VIJANI SPOJEVI

Pomoni nastavni materijali uz kolegij

"Konstrukcijski elementi I"
Ak. godina 2010./11.
Nositelji kolegija:
Prof. dr. sc. Boidar Krian
Prof. dr. sc. Saa Zelenika

-1-

VIJANI SPOJEVI
NAVOJ
Navojna linija (zavojna linija, zavojnica) nastaje namatanjem hipotenuze
pravokutnog trokuta na cilindar.

1 - navojna linija,
2 - odmotana navojna linija, tj. hipotenuza pravokutnog trokuta,
h - uspon
Kut uspona navoja: tan =

h
d2

Kad bi po navojnoj liniji oko cilindra namatali ice trokutastog, pravokutnog ili
drugih presjeka, dobili bi navoje trokutastog, pravokutnog ili drugih profila zuba:

Vijak ima vanjski navoj, izraen na vanjskoj povrini cilindra. Matica ima
unutarnji navoj izraen u cilindrinom provrtu. Unutarnji navoj moe biti izraen i
u provrtu u nekom strojnom dijelu.
Matica koja se na vijku okrene za 360, napravit e u aksijalnom smjeru put koji je
jednak usponu h.

-2-

Najee vrste navoja:

g)

a) Metriki navoj; najei standardni navoj

b) Fini metriki navoj; ima manju dubinu navoja i korak od normalnog
metrikog navoja
c) Whitworth-ov cijevni navoj; tradicionalni cijevni navoj porijekolom iz
Velike Britanije
d) Trapezni navoj; za vretena, ima manje trenje od metrikog navoja
e) Pilasti navoj; za vretena, ima manje trenje od trapeznog, ali podnosi
optereenja samo u jednom smjeru
f) Obli navoj; za spojnice eljeznikih vagona, neosjetljiv na oteenje i
prljavtinu
g) Obli elektro-navoj (Edisonov navoj); za grla arulja i elektrine osigurae
Navoji mogu biti:
- desnovojni koji su standardni
- lijevovojni za posebne namjene: ventili plinskih boca, natezai eline uadi

Desnovojni Lijevovojni
navoj
navoj

-3-

Oznake:

a) Vijak i matica:
- d = vanjski nazivni promjer vijka
- d2 = srednji promjer navoja (bokova)
- d3 = promjer korijena navoja vijka (promjer jezgre);
za metrike navoje je d3 = d 1,22687P
- P = korak navoja (udaljenost izmeu dva susjedna zupca)
- = kut nagiba boka zuba (kut profila)
- D1 = unutarnji promjer navoja matice
- m = visina matice
- h = uspon navoja
- = kut uspona
b) Profil metrikog ISO navoja:
- H1 = nosiva dubina navoja
- h3 = dubina navoja
- R = polumjer zaobljenja u korijenu navoja

-4-

c) Prema kvaliteti izrade, tj. hrapavosti i tonosti izmjera i oblika, vijci i matice
se dijele u sljedee klase (DIN 267):
- F - fina
- A - srednja - za opu upotrebu
- B - srednje gruba
- C - gruba
Navoj moe imati jedan ili vie poetaka pa se govori o jednovojnom ili
vievojnom navoju. Vievojni navoji imaju vei uspon h.

h=3P

h=2P
P

h=P

Jednovojni navoj

Dvovojni navoj

Trovojni navoj

Oznaavanje navoja na crteima:

a) Metriki navoj, npr. M 12; broj oznaava vanjski promjer d = 12 mm.
b) Fini metriki navoj ima manju dubinu navoja i korak od normalnog
metrikog navoja, npr. M 3 x 0,35; d = 3 mm, P = 0,35 mm.
c) Whitworth-ov cijevni navoj:
- vanjski navoj, npr. G 3/4; prema DIN ISO 228; unutarnji promjer
cijevi je 3/4 "
- vanjski navoj, npr. R 3/4 za spojeve gdje je unutarnji navoj
cilindrian, a vanjski konian 1:16; prema DIN 2999 i DIN 3858;
unutarnji promjer cijevi je 3/4 "; spojevi se brtve na navoju
kudjeljom ili teflonskom trakom
- unutarnji cijevni navoj se oznaava Gp 3/4, odnosno Rp 3/4.
d) Trapezni navoj:
- npr. Tr 36 x 6; d = 36 mm, P = 6 mm.
- npr. Tr 52 x 24 P8; d = 52 mm, h = 24 mm, P = 8 mm (trovojni navoj)
-5-

VRSTE VIJANIH SPOJEVA

Vijani spojevi su najee koritena vrsta rastavljivih spojeva. Glavni elementi

vijanog spoja su:
1. Vijak na kojem je izraen vanjski navoj
2. Matica ili cilindrini provrt u strojnom dijelu u kojima je izraen unutarnji navoj
3. Podlona ploica ili osigura - po potrebi.

Vijak s maticom
(privrsni vijak)

Vijak u provrtu s
unutarnjim navojem (privrsni vijak)

Postoje vijci koji pomou svrdla na vrhu sami u metalu bue rupu i urezuju navoj:

Neke vrste vijaka za metal, ciglu i beton same u provrtu urezuju unutarnji navoj.
Vrste vijanih spojeva s obzirom na namjenu:
1. Privrsni vijani spojevi:
- za meusobno spajanje dijelova (gornja slika)
- za napinjanje eline uadi: okretanjem dvostruke matice se uke meusobno
pribliavaju, odnosno udaljavaju

Desni navoj

Dvostruka matica
-6-

Lijevi navoj

2. Pokretni vijani spojevi ili "vijani pogoni": rotacijsko gibanje vijka

(vretena) se pretvara u uzduno pomicanje matice ili vijka (vretena) pri
emu je ponekad bitno proizvesti veliku aksijalnu silu. Primjeri:
- vretena na preama: proizvodi se velika aksijalna sila

- vretena na tokarskim i drugim obradnim strojevima

- vretena u ventilima

-7-

3. Vijani spojevi za podeavanje:

- za podeavanje ventila motora, sigurnosnih ventila i sl.
Vijak za
podeavanje

- kao noge slue za niveliranje kuanskih aparata (npr. hladnjaka),

strojeva, kioska i sl.

