- 1 -

VIJANI SPOJEVI
1. dio

Pomoni nastavni materijali uz kolegij
"Konstrukcijski elementi I"

Ak. godina 2011./12.


Nositelj kolegija:
Prof. dr. sc. Boidar Krian











- 2 -
VIJANI SPOJEVI


NAVOJ
Navojna linija (zavojna linija, zavojnica) nastaje namatanjem hipotenuze
pravokutnog trokuta na cilindar.

1 - navojna linija,
2 - odmotana navojna linija, tj. hipotenuza pravokutnog trokuta,
h - uspon
Kut uspona navoja:
t
=
2
tan
d
h

Kad bi po navojnoj liniji oko cilindra namatali ice trokutastog, pravokutnog ili
drugih presjeka, dobili bi navoje trokutastog, pravokutnog ili drugih profila zuba:




Vijak ima vanjski navoj, izraen na vanjskoj povrini cilindra. Matica ima
unutarnji navoj izraen u cilindrinom provrtu. Unutarnji navoj moe biti izraen i
u provrtu u nekom strojnom dijelu.
Matica koja se na vijku okrene za 360, napravit e u aksijalnom smjeru put koji je
jednak usponu h.

h
- 3 -
Desnovojni Lijevovojni
navoj navoj
g)
Najee vrste navoja:





a) Metriki navoj; najei standardni navoj
b) Fini metriki navoj; ima manju dubinu navoja i korak od normalnog
metrikog navoja
c) Whitworth-ov cijevni navoj; tradicionalni cijevni navoj porijekolom iz
Velike Britanije
d) Trapezni navoj; za vretena, ima manje trenje od metrikog navoja
e) Pilasti navoj; za vretena, ima manje trenje od trapeznog, ali podnosi
optereenja samo u jednom smjeru
f) Obli navoj; za spojnice eljeznikih vagona, neosjetljiv na oteenje i
prljavtinu
g) Obli elektro-navoj (Edisonov navoj); za grla arulja i elektrine osigurae
Navoji mogu biti:
- desnovojni koji su standardni
- lijevovojni za posebne namjene: ventili plinskih boca, natezai eline uadi
- 4 -
Oznake:

a) Vijak i matica:
- d = vanjski nazivni promjer vijka
- d
2
= srednji promjer navoja (bokova)
- d
3
= promjer korijena navoja vijka (promjer jezgre);
za metrike navoje je d
3
= d 1,22687P
- P = korak navoja (udaljenost izmeu dva susjedna zupca)
- = kut nagiba boka zuba (kut profila)
- D
1
= unutarnji promjer navoja matice
- m = visina matice
- h = uspon navoja
- = kut uspona
b) Profil metrikog ISO navoja:
- H
1
= nosiva dubina navoja
- h
3
= dubina navoja
- R = polumjer zaobljenja u korijenu navoja

h
- 5 -
P
h=3P
h=2P
P
h=P
Jednovojni navoj Dvovojni navoj Trovojni navoj
c) Prema kvaliteti izrade, tj. hrapavosti i tonosti izmjera i oblika, vijci i matice
se dijele u sljedee klase (DIN 267):
- F - fina
- A - srednja - za opu upotrebu
- B - srednje gruba
- C - gruba
Navoj moe imati jedan ili vie poetaka pa se govori o jednovojnom ili
vievojnom navoju. Vievojni navoji imaju vei uspon h.








