky, skazav Makejev.
Ale speru obijdemo ve horb, ob podyvytysia, y nemaje jakych-nebu slidiv, o
jich my moemo nenarokom zatoptaty.
Zalyyvy sany bilia pidniia, vsi etvero pily navkolo horba, uvano rozhliadajuy poverchniu snihu. Ale nijakych slidiv, ni sviych, ni starych, na cij poverchni ne
vyjavyly, i mona bulo dumaty, o vidkoly snih ukryv zemliu, nichto ne pidnimavsia na
horb i ne spuskavsia z nioho.

Povstiani dveri jurty, oberneni na pivde, buly zayneni i znadvoru zavjazani: ote,
jurta bula poronia. Pidniavy povs, mandrivnyky vvijly. Jurta mala ylyj vyhliad.
Bilia zadnioji stinky buly skladeni expedycijni jayky z instrumentamy, kolekcijamy i
bi cinnym majnom. Vysily runyci, patrontai, odiah tovaryiv, a bilia binych stinok
buly zhorneni jich spani miky. V centri jurty ornilo vohnye i na trynozi vysiv navi

ajnyk; poru leala kupa drov ta chmyzu. Vse malo takyj vyhliad, niby tovaryi vidluylysia ne nadovho.
Koly prybuli pobayly vse ce, tryvoha v nych posylyla. Jich tovaryi ne pily ni na
poliuvannia, ni na exkursiju, bo i runyci i spani miky zalyylysia v jurti. Dovodylo
dumaty, o jaki vorohy chyaky abo liudy napaly na nych znenaka de-nebu
poblyzu jurty, napryklad, bilia liodovyka abo v tundri bilia jiji pidniia. A sobaky,
vtratyvy hospodariv, z holodu abo zahynuly, abo rozbihlysia. A jako napala orda, to
omu vona ne pohrabuvala jurty?
Bi uvanyj ohliad reej vyjavyv, o ajnyk, runycia, vzahali vsi rei vkrylysia
arom pylu. Makejev pidniav kryku ajnyka: retky aju na joho dni buly vkryti hustoju plisniavoju. Stalo cilkom jasno, o liudy zalyyly jurtu ve davno.
A ce o take? zapytav Katanov, pokazujuy na dyvnyj derevjanyj predmet,
o stojav na odnomu z jaykiv i jakoho ranie ne pomityly.
Vsi obstupyly jayk. Na niomu stojala gurka mamonta, due hrubo vyrizana z
dereva. Vona bula vkryta burymy mazkamy i arom yru, tym-to bulo navi hydko dotorknutysia do neji.
y ne zajniavsia Iholkin z nuhy skupturoju? vyslovyv zdohad Papokin.
Ni! skazav Makejev. Ce, bezsumnivno, idol, joho mazaly krovju i yrom
zabytych tvaryn u vyhliadi ertvoprynoennia. Nai tovaryi znajly joho de-nebu.
Tak, zistavliajuy ciu znachidku z slidamy na pisku, ne moe buty sumniviv, o
tut yvu jaki pervisni liudy, zaznayv Katanov.
Vony zabyly abo povely z soboju naych tovaryiv! skryknuv Hromeko.
omu vony ne pohrabuvaly reej?
Makejev uziav guru, ob krae rozdyvytysia jiji. Na zahane zdyvuvannia, pid
neju lealo dva papirci, akuratno zhorneni. Katanov vydko rozhornuv jich i poav ytaty holosno.
U peromu papirci vid 25 veresnia hovorylosia:
Povidomliajemo, o my v poloni u dykych liudej, jaki nespodivano z javylysia v
tundri. Vony zachopyly nas dva tyni tomu znenaka, bezzbrojnymy v liodovnyku, de my
perevirialy sklad, i povely z soboju v lisy. Jurtu i sklad zalyyly nezajmanymy, ale ne
daly nam nioho vziaty z soboju; sobaky pobihly za namy. Nas ne kryvdia, hoduju i
navi viddaju anu, oevydno, vvaajuy za arodijiv abo bohiv, ale ne puskaju, pyno
vartuju i vidibraly v nas oboty i maje ve odiah. Sami chodia zovsim holi, yvu u
nametach iz erdyn ta kur, vohniu ne znaju, jidia syre mjaso. Zbroja v nych tiky kistiana i derevjana spysy, strily ta noi. V ordi bie sta olovik, ale perevaaju inky;
poliuju oloviky i inky. olovikiv malo, vony nemini, a inky rosli j dui. Jich tilo
vkryte dosy hustym volossiam, i vony vzahali schoi na velykych mavp (bez chvosta), ale
rozmovliaju, i my ve navylysia jich rozumity. Tym-to my dovidalysia, o nau jurtu
vony vvaaju za jake ytlo bohiv i chodia tudy pokloniatysia. My skorystalysia cym,
ob poslaty ciu zapysku, jak ertvu bohovi. Vony obicialy poklasty jiji v jurti. Povely nas
na pivdennyj schid, unyz rikoju, erez jaku my z vamy chodyly za vbytym mamontom,
kilometriv na 5060. My dumajemo, o vam poasty zvinyty nas bez prolyttia krovi,
zjavyvy u vyhliadi bohiv. Pryvezi nam teplyj odiah, sirnykiv i tiutiunu. Lito provely
dobre, v skladi bahato chariv.
Borovyj, Iholkin.
Druhyj arkuyk buv vid 2 lystopada.
Stalo cholodno i asto perepadaje snih. Dykuny zbyrajusia vidkoovuvaty dali na
pivde, de teplie. My sami korystujemosia vohnem, na jakomu smaymo mjaso i bilia
jakoho hrijemosia. Ale dykuny bojasia vohniu i e bie poaly pokloniatysia nam. U
poloni nas trymaju holovnym ynom inky, jakym my podobajemosia, bo my krasyvii i
dui vid olovikiv jichnioho plemeni. oloviky rado dopomou naomu zvinenniu.
Posylajemo ostanniu zapysku, bo dykuny bie do jurty ne chodytymu. Ale po dorozi na

pivde, oevydno, ponad tijeju rikoju, my zalyatymemo zapysky pry konij noivli abo
po dorozi nastromliuvatymemo jich na kui, ob vy mohly vyslidyty nas. Jako nam
ne poasty zvinytysia chytroamy z dopomohoju olovikiv, todi vy postrilamy povidomte nas pro svoje nablyennia. Nastupajte vidkryto, striliajuy zalpamy v povitria,
ob vrazyty dykuniv i prymusyty jich skorytysia naij voli. V krajniomu razi pidstrete
kikoch inok. My ne urymosia, i ne bojimosia, tiky terpymo vid cholodu i vid odnomanitnoji mjasnoji jii. Turbujemosia za vas, omu vy ne povertajete, y aslyva vaa
mandrivka?
Borovyj, Iholkin.
Vony yvi! vyhuknuv Hromeko.
Nam treba pospiaty na vyruku tovaryiv; ade ve maje try misiaci, jak vony
v poloni: siohodni 5 hrudnia, skazav Hromeko, zahlianuvy v svij odennyk.
Vony pyu, o dyki liudy tut nioho ne zajnialy, skazav Makejev. Ote,
narty j lyi povynni buty v liodovnyku razom z zapasamy chariv; treba zaraz rozkopaty
vchid do skladu i poaty hotuvatysia do vid jizdu.
Tak, v jurti vse niby na misci; mabu, i sklad cilyj, jako tiky dveri v nioho ne
zalyyly vidyneni i sobaky ne roztiahly chariv, zaznayv Papokin.
Pislia vakoho liachu po snihu, noivli v tonkomu nameti i charuvannia samym
mjasom ta suchariamy, tepla jurta j zapasy riznych konserviv zrobyly yttia mandrivnykiv daleko pryjemniym. Vony vyriyly vidpoyty kika dniv, hotujuy odnoasno
do novoji podoroi, o mohla zatiahnutysia na kika tyniv, zaleno vid toho, jak daleko
vidkouvaly pervisni liudy.
Uve horb navkolo jurty buv ukrytyj dosy hlybokym snihom. U skladach lealo
vse na misci. Narty i lyi odrazu vytiahly, ob ohlianuty i poladnaty. Velykyj sklad
buv zamknenyj i mav spravni micni dveri. Zavdiaky ciomu chyaky nioho ne potiahly,
nezvaajuy na vidsutnis liudej i sobak. Dbajlyvi samitnyky prypasly na zymu bahato
kopenoho mjasa, jake stalo teper u velykij pryhodi, bo zvinialo vid potreby vytraaty
as na poliuvannia.
Trochy viddalik na horbi stojala nevelyka meteorologina budka, sporudena Borovym. Instrumenty buly spravni. V jurti znajly meteorologinyj urnal, z jakoho
mona bulo zrobyty vysnovok pro klimat druhoji polovyny lita i poatku oseni v tundri.
Vyriyly vziaty jurtu z soboju, a vsi zajvi rei poklasty v sklad, zamknuty joho zamkom i vchid prykydaty snihom, ob zovsim schovaty joho vid neprochanych hostej.
Zhidno z cym rienniam pryhotuvaly dlia podoroi dvi narty, is par ly, chariv
na misia, teplyj odiah, spani miky. Vzialy tako dejaku kikis cukru, cukerok, noiv,
holok, nytok, namysta i kabluok dlia podarunkiv dykunam, jako vony z dobroji voli
vydadu polonenych. Na vsiakyj vypadok zachopyly tako spyrtu i kojaku, ob, u razi
potreby, pidpojity vartu.

Pislia trydennoho vidpoynku na horbi ruyly v dorohu, speru na pivdennyj schid

do riky, o za neju Katanov i Papokin vpere poliuvaly na mamontiv, a potim cijeju
rikoju za vodoju.
Druhoho dnia znajly haliavynu na livomu berezi riky, de ranie bulo stijbye
pervisnych liudej; vid nioho zalyylosia desiatkiv dva ostoviv nametiv, o javlialy
soboju erdyny, skladeni konusom, jak u umach chante ta evenkiv Aziji.
Na odnij z erdyn buv prykolotyj papire z takym textom:
Tut my yly v poloni uve as do vidkoivli na pivde. Siohodni orda ruaje. Z dorohy moe poasty vte
Kine zapysky, oevydno, buv vidirvanyj.

Vyriyly jty dali rikoju, uvano ukajuy haliavyny na viddali konych pjatnadciaty-dvadciaty kilometriv, o, oevydno, stanovyly dennyj perechid ordy, jaka bula navantaena vsim domanim skarbom i tomu ruchala povino.
Na uzlissiach cych haliavyn mohla zalyytysia zapyska polonenych tovaryiv.
Nadveir toho taky dnia spravdi natrapyly na velyku haliavynu i na odnomu z
kuiv znajly zapysku, pryvjazanu nytokoju do hilky. O o hovorylosia v nij:
Prochodymo kilometriv dvadcia za de, to stekamy v lisi poblyzu riky, to prosto
po vodi, jaka ve due cholodna i podekudy zavhlybky vye kolina. Ale cym liudiam ce
bajdue. Nam viddaly astynu odiahu, ale na noivli znovu vidbyraju joho i daju zviriai kury, ob zachystytysia vid cholodu. Pid as perekoivli vony nametiv ne stavlia,
a splia pid kuamy. Poriatunkom dlia nas je tiky vohnye, jake my pidtrymujemo po
erzi ve as, poky stojimo na misci.
Borovyj.
Nastupnoho dnia projly kilometriv sorok, ale ne znajly odnoji zapysky, molyvo,
o jiji zirvav viter abo strusyv jakyj-nebu zvir.
Jly e de, i pislia obidnioho pryvalu znovu znajly zapysku takoho zmistu:
Liudy znimaju nai papirci z kuiv, jako pomitia, i zberihaju jak talismany.
Vony hadaju, o my zalyajemo jich u ertvu zlomu duchovi, jakyj posylaje zymovyj
cholod i snih. Tym-to nam asty zalyaty zapysky u vyniatkovych vypadkach, ale po
dorozi bilia samoji riky my napyliuvatymemo papirci nu hilky, ob vy znaly, o my
projly. Koly dijdete do miscevosti, de snihu ne bude i de rika ne zamerzla, bute osoblyvo pyni. My spodivajemosia, o orda stane tam nadovho.
Borovyj.
Tak ily e is dniv, koly-ne-koly znachodiay zapysku na kika sliv, a astie
ysti papirci, nakoloti na kui bilia riky. Ne desiatyj de podorouvannia ar snihu
stav zovsim tonkyj, a kryha na rici pid nohamy inodi potriskuvala. Temperatura trymalasia tiky na odyn-dva gradusy nye nulia. Nastupnoho dnia dovelosia zijty z riky,
bo lid stav due tonkyj i podekudy zjavylysia velyki protalyny. Mandrivnyky znajly
steku, jaka vylasia to lisom, to ponad berehom, i pily neju. Na kine perechodu ar
snihu buv ne tovyj vid otyrioch santymetriv, a na rici kryha trymalasia tiky bilia
berehiv.
Nareti, na dvanadciatyj de liachu zalyylysia tiky nevelyki kupy snihu pid zachystom kuiv ta v lisi, a tomu narty dovodylosia tiahty po arovi opaloho lystia, o
vkryvalo steku. Pered obidom znovu znajly zapysku, jaka povidomliala, o na viddali
odnoho perechodu povynna buty velyka haliavyna, de orda zbyrajesia staty na zymivliu, jako snih ne proene jiji dali.
Teper dovelosia podvojity pynis, ob ne zdybatysia z liumy, jaki nykaju navkolo svoho stijbya. Odyn z mandrivnykiv iov razom z Generalom speredu nart jak
rozvidnyk.
Na noivliu zupynylysia na nevelykij haliavyni poblyzu riky. Pislia veeri
Makejev i Katanov pily vpered na rozvidku. Projovy kilometriv try, vony pouly
speredu jakyj um, okremi vykryky i obereno pidkralysia do uzlissia velykoji haliavyny. Na protylenomu boci vony pobayly stijbye pervisnych liudej.
Vono skladalosia z dvanadciaty koninych nametiv iz erdyn, vkrytych zviriaymy
kuramy i roztaovanych po kolu z nevelykymy promikamy mi nymy i otvoramy v
seredynu kruha. V centri stojav trynadciatyj namet menoho rozmiru, bilia jakoho
horilo vohnye. Sumniviv ne mohlo buty, o v ciomu nameti yvu poloneni tovaryi.
Za rozmiramy rety nametiv Makejev vyznayv, o orda skladajesia pryblyzno z sotni
doroslych.
V kruhu sered nametiv vydno bulo tiky ditej, jaki bihaly zdebioho raky i skydalysia na ornych bezchvostych mavp. Vony bavylysia, strybaly, bylysia, svarylysia j
rizko verealy. Bilia vchodu v odyn iz nametiv sydiv navkaraky doroslyj olovik, te