4. Brtveni vijci: slue kao epovi, npr. na karteru automobilskog motora.

ep

-8-

5. Mjerni vijci: kod mjernih ureaja, npr. mikrometarske mjerke, okretanjem

vijka u fiksnoj matici pomie se mjerni tanjuri
Mjerni tanjuri
na vrhu vijka

VIJCI

Najee vrste privrsnih vijaka:

a) Vijak sa estostranom glavom; b) Vijak za tono nalijeganje (kalibrirani vijak);

c) Vijak s cilindrinom glavom; d) Vijak s cilindrinom glavom s unutarnjim
esterokutom (za imbus-klju); e) Vijak s uputenom glavom; f) Vijak s uputenom
leastom glavom; g) Vijak s nareckanom glavom za runo pritezanje; h) Vijak sa
samoreuim navojem; i) Vijak za lim (slinog koninog oblika su vijci za drvo);
k) Vijak s ukom; l) Vijak s prstenastom glavom; m) Svorni vijak; n) Zatik s
navojem; o) ep s navojem
-9-

- Vijci pod a), b) i o) se priteu kljuevima za esterokutne glave i matice;

- Vijci pod c), e), f), g), h), i) i n) se priteu izvijaem s plosnatim vrhom;
- Vijak pod d) se pritee inbus-kljuem;
- Vijci pod k) i l) se priteu podesnim alatom;
- Vijak pod g) i svorni vijak pod m) se uvru runo.
Prostor potreban za pritezanje i otputanje vijka ovisi o vrsti vijka, odnosno
potrebnoj vrsti kljua. Najmanje je mjesta potrebno za inbus-vijke pa se oni mogu
smjestiti neposredno jedan uz drugi.

Osim plosnatog izvijaa se koriste i drugi oblici. Torx-sistem je dobar jer se sila na
maticu ili glavu vijka ne prenosi po nekoliko linija nego po nekoliko povrina.

Razne vrste izvijaa

Torx-izvija esterostrani alat linijski dodir

dodir na povrini

- 10 -

Najei materijal za izradu vijaka je elik visoke istezljivosti kod kojega nema
opasnosti od krhkog loma. U elektrotehnici se zbog dobre vodljivosti koristi mjed.
Koriste se i laki metali, a u zadnje vrijeme i polimeri (umjetne plastine mase).
elini vijci se dijele u razrede vrstoe:
Razred vrstoe
vijka
Rm (N/mm2)
Re (N/mm2)
Rp0,2 (N/mm2)
A5 (%)
Odgovarajui
materijal
Pripadajui
razred vrstoe
matice

4.6

4.8

5.6

5.8

6.8

8.8

10.9

12.9

14.9

400
240
22

400
320
14

500
300
20

500
400
10

600
480
8

800
640
12

1000
900
9

1200
1080
8

1400
1260
7

0370

0370

0545

1330

1430

1730

4130

4732

5431

10

12

14

A5 = relativno izduenje (dilatacija) pri lomu (za probnu epruvetu s l0=5d0).

Navedene vrstoe vrijede za temperature do 350 C. Iznad toga treba koristiti specijalne
materijale.

Oznaka razreda vrstoe znai:

Npr. 6.8:
- prvi broj x 100 = 6 x 100 = 600 N/mm2 = Rm
- prvi broj x drugi broj x 10 = 6 x 8 x 10 = 480 N/mm2 = Re
Vijci razreda vrstoe 6.8 i vri moraju oznaku razreda vrstoe imati vidljivo
otisnutu na glavi vijka.

Duljina navojnog dijela vijka odabire se po konkretnoj potrebi. Ako se vijak uvre
u podlogu, duljina navojnog dijela vijka mora biti vea od dubine uvrtanja lu, osim
kod svornih vijaka gdje je jednaka.

- 11 -

Materijal podloge

elik

Rm400 N/mm2
400 Rm600 N/mm2
600 Rm800 N/mm2
Rm>800 N/mm2

Sivi lijev
Cu-slitine
isti aluminij
Nekaljene Al-slitine
Kaljene Al-slitine
Bijela kovina, umjetne plastine mase

Lake
kovine2)

Najmanja dubina uvrtanja lu (mm)1)

Razred vrstoe vijka
4.6
4.8...6.8
8.8
10.9
0,8d
1,2d
0,8d
1,2d
1,2d
0,8d
1,2d
1,2d
1,2d
0,8d
1,2d
1,0d
1,0d
1,3d
1,5d
1,5d
1,3d
1,3d
1,6d
2,2d
1,2d
1,6d
0,8d
1,2d
1,6d
2,5d
-

1) Za fine navoje dubina uvrtanja treba biti za 25 % vea.

2) Za dinamika optereenja treba dubinu uvrtanja poveati za oko 20 %.

Os vijka treba biti na primjerenoj udaljenosti R od ruba:

Materijal podloge

Rmin

elik

0,75d

Sivi lijev, Cu-slitine

0,8d

Lake kovine

1,0d

Bijela kovina, umjetne plastine mase

1,25d

Dubina rupe s navojem treba za oko tri koraka (3P) biti vea od dubine uvrtanja lu,
kako se ne bi dogodilo da vijak doe do kraja navoja prije nego to su dijelovi koje
treba spojiti dobro pritegnuti.

- 12 -

MATICE

Najee vrste matica:

a) esterostrana matica; b) esterostrana zatvorena matica; c) etverostrana

matica; d) Matica s eonim urezom; e) Matica s rupama po obodu; f) Nareckana
matica; g) Krilasta matica (za runo pritezanje); h) Krunasta matica
eline matice se dijele u razrede vrstoe:
Razred vrstoe
Rm (N/mm2)

10

12

14

400

500

600

800

1000

1200

1400

Oznaka razreda vrstoe znai:

Npr. 6:
- broj x 100 = 6 x 100 = 600 N/mm2 = Rm
Matice veih vrstoa moraju na sebi imati otisnutu oznaku razreda vrstoe.

