VELEUČILIŠTE U ZAGREBU

VELEUČILIŠTE VERN

SEMINARSKI RAD

LEŽAJEVI
TEHNOGRAĐEVINSKI
MATERIJALI

Prof. Slavko Titan

PETAR PUTAK-IVIĆ

ZAGREB, 2022.
Sadržaj

1. Uvod ............................................................................ 1
2. Ležajevi – Ležišta ....................................................... 2
2.1. Trenje u ležajevima................................................... 3
2.2. Podjela ležajeva ........................................................ 4

3. Kotrljajući ležaj............................................................ 5
3.1.Vrste kotrljajućih ležaja ............................................. 5
3.2. Dijelovi kotrljajućeg ležaja ........................................ 6
3.3. Vrste kotrljajućih elemenata… .................................. 7
3.4 Materijali za izradu kotrljajućih ležaja ....................... 7
4. Proračun kotrljajućih ležaja .......................................... 8
4.1. Proračun nominalne trajnosti ležaja…....................... 11
4.2. Određivanje dinamičkog faktora ležaja .................... 11
5. Podmazivanje ležajeva. ................................................ 12
5.1.Podmazivanje uljem;.................................................. 12
5.1.1. Načini podmazivanja uljem .................................. 13
5.1.2. Izbor načina podmazivanja uljem ......................... 14
5.2. Podmazivanje mašću................................................. 15
6. Zaptivanje ležajeva ...................................................... 16
7. Literatura. ...................................................................... 17
1. Uvod

Svaki stroj je sastavljen od određenog broja dijelova, koji su skladno

povezani u cjelinu, pri čemu svaki dio obavlja točno određenu ulogu.Na toj
osnovi, svaki stroj se može raščlaniti na strojne dijelove, sklopove, grupe
strojnih dijelova, sklopova i elemenata.
Ležišta moraju što bolje apsorbirati vibracije, biti što bolje otporni na
promjenu temperature,te moraju dobro podnositi udare.
Također je jako bitan faktor broja okretaja koje ležište može izdržati.Ovo se
posebno ističe kod ležišta koja se koriste u strojevima za preciznu obradu
metalnih komada. Ovdje se također od ležišta zahtijeva precizno držanje
vratila u zadanom položaju.
Pri definiranju jednog ležišta potrebno je:
- definirati geometrijske karakteristike ležišta,
- definirati nosivost ležišta,
- definirati broj okretaja ili kutnu brzinu koju ležište može izdržati,
- definirati opseg temperatura pri kojima ležište može raditi,

Prema konstrukciji ležišta možemo podjeliti na tri grupe:

• klizna ležišta,
• kotrljajna ležišta,
• beskontaktna ležišta (zračna i magnetna ležišta).

Prema pravcu djelovanja sile sve konstruktivne izvedbe ležišta možemo

podjeliti na tri grupe:

• radijalna (poprečna),
• aksijalna (uzdužna),
• kombinirana (aksijalno-radijalana)

1
2. Ležajevi - Ležišta
Ležajevi su vitalni dijelovi svih strojeva i transmisiskih sklopova. Ležaj je
proizvod koji omogućava kretanje izmedu dva dijela, najčešće rotaciju ili
linearno kretanje. Ležajevi se mogu klasificirati prema kretanjima koja
dozvoljavaju, prema principu njihovog funkcioniranja, prema konstrukciji
kao i prema opterećenjima i radnim brzinama koje mogu podnjeti.
Osnovna funkcija ležaja je nošenje pomičnih dijelova konstrukcija,
prvenstveno vratila i osovina.
Oni drže vratila i osovine u određenom položaju, omogućavaju njihovo
okretanje kao i prenošenje sila na kućište i postolja.

Prema karakteru opterećenja i ova ležišta se dijele na: radijalna, aksijalna i

radijalno aksijalna. I pored određenih prednosti ovih ležajeva znatno se
manje primjenjuju u odnosu na kotrljajuća ležišta
Prednosti su u mirnom radu, amortiziraju udarce, pogodna su za velike
brzine. Nedostatci su gubitci energije zbog trenja klizanja i habanja kao i
zagrijavanja dodirnih površina.
Primjenu nalaze kod konstrukcija gdje se traži povremeno rasklapanje
(koljenasta vratila),kod vratila gdje se traži točan pravac, kod teških i
brzohodnih vratila kao i kod vratila ekstremno malih i ekstremno velikih
radijusa.

