Gizli Belgelerde Mustafa Kemal-Vahdettin Ve Kurtulus Savasi

ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KURUMU
ATATRK ARATIRMA MERKEZ
GZL BELGELERDE
MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN
VE
KURTULU SAVAI
Prof. Dr. Salhi R. SONYEL
ANKARA - 2010
5846 Sayl kanuna gre bu eserin btn yayn, tercme ve iktibas haklar
Atatrk Aratrma Merkezine aittir.
956.102 4

Sonyel, R. Salhi

Gizli Belgelerde Mustafa Kemal, Vahdettin ve
Kurtulu Sava, / Salhi R. Sonyel, - Ankara: AKDTYK
Atatrk Aratrma Merkezi, 2010.

X, 230 s, 24 cm.

ISBN: 978-975-16-1993-8

1 stiklal Sava I k.a.
KTAP SATII:
Atatrk Aratrma Merkezi
Gazi Mustafa Kemal Bulvar No: 133
06570 Maltepe / ANKARA
Tel
: 009 (0.312) 232 44 17/3
Belgegeer : 009 (0.312) 232 55 66
e-mail
: bilgi@atam.gov.tr.
web
: http://www.atam.gov.tr.

ISBN : 978-975-16-1993-8.
LESAM : 07.06. Y0150-268.
Bask
Tel
: Korza Basm
: (0.312) 342 22 08
NDEKLER
NSZ.......................................................................................VII
KISALTMALAR......................................................................... IX
BLM 1
MONDROS BIRAKIMASI VE SONRASI
(Ekim 1918 - Haziran 1919)

Brakmadan nceki Gelimeler............................................... 1

Mondros Brakmas.................................................................. 3
ttihat nderlerin lkeden Ka............................................ 7
Mebusan Meclisinin Kapatl................................................ 10
galler, Tutuklamalar ve Yarglamalar Sryor....................... 13
ngiltereye Yaltaklanma Politikas Sryor............................. 17
Damat Feritin Erkteki Eylemleri............................................. 20
BLM 2
ZMRN YUNANLILARCA GAL VE YANKILARI
(Mays - Haziran 1919)
zmir gal Ediliyor................................................................... 27

Trkiyeyi Kurtarma abalar................................................... 33
Damat Ferit Parise Davet Ediliyor........................................... 35
Mustafa Kemal Eyleme Geiyor............................................... 37
IV
BLM 3
ANADOLUDA KONGRELER DNEM
(Haziran - Aralk 1919)

Amasya Grmeleri................................................................. 47
Mustafa Kemali stanbula Getirtme abalar ....................... 49
Mustafa Kemal stifa Ediyor..................................................... 51
Erzurum Kongresi ve Gdm (Manda) Sorunu........................ 54
Sivas Kongresi.......................................................................... 64
BLM 4
STANBULUN BALAIKLARCA RESMEN
GAL VE YANKILARI
(Eyll 1919 - Nisan 1920)
Trkleri stanbuldan karma abalar................................... 71

stanbulda Kurulan Yeni Kabine.............................................. 76
Vahdettinin yilikseverlii....................................................... 79
Vahdettin Amerikaya mit Balyor....................................... 80
ukurova Olaylar..................................................................... 83
Padiahn Uykular Kayor...................................................... 84
ngilizlerin Sinsi Planlar.......................................................... 85
Sleyman efikle Padiahn Gizli Plan.................................. 87
stanbulun Balaklarca Resmen gali................................ 89
BLM 5
BYK MLLET MECLSNN KURULU DNEM
(Nisan 1920 - Ocak 1921)
Byk Millet Meclisi Oturumlarna Balyor........................... 97

San Remo Kararlar................................................................... 99
Sevr Antlamas ve Tepkileri.................................................. 104
Anadoluya Gnderilen zzet Paa Kurulu............................. 118
Mustafa Kemalin zgemii................................................. 119
BLM 6
LONDRA KONFERANSI VE SONRASI
(Ocak - Temmuz 1921)

Konferanstan nceki Gelimeler............................................ 121

Londra Konferans.................................................................. 124
kinci nn Zaferi.................................................................. 133
Vahdettinin zgemii........................................................... 134
Londra Konferansndan Sonraki Gelimeler......................... 137
BLM 7
SAKARYA SAVAI VE SONRASI
(Temmuz - Aralk 1921)

Sava Balyor......................................................................... 141

Vahdettinin Rumboldla Yapt Yeni Grme.................... 144
Ankara - stanbul likileri...................................................... 148
Trk - ngiliz likileri............................................................ 153
Yunan - Rum Eylemleri........................................................... 156
Ulusulardan Nefret Eden ngiliz Yksek Komiseri.............. 159
BLM 8
TRK SORUNUNA DPLOMATK ZM
BULMA ABALARI
(Ocak - Austos 1922)

Yeni Arabuluculuk Deneyleri.................................................. 163

Mustafa Kemal - Hseyin Rauf likileri................................ 166
Yusuf Kemal Kurulu............................................................... 170
Tevfik Paa - Rumbold Grmesi.......................................... 176
Vahdettin - Rumbold Grmesi............................................. 178
Vahdettin - Armstrong Grmesi.......................................... 185
Vahdettin Rumboldla Yine Gryor................................... 190
VI
BLM 9
KURTULU SAVAI VE VAHDETTNN TRKYEDE
SON GNLER
(Austos - Kasm 1922)

Kurtulu Sava.................................................................................193
Refet Paann stanbula Gelii.......................................................196
Lozan Konferans.............................................................................198
Vahdettinin Trkiyede Son Gnleri...............................................201
SONU................................................................................................207
KAYNAKA.......................................................................................209
DZN...................................................................................................227
NSZ
Trk tarihinin en tehlikeli ve en parlak dnemini oluturan
Kurtulu Savann esiz nderi Mustafa Kemal [Atatrk]le ok
eletirilen son Osmanl Padiah VI. Mehmet Vahdettin hakknda
eitli dillerde birok eserler yaymlanmtr ve hl yaynlanmaktadr.
Bu yaptlara ek olarak, o dnemde Trkiye ile ilgilenen veya
ilikileri olan kimi devletlerin arivlerinde birok belgeler vardr. Bu
kaynaklar yavaa gn na kmaya balamtr. Bu kaynaklardan inceleme frsatn bulmu olduum ve nemli grdm belgeler hakknda Kaynaklar blmnde ve dipnotlarda ayrntl bilgi
verilmektedir.
Bu eser ve kaynaklarn birounda, Mustafa Kemal ve
Vahdettinin o gnlerdeki tutumlar, grleri ve faaliyetleri hakknda bilgi verilmekte ve zellikle Vahdettinin kendi yurduna ve ulusuna ihanet edip etmedii konusu ortaya kmaktadr.
Son gnlerde, Trkiyede de bu konuda ksa sren bir tartma
olmutu. Emekli Babakanlardan Blent Ecevit, Zaman gazetesi yazarlarndan mer ahinle yapm olduu ve gazetenin 16 Temmuz
2005 gnl saysnda yaymlanan sylei srasnda, Vahdettinin
hain olmad grn ne srm; bu gr, 17 Temmuz 2005
gnl Hrriyet gazetesinde de yinelemiti. Bunun zerine, Turgut
zakman, 19 Temmuz 2005 gnl Cumhuriyet gazetesinde, Vahdettin ne yazk ki haindi bal altndaki yazsnda Eceviti eletirmi; Vahdettinin hain olduunu kantlamaya almt.
Kendi grmce, Trkiyenin bugn karlamakta olduu
birok sorunlar varken, tarihe gmlm olan eski sorunlar kurcalamann Trk ulusuna yarar getirip getirmeyecei tartma konusu
olabilir. Ancak, gen kuaklarn kendi tarihlerini iyice bilmeleri ge-
VIII
SALH R. SONYEL
rektiini dnerek ve Vahdettin hain miydi? sorusuna, okuyucunun kendisinin karar verebilmesine biraz da olsa yardmc olmak
amacyla bu yapt hazrlam bulunuyorum.
Eserin yaynlanmasnda emei geen bata Atatrk Aratrma
Merkezi Bakan Prof. Dr. Cezmi ERASLAN, Atatrk Aratrma
Merkezi Merkez Sekreteri Mustafa CHCE olmak zere btn Kurum alanlarna ve Atatrk Aratrma Merkezi Uzman Mukaddes
ARSLANa teekkr ediyorum.
Ankara - 2010
Prof. Dr. Salhi R. SONYEL
KISALTMALAR
ABD
: Amerika Birleik Devletleri
a.g.e.
: Ad geen eser
ASD
: Atatrkn Sylev ve Demeleri
ATTB
: Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri
ayr. bkz. : Ayrca baknz

BFSP
: British and Foreign State Papers (ngiltere ve yabanc

devletlerin belgeleri)
bkz.
: Baknz
BMM
: Byk Millet Meclisi
BMM.ZC. : Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi

BTTD
: Belgelerle Trk Tarihi Dergisi
: Cilt
Cab.P.
: Cabinet Papers (ngiliz Kabinesi belgeleri)
Cmd.
: Command Papers [ngiliz resmi yaynlar)
CP
: Confidential Print (ngiltere Dileri Bakanl gizli

belgeleri)
DBFP
: Documents on British Foreign Policy [ngilterenin di

politika belgeleri)
FO
: Foreign Office (ngiltere Dileri Bakanl)
FO 371
: ngiliz Devlet Arivindeki siyasi belgeler
HTVD
: Harp Tarihi Vesikalar Dergisi
IDA
: ngiliz Devlet Arivi
Nutuk
: Atatrkn Byk Nutuku
SALH R. SONYEL
PRFRUS : Papers Relating to the Foreign Relations of the United

States (ABDnin dileriyle ilgili belgeler)
Speech
: Atatrkn Byk Nutukunun ngilizce evrisi
Sylev
: Atatrkn Byk Nutuku
TIH
: Trk stiklal Harbi
v.d.
: ve devam
Not: eitli yazarlarn eserlerinden aktarlan alntlar iin

Kaynaklar blmne baknz.
BLM 1
MONDROS BIRAKIMASI VE SONRASI
(Ekim 1918 - Haziran 1919)
Brakmadan nceki Gelimeler
Bu arada, Amerika Birleik Devletleri (ABD)nin de
Balaklardan (ngiltere, Fransa ve talya) yana dnya savana girmesi zerine, her yanda, Merkez Devletleri (Almanya, Avusturya, Bulgaristan ve Trkiye) geri ekilmeye balamlard. Sava
boyunca korkun yoksulluk iinde yurtlar iin canlarn feda eden
Trk erleri de bu duruma dayanamayarak geri ekilmeye balamlard. Bu nedenle, erkteki ttihat ve Terakki Partisi, bir brakma
salamak amacyla Balaklara bavurmak zorunda kalmt. Daha
nce de Sadrazam Mehmet Talat Paa, Balak Devletlerin bar
koullarn renmek amacyla Avrupaya ajanlar gndermiti. Osmanl yetkilileri, Balaklar, erken bar yaplmasn kabullenirse,
onlara, tm dikkatlerini Almanya ile Avusturya zerinde toplama frsatnn verilmi olacana; bar koullarnn sadece sava durdurma
konusunu kapsayacana ve Osmanl ynetimiyle ordusunun olduu
gibi kalacana inanyorlard.1 ngiltere ile Fransa onlarn bu koullarn kabullenmeyince; ABD Bakan Woodrow Wilsonun 14 ilkesine
dayanarak self-determinasyon (kendi yazgsn saptama) hakk salayabilir midiyle Wilsonun arabuluculuuna bavurmay dnmlerdi, nk onun, balaklarndan daha az arsz ve daha onurlu olacan sanmlar, ama hata etmilerdi.2
1
Kutay: Rauf Orbay, c.1, s.610-678; Orbay: Siyasi Hatralar, Yakn Tarihimiz,
58- 66.
TH 1, s.127; Akin 1, s.20; nal, s.1986; Dyer, s.153; Trumpener, s.352.
SALH R. SONYEL
Vahdettin, 4 Ekim 1918de, ajan Rt Beyi, svirenin bakenti Bernde bulunan ve daha sonra ngiliz Yksek Komiseri olarak stanbula atanacak olan eli Sir Horace Rumboldla grmeye
gndermi;3 u bar koullarn gizlice ne srmt:
Osmanl Devletiyle ayr bar yaplrsa; Almanyaya kar
ngiltere ile ittifak kurulursa, Hicaz, Filistin ve Mezopotamya [Irak]ya, Padiahn egemenlii altnda, ngilterenin
1882den beri uygulamakta olduu sistem gibi ynetim
gerekleirse; ngiltere, Mahmut Muhtarn nderlii altnda, ou Osmanl ordusundan kaak olanlardan oluan yeni
bir ordunun kurulmasna yardmc olacak; bu ordu, ngiliz
gleriyle birlikte stanbula yryerek ttihat ve Terakki
Partisini erkten drecektir. Ondan sonra, Osmanl illerinde ngiliz denetimi altnda anayasa reformu yaplacaktr Ayrca, Osmanl Devletine kar Araplar isyana sevkeden Haimilere kar tm Arabistan ynetimine almada Abdulaziz bn-i Saudla ibirlii yapacak; Trk-Bulgar
hududu,1912de olduu gibi Osmanllar lehinde dzeltilecek; Trkler, Anadolu sahillerine yakn Ege adalarna yeniden sahip olacaklardr.4
Sonuta, Fransa ile ngiltere, Fransann ne srm olduu ve
ngiliz kabinesince de onaylanm olan brakma koullar zerinde
11 Ekimde anlamaya varmlard. Bu brakma koullar, Padiahn salamay mit ettii koullardan daha sertti. Bu koullara gre,
brakmaya ek olarak Osmanl ordusu terhis edilecek; igal ettii tm
blgeleri boaltacak; Boazlar Balaklarn gemilerine aacak;
Arap illerinde ve ukurova (Kilikya)daki Osmanl garnizonlarn
Balaklara teslim edecek; Osmanl askeri ve mlki hizmetindeki
tm Alman ve Avusturyal personeli Balaklarn glerine teslim
edecek; Osmanl ordusunun tm silah, teknik, ulatm rgtlerine ve
3
DA, FO 371/3440/165563: Dyer, 153-154; Rumbolddan ngiltere Dileri

Bakanlna gizli telgraf, stanbul, 4.10.1918.
zzet: Feryadim, II, 281-282.
GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI
levazm sistemine sahip kacak ve btn Osmanl askeri davranlarn denetimi altna alacakt. Ayrca, Trk limanlar ve gemi onarm
sistemi Balaklarn filolarna devredilecek; Balak ordusu, Toros tnellerini ele geirecekti.5 Bu koullar, daha sonra Mondrosta
yaplacak olan brakma grmelerinde ne srlecekti.6
Mondros Brakmas
1916da Kt-l Amarada Trklerce tutsak edilmi olan ngiliz Tmgenerali Charles Townshendin de arabuluculuu ile, ngiliz
Akdeniz Filosu Bakomutan Koramiral Arthur Gough Calthorpe,
Sadrazam Ahmet zzet Paaya 22 Ekim 1918de gnderdii yazda,
brakma koullarn kendisiyle grme yetkisi olduunu; dolaysyla, Midilli [Limni] adasndaki Mondrosa bir kurul gndermesini
bildirmiti. Padiah Vahdettin, Mondrosa gidecek olan kurula kayn
biraderi Damat Mehmet Feritin bakanlk etmesini istiyordu. Ferit, Londradaki Osmanl Bykeliliinde sekreterlik yapmt ve
ttihat ve Terakki Partisinin muhalifi Hrriyet ve tilaf Partisinin
nderi olarak biliniyordu. Sadrazam zzet Paa, Padiahn bu istemini lgnlk olarak nitelemiti; ama Padiah isteminde direnmi ve
Feritin, Ayan Meclisinde zzet Paayla grmesini nermi;7 ama
zzet Paa, kabineye dantktan sonra Damat Feriti bu greve getirmeye kar km; brakma kurulunun bakanlna Deniz Bakan
Hseyin Raufu atamt. Padiah bu atanmay krgnlkla kabullenmi; ama, kurula verilecek olan ynergelerde Halifelik, Sultanlk ve
Osmanl hanedannn haklarnn bsbtn gvence altna alnmas
ve herhangi bir Osmanl iline zerklik verilirse, bunun siyasi deil,
ynetsel (idari) olmasnn serdedilmesi koulunu ne srmt.8 zzet Paaya gre, Padiahn ne srm olduu koullarn brakma
ile hibir ilgisi yoktu. Ancak, Padiah, sava yenilgisinin yaratm
olduu kargaa iinde Osmanl hanedanl ve kurulularnn snp
5
6
7
8
Dyer, s.318.
Shaw: From Empire to Republic, I, s.70.
nal, s.1987.
Trkgeldi: Mondros ve Mudanya Mtarekeleri, s.155.
SALH R. SONYEL
gitmesi olaslndan kayglanyordu ve bu da, kendi tahtn kurtarmaktan baka bireye nem vermediini gsteriyordu.9
Bu arada, 27 Ekimde balayan ve olduka etin ve iddial geen Mondros grmelerinden sonra;10 30 Ekimde Osmanl
temsilcileri, ngiliz temsilcileriyle brakmay imzalam; Osmanl
Devletine ksmen zorla kabul ettirilmi olan teslim koullarn uygulamay kabullenmilerdi. Trk grnce, brakmann en kt
maddeleri veya daha sonra ihlalinden ikyet edilenler unlard:
Madde 1 - anakkale ve Karadeniz Boazlar gvenlik
iinde ve zgr olarak seyrsefere (dolama)
alacak; boazlardaki istihkmlar Balak
Devletlerce igal edilecektir.
Madde 5 - Hudut karakollar ve i dzeni korumada kullanlacak az sayda askeri g dnda tm Trk
ordular hemen terhis edilecektir.
Madde 7 - Balak Devletlerin gvenliini tehlikeye koyacak bir durum olursa, Balaklar, Trkiyenin
herhangi bir stratejik noktasn igal edecektir.
Madde 10 - Balak Devletler, Toros tnelleri ebekesini igal edecektir.
Madde 11 - Btn trenlere Balak Devletlerin denetim
yetkilileri yerletirilecek; bu yetkililer, trenleri diledikleri gibi zgrce kullanabilecek; ama
halkn gereksinimlerini dikkate alacaklardr.
Madde 22 - Trk sava tutsaklar, Balak Devletlerin diledii biimde elden karlacaktr.
Madde 24 - Alt Ermeni illerinde (!) [Dou lleri kastediliyor]
9
Mango, s.188.
Bu grmelerle ilgili olarak bkz. DA, FO 371/5259/E 532: ngiltere Deniz
Bakanlndan Dileri Bakanlna yaz, no.M.01743, 2.6.1920; Trkgeldi,
a.g.e., 33-34; Dyer, s.318 vd.
10
karklk karsa Balak Devletler oralarn

igal hakkn koruyacaklardr.11
Padiah Vahdettin de brakma koullarn sert bulmu, ama
Sadrazam zzet Paann Mondrosdan ald 27 Ekim 1918 tarihli
iyimser telgrafn suretini kendisine gstermesi zerine yle demiti:
Bu koullar, ar olmalarna karn kabul edelim. yle
tahmin ederim ki, ngilterenin Douda asrlarca srmekte
olan dostluu ve ltufkr siyaseti deimeyecektir. Biz onlarn msamahasn daha sonra elde ederiz.12
Buna karn, Vahdettin, Osmanl kurulu yeleri Mondrostan
stanbula dnerek Galata rhtmna karken onlar karlamak iin
rhtma gitmemi; Dolmabahede de karlamam; hasta olduu
zryle, onlar yarm gn beklettikten sonra, brakmann koullar konusunda bamabeyincisi Ltfi Simaviye bilgi vermeleri iin
mesaj gndermiti.13 Padiah, o srada en kt dlerinin gereklemeye balam olduunu ve Balaklarn, Osmanl Devletini ele
geirmek iin brakmadan yararlanacaklarn tahmin etmiti.14
te yandan, brakmann imzalanm olduunu 31 Ekimde
gelmi olduu Adanada renmi olan Mustafa Kemal, Zaman gazetesine verdii demete, brakma koullarnn bsbtn aleyhte
11
12
13
14
DA, FO 371/3449/181110: Brakma Belgeleri; BFSP, 1917-1918, c. CXI,

s.611- 613; Orbay: Siyasi Hatralar, a.g.e., s.49; Trkgeldi, a.g.e., s.33-34 ve
66-68; Takvim-i Vekayi, 3.11.1918; Yeni gn, 2.11.1918; Minber, 17.11.1918;
Vakit, 3/18.11.1918; ASD, s.1; Sylev 1, s.256 vd.; smet nn: Devlet kurucusu Atatrk, Belleten, XXXIII, say 129, Ocak 1969, s.1-2; Bayur, s.176;
Gkbilgin, s.3; Bayar, 97-98; Sonyel: Trk Kurtulu Sava ve D Politika, I,
s.7-8; Temperley, s.495; Mears, s.624-626; Kinross, s.128-129.
Jaeschke Gotthard: Mondrosa giden yol, Belleten, say 109, c.28, Ocak
1964, Jaeschke: Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, s.22; LIllustration,
6.8.1921; Salahi R. Sonyel: 1919 yl ngiliz belgelerinin nda Mustafa Kemal ve milli mukavemet, Trk Kltr, say 85, Kasm 1969, s.47 vd.
stanbul Basn, 2.11.1918; Orbay, Siyasi Hatralar, a.g.e., s.152-153; Kutay: Orbay, a.g.e., s.143-4; TH I, s.138; Trkgeldi, s.64; Tansel: Mondrostan
Mudanyaya Kadar, s.127
Shaw 1, s.105.
SALH R. SONYEL
olmad grn desteklemi; Bulgarlarn Trklerden daha g bir

durumda olduklarna deinerek, zzet Paa kabinesini ve zellikle
bu kabinedeki dostu Hseyin Raufu muhalefetin saldrlarna kar
savunmaya alm;15 ama yine de Balaklarn niyetinden kukulanmt. Kemal, brakmann, Balaklara geni yetkiler veren 7.
ve 8. maddelerinin, onlara, lkeyi igal etme olanan saladna
inanm; Adanadaki Yldrm Ordular Grubu merkezinden Sadrazama 3 Kasmda gnderdii telgrafta brakma hakknda bilgi istemi; zzet Paann verdii clz yanttan tatmin olmayarak, brakmann kimi koullarn eletirmiti.16
Mustafa Kemal, Anadoluya getikten sonra, brakmay ve
Balak Devletleri, zellikle ngiltereyi syle knamt:
Harb-i umuminin sonlarna doru, milliyetler esasna
mstenit vaatler zerine, Hkmeti Osmaniyemiz de adilane bir sulha nail olmak emeliyle mtarekeye talip oldu
Devletlerin ahsiyet-i maneviyesi ve vaziul-imza murahhaslarn namus-u zatileri ziman ve kefaletinde bulunan ibu
mutarekename ahkm bir tarafa braklarak, tilaf Devletleri kuvay-i askeriyesi, payitaht-i saltanat ve makarr- celil-i
hilafet olan stanbulumuzu igal etti. Gn getike artan
bir iddetle hukuk-u hilafet ve saltanat, haysiyet-i hkmet,
izzetinefs-i millimiz tecavz ve taaddilere urad.17
Ayn grleri 4 Eyll 1919da Sivas Kongresinde de yineleyecek olan Mustafa Kemale gre, Trk ulusu adaletli bir bara kavumay umarken, brakma koullar, Trk yurdu ve ulusuna kar
ktye kullanlyor, zorla uygulanyordu.18
15
16
17
18
Ziya Somar: Manda ve mehur mandaclar, Tarih Konuuyor, c.3, say 14,
Mart 1965, s.1146
Vakit, 3.11.1918; Trkgeldi, s.68; Nutuk I, s. 256 vd.; Jaeschke, Belleten 109,
s.152; Jaeschke: Kronoloji, s.1.
Mustafa Kemalin Erzurum Kongresini a sylevi, 23.7.1919, ASD, s.3-7.
ASD, s.8-11; ATTB, s.14-22; Bayur, s.179-184; Sonyel, Trk Kltr, a.g.e.,
s.75-76.
ttihat nderlerin lkeden Ka

Bu arada, Enver, Cemal ve Talat Paalarn 2/3 Kasm gecesi
lkeyi terketmelerinin hemen ardndan tutumunu birden bire deitiren ve mthi bir ttihat dman olan Vahdettin, daha nce itiraz
etmedii ttihatlardan Rauf, Fethi, Cavit ve Hayri Beylerin derhal
kabineden karlmalar iin Sadrazam Ahmet zzet Paaya bask
yapmaya balamt. Bu srada, iktidar ihtirasna tutulmu olan Ahmet Rza, Sadrazam olmak iin Padiahn oyunlarna alet oluyordu.
Bu gelimelere karn, Hseyin Rauf, son kez Padiahn huzuruna
km, ama bu grme pek olumlu gememi ve Raufun, basnda
Damat Ferit hakknda yaymlanm olan yazlar Vahdettine hatrlatmas zerine skunetini bozarak ayaa kalkan Padiah, grmenin sona erdiini anlatmak istemi ve daha sonra Raufun gzlerinin
iine bakarak: Beyefendi, ortada bir millet var, koyun srs! daresi iin bir oban lazm. O da benim demiti.19
Padiah, ttihat nderlerin lkeden kamalarna gz yummu olduuna inand Sadrazam zzet Paaya epeyi ierlemiti.
Kendisi, Balaklarn cann skmamak iin, onlar tutuklatarak
Balaklara teslim etmeyi ye tutuyordu. Dolaysyla, kabinesinde
kimi ttihatlar bulundurduu zryle ngilizlerin taleplerini yeterince yerine getiremeyen zzet Paa, sonuta, 8 Kasmda Padiaha
istifaya zorlanmt.20 Onun yerini, 11 Kasmda, ngiliz yandalyla tannm olan Ahmet Tevfik Paa kabinesi almt.21 ki gn sonra
(13 Kasm) ngiliz, Fransz, talyan ve Yunan sava gemilerinden
oluan 61 paralk byk igal filosu stanbula ulam; Beyolu
Hristiyanlar gsteriler yapmlard.22
Yine bu srada, on yl kadar nce Abdlhamiti tahtndan indirmi olan Ordudan ok kayglanan Vahdettin, etkili bir General
ve Enver Paann muhalifi olan Mustafa Kemalden yararlanarak,
19
20
21
22
Orbay: Hatralar, a.g.e., s.240-241.

stanbul Basn, 10-11.1918; Simavi, s.434; nal, s. 1989 ve 2006.
stanbul Basn, 12.11.1918; nal, s.1989; Simavi, s.441; Trkgeldi, s.163.
stanbul Basn, 13-15.11.1918; TH 1, s.122; Gztepe, s.57.
SALH R. SONYEL
onun, Orduyu tahta bal olarak tutabilecei umuduyla Kemalle

birka kez grmt. 29 Ekimde yaptklar grmede Vahdettin, Ordunun Padiaha sadk olup olmadn renmek istemi;
Kemal, ona, Ordunun sadakati konusunda hi kukusu olmadn belirtmiti.23 15 Kasmda yaptklar grmede ise, Vahdettin,
Kemalden yararlanmaya almt;24 ama onu erke getirmek niyetinde deildi. Padiahn siyaseti, Ferit ve Tevfik Paalar gibi, Padiah
ailesinden kadnlarla evli olanlar ye tutmakt.16 Kasm 1918 gnl
Yeni stanbul gazetesi yle diyordu: Osmanl tarihinde Sultan VI.
Mehmet Vahidettin Hazretlerinden daha bedbaht bir Padiah yoktur. Millet, bu aziz tacn etrafnda derin bir huu ile toplanmaldr.25
te yandan, Londrada yaymlanan Times gazetesi, 19 Kasm 1918
gnl saysnda, Vahdettinin, clusundan beri kendi durumunu ve
Trkiyenin dzenini korumak iin her ne koulla olursa olsun bar
istediini ve bu uurda bir parti kurarak etki kazanmay dilediini;
giyiminde bile II. Mahmutu rnek olarak aldn yazmt.26
Bu srada, Balaklarn donanmas, 13 Kasmda boazlardan geerek Dolmabahe Saray nnde demirleyince Vahdettini
korkular sarmt. Dolaysyla, onun tek amac, tahtn korumak iin
istilaclarn iyi niyetlerini salamakt ve bunu baarmak iin de ngilizlerin desteini elde etmeyi mit ediyor; tm Mslmanlarn Halifesi olmasna byk nem veriyordu. O srada, dnyann her yanndaki Mslmanlarn ounluunun ngiliz mparatorluu hudutlar
ierisinde olmas, onu, kendi tahtn korurlar umuduyla ngilizlerle
iliki kurmaya sevketmiti. Jorge Blanco Villalta adl spanyal yazar bu konuda u yorumu yapar:
Osmanlnn kalbi, Trk halkyla, onlarn mutluluuyla
anl geleneklerine sayg gsterilmesiyle ilgilenmiyordu.
Vahdettinin yeni bala, istedii her eyi kendisinden
Mango, s.202.
Ati, 16.11.1918; Akin 1, s.87; Byklolu: Mondros Mutarekesi ve Tatbikati,
s.80; Jaeschke, s.97.
25
Sarhan 1, s.30
26
Times, Londra, 19.11.1918.
23
24
almt. Lloyd George, imdi memnun olarak ellerini ovuturuyordu, nk Dou Sorunu, ngilterenin yararna zmlenmi bulunuyordu.27
Bu srada (21 Kasm 1918) ngilizler Kilyosa kadar olan blgeyi igal etmi; 27 Kasmda Geliboluya karma yapmlard. Franszlar da 2 Aralkta Drtyolu igal etmi; 7 Aralkta Antakyaya
girmilerdi. Padiah, zellikle kendi tahtn ve imparatorluunun
ykntlarndan ne kurtarabilirse onu kurtarmak iin ngilizlere yanamada bir saknca grmyordu. Onun, ngiliz Yksek Komiseri
yardmcs Tuamiral Richard Webble evirdii entrikalar, ngiliz
yanls tutumunun ilk kantlardr. ttihat ve Terakki Partisine kar harekete geerek Osmanl Mebusan Meclisini datma kararn
ald sralarda ngiliz ynetiminin desteine gvenebilip gvenemeyeceini ngiliz Yksek Komiserliinden dolayl biimde soruturmutu. Webb, Vahdettini, bsbtn ngiliz yanls eilimleri olan
bir Padiah olarak tanmlamakta tereddt etmiyordu.28
ngilizler bu srada basna ve postaya sansr koymulard.29 23
Kasmda, Padiah, Dolmabahe Sarayndan Yldz Sarayna tanmt, nk Dolmabahe nnde demirlemi olan Yunan sava gemisinin taknlk yapmas olaslndan kayglanyordu.30 Ayn gn,
Fransz Dou Ordular Bakomutan General Franchet dEsperey,
bir Rumun armaan ettii beyaz at zerinde stanbula girmi ve
aznlklarn takn gsterileriyle karlanmt.31 24 Kasmda, Vahdettin, Londrada yaymlanan Daily Mail gazetesi muhabirine u demeci vermiti: ngiliz milletine kar beslediim sevgi ve hayranlk,
bana, babam Abdlmecitten miras kalmtr. lkemle ngiltere arasndaki dostluu glendirmek iin elimden geleni yapacam.32
Villalta, s.61.
DA, FO 371/3410/10535: Webbden Balfoura gizli yaz, no.31, stanbul,
4.12.1918; ayr. bkz. Jaeschke, s.1-11.
29
Ati, 22.11.1918.
30
Minber, Ati, 24.11.1918; Akin 1, s.82.
31
stanbul Basn, 23-25.11.1918.
32
Simavi, s.448; Gkbilgin, s.15; Tansel, s.69; Akin 1, s. 97; Jaeschke, s.3; Sarhan, s.39-40.
27
28
10
SALH R. SONYEL
Vahdettinle yandalarnn zellikle ngilizlere yaltaklanmalar, stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri yetkililerinden Tom
Hohlerin 5 Aralkta ngiltere Dileri Bakanl Dou Masas efi
George Kidstona yazd u mektupta aa kmaktadr:
Burasnn [stanbulun] Trkler tarafndan ynetilmesine
son vermek iin imdiki koullardan yararlanlmazsa ok
yazk olacaktr Bu kenti, szn edebileceiniz herhangi
bir ynetim altnda grmeye hazrm; yeter ki, bu, Trk ynetimi olmasn, nk bir domuz ahrn bile ynetecek yetenekte deillerdir. Trkler bsbtn yenilmi olduklarn
iyi biliyorlar rgtleri paralanm, bozguna uramtr; kendileri ise sefalet iindedir stanbul igal gnleri
yayor. Buradaki ynetim her ngilizi tiksindirecek kadar
aadr 33
Mebusan Meclisinin Kapatl
te yandan, igaller srerken, bir sureden beri stanbulda
bulunan General Mustafa Kemal, 20 Aralkta, General Ali Fuatla
durumu gzden geirerek, askerden terhislerin durdurulmas, silah ve cephanenin teslim edilmemesi; subaylarn Anadoluya gemesi ve halkn moralinin ykseltilmesi gerektii yolunda kararlar
almlard.34 21 Aralkta, Yarbay Louis Romieu komutasndaki
Fransz ve gnll Ermeni birlikleri Adanaya girerek askeri binalar igal etmi; kentte tutuklamalar balamt. Bu srada, ngilizler,
igallere kar sesini ykseltmi olan Mebusan Meclisini kapatmas iin bir sureden beri Padiaha bask yapyorlard.35 Padiah, 21
Aralkta, anayasann 7 maddesine dayanarak yaymlad bir rade
ile Meclisi datm;36 birok mebuslar arasnda grlt kopmasna
DA, FO 371/3411/211362: Hohlerden Kidstona zel mektup, stanbul,
5.12.1918.
34
Cebesoy: Milli Mcadele Hatralar, s.31.
35
stanbul Basn, 22.12.1918; Gztepe, s.74; Akin 1, s.134; Simavi, s.461;
Trkgeldi, s.455; Danimend, s.455.
36
DA, FO 371/4141/9513: Webbden Balfoura yaz, say 101/1031, stanbul,
31.12.1918; Takvim-i Vekayi, 21.11.1918; Trkgeldi, s.169; Cebesoy, s.37; Bayar V, s.1437.
33
11
ve onlarn Osmanl ynetimini bir darbe yapmakla sulamalarna yol