schoyj na mavpu. V binok mona bulo rozdyvytysia, o tilo joho vkryte temnym volossiam. Oblyiam vin schoyj buv na avstralijcia, ale elepy e bie vypynalysia i mav
vin due nykyj lob. Kolir oblyia buv zemlysto-buryj; pid pidboriddiam ornila nevelyka boroda, oznaka toho, o ce olovik.
Nezabarom z toho nametu vysunuvsia druhyj olovik; ob vyjty, vin tovchnuv
peroho kolinom u spynu. Toj pochytnuvsia napered, schopyvsia na nohy, i obydva staly
poru. Vyjavylo, o druhyj buv vyyj i daleko yryj v pleach i stehnach, tomu peryj
proty nioho spravliav vraennia neminoho pidlitka. Oblyia u cioho druhoho bulo ne
take potvorne, a volossia na holovi dove i spadalo patlamy na plei. Tilo bulo vkryte
men hustym volossiam, osoblyvo na hrudiach, forma jakych vyjavliala, o ce inka.
inka popriamuvala erez kruh do centranoho nametu. Vona jla trochy nachylyvy napered i perevaliujuy. Jiji ruky, spueni vnyz, trochy ne dochodyly kolin.
Muskuly ruk i nih due rozvyneni. Nablyzyvy do nametu polonenykiv, vona vpala navkoliky pered vohnyem, prostiahnula do nioho ruky z blahanym estom, a potim
raky polizla v namet.
Pryjla v hosti do naych tovaryiv! skazav Katanov.
y ne skorystujemosia my maloliudnistiu stijbya i damo znaty tovaryam, o
my blyko? zaproponuvav Makejev.
Jakym ynom? Do nych ne mona pidijty nepomitno.
Vystrelymo raz y dvii z lisu; vony dohadajusia, bo sami zaproponuvaly cej
sposib povidomyty.
A dykuniv ce ne stryvoy?
Vony ne znaju vohnepanoji zbroji i ne zrozumiju, u omu sprava.
y ne kynusia vony ukaty nas?
Dumaju, o ni. Vony, pereliakavy, ne nasmiliasia.
Nu, o , sprobujemo!
Vony vidijly trochy nazad u lis i raz vystrelyly, potim erez kika chvylyn vdruhe,
i povernulysia znovu do svoho sposterenoho posta na uzlissi.
Stijbye stryvoylo. Bilia konoho nametu teper stojalo kika doroslych, perevano inok, ta ditej riznoho viku. Vsi dyvylysia v bik, zvidky poulysia nezrozumili
zvuky, i o hovoryly. Bilia centranoho nametu kolo vohnya stojaly poloneni. Vony
buly holi do pojasa, a nye pojasa zodiahneni v poderte lachmittia taniv. Jich kira
bula temno-bronzovoho kolioru; volossia neesane, oblyia poobrostaly dovhymy borodamy. Vony te dyvylysia v bik uzlissia, i jich oblyia vyjavlialy radisne zdyvuvannia.
I raptom obydva, oevydno zmovyvy, povernulysia v storonu, zvidky prolunav
postril, i pidnialy ruky. Nehajno i vsi dykuny popadaly na kolina i prypaly oblyiam do
zemli. Nastala tya. Todi Iholkin pidvivsia, sklav doloni ruporom, i, povernuvy u storonu lisu, poav kryaty:
Maje vsi oloviky ordy pily vranci daleko na poliuvannia, a zavtra tudy pidu
inky, ob dopomohty podilyty zdoby. Zalyasia tiky stari j dity. Todi j prychote
zvinyty nas. Prynesi nam bilyznu j odiah. y vse u vas harazd, y vsi povernulysia?
Dajte znaty, o vy zrozumily mene, zrobyvy e postril, koly vse harazd, i dva, koly ni.
Makejev nehajno vidpovz trochy nazad i vystrelyv. Pry postrili Iholkin znovu
prostiah ruky dohory, a liudy, jaki pidvelysia z zemli, poky vin kryav, i zbenteeno
dyvylysia na nioho, znovu popadaly ny.
Davy jim poleaty trochy, Iholkin pidvivsia i, povernuvy oblyiam do vohniu,
holosno zaspivav veseloji matrokoji pisni. Pervisni liudy navkoliky pidpovzly blye i
roztauvalysia velykym kolom bilia vohnya, perekydajuy okremymy vyhukamy zdyvuvannia. Oevydno, jich poloneni dosi ne robyly nioho schooho.
Makejev naliyv o iz visimdesiat doroslych, biis jakych buly inky. Pidlitkiv
i ditej riznoho viku bulo znano bie. Vony stojaly j sydily poza kolom doroslych i z jich

obly bulo vydno, o pisnia Iholkina nadzvyajno tiy jich, todi jak dorosli buly zbenteeni i poasty navi naliakani neju.
Pospivavy chvylyn desia, Iholkin znovu pidnis ruky dohory, a potim vin i Borovyj,
o sydiv pid as spivu neruchomo bilia vohnya, popriamuvaly do svoho nametu. Sluchai poaly rozchodytysia po svojich. Ale dvi inky pidijly do nametu polonenykiv i sily
bilia joho vchodu, oevydno majuy namir oberihaty jich son.
Stijbye nezabarom zatychlo, i tiky vohnye, dohoriajuy, potriskuvalo sered
spustiloho kruha.
Katanov i Makejev povernulysia do svojich suputnykiv, rozkazaly jim vse, o
bayly j uly, i spino obhovoryly plan zvinennia tovaryiv.

Vyspavy dobre, mandrivnyky sklaly vsi rei na narty i pryhotuvaly vse do nehajnoho vidjizdu. Potim pily do stojanky dykuniv, zachopyvy z soboju odiah i vzuttia dlia
polonenykiv, runyci dlia nych ta pakunky z podarunkamy dlia dykuniv. Nablyzyvy
do haliavyny, vony pouly zvidty vykryky i havkit sobak. Oevydno, liudy e ne pily.
Tym-to mandrivnyky, kraduy, pidijly do kraju haliavyny i poaly steyty z-za kuiv.
Vony pobayly, o vse stijbye zavoruylosia. Kruh mi nametamy buv zapovnenyj liumy, jaki zbyralysia na poliuvannia. inky j oloviky vynosyly z nametiv spysy,
drotyky, skrebaky, muty reminnia. Dity snovyhaly vsiudy mi nymy, zajmaly zbroju,
distavaly stusaniv, verealy j vyly. Pidlitky probuvaly drotyky, ohliadaly spysy i, vyprobovujuy jich vistria, kololy artoma odyn odnoho. Desiatka pivtora sobak, v jakych
nevako bulo vpiznaty expedycijnych, ale napivzdyavilych, trymalysia poza kruhom,
ostoro nametiv, oevydno zbyrajuy suprovoduvaty myslyvciv, a poky o svarylysia
j hryzlysia odyn z odnym.
Nareti, vsiu zbroju povynosyly, i dorosli, ozbrojivy spysamy, ruyly natovpom
na schid. Za nymy jly pidlitky, jaki nesly drotyky, noi ta reminnia; vony, oevydno,
buly zbrojenosciamy ta nosijamy zdobyi. Dity, chto na dvoch nohach, chto na otyrioch,
bihly zzadu i po bokach z vereskom i krykom. Sobaky jly viddalik. Na kraju haliavyny
dity vidstaly i povernuly nazad, a natovp myslyvciv, ne men jak sto olovik, vytiahnuvsia dovhym riadkom po steci, postupovo znykajuy v lisi.
Na stijbyi teper vydno bulo tiky starych. Vony zachodylysia prybyraty namety i
vytruuvaty kury, jaki sluyly pidstylkoju i pokryvalom pid as snu. Z kikoch nametiv
vylizly zhorbleni stari inky i posidaly bilia vchodu; vypovzly najmeni dity, a nemovliat
vynosyly na rukach i klaly na kury bilia nametiv na as prybyrannia.
Tiky bilia nametu polonenykiv zalyylysia try dorosli inky, jaki, oevydno, vykonuvaly obovjazky vartovych. Odna z nych zachodylasia rozrizuvaty kury kistianym noem na remeni; druha takym samym noem struhala palyky dlia stril, a tretia kolola
tovsti kistky na hostri skalky dlia nakonenykiv spysiv i stril.
Nezabarom z nametu vyjov Iholkin, napivholyj, jak i naperedodni, pidkynuv drov
u vohnye i siv bilia inok. Pobalakavy z nymy pro o, vin vyjniav svij velykyj
matrokyj ni i stav dopomahaty rizaty remeni. Z joho dopomohoju sprava pila pomitno
vyde. Potim zjavyvsia i Borovyj, ale vin ne vziavsia do roboty, a poav dyvytysia v bik,
de naperedodni poulysia postrily tovaryiv.
Dyvliay na ciu scenu myrnoho spivrobitnyctva matrosa XX stolittia i liudej
kamjanoho viku, sposterenyky v kuach ne mohly strymatysia vid posmiky. Mala
kikis liudej, o zalyalasia, a tako prymityvnis jich ozbrojennia vselialy v nych vpevnenis v uspinomu zvinenni tovaryiv dobrom abo syloju. Ale treba bulo vydaty e

hodyny pivtory abo dvi, ob myslyvci vidijly dosy daleko i ne mohly pouty ni poklykiv, ni postriliv, i ob navi vartovi inky ne mohly nazdohnaty jich i povernuty za
korotkyj as.
Dity, jaki provodaly myslyvciv, postupovo povertalysia nazad i rozpoynaly rizni
ihry v kruhu i poza nym. Vony borolysia, perekydalysia, bylysia, a dejaki, stari, zapuskaly drotyky v povitria abo v pokrivliu nametiv.
Rozrizavy kuru, Iholkin piov do svoho nametu i vynis zvidty kuse mjasa, rozrizav joho na matoky, nanyzav na palyky, vyhotovleni dlia stril, i povstromliav jich
u zemliu bilia vohnya, ob posmayty cej alyk. Oevydno, polonenyky e ne snidaly
i zbyralysia dobre popojisty pered vteeju. Koly mjaso pidsmaylosia, obydva posidaly
nedaleko vid vohnya i poaly umynaty alyk. Iholkin as vid asu pidnosyv matok
mjasa to odnij, to druhij iz inok, o praciuvaly bilia vohnya, ale ti smijalysia i vidvertalysia. Potim odna z nych prynesla z svoho nametu velykyj matok syroho mjasa,
i vony poaly jisty joho v takomu vyhliadi, vidrizujuy kistianymy noamy dovhi tonki
smuky, a tako davaly i ditiam, o pidbihaly do nych.
Koly snidanok zakinyvsia, mandrivnyky, jaki sydily v zasidci, hlianuly na hodynnyk. asu mynulo ve dostatnio. Vony vyjly z lisu, staly v riad i, pidniavy runyci ta
striliajuy po erzi cholostymy zariadamy v povitria, vydko popriamuvaly do nametiv.
Pry perych e postrilach u stijbyi vse zatychlo. Ti liudy, o sydily, poschopliuvalysia, a ti, o stojaly, zastyhly na misci, povernuvy oblyiam do mandrivnykiv,
jaki pidchodyly z takymy stranymy hromopodibnymy zvukamy. Koly mandrivnyky
vstupyly v kruh kureniv, liudy prostiahlysia na zemli pered nymy bezmovno, i tiky
najmeni dity zarevly vid strachu.
Pidijovy do nametu polonenykiv i peredavy jim odiah ta zbroju, mandrivnyky
prodovuvaly po erzi striliaty, poky Iholkin i Borovyj odiahalysia. Makejev skazav
matrosovi:

Roztlumate liudiam, o vy ve dosy pohostiuvaly v nych i o za vamy pryjly

teper e mohutnii arivnyky. Za hostynnis, vyjavlenu vam, jim prynesly podarunky,
ob vony pamjataly pro nezvyajnych pryeciv, jaki spustylysia z krajiny vinych liodiv. Skai jim, ob vony ne smily peresliduvaty nas, bo inake vony budu orstoko
pokarani. Skai, o bohy liodiv umiju robyty ne tiky hrim, a j blyskavky, jaki vraaju
nesluchnianych.
Koly Iholkin i Borovyj vyjly z nametu pereodiahneni, jich tovaryi perestaly striliaty, i matros, jakyj krae opanuvav jich movu, bo buv bi kompanijkyj, zvernuvsia
do prostiahnenych na zemli z promovoju, v jakij zahalom povtoryv skazane jomu
Makejevym. Ale naprykinci vin dodav, zvertajuy do trioch inok, jaki vartuvaly jich:

 Ci podarunky viddajte starym, koly vony povernusia z poliuvannia, chaj vony

podilia jich. e my zalyajemo vam voho, jakym vy moete teper korystuvatysia. Ale
ne davajte jomu nikoly zavmerty, yvi joho, jak my yvyly. I e povtoriuju nakaz: ne
enisia za namy. My jdemo tudy, v krajinu vinych liodiv, a koly stane znovu teplo,
povernemosia do vas.
Koly vin zakinyv i poklav pakunky z podarunkamy bilia vchodu v svij namet, vsi
estero, znovu striliajuy po erzi v povitria, projly erez kruh mi prostiahnenymy
liumy, jaki ne nasmiliuvalysia navi povoruchnutysia, i znykly v lisi.
Na uzlissi vony zupynylysia na chvylynu, ob podyvytysia, o robytymu liudy.
Ostanni, koly postrily prypynyly, poaly pidvodytysia z zemli i stycha peremovliatysia,
oevydno, obhovoriujuy nezvyajnu pryhodu. astyna stovpylasia navkolo vohnya,
peredanoho v jich volodinnia, i dyvylasia v oho, o vtratyv svojich hospodariv, niby
vin mih pojasnyty jim o-nebu. Nezabarom dvi z vartovych inok, ozbrojivy spysamy, pobihly v tu storonu, kudy pila orda, oevydno, ob povidomyty pro te, o stalosia. Tretia inka zalyylasia bilia nametu polonenykiv, mabu dlia toho, ob dity j pidlitky ne roztiahly podarunkiv, do jakych vona sama ne nasmiliuvalasia dotorknutysia.
Pryjovy do nart, zalyenych u lisi, mandrivnyky popriamuvaly nazad, na pivni.
Narty dovodylosia tiahty vukoju tropoju, vkrytoju opalym lystiam.
Viddaliajuy vid stijbya, Iholkin as vid asu podavav rizkyj posvyst, do jakoho
pryvyv sobak. Ostanni ve as trymalysia navkolo ordy, sluchajuy cioho posvystu.
Iholkin hoduvav jich pokykamy, ale sobaky due zdyavily, bo pervisni liudy bojalysia
jich i ne dopuskaly do nametiv. astyna sobak zahynula v borobi z riznymy chyymy
zviramy, reta pila teper z ordoju na poliuvannia, i na posvyst matrosa prybihlo tiky
pja sobak, o zalyylysia navkolo stijbya. Vony jly na pevnij viddali za nartamy, ale
v ruky ne davaly i ohryzalysia na Generala, o pidbih do nych. Jich treba bulo protiahom kikoch dniv pryruaty hodivleju, ob maty upriaku cho by dlia odnijeji narty.
Projovy dvanadcia hodyn i zrobyvy blyko pjatdesiaty kilometriv, roztauvalysia, nareti, na noivliu, vpevneni, o jich ue ne nazdoenu.