Oznaavanje navoja na crteima:
a) Metriki navoj, npr. M 12; broj oznaava vanjski promjer d = 12 mm.
b) Fini metriki navoj ima manju dubinu navoja i korak od normalnog
metrikog navoja, npr. M 3 x 0,35; d = 3 mm, P = 0,35 mm.
c) Whitworth-ov cijevni navoj:
- vanjski navoj, npr. G 3/4; prema DIN ISO 228; unutarnji promjer
cijevi je 3/4 "
- vanjski navoj, npr. R 3/4 za spojeve gdje je unutarnji navoj
cilindrian, a vanjski konian 1:16; prema DIN 2999 i DIN 3858;
unutarnji promjer cijevi je 3/4 "; spojevi se na navoju brtve
kudjeljom ili teflonskom trakom
- unutarnji cijevni navoj se oznaava G
p
3/4, odnosno R
p
3/4.
d) Trapezni navoj:
- npr. Tr 36 x 6; d = 36 mm, P = 6 mm.
- npr. Tr 52 x 24 P8; d = 52 mm, h = 24 mm, P = 8 mm (trovojni navoj)
- 6 -
VRSTE VIJANIH SPOJEVA
Vijani spojevi su najee koritena vrsta rastavljivih spojeva. Glavni elementi
vijanog spoja su:
1. Vijak na kojem je izraen vanjski navoj
2. Matica ili cilindrini provrt u strojnom dijelu u kojima je izraen unutarnji navoj
3. Podlona ploica ili osigura - po potrebi.





Vijak s maticom Vijak u provrtu s
(privrsni vijak) unutarnjim navojem (privrsni vijak)

Postoje vijci koji pomou svrdla na vrhu sami u metalu bue rupu i urezuju navoj:




Neke vrste vijaka za metal, ciglu i beton same u provrtu urezuju unutarnji navoj.

Vrste vijanih spojeva s obzirom na namjenu:
1. Privrsni vijani spojevi:
- za meusobno spajanje dijelova (gornja slika)
- za napinjanje eline uadi: okretanjem dvostruke matice se uke meusobno
pribliavaju, odnosno udaljavaju
Desni navoj Dvostruka matica Lijevi navoj
- 7 -
2. Pokretni vijani spojevi ili "vijani pogoni": rotacijsko gibanje vijka
(vretena) se pretvara u uzduno pomicanje matice ili vijka (vretena) pri
emu je ponekad bitno proizvesti veliku aksijalnu silu. Primjeri:
- vretena na preama: proizvodi se velika aksijalna sila
- vretena na tokarskim i drugim obradnim strojevima





- vretena u ventilima









- 8 -
3. Vijani spojevi za podeavanje:
- za podeavanje ventila motora, sigurnosnih ventila i sl.

- kao noge slue za niveliranje kuanskih aparata (npr. hladnjaka),
strojeva, kioska i sl.

4. Brtveni vijci: slue kao epovi, npr. na karteru automobilskog motora.
ep
Vijak za
podeavanje
- 9 -
5. Mjerni vijci: kod mjernih ureaja, npr. mikrometarske mjerke, okretanjem
vijka u fiksnoj matici pomie se mjerni tanjuri


VIJCI
Najee vrste privrsnih vijaka:












a) Vijak sa estostranom glavom; b) Vijak za tono nalijeganje (kalibrirani vijak);
c) Vijak s cilindrinom glavom; d) Vijak s cilindrinom glavom s unutarnjim
esterokutom (za imbus-klju); e) Vijak s uputenom glavom; f) Vijak s uputenom
leastom glavom; g) Vijak s nareckanom glavom za runo pritezanje; h) Vijak sa
samoreuim navojem; i) Vijak za lim (slinog koninog oblika su vijci za drvo);
k) Vijak s ukom; l) Vijak s prstenastom glavom; m) Svorni vijak; n) Zatik s
navojem; o) ep s navojem
ak
Mjerni tanjuri
na vrhu vijka
- 10 -
- Vijci pod a), b) i o) se priteu kljuevima za esterokutne glave i matice;
- Vijci pod c), e), f), g), h), i) i n) se priteu izvijaem s plosnatim vrhom;
- Vijak pod d) se pritee inbus-kljuem;
- Vijci pod k) i l) se priteu podesnim alatom;
- Vijak pod g) i svorni vijak pod m) se uvru runo.
Prostor potreban za pritezanje i otputanje vijka ovisi o vrsti vijka, odnosno
potrebnoj vrsti kljua. Najmanje je mjesta potrebno za inbus-vijke pa se oni mogu
smjestiti neposredno jedan uz drugi.