amt.37 Vahdettinin baktibi Ali Fuat, Meclisin kapatlmas konusunda Padiahn kendisine unlar sylemi olduunu anlarnda
anlatr: ecnebiler bu Meclis-i Mebusan mnteha addetmiyorlar.
Siz hayat hakknz mahafaza iin faaliyet gstermelisiniz. Eer lazm gelen faaliyeti gstermezseniz, hakk- hayatnz da iskat etmi
olursunuz diyorlar.38
stanbuldaki ngiliz Yksek Komiserlii danmanlarndan
Andrew Ryan da, Meclisin datlmas konusunda bir anda kaleme alm; u yorumu yapmt: Ynetimin ve muhtemelen Padiahn bu davran, ttihat ve Terakkiye dorudan doruya meydan
okumaktadr ttihat ve Terakki, Padiah, anayasaya kart olarak
davranmakla sulayabilir.39 ngiliz Yksek Komiseri yardmcs
Webb de, Meclisin kapatlm olduunu 31 Aralkta ngiltere Dileri Bakan Arthur James Balfoura duyururken, basnn byk bir
blmnn bunu iyi karlam olduunu; yalnz az sayda ttihat
gazetelerin buna kar ktn; genel basna gre, Meclisin, ttihat
ve Terakkiden baka kimseyi temsil etmediini; olay kmasndan
kayglanldn, ama skunun srdn; o tarihten sonra yasann
yerini Padiah radelerinin alm olduunu; tek eletirinin, yeni seimler iin tarih saptanmam olmasna dayandn bildirmiti.40
Gerekten de, ttihat basn bu konuda Padiah serte eletirmi;
onun, veliahtl esnasnda (Kzl Sultan) Abdlhamite gndermi
olduu iddia edilen gizli mektuplar basna yansmt. Bu belgeler,
Vahdettini, alayc, alelade bir casus ve Abdlhamitin olas dmanlarn ortaya karmada uzman olarak gsteriyordu. Her geen gn
ona kar muhalefet artyordu.41 O gnden sonra, Vahdettin, Osmanl
kabinelerini, ksmen iyi niyetli ama gsz, ksmen de dalkavuk ve
Gkbilgin, s.20-21.
Trkgeldi: Gorup ittiklerim, s.166-169; Bayar V, s.1436.
39
DA, FO 371/4141/8407: Webbden Balfoura yaz, stanbul, 28.12.1918; iliikte Ryann andac.
40
DA, FO 371/4141/9513: Webbden Balfoura yaz, stanbul, 31.12.1918.
41
Villalta, s. 164-166.
37
38
12
SALH R. SONYEL
yeteneksiz Sadrazamlarn ynetimine vererek, Balak Devletlerin

siyasi ve askeri temsilcilerinin oyunca durumuna getirmiti.
stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri yardmcs Tuamiral
Richard Webb, 19 Ocak 1919da ngiltere Dileri Bakanl Mstear yardmclarndan Sir Ronald Grahama gnderdii zel mektupta ataklkla yle diyordu:
Grnrde lkeyi igal etmediimiz halde, imdi valilerini atyor veya grevlerinden uzaklatryoruz; polislerini
ynetiyor, basnlarn denetliyor, zindanlarna girerek Rum
ve Ermeni tutuklular, ilemi olduklar sulara aldrmadan
zgr brakyoruz Demiryollarn skca denetimimizde
tutuyor ve istediimiz her eye el koyuyoruz Politikamz, sngnn keskin ucuna dayanr Halife elimizin altnda bulunduka slam Dnyas zerinde ek bir denetim
aracna sahibiz Bildiiniz gibi, Padiah, bizi buraya yerletirmeyi diliyor42
Gerekte, Vahdettin, ngilizleri yalnz stanbula deil,
Anadolunun her yanna yerletirmek istiyordu, ama siyasi durum
bunu gerekletirebilmesi iin uygun deildi.43 Buna ilikin olarak,
stanbuldaki ngiliz Genel Kararghndan ngiltere Askeri stihbarat efine 16 Aralkta u gizli telgraf gnderilmiti:
Bugn Genel Karargha gelen Sami Bey, Padiah ve Dileri Bakan adna, ngilterenin, Trkiyenin ynetimini
en erken vakitte devralmasn; bar yaplncaya kadar beklenirse ok ge kalnm olacan sylemitir. Sami Bey,
Arabistanda ngiliz ynetimi kurulmasn istiyor. Denetim
amalar iin lkenin i blgelerine ngiliz subaylar gnderilmesini; ynetime yardmc olmak zere ngiliz yetkilileri sevkedilmesini diliyor. Kafkasyadaki Trk askerleri
42
43
DA, FO 371/4164/191127: Webbden Grahama zel mektup, stanbul,

19.1.1919.
Sonyel: Kurtulu Sava, I, s.44.
13
Bizim (ngilizlerin) emrine verilecektir; grevine son verilmesini istediimiz her subay grevden alnacaktr.44
galler, Tutuklamalar ve Yarglamalar Sryor
Yine bu sralarda Vahdettinle yandalar, Balaklar, zellikle ngiltereyi memnun etmek ve sava dnemi Talat Paa kabinesini ktlemek amacyla, 5 Kasmla 21 Aralk tarihleri arasnda,
Mebusan Meclisinin 5. komitesi araclyla, sava sularndan sank olanlar saptamak iin bir soruturma komisyonu kurdurmulard. Padiah, 16 ubat 1919da yaymlad bir radeyle meum
Fevkalade Dar-us Saadet Divan-i Harb-i rfisi (Olaanst Sk
Ynetim Mahkemesi)ni kurdurarak, Rumlarla Ermenilerin yer deitirmeleri (tehciri) srasnda onlara kar krm davranlarnda
bulunmaktan sank olduklar iddia edilen Osmanl sivil ve askeri
yetkililerini yarglatmaya balayacakt. te yandan, 27 Aralkta
Franszlar Pozanty, 3 Ocak 1919da ngilizler Urfa ile Bilecikin
gneyindeki demiryolu zerinde bulunan Cerablus kasabasn igal
etmilerdi.45 5 Ocakta tutuklamalar balam; 7 Ocakta, daha sonra lme mahkm edilerek 10 Nisanda idam edilecek olan Boazlyan eski kaymakam Kemal Bey stanbulda tutuklanmt.46
Bu gelimeler kaydedilirken, ngilizler, 22 Ocakta Konya istasyonunu igal etmi; Trakya-Paaeli Osmanl Haklarn Savunma
Derneinin stanbulda yapt toplantda, Bat Trakyadaki Yunan
igalinin kaldrlmas talep edilmi; Trakya bir btndr; nfusunun
yzde 85ini Trkler oluturur parolas ne srlmt. Bu srada,
Trklerin, brakma koullarn keyfi olarak uygulayan Balaklara
kar yer yer rgtler kurarak direnite bulunmalarn hazmedemeyen ngilterede, Dileri, Sava ve Deniz Bakanlklarnn 23
Ocakta katld bir toplantda, brakma koullarnn uygulanma-
44
45
46
DA, FO 371/3421/214122: ngiliz Genel Karargahndan ngiltere Askeri stihbarat efine gizli telgraf, stanbul, 16.12.1918.
TH 1, s.77; Selek, s.59.
kdam, Sabah, 9.1.1919.
14
SALH R. SONYEL
snda Trklerin glk kardklar iddia edilmi; sulu Trklerin

tutuklanarak cezalandrlmasna ve tutuklularn Maltaya srlmelerine karar verilmiti.
stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Sir Arthur Calthorpe,
22 Ocakta ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii gizli telgrafta
yle diyordu:
Sadrazam ve Dileri Bakanna, sava tutsaklarna ve
Ermenilere kar kt ilemde bulunanlarn cezalandrlmalarnn gerekli olduunu 18 Ocakta bildirmi bulunuyorum. Bu konuda buyruklarmz yerine getirmeye hazr
olduklarn sylediler. Padiah, dn, kayn biraderi Damat
Feriti Tom Hohlere gnderdi; bu kiileri cezalandrmak
arzusunda olduunu ve yeterince enerjik olmayan erkteki kabinenin yerine daha aktif kiilerden oluacak bir
kabine kurmay tasarladn bildirdi Ancak, kendisine (Padiaha) kar olay kmasndan kayglanyor ve bir
olay karsa, tutumumuzun ne olacan soruyor. Hohler,
ngiliz ynetiminin, sulularn cezalandrlmas zerinde
direneceini; halk arasnda kargaalk kmasn nleyeceini ve tm davranlarnda, erkteki yetkililerin yann
tutacan tahmin ettiini syledi; ama Padiaha herhangi
bir yardm sz vermedi. Kendi grmce, Padiaha, plann gerekletirmede yardmc olacamza dair gvence
vermeliyiz.47
Yine Calthorpe, Dileri Bakanlna iki gn sonra (24 Ocak)
gnderdii olduka ivedi ve gizli telgrafta unlar eklemiti:
Sadrazamn bana birka gn nce bildirdiine gre, 160
ile 200 aras kii tutuklanmtr ileri Bakan, Ermeni
krmlaryla ilikin olan ve stanbulda bulunan 60 kadar
kiinin listesini hazrlamtr. Onlar bir atlmda tutuklat47
DA, FO 371/4172/13694: Calthorpedan ngiltere Dileri Bakanlna gizli

telgraf, 22.1.1919.
15
mak niyetindedir ve bu konuda grlerimizin ne olduunu

soruyor. Anlalan, Padiahn korkakl yznden eyleme
geilmesi erteleniyor Sadrazam tek bana davranmas
iin yreklendiriyor ve ona bilgi veriyorum.48
Bunun zerine, 29-30 Ocak gecesi, ttihat ve Terakki elerinden 30 kii tutuklanmt.49 Bu srada, stanbulda tutuklananlar
Bekiraa blne kapatlmlard. Onlarn arasnda Hseyin Cahit,
Hseyin Canbolat, Kara Kemal, Hseyin Kadri, Tevfik Rt, Ziya
Gkalp, Mithat kr, Rahmi, Karasu v.s. de vard.50 Bir sre sonra hepsi de Maltaya srlecekti. Vahdettin, Trkgeldiye, olupbitti
nnde kaldn; Ahmet Rzaya ise tutuklamalardan hi bilgisi olmadna dair sklmadan yalan sylemiti.51 Koramiral Calthorpe,
9 ubatta ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii gizli telgrafta,
tutuklamalarn pek etkili olduunu ve hi olmazsa stanbulda ttihat
ve Terakki yandalarnn sindirildiini bildirmiti.52 24 Ocakta gnderdii gizli telgrafta ise yle diyordu:
Grnrde gvenilir bir kaynaktan renmi olduuma
gre, Sait Halim, Padiah tahttan indirerek onun yerine
Prens Fuat veya Prens Abdul Rahimi Padiah yapmak
iin entrika eviriyor.
Ancak, ngiltere Dileri Bakanlnda, Sait Halim,
bakalarnn aleti olmaktan teye gitmemitir kmasyla
tanmlanmt.53
A.g. kaynak, Calthorpedan ngiltere Dileri Bakanlna gizli ve ivedi telgraf, 241.1919.
49
Ay, s.196; Akin 1, s.153; DA, FO 371/4172/17682: Webbden Grahama
gizli yaz, stanbul, 1.2.1919.
50
stanbul Basn, 31.1.1919.
51
Trkgeldi, s.178-179. Mustafa Kemal de, Vahdettinin Almanya gezisi srasnda
nasl bir dzmeci olduunu fark etmiti. Atay: Atatrkn Bana Anlattklar,
s.26-29.
52
telgraf, stanbul, 9.2.1919; Trk Basn, 31.1.1919.
53
telgraf, stanbul, 24.1.1919; Kidston yorumu, Londra, 30.1.1919.
48
16
SALH R. SONYEL
Yine Calthorpe, ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden

Ronald Grahama 30 Ocakta gnderdii gizli telgrafta, tutuklamalardan zellikle Padiah ve ileri Bakannn sorumlu olduunu sandn; Dileri Bakannn, ngilizlerden resmi bir talebin gelmesini
beklemekten yana olmadn bildirmiti.54 Calthorpeun yardmcs
Richard Webbe gre, tutuklamalar, o gne dek kaydedilmi olan
en sevindirici olayd. Padiah ve Sadrazam bu konuda ok ekingen
davranmlard.55 Cavitin renmi olduuna gre, tutuklama listesini kabineye Sava ve ileri Bakanlar sunmutu. zzet Beyle
Tevfik Paa, listenin ngilizler tarafndan verilmi olduunu sylyorlard. Vahdettin, 27 Ocak gn Trkgeldiyle yapt ackl bir
syleide yle yaknyordu:
Ecnebiler pek biaman! Gece gndz ne ektiimi bir Allah
bilir, bir ben bilirim. Bizi tazyik ile Meclis-i Mebusan dattrdlar. Fikirlerini ihsas deil, adeta aktan aa ibraz
ediyorlar. Ben meruti bir hkmdar olduum halde, gya
mutlak bir hkmdar imiim gibi muamelede bulunuyorlar
ve dorudan doruya bana mracaat ediyorlar. Karmzda mracaat edecek kuvvet olarak yalnz sizi tanrz ve sizi
pak addederiz diyorlar. Yani szlerimizi isga etmezseniz sizi de tanmayz demek istiyorlar. stiklalimizi kurtarmak iin bizzarure bu hallere tahamml ediliyor. Dier
taraftan bir ey iin kendilerine mracaat edilince, henz
mnasebat- siyasiyemiz iade olunmad; buradaki memurlarmz askeri memurlardr diye cevap veriyorlar.56
Bu gelimeler den sonra, Senato (Ayan Meclisi) yelerinden
bir grup 2 ubatta Padiah ziyaret ederek bir Saltanat uras toplanmasn istemilerdi. Padiah, grubu souk karlam; byle bir
urann anayasaya kart olduunu ne srmt.57 Bu arada, 22
ubatta ngilizler Mara, 24 ubatta Bireciki igal etmi; 27
DA, FO 371/4172/17682.
DA, FO 371/4164/22149: Webbden ngiltere Dileri Bakanlna yaz, stanbul, 30.1.1919.
56
Trkgeldi, s.182-183.
57
Vakit, 4.1.1919; Akin 1, s.187.
54
55
17
ubatta tutuklamalar devam etmiti.58 Yine bu srada (24 ubat)

Tevfik Paa, ngiliz ve Fransz yanda Bakanlardan oluan 3. kabinesini kurmutu.59 25 ubatta, Fransz igal gc Bakomutan General Franchet dEsperey, zzet Beye, tutuklanmasn istedii 36 kiinin listesini vermiti. Tm bu basklara dayanamayan Tevfik Paa
ve kabinesi 3 Martta istifa etmi; yerini, 4 Martta Damat Feritin
ilk kabinesi almt.60 9 Mart 1919 gnl stiklal gazetesine gre,
yeni Damat Ferit kabinesinin and ime treninde, Padiah, Damat
Ferit kabinesini frenlemeye alm; u tarihi szleri sylemiti:
Hasis ve sefil bir menfaat ve intikam hissi ile hkmet idare etmeyeceinizi mit ederim.61 Damat Feritin bu szlere uymayacan
ve Padiahn da bu szlerinde gerekten iten olup olmadn bu
yapttaki belgeler gsterecektir.
ngiltereye Yaltaklanma Politikas Sryor
O sralarda Padiahla entrika evirenlerden biri olan ngiliz
Yksek Komiserlii siyasi yetkililerinden ve ba tercman Andrew
Ryan, daha sonra yaymlad anlarnda, Padiahla Damat Feritin
her trl araca bavurarak, muzaffer Balak Devletlere kar uzlac bir politika izlemekle hem Osmanl hanedann hem de ttihat ve
Terakkinin ykm olduu devletin ykntsndan ne kurtarlabilirse
onu kurtarmaya altklarn ve Padiahn, teki selefleri gibi iyi
bir Trk olduunu iddia eder.62 Ryanin bu grlerini o sralarda
ngiliz Yksek Komiserlii elerinden Harry Luke de yle dorulamaktadr:
Padiahla Damat Ferit Mustafa Kemal ve yandalarndan daha az gerek yurtsever deillerdi; ama,
Trkiyenin karlarnn, brakmaya ballk gstermek
ve Balak Devletlerle ibirlii yapmakla en iyi biimde
salanabileceine inanyorlard.63
Hadisat, 28.2.1919.
Sarhan 1, s.144.
60
61
Sarhan 1, s.164.
62
Ryan, s.127.
63
Luke, s.66.
58
59
18
SALH R. SONYEL
Bu iki ngiliz yetkilisinin grleri, o sralardaki grevlerinin

altnda incelenmelidir. Padiahla sk iliki kurmu olan Andrew
Ryan, Vahdettinin yanl yola srklenmesinde balca rol oynamt. Halide Edipin de aklam olduuna gre, Ryann Trklere
kar nefret duygular besledii iyi biliniyordu.64 Daha yansz ve
daha nesnel (objektif) olmas beklenen Harry Lukeun Vahdettinle
Damat Feriti yurtseverlikte Mustafa Kemal ve yandalaryla eit
gstermesi byk bir aymazlktr.
Damat Ferite gelince, Padiahn ok beendii enitesi olan
ve talya Dileri Bakan Kont Carlo Sforza tarafndan bir ngiliz centlman (efendisi) nin ok iyi benzeri65 olarak tanmlanan
bu Sadrazam, uzun sreden beri gz dikmi olduu Sadareti 4
Mart 1919da Tevfik Paadan devralm; muhalif evreleri epeyi
sevindirmiti.66 Onu baa geiren sadaret fermannda, olaanst
durum gznnde tutularak, devleti kurtarmas iin aba gstermesi
buyrulmutu.67 Damat Ferit hakknda birok szler sylenmi; yazlar yazlmtr. Ali Fuat Trkgeldiye gre, o: mtenevvinlmiza, bukalemun-mereb bir adam olup, bugn ak dediine yarn
kara der ve esas fikrinin ne olduu bilinmez idi.68 ngiliz yazarlarndan Harold Armstrong, onu, inat, cesur, aklsz bir ihtiyar
biraz Kurt kan tayan bir Arnavut.; ruhunda bir kan kavgasnn
korkun nefreti kpren, uzlama nedir bilmeyen bir airet mensubu olarak tanmlar; uzlamazlnn ve dmanlarna kar inatla
uygulad politikasnn uzlamaya varlmasn olanaksz yaptn kaydeder.69 Andrew Ryana gre, Damat Ferit, varlkl, aydn ve
tam bir centlmand. Tehlike ierisinde olan Padiahna ve lkesine
hizmet etmekten baka bir kar gzetmiyordu.70
Advar, s.17.
Mikusch, s.178; Walder, s.92.
66
Akin 1, s.195.
67
Gztepe, s.113; nal, s.2039.
68
Trkgeldi: Gorup ittiklerim, s.214.
69
Armstrong, s.114.
70
Ryan, s.127.
64
65
19
Bu srada, Osmanl ynetiminin ngiliz yanls siyasas sryordu. 6 Mart 1919da, Beyrut ili eski Valisi ve o srada Arnavut kurulu bakan bulunan Halil Paa, ABD misyonerlerinden Dr. Howard
Blissin araclyla ngiliz elerinden Sir Louis Malletle grerek, ona, Padiahla Tevfik Paadan bir mesaj aktarmt. Bu mesaja
gre, her iki Osmanl nderi, ngilterenin Trk mparatorluunu
kurtarmasn ve gelecekte mparatorluu kendi gvenlii altna alarak yol gstericisi olmasn dilemilerdi. Onlara gre, kendi geleceklerini, en iyi slam Gc olan ngiltereye emanet etmek tek zm
yolu olacakt. Halil Paa, Osmanl Devleti iin merhamet dilemiti.
Mallet, Trkiyenin geleceinin bar konferansnca karara balanacan; bu konuda eitli Glerle ayr ayr grmeler yaplamayacan; o srada, Enver ve Talat tarafndan kesinlikle mahvedilmi
olan ve yklan Trk mparatorluundan sz etmenin ge olduunu; bununla ilgili suun ngiltereye ait olmadn bildirmiti. Buna
karlk veren Halil Paa, bir slam lkesinin savn ne srmek
iin Padiaha yaplm olan dilee itiraz edemedii yorumunda
bulunmutu.71
Bir gn sonra [7 Mart] Franszlar Kozan, 8 Martta Zonguldak ve Ereliyi igal etmilerdi. 8 Martta, stanbuldaki ngiliz
Yksek Komiseri vekili Tuamiral Richard Webb, Selanikteki ngiliz Askeri Gc stihbarat Brosunca hazrlanm olan bir raporu Dileri Bakan Balfoura gndermiti. Bu ilgin raporda zetle
yle deniyordu:
Sami Beyin bildirdiine gre, Sultan Vahdettin zekidir;
lke sorununun bar yollardan zmlenmesinden yanadr. ttihat ve Terakkiden kurtulmak ister, ama bu rgtten
korkar. Prens Yusuf zzettinin kukulu biimde lmnden sonra Vahdettinin ttihat ve Terakkiye kar nefret ve
korkusu artmtr. zzettinin lm belgesini imzalayanlar
arasnda Enver Paann zel doktoru da vard. Yksek kiiler arasnda dolaan sylentilere gre, Vahdettin, Ahmet
DA, FO 371/4156/3802: Mallet - Halil grmesi, Mallet andac, 6.3.1919.
71
20
SALH R. SONYEL
Rzann yardmyla ttihat ve Terakkiden kurtulmak iin

ngilizlerle gizli bir anlama yapmtr. nanlr kaynaklara
gre, Vahdettin, yeni bir kabine kurmak konusunda Ahmet
Rzaya danmtr. 1913 ile 1915 yllar arasnda yelerinin ounluu ldrlm veya srgn edilmi olan eski
Hrriyet ve tilaf Partisiyle yeni kurulmu olan Sulh ve Selamet Partisi, Padiah desteklemeye sz vermilerdir. Son
gnlerde Ahmet Rza bu yeni partiyle iliki kurmutur.72
Damat Feritin Erkteki Eylemleri
Damat Ferit erke geer gemez, 9 Martta ngiliz Yksek Komiseri yardmcs Richard Webbi ziyaret ederek, Efendisi Padiahla kendisinin mitlerinin Tanrya ve ngiliz ynetimine dayandn
bildirmiti.73 Yine Damat Ferit, bir sre durmu olan tutuklamalar yeniden balatmt ve her Valiye bir ngiliz danman atamak
istiyordu.74 12 Martta, stanbuldaki Harp Divanlar kaldrlarak
onlarn yerlerini Divan-i Harb-i rfisi alm;75 13 Martta, sava
kabineleri yelerinin sorgulanmas balamt.76 14 Martta, ngiltere
Dileri Bakanl, Paris, Roma ve Washington daki Bykelilerine gnderdii telgraflarda, Padiah hkmetinin ngiliz koruyuculuu iin yalvardn; ama ngilterenin buna red yant verdiini
bildirmiti.77
21 Martta, ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpe, ngiltere Dileri Bakan yardmcs Lord Curzona gnderdii zel ve
gizli telgrafta zetle yle diyordu:
Padiah, Sadrazam araclyla gndermi olduu arda,
(ngiliz Yksek Komiserlii yetkililerinden) Tom Hohleri
DA, FO 371/49194: Webbden Balfoura yaz, stanbul, 8.3.1919.
DA, FO 371/4141/40280: Webbden ngiltere Dileri Bakanlna gizli
telgraf, stanbul, 9.3.1919.
74
Akin 1, s.230; Simsir: ngiliz Belgelerinde Sakaryadan zmire, s.75; Jaeschke, s.177.
75
Hadisat, 12.3.1919.
76
77
Akin 1, s.168.
72
73
21
zel bir grmeye davet etmitir. Balaklarmzn bu

davetten bilgi sahibi olacaklar ve onlara kar hakszlk
olaca iin, Hohlere, Curzondan yetki almadan bu arya olumlu yant vermemesini syledim Sadrazamn bildirdiine gre, Trkiyeye, yaplmakta olan grmelerde
temsilci bulundurma izni verilmediine gre, Trk ynetimi, en yksek kaynaktan gvenilir ve gizli bir kanal yoluyla grlerini size sunmay diliyor.
Padiahn bu ars ngiltere Dileri Bakanlnda eitli
yorumlara yol amt. Dou Masas efi W. S. Edmonds, 28 Martta
kaleme ald kmada yle diyordu:
Bu gibi bir dostluk bizi utandrc bir sorumlulua itebilir.
te yandan, balca amacmz ttihat ve Terakkiyi sndrmek (ortadan kaldrmak) olduuna gre ve bunu baarabilmek iin grnrde Padiaha dayanmamz gerekiyorsa,
Padiahla kiisel olarak ilikilerimizi srdrebilirsek daha
etkili sonular alabiliriz. Bu isteniyorsa, Mr. Hohler, belki
Franszlara da bu konuda bilgi vererek Padiah grmeye
gidebilir.
George Kidston adl yetkili u kmay kaleme almt:
Buna cesaret vermenin hatal olacan dnyorum. Hi
kukusuz, bu, Franszlar aldatacak; onlar kzdracaktr;
esasen Trkler de byle bir durum meydana gelmesini istiyorlar. Bunun herhangi bir iyi yan olacan gremi yorum.
Curzon, Kidstonun grlerine katlm; sorunu, o srada
Pariste bulunan Dileri Bakan Balfoura bildirerek Padiaha
olumsuz yant gnderilmesini nermi; Balfour bu neriyi kabullenmi ve 3 Nisanda Padiaha red yant gnderilmiti.78
Bu srada igaller sryordu. 24 Martta Urfa ngilizler tarafndan igal edilmiti. 28 Martta talyanlar Antalya, Ka ve Silifkeyi
78
DA, FO 371/4156/48129: Calthorpedan Curzona zel ve gizli yaz, stanbul,

21.3.1919.
22
SALH R. SONYEL
ele geirmilerdi.79 te yandan, Damat Ferit, 30 Martta Richard

Webbi ziyaret ederek, bir gn nce grm olduu Padiah tarafndan gnderilmi olduunu; Padiahn babas Abdlmecitin, onu,
ngilizlere kar dostluk duygularyla yetitirmi olduunu ve o srada
Osmanl gcn bsbtn ngiliz ynetiminin emrine vermek amacn gttn sylemiti. Ferit, Padiahn yardm iin ngiltereden
baka hi bir devlete bavurmak istemediini; Trkiyenin savata
yalnz ngiltere tarafndan yenilgiye uratlm olduunu; dolaysyla, galipten baka herhangi bir devletin boyunduruu altna girmenin
dayanlmaz lde g ve ac olduunu; ngiltere, iki lke arasnda
bir gedik amaya kendi balaklarnca inandrlrsa byk bir hata
ilemi olacan belirtmiti. Halife olarak Padiah ve devletin en
yksek katn igal eden kendi ahs adna konutuunu ne sren
Ferit, Trkiyenin ngiltereye ve yalnz ngiltereye biat ettiini bir
kez daha belirterek ngilterenin yardmna sndn ve buna karlk olarak, Trk ynetiminin, ngiltere ynetimine, olaan iinde,
her trl destei salayarak iyi niyet gstereceini szlerine eklemiti.
Webb, bu grmeyi ngiltere Dileri Bakanlna bildirirken, Feritle Padiahn itenliinden kukulanmadn; Trklerin,
hesaba katlmalar gereken nemli bir etken olduklarn; bununla
birlikte, ngilterenin karlar ne olursa olsun, birinci grevin, balanmaz ve unutulmaz bir ileme uram olan Hristiyan unsurlara kar olduunu belirtmiti. Bundan sonra, Feritin ona vermi
olduu ve bir bakma ngiltereyi Trkiyeyi himayesi altna almaya
aran andaca80 deinen Webb, Padiahn her eyden nce kendi
Halifeliine nem verdiini belirtmi; bir yandan, olas bir Panislamizm tehdidini kmsemenin tehlikelerini kabul etmekle birlikte,
bir yandan da Bat Asyann kuzeyinde dost ve muhta bir Padiah
bulundurmann nemine deinerek yle demiti: Bar konferansnda temsil edilmeyen Trklere nem verilmeyerek ihmal edilebi79
80
TH 1, s.18 ve 22.
Jaeschke, s.5.
23
lirler. Self determinasyon (kendi yazgsn saptama) ilkesi Trklere uygulanmazsa, Yakn Douda srekli bar salanamaz. Buna
karn, Feritin nerileri ngiltere Dileri Bakanlnda rvet
olarak saylm; amacn, idaresizlik ve yenilginin sonularndan
kanmalar iin Trklere yardm salamak olduu; bu nerileri ne
srenlerin, bunlar kabul edilirse, ngilizlerle balaklarnn arasn
aacan bilmezlikten gelemeyecekleri, belgeye eklenmi olan kmada belirtilmiti.81
Zamanla Fransa, talya ve ABDnin de adlar kartrlacak
olan Trkiye zerindeki bu rekabet ve entrikalar, ngiliz basnna da
yansyacak lde younlamt. 31 Mart 1919 gnl Times gazetesi, stanbul konusunda ortaya km olan uluslararas kark duruma deinen stanbul muhabirinin u yazsn zetle yaymlamt:
Sava gerginlii ve karlkl operasyon gerei sona erdikten bu yana, (Osmanlya kar) resmi, ulusal kskanlk
ve itahlarn yeniden canlanm olduu yadsnamaz. Kk
uluslarn utanmadan girimi olduklar ar davranlar,
yce devletler arasnda da st kapal biimde beliriyor.
ngiltere, Fransa ve talyada, kendi lkeleri hesabna n
mevkiyi kapmak iin uraan kiiler vardr.82
Alman tarihi Gotthard Jaeschkein iddiasna gre, stanbuldaki
ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpe, 5 Nisanda ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii raporda, Padiahla Damat Feritin
hi kimseye ve Bakanlarna bile gvenmediklerini kaydetmiti.83
Be gn sonra, 10 Nisanda, bir sreden beri durumas yaplmakta olan ve bir gn nce, sava sularndan itham edilerek lme
mahkm edilen Boazlyan Kaymakam Kemal Bey idam edilmiti.
Vahdettin, bu konuda fetva istemek; verilen fetvay iyice incelemek;
81
82
83
DA, FO 371/4156/60152: Webbden ngiltere Dileri Bakanlna yaz, stanbul, 3.4.1919.