Nouvaty zupynylysia na velykij haliavyni. Jurtu na vsiakyj vypadok postavyly

posered neji, ob nichto ne napav nespodivano z-za kuiv. Vartuvaly po erzi Krim
toho, sobaky, oevydno vpiznavy jurtu, roztauvalysia na snihu poblyzu: do samoji
jurty General jich e ne puskav.
Pid as vartuvannia Katanova General stryvoyvsia, zaharav, potim poav havkaty, ne perestajuy. Katanov pomityv, o navkolo vsijeji haliavyny kui zlehka voruasia i tria. Vin nehajno rozbudyv tovaryiv, jaki vyskoyly z runyciamy.
Perekonavy, o nespodivano napasty ne poastylo, liudy vyjly z lisu, otoyly
vsiu haliavynu i poaly teper povino j neriue schodytysia do jurty. Ce buly inky,
ozbrojeni spysamy, a tako noamy, jaki trymaly v zubach. Za nymy vydno bulo divatok
z drotykamy. Ale bratysia do zbroji vojiny ne navauvalysia: oevydno, spodivalysia vziaty arivnykiv holymy rukamy, jak peroho razu, ob prymusyty jich povernutysia do
stijbya. Tym-to Iholkin strymav tovaryiv vid nehajnoji striby, zbyrajuy pobalakaty
z ordoju, ale na vsiakyj vypadok zaproponuvav zaminyty kuliu v odnomu stvoli konoji
runyci patronom z dribnym drobom.
Drobom po nohach dlia nych vystay, skazav vin. A koly, naperekir spodivanniam, ce ne vplyne, todi ve poastujemo jich kuliamy.
Koly inky nablyzyly krokiv na trydcia, Iholkin zamachav rukamy j zakryav:

 Stijte, sluchajte! Ja zaboronyv vam peresliduvaty nas Vy ne posluchalysia Nai

vohnenni strily hotovi, i chto nasmilysia pidijty blye, bude vraenyj nymy! Zabyrajtesia nazad!
Zupynyvy, dykuny vysluchaly slova matrosa i poaly peremovliatysia. Potim
odna z inok kryknula o, a reta, na znak zhody z neju, zamachala rukamy.
Vony zaprouju nas dvoch povernuty do nych, orda ne moe bez nas yty. A
ini chaj idu sobi, pereklav Iholkin, a potim zakryav:
arivnyky ne mou yty dovho z liumy. My jdemo na zymu do svojich nametiv
na velykych liodach, a navesni povernemosia. Zabyrajtesia vyde!
Ale astyna inok posunula na kika krokiv upered, a odna iz zbrojenosy z
junakym zavziattiam vydko metnula drotyk, jakyj proletiv povz prave vucho Katanova i vpjavsia v jurtu.
Nu, nioho ne vdije, treba striliaty, poky vony ne posmilialy, vyhuknuv
Borovyj. Drobom po nohach u rizni miscia kruha, tam, de. vony stoja kupkoju! Raz,
dva, try!
Hrymnulo is postriliv, i u vidpovi na nych z riznych astyn kicia inok poulysia vykryky j zojky poranenych. Povernuvy kruhom, usi kynuly bihty do lisu; bahato
chto kutyhav, zalyajuy na snihu kraplyny krovi. Divyna , jaka pustyla drotyk u
Katanova, pislia kikoch krokiv upala, zalyylasia leaty neruchomo.
Nu, o dali? zapytav Hromeko, koly ostanni vtikai znykly v kuach.
ekaty e napadu, y vony bie ne nasmiliasia?
Ja dumaju, z nych vystay, skazav Iholkin. Na vsiakyj vypadok zajdemo
v jurtu, ob strila jakoho-nebu alenoho divyka ne vluyla v nas.
Oberenis cia bula zajvoju. inky, vyjuy, vidchodyly ymraz dali, i nezabarom vse
stychlo. Sobaky perestaly havkaty, kynulysia do pidbytoji divyny i adibno lyzaly teplu
krov, jaka lylasia v rany. Iholkin, a slidom za nym i ini, pobihly tudy , ob vidihnaty
zdyavilych sobak.
Ohlianuvy divynu, mandrivnyky pobayly, o rana tiky odna na pravomu
stehni, ale krov lliesia due.
Dyvno, dribnyj drib ne mih zapodijaty takoji rany, zauvayv Papokin.
Chto iz nas pomylkovo vystrelyv iz stvola, zariadenoho kuleju.
Ce ja cilyvsia v neji! skazav Katanov.
Bidolana yva, skazav Hromeko, ohlianuvy divynu, vona tiky zneprytomnila vid pereliaku j boliu. Kulia projla kri mjaku astynu nohy, ne zaepyvy
kistky, ale due rozirvala jij muskuly.
o my robytymemo z neju? Ade vsi ini vtekly.
Dovedesia vziaty jiji z soboju, jak polonenyciu, a koly oduaje, vidpustymo na
voliu.
Vidpuskaty! oburyvsia Papokin. Ni v jakomu razi! My jiji dostavymo na
Poliarnu zoriu jak prekrasnyj ekzempliar pervisnoji liudyny, blykoji do mavpy. Jakyj
ce bude skarb dlia antropologiv!
Hromeko schodyv do jurty po perevjazonyj materil, spynyv krov i zabyntuvav
ranu. Pid as cijeji operaciji divyna rozpliuyla oi i, pobayvy sebe otoenoju arivnykamy, vsia zatremtila vid strachu.
Vona bula nevysoka na zrist, ale strunka, e ne mala ni masyvnych form, ni
micnoji muskulatury, jak dorosli inky. Tilo jiji zzadu bulo vkryte korotkym, ale dosy
hustym ornym volossiam. Na oblyi, doloniach i pidovach volossia ne bulo. Holova
bula vkryta nedovhym, zlehka chvyliastym volossiam. Forma stupni bula niby prominoju mi liudkoju i mavpiaoju, z due rozvynenymy paciamy; velykyj pale daleko
vidstupav vid rety.
Rozhlianuvy oblyia divyny, Borovyj vyhuknuv:
Ade ce Katu, moja pryjateka!

 Chiba vy rozriznialy jich odnu vid odnoji? zapytav Katanov. Skiky ja mih
pomityty, vony vsi schoi odna na odnu.
Ce tiky na peryj pohliad, a koly prydyvytysia, to riznycia je, i my bahatioch
znaly na imja, osoblyvo pidlitkiv i ditej. Katu meni asto prynosyla mjaso, korinci i vzahali lasi, na jiji dumku, matoky, vyjavliajuy cym svoju prychynis.
Tym-to vona j nasmilylasia pustyty strilu v odnoho z vykradaiv jiji myloho!
zasmijavsia Makejev.
Ato, na otyry santymetry livie i ja zalyyvsia b bez oka, promovyv
Katanov.
Perevjazavy ranu, Katu chotily perenesty do jurty, ale vona poala vyryvatysia z
ruk i holosyty, vykrykujuy o. Iholkin rozibrav, o vona prosy, ob jiji zalyyly pomerty na misci, a ne nesly v namet i tam ne zjily.
omu zjily? zdyvuvavsia Hromeko. Chiba vony liudojidy?
Tak, zabytych abo tiako poranenych na poliuvanni y v bijci vony spokijnisiko
zjidaju.
Tak vy jiji zaspokojte, skai, o my jiji ne zjimo, a poklademo v nameti spaty.
A koly vona oduaje, pustymo do svojich.
Matros ledve perekonav jiji, a Borovyj vziav jiji ruku, pislia oho vona zaspokojila
i dala perenesty sebe. V jurti jiji poklaly na posti, de vona vydko zasnula, ne vypuskajuy ruku Borovoho.
Tomu o pryznaenyj na noivliu as ue mynuv, staly zbyratysia v dorohu; rozpalyly vohnye, postavyly ajnyky, poaly snidaty. Iholkin, jakyj vychodyv z jurty nabyvaty ajnyk snihom, pomityv, o na kraju lisu brodia e sobaky, jaki, oevydno,
prybihly z liumy i vidstaly teper vid nych. Molyvo, o vyhliad jurty nahadav jim pro
tu smanu jukolu, jakoju jich koly hoduvaly, i vony poaly pryhaduvaty svojich kolynich hospodariv. Na posvyst matrosa zibralosia e dvanadcia sobak. Ote, z Generalom ta tymy pjama perymy, o pryjednalysia do mandrivnykiv, mona bulo tak-siak
zapriahty vsi try narty.
ym e my hoduvatymemo jich? zapytav Iholkin. Ade utrymaty jich bilia
jurty i pryruyty mona tiky hodivleju.
My vzialy chariv na misia, skazav Hromeko. Dniv erez sim-visim distanemosia do horba. Ote, je zapas ynky, z jakoho mona davaty jim.
Bahato davaty ne treba! dodav Borovoj. Vony pobia uporoni slidom za
namy, spodivajuy na obid i veeriu.
Sobakam pislia snidanku daly obrizky, kistky i po matku mjasa, a potim poaly
ukladatysia. Na odnu nartu z povstiu i erdynamy jurty poklaly Katu, a na druhu vsi
rei. Po snihu mona bulo ve peresuvatysia na lyach, a tomu, cho vanta i zbiyvsia,
jly vyde, ni naperedodni. Koly valka ruyla i Katu pobayla, o jiji vezu ne v tu
storonu, de bulo stijbye jiji ordy, a v protylenu, vona skryknula, ziskoyla z narty i
kynulasia bihty, ale, zrobyvy kika krokiv, upala. Koly jiji otoyly i chotily poklasty na
nartu, vona poala pruatysia, bylasia kulakamy i namahalasia vkusyty.
Z pojasne Iholkina, vona, jak vydno, zrozumila, o jiji vidvezu nazad do stijbya
i tam vidpustia, a tymasom arivnyky chotily zavezty jiji z soboju do velykych liodiv.
Dovelosia zvjazaty jij ruky i pryvjazaty do narty, ob zapobihty novym sprobam vtekty.
Bidolana Katu tremtila vid strachu i schlypuvala, bo bula cilkom pevna, o jiji nemynue zjidia.
Cioho dnia z obidu ve perejly na ruslo riky, de snih, uinenyj vitramy, leav
ne takym tovstym arom; na niomu narty i lyi hruzly mene, ni na tropi v lisi. Tomu
dali posuvalysia dosy vydko, i za de projly znovu pjatdesiat kilometriv.
Na noivli vartuvaly po erzi, ale vse bulo spokijno. Katu cilyj de nioho ne chotila
jisty, i na noivli jiji dovelosia zalyyty zvjazanoju pid nahliadom vartovoho. Pobayvy

blyskui noi, jakymy bili arivnyky rizaly ynku za obidom i veereju, vona vsia tremtila i z achom steyla za ruchamy ruk, oevydno, duy, o o-o nastane erga zarizaty
j jiji.
Tak tryvala podoro na pivni. Na vomyj de vyjly v tundru, a pid obid distalysia
do horba. Katu postupovo zaspokojilasia za svoju doliu, zvykla do arivnykiv i poala
braty syru jiu. Vid oho-nebu varenoho y smaenoho vona z ohydoju vidmovlialasia.
Na tretij de liachu jij rozvjazaly ruky, a na pjatyj i nohy, koly vona poobiciala, o ne
vtee.

Pid as cijeji podoroi Iholkin i Borovyj postupovo rozpovidaly pro svoje yttia z
pervisnymy liumy, a Katanov zapysuvav jich rozpovi.
Z toho dnia, jak expedycija pila na pivde, Iholkin i Borovyj, zalyyvy u jurti,
vzialysia buduvaty meteorologinu budku dlia vstanovlennia instrumentiv ta robyty
micni dveri v skladi-liodovnyku, ob zachystyty joho vid svojich sobak ta inych chyakiv. Pokinyvy z cijeju robotoju, vony poaly probyvaty novu galiereju v liodu horba,
nye na schyli, ob sobakam bulo de chovatysia vid speky, jaka postupovo zbiuvalasia i prymuuvala sobak bihaty na kraj liodiv, o potrochu vidstupaly na pivni. Do
zakinennia cych terminovych robit na poliuvannia chodyly lye zridka, dlia popovnennia zapasu chariv. Ale potim poaly poliuvaty odnia, ob zapastysia mjasom na
zymu: suenym dlia sobak i kopenym dlia liudej. Povertajuy iz lisu z nartoju,
zavdy nabyraly drov, a tomu postupovo zapasalysia j nymy na cholodni misiaci.
Pid as poliuvannia traplialysia mamonty, nosorohy, pervisni i muskusni byky,
veletenki j pivnini oleni. Na rikach i v tundri strilialy husej, kaok ta inych ptachiv,
jakymy v osnovnomu j charuvalysia. Mjaso velykych tvaryn suyly j koptyly. Dila bulo
po horlo, i v turbotach asto nedosypaly. Na poliuvanni buvaly rizni pryhody, jaki, prote,
kinalysia aslyvo.
Peryj as pislia vidjizdu tovaryiv na pivde pohoda dedali polipuvala, chmarnyj pokryv odali astie rozryvavsia, i Pluton svityv po kika hodyn zriadu. Temperatura pidvyyla do 20 u tini, i v tundri nastalo spravnie lito. Ale z polovyny serpnia
stalo povertaty na osi Pluton astie chovavsia za chmaramy, inkoly jov do, pislia
jakoho v tundri pidnimavsia tuman.
Temperatura postupovo znyuvala, i na poatku veresnia, koly duly syni pivnini
vitry, spadala do nulia. Lystia poalo ovknuty, i do polovyny veresnia vsia tundra
vtratyla zelenyj litnij odiah, oholylasia, poburila. as vid asu perepadav snih.
Hotujuy do zymy, Iholkin i Borovyj perehlianuly vsi zapasy, konservy ta rei v
skladi i astynu jich perenesly do jurty. Nad cym vony praciuvaly druhyj de, i tiky-no
zaynyly sklad, zbyrajuy obidaty, jak nespodivano na nych napaly dyki liudy, o pidkralysia z druhoho boku horba. Borovyj i Iholkin, jakym i na dumku ne spadalo, o v
Plutoniji isnuju liudy, krim noiv, ne maly pry sobi zbroji. Ti , o napaly, buly ozbrojeni spysamy, noamy, drotykamy, i tomu opir buv nemolyvyj. Ale, rozhledivy bilych
liudej, jurtu i meteorologinu budku, postavylysia do nebaenych istot z poanoju i povely jich do svoho stijbya.
Ostannie, jak vyjavylosia, bulo blyko kilometriv za desia vid jurty, sered dribnolissia (zhodom polonenyky dovidaly, o orda tiky naperedodni perekouvala zi
schodu). Koly polonenykiv pryvely, pervisni liudy dovho radylysia, o z nymy robyty.
oloviky proponuvaly prynesty jich v ertvu boham, ale bia astyna inok vyriyla
inake. Vony, mabu, hadaly, o prysutnis nezvyajnych pryeciv v ordi zroby jiji

