yeniyaz 10

[1]

yeniyaz
Aylk Kltr ve Edebiyat Dergisi
Yerel sreli yayn
Issn: 1309-0828
Say: 10 / K 2011
Basm: Mays 2011
YAYIN KURULU:
Yaln Armaan, Gkhan Arslan, Cihat Duman,
Erkan Irmak, Ramazan Parladar, Sevengl Snmez, Bahadr Srelli,
Yavuz Trk, Can H. Trker, Mesut Ylmaz
LETIIM VE YAZIMA:
Adres: PK 120 Beyolu - stanbul
E-mal: yeniyazi@gmail.com
Web: www.yeniyazi.blogspot.com
SAHIBI VE YAZI LERI MDR:
Hseyin Meme
YNETM YER:
Tozkoparan Mah. Cmertkent Sitesi, Z Blok, No: 27,
Davutpaa/Gngren - stanbul
BASKI:
Sena Ofset (0212) 613 38 46

ABONELIK:
Yllk Abonelik (4 say iin); Yurtii: 25 TL,
Yurtd: 50 $ / 35 ,
Kamu Kurulular, Kurumlar ve Ktphaneler: 40 TL
Posta eki: 5888492, Ramazan Parladar adna.
Banka Hesab: Erkan Irmak adna,
Garanti Bankas Ortaklar Caddesi ubesi, 357-6673455 nolu hesaba.
Dergide yer alacak yazlar yayn kurulunun kararna baldr.
Yaymlanan eserlerin sorumluluu yazarna aittir.
yeniyaz kltrel bir yayn olup kr amac gtmemektedir.
[2]

10
indekiler

yeniyaz

ktem Tepe
Fatih Knal
Serkan Bykalar
lhan Tlman
Can H. Trker
Funda Soysal
Sevgi Soysal
Ercan Y. Ylmaz

4
6
8
10
11
14
16
17
34

Muhalefet
Dalmayal iir
Takm Libas
Morlu Not
Hi
I. Kamlama [Dank Esrimeler]
Yeralt Kentinde Herhangi Bir Gn in
Yeralt Kentinde Herhangi Bir Gn
Kr Kurbaa

EREVE: Hseyin Ferhad

41 Hseyin Ferhad - Can H. Trker
Zeynep Oktay, Hilmi Haal,
Can H. Trker, Cemil Okyay,
Hseyin Ferhad
Nazmi Cihan Beken
Gizem Okulu
Alican Aydoslu
Serdar akcolu
Can Ilgaz zdemirolu
Yaprak nvar

86
89
90
91
91
92

Ansiklopedi Ci
Ve Rzgr Her eyi Alp Gtrecek
Ruhsuz mparatorluk
Bundan Eminim
iirim
Sak

ATLYE: Fal
93 eref Bilsel, kk skender,
Murat stbal, Asl Serin,
Ceyhun Tuna, Sezai Sarolu,
Nilgn Aras, ebnem Yetim,
Sancar Dalman
Hseyin Peker
yeniyaz 125 Dergi, Kitap Fal
132 Kitap Tantmlar
yeniyaz

[3]

yeniyaz
Muhalefet

uhalefet her zaman ekici bir eylemdi. ekiciliiyse bazen -dnem dnem iddeti deimekle birlikte- ima ettii tehlikede, bazen -neye kar ve neden olduu her zaman netleemese de- kar olmann
verdii hazda, bazen -yeterlilii ya da niyeti greceli kalsa da- bir eyler yapmann/yapabilmenin, hareketin getirdii i huzurunda, bazen ve bizce en ok
da -kimlerle ve hangi mecrada olduunun altn izerek- dayanmann yaratt gtedir. yeniyaz, phesiz, btn bu olaslklar kapsayan bir muhalefetin hem paras hem de srkleyicisi olmay istedi en bandan beri. Edebiyat
dnyasna, yine bu dnyann iinden yneltilen eletirinin kendisi yeni deil
kukusuz; ne var ki muhalefetin ieriinin srekli kendini yenilemeye muhta olduu, durduu ya da kendinden emin olduu noktada eskimeye balad ve bizatihi kendisinin eletirilecek bir yapya dntyse ou zaman
umursanmayan bir durum. Yaptklarmzn ya da yaptmz sandklarmzn
eceresini karmak hem nafile hem de kimsede grmeye tahamml edemediimiz bir zgven yanlsamas. Dolaysyla u tespitle balamak daha doru: 2009daki ilk saymzdan bu yana yapamadmz ok ey oldu. Bu sre
iinde farkna varabildiimiz yanllar, ngrebildiimiz zmlerle dzeltmeye altk. Akas, muhalefetimizi darya aarken, iimize yneltmekten vazgememeye gayret ettik. Yenilenmeye, deimeye, durua, tavra, eletiriye, gelenee, tekine inandk, inanyoruz. Bir yayn kurulu dergisi olmann,
yatay bir hiyerariyle almann, kendini bakasyla birlikte tartmann sunduu imknlar dnyas bizi heyecanlandryor. yeniyaznn 9. says bir kpr
bu anlamda; gemi iki yl ve gelecek olas yllar iaretliyor.
Dergimizin bu duygularla kafas karm olan yayn kurulu geride braktmz aylarda yine ufak tefek sevinler, kk syrklar, dp-kalkmalar yaad. Cihat Duman, bu yl ikincisi dzenlenen Server Vakf Edebiyat Ortam iir dln, ilk kitab Ya da Piman Deilimle ald. Yavuz Trk ve Cihat Dumann kitaplarnn ardndan, bir ilk kitap daha yaymladk: Ramazan
Parladardan Gelecee Dair Anekdotlar.
Geride braktmz gnlerde zc gelimeler de oldu. 19 Ocak 2011
gn Hasan nal Nalbantolunun lm haberini aldk. ODTnn efsanevi
hocalarndan biri olan Nalbantolu, Ankarada geni bir kitle tarafndan tannrken stanbulda hayli dar bir evrede biliniyordu. Son yllarda letiim Yaynlar tarafndan yazlarnn bir araya getirilip yaymlanmas da ona hak ettii ilginin gsterilmesini salamad galiba. Trkiyenin entelektel hayatna henz girmemi konular gndeme getirmesi, dnmenin incelikli halini gs[4]

termesi asndan eine az rastlanr bir entelektel olan nal Hocay saygyla ve minnetle anarken, yazdklarnn neredeyse hi tartlmamasna hayflanyoruz ne yazk ki.
Bir baka zc haber ise ok daha yaknmzdan geldi. yeniyaznn 2.
saysndan bu yana yayn kurulumuzda yer alarak bize destek veren kymetli
dostumuz Baak Deniz zdoan, dergimiz ierisindeki grevinden affn istedi. Kendisi bundan sonra baka bir mecrada, baka vesilelerle mutlaka desteini srdrecek; ancak imdiye kadar yrtt nemli grevler ve esiz katklar dolaysyla kendisine ne kadar teekkr etsek az.
Bunlarn dnda, dergimiz 2011 ylna pek ok yenilikle girme karar ald.
Bu kararlarn en nemlisi yeniyaznn yaymlanma periyodunu 3 ayda bire
ekmekti. Bundan byle dergimiz ylda 4 kez olmak zere Ocak, Nisan, Temmuz ve Ekim aylarnda raflarda olacak.
te yandan, yayn kurulumuzun genileme karar almas da bir baka
nemli gelimeydi yeniyaz iin. Adlarna sonraki saylarda sk sk rastlayacanz iki arkadamz, Yaln Armaan ve Mesut Ylmaz, yeniyaz saflarna omuz
verdi. Bu katlmlarla birlikte yeniyaz sosyal bilimler ve edebiyat alannda kaynak bir dergi haline gelme amac gerei bundan sonraki saylarda edebiyat eletirisi disiplinine daha yakn bir izgide, akademik derinlii olan eletiri/inceleme yazlarna ve uluslararas alandan eviri-yazlara arlk verme karar ald.
Tm bu sarsntlar, sevinler ve zntler arasnda hazrlamaya altmz bu saymzda ereve blmmzde Hseyin Ferhadla yaplan syleiyi ve Zeynep Oktay, Can H. Trker, Cemil Okyay ve Hilmi Haaln Hseyin Ferhad zerine yazdklarn okuyacaksnz. Bu blmde bir de Hseyin
Ferhadn hibir yerde yaymlanmam bir denemesi yer alyor. Atlyede ise
fal alyor: eref Bilsel, kk skender, Murat stbal, Asl Serin ve Ceyhun
Tuna Trk iirinin falna baktlar. Bunun yan sra Sezai Sarolu, Nilgn Aras
ve ebnem Yetimin metinleri ile Sancar Dalmann fotoraf ve izimlerini atlye sayfalarnda bulacaksnz.
En gzelini en sona sakladk: Bu saymzda sizleri bir srpriz bekliyor.
Sevgi Soysaln daha nce hibir yerde yaymlanmam bir roman-taslan bulacaksnz sayfalarmzda. Yeralt Kentinde Herhangi Bir Gn baln tayan bu metni yaymlama ansn bize veren sevgili Funda Soysala hem bu katks hem de deerli destei iin teekkr ediyoruz.
10. saymzda ereve konuu Trkiyenin nemli dnrlerinden biri,
Murat Belge olacak. Atlyemizin arklarnda ise futbol tarihinin yce Mesihi
Maradonay tavlamaya alacaz; bakalm hakkn verebilecek miyiz? 11. saydaysa ereve ve atlyede srasyla Leyla Erbil ve medusa olacak. Elbette btn bu dosyalar iin yazlarnz, nerilerinizi, eletirilerinizi bekliyoruz.
yi okumalar
[5]

mer erdem
ember*
bunlar baba bunlar apka satcs bunlar buz mavisi
bunlar buruuk sakal bunlar ekerli ay
tespih gibi ekiyorlar birbirlerinin gzlerini
ayakkablarna bakyorum terleyen gece tyleri bunlar
okullu bunlar ekmek tuzu bunlar
bunlar rimel bunlar dk bel pantolon
bunlar ah yle mi bunlar ho geldin bey
ak kalm panjur yamur skmas bunlar
bunlarla bunlarla bak baa bunlarla
byk buranlarla stlaa mahlep katanlarla
nce ben diyenlerle vay ok geciktim diyenlerle
bunlar her yerde herkesle bunlarla birlikte
vapur duman bunlar boazda yenge hem
arabn eskisi bunlar grgnn drbn
bunlar cami hals mevlit rts bunlar
drt gn kar tatili gecikmi kartalkaya bunlar
buuktan drt bunlar silgisiz kalem bunlar
eminnnde ihra fazlas gzellik gn
dur ben de geliyorum nceden grmtm bunlar
sal pazar ar pirinci ge kahvalt bunlar
senin anketin senin kelliin senin partin bunlar
hac yatmaz donu akamdan kalma bunlar
inanmam sizin evde yok mu daha deil mi bunlar
bunca ol bunca ocuk bunca diri ihtiyar bunlar

[6]

yaz boyunca yokuz anahtar kapc bekirde bunlar

tozlu kitaptan kaanlar hesap ne kadar az geldi bunlar
gmlcine snr ayva ya am reeli bunlar
yiye yiye bitiremedik bktk usandk bunlar
bunlar iaret parma erken rezervasyon bunlar
kredi limiti tilki postu hamur uurtmas bunlar
dokuz iek on bir baak on yedi vaak bunlar
eteklerin ok ksa platin mi yzn bunlar
arabanz ka eker dn ne gn balay nerede bunlar
belediyede arsa mhendisi abuk broker bunlar
aylardan temmuz sonu dalglk kursu barbunya pilaki bunlar
bunlar komu bunlar patron bunlar yakn akraba
niversite kursu kil amuru akam sefas bunlar
biz arplmayz biz cennetiz bunlar
bunlar tabut anahtar ak kanunu bunlar
bunlar fukara babas uval uval kmr bunlar
bunlar biz geldik bunlar biz varz unutmayn bunlar
perdenin arkasnda iyi dnn mhr bize basn bunlar
irlanda gzl bunlar bizim kzn arkadalar bunlar
bunlar merin frat kysnda kaybolan kuzusu
bunlar kl toprak a bunlar
bunlar hu bunlar hit bunlar falan bunlar
bunlar akam st bir puro biftek rulo bunlar
bunlar loca bunlar kombine bunlar
ben grmedim ben duymadm ben bilmiyorum bunlar
bunlar var mdrlar bunlar yok mudurlar bunlar mdrlar bunlar

* airin kacak olan yeni kitab Krden

[7]

mer erdem
Da Keisi
oraplarm delindiinde bana orap giydir
grdm ki ykseltmi seni tanr
bir yaprak decek olsa seni sorar
nk bir gn beni sen yaatrsn
biz dnyaya birleelim diye geldik
ite senin iin atele doldurdum oca
hem da keileri olacaklara kar duramaz

Succa Baca
esma bir danacn kuyruuyla evlendirildi
iki ta arptka alev veriyordu birbirine
imdi bir gz alacak topraktan
bir kk konuacak silkeleyerek eteklerini
bizim de bizim de olumuz olsun esma
kl asalm mutfamzn balkonuna
azndan mr devirdiimiz gl
dikilsin nmze succa bacca

[8]

hilmi haal
Dem iiri
1
GN-DEM ST
Ar suu zamann, bata kra m sadece
deil, gz yumulacak yenilgi daha ne ok
der nar yapraklar gvdesine, bu kanc
benden tesi zgrlk bana, kopmusam
gazel dler rarihesi zerinde, hazinemdir
diyebilir daha dallar, gvdeye rperti nice
peki kim dinleyecek liflerdeki kr inlemeyi
rzgr silgi mi, gne snger mi, deil belki
dibine dklm yalnzlklar, bar szs
zaten dinmez burga, derindeki kkn dili
a ve iee peki, tutsak nefesim masal
benden sonras zgrlk bana, endiesizlik
siz ne belleseniz uyar, zakkum veya zkkm
gn gider boluuna, tene deer haz posas
dem tutar / dem tutmaz, kime ne der miyim
toz kalr m kalmaz m, zerre kadar bir ey
zgrlk bana, yok ertesini gden siyah yol
ar suu zamann katledilmi nesnede kan
sadece o mu deil, gz yumulacak yansma
unutmak yok mu eski tutkular, tutunmalar
ar suu zamann, kendine mhlyor insan.

[9]

2
GN-DEM
lk deprem unutulunca, evler utancndan yklr
bilmez hi kimse, zaman lin makinasdr ancak
kurtuldum sanr hsran dairesine girmemi ar
tuzak, duvar yerindeyse eer, enkaz uyur ylece
bilmez satc da alc da kazanmadn yalandan
eski deprem unutulur, ama uursuzluu bulac
yalnzlk byyen sessizliklerde hn, derin kuyu
hayat ila m aka, ak m hayata ila, belirsizdir
sormak, umudun acze galebidir, azda ac tortu
azad edilince dil, mre kuku uular ara dein
krlang kanad alt ay, kelebek kanad bir gn
olsa ne, olmasa ne, hzn ezelden zeyil tayana
kim aradysa bulur, kim bulduysa yanar inanla
ak yanmaktr nk, klden domaktr yeniden
sanlarca tarih kendine yaz, Anka dedikleri zde
eski ykm unutulunca intihara kalkr yelkovan
kprler, kementler tanktr, sevgili yad edilince
-bilmez hi kimse- zaman lin makinas sevincin
arkesici mi rdr yaamaya, o ar kesici mi
ksaltarak lm de tar, sonras kalbe ikence
deprem unutulmutur ve yeniden lin tutar evleri.

[10]

3
GN-DEM ALTI
Ne abuk Perembe, diyorum
yine ne abuk Perembe, nefesime
deer izgili nevresimi gereklerin
ryalarm karabasanlar kesecek
-baka bir ey deilrayndan km ekspres trenidir ak
bir mr yetmez evvelini anlatmaya
ne abuk Perembe, diyorum
hep, hep, hep oluk ocuk bahsime
deer zlm bulutlar germenin
saylar sobeliyor yazlk sinema, kaak
-baka bir ey deilnereden tutulsa, kalbe kzgn oktur ak
bir mr yetmez nedenini anlatmaya
ne abuk Perembe, diyorum
gnler, geceden gndze kanca iime
deer anlarca, harmanna gemilerin
gidenlerin izleri batyor iek iek
-baka bir ey deilgri bozkr ire, lgn mevsimdir ak
bir mr yetmez bedelini talan etmeye.

[11]

ceyhun tuna
lde, haykr.
Onda bende bir arlar yaratan ey biliyorum. Onu ben bir yaralar kanatan
ey tanyorum. Onun ben hastalklaryla hastalklanyorum. Onunla
kirlendiim direnilir bir kirlenmek deil bana. Onunla hi phe yok ben
alaklaraym. kelmedeyim. Onunla durak. O bana durgu. Durarak.
Onunla ben durmak istemiyorum. Onunla ben varlk istemiyorum.
Onun ben benim kanlarma sekteler bulmasn istemiyorum. Yeter.
Balkmalarma ben karanlk olmasn istiyorum. Akmalarma ben tka
olmasn istiyorum. Onunla ben kalp istemiyorum. Onunla ben bir ay
ve bir gne ve tutulmak bunlar istemiyorum. Karartarak. Onun ben
tamgalarn etimde tamak istemiyorum. Onun ben benim etime kazd
tamgalarn beni doygularla doldurmasn istemiyorum. Onun ben etinde
tamga brakmak istemiyorum. Onun ben etine kazdm tamgalarn
onu ben doygularla doldurmasn istemiyorum. Kuatarak. Onu ben ok
uzak l istiyorum. Onu ben katklarmla aramda uzaklamalar ve
yaknlamalar iin ok uzak l istiyorum. Kotuklarmla ben aramda
birlemeler ve kopmalar katlasn istemiyorum. Onun ben benden
uzaklnn bana byk sevin vermesini istemiyorum. Fahiliklerimin ben
onun yokluuyla karlanmasn istemiyorum. Kinlerimin istemiyorum.
Paralanarak. Onun ben benimle bir toplum ve istemiyorum. Granit ve
istemiyorum. Onun ak braktklarna bir dolgu ben ve istemiyorum.
Onu ben sklet dudaklarmda ve istemiyorum. Brakarak. Akmalarm ben
coturmak coturmak coturmak istiyorum. Oraya doru. Akmalarmn
ben kesilmesini oraya karlmakla bekliyorum. Alaarak. Onunla
anlamyorum. O bana l. Bir su o bana deil ve ama. O deil ve ama ne
de bir baka l de bana. Belirli bir gk uyarnca bir gk deil. Patlayan
gsmde bir dalga. Hayr, deil.

[12]

cihat duman
Allahn SEVersen Aadaki Fiilleri NCELE
UNUTabilirim beni Pmgibi YAPlyordun
Eskikocan hakknda tevatrle GELen iekler
Kalpstne TAKlnca UYARlyordu
Seni ok SEVmiler OLabilmenin UYDURduu
baka bir ehrin tarihini mtemadiyen
Ellerin de YORulur sana sar sana ehliyet
ingibi lml gibisi fazla sanki lml
Canlyayn kazas GERirken bir kaza
bir ceylann a gzleri ayn anlama GELir
GELiyorum GELirsin GELebileceklerdir
Modifiye kalbi DEyebilirdi ke iirinde
Sonra hepsi ayr bir baka kurban VERildi
Karlnda ALnan yasaklar var myd
Sencesi SARKtlan bir soluk borusu -bak iplik deilplik o zamanlar BALAnmak ve zmszlkt
Nostalji olimpiyatlar haberlere YANSIynca
AYRILdk DEmek zorunda KALyor evet
nsan, Allahla ANLAyacanz dilden KONUun
yi ki yoktun doum gnn kutlu OLsun iyi ki
Beni DNecein yerde bebekler YAPyordun
Ben sevgilim ben gzlerimle ok ALAyordum
Bunlar gelecekte OLmutu nasl DEyeyim
Yanllkla SAPmtk onlarn zamanndan
Bu ileri SARILmadan YAPabilseydik byle Zmezdi
imdi keke bilekler kesik musluk OLsayd
Ortak OLduumuz ANLAlrd ve kayg
Hintemizde ak anlamn baaryla KARILArd

[13]

yavuz trk
Sonra, Dodum
sonra, dodum
domak benim iin deildi
sonra, dodum
olmad hibir ey
ne tufandan kalma bir su birikintisi
ne ykntlar arasnda babil kulesi
krlan ve o ezilen byk tanr aramzdaki
sonra, dodum
bir haner batan baa yard kalbimi
sonra, dodum
bir avu toprak aldm elime
buna insan dedim
topra savurdu rzgr, datt etrafa
iki adm attm ve durdum
ardma bakakaldm
gn altnda bir ey vard
buna yeryz dedim
sonra, dodum
otomobiller sal sollu dizilmiti
korna sesleri, kfrler, sylenmeler
insann bir ey olma endiesi

[14]

sonra, dodum
ben sevdiim iin vard onlar, kadnlar
stlerinde hep bir krmz entari
etrafmda dolanp durdular
elimi uzatnca yok, ge baktmda vardlar
iimi yakana kadar yok
etimi kstrana kadar vardlar
sonra, dodum
ardmda ve nmde iki dut aac vard
silkeledim, silkeledim, silkindim
dilimin bilgisi aatan geti
bugnlerde ben burda deildim
sonra, dodum
eri admlarla eyann tabiatn bildim
tanrm ne byk sz ettim:
aacn grltsn rendim
pencerenin hzn
denizin ge amasn
bir elimle doduum yeri iaret ettim
dieriyle ileriyi
ikisinin arasna ufuk izgisi dedim
sonra, dodum
ben yokmuum gibiydi dnya
hayatn iinde bir kovuk buldum
bunca zaman yaadm
ite yle
kederden ve kaderden ok sz ettim

[15]

sonra, dodum
ylesine bir yerde
yldzlar dkld zerime
kar tipiye dnd birden
ne dilinizi renebildim bunca zaman
ne szcklerim kulaklarnza dedi
beni anlatan sz ok nceden sylendi
bendim yeryznn kederi
sonra, dodum
doumumla tekrar ispatladm tanry
sonra, dodum
bilemedim nedenini
kalubelada aklma fsldadlar seni
elbette krmz bir entari
sonra, dodum
evime girerken
glgemi buyur ettim nden
sonra, dodum
ak bana dokunmadan yanmdan geti
sonra, dodum
kundam ve kefenim ayn kumatan biildi

[16]

blent parlak
Kt Yola Der iire Den
Nerede beni her sabah yorgun dren hayretim
Drt yan cilveli
Kadnlarn ardndan dalp giden gzlerim nerede
Bir kakn, bankamatiklerin altna saklayan serinlik ve koynundaki bak
Koyverin her durakta bir ak edinen beni.
nk yakmyor bana onlar giderken yazgma en leke,
lk yeminimden beri gcendirdiim Allah
Bir kinaye midir yallarn koltuunun altna sktrlm su faturalar
Meraktan talan edilmi kz yurduna gelen mektup
Nerede iek saplarnda buluan bceklerin ilk pme heyecan.
Hayr, kalmad kurtulma midim; parmaklarmdan raz deilim
Raz deilim mesela pilere kalacak bu densiz dnya
Hem yakmyor bir gzele vapura yetimek iin komak
Endam kalmyor ve boy ve pos ve topuklu ayakkablar
te ben bu gereksiz sebeplerden sklrken yaamaktan
Sabah kalknca intihar etmeyi unutacak kadar dalgn
Ve kt yola den iire dt iin
Adm Blent soyadm siz belirleyin

[17]

zeynep kyl
anahtar Sessiz
sonsuz bir duvara sarlyor gri kap
glge saklanm arka baheye Krlang
utu hepsinin yalnzlna Dualarn
bakt sa Unutmuyor
onu arka bahede Konuuyor
eleni sessiz iiyle
ayna baktka boynundan krk
geen yazlarn acs Gkyz
uzak bir uykuda imdi Gzlerinde
slanyor Mihrimah atlak
avularda utanm sesler Omzunda
yaral bir stanbul Anmsyor
salarn eleni
talarda yanklanyor veda
eleni anahtar tutuyor Dnyaya
sacak kadar byk Yznde
ayna rts Dyor
plak gln stne pyor
kapda bekletilen korkuyu nce
dnyor anahtar

[18]

ay yaklat eleni yamur gecikti

duvara yalnzl brakt kular Tam
tanrya sarlacakken d elleri Yamura
alacakken kapatt gzlerini Kurbaa
atlad duvardan Dilsiz
kalacakken gsne bastrd Derin
kimsesizlii acyor
brakp parmaklarn sonsuz sayya
duasn eksiltiyor Gnete
parlayp kanayan yldz Aalarn
gmld yerde son Kendiyle
yaklat pencere Azn
yokluyor paralanm kelimeler Bir
baktan geriye Sayyor
kaplar
anahtar Sessiz

[19]

bilal ifti
Dik Atlas 1
kasklar ham iki beygirin kefettii horst grabenin sabahna
dnerim diyafram nefesiyle yaylanr kaybetmiler atlasnda etim
yznn tersi ile gidersin dilin tespih iki beygirin arpp arpp
geri ekilmedii zenci bir eyann bile terledii odam penceresiz
kalbine inandm btn eya srtn dnd dinledim
dil dile deince ate balar tende srtnnce gvde gvdeye
bir suyla dndm zamana umman kavil oldum
ve ilk kez kendi sesimi duyduumda irkilmitim o gece
gvdem dahil etim ku kuanmaya balamt
hayr kap duvara yol deil eksiktir bence
herkes kehribar herkes kendisine dizilir ve gever
ya sev ya terk et beni mermerin sesi zr labium minr
durmadan alayp nalan eden aynalarn bellei zarar
iki memenin aras ok uzun bir yol gvdeye su tayan kervan
belki kapnn meselesi orda olmak deil oyuk olmak
btn uzuvlar odadr aslnda evin labium major
herkesin iinden bir rmak geer de lekeyle yanar insan
insan dner kendisine kapanr granit olur o an

[20]

Dik Atlas 2
kasklarna bakaldry rettiinde bir kar cins
ondrtlk kzlar iamar astklar avlular kadar ayp
muvazzaf bir su girinceye araya gece balgamn sker
yataklarn ve o gzel aresizlii kilitli bedenlerin
ya ellerimi tut ya beynimin pilerini azat et
beer i yz ile ayna gzlerde sakl d yz kara
elleri ellerimi btn gece kaybedip buldu
nce tokmakllar ses vermeli ite byle byle alr
gizlenmi gz ve kap cannda phtlam btn kanallar
yapraklar alnca buras ta yaprakl bir tepe
teninde balk dnyor beden alt oyuk kendisine
tenine gerilen balkla gryor alacak bedenin kilitleri
dedike omurgasna slak meta kaslp geviyor eya
birbirine srtnen iki gvdenin araf gibi almas ruhtur
ruhtur bir vadiyi uyandrp boy boy oullar yetitirmek
bu oullar ilk kez kendi sesini duyduklarnda irkilecektir
en verimli mlk tenidir beerin terle yaplr hasad
insan ka tene gider de eksik ayrlr elbet birinden

[21]

hseyin kse
Kar Saati, Aldrmazlk Beyaz
Yalnzlk, zadegn iei
Yaban ot brmesi bir kalp ifa niyetine
Alm her papatya faln en nihayetinde
Saldrgan bir umursamazlk kapatr
Ss kam duvanda baht akl biraz
Biraz kz evinde dnr zlgt kakl
Ka kar saati srerse bir kta artk
Kirlenen masumiyeti beyazn
Ekin deilsen hem gcek deilsen
Geni omuzlarn yoksa eer yamurlar niin yaacak
Kimi tozlu akamlardan elimin bulank sularna
Hangi ak usturlabn kerem kuyusuna sarktsak
Kanayan bir dilek suzinak makamnda
Yara diyordun, oysa her yara
ine kapanr szckler telaa kaplnca
Tek mstakim figran bendim aslna bakarsan o salonda
Ku uuu ergenlii tenimin, geni dili tarak
Ters gelen belki de kalbimdi hayatnza
Doarken rahmi tahri eden bir uzun trman
Sefih bir an iin boyuna kanrtmak rtn kocam zamana
Bir de u, aklmda kald kadaryla:
Sanki bilinmeyen bir eyin upuzun kederi bulam
Tutmular zapt etmeyi kasklarmdan
O yzden ksa mesafe koarm akta
Sessizlik diyorsun,
Yara da yok, szckler yoksa

[22]

ilhan kemal
Kl Takna
5. buradan? sitem iindeki dikenden balayalm dilersen, anlatmaya:
-balkonu ateti oturutuumuz evlerin, dumana kurmutuk avluyu!
vefa aacna ipsiz balanm atlar, iyi insanlar, yoktular. sahipsizdik tpk, bizim de gzlerimiz vard emelere balanm,
aaa, kard, byrd dilimizde yn bir beyaz, isyn. susardk?
4. sarardk elbet glce, acdan kollarmzla; sszlk kzlarn, incelikle!..
inceldii yerden krlmayan filizkranla, seviirdik. gln olurduk!
sen, sarsak bahar! bo dallar uzatrdn hep, gn izlerimize!
sonra, boaltr giderdin gzlediin kalbini. alard sokamz. git
3. o gnden beridir, tede, kendine gurbet bedende, yayorsundur, hiliin vadisine kondurduun adrnda. bizi unut, anma!
o balkonda kl lei yiyoruz... dumana ram klmaktayz, mrmz?
2. ama gzlerine resmimizi polen tayan hayata ne diyeceksin,
diye sormuyor muyuz sanyorsun, gn tankl altnda
1. altn da olsan, ederin yok, sarraf yanm dnyada. ihanet, taknan
0. yokehir

[23]

kadir yana
sminizi Telaffuz Etmeyi rendim Geceleri
dili yorumlanm tarihten biliyorum
Napolyon olmasayd talya izmeyi bilemezdi
belki de ben daha bileeniydim klcn
herkesin iinde
bir tek zenginler acy satn alarak ok yardmc
bana, halk anlamaya ve sanata ve sanatya
ok dertlendiler acya ortak olarak
btn sava ganimetleri deerlidir evlerin en gzel kelerinde
ben ki en gzel kelere ne yakr hi bilmem
bir herkeslik yaar evlerde
konuklar gelince uyuyormu gibi yaparak
doulu bir erkek, uygun admlarla
doulu bir erkek, elinde kat havlularla
doulu bir erkek, karsyla mesafeyi donmu yiyecekle
kapatr. tanryla hesab tanry gkte bilerek
her akam elinde poetst bir nesneyle evine urar
bu seiliyor maandan ayn ondrd gibi
baka evlere de urar. bu seiliyor bal gibi
ben ki en ok donmu yiyecee dikkat kesildim bir st ktada

[24]

eer, eyer gibi bir eydir eek stnde

eek, ayaklarndan bakr tellerle
dnyaya tutturulmu
bir fabrikann arkasnda beki, tfeiyle
medyalk olan datyor
ben ki bilirim hayvan haklar, yenilebilir hayvanlar iin deildir
biliyorum syleme-biliyorum kfr burada ok klasikher koltukta kadnlar durmadan, kadnlar konuuyorlar
stelik uzun zamandr yer veriliyor onlara toplu tama aralarnda
uzun zamandr saygy hak ediyorlar baz TV kanallarnda
uzun zamandr erkekleriyle baz hamamlarda
ok daha uzun zamandr srtlarnda bebeler su yollarnda
ok daha uzun zamandr|| alamak istiyorum rabbim!
.ne ok kadn var bu dolmuta
burada.biliyorsun.ya da.bilmiyorsun.ne.fark.eder.ey air.
arkan dn

[25]

hseyin cntrk
Mektuplar
25 Nisan 1989
Osman utsaylar Ankaraya gelmediler, blndkleri iin. Gelselerdi
iyi olurdu, konuurduk edebiyat sorunlar stne. Sana gnderdiim nceki
mektubun (krmz blm dnda) bir fotokopisini onlara da gnderdiim
iin gelselerdi Yordam artk gndeme alamazdk, durumumuzu yeterince belirtmitim aradaki satrlarda. utsaydan bu arada mektup geldi, yant olarak.
Ortaya koyduu dnceler bizimkilerden pek farkl deil. Ona ben de geenlerde bir yant verdim, yantm ift muhatapldr: Bezirci ve utsay. Bir fotokopi ekliyorum.
Sen mektubunda 90l Yllar Eiinde iirimiz yazsn okuduunu, takldn tek eyin Kk slubu olduunu yazyorsun. Bunda anlam var:
Kkn siyasal gr, deyi biimi, verken-yererken tavr. Senin amacn
hangisi bunlardan? Ben de imdi yazy okudum, fazla bir ey anlayamadm.
Ama beni bu aamada ilgilendiren ierikten ok tavrdr. Buna tavr demeyelim
de hareket yn, uzun erimli ama diyelim yukardaki tavra karmasn diye.
Barutun son iirlerini ben de sevmedim. Nisanda kan iirleri de kt
olabilir diye korkuyorum. Biraz ara verse iyi olacak deil mi?
skendere yle derli toplu bakamadm, blk prk okudum. Delimenlii, hatta hergelelii iyi ama cvtmas iyi deil. Cvkl artyor mu dersin? Bakalm, kitabn da henz okumu deilim, topluca alrm bir gn iirlerini elime.
Walter Benjamini senin evirilerden izlediini sylemen ne ac! Seni ancak yakn arkadalar affedebilir (Tanr affeder mi bilmem!). imdiki genler
yabanc dile daha ok nem veriyorlar, deil mi?
***


26 Nisan 1989

Haluk:
aya kadar Trkiyeye geleceinize gre, mektuplamay yavalatsak da
olur. Kald ki sen imdi orda anne babana arkadalk da edeceksin. Ben de biraz yorgunum, ya da kanksam durumdaym.
[26]

Son ay birka ngilizce kltr/edebiyat yazs okudum. iir de okudum.

Necatigil, Rabia Hatunu Varlk szlne alm. Oysa ben onda pek bir ey
bulamadm. Bezirciye yazdm gibi, ben Haimde de pek az ey buldum. Fotokopideki Bezirci/utsay mektubumu belki fazla cretli bulacaksn, belki
de garip, gelince grrz.
Osman Fahriden sana daha nce sz amtm. imdi sana gzel bir iirini sunuyorum:
EY RAZ-I HAYAT
Komak ve yetimek sana, ey raz- hayatm,
Komak ve yetimekti, saadet, seni tutmak
Arzusunu bilsen ne kadar ruhuma sardn;
Kaldm, bugn, eyvah, krlm bir oyuncak!
Bir yanda senin glgelerin gh mnevver,
Bir yanda benim nur arayan kalb dimam!
Sen, bence, uzaktan szlen nazre-i ahter,
Bilmez misin amakna hi yaklaamazdm!
Sordum seni her aire, her lime sordum,
Her air lim bana bir felsefe yapt!
Bir trl huzur istemeyen pheli ruhum,
En sonra senin gizli kalan ekline tapt!

Ey raz- hayat, ey ebed srr- saadet,

Saklan, sana yalvarsa da asar- tefekkr,
Terk et beni ryalara, gafletlere terk et,
Kalbindeki mnlar gstermeden ldr...






- 1330 - (s. 217)

stanbula bu gidiimde Tahsin Nahidin bir iir kitabn buldum, 1326 tarihli. O da o dnemin airi. Bakalm onda neler var?
***
(20.04.89 mektubuna yant)




05.05.89

[27]

Haluk:
Annenin topuunun krlmas bir bakma hayrl olmutur. Kt bir krk, hele kaladan olan, yaam/mr etkiler. imdi annen daha dikkatli olacaktr, yarar budur. zellikle gece tuvalete kalkarken yolunun engelsiz tutulmas gerekir.
Hem solda durmak, hem de edebiyattan sz etmek o kadar kolay deil diyorsun. Diyoruz, dn de dedik. Onlar da renirler derler, bilmiyorlarsa.
Okuduum ngilizce yazlardan gryorum, Avrupann zellikle Fransann etkisiyle, kltrel/politik adan edebiyata yaklamlar oalm, olduka da incelemi. Bu durum bize de bireyler getirebilir. Edebiyat Dostlar bakalm ne yapacak? Sen merak etmiyorum desen de dememi saylrsn. Belki yineliyorum:
W. Benjamini yakndan tan, tanmyorsan, ngilizce yazlarda ad ok geiyor.
Broy iin deerlendirmene katlyorum. Gven de yle dnyor. Adalet utsay Oyann yanndan ayrlp baka bir ie girmi, bunu Osman ben
stanbuldayken sylediydi. Gven ise Halkn Dostlaryla ban koparm
durumda. Dergiyi almyor ve okumuyor. Kzyor da onlara. Gvenin sana
dergiyi salamas olasl zayf. Ben bu dnemde hem utsaylardan, hem
Kurtulutan, hem de Telliden uzakta durmak niyetindeyim de, dergiyi onlardan salayabilirdim yoksa.
Komutanla ilikilere gelince... Aranzda geen eylerin pek az edebiyat etkilemitir, etkilemise. Kiiler ve davranlar zerinde durmadan olaylara
bakmaya kendimizi altrmalyz. Eski honutsuzluklar unutmak, izleri varsa bunlar silmek gereine inanyorum. O gn bize kt gibi grnen eyleri bugn iyi bile gstermek bizim iin mmkn olabilir diye dnyorum.
skender iin deilse bile Yeditepe eki vesilesiyle sylediin szler geerlidir. kinci Yeni hl devam ediyor. Ben bunu bir iki yldr karlatklarma
hep sylyorum. Yeditepe ekini grdm, yazm okumadm, bir gz gezdirdim, eski yazlarmz okuma havas yok bende. Yalnz dikkat ettim, o ek birka derginin bir araya getirilmesiyle oluturulmu. Doru grmsem benim
yazm ilk kandr (Dosyalara da baktm: Cntrkn yazs 15 Mart 1960, Fethi Nacinin 1 Nisan 1960, Bezircinin 15 Nisan 1960 tarihli. Gariptir, F. Nacinin
yazsn Eke koymamlar. Memet Fuatn yazs kacak diye duyurulduu halde kmam, dosyada da bulamadm. Anlalan M. Fut yaz yazmam. Bu
beni sevindirdi.
Bana gelince... stek yok ki iimde, yazya dneyim. Arkadalarla yaanrsa ancak edebiyat, yaz yazma istei de doabilir. Katalavis?
Sevgiler, hepinize.









***
[28]

07.06.89
Haluk:
Dorusu senden mektup beklemiyordum, ne de olsa 1-2 ay sonra buraya
gelecektin, kald ki annen baban da yannda, onlarla ilgileniyorsun. Ama yazdn iyi olmu, baz eyleri vaktinde renmi oldum, benim de sana yazacam eyler vard zaten.
Mektubuna ek fotokopileri de aldm. Bende her ikisi de vard, ama gndermen iyi oldu, olmayabilirdi. Maveradaki yazy okumamtm, imdi senin izgiyle iaretlediin blm okudum, gerisi gerekirse ileride okunur.
Alann k yazsn drt ay nce okumutum. eriini tmyle unuttuumu da grmtm. Dosyadaki Eserin mektuplarna da baktm o srada.
Mektuplarda Eserin Yordama snamad aka (ama kibarca) grlyor,
yine de ben onlara hi krlmamm, tersine, Alann kn ve srdrln desteklemiim. Ben sizin kuan Yordam dnda da rn vermesini istedim. Yordam bir tr savamc idi, Alan deildi. Olsundu, yeter ki die dokunur rn versindi. Bu durum seninle benim ibirlii yapmam engellemedi.
Seninle (Gvenle ve tekilerle) biz yine en iyisini yaptk. O halde derdin nedir? Evet, Eser de bize katlsayd daha iyi olurdu, yle grnyor, biz haklyz, onlar haksz! diye dnrse insan. Ya da biz savamcyz, onlar deil!
derse. Ben senin kadar savamc deilim, bunu biliyorum, Alanclar k yazlarnda beni andklarna gre, biraz da onlardanm, ama k yazs onlarn benimle przleri olmadn da gsteriyor. Peki eskileri kurcalamaktaki
amacn ne? Eskiye serinkanl baklrsa prz gibi grlen eylerin bugn erdem bile olduu anlalabilir. Kim bilir?
Burada yeri geldi sanyorum, eline geti mi, Fanatik diye bir dergi kyor, k yazsn okuruz sen buraya gelince, greceksin Alann k yazsna az ok paralel dyor. Eer Edebiyat Dostlar bir bakma Yordama paralel grlyorsa, Fanatik/Alan paralelliini de grmezlikten gelemeyiz. Bir iki
fark var, en nemlisi Fanatikin daha genlere de ak oluu. Fanatikin incelemeye ynelememesi de bir fark. Belki ynelemeyecek de. Olsun. Metin Celal (ve Adnan zer) eletirel deneyimi olan yazarlar ve hem de airler. Alan
tavrszd, Fanatik de tavrsz grnyor. Ama yarn bir tavra girebilir. Girmese de bugn lkemizde yalnz iki dergi varm gibi geliyor bana: Edebiyat
Dostlar ve Fanatik.
***
08.06.1989
[29]

Haluk:

Fanatikin nde gelen kiileriyle, Metin Cell ve Adnan zerle tantm. 22

Nisanda stanbulda onlar aram bulamamtm. 28
Maysta buldum, burada ayrnt vermeyeceim, teki birka Fanatikiyle de tatm. Birlikte bana gre gzel bir iki saat geirdik. Ben
dergici olarak deil, iir okuyucusu olarak Adnana ve
Metine duyduum ilgi dolaysyle onlara yaklatm. Adnan zere ilikin seninle epey konumamz
oldu. Metin Celli de tanmaman beklenemez. Metin kitabndaki baz iirlerle Adnanla ayn kefeye konabilir belki, ama sonraki iirleri baka izgide. Bunlar toplumdan rahatszln dile getiren, buna kar sert/yumuak tepkide bulunmak isteyen iirler. Sen gelince konuuruz, nk iyi iirleri var Metinin.
28 Maysta Edebiyat Dostlarna da uradm. Biliyorsun Dnem dergisi onlarda yok. O. utsaya Dnemi, ilk on iki saysn verdim. Devinimi
Gvenden bulmu. Senin 29.05.89 mektubunda Yordamn teki dergilerle
ilikisi konusunda sylediklerine ben de katlrm. Ama unlar da eklemek isterim: (1) kinci Yeninin ilk evresi o srada kapand. kinci Yeni hl srdne gre (kanc evresindeyiz ?!) bu zelliin tarihsel bir yn olsa gerektir.
(2) Cntrk Dnemi 9. sayda Ayaydna devretti, ve dergi bakalaarak kmay srdrd. Ben 9. sayy Cntrkle Bezircinin ayrma tarihi diye saymaya eilimliyim. ki eletirmenin daha nce az da olsa bir ortakl vard eletirel alanda. Dnemleri utsaya verirken bunlar da syledim. O bana, haber
olarak, Gven Turan ve Bilgin Adalyla sylei yaptn syledi. Bunun haberini bana yapacam diye 16 Mays mektubunda yazm, seninle yazp yazamayacan sormutu. Anlalan seninle de sylei yapmay dnyordu.
Ben o mektuba yle yant vermitim:
... Seninle isteyen sylei yapar. Bunun iin kimsenin kimseden izin almas gerekmez. Sen de syleide istediin yntemi kullanrsn. Ben her trl
syleinin dndaym. Haluk yazn grdkten sonra, syleiye yanar m bilmem, kendi bilecei itir. Adresi udur...
utsaya Edebiyat Dostlarnn sendeki eksik saylarn da not ettirdim.
imdi gnderemem dedi, gelince Haluka elden veririm.
ki gn nce Edebiyat Dostlarnn Haziran says geldi. Sana bir tane pos[30]

taladm. Gven de postalar herhalde, nk onunla yaplan sylei yaymlanm. Anlaldna gre gelecek sayda da Bilgininki yaymlanacak. Benim Yordam ile ilgili yaz ve syleilere ilgim var, ama gemi beni heyecanlandrmyor. Yarn iin de bir planm/kararm yoktur. Ksacas ben ibnl vaktim. Senin durumunun farklca olmas normaldir. En azndan Gvenin ve Bilginin
dediklerine ilikin diyeceklerin olabilir. Sizin benimle ilikiniz birse, aranzdaki ilikiler iki kez nemlidir, deil mi?
utsaya mektubumda Cntrke fazla nem verip Haluk ve tekilerin
hakkn yemek doru olmaz demitim. imdi de sana diyebilirim ki, sen, Gven, Bilgin, Eser vb. kendinize fazla nem verip Peker/Gnen/Ulu grubunun
hakkn yemezsiniz inaallah. Az ok farkl bir balamda da olsa, bak Ak ne
gzel sylemi:
nk mlk olmaz ribat- dehr-i fani kimseye
Akya biz getik, olsun hissemiz yrna vakf
(ribat: kk, konak, tekke; yrn: dostlar demekse de burada bizden sonra gelen kuak anlamnadr.)
Annene babana sayglar, sana, Oyaya, Sungu ve Erene sevgiler.1
***
1
O gn Cntrk Mehmet Tanerin Kuulu Handaki yazhanesine gidiyordu. Onu
oktandr grmemiti, bir de Adnan zerin selmn ona gtrecekti. eride insanlar vard,
Cntrk sekretere, Beni alr m diye bir sor dedi. Cntrk hemen alnd ve tantrld. Biri
irketin avukat teki eksperiydi. Avukat kald yerden srdrd. ok tatlyd. Sonra eksper
ald. Daha ok anlatt, daha tatlyd. Bunlar edebiyat olmadan, edebiyat yapmadan ilgintiler. Sonra gittiler. Cntrk Yorgun grnyorsun dedi Tanere. O, ban edi. Senin antoloji ne oldu? diye sordu Cntrk. Bu, sonraki kinci Yeniler (Taner Dnemi) stne bir antoloji idi. ler bu srada ok, pek alamyorum. Taner masadan kalkt, yandaki kalorifer
radyoterlerinin stndeki kitaplardan birini ald. Bu, Adnan zerin ngrak kitab idi. Taner
kitab at Bak buradan unlar setim dedi, iki daktilo edilmi iir gsterdi. Oku, beenecek misin? diye de ekledi. Okuyamam, dedi Cntrk, ama sayfa numaralarn alaym, evde
kitaba bakarm, kitapta sevdiim iirler iaretlidir, sana yarn sylerim. Sayfalar 13 ve 59du.
Cntrk gece evde notlarna bakt. Sevdii iirler 50, 54, 56 ve 59. sayfadakilerdi. 13 yoktu. 13.
sayfay at, okudu, bu iiri niin sevmediini hemen anlad: retorikli idi. Ertesi gn durumu,
btn ayrntlaryla Tanere aktard. Cntrk Metin Cellden at. Taner onu tanyordu, ama
kitabndan ve son iirlerinden habersizdi,nk dergi ve kitap almyordu, edebiyattan birka
yldr kopmutu. Cntrke yan odadaki, depodaki kitaplar gsterdi. Bunlar Tan Yaynlar idi.
Bunlar satmann peindeyim dedi Taner, satabilirsem elime geecek parayla bir eyler yaynlayabilirim. Para ne de olsa bulunur diye dnyordu Cntrk, ama edebiyattan kopukluun aresi yoktu, o bir yerde srtrd. Cntrk de, kendisi, uzun bir kopukluktan sonra edebiyata dnnce, kimbilir nerede nasl srtyordu?

[31]

6 Eyll 89
Haluk:
Mektubun dn geldi. Fotokopileri 15 gn nce almtm. Epeyi ey var
mektubunda. Neresinden balayacam bilemiyorum?
Sen ii kapatm gibi bir havaya girmisin. Bana ise iler yeni balyor
gibi geliyor. Yz yze olsak kolayca anlardk. Anlamay brak, mektuplar,
uzaklatrabiliyor da. Ne yapalm?
1. Cumartesi Kadky toplantsnda bir anlamaya varlsayd bundan herkes kazanl kacakt. Osman bunun farknda deil denebilirse de bizim
bilmediimiz eyler de var herhalde denebilir. Bunlar renmek zamanla
olacak. Bu arada Osmandan mektup geldi. Dar kadroyla da olsa ii srdreceklermi. Mektubunda daha baka eyler de var, gncelliini yitirmezse sana
yazarm. yle anlalyor ki Osmanla asl bundan sonra yazacaz (Yine de
belli olmaz diyelim.).
2. Sen biz Yordamclarn yeniden yazya dnmelerini dekoratif mi buluyorsun, yazn iyi anlayamadm. Dekoratif de olsa bir ilevi olur. Gnmzdeki dergicilii grmyor musun? Yrekler acs deil mi? yi, zlenen bir dergiciliin gereklemesi kolay bir i deil, ara bir dnem yaanacak, bu gerekli. AU kmazsa bir bakas kar bu ara dnemde. Gvenilecek birisi olursa,
Yordamclar da yazyla ya da yaz d onu destekleyebilirler. Benim hatrma
Abdullah zkan geldi. Matbaas da var. Ycele yazdm. Senin Ycelle mektuplaman iyi olacak.
3. Sen defteri kapattn anlamnda mektubunun birka yerinde sz
harcamsn. Bunlar benim ciddiye almam olanakl grnmyor. nk sen
ayn mektupta kendimi daha ok okumaya vereceim demisin. Okuyan, yazdan uzaklamaz yaklar deil mi, sevgili Haluk?!
4. Gvenin yks... Karasunun Gm Kediler Bahesini bilmiyorum.
O bakmdan Gvenin rnn Karasununkilere nispet edemem. Ama unlar syleyebilirim: Sray ilgin buldum, onun iin sana ve Ycele haber
verdim; o trde baka ykler (bizde ya da darda) yazlm mdr diye de
merak ediyorum. yknn kendisine gelince, beendiimi syleyemem. Bir
adan beenilecek bir ykdr, bir adan ise yerilecek bir ykdr. Marks
eletiriye kaymadan, ama Markslarn da houna gidebilecek bir yaklamla
Srayn an gstermek g olmasa gerektir.
5. Gvenin Gsteri 100e verdii yanttan haberim var, Ycele de atm
haberli deilse diye. Sen mektubunda Gvenin bizim anlaymz dorultusundaki blmn aktarmsn. Gvenin Gsteriyi ven szlerini, ayrca
Gvenin bu dergiye (belki de rahatsz olmadan) yaz gndermi olduu olay[32]

n ise grmezlie geliyorsun. u da dikkatinden kamasn. Aktardn blmdeki son cmle. Bu cmleye baklrsa bizim anlaymz hayal oluyor, gereklemeyecek bir ey oluyor. Bylece Gven, yine Gsteriye demir atmakta
selmeti buluyor.
6. Burada seninle Durmazn paralel dtnz de syleyebilirim. Sen
Gvenin yaz ve davranlarnn bir blmne bakp onun yannda yer alyorsun; Durmaz ise br blmne bakp ona kar yer alyor!
7. Durmazn iir kitabn ben de beenmedim (Onun yalnz bir kitab
var.). Ycel Filizler ve Enis Aknn da kitaplar iyi saylmaz, ama bunlar ikinci
yeni denemesi olduu iin ceffelkalem ktlenemez.
8. Durmazn dil (ztrke) konusunda yazdklarna gelince, ben dil stne konumann yararl olacana pek inanmam, o trl yazlar da pek okumam. Ama benim de Osman ve Durmazn yazlarda kulland dilin eskilii
dikkatimi ekti ve Osmana bunu aktardm. Yerlemi gzel Trke szckler
var, bunlar kullanmyorsunuz, dedim. Senin de rahatszln benimkine benziyor diye dnmek istiyorum. Yoksa Durmaza kuramsal olarak kar geliyorsan sana katlmam biraz g. Ama Durmaza da katlacak deilim. Hatta diyeceim ki Durmazn platformu biraz geni tutulursa, sen de Durmazn
yannda yer alrsn. TDKnu baz bakmlardan sen de eletiriyorsun, kapatldna da bir bakma seviniyorsun. S. Nabi zerdim ve T. Sara gibi Atatrk
/ ztrkeciler senin TDK iin sylediklerini duysalar seni gericilerin yannda sanrlar. Murat Belgenin yazs da, doru anlyorsam, senden ok Durmaz
destekliyor, haberin olsun!
***
08.09.89
Haluka:
Dergi konular, yazya dnme konular stnde epey durduk, artk kapatabiliriz sanyorum. imdi almas gereken asl konu tam boy karmza gelmitir, eee... ite biz de byle yaayacaz, bir ey kapanrsa yenisini amadan
edemeyeceiz!...
Konu, ana izgisiyle, Edebiyat Dostlarnn Yordam ele al olaydr. Bu
olayn anlam, neler getirecei, bizim ona kar davranmzn ne olaca gibi
sorular konunun ekirdek blmn oluturuyor.
Seninle sylei kabul etmememiz isabetli olmutur deil mi? O halde bu
kararmz Yordamla ilgili yazlar bitinceye kadar srdrebiliriz. Doaldr ki
kacak yazlarda nemli bir yanl ya da rahatszlk verici bir durum olursa
[33]

mdahale edebiliriz. Eyll saysndaki yazda mdahaleyi gerektiren bir ey

grmedim. Sana da postaladm, durumu bana yazarsn. Diyeceim, mdahale konusu burada atm konunun dnda kalyor.
nce olayn anlamna eileceim. Bu beni yalnz iki adan ilgilendiriyor.
utsaylarn verdii/verecei anlam, bizim vereceimiz anlam. nc kiilerin verecei anlam dmda kalyor.
Osman, Eyllden nceki sayda epeyi anlam getirdi. Yanllk/eksiklik alarndan sigaya ekilemez, nk edebiyatmzdaki teki yazlardan daha
fazla ak vermi deildir, kald ki ortaya konulan gzel ve salam eyler, asl
dikkate alnacak eyler deil midir? Osmann, Gvenin ve Bilginin deerlendirme ya da yorum bakmndan baz yeni eyler getirdii ya da gelmesine yol
at meydandadr, bu, edebiyatmz iin yararl olacak deil mi?
Eyll saysnda yorum/deerlendirme yok gibi, ama belirlemeler, genel
olarak, bana salkl grnyor. Burada, o, Cntrk dedike iinde Haluk
da bulunduunu, Cntrkn bir simge olduunu anmsatmak istiyorum.
nk eletirel servende benim hemen her yazdma sen, senin de hemen
her yazdna ben katlmtm. iir/air stne yazlarda ayrtmz oldu.
Ama Osman bunlarla ilgili deil.
Osman bu minval zere devam ederse, Yordam ele almaktan doan anlam daha iyi anlalacak, bizim de onun bu giriimine nasl anlam vereceimiz
gndeme gelecektir. Tabii, ksmen de olsa, imdiden gndemdedir!
Mektubunda, Edebiyat Dostlaryla (Durmazla) ayn edebiyat endielerini paylatmzdan kuku duyduunu sylyorsun. Bekleyelim, grelim, diyorsun. Bana gre beklemeye gerek yok, onlarda bir deime ile bize yaklama beklenemez.
Ama biz dediimiz kim? Burada asl soru bu.
Bana gre biz, Yordamdaki Haluk-Cntrk ve daha sonrasnda mektuplaan Haluk-Cntrktr, bu ikisinin ortak edebiyat grleridir. te bu grler, Osmann Yordam stnde duruundan sonra, askya alnmak durumundadr. Yani geerli deildir artk, az ok deierek yeniden can kazanmalar sz konusudur.
Osmann yazdklar ve yazacaklar, bizim eletirme alanndaki rnlerimize bir halka ekliyor. Biz bu halkay ancak deerlendirdikten sonra yeni bizi
yaratabiliriz. O zamana kadar eski biz askdadr! imdi ara dnem bizini
yayoruz.
Zaman durmuyor, grnsn grnmesin, toplumda ok ey deiiyor.
20-25 yl sonra baz sosyalistlerin Yordamla yakndan ilgileneceklerini, hatta
kendilerine kk diye gstereceklerini, hi tahmin etmezdim. Ama serinkanlca davranarak yle dnebiliyorum: 20-25 yl sonra bize (eski bize) benzeyen kiiler Yordam stnde dursayd daha iyi olmayacakt. O trl bizler, fazlasyla zaten hep var olmutur, bize katlanlar saymazsak, eletirme gelenei[34]

nin lkemizde kurulmasnda pek katklar olmamtr.

imdi ite eletirme geleneinin, en azndan eletirmede bir srekliliin salanmas frsat kmtr ve gerekleme yolunda Edebiyat Dostlar
nemli bir grev yapmtr. Bize benzemeyen, ya da yle grnen kiilerin
bunu yapmas, hem bizim sandmzdan salam olduumuzu, hem de artk bizim grlerimizin, ilevini yerine getirmesiyle, askya alnmas gerektiini gsterir.
Askya almak, terk etmek anlamna gelmiyor kukusuz. Bir sre iin
kullanlmayacaktr anlamna geliyor. Bu sre ne kadar srer bilmiyorum?
Edebiyat Dostlarnn koyduu halkay yakndan deerlendirebilirsek, hem
bu sreyi syleyebilir, hem bizim grlerimizin ne lde deieceini de
tahmin edebiliriz.
Peki nasl deerlendireceiz?
Vaktiyle edebiyat gelenei kurma yolundaki almalarmz, savlarmz, birok tembel/oportinist eletirmen, grmezlie gelebiliyordu, deerlendirmekten kayordu. Grenler ise gszlklerinin ya da cesaretsizliklerinin tutsa oldular. imdi arabizler; eski bizler stnde duran, onlar gren Edebiyat Dostlarn deerlendirmekten kaacak myz? Yoksa biz
bize kar myz? Bu, bizim gemiimizle alay etmemiz olur galiba?! Eskiyi
bir daha yaamak istemem, ama onunla alay etmeyi de iime sdramam!
Evet, yazar deiliz, belki de yazarla dnmeyeceiz, ama edebiyatn
dnda da deiliz. Yazd kalarak ne yaplabilir bunu dnebilir, aratrabiliriz.
Mektuplarmn bir blm senin dediin gibi uzaktan komuta niteliinde. Ycele bunu amtm. O, komuta yerine sinyal szcn tercih
ediyor. Fark etmez. Ama gryorsun ki bu mektubum uzaktan deil yakndan kumandal. Anlalmyor mu? Anlalr: Haydi ibana!
Oyaya, Sunguya, Erene sevgiler, senin de gzlerinden (komutasz)
perim.
***
20.11.89
Haluk:
imdi de bir baka renk ve boy kt var kalemimin altnda, ve
Eve geenlerde hrsz girdi, gndz vakti. Her taraf allak bullak etti.
Hi bir ey de bulamadan gitti. Bunlar mark/dolar hrszlarym, mal almazlarm. Ama mark bulmaynca bo kmamak iin evden, senin daha
[35]

nceki yllarda getirdiin bir kalem vard, unutmutum bir yerde kalmt,
ite onu almlar. Baka bir kaybm olmad ve bu kalem, elimdeki, bir baka
arkadan ben emekli oluyorken yapt hediye. Biraz kaln, parmaklarm zorluyor, ama artk dnem deiiyor gibi, kdn rengi ve boyu gibi, mektuplarmz da klecee benzer. yisi de budur diyeceim, dnlerde mektularmz
uzatan heyecanlar olgulat olgunlat, ilevlerini de bitirdi deil mi? Yeni heyecanlarn boy verip egemen olmas... : bakalm zaman ne gsterecek?
Sana ksaca bu yakadaki haberleri aktaracam, sonra da 06.11.89da elime geen 31.10.89 mektubunu yeniden okuyup eskiye fazla bulamayan bir
heyecana yol aacak m, u douracak m, bakacam.
1. stanbulda Memet Fuat gremedim, Fiekiyle grtm. Beni yemee de alkoydu. Son kitabnda yalnz bir (1) iirini sevdiimi syledim, hangisi
olduunu da gsterdim.
2. Koay Balarbandaki evini satm, yeni evine tanmadan stanbulda
onu da grdm. Yeni evi Bostanc tarafnda. Adresini aldm.
Biliyorsun utsaylar da o tarafta oturuyor. Ben byle ilikileri nemserim. Balarbanda Koayn evi ile M. Fuatn evi ayakla 15 dakika kadardr, haberin var m? Filiz stanbuldaki evine tanamad, tansa Gvenin nceki iyerine ayakla 5 dakika mesafede olacakt.
3. Filiz, ameliyat oldu bacandan. 3 ay alda kalacak. Reyhan bana hastaneye yatt haberini vermiti. Reyhan Esere yakn bir yerde avukatlk yapyor.
O gn Reyhandan sonra Esere gittim. Eser, istedii halde, edebiyata dnemiyor, vakit bahanesi yok ama ite dnemiyor. Daha dorusu edebiyata istedii kadar giremiyor. Epeyi iir kitab alm, okuyor. Ama ...
4. Eser iin haberim udur: Eser 1979 (?) sralarnda Baturun dergisinde yazlar yazm(t). Ben bu olay ok nemsemitim, 1970ten sonrasn yakalad diye. 1979-80de braktna gre yazy, 80den sonrasn yakalamas
pek g olmaz diye dnyordum. Ama o gn grdm ki durum byle deil.
Eser Telliyi, olak tanmyor. Bana, bu airlerin kitaplarn aldn ve okumaya baladn syledi. O zaman...
O zaman senin dediine varr i: Eser yazya imdilerde dnerse sadece
dekoratif olur.
5. Eserle ilgili bir haberim daha var, bu seni ilgilendirecek sanrm: Eser
evindeki tablolar satm, parasyla Altnovadaki evinin inaatn tamamlayacak, balatm bile. Buradaki dkkan satarsa Ayvalkta o tr bir dkkan aacak ve akamlar Altnovaya dnecek.
Dnyorum da Eserin ve Halukun edebiyata, yazarla dnmeleri
dekoratif olmasa ok eyler olabilecek. Biraz kuzeyde Burhaniyede de Bezirci
6-7 ay orada rn veriyor! O ky kutsal bir nitelik mi kazanr? Umarm ki
Haluk Eserle eski hesaplamalarn -bugn kimseyi ilgilendirmeyecei iin[36]

bir stma nbeti gibi yaatmaz da biraz yarna dnk bir eylerin heyecann
yaamaya balar.
6. Pekere ilikin bilgi, sanyorum, sana gnderdiim fotokopilerde var.
Bana tantrd Adnan, Armutluda tantrd (ad neydi?) adamn kk
kardei imi. Pekerle ben ptm iin, tabii, Adnan da ptmd buraya
geldiklerinde. Pekerin edebiyata dnmeye niyeti var gibi grlyorsa da olana yok grnyor bana.
7. Sana asl haberin namdandr. Geenlerde yolda grdm yanatm.
Sizi arayamadm dedi (Beni arayacakt. Aa yukar belli bir gndemimiz
de olacakt.). Onu dolmuuna kadar gtrdm. ok deilse de yeteri kadar
konutuk. nam edebiyat brakmtr, dnmesi bu sralarda beklenemez. Benim ona kar grevim bylece bitmi diye kabul edilebilir.
nam iirsel dzyaz metin deneme her neyse yazyor ve yaynlyor anlalan (Argosta ?). Edebiyattan kopmu bir kimsenin bu tr yazlarda baarl
olmas ans azalr sanrm.
8. Teyzemin kaladan aya krlm, nazikne zmire arldm. O srada Ayrm gelmiti. Ayrm Sedat anver karyor, sana ondan sz amtm.
zmirde Sedata da uradm, o vesileyle be-alt Ayrmcyla saatlerce birlikte
olduk. lerinde lkiz Kulur da var. Bu kzn iyi iirleri var. Yaknda Ayrm Yaynlarndan kitab kacak. Sana Ayrmn ikinci saysn postaladm m bilmiyorum. stersen sen bir yllk abone olursun. Ayrm nasl bir dergidir, nasl olmaldr, bu trl sorulara ben yorulmadan yant verebileceim iin, benim
neredeyse ilgi sahamn dnda kalyor.
Sedat Edebiyat Dostlarn tuttuuna gre ona baz tavsiyelerde bulundum. Bunlar sen yorulmadan tahmin edebileceine gre, senin de belki ilgi
alannn dnda kalr.
***
Gece, 20.11.89
Haluk:
imdi de bana ilikin bir iki haber sunaym:
1. Geen ay bizim inaatlarn teknik kongresinde Teknoloji: Hangisi?
bildirimi sundum. Karaesmen benim konumu ieren daldaki yazlarn genel
raportr idi. Ho bir alveriimiz oldu.
2. 10 gn nce Antalyada bir gn denize girdim, hava bozunca hemen
Ankaraya dndm.
3. iir okumaya biraz ara verdim, zamanmn ounu ngilizce edebiyat/
[37]

kltr/eletirme yazlar okumaya ayryorum. Yazn sen buradayken belki bir

yl sonra sizlerle kouabilirim, hazrlanabilirim demitim, byle giderse bir yl
sonra, Batdan da sz ap sizin karnzda ukalalk edebileceim!
imdi mektubuna bakyorum, acele yant bekleyen bir yeri var m diye,
pek gremiyorum. yleyse bu mektubumu kapatmama izin ver. Bir iki saatim
daha var yatmaya, Nacinin Demdemesini okuyacam.