Jaeschke, Kronoloji, s.24.
24
SALH R. SONYEL
eyhlislama yeniden cmle eklettirmek ve evresine isteksizliini

iyice belirtmek gibi taktikler kullanarak ihtiyatl davranlardan sonra idam hkmn onaylamt.84 28 Nisanda da ttihatlarn yarglanmalarna balanmt.85
te yandan, Sava Bakan akir Paa, Mustafa Kemali 29
Nisanda Bakanla artarak, ona, 9. Ordu Birlikleri Mfettiliine
atanm olduunu bildirmi; grevi hakknda ona bilgi vermi; onu
Damat Feritle tantrmt.86 Mustafa Kemalin atanma kararnamesi
30 Nisanda Padiah tarafndan onaylanmt.87 9 Maysta Mustafa
Kemal huzura kabul edilmi; Padiah, ngilizlerin ikyeti olduklar sorunlar zmlemesini kastederek, ona: Paa! Paa! Devleti
kurtarabilirsin demiti. Kemal, elimden gelen hizmette kusur etmeyeceime inanabilirsiniz; bana emrettiklerinizi bir an unutmayacam yantn vermiti.88 Bu srada, zmirin igal edileceine dair
cevrede sylentiler dolayordu.
Mustafa Kemal Samsuna hareket etmeden nce Padiah
onunla grmek istemiti. Kemal, veda iin 15 Maysta Babaliye
uram; herkesi, zmirin Yunanllarca igalini renmi olmann
tela iinde bulmu; sonra Yldz Sarayna gitmiti.89 Orada Padiahla babaa konumu; Vahdettin ona unlar sylemiti:
Paa, Paa, imdiye kadar devlete ok hizmet ettin; bunlarn hepsi artk bu kitaba girmitir tarihe gemitir. Bunlar unut Asl imdi yapacan hizmet hepsinden mhim
olabilir. Paa, devleti kurtarabilirsin.
Mustafa Kemale gre bu kurtarma, Vahdettinin gznde,
Trkgeldi, s.202-206; Takvim-i Vekayi, 12.4.1919; stanbul Basn, 1115.4.1919.
85
stanbul Basn, 28-29.4.1919.
86
Bayur, s.293.
87
Takvim-i Vekayi, 5.5.1919.
88
Aydemir 1, s.408; apolyo, s.214.
89
Bayur, s.303; Orbay: Hatralar, s.17; kdam, 16.5.1919; Jaeschke, s.117;
ASD, s.15.
84
25
Balak Devletlerin yakndklar konular zmlemek; onlar honut etmek; memleketi ve halk bu siyasetin doru olduuna
inandrmak, bu siyasete kar gelen Trkleri bastrmak demekti.
Vahdettinin, bu szleri sylerken zmirin Yunanllarca igal edilmi olduundan haberi vard.1 Mustafa Kemal, 24 Nisan 1920 gnl
sylevinde, Padiahn yle konutuunu kaydeder:
ngiliz zrhllarnn toplarn gstererek, gryorsun, ben
artk memleket ve milleti nasl kurtarmak lazm geldiini
tasavvurda tereddde dar oluyorum. nallah millet mtenebbih ve mteyakkz olur; bu vaziyet-i elimden gerek
beni ve gerekse kendini tahlis eder.
ASD, s.15.
BLM 2
ZMRN YUNANLILARCA GAL VE YANKILARI
(Mays - Haziran 1919)
zmir gal Ediliyor
15 Mays 1919da, Yunan istila gc, Paris Bar Konseyinde
ngiltere, Fransa ve ABD Bakanlarnn 6 Maysta gizlice alm
olduklar karar zerine zmiri igal etmiti.1 galden nce, 14
Maysta, zmir minarelerinde sala verilmi; halk, Maatlktaki
Yahudi mezarlnda toplanm; gece sabaha kadar ateler yaklarak limandaki Balak sava gemilerinin mrettebatna Yunan igalini protesto etmilerdi.2 Yunanllarn zmire yapt karma,
Trk kurtulu savann dnm noktas olmutu. Yunanllar karaya
ktktan sonra, zmirde yaymlanan Hukuk-u Beer gazetesinin
sahibi Hasan Tahsin, Yunan igal gcnn bayraktarn tabancayla
vurarak ldrm; ortalk karm; Tahsin ehit edilmi; bunu birok olaylar izlemiti.3 Bu Yunan igali, 16 Maysta balamak zere,
Anadolunun her yannda protestolarla karlanmt.4
te yandan, Mustafa Kemal, Samsuna gitmek zere Bandrma vapuruyla 16 Maysta stanbuldan hareket etmiti. Kimi kaynaklara gre, onu, igallere kar koymak iin Padiah gndermiti.5
Cab.P. 29/37, 181C; House ve Seymour, s.194-195; Baker, s.192-195; Armstrong, s.83; Byklolu, s.179.
2
Tacalan, s.236; zalp, s.6; Jaeschke, s.41.
3
Roda, s.23 ve 83; Misalidis, s.153; Gkbel, s.78, 80 ve 91; Apak, s.11-13; Umar,
s.119; Tacalan, s.243 ve 250; Vakit, 22.5.1919.
4
Trkiye Basn, 16.5.1919 vd.; DA, FO 371/4227/76103: Webbden ngilte
Dileri Bakanlna olduka ivedi telgraf, stanbul, 19.5.1919.
5
Mevlanzade, bkz. Sarhan, s.247.
1
28
SALH R. SONYEL
Amerikal yazar Laurence Evansa gre, onu gndermi olan Padiahn amac, Kemali bakentten uzaklatrmakt.6 zmirin igali
zerine, Mustafa Kemal, 2 Haziranda Sadarete gnderdii telgrafta,
zmirin istilasna deinerek yle demiti:
Ne millet ve ne de Ordu, mevcudiyete kar yaplan bu
haksz tecavz hazm ve kabul etmeyecektir. Ancak
devlet ve Ordu, milletin tahlis ve selametine amal buyuran, zat-i akdesi hazreti Padiahiye olan sadakat-i tamme
ve hkmet-i denizenin en kati teebbsat ve icraatta bulunarak hukuk-u milleti siyanet edeceine itmina-
kamil hasebiyle muhafaza-i skunet edilmekte olduunu
arzeylerim.7
zmirin igalinden g durumda kalan Sadrazam Damat Ferit grevinden ekilmi; ama Padiah, yeni kabineyi kurma grevini
yine Ferite vermiti. Ferit, Padiahmz yalnz brakmayalm diyerek 19 Maysta ikinci kabinesini kurmutu.8 Padiah, 19 Maysta
Damat Ferite bu konuda gnderdii yazda, onu yine Sadrazam atam; Feritin kurmu olduu kabineyi onaylam; unlar eklemiti:
Bu nemli dnemde, banda ulusun kucandan kan alt
buuk yzyllk bir hanedann bakan bulunan ve her trl
z fedakrla hazr olan Halife-Sultan bulunan ulusun her
yesinin tek amac, mparatorluun ve ulusun haklarnn
tamamen korunmasna ynelik olmaldr. Sadrazam olarak,
sizi, kutsal, ulusal amac her trl fedakrlk ve kararllkla
salamaya grevlendiririm.9
Bu arada, 17 Maysta Yunanllar emeyi igal etmiler; talyanlar da Ske ile Milasa girmilerdi. 18 Maysta
ebinkarahisarllar Padiaha gnderdikleri telgrafta, Yunan igali Evans, s.173.
ATTB, s.23-24; Atamer. Mustafa Kemalin gndermi olduu telgrafn aslnn
fotokopisi, Samsun, 2.6.1919.
8
stanbul Basn, 17.5.1919; Gztepe, s.148; Trkgeldi, s.209; nal, s.2040.
9
DA, FO 371/4227/82993: Webbden ngiltere Dileri Bakanlna yaz, stanbul, 20.5.1919. Yukardaki metin ngilizceden evrilmitir.
6
7
29
ne kar susanlarn ileride lanetle anlacan belirtmilerdi.10 Ayn

gn Foa Yunanllar tarafndan igal edilmiti.11 Yine 18 Maysta,
ngilterenin Hindistan Naibi, Hindistan Bakanlna gnderdii
ivedi ve gizli telgrafta yle diyordu:
Trkiyenin Hristiyan devletler tarafndan tamamen paralanm olduu grnm, Mslmanlar, slam adna
cihad balatmada Emiri desteklemeye sevkedebilir. Bir
slam ayaklanmas olasl ihtimal d saylmamaldr.
Trkiyeye ne kadar kk bir blge braklrsa braklsn,
Padiah, bamsz bir Sultan olarak kalmal; ona, Arabistan, Mesopotamya (Irak) ve Filistin zerinde deilse bile
Kutsal Yerlerde biraz egemenlik braklmaldr. Onun bakenti stanbul olmaldr. Bu koullar yalnz Hindistana deil, Asyadaki tm slam lkelerine de uygulanmaldr.12
stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri vekili Tuamiral Richard Webbin, 9. Ordu Mfettii Mustafa Kemalin Samsuna kt
gn olan 19 Maysta ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii zel,
kiisel ve olduka gizli telgrafta bildirdiine gre, 17 Mays akam
Padiahla drt saat grm olan Damat Ferit, 18 Maysta Andrew
Ryanla durum grmt. Ryan bu grmeyi yle anlatr:
Padiah, mitsizlik ve deprasyon iindedir. Damat Feritin
yeniden erke gemesi iin ok direnmitir. Ferit, destek
greceine dair gvence verilmezse; bar konferansnn
yeni bir ok hazrlamad konusunda kararszlk olduu
ve Anadoluda kan dklmesi olaslnn var olduu bir
srada kendisinin yeniden erke gemesinin yararsz olacan ne srmt. Ferit u izlenimi edinmitir: Padiah,
zmirin igalinin kendi kiisel durumu zerindeki etkisini ciddi biimde incelemektedir. Bu gibi ciddi bir olay yi stanbul Basn, 19.5.1919 ve 26.5.1919; Tansel, s.245; TIA II, s.64; Advar,
s.27.
11
Misailidis, s.220.
12
DA, FO 371/4231/98558.
10
30
SALH R. SONYEL
nelenirse, tahtn kmesine neden olabilir, nk Padiah

mitsizlik iindedir ve yeni bir felaketle ilikili grnmeyi
istemiyor. Ferite gre, bu felaket stanbulun igaline neden olabilir.13
Ancak, Vahdettin, ngiliz yanls bir hilafet siyasas gderek,
ngilizlerin koruyuculuu altnda, sava enkazndan olanakl olduu
kadar ok eyler kurtarabileceini umuyordu; ama Yunanllarn zmir karmas, ngilizlere dayanan umudlarn krmt. ngilizlerin
aktif ibirlii, dahas, onlarn nderliiyle olduka sert bar koullarnn biimlendirilmekte olduunu biliyordu. te yandan, Yunanllarn kanl igali byk tepkilere yol aarak, Osmanl Devletinde
ulusulukla gl devletlere meydan okuma, hatta silahl direnme
giriimlerinin gelimesini salamt. Sina Akine gre, bu akmlar,
ideolojik bakmndan ttihatlk dorultusunda bulunduklarndan
Vahdettine kar bu ynden gelen muhalefeti besleyecek nitelikte
idi. Padiah, bu yzden kayglyd. 20 Maysta Webbi ziyaret eden
Damat Ferit, zmirin igalinin meydana getirmi olduu byk tepkinin bir patlamaya yol aabilecei kaygsn dile getirerek, bundan
tr, kendinin, Balaklarca sorumlu tutulmas ve Padiahn kiisel gvenliine zarar gelmesi konusunda ciddi korkular olduunu
sylemiti. Webb, ona, bu konuda ngiliz askeri yetkililerine danacan bildirmiti.14
Bu srada, Samsun ve evresindeki Trklerin balatm olduu
ete eylemlerini bastrmak ve dzeni kurmak greviyle, 30 Nisanda
9. Ordu Mfettiliine atanm olan Mustafa Kemal, 16 Maysta,
Bandrma gemisiyle stanbuldan ayrlm ve 19 Maysta Samsuna
varmt. Yunanl yazar Hristos Angelomatinin, Yunan Generali, Dimitri Vakkann O Venizelos, Polemikos etis (Sava nderi Venizelos) balkl Yunanca yaptndan aktarm olduuna gre, Mustafa
DA, FO 371/4215/76104: Webbden ngiltere Dileri Bakanlna zel, kiisel ve olduka gizli telgraf, stanbul, 19.5.1919.
14
Akin 1, s.413; DA, FO 371/4227/76661: Webbden ngiltere Dileri
Bakanlna olduka ivedi ve gizli telgraf, stanbul, 20.5.1919.
13
31
Kemal, talyan elerinin de yardmyla, Anadoluda direni balatmak zere stanbuldan Samsuna hareket edecei gnlerde, Yunan
istihbarat servisi bunu haber alm ve stanbuldaki Yunan askeri
kurulu efi Albay Yeoryios Katethakis bu konuyu ngiliz igal gc
Bakomutan General George Milnenin dikkatine sunarak onun tutuklanmasn istemiti. General Milne bu gre katlmam, ama u
yorumda bulunmutu: Braknz, gitsin; daha iyi olur. Bylece, tm
Trk direniini kknden temizleme frsatn salam oluruz.15
Yunanistann
eski
Bykelilerinden
Konstantinos
Sakellaropuluya gre, Trk ulusal akm, brakmann imzalanmasndan birka ay sonra, Mustafa Kemal Anadoluya ve Yunanllar
zmire gitmeden nce balamt. Yazar yle der:
Osmanl mparatorluu hkmeti, Mustafa Kemali askeri
mfetti olarak Kk Asyaya gndermek kararn alnca,
inanld gibi, rahat oturmayan bir Generali stanbuldan
uzaklatrmak istememitir. Bu hkmetin amac, Kemalin
rgtleyici yeteneklerinden Anadoluda yararlanarak; bar
grmeleri srasnda Balaklar zerinde bask kullanmak
ve Trklerin sert bulaca bar koullarna kar davranmaya hazr olacak silahl gleri kurdurmakt.16
O dnemde, talyann stanbuldaki Yksek Komiseri grevinde olan Kont Sforza, Mustafa Kemal Paa, henz 1919un ilk
aylarnda, tek kurtulu yolunun bamsz bir Trkiye olduuna inanmt der.17
Bu srada, Samsundaki ngiliz (fahri) Temeni, konsolos grevlisi L. H. Hurst, 21 Maysta Amiral Calthorpea ve 28 Maysta
Lord Curzona gnderdii raporlarda yle diyordu:
Kiamil (Kemal) Paa 19 Maysta buraya geldi. Sknu
korumak amacyla i blgeleri teftie gidecek. ledeki genel durum konusunda kendisiyle grtm. Son gnlerde
Bkz. Angelomati, s.85; Vakka, s.29.
Sakellaropulu, s.56.
17
Sforza: Construttori e Distruttori, s.373; Celebi, s.43.
15
16
32
SALH R. SONYEL
yeni atanm olan Ermeni Piskoposu Kevork branosyan da

17 Maysta Samsuna geldi. Ayn gn, sava dneminde
veya savatan nce Rusyaya gitmi olan ve Samsun blgesine mensup 580 kadar Rum, bir gemiyle Novorossiskten
buraya gelmitir.
Temen Hurstn ayrca bildirdiine gre, zmirdeki gelimeler o gne kadar Samsun blgesinde yerel olaylara neden olmam;
sadece, Osmanl ileri Bakanlna birka yz kiinin imzasn tayan bir telgraf gnderilmi ve pek az kiinin katlm olduu bir
miting dzenlenmi.18
Bu srada, yurdun her yannda ve zellikle stanbulda yaplan eitli mitinglerde, halk ve eler, zmirin igalini protesto
ediyorlard.19 Damat Ferit de, ikinci kabinesini kurduktan sonra yaymlad bildiride, bu felaketli devrede Padiahn kalbi, milletin
kalbi ile beraber arpyor. Ben tekrar Sadrazam oldum, fakat icap
ederse yarn vatann bir eri olarak vazife ifasna hazrm demiti.20
te yandan, 19 Maysta talyanlar Burdur ve Bucak, ngilizler zmit igal etmi; 20 Maysta Yunanllar Torbal, Turgutlu, Karaburun ve Seferihisar, 21 Maysta Menemeni, 22 Maysta, talyanlarca boaltlm olan Seluku ele geirmilerdi. Bu igallere kar
gsteri ve protestolar sryordu.
Bu olaylar kaydedilirken, Paristeki ngiliz Bykelisi Lord
Derby, 23 Maysta Lord Curzona gnderdii yazda, Fransz yazar
Pierre Lotinin bar konferansn u biimde uyarm olduunu bildirmiti:
slamn Halifesine kar giriilecek hareket, Afrikadan
Hindistana kadar, Balaklarn sav iin savam
olan binlerce Mslman arasnda akislere yol aacak;
Fransann karlarn byk lde etkileyecektir. La mort
de la Turquie signifier it um pen de mort aussi pour notre
DA, FO 371/4158/96979.
20
stanbul Basn, 20.5.1919; Gztepe, s.151; nal, s.2041; Trkgeldi, s.213.
18
19
33
Patrie bien-aimee. Fransann saygnl ve karlar Trk

mparatorluuna zlmez balarla baldr.21
Ayn gn (23 Mays), 200.000 kiinin katld Sultan Ahmet
mitingi yer almt.22 Bu mitingden sonra Vahdettin ve hkmeti,
kimi ulusu devlet adamlarn Bakanlar Kuruluna atayarak ttihat elerin yarglanmasna ara vermi ve gsterilmi olan tepkilere
katldn gstermek istemiti. Aslnda bu bir taktikti,23 nk 24
Maysta tutuklamalar yine balamt.24 Bu srada Vahdettin, eitli kii ve rgtlerden alm olduu dilekelerden kaygya derek
duygular yattrmak iin elinden geleni yapyor; kendisini ziyarete
giden kurullara, azmz aalm, baralm; sesimizi ykseltelim,
ama elimizi kaldrmayalm diyordu.25
Trkiyeyi Kurtarma abalar
Bu sralarda, yurdu kurtarma abalarnda Osmanl eleri arasnda gr ayrlklar bagstermiti. Daha ok Hrriyet ve tilaf
Partisiyle ngiliz Muhipleri Cemiyetine gvenen Padiahla Sadrazam Feritin evresinde toplananlar, Trkiyeyi ngiliz himayesine
vermekle kurtarabileceklerine inanyorlard. eitli grlerin bazlar, 26 Maysda Padiahn radesiyle Yldz Saraynda toplanan
Saltanat urasnda yanstlmt. Padiah, Saltanat urasn 26
Maysta bir sylevle am; toplantnn amacn akladktan sonra
bakanl Ferite brakarak ekilmiti.26 Trkgeldinin anlattna
gre, bu srada duygulanm olan Vahdettin, toplantdan ayrlrken
alyor, karlar gibi alyorum diyordu.27 Ancak bu ura hibir karar almadan dalm; durumda hibir deiiklik olmamt.28
DA, FO 371/4179/79172: Derbyden Curzona yaz, Paris, 23.5.1919.
Bu mitingin yapld gn Yunanllar Foay, iki gn sonra da Manisay igal
etmilerdi.
23
Ay, s.200.
24
Alemdar, 26.5.1919.
25
kdam, 25.5.1919; Bayar VI, s.1872.
26
Vakit, 28.5.1919; Gkbilgin, s.93-96; Kandemir, s.51; Bayar VI, s.1872-1873
ve 1876; Trkgeldi, s.215-216.
27
Trkgeldi, s.234; Gkbilgin, s.95; Bayar VI, s.1875. ura hakknda ek bilgi iin
bkz. Mithat Sertolu: Mtareke devrinde Saltanat uras ve Milli ura Hazrlklar, BTTD, say 22, Temmuz, 1969, s.30-33.
28
stanbul Basn, 27-28.5.1919; DA, FO 371/4227/82455: Calthorpedan ngil21
22
34
SALH R. SONYEL
te yandan, Yunanllar, 26 Maysta Aydn, 28 Maysta

Tireyi igal etmilerdi. 28 Maysta Erivan Ermeni ynetimi, Byk Ermenistan Cumhuriyetini ilan etmiti. Onlara gre Van, Bitlis,
Harput, Diyarbakr, Sivas, Erzurum ve Trabzon Ermenistana katlm saylyordu.29 Bu srada, Yunanllarn Aydn igal etmeleri
zerine,30 Damat Ferit, Osmanl Dileri Bakanlndan bir yetkiliyi Calthorpea gndererek, onun araclyla, Yunanllarn Aydna
varm olmalarndan tr aknln ve zntsn belirtmi; Paris bar konferansndan, zellikle Yunan ilerlemesinin snrlandrlmasn dilemi; Trkiyenin yavaa ve blm blm paralanmakta
olduuna yine deinmi; bu strabn srmesinin halk mitsizlie
sevkettiini vurgulamt. Elli yalarnda eski bir Bakan olan ve ad
verilmeyen bu yetkili, heyecan iinde, uzunca konumu; halk ilk
kez bu kadar umutsuzluk iinde grdn ve Yunanllar ilerlemelerini srdrrlerse, Mslman halknn ne yapacan kestirmenin
g olacan kendi kiisel gr olarak aklamt. Calthorpe, bu
grmeyi ayn gn ngiltere Dileri Bakanlna duyururken, o
srada Trkiyenin her yannda ayn grlerin egemen olduu uyarsnda bulunmutu.31
Bu srada, Mustafa Kemal, 28 Maysta Vali ve Komutanlara gnderdii genelgede, lkenin her yannda toplantlar yaplarak
gsteriler dzenlenmesini; gl devletlerin temsilcilerine ve Padiaha protesto telgraflar gnderilmesini ynelmiti.32 Bu ynergeye
uyan birok ky, kasaba ve kent ileri gelenleri, belediye ye ve bakanlar, sivil ve askeri erknca stanbula saysz protesto telgraflar
gnderilmiti.33 te yandan, stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri
tere Dileri Bakanlna gizli telgraf, stanbul, 30.5.1919.
Karabekir: stiklal Harbimizin Esaslar, s.145; Jaeschke, s.41.
30
ve olduka ivedi telgraf, stanbul, 31.5.1919; Morganin zmirden gnderdii
raporun sureti, 30.5.1919.
31
DA, FO 371/4218/80259: Calthorpedan ngiltere Dileri Bakanlna olduka ivedi ve gizli telgraf, stanbul, 27.5.1920.
32
Sylev 1, s.15-16; Speech, s.16.
33
BTTD, say 7, belge 1, s.20-30, Haziran 1968.
29
35
Calthorpeun, 29 Maysta Curzona bildirdiine gre, Damat Ferit,

Trk savn ngiltere Babakan David Lloyd Georgeun dikkatine
sunmak amacyla mmkn olan en erken vakitte Parise gitmek iin
izin dilemiti. Calthorpeun anlattna gre, Feritin gr uydu:
Trkiye gdm altna alnacaksa, Fransann rk ve ABDnin
uyruklar ynetimde deneysiz olmalar nedeniyle, Padiahtan en
son kylye kadar herkesin iten dilei, bu gdmn ngiltereye
verilmesiydi.34 Ancak, birok Trk eleri, Trkiyenin gdm altna verilmesi grn desteklemiyorlard. Balkesirde yaymlanan
Doru Sz gazetesi, 5 Haziran gnl saysnda mandaclar eletirerek yle demiti: Mslman esir olmaz. Bazlarnn himaye ve
vesayete hazr gr ve kalem kullanmas gariptir. nmzde iki
yol vardr: ya istiklal ya lm.35 Baz sayfalar sansr edilen ayn
gnl Sebilur Reat da Trk ve Trkiye lmeyecektir diyordu. te
yandan, 30 Mays gnl Alemdar gazetesi yle diyordu: Yegne
dostumuz olan ngiltere, bugn de bizi u vaziyetten kurtaracak tek
halaskarmz olabilir. Evvela tamamiyet ve istiklaliyet, ondan sonra
ngiltereden himaye ve muavenet talebi
Damat Ferit Parise Davet Ediliyor
Bu gelimeler kaydedilirken, Yunanllar, 1 Haziranda
demii igal etmilerdi. Ayn gn, Damat Ferit ynetimi, Yksek
Bar Konseyi tarafndan Parise davet edilmi; Saray evresi buna
epeyi sevinmiti.36 Tam bu srada (2 Haziran) Mustafa Kemal, Sadarete Havzadan gnderdii telgrafta, zmirin istilasna deinerek
yle demiti:
Ne millet ve ne de Ordu, mevcudiyete kar yaplan
bu haksz tecavz hazm ve kabul etmeyecektir. Ancak
devlet ve Ordu, milletin tahlis ve selmetine amal buyuran zat-i akdes-i hazret-i Padiahiye olan sadakat- tamme
DA, FO 371/4180/81369 ve 81370: Calthorpedan ngiltere Dileri
Bakanlna olduka ivedi ve gizli telgraf, stanbul, 29.5.1919.
35
Cosar, s.15; Ilgar, s.94..
36
34
36
SALH R. SONYEL
ve hkmet-i denizenin en kati teebbsat ve icraatta

bulunarak hukuk-u milleti siyanet edeceine itminan-i kamil hasebiyle muhafaza-i skunet edebilmekte olduunu
arzeylerim.37
te yandan, bir Osmanl kurulunun Parise arlm olduu
haberi stanbulda iyimserlik yaratmt. 3 Haziran gn Calthorpeu
grmeye giden Damat Ferit, Parise arlm olmaktan memnun kaldn ve ngiliz Yksek Komiserlii nin bu konudaki yardmndan
tr minnettar olduunu bildirmi; Fransa Yksek Komutanlnn
kendisini bir Fransz sava gemisiyle Fransaya gtrmeyi nermi
olduunu ve bu neriyi kabullendiini; kendisine Tevfik Paann,
Dileri Bakanl Mstear zzet Fuat Paann, Bakanlk Siyasi
ler Mdr Ahmet Reitin ve Ali Kemalin elik edeceini sylemiti. Calthorpeun daha sonra Londraya bildirdiine gre, Tevfik
Paa hasta olduu iin Fransaya gidiini ertelemiti.38
Bu gelimeler kaydedilirken, 4 Haziranda Yunanllar
Nazilliyi igal etmi; ayn gn, stanbuldaki kimi kurulular, Padiaha gnderdikleri telgrafta, Parise gidecek olan delegelere gvenmediklerini bildirmi; Rza Tevfik, Ali Kemal ve zzet Fuat gibi
kiiler gnderilirse, bunun ciddi sonulara yol aaca uyarsnda
bulunmulard. Padiah bu telgrafa ok kzm; Ferit tarafndan yattrlmt. Bu tepkiler zerine, Ali Kemalle zzet Fuat kuruldan
karlmlard.39 Veliaht Abdlmecit de bu srada Padiaha uyarc bir mektup gndererek Feritin azledilmesini; yeni bir kabine ve
lkeyi Paris bar konferansnda temsil edecek yeni bir delegasyon
atamasn nermiti.40 Bu srada Yunanllar (5 Haziranda) Akhisar ve Ahmetliyi igal etmi; talyanlar da Cineye girmilerdi. 6
Haziranda, ngiliz igal gc Bakomutan General Milne, hkme ATTB, s.23-24.
DA, FO 371/4229/83495: Calthorpedan Curzona gizli telgraf, stanbul,
3.6.1919.
39
Simavi, s.508; Trkgeldi, s.225.
40
Sonyel: Trk Kurtulu Sava, I, s.76.
37
38
37
tine bir yaz gndererek, Osmanl ynetiminden, Mustafa Kemal ve

yanndakilerin derhal stanbula arlmalarn talep etmi; Kemalin
yurt iinde dolamasnn kamuyu rahatsz ettiini ne srmt. Bir
gn sonra da, Amiral Calthorpe, ngiliz hkmetinden ayn dilekte bulunmu; ayn gn, Osmanl Sava Bakan, Kemale stanbula
dnmesini emretmiti.41 7 Haziranda Damat Ferit bakanlndaki
stanbul ynetimi kurulu, bar konferansna katlmak zere Parise
hareket etmi;42 12 Haziranda Parise ulamt.
Bu gelimeler kaydedilirken, 8 Haziran gn, sabaha kar, Yldz Saraynda, Padiahn kald dairede, Trkgeldiye gre
elektrikten yangn km ve daire bsbtn yanmt. ngiliz donanmasnn itfaiye ekibi yangnn yaylmasn nlemiti. Yangnda
Padiahn btn eyalar, para ve mcevherleri yanm; kendisi zor
kurtulmutu. Vahdettin, daha sonra yaverini gndererek ngiliz askerlerinin yardmndan dolay teekkrlerini beyan etmiti. Calthorpe, bu olayla ilgili yazsnda, ortada suikast sylentileri dolatn
bildirmiti.43 Yine 8 Haziranda, ngiliz Generali Deedesle gren
Sait Molla, ona, yangnn dardan karlm olduunu sylemiti. Deedes, baka bir kaynaktan da ayn eyi iitmi olduunu
belirtmiti.44 Cimri olduu sylenen Padiah, yangndan sonra deprasyon geirmiti.45
Mustafa Kemal Eyleme Geiyor
Osmanl Kurulu Parise gitmek zere yola karken, Mustafa Kemal, yavaa ngilizlerin gzne batmaya balamt. Amiral
Calthorpe, 8 Haziranda Osmanl Dileri Bakanna u uyarda bulunmutu:
Jaeschke, s.125.
Alemdar, 10.6.1919.
43
Trkgeldi, s.226-227; DA, FO 371/4142/87757: Calthorpedan ngiltere Dileri Bakanlna yaz, stanbul, 10.6.1919.
44
DA, FO 371/4158/94940.
45
DA, FO 371/4142/96949: Calthorpedan Curzona yaz, stanbul, 16.6.1919;
iliikte, Binba Bettelheimin raporu.
41
42
38
SALH R. SONYEL
Samsun sancandan kayglandrc haberler alyorum.