Osim plosnatog izvijaa se koriste i drugi oblici. Torx-sistem je dobar jer se sila na
maticu ili glavu vijka ne prenosi po nekoliko linija nego po nekoliko povrina.
Razne vrste izvijaa
Torx-izvija -
dodir na povrini
esterostrani alat -
linijski dodir
- 11 -
Najei materijal za izradu vijaka je elik visoke istezljivosti kod kojega nema
opasnosti od krhkog loma. U elektrotehnici se zbog dobre vodljivosti koristi mjed.
Koriste se i laki metali, a u zadnje vrijeme i polimeri (umjetne plastine mase).
elini vijci se dijele u razrede vrstoe:
Razred vrstoe
vijka
4.6 4.8 5.6 5.8 6.8 8.8 10.9 12.9 14.9
R
m
(N/mm
2
) 400 400 500 500 600 800 1000 1200 1400
R
e
(N/mm
2
) 240 320 300 400 480 - - - -
R
p0,2
(N/mm
2
) - - - - - 640 900 1080 1260
A
5
(%) 22 14 20 10 8 12 9 8 7
Odgovarajui
materijal
0370 0370 0545 1330 1430 1730 4130 4732 5431
Pripadajui
razred vrstoe
matice
4 4 5 5 6 8 10 12 14
A
5
= relativno izduenje (dilatacija) pri lomu (za probnu epruvetu s l
0
=5d
0
).
Navedene vrstoe vrijede za temperature do 350 C. Iznad toga treba koristiti specijalne
materijale.
Oznaka razreda vrstoe znai:
Npr. 6.8:
- prvi broj x 100 = 6 x 100 = 600 N/mm
2
= R
m

- prvi broj x drugi broj x 10 = 6 x 8 x 10 = 480 N/mm
2
= R
e

Vijci razreda vrstoe 6.8 i vri moraju oznaku razreda vrstoe imati vidljivo
otisnutu na glavi vijka.







Duljina navojnog dijela vijka odabire se po konkretnoj potrebi. Ako se vijak uvre
u podlogu, duljina navojnog dijela vijka mora biti vea od dubine uvrtanja l
u
, osim
kod svornih vijaka gdje je jednaka.
- 12 -








Najmanja dubina uvrtanja l
u
(mm)
1)
Razred vrstoe vijka Materijal podloge
4.6 4.8...6.8 8.8 10.9
R
m
400 N/mm
2
0,8d 1,2d - -
400 R
m
600 N/mm
2
0,8d 1,2d 1,2d -
600 R
m
800 N/mm
2
0,8d 1,2d 1,2d 1,2d
elik
R
m
>800 N/mm
2
0,8d 1,2d 1,0d 1,0d
Sivi lijev 1,3d 1,5d 1,5d -
Cu-slitine 1,3d 1,3d - -
isti aluminij 1,6d 2,2d - -
Nekaljene Al-slitine 1,2d 1,6d - -
Lake
kovine
2)
Kaljene Al-slitine 0,8d 1,2d 1,6d -
Bijela kovina, umjetne plastine mase 2,5d - - -
1) Za fine navoje dubina uvrtanja treba biti za 25 % vea.
2) Za dinamika optereenja treba dubinu uvrtanja poveati za oko 20 %.
Os vijka treba biti na primjerenoj udaljenosti R od ruba:
Materijal podloge R
min

elik 0,75d
Sivi lijev, Cu-slitine 0,8d
Lake kovine 1,0d
Bijela kovina, umjetne plastine mase 1,25d

Dubina rupe s navojem treba za oko tri koraka (3P) biti vea od dubine uvrtanja l
u
,
kako se ne bi dogodilo da vijak doe do kraja navoja prije nego to su dijelovi koje
treba spojiti dobro pritegnuti.
- 13 -
MATICE
Najee vrste matica:








a) esterostrana matica; b) esterostrana zatvorena matica; c) etverostrana
matica; d) Matica s eonim urezom; e) Matica s rupama po obodu; f) Nareckana
matica; g) Krilasta matica (za runo pritezanje); h) Krunasta matica
eline matice se dijele u razrede vrstoe:
Razred vrstoe 4 5 6 8 10 12 14
R
m
(N/mm
2
) 400 500 600 800 1000 1200 1400

Oznaka razreda vrstoe znai:
Npr. 6:
- broj x 100 = 6 x 100 = 600 N/mm
2
= R
m

Matice veih vrstoa moraju na sebi imati otisnutu oznaku razreda vrstoe.