Ben taallm eylemitim fenn-i ak levhden

Vermemiti hsne suret hazret-i Yezdan henz



(eyh Ali Vasfi, Muallim, 318)
***

20.12.89
Haluka:
Sen erken yazmsn, ben de gecikmeden yazaym dedim, yoksa sylenecek nemli bir ey yok. Hareket ya da olays eyler var kukusuz. Gnmzde nemli ile nemsizi ayrmak gleti, daha dorusu, nemli ile nemsizi
yeniden tanmlama gerei kendini iyice gsteriyor, bu durumda bakarsn bir
nemlilik yaktrlabilir baz hareketlere, ben yaktramasam da. Alkanlklarmn kimisini askya alabiliyorum, ama aslacak yeni bir ask bulamadm
iin hem eski hem de yeni nemlilikler benim sanki dnyamn varlklar deil...
ki gn nce stanbuldaydm. Fiekiyi grdm,ona drt ngilizce kltr/
edebiyat yazs braktm, yeni yazlar, yararsa evirsinler, dedim, ben henz
okumadm iin bu yazlarn yalnzca adlarn verebilirim: (1) Foucaultla ilgili, (2) Baudlairele ilgili, (3) Wittgensteinla ilgili, (4) Feminizm ile ilgili. Grdm ki Fieki dergiyi szde ynetiyor, bana yle dedi: Memet abinin masasna brakaym, o baksn yazlara.
Ycel telefonda sylemiti, ama, bir yolunu bulup Fiekiden sordum, ve
rendim. Gven Turann iir kitabn basmayacaklarm.
Yanmda 6 ngilizce yazy ilenmi bir zarf daha vard. Kadkynde
Genlik Kitabevinin yanndaki sahaflar arsnda alt katta bir cilti var, Kemal
Durmaz oraya leden sonralar almaya gelirmi diye iitmitim, ite oraya gidip zarf Durmaza vermelerini rica ettim. Durmaz artk ok seyrek uruyormu, imdi de ksasna, zmire gitmi. Vakit sabaht, yle olunca, leden
sonra oraya yeniden uramadm. Szn ettiim alt yaz State of the Political Theory konusunda. Birisi dorudan doruya Marxismle ilgili. Ben yalnz
bir yazy okudumdu geenlerde. Kltr ve Edebiyat eletirmesinde uygulanan deconstruction (yapy bozma) ynteminin hukuka uygulanma giriim[38]

lerini zetliyordu. Bu bana ok ilgin geldi. Bilmem Durmazn ilgisi buralara

kayar m? Kayarsa onunla bir diyalog uzaymz olacak demektir. Osmandan
bir ses kmad. 15 Aralkta Cihan Ouz Ankaraya gelecekti, ya gelmedi ya da
vakti azd beni arayamad. Cihann sosyoloji kl oluu ve (ne kadarsa) ngilizce bilmesi kendisiyle bir diyaloumuz olabilecei anlamna geliyor.
Burada bu ay iinde Mehmet Mahzun Doanla iki kez grtk. Diyaloumuz vardr. Bir yl sonra Tamer K. Bilginle bulutuk. Bilgin (ne gibi ilevi olduu belli olmayan baz) amatr dergilerde eletirel yazlar yaymlyor.
ki yl nce ktphanede Yordam elden geirip bir zetini yaymlamt. yi
bir ocuk, ama -belki dil bilmedii iin- diyaloumuzun anlaml uzaylara varmas olasln dk gryorum.
stanbulda bir de Seyfettin zdemiri buldum. Kadkynde Altyolda
bir handa mimarlk brosu var. Adresi Abdullah zkan vermiti, Ycel de szn etmiti. Aradan ok yl getii iin (zaten eskiden pek arkadalk yaptmz sylenemez, Ycel ve Pekerle yapmtk arkadal) birbirimizi tanyamadk. Az da olsa iir yazyormu, btn iirlerini bir kitapta toplamay dnyormu. Bir iki dergiyi izliyor, iinde deilse de edebiyattan kopmu saylmaz.
Bu stanbul gezimde sahaflardan eski dergi topladm, eski harfli birka
kitap da bulabildim. Halit Ziyann Mai ve Siyahn bulduuma sevindi. Bylece H. Ziyann orijinal bask epeyi kitab tamamland bende. Mehmet Rauf
da yle. Dosyalara bakmak isteini duymuyorum, sen bana u bilgiyi verebilecek durumdaysan sevinirim: Selim leri Servet-i Fnun romanyla ilgili yazlar yazmt, bunlar bir kitapta toplad m? Okuduun yazlar varsa nelere/nasl eiliyor?
stanbulda proramm uygulayabildim, greceklerimi grdm, alacam aldm. Bir de proram d bir yaaym oldu: Gece otobs ncesi kahvede
dergileri elden geirirken bir gen masama geldi, dergilere bakt. Kubilay Kseolu imi. iirlerinden haberliyim, henz kitab yok. nmzdeki Argosta
toplu iirleri kacakm. Epeyi konutuk. Beendiim airlerden deilse de
onu eletirmeye eilimli buldum.
Senin mektubuna gemezden nce bir haberim daha var, zaten sen de
grmsndr, Edebiyat Dostlarnda Ahmet Oktayla sylei var. Ben okumadm. Ama Adaletle Kemalin bu syleiyi deerlendiren yazy okudum. Bana
ilgin geldi. Sana dergi -her nedense- ulaamamsa ben sonra gnderebilirim.
***
22.12.89
Haluk:
[39]

Lisedeyken renmitik galiba, Fazl Ahmetti sanrm, yle bir ey demiti Haim iin:
Haimin irinde var reng hayal
Olmayan ya lafz ya manasdr
Fazl Ahmet edebiyat ders kitaplarna gemiti. Halil Nihad ise hi bilmediimiz bir add. Sonradan tandm. Bu ikisi, sen okullusun bilirsin, ayn kuaktan. imdi elimde, stanbuldan geen gidiimde bulduum Siham- lham
kitab var Halil Nihadn. O, Haim iin yle demi:
erh ederken air Ahmet Haimin bir irini
Eyledim gaib temamen akl da izan da (s. 32)
Haim o zamanlar bir hayli igal etmi zihinleri, deil mi? Bugn ise ondan ka iir var bize kaynaklk edebilecek?
Halil Nihad (Boztepe) ayn kasidesinde u beyitlere de yer vermi:
Biz cihann yle bir hakinden ettik ki zuhur
Halk hep seyyan tutarlar cehli de irfan da
Ald bak Gkalp Ziya mir-i Nazifi yanna
Gaib ettik yani biz ran da Turan da

Bir zamanlar saklyordum can bir canan iin

Ald lakin imdi alk can da canan da



(31-33) [1336=1920]

Baka bir gazelinde de Halid Nihad Turanclar okam:

u mbarek vatann ismine Turan diyenin

Akibet son yeri Turan olur inaallah



(39)

Bu beddua iltifat yerine de alnabileceinden (!) edeb deeri artar sanrm.

Bugn Ayrmn 3. says geldi. Tavr deilse de tavrslk vardr diyebiliriz,
yazda. Ne ki bir taralk/dar yerde oturu var. ... bakalm zaman ne gsterecek? uras ak bana gre: Edebiyat Dostlar dar yerde deil. Sana Ayrm
gndereceim.
Bu hafta Nisaya gittim. Yoktu. Odasn paylaan Murat Szerle tantm
ve konutum. 25 yalarnda, birikimli. iir de yazyormu. Mehmet Mahzun
[40]

Doanla tantracam, ayn sokakta alyorlar.

Bu kez de bir mektubu tamamlamak nasip oldu! Nice mektuplara...
Sevgiler, iyi gnler. Hepinize.
***
26.01.90, Sabah
Haluk:
09.01.90 mektubunu, ya da yaadmz tarihi makine ileyiiyle alglayan
09.01.90 mektubunu, on gn nce aldm. Fazla geciktim deil mi bu satrlar
yazmakta? Olsun, ben sk yazarsam sen de zorlanyorsun, oysa durumun benimki kadar yazmaya elverili deil. Yine de merak etmeyesin diye, ben de, aramzda birbirimize kazandrdmz alkanl sevdiimden olacak, o alkanln biraz da tutsa olarak, daha da gecikmeyi nlemek yolunu tutuyorum.
Biraz garipe de olsa, baladm ya, artk bu mektubu srdrmek g olmaz, sen de yle masaya oturmana bakyor, oturunca mektubunu bir (ya da
birka) rpda bitiriyorsun, deil mi? yle ya, seninkinden bir gn sonra
Ycelden mektup geldi. Onun da mektubuna bir giri yapsam diyorum. Sonra senin mektubunu yeniden okuyacak, ona gre ilmikler atmay srdreceim. Kabul m?
leden sonra
Haluk,
Havalar bir trl dzelmiyor, dzelirken bozuluyor. stanbula/zmire gitmei oktandr dnyorum olmuyor.
Hemen syleyeyim ki bu, nceki mektuplarmda yazdklarmn sana bekletecei bir dorultuyu srdrmek anlamna gelmiyor. Belki de tersi? Bilmem?
Artk tandm yeni kiilerle ilikiyi gelitirmek, onun peinde komak... bunun yan sra ilikileri snrlamak ve hatta noktalamak konusu gndemimde
kendisini gsteriyor. nsan ilerlerken bireyler bulamazsa geri ekilmesi normal olmaz m?
lk geri ekiliimi Fiekiye uyguluyorum. Ona o ngilizce yazlar verdiim zaman beklerdim ki bunlarla falan arkadam ilgilenebilir, ben size durumu bildiririm desin. O ise Siz bunlar evirecek misiniz? demekle kald. Ben
eviren benden az ngilizce biliyorsa yardm edebilirim dedim. Kafasnda,
anlalan, hi bir kimse bulunmad iin yant vermedi. stelik yazlar Memet Aabeyim baksn diyerek biraz tedeki masaya koyarak yazlarla, yani be[41]

nimle, tmden balanty kopard, kopmak deil ya...

Bezircide bir mektubum var, herhalde alt ay geiyor. Bakalm yant gelecek mi? Yazabilecek mi? ok ilerisi iin bir ey syleyemem, imdiki durumda
ondan da geriler durumda olduum ak.
Ankarada Tamer K. Bilgin ve Mehmet Mahzun Doan, tatl ocuklar, birlikte bulunmaktan zevk alyorum, ama onlarla bir eyi bytmek olasl zayf grnyor. Olabilir kukusuz, ama zahmet ister, iki tarafl. Onlar iin
olanakl m bu bilmem, ama ben fazla zahmete giremem, o a getim.
zmirde Sedat anver de aradm bir air, karlkl konuulabiliyor. Ama
imdiye kadar vardmz yer tekilerle olandan farkl deil. Ondan bir umudum u ki o bir dergicidir. Dergicilik serveni onunla beni bir yerde, heyecan
asndan, iyice yaklatrabilir. Bu da iki ayda belli olur: Yrtmekte olduum bir deneysel beklentinin sonu bunu gsterecek.
Tabii, ben byle ekilirken, baka giriimlerim, snamalarm olmayacak
demek deildir. Sana durumu yazarm, die dokunur bir ey olursa.
Yukardaki paragrafta bir heyecan szc geti. Buradan senin mektubunda Edebiyat Dostlarnn son saysndaki yaz dolaysyla sylediin
[Oktayla] yaplan konumayla ilgili deerlendirme yazs ilgin ama [onlarla] ayn heyecan izgisinde deiliz gibi geliyor bana, szlerine geeceim.
Yumuak/nlemli konumusun araya gibiler koyarak. yi, ama erge seiklie kavuman gerekir. Eski alkanlklarmzn arl altnda belki seiklik hayal olur denebilirse de ben yle diyeceim: Oktayla yaplan konuma ve
deerlendirme bir edebiyat olaydr; bu olay karsnda bir ey yapmak gerekmiyor mu? Eer gerekiyorsa onlarla bir heyecan birlii olumu demektir.
Acele etmemek uygun olur. Olaya kar onlar baka, sen ve ben ve Ycel baka zmler nerebiliriz. Zaten zm nermek bile kolay deil, zaman isteyen bir ey. O halde fazla/tam heyecan aramann anlam ne? Dnem, Devinim, Yordam dnemindeki o eski heyecanlarn bir benzerini mi bekliyorsun?
Yani, alnn karlansn m istiyorsun?!
Selim leriye ilikin epeyi bilgi vermisin, ama senin de bir yerde belirttiin gibi Yazko bakmndan arivim iyidir. Yalnz 41-42.nci say eksik kald
(sende varsa, nemli blmlerinin senden fotokopisini isterim, acelesi yoktur
ama). Selim lerinin yazlaryla ilgili yardm nerine teekkr ederim, gerekmiyor. Ben Servet-i Fnunla yakndan ilgilenirsem, Selim leriden sonra km yazlar (varsa) okurum daha nce. lerinin Ak- Memnu ile ilgili kitab
varm, buldum, aldm. Zamanla lerinin baka bizde olmayan yazlar ve kitaplar varsa onlar da buluruz.
Bu konuyu biraz daha srdrebilirim. Defterin yeni saysn alrken baktm eski saylarn da sergilemiler. Bende yalnz say 2 eksikti, onu da aldm.
Akam dergiyi kesip biip dosyalarken Halit Ziya ile ilgili bir yaz grdm. skender Savan. Baka yazlar da vard galiba bende. iirleri var, ama ben se[42]

vememiim. Yazsn okuyaym dedim ve birka gn sonra okudum (Bu benim galiba okuduum ilk eletirel yaz oluyor, Edebiyat Dostlarn saymazsak.). Son aylarda pek ok ngilizce eletirel/kltrel/politik yaz okuduum
iin onun yazsn -sanyorum- anlamakta ve deerlendirmekte glk ekmedim. Yaznn kusurlarn da syleyebilirim. Savar baz eylerden haberli baz
eylerden habersiz. Bunlar benim eletirmeye dnm kamlamaz, ama
dnersem benim iin malzeme olur. Bu satrlar okurken hemen sana atlayacam nereden bilecektin: ite atlyorum, sen u Almancaya girmezsen, edebiyat ve kltr kaynaklarn anlar ve izler duruma girmezsen (imdiki edebiyatmzla uzakta olduun halde iyi denebilecek bir dzeyde ilgiyi srdrebilmen alklanmaya layk da olsa) sana yarn asndan kaybolmu gzyle bakacakmm gibi geliyor bana ve okuduka bu duygum gleniyor. Ne denebilir, duygudur! -- Biz duyguyla i yapmayz! Amerikada eletirme toparlanma
dneminde. Fransz etkileri ok etkisini yitirdi. Fransada bile o nl Derrida,
Foucault, Barthes gibi nller bugn rnek tutulmuyorlar. Jurgen Habermas
tutanlar oalyor. Bu, senin dilinde, Almanca yazm. Okuyabilsen ne iyi olurdu. Bana bile g katardn. En kestirmesi u mu, senin yolunu yine kendin bulman iin: Bir Almanca kltr/edebiyat dergisine abone olmak, onu yakndan
izlemek, deerlendirmek.

[43]

orhan koak
Yalanlarla Uramak
TEPEDEKI AT
Att m sonunda dna ylk
Ama belki terk eden sendin
Kurtlardan m katn yoksa
Bu sivri kapanta
Bu dipsiz zirvede
Uarak m, derek mi
Bu kayala, bir yara geldin
Ne bir adm ileri, ne de geri
Kartallar dnp duruyorken
Drt nal bir masal, umak adeta
Gznde kamar arzu vadisi
Uzanamazsn lk tenli aaca
Seni buraya ekip getiren neydi
Renkler kamayor ipil ipil
Dalp kyor sise aa vadi
Gr ki ne anlar braktn orda
Oynaan taylar
ahlanan ksraklar hey gidi!
Her kalbin bir karanl vardr
Kmldatr ruhu anszn bir kr itki
Seni buraya, hangisi;
Eyerlendiin gnden kalma keder?
Yakalandn anda aldn yara?
Yarlardan sonra o takn kibir?
ahlanrken mi yansdn buraya?
Sor,
Ben ne aryorum ki
Seni grdmse bu kaya banda
[44]

Temizyrekin yukardaki ltl paray da ieren yeni kitabnn (Yalangezen, Krmzkedi, 2011) asl gnderi noktas, kendi daha nceki iirleri, en
ok da bir nceki kitap: Yeryzn Gezen Atl (Yasakmeyve, 2004). Bir iirin
serveninde yedi yllk bir aralk (bir boluk) az ey olmamal: baz balanmalarn gerei yerine getirilmi, bir sre noktalanmtr; yepyeni bir sayfann alm olmas beklenir. Yeni kitap artk kendi gerekeleri, kendi bahaneleri, kendi hamleleriyle ayakta kalacaktr. Oysa Temizyrek byle bir tabula rasa fikrini tam da bu yedi yllk boluktan sonra reddediyor. Baln ncekiyle ilikisi kastsz olamaz: nce yeryzn gezen atl vard, imdi bir
tr karma/boaltma ileminin sonucu gibi duran bu yalangezen. nceki
yaptnn bana bir eksi iareti yerletiriyor air, en azndan belirgin bir soru
iareti. Hepsi yalan myd yleyse; bu gezintide devirilmi izlenimler, kazanlm deneyimler, geziyi balatan ve srdren istek, atn kendisi hepsi serap myd? iir beyaz sayfay reddetmekle bu tahripkr soruturmann en
olumsuz sonucundan kanm da oluyor: bitiin, mutlak susuun bir adm
berisindeki bu kalakalmann (her eye ramen sa kalmann) en gzel rneklerinden biri, Tepedeki At. Bir tutuklanma nn tanmlayan bu iire dneceim. Ama sorgulama ve tutuklanmann arka plan hakknda da bir eyler
sylemek isterim.
Arka plan, silinemeyen zemin, elbette Yeryzn Gezen Atl. Bu son kitap
asndan bakldnda, o kitapta en dikkat ekici para nsan Yenidir baln tayordu. yle: Her an yenidir insan / Yenmitir rnein iindeki bir nceyi / Mermer gibi parlamtr ak bellek / Bozguna uramtr anlarn hkm / Baa yeni bir apka, apkada ince bir erit / Szlr gider nasl da krmz / Bir orap bile yeniler tam bilekte / Ak kemiinde bir kent armas / Isla
gc varsa notasyla gezinir / Sz dolar diline dalar geer onu da / Kamar
neye baksa yeil erik orda burada. nsan her an yeniden, yepyeni doar; bakt her eyle kamar ve bakt eyi de kamatrr, tazeler. Bu iirin de gizli
gnderi noktas, Temizyrekin en sevdii airlerden Cemal Sreyann genlik
rnlerinden Gl iiri gibi gelmitir bana. Sonu yleydi: Gl alyorum yzme sryorum / Her naslsa sokaa dm / Kolumu kanadm kryorum
/ Bir kan oluyor bir kyamet bir alg / Ve zurnann ucunda yepyeni bir ingene. Yeniliin henz bir ideoloji haline gelmedii (ya da oktan geldii ama
airin bunu henz bilmedii) bir n iaretliyordu Gl. Temizyrekin nsan Yenidiri o iirin hem dnsel olarak daha iyi ilenmesi, derinletirilmesi, hem de daha tenselletirilmesidir (kamama). Gen Cemalde henz iirsel bilince kmam (ve aslnda hibir zaman tam ad konulmayacak) bir kayp duygu, Temizyrekte nerdeyse programatik bir fikir halinde belirginleir:
An dediimiz ey, imdi ve burada deneyimi, zaten nceki anlarn yenilgiye uratlmas, hkmsz klnmasdr. Kamama tam da bu srprizdir, bu
apansz ykszleme, bu dourgan tresizleme.
[45]

Hi olabilir mi? Bellek bir ak mermer

gibi, yeni naklar bekleyen bir beyaz levha gibi ieriksizce parldayabilir mi? Hafza her zaman oktan dolmu ve arlam olan deil midir? Hfzedilmi olan?
Arzu oktan gemiin, bakasnn deil midir? Bu nemli deil, henz nemli deil. nn kendine inand bir an vardr, nn sade bekleyi olduu, sade aklk olduu bir an. Buna inanmadan, buna
kaplmadan ie balayamayz. Temizyrek iin ncesizliin bir anlna bile olsa
gerekten yaanm bir deneyim olduunu deneme/eletiri kitaplarndan birine
koyduu balktan da sezebiliyoruz: Boluktan Domak (Kanat, 2007). Bu duygunun bu kadar plak, bu kadar teklifsizce ifade edildiini daha nce grmedim ben. Cemal Sreyadaki rkek duygu, Temizyrekin korkusuz balnda
bir neriye, bir kavrama dnyordu.
Kendi ncesiyle, kendi doum koullaryTemizyrek iin
la aklanamayacak bir yarat, bir tazelik,
ncesizliin bir anlna bir fazlalk.
Ama kavramlarn balca zellii ilibile olsa gerekten
kisel
olmalardr: yanlarnda ister tamamyaanm bir deneyim
ister rakip olarak baka dnceolduunu deneme/eletiri layc
ler vardr; bir evveliyatlar ve bir akbetkitaplarndan birine
leri vardr. Ksaca tarih iindedirler, istemeseler de. Cemal Sreya, ve zurnann
koyduu balktan da
sezebiliyoruz: Boluktan ucunda yepyeni bir ingene derken, herhalde yaanm bir tazelik deneyimi kaDomak.
dar, bir tazelenme isteini, u halde kurtulunmas gereken bir eskilii, bir doumun koullarn da ele veriyordu (srgn ocuu oluu, 60larn sonunda bile, ancak sslenerek, kostm edinerek
kendine yer bulabiliyordu iirinde sanrm Atatrk dostlarndan rkyordu. imdi olsa?). Temizyrekin nceki kitabnda, tazelik nermesinin en azndan sorgulanmaya, urasndan burasndan didiklenmeye baladn hissettiren iirler, dizeler de vard. Biri, tam da kitaba adn veren iirin son ktas:
l zaman tazelenmek umar ya / Herkes bu rmakta bir kez yunar ya / nsan
hayali arar sorar ya / Yeryzn gezen atl grdn m. Son dizenin soru kipi,
[46]

Karacolanda karlaamayacamz bir tereddt, bir ikirciklenme ekliyordu,

koma biiminin enlikli kesinliine.
Bu gezgin atl, Temizyrekin iirinin bir noktasnda, sanrm ikinci kitab Krlangcm Paranoyada (Yn, 2000), bir baka romantik figr olan gebeyle eleerek belirir, zaman zaman iki figr i ie geer. Atlnn tarih iindeki sava balamndan (sipahi, valye, vb) tam kopmakszn uzaklatn,
ordusundan ayr dm bir yalnz gezen haline geldiini fark ederiz. Gebe de kabilesiyle birlikte yayladan yaylaya konan bir gezgin ozan olmaktan kar, hedefine kolayca (belki hi) ulaamayacan sezen bir gzkara arayn
temsilcisine dnr. Epik hareket isellemekte, hayalilemekte, bir det-i
cnuna, arzunun sanrsal ovalarna aktarlmaktadr bu isellemenin getirecei btn kuruntular, tkanmalar ve krgnlklarla birlikte. Yine de Yeryzn Gezen Atl grece en, gvenli bir iir toplamyd; ikinci kitapta iyice belirginlemi olan melankoli (kiinin kendi yarasna sevdalanmas) snrlanm,
daha dar bir blgeye hapsedilmiti burada.
Yalangezende bu adan daha karmak, daha atallanm bir tavr beliriyor. Bir yandan, eski kederin inatla srdn anlyoruz. zne, nereye baksa,
kt yerle vard nokta arasndaki hazin fark (yaad d) gryor
gibidir: durdun snm da / yarndaki gl banda, / o balangca / baktn,
/ baktn da / tanyamadn: / ktm bu su mu, /dneceim hangi a? / atn,
/ / o nerede? / her yer / heryer gibi / gn hergn (At ve Zaman). Dnyann bu byszlemesine, kederin kendi kendini koruyup kollamas elik eder:
deme yarama / / vurma yarama. Bu okuduumuz para, romantik d
iiri formatna fazla uygun grnyorsa eer, yine ayn melankolik izgi zerinde ama daha soluklu, daha bululu iirler de var kitapta. Bunlarn en gzellerinden biri, Nere Gitsem imden baln tayor. lk ktas:
nere gitsem iimden
gidelim kalk buradan!
kaldka ykselen, nlayan bazen
hangi halka varsam
ters dnen bir ocuk ve sezaryen
uzun zaman sezeryan sanmtm
bir ermeni ad gibi, birden
derin yara
ince kesik
tiz bir ad
o halk ki
her tufanda nuh arlar barnda
[47]

nefesiyle nemlendirir de boluu

o bolua doar kardan ararat
imdi derin yara ince kesik tiz bir ad
Yine gezgin ozann azndan yazlm bir iir bu. Ozan artk kendi halkyla birlikte deil, yalnz dolamaktadr geni bir Ortadou corafyasnda. Ve hangi yaylaya konsa bir terslik, bir olumsuzluk bekliyordur onu. lkin
Ermenilerin derin yarasyla karlamtr. Sonra, da dedike bir daha dalanan Krtlerin blgesine, sonra da erkeslerin, Rumlarn, Araplarn, Yezidilerin, Sryanilerin ve Afganlarn sadece bir toprak paras da deil, daha ok
bir tarih kesiti/kesii olan yaylalarndan geer. Ama nereye urasa bir sszlktr bulduu: nere gisem l l. te yandan, bunu sadece tarihsel/hayali deil, tmyle kiisel/isel bir yolculuk gibi okumak da mmkn. nere gitsem iimden / gidelim kalk buradan: Bu dizeler, nereye gidersem gideyim,
iimden bir ses bana kalk buradan da gidelim diyor, eklinde okunabilir (sekizinci ktadaki kime varsam iimden o ses dizesi de iirin bunu daha doru, en azndan daha ncelikli, daha resmi okuma olarak nerdiini gsteriyor). Ama cmlenin eksiltili yaps (sonuta, iimden bir ses denmiyor bu
ilk ktada), ikinci bir okumay da mmkn klmakta: iimde nereye gitsem,
memnun olamyorum. Yolculuun bu kadar isellemesi, iirin grnrdeki
kapsayc niyetiyle rtmeyen bir sonuca da yol aabiliyor: bu tarihsel yaylalarda yaanm dertlerin sadece airin kendi kiisel kederinin, kiisel amaznn bahanesine, en azndan kafiyesine indirgenmesi tehlikesi. Oysa iirin and halklardan birounun kendi tarihlerini sadece kayp hanesine yazmak
istemediklerini, kendilerini sadece yara olarak grmeyi reddettiklerini (hele
u gnlerde) bilmiyor muyuz? iirin yazar, son yllarda yaad onca zntye ramen, sahiden ister miydi byle bir indirgemeyi?
te yandan, melankolinin d gereklii kendi gerekesine dntrme
eilimini aan, daha direnli ve gayriahsi bir yn de var bu iirin; yukarya
aldm nc ktada, iitsel bir e olarak beliriyor: birden / derin yara
/ ince kesik / tiz bir ad. Yaray niteleyen sfatlar (derin ve ince) gelip sondaki
tiz szcnde toplandnda artk bir girintiyi, bir oyuu, bir ie k (bir
depresyonu) deil, bir knty, bir fkrmay, bir dlamay seslendirmeye
balamtr. Boyun emeyi, kendi kederine kelmeyi reddeden, tersine bir ok
gibi da, ileriye ynelen bir iitsel/bedensel atlm. Birden[bire]tiz bir ad:
ister istemez tiz bir tad olarak da okuyorum bunu ben: tat varsa, lezzet varsa eer, ukurun, depresyonun henz bir adm berisindeyizdir, ou zaman
da oktan bir adm tesinde, stnde. air de bu tiz sesin gayriahsi, kurtarc doasnn farkna varm olmal ki, ktann sonunda ayn szleri byk bir
lezzetle bu kez tek bir dize halinde tekrarlyor, bir kez daha dilinde gezdiriyor.
yi iirde ou zaman byle oluyor galiba: Bir ilk niyet (burada bir ekme[48]

niklik iddias, bu corafyann btn halklarnn yaslaryla zdeleme istei) kendine

ramen hedefinden sapm, o yaslar kendi
kiisel derdine alet etme eilimine kaplmken, birden[bire] sesin, yaznn, harfin kendi gayriahsi hamlesi iiri baka bir yere uratyor: ilk niyetin hedefiyle belki tam rtmeyen, ama yine de ona layk bir ses, sesleni. Burada bir alverie, ama daha ok
da bir ala dikkat ekmek isterim: andm
dize, Temizyrekin yakn dostu air kr
Erban en gzel kitaplarndan Derin Kesiki
(1999) akla getiriyor. Ama durdurucu, fakirletirici allar vardr, gertici etkilenmeler.
Bu onlardan deil: isteyerek, besleyici olaca bilinerek alnm, ierilebilmi
bir etki. Yalangezende krnn iiri balkl bir iir de var, iir (ya da yaz)
hakknda. lk ve son ktalar: Kadn teni parman heyecan / Kalemin glgesi ruhun damlas / Bilincin kan akn mayas / Dalar talar yaban yaz / Gz
ey, o derin kesik // // Her eyin ge olmas ama henz ey / imdinin acs, acnn kadim pas. Her eyin ok ge gelmesine, hatta belki hi gelmeyecek olmasna tahamml etmeyi mi reniyordur air? imdinin keskin acsn gayriahsi felaketin kadim tarihinde tartarak greliletirmeyi mi reniyordur?
Sabr eitimini, Erban iirinin iinden geerek mi alyordur?1
***
Temizyrekin iirinin zdeletii halklarn tam u srada (belki her zaman) ihtiyac olan eyin sabr ya da tahamml olmadn dnenler kacaktr. Zaten Nere Gitsem imden de sabrdan ok, kendi cennetten d formatna daha uygun bir raz olu tonuyla bitiyordu: bir daha varr
myz kimbilir / o meme tenli pnarlarn bana. Bense sadece unu syleyebiliyorum: Erba, tamam; alveri, tamam; hatta Melih Cevdet veya Cemal
Sreya da tamam ama bir iir herhangi bir eitimini, herhangi bir eriimini yine kendi iinden, kendi kvranlarnn, kendi taviz ve uyanlarnn, kendi
rza ve inkrlarnn, kendi erken yalan ve ge doruluklarnn iinden geerek
1
Temizyrekin Erban iiriyle alveriinde ortaya kan bu sabr egzersizinin yine
de baka, daha eski bir airin dolaymndan getiini dnmeden edemiyorum. Belki ikisi de
hatrlamyordur artk, okumam da olabilirler. Edip Canseverin en byk iirinde (Ha Yanp Snd, Ha Yanp Snmedi Bir Atebcei) u satrlar yer alr: Anmsarsnz, bir iir vard, ok ge bitecek / Her eyin her eyin her eyin / Ah her eyin bir bir olmasna. Bunun eliki iiri Bir Yititen Sonrada, saburluktan, nice yl bekledikten sonra tam da bitkinin lmnden hemen nce kaktsn ucunda aan o yaman bitki ieinden de sz eder Cansever.

[49]

elde edecektir, edebilirse eer. Bu noktada karmza kitaba adn veren iir kyor, Yalangezen:
u durumdaym: Konuuyorum; yalan!
Gereimle uyumayan cmleler derdim
Yalan-ste oynayorum kendi kendime
Kaypak, belirsiz, bedensiz bir gd bu
Yaadm hibir eye benzemiyor dorusu
Daha ilk dizesinde hibir kaamaa veya dolambaca sapmadan dosdoru nereye yneliyor iir? Doruya, doru sze mi? Hayr, sesleniin dolayszl onu ksmi de olsa bir hakikate deil, yine pheye, yalana, kaypakla gtryor. Ama bu kez kendi yalandr bu; ve ad konulmu bir yalan. Modern edebiyatta en azndan Hugo von Hofmannsthaln Lord Chandosun
Mektubundan beri iyi bildiimiz tipik bir kriz iiriyle mi kar karyayz
yleyse? Ksmen, ama tam deil: Yalangezenin znesinin derdi, Avusturyal airinki gibi btn szcklerin karlksz ya da kalp (tzsz) olmas deil,
kendi szlerinin kendi gereiyle uyumamasdr. Hofmannstahln metni, 19.
yzyln sonralarna doru btn Avrupa kltrn saran bir dilsel pheciliin (bir nominalizmin) k ve ortalama bir ifadesidir; fazla genel oluuyla sonuta yine bir mazerete dnr. Temizyrekin iiriyse ok daha tikel, kiisel
bir hesaplama alanna yerleiyor: Bakalarn bilemem, benim szlerim yaland ve bana, benim yaadklarma yalan sylyorlard. u halde doru sz en
azndan bir ihtimal olarak ak m brakyor air? Bir gn gereiyle uyumlu
cmleler, dizeler kurabilecek mi? Ama bu noktada iirin asl derdi bu da deil. Kendi yalannn iinde, sylediklerinin bir yalan olduu gereinin iinde
bir sre daha kalmaya ihtiyac var. Ve bu eikte yalnz, klavuzsuz olduunu
da bilmek zorundadr. kinci ktada adlar anlan birtakm arkadalarn uyar ve tavsiyelerinin de airin yalanna, yalan-gereine fazlaca dokunmadan kayp gittiini hissederiz.2
Bir ihtimal olarak braklan doru szn sylenip sylenemeyeceini ve
sylendiinde de artk bu iire ait olup olmayacan henz bilmiyoruz. Neyi
biliyoruz? Soruturulan yalann byle bir soruturmaya cesaret eden herkesin de yalan olduunu, olabileceini biliyoruz. Soruturma nc ktada srer: Merak ediyorum gerein maarasn / Ya pusulam oyuncak, bu merak
yalandansa / Ya ateinde yanmak istediim hakikat / Kalbi soumu bir ya2
Bu ksm art myd? Bence deil. iiri zayflatyor. nk Temizyrek iirde kendi derdinden, kendi gereinden sz etse bile, yine de herkesin kendi gereinden sz ediyor olmaldr, yoksa iir deil an olarak kalrd. Ve zaten, iirde eletirilen yalan, bakalarna,
u ya da bu kiiye sylenmi yalan deil, znenin kendi kendisine syledii yalandr. Doruyu da bakalarndan ve bakalar iin deil, kendisi iin aryor olmaldr. Geldii eik, herhangi bir klavuzu ya da referans reddeden bir eik deil midir?

[50]

nardasa / Ya ben kendini Simurg sanan tavus / Si- Daha ilk dizesinde
murg beni bekleyen o yorgun boluksa Soruhibir kaamaa
turma sahici olmaldr, ama bir yandan da cevabn
veya dolambaca
oktan verilmi olduunu hissederiz: Evet; sen sahiden de batan beri kendini Simurg sanan tavus/k,
sapmadan
o da seni bandan beri iine alm deersiz bolukdosdoru nereye
tu; bilmiyor gibi yapyordun ve batan beri seziyoryneliyor iir?
dun. Bu noktada, iirin zaten bir yorgunluk olan
Doruya, doru
post-modern nihilizme iyice yaklat, hatta teslim olduu dnlebilir. (Kitapta bu trden basze mi?
ka anlar da olduunu ihbar etmek isterim. Mesela
Hayr, sesleniin
sondaki Deleuzen Pencerede Kendini Kandr
dolayszl onu
parasnda u delili buluyoruz: hayat bestelenmeksmi de olsa bir
ye gelmedi hi / ya bir nota eksik ya bir fazla hep.
Zarif.) u var ki, Yalangezen bu yalan-hakikat sohakikate deil,
ruturmasn po-mo dncenin pek iltifat etmediyine pheye,
i (nk solipsizm ve idealizm sulamasndan
yalana, kaypakla
ekindii) tehlikeli bir noktaya eritirmeyi baargtryor.
yor: her ey, btn bu kbus, benden mi ibaret; benim dmda hibir ey yok mu? Necip Fazln nl
ile (1939) iirini hatrlatan beinci ktada u dizeler yer alyor: Ne meknn
buradasnda konakladm / Ne imdisinde soluklandm zamann / / Olmak istediim her yerin gurbetindeyim / / Bu yokluk kapanndan bir kabilsem /
Diye diye sayklayp inleyerek bouldum / Tam uramdan bard gece: Sen!
/ O benim diyeceim ama yine yok kimse / Benle balayp biten bu ksr dngde / Bastka dme bu yalan-keder Btn bu azap provalar, bu yalankeder, bende balayp bende mi bitiyor, dmda kimse var m, bir ey var m:
baz eski diyalektikilerin syleyebilecei gibi, sonuna kadar, en azndan tehlikeli bir eie kadar ilerletilmi bir dnsel tavr (bu rnekte idealizm veya
solipsizm veya sbjektivizm) kendi kartna, artk kendisi olmayan eye
de iaret etmeye balar. Her ey benim sanrlarmdan, sabuklamalarmdan m
ibaret(ti) diye sormaya baladmz anda, dipsiz bolukta icat edilmi bir paranoyak kurgudan da (ve kkenindeki depresyondan, narsistik oyuktan) kmaya; yeryzne doru trmanmaya balamz demektir.
***
iir bunu yapabilir mi, rportaja ya da anya dnmeksizin bu kadar
gerek ve gereki olabilir mi? Sadece Nzm Hikmetin deil, her iyi iirin de
kendine ve iire dardan bakabildii bir iirsizlik noktasn elden brakmadn hissetmiizdir (Cansever: bir iir vard, ok ge bitecek). Btn bu
[51]

kvranmaya ve dile getirilmesine gerek var m sorusuyla ama nemli cevab arasndaki bir kaytszlk, farkszlk erisi zerinde ilerleyecektir. Ama bizim burada sormamz gereken ey u: Temizyrekin yalan sz, yalan gezintisi hangisiydi? Urad, konaklad tarihsel yaylalarda bulduu halklarn kederi de mi yaland? Yoksa kendisi mi yakmyordu o dertlerin ozanlna? Yalan, o dertleri kendininkine kafiye yapmasnda m ortaya kyordu, yoksa kafiyeyi iyi oturtamamasnda m? Yalan olan keder miydi, yoksa dile getirilii mi?
At m, yoksa atl m? Bu kitap, ilk bakta, ikincisi! der gibidir: yalan olan
bendim, sluptu, cmleydi! Ve kapandaki gzel at deseniyle, iirlerin ounun balnda yer alan at szcyle, bize bir asl hakikat veya artakalan hakikat blgesi gstermek istediini de dnebiliriz, insanlarn yalanna,
sahteliine su orta olmayan bir tr plak doa imgesi. Bir karma ilemi gerekletiriyor bu kitap: Yeryzn gezen atldan binici eksiltiliyor, geriye atn kendisi kalyor. znenin nesne lehine denklemden istifas, feragati:
ben aradan ekileyim.
Bu ilem kitapta baz Deleuzec formllerle de desteklenmitir: Atolu (at-olu), tayolu. At yoktur, atn kendisi iin de binicisi iin de sadece
bir at-olu vardr. Bu formlasyon, n kapdan kovulmu znenin (znelliin)
de arka kapdan tekrar olaylara dahil edilmesini salyor olabilir. Deleuzen
post-Bergson dirimselciliine prim verenler (bunlarn hemen hepsi felsefe rencileri olmaldr, ya da air, ya da potansiyel air) Temizyrekin u cmlesini de benden daha kolay kabulleneceklerdir: Cann yol edip gider at. Canla
yol birdir ve ikisi de giditir, olutur. Bana hi ikna edici gelmiyor bu, gzel
olsa da. At gitmeyebilir, iirsel bir ifadeyle sylersek. Kendisi de bir tr karma ileminin sonucu olan katrdan sz etmiyorum bile. Ve Deleuzede asl ilemin karma deil, toplama ve birikme olduuna iaret edenler de kacaktr. Kendi gerekletirdii zorlu karma asndan nerede duruyor kitap?
Burada iki farkl k yoluyla karlayoruz; belki birbirini dlamayan,
ama yine de farkl iki ura tarz. Yalanla doru, kla var arasndaki m[52]

zakereyi srdrmenin iki farkl yntemi. Birini kendini bir sonraki iire atma
diye zetleyebiliriz. Yalangezenden bir nceki parada, Zaman lnde iirinde modern kriz iirinin en temel kurtarc hamlelerinden birinin nefis bir
rneini buluyoruz. ddial balk da bizi ynlendirmitir: bir orakln, bir
byszlemenin mekn-zamanndayz. Braktm ben beklemeyi / saklanp
ocukluuma. / Onda da sr kalmyor / arka yz bugn olunca. Canseverin
Ne kald o ykselilerden cmlesini hatrlatan u d tasvirini okuruz sonlara doru: dnyay sulamak niye / / ne kald skklerden tenime / dikenli
patikalardan asfalta / engin ovalardan s odaya / sndm dnden bugne
// Skldm varoluumdan. ocukluun (ve ifade ettii her eyin, yani atallanmam, durdurulmam istein) ykseltisinden tam orta yan sradanlna inerken, inmek zereyken, belki tekrar havalanamyor, ama havalanma ihtimalini ertesi gne, demek bir sonraki iire kalma ansna tahvil ediyor:
O simsiyah gnei armak
isteyeceim n beklerken
huylanyor iimdeki vahi
Yayorum, bu da ben
zaman lnde kum sayp
afa bekleyen de ben
kamarken kzaran dalar
o yaban kuun sesiyle birden
rperip dorulan da ben
iirin her eye ramen sa kmasdr bu; bir ikinci ans yakalamas. Snmlenme ve susma alternatifinin dnda, romantik kriz iirinin yapabileceinin azamisi de budur ou zaman: tazelenme ve g toplama abasndan
vazgememi bir aylma ve gerekilik halini tanmlar.3 Ama bu iirsel beka
manevras Yalangezendeki zeletiriye yeterli bir cevap mdr? iirin ertesi
gne sa kmas sadece yeni bir yalan-inanszlk-zeletiri dngsnn balamas anlamna gelmez mi? Gelmeyebilir. Ama sahtelik-sahicilik ekimesini
3
iirin kendini bir sonraki iire atmak zere krizden sa k jestinin baz klasik
rneklerini ok daha nce Cansever vermiti. l Sirenler parasnn sonu: Akam geri verince bana gzlerimi / ehir de kayboldu, denizin durgunluu da / Bir anka kuu yeniden karyorken kllerini / Bir kaya oyuu kendini altryorken bolua / Dedim, deniz de bendim,
dleyen de denizi / Ve sabah olur olmaz stmde derinliimin / Bir glmseme gibi bulacam kendimi. Bazen de tazelenme ve yeniden doum dncesi (anka kuu) iyice geriye
itilir, plak, dmdz bir bekleyi annda karar klnr. ahinin Kopard Elmasn sonu: Bir
gn de bir cami avlusunda gvercinleri taladm / Gzleri kr bir kadn msr satyordu / Alamak istedi ben gvercinleri rktnce / O an dnmedimse de sonradan aklma takld /
Gzleri kr bir ansan nasl alar diye. // Son olarak stnde bir tan / Oturdum saatlerce.

[53]

srdrmenin ikinci (ve belki daha radikal) bir yolu da olabilir. Boluktan domak formln, zellikle de formln birinci terimini kurcalamaktan, eletirmekten geecektir bu yol. Temizyrekin annesinin lm zerine yazd
Anam-Babam iirinde buluyoruz bu eletirinin bir rneini. yle balyor:
Anam kfrbaz bir kadnd / Bu huyuna dn gece istemeden son verdi / Babamsa lan bile demez / Seni siz gibi sylyor hl. Boluktan domu olmak varsaymnn (fantezisinin) nihayet rtlmesidir bu: air, bir bolukta
mucizevi biimde kendi kendine domadn kabullenmekte, kendisini douran somut koullar/insanlarla yzlemeye, sylemeye girimektedir. Anam
kaynatasndan balam kfre / orbasn beenmeyen Deli Memedin / Slalesini slatmaya yediden yetmie / Tepesinden aa boaltm tencereyi / Bylece devralm delilik tacn / O akamdan sonra herkes saygl geline. // Sonra
da erlii ald kocasndan, tanm / Vur hadi yiitsen! diye dikildii gn. Burada da bir sa kalma mcadelesinden sz ediliyor; ama iirin kendisinden
ok, kahramannn (anann) zaferidir bu. iir kendi benini geriye ekmitir.
Ben ok kktm o zaman
imdikinden bile daha kk
Bir inansam byyeceim
Anamn dn gece gittiine
Gtbut, kazkbzk hi daha
Tanmamtm kfrn binbir haliyle
Anam dilin olsun diye retti bunlar bana
Dnyay kfrle paklar gelirdi akam eve
()
Evi dediim derme atma baraka
Her gelen Krald ama
Her giden Gzel Abdal
Abdalm kuzum yolun ak ola!
Bir yas almasdr Anam-Babam; bu alma, znenin, kendi doum
koullarnn mtevaz, imtiyazsz, parltsz niteliiyle yzlemesini de salar.
Acl, ykc bir yzleme deil bu; ama bir idealletirmeye de ynelmiyor.4 Bunun yerine, ince, tatl bir mizah ieren efkatli bir kabullenme anlats buluyoruz:
4
dealletirme, kkensel bir yarann, bir yetersizlik duygusunun, ksaca bir narsistik
oyuun iini fantastik kurgularla doldurma abas olarak grlebilir. Freudun Aile Romanslar makalesinde tahlil ettii ocuk fantezileri (ocuk kendi gerek ana-babasnn deil, bir
perinin veya bir kraln ocuu olduuna inanyordur vb.) bunun rneidir. Ece Ayhann anakkaleli Melahat idealizasyonu da byle okunabilir. Oscar Wilden en gzel masallarndan
Yldz ocukta da ayn fantezinin eletirel sahneleniini buluruz.

[54]

Gebelik byk hneriydi anamn

Saraylardan bedevi adrna
Damak tad tayan bir kle gezgin.
Babamsa yerleik bir kle
Gece bile karmad kravatn
Ya arlrsam hazr olaym diye
(Artk karyor, astm yznden o da)
Herkese prl prl hazrdr babam
Sen nehrine Siz nehri demese de
Canm benim! diyebilir
Sun Yat Seni de hi sevmezdi.
Beykna hayrand ama
Hi bilmese de okuma-yazmay
Olundan dinlerken Denemeleri
Beykn dediin adam, Alevi mi?
Diye sormutu bir gn dayanamayp
Yant anamdan geldi:
Olur mu hi ngilizden Alevi, salak!
Babamsa olanca kibarlyla:
Niye olmasn, ngiliz insan deil mi?
una bakn arkada, derdi anam
una kfr iler mi
Burada da bir gzelleme, bir onarma/dzeltme bulmak isteyenler olabilir. Bunun bir idealletirme olmadn grmek daha nemli (idealletirmenin bir anlam da bir eyi olduundan daha farkl grme/gsterme deil midir). dealletirme yerine, kabullenmeden beslenen bir sblimasyondan (inceltme, yceltme) sz etmek gerekiyor. dealizasyonla sblimasyon arasndaki
fark tanmlamaya Freudun takipileri ok enerji harcamlardr. lkinin daha
ok defansif bir mekanizma olduu, tkamaya, kapamaya, yamamaya veya
boyamaya (yaldz boyas) yarad sylenebilir. kincisiyse, tam olarak ofansif
bir ilem deilse bile, baz varolan enerjileri, birikimleri ie komaya ynelir.
Tkamay veya doldurmay deil, retmeyi ve dntrmeyi amalar. Ne olursa olsun, ikisinin sanattaki, edebiyattaki ifadelerinin farkn u kstasla bulabiliriz: Nasl baz ok ciddi, ok derin insanlar (ve baz fazla ciddi aklar) herhangi bir akay ve inelemeyi kaldramayacak kadar krlgansa, idealizasyondan tremi sanat yaptlar da mizah kolayca kabullenmez. br mekanizmaysa bir dokunula krlp dklmeyecek, daha salam bir zdelemeyle i
grmektedir; mizah, nk neeyi ierebilir. Kabullenmek de pes etmek, paralanmak anlamna gelmiyordur bu izgi zerinde. Deer icat etmekten nce,
olan deeri aratrmaya, grmeye, ilemeye ayarldr. Saray gnll bir barakayd anamn evi, saray deildi.
[55]

Anam-Babamda daha dayankl

(daha kaln derili demekten de kanmayalm), daha imknl, eitlenmeye daha ak bir iire varyor Temizyrek. air, anamn dn gece ldne bir anansam byyeceim,
olgunlaacam demi olabilir iirinse bu yas emeini abartmaya, allayp pullamaya pek ihtiyac yok: o tatl,
zgrletirici kfrleri zaten ierebilmi olduunu anlad noktada iirsel yalan da kendisiyle bir ayr bar
imzalamaya mecbur brakm oluyor.
Romantizmden bir k kaps daha.
Kat bir yarg olacak ama, bu iir asndan bakldnda, Nere Gitsem
imdende gezgin ozann urad
halklar da, kitabn leitmotifini oluturan atn ve tayoluun da epeyce
bir miktar idealizasyon barndrd sylemek durumundaym. Ama iirsel yalan kuatmann, snrlamann, anlamann ve bu anlaytan da yine bir iir
vcuda getirmenin tek yntemi Anam-Babamdaki efkatli, yceltici/inceltici
mizah mdr? Atn ii bitmi mi oluyor? Kitabn da bir dorukta yalnz brakt o kprtsz ata dnelim artk.
***
Att m sonunda dna ylk / Ama belki terk eden sendin. Bir dlanma,
belki kmsenme deneyimini kastl bir reddedie dntren gururlu bir
istifa jestiyle balyor iir. Kmrden elmas yapma d: henz narsistik bir
evrendeyiz. Ylk m, bu henz krlmam, ayrmam, bireylememi yaban at srs m onu dlam, yoksa o mu onlar kendine layk grmemitir?
Ama daha bu ilk dizelerde, soru kipi o narsist tamlk ve kapan vehmini didiklemeye balar: Kurtlardan m katn yoksa: kurtlar, okurlar, baka airler,
ve tabii eletirmenler? Her biri bize kendi oyuumuzu gsteren aynalar? ukurla zirve kmltsz bir dnm iinde srekli yer deitirmeye balamtr: Bu sivri kapanta / Bu dipsiz zirvede. Dipsiz kuyu deil, dipsiz zirve! Kprtsz donakaldm bu ykseltiye, bu uurum dibine nasl geldim, uarak,
ykselerek mi, yoksa derek mi? Yoksa ikisi arasnda bir fark yok mu? Ne
bir adm ileri, ne de geri: bir tutuklanma, kendi bysne, kendi masalna yakalanma n. pheye, didiklemeye ramen parltnn, ihtiamn hakk verilir:
[56]

Drt nal bir masal, umak adeta

Gznde kamar arzu vadisi
Uzanamazsn lk tenli aaca
Seni buraya ekip getiren neydi
Drtnal ama masal, umak ama adeta. Birbirini elen terimlerden olumu bu formlasyonlar, ikinci ve nc dizede bu narsistik bylenmenin
amazn kurcalamaya balar. Aada bir yerde arzunun ltsyla dolmu
bir oyuk vardr, hl kamatrc. Ama eilip dokunmak, tatmak, ele geirmek
imknszdr artk. Ktann son dizesindeki soru bir hayret/hayranlk tonu da
ieriyor: imdi artk nafilelii galiba anlalm bir ihtirasn o ilk, krpe hali
karsnda duyulan aknlk ve rperme. Dalp kyor sise aa vadi / Gr
ki ne anlar braktn orda / Oynaan taylar / ahlanan ksraklar hey gidi! u
var ki, bu heyhat! noktasnda da konaklamyor iir. Yazklanmaya kaplmaktansa, ilk drty bir kez daha kaydettikten sonra drtnn soruturulmasna geiyor:
Kmldatr ruhu anszn bir kr itki
Seni buraya hangisi:
Eyerlendiin gnden kalma keder?
Yakalandn anda aldn yara?
Yarlardan sonra o takn kibir?
ahlanrken mi yansdn buraya?
Sorular birbirini izlerken kendi yalannn (narsizminin) hakikatine adm
adm yaklayordur iir. Eyerlenme/keder; yakalanma/yara; zafer/kibir: bu
birbirinin alternatifi deil, birbirinin sebebi, anlam, gereidir. Keder ve
yara olduu iindir ki kibir vardr; ve kibir de kendi adn koyduu anda kkenindeki yaray anlamaya, kuatmaya balar. At o zirve/uurumda duradursun,
ahlanadursun, bir kr itki, bir paslanm anahtar kendi kilidini kurcalamaya
balyor u halde iirsel yalann kendi terimleriyle srdrlen bir yalanszlk
aratrmas da vardr. Kitabn iki kutbu: Anam-Babam ile Tepedeki At. kisinin arasndan kendini sabaha, ertesi gne, ertesi iire atacaktr.

[57]

[58]

EREVE:
[MURAT BELGE]

Fotoraf: Sevengl Snmez

Bu Kadar Fazla Alanda Laf Sylemem,

Benim Meziyetimden ok Bakalarnn Murat Belge - Yaln Armaan
Kabahati.
Zeynep Oktay
Hseyin Ferhad in Kr Nokta
Hseyin Ferhad
ve iirin aman Yolculuu
Smurg: Sessizliin Elisi

Hseyin Ferhad iirinde Tarihsellik

air Taht

Hilmi Haal
Cemil Okyay
Can H. Trker
Hseyin Ferhad
Hseyin Ferhad

[59]

iirler

murat belge - yaln armaan

Bu Kadar Fazla Alanda Laf Sylemem,
Benim Meziyetimden ok Bakalarnn Kabahati.
lk yaznz Ekim 1965te Yeni Derginin 13. saysnda yaymlanm. Bu yazda Asm Bezircinin Yank Saraylarla ilgili yazsn eletiriyorsunuz. Kendi tarihsellii iinde deerlendirdiimizde, ilk yaznz hem Sevim Burak hem de
Asm Bezirci balamnda nemli anlamlar tayor. O yllarda Asm Bezirci ve
Hseyin Cntrkn nclk ettii nesnel eletiri, kendini nceki eletiri anlayndan (byk oranda Nurullah Ata tarzndan) ayrma eiliminde grnyor. Siz, bu ilk yaznzla dneminde ok kymetli grnen bir eletirmene
cepheden saldrarak ie balyorsunuz. Benzer biimde Sevim Burakla ilgili syledikleriniz de uzlamsal edebiyat anlaynn dnda duruyor. Siz bir
yandan Bezirciye itiraz edip bir yandan da Burakn metnine bir anlamda sahip kp daha ilk yaznzda farkl bir konum seiyorsunuz. 1965 tarihli bu yaz,
aradan 40 ksur yl getikten sonra sizin asndan nasl bir deer tayor?
Senin de sylediin gibi, aradan 40 ksur yl gemi. nsan tabii ilk yazd yazy hatrlar bir ekilde, arada derede olanlar hatrlamaz da. Ben de bunu
hatrladm zaman, yle ok iyi bir ekilde hatrlamam. Niye iyi bir ekilde
hatrlamam? nk bu yazda Asm Bezirci ile kavga ediyorum. Ama Asm
Bezirciye niin onunla kavga ettiimi ok doru dzgn sylemiyorum. Kavga konumuz Sevim Burak. Niin Asm Bezircinin Sevim Burak hakknda sylediklerinin bu kadar kavga edilmesi gerektiini de ak seik sylemiyorum. Bugn bunlar kafamda ak seik. Muhtemelen o zaman da, yazda olduundan
daha ak ve netti. Ama nedense bu herhalde genlik, 40 ksur yl. fke: Bir,
kitap byle mi okunur. kincisi Asm, Marksist eletirinin temsilcisi o zaman
ve kendini de adeta tekelinde, sahibi falan gryor. Niye yle diyorum? Memet
Fuata sorunca da ben Marksistim falan diyor ama Asm onu yle grmyor.
Marksist eletiriyi de ite oradaki slk erevesinde ele alyor. Bunlara fkelenip yazdm, ama dediim gibi kendisi kusurlu bir yaz. nsan byle bir eye fkelenir, yaz yazar. Der ki bu kitap da u var, u var. Mesela bunlar hi grmemiim. Yahut da der ki uyguladn sylediin yntem yledir, yledir.
Bunlar yok. Sadece kavga eden yaz, onun iin herhangi bir kitabma da daha
sonra almadm. Holandm bir yaz deil.
zin verirseniz yeniyaznn bu saysna alabilir miyiz?
Tabii. Sevim Burak benim kmdan holand. Tahmin ediyorum o da
[60]

Asmla biz ksmedik. Olmamas

gerekir ama bazen
olur. Asmla bizim
aramzda olmad.
Asmla her zaman
uzaktk. Yazlar yazlsa
da, yazlmasa da uzak
olacaktk, o belliydi.
eksik, yanl buldu yazy. Kendisine saldran bir yaz deildi, o anlamda kt
bir tavr yoktu Asmn. O da olabilirdi, burjuva edebiyat yapyor diyebilirdi.
O mantalite iinde o da kabilirdi.