Oradaki kimi kt niyetli kiiler rahatszlk ve karklk
karmaya alyorlar. Dolaysyla, Karadeniz Ordusu
Bakomutan tarafndan, Trk Sava Bakanlna, onun
(Kemalin) grevinden alnmas iin emir gnderilmitir.
blgelerdeki karklklar soylararas ve dini bir biim
alrsa ciddi sonular yaratacaktr. Bu nedenle, ilgili tm sivil yetkililere, yetkileri iindeki ilelerde rahatszlk karsa kiisel olarak sorumlu tutulacaklar bildirilmelidir.46
Bu srada, ulusal akmn nderlerini yakndan ilgilendiren
nemli konulardan biri de Krt sorunu idi; nk, kimi Krt nderleri, ngiliz koruyuculuu altnda Krdistana zerklik salamak
amacyla ngilizlerle, zellikle ngiliz Binbas Edward Noelle entrika eviriyorlard. Bu amala kimi genlerin Diyarbakrda kurmu
olduu Krt Dernei, Binba Noelin dorudan doruya etkisi altna
girmiti. Bu haberi 8 Haziranda gizli bir telgrafla Mustafa Kemale
duyuran Diyarbakr Vali vekili Mustafa Bey, dernekler yasasna
kart davranan bu dernee kar soruturma atn bildirmiti.47
Diyarbakrdan alnm olan bu haber zerine, Trk Ulusular, ulusal
akm baltalamak eilimi gsteren kimi Krt aktivistlere kar kesin
bir politika uygulama gereini duymaya balamlard. Mustafa Kemal, 15 Haziranda Diyarbakr Vali vekiline u yant gndermiti:
Btn milletin beka ve istiklalini kurtarmak iin birletii
u tarihi gnlerde bir ecnebi devletin himayesine snarak zelil ve esir yaamay tercih eden her trl itihadatn,
memleketi tefrikaya drecek her nevi cemiyetin datlmas pek vatani ve zaruri bir vazife olmakla Krt Kulb hakkndaki tarz-i hareket, acizlerince de pek muvafk
grlmtr.48
DA, FO 371/4158/94625: Calthorpedan Osmanl Dileri Bakanlna yaz,
stanbul, 8.6.1919.
47
Mustafa Beyden Mustafa Kemale gizli telgraf, 8.6.1919. Nutuk III, belge 8,
s.904.
48
Nutuk III, belge 9, s.904.
46
39
Mustafa Kemal, hainlerin, zalimlerin, hiyanet ve ihanet esasna dayanan teekkllerin datlmasnn grev olduuna; ancak ulus
ve yurt savunmas esasna dayanarak kurulmu bulunan derneklere
bir biim birlik kazandrma gereine inanyordu.49
17 Haziranda Kazm Karabekire gnderdii gizli telgrafta,
Diyarbakrdaki Krt Kulbnn, ngilizlerin tevikiyle, ngiliz
himayesinde bir Krdistan tekili gayesini takip ettii anlaldndan ve Krdistann maruf beylerinden ald eitli telgraflar zerine datldn; bu kulbn hibir Krt temsil etmediini; birka serserinin giriiminin sonucu olduunu; yurt ve ulusun tmyle
bamsz ve zgr yaamas urunda Krtlerin her zveriye hazr
olduklarn sylediklerini bildirmi; Krtler de dahil, tm ulusu,
yurdun kaderini kurtarma amacnda birletirmek karar ve azminde
olduunu belirtmiti.50 Ertesi gn, Amasyadan, Edirnede bulunan
1. Kolordu Komutan Cafer Tayyara telgrafla gnderdii mesajda,
ngiliz koruyuculuu altnda bir bamsz Krdistan kurulmas ile
ilgili propaganda ortadan kaldrld ve bu amac gdenler yola getirildi. Krtler, Trklerle birleti demiti.51
Bu srada, stanbuldaki ngiliz Yksek Komiserlii , Mustafa
Kemalin bu eylemlerinden epeyi kayglanm; ngiliz Askeri Ataesi Tugeneral Wimdon H. Deedes, 9 Haziranda, Sadrazam vekili ve
ileri Bakan vekili Sabri Beyle bu konuda grmt. Bu grme esnasnda, Sabri Bey, Damat Feritin zayf bir kii olduunu
ve onun yokluunda kendisinin (Sabrinin) iyi iler baarabileceini
sylemi; Mustafa Kemalin Sadarete bir telgraf gndermi olduunu aklam; telgraf yle zetlemiti: Mustafa Kemal ve dostlar,
Saltanat urasnda ngiliz koruyuculuu grn ne srm olan
Hrriyet ve tilaf Partisi mensubu Sadk Beyi epeyi eletirmi ve
lkenin karlarna bu biimde hizmet edilemeyeceini bildirmiti.
Bundan sonra, Sabri Bey, Mustafa Kemalin grevinden alnmas
Kansu, s.29.
Karabekir: stiklal Harbimiz, s.59-60.
51
Sylev 1, belge 19, s.10; Speech, s.15; Kandemir, s.17.
49
50
40
SALH R. SONYEL
iin mdahalede bulunmu olan ngilizlere teekkr etmi; sert bir

muhalefete karn, Bakanlar Kurulunun onu geri arma karar aldn; buna kar kanlarn kimilerinin Mustafa Kemalin Konyaya
gnderilmesini nerdiklerini; Sadrazam vekilinin, ngilizlerin bunu
kabul etmeyeceklerini sylemi olduunu aklamt. Sabri Beye
gre, Osmanl Sava Bakanl ve Bakann bizzat kendisi, i blgelerde hkmete kar olan muhalefeti destekliyordu. Yine bu srada, Tugeneral Deedes, ileri Bakanyla da grm; Bakan,
ona, Mustafa Kemalin Samsunda kurmaya alt rgtn, Enver
Paann Balkesir sancanda kurmu olduu rgte benzediini (!);
ttihat ve Terakki yanda olduunu; ellerine frsat geerse, hkmeti
ele geirmeye alacaklarn; tm bu entrikalarn ardnda Sava Bakanyla Bakanlk yetkililerinin bulunduunu sylemiti.52
Daha sonra (28 Ekim 1919da), yeni ngiliz Yksek Komiseri
Koramiral Sir John de Robeck tarafndan Lord Curzona gnderilen
gizli istihbarat raporunda, Mustafa Kemalin Havzadaki eylemleri
hakknda u bilgi verilmiti:
Grnrde merkezi hkmet, Askeri Partiye sempati gsteriyordu. Geni yetkilere sahip olacak Ordu Mfettileri
sistemine dayal bir sistem kurulmu ve Maysta, Mustafa
Kemal, Mfetti olarak Samsuna gnderilmiti. Trkler
heyecanlanmlard. zmirde uykuda iken kapana tutulmulard. Bir Ermeni devleti kurulacana inanlyordu ve
birok kiiler Pontus devletinden de sz ediyorlard. Askeriler, yeni bir darbeyi nlemek iin hazrlkl olmak kararnda idiler. Mustafa Kemal, kendi blgesini uyandrmak
(harekete geirmek) iin ivedilikle davrana geti. Balak denetiminden ok uzakta olan Amasyay karargah yapt. Oradan Harput ve Diyarbakr gibi uzak blgelere ajanlar
gnderdi. Rafet (Refet) ve Hami Beylerin de desteiyle
DA, FO 371/4158/94640: Calthorpedan Curzona yaz, stanbul, 13.6.1919,
iliikte, Deedesin raporu, 9.6.1919.
52
41
ekiyal bastrd; ekiyalar yeni ulusal orduya aldrd.

Bu akm ihtilalci ve tehlikeli olarak grlyordu. Rum ve
Ermeni yetkililer krma urayacaklar korkusuyla durmadan ikayete balamlard. Onlar Amerikal misyonerler
destekliyordu. Anlalan, Mustafa Kemal de bu tehlikeyi
sezmi olacak ki, krm kmasn nlemek iin nlemler
ald. 19 Haziranda, Kemal, kararghn Havzaya tad.
Orada Rauf Bey de ona katld ve her ikisi de, merkezi
hkmetten zgr olarak davranacaklarn aklamlard.
O tarihe kadar, nderler, herhangi bir anda sopa cezasna
arptrlmaktan korkan haylaz renciler gibi davranmlard. Balaklardan muhalefetle karlamayarak ve
merkezi hkmetin yararszln veya belki de su ortakln anlayarak, gittike daha ak davranmaya balamlard. 3 Temmuzda ulusu ordunun Erzurumda topland
bildirilmiti ve Mustafa Kemal de kararghn bu kente tamt. Bir kez daha Rumlar, Ermeniler ve Amerikallar
krm lklar atmlar; ancak daha sonraki olaylar, Trk
milliyetilerinin, Hristiyanlar korumann kendi karlar
yararna olacan anlam olduklarn gstermitir53
Mustafa Kemal Havzada iken, Ordunun silah depolarn atrarak yerel halka ok miktarda silah datm; onlar silaha sarlmaya ve blgeyi igale kar savunmaya yreklendirmi; stanbula
ise, gveni yeniden kurmak iin bu gibi davranta bulunduunu;54
29 Maysta Kolordu Komutanlarna gnderdii gizli telgrafta,
ulusu savunmak iin sava hazrlklar yapmalarn bildirmiti.55 6
Haziranda, ngiliz igal gc Bakomutan General Milne, Osmanl Sava Bakanlna gnderdii sert bir emirle, Kemalle meslek
dostlarnn geri arlmalarn; onlarn amalarnn ne olduunu o
DA, FO 406/41, no.148, s.315-318: Robeckten Curzona gizli yaz, stanbul,
28.10.1919; iliikte istihbarat raporu: Samsun blgesindeki ulusu akmla ilgili
notlar.
54
Gkbilgin, s.141; Tansel, s.242.
55
Karabekir, s.35; ATTV, s.25; Peker, s.26.
53
42
SALH R. SONYEL
srada anlam olduu Ordu mfettiliklerinin kaldrlmasn emretmi; yle demiti:

General Kemal Paa ile kurmaynn illerde bulunmalarn
gereksiz gryorum. Tannm bir Generalle kurmaynn
bu srada illerde dolamalar herkesi rahatsz ediyor. Askeri
adan onlarn bu sahadaki almalarn gereksiz gryorum. General Kemal Paa ile kurmaynn derhal stanbula
dnmesi iin emir vermenizi dilerim.56
Sadrazam Damat Ferit, verilmi olan bu emrin deitirilmesini
Amiral Calthorpedan dilemi; bu gibi yksek rtbeli bir subayn
Anadoluda bulunuunun kamunun kayglarn yattrmak asndan gerekli olduunu bildirmiti. Osmanl Sava Bakan da yattrc bir yant gndermi; Mustafa Kemalin, Anadoluya, Rumlara
yaplan Trk saldrlarn durdurmak ve silahlar toplamak iin bizzat Calthorpeun vermi olduu emre gre gnderilmi olduunu;
ayrca, Kemalin Ordu Komutan olmadn, Mfetti olduunu;
dolaysyla tehlikeli olmadn bildirmiti.57 Ancak, bu srada, Mustafa Kemalin davranlarndan gittike kayglanan General Milne,
Calthorpeun emrini vurgulayarak yinelemi; Kemalin stanbula
getirilmesinde direnmiti. Bunun zerine, Sava Bakanl bu emre
uyarak Mustafa Kemali geri armak zorunda kalmt.58 stanbul ynetiminin bu direnii zerine, Mustafa Kemal, Padiaha 11
Haziranda gnderdii bir mesajda, Osmanl Ordusu mensubu olarak, yabanclarn denetimi altnda olan yetkililerden buyruk alamayacan ve bakente dnmeyeceini; zorlanrsa, Ordudan istifa edeceini ve ulusun sinesi olan Anadoluda kalarak ulus iin almalarn srdreceini; bamszlk salanncaya, Padiahlk-Halifelik
Milneden Osmanl Sava Bakanlna yaz, stanbul, 6.6.1919; HTVD, say 1,

belge 1, 17, 19 ve 494; Jaeschke, s.270.
57
Tansel, s.2-3; Shaw II, s.670.
58
DA, FO 371/4158/94621: Calthorpedan Osmanl Dileri Bakanlna yaz,
stanbul, 8.6.1919.
56
43
kurtarlncaya kadar mcadele edeceini bildirmiti.59 te yandan,

Osmanl ileri Bakan Ali Kemal, Ulusular 15 Haziranda knamaya balam; ulusal gleri ekiya olarak nitelendirmi; onlarn
eylemlerinin mparatorluu kurtarmak iin hkmetin Paris bar
konferansndaki diplomatik uralarn tehlikeye drd gerekesiyle tm askeri ve mlki yetkililere, bu akm bastrmak iin ellerinden geleni yapmalarn emretmiti.60
Bu gelimeler kaydedilirken, Yunanllar, 12 Haziranda
Bergamay igal etmiler; 17 Haziranda Menemende katliam yapmlard. Ayn gn, Amiral Calthorpe, ngiltere Dileri Bakanlna
gnderdii gizli telgrafta, stanbuldaki durumun gittike kark ve
ciddi olmaya baladn bildirmi; unlar eklemiti:
Yldz yangnndan bu yana sinirleri epeyi bozulmu olan
Padiah, ulusu partinin girimi olduu ve kendi tahtn
veya hayatini tehdit eden davranlarndan korkmaktadr.
ttihat ve Terakkinin kalntlarndan oluan bu parti, Veliaht Abdlmeciti, sembolik bakan olmaya inandrmtr.
Veliaht, dn, Padiaha, ultimatom biiminde bir mektup
gndererek Sadrazam Damat Feritin azledilmesini; yeni
bir kabine kurulmasn ve Parise yeni bir kurul gnderilmesini talep etmitir.61
Abdlmecit, Padiaha gnderdii mektupta zetle yle diyordu:
u anda Osmanl mparatorluu, kuruluundan bu yana
asla karlamam olduu bir kriz ve felaketle kar karyadr mparatorluk ynetiminin gelecekteki yazgsn,
genel halk arasnda kendilerine kar genel gven olmayan
birka deneysiz politikacnn kiisel siyasasna brakmaktan daha tehlikeli bir yntem olamaz Halkn sesi olan
rade-i Milliye, 14.9.1919; ATTB, s.29; Ulu, s.64.
Bildiri, 18.6.1919; zsoy, s.122-123; Shaw II, s.672.
61
59
60
44
SALH R. SONYEL
basn ve ulusun kiisel zgrln serte kstlam olan

bir i politikay olduka tehlikeli bir yntem olarak sayarm. Bu denli politika, lkeyi istila eden dmanlarca bile
hayretle karlanmtr. Bu yaam ve lm annda Osmanl
halk titreirken, deneysiz bir Sadrazama Padiahln geleceine egemen olmasna ve siyasi ihtiraslara dayal olan
ve ulusa desteklenmeyen bir kabineye bakanlk etmesine
izin vermek, giderilemeyecek yararszlklara neden olacaktr nemli olan sorunlar aratrarak bu konuda karara
varabilecek deneyli ve yetenekli elerden oluacak yansz
ve kabiliyetli bir kabine kurulmas gereklidir.
Veliaht, bu denli bir kabinenin nderliinin Tevfik Paaya verilmesini nermi; halkn genel dileine kart olacak herhangi bir
davrann sonucu olarak, mparatorlukla ulusun ve zellikle hanedann en ciddi tehlikelere maruz kalaca uyarsnda bulunmutu.
ngiltere Dileri Bakanl Dou Masas efi George Kidston, Veliahtn bu mektubuyla ilgili olarak 19 Haziranda u kmay
kaleme almt:
Bu entrikada komplikasyonlar vardr ve bunu izlemek
gtr; ama, anlalan, Amiral Calthorpe durumdan kayglanyor. Onun bize anlattna gre, Veliaht Abdlmecit,
kendisini, aralarnda imdi ttihat eler de bulunan Ulusu Partinin bana geirmitir ve grnrde Damat Ferit ve
belki Padiah grevden atmaya alyor. Ancak, bu Dou
karmaasnn artc yan, Tevfik Paann durumudur.
Kendisi daima bizim adammz olarak gsterilmitir; ama
simdi Abdlmecit ve Ulusular tarafndan, Parise gidecek
olan kurulun bakan Damat Feritin yerini alacak bakan
olarak gsteriliyor. Abdlmecitle Ulusularn arkasnda
gya Franszlar duruyor. Bu esrarengiz gelimeleri daha da
kartran udur: hatrlanaca gibi, Tevfik Paa, hasta olduu zryle Feritle birlikte ayn Fransz kruvazrnde
45
seyahat etmemi; ama birka gn sonra bir ngiliz sava

gemisiyle hareket etmiti.62
Bu entrikalardan sonra Parise ulaan Osmanl kurulunun
Bakan Damat Ferit, Bar Konseyi nne karak Trk savn ne
srm; sava suunu ttihat ve Terakkiye yklemi; igallere son
verilmesini dilemiti.63 Haziranda Konseye bir anda sunan Ferit,
Osmanl Devletinin blnmesine veya gdm altna verilmesine
kar km; savatan nceki snrlar istemiti. 25 Haziranda, Bar Konseyi adna Fransa Babakan Georges Clemenceau, Damat
Feritin andacna olduka aalayc bir yant vermi; yle demiti:
Trkler, teki soylar ynetmede yeteneksizdirler Trk soyuna
mensup insanlar arasnda iktisadi ve fikri devrim ve gelimeye nc
olursanz her trl yardm salayabilirsiniz.64 Bundan sonra, Bar Konseyi, Damat Ferite konferansn ertelenmi olduunu bildirerek, Osmanl kurulunu adeta kap dar etmiti. Ferit ve kurulu,
hibir ey salamadan ve aalk bir duruma drldkten sonra,
4 Temmuzda Paristen ayrlm; 15 Temmuzda stanbula dnmt.
DA, FO 371/4227/90725: Calthorpedan ngiltere Dileri Bakanlna olduka ivedi ve gayet gizli telgraf, stanbul, 17.6.1919; yukardaki metin ngilizceden evrilmitir.
63
Trk Basn, 19-20.6.1919.
64
Trk Basn, 29-30.6.1919.
62
BLM 3
ANADOLUDA KONGRELER DNEM
(Haziran - Aralk 1919)
Amasya Grmeleri
Mustafa Kemal, aralarnda Kolordu Komutanlar da bulunan
en gvenilir yandalarn Amasyada gizli bir toplantya katlmaya
armt. Toplantnn amac, dmana kar direni nlemleri almak ve gerekirse, Anadoluda fiili [edimsel - de facto] bir ynetim
kurmakt. Toplantya katlanlar arasnda, 20. Kolordu Komutan Ali
Fuat, eski Deniz Bakan Hseyin Rauf., 3. Kolordu Komutan Albay
Refet, Albay Arif ve Selahattin, Samsunun eski valisi Hamit, ayrca
Mustafa Kemalle yaveri Albay Kazm vard. O sralarda Erzurumda
bulunan 15. Kolordu Komutan Kazm Karabekir ve Konyada bulunan 2. Kolordu Komutan Mehmet Cemal Paa, uzaklk yznden
toplantya katlamamlarsa da, toplant hakknda kendilerine telgrafla srekli olarak bilgi iletilmiti.1
Grmeler, Hazirann 18nden 22sine kadar srm; ok
nemli konular tartlm; iki nemli karar alnmt: 1. Ulusal direni akm balatmak; 2. Gerekirse, Anadoluda geici bir ynetim
kurmak. Gizli olan ikinci karara gre, gerektiinde, Orta Anadoluda,
20. Kolordu Komutan Ali Fuat ve Dou Anadoluda 15. Kolordu
Komutan Kazm Karabekir, lkenin sivil ve askeri ynetimini zerlerine alacaklard.2 htilal nderlerinin imzalam olduklar birinci
Sylev 1, s.23-24; Speech, s.23; Advar, s.42-43; Aydemir, s.33-35; G. Lewis,
s.58.
2
Cemal Kutay: Amasya Protokolundeki gizli madde Tarih Konuuyor, no.1,
Mart, 1964, s.90
1
48
SALH R. SONYEL
karar ise, Mustafa Kemal tarafndan, ak bir genelge (bildiri) biiminde, Anadoludaki Ordu Komutanlarna, sivil ve askeri erkna
gnderilmiti. Genelgenin temel noktalar unlard:
1. Yurdun btnl ve ulusun bamszl tehlikededir.
2. stanbuldaki hkmet, stne alm olduu sorumluluun
gereklerini yerine getirememektedir. Bu durum, ulusumuzu lm gibi gstermektedir.
3. Ulusun bamszln, yine ulusun kesin karar ve direnii
kurtaracaktr.
4. Ulusun haklarn dnyaya duyurmak iin her trl etkiden
ve denetimden kurtulmu, ulusal bir kongrenin varl ok
gereklidir.
5. Sivasta bir kongrenin erken vakitte toplanmas kararlatrlmtr.
6. Tm illerin her sancandan, halkn gvenini kazanm,
delege, hemen yola karlmaldr.
7. Bu i, ulusal bir sr gibi tutulmaldr ve delegeler kimliklerini gizlemelidir.
8. Dou lleri adna 10 Temmuzda Erzurumda bir kongre
toplanacaktr.3
Amasya genelgesi4 Trk ulusal akmnn dnm noktalarndan
birini oluturur; nk, ilk kez, ulusal direni ilkeleri bir protokol
biiminde hazrlanarak, Trk yurdunun bamszln ve toprak btnln salamak iin ibirlii yapmaya sz vermi olan ihtilalci
nderler tarafndan imzalanmt. Ali Fuatn deyimiyle, Amasya kararlaryla mnferit ve mntkavi teebbsler birletirilmi; btn
milletin, istiklali ve vatann urad tehlike etrafnda mttehit olduu, gerek harice gerekse dahile gsterilmitir.5
Sylev 1, s.21; Speech, s.31; Cebesoy, s.71-73; TH II, s.117; Glolu, s.8; Selek, s.183.
4
Dinamo III, s.216; Kinross, s.170; apolyo, s.28.
5
Kandemir, s.68; Sonyel 1, s.81.
3
49
Mustafa Kemali stanbula Getirtme abalar

20 Haziranda, stanbulda Padiah ynetimi, Mustafa Kemali
grevinden almak kararn vermiti. ngiliz Yksek Komiseri Calthorpe, 23 Haziranda ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii
ivedi ve gizli telgrafta yle diyordu:
Yasal olarak kurulmu olan ynetimi, yasa ve dzeni srdrmede destekleriz; dolaysyla Padiah destekleriz ve herhangi bir ihtilale kar kacaz. 21 Haziran gecesi stanbulda
yaplan siyasi bir mitingde, yeni kabinenin istifa etmesi ve
Padiahn tahtndan indirilmesi nerilmitir. Mustafa Kemal,
Erzurum ve Sivasta kongreler dzenliyor. Damat Ferit, illere gnderdii bildiride, bu denli toplantlarn yasa, anayasa
ve Padiahn iradesine kart olduunu belirtmitir.6
Bu arada, 30 Haziranda, gn sren etin arpmalardan
sonra Ordu ve milis gleri Aydn Yunanllardan geri alm; ama
Yunanllar ayrlmadan nce kenti yakmlard. 3 Temmuzda Yunanllar Aydn ikinci kez igal etmilerdi. Yine 30 Haziranda, ngiliz
igal gc Bakomutan General F. Milne, Mustafa Kemalle Mehmet Cemal Paalarn geri arlmalar ve Anadoludaki ulusal akmn bastrlmas iin stanbul hkmetini durmadan sktryordu. O
gn, Osmanl Dileri Bakanna gnderdii yazda yle diyordu:
Alm olduum raporlara gre, silahl eteler kurmak ve
Balak karlarna kar eylemde bulunmak amacyla Sivas ve Konya blgelerinde ciddi bir akm balatlmtr. Bu
akm, ttihat ve Terakkinin ajanlar tarafndan ve Osmanl hkmetinin bilgisi olmadan balatlmtr. imdiye
kadar, bu akm, grnrde propagandaya mnhasr kalmtr. Balca iki kkrtc, Sivasta Mustafa Kemalle
Konyada Cemal Paadr. Her iki General da ordu grup DA, FO 371/4227/107802: Calthorpedan ngiltere Dileri Bakanlna ivedi ve gizli telgraf, stanbul, 23.6.1919.
50
SALH R. SONYEL
larna Mfetti olarak atanmlard. 6 Haziranda, Sava

Bakanndan, Mustafa Kemalin grevinden alnmasn
dilemitim. Sava Bakan, gerekli buyruu 8 Haziranda
gndermi olduu halde Mustafa Kemal bugne kadar
emre itaat etmemitir. Bu akm daha ok gelimeden onu
durdurmann nemini gznnde tutarak, sizden, yukarda sz edilenlerin ivedilikle stanbula arlmalar iin
bu konuyu Osmanl hkmetinin dikkatine sunmanz
dilerim.7
2 Temmuzda, Calthorpe da buna benzer bir yazda, Osmanl Dileri Bakannn dikkatini bu konuya ekmi; Bakana, 17
Haziranda bir mektup gnderdiini, ama buna yant verilmediini kaydetmi; sorunun olduka ciddi olaylara yol amas olaslna deinerek, General Kemal ve Cemal Paalarn, gecikmeden ve
koulsuz olarak stanbula arlmalarn ve bu konuda kendisine
(Calthorpea) derhal bilgi verilmesini buyurmutu.8 Bu ngiliz basklarndan ve Mustafa Kemalin Anadoludaki eylemlerinden kayglanan Padiah, 1 Temmuzda zel mabeyincisi Ali Fuat araclyla Mustafa Kemale kiisel bir mektup gndermi; ona kar ahsi
garaz olmadn; Osmanl delegelerine, Paris bar konferansnda
tatmin edici bir bar antlamas yapmak frsatnn verilmesi iin,
Mustafa Kemalin iki ay sre ile Trkiye dnda tatil yapmasn;
ondan sonra geri dnerek, isterse, bar ve bamszlk savamn
srdrebileceini bildirmiti.9 Kemal bu mektuba yant vermemi.
te yandan, Londrada yaymlanan Times gazetesinin muhabiri, ilk
kez, 2 Temmuz gnl bir haberde Mustafa Kemalin stanbula dnmeyerek Padiaha, saygszca bir telgraf gnderdiini ve yerel bir
parlamento toplamak amacn gttn bildirmiti.10
Jaeschke, s.33.
DA, FO 371/4157/105780: Calthorpedan Curzona yaz, stanbul, 3.7.1919,
iliikte, Milneden Osmanl Dileri Bakanlna gnderilen 30.6.1919 tarihli
yaz.
9
Ali Fuattan Mustafa Kemale gizli telgraf, 1.7.1919: Gkbilgin, s.151; TH II,
s.119; Tansel: Mondrostan Mudanyaya Kadar, s.281.
10
7
8
51
Mustafa Kemal stifa Ediyor

Bu arada, Anadoluda Yunan barbarlklar sryordu. Amiral
Calthorpe, 8 Temmuzda ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii
gizli telgrafta, Padiah Vahdettinin kendisine zel bir haber gndererek, Aydn ilinin mezbahaya dndn; Yunanllarn taknlklarn nlemek iin nlem alnmazsa, Anadolu halkn yattrmann
bsbtn olanaksz olacan; Ordu terhis edilmi olduundan, dzeni korumak iin gnderecek askeri olmadn; Balaklarn da
orada askerleri bulunmadn; gidiin korkun ve tehlikeli olduunu ve kanlmaz felaketleri nlemek iin ngiliz ynetimi dnda
bir umut gremediini bildirmiti.11 Ayn gn, Padiah, kendi adna
Sadrazam ve Dileri Bakann Calthorpea gndererek, Egedeki
durumdan szlanm ve Yunan igalinin snrlandrlmasn, Yunan
birliklerini ngiliz subaylarnn denetlemesini dilemiti. ngiltere
Dileri Bakanl yetkililerinden C. E. S. Palmer, bu konuda kaleme ald kmada yle diyordu: Padiah, dzensizlikleri ancak
ngilterenin durdurabileceini sylyor. Yunanllar zgrce davranmaya braklrlarsa, Trk sorununu kknden zmleme yeteneine sahip grnyorlar. N. D. Peterson adl yetkili ise unlar eklemiti: Yunanllar, istedikleri gibi davranmaya braklrlarsa btn
Anadoluyu igal edebilirler, ama o lkeyi asla ynetemezler.12
Bu gelimeler kaydedilirken, Mustafa Kemal ve Cemal Paalar stanbula getirtme abalar da sryordu. Btn basklara dayanamayan Osmanl ynetimi, ulusu komutanlar stanbula ararak
onlarn yerlerine kendi sempatizanlarn atamak iin her trl oyuna
bavurmutu. Bu tehlikeyi sezmi olan Mustafa Kemal, Konyadaki
3. Kolordu Mfettii Cemal Paann 7 Temmuzda grevini brakarak stanbula dnmesi zerine yaymlad genelgede, ulusal glere karlmamas ve dokunulmamas gereini belirtmi; Ordu komutanlarn, Balak Devletlerin basks altnda verilen ve herhangi
bir askeri birlik ya da ulusal rgtn datlmasn emreden buyruk11
DA, FO 371/4158/100500.
DBFP IV/1, s.667-668.
12
52
SALH R. SONYEL
lara uymamaya armt. Mustafa Kemale gre, yurdun herhangi

bir blgesine saldran olursa, tm ulusun haklarn savunmak iin
her yer birbirine en ksa zamanda bilgi verecek; bylece savunmada
birlik salanacakt.13
Bu arada, ngilizlerin basksyla Ordudan karlmak zere olduunu Cevat Paadan renmi olan Mustafa Kemal;14 9
Temmuzda istifasn vermi ve ulusa hitap eden genelgede, yurdu ve
ulusu blnme tehlikesinden kurtarmak, Yunan ve Ermeni emellerine kurban etmemek iin acilmi olan ulusal savam urunda ulusla
birlikte zgrce almaya resmi ve askeri sfatnn engel olmaya
baladn; bu ama urunda ulusla birlikte sonuna kadar almaya
mukaddesat zerine sz verdiini ve o gn askerlikten ekilmi olduunu bildirmi; yle demiti: Bundan sonra, gaye-i mukaddese-i
milliyemiz iin her trl fedakarlkla almak zere sine-i millette
bir ferd-i mcahit suretiyle bulunmakta olduumu tamimen arz ve
ilan eylerim.15 Ayn gn, Hseyin Rauf da yaymlad bildiride,
Mustafa Kemal ve btn arkadalarnn milli cihadna katlmak
zere stanbuldan gelmi olduunu bildirmi; yle demiti: Vatan ve milletin kurtulu ve istiklali, Saltanat ve Hilafet makamnn
masuniyeti bilfiil temin olununcaya kadar Mustafa Kemal Paa ile
almaya mukaddesatmz namna ahd-u misak eylediimizi arz ve
ilan eylerim.16
te yandan, Padiah, 2/3 Kasm 1918 gecesi stanbuldan kam olan ve Harp Divannca 5 Temmuz 1919da idama mahkm
edilen Enver, Talat, Cemal Paalarla Dr. Nazmn bu cezalarn 13
Temmuzda onaylam;17 15 Temmuzda, ngilterenin Morning Post
gazetesi muhabiriyle yapt sylei srasnda, Trkiyenin savaa
girmi olmasnn byk bir hata olduunu kabullenmi; unlar eklemiti:
Sylev 1, s.34; Speech, s.37-39.
Atay, s.120.
15
Mustafa Kemalin genelgesi, Erzurum, 9.7.1919; ATTB, s.49.
16
Yeni Yol, 18.6.1919; Cebesoy, s.100; zalp, s.40; Bayar VIII, s.2652; Gkbilgin, s.153-154.
17
Vakit, 13.7.1919; Aksam, 14.7.1919; kdam, 15.7.1919.
13
14
53
lkenin savaa girmesinde hibir rol oynamam olan binlerce halk cezalandrmak bir hatadr. Ynetimin hatalarn
temizlemek iin neden Anadolunun birok barsever halk
Yunan askerleri ve eteleri tarafndan krm, yama ve rza
geme olaylarna maruz braklyor? Hereyden sorumlu
olan ttihat ve Terakki ebekesidir. Yunanllar, eski alarn
kanara barbarlar gibi davranmlardr ve bunu hala srdryorlar. Buna bir snr konulmaldr. Onlarn (Yunanllarn) istedikleri her yere girmelerine ve halkm, koyun gibi
mezbahalarda yakmalarna, yamaya tabi tutmalarna ve
ldrmelerine izin verilmemelidir. Gl Devletler bunlar
durdurmak iin birey yapmazsa, kesinlikle olaylar kacaktr Bu gelimeler korkuntur; halkm kurtarmalym.
Ben halkmn babasym; onlar bana gveniyorlar; ben de
onlar korumak iin elimden geleni yapmak zorundaym
(Yunanllar), Trkleri Avrupallarn gznden drmek
iin hereyi yapmlardr ve bunda Rusyann diplomasisi
tarafndan yreklendirilmi ve yardm grmlerdir. imdi
de kasap olmulardr Pariste M. Venizelosun sihirine
kaplm birok kiiler vardr; ama ben ngilterenin adaletine inanyorum. ngiltere bugn durunuz derse, durmak
zorundadrlar.18
Sina Akine gre, aresiz kalm olan Vahdettin, bu kez aka ngilizlerden adalet dilenmekte; Yunan zulmne son verilmesini
istemektedir. Yunan zulm sona erince ulusal akma gerek kalmayacak; Mdafaa-i Hukuk akm arlktan vazgeecek; bylece hem
devlet konferansta kt gsterilmekten kurtulacak, hem de Vahdettin, karsna ald ttihatlk ve Ulusuluun glenmesi tehlikesini atlatm olacakt. Ancak ngiltere bu adaleti vermeye yanamayacak; Vahdettinin umutlar boa kacakt.19
Morning Post, Londra, 26.7.1919.