mohutnioju, zabezpey uspich na poliuvanni, v sutykach z inymy ordamy, i tomu vyriyly ne vidpuskaty polonenych, ne robyty jim nioho lychoho, a oselyty v okremomu
nameti posered stijbya.
Orda v cej as zbyrala rizni jahody i jaki jistivni korinci v tundri pro zapas na
zymu i provela kika dniv na odnomu misci. Ale potim velykyj snih prymusyv vidkouvaty kilometriv na sorok na pivde, de vyyj lis zachyav jich vid cholodnych vitriv.
Peryj as polonenyky pouvaly sebe due pohano. Jim davaly jisty tiky syre
mjaso, jahody ta korinci. Spaty dovodylosia na hrubo vyroblenych zviriaych kurach i
takymy kuramy vkryvatysia vid cholodu. Rozumitysia z liumy vony mohly tiky
znakamy i vse e ne znaly, jaka na nych ekaje dolia. Vtekty ne bulo zmohy, bo jich
vartuvaly pyno.
Perekouvavy na nove misce na biu haliavynu sered hustoho lisu liudy
poaly rubaty z suchych tonkych derev erdyny dlia svojich nametiv. Skri valialysia
suchi hilky, kora, obrubky erdyn. Dyvliay na nych, Iholkin pryhadav, o v nioho v
kyeni zberihsia korobok sirnykiv, bo v skladi vin zasviuvav lichtar. Nabravy suchoho
materilu, vin rozklav sobi vohnye. Pobayvy voho, vsi zalyyly robotu j zbihlysia
do vohnya. Vony buly vraeni cym nebaenym javyem, a koly polumja prysmalylo
jim ruky, to vony poaly pokloniatysia j vohnyevi, i do pryeciv, jaki volodily vohnem,
viduly e biu povahu. Z toho asu vohnye horilo bilia nametu polonenych bezperestanu, i vony poaly smayty na palykach mjaso, jake jim prynosyly.
Nezabarom polonenyky navylysia rozumity movu cych liudej, due neskladnu.
Kolo ponia jich bulo obmeene poliuvanniam, jieju ta prymityvnoju obstanovkoju
yttia, i mova skladalasia z odnoskladovych i dvoskladovych sliv bez vidmin, bez dijesliv, pryslivnykiv, pryjmennykiv; vona dopovniuvalasia mimikoju i ruchamy tila. Rachuvaty vmily tiky do dvadciaty po paciach ruk i nih.
U konomu nameti ylo kika inok i olovikiv, zvjazanych grupovym liubom, a
tako dity cijeji grupovoji simji, v jakij dytyna mala odnu matir i kikoch bakiv. oloviky chodyly na poliuvannia i vyhotovlialy skalky kremenia dlia spysiv, drotykiv, noiv
i skrebaok. inky zbyraly jahody i korinci, vyroblialy kury, braly uas v oblavach na
velykych zviriv, koly potribni buly syly vsijeji ordy.
Poliuvaly liudy na riznych tvaryn, o jim traplialysia, i jily jak mjaso, tak i vsi
nutroi, a tako ervjakiv, slymakiv, husi ta ukiv. Myslyvci najidalysia teplym
mjasom i pyly krov ojno zabytych tvaryn, a retky i kury prynosyly dodomu v stijbye. Velykych tvaryn mamontiv i nosorohiv vony otouvaly j zahanialy u vovi
jamy, vykopani na zviriaych stekach u lisi, i tam dobyvaly kaminniam ta spysamy
Na poliuvannia chodyly grupamy rodynamy abo objednuvalysia po dvi-try rodyny, a na velykoho zvira, jakoho treba bulo zahaniaty oblavoju, jla vsia orda, krim
dvoch-trioch inok, o zalyalysia vartuvaty polonenych. Ci inky hoduvaly nemovliat
usich nametiv, materi jakych dovho ne povertalysia z poliuvannia.
Na poliuvanni traplialysia neasni vypadky. Chyaky, a tako mamonty i nosorohy inodi ranyly j kaliyly svojich peresliduvaiv. Ubytych abo tiako poranenych tovaryiv myslyvci zjidaly.
Zahanyj vyhliad pervisnych liudej, za slovamy Borovoho, mona bulo ocharakteryzuvaty tak: vony maly velyku holovu na korotkomu j tovstomu tulubi z korotkymy,
hrubymy i synymy kincivkamy. Plei buly yroki j sutuluvati, holova j yja nachyleni
vpered. Korotke pidboriddia, masyvni nadbrivni duhy i spadystyj lob robyly jich
schoymy na liudynopodibnu mavpu. Nohy buly trochy zihnuti v kolinach. Pervisni
liudy chodyly, nachylyvy vpered, i sydily za jieju i robotoju navpoipky.
Na pidstavi rozpovidej Borovoho ta Iholkina pro cych liudej, a tako ohliadu jich
zbroji i vyrobiv, Katanrv pryjov do vysnovku, o ce plemja malo bahato spinoho z
neandertaciamy, jaki yly v Evropi v seredniomu paleoliti, tobto v starokamjanomu

vici, odnoasno z mamontom, dovhoerstym Nosorohom, pervisnym bykom ta inymy

tvarynamy liodovykovoji epochy.
Ci pervisni liudy maly tiky due hrube kamjane znariaddia, jake vyhotovlialy z
kremjanych skalok u vyhliadi skrebaok (dlia obrobky zviriaych kur), sokyr i noiv,
nakonenykiv do spysiv i drotykiv dlia poliuvannia. Hostri skalky vstavlialy tako v
otvory, vydovbani v driukach, jaki peretvoriuvaly na hriznu zbroju.
Voho, rozpalenyj polonenykamy, liudy nazyvaly malekym soncem i poklonialysia jomu. Blahodijnyj vplyv vohniu vony viduly pid as velykoji perekoivli na pivde,
do jakoji jich prymusyv poatok zymy v pojasi pivninoho lisu. Tiahty z soboju erdyny
dlia nametiv bulo nadto vako, a zrubuvaty novi na misci konoji noivli nadto dovho,
tym-to pid as perekoivli nouvaly prosto pid kuamy v lisach, de cholodnyj viter osoblyvo davav sebe vznaky. Pidsidajuy do vohnya polonenykiv, vony skoro perekonalysia, o vin zihrivaje, i nezabarom vsia orda poala nouvaty navkolo vohnya i z velykoju ochotoju zbyraty dlia nioho drova. Ale rozpaliuvaty okreme vohnye dlia sebe
nichto z nych ne navauvavsia. Polonenyky ne navodyly jich na ciu dumku, ob lyytysia jedynymy hospodariamy vohniu i ne zmenyty pered ordoju svojeji arivnoji syly.
Vony peredbaaly, o z asom, jako zvinennia zatiahnesia, stanovye stane vakym.
Polonenyky z dedali bioju tryvohoju liyly dni oseni, o mynaly, i vse hadaly, y
skoro povernusia tovaryi z pivdnia ta zvinia jich. Zyma postupovo nasuvalasia z pivnoi, i v nedalekomu majbutniomu mala vidbutysia nova perekoivlia, e dali vid horba
na kraju liodiv. Tomu mona sobi ujavyty, z jakoju radistiu vony pouly postrily, ciu
zvistku pro blyke zvinennia.

Do svoho horba na kraju liodiv mandrivnyky prybuly v ostanniomu tyni hrudnia.

Tut vony vyriyly vidpoyty j vidznayty Novyj rik, uspich expedyciji na pivde ta
zvinennia polonenykiv. Chariv i drov bulo zahotovleno dostatnio, i poky o ne bulo
pohreby vidluatysia v lis abo tundru.
Rozystyly majdanyk, postavyly jurtu i prokopaly v snihu, o leav arom zavtovky ponad metr, traneju do skladu, sobaoji galiereji ta meteorologinoji budky.
Dali mona bulo vidpoyvaty. V jurti horilo nevelyke vohnye, bulo teplo j zatyno. Vsi
estero v promikach mi trapezamy, prohuliankamy ta snom rozmovlialy, rozpovidajuy pro svoji pryhody ta pryhadujuy rizni epizody z podoroi na pivde abo z yttia v
ordi.
Katu bula bezmovnoju uasnyceju cych rozmov i projmalasia dedali bioju povahoju do bilych arivnykiv, jaki maly v svojemu rozporiadenni tak bahato dyvnych reej.
Jiji noha poala pidhojuvatysia, i vona mohla ve potrochu chodyty. asto zastavaly jiji
bilia jurty, koly vona sydila napoipky, z pohliadom, zvernenym na pivde, de na horyzonti vydnilasia temna smuha lisiv. Jiji, oevydno, vabylo do svoho plemeni

Iholkin umovliav Katu zalyytysia z nymy i potim pojichaty razom erez liody v
teplu krajinu, de vona pobay usi udesa, stvoreni bilymy liumy. Ale vona vperto chytala holovoju i vse hovoryla:
Ja lis, namet materi, sestry, mjaso, kryvave mjaso, poliuvannia, veselo!
Mandrivnyky vse-taky spodivalysia, o postupovo vona zvykne do nych i, zretoju,
zhodysia jichaty. Jakym trimfom dlia expedyciji buv by yvyj ekzempliar pervisnoji
liudyny!
Koly morozy posylyly, vona poala merznuty, ale vidtovchuvala odiah, jakyj jij
proponuvaly. Vychodiay z teploji jurty na povitria, vona zakutuvala tiky v svoju
kovdru. V robotach prybyranni nametu, mytti posudu, vidnovlenni traneji v snihu,
pidnouvanni drov vona ne brala nijakoji uasti, vvaajuy ce spravoju olovikiv.
Vona zapytuvala v Iholkina, skiky v nioho druyn, y chodia vony na poliuvannia, y
velyka orda, do jakoji nalea bili arivnyky, i z nedovirjam chytala holovoju, koly toj
rozpovidav pro yttia evropejciv, pro mista, moria, korabli i in. Jedynoju jiji robotoju v
promikach mi jieju ta snom bulo vystruhuvannia palyok dlia drotykiv i vyrizuvannia z m jakoho dereva eliuhovych drov due hrubych gurok mamontiv, nosorohiv, vedmediv i tyhriv. Vona zrobyla sobi cilu kolekciju cych idoliv, poklonialasia jim i vse prosyla v Iholkina krovi, ob vymazaty jich. Ale mandrivnyky na poliuvannia ne chodyly,
v tundri ne vydno bulo ni zviriv, ni ptachiv, i jiji baannia ne mona bulo zadovonyty.
V sini poaly robyty nevelyki exkursiji na nartach, ob pryvyty do zapriahannia
sobak, jaki ve prynadylysia, zvykly do kolynich hospodariv i yly v liodovij galiereji
pid horbom, krim Generala, o zalyavsia pry jurti jak vartovyj. Koly sobaky zvykly do
zapriahannia, poaly robyty exkursiji po tundri na bii vidstani, jizdyly do kraju lisiv
po drova, zapas jakych kinavsia. V ci exkursiji chodyly po erzi vpjatioch z trioma nartamy, zalyajuy koho-nebu odnoho v jurti vartuvaty Katu.
Odnoho razu v kinci sinia erga zalyytysia vartovym u jurti prypala Papokinu.
Katu zavdy uvano steyla za tymy, o jichaly v bik lisu, i ne mohla doekatysia, poky
vony povernusia. Vona spodivalasia, o vony natraplia na jaku-nebu dyynu i pryvezu jij svioho kryvavoho mjasa, za jakym vona nuhuvala. Ale nadiji jiji buly marni,
bo nijakoji dyyny ne zustrialosia.
Prosydivy hodyny dvi pislia vidjizdu tovaryiv u jurti bilia vohniu, Papokin z
nuhy zadrimav i, oevydno, prospav dosy dovho. Koly vin prokynuvsia, Katu v jurti
ne bulo. Vin vybih nadvir i pobayv ue daleko na pivdni, sered bilosninoji rivnyny,
ornu toku, jaka ymraz viddalialasia. Polonianka vziala joho lyi, na jakych navylasia chodyty, i vin ne mih peresliduvaty jiji bez ly po hlybokomu snihu. Vona zachopyla
tako svoju kovdru, poatyj kopenyj okist, o vysiv u jurti, velykyj ni i korobok sirnykiv, z jakymy navylasia povodytysia.
Povernuvy nadveir, tovaryi vznaly pro vteu Katu i due rozhnivalysia.
Papokinu dovelosia vysluchaty ymalo dokoriv za svoje rotozijstvo. Ale peresliduvaty
vtikaku hodi bulo j dumaty: vona vstyhla vidijty due daleko, i treba bulo sporiadaty

navzdohin za neju cilu expedyciju, ryskujuy vse-taky ne nazdohnaty. Katu vtekla poronem i zvykla pid as poliuvannia prochodyty do sta kilometriv za de; expedycija z
nartamy mohla projty navriad y j polovynu cijeji viddali. Jty vidvojovuvaty divynu
u jiji rodyiv, vsupere jiji baanniu, ne bulo raciji.
Na astia, do vtei vstyhly sfotografuvaty Katu kika raziv speredu, zboku i zzadu,
a tako obmiriaty za vsima pravylamy antropologiji, zniaty gipsovu masku z jiji oblyia
i zrobyty vidbytky ruk ta nih.
Ruyty nazad erez liody, ob zastaty nahori ve dosy dovhyj de i distatysia na
poatok lita do pivdennoho bereha Zemli Nansena, mona bulo ne ranie, jak v kinci
bereznia abo navi na poatku kvitnia. Do vidjizdu zalyalosia e maje dva misiaci.
Cej as vyriyly vykorystaty dlia trenuvannia liudej i sobak u bi tryvalych exkursijach
z nartamy. Za ostanni dni ponad krajem lisiv poaly pomiaty svii slidy oleniv, pevno
pivninych, a tako muskusnych bykiv i vovkiv. Tym-to, koly vidijty na vidda odnohodvoch dniv liachu vid jurty, mona bulo rozrachovuvaty na poliuvannia. Svie mjaso
bulo due potribne i liudiam i sobakam: ynka nadto nabrydla, ta j jiji vnaslidok nenaerlyvosti Katu due pomenalo. Dovodylosia berehty zapas ynky dlia dorohy, a do vidjizdu dlia charuvannia dobuvaty dyynu. Na ci exkursiji chodyly po erzi vtrioch z
dvoma nartamy i nametom, todi jak troje liudej i odna zapriaka sobak zalyalysia v
jurti, vidpoyvajuy vid poperednioji pojizdky.