- 13 -

PODLONE PLOICE

Podlone ploice (podloke) su najee okruglog oblika, s rupom kroz koju

prolazi vijak. Ne osiguravaju vijak od odvrtanja i koriste se u sljedeim
sluajevima:
- kad je povrina podloge na koju dolaze matica ili glava vijka loe obraena,
tj. kad je neravna,
- kad je rupa za vijak u podlozi znatno vea od promjera vijka,
- kad se spoj esto rastavlja, kako se ne bi otetila podloga,
- kad je podloga mekana, kako bi se poveala povrina na koju se ostvaruje
pritisak
- kad je podloga kosa, to je sluaj kod spajanja U ili I-profila

Obina podlona Podlona ploica

ploica
za profilirane nosae

OSIGURANJE VIJANOG SPOJA OD ODVRTANJA

Osiguranje vijanog spoja od odvrtanja kod statikih optereenja nije potrebno, ali
se primjenjuje kod dinamikih optereenja. Naime, nakon pritezanja vijka dolazi
do djelominog slijeganja hrapavosti dodirnih povrina, moe doi do puzanja
materijala vijka, a moe doi i do lokalnih plastinih deformacija. Sve to,
potpomognuto promjenama optereenja i eventualnim vibracijama, moe
rezultirati otputanjem vijanog spoja.
U pravilu su dobro proraunati, oblikovani i pritegnuti vijani spojevi ve
osigurani protiv neeljenog odvrtanja. To prije svega vrijedi za visokooptereene
spojeve s elastinim vijcima razreda vrstoe 8.8 i vie, uz male hrapavosti
dodirnih povrina.

- 14 -

a) Osiguranje oblikom
Osiguranje oblikom se postie:
- rascjepkom s obinom ili krunastom maticom; rascjepka prolazi kroz popreni
provrt u vijku i
- sigurnosnim limom s izdancima; jedan izdanak se priljubi uz maticu, a drugi
savije oko ruba.

a) Osiguranje od odvrtanja pomou rascjepke; b) Osiguranje od odvrtanja

pomou sigurnosnog lima

b) Osiguranje silom
Umetanjem posebnih oprunih elemenata se osigurava aksijalna sila prednapona i
pri djelovanju najvee radne sile, makar je dolo do slijeganja hrapavosti ili
plastinih deformacija. Ovi elementi su u obliku rasjeenih, zakrivljenih ili
tanjurastih prstena (ploica), a izraeni su od oprunog elika. Nazivaju se i
"elastine podloke".
Razne zupaste i lepezaste prstenaste ploice se svojim zupcima utiskuju u
podlogu, poveavaju trenje i tako spreavaju odvrtanje. Ovakvo osiguranje nije
primjenjivo na tvrdim kaljenim povrinama.
Vee trenje i spreavanje odvrtanja matice se postie i sigurnosnom limenom
maticom od oprunog elika koja s unutarnje strane ima vie jeziaca koji se
zabijaju u navoj. esta je upotreba dvije matice - protumatice manje visine koja se
pritee na podlogu i normalne matice koja se pritee na protumaticu ( u praksi se
esto matice pogreno montiraju obratno - slika). Matice mogu biti i jednake.
- 15 -

Vanjska matica spreava otputanje unutarnje, a na povrini njihovog dodira se

javlja i dodatno trenje.
Za jednokratnu upotrebu se koriste matice s ulokom od umjetne plastine mase u
koji vijak urezuje navoj.

a) Rasjeeni elastini prsteni; b) Zakrivljeni elastini prsteni; c) Tanjurasta elastina ploica;

d) i e) Zupaste ploice; f) i g) Lepezaste ploice; h) Sigurnosna limena matica; i) Sigurnosna
matica s poliamidnim ulokom za jednokratnu upotrebu

Tanjuraste i zupaste elastine ploice se mogu integrirati s glavom vijka, odnosno

maticom.

a)

b)

Integrirana izvedba osiguraa:

a) Osiguranje tanjurastom elastinom ploicom kod vijka;
b) Osiguranje ozubljenjem kod vijka i matice

Matica s
protumaticom

c) Osiguranje materijalom
Vri se lijepljenjem navoja umjetnim smolama. esto se koristi ljepilo "Loctite"
kojim se mogu postii vodonepropusni spojevi, npr. kod spajanja cijevi. Mogue
je i zavarivanje glave vijka ili matice za podlogu za to postoje i posebni vijci i
matice.

- 16 -

Efikasnost osiguranja od ovrtanja je prikazana u dijagramu ovisnosti pada sile

prednapona FV o broju promjena optereenja N.

FV

Broj promjena optereenja N

A - Loctite, B - tanjurasta elastina ploica integrirana s glavom vijka, C - zupasta ploica
integrirana s glavom vijka, D - matica s poliamidnim ulokom, E - vijak sa zupastom ploicom,
F - vijak s lepezastom ploicom, G - neosigurani vijani spoj. Linija za rasjeene elastine
prstene se nalazi izmeu linija F i G.

SILE I MOMENTI U VIJANOM SPOJU

Radi pojednostavljenja se razmatra navoj pravokutnog profila, a matica se svodi na

jedan element na promjeru d2. Na element djeluju neke elementarne sile, ali e se
radi jednostavnosti odmah raunati s ukupnim silama. Prilikom pritezanja matice
se taj element uklinjuje izmeu podloge i navoja vijka.

- 17 -

Promatrani element (odnosno matica) moe se dalje okretati samo ako se vijak
produlji i podloga sabije (skrati). To e se pri daljnjem pritezanju i dogoditi, to
znai da e vijak biti optereen aksijalnom vlanom silom F, a podloga istom
silom tlano.
Za guranje elementa tj. matice uz kosinu pod kutem uspona , potrebna je
tangencijalna (obodna) sila Ft. Na mjestu dodira elementa matice i navoja vijka
djeluju normalna sila FN i sila trenja Ftr, a s podloge se jo prenosi i sila F. Kad se
vijani spoj pritee, moe se zamisliti da se matica "penje" po navoju.