Bezircinin size verdii cevap var. Arlkl olarak sizin genliinize vurgu yapyor.
Asmla biz ksmedik. Olmamas gerekir ama bazen olur. Asmla bizim
aramzda olmad. Asmla her zaman uzaktk. Yazlar yazlsa da, yazlmasa da
uzak olacaktk, o belliydi.
Yeni Dergi ve ardndan Papirsteki yazlarnzdan sonra, nemli bir eviri etkinlii iinde grnyorsunuz. Bu evirilerin bir ksm Faulkner ya da
Joyce gibi Trkiyeli okurun o yllarda pek de aina olmad yazarlar. Baka bir
ksm ise Marksist edebiyat kuramyla ilgili. Bu eviriler sizin tercihlerinizi mi,
yoksa yaynevlerinin taleplerini mi yanstyordu o yllarda?
Joyceu ben nermedim, Memet Fuat nerdi. Genellikle Yeni Dergide,
o ilk dnemlerde yaymlanan yazlar o verirdi, unu evirsene diye. Tabii
Faulknera ben balayp -kitaplarda anlattm gibi- bitirmeden brakmken,
Memet Fuatla tannca onu bitirdik. Benim tercihimi de yanstyor, Memet
Fuatn bana vermi olmasyla birlikte. Genellikle o zamanlar bizim ilgilendiimiz, sosyalizm ve edebiyat emberlerinde dolaan yazlard. Mesela ilk dergi karken olmas lazm, birinci ya da ikinci sayda Siloneden balanma zerine bir yaz vermiti. Siloneyi isim olarak bilirdim, hatta kt bilirdim. n[61]

Memet Fuat verdii yazyla dahi bana yol gstermitir,

daha sonra sylediim gibi.
k The God That Fails adnda komnizmden vazgemi alt adamn niye vazgetiini anlatan bir kitapta Silone vard. Daha yeni gemiye binen benim iin,
gemiyi terk edenler pek makbul deildi. Ama o yazda da getii gibi, insann
durduu bir yer vardr. Memet Fuat verdii yazyla dahi bana yol gstermitir,
daha sonra sylediim gibi.

Soruyu sormaktaki amacm u: Bu evirilerde sonrasndaki birikiminizi

iaret eden bir yan var. Faulkner, Joyce gibi daha zor diyebileceimiz yazarlar
tercih ediyorsunuz. Bunlar yaparken de kuram ihmal etmiyorsunuz.
Evet. Aslnda bu, Memet Fuatn da problematiki. Ben bunu ondan renmi deilim de. Sonradan deerlendirdiimde o sonuca varyorum. Mesela Kemal zer gibi bir adam, ben 60larda falan Kemalle arkada oldum. Gl
Yordam kitabn okudum. Sonra Kemal szlemeli air oldu. Memet Fuatn
szlemeli airleri deniyordu. lk olarak, alt aire getirdi bu neriyi. Yazdnz tm iirleri Yeni Dergiye verin, yazdnz her eyi de ben basacam, diye
neride bulundu. Sonra onu geniletti, altdan fazla oldu. Bunlardan biri de
Kemaldi. Kemal o zamanlar bilinen bir adam da deildi, Memet Fuat onu ok
beeniyordu. Gl Yordam ve sonraki kitab l Bir Yaz Memet Fuat beeniyordu, inceliinden tr. nk o zaman devrimci sosyalist denince kaba
saba bir ey ortaya kyordu. Kemal okumu, yazm, ok bilinli bir sosyalist deildi, ama solda olmak isteyen bir adamd. Memet Fuat, bu ince iir anlayyla bu ince solcu, toplumcu iir yazar m diye dnd. Bunlar Kemal
anlatt bana. Kemalin de akl yatt. Bence hi iyi olmad. Kemalin ince iir
anlay devam edemedi. O toplumcu biimi -toplumculuun illa yle olma[62]

s gerekmezdi bence- onun iirinin inceliini bozdu. Bu hikyeleri 67-68lerde Kemalden duyunca ve daha sonra bunun stne dnnce, benim problematikimin de bundan ok farkl olmadn dnyorum. Ben de sosyalistim, sanatn politik olduunu dnyorum, olmas gerektiinden ok, zaten
olduunu dnyorum. Ama benim estetik heyecanlarm da Faulkner, Joyce gibi yazarlarda ortaya kyor. Onlar da toplumcu denilen edebiyat iinde makbul kabul edilmiyor. O bakmdan ben de Memet Fuatn problematikini paylatm syleyebilirim, ama genel olarak paylatm syleyebilirim,
bunun iinde bir sr nemli nans var.

1969 ylnda Halkn Dostlar dergisini karanlarn arasnda sizin de adnz var. Buna ramen bu dergiyle ilgili sonraki yllarda yaplan almalarda smet zel ve Ataol Behramolunun adnn ne ktn, hatta bu derginin knda sizin de olduunuzun pek ok kii tarafndan bilinmediini gryoruz. Siz de bu konuda sz alma ihtiyac hissetmediniz. Bu durum, rastlantsal
m, yoksa sizin tercihiniz mi?
Halkn Dostlarnn knda benim bir katkm yoktu. ngilteredeydim.
Bu iki ismin yannda Sreyya Berfe ve zkan Mert var. Bunlar Ant dergisinde
bir konuma yapyorlar: Gerici iir falan diye bir eyler sylyorlar. smetle
Ataol da Ankaradalar. zkan Mert de muhtemelen yle. Sreyya stanbulda.
Aralarnda birtakm konumalar olmu olabilir. Ben ngilteredeyken bana bir
mektup geldi. Biz byle bir dergi karacaz, senin de kurucular arasnda olman istiyoruz, diye. Galiba smet yazmt. Ben nce mrn krn ettim. Benim de aklmda bir dergi projesi var, ama arlkl edebiyat deil, dedim. Onlar da srar etti, arkadalarm diye kabul ettim, ama daha bandan itibaren
biraz iim vkvklanarak kabul ettim. Daha bandan beri devrimci air knn ok iyi olduunu dnmyordum. Devrimci air knn istese de istemese de hedef alaca kiiler benim Trkiyede en iyi iiri yazdna inandm airlerdi: Edip, Turgut vd. Nitekim derhal onlara yneldiler. Doru dzgn iir yazmayp da devrimci sfat takld iin -yle bir grup insan vardr- air olanlardan deiliz, dediler. Asl kavga kinci Yeniyle. Bu da kanlmazdr: Niye nc snf adamla kavga edeceksin. Birinci snf adamla kavga
ediyor. Benim orada yazdm yazlar zaten aklmda olan yazlard; Namk Kemal, Mehmet Rauf gibi. Ama byle bir derginin ncelikle ihtiyac olan yazlar
deildi. Bunu bile bile yazp gnderdim. Onlarn bunlar bize uymaz diyecek
halleri yoktu. Ben de bir miktar madem beni ardnz, ben de kendi aklmdaki dergiyi iine sokuturacam gibi bir ey dndm ve hep yle yazdm.
Onlar barikatlar falan yazdlar. Nihat derginin militan olarak arkadan geldi.
Epey de srtland dergiyi. Burada dediin gibi aman ben halkn dostlar iinde
vardm, beni nasl unutursunuz, demek gerei de duymadm. Bu da bilinli
bir tavr denebilir. Geri benimle uzun konumalar yapld.
[63]

 1975 ylnda Birikimi yaymlamaya baladnz. Birikimin 1970li yllarndaki saylarnda -12 Eyllden sonraki Birikimden farkl olarak- edebiyata bir hayli yer verildiini gryoruz; yalnzca iir yaymlanmas deil, teorik dzeyde de.
Dediim gibi, Halkn Dostlar kmadan nce aklmda bir dergi vard. Btn teorik sorunlarla, teorinin gerektirdii derinlik dzeyinde uraacak bir
dergi. Bunu sylediin zaman etrafta bunu yapacak insanlar vard da bir dergi
bulamadklar m iin bunu yapamyorlard? Tam yle deil. Var aslnda, ama
ben ne kadar varsam, benim gibi baka adamlar da var. Herhalde benden geri
kalmayacak u kadar da adam var memlekette. Ama asl mesele byle bir dergi kmaya balarsa, iyi bir dergi, iddia ykl yahut amalad eyin ok uzanda kalmayan bir dergi karsa, o zaman insanlar buraya ekecek bir ortam
yaratabiliriz belki, daha iyi dnmeye, daha ok okumaya vs. Henz somut
olarak format aklmda deil. Halkn Dostlarna dahil oldum, ama onun o olmad ok belliydi. Ama Halkn Dostlarnda benim tasarladm dergide olabilecek yazlar da vard. Sonra da ieri girdik. eri girince, bu dergi ihtiyac iyice byd kafamda. Bir eyler yapm ve yapt ilerin sonucundan ok fena
halde piman olmu insanlar grdm. O tarihlerde bunun cevab, kafamdaki,
imdi konutuum gibi Marksizmin iinde bir sr eksik vardr deil: Muhtemelen Marksizmde bunun cevaplar var, ama Marksizmi iyi anlamak lazm. O olmad. Marksizmi biri ald milliyetilik yapt, biri ald darbecilik yapt, biri ald bilmem necilik yapt. Marksizmin iinde btn cevaplar vardr demem, ama insan dncesi iinde olabildiince herhangi bir eyin cevab vardr. O zamanlar da muradm bu aa be yukar, bu dnceyi derinletirmek, dnceyi saygdeerletirmek Bir de hapishane Bir sr eyi yapmaya yrekli, ama kafay altrmaya hazr olmayan adamlarla kafalarn altran, ama hibir ey yapmayan adamlarn buluaca bir yer olabilir mi? Akll
bir eylemci ve eylemden kopuk olmayan bir akll adam olabilir mi?
Edebiyatlar da var dergide
Kimle yaplabilir derken, fazla ahbaplmz olmamasna ramen Can Ycel byle bir eyin iinde olur diye dnyordum. Onat dnyordum.
Onlar zaten edebiyattan gelme adamlar. 60 ncesi, iyi dnen adamlar, siyasi dnenler -Namk Kemalden balatabilirsin- edebiyatdr. O gelenek hl
bir miktar devam ediyordu, 70lere kadar. Sonra o kapand: Edebiyat edebiyatdr. Baka bir i beklemezsin. Bir de hapishane iinde tantm bata
mer olmak zere birka kii var. Bir de Ylmaz var, sanat, sinema Demek
ki bir yandan dnce dergisi peindeyim, ama bunun yaamdan kopuk olmamas kp Canla falan konuup anlamaya varnca dergi yaymlanmaya
balad. Can Ycel zaten yazacakt, o var, elde bir. Uzun boylu dnp toplant yapp karar vermeden, hikyeden kandk. Hikye falan sayfalarca gelir,
Trkiyede kyamet kadar yk geliyor, onunla uramak bir sr i.
[64]

Louis Althusser

nsan, hayatnda bir sr eyi yar bilinli yapyor. Yllar sonra New Left
Review takmndan bir arkadamla konuurken -New Left Review benim kafamdaki modellerden biriydi- bizim dergi sizinki gibi deildi, dedi. Nasl deildi? Bana gre model o. Sizin kadar gndelik politika hakknda dnce
retemedik, dnyadaki dnceyi verdik. Bir de yaantya kapalydk. Siz iir
de yaymlyordunuz, edebiyat, sanat da vard. Evet, vard hakikaten. yi ki yapmz dedim. Daha iyi bilincine vardm onun.

Birikimde yapsalclk says var. Yapsalclk sol iinde oka eletirilmi

bir teori ama siz bu sayy yaparak bir tavr gsteriyorsunuz.
Benim yapsalclkla ilgili bir tavrm var. Althusser ve yapsalclk; bunlar
benim yaklak ayn zamanlarda tantm dnceler. Althusseri yapsalc
Marksist olarak gryorum ben. Gene o yllarda Althusser, ben hi yapsalc
olmadm, dedi, zeletirinin eleri diye bir kitap yaymlad. Orada, yapsalclkla ilgili benim yapacak zeletirim yok, ben teori-pratik dedim, bu teorisiz sapmadr, dedi. Ben bunu ok ciddiye almadm. Benim gzmde Althusser yapsalclktan ciddi biimde etkilenmi bir adamdr, iyi taraf da budur. Ben de yapsalclktan Althusser dnda etkilenmi bir insanm. Her eyin kna ya da bana post- deyince rahatlyoruz, bence post falan kacak
bir durum yok. Yapsalclk hl kendi esas alan antropoloji bata olmak zere, linguistikte, dnyay, toplumun ileyiini anlamakta nemlidir. O nedenle
yapsalcla benim ya da derginin yaklam olumludur. Ama epey sonra k[65]

m bir saydr. Mesela yedinci sayda falan Brecht yaptk. Demek ki olduka
bandayken, nc sayda Althusserin tarih zerine sylediklerini, drdnc sayda onun pratii ve tarih teorisini, sonra yedinci sayda da Brechti yaymlamz. Marksist sanat ne? O zamanlardan vard bende u: Marksist sanat Lukacstan m reneceiz biz? O zaman yandk. Bunun da zgrlk,
n ak ucu ak bir yolu olmas lazm. Tabii btn bunlarda, dnce kavgas yapmak zere, ortodoksiyle ters decein bandan itibaren belli, balamadan biliyorsun. O zaman bir tek Brecht mi olurdu, diyebilirsin. Ama o zaman
mutlaka baka adam da olurdu. Ama Brechtin yerlemilii var, Lukacs kadar
olmasa da. Kimse kalkp Brecht bilmem ne diyemez. Bakn bu adam beeniyorsunuz, niye beendiinizi dnyor musunuz, beendiiniz Brecht sizin
o klasik dncenizin dnda bir adam deme imkn veriyordu.

Birikimle birlikte sizin edebiyattan daha youn olarak siyasetle ilgilendiinizi gryoruz. Bu srete gerekten edebiyattan uzaklatnz m?
Aslnda uzaklatm. Tubayla [andar] konuurken de anlattm, benim
detour yapma detim var, patolojik bir ey olabilir. ok uzun yaamaya gven
duyma Habire geciktirip kenarndan dolama, dorudan gidersem bunlara
bakmaya vaktim olmayacak, iyisi mi oraya giderken bakaym anlay. niversitede epikleri okumam, mitoloji okumam, blmn dil sertifikasndan mezun olmam bu dediim dete sokulabilir. Ayrca politika ok ciddi biimde
hayatma girdi. Dnyay bir teori iinde anlama meselesi Marksizmle birlikte girdi. Baka bir sr konuda pek nemli bulmadm Kemal Tahir teori lazmdr, yanldn anlamak iin bile lazmdr, diyor. Teori iinden bakacaksn

Teori iinden bakacaksn ki, teori yanl diyebilesin, ama onu

diyebilmek iin nce yle bir sistematikle bakmak lazm. Bunu,
teoriyle uraan insanlar hayat boyunca yapar.
[66]

ki, teori yanl diyebilesin, ama onu diyebilmek iin nce yle bir sistematikle bakmak
lazm. Bunu, teoriyle uraan insanlar hayat boyunca yapar. Benim de Marksizmle ilikim her zaman byle oldu. Hl da kendime
bir eit Marksist derim, bunun sfat ancak
bir eit, bir iki eidi de var. O erevede bir kere ben Trkiye tarihi alacam
diye bir misyonu o zamandan koymutum
nme. Mmin bir tarihi materyalist olarak,
hangi matris iinde anlayacaz, nasl anlayacaz? Her ey tarih iinde anlalr. Edebiyat yapacaz, ama bunun iin tarih lazm.
Tarih nedir diye balayan, sonra bizim tarihimiz nedir diye devam eden Bunu u sralar hallediyorum. O zamanlar dndmden hayli ileri bir tarihte.

nk devrimci, savcnn
istediini yazyor, savc da onu bulun getirin
bana diyor. Bize siyaset yaptrmyorlar edebiyat yapalm gibi bir derdim yok. Siyasi olarak,
o dnem artlar iinde syleyeceimi sylerim. Bunu daha sert sylerdim ama syleyemedim diyorsam; rejimden,
deiimden dolay deil,
sylediim zaman ahali tepki gsterecek diye
sylemem onu.

12 Eyll darbesinin ardndan, siyasetin yollar tkand iin edebiyat dndaki

alandan pek ok kiinin edebiyat dergilerinde yazmaya baladn gryoruz. O tarihlerde tiraj 5.000i bulduu sylenen Yazko
Edebiyat gibi dergiler var. Siz de edebiyat dergilerinde yazdnz bu tarihlerde,
ama yazdklarnz edebiyat ii kalmad, yani aslnda dnemin koullarnn yansmas olarak edebiyata dn yapmadnz. Aksine, siyaseten zor saylabilecek
yazlar yazmaya ve kltrel okumalar yapmaya yneldiniz. Bu noktada yine sizin anzdan aykr bir durum sz konusu: 1970lerde edebiyat ikincil bir konuma itilmiken, siz edebiliin ne olduunu sorgulayan teorilerle ilgileniyordunuz. Oysa 1980lerde o gne kadar edebiyat zerine yazmayanlar kfr romanlar yazlaryla edebiyat dergilerine girerken siz siyaset ve kltr tarihiyle
ilgilenmeyi tercih ettiniz. Hikye bu biimde anlatldnda sizin kendinizi dnemin eilimlerinden ayrma eiliminde olduunuz ortaya kyor. Bilinli bir
tercih mi bu, yoksa bir refleks mi?
Bilinli olarak setiim, herkesin gittii yoldan gitme! gibi bir genel ilke
olabilir. Ama daha baka tercihler de var. Bir kere daha temel bir ey, daha
oraya gelmeden, sol, dnyada ve zellikle Trkiyede bastrlmaya altrlmtr hem somut pratikte hem de zihinde. Biz aslnda komnist parti kurmak isteriz, askeri kanad falan olan, ama bize bunu kurdurmazlar. O zaman artlara gre, mesela Trkiye Mfik Hemireler Dernei kurulur, buna imkn
varsa komnist partiyi bu isim altnda kuralm, der akl evvel bir adam. Ama
[67]

ben buna inanmam. u da tuhaftr: Mesela 141-142 diye bir madde vardr. Ben
hi hayatmda 141-142den yarglanmadm. Ama hibir zaman da 141-142ye girer mi acaba benim sylediim ya da girmemesi iin nasl bir tedbir almalym diye de dnmedim. Dncemi syledim ve bunlar savclarn formatna
girmedi. nk devrimci, savcnn istediini yazyor, savc da onu bulun getirin bana diyor. Bize siyaset yaptrmyorlar edebiyat yapalm gibi bir derdim
yok. Siyasi olarak, o dnem artlar iinde syleyeceimi sylerim. Bunu daha
sert sylerdim ama syleyemedim diyorsam; rejimden, deiimden dolay deil, sylediim zaman ahali tepki gsterecek diye sylemem onu. 12 Eyll olduunda bir illegal yayn rgtleyelim mi dendi. Olabilir, ama 12 Martta afak
dergisini biliyorum. Maocularn kard bir dergiydi. Tandklarmn evine
yollanyordu, bana gelmiyordu ama evremden biliyordum. Herkes bu adamlar manyak m, niye yolluyorlar, polis bunu bilmiyor mu? falan diye kzyordu.
llegal yayn byle olacaksa ben yokum bu ite. Bilmem ne varm, abc diye
bir yayn karyorlarm, bakalm ne demiler bu hafta dedirtiyorsan byle
bir ey yaratabiliyorsanz, tabii o zaman kar. Bunu yapamyorsan, postacya ben bunu atyorumu gsterme ihtiyacyla kapdan ieri almyorlarsa, ben
bunu kardmda yalnzca kendimi tatmin ediyorum demektir. Devrime kar vazifemi yerine getirmi oluyorum demektir.

Yaymlanma tarihi daha ge olsa da, ilk kitabnz doentlik tezinize dayanan Marksist Estetik. Bu kitapta hem (arlkl olarak) Marksist edebiyat teorisini tartyor hem de Caudwell zerinde duruyorsunuz. Bu kitapta arln Caudwell zerine deil, daha ok Marksist teorinin zmeye alt sanat, yanstma mdr, yoksa retim midir? sorusuna odaklanyorsunuz. Caudwell yalnzca vesile olmu gibi grnyor. ngiliz bir teorisyeni tercih etmenizin nedenini sormayacam. nk Tuba andarn yapt nehir syleide
bunun nedenlerini anlatmsnz. Tezinizi ngiliz Dili ve Edebiyat blmnde yaptnz iin bir ngiliz teorisyeni tercih etmeniz gerekmi. Hatta Berna
Moran, bal Marksist Estetik olarak koymamanz gerektiini, Caudwellin
adn ne karmanz sylemi, Trkiyedeki tahmin edebileceimiz nedenlerden dolay. Buna ramen, ngiliz edebiyatndan Raymond Williams ya da Terry
Eagleton deil de Caudwelli tercih etmeniz sorgulanabilir.
Caudwellin evveliyatn anlatyorsun, Edebiyat Fakltesi erevesini.
Caudwellin Marksist estetik alan iinde tuttuu yer bana ilgin geldi. nk
o srada retim meselesi kafamda ekilleniyordu. Caudwell, ok ocuksu bir
ekilde iir ekonomiktir diyor, retim kavramyla bir alakas yok onun sylediklerinin. Bu kavram kmadan nce, bu da baya Marksist saylan biri deyip
geebilecekken, ne diyor bu adam? dedim. Bir yandan sanat yaratmaktr diyor, yanstmaktr. 30 yandayken. Ben o srada ondan bym, aabeyiyim
ben bunlar sylerken, kendi yam olarak. Bu arada krk bin tane kitap yazl[68]

Christopher Caudwell

m, Caudwellin erimesine imkn olmayan. Tesadfi deil, ben burada kendime problematiki rebilirim, bu benim iin kstlama deil, diye dndm.
Caudwell, dnr olarak ok beenmeyip -vard sonular benimseme anlamnda- insan olarak ok sevdiim bir insandr.

Caudwelle kar teorik dzeyde ikircikli bir tutumunuz var m? Dnme biimini nemsiyorsunuz, sanat retimdir demesini mesela, ama vard
sonulara da katlmyorsunuz.
kircikli deilim, benim tavrm net. kircikli olan Caudwell, onu da yapyor bunu da yapyor; ikisinin de bir arada deerlendirilmesi gerekir, diyor.
Kitapta Jdanova ayrdnz yerde ki Jdanov sizin kabul edemeyeceiniz biri deil...
Evet.
Caudwell baz syledikleriyle Jdanova yaklayor, baz syledikleriyle
uzaklayor. Yaklat zaman hounuza gitmiyor...
Gitmiyor. O zaman imento, ite bilmem ne, mermer adam, Wajdann
vard ya filmi, ii kahraman...
Mayakovskinin Merkez Bankasna yazd iir...
Evet.
Aslnda bu Jdanov-Caudwell kartl Trkiyedeki edebiyat kltrne
bir tepki gibi. Bu, yalnzca Caudwelli ele alma deil Trkiyedeki ortama da
cevap verme amac tayor galiba...
[69]

Benim bu kadar fazla alanda

laf sylemem, o alanlarda
bir ey yaplmamas sonucu,
benim bir ey olmamla ilgili
deil bu. Adamn biri de
kp bu kantolar nedir diye
dnmemi. Dolaysyla her
alan bakir.
Evet, yle. nk bizde hep, komnizmin tarihine bakp kendine Jdanovu
model alan bir sr adam vardr.

Yaymlanan ilk kitabnz Tarihten Gncellie. Yazlarn bir araya getirilmesinden oluan ilk kitabnzda, sonrasndaki Murat Belge imgesinin btn
ipularn bulmak mmkn gibi grnyor. Her eyden nce tek bir alanda
yazmyorsunuz: Mzik, sinema, edebiyat, siyaset Bylece artk tek bir alanda sz sylemeye kendini ehliyet sahibi sayan entelektelin karsnda bir konuma yerleiyorsunuz.
Bunu sylemek, yaymlanmas ne kadar doru olur, ayrca da benim sevgili imajma zarar verir mi bilemiyorum. Benim bu kadar fazla alanda laf sylemem, o alanlarda bir ey yaplmamas sonucu, benim bir ey olmamla ilgili
deil bu. Adamn biri de kp bu kantolar nedir diye dnmemi. Dolaysyla her alan bakir. Kantolar hakknda olan kitaptaki yazda ne diyorum? Tramvayn kyla Kadkyn, Suadiyenin gzeli diye bir ey yazlabiliyor. Rampada patlar bomba diye kanto yaptnda, kadn-erkek birbirlerine deiyorlar.
Vapurun iskeleye rampa etmesi deil. Atla deve deil bunu tespit etmek, ciddiye alnmam. Adam ne diyor, rampada patlar bomba. Yani sama bir laf
deil. Hibir laf sama deildir. Buradan bakmaya balaynca, birdenbire bir
sr baka ey gryorsun. Daha nce sylenmemi bir sr ey gryorsun.
Yani bu, benim meziyetimden ok bakalarnn kabahati.
Yine Tarihten Gncellie ile ilgili bir soru daha sormak istiyorum. Bu
kitapta kltrn her alanyla ilgili analiz yapyorsunuz. Baz analizlere Trkiyeli okur zaten alkn. Ancak daha gndelik olan ve o gne kadar pek de
analiz nesnesi olarak grlmeyen konulara deiniyorsunuz. Barthesn ada Sylenlerdeki yazlarna benzer bir yaklamnz var. Trkiyede de bu tr
analizi yetkin biimde yapan isimlerden biri olan Nurdan Grbilek, sizin iin
[70]

Tarihten Gncelliedeki kltrel analizler sonraki kua ok etkiledi. Hani

hepimiz Gogolun Paltosundan ktk demi ya Dostoyevski, Rus gerekileri
iin, biraz yle bir durum var burada da diyor.1
Ben Barthes okumutum hapisteyken, ok houma gitmiti, dnyaya
byle bakmak. Barthes dnda ok fazla izlememitim bu tip eyleri. Ben kendim hayata byle bakmaya alkn olduum iin, aslnda 12 Eyllden nce aklma geldi, baz eyler yazmak lazm diye. O srada Demokrat diye bir gazete
kyordu, beni siyasi yazar olarak aldlar. Bir gn gittim, Dursun Akam var
orada, aklmda bir ey var: Kk denemeler yazacam, gnlk hayatmzdan gelip geen eyler hakknda. Politik yazma devam edeyim, bana yer bulun, haftada bir falan da bunlar yazaym, dedim. Mesela alayan ocuk posteri yazsn orada yazdm. Bir zaman sonra 12 Eyll oldu. 12 Eyll olunca da,
politikann ve gndelik hayatn i ie gemilii buradan anlatlabilir diye bir
ey vard kafamda. lla politika deil, bir yandan sanata bakm da, retim dedim ya. O yllarda tezimi de tamamladm. Toplumun iinde, mekanizmalarn
iinde sanat nasl retiliyor? Bunlarn hepsi kafamdayd. Bu sefer de Hasan
Cemale gittim, byle bir sayfa yapabilirim, dedim. Hasan Cemalin akl yatt, yatar byle eylere, lhan aabeyi olmaz diyene kadar. Cumhuriyette nsanlar ve Sanat sayfas km oldu. O sayfa, bir hayli etki yaratt. Ahmet Oktay oturdu, blue jean zerine bir yaz yazd. u oldu, bu oldu. Bakir alan incelenmeye baland. Burada, mesela solcu arkadalardan gelen direnlerle karlatm. Mesela iki kii arad, seninle bir ey konumak istiyoruz, diye. Bulutuk. O dnemde Milliyet Sanatta yazyorum; oraya daha uygun gelecek eyler, geri oras iin de yeni, oray da politize etmeye alyorum. Nostalji falan yazyorum, Trkiye de artk yarn beklentisi kalmad iin nostaljiye dnecek, oluyor bu sonradan. Bunlar da diyor ki Marquez falan yazdnda, onu
okuyorum nmde bir ey alyor, ama magazin bilmem ne diye bir ey yazyorsun, niye yazdn anlamyorum. Ne gerei var? Bunu bir ahmaklk haline getiriyorlar. Kendi ahmakl m, okuyann ahmakl m, paylalan ahmaklk m? Sonuta, tencereden ahmaklk kyor. Magazin eletirisi yapmak biraz
daha farkl, buradan da insanlara baka bir eyler verilebilir. Gndelik hayattan kacak bundan sonra politikalar, kalkp ey ahali diyalektik, antitez falan
diye anlatamayacaksn. Ama yani o arkadalar ve onlarn benzerlerinin itirazlar tahmin ediyorum hi bitmedi.
Tarihten Gncellie gibi Edebiyat stne Yazlar da bir derleme kitap,
1967den 1989a kadar yazdnz yazlardan yaplan bir seki ieriyor. Bu kitap yaymlanrken baz yazlarn ya da blmlerin bana ya da sonuna aklayc notlar koymusunuz. Bu notlarda hayata geirilemeyen kitap tasarlarndan, yazmay dndnz ama yazamadnz yazlardan sz ediyorsu1

Radikal Kitap, 10 Austos 2007.

[71]

nuz. Bu tavrnzn, yazlarnzda bir eksik bulmaktan kaynaklandn ya da en

azndan yazlacak kitap karsnda eksik kaldklarn sylemek mmkn galiba. Bu eksiklik duygusu, Trkiyeli entelektel balamnda baka rneklerde de
karmza kyor. Mesela Orhan Koak da yazlarn kitaplatrmad, hatta ayn
konu hakknda yazarak nceki yazlarnn eksikliine iaret etti, nceki yazlar yrrlkten kaldrd. Benzer biimde Hseyin Cntrk de yaymlad kitaplarn hibirinin yeniden yaymlanmasna izin vermedi. Yine entelektel olarak saygn bir konumda olmasna ramen Adnan Benk de yazlarn bir araya
getirmedi. Tm bu rnekler, meselenin kltrel boyutta sorgulanmas gerektiine iaret ediyor. Sizce bu eksiklik duygusu, tamamen kiisel mi yoksa birtakm kltrel nedenleri var m?
Dierlerini bilemem ama ben ok ge kitap yaymlam bir adamm, eviri olmayan kitaptan sz ediyorum. lk kitap Tarihten Gncellie, 80li yllarda kt, o zaman ben neredeyse 40 yandaym. Ama yazar olarak da biliniyorum. Ama dediim etrafnda dolamaktan dolay kitap yazmaya giriemiyorum. Bu kitap tez olabilir, nitekim erken kitaplarmdan biri tez. Ama orada
baka bir ey olmal. Tez bakadr, kitap baka. Ama ona da razym, bu benim
kitabm demeye. Baya zaman gemi, tez yazmakla arama hapishane girmi,
konumu deitirmiim. Bir yn yazs olup da kitap yazmaya giriememi bir
adamm. Kitaplarn nsznde sylediim gibi, yazlar toplayp kitap yapmay sevmiyorum. Kitabn btnl olmal. er sayfalk yz tane yaz toplayp yz sayfalk bir kitap yaymlamak, yz sayfalk kitap dnmek deil. Ben onu istiyorum, kitapta konstrksiyon olmal. Bunu yapamadm. Baya
az yaptm. Kemal Tahirin kitab, Devlet Ana ktnda gene sinirlenip yazdm zaman aklmda Genesis diye bir ey yokSonuta ge kaldm,
tu. Genesisi yazdm zaman artk o yazdaki baz eyler geerli deildi. Sonuta ge kaletrafndan dolama
dm, etrafndan dolama hikyesi yine, daha
hikyesi yine, daha
erken bitirseydim edebiyat zerine baz kierken bitirseydim
taplar daha erken geliecekti, orada hayat yaedebiyat zerine baz
kam brakmad. Ben de yle yaamay setiim iin ikyet edecek ya da vah vah yazk
kitaplar daha erken
oldu diyecek bir durum yok ortada.

geliecekti, orada hayat

yakam brakmad.
Ben de yle yaamay
setiim iin ikyet
edecek ya da vah vah
yazk oldu diyecek bir
durum yok ortada.

Genesiste anakronizmle ilgili yazdklarnz nemli bir toplam oluturuyor. Anakronizmin bir yaptn estetik deerini belirlemeyeceini, ama tarih hakknda sz alan bir yaptn daha dikkatli olmas gerektiini belirtiyor, hatta bu konuda sert davranmak gerek
diyorsunuz. Sert davrandnz da sylenebi[72]

Yazarlarn bilindn sorgulamak diyorsun, bu yazarlarn deil

Trk milletinin bilindn sorgulamak. Hatta Trk
milletinin bilindnn haritasn yapmak.
Bu bir edebiyat eletirmenlii midir? Hem evet, hem hayr.
lir. Anakronizmin yaptn estetik deeriyle ilgili olmadn belirttikten sonra
bu kadar ok anakronizm rneinin zerinde durmanz Genesiste estetik deer zerine yorum yapmadnzn kantlarndan biri bunu sylyorsunuz
da. Zaten Genesis kitabnzdaki yazlarnz nemli klan da estetik deer deil, belli dnemlerde Trkn zn tanmlamaya girien yazarlarn bilindn sorgulamak. Bu noktada anakronizmin bu bilindnn aa vurulmasnda byk nemi var. Ancak bu anakronizme bir semptom olarak bakmak yerine, kurgusal hata olarak deerlendirmeyi tercih etmisiniz ve sert olmak
gerektiini sylemisiniz. Sizin yaptnz kltrel okuma asndan sert davranmak yerine bu hatalara kran duymak gerekmez miydi?
Bu konuda seninle tam ayn fikirde deilim. Yazarlarn bilindn sorgulamak diyorsun, bu yazarlarn deil Trk milletinin bilindn sorgulamak.
Hatta Trk milletinin bilindnn haritasn yapmak. Bu bir edebiyat eletirmenlii midir? Hem evet, hem hayr. Evet, yani sonu olarak bunlar edebiyat
adna yazlm. Ama bunlar edebiyatla ideolojinin kesitii yer. Benim retim
konusunda sylediim, genel ideoloji, yazarn ideolojisi; genel estetik, yazarn
estetii gibi kerteler var. Bunlar da genel ideolojiyi temelde kabul eden, ona
katkda bulunmaya alan, ama katkda bulunmaya alrken kendi durduu
yere gre, mesela araya namaz sktrp Mslman yapanlar, onlar anlatmaya
altm. Sert davranmak, bu ideolojiye sert davranmak gerekiyor, kanaatim o.
Tarih yazyorum diye gelen bir adam, tarih konusunda biraz daha bilgili olmal. nsanlar stmann sivrisinekten getiini 1890larda rendi. Onun iin Ke[73]

Bir Jdanovun kp Hayr yle deil, birincisi demesi mantken

kabul ettiremeyecei bir ey. Buna ben sanat derim. Hepimizin
hayatnda olan/olacak sorunlarla yzlememizi salar;
kelebeklerin kanatlarn falan anlatmak deildir yani sanat.
mal Tahir Devlet Anada bizim burada sivrisinek boldur, stmadan geilmez.
Onun iin kimse burada oturmaz laf tek bana olsa bir ey demezsin, ben bir
ey demem, en fazla Kemal Tahir stat tp tarihini de bilecek deil ya, mecbur
deil bunu bilmeye dersin. Ama sen tarihi bilmem ne yapmaya kalkp, bunun gibi seksen tane daha pot kryorsan tarih konusunda, o zaman bunu yapma, bize de yutturma. Sertlik stma meselesinde falan deil, ideoloji konusunda. deolojik tarihe kar bayrak ap kendi ideolojik tarihini yapmakta.

Bu sorum da yine Genesisle ilgili ve nceki soruyla balantl. Genesiste

ele aldnz romanlarn estetik adan zayf olmas ama buna ramen sizin
bu kitaplarn zerinde ayrntl durmanz sizde bir tr huzursuzlua yol am gibi grnyor. Birden ok yerde bu yaptlar estetik adan deerlendirmediinizi belirtme ihtiyac hissetmitiniz. Bu noktada zellikle kitabn k ksm bu huzursuzluun davurumu gibi grnyor. Asl nemli nokta kitap boyunca dile getirdiiniz, ele aldnz yaptlar estetik adan deerlendirme huzursuzluunu bu blmde gidermeye alr gibisiniz. Yapsalcln verilerinden yararlanarak analizlerinizi estetiin alanna ekiyorsunuz.
Bu noktada Genesisin k ksmn sizin eletiri anlaynzn bir semptomu
olarak okumak mmkn m?
Hayr deil, ideolojiyle ilgili o. Bunun zaten estetikle ilgili olmad belli, Levi-Strauss da ideolojinin yaplarn anlatyor. Dolaysyla estetikle ilgili bir
mesele deil. Geri, sen syleyince aklma geldi: Henry James, Madam Bovaryyi
okuyor, ok mthi ama bu kadar deersiz bir sje zerine yazarlk mahareti[74]

ni kullanmak yazk deil mi? diyor. Bu balamda sylyorum, dn ki hangi

romanlar... Madam Bovary iin bile Henry James byle bir ey demi. yle ya
da byle batan beri edebi deeri olmadna dair kuvvetli kanaatlerin olduu
bir edebiyat okuyorsun. O zaman ben ne yapyorum? Eletirmenlik mi yapyorum? Bu kitapta ben eletirmenlik yapmyorum. Ama bir yandan da yapyorum. Ama ne eletirmenlii yapyorum? Edebiyat, estetik deil; ideoloji eletirmenlii. Sonu olarak bu da bir kavga kitab. Trkiye tarihiyle, Trkiye tarihiliiyle, tarihe verilen rolle ilgili, onlara kar kavga. Onun eletirmenlii.

Ama sonuta temel olarak edebiyat eletirisinden anladnz, estetik

deerle ilgili; tarihsel balamla yetinmeyen yaptn estetik deerini de ortaya
koymaya alan bir eletiri anlaynz var.
Edebiyatn, sanatn bana hayatla ilgili bir ey sylemesi gerekiyor, estetie de bomak istemiyorum; bu konumay dahi. Konumann da oraya doru
ekilmesini istemem, eken olur mu, onu da bilmiyorum ama.
Ben mesela hocaym, roman anlatyorum, karmda kzlar var, Jane Austen okuyor. Kzlar, bu romanda anlatld gibi aptal aptal iler yapmayn, demek istiyorum, koca seerken falan. Edebiyat, kzlarn nasl koca seeceklerini anlatmak deildir. Byle bakarm, sonuna kadar savunurum, byle bakmak
lazm. Bir kitap var, diyor ki sana: Byk brakm, yle yle diyen bir adamla evlenmeyin. Biri de yle yapmyor, bir adam anlatyor, bu adam gznde
canlandracaksn, nasl bir adam olduunu anlayacaksn, bunu yaparken hayat anlamlandrmaya balyorsun. Elizabeth de ho kz, buna varmasa, dediin zaman hayatla iliki kurmaya balyorsun. Edebiyat bu bence. Jane Austen bunu edebiyat olarak, sanat olarak yapyor. O anlamda ekmek, ekitirmek gibi bir durum yok. Btn bunlar ideoloji, tarih, politika i ie, karman
orman. Btn bunlarla ilgili ak seik bir tavrn olmas lazm. Elizabethin
Mahmutla evlenmesini istemiyorsan, Celalettinle ilgili fikrinin olmas lazm.
Bunlar konumak moral meseleler gibi grnr, bunlar konumak estetii konumamak deildir, bunlar konuarak estetii de konuursun. Bir eletirmen olarak anlatmak istediim budur. Etik, estetik ayramazsn. Bunlar
hem ayrabilirsin hem ayramazsn. Onlardan ok daha iyi yazlm kitaplarda
da byle bir ey vardr. Mesela Steinbeckin Bitmeyen Kavgasnda, sonunda,
o ana kadar beraber alm iki solcu adamdan biri ldrlr. teki onu ldrdler, kapitalizm ldrd diye nutuk atmaya balar ve kitap orada biter.
Ne dedi bize Steinbeck? Kapitalizm onu ldrd diye ajitasyon yap m dedi,
yoksa bunu yapan bir adam sergiledi, sen bunu dn m dedi. Galiba ikincisi. Galiba ikincisi dememe izin veriyor Steinbeck, en azndan. Bir Jdanovun
kp Hayr yle deil, birincisi demesi mantken kabul ettiremeyecei bir
ey. Buna ben sanat derim. Hepimizin hayatnda olan/olacak sorunlarla yzlememizi salar; kelebeklerin kanatlarn falan anlatmak deildir yani sanat.
[75]

 Bugne kadar yaymlanan tm kitaplarnz zerine konutuktan sonra

birka tane genel soru sormak istiyorum. 1970lerde yurtdndaki -aslnda
Bat Avrupadaki ve ngilteredeki- teorik gelimeleri yakndan takip ediyorsunuz. rnein Althusser, Trkiyede en ok sizin varlnz nedeniyle yaygnlk
kazand. Buna ramen yazma etkinliinizin younlamasyla birlikte teorideki
gelimeler konusunda yazmyorsunuz. Mesela postmodernizm tartmalarna
neredeyse hi katlmadnz. Post-yapsalc entelektellere -Foucault dndayazlarnzda yer vermediniz. Bu, birtakm teorik itirazlarn m sonucu?
Evet. Ben kendim postniin olacam herhalde Marksizmin kendi iinden, bir sr nedenle sabote edilmesi denebilecek eyler de var. Marksizm
u bizim yakn gemiimizde, 70lerde, dnyada insan dncesinin kprdad yerlerden biriydi, elbette ki tek deildi, ama onlardan biriydi. Yozlam
Marksizmin Sovyetlerdeki k zerine kan Tarihin Sonu, Medeniyetler
atmas gibi teoriler bu dnceyi bitirdiler. Bu aslnda, belki de olmas gereken bir eydi. Marksizm dediimiz ey dahi sakatlk tayor. Bir adamn ismi
var. Her adamn bir mr var, ama hayat bitmiyor. Marksizm dediin eyi, sadece Marx diye dnyorsan, adamn lmnden sonra kendisinin katkda
bulunmas mmkn deil bu dnceye. O zaman herhalde bakalar katkda bulunmak zorunda. Ama sanki bakas katkda bulunamaz. Buralarda byk sakatlklar var. Bunlar yaadk, fena halde yaadk. Bitmi bir dnemin
son kprdandr Marksizm. Bilgisayarla falan baka bir yere gidiyor i. Ama
burada Marksizmin insanlara hedef olarak koyduu eit toplum, zgr toplum gibi eylerin bir doktrinle halledilmesi, hatta Althusserin syledii teorinin dorulama yntemleri teorinin kendi iindedir -sadece matematik/geometrik modele gre sylenmi ve ampirik bilimi tamamen yok sayan bir mantkla sylenmi bir laf- bunlar artk geti, bitti ama zlemler, talepler bitmedi.
O zaman, her eyi Marksizmin torbasna sokmak zorunda deiliz.
Ben hibir zaman onun dnda durmak istemedim. Marksizmle ne kadar teorik meselem olursa olsun, Marksizm bayra ile hakszlklara kar mcadele eden insanlarn tarihinden ayr bir yerde durmak istemedim hibir zaman. i snfnn dnyay kurtaracana dair inanlarm uzun zaman nce
terk ettim. Ama bu, ii snf bir ey yapt zaman br tarafta duracam
anlamna gelmiyor. Yapmak istedikleri ie kafam basmasa bile, orada durmaktansa burada durmay tercih ederim. Bilimsel sosyalizm falan deniyor ya, bu
da laf. Bilimsel sosyalizm demek, hayatta en hakiki mrit ilimdir demenin bir baka eidi. Bunlar safsata. Marksizm ciddi olarak her meselenin zmnde, mmkn olduu kadar bilimden yana tavr almaya almaktr.
Bir meselenin zmnde bilimi mmkn olduu kadar iin iine katmak,
mmkn olduu kadar derken de, ben bunu bilimsel olarak zdm dediin
zaman zaten bilimi iin iine katmam oluyorsun. Bilimden yararlanarak ama
her zaman bileceksin ki birtakm artlarda, bu bilgilerle yapyorum. Bilimsel[76]

i snfnn dnyay
kurtaracana dair
inanlarm uzun zaman
nce terk ettim. Ama bu,
ii snf bir ey yapt
zaman br tarafta
duracam anlamna
gelmiyor. Yapmak
istedikleri ie kafam
basmasa bile, orada
durmaktansa burada
durmay tercih ederim.

Karl Marx

lik, bu. Bilimsellik, bilimin de mutlak olmasn kabul etmek deil. Bu erevede Marksizm gibi bir politik izgi olmamtr dnyada. Ben de bunun en doru politik izgi olduuna hl inanrm. Bugne kadar Marksizm adna sylenmi, Marxn kendisinin syledii birtakm eylerin, bu kategoriye bugnk
bilgilerimizle uymadn bile bile. Emek-deer gibi bir sr ey konuulabilir bu balamda. Bunlara katlmam gerekmiyor, bunlara katlmadan Marksist
olurum. Katldn zaman Marksist olman daha zor olur, diye dnyorum.

stanbul Bilgi niversitesi Karlatrmal Edebiyat Blmnn kurucu

retim yesisiniz. Bu blmn kurulmas teklifi geldiinde kafanzdakinin
byle bir blm olduunu sylyorsunuz. Sizin entelektel tavrnza bakldnda bu teklifi byle karlamanz artc grnmyor. Ancak Trkiyede
karlatrmal edebiyat ou zaman iki edebiyat karlatrma olarak grlyor, oysa dnyada karlatrmal edebiyat denince yalnzca iki edebiyat karlatrmak deil disiplinleraras bir alan da anlalyor. Siz bu blmde nasl bir anlay benimsediniz?
ki edebiyat karlatrmak Batda bulunan bir ey, uzun zamandr da geerli olan bu. Aslnda baya eski, 19. yzyln sonunda ortaya kar karlatrmal edebiyat kavram. O zaman da bunun fikri udur: Yahu bu edebiyat, maalesef, milli bir ey deil. Halbuki, 19. yzyln daha erken dnemlerinde, edebiyat faklteleri kurulurken milli edebiyat, millet kurmann aralarndandr.
Her zaman sahici edebiyatlar olduu iin deil. Bunlar da edebiyatn millet
kurmakla snrl bir ey olmadn grmlerdir. Bunun glenmesiyle i ta
Goetheye gider, 19. yzyl balar falan, 18. yzyl deil.
Ulusallk, niversiteye edebiyat almak, niversite diye bir kurumu ku[77]

rumsallatrmak. Bunun ok temel bir unsuru olarak edebiyat almak, edebiyat ve niversiteye milletletirmenin arac olarak kullanmak. Ama 19. yzyln sonlarnda da bu i byle olmaz diyen adamlar var. O zaman edebiyat, snr tanmaz doktorlar rgt gibi bir anlayla ortaya kt. Edebiyat, snr tanmaz. yle hakikaten. Ama sonra edebiyat karlatrmal olmaldr, dendi. Evet, olmaldr. O dnm noktasnn ampirik tarihini bilmiyorum. Ampirik tarihini bilmediimiz her konuda komplo teorisi retebiliriz. Ben de burada komplo teorimi retiyorum: Muhafazakrlar dediler ki dilini bilmeden
bir edebiyat inceleyemezsin. Akla yakn gelen bir laf. O zaman iki edebiyatla
snrladlar. Normal olarak sekiz dil bilen ok fazla adam yok. Franszca bilen
ya da spanyolca bilen adama Tamam sen bunlar incele, dediler. Balang
noktasnda buraya gelmek gayet kt bir ey. Sadece Fransz ve spanyol edebiyatlarn incelemenin bir anlam yok. Niye sadece ngiliz ya da Alman edebiyatn yan yana inceleyeceksin? Bunu bir yzyl tuttular. imdi bunu yava
yava bir yandan dnya edebiyatyla bir yandan disiplinleraraslkla ayorlar.
Ben bunlar aa be yukar biliyordum, ama daha yakndan bakmaya aslnda bu blm kurduktan sonra baladm. Kurduum zaman da bunun iki
edebiyat karlatrmak olmadn, Bat edebiyat ve mmkn olduu kadar
da, nereden katabiliyorsam Trk edebiyatn ierecek ekilde yapmak diye bir
genel kavraym vard.

Son kitabnz Sanat ve Edebiyat Yazlarnn nsznde tamamlanmay

bekleyen almalardan sz ederken, Ouz Atay ve Tutunamayanlar iin neredeyse krk yl nce kendi[nize] verdii[niz] sz tutaca[nz] sylyorsunuz. Yazmaya baladnz m bu kitab?
Militarizm kitabn bitirmek zere bu yl sabetical [izin] aldm. Son blm yazmaya baladm, bitiyor. lke ele alyorum: Avrupadan Almanyay alyorum, onun kontrast olarak talyay. Asyadan militarist olarak Japonyay alyorum, onun kontrast olarak da Hindistan. ki ktann arasndan da Trkiyeyi
alyorum militarist bir lke olarak, onun kontrast iin de Yunanistan almay setim. imdi Yunanistan blmne getim, bitiyor. Bir de sonsz blm
var. Sonsz, konuyu bugne getirecek, tarihte ne oldunun cevab olmayacak.
Yunanistan blmne baladm, kaba ii 10-15 gn iinde bitecek.
Ouz Atay kitabna baladm. Fethi Nacinin adam aklna geleni yazm
lafndan yola ktm, ona kar kyorum. Ama Fethi Naci kar kaym falan
dediim bir adam deil. Ama bu lafa kontra giderek syleyecek ok ey var
Ouz Atay iin. Bunun iin oradan yola kyorum. Bence Tutunamayanlarda
mthi bir yap var. nce onu ortaya karmak istiyorum. niversitede yaptm dersler iin yazdrdm Ouz Atay yazlar var, onlarla birlikte bir kitap yapacaz.
[78]

kerem nvar
Murat Belge ve Siyasal Tarih

urat Belgenin yazlarnda edebiyat alan dndaki en youn ilgisi

Trkiye siyasal hayatdr dersek sanrm abartm olmayz. Sosyalist hareketin iinde, siyasal bir dergi faaliyeti yrterek katld tartmalarn
tesine uzanan bir ilgidir bu. Yalnzca sosyalist hareketin iinde bulunduu
durum, dnem ve konjonktre bal olmayan, genel bir demokrasi tartmasn, militarizm eletirisini ve korporatizmin izini srme heyecann da kapsar.
Milliyetilik kukusuz bu sorma/yorumlama/anlamlandrma abasnn bata
gelen eletiri noktas olmakla beraber, saa ve sola sirayet etmi, farkl derecelerde sahiplenilmi, kullanlm pragmatizm sorgulamasnn da izleri vardr,
Murat Belgenin sorduu sorular ve bunlara verdii yantlarda. Elbette yerel
bir tarihle yetinmeyen, neden ve niin sorularn da hesaba katarak hem kendi
corafyas ile hem de baka lke tarihlerinin deneyimlerine ilgi gstererek verilen cevaplar sz konusudur; ayn zamanda Osmanldan Cumhuriyete uzanan bir tarihsel ilikiyi de hesaba katan bir bak as elik eder tartmalara. Bu cevaplar her zaman sosyalist solun gndeminde olan ya da gndemine gelmek zorunda olacak pek ok baka sorunla da btnleir, sosyalizmin
tarihi iindeki rneklerle geniler ve eletirel bir deerlendirmeyle ifade edilir
Belgenin siyasal metinlerinde. Bu yazda, kitaplara yaylm bir eitlilii olan
bu metinlerin, younlat noktalar zetlemeye alacam.1

BIRIKIM YAZILARI
Murat Belgenin Marksizme ilgisi konusunda yapt aklamalar genellikle doktora tezine referans verir. Estetik ve ideoloji arasndaki ilikiyi tartrken, Marksist analiz aralarn kullanmaya balamas, ideoloji konusunu
Marksizm merceinden ele almas onu hem Marksist literatrle ili dl hale
1
Murat Belgenin siyasal yazlarnn topland kitaplar unlar: Tarihten Gncellie,
(Alan Yay., 1983); Sosyalizm, Trkiye ve Gelecek, (Birikim Yay., 1989); 12 Yl Sonra 12 Eyll (Birikim Yay., 1992); Trkiye Dnyann Neresinde? (Birikim Yay., 1992); Trkler ve Krtler: Nereden Nereye? (Birikim Yay., 1995); Avrupa Birlii ve Trkiye: Yaklatka Uzaklayor mu? (Birikim Yay., 2003). Bu kitaplarda yaymlanm yazlarnn ancak bir blm mevcut. Murat Belge: Bir Hayat (Sylei: Tba andar, Doan Kitap, 2007) kitabnda, kendi siyasallama srecini ve siyasal yazlarn yazld balamlar etraflca anlatyor. mer Lainer ile yaptklar uzun
sylei Sosyalist eylem kendi amacna irek olmal, Birikim 100, Austos 1997, s. 33-46 ve
Murat Belge, 250 sayda neleri yapamadk? (sylei: Ahmet nsel), Birikim 250, ubat 2010,
s. 11-16da, Birikim dergisinin neden kt, yaplan tartmalar ve gelinen nokta hakknda kapsaml deerlendirmeler yer alyor.

[79]

getirmi hem de daha sonraki analizlerinde de temel bir yerleiklik kazanmtr. Tarihsel materyalizm ve materyalist diyalektik ikilisinden tarihsel materyalizme yaknln koruduunu, herhangi bir analiz iin geerliliine hala inandn belirtirken diyalektik materyalizmi nce pheyle karladn daha
sonra ise tamamen uzak durduunu saysz defalar belirtme gerei duymutur. Belgenin itiraznn, bir ablon haline getirilmi dnce yntemine dair
olduunu belirtmekle yetinelim. yle bir sorun var; o halde uradan balayarak dnmek zorundasn. Buradan baladktan sonra unlar izleyerek uraya varabilirsin kabalnda bir tarifle hareket edersek, materyalist diyalektiin sorunu alglamak ve problematii tarif etmek yerine, uygulad yntemle
sonucu batan belirleyen bakna itiraz etmektedir Murat Belge.2
Sosyalist hareketin ve genlik hareBirikimin ilk dneminde
ketlerinin dalgaland bir dnemde Murat Belge de rgtldr. TP yeliinin
Murat Belgenin yazd
de devam ettii bir srada, Trkiye devriyazlar Trkiye sosyalist
yolunu politiklemi askeri sava
hareketine, dnya sosyalist minin
stratejisi olarak tanmlayan THKP-C hahareketi iindeki dnce
reketinin iinde yer alr. Bu silahl bir rve tartma alanlarna,
gttr; siyasal bir mcadele tarif etmekTrke edebiyatn 12 Mart tedir ve bu mcadele iin de bir strateji nermektedir. 12 Mart darbesiyle betravmasna ve kltr
raber parti-cephe hareketi ketlenir; ytartmalarna eilir. 12
netici kadrosu Kzlderede katledilir. KaMarta gelirken yaanan
lanlar ise hzl ve edit bir biimde ikencelerle tutuklanr. Murat Belge tutuklasreci ve sosyalizme
nanlar arasndadr. 26 ay cezaevinde kadair meseleleri ok daha
lr. Cezaevi dneminde THKP-C iinde
kapsaml bir tartmann
ayrlklar ba gstermi, lkenin kaderiiinde ele almak
ni eline almak isteyen insanlar, kendi kazorunluluunun altn
derlerinin ne olaca sorusu karsnda
izen Birikim dergisi, dnya sersemlemi vaziyettedirler. Cezaevi dnemi her anlamda bir bunalm ve yenisosyalist hareketi iindeki
dnemi olacaktr sosyalist hareket
tartmalar da takip ederek lenme
asndan. Hapishanede mektuplamaya
yeni bir entelektel-politik balad mer Lainerle, sosyalist hamecra haline gelir.
reketin iinde bulunduu durum kar2
Kendi entelektel dnyam yaratrken phesiz yalnzca Marxdan etkilenmedim;
ama en ok etkilendiim dnr kim? sorusuna herhalde Marx cevabn vermem gerekir.
Buna ramen, onunla ayn dncede olmadm ve bazlar pekl nemli saylabilecek noktalar var. Byle olmas, kendimi Marxa uzak veya Marksizmin dnda gibi grmemi gerektirmiyor. nk, zihnimde tadm sistematik zerinde son kertede en belirleyici damga
Marxnki. Sosyalizm, Trkiye ve Gelecek, s. 10.

[80]

snda baka trl bir ses ve dnce retme gerekliliine ihtiya olduunun farkna varrlar. 1974 affyla serbest kalan ikili,
1975te Can Ycel, Yavuz izmeci ve Onat
Kutlarla beraber Birikim dergisini yaymlamaya balar.
Birikimin ilk dneminde, Murat
Belgenin yazd yazlar Trkiye sosyalist
hareketine, dnya sosyalist hareketi iindeki dnce ve tartma alanlarna, Trke edebiyatn 12 Mart travmasna ve kltr tartmalarna eilir. 12 Marta gelirken
yaanan sreci ve sosyalizme dair meseleleri ok daha kapsaml bir tartmann
iinde ele almak zorunluluunun altn izen Birikim dergisi, dnya sosyalist hareketi iindeki tartmalar da takip ederek yeni bir entelektel-politik mecra haline gelir. Murat Belgenin ilk Birikim
dnemi yazlar bu kapsaml ereve ierisinde sosyalizm ve milliyetilik, Marksist tarih tartmas, yapsalclk, Stalinizm sorunu, eliki tartmalar ve milli
bir sosyalizm olabilir mi sorularna odaklanr. Hikmet Kvlcmlnn tarih tezlerini ele ald makalesi uzun tartmalara konu edilir. Yapsalclk ve Althusser zerine yaplan tartmalar ise Belge ve Birikimin uzun bir sre yapsalc olarak etiketlenmesine sebep olur. Derginin aylk yayn faaliyetinin yansra
srdrlen kitap dizileri de yeni bir sosyalizm anlay tartmalarnn izini srer. Hegel felsefesinden Grundrisse evirisine, faizm tartmalarndan kapitalist devlet sorununa, emperyalizm teorilerinin eletirisinden silahlanma ve azgelimilik sorununa kadar pek ok tartma bu kitap dizilerinde izlenebilir.
Mart 1980den sonra Skynetim Mahkemesi kararyla Birikim kapatlr.
Darbeyi izleyen dnem yalnzca siyasi hareketler iin deil toplum iin de bir
bask ve zor dnemidir. Murat Belge darbeden hemen sonra niversiteden istifa etmi ve eviri yaparak hayatn srdrmtr. eitli gazete ve dergilerde yazlar yaymlansa da Birikime benzer bir siyasi dergi henz grnrde
yoktur. letiim Yaynlarnn kurulmas ve onu takip eden Yeni Gndem sreci Murat Belgenin siyasal yazlarna yeniden balad bir dnemdir. letiim Yaynlar bnyesinde srdrlen ansiklopedi yayn faaliyetleri ve nce
haftalk ardndan on be gnlk yaynlanan Yeni Gndem, Belgenin bir sredir ara verdii siyasal tartma yazlarna da yeniden dnmesini salamtr. Trkiyenin siyasal gndemine dair yazlar darbe sonras dnemde ekillenen yeni-sa siyaset anlaynn ve onun temsilcisi zaln eletirisine ayrlrken, solun kendi sorunlarn aamayp iine skt ortodoks ereve de
eletiri konusu edilmektedir. Murat Belge, ayn zamanda Helsinki Yurttalar
[81]

Yeni-sa, milliyetilik, Kemalizm, sivil toplum, militarizm,

yeni sol, laiklik-slam, Krt sorunu, Avrupa Birlii meseleleri
Belgenin zerinde en ok yaz yazd alanlardr.
Meclisinin Trkiye ayann da rgtlenmesinde ba ekenlerden birisi olarak uluslararas toplum, sorunlar, atma alanlar ve sivil toplumun atma
srelerindeki rol zerinde de toplantlara katlmakta, panellerde konumac olmaktadr. Belge, hibir zaman kopmad uluslararas tartmalarda farkl kken ve siyasal grten insanla ortak faaliyetlerin dzenlenmesini baarl ve gelitirici bir yntem olarak ele almaktadr. Sorunlarn yalnzca bize zg
olmamasn, dolaysyla ortak bir aklla zmlerinde birbirine benzeyen sreler barndracan yazlarnda dile getirir. 1989da Birikim yeniden kmaya
balar. lk 30-35 say boyunca Murat Belge, sosyalizmin tarih ncesinin sona
erdii 1989 srecinin ardndan hem sosyalizme dair sorunlara ilikin hem de
Trkiye sosyalist hareketinin kendini nasl yenileyebileceine dair tartma yazlar kaleme alr. Yeni-sa, milliyetilik, Kemalizm, sivil toplum, militarizm,
yeni sol, laiklik-slam, Krt sorunu, Avrupa Birlii meseleleri Belgenin zerinde en ok yaz yazd alanlardr. Yeni dnemin ruhu Trkiye toplumunun
zerine kurulu olduu iddia edilen modernletirici perspektifin hem gerek
olmadn hem de zerindeki sim tabakasnn dklmesi iin iktisadi deiimin yeterli olduunu gstermitir.
Murat Belgenin 1989-1995 dneminde farkl szcklerle ama tekrar tekrar altn izdii sorunlar da, toplumun buralarda nasl tkandnn resmini
izmektedir. Uzun sreli korumaclk politikalarnn arkasnda saklanan emeksermaye elikisi grnr hale geldiinde, milli olana dair menkbelere dayal tarih ve toplum anlay atrdamaya baladnda ya da iktisadn sun[82]

duu imkanlarla insanlar karlarn salamaya uratnda devletin topluma kar ald mesafe iddetlenmekte ve modernlein denilen kitlenin pek
de o kadar modern deerleri zmsemedii ortaya kmaktadr. 12 Eyll ve
ANAPn, serbest piyasa dneminde toplumu gemlemek iin tedavle soktuu adeta resmi tedrisat haline getirdii Trk-slam sentezi ideolojisi pekala
devletin kuruluundan beri sahip olduunu iddia ettii doktriner aydnlanmaclkla uzlaabilmektedir. Ancak uzlamay salayan elbette din deil, devletin de yle olmasn istedii, sulta altndaki devlet dini ile Trk milliyetiliinin 1930lar versiyonudur. Tarih ve corafyann ans verdii koullarda Trki cumhuriyetlerle Turan hayallerini birletiren frsatlar, Krt sorunu karsnda srm artrlan Trk milliyetiliinin poplerletirilmi hali, din karsnda duyduu endieyi milliyetilik ve militarizmle pansumanlayan Kemalizm, Murat Belgenin Trkiye toplumuna dair yazlarnda ortaya kan genel
eletirinin hedefindedir bu dnemde. 3 Ancak Belge bu defa daha ayrntl, tarihsel rnekler ve analizler zerine younlamakta, ele ald meseleyi gncel
tartmalarla derinletirmektedir. Murat Belge, yukarda deindiimiz tartmalarn genilemesi iin fikren zenginlemi bir erevenin kooperatif bir faaliyet olduunun da farkndadr. Bu dnemde yaynlanan ya da yaynevinin yayn programna dahil olmu kitaplarn bu zellikleriyle de dnlmesi gerekir. 1995ten sonra Murat Belge yeniden niversiteye dner.
niversiteye dnd yllarda Murat Belge, daha nce faslalarla yrtt gazete yazlarn srekli hale getirir. Aslnda gazete yazlarn sevmi ve
frsat bulduunda srekli olarak yazmaya da almtr. Politika, Demokrat,
Cumhuriyet, Radikal ve son birka yldr Taraf gazetesinde srdrd yazarl, epeyce keyifle yazlan yazlar ierir. Demokrasi, Ermeni soykrm, Avrupa
Birlii, darbe siyaseti, siyasal merkezin MHPye kaymas, laiklik ve modernlik
sfatlarnn arkasna saklanan totaliter ve baskc vaveyla Belgenin son dnem
yazlarnn odana yerlemitir.
SOSYALIZME DAIR

Birikimin ilk dneminde Murat Belgenin ele ald konularn arlkl olarak sosyalizmin sorunlarna dair olduunu belirtmitik. Bunlar da iki3
Demokrasi dman Anayasamz, yasak yasalarmz, yerinde infaz uygulayan
Emniyet timlerini, halk yldrmaktan baka yntem bilmeyen devlet glerini, hibir zaman
tepemizden eksik olmayan asker darbe tehdidini, bu byk sorunlar bir yana brakyorum
imdilik. Daha bir gndelik dzeye gelelim: girmek istediimiz o dnyada, Avrupada, dada
bayrda, sokakta okulda, Ne Mutlu spanyolum diyene ya da Bir svireli dnyaya bedel gibi
sloganlara rastlyor musunuz? Herhangi bir lkede Ordulam Millet adnda bir asker tatbikat yaplabilir mi? Bir tatbikatta, dman kuvvet rolnde olanlara, bir blge halknn kyafeti giydirilip o halka gzda verildii dnlebilir mi?.. Bunlar yapanlar, bizim lkemizde
halka Batllan emri veren elitlerdir.Trkiye Dnyann Neresinde?, arka kapak.