Naprykinci bereznia mandrivnyky vyriyly ruyty nazad erez liody. Meteorologinu budku zalyyly na misci i v nij, a tako u skladi pid horbom, poklaly v zapajanych
jaykach korotki vidomosti pro sklad expedyciji, jaka vidkryla Plutoniju, ta pro holovni
rezutaty podoroi na pivde.
Z nastanniam lita pervisni liudy, oevydno, znovu vidvidaju horb, a tomu, ob ne
zabraly vony jaykiv i ne zrujnuvaly budku, na polyci v ostannij mandrivnyky porozstavlialy astynu derevjanych idoliv, vyrizanych Katu, a na pidlozi budky jak ertvoprynoennia poklaly vsi kistky, o ponazbyruvalysia, poroni bliaanky vid konserviv ta
inyj podibnyj motloch. Do vsioho cioho dodumavsia Iholkin, jakyj zijovsia z dykymy
blye, ni uenyj Borovyj.
Narty, dobre navantaeni kolekcijamy, charamy ta majnom expedyciji, ruyly
erez bilosninu tundru do pidniia Liodiv.
Cej perejizd nazad erez Zemliu Nansena zatiahnuvsia na cilyj misia. Perechid
erez liodovyj chaos, dovhyj pidjom na chrebet Rukyj ta spusk z nioho liodospadamy
hletera, bezperestanni vitry, o duly nazustri, perevantaenis nart, nedostatnia
kikis sobak vse ce zatrymuvalo ruch i vymahalo napruennia vsich syl. asti churtovyny te zatrymuvaly ruch, ale zate davaly liudiam i sobakam zajvi hodyny vidpoynku. Za liodovym chaosom poalasia ve zmina dnia j noi, jakoji davno ne sposterihaly mandrivnyky. Z skladiv chariv, zalyenych na dorozi, dejakych ne poastylo
znajty, ale na mysi Truchanova znajly novyj sklad z rinym zapasom chariv, sporudenyj Poliarnoju zoreju. Tam e bula zapyska, v jakij povidomlialosia, o sudno stalo na
zymivliu za desia kilometriv na schid vid mysu. Z vysoty ostannioho vydno bulo v daleyni j sudno, a na pivdorozi vid nioho vidbulasia radisna zustri. Navi Truchanov
vyjichav na narti, jaku tiahly molodi sobaky, o narodylysia na Poliarnij zori za as
plavannia. Pryvitanniam i rozpytuvanniam ne bulo kraju. Truchanov prosvitliv, koly
pouv, o joho prypuennia pro nutro Zemli blyskue spravdylosia.

erez kika dniv pislia povernennia expedyciji na Poliarnu zoriu rozhulialasia

zvyajna dlia cych yrot straenna purga, o prypynyla vsiaki prohulianky ta roboty na
sviomu povitri. Korotaly as v kajut-kompaniji, obminiujuy vraenniamy pro zymivliu sered kryhy ta podoro v Plutoniju. Truchanov osoblyvo cikavyvsia podrobyciamy
spusku v pidzemnyj svit, o suprovoduvavsia riznymy nezrozumilymy dlia expedyciji
javyamy.
A y znajete, Mykolo Inokentijovyu, skazav Katanov, o va lyst, rozpeatanyj toho dnia, koly my pobayly mamontiv u tundri, jaka pryjla na zminu liodam,
pojasnyv nam, kudy my potrapyly, ale ne zadovonyv nas. My chotily b znaty, na omu
gruntuvalosia vae prypuennia, o zemna kulia poronysta, prypuennia, jake tak
blyskue spravdylosia.
Jako choete znaty, vidpoviv Truchanov, ideja cia ne moja i navi ne
nova. Jiji vyslovliuvaly bi jak sto rokiv tomu dejaki veni Zachidnoji Evropy, i ja natrapyv na neji, perehliadajuy stari urnaly, zacikavyvsia i zajniavsia jiji perevirkoju. I
v rezutati perevirky perekonavsia, o vona pravdopodibna.
y ne podilyte vy z namy vaymy dokazamy?
Z zadovolenniam. Jako choete, zrobliu vam siohodni uveeri dokladnu dopovi.
Uveeri v kajut-kompaniji vidbulasia cikava naukova besida.
Rozhlianuvy korotko pohliady starodavnich narodiv pro plosku Zemliu sered pervisnoho okeanu i vennia Aristotelia pro kuliastu formu Zemli, Truchanov dokladnie
spynyvsia na pohliadach novoho asu.
Naprykinci XVIII stolittia venyj Lesli tverdyv, o Zemlia vseredyni zapovnena
povitriam, samosvitnym vnaslidok tysku. V ciomu povitri ruchajusia dvi planety
Prozerpina i Pluton
Pluton? ne strymavsia Borovyj. Ote, my ne prydumaly nioho novoho dlia
vnutrinioho svityla!
Tak, z cym imjam vas vyperedyly, prodovuvav Truchanov. I dejaki veni
navi obyslyly liachy cych planet, nablyennia jakych do zemnoji kory niby poroduje
magnitni buri ta zemletrusy. Na dumku Lesli, na vnutrinij storoni Zemli, osvitlenij
mjakym elektrynym svitlom, panuje vina vesna, i tomu tam isnuje prekrasna
roslynnis i svojeridnyj svit
I vin mav cilkovytu raciju! vyhuknuv zdyvovanyj Papokin.
Vchid u zemnu poronynu, za venniam Lesli, povynen buty blyko 82 pivninoji yroty
Ale ce podyvu hidno! splesnuv u doloni Makejev. Jak vin mih uznaty
tak tono? My znajly pivdennyj kraj cioho vchodu pid 81 z ymo.
Lesli vyznayv joho za miscem najbioji intensyvnosti pivninoho siajva, bo hadav, o siajvo vychody same z seredyny Zemli, javliajuy soboju elektryne prominnia,
jake osvitliuje seredynu Zemli. Vennia Lesli znajlo bahatioch prychynykiv, i navi
cilkom serjozno rozhliadaly pytannia pro sporiadennia expedyciji vseredynu Zemli.
Ot tak maje, posmichnuvsia Hromeko, i tut u nas trochy ne bulo poperednykiv!
Ale expedycija ne vidbulasia, bo avtorytetni veni toho asu Biuffon, Lejbnic,
Kircher vysmijaly hipotezu Lesli, nazvavy jiji fantazijeju. Vony obstojuvaly vohnenno-ridke jadro Zemli, odno spine abo z yslennymy druhoriadnymy vohnyamy,
jaki nazyvalysiapirolicijamy. Naprykinci XVIII stolittia strunka hipoteza KantaLaplasa pro utvorennia vsijeji naoji planetnoji systemy z gazopodibnoji rozarenoji
tumannosti pryvernula do sebe maje vsich i vidsunula na zadnij plan ini hipotezy.

 Ale Kormuje v 1816 roci dovodyv, o Zemlia vseredyni poronia i o kora jiji
maje zavtovky ne bie jak trysta anglijkych my.
Hallej, Franklin, Lichtenberg i Kormuje staralysia pojasnyty javya zemnoho
magnetyzmu i joho vikovi zminy z toky zoru isnuvannia hipotetynoji vnutrinioji planety. Nimekyj profesor tejngauzer v 1817 roci vvaav isnuvannia cijeji planety, jaku
vin nazvav Minervoju, maje bezsumnivnym.
Vynykly znovu proekty expedyciji vseredynu Zemli. Vidstavnyj pichotnyj kapitan Simmes, o yv u Sen-Luji v tati Missuri, v kvitni 1818 roku nadrukuvav u gazetach lyst i rozislav joho bahatiom ustanovam Ameryky ta Evropy, adresovanyj vsiomu svitovi, z devizom Svit daje svitlo, ob vidkryty svit do bezkonenosti.
O o vin pysav:
Zemlia vseredyni poronia i zaselena. Vona misty riad koncentrynych sfer odnu v
odnij i maje bilia poliusiv otvory, zavyrky vid 12 do 16. Ja hotovyj poruytysia yttiam,
o ce istyna, i proponuju doslidyty ciu peeru, jako hromadkis dopomoe meni v cij
spravi. Ja pryhotuvav do druku traktat z pryvodu cioho, v jakomu podaju dokazy zaznaenych vye tverde, pojasniuju rizni javya i rozhliadaju zolotu tajemnyciu doktora Darvina. Moja umova patronat cioho i novych svitiv. Ja prysviauju (zapovidaju)
joho mojij druyni ta jiji desiatiom ditiam. Ja obyraju doktora Mite, sera Devi ta barona Olexandra fon Humbodta svojimy pokrovyteliamy. Meni potribno tiky sto smilyvych suputnykiv, ob vystupyty z Sybiru naprykinci lita z pivninymy oleniamy samy
po kryzi Pivninoho moria.
Ja obiciaju, o my znajdemo tepli i bahati zemli, de syla korysnych roslyn i tvaryn,
a moe je j liudy, jak tiky projdemo 82 pivninoji yroty. Nastupnoji vesny my povernemosia.
o , vidbulasia cia expedycija? zapytav Katanov.
Na neastia abo, jako choete, na nae astia, vona ne vidbulasia. Lyst Simmesa zvernuv na sebe uvahu, i do redakcij gazet i urnaliv, a tako do venych posypalysia zapytannia zacikavlenych ytaiv. Propozycija vidvanoho kapitana, jakyj ne bojavsia zalyyty pislia sebe vdovu i desia syrit, obhovoriuvalasia v presi, ale ni sta smilyvych suputnykiv, ni hroej na expedyciju vona ne zibrala. Veni, obrani patronamy, oevydno, vvaaly bidnoho Simmesa prosto mrijnykom abo boevinym. Sprava v tomu, o
bahato chto buv perekonanyj, o vseredyni Zemli je poronyna i je planeta, ale v isnuvannia otvoru, erez jakyj mona bulo b pronyknuty vseredynu, ne viryly.
Tak, zyk Chladni v statti pro seredynu Zemli, vyklykanij lystom Simmesa i
nadrukovanij v uenomu urnali, zaznayv, o otvoru buty ne moe: jakby takyj kolynebu buv, joho nemynue zapovnylo b vodoju. Nadto povinyj ruch planety, vyjavlenyj
tejngauzerom, Chladni pojasniuje tym, o vin vidbuvajesia u due hustomu seredovyi stysnenoho povitria, molyvo pid vplyvom prytiahannia Soncia i Misiacia. Vin buduje e taki interesni prypuennia, ne vydajuy jich, zvyajno, za nezapereni: tomu
o pry synomu stysnenni povitria vydiliajesia teplo, a due nahrite tilo povynno svitytysia, to v centri zemnoji poronyny, de tysk z usich bokiv najbiyj, straenno stysnene povitria povynno utvoryty masu, jaka svity i hrije, o niby centrane sonce.
yteli vnutrinioji poverchni Zemli, jako taki isnuju, baa ce sonce zavdy v
zeniti, a navkolo sebe osvitlenu nym vsiu vnutriniu poverchniu, o povynno stanovyty
due krasyvu panoramu.
Hipotezy pro vnutriniu planetu e trymalysia dejakyj as. Bertran u trydciatych rokach mynuloho stolittia te hadav, o zemna kulia poronia, i v cij poronyni
je magnitne jadro, jake peremiujesia pid vplyvom komet vid odnoho poliusa Zemli do
druhoho.
V XIX stolitti najbiu kikis prychynykiv mala hipoteza pro vohnenno-ridke
jadro Zemli, za venniam Kanta Laplasa. Jiji prychynyky sperealysia tiky v pytanni pro te, jaku tovynu maje tverda zemna kora. Odni vvaaly dostatnioju koru v

sorok pjatdesiat kilometriv tovyny, ini obysliuvaly jiji v sto kilometriv, a dechto
navi vid tysiai dvochsot simdesiaty pjaty do dvoch tysia dvochsot dvadciaty, tobto vid
odnijeji pjatoji do odnijeji tretyny zemnoho radisa. Ale taka tovyna kory superey
vulkaninym i geoterminym javyam Zemli, jak superey jim i hipoteza, jaka prypuskaje, o Zemlia javliaje soboju zovsim ostyhle tverde tilo. Tym-to jak korektyv prychynyky tovstoji kory prypuskaju, o sered neji e zberehlysia okremi basejny rozplavlenoji masy, jaki i je vulkaninymy vohnyamy.
Tomu v druhij polovyni XIX stolittia bie prychynykiv distala etverta hipoteza, jaka hovory, o Zemlia maje tverdu netovstu koru, tverde jadro i v promiku mi
nymy bi-men tovstyj ar rozplavlenych porid, tak zvanyj olivinovyj pojas.
Tverde jadro prypuskaju na tij pidstavi, o blye do centra Zemli, vnaslidok
velyeznoho tysku, o je tam, vsi tila, nezvaajuy na vysoku temperaturu, jaka v bahato raziv perevyuje jich toku plavlennia (pry normanomu tyskovi), povynni buty v
tverdomu stani.
Zemna kora skladajesia z bi lehkych porid, a v olivinovomu pojasi skupeni
bi vaki, bahati na olivin i zalizo; v samomu jadri perevaaju najbi vaki reovyny,
napryklad metaly. Hadaju, o zalizni meteoryty, jaki skladajusia perevano z nikelevoho zaliza, je ulamky planetnych jader, a kamjani meteoryty, o skladajusia z olivinu
ta inych bahatych na zalizo mineraliv z vkraplenniamy nikelevoho zaliza, daju nam
poniattia pro sklad reovyny olivinovoho pojasa.
Cia hipoteza i teper e maje bahatioch prychynykiv, ale poru z neju za peris
boresia i ina, same hipoteza Ceprica, jaka voskresyla v novij formi vennia Lesli ta
inych uenych kincia XVIII i poatku XIX stoli.
Cia hipoteza vychody z toho zynoho zakonu, o pry vysokych temperaturach,
jaki nemynue povynni isnuvaty v nadrach Zemli, vsi tila maju buty v gazopodibnomu
stani, nezvaajuy na velyeznyj tysk.
Vam vidomo, o isnuje tak zvana krytyna temperatura gaziv, pry jakij vony
ne styskujusia i ne perechodia u ridynu ni pry jakomu tyskovi. Bezumovno, o v centri
Zemli cia krytyna temperatura perevyena v bahato raziv. Tomu same jadro povynne
skladatysia navi z tak zvanych odnoatomnych gaziv, jaki vtratyly ve svoji charakterni
chimini vlastyvosti, bo molekuly jich ue rozpalysia na atomy pid vplyvom vysokoji
temperatury. Ce jadro otoene arom gaziv u perehritomu nadkrytynomu stani, jake v
svoju ergu otoene arom zvyajnych gaziv.
Dali jde ar ridyny, reovyny v rozplavlenomu stani, potim ar ridyny hustoji,
jak lava abo smola, i e ar, perechidnyj vid ridyny do tverdoho tila, v tak zvanomu
zachovano-plastynomu stani, porivniuvanyj za konsystencijeju z evkoju smoloju.
Nareti, zverchu znachodymo tverdu koru. Vsi perelieni ary, zvyajno, ne vidmeovani rizko odyn vid odnoho, a zvjazani postupovymy perechodamy, vnaslidok oho
pry ruchovi Zemli ci ary ne mou peremiatysia odyn vidnosno druhoho, vplyvaty na
pryplyvy i vidplyvy, na peremiennia zemnoji osi. odo tovyny zemnoji kory, to tut
je nezhoda. vedkyj geozyk Arrenis hadaje, o gazopodibne jadro zajmaje 95 %
zemnoho dimetra, vohnenno-ridki ary 4 %, a tverda kora tiky 1 %, tobto maje blyko
istdesiaty otyrioch kilometriv tovyny.
Ini koru vvaaju daleko tovoju u visimdesiat, sto i navi tysiau kilometriv. Ale bi tonka kora, istdesiat sto kilometriv, ne bie, krae uzhodujesia z
javyamy vulkanizmu, horotvorennia, geoterminymy i t. d.
Vy bayte, o cia hipoteza voskresyla vennia Lesli j inych, pravda, bez vnutrinich planet i zovninich otvoriv, vypravdala navi dumku kapitana Simmesa pro
koncentryni sfery. Ale pro zaselenis nadr Zemli pry temperaturi, jaka rozkladaje navi
atomy gaziv, zvyajno, ne mohlo buty j movy.
A tymasom vony zaseleni! vyhuknuv Katanov. Ade vy, vidriadajuy
tudy expedyciju, peredbaaly ciu zaselenis?