- 14 -
PODLONE PLOICE
Podlone ploice (podloke) su najee okruglog oblika, s rupom kroz koju
prolazi vijak. Ne osiguravaju vijak od odvrtanja i koriste se u sljedeim
sluajevima:
- kad je povrina podloge na koju dolaze matica ili glava vijka loe obraena,
tj. kad je neravna,
- kad je rupa za vijak u podlozi znatno vea od promjera vijka,
- kad se spoj esto rastavlja, kako se ne bi otetila podloga,
- kad je podloga mekana, kako bi se poveala povrina na koju se ostvaruje
pritisak
- kad je podloga kosa, to je sluaj kod spajanja U ili I-profila

OSIGURANJE VIJANOG SPOJA OD ODVRTANJA
Osiguranje vijanog spoja od odvrtanja kod statikih optereenja nije potrebno, ali
se primjenjuje kod dinamikih optereenja. Naime, nakon pritezanja vijka dolazi
do djelominog slijeganja hrapavosti dodirnih povrina, moe doi do puzanja
materijala vijka, a moe doi i do lokalnih plastinih deformacija. Sve to,
potpomognuto promjenama optereenja i eventualnim vibracijama, moe
rezultirati otputanjem vijanog spoja.
U pravilu su dobro proraunati, oblikovani i pritegnuti vijani spojevi ve
osigurani protiv neeljenog odvrtanja. To prije svega vrijedi za visokooptereene
spojeve s elastinim vijcima razreda vrstoe 8.8 i vie, uz male hrapavosti
dodirnih povrina.

Obina podlona Podlona ploica
ploica za profilirane nosae
- 15 -
a) Osiguranje od odvrtanja pomou rascjepke; b) Osiguranje od odvrtanja
pomou sigurnosnog lima
a) Osiguranje oblikom
Osiguranje oblikom se postie:
- rascjepkom s obinom ili krunastom maticom; rascjepka prolazi kroz popreni
provrt u vijku i
- sigurnosnim limom s izdancima; jedan izdanak se priljubi uz maticu, a drugi
savije oko ruba.









b) Osiguranje silom
Umetanjem posebnih oprunih elemenata se osigurava aksijalna sila prednapona i
pri djelovanju najvee radne sile, makar je dolo do slijeganja hrapavosti ili
plastinih deformacija. Ovi elementi su u obliku rasjeenih, zakrivljenih ili
tanjurastih prstena (ploica), a izraeni su od oprunog elika. Nazivaju se i
"elastine podloke".
Razne zupaste i lepezaste prstenaste ploice se svojim zupcima utiskuju u
podlogu, poveavaju trenje i tako spreavaju odvrtanje. Ovakvo osiguranje nije
primjenjivo na tvrdim kaljenim povrinama.
Vee trenje i spreavanje odvrtanja matice se postie i sigurnosnom limenom
maticom od oprunog elika koja s unutarnje strane ima vie jeziaca koji se
zabijaju u navoj. esta je upotreba dvije matice - protumatice manje visine koja se
pritee na podlogu i normalne matice koja se pritee na protumaticu ( u praksi se
esto matice pogreno montiraju obratno - slika). Matice mogu biti i jednake.
- 16 -
Vanjska matica spreava otputanje unutarnje, a na povrini njihovog dodira se
javlja i dodatno trenje.
Za jednokratnu upotrebu se koriste matice s ulokom od umjetne plastine mase u
koji vijak urezuje navoj.





a) Rasjeeni elastini prsteni; b) Zakrivljeni elastini prsteni; c) Tanjurasta elastina ploica;
d) i e) Zupaste ploice; f) i g) Lepezaste ploice; h) Sigurnosna limena matica; i) Sigurnosna
matica s poliamidnim ulokom za jednokratnu upotrebu
Tanjuraste i zupaste elastine ploice se mogu integrirati s glavom vijka, odnosno
maticom.