Tangencijalna sila

Ft = F tan( + ' )
Sila trenja
'
Ftr = FN G
= FN tan '

G' = korigirani faktor trenja na navoju ija veliina ovisi o materijalu vijka i
matice, povrinskoj obradi i podmazanosti. Okvirno je G' = 0,09...0,20. Najee
je G' 0,12.
' = kut trenja
Da bi se proizvela sila Ft, odnosno aksijalna sila u vijku F, treba djelovati
momentom pritezanja na navoju
M G = Ft

d2
d
= F 2 tan( + ' )
2
2

- 18 -

Kad se vijani spoj otputa, matica se "sputa" po navoju i tu se razlikuju dva

sluaja:
- Ako je kut trenja manji od kuta uspona, tj. ' < , element matice pri
sputanju treba pridravati silom Ft da bi bio u ravnotei:

Ft = F tan( ' )
Kad sila Ft ne bi djelovala, matica bi se sama "spustila" (otpustila) i u tom
sluaju vijani spoj ne bi bio samokoan. Ovakvi vijci moraju imati veliki
kut uspona , a to se moe postii samo vievojnim navojima.

- Ako je kut trenja vei od kuta uspona, tj. ' > , onda ( ') odnosno
tan ( ') postaju negativni. Slijedi da je tangencijalna (obodna) sila Ft
negativna, odnosno ona e imati suprotni smjer djelovanja. Dakle, da bi se
matica sputala, treba ju dodatno gurati silom Ft i u tom sluaju je vijani
spoj samokoan. Za metrike navoje s 2,5 je samokonost osigurana
ako je ' 0,04, a to je praktiki uvijek.

- 19 -

Budui da se bokovi zuba navoja, osim kod pravokutnog profila, nalaze pod
odreenim kutem , stvarna normalna sila FN' bit e neto vea, a time e vea biti
i sila trenja.

FN' =

FN

cos
2

U praksi se rauna tako da se normalna sila smatra istom, a u istom omjeru se

poveava stvarni faktor trenja G, ime se mnoenjem sile i faktora trenja dobiva
ista sila trenja. Korigirani raunski faktor trenja je jednak
'
G
=

cos
2

Za metriki navoj s = 60 je G' = 1,155 G = tan '.

Za trapezni navoj s = 30 je G' = 1,035G, pa je trenje manje nego na metrikom
navoju.
Prilikom pritezanja vijanog spoja, matica treba svladati uspon navoja na vijku za
to se troi oko 27 % momenta MG, te trenje na navoju za to se troi oko 73 %
momenta MG.

Prilikom pritezanja, matica klizi po podlozi gdje se takoer javlja trenje. Dodir se
ostvaruje po prstenastoj povrini izmeu promjera rupe za vijak dh i vanjskog
promjera oslonca glave vijka ili matice dw.
dw 0,9s za esterostrane vijke i matice (s = otvor kljua)
dw = promjer glave inbus-vijka

- 20 -

Srednji polumjer na kojemu se ostvaruje trenje iznosi (dh + dw)/4.

Sila trenja na podlozi:
Ftr K = F K
K = faktor trenja na podlozi. Raspon vrijednosti je slian kao i na navoju.
Moment za svladavanje trenja na podlozi
M K = F K

dh + dw
4

Prilikom pritezanja vijanog spoja treba svladati moment na navoju i moment na

podlozi
MA = MG + MK
Moment pritezanja vijanog spoja kod koga e se u vijku javiti sila F je dakle
d + dw
d
M A = F 2 tan( + ' ) + K h

4
2

NAINI PRITEZANJA VIJANOG SPOJA

Sila u vijku mora prilikom pritezanja biti u doputenim granicama da ne bi dolo

do plastinih deformacija ili pucanja vijka.
a) Runo pritezanje kljuem
Duina kljua L je prilagoena veliini vijka i prosjenoj runoj sili, kako moment
pritezanja MA ne bi bio prevelik i doveo do oteenja vijka. Ova se metoda
primjenjuje za vijke koritene za sporedne svrhe.

- 21 -

Runa sila 150...300 N

L 21d

b) Pritezanje pneumatskim ili elektrinim alatom

Moment pritezanja se moe grubo podesiti. Slui za serijsko pritezanje vijaka.
c) Pritezanje momentnim kljuem
Preciznije od prethodnih naina je pritezanje momentnim kljuem. Kod momentog
kljua se jedan njegov dio deformira sukladno veliini momenta pritezanja MA,
dok na drugi neoptereeni dio moment ne djeluje i on se ne deformira.
Kod jedne vrste momentog kljua je deformabilni dio torzijska opruga u obliku
ipke na kojoj je i kazaljka. Pri pritezanju se ipka uvija i kazaljka rotira. Kazaljka
pokazuje moment pritezanja na skali koja je vezana za drugi neoptereeni dio u
obliku cijevi.

- 22 -

Kod jedne druge vrste momentnog kljua se prethodno na skali postavi eljeni
moment pritezanja. Kad se taj moment postigne, dolazi do meusobnog pomaka
nekih dijelova momentnog kljua i uje se zvuni signal.
d) Hidrauliko pritezanje
Kod veoma velikih vijaka je pritezanje kljuem neprikladno ili nemogue jer je
moment pritezanja prevelik, a tonost postizanja aksijalne sile F u vijku bi bila
mala. Takav je sluaj kod vijaka za privrenje poklopaca cilindra velikih motora
ili kod prea. Kako sili F u vijku odgovara odreeno izduenje vijka fS,
hidraulikim ureajem se vijak izdui za fS, matica se rukom ili podesnim alatom
malo pritegne i hidrauliki ureaj ukloni. Vijak ostaje izduen za iznos fS i
optereen silom F.
Za razliku od prethodnih naina pritezanja, vijak nije optereen torzijski.

1 - dovod ulja pod tlakom, 2 - klip, 3 - tlani cilindar, 4 - natezna matica spojena s
vijkom koju potiskuje klip

- 23 -

SLUAJEVI OPTEREENJA VIJANOG SPOJA

Definicije:
Sila prednapona FV je statika vlana sila koja se u vijku javlja nakon pritezanja
vijanog spoja. Nakon pritezanja je i podloga optereena tlanom silom iste
veliine FV.
Radna sila FA je vlana sila koja djeluje na vijak nakon pritezanja, a moe biti
statika ili dinamika.