Slika 1. Shematski prikaz: a) radijalno, b)aksijalno ležište

2
2.1. Trenje u ležajevima
Ležaji se podmazuju da bi gubici trenja, a time i zagrijavanje, bili što manji.
Trenje je otpor koji se javlja između površina nalijeganja dvaju tijela i
suprotstavlja se međusobnom kretanju:

• klizanjem, kotrljanjem ili valjanjem (trenje kretanja)

• onemogućuje kretanje (trenje mirovanja)

Prema načinu kretanja postoje sljedeće vrste trenja:

• Trenje klizanja , kada površine nalijeganja klize jedna po drugoj

(klizni ležaj)
• Trenje kotrljanja i trenje valjanja, kada se dva elastična tijela
kotrljaju ili valjaju jedan po drugom (valjni ležaj)

Prema stanju površina nalijeganja postoje sljedeće vrste trenja:

a) Suho trenje – kada između dodirnih površina nema nikakvog stranog

sloja,
b) Mješovito trenje – djelimično trenje čvrstih tijela, a djelimično
tekuće trenje,
c) Tekuće trenje – površine nalijeganja se ne dodiruju, njihove vrhove
razdvaja nosivi tekući ili plinoviti sloj

3
2.2. Podjela ležaja

Ležajevi se dijele u dvije grupe:

• Kotrljajuće (slika 2)
• Klizne (slika 3)

Slika 2. – Kotrljajući ležaj, Slika 3. - Klizni ležaj

4
3. Kotrljajući ležaj

Prednosti (usporedba s kliznim ležajima):

• Manji otpor trenja,
• Konstatntan koeficijent trenja u radu
• Mala potrošnja maziva
• Nije potrebno održavanje (oštećeni ležaj zamjenjuje se novim)
• Ne zahtijevaju vrijeme uhodavanja
• Visoko normirani, proizvode se u velikim serijama zbog čega su
jeftiniji
Nedostaci (usporedba s kliznim ležajima):
▪ Osjetljivi na udarce
▪ Brzina okretanja im je ograničena
▪ Osjetljivi na nečistoće
▪ Kod većih brzina pojavljuje se šum
▪ Trajnost im se smanjuje povećanjem brzine okretanja
▪ Zahtijevaju veće dimenzije za ugradnju u radijalnom smjeru

3.1. Vrste kotrljajućih ležaja

Prema obliku kotrljajućih elemenata, ležaji se dijele na:

Kuglični ležaj Konični valjkasti ležaj Valjkasti ležaj

5
 Igličasti ležaj Bačvasti ležaj

3.2. Dijelovi kotrljajućeg ležaja

Kavez Vanjska
staza

Valjni
element

Unutarnja
staza

Slika 4. Elementi kotrljajućeg ležaja

6
3.3. Vrste kotrljajućih elemenata

Kuglice Valjčići Iglice Stošci

Bačvice

3.4 Materijali za izradu kotrljajućih ležaja

Kotrljajući elementi, a također, i vanjska i unutarnja staza:

• Č 4140 (100Cr 2)
• Č 4146 (100 Cr6)
• Č 4340 ( 10CrMn6)

Elementi se nakon oblikovanja kale, bruse, i poliraju.

Kale se na tvrdoću 58 – 65 HRc.
Kavezi:

• Štancani čelični lim

• mesing

7
 • legure aluminija
• plastične mase

4. Proračun kotrljajućih ležaja

Kotrljajući ležajevi su standardizirani, pa je za njih potrebno napraviti

samo kontrolni proračun.

U praksi se koriste dva tipa kontrolnih proračuna:

• kontrola trajnosti - ležaj se odabere iz kataloga proizvođača

prema konstrukciji i geometriji uležištenja, pa se na temelju
njegove dinamičke nosivosti odredi trajnost.

• kontrola dinamičke nosivosti – za zahtjevanu trajnost i poznato

opterećenje, proračunava se dinamička nosivost i odabire ležaj.

Trajnost ležaja se definira u milionima (106 okretaja) ili, češće, u

satima, kao vrijeme koje ležaj provede u radu do prve pojave zamora
materijala.
Nominalna (nazivna) trajnost za skupinu ležaja je ona trajnost u
satima , koju dostigne 90 % kontroliranih ležaja prije pojave prvih znakova
zamora materijala kotrljajućih elemenata i staza.

8
Slika 5. Oštećenje staze kotrljajnjog

Slika 6. Detalj oštećenja elementa uslijed zamora

Dinamička nosivost, čisto radijalno Fr (kod radijalnih ležaja) ili čisto

aksijalno Fa (kod aksijalnih ležaja) konstantno opterećenje, kojim se smije
opteretiti skupina jednakih ležaja s nazivnom trajnošću od 106 okretaja, ili s
trajnošću od 500 sati pri konstantnoj brzini od 33,3 min -1.