[83]

ye ayrmak mmkndr. Uluslararas sosyalist hareketin yaad bunalm ilk srada saylabilir. Bununla
balantl olarak sosyalizmin yenilenmesi ya da sosyalizmin tarih ncesinin tamamlanmas iin yaplmas gerekenler de ikinci srada yer alr. lk dnem sosyalistlerin ardndan ve Bolevik Devrimiyle kurulan
reel sosyalizmin bu haliyle Avrupaya ynelemeyecei
fark edilince, yalnzca SSCB ile snrl bir sosyalizmin
varlna ikna olunmutu. kinci Dnya Savana kadar sosyalizmin konsolidasyonunu salayan SSCB, savan ardndan elde ettii corafi imknla da etkisini
Avrupann ortasna kadar yayabildi. Ancak savatan
nce Stalinizmin muhalefeti tasfiye etmesi, eletirel
bir anlayn ortaya kmamas ya da ktnda cezalandrlmas, Stalinist n kabullerin sosyalizm olarak
yerlemesine katkda bulundu. Btn suu Staline
ykleyip bundan kurtulmak da mmkn deildi. Zira
sosyalist ortodoksi ya da muhafazakrlk, Sovyet devriminden nce de sonra da karlalan sorunlar hafifletmek iin tedavle sokulmutu. Stalin bu durumu
lehine kulland ama sosyalist dnya iinden de ok net eletirilere muhatap olmad. nk hr dnya da sosyalist/komnist olan herkesi aibeli bulup kovuturmakta hibir saknca grmedi. Siyasal dnyann tarall, iki sava arasndaki fikri dnyay kavurduka bereketli bir zemin kalmad. eitli KPler
zaten SSCB politikalarna paralel davranmak zorundayd. Faizm ykselirken
SSCB eletirisinin zaman deildi. Sava ise Staline nemli bir gven tazeleme frsat vermiti. Geri savan ertesinde diplomatik manevralar ve SSCB
labensraumu yaratma pazarlklar yeterince irkin bir durum yaratmt ama
Staline kar/ramen sosyalizmi savunmak yine mmkn olmad. Batda entelekteller daha ak ve muhalif bir tavr izleyebildiler, kitap ve makaleleri ile
yeni solun nn atlar ama asl yenileme, canlanma 1968de gerekleecekti. Uluslararas sosyalist hareket asl zgrlk kklerine bu tarihte dnebildi
ve fikri anlamda bir zenginleme ve tartma imkann da bu dnemde buldu.

lk dnem
sosyalistlerin
ardndan
ve Bolevik
Devrimiyle
kurulan reel
sosyalizmin bu
haliyle Avrupaya
ynelemeyecei
fark edilince,
yalnzca SSCB
ile snrl bir
sosyalizmin
varlna ikna
olunmutu.

TRKIYEYE DAIR
1968de Trkiye sosyalist hareketi 27 Maysn devam olacak bir askeri
darbeyi daha da sola ekecek bir faaliyetle yetinebilirdi. Sosyalizm tartmalar
Kemalizme paralel, onu sosyalist devrimde mttefik kabul etmeye uygun ekilde sunuluyordu. Dnyada 68 hareketi iktidar fikrin de ykmaya yneldiinde Trkiye sosyalist hareketi iktidar elde etme perspektifini geerli sayyor[84]

du. Kk burjuvazinin en radikal kanad ya da anti-emperyalizm temelinde biimlenmi en radikal unsur olarak tarif edilen Kemalistler, Trkiyede yaanacak bir devrim srecinde ittifak iin olmazsa olmaz kabul ediliyordu. Komnist hareketin yer stnde faaliyet gsteremedii, kitleselleemedii, pratik olarak siyasal hayata somut bir rnek ya da gelenek brakmad Trkiyede
el yordamyla kurulan bir sosyalist hareketin kendini amas mmkn deildi. Amas diyoruz nk daha eski bir modeli devrim iin kullanmaya alyor, iktidarn sorunu zmek iin yeterli olacan varsayyordu. Sosyalizm fikriyatna dair tartmalar ya da sosyalizmin gncel sorunlar ele alnmak durumunda deildi, belki bu sorunlarn farknda bir hareket de sz konusu deildi. Sonuta olduka gen bir kuan kendi deneyimi ve fikriyat ile, Marksist
klasiklerden devirdii en nihayetinde sonucunun Kbada gereklemi olduuna inand bir silahl mcadeleyi ne almas o koullar iinde kabul edilebilir bir perspektifti. Ancak bunun sonularn ve muhasebesini yapabilmek
iin o kuan nc gruplarnn ldrlmesi ve hareketin hapishaneye dmesi gerekti. 1974ten sonra var olan hareketlerin siyasal diline bakldnda
bu durum aka grlebilir. Belki de Trkiye sosyalist hareketinin bu dnemi
byle yaamas ve deneyimini byle kurabilmesi, onu var olan durumda ekillendiren tek faktrdr. Bu durumun almas ise ancak onyllar sonra mmkn olabilecektir.
Murat Belgenin sosyalizme ve Trkiyeye dair kafa yorduu, yazd, konutuu ve tartt meselelerin bu kadar geni bir kapsama yaylmasnn en
nemli nedenini yukarda iaret ettiimiz birbirine paralel ve bir o kadar da
farkl iki srecin ayn anda ilemesine yormak gerekiyor. Enternasyonalist bir
perspektifle dahil olunmayan sosyalist dnyann sadece sfat olarak takipisi olabilen bir hareketin kendi i sorunlar, o hareketin var olduu lkenin tarihsel ve zgn sorunlaryla harmanlandnda hepsini ayn anda ve ayn hzla
tersine zmek gerekiyor. Bu nedenle Belgenin yazlarnda Dou-Bat sorunsal da, Trkiyedeki siyasal gelenek de, sosyalist hareketin enternasyonel tartma alanlar da birbiriyle ilikili bir biimde kendisine bir yer ayor.
Murat Belgenin siyaseten eletirildii noktalarda rasyonel itirazlarn
deil, duygusal ve daha sol olduuna kani bir bak asnn varln iaret
etmek nemlidir. Belgenin soruna dair sylediklerini deil, ne sylememesi gerektiini ya da asl sol olann ne olduunu bilmeye hevesli bakn sorunu da budur. Sosyalizme dair sorunlar gelip geici bir geri ekilme ya da
yol kazas olarak kabul ettii srece bu bak, sosyalizmin siyasi perspektifine dair herhangi bir yenilenme deil, zaten yaplm olann zenli bir tekrarn yeterli grmektedir.4 1989 sonrasnda iyice yerleiklemi bu bak a4
Bence bir dnya grnn eitli basamaklar var. Aslolan dnyay dntrmektir. gibi bir ilkeyi -ve phesiz bu dnmn ynn belirleyen ilkeleri- bu basamaklarn en stne koyuyorum. (...) Marx, smr ile birlikte tahakkm ve hegemonyann ortadan

[85]

s, sadece Trkiyede deil, uluslararas alanda da kendi amazlarn yaratarak var olmaya devam etmektedir.
SONU
Yaznn banda Murat Belgenin siyasal yazlar ile edebiyat yazlar arasnda bir ayrm yaparak, dorudan siyasal alana ynelik olan yazlarn odak
noktalarn dikkate almtk. Burada belki bir geililiin olduunu vurgulamakta fayda var. Edebiyat eletirisi ya da edebiyat literatrne dair bir konuyu/bir kitab ele alrken, Belgenin hem yntem hem de analiz arac olarak kulland Marksist eletirinin yan sra, bir de metne elik eden bir konuma sz konusudur. Belgenin yazlarna okunma rahatl veren de ite
bu konumadr. Ele ald meseleyi anlatan, kendi aralarn, szn syleyen bu slup ister istemez yerel ya da uluslararas bir siyasal rnei aklamasnn iine dahil edebilir, bu rnekle teorik mlahazay birletirebilir. Bu
geililik iinde edebiyat yazlarn siyasal olmayan yazlar demeti iinde saymamak elbette mmkn deildir. Genesis: Byk Ulusal Anlat ve Trklerin
Kkeni (letiim, 2008) kitabnda, bir yandan milliyeti kurulu romanlarn incelerken dier yandan bu romanlarn yazld siyasal ve tarihsel koullar, milliyetiliin iine snmay tercih ettii yavanl, bu yavanln siyasal
kklerini de ele alr.5 Murat Belgenin siyasal yazlarna konu zenginliini veren, birbirleri arasnda ilgi kurduu meseleleri geni bir ereveye dahil edip
konumada cimri davranmadan derdini anlatma gayretidir.
kalkt, insanlarn eit ve zgr olduu bir toplumu ve onun nasl kurulabileceini aratrm
bir dnr. (...) Dnya Marxtan bu yana ok nemli deiimler geirdi. En st basamaktaki
toplumsal rgtlenme hedefi hl geerli; ama oraya varmann yolu olarak ortaya atlm yntemin geleri ayn deil. Bunu yapacak tek g proletarya, bunun tek yntemi proletarya
diktatrl vb. konumlar savunduumuzda Marksizmi savunduumuza inanyoruz; oysa
aslnda Marksizmin ikincil, ncl basamaklarn savunuyoruz. Proletarya diktatrln
uyguladn ileri sren falan lke bylece Marksizme balln ileri sryor. Ama bakyorsunuz ki bu uygulama sonunda birinci basamakta izilen toplum biimine varlmam; hatta, bizzat o uygulama oraya varmann balca engeli olmu. O halde biz neyi savunacaz?
Marxn izdii eitliki ve zgrlk komnist toplum biimini mi, yoksa yaanan tarihle
mall fiil kurumsal yaplar m? Hangisini savunduumuzda Marxa daha yaknz?(...) Ben bu
kitapta proletaryann tek dayanak olmad, ama nemli bir rol oynad, kol ve kafa emeini
temsil eden bir sosyalist partiyi; onun toplumdaki fiil arlyla da desteklenen, kitlelere gelecein toplumu hakknda aydnlk ve gereki bir resim izerek sunan, uzun vadeli mcadelesini savunuyorum. Bu diktatrlk deil, bir hegemonya sorunudur ve diktatrlk yapsna
alternatif bir i sistematii vardr. Sosyalizm, Trkiye ve Gelecek, s. 11-12.
5
Benzer bbir rnek iin bkz. Murat Belge, Yahya Kemal ve Osmanlda siyasi gelenek, Toplum ve Bilim 28, K 1985. Bu yaz ayn zamanda komplo teorilerinin henz bugnk kadar popler olmad zamanlarda da, durumun ne kadar genel, kanksanm ve sindirilmi olduuna dikkat eker.

[86]

engin kl
Murat Hoca zerine Kk Bir Yaz

ir arkadam, moderatrln yapt bir panelde, panelistler arasnda olan Murat Belgeyi hibir bakmdan homojen saylamayacak
dinleyicilere takdim ederken u szleri kullanmt: Murat Belgeyi tantmaya
herhalde gerek yok, kendisi bu salondaki hemen herkesin dorudan ya da dolayl hocaln yapmtr.
Yeniyaznn bu says iin Murat Belge zerine bir yaz istei geldiinde
bunu hem memnuniyetle kabul ettim, ama hem de bunun ne kadar zor bir i
olduunu dndm. Arkadamn yerinde tespitinin, okul ii - okul d hocalnn yan sra daha pek ok kimlii, ehliyeti, ura olan Belgeyi konu edinen bir yaznn ierii ne olmalyd? Neyse ki dergiden arkadalar beni bu konuda serbest brakmlard. Bu durumda, Murat Belgenin gezileri, yayncl,
yemek kltr, politik gemii vb. zerine konumaya benim ehliyetim olmad iin onunla dorudan iletiim alanma, rencilik tecrbeme deinmenin
daha yerinde olacan dndm.
stanbul Bilgi niversitesi Kltrel ncelemeler Yksek Lisans Programnda
Murat Belgenin rencisi oldum ve onun danmanlnda tez yazdm. Bir
hoca olarak Belge iin kullanlabilecek tanmlamalardan biri herhalde erudite olmal. Yani hem kendi alanna derinlemesine bir vukufla hkim olan hem
de bu alan ok daha geni bir anlam haritasnda konumlandran bir hocalk tarz. Nitekim modern Trk edebiyatn konu edinen bir ders lokum kelimesinin etimolojisinden, Arapa rahatul-hulkumdan nasl ve niin dntnden girip Virginia Woolfun highbrow culture tanmlamasndan, Kenyal
sosyal bilimci Ali Mazruinin smrgecilik tasnifinden, Norbert Eliasn faizm
analizinden, Alman junkerlerinden geerek Felatun Bey ile Rakm Efendiye
ulayordu. Ve bu sayede roman, rnein, ngiliz ya da Fransz ekolnde grlen ve birbirleriyle eliseler de birinin kt olmad ikili karakterlerin aksine, tek iyinin var olduu Alman ekolyle ilikilendirmek mmkn olabiliyordu.
Bu durum herhalde Murat Belgenin yetime ve kendini gerekletirme
tarzyla da ilgilidir. Bir syleisinde, pek de sradan olmayan, kendi eitim srecinden bahseder. Edebiyatla uramak amacyla balad bu srete (muhtemelen daha sistematik bir formasyon edinmek niyetiyle) nasl ngiliz filolojisine girdiini, sonra edebiyata daha salam girebilmek iin nasl dil sertifikas ksmna girip orta ngilizce, eski ngilizce rendiini anlatr. Trk roman
zerine yazmak iin yola ktnda da kendini (belki edebi metinlerdeki dinamiklerin tarihsel altyapsn grebilmek iin) Trk tarihi okurken bulur. (Sonra
[87]

Bugn artk gereklilii tartlmasa da Belgenin yetitii dnemde

pek de gzde bir eilim olmayan disiplinleraras yaklam
Belgenin tm akademik retiminin almetifarikas gibidir.
Osmanlca da renir. Ahmet Mithatn ismi pek anlmazken, onun Jn Trk
romannn transliterasyonunu hapisteyken yaptn biliyoruz)
Altn izmeye altm eilimi tanmlayan kavram, phesiz disiplinleraraslktr. Bugn artk gereklilii tartlmasa da Belgenin yetitii dnemde
pek de gzde bir eilim olmayan disiplinleraras yaklam Belgenin tm akademik retiminin almetifarikas gibidir. Sz konusu dersin kurgusu da bu eilimin dnda deildi. Ders nce kltr kuramnn nasl ortaya ktna eilmi,
kltr kavramnn ieriinin tarihsel deiimine odaklanm ve T.S. Eliotn,
Arnoldn, Saussuren, Leavisin yaklamlarn ele almt. Arkasndan ulusal
edebiyatn ulus devletle ilikisi zerinden ulus devlet kavram gndeme gelmi, ancak bu konu sadece Gellner, Anderson, Hobsbaum zerinden tartlmakla kalmam, tam da yukardaki paragrafta belirttiim eilime paralel olarak ok daha temelden, 1066da Normanlarn Britanyaya giriine kadar geriye
gtrlerek ve sosyalist Murat Belgenin dersinde olmas beklenecei gibi snflar ya da kar gruplar zerinden ve dnyadan farkl rneklerle ele alnmt.
Arkasndan Osmanl-Trk modernleme tarihi ve bu erevede Trk romannn douu konuuldu. Bu dersin ieriini oluturan bu farkl konular
birbirinden bamsz niler halinde kalsayd elbette ilgin olmakla birlikte ve[88]

rimsiz bir sonu ortaya kard. Oysa dersin btnne bakldnda bu tablonun Murat Belgenin ok temel zelliinden kaynaklandn, yani bu alanlar
arasnda ok deerli ve zenginletirici balantlar grme ve gsterme becerisinin rol oynadn, bu farkl konularn tam da bu balantlar billurlatrmak
iin gndeme geldiini grmek mmkn oluyordu. Bylece Fransz milli mar Marseillaisein ilk dizesi Allons enfants de la Patrie ile Namk Kemalin
Vatan arksnn ilk dizesi Kalkn ey ehl-i vatann ayniyetinin tesadfi olmadn grmek, Namk Kemalin hamasetine karlk, milletini insanlk, vatann
dnya olarak tanmlayan inasinin rasyonalizmini, enternasyonalizmini tartmak, ve Trk kltr tarihinin ana akmnn inasi zerinden deil de Namk
Kemal zerinden ekillenmesinin nedenlerini ve sonularn grmek, bu dersi klasik bir edebiyat dersi olmaktan hayli uzaklatryordu. Ve bataki erudition meselesine dnersek, bu yaklam bir yandan edebiyat sadece edebiyatn iinden kavrama tutumunu reddederken, bir yandan da bir kltr nesnesi olarak Trk edebiyatn, hocann benimsedii ideolojik durua paralel olarak, biz bize benzeriz slndan uzakta, bir kltrler a erevesinde deerlendirmeyi mmkn klyordu.
Bu dersi alan snfn kompozisyonu da ilginti. rencilerin ya aral
22-55 arasndayd, rgtl sol gemiten gelenlerin yan sra ulusalc diye nitelenebilecek renciler, Zazalar, Ermeniler, ecinseller, ar aabeyler, haza
hanmefendiler, nller, nszler, prodktrler, gazeteciler, mhendisler, iadamlar vb vard. stelik zgveni yksek, konukan, hatta zaman zaman agresif bir gruptu ve bu renkli yapsyla snf adeta bir hocalk testi gibiydi. Bu
ortam Murat Belgenin bir dersi nasl zarafetle gtrdn de grme imkn
salad. Dier herkesi ldrtan aptalca sorular da, konuyla ilgisiz itirazlar da
sabrla dinleyip cevap verirken, bir renciye odaklanp snfn geri kalann
kaybetmiyor, bu soru ve itirazlar dersin konusuyla ilikilendirerek ve yeni rneklerle destekleyerek herkese hitap eden bir karlk veriyordu.
Bu cevaplar bazen hayli ksa ve vurucu da olabiliyordu. rnein Roma
mparatorluunun yklndan sonra Avrupay Cermen kabilelerinin istila ettiini ve bugnk Avrupa uluslarn ounun Cermen kkenli olduunu konuurken, bir rencinin Olur mu, sadece Cermenler deil, biz lisede grmtk, baka kabileler de var, rnein, Ostrogotlar, Vizigotlar biimindeki itirazna sakince verdii, anekdotlamaya msait cevab (E iyi ya, hepsi Got
ite!) hatrlyorum.
Bu rnek, Murat Belgenin hocalnn anlmadan geilmemesi gereken
bir baka ynn de akla getiriyor: Mizah. Aslnda yapt iten kendisinin
de keyif aldn gsteren bu zellii son derece ilevsel bir biimde kullanr Belge. Dersi anlatrken, ou zaman beklenmedik bir anda, yznde beliren hnzrca bir glmsemeyle anlatt bir anekdot, yapt bir espri hem
dikkat toplayc bir ilev grr hem de argmann vurucu bir biimde or[89]

taya koyar. Osmanl-Trk modernleme srecinde II. Mahmut ile Atatrkn reform pratikleri arasndaki paralellie dikkat ekerken, rnein,
Bu anlamda Atatrke nc Mahmut diyebiliriz, ya da ilkine Birinci Kemal! deyii, ya da days Yakup Kadrinin elitizmi ile ilgili evdeki hizmetilere yaklamna dair elenceli bir hatra, ya da
milliyetilerin ok sevdii Namk Kemalin, British
Libraryde, giri formundaki uyruk sorusuna bir
trl cevap veremeyiiyle ilgili matrak bir anekdot, bu konularla ilgili tespitlerinin glmseyerek
hatrlanmasn salar.
Dersleri izleyen tez sreci, bir akademik olarak Murat Belgenin baka zelliklerini de grmemi salamt. Tezi Belgenin danmanlnda yazmak istiyordum ama ok da die dokunur bir tez
konusu yoktu aklmda. Murat Hoca bu isteimi
kabul ettii gibi bana bir konu da nerdi ve bu
konu kendisinin de ilgilendii meselelere dokunan,
Trk edebiyatnda bakir bir alana eilen ve disiplinleraras bir yaklam gerektiren bir konuydu.
Byk bir heyecanla teze baladm. Balangta
benden kaynaklanan sebeplerle skntl ilerlese de
sonra baka bir sorun ortaya kt: Murat Belgeye ulamak her zaman kolay
olmuyordu! Grmeye gittiim kimi zamanlar kendisini bulamayp sekreter
hanmdan Perembe gn Guatemalaya gitti, Dn Sincandan Kalktaya
geecekti, ya da u anda Habeistan semalarnda olmal gibi cevaplar alyordum. O zaman bu durumu yadrgadm, zaman zaman fkelendiimi ve
kendi henz pek taze retmenliimin doruculuuyla bunu sorumsuzluk
olarak grdm hatrlyorum. Oysa sre tamamlandnda, Murat Hoca
yazdm her satr okumu, bana dzenli olarak geribildirimde bulunmu ve
bir metnin, trne uygun olarak, eletirel ve yapc bir biimde nasl okunacann hayranlk verici bir rneini vererek kusursuz bir danmanlk yapmt. stelik ben bu trafikte bunun nasl gerekleebildiini hi anlamamtm!
Okul bittikten sonra da Murat Belgenin kitaplarn ve gazete yazlarn okumaya, denk geldike konferanslarn (ve imdi televizyon programlarn da) izlemeye devam ettim. Tm bu farkl platformlarda derslerde de ortaya koyduu kendine zg yaklam farkl izleyici profillerine ustalkla uyarladna ahit oldum.
Ksacas, zerinden yllar getikten sonra, bir renci olarak, Murat
Belgenin derslerini heyecan verici ve ok doyurucu bir sanatsal performans

Okul bittikten sonra

da Murat Belgenin
kitaplarn ve gazete
yazlarn okumaya,
denk geldike
konferanslarn (ve
imdi televizyon
programlarn da)
izlemeye devam
ettim. Tm bu
farkl platformlarda
derslerde de ortaya
koyduu kendine
zg yaklam
farkl izleyici
profillerine ustalkla
uyarladna ahit
oldum.

[90]

Disiplinlerin sk bir biimde kompartmanlara ayrld bir

dnemde Murat Belge edebiyattan, tarihten, politikadan ve
daha birok alandan beslenerek kendisini var etmi, entelektel
retimini ve hocaln bu dorultuda oluturmu ve bu
anlamda zamannn ok tesinde bir tutum ortaya koymutur.
izler gibi takip ettiimi, derslerin ieriinden ama daha ziyade ynteminden
ok etkilendiimi sylemeliyim. Yukarda da andm, krkl yalarndayken
kendisiyle yaplan syleide Murat Belge rn verme konusundan bahsederken, artk yam geiyor, i biraz aceleye bindi, diyordu. Ayn szleri yllar sonra, geenlerde yaplan bir syleide de sylemiti. Murat Belgenin hayranlk
ve biraz da kskanlk uyandran bir zelliinin de bu ruh durumundan kaynaklandn dnmek mmkn: Birka hayat birden yaamak, ya da birka
hayata sabilecek bir hayat yaamak. Ayn syleide kendisi iin yapt Sosyalist Ahmet Mithat benzetmesi de bununla ilgili olsa gerek. Hi kukusuz
sosyalist Murat Belgenin muhafazakr Ahmet Mithatla benzerlii hayat gryle ilgili deildir. Bu benzerlik kendi kendini var eden, ilgi alanlar ok geni olmakla birlikte birbirleriyle bir biimde balantl ve yazya odakl olan iki
ok alkan adamn benzerliidir.
Murat Belge artk byle bir tutuma gerek kalmadn syler, buna gerek
kalmamasn umar. Yine de onun yapt ok nemlidir: Bu geleneksel gibi grnen renaissance man tavr, yukarda dediim gibi, bu tavrn hi de makbul olmad bir dnemde var olmutur. Disiplinlerin sk bir biimde kompartmanlara ayrld bir dnemde Murat Belge edebiyattan, tarihten, politikadan ve daha birok alandan beslenerek kendisini var etmi, entelektel retimini ve hocaln bu dorultuda oluturmu ve bu anlamda zamannn ok
tesinde bir tutum ortaya koymutur. Yani sz konusu olan sui generis bir entelekteldir. ok okuyan, bu birikimi kendine zg bir bak asyla anlamlandran, ama en nemlisi, inceleme nesnesi olan hayat biraz da kendisi yapm ve yapmakta olan bir entelektel.
Murat Belgenin rencisi olduum iin ok anslym.

[91]

yaln armaan
Entelektelin Ahmetmithat Hali
Ahmet Mithat Efendinin eseri, 1870 senelerinin okuyucu
kitlesinin seviyesinden balar. Bu biraz da kendi seviyesi,
yani aa yukar deniz sath seviyesidir.
Ahmet Hamdi Tanpnar,
XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, s. 409.
Olum! Yalnz bir eyi renmeli, fakat mkemmel olarak! Yahut her eyi renmeli, bittabi nks olarak! Osmanllmz bugnk haline nisbetle u iki ktan bence ikincisi mreccahtr[yedir]. Ben sana onu tavsiye ederim. Fakat bundan sonra birincisi mreccah olacaktr. Sen
de evladna onu tavsiye eyle.
Ahmet Mithat, Mustafa Refikin Musikinin Tesiri
isimli tercmesine yazd takrizden
(Alntlayan Okay xi)

er ne kadar balkta Ahmet Mithatn ad gese de, bu yaz Ahmet

Mithat zerine deil, Trkiyeli entelektellin kendini ahmetmithatlk zerinden kurgulamas zerinedir. Meselenin kapsamyla kyaslandnda hayli ksa soluklu kalacak bu yazda, nce ahmetmithatlkn nasl kurgulandna bakacak ve ardndan byle bir kurguya sahip km grnen Murat
Belge zelinde baz sorular sormaya alacam.
Ahmet Mithatn dnldnde, en bata niteliin ne kt sylenebilir. Bunlardan ilki on iki beygir kuvvetindeki yaz makinesi gcnde
olmasyla cisimleen alkanl, ikincisi okurunu yerletirdii konumundan
dolay hace-i evvellii (yani ilkokul retmenlii), ncs ise farkl alanlarda kalem oynatmay sevmesinden dolay bar yazarl yani (bir anlamda) okynlldr. alkanl, onun para konusundaki tavryla ilikilendirilmedii, hace-i evvellii anlat teknii sorgulanmad, okynln ise
dncenin derinlii gndeme getirilmedii srece olumsuz zellikler olarak
grlmez. alkanlk ve okynllk zaten eletirilmesi gerekecek nitelikler
deildir, aksine vlmesi bile gerekebilir. Hace-i evvellik ise, bizim toplumumuzun her zaman eitim ihtiyalarnn olmas, yani popler deyile mesele[92]

nin gelip eitim art szne dayanmas nedeniyle olaan bulunmas gereken
bir nitelik, hatta zorunluluktur.
alkanlyla takdir edilecek, okynllyle vlecek ve reticili son
tahlilde elzem saylmas gerekecek ahmetmithatlk imajnn bir ya da daha ok
ynn sahiplenen baz entelekteller, Ahmet Mithat olduunu sylemekten
ekinmemitir. Bu imaj sahiplenmenin farkl rnekleri verilebilir ama ben bu
yazda drt rnekle yetineceim: Kemal Tahir, Cemil Meri, zdemir nce ve
Murat Belge. Tavrlar ve dnya grleri nedeniyle birlikte dnlmesi hayli
zor olan bu drt entelektelin ahmetmithatla sahip kmasn ksaca sorguladktan sonra, Murat Belgenin -her ne kadar kendi szleri aksine iaret etse
de- ahmetmithatlk imajyla ilikilendirilemeyeceini iddia edeceim.
ROMAN PURE YAZAMAMAK
Trkiyenin entelektel yaamnda, 1960l yllarda, yalnzca romanlar deil, dnceleriyle de derin izler brakan Kemal Tahir, ahmetmithatlk imajn
-beklenecei gibi- bir mecburiyet olarak sahiplenmi grnr. 1969da, Devlet Ana yaymlandktan sonra yaplan bir akoturum kaytlarnn bir araya getirildii (ama Trk Roman adnn verilmesinde bir beis grlmeyen) kitabn nsznde Mehmet Seyda, Kemal Tahirle yapt u konumay aktarr:
Bu akoturumu dzenlemeden nce, roman konusunda [Kemal Tahirle] gryorduk. Dedi ki: Roman sanat eski olan Fransada, bugn, toplumsal sorunlar ilemi bir yn roman daha nce yazlm olduundan bunun Fransz edebiyatnda geni bir birikimi olduu iin, roman baka alanlara dklebilir, roman pure yazlabilir. Biz yazamayz, daha o birikim yok bizde, o aamaya gelmedik. Sordum: Hl bir eit Ahmet Mithat Efendi mi olmak gerekiyor?
Dedi ki: Ee ne yapalm, biraz yle.

Roman teknii ve anlay romanla tarihyazmna katk sunmaya alt iin eletirilen Kemal Tahir, kltrmz belli aamalar gemedii iin
Batdaki gibi bir roman yazlamayacan zellikle Asya Tipi retim Tarz anlayndan yola karak marksist bir bakla temellendirmeye alr ve iddialarnn yabana atlamayacak baz hassasiyetlere demesinden dolay fikirleri hayli uzun tartmalara neden olur. Bu yaznn konusu Kemal Tahir deil, onun ahmetmithatlk imajn sahiplenmesi olduu iin yabana atlmayacak baz hassasiyetlerin zerinde durmayacak, yalnzca Kemal Tahirin kendini bir hace-i evvel olarak konumlandrmasyla ilgileneceim. Ancak buna
gemeden nce, Kemal Tahirin bu tavrnn bakalar tarafndan nasl almlandn rneklendirmek iin Hilmi Yavuzun bu szleri analiz ettii yazsna ksaca deinmeliyim. Bu sayede ahmetmithatlk imajnn yalnzca bu imaj sa[93]

hiplenen tarafndan deil, bakalar tarafnda da olumlandn gstermeyi ve

kltrmzde bu imajn etki alannn ne kadar genei olduunu gstermeyi
umut ediyorum.
Hilmi Yavuz, Kemal Tahirin yukarda alntlan szlerini yle yorumlar:
Gereki Trk romancsnn nnde ne Trk toplumuna ilikin somut tarihsel gereklikleri ilemi bir roman gelenei, ne de tarihe, ekonominin zel koullarna eilmi, toplumsal yaam derinlemesine ve genilemesine incelemi
bir bilim gelenei vardr. Gereki Trk romancs bu iki ii birden stlenmek
durumunda kalnca, ortaya nasl bir roman kacaktr? (74). Hemen anlald gibi Yavuz, Kemal Tahirin ahmetmithalk imajna sahip kmasndan rahatsz olmaz, askine bunun zorunlu olabileceine iaret eder. Buna ramen
Hilmi Yavuz, Kemal Tahir ile Ahmet Mithat arasndaki fark da belirleme ihtiyac hisseder. Yavuza gre, Ahmet Mithatn romannda bilginin kullanm
rastlantsal ve ilinekseldir [] Kemal Tahirde ise, romanla bilgi arasndaki bant, rastlantsal ve ilineksel bir aktarm deil, topluma ve insana ilikin tarihsel gerekliklerin roman gerekliine dntrlmesine ilikin bir bantdr; somut gerekliin tiplerde, durum ve edimlerde isellemi olmasdr.
Kemal Tahirde bilgi aktarlmaz; bilgi, tiplerde ve durumlarda iselleir (75).
Bylece Hilmi Yavuz, Kemal Tahirin yaklamn doruluunu onaylarken Kemal Tahiri Ahmet Mithatn yapt hatadan da uzaa yerletirir. Her ne kadar Hilmi Yavuz, bu farkllatrma argmann gelitirse de, aslnda farklln
deil ayn tavrn geerli klnd grlebilir. Kemal Tahir Ahmet Mithat deildir, roman sanat asndan ondan stn bir durumdadr ama topluma lazm olan roman yazmaktadr. Ahmet Mithat, bilgiyi ilineksel deil rastlantsal kullansa da, bunu yaad toplumun ihtiyalar asndan byle yapmtr.
Nasl ki 1870larn Trkiye toplumu Ahmet Mithat gibi bir hace-i evvele ihtiya duymusa, 1960larn Trkiyesi de roman pure yazarna deil Kemal Tahir gibi romanyla kltrn tarihyazm ihtiyacna cevap verecebilecek bir yazara gerek duymaktadr. Tarihyazmnn aracnn niin roman olmas gerektii -estetik zerkliin bir anlam olup olmad- o yllarda yeterince sorgulanmamtr. Trkiyede romancdan, hatta airden her zaman beklenen, yaptyla
halka bir eyler retmesi, yani Ahmet Mithat gibi hace-i evvellie soyunmasdr. Kemal Tahir de ahmetmithatl bu ynyle hayata geirebildii iin bu
denli geni bir etki alan yaratabilmitir1.
Kemal Tahirin ahmetmithall Trkiye kltrnn ihtiyalar nedeniyle zorunlu saymas yeni deildir elbette. 1912de Mehmet Akif, zerk bir
edebiyat alanna kar karken yine sorunu bizim ihtiyalarmza balamtr:
1
Kemal Tahirin Trkiyenin en nemli dnr kabul edildii yllarda, onun
sohbetlerine de katlan Ouz Atayn Tahirin lmnden sonra yaymlanan ve aslnda nihahi noktada benzer sorunlardan yola karak kurgulanan romanlaryla etki alan yaratamamas hace-i evvel olunmad ya da ahmetmithatlk imaj sahiplenilmedii zaman nasl bir sonla
karlaacann arpc bir rneidir.

[94]

iir iin, edebiyat iin ss, erez diyenler var. Karn tok, srt pek milletlere
gre bu sz belki dorudur. Lakin bizim gibi a, plak milletlere ssten, erezden evvel giyecek, yiyecek lzm. Onun iin ne kadar ssl, ne kadar tatl
olursa olsun giyecek hizmetini, yiyecek vazifesini grmeyen edebiyat bize hi
[bir ey] sylemez. Hele sanat sanat iindir; sanatla gaye yine sanattr; edebiyatta edebiyattan baka gaye aramak sanat kayt altna almaktr gibi yksek nazariyeler bizim anlaymzn pek stndedir (alntlayan Cevdet Kudret 34, vurgu bana ait).

Mehmet Akifin yksek nazariyeleri karn tok, srt pek milletlere zglemesi ile Kemal Tahirin roman pure Fransz edebiyatna zglemesi
arasndaki pararlellik aktr. Her ne kadar Mehmet Akif ile Kemal Tahirin
dnya gr birbirinden farkl olsa da, ayn edebiyat anlaynda bulumakta, zerk bir estetik alan ya da zerk yapt bu toplumun ihtiyalarna ters grnmektedir. Kemal Tahirin szleri balamnda, bu anlay zorunlu bir Ahmetmithatla neden olmakta ve daha nemlisi romanyla halka bir ey retme arzusu meruiyet kazanmaktadr. Bu meru klma srecinde, halkn
seviyesinin ne olduu (ya da varsayld), bu seviye ile entelektelin seviyesi arasnda bir balant olup olmad elbette gndeme gelmemitir. Yalnzca 1969da deil, sonrasnda da ahmetmithatlk imajna sahip klmas, bu
meruiyet biiminin devrede olduunu, halkn seviyesinin aa yukar deniz
sathnda sayldn belgeler.

BARIN YOLUNU BULMAK
Cemil Meri de, Kemal Tahir gibi ahmetmithatl Trkiyeli entelektel
iin bir kader olarak grr. Ad Ahmet Mithattan mlhem bar kitabnn ilk
basksnn arkakapak yazsnda yle der:
Hepimiz Midhat Efendinin ocuklaryz. lmi tecessmz yzyldr onun izdii snr aamad. Rza Tevfik veya Hilmi Ziya, felsefeyle uraan birer Ahmet Midhat. Hseyin Rahmiyle Kemal Tahir, hikyeci Ahmet Midhatn devamclar. Ahmet Rasimden Ali Kemale, Peyami Safadan Burhan Feleke kadar her gazeteci bir yanyla Ahmet Midhat. bar yazar da Hace-i Evvelin saysz akirtlerinden biri. Onun da [Meriin] tutkusu renmek ve retmek,
dnmek ve dndrmek. Yllardr dolat irfan bahelerinden birka kucak iek, bir avu meyve devirdi. Yarnn bilgi ve dnce fatihlerine sunuyor. (11-12)

Tutkusu renmek ve retmek olan Cemil Meri, irfan bahelerinden devirdii bir avu meyveyi imdiye deil de yarna havale eder. Demek
ki, imdi iin deil, gelecek kuaklar iin yazmakta, bir eitmen gibi, yetitir[95]

dii insanlarn olgunlua erimesini umut etmekte ve bu uurda aba gstermektedir. Dolaysyla Cemil Meri, irfan bahelerinden devirdii meyveleri gelecein fatihlerine sunarken kendini bir retmen olarak kurgulamaktadr. Fikirleri, hace-i evvelin rahle-i tedrisinden geenlerce anlalacaktr. Ahmet Mithatn toplumu eitmek amacyla yazd romanlar gibi, Cemil Meri de bu kitabn (belki btn kitaplarn) ayn uurda hizmete sunmaktadr.
Ancak Cemil Meriin Ahmet Mithatn akirdi olmas yalnzca bu hace-i evvellikle snrl deildir, kitabn adndaki gibi bar yazar olmakla da alakaldr.
Ahmet Mithatn matbaasna bar adn vermesi ve Cemil Meriin de kitabna bu ad uygun grmesi, bir anlamda, ahmetmithatln okynllyle ilikilidir. Ahmet Mithat, byk ounluunun okur yazar olmad bir toplumda yalnzca her vesileyle onu aydnlatmaktan geri durmaz, ayrca her alanda da aydnlatma ihtiyac hisseder. Bu da, halkn eitim alnn durumu hakknda ok nemli bir ipucu verir. Halk her konuda cahil olduu iin ona her
alandan bir eyler sunmak gerekir. Elbette, bu durum okynlln hakl gerekesi saylacaktr. nk son tahlilde bu toplumun entelektellerin byk ounluu eitimin art olduu grnde birleecektirbirlemitir
de. Ancak bu okynl aydnlatma projesinin dourabilecei byk soruna
dikkat ekilmemitir. Bu tarz bir okynlln beraberinde slamay getirmesi kanlmaz deil midir? stelik byle bir okynllk arzusu, entelektel dnme yeteneindeki birtakm eksikleri rtmenin gerekesine dnmez
mi? bar arzulamak tek bir ambarn yolunu bile doru dzgn bulamamaya
varmaz m? Tm bu sorular, hace-i evvelliin zorunlu sayld noktada gereksizleecektir elbette. bar metaforunun danklk, dncenin yeterince ilenememesi saylmayp aksine olumlu ve zorunlu bir nitelik olarak okynllk olarak grlmesi, ahmetmithatl sahiplenmenin kltrel olarak neye iaret ettiini aka gsterir.
L ORTAMINDA KALMAK
Ahmetmithatlamay bir zorunluluk olarak gren baka bir entelektel
de zdemir ncedir. zdemir nce, 1993 tarihli Yaznsal Sylem zerine adl
kitabna yazd nszde unlar syler:
Bir gen airin, airin troubadour olarak kalmasn, Ahmet Mithatlka zenmemesi gerektiini savunduu bir yazsn okudum. Troubadourluk hi kukusuz airin vazgeemeyecei bir zellik; ama bu l ortamnda Ahmet Mithat Olmak zorunluluu varsa, airin bu sorumluluu da yklenmesi gerektii kansndaym. En azndan, baka bilgilere sahip olmadan kendi bilgisine
sahip olamayacann bilincine ulaabilmek iin air gerekirse Ahmet Mithatlaacaktr; nk Ahmet Mithatlamadan kendi bilgisine vakf olmas hemen
hemen olanaksz. Ayrca yazarken dnme ynteminin vld bir lkede,
[96]

yazarn yazmadan nce dnmeyi renmesi gerektii kansndaym.

Bu kanda olduum, Ahmet Mithatlamay (hi kukusuz iirlerimde deil)
bir erdem saydm iin bu kitapta yer alan yazlar (bir zorunluluk sonucu
da olsa) yazmay gze aldm. (8)

Hem Yaznsal Sylem zerinede hem de bu kitaplarn ncesini oluturan iir ve Gereklik ile Tabula Rasada zdemir ncenin sahip kt ahmetmithat imajnn uzana dmediini sylemek yanl olmaz. Bu kitaplarnda
hayli karmak meseleleri ele alrken hace-i evvel konumunda durmaktan rahatszlk duymaz ve daha nemlisi bolca szlk ve ansiklopedi maddesi kullanarak karmak sorunlar zmeyi dener. rnein zdemir ncenin iir dilini
aklamak iin gsterdii aba takdirle karlansa bile, bir btnlk sunmaktan ok uzaktr. Buna ramen bu kitaplarn hayli ilgiyle karlanmas, iir eletirisi alannda temel kavramlar tartmaya aan metinlerin yokluunun kantdr. Bu nedenle de ahmetmithat olmann meruiyet zemininde 1993e gelindiinde bir deiiklik olmamtr; l ortamnda kalakalnmtr!
Ancak boluu nasl dolduracan belirlemek de entelektelin dzeyini gsterir. Tanpnarn, Ahmet Mithatn halk iin varsayd seviyenin aslnda kendi seviyesi olduunu sylemesini bu noktada hatrlatmak yeterlidir. Ahmetmithatlamak, yalnzca koullarn sonucu olmann tesinde entelektelin
kendi seviyesini ele verdii nokta gibidir. Ahmetmithatla hi soyunmayan,
bu imajla ilikilenmeyi dnmeden kendi seviyesine uygun biimde dnce retmeyi hedefleyen entelektellerin, rnein Adnan Benk, Jale Parla, Orhan Koak ya da Nurdan Grbilekin varl bu halin zorunlu saylamayacann kantdr. Dolaysyla, ahmetmithatlamay koullara balamann yan sra
entelektelin kendisinde de aramak, Ahmet Mithat gibi sylenirse, faideden
hali deildir.
KIRKAMBAR YAZARLIINDAN KURTULMAK
Bu yazda Murat Belgeyi, Kemal Tahir, Cemil Meri ve zdemir nceyle
bir araya getirmi olsam ve daha nemlisi Murat Belge kendini sosyalist bir
Ahmet Mithat olarak nitelendirse de, Belgenin burada ele aldm ahmetmithatlkla bir ilgisinin olmadn ileri sreceim.
Murat Belgeyle 1987 ylnda yaplan ve Gergedan dergisinde yaymlanan
sylei, bu yaznn konusu olan ahmetmithatlk hakknda bir hayli malzeme
sunuyor. Her eyden nce syleiye balk olarak sosyalist ahmet mithat olduumu kendim sylemitim sznn alnmas bal bana nemli grnyor. Niin syleideki baka bir ifade deil de, bu ifade balk iin uygun grlmtr? Syleiyi yapan ya da dergiyi hazrlayan kii(ler), bu szn ilgi ekeceininden kuku duymam olmaldr(lar). Zaten yukarda anlattm gibi,
[97]

bizde ahmetmithatln uzun bir tarihi var. Buna ramen bu ifadenin seilmesi ahmetmithatlktan bir rahatszlk duyulmadnn, aksine bunun nemsendiinin kant.
Syleiyi yapan2 Murat Belgeye Bir eit Ahmet Mithatln sizde zaten var olduunu dnyoruz. Doru mu? diye sorduunda Belge u cevab veriyor: Bunu ben de sylemitim kendim iin: sosyalist Ahmet Mithat oldum diye (440). Devamnda, niin Murat Belgeye bu sorunun yneltildiinin cevabn da buluyoruz: Yani diyelim ki Roland Barthesta olduu gibi lda tek bir olayla tutmakla yetinmek yerine, Ahmet Mithat gibi illa okuru aydnlatc ynde yazmak izmek, daha geni bir ereveye dikkat ekmek kaygs yok mu sizde: Bak, ey kari!... . Barthesn lda tek bir olaya tutmas (tek
bir ambarn yolunu aydnlatmas) ile Ahmet Mithatn reticiliinin karlatrlmas, Murat Belgenin hangi adan Ahmet Mithat sayldn ele veriyor.
Kemal Tahirin kendi roman ile roman pure dedii tarz karlatrmas arasnda bir paralellik var burada. Murat Belgenin cevabnn ilk cmlesi de Kemal
Tahirin Ahmet Mithatla ilgili soruya verdii yantla paralellik tayor. Kemal
Tahir, bu soruya Ee ne yapalm, biraz yle diye cevap verirken Murat Belge
de E bende biraz var tabii diyor. Ancak Kemal Tahir, bu zorunlu durumu
bir meruiyet gerekesi olarak sunarken, Murat Belge bu durumdan rahatsz
olduunu dile getiriyor: Bunu sevdiimden deil, bir mecburiyet olarak var.
Murat Belge de Kemal Tahir gibi ahmetmithatln bir zorunluluktan geldiini dile getiriyor ve zorunluluu Barthesn etkinliiyle karlatrak gerekelendiriyor: Roland Barthes gibi adamlar kendi zeklarn biliyorlar, daha fazlasna ok merakl deiller. Nasl olsa onlar anlayan, anlayacak olan insanlar var,
onlara gre yazyorlar. Benim iin sade yaz-izi meselesinde deil siyasette de
Trkiyede forme olmu bir insan olarak, bir konuda doru sylemek, ya da
akllca bir ey sylemek nemlidir. Ama doruyu bakalarna kabul ettirmek
daha nemlidir. Yoksa doruyu kendin syleyip kendin dinleyecek olduktan
sonra ne sylyorsun (441). Murat Belgeye gre bu lkede Barthes olunamayaca iin ahmetmithat olmak mecburidir. Ancak bu mecburiyet, kendi
dnme biiminin meruiyeti olarak kabul edilmemitir Belgede. Baka deyile, hace-i evvellie soyunmaz Belge, koullarn onu ahmetmithatla ittiini dnr ama bu durumdan rahatszln da dile getirir: Yani tabii Ahmet
Mithat roln oynamak da ok sevimli bir ey deil. nsann kendi iinde rengini matlatryor. Cemil Meri, Ahmet Mithatn akirti olarak bar yazar
olmay savunurken, Belge ahmetmithatln koullar gerei oynanan bir rol olduunu ve dahas bu durumun sevimli olmadn dnr. Bu halin, irfan
bahelerinde dolap meyve toplamak ve sonrasnda gelecein bilgi ve dnce fatihlerine sunmak olmayacan, aksine insann matlamasna yol aacan belirtir. Syleiyi yapann Bir misyon sahibi olmann getirdii bir mat2

Syleiyi yapan belirtilmedii iin bu ifadeyi kullanmak zorunda kalyorum.

[98]

latrma belki de? mdahalesine, nce (neredeyse her syleisinde anlatt ve) detour yapmak olarak tanmlad niteliinden sz ederek cevap veren Belge, sonrasnda bar yazarl hakknda nemli bir noktaya iaret eder:
1960larda yazmaya-izmeye baladma gre o tarihlerde, bunu herhalde
vnmeden syleyebilirim, hakikaten ok okuyan insanlardanm: Edebiyat, sanat, kltr evrelerinde de byle bir zelliim olduu iin bana da yer verildi. Yani antropoloji konusunda da syleyecek bir lafm vard, belki bilmem rlativite teorisi hakknda da. Bunlar tamam syledim ama imdi Trkiye geliti hakikaten. yle 15-20 yl iinde btn ikyet ettiimiz eyler sakl kalmak
kaydyla bir sr gelime de oldu. Artk bana dmyor antropoloji hakknda
kelam etmek ( ) . Murat Belgenin okynllnn bir bar yazarlndan
ayrmasn tarihsel nedenleri dayandrmas, Ahmet Mithatln alan ve ilevi
daralyor belki mdahelesinden sonraki cevabnda daha belirgin dile getirilir: Evet, tarihi olarak darald. Bunlar ben hep gryorum. Onun iin ben de
kendime eki dzen verme ihtiyacn duyuyorum. Artk bir sr konuda Murat Belgenin bir ey sylemesine hi gerek yok ( ).
Hace-i evvellie soyunmayan, krkambar yazarln ilevini yitirmesini
memnuniyetle karlayan bir ahmetmithatlk Murat Belgeninki. Dolaysyla kabullenilmi olsa bile ahmetmithatlk nitelikleriyle badamyor. Nasl ki Murat
Belgenin sosyalist bir ahmet mithatm szn sorgulamadan kabullenmemek, biraz kurculamak gerekiyorsa kendiyle ilgili sylediklerini, yani ahmetmithat olmaktan rahatszln, ortaya koyduklar asndan incelemek gerekiyor.
DENIZ SEVIYESININ ZERINE IKMAK
Murat Belgenin okynl bir entelektel olduu bir malum-u ilam. Uzmanlamann modern zamanlarn yabanclama biimi olduu kabul edilirse, tek bir alanda ilgilenmenin yarataca pek ok soruna dikkat ekilebilir. Her eyden nce, uzmanlama nedeniyle kendini tek bir alanla snrlayan
entelektelin, temel vasfn sorgulamak yani entelektel olup olmadn tartmaya amak gerekir. Elbette bu konu yaznn kapsamn ayor ama ksaca
okynlln entelekteli trnak ieretinden kurtarmak iin gerekli bir nitelik olduu syleyip geebilirim. Ancak krkambar yazarl ile okynll de birbirinden ayrmak gerekir. Krkambar yazar, ilgisini eken her konuda herhangi bir ynteme bal kalmadan derleme yapmakla yetinebilirki
Trkiyede uzun yllar gazete yazarndan beklenen budur. Oysa okynl entelektel, birden ok alanla ilgilenmeye yntemi ya da kuram nedeniyle ihtiya duymaktadr. Nihai noktada gstermek istedii byk bir fotoraf olmaldr.
Murat Belge zelinde, onun okynll krkambar yazar olma durumunu aar. Edebiyatla, siyasetle, magazinle, mzik tarihiyle ya da stanbulla
ilgilenerek kendi bakn datrken son noktada k yapt yere dner. Bir
[99]

dalma sz konusudur ama bu dalma k noktasn gstermeye devam

eder. Murat Belgenin yazlarna topluca bakldnda, (zellikle Althusserin
ideoloji kavramndan yola karak) meseleri nihai noktada ayn yere balad grlebilir. Trkiyedeki genel ideolojinin farkl alanlardaki yansmalarn analiz eder ve bu sayede ideolojiyi grnr klar. Trkiye modernlemesinin en bandan beri hep tepeden inmeci, zgrletirici deil tersine basklayc niteliklerinin farkl alanlarda nasl tezahr ettiini gsterir. Bu nedenle
de onun okynll bir krkambar yazarl deildir. Dahas, krkambar yazarlnn gerekesi olarak sunulan hace-i evvellikten de uzak durur. Halk aydnlatmak iin her baheden meyve deviren bir entelektel olmay deil, halkn ihtiya duymayaca dnlen konular gndeme getirir. Zaten Murat
Belgeyi de Trkiyenin entelektel tarihi asndan nemli klan hace-i evvellii semeyip, aksine halkn aydnlatlmasnda seferber edilmeyen ve bu yzden inceleme nesnesi olarak kabul edilmeyen konular entelektel bir mesele haline getirebilmesidir.
Murat Belgenin yaymlanan ilk kitab Tarihten Gncelliede burada dile
getirdiim iddialarn hepsini, yani Murat Belgenin okynllnn krkambar yazarl olmadn ve hace-i evvel konumuna yerlemediini ak biimde grmek mmkndr. 1975 ile 1983 arasndaki yaymlanan yazlarn derlenmesiyle oluturan bu kitapta, ada Mitler, Mzik-Arabesk-Fotoroman
ve Gndelik Hayat, Magazin ve Sylemler balkl blmler Trkiyenin entelektel tarihi asndan hayli aykr niteliktedir. Burada ele alnan konular,
o gne kadar Trkiyeli aydnn gndemi dnda kalm, bir inceleme nesnesi olarak grlmemitir. Entelektelin tepeden belirlenmi bir znenin inasn gerekli grd ortamda, eitimden geirilmemi kitlelerin yaantlar yoz rnler olarak inceleme d kalmtr; aba incelenmeye deil, dntrlmeye adanmtr. rnein arabesk, 1960larn ikinci yarsndan itibaren yaygnlarken cahil kitlenin yoz zevkinin rn olarak grlmtr.
Oysa bu kitabnda Murat Belge, Arabeski anladmzda, kendimizi de daha
iyi anlarz der. Pek holanmad belli olan bu mzik tarznn kltrel olarak
neye iaret ettiini anlamaya almaktan geri durmaz. Bu yaklamyla Belge, halka, belirlenmi bir kltr retmekle grevli aydn modelinin yerine
halkn kltrn anlamaya ynelen entelektel modeline kayar. Tepeden belirlenmiliin andrlmasna dnk bu bak, Murat Belgenin entelektel k noktasn oluturur. Magazine bakarken de, gndelik hayata ait saylan
da incelerken ayn bakn farkl alanlara dald grlyor. Bu bak, Murat
Belgenin krkambar yazar olmadan okynl olmasn, hace-i evvellik yapmadan entelektel kalmasn salyor. Ahmetmithat imajnn zorunlu olarak sahiplenildii dnlse de, aslnda Murat Belge bu imajla atma iine girecek
bir konumda duruyor. Dolaysyla, kendini ahmetmithat imaj zerinden kurgulamakta saknca grmeyen Kemal Tahirle ya da bu l ortamnda ahmet[100]

mithatlktan baka are bulamayan zdemir nce ile Murat Belgenin entelektel tutumunun atma iinde olmas kanlmaz. Murat Belgeyi Trkiye
entelektel tarihi asndan nemli klan da onun ahmetmithat imajna sahip
kmasndan te bu imaja bark olanlarla kartlk iinde olmasdr.
Yazy bitirirken baa, ahmetmithat imajnn belirgin zellik zerinden tanmlamaya almama dnmek istiyorum: alkanlk, krkambar yazarll ile cisimleen okynllk ve halk aydnlatma grevinin yansmas olarak hace-i evvellik. Yazda bu imajn alkanlk zelliinin zerinde durmadm. Tek bana ele alndnda alkanln eletirilebilecek bir nitelik olmadn dnyorum ama alkanlk ile krkambar yazarlnn keime noktasnda dncenin derinlik kazanmasna deinmek gerekiyor. Bu deinmeyi
yine Murat Belge zelinde rneklendirip yazy sonlandrabilirim.
Krkambar yazarlnn slamay beraberinde getirebileceini ve okynllk ile bu tr yazarl ayrmak gerektiini sylemitim. Gerekten de
bir bak ya da kuramdan haraket etmeden krkambar yazarlna soyunmann slamay getirmesi kanlmazdr. Bu slamaya bir de alkanlk eklenirse ortaya kacak toplamn entelektel ayarnn hayli dk olacan tahmin etmek zor deil. Trkiyede zellikle gazete yazarlna soyunmu edebiyatlarda, rnein Peyami Safada, bu durumu grmek olanakldr.
Murat Belge zelinde bir entelektel slamadan sz etmek mmkn olmasa da, tek bir konu hakknda btnlkl yazmamasnn yaratt kayptan
sz etmek mmkndr. Murat Belgenin btnlkl ilk kitab Marksist
Estetike bakldnda bu kaybn yalnzca Belge asndan deil, Trkiyenin
entelektel yaam asndan yaand sylenebilir. Doentlik tezine dayanan
ve yaymlanan ikinci kitab Markist Estetik kitabnda Belgenin btnlkl bir
kitap yazdnda meseleyi ortaya koymakta gsterdii maharete baknca, derleme kitaplaryla neyin kaybedildii ok ak biimde grlr. Oysa hayata
bir edebiyat olarak baladn (Bir Hayat) syleyen Belgenin edebiyatla
ilgili yaptlar, btnlk iinde krugulanm kitaptan daha ok derlemeler niteliinde. Belge, edebiyat balamnda ikinci kitabnn yani Marksist Estetikin
yolundan deil de, ilk kitab Tarihten Gncellienin yolundan yrmeyi tercih ediyor ya da gazete yazarl, niversitede hocalk grevi gibi youn ileri nedeniyle bu yoldan yrmek zorunda kalyor. Bu durum onunkendi
tanmylapublic figure olmasn ve sayede dncelerinin daha geni bir
alanda yank bulmasn salarken, aslnda btnlkl kitaplarn nn tkamas nedeniyle Trkiyedeki edebiyat eletiri asndan bir kayba dnyor.

Kaynaklar
[101]

Seyda, Mehmet, haz. Trk Roman. stanbul: Tekin Yaynlar, 1969.

Hilmi Yavuz.
Murat Belge.
zdemir nce.
Cemil Meri.
Cevdet Kudret
Tanpnar,
Okay, Orhan.