1. Vijani spoj bez prednapona

FV = 0

Vijak, tj navoj na zavretku kuke je spojen s maticom. Spoj nije pritegnut, a teina
kuke se zanemaruje.

1 - teretna kuka s navojem, 2 - matica, 3 - osigura protiv odvrtanja matice,

4 - aksijalni kuglini leaj
Teret FA (statika radna sila) izaziva u vijku vlano naprezanje
V =

FA
dop
AS
- 24 -

Povrina presjeka preko koje se prenosi sila (povrina naponskog presjeka) je

2

2
d 2 + d 3 dS
AS =
=
4
2 4

dop =

R p 0, 2
Re
odnosno dop =

Faktor sigurnosti = 1,25...1,5, maksimalno do 6, npr. kod dizala.

2. Vijani spoj s prednaponom (prednapregnuti vijani spoj)

Prilikom pritezanja vijanog spoja u vijku se javlja aksijalna sila prednapona FV
koja direktno zavisi od momenta pritezanja MA = MG + MK:
FV =

MA

d + dw
d2
tan ( + ' ) + K h
2
4

a) FV > 0; FA = 0
Ako dodatne aksijalne radne sile FA nema ili je zanemariva, vijani spoj e biti
statiki optereen:
- vlano naprezanje v =

FV
AS

- fiktivni promjer povrine naponskog presjeka

- 25 -

dS =

d2 + d3
2

- torzijsko naprezanje t =

MG
=
Wp

FV

d2
tan( + ' )
2
d S3
16

Ekvivalentno naprezanje

e = v2 + 3 t2 dop
dop =

R p 0, 2
Re
odnosno dop =

Faktor sigurnosti = 1,25...1,5..., ovisno o primjeni, opasnosti i sl.

Za ovakve vijke se najee koristi runo pritezanje kljuem gdje sama duljina
kljua onemoguava prevelika naprezanja. Na klju se ne smiju stavljati nastavci,
npr. cijevi, jer je onda moment pritezanja prevelik.
b) FV > 0; FA > 0

Dodatna radna sila FA djeluje na vijak pritegnut silom prednapona FV. Radna sila
moe biti statika ili dinamika.

a) Vijci poklopca posude pod tlakom; b) Vijci koji nose visei leaj
Ovako optereeni vijci imaju statiki dio naprezanja usljed sile prednapona te
dodatni statiki ili dinamiki dio naprezanja uslijed radne sile. Radna sila dodatno
izduuje ve izdueni vijak i smanjuje silu u podlozi (spojenim dijelovima) pa se i
podloga izduuje.
Sluaj optereenja prednapregnutog vijanog spoja s dinamikom radnom silom
FA je najznaajniji i najtei i bit e obraen detaljno.
- 26 -

PODATLJIVOST I KRUTOST VIJKA I PODLOGE

Hookeov zakon
= E
Za vlano optereenje =

F
A

Produljenje
f
=
Prvobitna Kduljina L

pa slijedi
F f
= E
A L
Koeficijent krutosti je omjer sile F i pripadajue deformacije (produljenja) f:
C=

F
f

(N/mm)

Koeficijent podatljivosti je omjer deformacije f i pripadajue sile F, tj. reciprona

vrijednost koeficijenta krutosti:
=

f
L
=
(mm/N)
F AE

Vijci se esto prema zahtjevima konstrukcije sastoje od vie duljina razliitog

poprenog presjeka, a time i razliite podatljivosti. Za vijke stanjenog struka koristi
se naziv "elastini vijak" i oni imaju veu podatljivost.

Promjer struka je najee dT = (0,85...0,95)d3

Vijci za visoka optereenja su uvijek elini, dok je podloga u strojarskim

konstrukcijama najee od , L ili SL.

- 27 -

Primjer prorauna koeficijenta podatljivosti vijka:

LK = debljina podloge
ES = modul elastinosti materijala vijka

U deformaciji sudjeluju:
- dio glave vijka s duljinom 0,4d i s povrinom poprenog presjeka
AN = d2/4;
K =

0,4d
AN ES

- duljine L1 i L3 s povrinom poprenog presjeka AN = d2/4;

L3
L1
1 =
, 3 =
AN ES
AN ES
- duljine L2 i L4 s povrinom poprenog presjeka AT = dT2 /4;
2 =

L2
L4
, 4 =
AT ES
AT ES

- duljina Ln s povrinom poprenog presjeka A3 = d32 /4;

n =

Ln
A3 ES

- 28 -

- dio navoja vijka koji se nalazi unutar matice (ili provrta s navojem) s
duljinom 0,5d i s povrinom poprenog presjeka A3 = d32 /4;
G =

0,5d
A3 ES

- dio matice s duljinom 0,4d i s povrinom poprenog presjeka AN = d2/4;

M =

0,4d
AN ES

Koeficijent podatljivosti vijka jednak je zbroju pojedinih koeficijenata:

S = K + 1 + 2 + 3 + 4 + n + G + M
S =

1
ES

0,8d + L1 + L3 L2 + L4 Ln + 0,5d

+
+
A
A
A
N
T
3

Duljine 0,4d kod glave vijka i matice i duljina 0,5d kod dijela vijka koji se nalazi unutar matice
su vrijednosti koje u proraunu daju najrealnije rezultate.

Sile se kroz podlogu prenose kroz prostor u obliku bave.

DA = promjer podruja utjecaja jednog vijanog spoja u podlozi. DA moe biti

ogranien oblikom podloge (udaljenost do ruba) ili udaljenou do susjednog vijka.
Ispitivanjima se dolo do saznanja da se moe raunati kao da se sile prenose kroz
ekvivalentni prostor u obliku cilindra vanjskog promjera De, koji ima istu
podatljivost kao i stvarna podloga.