9
 Slika 7. radijalno i aksijalno opterećenje ležaja

Ekvivalentno opterećenje, kako su ležajevi vrlo često opterećeni i

radijalnim Fr i aksijalnim opterećenjem Fa, kontrola trajnosti vrši se s
ekvivalentnim opterećenjem prema izrazu:

P = X  Fr + Y  Fa

gdje su:
X –faktor radijalnog opterećenja
Y – faktor aksijalnog opterećenja

10
4.1. Proračun nominalne trajnosti ležaja

Računa se prema izrazu:

p
 C  106
Lh10 =  P  60n

 
gdje je:
Lh10 - trajnost ležaja u satima uz 10% vjerovatnoće da će doći do oštećenja
ležaja,
C [kN] – dinamička nosivost ležaja (uzkma se iz kataloga proizvođača)
P [kN] – ekvivalentno opterećenje ležaja
p – eksponent jednačine vijeka trajanja
p = 3 za kuglične ležaje, p = 10/3 za sve druge ležaje
n [min-1] – broj okretaja vratila

4.2. Određivanje dinamičkog faktora ležaja

C
f = fn =
L
P 500

gdje je faktor broj okretaja

33,3
fn= p

Trajnost ležaja zavisi od namjene stroja, u kojeg je ležaj ugrađen, njegovom

opterećenju.

11
5. Podmazivanje ležajeva
5.1.Podmazivanje uljem;
Da bi se postigla zadovoljavajuća debljina uljnog filma potrebno je odrediti:
Nazivnu viskoznost ulja – određuje se na osnovu geometrije ležaja i brzine
okretaja:
0,33
4500 1000
v1 =   mm2/s za n  1000 min-1
ndm  n 
4500
v1 = mm2/s za n  1000 min-1

D+d
dm = mm
2
Stvarna viskoznost ulja - na radnoj temperaturi trebala bi biti veća od
nazivne viskoznosti:
v = v1

  1 – kako bi se osiguralo potpuno hidrodinamičko podmazivanje,

  0,4 – ali ulju treba dodati EP (Extreme pressure) aditive, čime se
povećava nosivost

12
5.1.1. Načini podmazivanja uljem

Podmazivanje uranjanjem Podmazivanje špricanjem (slika 9)

(uljna kupka) ( Slika 8)

Podmazivanje cirkulacijom (slika 10)

13
5.1.2. Izbor načina podmazivanja uljem

Izbor načina podmazivanja obavlja se na osnovu obujmne brzine na

srednjem radijusu ležaja

n
• v = d m m/s
60

• v  10 m/s – uljna kupka

• v  20 (30) m/s – cirkulacijsko podmazivanje (ulje je pod pritiskom

od 0,5 do 1,5 bara)
• v  20 m/s – posebnim rasprskivačem promjera 2,5 mm

14
5.2. Podmazivanje mašću

Podmazivanje mašću koristi se kod cca 90% ležajeva.

Značajnije prednosti podmazivanja mašću su:
➢ niski konstrukcijski zahtjevi
➢ dobro zaptivanje
➢ dugotrajno podmazivanje i bez naknadnog dodavanja masti
Ovakav se način podmazivanja bez ikakvih problema koristi za
obujmne brzine  5 m/s, a za veće, potrebno se konzultirati s proizvođačem
ležaja.

Slika 11. Punjenje ležaja mašću Slika 12. Punjenje ležaja mašću
prilikom ugradnje preko mazalice

15
Izbor masti za podmazivanje ležajeva
❖ P/C ≤ 0,15 – Ca-, K-, Na-, Li – mast
❖ P/C  0,15 masti za visoke pritiske Li-, i Ba- mast

Po svom sastavu masti su mješavine sapuna (Na, Ca, itd) s uljima čija je
osnovna viskoznost od 100 do 220 mm2/s.

6. Zaptivanje ležajeva
Uloga zaptivanja je:

• Zadržati sredstvo za podmazivanje u ležaju

• Spriječiti prodor nečitoća u ležaj iz okoliša

Slika 13. Radijalne zaptivke Slika 14. Labirintne zaptivke

Slika 15. Filcane zaptivke

16
8. Literatura

1. Kotrljajući ležaji
prezentacija,www.strojarska.edu.hr/newshe/index.php?opti
m=com.docman...

2. Bačvasti ležajevi,www.skf.com/filens/239299.pdf

3. https://hr.wikipedia.org/wiki/Le%C5%BEaj

4. https://www.skf.com/hr/

5. http://pkl.hr/skf-proizvodi-i-alati-za-odrzavanje

17