c) Osiguranje materijalom
Vri se lijepljenjem navoja umjetnim smolama. esto se koristi ljepilo "Loctite"
kojim se mogu postii vodonepropusni spojevi, npr. kod spajanja cijevi. Mogue
je i zavarivanje glave vijka ili matice za podlogu za to postoje i posebni vijci i
matice.
a) b)
Integrirana izvedba osiguraa:
a) Osiguranje tanjurastom elastinom ploicom kod vijka;
b) Osiguranje ozubljenjem kod vijka i matice
Matica s
protumaticom
- 17 -
Efikasnost osiguranja od ovrtanja je prikazana u dijagramu ovisnosti pada sile
prednapona F
V
o broju promjena optereenja N.
A - Loctite, B - tanjurasta elastina ploica integrirana s glavom vijka, C - zupasta ploica
integrirana s glavom vijka, D - matica s poliamidnim ulokom, E - vijak sa zupastom ploicom,
F - vijak s lepezastom ploicom, G - neosigurani vijani spoj. Linija za rasjeene elastine
prstene se nalazi izmeu linija F i G.

SILE I MOMENTI U VIJANOM SPOJU
Radi pojednostavljenja se razmatra navoj pravokutnog profila, a matica se svodi na
jedan element na promjeru d
2
. Na element djeluju neke elementarne sile, ali e se
radi jednostavnosti odmah raunati s ukupnim silama. Prilikom pritezanja matice
se taj element uklinjuje izmeu podloge i navoja vijka.






F
V
Broj promjena optereenja N
- 18 -
Promatrani element (odnosno matica) moe se dalje okretati samo ako se vijak
produlji i podloga sabije (skrati). To e se pri daljnjem pritezanju i dogoditi, to
znai da e vijak biti optereen aksijalnom vlanom silom F, a podloga istom
silom tlano.
Za guranje elementa tj. matice uz kosinu pod kutem uspona , potrebna je
tangencijalna (obodna) sila F
t
. Na mjestu dodira elementa matice i navoja vijka
djeluju normalna sila F
N
i sila trenja F
tr
, a s podloge se jo prenosi i sila F. Kad se
vijani spoj pritee, moe se zamisliti da se matica "penje" po navoju.







Tangencijalna sila
) ' tan(
t
F F + =
Sila trenja
' tan
N
'
G N tr
F F F = =

G
'
= korigirani faktor trenja na navoju ija veliina ovisi o materijalu vijka i
matice, povrinskoj obradi i podmazanosti. Okvirno je
G
'
= 0,09...0,20. Najee
je
G
'
0,12.
' = kut trenja
Da bi se proizvela sila F
t
, odnosno aksijalna sila u vijku F, treba djelovati
momentom pritezanja na navoju
) ' tan(
2 2
2 2
t G

d
F
d
F M + = =
- 19 -
Kad se vijani spoj otputa, matica se "sputa" po navoju i tu se razlikuju dva
sluaja:
- Ako je kut trenja manji od kuta uspona, tj. ' < , element matice pri
sputanju treba pridravati silom F
t
da bi bio u ravnotei:
) ' tan(
t
F F =
Kad sila F
t
ne bi djelovala, matica bi se sama "spustila" (otpustila) i u tom
sluaju vijani spoj ne bi bio samokoan. Ovakvi vijci moraju imati veliki
kut uspona , a to se moe postii samo vievojnim navojima.








- Ako je kut trenja vei od kuta uspona, tj. ' > , onda ( ') odnosno
tan ( ') postaju negativni. Slijedi da je tangencijalna (obodna) sila F
t

negativna, odnosno ona e imati suprotni smjer djelovanja. Dakle, da bi se
matica sputala, treba ju dodatno gurati silom F
t
i u tom sluaju je vijani
spoj samokoan. Za metrike navoje s 2,5 je samokonost osigurana
ako je
'
0,04, a to je praktiki uvijek.






- 20 -
Budui da se bokovi zuba navoja, osim kod pravokutnog profila, nalaze pod
odreenim kutem , stvarna normalna sila F
N
' bit e neto vea, a time e vea biti
i sila trenja.