- 29 -

Povrina poprenog presjeka ovog zamiljenog upljeg cilindra izraunava se po

sljedeim formulama:
- ako je dw DA dw + LK,
AP =

d w d h2 + d w (DA d w ) ( x + 1)2 1
4
8

gdje je x = 3

LK d w
DA2

Promjer provrta za vijak u podlozi je za prolazne rupe dh 1,14d, a za kalibrirane

(dosjedne) vijke je dh = d.
- ako je DA > dw + LK, usvaja se DA = dw + LK i rauna po istoj formuli;
- ako je DA < dw, npr. kod vijaka klipnjae motora ili ako vijak prolazi kroz ahuru,
AP =

DA2 d h2
4

Kod ahure je DA jednak vanjskom promjeru ahure.

Za matice je priblino dw 0,9s.
Koeficijent podatljivosti podloge je
P =

LK
AP E P

EP = modul elastinosti podloge.

- 30 -

DEFORMACIJSKI DIJAGRAM VIJANOG SPOJA

Predavanja

Vijak i njime stegnuti dijelovi (podloga) mogu se zamisliti kao opruni elementi
kod kojih je ovisnost deformacije o sili linearna. Na slici je prikazan vijak kojim su
meusobno privrene dvije ploe, tj. poklopac na blok cilindra.

FA

p
a)

b)

c)

Slika a): u cilindru ne djeluje tlak p; matica nije pritegnuta.

Slika b): u cilindru ne djeluje tlak p; matica je pritegnuta.
Slika c): u cilindru djeluje tlak p.; matica je pritegnuta.

- 31 -

UTJECAJ HVATITA RADNE SILE

U dosadanjim razmatranjima se pretpostavljalo da radna sila djeluje na

povrinama nalijeganja glave vijka i matice na podlogu. U stvarnosti to nije tako i
poloaj hvatita radne sile ovisi o obliku konstrukcije. Ova se injenica u
proraunu uzima u obzir faktorom rastereenja podloge n.

n 0,25

n 0,5

n 0,85

Kad bi hvatite sile bilo na povrinama nalijeganja glave vijka odnosno matice na
podlogu, onda bi bilo n = 1.
Podloga nee po itavoj svojoj duljini LK biti rastereena. Dio podloge duljine nLK
bit e rastereen za silu FPA. Preostali dio podloge duljine (LK nLK) bit e
dodatno tlano optereen silom FSA.
Faktor rastereenja podloge je manji od jedinice i ovisi o konstrukciji. Najee je
n = 0,5...0,75.

- 32 -

Duljina podloge se fiktivno smanjila s duljine LK na duljinu nLK, pa podloga dok

djeluje radna sila privremeno postaje krua, tj. manje se deformira. Koeficijent
podatljivosti podloge se smanjuje od P na radni koeficijent podatljivosti Pr:
Pr = n P
Linija u dijagramu e biti strmija.
Kako radna sila ne optereuje dodatno samo vijak vlano nego i dio podloge
tlano, uinak je isti kao da je fiktivno poveana duljina vijka. Rezultat je taj da
vijak privremeno postaje podatljiviji. Koeficijent podatljivosti vijka se poveava
od S na radni koeficijent podatljivosti Sr:
Sr = S + (1 n) P
vijak
dio podloge koji je stlaen
Linija u dijagramu e biti poloenija.

Iz dijagrama je vidljivo da e sila u vijku FS biti to manja to je linija za vijak

poloenija, tj. to je vijak podatljiviji. U vijanim spojevima je stoga poeljno da se
konstrukcijom postigne maleni faktor rastereenja n to e dati veliki Sr.
fSA = FSA Sr = FPA Pr
Kao to je ve reeno, ako je hvatite radne sile na povrinama nalijeganja glave
vijka odnosno matice na podlogu, onda je
FSA = FA

P
S + P

- 33 -

Ako je hvatite radne sile izmeu povrina nalijeganja, onda je n < 1 i mora se
raunati s radnim koeficijentima podatljivosti:
FSA = FA

Pr
Sr + Pr

Sila u vijku
FS = FV + FSA
Dio radne sile koja rastereuje podlogu
FPA = FA FSA
Sila u podlozi
FK = FV FPA
Ukupno izduenje vijka kad djeluje radna sila FA:
fS = fSV + fSA = FV S + FSA Sr

SLIJEGANJE POVRINA

Predavanja

STVARNI DEFORMACIJSKI DIJAGRAM

- 34 -

Predavanja

DEFORMACIJSKI DIJAGRAM
ZA RAZNE SLUAJEVE OPTEREENJA

Radi jednostavnosti, bit e prikazan samo donji dio dijagrama.

a) Statiko optereenje silom prednapona FV. Radna sila FA = 0. Sile u vijku i
podlozi su jednake.

b) Statiko optereenje silom prednapona FV i statikom radnom silom FA. Sile u

vijku i podlozi su razliite i nepromjenljive. Primjer: vijani spoj na prirubnici
posude pod konstantnim tlakom.

c) Nakon pritezanja silom FV, vijani spoj je optereen dinamiki radnom silom
koja varira izmeu nule i vrijednosti FA. Sila u vijku e varirati izmeu FV i FS, a u
podlozi izmeu FV i FK. Dinamika sila u vijku iznosi FSA/2. Primjer: vijani spoj
na poklopcu cilindra klipnog kompresora.

- 35 -

d) Nakon pritezanja silom FV, vijani spoj je optereen dinamiki radnom silom
koja varira izmeu FA' i FA''. Sila u vijku e varirati izmeu FS' i FS'', a u podlozi
izmeu FK' i FK''. Dinamika sila u vijku iznosi (FS'' FS')/2.