Akin 1, s.418.
18
19
54
SALH R. SONYEL
Erzurum Kongresi ve Gdm (Manda) Sorunu

23 Temmuzda Mustafa Kemalin bakanlnda Erzurum
Kongresi oturumlarna balamt. Osmanl ileri Bakan vekili Hac Adil, 24 Temmuzda, Sivas Valisi Reit Paaya, Mustafa
Kemalle Hseyin Raufun tutuklanmasn emretmi; ama bu emri
yerine getirilmemiti. ki gn sonra (26 Temmuz) kongre, Padiaha bir mesaj gndererek, onu, Damat Feritin emirlerini yadsmaya,
Mebusan Meclisini toplantya armaya davet etmi; ama Padiah
o yoldan gelmemiti. Yine 26 Temmuzda, Osmanl Sava Bakan Nazm Paa, Karabekire, kongreye kar ordunun ne yaptn
sormutu. Karabekirin buna 1 Austos gnl yant u olmutu:
Erzurumda, halk, lkemizi kimseye vermeyeceimizi karara balyor. Bu asil amaca askeri direnile yardm ediyorum. Karabekir,
ayrca, Pontus devleti kurma zlemleri ve Ermenilerin byk Ermenistan dlerine de deinerek, Balak temsilcilerinin bunlara
gizli ve ak her trl yardm yaptklar herkese bilindii halde,
hkmetin btn bu tehlikelerden habersizmi gibi davranmasna
atn belirtmi; Mustafa Kemal gibi tannm bir yurtseverin tutuklanmasna yasa bakmndan bir neden olamayaca gibi, bunun,
kamu ve Ordu gznde de iyi karlanmayacan bildirmi; stanbul
hkmetinin davranlarndan kuku duyduunu belirterek, bu konuda srekli olarak aydnlatlmasn istemiti.
Daha sonra, Bakanlar Kurulu, Karabekirden, Mustafa
Kemalle Hseyin Raufu tutuklamasn ve onlar stanbula gtrmesini istemiti. Buna da Karabekirin yant u olmutu:
Kongre, ulusun karlat ve ihmal edilemeyecek byk
ve kanl tehlikeleri nlemek iin toplanmtr. Amalar,
yurdun ve ulusun bar ve gnencini salamaktr. Bu kongreye mdahale hakkmz yasaca yoktur. Kongre yasal olarak ve anayasaya gre toplanmtr
Mustafa Kemalin durumuna da deinen Karabekir yle demiti: Mustafa Kemal Paann fiil ve hareketlerinden vatan ve
milletin maksat ve karlarna ve mevcut kanunlara aykr saylabile-
55
cek hi bir hal ve hareketi olmadn gryorum.20 stanbuldaki ngiliz igal gc Bakomutan General Milne, Karabekirin Kemalle
ibirlii yaptn ve onun da tutuklanmas gerektiini Sadrazama
bildirmiti. Bu arada, Damat Ferit, Enver Paann bu akm denetimi altna almak zere Erzuruma hareket ettii sylentilerini evreye
yayarak, Erzurum Kongresini, yeniden erke gemek isteyen ttihat
ve Terakkinin bir komplosu olarak gstermeye alyordu.21
Bu srada Erzurum Kongresi oturumlarn srdryordu. Kongrede nemli bir sorun olan gdm (manda) konusu ortaya kmt.
Kimileri Amerikan, Fransz ve ngiliz gdmn destekliyor; Padiah ise ngilizlerin peinde kouyordu. Mustafa Kemal, stanbulda
gdmden yana olan aydnlar da dahil, Padiah ve Sadrazamnn btn isteklerinin kiisel rahatlk ve gvenliklerini salamak olduuna;
ulusu, yurdu ve bamszl dnmediklerine; rahat yemek ve imek; huzur iinde ve mevkilerinde kalmaktan baka hibir emelleri
olmadna inanyordu. Bununla birlikte, gdm konusunun Erzurum Kongresine getirilmesi ve Bekir Sami gibi gdm yanllarna
ona gre bir yant verilmesi gerektiini belirtmiti.22
Erzurum Kongresi gnlerinde Trk Ulusular tehdit eden en
byk tehlike, stanbulda ar ngiliz yanda Padiah Vahdettinle
Damat Feritin bakan olduu kabine idi. Bar salamak amacyla
gittii Pariste hakarete urayarak ve 15 Temmuzda eli bo olarak
stanbula dnen; istifa ederek 21 Temmuzda yeni kabineyi kurmakla grevlendirilen Damat Ferit,23 Anadolunun stanbulla ilikilerini keserek bamszln ilan etmesi olaslndan ok korkuyor;24
Nazmdan Karabekire gizli telgraf, 30.7.1919; Karabekirden Osmanl Sava
Bakanlna gizli telgraf, 1.8.1919. Hasrcolu, s. 11-14; Nutuk III, vesika 39;
Karabekir, s.84-85.
21
Shaw II, s.693.
22
Kansu, s.179-180.
23
DA, FO 371/4229/86178, 90253, 92514, 94184, 106214, 10760 ve 13174;
DBFP IV/1, s.648 ve 703; Gztepe, s.206-207; Gkbilgin, s.120-121; stanbul Basn, 21.7.1919; Trkgeldi, s.232; Lloyd George II, s.651 ve 654; Evans,
s.193; LTemps, Paris, 2.7.1919.
24
DA, FO 371/4227/107802: Calthorpedan Curzona gizli telgraf, stanbul,
23.7.1919: Ferit - Calthorpe grmesi.
20
56
SALH R. SONYEL
kendi deyiiyle, Anadoludaki karklk ve paralanmay bastrmak iin nlem almaya balyor; 20 Temmuzda illere gnderdii
genelgede zetle yle diyordu:
Milletin mukadderatn tayin etmek zere arkta milli
bir kongre toplanacandan sz eden telgraflar grld.
Paris konferansnda bulunduum alt haftalk gaybubetim
esnasnda Anadolunun iktisap ettii karklk ve itia
ok teessfe deer. Hepimizin takibe mkellef olduumuz
Kanun-u Esasi hkmne gre stanbul ehri saltanat merkezi
olduundan, tesri heyetin Padiahmz marifetiyle almas
zaruridir. Ve bu itibarla gerek bu kanuna ve gerek rade-i
ahaneye, memleketin yksek menfaatlarna tamamen aykr olan bu hareketin men-i hal ve maslahat icab olmakla
buna gre hareket edilmesi bilhassa tavsiye olunur.25
Damat Feritin Kemalistlere kart olan bu tutumunu etkisiz
brakmaya alan Erzurum Kongresi, 24 Temmuzda Padiaha gnderdii gizli telgrafta, Sadrazamn ajansta yaymlanm olan genelgesinin kongre tarafndan hayret ve teessrle karlandn; brakmann 24. maddesine gre Trk yurdunun igalini kolaylatracak nitelikteki bu genelgenin, devlet ve lkenin kesin sorumluluunu stne
alm olan Sadrazamdan gelmesinin ulusa balanmaz olduunu
ne srerek, bunun yalanlanmasn istemi; zetle yle demiti:
Hilafet ve Saltanat makamna bal olduunu her vesile
ile onaylayan ve korkun olaylar nnde ulusal duygu ve
grlerini beyan etmek zere toplanan Kongreyi, Mebusan Meclisi gibi gsteren; uzun sreden beri anayasa maddelerine aykr davranan hkmetin ulusa hakszca crm
atfetmesi gerein ne kadar deitirildiine ak bir rnek
oluturmaktadr. Bu deme yalanlanarak dzeltilmeli; Me Takvim-i Vekayi, 22.6.1919; stanbul Basn, 23.7.1919; Gkbilgin, s.169-170;
Kandemir, s.110-111; Jaeschke, s.137; Kansu, s.96; Nutuk III, vesika 39.
25
57
busan Meclisi erken toplantya arlmaldr.26

Ayrca, Padiah, buna olumlu bir yant verecei yerde, stanbul hkmeti, 29 Temmuzda illere gnderdii bir emirle, Mustafa
Kemal ve Hseyin Raufun tutuklanarak stanbula gnderilmelerini
emretmiti.27
Bu arada, Kongre, almalarna balam ve iki hafta sren etin, kimi vakit de gergin tartmalar sonucunda, daha sonra Misak-
Milli (Ulusal Ant)nin temelini oluturacak nemli kararlar alarak
bunlar bir bildiri biiminde yaymlamt. Bildiride unlar belirtiliyordu:
1. Trabzon ve Canik (Samsun) sanca ile Dou lleri adn
tayan Erzurum, Sivas, Diyarbakr, Elaz, Van ve Bitlis
illeri ve bu saha ierisindeki bamsz livalar, hibir neden
ve gerekeyle birbirlerinden ve Osmanl camiasndan ayrlmaz bir btndr.
2. Osmanl lkesinin btnl ve ulusal bamszln salanmas, Saltanat ve Hilafet makamlarnn dokunulmazl
iin ulusal gleri, yapc ve ulusal iradeyi egemen klmak
esastr.
3. Her trl igal ve mdahale, Rumluk ve Ermenilik amalarna ynelik saylacandan, birleik halde savunma ve
direnme esas kabul edilmitir. Hristiyan unsurlara, siyasal
egemenlik ve toplumsal dengeyi bozacak yeni bir takm
ayrcalklar verilmesi kabul edilmeyecektir.
4. Merkezi hkmet, bir devletin basks altnda bu lkeleri
brakmak ya da ihmal etmek zorunda kalrsa, Saltanat ve
Hilafet makamna ball ve ulusal haklar salayacak
nlem ve kararlar alnmtr.
Kansu, s.96-97; DA, FO 371/4159/141729: ngiliz Askeri stihbarat efinden
ngiltere Dileri Bakanlna yaz, Londra, 15.10.1919 - Sivas Kongresi.
27
HTVD, say 48; Karabekir, s. 96; Cebesoy, s.119; Gkbilgin, s.179; Byklolu, s. 48 ve 53; Tarih Vesikalar I, s.7 (yeni seri); Jaeschke, s.138.
26
58
SALH R. SONYEL
5. Osmanl lkelerinde teden beri Mslman halkla birlikte

yaayan gayri Mslim unsurlarn, Osmanl devleti yasalaryla berkitilmi, kazanlm haklarna bsbtn sayg gsterilecektir.
6. Balak Devletlerden, brakmann imzaland 30 Ekim
1918 tarihinden itibaren, Osmanl snrlar ierisinde kalan
ve halkn ounluu Mslman olan lkelerin blnmesi
nazariyesinden bsbtn vazgeerek, Osmanl varlna,
tarihi, rfi ve dini haklarna riayet etmeleri; bsbtn hak
ve adalete uygun kararlar almalar beklenir.
7. Ulus, insani, asri amalar ykseltmek, fenni, snai ve iktisadi hal ve ihtiyalarn deerlendirerek, devlet ve ulusun
i ve d bamszl ve yurdun btnl mahfuz kalmak
suretiyle, ulusal snrlar ierisinde, milliyet esaslarna riayetkar ve lkeye kar istila emeli beslemeyen herhangi
bir devletin fenni, snai ve iktisadi yardmn memnunlukla
karlar. Bu insani ve adil koullar kapsayan bir barn
ivedilikle imzalanmasn, insanln selameti ve dnyann
skunu adna en byk ulusal ama sayar.
8. Uluslarn kendi yazglarn bizzat saptadklar bu tarihi
devrede, merkezi hkmetin de, ulusal iradeye tabi olmas
elzemdir, nk ulusal iradeye dayanmayan herhangi bir
ynetimin kararlar ulusa kabul edilemeyeceinden baka,
yabanclar tarafndan da geerli saylmayacaktr. Bu yzden, merkezi ynetim, Millet Meclisini derhal toplayarak
ulus ve lkenin yazgs konusunda alaca btn kararlar
onun denetimine vermelidir.
9. Yurdun maruz kald elemli olaylar sonucunda ulusal vicdandan doan, topluluklarn birlemesinden oluan genel
rgt, Bat Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, her trl
particilik akmlarndan uzaktr. Btn slam vatandalar
dernein olaan yesidir.
59
10. Kongre tarafndan seilmi bir Heyet-i Temsiliye [Temsil Kurulu] kabul edilmi ve kylerden balanarak, il
merkezlerine kadar, var olan ulusal rgtler birletirilip
onaylanmtr.28
Bylelikle, ulusal direnie nderlik etmek zere bir temsil
kurulu (Heyet-i Temsiliye) kurulmu; kurula u kiiler seilmiti:
Mustafa Kemal, Hseyin Rauf, Kazm Karabekir, eski Valilerden
Bekir Sami, Erzurum eski mebusu Cevat Raif Efendi, Trabzon eski
mebusu Servet Bey, Erzincanl eyh Fevzi Efendi, zzet Bey, Bitlis eski mebusu Sadullah Efendi ve Mutki aireti nderi Hac Musa
Bey.29 Mustafa Kemalin bakanl altndaki bu Heyet-i Temsiliye,
ulusal akm ite ve dta temsil edecek, Sivas Kongresinde daha
temsili bir biime getirilerek, Anadoluda fiili (de facto) ynetim grevi yapacakt. Kongrenin son gn olan 7 Austosta kapan sylevini veren Mustafa Kemal unu belirtmiti:
Erzurum Kongresi, btn cihana kar milletimizin mevcudiyetini ve birliini gsterdi. Tarih, bu kongremizi, phesiz, ender ve byk bir eser olarak kaydedecektir.
Buna karn, Trk ulusal amalarnn Misak- Millide izilmi
olduu biimde yzde yz baaryla elde edilebileceine, Ulusular
arasnda bile inanan pek az kii vard.30 Kongrenin son gnnde Mustafa Kemalle gren ngiliz denetim subay Yarbay Anthony Rawlinson, daha sonra, Londrada Dileri Bakan vekili Lord Curzonla
grrken, ona, Trk Ulusularn, ileride, Anadoluda bir byk
slam cumhuriyeti kurmalar olaslndan sz etmise de, buna aldr eden olmam ve hi kimse, Trk Ulusularn, bu ar programlarnn baar salamasna zerre kadar ihtimal vermemiti.31
DA, FO 371/4160/147576: Erzurum Kongresi bildirisinin ngilizce evirisi,
7.8.1919.
29
Sylev 1, s.144-145, belge 41; Speech, s.51-52; Kansu, s.114-115; Karabekir,
s.106- 107.
30
Byklolu, s.193.
31
Rawlinson, s.249-252.
28
60
SALH R. SONYEL
Erzurum Kongresi gnlerinde ngiliz Yksek Komiseri Calthorpe da, 27 Temmuzda Lord Curzona gnderdii gizli telgrafta
yle diyordu:
ngiliz ynetimi, Anadoluda stanbulun yetkisini ve Padiahn egemenliini reddeden bamsz ve muhtemelen
ar ve Avrupa aleyhtar bir ynetimin kurulmasna yol
aacak biimde olaylarn gelimesi olasln gznnde
bulundurmaldr.32
Bu sralarda, Damat Feritin ngiliz Yksek Komiserlii danmanlarndan Tom Hohlerle yapm olduu grme, Mustafa
Kemalle Hseyin Raufun tutuklanmalar iin verilmi olan emrin ncesine k serpmektedir. Damat Ferit, 30 Temmuzda Tom
Hohleri ziyaret ederek, Mustafa Kemalle Hseyin Raufun tutuklanmasyla ilgili emrin gnderilebilmesi iin btn gn altn;
bu konuda askeri yetkililerin, zellikle Sava Bakannn kendisine
kar ktn; stanbuldaki akmn banda zzet Paa, Ahmet Rza
ve rk sulu Mahmutun bulunduunu ve Veliaht bsbtn alarna drdklerini bildirmi; Anadoluda toplanan ulusal kongrelerden vakit vakit nemsiz olarak sz etmi; bazan da bu szlerine
zt olarak, ierideki durumun olduka ciddi olduunu itiraf etmiti.
Bu arada, illerin bakentle olan ilikilerini kesmeleri olaslna da
deinerek, Padiahla kendisi grevlerinden ekilirlerse, gvenliklerinin ngiltere tarafndan gvence altna alnp alnmayacan sormu; Hohler, buna, konunun Londraya bildirilmesi gerektii yantn vermiti.
Ferit-Hohler grmesini 31 Temmuzda Lord Curzona duyuran Yksek Komiser Calthorpe, Damat Feritin, kabinesinin yetkisinin sarslm olduunu kabul etmek istemediini; bu ynetimin
iyi niyet gstermesine, Damat Feritin Osmanl Devletinin tek umudunun ngiltere Devletinde olduuna inanmasna, gerekten onlardan yana grnmesine karn, ynetimin durumunun sarslm ol DA, FO 371/4227/108842; DBFP IV/1, s.704: Calthorpedan Curzona gizli
32
61
duunu; buyruklarnn illerde yerine getirilmesini salayamadn;

ancak Balak Devletlerin kesin abalaryla erkte tutunabileceini
bildirmiti. Padiahla Damat Feritin kiisel gvenlii konusuna da
deinerek, her ikisinin de brakma koullarna uyarak bunlar uygulama ynnde ellerinden geleni yaptklarn; dolaysyla, kendilerine her trl saygnn gsterilmesi; onlara dokunulmamas ve gvenliklerinin korunmas iin nlem alnmas gerektiini belirtmiti.
ngiltere Dileri Bakanl, 18 Austosta Calthorpea gnderdii
yantta, Padiah ve Damat Feritin kiisel gvenlikleri konusunda
nlem alnmasn onaylamt. Bakanlk yetkililerinden N. D. Peterson 24 Austosta bu konuda u kmay kaleme almt: u
anda ttihat bir hkmetin erke gemesi, gelecekte bizi birok belalardan kurtaracaktr. R. parafeli baka bir yetkili unlar eklemiti: ttihat bir ynetimin erke gemesi, birok bakmlardan yararl
olacaktr, nk bu ynetim, bar koullarn kabullenmek zorunda
kalacaktr; ama, te yandan, Padiahn tahtndan indirilmesine yol
aabilecektir.33
Bylelikle, Damat Ferit kabinesi, ierideki ulusal akmla baa
kamayacan yavaa anlamaya balam; Bakanlar Kurulu, durumu yattrmak iin, sz verilmi olan Mebusan Meclisi seimlerininin yaplacan 30 Temmuzda aklamt. Ferit kabinesinin
btn gc, yetkisi belirsiz olan Padiahn desteine dayanyordu.
ngiliz Yksek Komiseri Calthorpeun 1 Austosta Curzona bildirdiine gre, Trkiye yle bir noktaya gelmiti ki, siyasi yaama katlan her Trk, ulusal duygularla davranyor; hi olmazsa, Trkiyenin
igal edilmemi blgelerini savunmak isteiyle yanyordu. Yine
Calthorpea gre, Trkiye ile genel bir bar antlamasnn imzalanmasnda ge kalnm olmas, btn faal siyasi elerin ulusuluk
ve direni ynnde birlemelerine yol amt. Bu gelimelerle ilgili
olarak Calthorpe u tahmini ne sryordu:
DA, FO 371/4227/115591; DBFP IV/1, s.706-712: Calthorpedan Curzona
gizli yaz, stanbul, 31.7.1919; iliikte, Hohler - Ferit grmesiyle ilgili bilgi,
30.7.1919; Dileri Bakanl yorumlar, 24.8.1919.
33
62
SALH R. SONYEL
Milliyetiler (Kemalistler), ya illerde yaptklar gibi,

stanbulda kesin stnlk salayacak; ya da, herhangi bir
ilin bakentinde aktan aa Damat Ferite kar bir hkmet kuracaklardr.
stanbul ynetimini yetersiz merkezi hkmet olarak tanmlayan Calthorpe, buna kar, Erzurumda atlgan, gen erlerin
egemenlii altnda bulunan kongreye deinerek, bu genlerin, bir
kumarc gibi davrandklarn; daha zgr bir davran sahas kazanmak ve dou illerini zmirin akbetinden kurtarmak gibi iki ama
gttklerini ne srmt.34
stanbuldaki ABD Bakonsolosu Gabriel Bie Ravndal da, 31
Temmuzda Washingtona unlar bildirmiti:
Buradaki (stanbul) siyasi durum belirsiz bir biime gelmitir. Padiah, seim yaplmasn istemiyor; ama Padiah
ynlendirmekte olan Sadrazam, halk arasndaki taleplere
boyun emeden kabinesini ayakta tutamaz. Bu yzden,
mebus seimleri yaplmas emredilmitir; ancak, bu seimler, eski seim yasasna gre yaplacaktr; bu da, sonucun
drt ayda belirlenecei anlamna gelir. Ayrca, popler
olan akmlar bastrmak iin skynetim serte uygulanacak ve bylece, partiler toplant yapamayacaktr. Buna ek
olarak, u anda Erzurum blgesinde eylemde bulunduu
sylenen Mustafa Kemalle Hseyin Raufun tutuklanmas iin emir karlmtr Mustafa Kemalin partisine
kar sert nlemler alnmasndan yana olmayan zzet Paa
kabineden istifa etmitir. Tevfik Paann da istifa etmesi
bekleniyor35
Gerekten, Osmanl bakentinde bile, olaylar, Ulusulardan
yana geliiyor; Padiah ve Sadrazam, Anadoludaki ulusal akmdan
DA, FO 371/4227/115568; DBFP IV/1, s.713: Calthorpedan Curzona gizli
35
Ravndaldan ABD Dileri Bakanlna gizli telgraf, stanbul, 31.7.1919;
Shaw II, s. 689.
34
63
byk lde kayg duyuyorlard. Ulusularn, stanbulda erke geerlerse Balak Devletlerin karlarna kart bir tutum izleyerek,
brakmann ve daha sonra hazrlanacak olan bar koullarnn uygulanmasna engel olacaklarna inanan ngilizlerle Franszlar, aralarnda yaptklar danmalardan sonra, Damat Ferit kabinesini her
adan desteklemek ve ttihatlarn erke gemelerini nlemek kararn almlard.36
Bu srada, Ferit kabinesinin tm gc, yetkisi belirsiz olan
Padiahn desteine dayanyordu. Padiah ve Sadrazam, Mustafa
Kemalin Anadoluda balatm olduu akmdan gittike daha ok
kayglanyorlard.37 te yandan, 7 Austosta Erzurum Kongresi,
kurtulu savamyla ilgili kimi nemli kararlar aldktan; bir Heyet-i
Temsiliye kurduktan ve bir bildiri kabullendikten sonra sona ermiti. Bu gelimeler kaydedilirken, ABD Bakan Woodrow Wilson, 21
Austosta, Amiral Bristol araclyla Osmanl ynetimine gnderdii notada, Kafkasya ve teki lkelerdeki Ermenilerin katledilmelerini nlemek iin etkin nlemler ksa bir zamanda alnmazsa, Wilson
prensiplerinde belirtilmi olan ve Osmanl Devletinin Trk topraklar zerinde Trk egemenliinin srmesini salamay ngren 12.
prensibin kaldrlarak, bar koullarnn bsbtn deitirilmesi ve
Osmanl Devletinin kesinlikle ortadan silinmesi ihtimali olduu
yolunda uyarda bulunmutu.38 25 Austosta yaplan Be Yceler
(ABD, ngiltere, Fransa, talya ve Japonya) toplantsnda, ABDnin
bu tutumu knanm; Balaklara danmad iin, hem de savamad bir lkeye bu denli tehdit savurmasn eletirmi; hibir Balak Devletin, Padiahn zerinde tek bana bask kullanmamasna
oybirliiyle karar vermiti.39
25 Austosta, Damat Ferit, ABDnin ultimatomuna yant vererek, devletin, kendi hudutlar dndaki olaylardan sorumlu tutula

38

39

36
37
DA, FO 371/4227/115591 ve 115594; DBFP IV/1, s.706-712.

DA, FO 371/4227/115967: Hohlerden Kidstona mektup, stanbul, 4.8.1919.
Evans, s.183.
DBFP 1/1, s.509; PRFRUS, Paris Bar Konferans, III, s.839-840; Evans,
s.184.
64
SALH R. SONYEL
mayacan bildirmi ve bar yaplmas iin Osmanl delegelerinin

Parise arlmasn dilemiti.40 Bu arada, Anadoludaki Ulusular,
Sivasta, Erzurum Kongresine oranla daha geni ve temsili bir kongre dzenlemek iin davrana gemilerdi. Damat Ferit ynetimi ve
Padiah, bu kongrenin yaplmasn nlemek iin her trl nleme
bavurmulard.41 Onlarn tm ksteklemelerine karn, 4 Eyllde,
Sivas Kongresi, Mustafa Kemalin bakanlnda oturumlarna balamt.
Sivas Kongresi
Sivas Kongresi henz balamadan, kongreye kar yrtlen
propaganda ylesine etkili bir duruma gelmiti ki, 5 Eyllde, Kongre, Padiaha bir telgraf gndererek, onun desteini salamaya almt. Telgrafta zetle yle deniyordu:
Kongre, Hilafet ve Padiahlk makam ile yurdun ve ulusun meru haklarn, mevcut ve muhtemel tehlikelere kar
savunmak hususunda alaca tedbirleri mzakereye balamtr. Bu hayrl olay vesilesiyle Zat-i ahanelerinin bir
din ve ulus grevi sayarak Kurban Bayramn en iyi dilekleriyle kutlar, ballklarn tekrarlarlar.42
Ancak, enitesi Sadrazam Damat Feritin etkisi altnda olan
Padiah buna yant vermek tenezzlnde bulunmamt.
Sivas Kongresinin son gnleri yaklarken, Elaz Valisi Ali
Galip ve ngiliz Binbas Edward Noelin, Osmanl ileri Bakan
Adil Beyin su ortaklyla kimi Krt elerini kullanarak Krtler
arasnda kkrtc davranlarda bulunmaya yeltenmesi sonucunda,
stanbul ynetimiyle ulusal nderler arasndaki gerginlik artmaya
balamt.43 Mustafa Kemal, 10 Eyllde Adil Beye gnderdii
sert bir telgrafta onu ve yandalarn, ulusun Padiahna dnce
Salk II, s.71.
Villalta, s.190.
42
Albayrak, 11.9.1919; rade-i Milliye, 14.9.1919; Apak, s.21; gdemir: Sivas
Kongresi, s.20-38; Jaeschke, s.141.
43
Jaeschke, s.144-145.
40
41
65
ve dileklerini bildirmesine engel olan alaklar, cana kyclar olarak nitelemi; dmanlarla birlik olup ulusa kar haince dzenler
kurduklarn bildirmiti.44 Bylelikle, Ulusular, srekli olarak Ferit kabinesine saldrrken, Padiahn su ortaklndan habersiz gibi
davranyorlard. Onlara gre, Ferit kabinesi tarafndan aldatlm
olan Padiahn olup bitenlerden haberi yoktu.45 Mustafa Kemal, ayn
gn Padiaha gnderdii ayr bir telgrafta, Ferit ynetiminin sava
yoluna gidip Kongreyi basarak Mslmanlar arasnda kan dkmeye
kalktn ve Krdistan ayaklandrarak yurdu paralatma plannn
da para karlnda kabul ettirilmi olduu belgelerden anlaldndan, ulusun bu ynetime artk inan ve gveni kalmadn bildirmi; namuslu kiilerden yeni bir hkmet kurarak bu casus rgtnn mensuplar hakknda ivedilikle ve adaletli olarak soruturma
yaplmas ve onlarn cezalandrlmas, adil bir hkmetin kurulmasna dein, stanbul hkmeti ile hi bir yazma yapmamaya ve iliki kurmamaya karar vermi olan ulustan Ordunun ayrlmayacan
bilginize sunmak zorunda kaldk diyordu. Ferit, bu telgrafn Padiaha iletilmesine engel olmutu. Bunun zerine Heyet-i Temsiliye,
stanbul ynetimiyle olan ilikilerini ve yazmalarn kesmiti.46
Kongrenin son gnnde (11 Eyll) yaymlanan bildiride, brakma koullar snrlar ierisinde kalan topraklarn Trkiyeden
ayrlmaz bir tm olduu; ulusal savam iin ulusal gleri etken ve
ulusal dilei egemen klmann esas olduu belirtilmi ve lkenin blnmesine kar koymak iin ulusal savunma nerilmiti.47 Bu amalar salayabilmek iin, Erzurum Kongresince seilmi olan Heyet-i
Temsiliye de geniletilmiti. Mustafa Kemal, 11 Eyllde, Heyet-i
Temsiliye bakan olarak Sadrazam Damat Ferite gnderdii telgrafta, ulusun Padiahtan baka kimseye gveni kalmad; durum ve
dileklerini ona bildirmek zorunda olduunu, hkmetin Padiahla
Karabekir, s. 196 - bu telgraf eletirir.
Sylev 1, s.90; Speech, s.114 ve 119; Kansu II, s.351-352.
46
Sivas Kongresinden Padiah ve Sadrazama telgraflar, 11.9.1919; Sylev 1,
s.194- 196; Speech, s.119-120 ve belge 82; Kansu I, s.276-278.
47
Sarhan II, s.96.
44
45
66
SALH R. SONYEL
ulus arasna girdiini ne srmt.48 12 Eyllde, Sivas Kongresi

Genel Kurulunun Padiaha ektii telgraflar, hkmet tarafndan
engellenince, Kurul, tm komutan ve yneticilere, stanbulla balantnn kesilmesini emretmiti. Bu uyar zerine birok yerlerden
Padiaha telgraflar gnderilerek yasal bir ynetim erke geinceye
kadar hkmetle ilikilerin kesildii bildirilmiti.49
Heyet-i Temsiliyenin, Anadolunun stanbul ynetimiyle ilikilerini kesmesine kar kanlar olmutu. Kazm Karabekir,
bu srada Mustafa Kemal aleyhinde eitli sylentiler yer aldn;
Erzurumdaki 15. Kolordu kararghna, bu adam (Kemal) stanbul hkmetinden intikam almak iin milleti srklyor denilerek
ikyetler yapldn; bunlara yer yer hak vermekle birlikte, Mustafa Kemale kart akmlar yattrmaya altn anlarnda ne
srer.50 Yine Karabekire gre, 15/16 Eyll akam, Trabzonda, eitli yerlere aslan ve gazeteci mer Feyzinin eseri olduu sylenen
bildiride, Vatan felakete srkleniyor;.. arki Anadolu Cemiyeti
kavm-i periann idam kararlarn hazrlyor; onlardan doan bu
idare-i muvakkate, (ulusu), Padiah, azametinden, Halife-i zianndan ayrmaya alyor; vatan dmanlara inetecek kararlar
veriyor denilerek, ulusu, Padiaha ballk telgraflar gndermeye
aryordu.51
Bu gelimeler kaydedilirken, 12 Eyllde, Padiah adna Damat Feritle ngiltere adna ngiliz ajanlar arasnda gizli bir anlama imzaland sylentileri evrede dolamaya balamt. Bu szde
anlama ile, Trkiye, ngiliz etkisi altna giriyordu.52 Bu szde anlamann imzalanmasndan bir gn sonra, 13 Eyllde, ngilterenin
rade-i Milliye, 17.9.1919; Sylev I, s.95-102; Nutuk III, belge 83; Kansu II,
48
s.351; Yularkran, s.146.
rade-i Milliye, 17.9.1919; Albayrak, 18.9.1919; Sylev I, s.100; Nutuk III, belge 83; Kansu I, s.272; Karabekir, s.117; TH II, s.352.
50
Karabekir, s.231-232.
51
A.g.e., s.234.
52
Karabekir, s.403; Bayar VII, s.2353; Bayur, s.40; Sonyel, Belleten, no.135,
s.437; Tarih IV, s.29; imir I, s.102; Byklolu, s.54; Jaeschke, s.61; Akin I,
s.572 vd.; DA, FO 371/5117/E 260/83/44.
49
67
yeni Yksek Komiseri Amiral Sir John de Robeckle gren Damat

Ferit, Mustafa Kemal akmna gittike artan bir nem vermekte ve
bunun hem hkmete hem Balaklara kart olduunu; Padiaha kar tavrlarnn da dmanca olduunu sylemiti. Ona gre,
zm olarak, ya akm ezmek zere bir Trk ordusunun gnderilmesini ya da bir Balak gcnn nemli stratejik noktalar igal
etmesini nermiti. Robeck, birinci nerinin i savaa yol aacan;
ikinci neriye gelince, Balaklarn savatan bkm olduklarn ve
daha ok kan dklmesini nlemek iin her areye bavurmay dilediklerini sylemiti.53
Bir gn nce (12 Eyll), Sivas Kongresi tm Komutanlara ve
illere gnderdii bildiride, hkmet, ulusun, Padiahna dileklerini
ulatrmasn engelleyip onunla balantsn kesmekte ve haynca
davrann srdrmekte direndiinden, yasaya uygun bir hkmet baa geinceye kadar, ulusun, stanbul ynetimiyle ilikilerini
ve stanbul ile her trl telgraf ve posta haberleme ve ulatrmay
tmyle kesmeye karar verdiini aklamt.54 Ertesi gn, Heyet-i
Temsiliye, Mdafaa-i Hukuk-i Milliye Cemiyetleri merkez kurullarna gnderdii telgrafta, durumu daha ak olarak aydnlatm;
stanbul hkmetinin, ulusu aldatarak, milletvekili seimlerini aylarca srncemede brakt gibi, Toros tesindeki Trk illerinden
vazgetiini; Aydn ilinin Yunanllara verilmesine gz yumduunu
bildirmi; unlar eklemiti:
Dman eline gemi teki yurt paralar iin de bunlara benzer aklszca ve haince siyaset gderek, lkenin ve
ulusun blnne yol amas ok beklenir. Millet Meclisi
toplanmadan nce bar antlamasn imza ederek, ulusu,
bir olupbitti nnde brakmak istedii sanlmaktadr. Bundan dolay, Genel Kongre, Orduyu ve ulusu uyank olmaya arr.55
DA, FO 371/4157/129080; DBFP IV/1, s.760-761.
Sivas Kongresi bildirisi, 12.9.1919: Sylev I, s.97.
55
Heyet-i Temsiliyenin telgraf, Sivas, 13.9.1919; Sylev I, s.98; Speech, s.124.
53
54
68
SALH R. SONYEL
Mustafa Kemal de, 13 Eyllde, ilgililer iin buyruk olarak

yaymlad genelgede, ulusal amalar haincesine yorumlayan ve
baka anlamlara eken; ulusal giriimleri ve ayaklanmay yasaya
kart ilan eden; Padiah ile ulus arasnda bir engel duvar kuran;
halk birbirine kar silahlandran ve birbirini ldrmeye kkrtan
stanbul hkmeti ile balanty kesmek zorunda kalan genel Kongre kurulunun u kararlar alm olduunu bildirmiti:
1. Devlet ileri, Padiah adna ve yrrlkteki yasalara gre
eskisi gibi yrtlecektir. Soy ve din ayrm gzetmeden
halkn can, mal ve rz ve her trl haklar gvence altnda
bulundurulacaktr.
2. Hkmet yetkililerinin, grevlerini yasaya ve ulusun isteklerine gre yrtmeleri gerekir.
3. Grev srasnda ulusal amaca kart davrananlar ar cezalara arptrlacaktr.
4. Grevden ekilenler de bu biimde hareket ederlerse cezalandrlacaklardr.
5. Ulus esenlii ve mutluluu, adalet ve haktanrlkla, yurtta
dirlik ve gvenin salanmasyla gerekleebilir.
6. Yasaya uygun bir hkmet kuruluncaya kadar, stanbulla
yazmalar, Sivastaki genel Kongrenin Temsil Heyetiyle
yaplacaktr.56
Mustafa Kemal, ayrca, 14 Eyllde, Sivas Kongresi adna Padiaha gnderdii telgrafta, Damat Ferit hkmetini ikyet etmi;
lkenin iradesini yanstacak bir ynetim kurulmasn dilemi; Yce
Hilafet Katna szckleriyle balayan telgrafta, o gnk felaketlerin
meydana gelmesinde Ferit kabinelerinin de nemli pay olduunu
hatrlatmt. Kemal, ayrca u rtl uyarda bulunmutu: stenildii gibi bir kabine kurulmazsa, ulusun yapaca giriimleri nlemeye
olanak yoktur.57
Mustafa Kemalin buyruklar: Sylev I, s.99; Speech, s.125-126.
Nutuk III, belge 97/1; Karabekir, s.195; Kansu I, s.276.
56
57
69
Anadoludaki ulusal akmn kendi makam iin ne kadar tehlikeli olduunu sezerek; buna byk lde nem vermeye balayan Sadrazam Damat Ferit de bo durmuyor; ngilizlerle entrikalarn srdryordu. 13 Eyllde, ngiliz Yksek Komiseri Koramiral
Sir John de Robeckle yapt uzun grmede, merkezi hkmetle
halkn ounluunun, Balak Devletlerin gcn benimseyerek,
bar konferansnn kararlarn kabule hazr olduklarn; ama Mustafa Kemalin yandalarnn sava srdrmek istediklerini; bu davranlarnn lgnlk olduunu ve yurtseverlikle badaamayacan vurguluyordu. Bunun zerine, Robeck, Damat Feriti, Mustafa
Kemalle grerek, lkeyi, iine drm olduu tehlikelerin ciddiyetini ona anlatmasn nermise de, Ferit, bu denli bir davrann
baar salamas iin vaktin ok ge olduunu sylemiti.
Robeckin ngiltere Dileri Bakanlna bu konuda gndermi olduu gizli telgraf Bakanlkta eitli yorumlara neden olmutu. Yetkililerden W. S. Edmonds u yorumu yapmt:
Gerek sorun, Mustafa Kemalle bar konferans arasndadr. Mustafa Kemalin imdiki Trk ynetimine olan
dmanl rastlantdr. Kemal, amacnn, bir Ermeni devleti kurulmasn nlemek olduunu aka belirtmektedir
ve onunla ancak Trkiyenin gelecei konusunda ilem yaplabilir. Sadrazam iki zm neriyor; ama (Anadoluya)
Trk askeri gc gnderilirse, bu gcn Mustafa Kemale
katlmas olasl vardr. te yandan, Sadrazamn da bildii gibi, oraya Balaklarca bir g gnderilmesi pek
olanakszdr Birka hafta iinde Erzuruma o kadar kar
yaacaktr ki, Mustafa Kemale kar oraya dzenli gler
gnderilmesi pek g olacak ve Kemal da gerilla operasyonlarna giriemeyecektir. Ancak, pek az gvene sahip
olan Ermeniler onun elinde olacaktr. Geri Trk lkelerinin btnlne sayg gsterildii surece Hristiyanlar
oradan karmayacana dair bildiri yaymlamtr.
70
SALH R. SONYEL
George Kidston adl yetkili unlar eklemiti:

Mustafa Kemal, dAnnunzio, Mr. Bullitt ve Faysal, ayn
ackl gerein, bar konferansnn her tr saygnlk ve
yetkisini yitirmi olduu gereinin gstergesidir Lord
Curzonun bana geenlerde anlatm olduuna gre, o blgede kmas beklenen krm olaylar gereklememitir.
Acaba Mustafa Kemalle onun Hristiyan dmanlar kn
gelmesini mi bekliyorlar? Kn, gerilla savann bile olanaksz olduu gerektir; ama nceden hazrlanan krm iin
ayrntl bir plana gerek yoktur.
Curzon unlar eklemiti:
u anda askeri operasyonun olanaksz olduunu kabul
ederim; ama Mustafa Kemal Sadrazama kar nasl davranacaktr? Sadrazamn onu yakalama ans varsa, zzet
Paann da nermi olduu gibi, ona saldrmaldr.58
DA, FO 371/4158/129080: Robeckten Curzona gizli telgraf, stanbul,

13.9.1919; ngiltere Dileri Bakanl yorumlar.
58
BLM 4
STANBULUN BALAIKLARCA RESMEN GAL
VE YANKILARI
(Eyll 1919 - Nisan 1920)
Trkleri stanbuldan karma abalar
Bu srada, stanbuldaki Balak Yksek Komiserleri, Damat
Ferit kabinesini desteklemeyi veya Padiahn stanbuldan Bursaya
tanmas konularn tartyorlard. ngiliz maliye uzman Adam
Block, Lord Curzona 16 Eyllde gnderdii yazda yle diyordu:
Padiahla Trk ynetimi Bursaya tanrsa, bu hareket,
lkede kkrtmalara ve Anadoluda olaylar kmasna neden olacaktr. Padiahn ve Trkn slam Dnyasndaki
saygnln kltmek, ngiltereye belki yararl olabilir, ancak, Anadoluda ciddi anari ve kan dklmesine
yol aabilir. Trkler kkrtlabilir ve Trkiyeyi gdm
altna alacak Gl Devlet, ulusal akm bastrmak iin
ok sayda askeri gler kullanmak zorunda kalabilir. Bu
arada, gayri Mslimler bu gelimeler den strap ekeceklerdir te yandan, Trk hkmeti ve kukla olarak
Padiah stanbulda sk denetim altnda bulundurulursa;
Anadoluyu, dzen iinde tutmada onlarn saygnlndan
ve yetkisinden yararlanlabilir. Trk, stanbulda zararsz
bir hale getirilebilir; ama Anadoluda onun srt duvara dayal olacaktr ve zararl olabilir. imdiki Padiah nemli
deildir; ama, onun saltanat, Anadoluda, biraz da olsa
nemlidir. Padiah ve Trk hkmeti stanbulda kalrsa,
72
SALH R. SONYEL
gdmc devlet, Anadoludaki Trkler zerinde etki ve

yetkisini daha kolayca uygulayabilecektir. Buradaki (stanbul) Trk dlanrsa Anadoluda bar gvence altna
almak g olacaktr. Bursa veya Konyada Padiah, hkmet ve halk size kart olacaktr; ancak, Padiahla hkmet
stanbulda kalrsa, rehine olacaklardr ve onlarn saygnl, gdmc devletin karna olacaktr. Padiah Bursaya
kaldrlrsa, stanbula dnmek iin daima komplolar kuracak olan macerac Ulusulara katlmak zorunda kalacaktr.
Trkler, Avrupann her tr etki ve denetiminden memnun
kalmayacak; dmanca davranlarda bulunacaklardr.
stanbulda, Padiah elimizle yedireceiz (onu etkileyeceiz); inat olursa veya ihanet ederse, onu grevinden alabiliriz; oysa ki Bursa ve Konyada Padiah, ulusu partinin
etkisi altnda olacaktr.1
Bu gelimeler kaydedilirken, Damat Ferit, her geen gn yetkisini yitirdii halde iktidar inatla brakmyor; enitesi Padiah onu
erkte tutmak iin elinden geleni yapyor;2 ulusu basn da, bu srada,
Damat Feriti eletirerek onu hain olarak gsteriyordu3. Mustafa
Kemal, 18 Eyllde yaymlad genelgede, millet ve vatan haini
olarak Damat Feriti eletirmi; onun gibilerin yalanlarla Padiah aldatarak bir bildiri karmaya altklarn aklamt.4 19 Eyllde,
Feritle birlikte Journal des Debats adl Fransz gazetesinin muhabiri Robert Raynaudu kabul eden Vahdettin, sava sonunda meydana gelmi olan yeni dnyay, zgrlk szcnn zetlediini
ve kendisinin, Tanr ve evren nnde halknn yazgsndan sorumlu
mutemedi olarak bu zgrl halk iin de dilediini sylemiti.
Vahdettin, brakmaya kart olan igalleri knam; ama fesatlarn savnn kutsalln lekelemelerini istememiti. Ayrca, Osman DA, FO 371/4237/13539: Blocktan Curzona mektup, stanbul, 16.9.1919.
DA, FO 371/4159/131407; DBFP IV/1, s.763: Robeckten Curzona gizli telgraf, stanbul, 17.9.1919.
3
rade-i Milliye, 17.9.1919.
4
ATTB, s.67; Karabekir, s.275.
1
2
73
l delegelerinin yeniden Parise arlmasn dilemiti. Bu sylei,

gazetenin 22 Eyll gnl saysnda yaymlanmt.5 23 Eyll gnl
teki Fransz gazeteleri de bu syleiyle ilgilenmiti. Paristeki ngiliz temsilcisi Sir George Graham 23 Eyllde bunu Londraya duyururken yle diyordu: Fransz basnnda, Trkiyenin blnmesine
kart ortak bir akm balam olduunu gsteren belirtiler vardr.6
Bu arada harekete geen Padiah, 20 Eyllde yaymlad genelgede zetle yle diyordu:
Devlet ve ulus haklarnn korunmasna almak hepimize den bir grev ise, bunun akla en uygun yolu, davay
siyasi teebbslerle yoluna koymaktr. Milli birliimizi bozacak hi bir karar ve tedbir olmad halde lkede asayii
bozacak, halk arasnda ikilik yaratacak ve hkmetin yetkisini kracak her trl hareket ve ulusun fertleri arasnda
ayrl ve paralanmay gerektirecek her trl giriimler
devletimizin esas karlaryla badaamaz. Baz kimseler,
lkenin gerek durumunu deitirip gya halk ile hkmet
arasnda muhalefet olduunu ilan etmektedirler. Bu hal,
hakkmzdaki Avrupa kamuoyunu yanltr; seimleri ve
meclisin toplanmasn geciktirir ve dolaysyla hkmetin
glklerini artrm olur
Bundan sonra Padiah, ulusu, itidalini korumaya, yasaya ve ynetimin buyruklarna bsbtn uyarak huzur ve dzen bozucu davranlardan saknmaya ve yaknda bar konferansna arlacak olan
Osmanl delegelerinin konferansta ulusla uyum iinde bulunabilmelerine yardmc olmaya arm, bildirisine yle son vermiti:
650 yldan beri Avrupada nemli bir etken olan devletimizin birlik ve btnln, Osmanl milletinin mevki ve
DA, FO 371/4237/133129: ngiliz Buyukelcisinden ngiltere Dileri
Bakanlna yaz, Paris, 22.9.1919.
6
DA, FO 371/4237/134421: Grahamdan Curzona yaz, Paris, 23.9.1919.
74
SALH R. SONYEL
deerini salayacak bir bara kavumamz Tanrdan dileriz. Byk devletlerin adaletli duygular ve gerei gn
getike anlamakta olan Avrupa ve Amerika kamuoyunun
yumuakl, bu umudu pekitirmektedir.7
Damat Ferit, Padiahn bu genelgesini btn il ve ilelere gndermeye yeltenmise de, ulusal akmn nderlerince alnm olan sk
nlemler sayesinde abalarnda pek baar salayamamt. Bu arada, Heyet-i Temsiliye, Padiahn bu genelgesini yantsz brakmam; ona 22 Eyllde gnderdii telgrafta, ulusun haklar iin mcadele eden ulusal akmn yasaya kart bir rgt olmadn; hainane
davranlarda parma olan stanbuldaki ynetimin bu davranlar
hakknda Padiaha bilgi vermediini bildirmi; yle demiti:
hanetle halk birbiri aleyhine dndrerek, ulusu, yabanclarn ihtiraslarna feda eden bu kabinenin ulusun isteine
karn iktidarda kalmas byk felaketlere yol amaktadr ve d dmanlarmzn emellerini tatmin etmek
isteyen bu kabinenin iktidarda kalmasn dmanlarmzdan baka kimse istemez.8
Bu bildiri zerine, stanbulda, kimi evrelerde Padiah destekleme kampanyas balam; bir sre srmt.9 Bu gelimeler
kaydedilirken Damat Ferit kaleyi ieriden fethetmek amacyla, Kurmay Tugenerallerinden, Mustafa Kemalin Selanikten tanm olduu Abdlkerim Paay arac olarak kullanmaya alm; bu Paa,
25 Eyll akam Kemalle sekiz saat sren telgraflama yapm; Kemal, ona gerek durumu anlatm; o da bu telgraflarn metinlerini
Padiaha gstermeyi baarm; o tarihten sonra Padiah, Sadrazam
iktidardan drme abalarna kar koymaktan vazgemiti.10
Takvim-i Vekayi, 21.9.1919; Nutuk III, belge 98, s.1005-1007; HTVD, a.g.e.,
belge 221; Sylev I, s.107; Speech, s.137; Karabekir s.286; Kansu I, s.287-288;
Apak, s.56; zalp, s.58; Jaeschke, s.141; stanbul Basn, 21.9.1919.
8
rade-i Milliye, 28.9.1919; Nutuk III, s.00; Karabekir, s.238; Kansu I, s.290.
9
kdam, Alemdar, 25.9.1919; Gokbilgin, s.43.
10
Sylev I, s.127; Nutuk III, s.112; Cebesoy, s.224; Kansu I, s.322; Baykal, s.9
7
75
Bu srada Damat Ferit, Yksek Komiserlere gnderdii dilekede, Kemalistlere ders vermek amacyla Eskiehire 2.000 kiilik
bir g gndermeyi nermi; bu nerisinin reddedilmesi zerine grevden ekilmekten baka are olmadn anlamt.11 Dolaysyla,
30 Eyllde Padiaha istifasn sunmu; Padiah, bu istifay istemeyerek kabullenmek zorunda kalm; Feritin istifas 1 Ekimde resmen aklanmt.12 Bu konuyla ilgili olarak, ngiliz Yksek Komiseri Amiral Sir John de Robeck, 3 Ekimde Lord Curzona gnderdii
gizli telgrafta yle diyordu:
Sadrazam Damat Ferit, salk nedeniyle 1 Ekim gn leden sonra istifa etmitir. Yeni kabine 2 Ekimde greve
balamtr Padiah, Feriti terketmek istememi, ama
kt bir iin en iyisini yapmtr ve grnrde Ali Rza hkmetini geici bir kabine olarak kabullenmitir.13
Bir ngiliz subay, 4 Ekimde General Bartholomewe gnderdii zel mektupta yle diyordu:
Mustafa Kemal tarafndan illerde rgtlenmi olan ve
stanbulda birok etki sahiplerince de desteklenen ulusal
akm birinci raundu kazanm ve Damat Ferit kabinesinin
erkten dmesini salamtr.14
9 Ekim 1919 tarihli Cenevre kaynakl ngiliz istihbarat raporu da, 6 Ekimde Lozandan u bilgiyi iletmiti: Bugnk gazeteler Damat Ferit kabinesinin erkten dt haberini vermilerdir Padiahn, Mustafa Kemali Sadrazamla davet etmesi
beklenmektedir.15
Akin I, s.585; Cosar, 1.10.1919.
leri, 3.10.1919; Trkgeldi I, s.244; Gztepe, s.220; Akin I, s.589.
13
DA, FO 371/4159/137186: Robeckten Curzona gizli telgraf, stanbul,
3.10.1919.
14
DA, FO 371/4159/144465: Gribbondan Kidstona yaz, iliikte, 4.10.1919
tarihli mektubun sureti.
15
DA, FO 371/4142/145672: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, Cenevre,
9.10.1919.
11
12
76
SALH R. SONYEL
stanbulda Kurulan Yeni Kabine

Padiah Vahdettin, 2 Ekimde yaymlad Hatt- Hmayunla
Ali Rza Paa kabinesini erke getirmi; halkta bir sreden beri grlen blnme ve anlamazln yanl anlay yznden artmakta olduu; bunun giderilmesinin; birliin salanmasnn hkmet ve dzenin yerletirilmesinin bir an nce yaplp Mebusan Meclisinin toplantya arlmas gerektiini belirtmiti.16 Ali Riza Paa kabinesinin
erke geii, ulusal akmn ilk siyasi zaferi olarak deerlendirilmiti.17
Bu mnasebetle, Mustafa Kemal, Heyet-i Temsiliye adna Padiaha
gnderdii telgrafta, Damat Ferit hkmeti drlp yeni hkmetin kurulmasndan dolay ona teekkr etmi;18 14 Kasm 1919 tarihli
ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, Padiaha, yeleri tm Osmanl
elerince desteklenen ulusal akma gvenmesini tlemiti.19
Bu tarihten sonra hkmetle Heyet-i Temsiliye arasndaki ilikiler yavaa normale dnmeye balamt. Bu gelimeler kaydedilirken, 4 Ekimde, bir sreden beri Merzifon ve Samsundan ekilmeye
balam olan ngiliz askerleri bu kentleri bsbtn boaltmlard.
te yandan, ngiltere Sava Bakan Winston Churchill, 9 Ekimde
ngilterenin Sava Kabinesine sunduu gizli andata, Trk ulusal
akmn, balca amac, Osmanl mparatorluunun blnmesine
kar koymak olan yurtsever bir rgt olarak tanmlamt.20 Bu
arada, ynetimle Heyet-i Temsiliye arasndaki kimi anlamazlklar
ortadan kaldrmak amacyla, Deniz Bakan Salih Paa ile Padiahn
yaveri Salih Bey 20 Ekimde Amasyaya ulaarak 22 Ekime kadar grmelerde bulunmu ve ikisi gizli 5 protokol imzalamlard.
nal, s.2111; Akin II, s.81; DA, FO 371/4160/150644: ngiliz Gizli stihbarat
Raporu, no.37, 9.10.1919.
17
stanbul Basn, 3.10.1919; Cebesoy I, s.230; Trkgeldi I, s.245 ve 249; Gztepe, s.220.
18
Sylev I, s.156; Nutuk III, s.138; Kansu II, s.386; Gztepe, s.223; stanbul Basn, 9.10.1919.
19
DA, FO 371/4160/157495: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 14.11.1919; Ikaz,
8.10.1919.
20
DA, FO 371/4159/13955.
16
77
Salih Paa Kurulu 25 Ekimde stanbula dnm ve ynetime bu

grmelerle ilgili olarak bilgi vermiti.
Bu srada Anzavur olaylar balamt. Anzavur, 28 Ekimde
Padiaha bir telgraf ekerek bayrak atn; din, hilafet ve saltanat
urunda kanlarnn son damlasn bile aktmaya hazr olduklarn
bildirmiti.21 te yandan, ukurovadan ekilen ngiliz askerlerinin
yerini, aralarnda Ermeniler de bulunan Fransz askerleri almt. 4
Kasmda, ngiliz Yksek Komiseri Robeck, danmanlarndan Tom
Hohler tarafndan hazrlanm olan bir andac Lord Curzona gndermiti. Bu andata Hohler unlar belirtiyordu:
Sultanlk imdi baya bir komedi olmutur ve grnrde
yksek prensipleri ve amalar olan, karakteri zayf, az cesaretli ve kendisini bugnk duruma getirmi olan ulusu
partinin davranlarna muhalif bir adam olan, Abdlhamit dneminde bile var olan stn zekadan yoksun olan
Padiah Yldzda titriyor Osmanl hanedan grnrde yorgun dmtr ve anlalan, kendi halkn ynetme
yetenei ve enerjisine sahip herhangi bir ehzade ortada
grnmyor.22
te yandan, Musevi nderi Hahamba Haim Nahum, Pariste
LMatin gazetesinin 19 Kasm gnl saysnda kan demecinde
yle diyordu:
Pek yksek zeks olan Padiahn yetki ve etkisi altnda
Trkiye yeniden gnencini kazanarak Douda dzen etmeni olabilir. Anadolu ve Trk halk Mustafa Kemalle
beraberdir. Kemalden korkmaya gerek yoktur. Trklerin
Fransz yardmna ve nerilerine gereksinimleri vardr.23
Yine bu srada, Mustafa Kemal, Heyet-i Temsiliye adna yaymlad genelgede, Urfa, Antep ve Maran Franszlar tarafndan
Akin II, s.103.
DA, FO 371/4160/152025: Robeckten Curzona yaz, stanbul, 4.11.1919.
23
stanbul Basn, 17 ve 19.11.1919.
21
22
78
SALH R. SONYEL
igalinin protesto edilmesini istemiti.24 Kendisi de 12 Kasmda Yksek Komiserlere gnderdii telgraflarda, bu kentlerin nce ngilizler,
sonra da Franszlar tarafndan igalini protesto etmi; Balaklarn
Trkiyeyi paralama siyaseti gttklerini; Trk ulusunun sonuna
kadar haklarn savunacan bildirerek, Amerika ve Avrupa kamuoyunun bu hakszl kabul etmeyecei umudunu belirtmiti.25 te
yandan, 14 Kasm 1919 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre,
Padiaha huzura kabul edilen General Hamdi Paa, ona, bsbtn
ngiliz yanda olan bir kabine kurarak ngiliz siyasasn gle desteklemesini nermi; unlar eklemiti:
Dnyada balamz olmas gereken yalnz ngiltere
olduunu anlamalyz Buradaki Fransz yetkilileri szde ulusal akm komedisini koulsuz olarak destekliyorlar,
nk Franszlar, Trkleri kendi etkileri altna almak iin
bu lkede (Trkiyede) Alman siyasas uygulamaya kararldrlar.
Bu bilgi, ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden W. S.
Edmonds tarafndan yle yorumlanmt: General Hamdi Paa
ngiliz Dostlar Derneinin baslca elerinden biridir; ama onun
annesi bir Fransz ajandr.26
Bu srada, 22 Kasmda Robecki ziyaret eden Tevfik Paa, brakmann sresinin epeyi uzam olduunu ve hangi koullarla olursa olsun, barn kurulmasn nermiti. Bar olunca, ngilterenin
ve Trkiyenin karlarn salayc bir arajman yaplabileceini;
Trkiyenin varln srdrmesinde ngilterenin byk karlar
olduunu; Padiahtan en kk kademelere kadar, Trk halknn,
ngiltereye, teki hibir ulusa dayanamayacak gvenleri olduunu;
iki lke arasndaki dmanlk dneminin srmesinin Padiah ve n ATTB, s.115.
Baytok, s.25; imir I, s.224.
26
DA, FO 371/4161/159449: ngiliz Karadeniz Ordusu Genel Kurmayi, stanbul, gizli istihbarat raporu, 14.11.1919.
24
25
79
giliz ynetimi arasnda kiisel temas kurulmasn engellemekte olmasndan kendisinin ve Padiahn zntlerini beyan etmiti.27
Vahdettinin yilikseverlii
Yine bu sralarda (25 Kasm), Padiah, Beykozdaki kkn
zmir yetimlerine tahsis etmiti.28 Ancak, Vahdettin, igal glerine
kar duracak gce sahip deildi. Bununla birlikte, Aralk aynda,
Kasr- Hmayununu, ptidai Ziraat Messesi yaplmak zere Trk
ocuklar altrma Derneine ve Ocak 1920de, Kathane srtlarnda kendine ait, tahminen 130 bin lira deerindeki arsay Ermeni
yetimlerine balamt.29 te yandan, ngiliz Yksek Komiserlii
elerinden Andrew Ryan, ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Forbes Adama gnderdii mektupta yle diyordu:
Trkiyenin hibir blm, denetsiz olarak Trk ynetimine braklmamaldr Bu da bar konferansnn grevidir. Halifelik, varln srdrecekse, Halifenin dnyevi
gcnn ngiltereden baka herhangi bir devletin denetimine gemesine izin vermemek ngilterenin balca politikas olmaldr.30
ngiliz Dostlar Dernei de, 27 Kasmda, Padiaha takdim ettii andata yle diyordu:
lkin stanbulda ve hatta Majestelerinizin yakn maiyeti arasnda balam olan isyan akm, imdi birok gizli
komplolar kuruyor ngiliz yanls siyasa uygulanmas
iin buyruk vermenizi istirham eyleriz. Damat Feritin nderlii altnda bir kabine kurulmas gereklidir.31
DA, FO 371/4161/15988: Robeckten Curzona gizli yaz, stanbul,
22.11.1919.
28
kdam, fham, 26.11.1919: Trk milletinin babas Padiahmizin yeni bir iyiligi; Sarhan II, s.224.
29
Akin II, s.85.
30
DA, FO 371/4161/161872: Ryandan Adama yaz, stanbul, 26.11.1919.
31
DA, FO 371/4227/166948: ngiliz Askeri stihbarat Sefinden Sava
Bakanlna gizli yaz, Londra, 1.1.1920.
27
80
SALH R. SONYEL
Kasm aynn sonlarna doru, Ahmet Fevzi Paa bakanlnda

bir kurul, Osmanl ynetimi adna incelemeler yapmak zere Sivasa
ulamt;32 ama Mustafa Kemal bu kuruldan kukulanyordu. Onun
bu kukusunun ne kadar yerinde olduunu, 12 ubat 1919da sona
eren haftay kapsayan 23 Aralk 1919 tarihli ngiliz gizli istihbarat
raporu bir bakma hakl karyordu. Rapor u bilgiyi veriyordu:
Padiahn onayyla Fevzi ve Hurit Paalara gizli talimat
verilmitir. Bu talimata gre, Anadoluda Padiaha kart
olan gizli gler hakknda el altndan soruturmalar yaplacak ve ona kar sadk duygular telkin edilecektir. Kurula, cumhuriyeti grleri cesaretlendirmemesi; adil olan
Padiah lehinde duygularn cesaretlendirilmesi; seimleri
hnerle kullanan ve ulusal akmn tahakkm altnda olan
ttihatlara kar propaganda yaplmas konularnda ynerge verilmitir.33
Vahdettin Amerikaya mit Balyor
15 Aralkta ngiliz Yksek Komiseri Robeck, ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii gizli telgrafta yle diyordu:
Ksa bir sre nce Padiah, soru sormak iin deil, kendi
makamn ve durumunu dnd iin benimle grmek
istemiti. Fransz ve talyan Yksek Komiserlerine dantm. Padiahla grmenin yararsz olacan sylediler.
Padiah, kendisini bize teslim etmitir; nk tek dayana ngiltere ynetimidir ve barn gerekliliinden ok,
Trkiyenin bugnk durumunun srmesi onu dndryor.
Robeck, grme dileini reddettiini telgrafnda eklemi;
onun bu davrann ngiltere Dileri Bakanl onaylamt.34
Tasvir-i Efkr, 2.12.1919; Alemdar, 5.12.1919; Karabekir, s.377.
DA, FO 371/4161/168774: Robeckten Curzona gizli yaz, stanbul,
23.12.1919; iliikte, ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 12.12.1919.
34
DBFP IV/1, s.936; Jaeschke, s.180.
32
33
81
Vahdettin, ngilizlerin bu davranndan umutsuzlua ve krgnla uram; Amerikallara yaklamak iin kimi davranlarda
bulunmutu. ngiltere Babakan David Lloyd Georgeun Londra
Belediyesi (Guildhall)ndeki konumasndan beri ngiliz ynetiminin Trk aleyhtarlnn ban ektiini; bunun, Trkleri, en azndan
saltanat stanbuldan karmaya karar verdiini renmi olan Vahdettin, Amerika yanls bir tutum benimsemiti. Padiah, Associated
Press muhabirine 16 Aralkta verdii ve Near East dergisinde yaymlanan demecinde, Trkiyenin zgr olmasnda Avrupann kar bulunduunu; slam Dnyasnn ancak bu suretle skna kavuacan syledikten sonra, ABDden milyonlarca Trk ve slamlarn
mitlerinin istinatgah diye sz etmiti.35 Padiah, ayrca, bu sylei
srasnda, bir an nce bar dilediini, nk bu konudaki gecikmenin savatan daha kt olduunu belirtmiti. Ona gre, belirsizlik,
halkn maneviyatn kertiyor; onlarda sefalet ve hastalklara yol
ayordu. Avrupa devletleri iin hayati bir nokta, Douda huzuru
getirecek bir bar yapmakt. Bunu da, Trkiyenin bamszln
srdren bir antlama salayabilirdi. Ona gre, Trkiyedeki hkmetlere karn halk iyiydi. Bar olur olmaz i sorunlar ele alnacak
ve Vahdettin, bunun iin Yce Devletlerin uygarlatrc yardmlarn diliyor; yle diyordu:
Yeni Trkiyeye, onun yeniden diriliine, toplumsal ilerlemesine itenlikle inanyorum. Halkmza genel eitim
ve ayrca refahn ada aralarn salayabilirsek yeniden ina edilecek Trkiye, Douda bar ve ilerlemenin oda olacaktr. Bu sonuca ulamak benim sarslmaz
kararmdr.36
Sina Akine gre, Vahdettin, devletin bamszlndan neredeyse bsbtn vazgemeye hazrd, ama geni ve hametli bir
imparatorluun glgesinde, hayalinin gereklemesine izin verilmek
kouluyla, kurnaz Padiah, zellikle Amerikaya ilerici bir grn Alemdar, 24.2.1920
Akin II, s.259-260; Times, Londra, 17.12.1919.
35
36
82
SALH R. SONYEL
t vermek gerektiini bildii iin ona gre idare-i lisan ediyordu.

Onun, Amerikallara ikinci yaknlk davran 26 Aralk gn, selamlkta, Amerikan yardm kurulu bakan Binba Davis Arnoldu
kabul etmesiydi. Daha sonra Davise 3. rtbeden Osmani nian
verilmiti.37 Daha kimi Amerikan elerine de nianlar verilmiti.
Ancak, ABD Bakan Woodrow Wilsonun hastalanmasyla birlikte
Amerikann Avrupa siyasasndan ekilmeye balad anlalnca
baka bir kap almak zarureti belirmiti. Bu kap, Fransayd; nk stanbulun Osmanl bakenti olmaktan karlmas karar bata olmak zere, Trkiyenin bana gelen felaketlerin ngiltereden
kaynaklanm olduu izlenimi yaygnd.38
Bu arada, Heyet-i Temsiliye, 18 Aralkta Sivastan ayrlarak,
27 Aralkta Ankaraya tanmt. ki gn sonra da, Osmanl Sava
Bakan Cemal Paann nerisini grm olan Bakanlar Kurulu,
Mustafa Kemalin nian ve madalyalarnn iade edilmesini; onun,
Ordudan karlmadn; kendi dileiyle ayrlm sayldn karara
balam; karar, Padiahn onayna sunulmutu.39 te yandan, yeni
yl (1920) girerken, Tevfik Paa, 1 Ocakta ngiliz Yksek Komiserlii ne giderek Komiser vekili Richard Webble grm ve ulusal
akmn, tm olarak lkenin grlerini yanstmadn sylemiti.
Webb, Lord Curzona 4 Ocakta gnderdii yazda yle diyordu:
Tevfik Paa, ttihat ve Terakkinin bu lkede yeniden dirilmeye balam olduuna dair Avrupada meydana gelmesi
olas kt izlenimleri nlemek ve ngiltere yardm ederse, bunun en iyi bir durum yaratacana Yksek Komiseri
inandrmak amacyla, herhalde Padiahn telkini zerine
Yksek Komiserlie gelmitir.40
Akin II, s.260; Sabah, 28.12.1919; Takvim-i Vekayi, 19.1.1920.