[102]

[103]

[104]

murat belge
Yank Saraylar ve Asm Bezirci

eni Derginin Eyll saysnda Asm Bezircinin Yank Saraylar stne

bir tantma yazs kt. Birka bakmd yeriyordu Asm Bezirci bu kitab, ama yergiden ok vg vard bu yazsnda. Kitab aklamaya, yorumlamaya, deerlendirmeye alyordu. Sulamalarn haksz, vglerini kk drc, aklamalarn da yanl bulduum iin bu deinmeyi yazyorum. Amacm, Sevim Burakn kitabna k tutmak deil, Asm Bezircinin yanl yola srkleyici eletirisini eletirmek.
Tantma yazsnn tantt eserle ilgili ksmlarna gelmeden nce Asm
Bezircinin bana adamakll gereksiz grnen bir slup zelliine deinmek istiyorum. Bezirci, durup dururken olmadk eyler kartryor yazsnn iine.
rnein, Sevim Burakn anlatm zerine konuurken, birdenbire sz Feyyaz
Kayacana getiriyor, balyor onun anlatmn betimlemeye. Bu da yetmiyor, Kayacan stne bir dipnot dyor: Hseyin Cntrk 15.2.1963 tarihli Ky dergisinde Kayacan hakknda ne demi, kaynak gsteriyor. Bylelikle de yaz bilimsellemi oluyor, daha ok deer kazanm oluyor herhalde. Bu konuda bir baka rnek vereyim: Burak anlatmnda Tevrattan yararlanr (lhan Berk, Turgut Uyar ve Edip Cansever de Tevrattan yararlanrlar.) Bu yararlanma kimi
hikyelerde pek belirgin bir hal alr Bir an durup dnyoruz, bu yazarlarn
Tevrattan yararlanmasyla Burakn yararlanmas arasnda acaba ne gibi bir iliki olabilir diye. Sonunda anlyoruz ki Bezirci sadece Yank Saraylar tantmakla kalmyor, ada Trk edebiyatnn bir panoramasn yapyor ayn zamanda.
Yaznn n ve art tutarll iinde geerli olsun olmasn, ele alnmadk, tanmlanmadk, deerlendirilmedik yazar brakmyor. Bezirci bylelikle daha tat alnr, rahat okunur soktuunu sanyor belki de. Bana kalrsa btn bu fazlalklar
eletirel gevezelikten ileri gemiyor.
Gelelim Yank Saraylarn tantlmasna. Bezirci nce hikyelerin zetini
vermi; geleneksel hikyenin en basitini eletirirken bile bize ilkel grnen bu
tutum, Burakn youn ve karmak sanatnn eletirisinde ok yavan kayor.
Burakn hikyelerinde konu nemsizdir, hemen hemen hi yoktur. Zaten, ki
ark adl hikyenin konusu (Bezircinin zetlemesiyle) iki satr bile tutmuyor.
Bu noktaya sonra deineceim.
Bezircinin en artc yaktrmalarndan biri Sevim Burak Nzm
Hikmete benzetmesi. Gerekesi de u: Burakn anlatm scak, ekici, iirli ve
tabiiymi. Demek bu zelliklere sahip olan her yazar Nzm Hikmete benzeyecek. Bana kalrsa Bezirci, Burakn satrlar kesik kesik, alt alta sralayna bakm, vuruvermi damgay. Bylece bir nerme karsnda arm yeteneim
[105]

ne kadar da snrl diye zlmemek elde deil.

Gene bu sralaya bakarak Burakn iire yaknln ne sryor. Bu yanltr demek istemiyorum, gerekten iire zg niteliklerle dolu Yank
Saraylar, ama bu, hikyelerin dokusunda, kullanlan imgelerin yapsnda, derin ve youn simge rgsnn ilevinde gze arpyor. Bezircinin
savnn kantlamak iin setii rnekte deil. Sedef Kakmal Evin balangcn vermi rnek diye.
Oysa burada dorudan doruya dzyazya zg
bir i ritmin iyi rneini gryoruz; sanrm Sevim Burak da bu satrlar iir olsun diye dizmemitir byle.
Okuyucuya kolaylk olmas iin herhalde,
Bezirci simgelerin birkan da aklayvermi.
Yank Saraylar
rnein, Bay Kent, toplumu simgeliyormu. Yaokumam olsak,
nk Saraylarn simgesellii bundan ok daha degvenilir bir eletirmen rinlerde yatyor, yazarn da ak seik gremedii, bilemedii birtakm dorular yanstyor;
bildiimiz Asm
zaten kitabn o arpc itenlii yazarn mekaBezircinin tantma
nik bir anlay ve ekilcilik kaygsyla hikyelerini
yazsn okuduktan
evirip evirecei yerde zn, iinden geldii
sonra kitab almaya
gibi davurmasndan, boaltmasndan ileri geya da almamaya karar liyor. Bezircinin verdii rnekler simge deil, kiversek, yand gzelim tabn rgensel btnlnde fazla bir imlemi
hikyeler. Bezirci
bulunmayan alegoriler olabilir yalnzca. Sevim
Burakn bu kadar kolay simgelere, iki cmlede
bu sorumluluu ne
tanmlanabilecek dorulara bavurduunu sandereceye kadar
myorum. Bezircinin dedii doruysa, bunlarduyuyor acaba?
dan dolay yazar yermeliyiz.
Eletirmenin dhice bulularndan biri de Sevim Burak bilin-akm yazarlar arasna katmas. Bu konuda sayd adamlardan Dujardin ve Larbaud zaten
tam olarak bilin-akm gelenei iinde dnlemez, ama Burak bsbtn dnlemez. (Dnlmesi de onu yceltmez.) Bilin-akm tryle Burak tipi
edebiyat birbirine benzese de bu ok yzeyde kalan bir eydir, nk balang
noktalar da, ama ve sonular da, birbirinden apayr eylerdir. Bilin-akm yazar somut bir konum iine yerletirdii kiinin zihnine girer ve somut, dsal
gereklere dayanan yaantnn psikolojik izlenimlerini buradan okura yanstr.
Oysa Burakn hikyelerinde hi de byle bir durum yok. Somut gereklere dolayszca bal olmayan, dsel yaant dzeyinde kalan fanteziler gryoruz Yank Saraylarda. lle de bir eye benzetmemiz gerekiyorsa, gerekstclk, bir
bakmdan da Kafka dnlebilir, ama bu bile gereksiz bir zorlama.
[106]

in tuhaf, Bezirci, Sevim Burak bylece bilin-akm yntemine sokup yerletirdikten sonra, bu tarzda yazan Batllardan rnek almasn tlyor ona.
rnek almazsan bu ii beceremezsin diye gzda veriyor. Zavall Sevim Burak,
hem yapmad ileri yapm oluyor, hem de iyi yapmad iin zlgt yiyor.
Grlyor ki Asm Bezirci ka yapaym derken gz kartyor. Ne vgs
vgye benziyor, ne yergisi yergiye. Yank Saraylar okumam olsak, gvenilir bir eletirmen bildiimiz Asm Bezircinin tantma yazsn okuduktan sonra kitab almaya ya da almamaya karar versek, yand gzelim hikyeler. Bezirci bu sorumluluu ne dereceye kadar duyuyor acaba? Yazsndan kan sonu
u: Sevim Burak mutsuz evlilikleri, ikici kocalar, evde kalm kzlarn hicranl yaantlarn, miras kavgalarn, terk edilmi bahtsz kadnlar anlatan bir
yazardr. stelik bu ii yapmak iin gerekstc kuramlar, bilin-akm tekniklerini, trl edebiyat ustalklarn seferber eder. te bunun iin diyorum ki
Bezircinin vgs aslnda kk drcdr. Yalnz zetledii konular grmek, Yank Saraylar okutmamaya yeter.
Bezirci bu kitapta Yldz Romanlarn hatrlatan ackl evlilik yaantlarndan baka bir ey bulamam. stelik bu yaantlarn gereince ilenmedii sonucuna varm. Szn burasna gelince Bezirci toplumsal eletiriye bavurmaya karar vermi. Sanki Sevim Burakn tek tasas mutsuz evlilikleri anlatmakm
gibi, ykleniyor yazara bu mutsuzluklarn toplumsal nedenini niin gstermiyor diye. Yani smarlama sanat istiyor. Oldu olacak, Sevim Burak otursun toplumumuzda aile hayatnn niin kt olduunun temellerini aratrsn, hatta
bu durumu dzeltecek birka zm yolu da nersin; szn ksas, antropolojik ya da sosyolojik bir alma hazrlasn.
Sevim Burakn karamsar oluuna da tutuluyor Bezirci. Byle bir grn devrimler geiren amzn verilerine uymadn belirtiyor. Bence Sevim
Burakn gr karamsar deil, trajik karamsarlk da bir su saylmaz ayrca.
Kiilerin hep yenilmesine gelince, Burak, toplumun yenilen bir parasn anlatyor, son gnlerini yaayan konak hayatn ve bu hayatn patetik insan kalntlarn yanstyor. Yank Saraylar toplumsalc adan grmek isteyen Bezirci saduyusunu kullansayd, eserin kendi isteine de uyduunu sezerdi (ancak, eserin bu zellii ncelikle bu ama stne uralarak ortaya konmamtr, dolaysyla yzeye kmtr).
Toplumcu eletiri bylesine ucuz birka yargyla temsil edilmemeli. Sevim
Burak toplumsalc eletiri asndan belki mahkm edilebilir, ama Bezircinin
gerekeleri gibi sudan temellere dayanarak deil. Byle temeller toplumcu eletiriyi de gln duruma drr.
Btn bunlardan sonra, sonsz olarak, Asm Bezircinin ele ald ii hakkyla baaramadn, iyi niyetle de olsa, edebiyatmz iin nemli bir olay yanl ve olduundan kk gsterdiini sylemek istiyorum. Tanr yazarlarmz
Asm Bezircinin vglerinden korusun.
[107]

uur akta
Benzeyen
devri dz bir benzeyendi gn
sabah, le, ikindi
uzun bir varla sabrettin
bolukta sonsuzluk birikti
unut onlar o adamlar
kadnlar, ellerine dolanan ipleri
cisimler iinde bir isimdi cismin
uultular iinde uurlu bir sesti
kim bu peki salarna
sakalna hem gsne bir nian, peki
bu gen yanda bu kr
bu aylar bu gklere kim sabitledi
sen konu sen durma sen uzun
diline sarlan ince iiri
gzel bir lme yaslanr mr
bykler, ulular, yokluyor kalbini
zaman devri dz bir benzeyendi
sabah, sonsuzluk, ikindi

[108]

[109]

[110]

[111]

[112]

[113]

[114]

[115]

[116]

[117]

gkhan ylmaz
Biraz Kular, Azck Allah,
LEME

ok eskiden bir kitapta grmtm seni, hi de geree benzemi yordun gzlerimi. Benzin selloz rengiydi, kokuyordu, zam gelmiti sayfa sayna. Gzlerimle elliyordum seni/sana. Hi sesim kmyordu burnumdan,
nefesten baka. Burnumun bir slk almas vardki sana bakarken, gmmeliydin o an beni. Kirpiklerimin siyahyla okurdum seni. Balklara gelince duraklardm. nk balklar salarn demekti. Btn balklar siyaht, simsiyah. Salarn gibi ok punto, italik siyah. Hi skc olmayan sellozik bir renkteydi yapraklarn. Sen aslnda ok yeniyetme bir eydin. Yeni yeni yetiiyordun bana ve
gzlerime hesap soran yoktu henz. yice dnm, kararm vermitim; ilk
frsatta bel soukluu olacaktm. Aramzdaki souklua bardaklar aldracaktm
srtmdan.klim bilgisikonusu gzden geirilecekti.Sz, hi de gerei yokken
Seni okumay severdim, kendi el yazmdan. Irzn korumak gibi bir eydi bu, phesiz ellerimle. Btnbelagat bilgimi sana vermitim. Ki bu, bankada uyuduka byyen bir parann reklmlardaki hli gibi bir eydi. Elbette
yle deildi ama, gibi bir eydi ite. Gibi bir eylik iyi bir eydi. Kk bir lamba icat ederdim, kar anlk yadnda.Altn izerdim ellerinin. Satr aralarnda kstrrdm seni, bir pck bir pc bir p ucu ip atlardm satr aralarnda.Salarnn arasna notlar alrdm. Yldzlar, nlem iaretleri koyardm dudaklarna. Bir tane de ku resmi izmitim, birinci cznn sonlarna.Kaybolursan ya da yanarsan bir ku gn, seni bu ku resminden tanyacaktm. Bylesi gzeldi edebiyat adna.ok srklemitin beni kollarmdan tutarak brakarak srklemitin beni ok yerlerde ou kez. Sonunu ok merak ediyordum, ne olacakt seni okuyan bu ocuk? zerinde gezinen bu gzleri bilir miydin? Evet, ok eskidendi. Bir kitapta grmtm seni. Ayra gibi araya kam,
kam da kaybolmu bir kap aral gibi. Kapattm seni, telven dkld stme. Sanda keramet vard, grmtm. ok eskiden bir kitapta gmmtm seni. ok eskiden bir kitapta. ok eskiden bir. ok eskiden. ok. o. .
DIKILAMA
ok gzelsin ve ben bundan ok sklyorum. ok skc bir gzellie sahipsin. Evet, ylesin. nk hep gzelsin, hep gzelsin. Bana irkinliin hazzn unutturuyorsun. Bir sivilce bile kartmyorsun cebimden. Kalbimden
[118]

pmyorsun hi patlam, yarlm bir dudakla. Hi insans gelmiyorsun bu

hlinle bana. Bir hasta olsan, diyorum bazen. Burnundan smkler aksa gzel gzel. Yok, gzel gzel deil; irkin, akabildiine irkin aksa smkler burnundan. Smkler kalsa yznde de burnun aksa azna doru. Kulaklarn iltihaplansa, kulak memene eki st bulasa ieriden. eki-rs-zengin zerine bir talama yazlsa tarafmdan. Tarafm ki irkinlikten habersiz bir kolordu
gibidir koluna dediinde. Yani biraz irkin olsan diyorum. Allah akna birazck irkin olsan da kendimi imdiklemeye bir son verse ellerime ait olduunu
sandm bu parmaklar. Gzel bile deiller stelik. Puf!
Seni bir yaz yazyorsam, bil ki seni konuulamayacak kadar insans bulmadm iindir. Deildir. Evet, yledir. Neyledir? Evet, yledir. Senin bir st
modelin kar m gelien teknolojiyle? Yoksa birka damla da olsa salyan var
m, gelien nanoteknolojiye inat? Mesela mesela mesela adrenalin diye bir alet
varm, insann yreini azna getiriyormu lunaparklarda. Ona binsek seninle, kendimizi ona mont elesek, k olsa? Ama, senin gzelliin ritelletiriyor her eyi. Abdest alnca topuktan akan su gibisin.Bamzn mesh edilen drtte biri gibisin ite, ne bileyim, kollar dirseklerle birlikte ykamak gibi
bir eysin enazndan.irkin olabilsen pi says kadar, pi kere olsun irensem
eviihllerinden.Suratna bir tokat ak etsem kendimi sana, patlamas muhtemel bir sivilcen bile yok hep hi her. Ne anlamszlksn sen byle. gvenme
gzelliine, bir sivilceye bakar sznden de mi haberin yok? Allahm ortay sana ayorum, ok tanrsal.
Seni sulamak istiyorum. Birok eyle. Kelaynaklarn tkenen soyundan
sorumlu tutmak istiyorum ellerini mesela. Belki de bu yaz bitene kadar tkenecek olan kelaynak soyundan yoksa oktan m tkendi stoklar?- sorumlu brakmak istiyorum ellerini en fazla. Skclamaya balyorum ben de artk,
biliyor musun? irkinlik zerine Sylenceler diye bilimsel bir balk atyorum
bak yukarya, sk dur. Sk dur ki gzelliinin ts bozulmasn.
Ben gidip biraz hafife almalym seni. Sense gidip aynada biraz kendine
gelmelisin bu yaz tatilinde. Ve biraz bana da
RUJNAME
Ryamda bir ey grdm, ok boyutlu. O beni grmedi, ok aptalcayd
bu. Ona bir eyler okumak istedim sabah uyannca. Ama artk ok geti. Neyin
nesi bu, diye dnrken sabah, bir de baktm gelin arabas geiyor. Gelin bir
bakalm una, dedim ryadaki haydutlara. Hepsi de ok gzeldi. Rimelli, rujlu, astarl, badanal, son model akl insanlar. Kafamn kartn fark edince cam atm.Kafam krt rzgrdan. Peh!Gelin arabas gidiyordu. Arabaya
deil de camlara baktm. Bir kk kz grdm, elleri enesinde bile deil. Henz yaz yazmay renmemi gzleri, o yzden ksa film ekiyor baklary[119]

la. Ona en iyi kk kz gzyle ekilen kk film dln orackta verdim

ama hi orac olmad. Bir kerecik bakt sadece bana yarmar gz. Bu, teekkr ederim demekti. Burnumu ektim, burnum kendine ekidzen verdi. Bu,
sadece burun demekti. Keke yalnz burun iin sevseydim seni.
STELIK ALTTALIK
Sen sadece baknca gzelsin. Sadece gzlerime. Bana verdiin duygu,
bbreklerime ulamyor rnein. Yutamdan gemiyor. Yemek borumdan
aasn yap yap etmiyor. Mide zsuyuma herhangi etkin yok. liklerimdeki anlk donup zlmelerle hele, hi alakan yok. Bunlar tamamen tanrsal eyler. Sense hibir kitab tanrya benzemiyorsun. Olsan olsan saniyelik bir
sanrsn. Beni kt bile etmiyorsun. Ne bileyim, fenalamyorum ite seniduyunca.ime abanp tenhalamyorum bile. Bunun senin irkinliinle alakas yok. Zaten irkin de deilsin kamuoyuna gre. Trnaklarmn ve salarmn
uzamasndan seni sorumlu tutamadm iin sende eksik bir eyler var. Sanki
ben ok tammm gibi. Tammm gibiymiim gibi tam.
nsanlarn grnmek ihtiyalar vardr. Alar vardr, toklar vardr; ama
hepsi bir an olsun grnmek dilerler. Ben o an sende tanmlanmak istedim.
Bilirsin, insan bir tanmlanmak ihtiyacdr bazen. O an beni sen tanmlamalydn ite. Uzun uzun sana baktm yukardan. Sen yanndakine bir eyler anlatyordun. Bana bakacan seziyordum. Ama bakmadn. Sezgimle kstrdn
beni, aram atn kendimle. Yanndaki seni dinliyordu sana bakmadan. Bense
sana bakarak seni dinleyemiyordum. Yoksa yanndakine benim sana baktm
grdnden ve bana hi ama hi bakmayarak bana vicdannla rveata ektiindenfalan m bahsediyordun?Gzlerin bu iin neresindeydi? Sen nerenden ve neremde balyordun?Evet, biraz samayd. Ama muhteemdi. O an,
senin bana bakmadn her an, ok sama bir irkniliie sahip olduumu dndm. Evet, birden kendimi okirkin hissettim, ama yle rastgele bir irkinlik deil, sama bir irkinlik.Bu arada irkinlik ve gzelliin fiziksel bir eyden ok zihinsel ya daduygusal bir ey olduunu fark ettim. Benimirkinliimin senin gzlerine ihtiyac yoktu. Sen bakmasan da ben irkin olabiliyordum ite, ne mutluydu irkinim diyene. Kendimi sevdim, bam okadm, ellerim de irkindi ok. Neyseirkinliin tarihinisonsrat yakmaya devam ediyordum.Gz krptka irkinleiyordum. Islk almay denedim. Islk aldka
sesletim. Bir de biliyordum ki, ben slklandka irkinleirim. Ama ne nemi
vard ki, ne de olsa sen bana bakmyordun. Benim seni grmemse anlamszd. Sanki her ey fazlasyla anlamlym gibi Beni grmeyeceine yava yava
inanmaya baladm iin, beni grmediin anlar irkinletirmeye karar verdim. Tek bir zm vard: slk almak! aldm, duymadn elbette. Buna armadm. Ben irkinletike sen gzelletin, ama nemli miydi ki bu? nemli
[120]

olmasa yazar mydm? Ya her ey bir anlk kurguysa, sanrysa her ey? Bu, kesinlikle ok daha gzel bir ihtimal.
Yukardan baktm ite sana uzun uzun. zetle sen beni grmedin.zetlesem de grmezdin. Bu bakmamann temas neydi?Ben irkindim. Sen gzel. Bakyordum, kayordun, farknda olmadan. Ben sana yukardan nasl bakabiliyordum? Bunu ylesine, geliine bir hayra yordum, hayr yoruldu, tkendi. stelik binalarmz kar karya bile deildi! stelik sen gzel bile deildin.
nk mahallemizi yapan rzgr, seni bana evirmemiti. stelik binalarmz
kar karya bile deildi! stelik zinalarmz altl stl bile deildi!
LTIFATLAR HIYERARISI
iek toplamak ihtiyacm sylyorum topraa, sevgili Maslow. Bir dolu
bkknlk demek bu. imizden ileriye gitmek demek. Keli kareli aynalar smarlamak demek yakn zamanlara. Birilerine el kol iareti yapmak demek. Defolup gitmeyi zlemek demek bir bakma. Yaniruh vardr,maviyi sylyorum.
Yama istiyorum. Yamalanm aman aman byke bir yama. Ruh kakn boluklara rtnmek iin. Ve bir tekil konuma biliyorum. yle diyor adam
kendine: Sen yat, ben zerine uzanaym. Kelimeleri rtelim zerimize. Gece
anlamna gelsin btn bu ritel. Sevgili Maslow Abraham, ne diyorsun bu ie?
Saygnlk diye bir ey var yrrlkte. Kazanlagelmi bir herze. Fkra anlatabilmek kadar nemli bir mesele aslnda. Ve hi glnmemesi fkralara. En
az bunun kadar an alc. Bir fikir syledim sonra yoldan geen birine. Bak, dedim. Grmyor musun, yok olduumu. ok parlak bir fikirdi bu. Bulular arasnda yeri olmalyd tra bandan ve poposilden sonra. Grmyor musun
gerekten, dedim, yokluk denen kana batm ktlemi. Hangi, dedi. Hangi lnden bahsediyorsun? Gzlerim iki kk ukurdu ite tam da o an. Unuttum.
Sana arkam dnyor olmam, btn kanl baklar meru klar. Banda
dikiliyor olmam, kalbin hakknda azaalnmayacakiltifatlarm olduu anlamna gelir. imdi srada camlar var. Sana camlardan bahsetmek istiyorum. Sra
kklerden. iek vazolarndan. Kk kzlarn glmeyi renmi tavan dilerinden. Krsal bir krmznn ehre inmiliinden. Dalmam tm kulardan
zetle.Ve en nemlisi son kutlanma zaman gemikrlmalardan.
Aslnda her ey defolup gidememek problemi, biliyorum. Tamam da, sevgili Maslow, ben imdi kime ne diyeceim kalbimden baka?
KUUMSAMAK
Bugn biri sordu bana. Sordu biri bugn bana. Nedir bu kular? dedi. Nedir? Grmyor musun, dedim. Neyi? dedi. Onlar sana sylemiyorlarsa benim
dillerim ll zaten, dedim. Anlamad, gld.Sahiden hibirey anlamyordu ga[121]

liba kulardan. Grmyor musun? dedim. lyorlar. lmeyi reniyorlar yeni

yeni. Anlamad, alamad. Bazlarnn anlamadan glmesi bazen iyi bir eydi.
Bugn iyi bir ey oldu ite. Kulardan sorguya ekildim bugn. Btn sorular ku. Hepsi de mavimasmavimas. Gryor musun sahiden? dedi. Hayr, dedim. Sahiden, deil, ama gryorum ite. Bir kuun kalbini ellerinde hissettin
mi hi? dedim. Anlamad, alamad, gld.
Sabahlar iinden bir sabah. Ayaklarmn dibinde bir ku. Dkknlar kapal henz. Bir kuun kalbinin ellerimde attn hissettim. Parmaklarm bir eyler syledi ona. lmeye alyordu kck bir ku ellerimde. Tesadf diye
bir ey var myd bu dnyada? Sanmyordum. Rtbelerin en irisi kubazlkt.
yapayalnz bir ku / ayrla alarsa / ayrlk nemsenir arks alyordu kulaklarmda.
Kulardan hibir ey anlamayan insanlar vard gerekten. Kular en iyi
dilbilgisi kitabyd hlbuki. Okullarda kular bilgisi retilmeliydi. Kulardan
gzel kimse lemezdi. Kulardan gzel kimse bilemezdi mavinin rengini. Bir
ku rengini yitiriyorsa can yanm demekti. Gzlerine bakmadan da anlalabilirdi. Ama
Kular nereye gideceklerini bilmezler ama hep doru yne giderler. Kalmak iyi bir ey mi? dedi biri bana bugn. Bunu sen de bilebilirsin, henz gitmedin. Gidene kadar sen de bir kalansn nasl olsa, dedim. Bunu kulardan renmitim. Kulara bakt uzun uzun. Oysa boa bakyordu ilk saniyeden sonra. Ku ite, dedi. Alt st ku. Meer kularn kalbi dmemiti hi ellerine.
Gld. ime tkrdm.
Kular neden kaarlar bizden? dedi biri bugn bana.
Kanatlarmz olmad iin, dedim bir kuun mavisine bakarak. Kanatlarnn olmamas korkutuyor mu seni? dedim. Gld. Tkrm itim. Onu
saldm,iimden bir ku tuttumbirden ona kadar.Kin tutmak hi yoktu zaten,
tutacak onca ey varken
SA BILGISI YA DA KILNAME
Senin gittiin yerden ben balayacam. Coraf keiflere yeniyzler yklemek anlamna gelecek bu.Yeryz haritas ters evrilecek birdenbire. Salarm ekvatora dolanacak sonra tropikal.Aslnda hibir halt yapm da olmayacam. Sadece eski yklerimi dneceim. Bu bana iyi gelecek zaman.
yle canm sklyor ki sana defol git! bile demek istemiyorum. nsan
nemsediklerine defol! der, bilmiyorsun. Beni nemsiyorsun mesela ipuzun
salarn gibi.
Ksa keseceim bu yky. Ve salarm da. numara daha byk seveceim olmayn. Trnaklarm yeniden keseceim. stm deitireceim
yine banyo sonralar. iirler okunacakyine ardmdan. Okunmu iirler yuta[122]

cam nazara kar.Birileri yk yazmaya devam edecek usanmadan. Salarm ksa kestirip ykler yazacam ben de. Salar ksa olmayanlar da ykler
kuracaklar, ne hadlerine! Salarm sprecek berber ra. Ona senden bahsetmeyeceim. Sprecek salarm, biteceksin. numara daha byyecek
gzlerim. Sense saymay reneceksin gnleri.
En kts hibir zaman defolup gitmeyeceksin salarmdan. Sigarayaysa
hi balayamayacam. Berber ra seni kt bilmesin diye
KU, KIT, MAKAS!
gzlerim dolarak gldm dikendim e geldim en direkten. olum biz k
olurken kularn ii gc ne bu yemlikte. resm gazeteye bile k ettim ilanm
diyorsun da kimse gazete okumuyor mu olum buralarda. hem de resm deil
hibir ak. devlet numara veriyor bize. kimlik tad altnda. bir numara var bu
ite ama, anlamyorum. devlete k oldum ben diye barmak istiyorum devlete ben k diye oldum baryorum iste ben devlet-i zina sina si! olum devlet numaramzla ilgileniyor, ne ayak diye sormak lazm gelmez mi gitmez mi
kular biz gelsek. u kular da su kularda kuskuslarda suspuslarda oflarda of
lan daha. aktan nceki konu neydi, neyi kardk da byle zeminsiz ettsz
kaldk biz. hem bu ne biim mfredat, sadece ferdi ilgilen diriyor biiyor bacaklarndan sallandryor.
olum kim soktu lan bizi bu derse, ne iimiz var lan bizim alt ayrlkla izilen masa llarda. gidip anneme sarlyorum. bizim olan yine kollarndan vurulmu diyor. demiyor da aslnda ite ben yle duyuyorum. nk annem cennetten konuuyor. cehenneme bardak dayyorum, cenneti buulu gsteriyor.
harbi harbi soruyorum h h deneme yanlma bir ki bir ki cennette ak var
mdr, varsa dnyadan ne fark kalr, tvbe tuttum bir Allah.
biz imdi byle yazdka akn boyu mu uzuyor, sklmadk m bu edeb
tfek tenlerimiz post iinde. post machine. olum adam hasta etme, git adam
gibi k ol, unutma, ak bir deplasmandr, orasdr burasdr, kalbimiz deplasman. ve ite yine orta yuvarla gsteriyor hakem ls: ku, kt, makas!
ANNEMI YA DA KAL KANSERI
naftalin kokusu geliyor burnuma oh. gelmiyor da ite ben kendime kokuluyorum ho smm aksn diyorum, iime ekileyim. eim ba aa yukar
yayoruz ite zellikle sabahlar. uyumak lmektir, biliyoruz ama saatler dolu
her taraf. be dakika daha gerine gerine lemiyoruz sabahlar. nk hi adil
deildir zamanla yarmak hi ad.i hi mihi durmuyor tk nefes tk tik tak
zaman. naftalinle zaman arasnda alaka kuramayanlar parmak kaldrsn. hepiniz lmlsnz, evet.
[123]

gnlk tutuyorum, gnlk benden kayor. gnler, diyorum, kimse beni

dinlemiyor. anneler ne kadar az yerkaplyor yeryznde. her ey yer yznden diyorum, evet, her ey yznden yer. imdi, anlatmak istediim eyler var
ama burnumun akmasn bekliyorum. sevgili aleyhisselam mikail, biraz da k
ltfen. alt kslm olsun, bize debiraz beyaz ver. stop.
karn yamasn bekliyoruz, denize girmeyi zlemek iin. bir ihtimal ekline dntrp ekilmeliyiz bence, denizin bizi kabul etmemek istemesini. bir
tabela aklmalsonra suyun yzeyine. kuduzlar ve izofrenler girebilir! dam!
insan neresinden balar, diye soruyorum yine kendi bendime. ellerimden tutuluyorum bir anne tarafndan. naftalinden bahediyorum anneme.
annem bana topra sylyor. kollarna bakyorum, simetrimi gryorum.
annem bakyorum aynama anneme aynam. aynen grlyorum oradan baklnca. suyu gryorum anneme kznca. teyemmmm bozuluyor su. dan!
bir ses duyuluyor bir kulak tarafndan: sen hi kendi toprana su dken l
grdn m?
sen beni azlamyorsan, ounluk diye bir ey yoktur. arkan dnmek ibadetinde ok iyisin, srtn kabulamin olsun. biri ddk almal ba bu vicdann orta harfine. horta alli insanlarz ite, ekmekle yazl kalbimiz. son nfus saymnda benden bahseden yok hi, kime ikayet edeceim ak. cennette
ak yokmu, babam syledi, sk bir filmmi lmek. annemin ellerinden bahsetmek istiyorum imdi Allaha. bir de tkenmez alemlerden.
ve kulara artk baka gzle bakyorum. kubak baklyorum onlarca.
yzlerce ldrlyorum her kebanda. sabahlarn altn iziyorum gnele. artkn anlamn retiyorum kendime. iyi renciliimden canm sklyor. enseme bir tokat. at ba lelim, diyorum, neden nemsiyorsun?gzelt beni ltfen. ltfen beni dzel!o zaman susalm, diyorsun.derken bile
konumak. sylediini duymuyorsun, evet.evet, ne de olsa annem bile olmuyorsun!
HP!
Beni metabolizmamdan p. Dene ama iek ekmeyi dene ama a tepeme
bir ku konsun. Rengini syleme sakn kuun. Kimse bilmesin mavi olduunu.
Minik olmak zamandr imdi. Klmeye ne dersin? Sesimizi bir dereyle blelim tam ortasndan. Kan-atlarmza binip gidelim buralardan. Sen gitsen
de rengin kalsn ya da. Ya da sen git sen de ben gitmedin desem. hereyinkartbiryervardrbilirimpekisenindurulduunyerneresidiritebenoradanbalyorumkarmayaminaminaminaa
Yani, demek istiyorum ki Allahm, ben gzlerini kapataym, sen duam ve
salarm kabul et. min.
[124]

TE TAM O SIRADA DUYULAN BIR SES

bykehir alyor. leleriniz her gn kuluk vaktinde toplanacaktr. ltfen lelerinizi yalnzca belirlenen saatlerde ve belediyemiz tarafndan datlan
p poetlerinde byk leir alyor!
TE TAM O SIRADA DUYULMAYAN BIR SES
cennette teneffs oldu son dakika mola. veleddallin amin anne, bari sen
yanmda kal bayrak en son ocak ubat art izmihll. ok canm sklrsa hangi kabloyu kesmeliyim? krmz olan kalp, mavi olan damar ark. ekilin arkamdan, koarken kendime telme akyorum. birileri burada kalsn, ben tetie kuumsuyorum.
TE TAM O SIRADA SYLENMEYEN BIR SES
imdi beni anlayan bir adm ne ksn ben ki zaten sizden hep bir
adm gerideyim yerindeyse bir kere sana u baklarm baharlarm yazlarm
ayazlarm oklarm aksi takdirde plm prtm coplar kalrm,!,

[125]

gkhan arslan
80 Kuan Kitap zerinden Okumak

80

Kua, zerinde en ok konuulan, tartlan ve hakknda en ok

yazlan kuak olmasna ramen; genel anlamda bir dankl ve
yetersizlii iaret eder. Bunun en byk nedeni yazlanlarn ve sylenenlerin
dergi sayfalarnda kalmas, hatta unutulup gitmesi, bir araya getirilememesi
ve anlama zemini bulunamamasdr. Aa yukar her eletiri / inceleme kitabnda kendine bamsz yazlar ierisinde yer bulan 80 Kua, gerek anlamda btnyle ele alnp irdelenememitir. Btnyle kuak zerine olan ilk kitap Metin Cellin kaleme ald yazlardan oluan Yeni Trk iiri (izgi Yaynlar, 1999) kitabdr. Bki Asiltrkn 1980 Kua Trk iirinin Poetikas (Toroslu Kitapl, 2006) isimli kitab ise kuaa btncl adan yaklamas bakmndan Metin Cellin kitabndan ayrlr. Kuak zerine imdilik yazlm son
eser ise dnemin kayp imzalarndan Kemal Gndzalpin 1980 Sonras iiri ve Eletiri (iirden, 2011) isimli yaptdr. Zaten bu yaznn yazlmasna vesile olan da bu kitaptr.
80 Kuann srekli bir ayrma iinde olduu bilinir, sylenir. Bu ayrma da genellikle toplumcu gerekilerle imgeciler arasnda yaanmtr. Hatta bu ayrma zaman zaman iddetli tartmalara yol am, yeri geldiinde birinin dierini yok saymasna kadar varmtr. Metin Cellle Kemal
Gndzalpin kitaplarna tam da bu noktadan yaklamak gerekir. Kitaplarn
ikisi de zamannda dergilerde yazlm yazlarn bir araya getirilmesiyle oluturulduu iin, kitaplara genel anlamda bir derleme havas hkimdir. ki kitapta da yer alan yazlarn dnemin tartma ortamna gre ekillendii grlr. Yeni Trk iiri her ne kadar toplumcu iir, hapishane iiri, Mslman iir
(tanm Metin Cellindir) ve kadn airler gibi deiik konulara eilse de; genel
anlamda imgeci iirin arkasnda duran bir yap gsterir. Zaten M. Cell de kitaba 1997 ylnda yazd giri yazsnda tarafsz olmadn belirtmitir. [Burada bir parantez ap Hapishane iiri kavramna deinmek istiyorum. Kavram
her ne kadar belli alardan kapsayc gibi grnse de, cezaevlerinden km
btn iirlerin bu balk altnda toplanmasn yadrgatc buluyorum. zellikle
70 Kuanda yer alan toplumcu gerekilerin iirlerinde slogan tavr, arlkl olarak hissedilir. 80 darbesinin getirdikleriyle birleen bu tavr, 80 sonrasnda ieriye alnanlarn yazd iirlerde de belli oranlarda ba gsterir. Bunun en
net rneklerinden biri Nevzat eliktir. Slogana, didaktizme, sert syleyie, ajitasyona ve yer yer arabesk bir yapya kucak aan bu tavr, bana gre toplumcu
gereki iirin nndeki en byk handikaplardan biridir. Fakat yukarda be[126]

Gndzalp, tam anlamyla 80 Kuann savunmasn

yapmtr; ama ne yazk ki bu savunma yalnzca dnemin
toplumcu gerekilerine dair bir savunmadr. Dolaysyla
Gndzalpin 80 Kua tanm daha en batan sakattr.
lirttiim gibi, cezaevinde yazlm btn iirlerin bu balk altnda snflandrlmas yanltr. Kt rnekler fazla olmasna ramen; Sezai Sarolu, Soysal
Ekinci, Mehmet etin, Namk Kuyumcu ve Emirhan Ouz gibi isimler, ortaya kan nitelikli iirin birer kantdr. Metin Cellin de kitabnda hapishane
iiri olgusuna bu adan yaklamas sevindiricidir. (Ayrca daha fazla rnek
iin Sezai Sarolu ve Aytekin Ylmazn hazrlad Hapishaneden iirler [Metis Yaynlar, ubat 2005] isimli kitaba baklabilir.]
Hapishane iiri ve kadn airler gibi meselelerde de sz syleme gerei duyan M. Cell; bir anlamda brahim Oluklu, Atilla Birkiye, Hasan Blent
Kahraman, Roni Margulies ve avkar Altnel gibi kalemlerin yazdklarna kar kan bir tavr taknrken, imgeci iiri savunmu, bu ayrmann imgeci kanadnda yer almtr. 80 sonras iir asndan dalan tek anlay toplumcu
gerekiler. nk onlar Kahramann belirttii gibi hayatn iinde olmalarna ramen mevcut artlar kavramadlar. Barmadan, slogan atmadan nasl toplumcu iir yazacaklarn bilmiyorlard. Bu yzden ynetim biimini bahane edip iirden vazgetiler ya da otosansr uygulayp ak iirleri yazmaya baladlar.1 tespiti de, M. Cellin toplumcu gerekilere bak asn yanstmas bakmndan nemlidir. Oysa 2000lerden dnp bakldnda mgeci iir iinde konumlandrlan Turul Tanyolun bile Cem Gibi isimli iiriyle
toplumcu iirin en gzel rneklerinden birini verdii rahatlkla grlmektedir.
M. Cell, her ne kadar 80li yllarn en nemli zelliklerinden biri o yllarda yazmaya balayan airlerin asgari mtereklerde birleme becerisi gs1
Metin Cell, 12 Eyll ve Toplumcu iir, Yeni Trk iiri iinde, izgi Yaynclk,
Mart 1999, s. 33.

[127]

terebilmeleri olmutur.2 dese de, durum aslnda bu kadar basit deildir. M. Celle gre 80li
yllar bir anlamda asgari mtereklerde birlemenin yllarysa, ou kiiye gre de ayrmann,
sulamann, birbirini dlamann da yllardr.
Bunun en gzel kant da szn ettiimiz Kemal Gndzalp imzal nc kitaptr. Yazdklarn uzun yllar bir araya getirme ans bulamayan Gndzalp (iir anlamnda da byledir bu),
aa yukar 20 yllk bir aradan sonra bir kitapta toplad yazlarnda, Metin Cellin tam karsnda duran bir tavr sergilemitir. Gndzalp,
tam anlamyla 80 Kuann savunmasn yapmtr; ama ne yazk ki bu savunma yalnzca dnemin toplumcu gerekilerine dair bir savunmadr. Dolaysyla Gndzalpin
80 Kua tanm daha en batan sakattr. stelik M. Cellden farkl olarak,
toplumcu gereki ve imgeci iirin dnda kalan yneliler de bir kenara itilmitir. Daha dorusu, toplumcu gereki iirin karsnda / dnda duran btn airler neredeyse imgeci iirin iine dhil edilmitir. Gndzalpin 1980
sonras iiri erken bir deerlendirmeye, belki de yarglamaya kurban gitmitir! Gemii 70lerin sonlarnda olan bu iir henz ocukluk dnemini yaarken, ozanlarn bir ksm daha kitap bile yaymlamamken sank sandalyesine
oturtulmutur3 szleri, toplumcu gereki iirin savunmasnn bir anlamda nsz gibidir. 70 Kua airleri yazdklar dnemde kendi iirini tartrken ya da daha yakn bir rnekle 2000 sonras yazlan iir Utku zmakas gibi
gen eletirmenler tarafndan masaya yatrlrken, Kemal Gndzalpin kuaa ynelik eletirileri erken bulmas aslnda olduka gariptir. Ki, 80 Kuana
ilikin en ar ve ypratc eletiriler de Gndzalpin dedii gibi erken yllarda deil, aksine ok daha ileriki yllarda dile getirilmitir. Bunun en iyi rnei Osman akmaknn bundan birka yl nce Milliyet Sanat dergisinde 80
iirinin tasfiyesini istedii yazs ve ncesinde de dneminin en nemli dergisi Ludingirrada kaleme ald eletiridir. akmaknn, 80li yllarn bandan
balayarak yazlan iir, bir reflekstir: bir nceki on-on be yln slogan arlkl,
yaant izi barndrsa da iirin yaps zerine dnme zahmetine pek girmediinden bunu yanstamayan iirine kar, iirsel bir refleks. Ancak bu refleks,
evrimsel bir srecin doal uzants deil de, toplumsal ve siyasal devinimin
ve bunlarla dorudan ilikili dnce yaammzn sekteye uramasyla ezamanl olarak kendini gerekletirme koullar bulabildii iin, yapay ve yapnt
2
3

Metin Cell, 80li Yllarn iiri 90lara Akacak m?, a.g.e. iinde, s. 111.
Kemal Gndzalp, 1980 Sonras iiri zerine Aykr Notlar/IV, a.g.e. iinde, s. 70.

[128]

kald.4 tmceleri 80 Kuana ileriki yllardan atlan bir bakn zeti gibidir.
Kemal Gndzalp, 80li yllarn iirine bakarken, dnemin iirinin iki kanaldan aktn belirtir. Bunlardan biri savunmasn yapt toplumcu gereki iir, dieri de idamn istedii imgeci iirdir.5 Gelenei srdrenin ve gelenekten beslenenin toplumcu gerekiler olduunu savunan Gndzalp, imgeci iiri kinci Yeninin kt bir kopyas olmakla ve kksz bir iir retmekle sular. Gnmzde bile kinci Yeni kavgasnn devam ettii hesaba katlrsa, Gndzalpin kinci Yeniyi bir anlamda gelenek dnda brakmas ilgintir. Gndzalp, sanki gelenekten kastla, 70lerde u rnlerini veren siyasi tabanl iiri kastetmektedir ve siyasi misyonu toplumcu gerekilere yklemektedir. Bu nokta da modernist iiri devre d brakan Gndzalp; hem ayrmn yapt iki ynelimin dnda kalanlar, hem de iki kaynaktan birden beslenenleri de kayttan dmektedir. Metin Cellin deinme gerei duyduu birok konuya uzaktan bakan yazar, bugnlerde slamc iir olarak adlandrlan
iiri, marjinal kaynaklardan beslenen iiri, folklorik elerden yola kan iiri
ve kadn airler gibi birok bal es geerek, 80li yllarn iiriyle neyi kastettiini de gsterir. Gndzalpin yazdklarnda ne iki ynelimin dnda kalanlar grmek mmkndr; ne de ynelimler arasndaki geileri.
Metin Cell 80 Kuann imgeci tarafna, Kemal Gndzalp toplumcu
gereki tarafna ayna tutmaya alrken ve tartmalarn bu ynelimler etrafnda geniletirken, Bki Asiltrk ikisinden de ayrlr. Asiltrk 80li yllarda yazlan iiri btnyle ele almasna ve o yllarn poetik yaklamlarnn hibirisini
gz ard etmemesine ramen, en ok eletirilen yazarlardan biri olur. M. Cell
ve Gndzalpin aksine kuak iinden olmayp da, kuaa dardan bakabilme
olana yaratan Asiltrk, 80 Kuan daha iyi anlayabilmek ve zmlemek
iin akademik ve nesnel bir yaklamla eitli snflandrmalara gider. Bu dorultuda 80 iirini imgeci, anlatmc, folklorik veya mitolojik, mistik-metafiziki,
gelenekselci, toplumcu gereki, beatnik-marjinalci ve yeni Garipi biiminde ayrtrarak, hem dnem itibar ile yazlan iiri daha iyi kavramamz salar, hem iirdeki btn ynelimleri aa karr, hem de ynelimler arasndaki
geileri belirtir. stelik bunu yaparken kuak kavramna getirdii tanmlarla
ve geleneke ilikin yazdklaryla ortaya kuatc bir alma koyar. 80 Kuan
yalnzca belli bal isimlerden ve ynelimlerden ibaret sayanlarn aksine Asiltrk; Lle Mldrden Seyhan Erzelike, hsan Denizden Ali Gnvara, Hseyin Atlansoydan Oktay Taftalya, Mehmet Ocaktantan Hseyin Ferhada, Sina
Akyoldan Sami Baydara, Adnan Azardan Mslim elike, Sefa Kaplandan Salih Bolata ve Hseyin Haydardan Ali Asker Baruta kadar birok aire deinerek, ad anlanlarn 80lerden gnmze kadar olan evrimlerini de dile geti4
Osman akmak, 80li Yllarda Yazlan iirin Yaptklar ve Yapamadklar, Ludingirra, S. 8, K 1998-1999.
5
brahim Oluklu, 80li Yllarn iiri zerine Kemal Gndzalpe Sorular, a.g.e. iinde, s. 94.

[129]

rir. Bununla da kalmaz; dneme damga vurmu olan iek, Poetika, Fanatik, iir At, Gsteri, Milliyet Sanat, Yneliler, Ayrm iir, Dergh, Broy, Nar,
Sombahar, pek Dili, Gerek Sanat ve Sanat Olay gibi dergileri de etraflca
tarar. Bu noktadan bakldnda, nceki iki kitapta ad bile anlmayan ok sayda derginin ve airin de 80ler boyunca ve sonrasnda neler yaptklar rahatlkla grlr.
Sadece tek tek airler balamnda deil topluluk olarak da 1980 Kua
airleri poetik yaklamlaryla, dnemler arasnda bir kpr olarak deerlendirilebilir. Trk edebiyatndan Divan iiri, Halk iiri, yakn gemiin veya gnn iiri, modern Amerikan ve klasik ngiliz iiri, Latin Amerika iiri ve modern Fransz iiri 1980 Kuann ilgi alannda olmutur.6 tespitinde bulunan
Asiltrk; Osman akmak gibi 80 kuann tasfiyesini istemese de, dnem
iirinin misyonunu tamamladn ve miadn doldurduunu ne srer.7 90l
yllarda kuan en iyi rnlerini verdiini belirten Asiltrk, kuak airlerinin
artk tkanma noktasna geldiklerinden bahseder. Bu noktada kuaa dardan
bakabilmi olan akmakyla Asiltrkn grleri rtr.
80 Kua tanm bugn bile tartlmaktadr. Bu kuaa kimileri hl
80 Kua adn verirken, kimileri 1980 Sonras iir adn uygun grr.
80 Sonras iir adn uygun grenlerden biri de eletirmen Mehmet H.
Doandr; 80 Sonras iiri, hem zaten olmayan bir kuak birlikteliini
imledii hem de bu dnem iiri iindeki ayrk (hetoregen) yapy bir veri
olarak iinde tad iin bana daha doal geliyor bugn.8 Metin Cell ise
ad geen kuaa Yeni Trk iiri baln koyar. Her ne kadar bu adlandrma ve kuaklar onar yllk dilimler dhilinde snrlandrma abas baz
cephelerden itirazlar grse de, asl nemli olan u an yazlan iirin bile 80
Sonras iir olarak adlandrlmasdr. 80 Kua da dahil, iir tarihimizde
oluturulan btn kuaklar, siyasi dzende on ylda bir meydana gelen deiikliklerle ilikilendirmek ne kadar anlamlysa, 80 sonrasna baka bir kuan olumamasn da ayn nedene balamak bir o kadar abestir. 80 sonrasnda baka bir kuan olumamasnn tek nedeni vardr: 80 Kuan
oluturan airlerin ounun halen iktidarda bulunmalar / bulunmak istemeleri ve kmakta olan btn dergileri neredeyse igal etmeleri. Eer 80
sonrasnda baka bir kuak ortaya kmadysa, bunun sebebinin 80 Kua
olduu rahatlkla sylenebilir. En basit anlamda Utku zmakasn 2000li
yllar iirini deerlendirmeye tuttuu (hata ve eksiklerine ramen) iirimizde Milenyum Kua9 isimli almasna kar taknlan tavr bile bunun kantdr.
6
Bki Asiltrk, a.g.e., s. 21.
7
Bki Asiltrk, Soylu Yeniliki iir Manifestosu, Budala, S. 25, Ekim 2003.
8
Mehmet H Doan, 80 Sonras iiri zerine, iir, Bugn iinde, YKY, Austos
2001, s. 27.
9
Utku zmakas, iirimizde Milenyum Kua, Pan Yaynclk, 2008.

[130]

Dikkatlice bakldnda 80 Kuan olu80 sonrasnda

turan airlerin ounun retmek anlamnda vebaka bir kuan
rimliliklerinden hibir ey kaybetmedikleri golumamasnn tek
rlr. Nitelik anlamnda bariz bir sknt vardr
oysa. Mesela 80lere hzl bir giri yapan Muratnedeni vardr: 80
han Mungan 90larn ortalarndan itibaren kan
Kuan oluturan
kaybetmeye balayarak tekrara dmekten kurairlerin ounun
tulamamtr. Ayn ekilde marjinal / undergrohalen iktidarda
und iirin mihenk talarndan olan Kk skender de, ara sra ayrks eyler retmesine ramen,
bulunmalar /
belli noktalarda ayn iiri yazmaya balam, da- bulunmak istemeleri
has bu alanda neredeyse tek olmann olanaklave kmakta olan
rn sonuna kadar kullanm ve tkenmitir. Mebtn dergileri
tin Cengiz iirinin 90lardan itibaren kendini yenilemeyip statiklemesi ve tkanmas, Nevzat
neredeyse igal
elikin artk retmemesine ramen hapishane
etmeleri.
iirlerinin mirasn yemeye devam etmesi, Vural
Bahadr Bayrln ve Osman Hakan A.nn Hilmi Yavuz etkisinden bir trl kurtulamamas, Metin Cell, Turgay Kantrk, Adnan zer, Oktay Taftal, Hasan
ztoprak ve Enver Ercann yazma / yaymlama aralklarnn genilii, Sunay
Aknn Garip iirini taklitten teye gidememesi ve Turgay Fiekinin zaten duraan olan iirini ayn duraanlkla devam ettirmesi, 80 sonras airlerinin durumunu ok iyi zetler. Buna karlk nicelik olarak az reten ama nitelik anlamnda srekli kendini yenileyen airler de yok deildir 80 Kuanda. Turul
Tanyolun gittike rafineleen ve derinleen iiri, Sina Akyolun her kitabnda
arnan ve safralarn atan iiri, Orhan Alkaya iirinin Bki Asiltrkn yapt
btn snflandrmalara rahatlkla girebilecek syleyii ve salam yaps, ironiye yaslanaym derken iirin gzn karan airlerin aksine Osman Konukun
ironiyi ustalkla kullanmas, Hseyin Ferhadn mitolojiye, dinler tarihine ve
Trk tarihine gsterdii ilgi, Haydar Erglenin her iire, iire yeni balayan birinin hevesiyle, heyecanyla yaklamas, Turul Keskinin gelenei modern biimin iinde dntrmesi ve Ahmet Gntann her kitabnda fark edilen kendini ama abas 80 sonrasndan 90lara, hatta 2000lere sarkan birikimi oluturan airler bunlardr bana gre.
Mevcut iir dergilerine bakldnda 80 Kuann hangi arlkta olduu
daha net anlalr sanrm. Yukarda da deindiim gibi, 80 Kua halen btn arlyla, dergiler vastasyla kendine alanlar yaratmaya almaktadr. air
Abdlkadir Budak Sincan stasyonu dergisinde Putlar Ykmak Deil de10
balyla verdii n yazsnda, Trk iirinde Nzm Hikmetin ve kinci Yeninin
etkisinden bahsetmiti. Bana gre bugn Trk iirinin stndeki kara bulut 80
10

Abdlkadir Budak, Putlar Ykmak Deil de, Sincan stasyonu, Mart 2010, say 31.

[131]

Bata yllklar zerinden yryen tartmalar olmak zere,

aa yukar btn polemiklerde, iirde meydana gelen
deiimlere kar duruta ve gen iirin nn
tkamaya alan eylemlerde 80 Kuann imzas vardr.
Kuandan bakas deildir. Bata yllklar zerinden yryen tartmalar olmak zere, aa yukar btn polemiklerde, iirde meydana gelen deiimlere kar duruta ve gen iirin nn tkamaya alan eylemlerde 80 Kuann imzas vardr. Bunun en yakn rnei deneysel / grsel iire kar taknlan
tavrdr. Toplumcu gereki airler imgeci ve deneysel iire kar tavr alrken,
imgeci airler de belli oranlarda toplumcu gereki airlere yklenmektedirler.
80 Kuann kendi eletirmenini karamad her zaman sylenir. 80 ncesini dndmzde, Nurullah Atatan balayp Memet Fuat, Doan Hzlan ve Mehmet H. Doana kadar gelen srete Asm Bezirciden Mehmet Yaar Bilene, Veysel ngrenden Hseyin Cntrke, Tuncer Uaroldan Ramis
Daraya kadar birok eletirmen grlr. Bu eletirmenlerin ortak zellii iir
yazmamalar, iire yalnzca eletiri kapsamnda dhil olmalardr. 80 Kuann
kendi eletirmenini yetitirememesini de burada aramak gerekir. 80 Kua, bir
yandan iirini ina etmeye alrken, bir yandan da eletiriye soyunmutur. Yani
sadece airlik deildir sz konusu olan. 80 Kuann airleri ayn zamanda eletirmen kimliini de tamak istemilerdir. Mehmet Yann Trke iirin (adna
hl Trk iiri diyorlar), eletirmenden yoksun oluu yaygn bir yaknma konusu.
Ama sanrm en kts, varolan eletirmenlerin ve eletiri-yazarlarnn iir gndemleri yllardr hi deimez, ne srdkleri air ve iir-yazarlar da.11 szleri,
air-eletirmen ilikisini konumlandrmak asndan olduka ilgintir. 80li yllarn iiriyle ilgili tartmalarn younlat yllarda dergilerde sklkla grlen Alian zdemir ve Evren Erem gibi eletirmenlerle, yaznsal uran azaltan brahim Oluklunun eletiriden gittike uzaklamasnn ana nedeni de budur kanmca. Hasan Blent Kahraman bile zamannda Gsteri dergisinde yaymlad ve
daha sonradan kitabnda12 toplad yazlarla, 80 Kuann hem toplumcu kanadna, hem de imgeci tarafna yaranamamtr. Kemal Gndzalp ve Metin Cell
ad anlan kitaplarnda Kahramann yazdklarna kar bir tutum sergilemilerdir. Kemal Gndzalp, 1980 Sonras iiri Eletirmenini Aryor!13 yazsnda, Alian zdemire kar durmay denemi, kuan bir eletirmene ihtiyac olduunu vurgulamtr. Fakat Gndzalpin hissettii ihtiya toplumcu gereki iire
arka kan, kmas beklenen bir ihtiyatr. Ve bu ihtiyacn amac imgeci iiri ve
iki kanadn da dnda tutulanlar dlamak olunca, ne yazk ki kuak eletirmen11
Mehmet Yan, Trke iirin Expatriatelar, Poeturka iinde, Adam Yaynlar,
Ekim 1995, s. 13.
12
Hasan Blent Kahraman, Bir Srekli Cehennem,, Kavram Yaynlar, Mays 1990.
13
Kemal Gndzalp, a.g.e. iinde, s. 12.

[132]

lerinin neden ekildiini de anlalr klmaktadr. Mehmet Yann eletirmenlerle ilgili sorduu sorunun yeri de aslnda tam burasdr ite: Trkiyede eletirmenlerin ou, (fkeli, sevgi-dolu, hoyrat, umursamaz, cokulu ama hep duygusal bir slupla) air listeleri tasnif eder ve iir nasl yazlmal diye tarifeler yaymlarlar ya, acaba diyorum, airler de eletirmenler iin tasnifler hazrlayarak,
tarifeler sunmaya kalkarlarsa nasl olur!14 Bunun cevab gayet aktr aslnda:
Gnmzde de ortaya atlan polemiklere baklrsa, byle bir durumun iiri srkleyecei nokta nc dnya savandan baka bir ey deildir.
Kuakla ilgili yazlar kaleme alan herkes iin kuak iindeki eletirmen
eksiklii bariz bir ekilde zerinde durulan bir konu olsa da, 80 Kua iin
sz konusu alan aslnda yalnzca eletirmen eksiklii deildir. Kuan en
nemli eksikliklerinden biri de poetikadr. mgeci ats altnda snrlandrlan airler iirin politik dzeyini yadsrken, toplumcu gereki airler de poetik dzlemden kaymlardr. Her ikisine de sahip kmaya alanlar ise ortada braklmtr. Hasan Blent Kahramann Bu iir ksacas, kitleden kopmak isteyen fakat onu btnyle baaramam kiiyle birey arasndaki skm benliin iiridir.15 ifadesi, kuan poetikasn anlamak iin olduka yerinde bir tespittir. Tahir Abacnn azndan
80 Kua, bir
sylersek, 1980 sonras airleri, grnte nceki
dnemlerin iir anlaylarna poetik klar geyandan iirini ina
tirdiklerini sanrken, bazen farknda olmadan, baetmeye alrken,
zen de dpedz o sreci kollayarak sz konusu
bir yandan
liberasyon iinde savruldular. Ksa bir sre sonda eletiriye
ra da aslnda yeni bir ey sylemediklerini, srecin zaten herkesi tad yerden konutuklarn ve
soyunmutur.
ortalkta birok benzerlerinin dolatn fark edeYani sadece
rek o iddial sylemleri terk ettiler ve yeni srece
airlik deildir sz
eklemlenmenin, hatta ondan nemalanmann yokonusu olan. 80
luna bakar oldular16
80 Kuann zellikle 90larda en iyi rnleKuann airleri
ri vermelerinden sonra, gittike zayfladklar gayn zamanda
rlr. Bunun en nemli nedeni de bu poetika ekeletirmen
siklii, iirin omurgasnn / atsnn esnek oluukimliini
dur. Oysa ayn eyi hem 80lerden nce gelen 70
Kua iin, hem de 80lerden sonra gelen, 90larde tamak
da ortaya kp 2000lerde verimliliini arttran
istemilerdir.
airler iin sylemek mmkn deildir. zellikle
14
Mehmet Yan, 90larn iirinde In & Out, a.g.e. iinde, s. 26.
15
Hasan Blent Kahraman, 1980-90 iiri - lk Nazm Hikmet tesi iir, Trk iiri,
Modernizm, iir iide, Bke Yaynlar, Temmuz 2000, s. 307.
16
Tahir Abac, Sudaki Halkalar, iir Defteri - 1980 Sonras iir ve Hayat iinde,
Haz: eref Bilsel ve Cenk Gndodu, Toroslu Kitapl, Haziran 2005, s, 31.