PREDNOST KORITENJA ELASTINIH VIJAKA

U dinamiki optereenim konstrukcijama bezuvjetno treba teiti to nioj

vrijednosti dinamike sile FSA/2 ili (FS'' FS')/2, kako bi to tee dolo do
zamora materijala i zamornog loma. Dinamika e sila biti to manja to je vea
podatljivost vijka. Podatljiviji se vijak moe dobiti:
- stanjenjem struka na promjer dT = ((0,7...)0,85...0,95)d3 ("elastini vijak"):

- buenjem rupe uzdu vijka:

- 36 -

- poveanjem duljine vijka, to znai da se moraju koristiti dodatne ahure:

Na gornjim izvedbama je postignut i mali faktor rastereenja podloge n to takoer

rezultira podatljivijim vijkom.
Vijak sa stanjenim strukom moe se opteretiti manjom silom prednapona, ali e se
jo znatnije smanjiti dinamika komponenta pa time i opasnost od zamornog loma.
Sila

Obini vijak

FV
FSA

100 %
100 %

Podatljivi vijak
dT = 0,7d3
dT = 0,9d3
80 %
50 %
60 %
38 %

Iz usporedbe deformacijskih dijagrama za "kruti" i "elastini" vijak za jednake sile

FV i FA moe se dobro uoiti smanjenje dinamike sile FSA.

"Kruti" vijak

"Elastini" podatljivi vijak

- 37 -

NAPREZANJA U VIJKU

a) Statiki dio naprezanja

Prilikom pritezanja vijanog spoja, u vijku je mogue postii vlanu silu FM max.
Javlja se normalno naprezanje.
- Kod "elastinih" vijaka sa stanjenim strukom je
F
v = Mmax
AT

d T2
AT =
4

- Kod "krutih" vijaka bez stanjenog struka

F
v = M max
AS

2
d 2 + d3 dS
AS =
=
4
2 4

Radi svladavanja trenja na navoju vijka i svladavanja uspona navoja, potreban je

moment pritezanja na navoju MG, kojim je vijak optereen torzijski. Pri tome kut
trenja moe varirati izmeu 'min i 'max, a sila u vijku izmeu FM min i FM max. U
daljnji proraun se uzima vea od sljedee dvije vrijednosti:
M G = FM min

d2
tan ( + ' max )
2

M G = FM max

d2
tan ( + ' min )
2

= arctan

h
d 2

' = arctan '

Tangencijalno naprezanje uzrokovano torzijom

t =

MG
Wp

Polarni moment otpora poprenog presjeka:

- Kod "elastinih" vijaka sa stanjenim strukom je

d T3
Wp =
16
- 38 -

- Kod "krutih" vijaka bez stanjenog struka

Wp =

d S3
16

Kod hidraulikog pritezanja nema torzije niti naprezanja t.

Ekvivalentno naprezanje
e = v2 + 3 t2
Potrebna sigurnost
Se =

R p 0, 2
e

treba biti u sljedeim granicama:

- Kod "elastinih" vijaka sa stanjenim strukom: Se = 1,05...1,4
- Kod "krutih" vijaka bez stanjenog struka: Se = 1,4...1,8 (...3)

b) Dinamiki dio naprezanja

Budui da je najvea koncentracija naprezanja na navojnom dijelu vijka, za

dinamika naprezanja je mjerodavan promjer d3, tj. povrina presjeka A3.
Za dinamiku silu FSA/2 e dinamiko naprezanje biti
SA =

FSA
2 A3

A3 = d32 /4

Amplituda dinamike vrstoe navoja vijka Ra (u skriptama pie "dinamika

vrstoa A") vezana je za postupak izrade navoja:
- Ako je toplinska obrada poboljavanjem vrena nakon izrade navoja valjanjem ili
narezivanjem
180

+ 52
Ra = 0,75
d

Ra (N/mm2), d (mm)

- 39 -

- Ako je vijak poboljan i zatim navoj izraen valjanjem, na povrini su

proizvedena vlastita tlana naprezanja i vrstoa je vea:

F
180

+ 52 2 V max
Ra = 0,75
F0,2
d

FV max = FM max FZ

Rm
Re (Rp0,2)
Rd0
RdG
+Rd-1

=0
Ra
RdD

=1

Ra

Rd-1

Smithov dijagram

Dinamika sigurnost treba biti

SD =

Ra
> 1,5
SA

Treba biti ispunjen i uvjet da dinamika komponenta FSA smije iznositi najvie
10 % najvee sile koju moe prenositi vijak:
FSA 0,1Rp0,2AS

Nosivost vijanog spoja se moe poveati na sljedee naine:

a) Koritenjem materijala vieg razreda vrstoe. Dinamika vrstoa meutim
nee rasti u jednakoj mjeri kao i statika, jer su vri materijali osjetljiviji na
koncentraciju naprezanja pa imaju vei faktor osjetljivosti materijala na
koncentraciju naprezanja k.
- 40 -

b) Stvaranjem vlastitih tlanih naprezanja u povrinskom sloju. Najbolja se

dinamika vrstoa postie hladnim valjanjem navoja.
c) Kod krutih vijaka se dubina navoja na nekoliko zadnjih navoja treba postupno
smanjivati da se dobije pravilniji tok silnica. Ra se moe tako poveati do 30 %.
Kod elastinih vijaka prijelaz s navojnog dijela na struk treba izvesti s kosinom i
velikim polumjerom.
d) Smanjenjem sila koje djeluju na vijani spoj. To se postie veom podatljivou
vijka, veom krutou podloge i manjim faktorom rastereenja podloge n.
e) Pravilnijim rasporedom optereenja po navojima. Kod obinih matica prva dva
navoja nose 55 % ukupne sile. Vlane matice se oblikuju tako da kod prvih navoja
budu podatljivije. Koriste se kod vrlo visokih optereenja, npr. glava motora.

Normalna tlana matica Matica s rasteretnim utorom

Vlana matica

POPRENO OPTEREENI VIJANI SPOJEVI

Ako sila djeluje okomito na os vijka, vijani spoj je popreno optereen. Takvi su
sluajevi kod sklopova gdje se prenosi okretni moment, npr. kod vijaka kojima se
spajaju polovice krutih kolutnih spojki ili kod spojeva glavina s vijencem punog
kola.

- 41 -

Naini prenoenja poprene sile FQ su sljedei:

a) Izvedba pomou dosjednog (kalibriranog) vijka je dobra za promjenjive sile.