 Cilkom pravyno, i teper ja perechodu do vykladu svojeji hipotezy, vidpoviv

Truchanov. Ja davno ve prychynyk hipotezy Ceprica i provadyv spostereennia ta
obyslennia dlia jiji daoho rozvytku j pidtverdennia. Spostereennia stosuvalysia vyznaennia syly tiainnia, javy geomagnetyzmu ta poyrennia zemletrusiv.
Jak vidomo, chvyli zemletrusiv rozchodiasia ne tiky po tverdij zemnij kori, a j
po priamomu liachu erez nadra Zemli. Tym-to, jako trapysia zemletrus u naych
antypodiv, to utlyvi instrumenty vlovlia dvi seriji udariv speru ti, o jdu najkorotym liachom zemnoho dimetra, a potim ue ti, o jdu po zemnij kori, tobto po
peryferiji kuli. vydkis poyrennia strusiv zaley vid hustyny ta odnoridnosti seredovya, i za cijeju vydkistiu mona robyty vysnovok pro stan seredovya.
I o cilyj riad sposteree na riznych sejsminych stancijach Zemli i, osoblyvo, v
mojij observatoriji na Munku-Sardyku, de ja vstanovyv novi, nadzvyajno toni j utlyvi
instrumenty na dni hlybokoji achty, bilia pidniia hirkoho chrebta, vyjavyly fakty,
jaki ne uzhodujusia z hipotezoju Ceprica. Vyjavylo, o zemne jadro maje skladatysia
ne z due zhuenych tyskom gaziv, a navpaky, z rozridenych, trochy chiba hustiych
za nae povitria, jaki zajmaju blyko trioch vertej dimetra. Inake kauy, ce gazopodibne jadro povynno maty pryblyzno visim tysia kilometriv u dimetri, a tomu na ridki
j tverdi ary zalyajesia ne bi jak dvi tysiai otyrysta kilometriv tovyny z konoho
boku. A sered gazopodibnoho jadra dovodylosia prypustyty isnuvannia tverdoho abo
maje tverdoho tila, tobto vnutrinioji planety, dimetrom ne bi jak pjatsot kilometriv.
Jak vy mohly vyznayty dimetr cioho nevydymoho tila? zacikavyvsia Borovyj.

Due prosto. Ce tilo bulo na liachu udariv tiky tych zemletrusiv, jaki traplialysia priamo na antypodach mojeji observatoriji, same v Tychomu okeani na schid vid
Novoji Zelandiji, a jako zemletrus trapliavsia na samij Novij Zelandiji abo v Patagoniji, to na priamomu liachu joho poyrennia tverdoho tila ne buvalo. Cilyj riad sposteree dav molyvis vyznayty maxymani rozmiry cioho tila, zvyajno, z pryblyznoju
tiky tonistiu. Ci spostereennia pokazaly, o vseredyni Zemli je velykyj prostir, zapovnenyj gazamy, jaki malo ym vidrizniajusia svojeju hustynoju vid hustyny povitria, a
sered nych u centri znachodysia vnutrinia planeta, dimetr jakoji ne biyj jak 500
kilometriv.

Zahalom ci spostereennia vyjavyly bi uzhodenymy z hipotezamy stariych

uenych, a ne Ceprica. Ale v takomu razi vynykaje sumniv odo pravynosti vsich pidrachunkiv rozpodilu vakych reovyn u zemnij kori. Serednia hustyna Zemli, jak vidomo, stanovy 5,5, a hustyna hirkych porid v poverchnevomu ari kory tiky 2,53,5 i
navi mene, jako vziaty do uvahy velyki masy vody okeaniv. Tomu veni vvaaju,
o v napriami do centra maju zaliahaty tila z dedali bioju hustynoju, jaka bilia centra
jadra dosiahaje 1011. Ale jako vseredyni Zemli velykyj prostir zajniatyj gazamy z
hustynoju povitria, sered jakych znachodysia maleka planeta, to dovodysia pryjniaty
zovsim inyj rozpodil hustyn u zemnij kori, jaka otouje vnutriniu pustotu z gazamy.
Ja vvaaju, o lehka poverchneva astyna kory maje blyko 77 kilometriv zavtovky,
vaka vnutrinia asty- na z velykym vmistom vakych metaliv maje 2300 kilometriv i
vnutrinia poronyna gaziv 4000 kilometriv (vkliuajuy i planetu); v sumi ce dorivniuje
6377 kilometram radisovi Zemli. Jako pryjniaty seredniu hustynu vakoji astyny
kory za 7,8, to hustyna Zemli v cilomu i bude 5,5 vidpovidno do vyznae geozykiv.
Na doci, o bula v kajut-kompaniji, Truchanov vykonav pered sluchaamy vsi
obyslennia objemu i vahy skladovych ariv Zemli, ob dovesty svoju dumku pro rozpodil mas. Pryjniavy v takomu zminenomu vyhliadi hipotezu Ceprica, Truchanov rozhlianuv pytannia pro te, jak utvoryvsia otvir, o spoluaje zemnu poverchniu z vnutrinioju poronynoju, jakoju maly vyletity zhueni i hariai gazy z poronyny. Vkazavy na
aste padinnia na Zemliu z kosminoho prostoru jakycho nebesnych til, o nazyvajusia meteorytamy, Truchanov vyslovyv prypuennia, o koly na Zemliu vpav velyeznyj meteoryt, jakyj probyv koru zavtovky v 2377 kilometriv i zalyyvsia vseredyni,
peretvoryvy u planetu Pluton. Jak na dokaz molyvosti takoho padinnia vin vkazav
na velyeznu zapadynu v tati Arizona Pivninoji Ameryky, o nazyvajesia meteorytnym kraterom. Cia zapadyna javliaje soboju vybojinu, zroblenu koly velyeznym
meteorytom, pro o mona sudyty po znajdenych tam joho ulamkach. Ale ciomu meteorytovi ne vdalosia probyty koru, vin vidskoyv i, mabu, upav u Tychyj okean, todi jak
Pluton probyv koru i zalyyvsia vseredyni.
Koly trapyla cia katastrofa? zapytaly sluchai.
Ne piznie jak u trisovomu peridi. Ce vydno z toho, o v najviddaleniij astyni vnutrinioji poronyny, jakoji dosiahla expedycija, znajdeno predstavnykiv jurkoji
fauny i flory. Vony pereselyly u ciu poronynu z poverchni Zemli pislia utvorennia otvoru, vychodu erez nioho gaziv i ocholodennia vnutrinioji poronyny. A piznie takym
samym sposobom postupovo pereselialy tudy fauna i flora krejdianoho, tretynnoho i
etvertynnoho peridiv, poslidovno vidtisniajuy v hlyb poronyny pryeciv poperednioho asu.
Poky Zemlia Nansena skuta liodamy, vnutrinia poronyna garantovana vid
pronyknennia v neji predstavnykiv suasnoji flory i fauny z zemnoji poverchni. I tiky
liudyna XX stolittia u vaij osobi vidvano pereborola ciu perekodu j pronykla v tajemnyu krajinu, de prekrasno zberehlysia, zavdiaky stalomu klimatovi i yttievym umovam, predstavnyky flory i fauny, jaki davno znykly na Zemli. Vy vidkryly cej paleontologinyj muzej, pro isnuvannia jakoho ja ne mih navi hadaty.
Vy prekrasno zmaliuvaly zaselennia vnutrinioji poverchni, zaznayv Katanov, cho paleontology, molyvo, znajdu i spirni punkty u vaych prypuenniach.
Ale ja chotiv by e zapytaty, kudy znykly ulamky zemnoji kory vid utvorennia probojiny?
Ja hadaju, o dribnii buly vykynuti nazad gazamy, jaki vyrvalysia z nadr, a
bii mohly poasty splavytysia razom z meteorytom u svitne tilo Plutona, poasty mohly
vpasty na vnutriniu poverchniu i utvoryty tam horby i cili ploskohirja.
Molyvo, ti velyki horby z olivinovoji porody, bahatoji na zalizo, jaki vy vidkryly
na berehach riky Makejeva v jiji serednij teiji, javliaju soboju taki ulamky. Molyvo,

i vse plato ornoji pustyni na pivdennomu berezi moria Jaeriv skladajesia z podibnoho velyeznoho ulamka, vse ce potrebuje daoho vyvennia.
A vulkany, zhasli j dijui, o jich my znajly na ciomu plato, jak pojasnyte
vy jich isnuvannia?
Meni zdajesia, ce nevako. Za hipotezoju Ceprica, poverch ariv abo pojasiv, o
skladalysia z gaziv, iov ar vohnenno-ridkyj. Pislia utvorennia probojiny, koly gazy rynuly v neji i tysk useredyni Zemli poav rizko slabaty, astyna cioho aru povynna bula
peretvorytysia na paru i gazy, a reta javliala soboju kypliae vohnenne more. Para i
gazy postupovo vyjly erez otvir, temperatura i tysk u vnutrinij poronyni dedali
zmenuvaly, i lavove more poalo vkryvatysia tverdoju koroju. Speru cia kora bula
tonka i slabka, asto rozryvalasia pid tyskom gaziv i pary, jaki j dali vydilialysia z rozplavlenoji masy. Ale postupovo vona zmicnila, Proryvy traplialysia ymraz ride, jak na
poverchni Zemli v peryj perid jiji yttia. Vulkany pokazuju tiky, o na pevnij hlybyni pid cijeju koroju zberehlysia e basejny z vohnenno-ridkoju lavoju, jaka j proryvajesia nazovni, jak na zemnij poverchni, z tijeju riznyceju, o produkty pospi due
vaki, perepovneni zalizom porody, jakych my na Zemli ne znajemo.
Ale koly vnutrinia poverchnia javliala soboju speru vohnenne more, jak vy
skazaly, zaznayv Makejev, to ulamky kory, o vpaly v nioho, povynni buly potonuty v niomu abo rozplavytysia.
Ce ne obovjazkovo, zastupyvsia Katanov. Dribni ulamky, zvyajno, rozplavylysia, ale velyki, ade vony mohly dosiahaty kikoch kilometriv u dimetri
zavdiaky svojim rozmiram rozplavylysia tiky poasty. o do jich zanurennia v hlyb
vohnennoho moria, to ce zalealo vid jich pytomoji vahy. Jako vony buly lehi vid rozplavlenoji masy, a ce cilkom molyvo dlia astyny ulamkiv, to vony plavaly na jiji
poverchni, nae kryha v mori, i, jak kryyny, roztavaly z krajiv i znyzu.
Ja ne obstojuju svojeji dumky, skazav Truchanov, ce bulo pere prypuennia, jake spalo meni na dumku pid as vaoho zapytannia. Vse ce vymahaje daoho
doslidennia. My znajemo teper tiky vuku smuku Plutoniji ponad rikoju Makejeva
i po berehach moria Jaeriv, a o javliaje soboju cia velyezna krajina v obydvi storony
vid riky? y daleko jde orna pustynia na pivde? o ley za cijeju pustyneju? y
nemaje tam znovu oazysiv yttia?
Meni zdajesia, o nemaje, zaznayv Papokin, i o omu. Volohu, bez
jakoji ne moe buty yttia, prynosia vitry, o dmu z pivnoi, z otvoru. Cia voloha
produkt, holovnym ynom, zemnoji poverchni. Jak my perekonalysia, doi ne poyriujusia dali za pivdennyj bereh moria Jaeriv. Vitry zalyaju usiu svoju volohu na cij
porivniano nevelykij viddali vid otvoru, a za morem, na vsiomu daomu prostori vnutrinioji poverchni zaliahaje bezvodna j nerodiua pustynia zastyhloji lavy. Ja dumaju
navi, o z samoho poatku jurke yttia poyriuvalo na due blyku vidda vid otvoru,
i tiky postupovo, v miru toho, jak kikis volohy u vyhliadi riok ji ozer zbiylasia zavdiaky postijnomu pryplyvovi jiji erez otvir, ce yttia posuvalosia ymraz dali na pivde.
Molyvo, i more Jaeriv utvorylosia porivniano nedavno, i tomu voda joho ne taka solona, jak voda okeanu.
Nu, z cym ne mona pohodytysia, skazav Katanov. Koly b ce more utvorylosia nedavno, v niomu ne mohly b yty predstavnyky jurkoji fauny, jak-ot ryby,
ichtizavry ta plezizavry. Ni ryby, ni ichtizavry ne mohly pereselytysia z zemnoji poverchni vseredynu po suchomu, jak ot murachy, abo povitriam, podibno do pterodaktyliv. Z cioho vychody, o v probojinu vse-taky pronyklo more, cho by na nevelykyj as,
i vukoju protokoju.
Ale dozvote! vyhuknuv Papokin. Jak mohlo more projty slidom za meteorytom useredynu? Vono zustrilo b rozareni gazy j vohnennu poverchniu i z usich zavriv ta ryb vyjla b tiky velyezna juka, a ne potomstvo.
Usi rozsmijalysia, ale Katanov vidkazav:

 Vy robyte nadto pokvapni vysnovky z mojich sliv, Semene Semenovyu. Ja ne

hovoryv, o more pronyklo slidom za meteorytom. Meteoryt upav, jak hadaje Mykola
Inokentijovy, u trisovyj perid, a fauna moria jurka. Ote, my majemo dostatnij promiok u asi dlia vychodu gaziv i ocholodennia vnutrinioji poronyny. Molyvo, v inij
astyni Plutoniji more Jaeriv tiahnesia znano dali na pivni, pokazujuy toj liach,
jakym morka fauna pereselylasia koly useredynu,
Ot bayte, skiky zapyta, nadzvyajno cikavych i valyvych, vynykaje odrazu
, koly my poynajemo mirkuvaty pro pryrodu Plutoniji, skazav Truchanov. I konyj z nas moe namityty jich cilyj riad za svojeju specinistiu. A kine kincem treba
vidriadyty druhu expedyciju dlia daoho doslidennia Plutoniji. y ne tak?