[133]

Gndzalpin kitabnda toplad yazlarda dnemin

poetik yaklamlarna hi deinilmemesi bu yargy
daha da glendirir. Zaten 80 iirinin sallantl olmas ve gnmzde nicelik olarak etkinliini en aza
indirgemesinin nedenlerini bu poetik zayflkta aramak gerekir. Basit bir rnek: yakn zamanda kapanan Heves dergisinin zaman zaman 80 Kua airlerine kapsn amas ya da Ali zgr zkarcnn
Kitap-lk dergisinde Ahmet Erhan gibi 70lerden
80lere tanan airlerle ilgili yazmas bile kuak airlerinin poetik anlamdaki eksikliini gzler nne
serer. Bunun unun iin sylyorum; Heves dergisinden herhangi birini iirden dergisinde ya da Hayal dergisinde grme olananz nedir?
Tm bunlarn tesinde kitabn da en gzel taraf, bir zamanlar etkin
olan ama imdi ortalarda grnmeyen air ve eletirmenleri bize hatrlatmas.
Levent Dalar, Yaln Sadak, Mslm Batuk, Serhan zdemir, Ali eviker, mer
Ate, Remzi zmen, Kubilay nsal, Kaan zmeri, Kemal Durmaz, Necati Polat, Bedri Gencer, Sleyman Can Portakal, Yksel Peker ve Ali Sali gibi isimleri grdke, insan bu kalemlerin imdi neler yaptn dnmeden edemiyor.
kinci Yeninin iinden silinip giden bir sr air gibi yok olup gitmiler sanki. zellikle eletirmen anlamnda ok ksr olduumuz hesaba katlrsa Alian
zdemir, Levent Dalar, Yaln Sadak, Evren Erem gibi isimlerin yokluu sanrm daha fazla hissedilir.
kitaba da dikkatle bakldnda baz eylerin bugn bile deimedii
rahatlkla grlr. dllerin yaratt enflasyon, ki Gndzalpin hatrlatt
gibi dl Alan Kitaplar Yaynevi bile kurulmutur, dergilerin ok olmasndan meydana gelen yaknmalar ve manifestolar Bugn de varln srdren
ve iirin banda Demoklesin Klc gibi bekleyen bu kavramlar, sanrm Trk
iirine biraz da o yllardan kalma.
Trk iirinde 80 Kuandan sonra baka bir kuak oluur mu, daha
dorusu olumasna gerek var m bilmiyorum. 80 Kuann tm sorunlarna ramen, kuak kavramn en fazla hak eden kuak olduunu dnyorum. Kuaa zg btn olgular bnyesinde barndran 80ler iiri, ne yazk
ki tam anlamyla zmlenebilmi, stnde karara varlabilmi ve snrlar
izilebilmi bir iir deil. Etkinliini bugn de srdren kuak airleri bile,
kendi dnemlerini etraflca tartabilmi, yllar sonra dnp de nesnel anlamda bir analiz yapabilmi deiller. 80ler zerine yazlan kitaptan yalnzca birinin toplu bir bak ierdii, dierlerinin ise sadece yazlardan oluan bir toplam olduu hesaba katlrsa, sanrm 80 Kuan anlamann zorluu daha da netlik kazanr.

80 Kua iin
sz konusu alan
aslnda yalnzca
eletirmen
eksiklii
deildir. Kuan
en nemli
eksikliklerinden
biri de
poetikadr.

[134]

SEKSEN N SEKSENE17 SEKZ EK

BIR. 80 Kua airleri zgemilerinde cezaevinde yattklarn belirtmeden
duramazlar. Ne kadar, hangi cezaevinde ve hangi sutan yattklar tam olarak
aklanmasa da, bazlarnn bu hapislik srecinden krl ktklar, iirden kazanamadklar paray ve itibar cezaevi syleminden kazandklar bilinmektedir.
KI. 80 Kua airleri alnt yapmadan yazamaz, yaayamazlar. Bu onlar
iin bir tr bamllktr. Bu alnt hastalnn bir ey bilmediklerinden mi, yoksa dncelerine destek bulmak arzusundan m kaynakland kestirilemese de,
onlarla bir aradayken alntlar cumhuriyetinde yaadnz dnebilirsiniz.
. 80 Kua airleri dengede durmay iyi becerirler. Bu yzden Turgut
Uyarn Denge iirini ezbere bilirler. armayn, daha nceden kanl bakl
olduu birini daha sonradan yazlarda ve konumalarda gklere karmak ancak ip cambazlarnn ve denge ustalarnn iidir. stelik bazen birbirlerine o
kadar arka karlar ki, ilerinden biri hakknda yazdnz olumsuz bir yaz, dierlerinin sizi yok saymasna, rnein kitabnzla ilgili yaz yazmaktan vazgemesine bile neden olabilir.
DRT. 80 Kuann baz airlerinde gzle grlr bir iktidar hrs vardr. Okuyucuyu iirden kovup birbirlerini okumalarn, dergicileri kap dar
edip dergici olmalarn, yayncy devre d brakp yaynevi kurmalarn, eletirmenleri yerden yere vurup eletirmenlie soyunmalarn buna balayabilirsiniz. Hatta bu dalm yle bir noktaya varmtr ki, kimileri kurduklar yaynevinden karmaya cesaret edemedikleri kitaplar, baka bir isim altnda ikinci
bir yaynevi kurarak hayata geirmilerdir. Bazlarnn bu iktidar sevdas yznden, srf yllklarn kendileri tarafndan karlmas umuduyla yllklara bile
her yl durup dnmeden satamalarn, biraz da bu adan okumak gerekir.
BE. 80 Kuann 90larda verdii yaptlar bugn bile alabilmi deildir. Fakat 90larn sonundan itibaren bir ke getiklerini, iirlerinin artk
eskisi kadar verimli olmadn bir trl kabul etmezler. Halbuki, 2000lerden
baknca bu ok daha net grnmektedir.
ALTI. 80 Kuann airleri toplumsal meselelere kar olaanst duyarldrlar. Nerede bir siyasi kargaa, ezilen bir aznlk ya da sava maduru olsa
iirleriyle hemen yardma koarlar. Oturup incelense srf Gazze, Filistin vs iirlerinden bile bir antoloji hazrlanabilir.
YEDI. 80 Kuann airleri dllerden ve jri yeliinden fena halde holanrlar. Dzenlenen btn dllere en az bir defa urayp kmlklar vardr.
Geri dl alabilmek iin Hilmi Yavuz ve Necatigil gibi yazmaya altklar ve
dl verdikleri adamla daha sonra kavga ettikleri de sklkla grlmtr ama
bu durum onlarn jri hastaln pek trplemez. Durumu daha iyi anlayabilmek iin drdnc maddeye bakmak daha aydnlatc olabilir.
SEKIZ. Nilgn Marmara, Lle Mldr, Glseli nal, Birhan Keskin.
17
Bki Ayhan T, Seksen in Seksen, Mehmet H. Doan Kitab iinde, s 393, Haz:
Haydar Erglen ve Orhan Tekeliolu, Krmz Yaynlar, 2010.

[135]

irfan karako
Adonisin Moderni, Arabn Yalellisi:
Poetika ve Modernitede Adonisin
Modern Arap Poetikas zerine Dnceleri

donisin, Haziran 1984te Collge de Franceda Arap iiri zerine

verdii drt konferans Poetika ve Cahiliye Szellii, Poetika ve
Kurn evre, Poetika ve Dnce ve Poetika ve Modernite baln tar.
Adonis bu son konferansnda; Arap iirindeki geleneksel anlaylardan,
modernite kavram ve modernitenin Arap edebiyatndaki yorumlan farkllklarndan bahsetmi, ayrca kendi modernlik anlay ve modern Arap iirinin
ne olmas gerektii zerine ilgin, ilgin olduu kadar da tartmaya ak baz
savlar ileri srmtr.
Bu almada, Adonisin Poetika ve Modernite adl konferans temel metin alnarak, onun modernite ve modern Arap poetikas hakkndaki grleri
incelenmeye allacaktr.
Ignatius Kratschkowsky, slm Ansiklopedisinin Arap edebiyatyla ilgili maddesinde, modern Arap edebiyatnn artk genelleen eiliminden
bahseder:
- Her yeni eyi reddetmek, eski klasik tarza taraftar olmak ve onu tekrar canlandrmak.
- Tamamen Arap olan gemii kmseyerek Avrupa rnek ve dnceleri yzeysel bir biimde taklit etmek.
- Arap edebiyatnn salam nvelerini btnyle bat kltr ve metoduyla gelitirmek. (Alntlayan Yalar 49)
XX. yzyln balarndan itibaren grlen ve aralarndaki farkllklar gittike belirginletiren bu eilim, genellikle tartmalarn iir zerinden yrtm, Arap edebiyatnn bu kkl tr, ayn zamanda siyas ekimelerin ve
taraflln da hareket alann oluturmutur. Siyas dncelerin genelde sanat ve edebiyat, zelde de iir zerinden ifade edilmesi veya iir anlaynn
siyas dnceyi imlemesi, Adonisin bahsedilen konferansnda da gze arpar. stelik bu durum konferans metninin daha ilk satrlarnda belirir. Konferansa modern Arap poetikasnn ancak tarih, sosyal, kltrel ve siyas balamnda ele alndnda doru olarak anlalabileceini belirterek balayan Adonis, szlerine yle devam eder:
Bu poetikann hicr ikinci (milad sekizinci) asrda gelimesi siyas ve sosyal
bakmdan eitlik, adalet ve Mslmanlar arasnda rk ve renk ayrm yapl[136]

mamasn talep eden devrimci hareketlerle balantl olmutur. Ayn zamanda sz konusu sanatn gelimesi, kltrel miras anlay zellikle de din bak asn u veya bu ekilde gzden geiren dnce hareketleriyle ilikilidir. (Adonis 73)

Adonis, sekizinci yzyl ve daha sonraki dnemlerde tek hkim dncenin slm olduunu, halefin selefe miras olduu bir hilafet deil, aksine miras aldn muhafaza eden, onu teori ve pratikte izleyen bir hilafet yapsyla
devletin kurulduunu syler. Bylelikle iktidar erkiyle din hilafet otoritesinin
ayn ynetimde bulumas, iktidara yneltilecek en ufak itirazn, dorudan dine
kar bir bakaldr anlamna gelmesine de sebep olacaktr. Adonisin syledii,
kltrel miras anlayn ve zellikle de din bak asn (73) gzden geiren
devrimci dnce hareketleri iktidar ve din hilafet otoritesi tarafndan tekfir edilir: nk bu devrimci dnce hareketlerine gre dinin rol sadece erdemlilii retmektir ve bilgide vahyin rol yoktur, bilgi ve hakikat akln iidir.
Siyas ve din iktidar, mutasavvflar da snnet ve eriata kar gelmekle sulamaktadr. nk tasavvuf akm, zhir ile btn, eriat ile hakikati birbirinden
ayr[p], bilgi ve hakikatin btndan kaynaklandn (73) iddia etmektedir. Ayrca bu tasavvuf akm, Allah ile kinat ve Allah ile insan arasnda bir tr birlik ve btnleme olabileceini de syler. Bylece hilafete gre dnmeyen bu
bidat/yeniliki (ehlul-ihds) grubun slm ile ilikileri reddediliyor, bu durum modern iirin, siyas ve fikr bir bakaldr, hilafet kltrne kar gelme

Adonise gre dinin

Arap hayatnn esas
olmas, bu hayatn
da ilahi vahye
dayanmas, vahyin bu
hayatn en gelimi
bilgi sistemini
getirmesi ve btn
bunlarn iktidarla bir
arada bulunmas;
soru sormay,
akli dnceyi
ve doallkla
modernlii
engellemektedir.

Adonis

[137]

Adonis, Arap
medeniyeti ve
dolaysyla Arap
iiri balamnda
Baty da
smrgeci
gler arasnda
grr. airin
Bat medeniyeti
ve sanat
karsndaki
tutumu, baz
elikiler
iermekle
birlikte, zellikle
son dnem
Osmanl aydnlar
arasnda da
grebileceimiz
sentezci bir
yapya sahiptir.
Adonisin bu
sentezci bak,
Batnn teknik ve
dnce yapsn
kullanarak,
milli kltr
kaybetmeyen
bilinli bir
modernlik
projesini ieriyor
grnmektedir.

ve klasik rnei reddetme olarak alglan[masna] (73)

neden oluyordur.
Burada airin hangi reflekslerle dine baktn anlamak faydal olacak, bu bak Adonisin zihninde oluturduu modernite kavramn da biraz olsun aklayacaktr. Adonis atalarnn rettii fikirlere, insan ve kinat yeni bir bak as ve yeni bir bilgi yaklamyla tamamlamak iin onlarn tututurduu soru, aratrma ve bilgi ateine sarlmak gerektiini (86) sk sk vurgulamaktadr. Adonisin bu vurgusu, aslnda ok ak bir biimde alglanabilecek olan,
Bat rasyonalitesinin dnce yapsnadr. nsan ve
kinat yeni bir bak as, yeni bir bilgi yaklam ile
tamamlamak, bu yaklamlarla tututurulan soru,
aratrma ve bilgi atei, ayrca insan btn bunlar
kefetmeye gtren akl ilkeler, Bat rasyonalitesinin
temel ilkeleridir. Yazarn bu szleri bu temel ilkelerin
aslnda slmda bulunmad iddiasn tekrar gndeme getirmekte; vahiy/akl, tutuculuk/zgr dnce,
koulsuz iman/soru sorma ve benzerleri gibi kartlklar direkt olarak kurulmaktadr.
airin Arap dnyasyla Bat modernitesini karlatran Beyanul-Hadse (Modernitenin Manifestosu) balkl on drt maddelik bildirisinde, u noktalara dikkat ekmesi onun modernite anlayn da
aka ortaya koymaktadr:
- Batdaki modernitenin biricik referans yaratclk iken, Arap modernitesinin birden fazla referanslar vardr.
- lki, kutsaln ve dini sembollerin egemen olmad, sekler olann zafer kazand bir dnyada
hareket ederken, ikincisi yalnzca kurumlarn ve
din sembollerin egemen olduu bir dnyada yaamaktadr.
- lki, din bakn kenarda kald bir bilgi patlamas iken, dieri din bakn egemen olduu ve
ynlendirdii alann ufak bir kenar izgisidir.
- lki, Allah mefhumunu ortadan kaldrp onun yerine insan ikame ederken, buna karlk ikincisi,
insann l olduu ve yalnzca Allahn yaad
bir dnyada hareket etmektedir.
[138]

- lki, sorgulama ve kukuyu, ikincisi kesinlik ve teslimiyeti ngrr.

- lki dnyevi eksenli, ikincisi ise din eksenli bir harekettir. (Alntlayan Yalar 66)
Adonise gre dinin Arap hayatnn esas olmas, bu hayatn da ilah vahye dayanmas, vahyin bu hayatn en gelimi bilgi sistemini getirmesi ve btn
bunlarn iktidarla bir arada bulunmas; soru sormay, akl dnceyi ve doallkla modernlii engellemektedir:
Bylece siyaset ve din, adeta organik bir ba ile birbirine balanr. Byle bir
baa dayanan sistemin glgesinde soru sormak, aratrma ve incelemede bulunmak, zellikle de kelimenin tam anlamyla din ile ilgili konularda byle bir
eyi yapmak kesinlikle imknszdr. Bylece siyaset, pratikte dinde olduu gibi
mevcut dzeni bir tr teslimiyet ve iman halini alr. Aksi takdirde bir
eit bakaldr ve inkr olur. (Adonis 80)

Bu szlerden; verili bir inan ve yaay sistemine sahip olan slma,

onun kltrel ve dnsel unsurlarna kar kmann tarihini, Adonisin Arap
toplumunda modernitenin balang tarihi olarak grd anlalmaktadr.
Bu tarihle birlikte, onu destekleyen baka unsurlar da bulunmaktadr. Bunlar: slmn ve hilafet kltrnn engellemelerinin yannda, Arap modernitesinin at yolun yani Arap toplumunun ilerleyiinin 1258 ylnda Badatn
dmesiyle gerilemeye balamas, bu gerilemenin Hal seferleriyle tamamen
durmas ve Osmanl hakimiyetiyle de sz konusu gerilemenin zirveye ulamasdr. Bylelikle Arap toplumunun modernlemesi iin iki byk engel, modern Arap iirinin douunu ve geliimini de salam olmaktadr. Adonisin
ortaya koyduu olgulara bir baka adan bakacak olursak, bu iki engel (hilafet kltr/slm ve zgrl engelleyen smrgeci glere kar kmak)
Arap iirinin modernlemesini dorudan etkileyecek, hatta onun temel yapsn oluturacaktr.
Adonis, Arap medeniyeti ve dolaysyla Arap iiri balamnda Baty da
smrgeci gler arasnda grr. airin Bat medeniyeti ve sanat karsndaki tutumu, baz elikiler iermekle birlikte, zellikle son dnem Osmanl aydnlar arasnda da grebileceimiz sentezci bir yapya sahiptir. Adonisin
bu sentezci bak, Batnn teknik ve dnce yapsn kullanarak, mill kltr kaybetmeyen bilinli bir modernlik projesini ieriyor grnmektedir.
Bylelikle taklide deil bilince dayal bir modernleme Arap-slam Dousu ile
Avrupa-Amerika Bats arasndaki atmann insan, dnce veya iirin doasndan deil, esasen Bat smrgeciliinin dourduu siyas ve ideolojik yapdan kaynaklandn anlamamz (86) salayacaktr. Fakat bu tmyle Baty
reddetmek anlamna da gelmez:
Dolaysyla Baty reddetmemizden onu kesin olarak ve btnyle kabullenmediimiz anlam karlmamaldr. Biz onun siyas, ideolojik ve smrgeci
[139]

yapsn reddediyoruz. Bunun iin Batnn teknik mekanizmasn reddederken

mutlak teknie ya da onu kefetmeye gtren akl ilkelere kar kyor deiliz. Biz Batnn sz konusu teknii kullanma yntemine, onu bize dayatmasna, kendisine boyun edirmesine, bizi tketiciye, lkemizi de pazara dntrmesine kar kyoruz. te yandan Batnn bal bana yaratclk gc
ve dnce alanndaki yaratclndan yararlanmamamz yahut onun medeniyet zellikleriyle diyalog ve etkileime girmemiz mmkndr. Nitekim Bat
da gemite bizim medeniyet rnlerimizden etkilenmiti. Bu nedenle dier
Bat bilinci, onun btn rnlerinin faydasz olmadn, aksine onda yalnzca
sorunlarmz anlamada deil, ayn zamanda bilgi retmede de yararlanacamz pek ok ey bulunduunu zorunlu klar. (86-87)

Adonisin, Bat medeniyeti karsnda biraz da Marksist sylemin etkisiyle

oluan bu dncesine, yine ayn medeniyeti rnek alarak kendisini yenilemeye alan Osmanl devletinin brokratlar ve edebiyatlar arasnda da rastlarz. Kesin bir ayrm Ziya Gkalpin hars ve medeniyet formlnde grdmz bu ilevsel nerme Trk modernlemesinde de uzun yllar etkili olmu ve tartlmtr. rnein halkn yoksulluu, devlet adamlarnn yetersizlii, yolsuzluk, isizlik, cehalet gibi konular etrafnda iirler yazan ve bu ynyle Trk edebiyatnn belki de ilk toplumcu airi olan Mehmet kif, Batnn
teknii ve doru dncelerinin alnmas taraftar olarak zellikle gelenekmodernite tartmalarnda sklkla anlan bir isimdir. Aslnda bir medeniyetin
teknolojik geliiminde, onun dnce ve kltr yapsnn etkisini gr[e]memek gibi naif bir elikiyi de ieren bu dnce, istenen unsurlarn ieriye
alnmas, tehdit olarak grlenlerinse (ahlk, kltr vb.) dlanmas asndan gerekten de kullanldr. kifin 1912 ylnda yaymlad kitaba da ismini veren Sleymaniye Krssnde adl iiri, bu dncelerin zeti gibidir:

Alnz ilmini Garbn, alnz sanatn.
Veriniz hem de mesinize son sratini.
nk kabil deil artk yaamak bunlarsz;
nk milliyeti yok sanatn, ilmin; yalnz,
yi hatrda tutun ettiim ihtr demin:
Btn edvr- terakkyi yarp gemek iin.
Kendi mahiyet-i ruhiyeniz olsun klavuz.
nk beyhdedir mmd-i selmet onsuz! (187)
Arap milletleri iin XIX. yzyln balaryla XX. yzyln krkl yllar aras Bat smrgecilii, Bat kltr ve modernitesiyle temas kurma dnemidir. Kalknma a ad verilen bu dnemde, edebiyatta Cahiliye szelliine geri dn savunanlarn karsnda, Bat laikliini ve onun edebiyat anlayn taklit edenler ikinci grubu oluturmulardr. Adonis bu iki grubun da,
iirde gerek Arap modernitesini gerekletiremediini iddia etmektedir. Ona
[140]

gre her iki grup da soruna yanl ynlerden yaklamaktadr:

iir ve sanat asndan [] kktenci kltrn egemenlii Cahiliye szellik deerlerine geri dne sebep oldu. Bu
nedenle kalknma dneminde yazlan ou iir, bu dnn tresel tarzda kkletirilmesinden baka bir ey deildir. Ancak yenilik gerekesiyle eskiye
kar koyma Eb Nuvs, Eb Temmm
ve tasavvuf eserlerde grld gibi
Arap modernitesine, el-Curcnde grld gibi de modern iir teorisine
dayanmyordu. Aksine, alnt yapar ve
taklit edercesine Bat iirinin modernitesine dayanyordu. (Adonis 76)

Bat medeniyetine ve kltrne bu mesafeli bakna ramen, Adonisin kltrel alt yapsn da Batl yazarlar ve onlarn
eserleri oluturur:

Adonisin modernite
kavramnn kendi
kltrnde zaten var
olduunu iddia veya
bu kavram kendi
kltrne ml etmesi,
akla smrge sonras
edebiyat almalarn
getirmektedir. airin Bat
medeniyetine mesafeli
bir bakla birlikte,
onun yararl ynlerini
alp kendine ml etme
dncesi; smrge
sonras edebiyat ve
kuramlarnn en nemli
ynn oluturur.

[K]endimin de Bat kltrn alanlardan olduumu itiraf etmeliyim. Ama

ayn zamanda ben, Bat kltrn ilk aanlardanm. Benim gibi olanlar, kltrel miraslarn yeni bir bak asyla kurma imkn salayan ve kltrel bamszlklarn kazandran bir uur ve anlaya sahip oldular. Bu erevede
unu da itiraf etmeliyim ki, ben Arap iirinin sz konusu modernliini yaygn
Arap kltr sistemi ve bilgi vastalarndan rendim. Baudelairei okumam
benim Eb Nuvs hakkndaki dncelerimi deitirmi, onun airlii ve modernliini kefetmemi salamtr. Mallermyi okumam Eb Temmmn iir
dilinin gizemlerini ve modernlik boyutunu anlamam salamtr. Rimbaud,
Nerval ve Bretonu okumam btn esizlii ve parlaklyla tasavvuf tecrbesini kefetmemi salamtr. te yandan modern Fransz eletirisini okumam beni, zellikle poetika ve onun dilsel ve anlatmsal zelliiyle ilgili elCurcnnin eletirel baknn modernliine gtrmtr. (77-78)

Yahya Kemalin kendi kltrn ve Divan iirini Pariste Fransz air ve

yazarlarn okuyarak kefediini (Uysal 105) hatrlatan bu cmleler, zellikle
ben Arap iirinin sz konusu modernliini yaygn Arap kltr sistemi ve bilgi
vastalarndan rendim vurgusu; Adonisin, Batyla temastan daha nce bir
modern Arap iiri olduunu iddia ettiini de gstermektedir. Adonisin modernite kavramnn kendi kltrnde zaten var olduunu iddia veya bu kavram kendi kltrne ml etmesi, akla smrge sonras edebiyat almalarn
getirmektedir. airin Bat medeniyetine mesafeli bir bakla birlikte, onun ya[141]

Adonis

Arapada modernite, her ne kadar d grne ve

ekilcilie boulmu olursa olsun Araptr. Yani onu anlamak
ve deerlendirmek, ne Fransz ne de ngiliz modernitesinin
balam ve lleriyle deil, bilakis Arap yaratclk balam ve
Arap yaratclk dilinin lleriyle mmkndr.
rarl ynlerini alp kendine ml etme dncesi; smrge sonras edebiyat ve
kuramlarnn en nemli ynn oluturur. Laurent Mignon Elifblar Sevdas
kitabnda yer alan Smrge Sonras Edebiyat ve Tanzimat Sonras Trk Edebiyat zerine Notlar adl yazsnda, bu kuram yle aklar:
Smrgeletirilmi bir lkede, dnrler, yeni ulusal edebiyat yaratmak iin,
smrge ncesi kltr veya kltrlerle bir ba kurmaya alrlar. Bunu yapabilmek iin smrge dnemiyle ve smrgecinin kltryle hesaplamak zorundadrlar. Edebiyat alannda smrgecinin dilini ve/veya onun kltrnn
rn olan baz edeb trleri ve sylemleri sahiplenmeleri, bu hesaplamann nemli bir yndr. Smrgeci, tekidir ve nc dnya aydn bu tekiyi karsna alarak, kendi kltrel kimliini tanmlamaya alr. Sahiplenme, yani baz yabanc kltrel rnlerin ulusallatrlmas, kimliin ve gcnn ifadesidir. (79)

Gerekten de Adonisin; modern Arap poetikasn verili dnce ve anlaylara muhalif olmas bakmndan Hicr II. (M. VIII.) asrda gelien devrimci hareketlere (73, 74) balamas, Abbasi dnemi airlerinden Eb Nuvs ve
Eb Temmm her frsatta modern olarak nitelemesi, modernitenin kkl ve
kapsaml bir bilin olarak (74) zaten Arap toplumunda var olduunu syle[142]

mesi, bu yaznn temellendirmeye alt argman asndan, nemli anlamlar kazanmaktadr. Yazarn modernite kavramn sahiplenmesini, Arap
poetikasn tarihselletirip, iirde modernitenin eskilii zerine vurgu yapmasnda da grebiliriz. Fakat bunun iin bu tarihsellitirme ncelikle kaydedilmeli baka bir deyile icad edilmelidir. Bu nedenle hicr ikinci asrdan
yirminci yzyln ortalarna kadar Arap iirinin modernite tarihini ele alacak
[bir] kitap en byk ihtiyatr (92). Sahiplenmenin bir eyin zne sahip
olmakla glendirilmesi ise oka kullanlmakla birlikte ilevseldir de:
Arapada modernite, her ne kadar d grne ve ekilcilie boulmu
olursa olsun Araptr. Yani onu anlamak ve deerlendirmek, ne Fransz ne de
ngiliz modernitesinin balam ve lleriyle deil, bilakis Arap yaratclk balam ve Arap yaratclk dilinin lleriyle mmkndr (94).
Peki, Adonisin, IX. yzylda yaam olan Eb Nuvs (. 814) ve Eb
Temmm (. 845) modernlik balamnda rnek olarak gstermesinin sebebi nedir? Adonisin bu iki airi semesinin nedeni, onun moderni neyle tanmlandyla ve bu tanmlamaya uygun rnekleri semesiyle ilgilidir. rnein Eb Nuvs kendi iir anlaynda sembolist bir iklim yaratm olmas nedeniyle Araplarn Baudelaireidir:
ayet Eb Temm, iiri hazr biimden kurtardysa, Eb Nuvs da, kendi tabiriyle, zamann yeniliinden ilham alarak, onu hazr yaamdan kurtarmtr.
Bu ynyle onun iiri, deiimin hem tan hem de ifadesidir. Nitekim onun
ilk haykr, dinim bana aittir eklinde olmutur ki, bu, Baudelaireden beri
modern dnyann da haykrdr. Eb Nuvs, Arap Baudelaireidir. Bu sz, iiri, d dnyadan ve onun ahlak ve adetlerinden bamsz bir faaliyet haline getirmektedir. (Beyanul-Hadseden alntlayan Yalar 79)

iirlerinde Mallarmnin tanmlad ekilde gizemli, ama ayn zamanda

elmas gibi effaf bir slup kullanarak, iirsel yaamn sradan dilinden farkl
yeni bir dil yaratan, bylece sembolist ve duru iire zemin hazrlamakla eski ve
yeni arasnda bir izgi oluturan Eb Temmm da Araplarn Mallarmsidir
(Yalar 80).
Bu noktada yazarn tasavvuf zerine kurduu syleme geebiliriz.
Adonisin Bat iirini rnek alan ve kendilerini modern olarak niteleyen veya
Cahiliye dneminin szel iir yapsna dnerek kendi ulusal sylemlerini ina
etmek isteyen airlerden farkl olarak tasavvuf edebiyatn nemsemesi ilk bakta eliki gibi grnmektedir. nk slm Arap modernitesini engelleyen bir unsur, toplumu smren bir sistem olarak gren yazarn, slmn grece dinsel ve kltrel bir yapsn tekil eden tasavvufa baknn da olumsuz
olmas gerekmektedir. Adonisin bu elikili tavrnn zm de onun, yine
Batya ait olan bir edebiyat ekoln, Srrealizmi sahiplenmesinde yatmaktadr. Adonisle ayn iir grn paylaan el-Beytnin, mutasavvflarn i[143]

Baz tasavvuf metinlerinin gerekst zellikleri nedeniyle

modern olarak kabul edilmesine ve Arap iirine eklemleme
gayretlerine karn; hemen hemen ayn yapya sahip metinlerin
Trk edebiyatnda tam da bu sebeple yani gereki olmad
iin dlanmas, ironik olmakla birlikte, modernite kavramnn
ne kadar farkl alglanabileceini kantlamaktadr.
irsel deneyimin ateine srrealistlerden daha fazla yaklatklarn, dolaysyla onlardan daha salam bir kaynak oluturduklarn (Yalar 82) ileri srmesi,
yazarn rnek seimini bir defa daha belirlemitir. Zira, airin tasavvufu temel
zelliklerinden uzaklatrarak Panteizm ve Paganizme benzetme gayretleri de
bylece anlam kazanacaktr:
Geleneksel slmi anlayta Allah, insandan kopuk, akn ve sabit bir noktadr. Tasavvuf ise, sabit oluunu eriterek onu, nefsin derinliklerindeki bir aksiyon haline getirmitir. Allah ile insan arasndaki engeli kaldrm ve bu anlamda Onu ldrerek insana dinamizminin enerjilerini vermitir. Mutasavvf ise, sekr iinde yaar ve rol gereince, evreni de sekr iine sokar. Bu sekr
hali, tasavvufunun, Allah ile zdeleebilme gcnden kaynaklanmaktadr.
(Beyanul-Hadseden alntlayan Yalar 83)

Baz tasavvuf metinlerinin gerekst zellikleri nedeniyle modern olarak kabul edilmesine ve Arap iirine eklemleme gayretlerine karn; hemen hemen ayn yapya sahip metinlerin Trk edebiyatnda tam da bu sebeple yani
gereki olmad iin dlanmas, ironik olmakla birlikte, modernite kavramnn ne kadar farkl alglanabileceini kantlamaktadr. Bu balamda Namk Kemalin Osmanl hikyelerini tasavvuf risalelerine benzeterek ktlemesi sadece modernlik deil, gerekilik algs asndan da dndrcdr:
Halbuki bizim hikyeler tlsm ile define bulmak, bir yerde denize batp m[e]
lliflin hokkasndan kmak, ah ile yanmak, klnk ile da yarmak gibi btn
btn tabiat ve hakikatin dnda birer konuya dayandrlm ekil ve tasvirden ibaret olup ahlk tasvirler, detlerin tafsili ve duygularn izh gibi edeb
artlarn btnnden mahrum olduu iin roman deil kocakar masal nevindendir. Hsn- Ak ve Leyl-Mecnn eidinden olan manzumeler de, gerek konularna ve gerekse yazl ekillerine gre adet birer tasavvuf risalesidir. (Namk Kemal 12)

Adonisin sylemlerinde, smrge sonras edebiyatnn nemli gstergelerinden biri olan shhat aray da ikindir. Buna gre, slam dini ve kltrnn
smrc bir yaps, ayn zamanda da smrgecinin (Osmanl Devletinin) dini
ve kltr olmasndan dolay reddedilmelidir. Bu nedenle smrge ncesi kl[144]

tr veya kltrlerle bir ba kurmaya al[mak] (Mignon 79) gerekir. Tpk Trk edebiyatnda Yahya
Kemalin, Jean Morastan sahiplendii, Yunan ve Latin eserlerini
rnek alarak Bahr-i sefid havza-
medeniyeti lksne dayanan bir
edebiyat akm tasarlamas gibi
(Mignon, Yahya Kemal ve Jean
Morasn Mirs: Taklitten Sahiplenmeye), Adonis de 1930larda
Lbnanl Hristiyan Marnlerin
gelitirdikleri Fenikecilik doktrinine destek vermektedir. Nitekim
eski Al Ahmed Saidin, Fenikelilerin mitolojik gzellik, bereket ve
dirili tanrsnn ismini alarak yeni
Adonise dnmesi bunun en
kimliksel gstergesidir. Hatta eletirmen Hlide Saide gre Fenike
mitolojisi, Adonisin iiriyle btnlemi gibidir:

Adonise gre modern Arap

poetikasnn geliimi, eskinin
dnda kalan, yani Arap
olmayan kanallarla etkileime
geilmesiyle olmutur. air
yazlarnda ve konferanslarnda
ran, Yunan ve Hint kltr
karmndan, ve tarihsel
ve yaamsal sosyal bellekte
yerleen daha eski Smer, Babil
ve Aram-Sryan kltrne ait
unsurlar[dan] (Adonis 85) oluan
bir Arap modernitesinden sz
eder. Bylelikle shhat aray
sorunu bu kltrleri iselletirerek
halledilmi olacaktr.

Atelerimiz azgn alevlidir, bizde bir kahraman dosun diye

Yeni bir ehir
Her paramzda snrlar belirsiz atelerimiz
Yceltiyor o an;
Evrenin yand an, ad gibi evren olsun diye
Senin adn gibi: Kl ve yeniden hayat bulma
Senin adn gibi: yaam ve kendini feda ettiin sevgi
Yakyorsun bizi, balyorsun bizi kl olmu tyne
Yolu bulalm diye. (Aktaran Yalar 61-62)
Adonise gre modern Arap poetikasnn geliimi, eskinin dnda kalan,
yani Arap olmayan kanallarla etkileime geilmesiyle olmutur. air yazlarnda ve konferanslarnda ran, Yunan ve Hint kltr karmndan, ve tarihsel
ve yaamsal sosyal bellekte yerleen daha eski Smer, Babil ve Aram-Sryan
kltrne ait unsurlar[dan] (Adonis 85) oluan bir Arap modernitesinden
sz eder. Bylelikle shhat aray sorunu bu kltrleri iselletirerek halledilmi olacaktr.
[145]

Sonu olarak; Adonisin Collge de Franceda verdii Poetika ve Modernite balkl konferansnda modern Arap poetikas ve kendi modernite
anlay hakknda ne srd dnceler; baz nemli noktalar iaret etmekle birlikte birok sorunu barndmaktadr. Smrge sonras kurulmaya allan edebiyat anlaylarnn zelliklerini tayan bu sylem, ierisinde
barndrd elikiler nedeniyle, zellikle Batl okuru hesaplayarak oluturulmu bir yapya sahip grnmektedir. iirin; modern ve rasyonalist teknolojinin tesinde gayba, btna ve sonsuz mehule ak bir tr olmasnn
ve onun gizil gcnn, moderniteyle bunalm insan iin doayla balant
kurma arac olduunun bildirici (peygambervar) bir slupla sk sk vurgulanmas bu kukular daha da belirginletirmektedir. Kutsal ve beli bir
baba metnin glgesinde kald dnlen bir iir geleneini seklerletirerek dntrme gayretinin, anlalr olmakla birlikte, kl ve yeniden
hayat bulma arasnda braklmasnn ne kadar gereki olduu ise elbette
baka bir sorun olarak belirmektedir.
Kaynaklar
Adonis. Poetika ve Modernite. Arap Poetikas. ev. Emrullah ler.
stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2004. 71-99.
Namk Kemal. Mukaddime-i Cell. Celleddin Harzemah. Haz. Hseyin Ayan. stanbul: Hareket Yaynlar, 1969. 7-37
Mignon, Laurent. Smrge Sonras Edebiyat ve Tanzimat Sonras Trk
Edebiyat zerine Notlar. Elifblar Sevdas. Ankara: Hece Yaynlar, 2003. 7789.
_____. Yahya Kemal ve Jean Morasn Mirs: Taklitten Sahiplenmeye.
Hayal iir: Yahya Kemal Beyatl iiri zerine Makaleler. stanbul: Trkiye
Bankas Yaynlar, 2008. 67-80.
Uysal, Sermet Sami. iire Adanm Bir Yaam: Yahya Kemal Beyatl. stanbul: Yahya Kemali Sevenler Dernei Yaynlar, 1998.
Yalar, Mehmet. Modern Arap iiri: Kavram-Kaynak-Yap. Bursa: Arasta Yaynlar, 2003.
Ersoy, Mehmet Akif. Safahat: Sleymaniye Krssnden. stanbul: nklap Kitabevi. 153-188.

[146]

Atlye: Maradona

eref Bilsel, kk skender, Murat stbal,

Asl Serin, Ceyhun Tuna, Sezai Sarolu, Nilgn Aras,
ebnem Yetim, Sancar Dalman

[147]

Trk iirinin Fal

Sizce nmzdeki yllarda Trk iiri nereye doru evrilecek,
nasl bir meyil kazanacak, n plana kacan ya da geri
planda kalacan dndnz kimseler var m; ksaca, Trk
iirine dair kehanetleriniz nelerdir?
eref Bilsel
TRK IIRINE DAIR
TEHDIT VE TEMENNILER
Hayat bulacdr; insan da Bizde iirden ziyade airlik bulac bir
hal almaya balamtr. Bu fena! Uzun
vadede bu skntnn alacan sanmyorum. Bir kimseye bu yazdklarn iir deil deme hakkmz bizatihi iirin belli bir tanma yerleik olmayan dzeni reddetmektedir. Ara trler
ortaya kmaya balad; deneme-yk
arasnda dolaan; kimilerinin anlat
dedii trler. Bu trde verilen eserlerin bir ksm iir diye ortaya konanlardan ok daha nitelikli. Nitelik tartmaya ald; ok tuhaf bir yerden
stelik. Tanmlar yerlerinden sklyor, sklecek; fakat bu durum nereye
varacak, Ekmek bulamayanlarn pastaya ynlendirildii bir durum deil
bu; un dnda baka eylerden de ekmek yaplp yaplamayaca tartlyor. Birka dergide iiri gzken, daha
yolun bandaki genler hemen kitaba yneliyor; bu durum ilerleyen zamanlarda o birka dergide gzkme
araln da ortadan kaldrabilir. Dorudan kitaba ynelen insanlarla karlaabiliriz; kitap, air(birey)in iine
konuland dergi grevini stlene-

bilir. Bu tr iaretlere ok rastlanyor

artk. Son dnemde ortaya kan, belli bir enerji younluu da oluturan
deneysel iir almalarnn, Trk iirinin akt ana arterin dnda kalacan, bu arkadalardan bir ksmnn
bu deneysel sahadan uzaklaacan
temenni ve tahmin ediyorum. Bu tr
almalar, zeminden yukarya doru
bir kanat altrmasndan ziyade, yukardan aaya doruluu iaret ediyor. Sonuta herkes kendi bast yere
dmese de, bizden ncekilerin brakt izlerin yaknna aklacaktr.
Latin alfabesinin iine baka alfabelerden harfler hicret edebilir. Bu
girilerin uzantlarn iirde de grebiliriz. Greceiz artk! Asl grmeyi
istediimiz ey: dil zerine dnen
(dilin douundan, davran reflekslerine, sakladklarndan ifa ettiklerine; kltrle rabtasndan beynelmilel
zelliklerine kadar) dille hesaplatktan sonra iire ynelen insanlarn ortaya kmas. yle bir otuz yl sonra
dnyada beynelmilel anlamda tek dilin (ngilizce) konuulmayacan kim
syleyebilir? O halde anadiller iir
gibi yabani, has metinler iin daha
da nemli hale gelecektir. Elektronik
ortamda boy veren -yaz dilinin taciz
edilmesiyle kotarlm- eksiltili, sakatlanm konuma diline yaslanan iir

[148]

tanl bora

rjantin iin hsran da bir milli spor. Milli kimliinin harcn futbol
mitoslaryla, futbol hezimetleriyle ve futbol zaferleriyle karm mavi
beyazl gneli lke, eyrek finalde elenmekten ne destanlar karacaktr. Hem
ne gam, bu Dnya Kupasnn da en byk yldzlarndan biri Maradona deil miydi?
GZYALARI, YAKIIR ARJANTNE
Jorge Luis Borgesin memleketlilerini tanmlay mehurdur: Arjantinliler, der stad, spanyolca konuan, aslnda ngiliz olmay isteyen ve Pariste
yaadklarna inanan talyanlardr. Arjantinin futbol tarihi de, milli kimlik inasyla i ie, bu manevi karmaayla ykl. 19.-20. yzyl dnmn, kozmopolit bir kimlik ve futbolda ngiliz hayranlyla yaadlar. Ardndan, kuvvetli
bir yerlici-millici ie kapanma ve futbolda la nuestra (kendi tarzmz) iddias geldi. Peroncu poplizm de iyi uydu bu havaya. Bu srada uluslararas platformlarda artarda gelen baarszlklardan, tatl eki bir milliyeti melankoli kartyorlard. Hep gururlu, moral stnlklerinden hep emindiler. Arjantinli sosyolog Pablo Alabarces, adn Futbol ve Arjantin Ulusunun cad diye
evirebileceimiz kitabnda geni geni anlatyor bunlar.
Sonra, 1978deki ilk Dnya Kupas ampiyonluu. Latin Amerika faist
cuntalarnn en gaddarlarndan biri olan Videla rejiminin resmen ma satn
alarak katkda bulunduu ve tepe tepe kulland bir ampiyonluktu bu. Arjantin milliyetiliinin, nc deil birinci dnyaya ait bir byk lke olma
hlyasyla sarho olmasna yardm etti. Bu byklenmeyle giriilen Malvinas/Falkland sava, sonuta cuntann kne yol aana dek. Hemen ardndan, Arjantin dk younluklu demokratiklemeyle megulken, 1986 Dnya Kupas ampiyonluu. Bir ucundan, lkenin bizzat cunta rejimi tarafndan rezil edilmi itibarna melhem; arnma ve onarm iin moral kayna. Bir
ucundan, Maradonann, biri el biri o masals slalom, iki golle altettii kibirli ngilizlerden rvan almann ve stn Batya meydan okumann zehirli tatmini. Kark hisler.
Cuntann zulm altndaki 78 ampiyonluunu kutlamak iin sokaklara
dklenler arasnda sadece rejimden memnun olanlar deil, muhalifler, generallere beddua okuyan fakirler de yer almt. Srf berbat hayatlarnda bir sevin vesilesi olduu iin deil. Barp arp sokaa dolabilmek iin. Hatta
kimileri, komnist sempatizan teknik direktr Menotti ve baz oyuncularn
[149]

muhalifliklerinden pay karp, kazanan aslnda bizimkiler tesellisi bulmutu

kendine o zamanlar. yledir, futbolun boanmasna vesile olduu hisler hep
karktr. Arjantinde, oka yledir.
Tpk Maradonayla ilgili hisler ve anlamlar gibi. Pablo Alabarces, ilm tabiriyle bir bo gsteren olarak tanmlyor Maradonay. Farkl anlamlarn yklenebildii bir imge. Bir yanyla, horgrlenlerin, ezilenlerin intikam sembol.
Bir yanyla, milli sembol; sosyal devlet kalntlaryla beraber ulusal tutunum
mekanizmalarnn da tasfiye olduu u zamanda, misliyle nemli. Che dvmesi ve Kbaclyla isyankr, solcu; ama bunlar yaparken de neticede kendi kii
kltn besleyen ov figr.
Ne olursa olsun, Maradonann canllna, sahiciliine defa ol. Simon
Kuper 27 Haziranda Newsweekde, dnya kupalaryla ltmz hayatmzda, 1987den beri bir ekilde hep onun olduunu yazd, krederek.
Bu Dnya Kupasnn yldzlarndan biri, belki yine en by, o idi. Saha
kenarnda ellerini aprazlama koltukaltlarna sktrp kabarm, kendini bstletirmi dururken grmek iyiydi onu. Parlak takm elbise, parmaklarnda tesbihle, muhayyel bir Baba VI filminden frlam gibiydi, arkasnda consigliorisi
ve dier aile mensuplar. Zaten, hep geni bir aile klan beslemitir etrafnda;
Jimmy Burnsun thakien kan Tanrnn Eli kitabnda okuyabilirsiniz.
Bu byk patron manzaras, ocuklarnn mrvvetiyle ii kabaran basit dnyev bir babannkine dnveriyordu hzla. Takma refakat etmesine
izin verilmi vefakr bir taraftara da benzetebilirsiniz. (nceki Dnya Kupasn kzlaryla beraber tribnde tezahrat yaparak izlemiti zaten. Arjantinin
tribndeki muskasyd.) Her frsatta kucaklayp pyordu futbolcularn. 24
Haziranda 23. yagn iin Messiye hediye ettii Arjantin formasnn zerine yazdklar, gerekten gz yaartc: Tm sevgim ve hayranlmla. Lio iin.
Antrenrn. Diego.
Gelmi gemi en kariyerli top toplaycyd. statistikler, bu Dnya Kupasnda taca kan ka topun Maradonann ayandan sahaya iade edildiini mutlaka kaydetmeli. Belli, top grnce dayanamyor. Almanya manda bir
topu abucak drtmek iin sahaya bile girdi. Gerekten Pele mzesine dnsn; syleyin, Maradonadan byk reklam olabilir mi futbol tutkusunun?

[150]

ali ece

ink Floyd arklarndaki gibi delilik ile sonsuz huzurun birbirine teet
getii pembe tavanl bir oda... Sa utaki yatakta kendisini Napolyon zanneden bir kokain bamls yatyor. Aslnda en fazla dardaki herkesin sayklad kadar Para, para, para... diye sayklyor; ieride hastanede olmasnn tek sebebi ise dardakilere gre bunu daha yksek sesle aka dile
getirmesi... Odann dier tarafnda ise yataa ters yatp yasta ayaklarn uzatan bir baka uyuturucu kurban, srarla Fidel Castro olduunu iddia ediyor.
Tam ortalarnda o Pink Floyd arklarndan aramza szm gibi duran emekli
bir futbol tanrs; bir zamanlar kendisini futbolun Napolyonuna dntren
yaktndan, fkesinden ilk bakta geriye pek bir ey kalmam gibi. Hlbuki
bakmasn bilene, bymeyi inatla reddeden iflah olmaz futbol a bir ocuk
o... nsanlara dnp 1986 Meksika gnei misali glmsemesi, tm futbol ryalarna ilham verecek kadar scak hala... Hayatnn birok annda olduu gibi
o uyuturucu yznden delirmi insancklarn arasnda da alanacak haline
glyor aslnda. nk o srada kendisinin Diego Armando Maradona olduuna etrafndaki hi kimse inanmyor!
Ayn anlarda, dardaki yz kadar insan, ii bo bir stadn kapsnda toplanmlar. Arkalarndaki duvarda tarihten asla silinmeyecek kadar devasa harflerle Dinim Boca, Tanrm Maradona, mabedim La Bombonera yazyor. Futbolun kutsal kitabndan alntlanm o yaz, orada toplaan insanlarn bann
stndeki hayat halesi sanki. O giri yazsndan szan yaama ateinin nda yollarn bularak omuz omuza yrmeye balyorlar. Her ke banda
gren birisi onlara katlyor, saflar sklayor. Birden gkyz de kt bir eyler olmu gibi alamaya, yamur yamaya balyor. Saylar her admda artan
insanlar snmak iin kapal bir yere giriyorlar ve tanrlarnn bir an nce
iyileip aralarna dnmesi, futbol oynamas iin dua ediyorlar. Her ne kadar o
Tanrnn Elinin dedii insanlar dndakiler buna pek inanmasa da oras Diego Armando Maradona Kilisesi!
Belki de sadece hi kimse onun kadar kudretli bir futbolcu olmad iin
tanr mertebesine karlan bir insann bu hallere dmesi bile o anda kilisedekilere bambaka bir yaamn umudunu mjdeliyor: Dnyann bu kadar kusurlu olmasna kafay fazla takmayn, baksanza aranzda en ok tanr mertebesine ykselttiiniz kii ne hatalar yapm, ne hallere dm! Hatalar ve
d... Kokain, doping, ee ihanet, gayri meru ocuklar ve dier tm kural[151]

lar hie sayma, kendisine hayat diye yaatlmaya allan eye meydan okuma adna yapt tm kt eyler Maradonann kusurlu gzelliini lmsz
bir ekicilie dnmesini mi salyor acaba? Yoksa o anda kendi adna kurulmu kilisedeki insanlar dardayken, onun sanki gerek deli ya da bamlym gibi ieride olmas aslnda Maradonann hayatnn zeti mi? O anda kendisini Fidel Castro sanan kiiyle Napolyon zanneden insancncn ortasndaki adam bir efsaneden de te ve onu ienin iine hapsedilip okyanusun ortasna atlm bir balkm gibi hissettiren de o kimsenin hayatn hi olmad kadar aydnlatan ama bir o kadar da karartan efsanenin boyutu. nk insanlar daha futbol bile icat edilmeden nce efsane ile gerek arasnda kararsz
kaldklarnda, efsaneyi semeyi yzyllar nce adet haline getirmiler bir an
bile o tercih edilen efsanenin znesinin bunu isteyip istemediini sorma gereini duymadan!
Tabii ki her 20. yzyl insan gibi efsane olmadan nce byynce efsane olmay istermi Diego Armando Maradona da... Bu yzden filmi baa sarp yeniden izlemek gerek. Elektriin olmad, suyun sadece yamur yanca atdan szan sv olarak akt bir Buenos Aires gecekondusunda byyen
bir erkek ocuk iin efsane olmak demek futbol oynayp Boca Juniors formas
giymek demektir: Ben sfrdan baladm; elimdeki tek ey, tanrnn bana verdii, topu istediim yere gnderebilen iki ayakt. Her gece uyuyabilmek iin
dier insanlar koyun sayarken o da her iflah olmaz futbol dilencisi ocuk gibi
sevdii oyuncular, takmlar sayar; ryasnda rakip takmn 67 oyuncusunu
geip gol atarm kkken. Yrmeyi rendikten ksa bir sre sonra futbol
topu ilk kez ayana dediinde o Brezilyal papaz bir kez daha hakl km:
Bir erkek ocuunu mutlu etmek istiyorsanz ona bir futbol topu almanz yeterlidir O mutlu olmas iin bir top alnmas yeten bcr, hayat sefalet iinde
geen her Gney Amerikal erkek ocuk gibi gerek dnyadaki kaderine belik
atarak futbol topunun iindeki byl dnyaya sk skya sarlm.
Ama bir sre sonra sadece onu mutlu eden Maradonann topla oynamas
tm dnyay futbol sz konusu olduunda hi olmad kadar mutlu etmeye
balam. nce geceleri uyuyabilmek iin isimlerini sayd byklerinin malarnda top sektirmeye balam. Sonra bir bakm tribndekiler idol olan
bykleri deil, 8 yandaki futbol bycsn izliyorlar. Film hzlanm birden; Argentinos Juniors, Boca Juniors, Barcelona derken hayatnn en gzel ryas olan Dnya Kupas ellerinde...
Hatta o zaman kendi yazd masala kendisi de inanm bir ara: ngiltereye
attm ilk gol Tanrnn Eliyle attm. Aslnda demek istedii bambaka bir
eydi ama insanlar bir kez onun Tanr olduuna oktan inanmlard. O yzden o da tanr roln oynamaya balad. Tpk Maradonann edebiyattaki den[152]

gi olan Dostoyevskinin Raskolnikov karakteri gibi sadece tanrla soyunup

dnyay kurtarmak isterken, kimilerine gre en byk gnah iledi. Halbuki daha nce ve sonra atlm hibir golle deil de sadece Salvador Dali tablolaryla karlatrlabilecek kudretteki yzyln gelmi gemi en byk futbol
sanat eseri olan alt ngilizi kurun askerlermi gibi ipe dizdii ikinci gol atmadan nce basbaya Maradonann eliyle kaydettii Tanrnn Eli gol sadece tarihi bir rvant. nk o gol, tarih boyunca fakir halklara srekli eliyle
gol atarak tm dnyay smren ngiltereye, hem de Arjantinli binlerce masum gencin hayatn bo yere kaybetmesine sebep olan Falkland Savandan
sonra atlmt. Evet, o gol bir golden ok daha tesi olarak basbaya ateli silahlar olmakszn gerekletirilen savata, futbol sahasnda ekyann yzne
arpan Tanrnn Eliydi! Yllar sonra o gnk ma bir televizyon programnda
kolu Che dvmeli Maradona ile Fidel Castro karlkl top sektirirken kald
yerden devam edecekti, anlayabilene! Castronun szleriyle Cheden sonra bir
baka Arjantinli daha Kba halknn yanndayd. Bizce zaten Maradona doduu gnden beri o hep zaten futbolun Che Gueverasyd!
1986da Meksikada sergiledii esiz futbol bienalinden 8 yl sonra
Amerikadaki Dnya Kupasndan doping kulland iin ihra edilene kadar
kendisine biilen futbol tanrs roln oynad Maradona. Asl Tanrnn bile
unuttuu Avrupann Afrikas Napolide tarihin akn bir kez daha deitirdi.
Bunu da ylesine kusursuzca baard ki futbol sahas dndaki kusurlar hi
kimsenin olmad kadar baland, hogrld. Futbol sahasndaki Maradona, byklerini ok elendirdii iin uyku vakti oktan gelmesine ramen yatrlmayp oturulmasna izin verilen ocuk gibiydi.
Bir gn artk oynamak, insanlar elendirmek isteme ihtimali yokmu
gibi hep daha fazlas istendi ondan. Hatta 1994 yaznda doping kulland iin
adeta armha gerildikten, kendi szleriyle birileri bacaklarn kestikten sonra bunu FIFA ile anlaarak yapt ama endstriyel futbol baronlarnn istedii rol oynamad iin onlarn oyunbozanlnn kurban olduu ileri srlecekti. Ama bu kimsenin umrunda deildi nk ayn anlarda Bangladeteki
insanlar sokaklara dklm, eer Maradonann oynamasna izin verilmezse zerlerine benzin dkp kendilerini yakacaklarn sylyorlard. Tesadf o
ki Maradonann roman karakteri versiyonu olan Raskolnikovun ad da baka
insanlar uruna 600 yl nce kendilerini yakmay gze alan insanlardan geliyordu. Maradona da 600 yl sonra biz onu daha fazla izleyelim diye kendisini
yakacak, bir zamanlar kendisini kutsayan insanlarn bu kez kendisini armha
germelerine gz gre gre raz olacakt.
O Maradonay bizden mahrum brakacak doping kontrolne giderken
hemirenin elini tutmu, top toplayc ocuun elindeki topa bakarak sanki
birbirine son kez veda eden lmsz aklar gibi ac ac glmserken kame[153]

ralar yakalanmt. Ama o anda bile ona ok fazla kzamamtk nk sadece 1986 yaznda bizle paylama inceliinde bulunduu yeteneine ahit olmak
bile bir mr boyu yeter de artard. 1994 yaznda olanlar ise bu topraklarda
Maradonann spor yazar versiyonu olan slam upinin lmsz satrlarnda oktan balanmt bile: Maradonann doping yapmas byk bir ustann mesleine duyduu esiz sayg ve onu izlemek isteyen milyarlarca insana
en iyisini sunma kaygsndan baka bir ey deil Doru ya, madem Maradona herkesin inand gibi futbolun sasyd o zaman sa gibi dirilebilirdi nk kendi yaratt dine kendisi de inanmt bir kere!
O gerekten de son veda oldu. Sonra krk dkknna dnen tilki misali Boca Juniorsa geri gelip inatla dirilmeye alsa da bir daha futbol hi
1986 yazndaki kadar gzel olmad. Jbilesinde ise Arjantin formasyla Dnya Karmasna kar oynarken hala dnyann en byk futbol sanatsyd. Ve
hala lmne Bocalyd, Napoliliydi, Barcelonalyd; yani hep glye kar, Thatchera, Busha, srekli elle gol atanlara kar mazlumun, ezilenin yanndayd nk o hayatta tm kazandklarna ramen doduu gnk kadar
mazlumdu. Tam da bu yzden talyada dzenlenen 1990 Dnya Kupasnda
zengin Kuzey talyallar ilk mata Maradonaya dmanlklarndan hayatlarnda ilk kez rkl brakp bir Afrika lkesi olan Maradonalarn rakibi
Kamerunu tutmulard. Madalyonun dier yznde de Napolide oynanan
Arjantin-talya yar finalinde Napolililer kendilerini fakir olduklar iin adamdan saymayan lkelerini deil, onlara sol ayayla yeryzndeki futbol cennetini yaratan Maradonay tuttular.
O jbile mann son 20 dakikasnda bir takm Arjantin dieri Dnya Karmas formasyla oynarken o Boca Juniors formasyla oynad. Son ddk aldnda ise bu kez gerekten de geldii yere geri dnm, taraftarlarn arasnda
dolayordu. O anda kenarda babas yanda bir adamn futbolu brakt iin
kk ocuklar gibi aladn fark ettiinde o da daha fazla dayanamad. Sorun o anda emekli bir futbol tanrsna dnmesi deildi, o anda gzlerinden
akan belki de doup byd evde hep akmasn istedii ama srarla sadece atdan szan yamur damlalarnn biriktirdii suydu. O sular da Maradona misali buharlap geldii yere dnm, o gn yeniden Maradonann iinde
asla bymeyen ocuun gzlerinden yamaya karar vermilerdi, kim bilir?
Benim admn sylendii ve insanlarn bunun ne anlama geldiini bilmedii bir gn asla olmayacak demiti. Israrla bardan bo tarafna bakp
Bushlarn, Thatcherlarn gnahlarn aklayarak hayatn kazanan insan taklitleri onun ad geince hala kokain, doping diyorlard. Hepsinin de slam
upiyi anlamalarn bekleyemezdik, nk birilerinin paral askeri olduklar iin anlamamazlktan geliyorlard. Bu yzden bir keresinde Maradona son
kez onlara anlatmay denedi: Asla uyuturucunun bayraktarln yapmadm.
[154]

Uyuturucular bu dnyann en kt eyi. Ama u da atlanmamas gereken bir

gerek: Bizi ynetenler uyuturucu iinden dnyann parasn kazanyorlar.
Kendileri kullanmasalar bile uyuturucuyla aklanan paralar ceplerine indiriyorlar. Bizi kumanda eden her ey, bizi uyuturucuya srklyor Ama yine de
anlayamanlar kt. 2002 Dnya Kupas iin Japonyaya alnmadnda bir kez
daha bu kez kalbinde tamaya devam ettii sol ayayla tarihe harika bir alm daha att: Beni uyuturucu kullandm, kendimi mahvettim diye almak istemiyorsunuz ama kafanza atom bombalar atan sizi mahveden Amerikallar hibir zorluk karmadan bakeye buyur ediyorsunuz!
Aslnda zannedildii gibi Maradona futbolu braktktan sonra bir gnde
hapse girip knca deien Tanju olak gibi muhalif kesilmedi. Tanjununki
en fazla bozuk saatin gnde iki kez doru zaman gstermesi gibiydi. Diego
Armando Maradona ise asla bymek istemeyen ocuklarn oyunu futbol ile
endstriyel futbol arasndaki savan ta kendisiydi, ilk gnden beri hep asiliin asillik ile ne kadar eanlaml olduunu bize gsteriyor, sahann iindeki
ar gibi davranyordu. En batan itibaren gn kurtarmak uruna futbolun geleceini karartan, onu birka kurua satan yneticilere, teknik adamlara kar kt, onlarla lmne savat, kimsenin nnde eilmedi, asla girdii ienin eklini alan su gibi olmad, o hibir kalba smad bu yzden de srekli tat durdu, icabnda kendisine zarar vermek uruna kendisi olmaya devam etti.
Bugn ayn ekilde o zaman savat yneticilerin, bozuk futbol dzeninin bekiliini yapan birok szde futbol otoritesi, Maradonann Arjantin Milli Takmnn bana teknik direktr olarak gemesine kar homurdanyor. Bunun tek sebebi var: Maradonann henz endstriyel futbol moda olmamken
dnyann gelmi gemi en byk endstriyel futbol ikonu olmasn asla kabullenememeleri. Bunu da gerekletirirken dnyann en fakir mahallelerinden birinde domu olan Maradonann zengin ve fakiri, kazananla kaybedeni
Berlin Duvarndan, in Seddinden manevi adan ok daha byk ve almaz
gzken duvarlarn ap baarm olmas.
Sadece faal futbol yaamnda deil, her eye ramen dnyann en byyken futbol hala ocukken mahallede oynad dnyann en zevkli oyunuymu gibi bir anda sklp braktktan sonra da o ayn otoriteler, o futbolu aslnda hi sevmeyen ama ondan nemalanan kafalar iin bir tehlike olmaya devam ediyor. nk Maradona o mahallede oynadmz, sokaklarda rendiimiz gzel futbolun ta kendisi, bu yzden de u anda futbolu kurtaracak
muhalefetin en gl kalesi, sistemin iinden sisteme kar ykselen en byk haykr. Bizzat bu yzden dnyann gelmi gemi en byk futbolcusu anketinde internet halknn oylaryla ak ara birinci seildi. Buna ramen
Maradonann kudretini asla kabullenemeyen o muhafazakr kafalar son anda
[155]

yeni bir kural icat etmiler ve futbolun szde akil adamlarn bir araya getirerek Peleyi birinci semilerdi. Halbuki internet amzn en byk demokrasi biimiydi ve dnyann yaratlndan beri olduu gibi Halkn sesi, Tanrnn
sesiydi, bu yzden Maradona dl treninde dnya halknn ona verdii dl ald ve sekinlerin seimi Pelenin dln almasn beklemeden maskeli baloyu terk etti!
Futbol tarihine gelmi gemi Pele dahil herhangi bir oyuncuyu Maradona ile karlatrmak, her eyden nce o oyuncuya ok byk bir hakszlk
olur. Mzik tarihinde Beatles ve Pink Floyd, gzellik tarihinde Brigitte Bardot
ve Trkan oray ne ise futbol tarihinde de Diego Armando Maradona odur.
Nasl grsel sanatlar tarihi Picassodan nce ve sonra olarak ikiye ayrlyorsa futbol tarihi de bal bana bir grsel sanat eseri olan Maradonadan nce
ve Maradonadan sonra olarak ikiye ayrlabilir. Sz konusu olan Maradona ise
futbol insanlar uyandran, titretip kendisine getiren, hayallerin gereklerin ta
kendisi olduunu hatrlatan sanattr.