Akin II, s.272.
39
Bu karar 4 ubat 1920de Padiah tarafndan onaylanacaktr. Sarhan II, s.265.
40
DA, FO 371/4161/174128: Webbden Curzona yaz, stanbul, 4.1.1920.
37
38
83
ukurova Olaylar
Bu gelimeler yer alrken, Franszlarn Ermenilere gstermi
olduu hogr yznden ukurovadaki durum ktlemeye balam; 5 Ocak 1920de kaydedilmi olan Mara olaylarnda Fransz
berkitici gleriyle ulusal gler arasnda arpmalar olmutu. Kimi
yerlerde, aralarnda Ermeni birlikleri de olan Fransz gleri Trk
kylerini yakmaya, yamalamaya balamlard.41 8 Ocakta Urfada
Franszlara kar mcadele balamt.42 te yandan, Times gazetesi
muhabirine gre, Padiah, Meclisi amamak niyetinde olmakla birlikte, Kara Vasfn basks zerine, 10 Ocakta ani olarak Meclisin
almasn emretmiti. Oysa ki, Hrriyet ve tilaf Partisi ve ngilizler,
Meclisi atrmamak iin btn gleriyle urayorlard. Sonunda,
Meclis, 12 Ocak gn, 72 mebusun huzurunda almt. Meclisin
ald Pazartesi gn, gazetelerde, Padiahn hasta olduu haberi
kmt. Trkgeldiye gre, Hnkar, ziyade mteheyyi olmasyla, hastaln bahane ederek Meclise gelmemiti.43 12 Ocak gn
a sylevini ileri Bakan Damat Mehmet erif okumutu.44
13 Ocakta, 160.000 kiinin katlm olduu Sultan Ahmet mitingi yaplmt. Mitingde stanbul, zmir ve Edirnenin
Trkiyeden koparlmamas gerektii belirtilmiti.45 Bu srada, Padiahn stanbuldan karlmas konusu zirveye erimiti. 13 Ocak
gnl Figaro adl Fransz gazetesinde Denys Cochin, stanbulun
Trk mparatorluunun bakenti olmasn srdrmesine kar
kmt. Nouvelle gazetesi de bu gre katlm ve u nerilerde
bulunmutu:
Padiah ve Trk ynetimi stanbuldan karlmal,
Bursada ve daha muhtemelen, Anadolunun kalbi olan
TH IV, s.82; Saral, s.175; zalp, s.74.
Saral, s.223.
43
Takvim-i Vekayi, 13.1.1920; Trkgeldi, s.254.
44
DA, FO 371/4161/170895: Webbden Curzona olduka ivedi ve gizli telgraf,
stanbul, 13.1.1920.
45
41
42
84
SALH R. SONYEL
Konyada bir Trk Sultanl kurulmaldr. stanbul, boazlar ve hinterlandn bir blm Balak Devletlerin
ynetimi, denetimi ve gvenlii altnda uluslararas bir
blge biimine getirilmelidir.
teki Fransz gazetelerine gre, Trkler Avrupadan kovulursa Fransz karlar bundan hibir kazan salamayacak; tam aksine,
hereyi yitirecekti. Kimi ngiliz gazeteleri de bu konuda Trkler lehinde yazlar yaymlamlard.46 te yandan, stanbulla boazlarn
Trklerde kalmas iin Trkiyenin her yanndan stanbula telgraflar gnderilmiti.
Padiahn Uykular Kayor
Bu gelimeler kaydedilirken, ngiliz Yksek Komiserlii elerinden Andrew Ryanla 16 Ocakta gren eski Sadrazam Damat
Ferit, Padiahn, fiziki olarak kmesine yol aabilecek bir halet-i
ruhiye iinde olduunu; moralinin pek dk olduunu; geceleri
uyuyamadn ve yemek yemediini; tek emelinin, babasnn ngiliz
yanda siyasasn srdrmek olduunu; ngilterenin yreklendirici
tek bir sznn onun fiziki ve moral gcn yeniden canlandracan sylemi; unu sormutu: Berlinden ynetilen siyasi Panislamizmin ve Bolevizmin ifte tehlikesine kar savamda ngiltere
Halifeliin yce etkisini kullanamaz m? Ona gre, ngiltere bunu
yaparsa, Damat Ferit, kendi durumunu yeniden gzden geirerek iktidara geme fedakrln gsterecekti. Ryan, ona, bu konuda en
az mit bile olmad yantn vermiti.47 te yandan, 17 Ocakta,
ngiliz, Fransz ve talyan Yksek Komiserleri, Sava Bakan Cemal Paa ile Genel Kurmay Bakan Cevat Paann Trk Ulusulara yardmda bulunduklar bahanesiyle grevden uzaklatrlmalarn
talep etmek karar almlard. Bunun zerine, Osmanl Dileri Bakanl, Yksek Komisere 21 Ocakta gnderdii resmi yazlarda,
DA, FO 371/4156/171137: Derbyden Curzona yaz, Paris, 14.1.1920; Ilgar,
s.140; Oztoprak, s.128].
47
DA, FO 371/4162/176296: Webbden Curzona yaz, stanbul, 28.1.1920.
46
85
bu Paalarn grevlerinden istifa ettiklerini ve bu istifalarn Padiah

tarafndan kabul edildiini bildirmiti.48
Bir sre nce, Sava Bakan Cemal Paa, grevden ekilmeden nce, Mustafa Kemalin askerlikten istifa etmi olarak kabul
ve nian ve madalyalarnn ona geri verilmesi iin 193 sayl tezkere
ile Padiaha bavurmu; Padiah, 4 ubat 1920 tarihli rade-i Seniyye ile Mustafa Kemalin nian ve madalyalarn geri vererek onun
askerlikten istifa etmi olduunu ilan etmiti.49 Bylelikle, Vahdettin, Kemalistlerle barm olduu izlenimini yaratmaya alm ve
1920 yl ubat aynda huzuruna kabul ettii ulusu milletvekillerinden Mazhar Mfite yle demiti: Heyet-i Temsiliye benim tac
saltanatmn prlantasdr. Allah sizden raz olsun; vatan ve milleti,
saltanat ve halifelii kurtardnz. Padiahn, yurdu dmandan kurtarmak iin nasl bir are dnld sorusuna Mazhar Mfit u
yant vermiti: Efendimiz Anadoluya ve hatta Bursaya kadar terifleriyle mesele hallolunur Halk, Padiahlarn balarnda grrse
bir kyam-i umumi olur ki, dman buna mukavemet edemez. Vahdettin fkelenerek sert bir tavrla ayaa kalkp, Beyefendi, ecdad-i
izammn payitahtndan bana firar m teklif ediyorsunuz diye sorunca, Mfit u yant vermiti: Hayr, milletin ve vatann bu skk ve
zor zamannda ecdad- izamnz gibi milletin bana gemenizi teklif
ediyorum.50
ngilizlerin Sinsi Planlar
2 ubat 1920de, ngiliz Yksek Komiserlii yetkililerinden,
Damat Feritin yakn dostu ve Trk dman olarak tannm olan
Andrew Ryan, Kemalistlere kar daha sinsi ve ngilizlerin geleneksel bl ve ynet ilkesine uygun bir politika uygulanmasn neriyordu. Ona gre, iyi niyetli Trklerle uzlamazlar arasnda ayrm
yaplmal; ulusal akma dahil lmllarn yardmyla, Trkiyenin
DA, FO 371/4161/17184 ve 17242: Robeckten Curzona olduka ivedi ve
gizli telgraflar, stanbul, 17 ve 21.1.1920.
49
Cemal Paadan Padiaha dileke, 30.12.1919; Aktepe: Belleten XXXII, s.456;
DA, FO 371/5165/E 261: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 22.1.1920.
50
Kansu II, s.539-540.
48
86
SALH R. SONYEL
geleceinin Balak Devletlere bal olduuna inananlardan oluan bir grup meydana getirilerek ulusal akm ikiye blnmeliydi.
Banda Padiahn bulunaca bu gruba katlanlabilir bir bar nerilmeliydi. Bu denli bir bar, Trk bamszl nazariyesine sayg
gsteren formllere brnm olmalyd. Bolevik tehdidi yznden uygulanmas gereken bu siyasay ngilizlerle Franszlar ortak
olarak yrtmeli idiler. lk admda, Padiahn destei kazanlmal;
Balak Devletlerin isteklerine gre davranacak bir Trk ynetimi
i bana getirilmeli; illerde yetkisini kurabilmesi ve mali kntden kurtulmas iin bu ynetime yardm edilmeliydi. Bylece, Ali
Rza Paann yerini alacak yeni Sadrazam olarak Damat Feriti
dnen Andrew Ryan sanki Padiahn azyla konuuyor; Feritin
yeniden erke gemesini destekliyordu. Padiahn evresinde lmllardan oluan bir grup meydana getirilmesi nerisini yineleyerek,
Trkiyenin Rusyaya kar kullanlabileceinden sz ediyordu.
ngiliz Yksek Komiseri Robeck, Ryanin bu nerileriyle ilgili
olarak u yorumu yapmt:
Ryann, imdiki durumla ilgili deerlendirmesini genellikle desteklerim Herhangi bir nemi olacak bir Trk
devleti bar antlamasndan yaam salayacaksa, ngiliz
ynetiminin o devlet zerinde etkisi olmas gereklidir. Ancak, ngiltere, lkedeki kimi gl elerin ibirliini salamazsa bu denli etkiye daimi olarak sahip olamayacak ve
bunu kullanamayacaktr. imdiki Padiah, kendi durumumuzu salamlatrmada belki en iyi ara olacaktr.51
te yandan, bir sreden beri Marata Franszlarla yaplan kanl arpmalardan sonra, Trk gleri 12 Ocakta Maraa
girmilerdi.52 16 ubatta ise ikinci Anzavur ayaklanmas balamt. Bu gelimeler kaydedilirken, 18 ubatta, Londra Konferansnn
DA, FO 371/4162/176296: Webbden Curzona gizli yaz, stanbul, 28.1.1920;
iliikte, Ryann 16.1.1920de Feritle yapt grme hakknda raporu.
52
51
87
stanbulu Trklere brakmak kararn alm olduu Sadrazam Ali

Rzaya bildirilmiti.53
Bu sralarda, eski Sadrazam Damat Ferit, hem Padiahla, hem
ngiliz siyasi temsilcileriyle sk temas halinde bulunuyor; erke gemek iin entrika eviriyordu. Padiah, Feriti ibana getirmeyi ok
istiyordu, ama merkezi hkmetin Anadoludan tecrit edilmesi olaslndan korkuyor; ngilizlerin onay alnmazsa bu denli bir ynetimin hi bir deeri olmayacan anlyordu. ngiliz Yksek Komiseri
Robeck Padiaha bir dereceye kadar yardmc olmaya alyor; 29
ubatta ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii olduka gizli
telgrafta, Trkiyede, o srada Londrada oturum yapan bar konferansnn kararlarna kart olanlarn etkisi yznden Balaklarla
Trkler arasndaki durumun her geen gn gerilmekte olduunu
kaydetmi; yle demiti:
Bar konferansnn niyetleri konusunda bize vaktinde bilgi iletiniz. Anladma gre, zmir ve Trakya Yunanistana
verilecektir. Bu doru ise, bar ancak silah gcyle empoze edilebilir Bar koullar daha lmlysa, bunun, ulusu akmn muhaliflerine ve Padiaha duyurulmas iin daha
az gizlilikle bildirilmelidir. Ulusulara kart eleri ancak
bar koullar yumuaksa kullanabiliriz. Trakyada, Edirne
dahil ve zmirde bir eit Trk egemenlii srdrlecekse
Padiahn etrafnda Ulusulara kar bir blok oluturmaya
hemen balayabiliriz.54
Ancak, Trkiyeye kabul ettirilecek bar koullar hi de lml deildi.
Sleyman efikle Padiahn Gizli Plan
Bu arada, ukurovada Kemalistlerle Franszlar arasnda kan bouma zerine, Balaklarn da basksyla Ali Rza Paa kabinesi 3 Martta erkten ekilmek zorunda kalmt. Balaklarn
stanbul Basn, 18.2.1920; Tasvir-i Efkar, 19.2.1920; fham, 20.2.1919.
DA, FO 371/5042/E 864; DBFP VII/1, s.378: Robeckten Curzona gizli telgraf, 29.2.1920.
53
54
88
SALH R. SONYEL
amac Damat Feriti erke getirmekti. Mustafa Kemal, 4 Martta Padiaha gnderdii telgrafta onu bu konuda uyarm; ama bu srada
Padiah, kimi ngiliz dostu yaknlarnn araclyla ngiliz temsilcileriyle entrika eviriyordu ve Kemale kulak vermek istemiyordu.
Vahdettinin yaknlarndan biri ve eski Ferit kabinesinde Sava Bakan olan Sleyman efik Paa stanbuldaki ngiliz eleriyle temas
etmiti ve gizli bir plan gereince, herhalde Feritin bakanlnda
yeni bir kabine kurulmas iin alyordu. Padiahn da bundan bilgisi vard. Bu plan yleydi:
Balak Devletler ve zellikle ngiltere onaylarsa, dardan hi bir yardm gerekmeksizin ulusal akma kar
etkin ve baarl nlemler alnabilir. Bu konuda gvence
verilirse, Padiah, gl bir kabineyi ibana getirebilir.
Padiahn tek dilei, Osmanl makamlar ulusal akma kar gerekli nlemleri alrken, ngilterenin, teki Balak
Devletlerin karmalarna engel olmasdr. ngiltere bunu
onaylarsa, Padiah, gl bir kabine kurulmas iin gerekli hazrlklar yapmaya balayacak; geici bir sre iin,
renksiz bir kabineyi erke getirecektir.55
Sleyman efikle Vahdettinin bu gizli plan ngiltere Dileri Bakanlnda byk ilgiyle karlanmt ve Padiaha bu konuda yardmc olmaya gnll idiler. Ancak, yetkililerden W. S.
Edmondsa gre, Trklerin akllarn balarna getirmek iin tek are
olarak stanbul resmen igal edilmeli idi. Bakanlk Mstear Lord
Hardinge, Trklerin stanbuldan kovulmalarn istiyordu. Bununla
birlikte, Robeckin nerisi 6 Martta Balak Yksek Konseyine
sunulmu, ama Konsey bunu onaylamamt.56 Dolaysyla, bu plann Balaklarca onaylanmamas zerine, Vahdettin, Feriti iktidara getirmekten vazgemi; Sadareti Deniz Bakan Salih Paaya
nermek zorunda kalmt.57
DA, FO 371/5165/E 2611: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no. 58, 3.3.1920.
DA, FO 371/5042/E 946: Curzondan Robecke gizli telgraf, Londra,
6.3.1920.
57
Sonyel I, s.205.
55
56
89
stanbulun Balaklarca Resmen gali

Bu gelimelerden ve ukurovadaki olaylardan kayglanan
Balaklar, Dileri Bakanlarnn Londrada yapm olduu grmeler sonunda, stanbulun geici olarak resmen igal edilmesine
karar vermilerdi.58 Balak Yksek Komiserleri, Londradan alm
olduklar talimat zerine, stanbulun igalini 10 Martta kendi aralarnda grmler; Ulusu eleri tutuklatmak kararn almlard.59
Ayn gn kendi hkmetlerine gnderdikleri ortak telgraflarda, bar
koullarnn, Trkleri, bar antlamasn imzalamamaya, imzalarlarsa oyalanmamaya, onaylarlarsa uygulamamaya zorlayarak onlarn isyan etmelerine; Padiahn tahtndan ekilmesine ya da grevine son verilmesine; yerine yeni bir Padiahn atanmasna; Mebusan
Meclisinin stanbuldan Ankaraya tanmasna; Anadoluda yeni
bir ynetim kurulmasna; Trakya ve Anadoluda birok Hristiyanlara kar genel bir krma giriilmesine; Avrupa ktasnda Trklerle
Bulgarlarn Yunanllara kar, Anadoluda Trk, Arap ve Boleviklerin Balaklara kar ortak davranlarda bulunmalarna yol amas
olaslna deinerek kendi ynetimlerini uyarmlard. ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden W. S. Edmonds, Padiahla ynetiminin ve Mebusan Meclisinin Anadoluya tanmalarnn kt olmayaca, ama Trklerin bildii bar koullarn hafifletmedeki gecikmenin ciddi bir durum yaratabilecei grn ne srm; Mstear
Lord Hardinge, Osmanl ynetiminin Anadoluya tanmasnn bir
tehlike kayna biimine gelebilecei uyarsnda bulunmutu.60
12 ubatta oturumlarna balam olan Londra Konferans 12
Martta sona ermiti. Ayn gn, birka gn nce Marmaraya alm olan ngiliz filosu stanbula dnmt.61 Bu arada stanbulun
igaline hazrlanan ngilizler 14 Martta telgrafhaneyi denetlerine al imir I, s.144; Ulubelen, s.233; Jaeschke, s.90; Byklolu, s.16; Baytok, s.92;
Stratigos, s.103.
59
Sylev I, s.296, belge 253.
60
DA, FO 371/5043/E 1297; DBFP XIII/1, s.21-22: Robeckten Curzona olduka ivedi ve gizli telgraf, stanbul, 10.3.1920 ve Bakanlk yorumlar.
61
Alemdar, 13.3.1920.
58
90
SALH R. SONYEL
mlard. talyan kaynaklar, stanbulun 16 Martta igal edileceini

Trklere duyurmulard.16 Mart sabah, Balak Yksek Komiserleri, Sadrazam Salih Paaya bir nota vererek, stanbulun o gn
resmen igal edileceini bildirmilerdi.62 Bu srada, Padiah, bir darbeyle tahtndan indirilerek yerine Veliahtn geirilmesi olaslndan
korkuyordu. Saraydaki bekiler berkitilmi; koridorlara, resepsiyona
ve Sarayn her kapsna bekiler yerletirilmiti. Padiahla ehzadeler, Balaklar Trkleri stanbuldan karrlarsa ne gibi davranta
bulunulmas konusunu grmlerdi. Veliaht, Padiahla ailesinin
Konyaya tanmalarn nermiti.63
Bu arada, 16 Mart sabah Balaklar bakenti resmen igal
etmilerdi. Bu mnasebetle yaymladklar resmi bildiride Kemalistleri eletirmi, ama Padiahn erkte kalmasn ve onun yetkilerini
desteklediklerini aklamlard. gal haberi Fransa Yksek Komiserlii temsilcisi M. Ledoulx tarafndan Vahdettinin mabeyincisi
vastasyla bildirilince, Padiah, Balak Devletlerin temsilcileriyle her zaman ibirlii yapmay dilediini ve igalden znt
duyduunu bildirmi; ama igal bildirisinde kendi yetkisiyle ilgili
gvenceyi takdir ettiini; stanbuldaki baslca milliyeti nderlerin tutuklanmasndan rahatlk duyduunu; Balak Devletler byle
bir karar almam olsa, bunu bizzat kendisinin almak zorunda kalacan aklamt.64 Ayn gn, Padiahn ars zerine Hseyin
Rauf, Vehbi Hoca ve Abdlaziz Efendi, Mebusan Meclisini temsilen Saraya giderek, ulusun savama kararl olduunu ve sonuna kadar savam srdreceini bildirmilerdi. Vahdettin, onlara, Mecliste szlerine dikkat etmelerini tlemi; ngilizlerin, isterlerse
Ankaraya gidebileceklerini sylemiti.65 Ayrca, Damat Feritin
yeniden Sadrazam yaplmamasn dilemeye giden Meclis bakan
vekili Hseyin Kazm ve Abdlaziz Mecde Beylere, ben istersem
Trkgeldi, s.259; Sylemezolu, s.191.
DA, FO 371/5166/E 4270: Robeckten Curzona yaz, stanbul, 12.4.1920;
ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 31.3.1920.
64
65
Cebesoy, s.312; Kutay: Rauf Orbay, s.146.
62
63
91
Rum Patriini, Ermeni Patriini, Hahambay da Sadrazam yaparm demiti.66

stanbulun igali zerine Mustafa Kemal ulusa yaymlad
bildiride, Balaklarn yurdu smrgeletirmek iin girimi olduklar davranlar anlatarak ulusal birliin meydana getirmi olduu
direni ve dayan nnde bu saldrlarn eridiini; o gn, stanbulu
igal ederek Osmanl Devletinin 700 yllk yaam ve egemenliine son verdiklerini; bylelikle, Trk ulusunu, bamszlk hakkn
ve geleceini savunmaya zorladklarn bildirmiti.67 Yine Kemal,
Heyet-i Temsiliye adna Balak temsilcilerine, Meclis Bakanlarna, ABD ve yansz devletlerin Dileri Bakanlarna ektii telgraflarda bu igali protesto etmi; unlar eklemiti:
Bu son darbe, 20. yzyln uygarlk ve insanlnn kutsal
sayd btn ilkelere, zgrlk, yurt ve ulus duygusu gibi
bugnk insan topluluklarnn temeli olan btn ilkelere
indirilmitir. Hibir g bizi yaama hakkmzdan yoksun
brakamaz.68
15 ile 21 Mart 1920 dnemini kapsayan ngiliz gizli istihbarat
raporu da yle diyordu:
yi bilgiye sahip kaynaklara gre, Padiah, bakentteki
Ulusularn Balak Devletlerce ekarte edilmi olmalarndan ok sevinmitir, nk bunu yapmam olsalard
onlara kar bizzat Padiahn harekete geerek ayn eyi
yapmas ve yetkisindeki az sayda gle baarszla uramas; bylece tahtndan deilse bile saygnlndan yoksun
kalmas ihtimali vard.69
Bu gelimelerin sonucu olarak 3 Nisanda Salih Paa kabinesi istifa etmi; Padiah, danmanlarndan bir ounun nerilerine
Trkgeldi, s.26; Alemdar, 18.3.1920; leri, 22.3.1920.
Sylev I, s.287; Speech, s.363-364; t, 17.3.1920;
68
Sylev I, s.302.
69
DA, FO 371/5046/E 3543: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no.17, 15-21.3.1920;
Krkolu, s.130.
66
67
92
SALH R. SONYEL
kart olarak, 5 Nisan 1920 tarihli Hatt- Hmayunla Damat Feriti,

ehliyet ve ryeti dolaysyla drdnc kez Sadrazamla; Drrizade Abdullah da eyhlislamla getirmi; brakmadan bu yana
yavaa iyilemeye yz tuttuunu iddia ettii siyasi durumu, milliyet ad altnda yaplan kargaalklarn arlatrm olduunu; buna
kar o gne kadar alnmasna allan nlemlerin yararl olmadn; bu isyan halinin srmesinin daha korkun durumlar yaratabileceini; dolaysyla, bunlara neden olanlar hakknda kovuturma
yaplmasn; ama, aldatlarak bu isyana katlan ya da ara olanlarn
genel affa tabi tutulmasn; tm Osmanl lkelerinde dzen ve skuneti geri getirecek nlemlerin alnmasn; Balak Devletlerle iten ve gven verici balar kurulmasn; devlet ve ulusun karlarnn
hak ve adalet esaslarna gre savunulmasn ve barn bir an nce
akdine allmasn nermiti.70 Padiah, ayrca, Damat Ferite, partiler st bir kabine kurmasn buyurmu; bunun sonucu olarak 5
Nisanda ounlukla renksiz politikaclardan oluan zayf bir kabine
kurulmutu. Btn Bakanlar kendi yetenek ve karakterlerinden ok
Padiaha olan ballklar nedeniyle atanmlard.71 7 ve 14 Nisan
tarihli ngiliz gizli istihbarat raporlarna gre, Damat Ferit kabinesi, bsbtn ngiliz yanls politika izleyecekti ve Trkiyedeki tm
davranlar ngilterenin yneteceine ve ngilizlerin ynergelerine
gre davranlrsa, Avrupann Trkiyeye kar olan tutumunda iyileme olacana inanyordu.72
7 Nisanda Damat Ferit ngiliz Yksek Komiseri Robecki
ziyaret ederek, onunla, ulusal akm bastrmada uygulanacak yntemler konusunu grm; hkmetinin tm tinsel yetkisini kullanacan; ancak, inatlarn srdrenlere kar g kullanlmasnn da gerekli olacan belirtmiti. Robecke gre, Anzavurun,
DA, FO 371/5047/E 3671: Robeckten Curzona telgraf, 5.4.1920; stanbul
Basn, 5.4.1920.
71
DA, FO 371/5046/E 3393: ngiliz Genel Kararghndan ngiltere Sava
Bakanlna gizli telgraf, Londra, 13.4.1920.
72
DA, FO 371/5167/E 4346 ve E 4510: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 7 ve
14.4.1920.
70
93
Marmarann gneyinde Ulusulara kar balatm ve epeyi baar

salam olduu iddia edilen akmn, hkmetin elinde ilk silah olduunu; onun, birka gn nce Bandrmay igal ettiini; hkmetin o srada onu Balkesir Mutasarrf atayarak durumunu yasallatrm olduunu kaydetmiti. Ferit, bu gcn Anadoluda Ulusulara
kar rgtlenmesi ve kullanlmas iin yardm dilemiti. Robeck,
Londraya unu bildirmiti: Onlara yardmda bulunma grne
sempatiyle bakyorum.73 te yandan Mustafa Kemal, 8 Nisanda
yaymlad genelgede, vatan hainlii ak olan; dmann sngleriyle grevlendirilmi bulunan Damat Feriti ve hkmetini hi bir
biimde tanmayacaz demiti.74 Ayn gn, ngiliz Yksek Komiseri Robecki ziyaret eden Damat Ferit, ulusal akmn merkezi hkmete biat etmeyen yandalarna boyun edirmek greviyle erke gelmi olduunu; bu ama iin, Padiahn yetkisini de kapsamak zere,
tinsel g kullanacan; ancak fiziki gce de gereksinim olacan
bildirmiti.75
Yeni Sadrazam greve balar balamaz 10 Nisanda genel bir
bildiriyle, Trk ulusal akmn, Osmanl mparatorluunun siyasi
durumunu tehlikeye dren bir fitne ve fesat olarak nitelendirmi;
asilerin bakentle Anadolu arasndaki ilikileri kesmeye almalarnn yurda en byk ihanet olduunu ne srm; ulusal rgt
ad altnda toplanm olan bu asi akmn Anadoluyu korkun bir
istilaya uratmak ve devletin ban gvdesinden ayrmak felaketini
hazrladn; yurt ve ulusu kendi sahte savlarna kurban edenlerin
lkenin en azl dmanlar olduunu iddia etmi; piman olanlara,
ballklarn Padiaha beyan etmek iin bir hafta sre vermi; ulusal akmn nderlerini ve Padiahn buyruklarna itaat etmeyenleri
ar cezalarla tehdit etmiti.76 eyhlislam Drrizade El-Seyit Ab DA, FO 371/5046/E 3072: Robeckten Curzona gizli telgraf,
stanbul, 11.4.1920.
74
ATTB, s.285.
75
DA, FO 371/5047/E 3673: Robeckten Curzona gizli telgraf,
stanbul, 8.4.1920.
76
DA, FO E/3531/3/44: Robeckten Curzona gizli yaz, 15.4.1920.
73
94
SALH R. SONYEL
dullah da, ayn gn yaymlad fetvada, Padiahn emri olmadan

asker toplayanlarn ve Osmanl lkesinin muvasala, mnakale ve
muhaberesini kesenlerin ldrlmelerinin eran caiz olduunu ilan
etmiti.77 Ferit, ngilizlerin ve Padiahn izniyle, ulusal akm ezmek
iin eitli blgelerde Krtlerle entrika evirmeye balam ve 18
Nisanda kard bir emirle, Sleyman efik Paann komutas altnda, ulusal glere kar harekete geecek Kuvay- nzibatiyeyi
kurmutu.78
22 Nisan 1920 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, Damat Feritin Ulusulara kar yaymlam olduu bildiri 15 Nisanda
Anadolu illerine datlm; Ulusularn Padiaha biat tarihi 22
Nisana kadar uzatlmt. te yandan, stanbulda Nemrut Mustafa
Paann bakanl altnda toplanan askeri mahkeme 11 Maysta
Mustafa Kemal ve en yakn arkadalarn (Karabekir dnda) yokluklarnda lme mahkm etmi;79 24 Maysta Padiah lm kararn onaylam; Damat Ferit de bir genelgeyle bunu kamuya duyurmaya almt.80 Bir sre nce, 11 Nisanda Padiah, bir radeyle
Mebusan Meclisini kapatm ve anayasa gereince drt ay iinde
genel seim yaplaca szn vermiti. 12 Nisanda polis Meclise
girerek oradaki mebuslar darya karm ve binay kilitleyerek
mhrlemiti.81
Bu gelimelere karn, 14 Nisan 1920 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, Padiah, Anadoludaki balca Ulusularn
tutumundan ve zellikle Ba elebinin, Padiah ve eyhlislamca
karlm olan fetvalarn, Halifeliin, Hristiyanlara boyun emi
olmas nedeniyle geersiz olduunu aklam olmasndan ve eyh
stanbul, Basn, 11.4.1920; DA, FO 371/5047/E 4281: Robeckten Curzona

yaz, 17.4.1920; Karabekir, s.638; nal, s.205; Byklolu, s.82-83; Jaeschke,
s.153.
78
DA, FO 371/5068/E 3398: Robeckten Curzona gizli telgraf, 17.4.1920; FO
371/5169/E 6904: ngiliz Gizli stihbarat Raporu.
79
80
Kansu II, s.583-586; Aydemir II, s.303.
81
Shaw II, s.849.
77
95
Snusnn davranlarndan kayglanyordu.82 Bu srada Ulusular da 16 Nisanda hazrladklar ve bata Ankara Mfts Brekizade Mehmet Rfat Efendinin imzas olmak zere 153 Mft ve
din adamlarnn imzalarn tayan bir fetva kararak;83 Abdullahn
fetvasn etkisiz brakmlard.84 Ankaradaki stiklal Mahkemesi,
Ferit ve yaknlarn yurda ihanet sucundan gyaben lme mahkm
etmiti;85 ayrca, Byk Millet Meclisinde 29 Nisanda kabul edilen bir neriyle stanbul ynetiminin 16 Mart 1920den (stanbulun
resmen igalinden) sonra imzalanm olan tm antlama, anlama ve
szlemeleri geersiz saylmt.86
Bundan sonra Mustafa Kemal, 21 Nisanda yaymlad genelgede, 23 Nisanda, Ankarada Byk Millet Meclisinin oturumlarna balayacan aklamt. Ksa bir sre nce de, 16 Nisanda,
Padiah grmeye giden Prenses Ulviye; Kemalistlerin, Ulusulara
kart olan Anzavuru ezmeye hazrlandklarn; onlarn kaynaklar
ve insan gc gznunde tutularak, Ulusulara kar direniin bouna Mslman kan aktacan; Anzavurun, ngilizlerin siyasetine
yardmc olan akmnnn slam Dnyasnda memnunlukla karlanmadn ve Ulusularn baarl olmalar sonucunda Padiahn
tahtndan indirilmesi olaslndan kayglandn hi ekinmeden
Vahdettine bildirmi; ancak Padiah buna kulak asmamt.87 19
Mays 1920 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporunun iddiasna gre,
Salihlili [erkes] Ethem, Osmanl kabinesi mensuplarn ve Padiah ldrmek amacyla stanbula 40 kii gndermek iin komplo
kurmu; ama baarl olamamt. Ancak, Damat Ferit ve yandalar da Ulusulara kar girimi olduklar davranlarda hsrana
uramlard.88
ATTB, s.298; Karabekir, s.597; t,19.4.1920; rade-i Milliye, 22.4.1920.
84
Kemalist Basn, 16.4.1920; DA, FO 371/5167/E 5353, E 5169 ve E 6904: ngiliz Gizli stihbarat Raporlar, 29.4.1920 ve 2.6.1920; ATTB, s.278; Karabekir,
s.635; B. Lewis, s.247.
85
Millet Yolu, 5.7.1920.
86
BMM.ZC., c.1, 7. oturum, 29.4.1920, s.145.
87
88
82
83
BLM 5
BYK MLLET MECLSNN KURULU DNEM
(Nisan 1920 - Ocak 1921)
Byk Millet Meclisi Oturumlarna Balyor

stanbulun Balaklarca resmen igalinden sonra, Mustafa
Kemalin ars zerine, Trkiyenin igal altnda olmayan blgelerinden ivedilikle seilen milletvekilleri ve bakentin igalinden
sonra Anadoluya gemi olan kimi Osmanl mebuslarndan oluan
Byk Millet Meclisi (BMM) 23 Nisan 1920de Ankarada ilk oturumunu yapm; Mustafa Kemali daimi Bakan semiti. BMMnin
grnrdeki amac, Balaklarn tutsa saylan Halife-Padiah
szde kurtarmak iin uramak; ballk beyan ettii bu katn, her
tr bask ve zorlamadan kurtulunca, BMMnin saptayaca yasal
grevi stlenmesiydi.1 Gerekte, yurt ve ulusu kurtararak tam egemenlik, bamszlk ve toprak btnlne kavuturmak ynnde
direnmekti.2 Mustafa Kemal 28 Nisanda Padiaha gnderdii gizli
telgrafta, ulusun, Padiahlk katnn yetki ve saygnln savunmak,
din dmanlarn yurt d etmek ve ulusal bamszl yeniden
kurmak amacyla BMMyi kurarak silaha sarldn bildirmi; ulusal savunmay Padiaha kar bir ihtilal gibi gstermeye alan hainlere kulak asmamasn nermi; kendi hkmetimizin idaresi altnda bedbaht ve fakir yaamak, ecnebi esareti pahasna nail olacamz huzur ve saadete bin kerre mreccahtr diyerek ulusun Padiah
Sylev I, s.306; Speech, s.381.