Nastav i mynuv trave, ale vin ne prynis e dovhodanoji vesny. Cho sonce ve
ne znykalo z horyzontu, tiky trochy spuskajuy na pivnoi i pidnimajuy na pivdni,
ale hrilo vono slabo, i snih roztavav tiky na pivdennomu boci korpusu sudna ta na krutych berehovych skeliach. Krim toho, soniani dni asto zminiuvaly pochmurnymy; zdijmavsia viter, kruliav snih, neridko rozhuliuvalasia spravnia purga, i, zdavalosia, povertalasia zyma. Cej sviyj snih postijno zatrymuvav roztavannia staroho, jakyj ve osiv
i hotovyj buv peretvorytysia na vodu ve pry perych dostatnio teplych dniach. Vony
nastaly tiky v perij polovyni ervnia i prynesly, nareti, dovhodanu vesnu.
Iz ske stikaly yslenni strumky, na malekych zvinenych vid snihu ploynkach
zjavylysia krychitni kvity, o rozpuskalysia pered oyma. V kaliuach, zihritych soncem, voruylysia jaki vodiani komachy, o nevidomo zvidky vzialysia. Ale more, micno
skute kryhoju, e drimalo. Prote v tychi dni z vereka ohly mona bulo bayty daleko
na pivdni temnu smuhu vody.
V ciomu roci vesna tut zapiznylasia! skazav jako kapitan mandrivnykam,
jaki zibralysia na palubi. Jim erez vodu, o maje skri vkryvala kryhu, teper dovodylosia biu astynu dnia perebuvaty na sudni.
Tak, torik my v cej as ue pidplyvaly do bereha cijeji zemli
Bo syni vitry rozchvyliuvaly more i rozbyly kryhu. A teper o ue desia dniv
jak zovsim tycho abo povivaje tiky lehekyj pivdennyj vitere.
y ne dovedesia zymuvaty vdruhe, jako more ne skresne? pocikavyvsia
Papokin, jakomu stavalo nudno.
Nu, ni! V lypni, najpiznie v serpni, more zvinysia, navi jako vitriv ne bude.
V lypni abo serpni! vyhuknuly Hromeko i Makejev. Polovynu lita prosydymo e tut?
Tak, u poliarnych plavanniach na ce treba zvaaty. V pohani roky tut tiky odyn
abo pivtora misiacia zalyajesia dlia navigaciji; v harni dva-try misiaci.
Terpinnia liudej Poliarnoji zori spravdi zaznalo dovhych vyprobuva. erve buv
tychyj, ale v druhij polovyni chmarnyj i cholodnyj. Vnoi pidmerzalo, inodi jov snih, i v
taki dni zdavalosia, o lito ve mynulo.
Nareti na poatku lypnia naletila zi schodu buria. Vona cho i zasypala vse snihom, ale rozlamala kryhu, i sudno, davno ve obkolene, hotove do plavannia, poproalosia saliutom z sumnoju Zemleju Nansena i popriamuvalo na pivde.
Ale pohoda i dali stojala chmarna i syra, asto jov do abo snih; inodi tumany
prymuuvaly stojaty hodynamy.
Tiky na poatku serpnia Poliarna zoria vyrvalasia z polonu i povnym chodom
pila Beringovoju protokoju. Vsi vino zitchnuly. Zalyalosia dva-try tyni plavannia do
Vladyvostoka.

U polovyni serpnia plyvly na yroti hyrla riky Kamatky; zdaleka dobre bulo vydno berehy pivostrova, konusy vulkaniv i dymuu Kliuevku sopku. De buv naproud
tychyj i jasnyj, i burchlyve Beringove more rozhortalosia, nemov dzerkalo, do horyzontu.
Kri prozore osinnie povitria na pivdennomu schodi ledve vydnilysia veryny ostrova
Beringa, najblyoho z grupy Komandorkych. Z cioho boku povnym chodom ilo velyke
sudno, jake niby priamuvalo na Nynie-Kamatk.
Mabu rosijkyj krejser, o vartuje v cych vodach, vidpoviv Makejev na zapytannia tovaryiv, jaki zibralysia na palubi.
More bulo spokijne, plavannia vidbuvalosia uspino, i vsi vony buly v udovomu
nastroji.
Koho tut vartuvaty? pocikavyvsia Katanov.
Chyakiv amerykanciv ta japonciv. Komandorki ostrovy vidomi jak krae,
koly ne jedyne v sviti, lebye cinnoho morkoho kotyka, kikis jakoho erez neadne
vynyennia poala vydko zmenuvatysia. Tym-to na uriad dozvoliaje byty kotyka
tiky v pevnyj as roku i z riznymy obmeenniamy odo samy ta molodniaka. Ale poadlyvi promyslovci namahajusia znechtuvaty zaboronu. Tomu ostrovy asto vidviduju sudna vijkovoho flotu, jaki maju pravo zupyniaty pidozrili sudna, o plavaju u
cych vodach.
oho dobroho, vony j nas ohlianu! vyhuknuv Truchanov. Krejser ide priamo na nas.

Spravdi, krejser, velyke tryohlove sudno, jov povnym chodom navperejmy Poliarnij zori. Na niomu ve mona bulo rozpiznaty blyskui erla harmat, grupu liudej
na kapitankomu mistku. I raptom iz odnijeji z harmat vychopyvsia klub dymu, prolunav hurkit postrilu i odnoasno na ohli zvyvsia sygnal Zupynisia, a to striliatymu.
Poliarna zoria sluchniano zastoporyla maynu. Za morkymy pravylamy kapitan, pomityvy krejser, zaraz e nakazav pidniaty rosijkyj prapor. Ale krejser cioho ne
zrobyv.

Pasayry skupylysia bilia bortu, rozhliadajuy krasyve sudno, jake vydko nablyalosia.
o take? Ce ne rosijkyj krejser, vin nazyvajesia Ferdynand i nazva zroblena
latynkymy literamy! vyhuknuv kapitan, jakyj sposterihav u pidzornu trubu.
Jake pravo vin maje zupynyty rosijke sudno v rosijkych vodach? zdyvuvavsia Katanov.
Jakoji nacinanosti cej Ferdynand? Nimekyj, oevydno?
Zaraz dovidajemosia! vidpoviv kapitan, prohliadajuy kyekovyj morkyj
kalendar.
Znajov! Ferdynand krejser avstro-uhorkoho vijkovoho flotu, zbudovanyj
u 1909 roci, joho vodotonnanis o taka, desia harmat o takoho kalibru i t. d., 250
olovik komandy, vydkis chodu too.
V cej as krejser zovsim nablyzyvsia, spovinyv chid i zupynyvsia za kabetov vid
Poliarnoji zori; z nioho zaraz e spustyly liupku, i mona bulo bayty, jak olovik
dvanadcia matrosiv, ozbrojenych gvyntivkamy, i dva ocery zijly trapom. liupka popriamuvala do Poliarnoji zori, pasayry jakoji, kapitan i vsia komanda skupylysia
bilia bortu, niohisiko ne rozumijuy. Ale dlia pryjomu neprochanych hostej dovelosia,
cho-ne-cho, spustyty trap.
Na palubu zijly obydva ocery i desia matrosiv.
Ce rukyj sudno? zapytav staryj iz hostej, pidnosiay pravu ruku do kozyrka
kaketa.
Rosijke. Jachta Poliarna zoria, pryvatna vlasnis, vidpoviv Truchanov.
Vi sam kapitan?
Ni, ja vlasnyk sudna.
Torhovij sudno y kytobij?
Ni te, ni druhe. Poliarna zoria veze naukovu expedyciju z plavannia po Liodovytomu okeanu. Ale ja chotiv by znaty, na jakij pidstavi vy zupyniajete rosijke sudno v
rosijkych vodach i poynajete nas dopytuvaty!
Na pidstavi vijkovo-morkyj prav i vojennyj stan.
o take? Jakyj vojennyj stan? V omu ri? posypalysia zapytannia nadzvyajno zbenteenych pasayriv.
Ocer posmichnuvsia.
Vy nioho ne znajt? Vy davno plavajt na Liodovytyj okean?
Z vesny mynuloho roku.
Diese Russen sind vie vorn Himme gefallien (Ci rosijany niby z neba vpaly),
zvernuvsia avstrije do svoho tovarya, jakyj, oevydno, pohano rozumiv rosijku movu,
a teper te posmichnuvsia i vidpoviv:
Sie vissen gar nichts vom Kriege (Vony nioho ne znaju pro vijnu)?
Potim staryj prodovuvav:
Tak ja vam oholoujt, o Avstro-Uhorka imperija i Nimeka imperija ve cilyj
rik vedu vijna z Rosijeju, i mi, krejser imperatorki flot Ferdynand, budemo vzia va
sudno, jak vojennyj pryz. Rozumijt?
Ale moja jachta ne vijkove sudno, a naukove, myrne. Pryvatnych suden ne
konskuju.
Myrnyj sudno? A ce o take? avstrije pokazav na maleku harmatu na nosi,
o sluyla dlia saliutiv i sygnaliv. Ce harmat!
Truchanov tiky posmichnuvsia.
Vsiakyj myrnyj sudno, prodovuvav avstrije, mona ozbrojuvajt, pryvozyty desant, vojennyj vanta, vijkovu pota. Myrnyj sudno treba zabyrajt, nioho ne
porobliajt!
y ne mona meni perehovoryty z komandyrom krejsera?
A vi nimeku movu hovory, rozumijt?

 Ni, ale rozmovliaju francukoju i anglijkoju.

Karao! Pojidem krejser.
Ocer skazav o napivholosno svojemu tovaryevi i potim zijov z Truchanovym
u liupku, jaka pomala do krejsera. Druhyj ocer i ozbrojeni matrosy zalyylysia na
Poliarnij zori.
Katanov, jakyj dobre rozmovliav nimekoju movoju, zahovoryv z ocerom. Toj
ochoe vidpovidav na zapytannia i oznajomyv pasayriv z holovnymy podijamy, jaki
pryzvely v lypni 1914 roku do evropejkoji vijny. Nepomitno mynuv as do povernennia
Truchanova. Ostannij prybuv z dvoma oceramy i e kikoma neozbrojenymy matrosamy.
Nam dovedesia vysadyty na berehu Kamatky, skazav vin. Chodimo v
kajuty skladatysia, poky Poliarnu zoriu povedu pid konvojem do bereha. Jiji konskuju bezumovno, z usim vantaem.
V kajuti bez avstrijciv, jaki zalyylysia poriadkuvaty na palubi, Truchanov rozpoviv take:
Komandyr krejsera skazav meni te same, o j cej ocer. Speru vin, poradyvy
iz svojimy pominykamy, chotiv nas zabraty jak polonenych. Ade ja prekrasno rozmovliaju i rozumiju nimeku movu, pojasnyv Truchanov. Ale navmysne prychovav
ce, ob dovidatysia, pro o vony hovorytymu mi soboju z pryvodu svojich namiriv. I
o ja diznavsia, o v nych malo chariv, i vony rozrachovuju poyvytysia naymy zapasamy. Tomu zajvi roty, jak-ot poloneni, jim ne potribni. Cho odyn z pominykiv napoliahav, o vony povynni zabraty z soboju prynajmni vsich, chto molodyj vid 45 rokiv,
jak vijkovozobovjazanych, tobto vsich, krim mene, ale komandyr zaspokojiv joho tym,
o, poky my distanemosia z Kamatky do Moskvy, vijna mabu zakinysia rozhromom
Rosiji i Franciji.
Ote, prodovuvav Truchanov, vony vyriyly vysadyty vsich, ale dozvoliaju vziaty z soboju tiky neobchidnyj odiah, trochy chariv i naleni konomu hroi, ale
ne expedycijnu kasu. Vona i vse ine pidliahaje konskaciji.
Jak, i vsi kolekciji, vsi rezutaty expedyciji? vyhuknuv Papokin z oburenniam.
Tak, vse bezumovno! odennyky my, zvyajno, pochovajemo po kyeniach, ale
fotograji, erepy, kiry, herbariji i in. dovedesia zalyyty. Vony obiciaju, o vse ce
cilym dostavlia u Vide i viddadu nam po zakinenni vijny.
Jako po dorozi tudy jich ne pusty na dno francukyj abo rosijkyj pidvodnyj
oven y mina! z oburenniam skazav Borovyj.
Ce cilkom molyvo! prodovuvav Truchanov, tym bie, o u vijnu vstriala
Anglija
Odne slovo, expedyciju pohrabovano do nytky, jak todi, koly nas obibraly murachy, sumno posmichnuvsia Makejev.
Je dejaka molyvis povernuty nae majno, skazav Truchanov. 3 jich natiakiv ja dohadavsia, o v nych poblyzu je baza, bi za vse na Komandorkych ostrovach,
zvidky jov do nas krejser. Vony vidvedu tudy Poliarnu zoriu. Prybuvy do Vladyvostoka, my povidomymo ce naym vijkovym sudnam i bazu zastukaju.

 Nu, koly to my doberemosia tudy!