[156]

5 ylda, Pelenin hayat boyunca

attndan daha ok gol attm

30

Ekim 1960ta dnyaya gelen futbol mucizesi Diego

Armando Maradona henz 12 yandayken bir futbol efsanesine dnmt. 1969 ylnda formasn giymeye balad Argentinos Juniorsun altyap takm olan Los
Cebollitasta (Kk Soanlar) krlmadk rekor brakmad. Maradonal Kk Soanlar uzun zaman yenilmeyerek
nce Arjantin sonra da dnya apnda mehur oldu. Tabii ki herkesin konutuu isim Diego
Armando Maradonayd. Kk Soanlar formasyla dktrmekten frsat bulduka A takm
malarnda top toplayclk yapan Maradona, devre aralarnda topla hnerlerini sergiliyor,
ou zaman byklerden daha ok ilgi gryordu. 20 Ekim 1976da 15 ya 355 gnlkken
A takm formasn giyen El Diego o gne kadar en gen yata oynayan oyuncu oldu. Bu rekor imdilerde damad Sergio Agero tarafndan krlm olsa da asl ad Chicagolu anaristlerden gelen Argentinos Juniorsun yeri Maradona iin hep zel kald. Bu kadar yetenekli olmasnda her zaman Argentinos altyapsnda geirdii gnlerin ok nemli olduunun altn izen Maradona, Pele ile arasndaki Dnyann en byk futbolcusu kim? tartmasna da son noktay Argentinos gnlerinden yola karak koyuyor: statistikleri tutulmad ama ben o 5 ylda Pelenin hayat boyunca attndan daha ok gol attm.

Pasaportumu vermezseniz,
mzeyi ykarm!

aradona 198182 yllarnda ilk kez Boca Juniors

formasn giydi ve 1982de spanyada dzenlenen
Dnya Kupasndan sonra Barcelonaya transfer oldu. Asi
ruhlarn bulumas balamnda kt stnde herkesi heyecanlandran El Diego-Bara futbol evlilii yrmedi ve
Maradonann hayatndaki en byk hayalkrklklarndan
birisi oldu. Aslnda Maradona 19821984 yllar arasnda
Barcelonaya her eyini vermiti. Ama Barcelona sadece
bir Kral Kupas kazanabilmiti. Bunun karlnda Maradona nce hepatit virs kapm, Athletic Bilbao kasab Andoni Goikoetxea tarafndan aya krlm, bunlar da yetmiyormu gibi Katalanyada
kokaine balamt. Bakan Josep Lluis Nunez o zamanlar dnya rekoru olan 5 milyon
Poundluk bonservis bedeli dedii Maradonann hepatit kaptn renince, oyuncusuna sahip kmak yerine onu kendisini gece hayatna ve kadnlara kaptrp Barcelonay
bolamakla sulad. Bu olaydan sonra Nunez ile Maradonann yldzlar bir daha asla
barmad, hatta aralarnda Bara aleyhine bir souk sava yaanmaya baland. Paul
Breitnerin jbilesi sebebiyle ikili arasnda kan tartma ise artk kol krlp da yen iinde
kalamayacak cinstendi. Breitnerin jbilesinde oynamak isteyen Maradona, bakan Nunez pasaportuna el koyunca, imdilerde Real Madrid teknik direktr olan o zamanlarn Barals bir dier Nunez maduru yldz Bernd Schuster ile beraber kulbn kupalarla dolu mzesine gittiler. Maradona pasaportu hemen kendisine verilmezse mzeyi tuzla buz edeceini syledi. Ancak Nunez onu ciddiye almaynca bir Kral Kupasn krd. Bunun zerine pasaport Maradonaya verildi. Ama Maradona yine de jbile mana gidemedi nk inat bakan Nunez havayollarn bloke ettirmiti! Ayn Nunez ilerleyen yllarda
Barann dier sper yldzlar Romario, Rivaldo ve Stoichkovla da benzer sorunlar yaarken, Diego Armando Maradona 1984 ylnda 6,9 milyo Poundluk bonservis bedeli karlnda Napoliye transfer oldu.

[157]

erkan rmak
ki Cihan inde Muallim Naci
I. GIRI

smanl mparatorluunun nce 18. yzyldaki kimi bireysel ya da

dank giriimlerle daha sonra da 19. yzyln ortalarndan itibaren programl bir ekilde gerekletirmeyi denedii modernleme hareketleri, phesiz ve hakl olarak, gerek sosyal gerek beeri gerekse de idari/iktisadi almalarn en fazla ele ald, zerine en ok dnd konulardan/dnemlerden biridir. Ve hakl ekilde bu nemini kurmay da srdrmektedir.
Buna karn, almalarn sreklilii ve okluuna ramen hem nicelik hem de
nitelik asndan en genel ifadesiyle Tanzimat olarak adlandrlan bu dnem
zerine ne srlen fikirler, tartmaya olduka aktr. Zira, sz konusu dnem, gnmzde kurumsal ya da sosyal birok alann kaynaklarn iermektedir ve yaanan krlma veya deiime odaklanan analizler, gnmzde tabulam, klielemi soru ve yantlara alternatif okumalar yaplabilmesinin nn amak gibi bir hedefle ortaya konmaldr. Bu anlamda edebiyat tarihilii
iin de 19. yzyl, birok sorunun cevabnn arand, modern edebiyatn balangc olarak kabul edilmi bir dnemi anlatr ve zerinde nemle durulur.
Ne var ki, dneme atfedilen bu neme ramen, yine 19. yzyln ve modernizmin, Dou-Bat, medeniyet, ilerlemecilik, kalknmaclk, millilik ve milliyetilik
gibi kanlmaz anaakm idealleri ve baskn ideolojileri, ou kez bu incelemelerin vard sonulara pheyle yaklalmasn gerektirmektedir. Dolaysyla,
hem 19. yzyla ait aratrmalara yeni malzeme ve yaklamlarla devam edilmesi hem de dneme ilikin mevcut almalarn ciddi bir eletirel bakla yeniden tartmaya almas, mevcut yapnn salamlnn ge kalnm bir testinin yaplabilmesi iin kanlmaz grnmektedir.
19. yzyln ikinci yarsnda Osmanl mparatorluunun edebiyat alannda bir deiim yaad bugn herkese kabul edilen bir olgudur. Hatta bunun
sadece naif bir deiimden de ibaret olmad, deneyimlenen bu yeni edebiyat
algsnn, klasik Osmanl edebiyat anlaynda bir devrim/kopma/paradigmatik
(epistemolojik?) bir krlma yaratt da ska sylenegelen ve byk lde
hakllk pay da tayan tespitlerdendir. te yandan, ayn dneme ilikin ou
zaman gzden kardmz bir baka gereklik ise, 19. yzyln ikinci yarsnda
bu yeni edebiyat (edebiyat- cedide) ykselie geer ve keskinleirken, geleneksel edebiyatn iinde kalmak gerektiini savunan ve deiime tereddtle yaklaan/direnen ya da tam tersine gerici olduklar iddia edildii halde, yaanan deiimden byk lde etkilenen bir baka grubun da var olduu ve onlarn
[158]

da yazdklaryla fikirlerini keskinletirdikleri, yazdklaryla bugn bizim varsaydmzdan ok daha geni bir etki ve etkinlik alanna sahip olduklar, hatta
ortaya kardklar eserlerin de ne sanld gibi gerici ne de andan, dnyadan kopuk olduklardr.1
Bunun sebebini, yani sz edilen ikinci kitlenin etkisinin/etkinliinin, fikirlerinin hatta varlnn bile zaman zaman unutulmasn, byk lde, bu deiim hareketinin yeniliki kanat tarafndan kazanlm olmasna ve bu deiim-kartlarnn yazdklarnn hem sonraki dnemlere ulaamam olmasna
(bunda 1928deki harf devriminin de katks byktr elbette) hem de gerici kanadn ne dndn yenicilerden renmek zorunda kalmza balayabiliriz. Ancak, bu tip sert ve indirgemeci ayrtrmalarda ou kez tecrbe edildii gibi, 1850 sonras
edebiyat algsndaki eski-yeni tartmasnn taraflarn da taban tabana birbirine kart ve bir tarafn dierinin eteklerine yapm onu geri ekmeye alrken hayal etmek, sz konusu dnemi anlamlandrmaya alrken hatal (en iyi olaslkla eksik) sonulara
varmay kanlmaz klmaktadr.
Bense bu yazda, yukarda belirttiim sorunlu alanlarn da bir deerlendirmesini yapmaya olanak salayacak ekilde, bir taraftan 1880lerde Muallim Nacinin etrafnda hem somutlaan hem de en id-

1850 sonras
edebiyat
algsndaki
eski-yeni
tartmasnn
taraflarn da
taban tabana
birbirine kart
ve bir tarafn
dierinin
eteklerine
yapm onu
geri ekmeye
alrken hayal
etmek, sz
konusu dnemi
anlamlandrmaya
alrken
hatal (en iyi
olaslkla eksik)
sonulara varmay
kanlmaz
klmaktadr.

1
Tpk yeniciler gibi eskicilerin de bu dnemde ok ciddi bir yayn etkinlii vardr. Bu konuda, rnein, Ahmet Hamdi Tanpnar unlar kaydeder: Eski ise matbaann verdii imknla kendisini deta kuvvetlendirmiti. Matbaa, bir taraftan romanyla, tiyatrosuyla, her gn okur yazarlara alad garp tecesssyle yeniyi yayarken, br yandan XVI. veya
XVII. asrda alm olsayd yapaca eyi yapyordu. Bu devirde kan kitaplarn tam bir istatistii yaplrsa eskinin, kitaplk hayatn nasl istil ettii grlr. Bkz. Ahmet Hamdi Tanpnar, XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2006), s. 532.
Her ne kadar Tanpnar, eski addettii gruhu yaynclk hayatn istila etmekle bir anlamda sulasa da, yapt tespit son derece nemli ve dikkate deerdir. Yokluundan yaknd istatistiki almalara bir rnek ise, ok daha yakn bir dnemde yaymlanmtr. Johann Strauss, Osmanl mparatorluunda Kimler, Neleri Okurdu (19-20. Yzyllar)? adl makalesinde,
sz edilen yllarda eitli kitaplarn elinde bulunan kitap kataloglarndan bazlarnn listesini verir. Bu listelerde gze ilk arpan, halk ve Divan edebiyat klasiklerinin okluudur. Dolaysyla, kitap tarihi de diyebileceimiz bu eit niceliksel bilgilerin elde edilmesi, 19. yzyln ikinci yarsnda deneyimlenen deiimin niteliinin ve boyutlarnn yorumlanmasnda son
derece zihin ac bilgiler vaat etmektedir. Bkz. Johann Strauss, Osmanl mparatorluunda
Kimler, Neleri Okurdu (19-20. Yzyllar)? ev. Gnil Ayaydn Cebe, Kritik, Gz-2008, Say 2,
s. 1-49; ilk basm Middle Eastern Literatures, Ocak 2003.

[159]

detli halini alan eski-yeni tartmasn, bir taraftan da Tanpnarn deyimiyle iki
cihan arasnda kalan Muallim Naciyi bu kez iki cihan iinde dnmeye alarak onun hem hayatn hem de eserlerini bir, arada kalma/yarlma anlayyla deil, farkl edebiyat ve dnya grlerinin iinde olma ihtimaliyle yorumlamaya gayret edeceim. Elbette, eserlerinin says 50yi bulan2 Muallim Nacinin
yazdklar zerine ayrntl, karlatrmal, kuramsal ve yakn okumalarla zenginletirilmi bir incelemenin stesinden gelmek (her ne kadar bu trden almalara iddetle ihtiya duyulduu aikr olsa da), bu yaznn snr ve kapsamn olduka aacak bir deneme olacaktr. Ayn ekilde, modernite deneyiminin
kuramsal bir zmlemesini yapmak, tarihsel olarak Dou-Bat, modernizm,
gecikmilik, ilerlemecilik, gelimilik vb. tartmal ve etrefilli konular kuramsal olarak tartmak da -her ne kadar buna son derece acil bir ihtiyacn duyulduunu kabul etsem de- bu yaznn snrlarn epeyce zorlayacaktr. Bu yzden
yntemsel olarak yaz boyunca, ncelikle, imdiye kadar Muallim Naci hakknda fikir beyan etmi aratrmaclarn yazlarndan yola kacak ve bu yorumlarda ortaklaan ve ayran yanlar zerinde duracam. Yazmda zerinde duracam bir baka noktaysa, Muallim Nacinin hem bir karakter olarak hem de yazdklar asndan dnem iindeki yerini, hayatnda ve eserindeki krlma anlaryla birlikte tespit etme abas olacak. Bu noktada kullanacam kaynaklar ise, ne
yazk ki, 50yi akn eserinden bugn ancak birka tanesi Latin harflerine aktarlm olan Nacinin yalnzca kimi sekilerde ksmen ve yetersiz ekilde bulunan
yazlaryla snrl. Ancak hemen belirtmeliyim ki, ayn dnemde yaz hayatnda
boy gstermi dier figrlere, rnein Namk Kemal, Abdlhak Hamit, Recaizade Mahmut Ekrem hatta yazdklarnn okluuna ve zerinde uzun sre kalan
Abdlhamiti yaftalamalarna ramen Ahmet Mithata kyasla, Muallim Naci
zerine hem akademik ve akademi-d incelemelerin hem de eserlerinin Latin
alfabesine aktarmnn azl da kendi bana zerine dnlmesi gereken bir
olgu olmaya devam ediyor.
II. BIR DNEM NSANI NACI VE MUALLIMIN KITAPLARI
Muallim Naci -o zamanki adyla mer- 1849 stanbul Fatihte doar ve
birok ehir dolatktan sonra garip bir tesadfle yine Fatihte 1893 ylnda
lr. 44 yllk, grece ksa bir yaam, daha da ksa bir yazarlk hayat olmasna ramen (bir yazar olarak etki ve etkinliinin 1883 ylnda Tercman- Hakikat gazetesinin edebiyat sayfasnn bana gemesiyle balatmak mmkndr) 10 yllk bu ksa ama hretli gnleri srasnda hem dneminin en nemli birka edebi, entelektel simasndan biri olmay baarabilmi hem de say2
Celal Tarak, Muallim Nacinin eserlerinden semelerin ve zerine yazd bir inceleme metninin de yer ald kitabnda, Naciye ait 51 adet kitabn adn verir. Bunlarn arasnda
Nacinin gazetelerde kalan ve kitaplarna almad iir ve yazlar yoktur. Bkz. Celal Tarak, Muallim Naci Efendi ve Eserlerinden Semeler (Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1994), s. 39-43.

[160]

19. yzylda Osmanl devleti

snrlar iinde de giderek
somutlaan birey vurgusu,
Nacinin deien toplumsal
yaplardan etkilenii ve
cemaatin bir yesi olma
halinden bireysellemeye
doru gidilen yolda
karlalan ilgin bir
rnektir.

Tercman- Hakikat

s 50ye varan ve ok eitli konu ve trlere yaylan eserler ortaya karmtr.

Muallim Naci hakknda konumaya ise isminden, daha dorusu kendine
Naci ismini nasl setiinden balamak, onun karakterini anlamak yolunda
iyi bir balang noktas olabilir. Naci, henz yz yze gelmedii ve ileride ilgin ve inili kl bir ilikisi olaca Ahmet Mithata yazd bir mektubunda unlar syler:
Midhatm!
Bana sade Nc! diye hitp ettiin iin sana azm bir teekkr! Dnyada en
byk addolunan unvanlar byle bir Ncye deimem. Ben sade Ncyim.
Baka hibir ey deilim Midhat! []
Ne zaman Nci oldum bilir misiniz? Syliyeyim: Azz Efendinin Muhayyelt
namndaki kitabn ele geirebilip de keml-i evk ile mtalaa ettiim zaman!
Bu kitab elbette tanrsnz. Tarz- Acemnede yazlm bir romandr. Bunda
yle bir ser-levhaya tesdf olunur: kssa- Ncibillah ve hide [] cml
ettiim u hikyeyi okuduum vakit mevhmttan olduu iin o kadar takdir etmemi olduum hlde Nc namn pek beenerek bunu o saat kendime mahlas edinmi idim.
yn- dikkat deil midir ki mahlasm dahi bende bir std- shann ydigr
olmak zere bulunmuyor? Kendi ydigr- ebbm eser-i makbl-i intihbm
olarak duruyor.3

Bu mektup hemen btn kaynaklarda, merin Naciye dnnn

hikyesi olarak aktarlmasna ramen, mektubun satr aralarnda bulunabilecek, Nacinin karakteri hakkndaki izlerin yeterince srlmediini sanyorum.
ncelikle, Nacinin kendini yalnzca bir isim, yani bir birey olarak tanmlamay tercih etmesi ve varoluunun bu isim zerinden alglanmas tercihi dikkat
ekicidir. 19. yzylda Osmanl devleti snrlar iinde de giderek somutlaan
3

Celal Tarak, a.g.e., s. 153-154.

[161]

bu birey vurgusu, Nacinin deien toplumsal yaplardan etkilenii ve cemaatin bir yesi olma halinden bireysellemeye doru gidilen
yolda karlalan ilgin bir rnektir. Naci bu tavrn hem kendi adna
hayatnn sonuna kadar koruyacaktr hem de Ahmet Mithata da sesleniinde grlebilecei gibi, karsndakilere de ayn tutumla yaklaacaktr.
kinci olarak, bilindii gibi
Giritli Aziz Efendinin Muhayyelat adl eseri her ne kadar ilk bakta eski hikye geleneini izleyen
bir anlat olarak karmza ksa da,
Aziz Efendi, zellikle Binbir Gece,
Binbir Gndz gibi slam corafyaNamk Kemal
snn kltlemi kitaplarndan ald paralar yeniden dzenlemi, aralarnda yeni balantlar kurmu, ad geen
anlatlar i ie geirmi ve onlar yeniden yaplandrarak, Muhayyelatn yazld dneme ve topluma ait yerel motiflerden, gerek meknlardan yararlanarak Modern Trk edebiyatnn habercisi olacak bir anlat yaratmtr.4 Bir anlamda Tanzimat sonras ilk rneklerini veren Trke romana giden yolda bir
gei eseri olarak yorumlanabilecek bu kitabn, Muallim Naci tarafndan fark
edilmesi ve onun zerinde brakt etki, phesiz kitabn bu kendine has zellikleri asndan da nemlidir. Dolaysyla hem Muallim Nacinin de dedii gibi,
kendine mahlas olarak setii ismin eski byk Divan edebiyat air ve yazarlarndan yadigr olmamas hem de modern edebiyata geii imleyen bir kurmaca eserden alnmas, Muallim Nacinin kendini bir birey olarak konumlandrmas hakknda nemli bilgiler verir.
Muallim Nacinin Ahmet Mithata yazd mektupta son olarak deinmek istediim noktaysa, Nacinin Muhayyelatta geen Kssa- Ncibillah
ve hide hikyesinin mevhmttan yani geree dayanmayan, hayali bir
hikye olmas sebebiyle aslnda beenmemesini syledii satrlardr. Bilindii
gibi, Namk Kemal Celal Mukaddimesi diye nlenen Celaleddin Harzemah
adl oyununun bana yazd nszle Divan edebiyatndaki gereklik hakknda u fikirleri savunur:
4
Muhayyelat zerine yaplm kapsaml bir aratrma iin bkz. Zeynep Uysal, Olaanst Masaldan ada Anlatya: Muhayyelat- Aziz Efendi (stanbul: Boazii niversitesi
Yaynlar, 2006).

[162]

Divanlarmzdan biri mtala olunurken insan, muhtevi olduu haylt zihninde tecessm ettirse, etrfn maden elli, deniz gnll, ayan Zhalin tepesine basm, hanerini Mirrihin gsne saplam memduhlar; felei tersine evirmi de kadeh diye
nne koymu, cehennemi alevlendirmi
de da diye gsne yaptrm, bardka ar- l sarslr, aladka dnya kan tufanlarna gark olur klar; boyu serviden
uzun, beli kldan ince, az zerreden ufak, kl kal, karg kirpikli, geyik gzl, ylan sal maukalarla mlml greceinden kendini devler, gulyabanler leminde zanneder.5

Muallim Naci
mrnn sonuna
kadar gerekilik
konusunda
zaman zaman
kendini gericilikle
sulayanlarn dahi
kar kt bir
realizmin yaknlarnda
dolamaktadr.

Namk Kemalin bu grleri, zaten Tanzimat dnemi yazarlarnn Divan

edebiyatna dnk yaptklar en temel eletirilerden birinin somutlam, deyim yerindeyse ete kemie brnerek gnmze kadar, Tanzimat dnemi yazarlarnn Divan edebiyatndaki gereklik ve gzellik/estetik anlayna kar klarnn bir manifestosu haline gelmitir. Nacinin mektubunda tek kelimeyle geitirdii bu mevhmttan yorumu da, tam tarihini veremesek de,
Namk Kemalin kaleme ald bu nszden birka yl nce kaleme alnmtr.
Bu durum, Muallim Nacinin de tpk Namk Kemal ve dier birok yenilemeci addedilen yazar gibi, Divan edebiyatnn mbalaal hayal dnyasyla daha
en bandan temkinli bir ilikisi olduunu, Servet-i Fnun akmna gelindiinde byk lde deiecekse de, 1880lerin ou zaman bir karikatr halini
alan bu gerek(i)lik yorum ve saplantsnn Muallim Nacinin de hayatnn bir
yerlerinde olduunu gstermektedir. Divan iirini diriltmekle, yeniliin karsna bir mrteci ordusu kartmakla sulanan Muallim Naci iin bu kayda deer bir bilgidir. stelik Muallim Nacinin, yazd Viktor Hugo biyografisiyle
hem Fransz hem de ondan etkilenerek eserler yazan romantik Osmanl yazarlarna getirdii eletiriyle, Osmanldaki realizmin ilk nemli temsilcisi durumundaki Beir Fuadla karlkl mektuplamalarnn bir araya getirilmesiyle oluan ntikad adl kitaptan da rendiimiz kadaryla, Muallim Naci mrnn sonuna kadar gerekilik konusunda zaman zaman kendini gericilikle
sulayanlarn dahi kar kt bir realizmin yaknlarnda dolamaktadr.6 Beir Fuadla kurduu bu samimi iliki ve mektuplarn bir kitap halinde toplama teebbs bile bu durumu destekleyecek verilerdir.7
5
Namk Kemal, Mukaddime-i Cell, Yeni Trk Edebiyat Antolojisi II, yay. haz. Mehmet Kaplan, nci Enginn ve Birol Emil (stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1978), s. 343.
6
Beir Fuad-Muallim Naci, ntikad, yay. haz. Handan nci, iir ve Hakikat iinde (stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 1999), s. 347-403; ilk basm 1887.
7
Muallim Nacinin ntikaddaki son mektubunda, Beir Fuadla olan mektuplamann

[163]

Bu noktada biraz daha ilerleyip, yazd mektuplardan ve onun mektuplamalara verdii nemden yola karak, Muallim Nacinin hem bir yazar hem
de bir birey olarak karakteri hakknda daha fazla bilgi sahibi olmaya alabiliriz. Muallim Nacinin arkada eyh Vasfiyle birlikte yazd ve karlkl alt
mektuptan oluan 1885 tarihli yle Byle adl kitabnda, mektup ve mektuplama hakkndaki fikirlerini yle zetler:
Mktebe veya muhvere tarzndan yazlm olan eserler daha ziyde lezzetle
okunur. Bunun sebebi ise meydndadr. ki adamn yekdigere yazdklar mektuplardan veya syledikleri szlerden birini okuyan zat buna kar mcb tarafndan ne denildiini anlamaa bittabi mteevvik olur. Bu teevvk genlerde, hususiyle ocuk tabir ettiimiz mini mini insanlarda daha ziyade bulunur.
te buna mbtenidir ki deb-y garptan bir haylisi ocuklarn, genlerin
teshil-i istifdeleri noktasn nazar- dikkate alarak mktebe ve muhavere
tarznda bir ok eserler meydana koymulardr.8

Nacinin mektup hakkndaki bu fikirleri, ncelikle, onun neden muallim

olarak adlandrldnn ipularn verir. Naci gerek kendi yazdklarnda gerekse edebiyat sayfalarn ynettii Tercman- Hakikat ve Saadet gazetelerine
iir ve yazlarn gnderenlerin metinleri hakknda yorumda bulunurken, insanlarn yazlanlardan mmkn olan en fazla ekilde yararlanmalarn birinci koul olarak kabul eder.9 Mektuplar da, alntda grlebilecei gibi bu yolda
nemli bir ilev grr. Nitekim Nacinin, eyh Vasfiyle mektuplamalarn ieren yle Byle dnda, Ahmet Mithatla henz karlamadan Sakzdayken
yazd mektuplardan oluan Yazm Bulundum (1884), bir ksm dost ve talebelerine, byk bir ksm ise kime yazld belli olmayan, olduka sade bir
dille kaleme alnm yetmi dokuz mektuptan10 meydana gelen Mektuplarm
(1886), yukarda da bahsi geen Beir Fuadla birlikte yazd ntikad ve yine
Ahmet Mithatla mektuplamalarn ieren Muhabert ve Muhvert (1894,
lmnden sonra) adl kitaplarndan oluan, bu trde kaleme alnm be ciltlik kapsaml bir klliyat bulunmaktadr.
dili ve ieriiyle ilgili memnuniyeti hakknda unlar yazldr (daha nce hem Muallim Naci ile
Recaizade Mahmut Ekrem hem de Beir Fuad ile Menemenlizade Tahir Bey arasnda slubu
ve ierii pek de ho olmayan karlkl atmalar, yazmalar yaanmtr):
Mktebemiz bir hsn-i mbhese nmnesi olacak da onun iin biraz daha uzamasn arzu
ediyorum. imdiye kadar birbirimize hibir ac sz syleyemedik. Bizde byle mbhese cereyan ettii var mdr? ki mbhis kar, yazmaya balar; biri tecavzde bulunur, dieri de
mukabele-i bil-misle kalkr. Mbhese mnzaa rengini alr. Ortada maksad kaybolur. Bir
drltdr gider! A.g.e., s. 395.
8
Celal Tarak, a.g.e., s. 90-91.
9
Tanpnar, Nacinin muallimlii konusunda biraz da eletiri ierecek ekilde unlar
kaydeder: Nci retici adamd; kendisinin dedii gibi renmekten ve retmekten bkmyordu ve ok defa hemen rendii eyi retiyordu. Ahmet Hamdi Tanpnar, a.g.e., s. 541.
10
Abdullah Uman, Muallim Nci (stanbul: Tima Yaynlar, 1998), s. 26-27.

[164]

Muallim Naci her ne kadar bugn daha ok iirleriyle hatrlansa

ve deerlendirilse de, yazd mensur eserler de devrini
yanstmas asndan son derece kymetlidir, aslnda nicelik
asndan bakldnda (nitelik asndan bir karlatrma
yapmak da mmkndr elbette) mektup, eletiri, gazete
yazs, szlk, tarih, inceleme gibi ok eitli alanlara yaylan
dzyazlar iirlerinin birka katna ular.
Alntda dikkate deer bir baka konuysa, Muallim Nacinin mektup trnde yazlm eserlerin ekicilii ve talep edilirlii hakkndaki grleridir.
Gerekten de, rnein ngilterede 1776 ylnda yaymlanan romanlarn yzde 71i mektuplar halindeki romanlardan olumaktayd.11 Ayn durum, rakamlar bu denli dramatik olmasa da dier birok Avrupa edebiyatnda da tecrbe edilmiti ve ediliyordu. Bu anlamda mektuplamalar, ister roman formuna
brnerek, ister ksmen Muallim Nacide de olduu gibi ileride kitaplatrlmak iin, isterse de gerek hayatta ve yaymlanma amac gzetilmeden yazlm olsun, okuyucudan ilgi ve talep gren bir tr olarak ne kyordu. stelik
mektuplar; birey olmann, kiisel macera ya da fikirlerin paylalmasnn, farkl
grlerin bir arada sunulmasnn bir frsat, bir baka deyile modernizmin/
bireysellemenin edebiyat-yaz alanndaki en nemli tezahrlerinden biriydi.
Dolaysyla, Muallim Nacinin mektup trne kar bu zel ilgisinin yaad
dnem ve deneyimledii deiimle de yakn bir ilikisi vard.12
Muallim Naci her ne kadar bugn daha ok iirleriyle hatrlansa ve deerlendirilse de, yazd mensur eserler de devrini yanstmas asndan son
derece kymetlidir, aslnda nicelik asndan bakldnda (nitelik asndan bir
karlatrma yapmak da mmkndr elbette) mektup, eletiri, gazete yazs, szlk, tarih, inceleme gibi ok eitli alanlara yaylan dzyazlar iirlerinin birka katna ular. Bu eserlerin her birini incelemek mmkn olmasa da,
Naci hakkndaki tartmalarn esasn oluturan iirlerine gemeden nce son
olarak onun ocukluk anlarna yer verdii merin ocukluu adl kitabndan bahsetmek istiyorum.
11
Franco Moretti, Edebi Teoriye Soyut Modeller - Grafikler Haritalar Aalar, ev.
Ebru Kl, Esin Dzel ve Nurin leri (stanbul: Agora Kitapl, 2006).
12
te yandan, mektup sadece yenilemeden yana olanlarn yneldii bir tr de
deildi. ou kez eskici olarak anlan isimler de karlkl mektuplar yazyor, daha sonra da bu yazlanlar kitaplatryordu. Bu bakmdan, esasen en gerici saylan yazarlarn
bile etraflarnda olup bitenden tmyle uzak kalamadn, deiimin etki ve imknlarnn
herkese bir ekilde deneyimlendiini de ne srmek mmkndr. En geni tabiriyle modernizm bir kez hissedildiinde ona tmyle kar koymak mmkn deildir. Dolaysyla,
yeni ve eski bu noktada yetersiz ve yanl ynlendiren tanmlamalar olarak karmza
kmaktadr, daha uygun birer kavram olarak ele alabileceimiz muhafazakrlk ya da liberalizmse, ikisi de modernitenin birer sonucu olarak ortaya kan grlerdir.

[165]

An ya da gnlk gibi
deiik formlarda olabilen
her trl otobiyografik
veya biyografik
eserlerin yazlmasnn
hz kazanmas
bireysellemeyle
birlikte ortaya km,
bir anlamda cemaatin
birletirici ve tek
tipletirici kuatclnn
dna kan bireyin
tarihinin yazlmas ancak
bundan sonra olmutur.
merin ocukluu (ilk sayfa)

Aslnda bu kitap kendi bana mstakil bir eser deildir. 1890 ylnda yaymlanan ve Snble adl, blmden oluan bir kitabn son ksmn oluturur. Kitabn ilk ksmnda iirler, ikinci ksmndaysa dzyaz metinler bulunmaktadr. Ancak Muallim Nacinin ocukluunu anlatan bu nc ksmn Latin
harflerine aktarlan snrl blmleri bile,13 gerek an trnde Trkedeki ilk rneklerden biri olmas, gerek dili gerekse de slubu asndan son derece nemlidir. Tanpnara gre bu kk eser, Ziya Paann Ryas ve eksik kalan hatralar, Ahmed Mithat Efendinin Menfsgibi en mesut artlaryla domu, vesika
ve duygu deerleri birbirine denk, her trl mlhazann dnda gzel eserlerdendir. Ve en mhim taraf kendi ocukluunun arasndan bize imparatorluun o zamana kadar belkemii olan dindar ve alkan, haysiyetli bir zmrenin, esnaf snfnn hayatn vermesidir. deta sanat ve her trl zentiyi atma benzeyen, klfetsiz, mbalasz slbu, ona, yan taraftaki bir odaya geer
gibi gemi zaman bulmasnda yardm etmitir.14 stelik, yine Tanpnarn aktardna gre bu kk eser yaymland sene byk ilgi grm ve Almancaya da evrilmitir. merin ocukluunun bir baka nemli tarafysa, modern bireyin ortaya kyla kaydedilmeye balanan kiisel ve gndelik yaam
tarihinin ilk rneklerinden olmasdr. An ya da gnlk gibi deiik formlarda
13
14

Bkz. Celal Tarak, a.g.e., s. 105-113.

Ahmet Hamdi Tanpnar, a.g.e., s. 544.

[166]

olabilen her trl otobiyografik veya biyografik eserlerin yazlmasnn hz kazanmas bireysellemeyle birlikte ortaya km, bir anlamda cemaatin birletirici ve tek tipletirici kuatclnn dna kan bireyin tarihinin yazlmas
ancak bundan sonra olmutur. Nacinin bu tavr Osmanlda deneyimlenen bu
deiimi yanstmas bakmndan son derece nemlidir. Nitekim Nacinin biyografi (Osmanlca tercme-i hal) yazmann gereklilii ve bu alandaki boluun
bykl konusundaki dncelerini Mehmed Muzaffer Mecmuas adl kitabnda da grmek mmkndr. rnein, Nefi ile Boileaunun yazdklarn karlatran satrlarda biyografiler hakknda unlar yazlmtr:
Nefnin, pederini niin hicvettii tarihe mehul ise Boileaunun, biraderini
niin hicvettii malumdur. Bu neden malum? O neden mehul? Boileaunun
tercme-i hli hangi evin hangi odasnda doduuna varncaya kadar mkemmel surette yazlm, Nefnin tercme-i hli nerede vefat ettiini sarihan gsterecek derecede olsun ihtimam ile yazlmam da ondan!
[] Nefnin elimizde muktedir bir yahut birka kalemden km mkemmel bir tercme-i hli olsa, bunda kendisinin o kadar nazar- dikkati celbetmi olan meslek-i edebsi etrafyla dilne muhkeme edilmi bulunsa
mtlaasndan istifade olunmaz m?
[] Byle bir kitabn yazlmas pek ziyade arzu olunur. Fakat yazacak adam bulunur mu bilinemez. Elde kuvvetli kalemler var, ne fide ki fikirlerde itidl yok!15

Anlalmaktadr ki, Naci iinde yaad dnemin ihtiyalarnn farkna

varm ve kendi hesabna bu ihtiyac karlamaya almtr. Farkna varamad ise, Nefi hakknda zamannda yazlm kapsaml bir tercme-i halin olmamasnn o devrin koullaryla ilgili olduu ve yazar biyografilerinin kaleme
alnmasnn da modernitenin getirilerinden biri olduudur.
phesiz, Muallim Nacinin yazd ve kapsaml ekilde incelenmeye gereksinim duyan; dil, edebiyat, iir, eviri gibi konulardaki fikirlerini aklayacak
daha pek ok eseri bulunmaktadr. rnein, onun Osmanlca kelimeleri bu
dile zg gramer zellikleriyle tasnif ettii ve tanmlad nl Lugat-i Ncisi
(1891, fetv kelimesine kadar Muallim Nci tarafndan hazrlanm, Ncinin
lm zerine msveddelere dayanlarak geri kalan ksm Mstecbizde smet tarafndan tamamlanmtr.)16 uzun sreler temel bir bavuru kayna
olma zelliini srdrmtr.17 Nacinin bu abasysa phesiz onun dil konusundaki hassasiyetinin temel gstergelerinden biridir. Nitekim Beir Fuada
yazd bir mektubunda da kafasndaki szlk tasarsndan ve byle bir szln neminden yle bahseder: Trkeyi doru yazmak iin mkemmel
Arab, Fris bilmek lzm mdr? Hayr! Trkeyi doru yazmak iin yalnz
15
Muallim Naci, Mehmed Muzaffer Mecmuas, haz. Seval ahin (stanbul: Kitap Yaynevi, 2006), s. 140-141.
16
Abdullah Uman, a.g.e., s. 26.
17
Lugat-i Nacinin bir tpkbasm 1978 ylnda ar Yaynlarnca da yaplmtr.

[167]

Trkeyi mkemmel bilmek lzmdr. Bu nasl olur? Dediimiz gibi bir kavid
kitab, yine dediimiz gibi bir lgat kitab meydana getirmekle! Bunlar yaplmadka lisanmzn tahsili hakkyla teshl olunamayacaktr. Bunlar kim yapacak? Orasn bilemem!..18
Naci bu iin altndan kimin kalkacan bilmediini syler ama ilerleyen yllarda, ksa sren mrne hem Lugat- Nciyi hem de Tanpnarn
eski belgatin bizde en iyi eseri19 olarak nitelendirdii Istlht- Edebiyyeyi
(1891) sdrmay baararak, tespit ettii a bir lde yamamaya urar.20
Nacinin bir zellii de -bu rneklerde de grld gibi- eksikliini duyduu alanlarda yazmaya almak, muallimliinin gereini yapmak iin uramaktr. Bu bakmdan, yukarda sz ettiim yazar biyografilerini ieren kitap
yokluu sorununu da hret bulmu on iki divan airinin hayat hikyeleriyle
eserlerinden seilmi dikkate deer manzum rneklerden oluan Osmanl
airleri (1890) ve yine slm dnyasnda hret bulmu 850 kadar ahsiyet
hakknda ksa bilgiler veren21 Esm (1891) adl kitaplar yazarak gidermeye
almtr.22 Muallim Nacinin bunlar dnda okullarda kullanlmak zere yazd Talim-i Kraat (1885), Mekteb-i Edeb (1885) ve Vezif-i Ebeveyn adl eitim kitaplarnn yan sra, dzyazyla kaleme alnm Arapa, Farsa ve Franszcadan yaplm ok sayda evirisi, eletiri ve gazete yazlarn toplad kitaplar da bulunmaktadr. Ancak her ne kadar dzyazlar, yukarda da dile getirmeye altm gibi, hem sayca hem de kiisel fikrim olarak ierike de iirlerine nazaran daha kayda deer eserlerini ierse de, Muallim Naciye hreti, gc, yalnzl, liderlii, dostluu, dmanl ve bugn hl zerinde
tartmalarn srd edebi kiiliini kazandran yetenei airlii olmutur.
III. ESKININ GLGESINDE YENI: AIR NACI
1874 ylnda henz Varnadaki rtiyede ikinci muallim olarak alt sralarda Tuna gazetesince bir ayrbasm yaplan ve byk lde Ziya
Paann ayn adl eserinden etkilenerek yazd drt sayfalk Terkib-i Bendi
saylmazsa, Nacinin iirlerini ieren (manzum baka kitaplar da vardr) alt
kitab bulunmaktadr. Bu alt kitaptan ilk 54 beyti II. Abdlhamide mehdiye olmak zere kaleme alnm 90 beyitten ibaret bir mesnevi23 olan Mirat-
18
Beir Fuad-Muallim Naci, ntikad, s. 396-397.
19
Ahmet Hamdi Tanpnar, a.g.e., s. 541.
20
Istlht- Edebiyyenin Latin harflerine aktarlm bir basks iin bkz. Muallim
Naci, Istlht- Edebiyye, yay. haz. M. A. Yekta Sara (stanbul: Gkkubbe Yaynlar, 1996, 2.
Bask, 2004).
21
Abdullah Uman, a.g.e., s. 26.
22
Osmanl airlerinin tamamyla Esmdeki Trk airleri kapsayan ksmlar ieren
Latin harflerine aktarlm bir bask iin bkz. Muallim Naci, Osmanl airleri, haz. Ceml Kurnaz (Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1986).
23
Abdullah Uman, a.g.e., s. 24-25.

[168]

Atepare

Fruzan

erare

Bedyyi de (1896) Nacinin zerinde durulmas gereken asl iir kitaplarnn

dnda tutmak gerekmektedir. Buna gre Muallim Nacinin geriye kalan iir
kitaplar, Atepre (1883), erre (1884), Frzan (1886), daha nce de sz
ettiim ve farkl blmden oluan Snblenin ilk blm (1890) ve lmnden sonra arkada eyh Vasfi tarafndan hazrlanan Nacinin henz kitaplamam ya da gazete veya dergilerde kalm iirlerini bir araya getiren
Ydigr- Ncidir (1897).24
Muallim Nacinin ilk ve en hacimli iir kitab Atepre, ayn zamanda ona
airlik hretinin kaplarn da amtr. Kitaptaki iirlerin ou hem ekil hem
de ierik asndan yeni denilen tarzdadr. Bu iirlerin en bilinenleriyse Kuzu,
Kebter, Dicle, Feryd, m- Garban, Nusaybin Civrnda Bir Vadi,
Avc ve Frzanda yer alan Kyl Kzlarn arksdr. nl, iir Tahlilleri adl
kitabnda bu iirlerden Kyl Kzlarn arksn zmleyen Mehmet Kaplan,
aaya aldm biraz uzun, ancak ok nemli olduunu dndm alntda,
genel olarak Nacinin airlii, zel olaraksa bu iir hakknda unlar yazar:
insinin iir dilinde yapmak istedii inklp daha Nmk Kemal tarafndan
unutulmutu. Hmid, yce duygular ve dnceler adna gramere meydan
okudu. Reczdede dil gayet zevksiz bir seviyeye dt. Nci, bu sukuta kar dili ve hengi mdfaa etti. O bu reaksiyonu yaparken Dvan iirine dayanyordu. Bundan dolay devrinde ve daha sonralar gerilikle itham olundu. Fakat bu itham hakszdr. Zir, Nci Dvan iirini asl olduu gibi kabul etmemi, onun en iyi taraflarn, kesif ifde tarzn ve msikisini almtr. Eski dili
red hususunda da Nci, Tanzimatlardan ok ileridir. Nci, temleri itibariyle
de eski saylamaz. Onda yeni, Batdan alnma temler de vardr. Kyl Kzlarn arks, Ncinin yapmak istediklerini ok gzel gsteren bir rnektir. []
Tanzimat irlerinin hemen hepsi dnce ve duygularn bir tertibe sokmadan, kark olarak ortaya koyarlar. Szlerini lzmundan fazla uzatr ve tek24
Muallim Nacinin iir kitaplarnn Latin harflerine aktarlm toplu bir basm iin
bkz. Muallim Naci, Muallim Nacinin iirleri, yay. haz. Abdlkadir Hayber ve Hseyin zbay
(stanbul: MEB Yaynlar, 1997).

[169]

Naci

Naci, Avrupann Osmanl ya da

daha Doudaki toplumlardan bir
stnl olduuna, aralarnda
alamaz bir uurum bulunduuna
inanmyordu. Tanpnarn da tespit
ettii gibi, Nci iyi okunursa, onun
mutlak eski taraftarlnn bir masal
olduu grlr. Hakikatte o, iyi ve
gzel mnlarnda ark ile garbn
arasnda bir fark olabileceine
inanmyor ve milliyetperverlii bir
nevi gelenek fikriyle tefsir ediyordu.
rar ederler. Nci, bu kk iirinde hibir gevezelie dmeden temini, ustaca
atlamalarla ince bir tertibe gre dzenliyor. O Servet-i Fnnculardan nce
i eklin, kompozisyonun nemini anlam ve tatbik etmitir. slbun muhtevaya ok uygun olmas da dikkate deer. Kyl kzn sadece duygusu deil,
dili ve konumas da veriliyor. Kelimeler, konuma dilinden alnmtr. Deyimler, benzetmeler, hatt cmle ekilleri halk diline ok yakndr. iire temiz, berrak, akc bir syleyi eds hkimdir. Bu bakmdan Ncinin iiri, dier Tanzimat iirlerine stndr. Onu bugnk zevkimize daha uygun buluyoruz.25

Mehmet Kaplann bu yorumu, ncelikle, onun Muallim Naciyi yaad

dnemde nasl konumlandrdn anlamak iin nemlidir. Kaplana gre Naci,
daha ilk iirleriyle, ierik adna estetik adan hzla deer yitiren Tanzimat iirine, Divan iirinden devrald ahenk ve musikiyi katmay baararak, bir anlamda, zellikle ilk dnem Tanzimat yazarlarnn inandklar ve ulamak istedikleri senteze doru byk bir adm atmt. Bu bakmdan yine Kaplana gre
Nacinin Divan iiriyle olan ilikisi bir gericilik kant saylamayaca gibi, yerel
olanla evrensel olann (iki cihann) bir araya gelmesinin gstergesiydi. Nitekim
Nacinin hem edebiyat hem de btn bir medeniyet program, dier ilk dnem
Tanzimatlarnda da grlen bir dsturla; kltrler, milletler aras bir etkileim inancyla ekillenmitir. Daha nce de rnekler verdiim yle Byle adl
kitabnda Nacinin yerel ve evrensel olanla ilgili dnceleri yle ifade edilir:
Daima sevilen eyler mill eylerdir. Mesel Fransz debasnn srndan tiyatrolar tercme ediyoruz. Mevk-i temaaya konuyor. Halkmz seyr eyliyor.
Sonra bir tiyatro da kendimiz yazyoruz. O da icr ediliyor. Seyr olunuyor.
25
Mehmet Kaplan, iir Tahlilleri I (stanbul: Anl Yaynevi, 1969), s. 79-80. Vurgular
bana aittir.

[170]

Ahalimiz hangisinden memnun ve mteessir oluyor? Elbette bizim yazdmzdan! nk bizim yazdmz ahvl ve ahlk- milliyemize muvafk bulunuyor. []
Edebiyatmz Fransz edebiyatna yetitirmek mmkndr amma kalb-
millet mstahl olduundan bizi Fransz hissiyatiyle istilzaza altrmak
mmkn deildir.
Hissiyt- milel beyninde bazen tevfuk da grlr. Buralar sadedden haricdir. Mesel Franszl bize yutturmak yok mu, ite bu olamaz demek istiyorum. []
Milel-i saireden iktibas etmeyelim mi y? diyecek kadar gz anlamaz bir Osmanlnn asrmzda vcdunu tasavvur edemem. Zira iktibassz hibir terakki husle gelemeyecei bedihiyttandr.26

Elbette Nacinin bu szleri yaad dnem gz nne alndnda ne ok

yeni ne de fazla ayrt edicidir. Bu dncelerde mutlaka bir zgnlk aranyorsa, Nacinin Avrupa edebiyatlar, zellikle de Fransz edebiyat karsndaki tutumunun Fars ve Arap edebiyatlarna kar tutumuyla benzemesinin,
ne tmyle Fransz edebiyatn taklit etmenin ne de Arap ve Fars edebiyatlarndan tmyle vazgemenin doru olduu dncesinin alt izilebilir. Naci,
Avrupann Osmanl ya da daha Doudaki toplumlardan bir stnl olduuna, aralarnda alamaz bir uurum bulunduuna inanmyordu. Tanpnarn da
tespit ettii gibi, Nci iyi okunursa, onun mutlak eski taraftarlnn bir masal
olduu grlr. Hakikatte o, iyi ve gzel mnlarnda ark ile garbn arasnda
bir fark olabileceine inanmyor ve milliyetperverlii bir nevi gelenek fikriyle
tefsir ediyordu.27 Nitekim Nacinin yazlarnn birou Fransz yazarlarn kimi
fikirlerinin daha nce Arap ya da Fars yazarlarca nasl ilendiini rneklemek
zerine kuruludur. Nacinin bu edebiyatlardaki derin bilgisi de onun bu metinleraras yolculuklarnda en etkili silahdr. Toparlamak gerekirse, onda taklidin
yerini edebiyatlar ve kltrler aras bir etkileim alm gibidir ki, zaten Nacinin
daha sonralar gericilikle sulanmasnn ipular da burada yatmaktadr.
Muallim Nacinin yeniliki tema ve biim zellikleri daha ilk iirleri arasnda bulunabilecei gibi, Divan edebiyatna biim ve ierike daha yakn duran iirlerinin izleri de, daha ilk kitab Atepreden itibaren srlebilir. Aslnda 1880lerde yazlan iire genel olarak baktmzda en yeniliki airlerin bile,
ou kez yazdklar iiri geleneksel Divan iiri kalplarna dktkleri, kendilerini bu iirin geleneksellemi ifade biimleri iinde daha rahat hissettikleri grlmektedir. Bu konuda Nihad Sami Banarl u hakl tespitleri kaydeder:
[] Tanzimat Edebiytn kuran sanatkrlarn, hemen hepsi de yeni fikirleri, yenilik tarafdarlklar ve yeni sanat anlaylar kadar eski Edebiyat zevkiyle ve eski tarzda syleyi alkanl ile taacak kadar dolu idiler. Bu yle garip
26
27

Celal Tarak, a.g.e., s. 87-88.

Ahmet Hamdi Tanpnar, a.g.e., s. 534.

[171]

bir tli cilvesiydi ki, Trkiyede Dvan iirini ykmaya alanlar, kendi devirlerinde bu iiri, en iyi anlayan ve bilhassa ok iyi syleyen irler arasnda bulunuyorlard. Bu sebepledir ki yeni edebiytn, eskisinin yerini alarak, birinci
plna getii bu devirde, Dvan iiri, det edebiyat st bir zevk ve gelenek
hlinde yaayacak, kendini yaatacak gnller bulmakda glk ekmedi. Bu
gnller arasnda eski edebiyat ykmak yerine, Avrup bir edebiyat getirmek
iin byk gayret sarfeden, birinci snf Tanzimat irleri, yni inasler, Ziy
Paalar, Nmk Kemaller hatta Hmidler ve Ekremler de vard.28

O halde, tpk Arap, Fars ve Avrupa edebiyatlaryla Osmanl edebiyat

hakkndaki etkileim ve/ya sentez fikrinin Muallim Naciye has deil, dnemin
hemen hemen her yazarnn paylat bir dnce olmas gibi; yeni tema ve
biim denemelerinin yannda geleneksel Divan iirinin bir devam29 saylabilecek iirler yazmak da Nacinin tek bana gerekletirdii bir eylem deildir.
inasi, iirlerini toplad kitaba Divan adn vermitir; Ziya Paa yazdklarnn
dnda, nl Harabat sekisini de hazrlayarak Divan iiri kartlarnn, zellikle de Namk Kemalin imeklerini zerine ekmitir; ancak Nmk Kemalin
de Divan iirini rnek olarak yazd iirleri, geriye kalanlarn yaklak katna denk gelmektedir. Recaizadenin de dierlerinden bu bakmdan pek fark yoktur. Abdlhak Hamitse, saylan isimler arasnda belki bu bakmdan Divan iirine en az yaklaandr, buna karn, onun da iirlerinde geleneksel syleyi ve hayallerin yanklar kanlmaz ve doal olarak duyulur. Sonuta, yeniliki olarak dnlen cephenin ne kan btn yazarlar iin ayn durumun
sz konusu olduu grlmektedir. Peki, ama en yeniliki ve devrimci isimlerin
bile yazmaya devam ettii bir Divan iiri mevcutsa, neden bu yazarlarn gerici
olarak yaftalad ilerinden yalnzca Muallim Naci olmutur?
Bu sorunun cevab, Nacinin Ahmet Mithat tarafndan 1 Ocak 1883 tarihinde Tercman- Hakikat gazetesinin edebiyat stununun kaytsz, artsz idarecisi olarak grevlendirilmesinde bulunabilir. Buna gre, stunda yer alacak
btn iir ve yazlar yalnzca o seecek ve deerlendirecektir. Belirtmek gerekir ki, Tercman- Hakikat dnemin hem en ok okunan hem de en etkili gazetesidir ve bu yzden Nacinin eline ald bu yetki, edebiyat dnyasnda nemli
bir gc simgelemektedir. Her ne kadar Ahmet Mithatla Namk Kemalin aras bu sralarda ak da olsa, Tercman- Hakikat sz konusu dnemde ayn zamanda yeniliin kalesi olma vasfn da srdrmektedir. Naci greve geldikten sonraysa emrindeki sayfalar hzla, gerek Naci gerek Mesud-i Harabati gerekse baka mahlaslarla imzalad iirler, gazeller ve yazlarla doldurma28
Nihad Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi: Destanlar Devrinden Zamanmza Kadar (stanbul: MEB Devlet Kitaplar, 1951), Cilt II, s. 972 vd.
29
Elbette bu devamllk duraan ve statik deil, deiken ve yenilenir bir devamllktr; dolaysyla 19. yzyl Divan iirini dnrken Fuzuli kadar Hugodan da etkilenen bir Divan airini akla getirmek gerekmektedir ve bu alanda yaplacak almalara iddetle ihtiya
duyulmaktadr.

[172]

Ziya Paann Harabatndan sonra

Namk Kemal nclndeki
yeni edebiyatlarn tepkileri
dnldnde, Tercman- Hakikat
gibi kilit nemdeki bir gazetenin
edebiyat sayfalarnn geleneksel
iirlerle, stelik Divan iirinin en
ok eletirilen ynlerini yanstan
gazellerce ele geirilmesine elbette
kaytsz kalnamazd.
inasi

ya balar. Ayn zamanda Franszcadan da mensur ve manzum eviriler yapyordu ki, bu eviriler dnemi iin birer devrim niteliindedir.30
Banarlnn aktardna gre, Bunlar, teden
beri hasretini ektikleri ve bir trl kopamadklar Dvan iirinin bu kadar kuvvetle canlanmas karsnda byk heyecan duyanlar harekete geirdi. yle ki, Tercman stunlarna
saysz nazireler ve tahmisler yamaa balad. Tercmana gazel ve Nciye nazireler gnderenler arasnda o srada Rodosda bulunan
Nmk Keml bile vard.31
Namk Kemali dahi heyecanlandran bu
yeni iirlerin etkisi, Nacinin grevde kald 1885 ylna kadar artarak devam eder. ZaZiya Paa
ten Naci henz bu sayfalarn bana gemedii sralarda yaymlad iirlerle de gerek Namk Kemal gerekse Recaizade ve
Abdlhak Hamit tarafndan beeniliyordu. Mesela, dneminde ok eletirilen
bir kitap olan Recaizadenin Talim-i Edebiyatnda Nacinin iirlerinden birka
rnek (yukarda bahsedilen ve yeniliki tarzda yazdklar) iyi iirin rnekleri
olarak gsterilmiti. Abdlhak Hamitin Recaizadeye yazd mektuplarda da
yine Naci hakknda vc nitelemeler bulunmaktayd.
te yandan, Tercman- Hakikatteki bu hareketlenme, ksa zaman sonra
yeni edebiyat taraftarlarn rahatsz etmeye balamt. Nacinin zellikle mey30
Muallim Nacinin Franszcadan evirdii iirlerden rnekler iin bkz. Celal Tarak,
a.g.e., s. 74-84 ve ayrca mensur evirileri iin bkz. a.g.e., s. 206-237.
31
Nihad Sami Banarl, a.g.e., s. 983.

[173]

hane, mahbub gibi Divan edebiyat mazmun ve motiflerine dayanan gazellerine cevaben yazlan ve benzer imajlarla kurgulanm yzlerce nazire gazetenin sayfalarnda kendine yer buluyordu. Ziya Paann Harabatndan sonra
Namk Kemal nclndeki yeni edebiyatlarn tepkileri dnldnde,
Tercman- Hakikat gibi kilit nemdeki bir gazetenin edebiyat sayfalarnn geleneksel iirlerle, stelik Divan iirinin en ok eletirilen ynlerini yanstan gazellerce ele geirilmesine elbette kaytsz kalnamazd. Bunun sonunda Ahmet
Mithat daha fazla sessiz kalmad ve artk ayn zamanda damad da olan Naci ve
onun tarznda iirler yazan herkese gazetesinin sayfalarn kapad. Nacinin sz
konusu gazellerine yaplan yzlerce nazire hakkndaki dnceleriyse ilgi ekicidir. Kendisine neden hep lafzi konularda gr bildirdii ve meyhane ve
mahbub hayalleriyle ssl gazeller yazdn soranlara u cevab verir:
Vaktiyle Tercmanda dercolunan u nazm grm olacanz mid ederim:
kn u savmaadan zhidn! Cihn grn!
Nasl gzel geiyor lemin zaman grn!
Bunu beenir misiniz? te hem yek-vaz, hem de mna cihetiyle mmtaz
Meyhanede ve gark- nur gazelleri gibi sarma yzlerce nazireler syleyen
uramz, hi bunu tanzire zendiler mi? Bu bapta kusur kimin? Ben, byle
nice nmuneler gsterdim; edebiyatmzn nasl olmas lzm geleceine dair
nice mlhazalar beyan ettim; amma uarmz, debamz bunlara imtisal etmemiler de, eski yola giymiler Oras bana m ait?32

Nacinin bu satrlardaki yakn bir lde kendi sorumluluundan kanmak gibi alglanabilirse de, ayn zamanda onun olan bitenden duyduu
rahatszl da dile getirmektedir. te yandan, Tercman- Hakikatin gcnden ve koruyuculuundan uzaklaan Naci iin, artk ok yaydan kmtr. Tanpnarn o dnemde yaanan eski-yeni tartmalarna getirdii yorumla, Bittabi ara sra mnferit arpmalar oluyordu. Fakat saflar henz ayrlmamt. Bu vuzuhsuzluun durulmas, her iki tarafn hareketlerinde serbest kalabilmesi iin byk bir meydan muharebesi lzmd.33 Recaizade
nce Takdir-i Elhan iin yazd takrizde, ardndan da nc Zemzemede
Naciye kar alan bu muharebeyi resmen balatr. Bu saldrnn sebebi sanki Nacinin yazd eyden rahatsz olmamas, mahcup hissetmemesidir. Divan iiri Recaizade ve arkadalar iin kurtulmak gereken zararl bir alkanlkken, Nacinin mutlu ve kendinden emin gzkmesi yeni edebiyatlar ldrtyor gibidir. Ardndan cevap olarak Nacinin Demdemesi gelir. Daha son32
Aktaran, Fevziye Abdullah Tansel, Muallim Naci ile Recaizde Ekrem Arasndaki
Mnakaalar ve Bu Mnakaalarn Sebep Olduu Edeb Hdiseler, Trkiyat Mecmuas, Cilt
X, s. 173-174. Nacinin szn ettii iirinin tamam iin bkz. Celal Tarak, a.g.e., s. 73.
33
Ahmet Hamdi Tanpnar, a.g.e., s. 532-533.

[174]

ra da her iki tarafta saflar ve neferler belirir,

Naci-Ekrem kavgas
netleir, ayrr.34 Artk birbirinden -en aznsrasnda geleneksel
dan sylemsel ve fiziksel olarak- kesin olarak ayrlm iki farkl cephe vardr. Bu savaedebiyattan yana
n hz yavaladndaysa, Naci, etraf mritduranlarn arkalarna
leriyle dolu halde, gericilerin lideri konualdklar yerleik
mundadr. Bu andan sonra Naci de ksmen iine dt bu durumu kabullenmi grnr
ve snanm teknik
ve ilerleyen birka yl boyunca gelenekselve fikirler, doal
muhafazakr izgiye gittike daha yaknlar.
olarak yenilikilerin
O dnem yazlanlara bakldnda her ne kadar Nacinin kalemi ve fikirleri karsna aldkhenz ne snanm
larndan daha tutarl ve ikna edici olsa ve esane hazmedilmi ne
sen iddialar gemite sylediklerinden ok da
de rneklenebilmi
farkl bulunmasa da, sonunda bu savan kazanan yenilikiler olur.
fikirlerine kyasla daha
te yandan, yenilik yanls isimlerin yazderli toplu durmakta,
dklarndaki zaman zaman gzlemlenen tuyaptklar eletiriler
tarszlklarn ya da zayflklarn da affedilebilir
yanlar da bulunmaktadr. ster Talim-i Edebidaha ikna edici
yat sonrasnda, isterse de Naci-Ekrem kavgaolmakta, yenilikilerin
s srasnda geleneksel edebiyattan yana duranyantlar da bu
larn arkalarna aldklar yerleik ve snanm
teknik ve fikirler, doal olarak yenilikilerin hecevapszlk yznden
nz ne snanm ne hazmedilmi ne de rnekhza hrnlap
lenebilmi fikirlerine kyasla daha derli toplu
kiisellemektedir.
durmakta, yaptklar eletiriler daha ikna edici olmakta, yenilikilerin yantlar da bu cevapszlk yznden hza hrnlap kiisellemektedir. Bu adaletsiz durum muhtemelen dzyazda Halit Ziyann Mai ve Siyahna, iirde Cenab ahabettin ve
Tevfik Fikrete ve onlar bir akm altnda birletiren Servet-i Fnun dergisine kadar da srmtr. Muallim Nacinin erken yata lmnn ve arkasnda Recaizadeninki gibi kuvvetli kalemlerin gelmemesinin de etkisiyle; ancak
bu tarihten sonradr ki geleneksel edebiyat savunucular metin zerinde de
bir anlamda zelilletirilebilmitir. Ne var ki, bu srada bu aptaki her krlmada yaand gibi, tmden bir reddetme refleksi hem yazdklar hem de savunduklaryla Naci gibi Osmanl son dnem edebiyatnn nemli isimlerinden birini unutulmaya ve zeri karalanmaya mahkm etmi, bugnk Muallim Naci
imajnn domasn salamtr.
34
a.g.e.