2
cos
N '
N

F
F =
U praksi se rauna tako da se normalna sila smatra istom, a u istom omjeru se
poveava stvarni faktor trenja
G
, ime se mnoenjem sile i faktora trenja dobiva
ista sila trenja. Korigirani raunski faktor trenja je jednak
2
cos
G '
G

=
Za metriki navoj s = 60 je
G
'
= 1,155
G
= tan '.
Za trapezni navoj s = 30 je
G
'
= 1,035
G
, pa je trenje manje nego na metrikom
navoju.
Prilikom pritezanja vijanog spoja, matica treba svladati uspon navoja na vijku za
to se troi oko 27 % momenta M
G
, te trenje na navoju za to se troi oko 73 %
momenta M
G
.

Prilikom pritezanja, matica klizi po podlozi gdje se takoer javlja trenje. Dodir se
ostvaruje po prstenastoj povrini izmeu promjera rupe za vijak d
h
i vanjskog
promjera oslonca glave vijka ili matice d
w
.
d
w
0,9s za esterostrane vijke i matice (s = otvor kljua)
d
w
= promjer glave inbus-vijka
- 21 -






Srednji polumjer na kojemu se ostvaruje trenje iznosi (d
h
+ d
w
)/4.
Sila trenja na podlozi:
F
tr K
= F
K

K
= faktor trenja na podlozi. Raspon vrijednosti je slian kao i na navoju.
Moment za svladavanje trenja na podlozi
4
w h
K K
d d
F M
+
=
Prilikom pritezanja vijanog spoja treba svladati moment na navoju i moment na
podlozi
M
A
= M
G
+ M
K

Moment pritezanja vijanog spoja kod koga e se u vijku javiti sila F je dakle
(

+
+ + =
4
) ' tan(
2
w h
K
2
A
d d

d
F M

NAINI PRITEZANJA VIJANOG SPOJA
Sila u vijku mora prilikom pritezanja biti u doputenim granicama da ne bi dolo
do plastinih deformacija ili pucanja vijka.
a) Runo pritezanje kljuem
Duina kljua L je prilagoena veliini vijka i prosjenoj runoj sili, kako moment
pritezanja M
A
ne bi bio prevelik i doveo do oteenja vijka. Ova se metoda
primjenjuje za vijke koritene za sporedne svrhe.
- 22 -

L 21d

b) Pritezanje pneumatskim ili elektrinim alatom
Moment pritezanja se moe grubo podesiti. Slui za serijsko pritezanje vijaka.
c) Pritezanje momentnim kljuem
Preciznije od prethodnih naina je pritezanje momentnim kljuem. Kod momentog
kljua se jedan njegov dio deformira sukladno veliini momenta pritezanja M
A
,
dok na drugi neoptereeni dio moment ne djeluje i on se ne deformira.
Kod jedne vrste momentog kljua je deformabilni dio torzijska opruga u obliku
ipke na kojoj je i kazaljka. Pri pritezanju se ipka uvija i kazaljka rotira. Kazaljka
pokazuje moment pritezanja na skali koja je vezana za drugi neoptereeni dio u
obliku cijevi.









Runa sila 150...300 N
- 23 -
Kod jedne druge vrste momentnog kljua se prethodno na skali postavi eljeni
moment pritezanja. Kad se taj moment postigne, dolazi do meusobnog pomaka
nekih dijelova momentnog kljua i uje se zvuni signal.
d) Hidrauliko pritezanje
Kod veoma velikih vijaka je pritezanje kljuem neprikladno ili nemogue jer je
moment pritezanja prevelik, a tonost postizanja aksijalne sile F u vijku bi bila
mala. Takav je sluaj kod vijaka za privrenje poklopaca cilindra velikih motora
ili kod prea. Kako sili F u vijku odgovara odreeno izduenje vijka f
S
,
hidraulikim ureajem se vijak izdui za f
S
, matica se rukom ili podesnim alatom
malo pritegne i hidrauliki ureaj ukloni. Vijak ostaje izduen za iznos f
S
i
optereen silom F.
Za razliku od prethodnih naina pritezanja, vijak nije optereen torzijski.











1 - dovod ulja pod tlakom, 2 - klip, 3 - tlani cilindar, 4 - natezna matica spojena s
vijkom koju potiskuje klip