Dosjed je H7/k6, izrada je skupa. Vijak je u poprenom presjeku optereen
posmino (tangencijalno) i kod preoptereenja je mogua njegova trajna
deformacija.
b) Obian vijak prolazi kroz uzduno razrezanu elastinu ahuru izraenu od
elika za opruge. Provrt ne zahtijeva toleranciju (obino buenje). Posmino
je optereena ahura koja zbog svoje elastinosti moe ublaiti udare.
c) Poprenu silu preuzima ahura s dosjedom u provrtu koja je posmino
optereena.
Posmino naprezanje za navedene sluajeve je

s =

FQ
A

sdop

A = povrina poprenog presjeka vijka ili ahure optereena smicanjem

Doputeno posmino naprezanje:

s dop 0,6Re za statiko optereenje

s dop 0,5Re za ishodino dinamiko optereenje
s dop 0,4Re za izmjenino dinamiko optereenje
Povrinski pritisak izmeu vijka ili ahure i povrine provrta je
p=

FQ
d s

pdop

- 42 -

Doputeni povrinski pritisak:

pdop 1,2Re za statiko optereenje i ilavi materijal

pdop 0,9Re za dinamiko optereenje i ilavi materijal
pdop 0,75Rm za statiko optereenje i krhki materijal
pdop 0,6Rm za dinamiko optereenje i krhki materijal
d) Vijak je pritegnut takvom silom prednapona FV koja na nalijenoj povrini
proizvodi silu trenja FT = FV0 koja je vea od poprene sile FQ.
Proraun e biti prikazan za sluaj da se sila trenja postie pomou dva vijka
i da se trenje javlja na dvije povrine:

Svaki vijani spoj proizvodi silu na podlozi FK. Ukupna sila trenja mora za
faktor sigurnosti biti vea od poprene sile:

FK0iz = FQ
Faktor trenja
mirovanja 0

Materijal
Glatke neodmaene povrine

0,1...0,15

elik/elik, elik/elini lijev - suho

0,15...0,2

elik/sivi lijev, elik/bronca - suho

0,18...0,25

Sivi lijev/ sivi lijev, sivi lijev/ bronca - suho

0,22...0,26

Konstrukcije od 0361...0561 u
visokogradnji i mostogradnji

0,5

- 43 -

i = broj povrina na kojima se ostvaruje trenje (na slici i=2)

z = broj vijaka ( na slici z=2)
= 1,2...1,3 za ope strojarstvo i visokogradnju za statiko optereenje, 1,5 za
dinamiko optereenje
= 1,6 za mostogradnju i dizalice
Sila na podlozi
FK =

FQ
0 i z

Budui da nema radne sile, sila u podlozi je jednaka minimalnoj montanoj sili
prednapona FV min pa e biti

FM min = FK + FZ
Naprezanje u vijku treba kontrolirati na najveu montanu silu prednapona

FM max = A FM min

POKRETNI VIJANI SPOJEVI (VIJANI POGONI)

Slue za pretvorbu rotacijskog gibanja vijka u uzduno gibanje matice ili vijka pa
se nazivaju i vijanim pogonima. Vijak se naziva vreteno i moe biti velike duljine.
Pokretni vijani spojevi, tj. vretena, primjenjuju se kod obradnih strojeva, ventila,
zasuna, klavirskih stolica itd.
Vretena na tokarskim i drugim obradnim strojevima

- 44 -

Vretena u ventilima

Kod prea se okretni moment pretvara u veliku aksijalnu silu.

Za brzo uzduno gibanje se koriste vienavojna vretena.

Kao navoji se najee koriste trapezni jer imaju manje trenje od metrikih. Ako je
optereenje samo u jednom smjeru, mogu se koristiti i pilasti navoji gdje je nagib
na optereenoj strani navoja samo 3 pa je trenje jo manje:

- 45 -

 'G =

G
G
cos 3

Za torzijski moment na vretenu T e aksijalna sila biti

F=

2 T
d 2 tan( + ' )

Ona e izazvati pritisak na navojima vretena i matice. Zbog stalnog klizanja navoja
matice po navoju vretena, dodirni pritisak na navojima ne smije biti velik, kako ne
bi dolo do habanja.
Srednji dodirni pritisak mora biti manji od doputenog:
F
p=
pdop
2
2
d D1 z 0,75
4
_________ Samo oko 75% navoja u matici nosi optereenje

Broj navoja u matici

Povrina jednog navoja (na 360o); D1= unutarnji promjer matice

Materijal
vretena/matice

pdop (N/mm2)
Trajni pogon

Povremeni
(isprekidani) pogon

Rijetki pogon s malim brzinama

i dobrim podmazivanjem

8
5
10
15
2...5

+50%

+100%

elik/elik
elik/sivi lijev
elik/bronca
Kaljeni elik/bronca
elik/polimer

Visina matice

m=zP

Usvajanje dimenzija vretena:

a) Kod vlano optereenih vretena i kratkih tlano optereenih vretena kod kojih
ne postoji opasnost od izvijanja potrebna se povrina presjeka rauna prema
doputenom normalnom naprezanju.

A3 =

d 32
F

4
dop

Za statika optereenja dop = Re/1,5 , za dinamika optereenja dop = Rd/2.

- 46 -

Treba obavezno kontrolirati i pritisak na navojima jer se po prethodnoj formuli

mogu dobiti premaleni promjeri vretena!
b) Kod tlano optereenih dugakih vretena (kao na primjeru vretena za preu)
postoji opasnost od izvijanja. Promjer vretena se mora kontrolirati po formuli
d3

1,2 4

F l k2
E

d3 (mm), F (N), lk (mm), E (N/mm2)

Faktor sigurnosti 8...10

Raunska duljina izvijanja lk 0,7 l
l = tlano optereena duljina vretena
U novije se vrijeme kod alatnih strojeva radi vee tonosti koriste kuglina navojna
vretena i matice, gdje je trenje klizanja zamijenjeno manjim trenjem kotrljanja.
Kuglice se kotrljaju unutar navoja koji je u obliku polukrunog utora. Kod
pomicanja matice uzdu vretena, kuglice recirkuliraju unutar nje.

- 47 -

- 48 -