Bu dnemde yaananlar hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Fevziye Abdullah Tansel,

[175]

1880lerin ortalarndan
itibaren kanlmaz ekilde
deneyimlenen eski-yeni
tartmasnn hem faili hem
de meful olarak karmza
kan Muallim Nacinin
eserlerine uzaktan ve yer yer
yzeysel kalnarak da olsa
bakldnda, onun iki cihan
arasnda kalmaktan ok iki
cihan iinde yaayan bir insan
olduu grlmektedir.
Servet-i Fnun

IV. SONU
Sonu olarak, Hseyin Avninin de dedii gibi Muallim Naci, Demdeme
ile Takdir-i Elhan muasarasnda yenilen bir galiptir. Ekrem ise muzaffer bir
malptur. Nacinin galibiyetini alklayan Acem edebiyatnn akndan doma divan edebiyat mdafilerinden ibaret bir zmre... stadn malbiyetine
alayan teceddd taraftar mnevver ve mtefekkir bir snftr.35 Yenilen, yenenin azndan dinlenmeye baladnda, tarih de ona gre yeniden yazlmaya balanr.
Yine de Muallim Nacinin artk yalnzca tarihin bir paras haline gelen iiri ve fikirleri, kendisini bu sona mahkm eden Servet-i Fnun ekibini derinden etkilemitir. Tanpnar, Tevfik Fikretin Naciden etkileniini yle anlatr:
O [Tevfik Fikret] ve btn nesli, 1860-1870 arasnda doanlar, Ncinin dilinden ve bilhassa nazm tekniinden, aruzu kullanmakta ustalndan ders alrlar. [] Tevfik Fikret, smail Safa, Nbizde Nzm gibi airlerin nazmnda grdmz olgunluk, hatt ustalk, dorudan doruya Ncide balar. Fikrette
Nciyi adm adm takip eden hatt onu tamamlayan msralar vardr.36
Banarl ise, hem Nacinin iirinden etkilenen airlerin listesini hem
de etkilenmenin sresini daha da uzatr. Bunlardan biri Mehmet Akiftir.
Banarlnn aktardna gre Mehmet Akif, Darlfnundaki ilk dersinde
35
36

Hseyin Avni, Muallim Naci (Ankara: Kanaat Ktphanesi, 1932), s. 16.

Ahmet Hamdi Tanpnar, a.g.e., s. 539.

[176]

Nacinin Tevhidini okutarak da bir anlamda bir vefa borcu demitir.37 Ancak
daha ilgin bir iliki Muallim Naciyle Yahya Kemal arasnda ortaya kar. Yahya Kemalin hatrlarnda unlar yazmaktadr: Muallim Ncinin erresini buldum ve btn hevesimle ona sarldm. O mecmuadaki gazelleri yksek sesle
okurken, eski, iir lehemizdeki beli ve rindne edlarn zevkine varyorum.38
Etki, beeni, iliki, ilham gibi kavramlarn speklasyona akl ortadaysa da, zellikle Muallim Nacinin yzyllardr sregelen bir sorun olarak
Divan iirini naks brakan Trkenin aruzla imtihanndan baaryla kt ve
kulland sade dille de kendinden sonrakiler iin bir yol at dorudur. Ayn
ekilde onun dzyaz alannda mektup, biyograf, an gibi trlerde eserler vermesi ve verilmesini tevik etmesi de kendinden sonraki nesillerde yanksn bulan abalardr. Dille ilgili almalar, tercme hakkndaki fikirleri, eletiri yazlar, 19. yzyl sonundaki Osmanl aydnnn araylarna ve bir modern bireye dnrken geilen merhalelerin anlalmasna katk sunacak hareketlerdir.
Toparlamak gerekirse, 1880lerin ortalarndan itibaren kanlmaz ekilde deneyimlenen eski-yeni tartmasnn hem faili hem de meful olarak
karmza kan Muallim Nacinin eserlerine uzaktan ve yer yer yzeysel kalnarak da olsa bakldnda, onun iki cihan arasnda kalmaktan ok iki cihan
iinde yaayan bir insan olduu grlmektedir. Bu adan, Nacinin hayat ve
eseri, bir eit arada kalma/tamamlanamama/yanl safta yer alma nyargsyla deil, farkl edebiyat ve dnya grlerinin iinde olma/etkiden ok bir etkileimin peinden gitme olarak yorumlanmaya balandnda, ismi zerinde
kabuklam durumda bulunan mhrlerin de zlp yeniden deerlendirilmesinin n alm olacaktr. Dou-Bat, eski-yeni, gerici-yeniliki gibi gnmzde ne anlatt bile tam olarak tarif edilemeyen, statik bir modernizm
anlay zerine yeniden dnmenin gereklilii aikrken, Muallim Naci hem
bir birey olarak yaad hayatla hem de yazdklaryla, bakir, verimli ve vaatkr
bir alma alan olarak durmaktadr. 50yi akn eserinden bugn ancak birka tanesi Latin harflerine aktarlm olan Nacinin klliyatnn daha fazla gecikmeden aratrmaclarn kullanmna sunulmasysa, bu yolda atlmas gereken ilk ve ivedi adm olmaldr.

37
38

Nihad Sami Banarl, a.g.e., s. 989.

A.g.e., s. 989.

[177]

[178]

1964 ylnda Adyamann Harun

kynde dodu eyhmus Datekin.
1986da Ankara niversitesi Siyasal
Bilgiler Fakltesi Basn Yayn Yksek
Okulunu bitirdi. 1987de, okumaya
devam etmek iin Fransaya gitti.
Pariste sinema renimine
devam etti. Fransaya geldikten
drt yl sonra Franszca olarak iir
yazmaya balad; Franszca yedi
iir kitab yaymland ve byk
iir dl ald. Fransz iir dilini
yenileyen airler arasnda saylan
Datekinle, gene Franszca olarak
yazd, okuru Harundaki ocukluk
yllarna gtren iirsel bir anlat
olan Franszcann Be Ktas zel
dln ald ilk roman Varln
teki Yz ve edebiyat serveni
zerine syletik.

eyhmus Datekin

eyhmus datekin - ercan y. ylmaz

Edebiyat Diliye zm,
zmlye Di Vermiyor
Varln teki Yz, genel anlamda sylem, masal ve efsanelerle varln zne inen bu z irdeleyen ve sorgulayan, yaratt elikilere kendi i
dinamikleriyle cevap olan anlatya daha yakn felsefi bir roman. Fransada yaymlanmasndan yedi yl sonra Trkeye evrildi. Ge bir tarih deil. eyrek
yzyl sonra evrilir diye dnyordum. Gzel oldu. Hayrl olsun. Romann
Trke evirisini okurken (bir sre yaratmda bulunduunuz dil olmasn da
dnerek) neler hissettiniz?
Saolun. Yazda, iirde aceleci olmamak gerekiyor zaten. Er veya ge, sz
ulaaca yere varyor. Bir de edebiyat, biliyorsunuz, dil zerine kurulu bir
olay. Bu, zellikle bir olay rgsnden ok bir dil rgs olan bu kitap iin
[179]

byle. Dolasyla, kitabn Trkesi ilk nme geldiinde, eviriyi okumak, dzeltmek,
bir ksmn yeniden evirmek bir aydan fazla zamanm ald. Ki kitap halen yazda da
kullandm bu dier dilimdeki okuyucularma en geni potansiyeliyle ulaabilsin diye.

Romanda, varlk kendini kartyla

gerekletiriyor. Mesela, uzun yaayan kaplumbaa, hayatn ok ksa oluuna simge
oluyor. Kitap ya da yaznn nemi yokluklar zerinden salanyor. Varln teki Yz,
en ok bu anlamlandrma ynyle nem kazanyor. Bu erevede kartlklarn z dourmas hakknda ne dnyorsunuz?
Allah kimine kuruzm verir di vermez, kimine de di verir kuruzm
vermez derlerdi kyde. Yine kirden uzak kalsn diye ykseklerde sakladmz
kdn modern toplumlarda en ok kullanld yerlerden biri tuvaletler. Bunlar iin cilveleri. Ama tabii yazmak kendini ve seni evreleyeni anlamlandrma
abasdr. Kartlardan ve benzerlerden yeni dengeler kurarak kendi alanmz biraz daha geniletmek.
Romann arka plannda Trkiyenin bugnne kadar devam eden Krt
ve Ermeni meselelerine deiniler var. Masallar gibi bu meseleler de romannz ve okuyabildiim kadaryla iirlerinizde nemli yer ediniyor. Hassas olduunuz toplumsal olaylar ve edebiyatnzn ilikisini nasl tanmlayabilirsiniz?
Tabii edebiyat diliye zm, zmlye di vermiyor. Gereklii birebir
deitiremiyor. Ama biri gelip te di krdnda, zm savurduunda, var m
lan yan bakan diye ortal dattnda, ona ayn zamanda yan bakma eylemidir de. Hi olmazsa, bunu hissettirme eylemidir. evresinde zulm diyebileceimiz eyler varken, srtn dnp, iekten kutan szetmez. Yani benim
anladm manada edebiyat, evresinde olan bitenle ilgili bir eylemdir ve dili
glden tarafa kullanmaz, bu gl ister uzak ister yakn olsun, ister bizim
ister bakasnn olsun, ve gsze, dilsize dil olmaya alr belki.
lk cmleyle ocukluk deil de kklk yllarnz yine kk (sonra byk hatta usuz bucaksz olduunu kavrayacamz) kynzde okul ve
okulun tayaca yeni bir dille tantnz gnlere kadar anlatyorsunuz. Bu
ayn zamanda sizin iin bir dnm noktas olmu. Yeni bir dille tanmann
sonu olduu Varln teki Yzn baka bir dille yazdnz. Hayatn ironisi burada Dil, deyiminizle bir aratr. Romanda geen cmle ise daha ilgin
[180]

ve gzel: yolda binek deitirir gibi bir dilden dierine, bir alfabeden brne Yaam ve edebiyatnzn merkezine dil perspektifiyle baktnzda neler
syleyebilirsiniz?
Hepimiz yolcuyuz deriz ya, yolculukta nemli
olan yol almaktr. Bunu hi bir zaman unutmamaya
altm. Bu bende nerdeyse gdsel bir yaklam.
Yolculuumu kymde de bitirebilirdim. Ve kendi
dilimde kalrdm. Baka seeneim olmazd. Ve bu
kendince dolgun bir yolculuk ta olabilirdi. Ama kymn dna ancak baka bir dille kabiliyordum.
O dilin srtna atladm ve ktm. Gn geldi, bineimi deitirme imkanm oldu, deitirdim. Bineinden ayrlmann bile sorunsallg vardr, acs vardr,
bunu bilirim. Benim acya, soruya zamanm olmad
diyeyim. Ama aralardan, aalardan teye, insanln ortak bir soluunun olduu kansndaym. Ve
hangi dilde, hangi corafyada olursam olaym, o solua doru ilerlemeye alyorum.

Asil sandn
kltr, asil sandn
kan, kendisiyle
kala kala, bir de
bakarsn kfl
kltr, kfl kan
oluvermi. Ondan
beslendiin iin,
farknda bile
olmazsn. in
kts de bu zaten:
kflendiimizin
farknda olmamak.

Kiisel tarihinize yaznn ve tekerlein olmad kitap ncesi zaman

olarak gemi yllar, Pariste dnya edebiyat yn veren bir dilin imknlar
dhilinde yazdnz bu roman, hangi dile evrilse de gzelliini yitirmeyecek
muhtevas zerinde yryen bir iirsellii var. Bunda iir dilinizin bilgisi ve yaln
anlatmz n plana kyor. dilin kelimelerine ve edebiyatna hkimken (buna
Arapa da eklenebilir) diller st bir evrensellemeden sz edebilir miyiz?
Bizi belli bir yere kadar olduran ey, belli bir yerden sonra ldrr. Ama
bu somut bir lm olmad iin, ou zaman insanlar bunun farkna varmaz.
Evimize, snrlarmza yapp kalmamak gerekiyor. Evimizin pencerelerini, kaplarn amak, hatta darya tamak ve dary solumak gerekiyor. Bunlar yaamann olmazsa olmazlar ve gnlk hayatmzda yaptmz eyler. nk
bir evi gn amazsan, kokar, dayanamazsn ieride. nsanlar da, toplumlar da, kltrler de yle. Asil sandn kltr, asil sandn kan, kendisiyle kala
kala, bir de bakarsn kfl kltr, kfl kan oluvermi. Ondan beslendiin
iin, farknda bile olmazsn. in kts de bu zaten: kflendiimizin farknda
olmamak. Onun iin arada bir kendimizi koklatsak iyi ederiz, hele bir bakn
kokuyor muyum diye. Sonra da gidip insanln o ortak soluunda, ortak kaynanda kendimizi tazelemeliyiz. Kafa salmz iin bu ok nemli.
Sonra evrenselligi de yle zor yenilir bir orbaya benzetmemek lazm. Evrenselliin balangc, baka topraklarda, baka gkler altnda da kularn, ieklerin, insanlarn gzel olabileceini kabul etmektir. Ve bulduun gzellik[181]

ten payn almak. Bilgi bizim de yitik malmz olabilmeli, ve bulduumuz bilgi
ve gzelliklerle kendimizi yeniden yourabilmeliyiz.

Trkeyle tanmanz ayn zamanda anadilinizin yasakland bir okul

disipliniyle oldu. Franszcay ise herhangi bir bask olmadan kelimeleri severek okayarak rendiniz. Sonradan renilmi ikinci dilde (Franszca) yaratma devam etmeniz Trkeyi dayatan sistemle bir hesaplama olarak dnlebilir mi? Roman hakknda yazlan bir yaz yle son buluyordu; Ayrca,
anadili Krteyi kullanmayan veya gelitiremeyen yazarn, Franszcay yaz dili
olarak tercih etmesinin, neden olmasn, kendisine dayatlan Trkeyle bir hesaplamaya girimesi anlamna geldii de dnlebilir.
Kii baznda dnlrse, herkesin deiik bir deneyimi olabiliyor. Ben
Franszcay belli lde isteyerek ve severek rendim. Trkeyle de yle travmal bir ilikim olmad. Fakat bazlarnn travmasz ilikisi bu topraklarda deiik olma biimlerine reva grlen zulm ne hafifletir, ne de mazur gsterir. Aslolan, insanlarn eitlik ve sayg ierisinde beraber varolabilmeleri. Ayrca da, hayatm kin ve fkeyle ynlendirmemeye altm iin, Franszcay
kimseye kar renmedim, yapp ettiklerim de kimseye kar deil. Ama yine
de kendini Trkeyle veya baka bir dille snrl grmemek, bir rahatlk getirir
insana. Bunu, zerinde fazla durmadan sylemek ve gemek lazm. Yaplmas gereken, birileri sana engel karyorsa, engeli ap devam etmektir. Engelle
uramaya insann harcayacak zaman olmamal. nk nemli olan, kii ve
toplum olarak kendimizi nasl tamamladmz, nasl oldurduumuzdur, birbirimizi nasl boduumuz deil.
Kendinizi farkllatrmadnz, tekilik histerisine kaplmadnz birok syleinizde okudum. Aksine nsan olan her ey benimdir diyerek dnzdakini sahiplendiniz. yle grlyor ki bu sahiplenme karlkl olmu.
Mevlana ile Pink Floyd krmasym sznzn byk puntolarla verildii
syleide Peki Franszca yazma arzusu nereden geldi? sorusuna karlk Ben
Fransada olunca Krt dalar iin veya stanbuldaki okur iin yazacak deildim diyorsunuz. Romannz okuduumda aya doduu topraklarda gz
ise dnyann baka ucunda olan bir yazarn kendi topran sanatyla eelemesini grdm. Umarm stanbul Trkesine evrilen Varln teki Yz, Krteye de evrilir. Roman ya da iir kitaplarnzn evrilmesine ynelik bir alma var m? Buradan sizi takip edenlere mjde niyetine verebileceimiz bir alma var m?
nsan olan her ey benimse, benim olan her ey de insanndr. Karlkl sevmek lazm. Benim olan da insanln olabilecek dzeye karmam lazm.
Yani insanlkla birbirimize layk olabilmek. Ama bu. Birbirimize bireyler katp, birbirimizi arttrmak, gzelletirmek. Dnya ak bir sofraysa, bu sofra[182]

Bakalarnn zevkle,
ve de eski tabirle,
ibretle gezebilecei
bir dnya sunmaya
altm. Byle
bir alglama iin
de kendimizi yle
fazla zorlamaya
gerek yok. Ayn
havay soluyoruz
naslsa. Ayn rya
kumandanz
der Shakespeare.
Japonyadan kalkan
bulut, oradan
aldklarn hepimize
datyor, renk, dil,
da, deniz fark
gzetmeden.
ya sunabileceimizin en iyisini getirmeli ve bunu bakalaryla paylaabilmeliyiz. Bakalarnn zevkle, ve de eski tabirle, ibretle gezebilecei bir dnya sunmaya altm. Byle bir alglama iin de kendimizi yle fazla zorlamaya gerek
yok. Ayn havay soluyoruz naslsa. Ayn rya kumandanz der Shakespeare.
Japonyadan kalkan bulut, oradan aldklarn hepimize datyor, renk, dil, da,
deniz fark gzetmeden. Kresel ve insanal bir bilin iin vakit erken deil yani.
Burda dediimiz orda iitilebiliyor, burda ettiimiz halt orda birilerinin bana
debiliyorsa, birbirimize kar daha bir dikkatli olmalyz, deil mi?
Bir de roman ve eviri diyordunuz. Zaten bizim Haruna da Paris Franszcas, stanbul Trkesi, Diyarbakr Krtesi yakr. Evet aka bir yana, romann ve ikinci bir iir kitabmn Krteye eviri aamasnda olduunu biliyorum.
Umarm fazla zaman almaz.

Ayn zamanda Krte ve Trke de yazyorsunuz. Hatta Krte yazmaya Fransada baladnz okumutum bir syleinizde. Bunlarn yaymlanmas gibi bir alma var m?
[183]

Uzun sre Trkiyeye gidip gelmeyince, Trke ve Krte yazdklarm konusunda herhangi bir giriimde bulunmadm. Ama hazr, ilikiyi tazelemiken, bunu da artk dnmem gerekecek demek ki.

Bu sylei iin hazrlanrken Trkiyede yaymlanm birok syleinizin ana temas dlleriniz olduunu fark ettim. Bunda Trkeye evrilen iir
kitabnzn olmamas, Trke yazdnz Akn Yaln Hali adl kitabnzn temin edilememesi gibi nedenler de var; ama salt dl odakl syleiler ve biyografilerle doup bydnz topraklarda tannmanz nasl deerlendiriyorsunuz?
Ben yle dl odakl deilim. Dediim gibi iir, yaz, sabr ve de devamllk ister. Okuruyla, yazanndan bamsz, kurduu veya kuraca ilikide varolur. Kafka rneini dnn mesela. Yani dller edebiyatn gvencesi deildir ama olan da ldrmezler. Trkiyede drdnc dlden sonra laf edilmeye baland yazdklarmn. Ama nemli olan dllerin eviriyi getiriyor olmas. Yoksa bugn sizinle bunlar konumazdk.
iir ve romann yannda tiyatro almalarnzdan haberdarz. Peki, akademik alannz olan sinemada bekleyen bir almanz var m?
Kyda kede bekleyen birka film-senaryo ambriyonu var ama gelitirecek zaman olmad daha.
Edebiyatmz en ok etkileyen Fransada Trkiye edebiyatna nasl baklyor?
Fransada birka isim dnda Trkiye edebiyat fazla bilinmez. iirde Nazm Hitmet iyi bilinir. Romanda Yaar Kemal ve Orhan Pamuk bilinir. Bir de
Actes Sud yaynlar son yllarda iyi bir Trkeden eviri kolleksiyonu balatt.
Trkiyede iir arlkl edebiyat dergileri ounlukta Fransadaki edebiyat dergileri iin neler syleyebilirsiniz?
Fransada da dergiler genelde iir arlkl. Bu bakmdan da birbirlerine
benzerler Fransa ve Trkiye.
Bize zaman ayrdnz. Teekkrler. Eklemek istediiniz bir ey var m?
Ben teekkr ederim. Ayrca bu gzel derginizden dolay da sizi kutlarm.

[184]

eyhmus datekin
Kelammz Kapnzda Ktk
Sen ellerimde yangn
Dilimin gemi kelerinde
Bir rmcek
Unutulmu bir uyku
Kalabalk bir rya
rm el gibi anlmdan hasrlarla tanr slbm
Bu ehirden bir nehir geer
Her gnn kendine benzer kollaryla
Bulank ve rengi uuk bir kelebek
Giysinde duru kan
Seni bir kyamet kapsna brakarak
Ruhun ince havlularla sarnmas yokluuna
Seni sevdim
Ve seni sevmekle
Gvdeni parmaklarnda
Gvdeni parmaklarnn aknda younlatrdm
Dn ile bu gn arasna bir gebe gerdim
Dili zamana krdrmak
Dili gemi zamana
Ksaltlm ayak dedirmek
Az boluunda rm zamana
Gerisini getirircesine bir su tecellisinin
Kurumu da yontulmu esir atlar
Kalbn zorlayarak karsa mevsiminden
Korkulu kzlar
/
Kelimelerim azgnlkla dolar ehrin gm beyazlna
[185]

Anadan doma korku

Anan boar bir korku
Rabbin kr ieklerine arplmas
Doum annda
Sze bir aknlkla
Bugn kalktm ve yeniden giyindim
Kendimi ehir ortasna brakr gibi
Douyu yeniden getirir gibi duurgan akamlarnza
Makarasz su ile gnn ilmeklerinden geirmek seni
lmle kabartmak gecenin sancl yerlerine
cra mesafe. cra evin
Kelimeyi delinceye kadar, kelimede delirinceye kadar
Sana bir lm
Kelimede kk soutur, sesimi srr beynin
Gzleri karayd, elleri kara
Srtnda beyaz bir tl
Elinde asma yapra
Dili srsen, nereye varr
Daman atlatr gibi damana dayanr
Gzleri kara
Gt azmdan
Sz dilimden daha kara
Fareleri sabrla tr dilim
Sabrl dillerine farelerin
Diyelim ki oturdum ve talar ka yedirinceye kadar bekledim
Talar ku oldu, beynimin oraklnda
Kular kanatlaryla oturduum klk yerime ta yadrmaya
Yerimden, tandrlarla, ezilmi fareler
Kr kemiklerime karm
Dilerini talara krdrm fareler
Oturduum yerden. Ku artklar
Talarn farelere akmas
Kvlcmlarla
[186]

Bu gece sen canmdan daha oktun

Srtn karanlkta, gsn aydnlkta
Resimsiz ellerimden kar gibi
Bu inde
Ben seni srdm dile gmerim
lkenin kzlyla krmzs
Elmann kfyle kefenine karr gibi
Biraz kum, biraz kumral
Bu kurgudan kar bam
Olmadm yerden bir daha dndm
Sanki sende bitmi gibi grndm
Kimse seni bulunduum yerden almasn diye
Sende dilimi balayacak bir kelime buldum
Bugn demeden yarna varm gibi
Grdnde eskir yzm
Sen bile, grdnden bir daha geersin
Getiin derilere bir daha dnmeden
/
Ellerin
Kr
Gzlerin
Kmr
/
Bu gz daha sonra syler ne grdn
Yazda dilin, kta kellen kokar gibi
Kimsenin kimseyi grmedii
Kimsenin kimseyle lmedii
Daha nce daha sonra
Bu dil syler seni neden duymadn

[187]

Bu gzel bir dnya

Gzelin rselendii bir dnya
Ayn dalda bir ku ayr mekana konar gibi
Biraz daha k, biraz daha alk
lmn ta ayaklarma kadar
Ta ayaklarmn lmne
Dilimizde gezinir hlya
Nerde paralarm, cierlerim
Karnnda k byterek evliya
Geldim ve oturdum
K kanatlarma
Uuunu kalbinde gezdirir
Umaya ezberden girmi
Ku kanatlarma
st ktk alt sayrk bir sylemle
Ve kzl srtlarndan kovularak
Kzlbalmzn
Bir gzel gnde
Yurtsuz bacaklarnla baladm
Byle umutsuz, byle usuz bucaksz
Yeniden gemi gnmze
Ey sevgili Sheyla
/
Darack ban dvlr kemiklerimizle
Herkes okuduunu ldrmekle sanki
Drt dikenli mertek
Biraz da, biraz umut
Beyaz bir gnde
Gneli zaman
/
Kapnz kalemlerimizden byktr
Kelammz kapnzda ktk

[188]

[189]

Metin And,
16. Yzylda stanbul:
Kent - Saray - Gnlk Yaam,
Yap Kredi Yaynlar, 2010

20

08 ylnn Ekim aynda aramzdan ayrlan Metin Andn 16.

Yzylda stanbul: Kent-Saray-Gnlk Yaam balkl kitab Yap Kredi Yaynlar tarafndan yeni bir baskyla okurlara tekrar sunuldu. Kitabn adndan da anlalaca zere, 16. yzyl stanbul yaantsna k tutmay amalayan Andn bu kitabna temel oluturan malzeme Batl seyyahlarn gezi notlar ve grsel malzemeleri. Bu anlamda 16. yzylda stanbul, Batllarn grdkleri zerinden bize dnemin
stanbulunu ayrntlaryla aktaryor. Grsel malzemeler Bodleian, Bremen, Cambridge, Dresden, Viyana, Londra ve daha
pek ok nemli yazma ktphanelerinde bulunan eserlerden alnm. Kitabn
bu adan okura sadece kuru bir bilgi yn sunmadn, grsel bir lene dntn de zellikle belirtmek gerekir. Bunlara ek olarak en ilgin kaynaklardan biri
de Venedik bailolarnn 16. yzyl boyunca stanbuldan Venedik Senatosuna gnderdikleri raporlar oluturuyor.
Kitapta 16. yzyl stanbul hayatna
dair pek ok bilgi bulunuyor. En ilgin r-

neklerden birisi de, ehirdeki uyuturucu

mptelalar ve satclar ile ilgili verilen bilgiler: Bir baka tr uyuturucu da Tatula ya da eytan Otuydu. Bu mercimek byklnde, spanyol biberine benzeyen
sar bir tohumdu. Ne kadar alnrsa alnsn
ok tehlikeli bir uyuturucuydu. Eczaclardan alnrd genellikle. Eczaclar ancak tandklarna satarlard. Ama kente Yahudi kaaklarca sokulurdu. Afyon ve tatula karm en tehlikeli olanyd (s. 175).
Yerli tarihilerden sadece Ahmed Refik
ve Gelibolulu Mustafa linin eserlerinden
yararlanlm kitapta. stanbuldaki kle pazarlar ve klelerin satyla ilgili olarak Ahmed Refikten kitaba alnan bir bilgi yle:
Baz akgzler esir pazarlarnda sata karlan kadn ya da erkek kleleri almadan
nce snamak bahanesiyle kleyi bir kenara
gtrp bazen akama kadar alkoyar, onlar irkin bir biimde kullandktan sonra satn almadan geri verirlerdi (s. 278).
Dnemin sosyal hayat zerine bir baka ilgin detay olarak, 1577de karlan bir
divan karar ile Yahudilerin ve Hristiyanlarn Mslmanlarla ayn giysileri giymelerinin yasaklandn belirttikten sonra u
bilgileri veriyor And: eyhlislam Ebussuud Efendi, Mslman halk ile Mslman olmayan halka uygulanan bu ayrmn
yalnzca insanlarn giyecei giyeceklerle
kalmayp bir fetva ile hayvanlara da uygulandn syler. rnein, bir Mslmann
atyla bir Yahudinin ya da bir Hristiyann
at ayn biimde bezenemezdi. ingenelerin at yetitirmesi, at sahibi olmalar, ata
binmeleri bile yasaklanmt. Bunlar ancak
eee biner, arabalarna eek koabilirlerdi (s. 43).
Metin Andn kitab, Osmanl kltr
tarihi, gndelik yaam, Batl seyyahlarn
Osmanl hakkndaki grleri ve zellikle
16. yzyl aratrmaclar iin esiz bir kaynak nitelii tayor. [Bahadr Srelli]

[190]

Andrew M. Butler,
Film almalar,
ev. Ali Toprak, Kalkedon Yaynlar, 2011

alkedon Yaynlar ard ardna sinema kitaplar yaymlamaya devam

ediyor. Bundan 56 yl ncesine kadar sinema literatrndeki kaynak eksiklii hesaba katlrsa, yaynevinin olduka nemli bir
ie giritii gerek. Bu adan bakldnda
yaynevinin piyasaya kard Senaryo Yazm ( John Castello), Bamsz Sinema (D. K.
Holm), Dou Asya Sinemas (David Carter),
Dario Argento ( James Gracey) ve Ecinsel
Sinemas Tarihi (Steven Paul Davies) gibi
kitaplar gzle grlr bir eksiklii dolduruyor. Bu kitaplardan biri de Canterbury
Christ Church niversitesinde sinema,
medya ve kltrel almalar dersleri veren
ve ngiliz Bilimkurgu Derneinin kard Kritik dergisinin eski editr Andrew M.
Butlera ait olan Film almalar isimli kitap. evirmenliini Ali Toprakn yapt kitap, yaynevinin daha nceki kitaplarndan
biraz ayrlyor. Bunun nedeni de daha nceki kitaplarn daha spesifik konulara ve kiilere eilirken, bu kitapta sinemaya daha kuramsal ve genel bir bak atlmas.
Film almalar 12 blmden oluuyor. lk Film Kuramclar adn tayan ilk blmde Hugo Mnsterberg, Vsevolod Pudovkin, Sergei Eisenstein ve Rudolp Arnheimi ereveye alan Butler; ad
anlan kuramclarn zellikle kurgu ve anlatm hakkndaki dncelerine yer veri-

yor. Filmin Abecesi: Kurgu ve Mizansen

isimli ikinci blm ise, ilk blmdeki teorik bilgilerin pratie dklm halini gsteriyor. ekim planlarndan kurguya, oyunculuktan kostme, sahne tasarmndan aydnlatmaya ve makyajdan bilinen sinema
kurallarna kadar birok teknik kavram ve
uygulamay ortaya koyan yazar; adn and kavramlar filmlerle de rneklendiriyor. Kitabn nc blm Otr Kuramlar (burada evirmene auteur gibi yerlemi bir kavram neden bu ekilde evirdiini de sormadan gemeyelim) adn tayor.
Bu blmde Cahiers du Cinma dergisi etrafnda ekillenen auteur kuramn irdeleyen yazar; hem Jean-Luc Godard, Franois
Truffaut, Jim Jarmusch ve Hal Hartley gibi
ynetmenler hem de Andrew Sarkis, Peter
Wollen
ve Andr Bazin gibi kuramclar zerinden kavramn ve kuramn geldii noktay zetliyor. Marksizm, Gstergebilim ve Yapsalclk, Psikanaliz ve Feminizm blmlerinde ise genel anlamda film
zmleme yntemleri ve sinemann beslenme kaynaklar kyor karmza. Karl
Marxtan Ferdinand De Saussuree, Charles Piercetan Roland Barthesa, Christian
Metzden Sigmund Freuda ve Jacques
Lacandan Laura Mulveye kadar birok kuramcya kaplarn aan Butler; sinemann
ana malzemelerini de nmze yyor. Kitabn sekizinci blm olan Queer Kuram ise gncel bir yap arz etmesi bakmndan olduka nemli. zellikle son dnemde hzl bir art gsteren ecinsel sinemay
tanmak iin bu blm gzel bir frsat sunuyor. Filmlerdeki ecinsel ierikli gndermelerden queer filmlerin yapsna kadar birok eye bu blmde rastlamak mmkn.
Kitabn Yldzlar adn tayan dokuzuncu
blm Auteur Kuramnn aksine, bizi sinemann esas yzne, yani tketim olgusuna gtryor ve tabii ki tketimin ana nesnesi olan yldz oyunculara. Trler adn
tayan onuncu blm ise hem tr sorununu irdeliyor hem de ana ve alt katmanlaryla
btn trleri masaya yatryor. Trlerin douundan tarihine, modellemesinden yapsna kadar kk bir yolculua kyoruz

[191]

bu blmde. Ulusal Sinema adn tayan

11. blm ulusal sinema kavramnn douunu ve seyrini incelerken; Film Akmlar
ve Trleri balkl son blm ise, nceki iki
blm kapsayan bir sentez sunuyor. Kitabn bu son blm; hem sinema tarihindeki akmlar (Alman Davurumculuu, Dziga Vertov ve Kino-Glaz, Yeni Dalga, ngiliz zgr Sinema, Yeni Gerekilik, Dogma
95, nc Sinema), hem de film trlerini
(komedi, anime, western, b film, bilimkurgu, epik, film noir, sanat sinemas, korku,
melodram, mzikal, polisiye, istismar) tek
tek incelemesi bakmndan tam anlamyla
bir hazine deerinde.

James Wood,
Kurmaca Nasl ler,
ev. Ekin Bodur, Ayrnt Yaynlar, 2010
Kurmaca evinin pek ok penceresi
olmasna karlk yalnzca iki ya da
kaps vardr. (s. 17)

urmaca Nasl ler?, uygulamal edebiyat eletirisi zerine Harvard niversitesinde profesr olarak dersler veren James Woodun Trkedeki ilk kitab olarak getiimiz aylarda Ayrnt Yaynlar tarafndan yaymland. The New York
Observer yazarlarndan Adam Begleyin,
kendi kuann en iyi edebiyat eletirmeni olarak takdim ettii Wood, ayn zaman-

Andrew M. Butler imzal Film almalarnn en nemli zellii ad anlan tm

kuramlar, trleri, isimleri ve teknik terimleri okuyucuyu skmadan ve fazla kuramsal
bilgiye bomadan yaln ve anlalr bir dille aktarmas. Bu zelliiyle kitabn niversitelerde ders kitab olarak okutulmamas iin hibir neden yok. Yazarn giri yazsnda dedii gibi; Bu kitabn amac, gelecek
sefer sinema salonuna girdiinizde ya da bir
DVDye yaptnzda size filmler hakknda bir dizi dnme biimi sunmaktr; nden siz buyrun, filmlerin stlm, bilgili ve
verimli olduu garanti edilir. yi seyirler
[Gkhan Arslan]
da bir romanc. 2003 ylnda ngilterede yaymlanan The Book Against God adl roman gereinden fazla Kierkegaard esintisi tayan ba karakteri ve anlatcs Thomas Bunting nedeniyle hayli eletirilmiti (nk
Buntingin grleri, inananlarn yaptklar eyi kendi bedenleriyle elleen hazclara
benzettii iin, dini duygularn bir pornografisi [religio-emotional pornography] olarak nitelendirilmekteydi).1
Woodun bu sansasyonel romanndan
birka yl nce, bir eletirmen olarak ilgi
toplad ilk kitab ise 2000 ylnda yaymlanan The Broken Estate idi. Tpk Kurmaca Nasl ler?deki gibi bu almasnda da
Flauberte zel bir ilgi gsteren Wood, yazarn yks zerinden onu absrt ve
Katolik yaamnn sapknlnn bir metaforu olarak grdn dile getiriyordu. Bu
almas da, tpk bugn elimizde tuttuumuz Kurmaca Nasl ler? (How Fiction
Works?) gibi ounlukla olumlu eletirilere
maruz kalacakt (maalesef ne The Book Aga1 Galen Strawson, Believe It or Not, The Guardian (12 Nisan 2003). Yaz iin bkz. http://www.
guardian.co.uk/books/2003/apr/12/featuresreviews.guardianreview13. Ksaca romanda, tpk Kierkegaard gibi bir papazn olu olan Thomas
Buntingin babasna ve babasnn inand tanrya kar knn yks anlatlmaktadr. Olduka ben-merkezci ve yalanc biri olan Bunting, babasna kar olan haklln ve aslnda bir tanrnn
olmadn kantlayabilmek iin The Book Against
God adl bir roman yazmaktadr.

[192]

inst God, ne de The Broken Estate henz dilimize kazandrlmad).

Kitap, ilk blmde kurmaca eserlerde
anlatmn (narration) nasl bir ilevi olduu zerinde durarak balyor. I. ahs ve III.
ahs anlatm arasndaki farklln neye hizmet ettii, tanrsal bak asna sahip bir anlatcnn varlnn nedenleri sorgulanrken,
serbest dolayl aktarm ya da dorudan aktarm gibi anlatm teknikleri rnekler zerinden zmleniyor.
Sanrm almann en ilgin ynlerinden biri de bu, Wood bir retmen edas ile
kendi dncelerini uygulamal olarak okura gstermeye alyor. Kolay okunabilirlik
de cabas. Genellikle edebiyat teorisi hakknda bir eyler okumak, pek ok ynden,
sadece edebiyatla ilgilenen hevesliler/gnlller iin deil, bu iin eitimini verenler iin dahi zor olabilir. Ancak Woodun kitab bu adan Morettivari bir rnek. Her ne
kadar Moretti gibi btnlkl ve damtlm
bir edebiyat kuram ortaya koymay amalamyorsa da, ele alnan metinler ou kez
esprili bir dil ve anlatmla ele alnyor; zellikle de konu Flaubert olduunda:
airler nasl bahara kran duyuyorsa romanclar da Flauberte yle kran
duymaldr. Onunla her ey yeni batan
balar. Gerekten de Flaubertden nce
ve Flaubertden sonra olmak zere iki
ayr zaman vardr. Flaubert, ou okur
ve yazarn modern gereki anlatm olduunu dnd eyi kararllkla kurmutur ve onun etkisi yle tandktr ki,
ou zaman grnmez. (s. 37)

Woodun almasnda Flaubertin ok

zel bir yeri olduunu belirtmek gerek. Roman tarihine Flaubert eksenli bu bak daha
iyi anlayabilmek iin Fransz yazarn eserlerinde kulland zaman kiplerinin ilevini nasl ele aldna, Flaubertin avare (imdilerde buna flaneur demek moda) karakterlerini
kurmacann pratii asndan nasl analiz ettiine ya da Flaubert gerekiliinin zeminini oluturan detaylar inceleyiine bakmak
yeterli. Wooda gre Flaubertde, sava muhabirliinden aina olduumuz bir biim-

de detayc (ince elenmi bir detayclk) ve

sinematiktir (s. 40-41). Flaubert sonras
bir gelenein, kurmaca ierisinde detay anlatmay fetiletirdiini dnen Wood iin
romann tarihi, ayn zamanda bu trden detayn ykseliidir (On dokuzuncu yzyl
boyunca roman daha resimsel olmutur).2
Ona gre modern kurmaca anlatnn kurucusu, Flaubertin ta kendisidir.3 Zaten toplam on blmden oluan bu kk kitapta
iki blmn zellikle Fransz yazara ayrlm
olmas bu zel ilginin somut bir gstergesi.
En temel anlamda dil, karakter, anlatm,
anlatcnn tavr, anlat ierisinde detaylarn
okura sunuluu, diyaloglarn ilevi ve gerekilik gibi kurmacaya, zellikle de romana has temel unsurlar zerinden gitmesidir:
Kurmaca karakter yaratmaktan daha zor bir
ey yoktur. Okumu olduum bir dizi raklk dnemi roman da bu tespiti desteklercesine, fotoraf tasviriyle balar. Bildik bir
tarzdr bu. () [Ancak] Okur kk, ksa
mrl, hatta dz karakterlerden de, en az
byk, ok ynl, nemli kahramanlar kadar ok ey alabilir (s. 69-70). Bir baka yerde ise yle syler: Derin gizemlerle karmza kan, salam, on dokuzuncu yzyl
kurmaca karakteri, karakter yaratm konu2 Keke Wood bu kavramla (ykseli: rise) mehur
roman kuramcs Ian Watta ve onun bayapt Rise
of The Novela bir gnderme yapm olsayd. Ancak
nedense Wood, Wattn ya da eserinin adn bir kez
bile anmaz. Onun yerine kitap boyunca Barthes ile
didimeyi, grlerini bir biimde Barthesa eklemlemeyi dener.

Balzac ve Flaubertin anlatm tekniklerini karlatrarak vard bu nemli sonucu Wood, nedense sadece ufak bir dipnotla ele alyor: Balzac
ile
Flaubert
arasndaki farklar boyutludur: ncelikle, Balzac, kurmaca eserlerinde kukusuz pek
ok detay fark eder. Fakat bu detaylarn dikkatli bir biimde seilmesi noktasna deil; her zaman
iin bu detaylarn bolluuna vurgu yapar. kincisi,
Balzacn serbest dolayl anlatma ya da kiiliksiz yazarla zel bir ball yoktur. Yazar/anlatc olarak
anlatya mdahale etme konusunda son derece rahattr; araya makaleler, geri dnler ve para para toplumsal bilgiler koyabilir. (Bu anlamda bilinli bir ekilde on sekizinci yzyla ait gibi grnr.)
nc ve nceki ikisinin bir sonucu olarak, tm
bunlar kimin farkettii sorusunu belirsiz bir hale
getirme sorunuyla ilgili fark edilebilir Flaubertvari
bir ilgisi yoktur (s. 45).

[193]

sundaki en iyi, ideal ya da tek yntem deildir. Benim kiisel beenim, boluklar ve eksikleri bize sataan, onlarn derin slklarna
batmamz iin bizi provoke eden daha kabataslak kurmaca kiilie meyleder (s. 75).
Henry Green ve V. S. Naipaulun grleri zerinden rneklendirdii diyalog tartmas da, karakter yaratma teknikleri ve okura sunulan kurmaca dnyann yaratm asndan olduka ilgi ekici: Green,
yazarn okuruyla iletiime gemesinin en
iyi yolunun diyalog olduunu sylyor ve
aklamann [yazar tarafndan metne yaplan ak madahalelerin] hayat en ok ldren ey olduunu ne sryordu. ()
Green bu tarz bir yaznsal yardmn kesinlikle fazla baskc olduunu dnyordu
(s.132-133).
Toplam on blmden oluan Kurmaca
Nasl ler?, edebiyat kuram okumaya alk okurlarn, Roland Barthes, Franco Moretti veya Terry Eagleton gibi isimlerde grmeye alt trden btnlkl bir edebiyat kuram (ya da en azndan romana ilikin bir kuram) ortaya koyduunu sylemek
ne yazk ki pek mmkn deil. Hatta bu k-

Zeynep Atikkan - Asl Tun,

Blogdan Al Haberi
Yap Kredi Yaynlar, 2011

azl ve grsel medyann internetle ekimesinin ksa tarihi olarak da

okuyabileceimiz Blogdan Al Haberi, Zey-

k eser kendisini evreleyen edebiyat teorisi literatrnden (bilinli ya da bilinsiz)

o kadar uzak bir yerde duruyor ki, Woodun
Michel Foucaultyu, Jacques Derriday,
Georg Lukcs,

Terry Eagleton ve zellikle de Ian Watt neden grmezden geldiini

ve bu isimlere bir atfta bulunmadn anlamakta zorlanyoruz.
Kitab, dier trdelerinden ayran en
nemli zelliklerden birisi, pek ok edebiyat incelemesine gre daha okunabilir,
hatta bunun da tesinde elenerek okunabilecek bir metin olmas. Bunun nedenlerinden biri, kitabn fragmanlardan olumas. Kitap sadece on blme ayrlmam, her
blmde devam eder biimde numaralandrlm farkl kapsamlardaki fragmanlardan oluturulmu. Kimisi sadece bir paragraf; en uzunu ise sayfa. Her parada
farkl yazarlar farkl farkl alardan ele almaya alan Wood, sadece geni bir okuma yelpazesinin iinden bunu yapmakla
kalmyor, rneklerini televizyondan, gazetelerden ya da benzeri gndelik olaylardan
dn ald rneklerle zenginletiriyor.
[Bahadr Srelli]
nep Atikan ve Asl Tunun titiz almalarnn bir rn. Facebookun kurucusu Mark
Zuckerberg 2010 ylnda Time dergisi tarafndan yln adam seilmiti. Ayn yl Fransz Le Monde gazetesi Wikileaksin kurucusu Julian Assange yln adam semiti. Bu
seimler internetin, sosyal medyann kamuoyu asndan ne denli mhim bir yerde
durduunu bir kez daha gzler nne serdi.
Blog kavram 1993te dodu. Blogcular internet ortamnda bilgi aktarmak, yorum yapmak ve internet ortamnda grlerini aktarmak isteyen bir grup. Milyonlarla ifade edilen bu grubun byk ls otuz
ya altndaki insanlardan oluuyor. Blogdan
Al Haberi daha ok siyasi temal bloglar ilemi. Buna bal olarak gazetecilerle blogcular arasndaki ilikiye ve rekabete deinilmi. Bloglarn geleneksel basnn gzden kard ya da bilerek vermedii haberlerin peine
dtn ve iyimser tanmla blogcularn hakikat avcs olduklarn iddia eden Harvard

[194]

niversitesi retim yesi Alex S. Jonesun

grlerine katlmamak pek de mmkn grnmyor: Bu noktada medya ve basn
adeta ortadan ikiye ayrlyor. Medya irketleiyor, i modelleri gelitirerek kr peinde
kouyor. Basn ise internetle birlikte giderek
daha fazla halka iniyor ve geniliyor.
Kitapta ilgin olabilecek bir kavram da
tartmaya alm: Proneterya. Fransz molekler biyolog Joel de Rosnay tarafndan ortaya atlan bu kavram, kitlelerin hatta ekseriyetle alt snftan olanlarn internetin desteini arkasna alarak mthi bir gc ve dinamizmi yakalamas ve retimi ele geirmesini temsil ediyor. Bu yeni snf siyaseti, toplumsal yaam, ekonomiyi ve gndelik hayat etkileyecek bir an parasyd. Yaasn
e-devrim!
nternetin eitli lkelerdeki etkilerine, iktidarn internet zerindeki bask ve
yasann lkelerdeki durumuna da deinilen kitapta en son yaanan Tunus ve Msr olaylarnda internet faktr etraflca anlatlm. Bununla birlikte sosyal medya par-

alarna szan devletin adeta bir panoptikon yaratarak insanlar filemesi de kitapta dikkat eken ksmlarndan. Yunan hkmeti 2010 Maysndan bu yana isimsiz ve
rumuzla yazlan siyasi bloglara sava amak
amacyla kanun karmay dnmektedir.
Ayrca rann bir siber ordu kurmakta olduu biliniyor.
Nihayetinde bloglar herhangi bir editrn kontrolnden gemeden egoyu birinci
elden temsil etmenin bir yolu olarak gzkyor. Bu bakmdan ifade zgrlne katks olan bir imkndr. Genellikle iktidara (bu
hem siyasi hem sosyal hem de sanatsal olabilir) bir eit bakaldrnn yapld bu alanlar bireyin konumlanaca yeni mecrada etkili olacaklardr. Kitabn son paragrafnda da
dendii gibi; Bundan sonra ne olacak sorusu ise ak ulu. Sz artk bu meseleleri dnen ve dijital ortamla yorulan genlerde. nternet ann deiim ortamn yeni insanlarla ve yeni soluklarla ekillendirecek, hele
Trkiye gibi gen nfusu olan bir lkede.
[Cihat Duman]

Saime Turul,
Ebedi Kutsal Ezeli Kurban:
ok Tanrllktan Tek Tanrla Kutsal
ve Kurbanlk Mekanizmalar,
letiim Yaynlar, 2010
Kutsaln olumas ve varln srdrebilmesi iin iddet, iddetin kendi haklln kurabilmesi iin kutsallk gereklidir (s. 90).

aime Turul, insann arkaik kkenlerinde varolan iddeti, kutsala adanmay ve kurban edilmeyi ele ald bu almasnda Antik Yunan ve Roma mitolojileri de dahil olmak zere oktanrl inanlardan; Tevrat, Kuran gibi tektanrl dinlere uzanan geni bir yelpazede kutsallk ve iddet arasndaki ilikiyi aratryor. Kutsalln
iselletirdii iddetin tarihini kurcalarken,
inan gerei kurban edilmenin ve kurbanlk
ile kutsallk arasndaki ayrmaz izginin moral deerler, mitler, yasaklar, riteller veya hiyerari gibi sosyolojik yansmalarn tartyor: Kurbann zellii, genellikle btn kltrlerde, ne tam ieride ne de tam darda olmasndadr. Bir anlamda, ifte dlanmlnn ilenmesi, onu kurbanlk statsne oturtur. Kurban verilen, ldrlme eyleminden
nce bakalatrlr. Ayrma, ldrme eylemiyle gerekletikten sonra, kutsallatrlarak
yeniden topluluun iine alnr (s. 31).
Kitap, temel olarak blmden oluuyor: Kozmik Yuvarlak, Yuvarlan Ortasnda Kutsal ve Kozmik Yuvarlaktan Di-

[195]

keylie Gei. zellikle Kozmik Yuvarlaktan Dikeylie Gei baln tayan nc blm, tek tanr inancnn douu ile birlikte Antik insann zihnindeki kozmik btnln nasl paralandn, tek tanr inan deien kozmos algsn, tanrnn bir yaratc olarak (cezalandrmalar, talepleri, beraberinde getirdii hiyerarik dzeni ile birlikte) bu kozmosun dnda konumlandrln ve insanlarn onun buyruklarna/yasaklarna itaat ediini inceler: Gemi dinlerin
doal dnyayla ilikileri, insan bu dnyann
koparlmaz bir paras olarak tanmlar. Gece
ile gndzn, hayvanlarn, bitkilerin, yldzlarn oluumu ile insann oluumu ayn yerdedir; aralarnda hiyerari yoktur. () Tek
ycelik ve Yaratan Tanr ile beraber bu denge
deiime urar. Yaratc Tanr, akll yaratklar dierlerinden ayrr, doa iinde bu kriterlere gre bir hiyerari oluur (s. 164).
Habil-Kabil, Romus-Romulus, Yakub-Esava,
brahim-shak gibi rnekler zerinden kurucu iddetin nasl ilediini ele alyor: Her
trl dzen ve otorite, kurumsallam bir
iddet zerine oluur, bu iddeti meru klmann yolu ise kutsalln atfedildii deer ve
yaplanmalar yaratmaktr (s. 90).
iddet, iddete ynlendirme, iddet aracl ile bir cemaat oluturma gibi eyler kutsaln ierisinde o kadar normal bir hale gelmitir ki, 21. yzyln gnmz dnyasnda
bile sorgulanmadan, dnlmeden uygula-

nagelmektedir: [Yahudi ve Mslman gelenekte] erkek ocuun cemaate aitlii, gene

bir kesme eylemiyle, bedenden bir para koparlarak gerekletirilir. Bedeninden kesilen para, erkek ocuun i-anne dnyasndan koparak d-erkek dnyasna getiinin
iaretidir. Ama ayn zamanda, ocuu cemaatin btn erkeklerinin bedenlerine yazlm
bu iaretle, aynlarnn arasna sokar ve dardaki tekilerden ayrr (s. 99).
Saime Turul, dinlerin tanr tarafndan
insanlara verilecek/gnderilecek olan saf
iddete kar kullarn hazrlkl ve mtevekkil olmalarn saladna da dikkat eker. Bir
baka deyile din, tanrsal iddeti/tanr adna gerekletirilen iddeti insanlar iin masumiyet klfna sokarak onu kabul edilebilir
bir hale getirir.
Kitabn nsznden de anlald zere, bu iki kitaplk bir projenin henz ilk basama. Yazarn belirttii zere, bunu takip edecek olan ikinci alma kutsal olann iddetle ilikisini ve kurban olmay modern dnyann verileri/semptomlar zerinden deerlendirecek gibi grnyor. Zaten sunu yazsnn reality showlardan, deprem ve tsunamilerden, kutsal vatan grevinden dolay
askere gidenlerin davul-zurna ile uurlanmasndan (hatta bugnlerde kullanm yaygnlaan knal kuzular tabiri de burada hatrlanabilir), tm bunlardan bahsetmesinden de
bunu anlayabiliyoruz. [BahadrSrelli]
tekinin Bal:
Baka Bir Yusuf yks

eyhmus Datekin, Varln teki Yz,

ev. Alev zgner, Doan Kitap, 2010

ocukluk insann bir muhakemeye gerek duymadan kendini aka

brakt bir dnem. nsann anayurdu ayn
zamanda. Kavafisin arkandan gelecektir
dedii yerdir oras. Varln teki Yznde
Krdistann (gzn crasndaki o diyarn) kk ve cra bir da kynde ocukluunu geirmi eyhmus Datekinin kalemiyle, o dneme, medeniyetin hl atee ve
suya tabi olduu bir ilkellie; duyularn mekaniklemedii ve petroln nem arz etmedii bir insanln kalbine doru Bu ksm
yola kyoruz diye bitiremiyorum elbette,

[196]

zira devletin orada yol deil yolsuzluk olduu bir dneme geiyoruz.
Bir Davet
Yazar, geceyi kaynanda yakalamak
iin, batya doru kt yolculuun yksne kap aarken, bizi gnein doduu yere, kendi balangcna aryor: Harun Ky.
Yol Yok
Kye, anlatya, doal bir geitten geerek ulaabiliyoruz. Drt mevsimine de tanklk edeceimiz kyde, insanlarn sabrdan ve krden rl hayatlarna dahil
oluyoruz bylece. Bir ocuun duyularyla
hareket ettiimiz iin kk admlarla ilerliyoruz. Karmza kan olay, durum, ey ve
nesnelerin anlamlandrl, zmlenemediinde ise bir sr perdesine brnerek hafzaya ilenii bize arka planda bir airin iirsel belleini de ifa etmi oluyor. Doutan yal olduu halde yeryznn en uzun
mrlerinden birini sren kaplumbaa mesela, insan ile toprak, sonsuzluk ve lm
arasnda bir metafora dnrken ocukluun hnzr dncelerinden baasna bir
darbe almay da ihmal etmiyor.
Bellek gelitike adm hzmz artyor,
ancak bu defa da korkular ve kayglar yavalatyor bizi. Anlatnn herhangi bir yerinde
karmza kabilecek bir korku, karanlktan,
geceden, ktlktan, souktan, kurttan, susuzluktan, pnarn aznda yuvalanm bir canavardan, gnein ters ynde ykselmesinden, sylenceler ile mitlerdeki bir gerilim-

den veya henz kefedilmemi bir blgenin

esrarl havasndan kaynan alabiliyor.
Bir ocuun alg gcyle genileyen
bir kubbede yaantlarn bykten ke
aktarmnda szl kltrn gc de ortaya km oluyor. Nerdeyse kimsenin okur
yazar olmad bir kyde yaam btnleyen zincirin hibir halkas atlanmadan tecrbeler birinden bir tekine zamanla tanm oluyor. Metin boyunca her anlatya elik eden bir hikye, bu gelenein yazardaki yansmalarn da ele vermi oluyor. Yine
metin boyunca ilerleyen mistik atmosfer,
szl gelenein de etkisiyle karlalan her
durumun, anlatlacak her meselenin sembolize edilerek eitli kavramlara indirgenmesini; bu yolla az szde zengin anlamlar,
zengin yaantlar barnmasn salyor. Bu
mistisizm slubu iirselletirirken, anlatya
da derinlik kazandryor.
Anlat ierisinde ilerlerken bir eksikliin
peimiz sra geldiini itiraf etmek gerekir:
Bugn, Franszca yazlan iirin en nemli
temsilcilerinden biri olarak ismi epeyi uzun
bir sredir anlan Datekinin yedi ya ncesi yaantlarna ve kendisine aktarlan yaama tanklk ediyor, ancak iiri hakknda hibir ey bilmiyoruz. Bu durum nereden bakarsak bakalm, bizi eksik okuyacamz bir
metinle kar karya brakyor.
Dilerim yakn bir zamanda iirlerine de
ulaabilir, bylelikle ald dller dnda
hakknda ok az ey bildiimiz Datekinin
Trkede de bir portresinin olutuunu grebilecek ve eksik olan resmini tamamlayabileceiz. [Nurullah Kuzu]

[197]

eyh, Harnme,
Haz. Mehmet zdemir,
Kap Yaynlar, 2011
Btl istey hakdan ayrldum
Boynuz umdum kulakdan ayrldum
(s. 54)

15.

yzyln nemli airlerinden

eyh (l. 1431?), Trk edebiyat tarihi ierisinde, daha sonra Divan
edebiyat adn alacak olan dnemin kurucu airlerinden birisi olarak tannr. Onun
bu pyeyi almasna en byk sebep, yaklak 7000 beyitten oluan mehur Hsrev
irin mesnevisidir. Fatih Sultan Mehmetin
babas II. Murat iin yazd bu nemli eseri
ile eyh, onun eserleri zerine saysz aratrma yapm olan Prof. Dr. Faruk Kadri
Timurtaa gre Husrev irin mevzuunu
kendinden nce ve sonra gelen Trk airleri
arasnda en muvaffakiyetle ileyen airdir.1
eyhnin bir baka nemli eseri olan
Harnme ise Trk edebiyatnn, henz Osmanl himayesinde klasiklemeden nce,
Fetret Devri olarak bildiimiz siyasi dnemin hemen ardndan kaleme alnm erken rneklerinden birisidir. Sadece 126 beyitten oluan bu kk mesnevi, yk tamaktan zayf dm bitkin bir eein satirik hikyesidir. Bir gn otlakta otlayan semirmi iri kzleri grnce onlarn yaad hayata zenen eek, kendisi de onlar gibi
1 Prof. Dr. Faruk Kadri Timurta, eyhnin Hsrev irini, Makaleler: Dil ve Edebiyat ncelemeleri
(Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1997), s. 441.

salkl ve devletli olabilmek uruna sahibinin kendisini otlamas iin serbest brakt bir anda bir tarlaya girer ve ne kadar yemi
varsa hepsini silip sprr. Ancak yapt
iin sonucunu hi hesaba katmamtr. Tarla sahibi, eein le evirdii orak tarlasn grnce elinde sopa ile onu bir gzel dver. Bununla da sinirini alamayan tarla sahibi talihsiz eeimizin kulaklarn ve kuyruunu da keserek onu ac ierisinde brakr. Bu
hikye ile insann sahip olmad/olamayaca toplumsal statlere zenenlerin bana
gelebilecekleri anlatmtr eyh. Fakat tm
bu hikye, aslnda kendi bandan geen,
benzeri bir darp olaynn hayvanlar zerinden ifade ediliidir.
Tarihsel kaynaklarn aktard rivayetlere
gre bir gz hastal olan elebi Mehmeti
tedavi ettii iin eyhye Dokuzlar (Tokuzlar) isimli bir kyn geliri hediye olarak verilir. Tmar olarak verilen kye giderken kyn eski sahipleri tarafndan yolu kesilir ve
darp edilerek nesi var nesi yoksa elinden alnr (s. 4). Bunun zerine eyh de bu kk
eseri yazarak padiaha sunar. Eserin yazlna ilikin (sebeb-i telif) bu rivayet, gereklii
tartmal olsa da pek ok tarihsel kaynakta
anlatlagelmitir.
Tarihsel metinleri yayna hazrlarken
aratrmaclarn en ok dikkat gsterdikleri
noktalardan biri de, mevcut elyazmas nshalardan hangisinin ya da hangilerinin eviriye esas tekil edecek asl metin olarak seilmesi gerektiidir. Zira gnmz harflerine evirilecek olan metin, mmkn olabildii kadar eksiksiz ve gvenilir olmaldr.
Bu nedenle, zellikle bilimsel yaynlarda
edisyon kritik (tenkitli basm, eletirel basm) ad verilen, eldeki gvenilir nshalarn
karlatrlmasna dayanan bir yntem izlenir. Mehmet zdemirin de belirttii zere metin yayna hazrlanrken Harnmenin
Trkiye ktphanelerinde bulunan be yazma nshasndan eksiksiz olduu kabul edilen drd dikkate alnmtr (s. 8). Bu kitapla eyhnin bu eserini orijinal dilinden, gnmz Trkesine uyarlanm paralel bir
metin yardmyla okuyabilmek mmkn.
[Bahadr Srelli]

[198]