V usiakomu razi ce jedyna nadija, a teper davajte skladatysia.
Vsi rozijlysia po kajutach. Poliarna zoria jla ve na povnyj chid do Kamatky
pid konvojem krejsera, trymajuy kurs na Us-Kamatk, pere yle misce na pivni vid
Petropavlovka na berezi moria. Nezabarom zasmueni pasayry zibralysia z svojimy
emodanamy ta klunkamy na palubi, de avstrijci pobino ohlianuly baga, ale ne rylysia
v niomu i ne lazyly po kyeniach. Tomu Makejev unyk nebezpeky vtratyty svoje zoloto,
jake vin peresypav u yrokyj kirianyj pojas ukaiv zolota, o, javliav soboju dovhyj i
vukyj mieok. Navantayvy na sebe cilyj pud, inener stav due nepovorotkyj. Ale
kovbasa, naynena zolotom, o neju vin pidperezavsia, bula schovana pid kuchliankoju,
i avstrijci ne zvernuly uvahy na nezhrabnis jiji nosija. Kolekcija i vse expedycijne
majno, davno zapakovani v jayky dlia perevezennia zaliznyceju, buly zdani avstrijciam za opysom. Pro te , de spravdi pobuvala expedycija, jim, zvyajno, ne skazaly.
My pobuvaly v ukotkij zemli, zymuvaly na ostrovi Vrangelia, skazav Truchanov ocerovi, o pryjmav majno. Toj spivutlyvo pochytav holovoju j skazav:
Mij bako buv u poliarna expedycija, Zemlia Franc-Josyf, avstrijkyj korvet Tehethof, vi, zvyajno, ita?
Nu, jasno! posmichnuvsia Truchanov.
Nadveir obydva sudna zupynylysia bilia dovhoji kosy v hyrli riky Kamatky, za
jakoju roztauvalo nevelyke rybake selye. vydko zsadovyly pasayriv ta znesly
jich baga na try liupky i vidvezly na bereh. Iholkin i kapitan nehajno pily do selya
rozdobuvaty zasoby peresuvannia. Reta stojala na berezi i z sumom dyvylasia, jak pidnialy na bort liupky i jak obydva sudna povernulysia i na povnyj chid pily v more. Ve
smerkom, per ni pryjly liudy z konem jedynym u selyi sudna znykly u veirnij
imli.
Naym mandrivnykam dovelosia proyty v Us-Kamatku cilych desia dniv, bo
ne bulo zasobiv peresuvannia. Ridke naselennia po rici Kamatci posyleno rybalylo, bo
same poavsia osinnij chid ryby. Tomu zalyaty promysel, jakyj daje liudiam i sobakam
prokorm na vsiu zymu, i vezty yslennu kompaniju v batach (vydovbanych ovnach)
proty teiji nichto, zvyajno, ne mav ni najmenoho baannia. Tiky Iholkin, jakyj pospiav do druyny v Petropavlovk, vziavy z soboju Generala, pojichav cym liachom i

poviz lyst do hubernatora. V ciomu lysti Truchanov povidomliav pro konskaciju Poliarnoji zori, pro vorou bazu na Komandorkych ostrovach i prosyv dopomohy.
Naprykinci serpnia japonka rybaka chuna zajla v Us-Kamatk i pohodylasia
prystavyty v Japoniju, za velyki hroi, vsich vysadenych. ob oystyty misce dlia pasayriv, jij dovelosia zalyyty astynu svoho vantau.
Cia podoro, o tryvala try tyni, bula daleko ne z pryjemnych. Odni rozmistylysia
na palubi, ini v triumi mi bokamy z ryboju. Charuvalysia po-japonkomu ryboju,
rysom i ajem. Muyla syna kaka, tumany, doi j churtovyny. Bilia Kurykych ostroviv trochy ne zaznaly avariji na ryfach pid as buri; v zatoci Terpinnia japonci chotily
vsich vysadyty pid pryvodom, o japonkyj Sachalin ta Japonija, i pohodylysia
vezty dali tiky za dodatkovu platu.
U Vakkanaji, na pivninomu kraji Chokkajdo, pivninoho z japonkych ostroviv,
zmueni pasayry sami zalyyly chunu, bo dali, do portu Chakodate, mona bulo jichaty zaliznyceju vyde j zrunie.
Iz Chakodate na pivdennomu kraji ostrova i maje na yroti Vladyvostoka
spoluennia z ostannim bulo dosy aste i pravyne. Pislia riadu dopytiv i formanostej,
vyklykanych tym, o i Japonija pryjednala do vojujuych derav na storoni Antanty,
potovyj paroplav vydko prystavyv usiu kompaniju do Vladyvostoka.
Velyke bulo zdyvuvannia mandrivnykiv, koly vony, pidjidajuy do prystani, pomityly sered suden na rejdi Poliarnu zoriu, na palubi jakoji maniayv vartovyj. vydko
zjasuvaly, o hubernator Kamatky, oderavy lyst Truchanova, ale ne majuy suden
dostatnioji velyyny dlia napadu na avstrijkyj krejser, telegrafuvav u Vladyvostok. Poslanyj zvidsy vydkochidnyj krejser vyjavyv na Komandorkych ostrovach Poliarnu zoriu, ale avstrije ustyh zavasno znyknuty.
Komandyr portu, jakyj dav ci vidomosti, tut e rozaruvav naych mandrivnykiv,
jaki spodivalysia, o jich kolekciji povernulysia. Poliarnu zoriu avstrijci obibraly do
nytky. Vony zabraly kolekciji, sporiadennia, chari, navi mebli z kajut i cinni astyny
mayny, i tomu sudno dovelosia tiahnuty na buxyri. Bez remontu vono ne mohlo ve
plavaty, i Truchanovu dovelosia pohodyty na propozyciju morkoho vidomstva viddaty
sudno na as vijny dlia sygnanoji sluby.
Pryhnieni mandrivnyky sily v sybirkyj expres i pojichaly na bakivynu. Obhovoryvy stanovye, jake stvorylosia, vony vyriyly, o do zakinennia vijny, na blykis
jakoho vse e spodivalysia, i do povernennia kolekcij ta fotograj pro expedyciju v Plutoniju treba movaty. ym vony mohly dovesty, krim svojich sliv, o Plutonija z jiji
udesamy isnuje i o v neji mona pronyknuty? Vsiaka rozsudlyva liudyna vvaala b
jich dopovi vid poatku do kincia fantazijeju, a dopovidaiv brechunamy abo boevinymy.
Ale vijna zatiahlasia, za neju nastala revoliucija ta ini podiji Mynulo desia
rokiv, uasnyky expedyciji rozsijaly; odni buly vbyti na frontach, ini pomerly. Kolekcija i dokumenty nevidomo de perebuvaju. Truchanov, jakyj znovu pryjichav do svojeji
observatoriji na Munku-Sardyku i yve tam samitnykom, ue vtratyv nadiju, o vony
koly povernusia.
Vypadkovo do ruk avtora potrapyv odennyk ta maliunky odnoho z pomerlych
uasnykiv expedyciji. Za cymy materilamy i skladena cia knyha.

Proytavy cej opys nezvyajnoji podoroi v nadra Zemli, pryhody esty vidvanych
doslidnykiv ta jich spostereennia za pidzemnym svitom, dejaki molodi ytai prychodia do vysnovku, o vse opysane avtorom bulo v dijsnosti.
Avtor oderav ue nemalo lystiv vid ytaiv Plutoniji, v jakych vony cilkom
serjozno zapytuju, omu ne sporiadajusia novi expedyciji dlia doslidennia cioho
pidzemnoho svitu, omu ne znajdeno vdruhe i ne vyveno otvir sered liodiv Arktyky,
jakyj vede v nadra Zemli. Jich cikavy tako daa dolia inicitora expedyciji Truchanova ta jiji uasnykiv.
Tomu avtor u pisliamovi do novoho vydannia Plutoniji musy pojasnyty, o podoroi v Plutoniju nikoly ne bulo i buty ne mohlo, tomu o nide v meach Arktyky i vzahali
na Zemli nema takoho otvoru, jakym liudy mohly b spustytysia v nadra Zemli. Cho
erla vulkaniv je kanalamy, o jdu bi-men hlyboko v zemnu koru, ale u dijuych
vulkaniv vony zapovneni rozplavlenoju lavoju abo hariaymy zadulyvymy gazamy, a u
zhaslych vulkaniv zabyti zastyhloju lavoju.
Nepravdopodibnyj tomu vidomyj roman ulia Verna Podoro do centra Zemli, v
jakomu doslidnyky spuskajusia vhlyb erlom odnoho z vulkaniv Islandiji, a vynosy
jich nazad na plotu erlom odnoho z vulkaniv u Seredzemnomu mori. Due slabo opysanyj v ciomu romani i pidzemnyj svit.
Plutoniju ja napysav z metoju daty naym ytaam najbi pravyne ujavlennia pro
pryrodu mynulych geologinych peridiv, u cikavij formi naukovo-fantastynoho romana pokazaty tvaryn i roslyny tych dalekych asiv. Dlia cioho ja korystuvavsia hipotezoju, jaka cilkom serjozno obhovoriuvala u zakordonnij naukovij literaturi sto z ymo rokiv tomu i mala bahato prychynykiv. Vony tverdyly, o zemna kulia poronysta,
o nadra jiji osvitleni malekym svitylom i naseleni. V rozdili Naukova besida cia
hipoteza vykladena dokladno, i Truchanov, zvyajno, jiji zachyaje. Ciu hipotezu nauka
davno ve vidkynula, i cho my tono e ne znajemo pro stan zemnoho jadra, ale mona
poruytysia, o ni vnutrinioho svityla, ni otvoru, jakyj vede v nadra, nema. Nezvaajuy na ce, zaznaena hipoteza zdalasia avtorovi bi pidchodiaoju dlia naukovo-fantastynoho romana, ani erlo vulkana, pryjniate ulem Vernom.
Avtor spodivajesia, o ce vydannia Plutoniji sponukaje radianku molo blye
zacikavyty geologijeju i dopomoe zaluyty do vyvennia cijeji interesnoji nauky, do
doslidennia zemnych hlybyn, vykopnych bahatstv i retok znyklych tvaryn i roslyn
novi syly, neobchidni dlia daoho rozvytku i uspichu radiankoji nauky pro Zemliu ta
jiji istoriju.
Rosijki mandrivnyky i veni vidkryly ve nemalo mis znachodennia znyklych
tvaryn i roslyn v riznych astynach naoji velykoji Bakivyny. Ne mona ne zhadaty
vidkrytych profesorom V. P. Amalykym bahatych retok permkych plazuniv, chyych
i travojidnych u ervonych piskovykach berehiv Pivninoji Dviny; dobuti tam kistky, u
vyhliadi cilych skeletiv, vystavleni v Paleontologinomu muzeji v Moskvi. Akademik O.
O Borysiak vidkryv u tretynnych vidkladach Turgajkoji oblasti retky najbioho z travojidnych ssavciv, jakyj distav nazvu indrykoterija, po imeni kazkovoho zvira indryka.
U Pivninomu Sybiru rosijki veni vidkryly trupy mamontiv iz kiroju, erstiu i nutroamy, jaki zberehlysia u vinomerzlych etvertynnych vidkladach. V osadach pustyni Gobi v Mongoliji ja vyjavyv zub nosoroha, ym bulo dovedeno, o zapadyny cijeji
velykoji oblasti ne buly zajniati morem, jak vvaaly inozemni veni. Za ostanni trydcia
rokiv expedyciji, o vyvaly zapadyny Gobi v Centranij Aziji, znajly v jich vidkladach
due bahatu faunu: erepach, zemnovodnych, plazuniv, ssavciv i ptachiv riznych epoch
krejdianoho i tretynnoho peridiv, a tako stovbury velykych derev, jaki pokazaly, o
protiahom cych peridiv zapadyny ne buly pustyniamy i napivpustyniamy, jak teper, a

maly yslenni ozera i lisy z riznomanitnoju faunoju i floroju. Na berehach Amuru A. M.

Krytofovy vyjavyv retky velyeznoho krejdianoho plazuna, jakyj nyni prykraaje Geologinyj muzej v Leningradi. Retky nyych tvaryn, koraliv, riznych moliuskiv, holkokirych, rakopodibnych, lystia, kory, stovburiv roslyn riznoho geologinoho viku,
zibranych naymy venymy, znachodytesia v muzejach bahatioch universytetiv i geologinych instytutiv Radiankoho Sojuzu.

Peredmova
Nespodivana propozycija
Narada v Moskvi
V daleku dorohu
Krajina dymuych sopok
Beringova protoka
ukajuy nevidomu zemliu
Zemlia Fritiofa Nansena
erez chrebet Rukyj
Bezkonenyj spusk
Nepojasnyme poloennia soncia
Poliarna tundra
Brodiai horby
Nezvanyj his
Lyst Truchanova
Krajina vinoho svitla
Neprochani mohynyky
Vnyz po rici Makejeva
Poliuvannia na myslyvcia
Pryhody na horbi
Liotyk mymovoli
Tropina hroza
Ruchomyj horb
Pluton hasne
Strachovyni jaery i dyvni ptachy
Pojas bolit i ozer
More Jaeriv
Perejizd erez more
Mijony i mijardy Makejeva
Lis chvoiv
Chyi i travojidni jaery
Uelyna Pterodaktyliv
Pohrabovani doysta
Po slidach hrabinykiv
Cari jurkoji pryrody
Jak pronyknuty v muranyk
U hlyb ornoji pustyni
Exkursija v krater Satany
Probudennia vulkana
Zahybe muranyka
Plavannia na zachid
Nadstrachovya
Brander Katanova
Bij z murachamy
Spalennia muranyka
Nova exkursija v hlyb krajiny
Pustoi Vorkuna
V bezporadnomu stani
Zvorotne plavannia

Zahadkovyj slid
V zalyenij jurti
Po slidach tovaryiv
Zvinennia polonenykiv
Napad pervisnych liudej
yttia v poloni
Znovu v jurti
U hlyb liodiv
Naukova besida
Epiliog
Pisliamova

Volodymyr Opanasovy Obruov

Plutonija
Radianka kola
Redaktory Ju. J. Abramkyj i V. Ja. Nenypapa
Chudonij redaktor O. H. Zavistovkyj
Techninyj redaktor L. I. Klymenko Korektor P. S. Dychno
Zdano do naboru 29/IV 1955 r. Pidpysano do druku 22/VII 1955 r.
Papir 841081/32. Druk. ark. 8,875 + 0,25 vkl.,
umovn. ark. 14,555 + 0,41 vkl., vydavn. ark. 16,0 + 0,2 vkl.
Tyra 14.600. BF 11866.
Deravne ubovo-pedahohine vydavnyctvo Radianka kola.
Kyjiv, Novo-Pavlivka, 2. Vydavn. 7588.
Cina bez opravy 5 krb. Oprava 1 krb.
Zam. 841. Knykova fabryka im. Frunze Holovvydavu
Ministerstva kutury URSR, Charkiv, Done-Zacharevka, 6/8.