BMM.ZC. 6 ve 7.7.1920.
1
2
98
SALH R. SONYEL
katna gveni olduunu belirtmiti;3 ama Padiahla kukla ynetimi

ulusal akm ortadan kaldrmak iin davrana gemi; bu akmn nderlerini gyaben lme mahkm etmiti.4
Mustafa Kemal 30 Nisanda Balaklara ve yansz lkelerin
Dileri Bakanlarna gnderdii notada bu amalar yeniden yanstm; stanbulun igalini yine protesto ederek, Halife-Padiah ile
onun bakenti yabanclarn egemenliinde kald srece BMMnin
Trkiyenin yazgsna yn vermek kararn alm olduunu bildirmiti. Kemale gre, stanbul ynetiminin buyruk ve fetvalar etkisizdi. Trk ulusu, kutsal haklarn savunmak ve onurlu bir bar
salamak azminde idi. Bu konuda, ngiltere Dileri Bakanl
Mstear Lord Hardinge, bu, Padiaha kar bir ihtilal bildirgesidir
yorumunu yapmt.5 te yandan, arkasnda Vahdettin bulunan Damat Ferit ve kabinesinin hareketlerini ihanet olarak niteleyen Trk
Ulusular Ferit ynetimini tanmay reddetmi; o hkmetin 16 Mart
1920den sonra imzalam olduu tm antlama, anlama ve szlemeleri yetkisiz ve geersiz saymt.6 stanbuldaki ngiliz Yksek
Komiseri Amiral Sir John de Robeck 22 Maysta ngiltere Dileri
Bakan vekili Lord Curzona gnderdii gizli yazda yle diyordu:
Ulusu nderler Anadoluda bir Padiah vekili atamay kesinlikle dnmler, ama bu grten vazgemilerdir. Bu
akmn nderleri Sultan-Halifeye szde sadk olduklarn;
ancak onun bask altnda olduunu; ama bir Padiah vekili
atamann dmanlarn iine yarayacan, nk Sultanlkla Halifelii blme amac gttklerini aklamaktadrlar.7
Mustafa Kemalden Padiaha gizli telgraf, Ankara, 28.4.1920. BMM.ZC., c.1,
6. oturum, s.123-124; ATTB, s.305-307; DA, FO 371/5168/E 6768: ngiliz
Gizli stihbarat Raporu, no. 70; FO 371/5051/E 6944: Robeckten Curzona
yaz, stanbul, 10.6.1920; iliikte, Mustafa Kemalin Padiaha gndermi olduu gizli telgrafn sureti.
4
stanbul Basn, 24-25.5.1920.
5
DA, FO 371/5051/E 7090: Mustafa Kemalden Balak Devletler Yksek
Komiser- lerine nota, Ankara, 30.4.1920; ATTB, s.314-315.
6
BMM.ZC., c.1, 7. oturum, 29.4.1920, s.145; c.3, 7.6.1920, s.126 ve 132.
7
DA, FO 371/5049/E 5858: Robeckten Curzona gizli yaz, stanbul,
22.5.1920.
3
99
San Remo Kararlar

Bu arada, Balak Devletlerin Babakanlarndan oluan
Yksek Konsey, Trkiyeye kabul ettirilecek bar koullarna son
bir biim vermek amacyla 19 Nisanda San Remoda oturumlarna
balam;8 be gn sren grmelerden sonra, ileride Sevrde Trklere kabul ettirilecek olan antlama tasarsnn anahatlarn kaleme
almt. Bu tasarya gre, Trkiyenin Avrupadaki snr atalca
hattn izleyecek; Krt blgelerine zerklik verilecek; zmir blgesi Yunanistana ilhak edilecek; Ermenistann zgrlk ve bamszln tanyacak; Ermeni snr Erzurum, Trabzon, Van ve Bitlisi ierecek ve bu konuda ABD Bakan Woodrow Wilson hakemlik ederek
yeni Ermeni snrn izecekti.9 Balaklar, ayrca, kendi aralarnda
imzaladklar l Szleme [Tripartite Agreement] ile Trkiyeyi
etki blgelerine blm; bu blgelerdeki etkilerini srdrebilmek
iin birbirlerini desteklemeye sz vermilerdi.10 30 Nisanda Parise
hareket eden Osmanl kuruluna 11 Mays gn bar koullar resmen tevdi edilmi ve bunlara bir ay iinde yazl olarak yant verilmesi istenmiti.11
Bar koullar stanbul ve Ankarada aklanr aklanmaz btn Trkiye yasa brnmt, nk bu koullar Osmanl Devletini
lme mahkm ediyordu.12 Bu koullar 22 Mays gn BMMnde
okununca byk bir grlt kopmu; tm milletvekilleri sert bir
dille bu koullar eletirmi; ngiltere ve Damat Ferite saldrmt.
Mustafa Kemal oturumu kapatrken yle demiti:
Tm ulusumuzun duygularn yanstan bu heyecan ve
znty yitirmeden, bizi lme mahkm etmi olan d DBFP VIII/1, s.20-143.
DA, FO 371/5108/E 4333: Vansittarttan Curzona yaz, Paris, 5.5.1920. San
Remo tasars iin bkz. BFSP, c.113; Cmd. 964 (1920).
10
DA, FO 371/5095/E 4107: Adamdan Tilleye yaz, San Remo: l
Szlemenin sureti; DBFP XVIII/1, s.141-143.
11
DA, FO 371/5108/E 4614; DBFP XIII/1, s.70: Derbyden Curzona telgraf,
Paris, 11.5.1920.
12
G. Lewis, s.66.
8
9
100
SALH R. SONYEL
manlarmza kar daha dayanl ve daha etkin biimde direni yollar aramak amacyla oturumu erteliyorum.13
Avrupann bu insafsz saldrs nnde ulusal ideal ilk kez
batan baa Trk halkn sarm; kk bir grup dnda, kamu, tek
kurtulu umudu olarak gzlerini Ankaraya dikmi; hemen her Trk
Kemalistlerden yana gemiti.14
Padiahn, lkeyi tmyle ykmak amac gden ve u
mecelle-i menasb15 olarak tanmlad antlamay onaylamak istemedii syleniyordu.16 Dahas, ngiliz Kral ve halknn adalet
ve insaf duygularna bavurmu; ngiliz Kraln, antlamann bamszlkla badamayan koullarn yumuatarak, Trkiyenin hi
olmazsa Trk halknn yaad illerini blmeden kurtarmak amacyla teki Balak Devletlere Trkiye adna bir dileke sunmaya
arm; Lord Curzon, ngiliz Kralndan Padiaha 5 Haziranda u
yant gndermiti:
Trkiyenin gelecei Balak ynetimlerinin elindedir.
Bu ynetimler, adil bir bar antlamas hazrlamak iin
uzun sre sebat ve caba gstermilerdir. Btn yanlara kar adilce davranacaklarna gvenilebilir.17
Veliaht Abdlmecit bu antlamann Trkiyeyi kle seviyesine
indireceine inanyordu.18 10 Haziran tarihli ngiliz gizli istihbarat
raporuna gre Veliaht son gnlerde Padiaha bir mektup gndererek,
bar koullar uygulanrsa ne gibi yntem izlenmesini gerektiini
yle belirtmiti:
Bar koullar Trkiyenin lm karardr ve bu, bsbtn revizyona tabi tutulmazsa kabul edilemez. Halifeliin
BMM.ZC., c.2, 22.5.1920; DA, FO 371/5170/E 8567: ngiliz Gizli stihbarat
Raporu, 1.7.1920; Sonyel II, s. 80 vd.
14
Mikusch, s. 251-252.
15
Gostepe, s.293.
16
17
DA, FO 371/5048/E 5441l DBFP XIII/1, s.81: Robeckten Curzona gizli
telgraf, stanbul, 27.5.1920 ve Curzonun yant, Londra, 5.6.1920.
18
13
101
stanbulda braklmas karar deersiz bir dndr. Padiah Balaklara unu sylemelidir: kendisi (Padiah), var
olan koullar iinde Padiahlk ve Halifelik sorumluluklarn srdremez ve Peygamberin varisini semeyi onlara
(Balaklara) brakacaktr. Padiah, slam Dnyasna
hitaben yaymlayaca bir bildiride, kendi zgrl iade
edilinceye kadar dini nder olarak Halifelik grevlerinin
askya alnmas gerektiini bildirmelidir. Ayrca, ynetimle Ulusular arasndaki mcadeleye son vermek iin,
Padiah, yetkisini kullanmaldr. Her iki yan uzlatrmak
iin bir ehzadenin bakanl altnda Anadoluya bir kurul
gnderilmelidir.19
te yandan, Damat Ferit glkler iinde kvranyordu, nk bu kadar sert bir antlamay imzalamasn kendi yandalarndan bile ancak kk bir aznlktan baka kimsenin desteklemesini bekleyemezdi.20 Bu nedenle ilkin, ne olursa olsun, antlamay
imzalamayacan; Trk savn savunmak amacyla bizzat Parise
gideceini aklamt.21 29 Maysta Robeckin ngiltere Dileri
Bakanlna gizlice ve acilen bildirdiine gre Damat Ferit, Trk
savn ngiltere Babakan David Lloyd Georgea anlatmak amacyla
en erken vakitte Parise gitmeyi nermi; unlar eklemiti:
Trkiyenin gdm altna verilmesi karar alnrsa,
Fransann rk ve Amerikann uyruklar ynetimde deneysiz olmas nedeniyle, Padiahtan en son kylye kadar
tm Trkiyenin bu gdmn ngiltereye verilmesini itenlikle desteklemektedir.22
3 Haziran 1920 tarihli Journal dOrient gazetesine gre, Ferite
ve muhtemelen Padiaha kar bir suikast planlanm, ama baarl
DA, FO 371/5169/E 7554: Robeckten Curzona gizli yaz, stanbul, 20.6.1920;
iliikte, ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 10.6.1920. Yukardaki metin ngilizceden
evrilmitir.
20
DA, FO 371/5040/E 5858: Robeckten Curzona yaz, stanbul, 22.5.1920.
21
22
DA, FO 371/4180/E 8369: Robeckten ngiltere Dileri Bakanlna olduka
ivedi ve gizli telgraf, stanbul, 29.5.1920.
19
102
SALH R. SONYEL
olmamt.23 Bu arada, antlama tasarsn deitirme abalar sryordu. Robeck de antlama tasarsnn hafifletilmesinden yanayd,
ama bunun, Padiaha, Ferit araclyla verilen bir dn olarak gsterilmesini; esasen Trk halkna gre Feritin ngiltereye dayanan
bir siyaset uyguladn; bu biim davrann Padiahn saygnln
artrarak lkedeki lmllarn onun evresinde toplanmalarna; uzlamaya yanamayan ve ngilizlerden nefret eden ar eilimlilerin
aznlkta kalmalarna yol aacan ve ngiliz uyruklu Mslmanlar
arasnda iyi izlenim yaratacan ne srmt.24 Franszlarla talyanlar da antlamann deitirilmesinden yanaydlar.
Robeck, 10 Haziranda Curzona gnderdii zel ve gizli telgrafta yle diyordu:
Sadrazamla yapm olduum grme srasnda, bana,
lkesi iin tek umut olarak, kt elerin eskiden yapm
olduklar gibi erke gemelerini nlemek iin tahtn verasetinde deiiklik yaplmas ve Veliaht olacak gen prensin
ngiliz usullerine gre yetitirilmesi gerektiine deinmitir. Bylelikle, Trk politikasnn esasn, yzyldan beri olduu gibi ngiltereye dayan oluturacaktr Sadrazam
ngiliz devlet adamlaryla dolaysz biimde iliki kuramayacana gre, Osmanl kurulundaki delegelere bile aklayamayaca konularda ngiliz ynetimiyle ilikisini srdrebilecek bir subayn atanmas olanan sormutur Bar
koullar deitirilebilirse ve ngiltere Trkiyenin geleceinde balca bir rol oynayacaksa, bu dnlerin, ngiliz politikasna dayanan Sadrazam ve Padiaha ngilterece salanm dnler olarak takdiminde byk yarar vardr. Bu,
gelecekte kullanlacak en iyi alet olan Padiahn saygnln artracak; lkedeki lml elerin onun evresinde
toplanmasna yol aacak; bizden nefret eden uzlamazlar
DA, FO 371/5050/E 6937: Robeckten Curzona yaz, 8.6.1920.
DA, FO 371/5109/E 6335; DBFP XIII/1, s.81-85: Damat Ferit - Robeck
grmesi, stanbul, 9.6.1920.
23
24
103
aznlkta brakacaktr. Bu denli davran Mslman uyruklarmz arasnda da iyi izlenim yaratacaktr, nk Padiaha bir Halife olarak aalk ilem yaplmas Hindistan
Mslmanlar arasndaki balca memnuniyetsizlie neden
olmutur.
Ancak, ngiltere Dileri Bakanlnn ngiliz Yksek Komiserine gndermi olduu yant u olmutu:
Trkiyeye en iyi t olarak u verilebilir: bar koullarnn saptanm olduu bu srada ilacn abucak yutmal
ve sonra, imparatorluklarndan ne braklmsa onu dzene
koymaya almaldrlar; bu almalarnda ngilterenin
yol gstericilii ve desteine gvenebilirler.25
Yine Robeck, ayn gn (10 Haziran) Curzona gnderdii yazda, Mustafa Kemalin o gnlerde stanbul halkna bir bildiri ve
Padiaha bir mesaj gnderdiini; bildiride, ulusal glerin baarlar
hakknda bilgi verdiini; Padiaha zetle u mesajn gnderilmi olduunu kaydediyordu:
Halife ve Padiahmz, stanbulun igali ve onu izleyen korkun gelimelerin yaratm olduu durumu incelemek iin Byk
Millet Meclisi olarak toplanm bulunuyoruz. Amacmz, Padiah,
halkn ve ulusal bamszlmz savunmaktr Trkiyenin her
yanndan gelmi olan milletvekilleri kimi konularda alm olduklar
kararlar sadakat ve alak gnlllkle Padiahmzn bilgisine sunmay bir grev saymtr. nl Padiah zmirin barbarca igalinden sonra, uzun yllardan beri Sultanlar dnyann en grkemli
tahtlarna getirmi olan bir ulus ne yapabilirdi? Ulus, sefil bir sava
sonunda, Padiahn, kendi ordularn seferber etme hakkndan yoksun braklm olduunu grerek silaha sarlm ve dinle ulusal saygnl kurtarmak iin savama gemitir. Padiahmz! Bugn slam
Dnyas her yanda silahlarndan arndrlm bulunuyor. Hametl
DA, FO E 6335/56/44; DBFP XIII/1, s.85: Robeckten Curzona gizli ve kiisel telgraf, stanbul, 10.6.1920
25
104
SALH R. SONYEL
Padiah, halk aldatmaya alan ve ulusal savunmamz bir isyan

olarak gstermeye alan hainler vardr. Bu kiiler, ulusu sivil savaa srkleyerek lkemizi dman istilasna maruz brakmlardr
Dman bayraklar anayurdumuzdan ekilmedike ulusal savunmamz terkedemeyiz. Bu kiilerin kirli ayaklar ulusal topraklarmzdan
ekilmedike kutsal savammz srdrmek zorundayz Padiahmz! Kalbimiz sadakat ve hrmetli duygularla doludur. Gemie
oranla tahtnza daha sk balarla balyz. Meclisimizin ilk szleri
Halife ve Padiahmza olan sadakatimizi yanstmtr. Meclisin son
sz de bunun ayndr. Bu mesaj sayg ve tevazu ile sunarz. Byk
Millet Meclisinin buyruuyla, Mustafa Kemal.26
Ancak, Mustafa Kemalin bu iten mesajna Padiah hibir
yant vermemiti. te yandan, o srada bar antlamasn Trklere
zorla kabul ettirmek iin bir maa olarak kullanlan Anadoludaki
Yunan ordusunun Bakomutan General Leonidas Paraskevopulos 24 Haziranda yaymlad bildiride, Kemalist partizanlarnn,
yalnz yenen Balaklarn kararlarna kar koyan asiler olmakla
kalmayp kendi lke ve Padiahlarnn da dmanlar olduklarn
bildirmiti.27
Sevr Antlamas ve Tepkileri
Bu srada, Damat Feritin tm rpn ve mrayilikleri sonu
getirmemi ve Haziran ortalarnda antlama tasarsn teslim almak
amacyla Parise gitmiti. 22 Temmuz 1920 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, o srada Damat Feritin lke dnda olmasndan yararlanan eski ileri Bakan Ahmet Reit, kendi karlarndan
baka birey dnmyor; Damat Ferite kar Kemalistlerle evirmeye alt entrikalar konusunda eletirilince unlar sylyordu:
Kendimi kurtarmak zorundaym. Franszlar bana bir gn Fransa
DA, FO 371/5051/E 6944: Robeckten Curzona yaz, stanbul, 10.6.1920; FO
371/ 5168/E 6768: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no. 70, 26.5.1920. Yukardaki
metin ngilizceden evrilmitir.
27
DA, FO 371/5135/E 10918: General Leonidas Paraskevopulosun bildirisi,
24.6.1920.
26
105
Suriyesinde Mslman Genel Valisi olmak umudunu verdiler. Devletin genel ykmn gznnde tutarak kendi kiisel karlarm korumam gerekmektedir. Emeklilik maayla geinmeye alan bir
emekli asla olmayacam.28 Reit, Ankara ile stanbulu bartrma
abalarna katlm; 18 Haziranda Padiaha sunduu andata merkezi hkmetle Ankara arasndaki ayrln Osmanl bar kurulunun
grevini gletirmi olduunu; birleik bir cephe kurmak iin uzlama yoluna gidilmesi gerektiini ne srm; Padiah, Anadoluyla
uzlama abalarnda kiisel olarak rol oynamaya ikaz etmi; hereyin Padiahn davranna dayandn vurgulamt.
15 Temmuz tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, Ulusularn eylemlerinden epeyi rahatsz olan Padiah, 25 Haziranda
Mustafa Kemale gnderdii zel mektupta, onu, lkenin yce karlarn korumak amacyla hkmet tarafndan alnm olan kararlara riayet ederek, lkeyi felakete srklemekte olan ayrlk ve dmanl sona erdirmeye; askeri glerini hkmetin emrine vermeye
armt. Padiah, devletin o srada ykmnn kanlmaz olmasna
karn, halk, iine dm olduu kmazdan kurtarmann tarihi bir
grev olduunu vurgulayarak bu g grevde Ulusular yardmc
olmaya; glkler karmaktan saknmaya ve son baarlar(!) zedelememeye arm; onlarn kt eylemlerine karn, pimanlk
duyan her uyruuna sevgi ve genel af uygulamaya hazr olduunu
bildirmiti. Ayn gn (25 Haziran), Nurettin Paa araclyla Ulusulara bir yaz gnderen eski ileri Bakan Reit Bey de, onlar,
Halife evresinde toplanmaya zendirmi; hkmete imzalanacak
tm antlamalarn uygulanacana dair Avrupay inandrmann nemine deinmi; Kemalistlerin eylemlerinin lkenin mahvn daha da
sratlendirdiini; lkeyle Ulusularn amalar byk lde uyum
iinde olduuna gre isyan srdrmenin yurtseverlik ve mantkla
badaamayacan vurgulamt. Ancak tm bu abalar bir sonu
getirmemiti.29
A.g. kaynak: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 15.7.1920.
28
29
106
SALH R. SONYEL
Bu srada, 14 Temmuzda Paristen dnen Damat Ferit tutumunu deitirmi; grlerini Anadoludaki ar eilimlilere kabul
ettirmesi iin kendisine izin verilirse antlamay imzalamaya gnll olduunu aklam; antlamann bir lm karar olduunu ve
Trklerin ilmii kendi boyunlarna geirmemeleri gerektiini ne
srenleri sorumsuz lgnlar olarak nitelemi; antlama imzalanmazsa Trkiyenin mahvna yol aacana inanm; antlama imzalandktan sonra lkeye dzeni geri getirmek iin ngiltere Trk ynetimine yardmda bulunursa, bata Padiah olmak zere akl banda
herkesin antlamann imzalanmasndan yana olacan Robecke
bildirmiti.30 Ferit, bar antlamasn Ankarann onaylamayacan
anlaynca. Padiah, 22 Temmuzda Yldz Saraynda bir Saltanat
uras armaya inandrmt. Gerek Padiah gerekse Sadrazam bu
denli sert bir antlamay imzalamak sorumluluunu yklenmeyi istemiyorlard, ama, durumun, bu antlamann imzalanmasn gerektirdii zrn ne srerek bunun sorumluluunu Saltanat uras
araclyla geni bir kitleye yaymak yoluna gitmilerdi.31 Aralarnda
birok Osmanl yetkilileri, bakanlar, senatrler ve generaller bulunan sekin davetlilerden oluan urada Ferit Paa tartmaya veya
eletiri yaplmasna izin vermemi; bar antlamas imzalanmazsa
Yunan ordusunun Anadoluyu igal edecei uyarsnda bulunarak,
toplantda hazr bulunanlara antlamay kabul edip etmedikleri sorusuna yant vermekle yetinmelerini tembihlemiti. urada hazr bulunan Vahdettin, antlamann imzalanmasndan yana olanlarn ayaa
kalkmasn istemi; Mareal Rza Paa dnda tm davetliler ayaa
kalkarak antlamay kabullendiklerini belirtmilerdi.32
Bu arada, stanbul ynetimi, eyhlislam Drrizade El-Seyit
Abdullahn bakanlnda bir komisyonu bar koullarn incelemek DA, FO 371/5053/E 8431; DBFP XIII/1, s.102: Robeckten Curzona gizli
31
DA, FO 371/5170/E 10707: Senatr Aristidi Paann grleri: ngiliz Gizli
stihbarat Raporu, 29.7.1920.
32
DA, FO 371/5170/E 10014: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 22.7.1920; Trkgeldi, s.126-131; Byklolu, s.299-301; ek bilgi iin bkz. Sirel, BTTD, no.4,
Ocak 1968, s.15-21.
30
107
le grevlendirmi;33 bir sre sonra Bar Konseyi, antlamann on gn

iinde imzalanmas gerektiini bildirmi, aksi durumda stanbulla
ilgili karar geri alaca tehdidiyle hkmeti korkutmutu.34 Bunun
zerine Babali Ulusularla anlamaya urar gibi grnm, ancak
anlamaya varlamamt.35 Buna karn stanbul ynetimi, Senatrlerden Hadi Paa, Rza Tevfik ve Berndeki Osmanl Bykelisi
Reat Halise Osmanl murahhaslar olarak bar konferansna gidip
antlamay imzalamalar iin yetki vermi; kimi dnler salamalarn tlemiti.36 Ancak, murahhaslar bu dnleri salayamam ve
10 Austosta Sevr Antlamasn imzalamak zorunda kalmlard.37
Ferit, antlamann imzalanmasn kabullenmekle hem kendi yurduna hem insanla hizmet ettiine; gerekte baka kar yol olmadna; bunu imzalamamann karlnn felaket olacana inanyordu. Bu konuyla ilgili olarak 26 Temmuzda Robeckle grrken
Ulusulara kar savamak ve lkede dzeni yeniden kurmak iin
ngilterenin yardmn istemiti. Antlamann imzalanmasnda gstermi olduu cesaretten tr onu kutlayan Robeck, antlama onaylannca Trkiyede dzenin yeniden kurulmas iin ngilterenin ibirliinde bulunaca yolunda Ferite gvence vermiti.38
Kendi kabinesinde bile bagstermi olan baskya dayanamayan Damat Ferit antlamann imzalanmasndan on gn nce grevinden ekilmi; ama ayn gn yeni bir kabine kurmakla grevlendirilmiti. Bu beinci kabineye daha ok eveti Bakanlar atanm;
bylelikle antlamann imzalanmas ilemi srasnda kabinenin oybirliiyle i grmesi gvence altna alnmt.39 Sevr Antlamasnn
DA, FO 371/5169/E 6904: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no. 71, 2.6.1920.
DA, FO 371/5109/E 8322; DBFP VIII/1, s.553-556: Vansittarttan Curzona
gizli telgraf, Paris, 17.7.1920; kdam, 16.7.1920.
35
36
DA, FO 371/5053/E 8788: Robeckten Curzona gizli telgraf, stanbul,
23.7.1920; Damat Feritin notas, alnd tarih 22.7.1920.
37
DA, FO 371/5111/E 9709 ve E 9750: Grahamdan Curzona gizli telgraf, Paris,
10.8.1920.
38
DA, FO 371/5054/E 9666: Robeckten Curzona gizli yaz,
stanbul, 30.7.1920.
39
DA, FO 371/5054/E 9174; DBFP XIII/1, s.114: Robeckten Curzona gizli
telgraf, 1.8.1920; ayr. bkz. Gztepe, s.20.
33
34
108
SALH R. SONYEL
imzalanm olduu haberi Trkiyenin her yannda znt yaratm, fkeyle karlanmt. te yandan Ulusular bu antlamann
uygulamasn nlemek iin savamak cesaretini gstererek Sevr
Antlamasna kar Misak- Milliyi seferber etmilerdi.40
Balaklar, Kemalistlerin bu antlamay kabullenmeyerek
direnite bulunacaklarn anlaynca, her yanda askerlerini terhis etmeye balam olduklar iin, Ulusular ezmeye gnll olan Yunan Babakan Eleftherios Venizelosun nerisi zerine bu grevi
Yunanllara vermek kararn almlard.41 Bu gelimelerden sonra,
zmir blgesindeki Yunan ordusu, Balak Yksek Konseyinin Venizelos araclyla vermi olduu buyruk zerine, Kemalist askeri
birliklerini datmak ve zmir-Bandrma demiryolunu ele geirmek
amacyla 22 Haziranda saldrya gemiti.42 Bunun ardndan, yar
rgtlenmi Kemalist birlikleriyle Yunan ordusu arasnda kanl bir
bouma balam; Temmuzun sonlarna doru Yunanllar Bursa,
Bandrma, Alaehir ve Balkesiri igal etmilerdi.43 Gerekten Kemalistlerin askeri durumu o kadar ktyd ki, Bakanlar Kurulu, bakenti Ankaradan Sivasa tamak kararn almt.44 Bu srada Trk
Ulusular Tokat, Zile, Amasya, Bolu, Adapazar ve Haymanada
bagstermi olan i isyanlarla da uramak zorunda kalmlard.
Yine bu srada Yunanllar, Edirne de dahil, Dou Trakyay igal etmilerdi.
Ancak, Sevr Antlamas imzalanr imzalanmaz Balak Yksek Konseyi Yunan askeri harektna son verilmesini buyurmu; Yunan ordusu kolay saldrya urayabilecek biimde akta kalmt;
oysa ki Yunan Bakomutan General Leonidas Paraskevopulos Yunan
ordusunun Ankaraya kadar ilerlemesini nermiti. Bu gelimeler
Advar, s.176.
Cab.P. 23/21, 38(20), 18.6.1920; DBFP XIII/1, s. 25 ve 102; Metaksas III,
s.739- 740; Mostras, s.31; Sonyel II, s. 86 vd.
42
DA, FO 371/5133/E 7019: Robeckten Curzona gizli telgraf,
stanbul, 22.6.1920.
43
DBFP VIII/1, s.102.
44
Karabekir, s.868-869; Kandemir, s.84-86.
40
41
109
den kayglanan Padiah Vahdettin ngiliz Yksek Komiseri Robecki

ve teki Yksek Komiserleri 21 Austosta Yldz Sarayna davet
etmiti. Robeck Vahdettinle grrken Damat Ferit de hazr bulunuyordu. Robeck bu grmeyi yle anlatr:
Padiah, km bir kiiyi andrr. Salar bsbtn beyazdr ve kendisi, tahta geeli beri uram olduu gerginliin
birok belirtilerini gsterir. Grmenin balangcnda kelimelerini kekeliyor; sinirlilik ve duygusallk gsteriyordu Zeki olduu grnmn veriyordu. Bende u izlenimi yaratmtr: karakteri pek gl olmayan ama kiisel
olarak iten ve dostadr. Dima sylenenleri bir dereceye
kadar kavryor. ngilterenin gelecekteki yardm konusunda biraz direni gsterdi ve lkesini ykm olan maceraperestleri serte knad Onlarn Trk olmadklarn ne
srerek, kurmu olduklar kliklere saldrd Onlarn ngiltere ile Trkiye arasndaki geleneksel dostluu ayaklar
altna aldklarn; lkede ounluu oluturan gerek Trklerin bu gelenee sadk olduklarn ve bu dostluu canlandrmak ve ona uymak iin uratklarn yleydi. Antlamann imzalanmas iin buyruk verirken - ki bu antlama
Trkiyenin lm karar idi - gelecekte ngiliz yardmna
gvenebilecei midine dayanyor. Trkiyenin yaralar ve
aclar derindir. Hayatta kalabilmek iin bir dostun yardm
eline gereksiniyor.45
Ancak bu ngiliz yardm bir trl gelmiyordu ve gelecei
de yoktu. Dolaysyla Padiahla Sadrazamnn umudlar sarslmaya balamt. stanbuldaki Balak Yksek Komiserleri Sevrin
onaylanmasnda ve Trkiyedeki durumun yattrlmasnda Feriti
engel olarak; Mustafa Kemal inandrlabilirse, Kemali de Sadrazam
olarak grmeye balamlard. Amalar, Kemalistlerle uzlaabilecek bir kabineyi erke getirtmekti.46
DA, FO 371/5055/E 11069: Robeckten Curzona gizli yaz, stanbul,
23.8.1920.
46
DA, FO 371/5178/E 11702: Gizli Rapor ve Osbornenun yorumu, Londra,
12.8.1920.
45
110
SALH R. SONYEL
te yandan Damat Ferit, Robeckin danmanlarndan birisiyle

1 Ekimde gayet gizlice grerek, Padiahn, ulusal eilimleri olan
bir kabine ile ibirlii yapmak yerine muhtemelen istifa edeceini,
nk sabrnn sonuna geldiini; Padiah tahtn brakrsa erke geecek olan hkmetin Sevr Antlamasna kesinlikle kar kacan,
nk Anadoludaki lml Ulusular arasnda bile bu antlamaya
kart duygular olduunu ve Padiah istifa ederse ciddi sonulara yol
aacan bildirmiti. 4 Ekimde bu bilgiyi Curzona ileten Robeck
yle diyordu:
Ferit istifa ettikten sonra lkeden ayrlmak karar verirse,
ona her trl yardm yapacam. Padiahla Ferit tehlikeli
bir duruma gelirlerse onlar korumak iin hereyi yapacam. Padiaha, u anda istifa ederse ileride lkesi iin yararl olma olanan harcam ve durumun daha da karm
olacan telkin ettim.
Curzon 6 Ekimde Robecke gnderdii gizli telgrafta onun
Damat Ferite vermi olduu gvenceyi onaylam; Padiah korumay reddetmeyeceklerini, ama onu tahtndan ekilmemeye inandrmasn nermiti.47 1 Ekimde Curzon, Paristeki ngiliz Bykelisi Lord Derbyye gnderdii gizli telgrafta, ii geciktirmeden Sevr
Antlamasn onaylamas iin Ferit zerinde bask kullanlmasn;
bunu yapmazsa, antlamay onaylayacak yeni bir Sadrazam bulunmasn ynermiti.48 Bu arada, Robeckin nerisi zerine Padiah
tahtndan ekilme fikrinden vazgemi; bylelikle Feritin iktidarda
kalma abalarna ilikin son entrikalar da suya dmt.
te yandan Padiah, Yksek Komiserleri huzura davet etmi;
onlar da Damat Feritin grmeye katlmamas kouluyla bunu ka DA, FO 371/5056/E 12215: Robeckten Curzona olduka gizli ve kiisel telgraf, stanbul, 4.10.1920; Curzondan Robecke, gizli telgraf, Londra, 6.10.1920;
28 Eyllde, Ermeni saldrganl sonucunda Trk-Ermeni sava balamt.
Sonyel II, s. 27 vd.
48
DA, FO 371/5056/E 12184; DBFP XIII/1, s.153: Curzondan Derbyye gizli
telgraf, Londra, 1.10.1920.
47
111
bullenmilerdi. Grme 11 Ekimde yaplmt. Konu, Anadoluya

bir uzlama kurulu gndermekti, ama Ferit buna engel olmaya alyordu. ngiliz Yksek Komiseri Robeck, grmeyi yle anlatr:
Bu grme srasnda Padiah, Damat Ferite sadk olduunu gstermitir. Padiah, Anadoluya bir kurul gnderilmesini kabullenmi, ama bu kurulun grevinin, (Ankaraca)
ne srlecek olan koullar dinlememesi ve hkmete biat
edilmesini salamas olduunu; bu misyon baarsz olursa
gelecekte ne gibi nlemler alnmasnn saptanmas gereini
vurgulam; antlamann, Balaklarn parlamentolarnca
onaylandktan sonra Trklerce onaylanmasn kabullenmitir.
ngiltere Dileri Bakanlnda Mstear Lord Hardinge bu
konuda u yorumu yapmt: Padiah, antlamann Balak parlamentolarnca onaylanmasn niin bekliyor? Yenilgiye uratlm
olan dman kendisidir ve bar koullarn kabul etmelidir.49
Robeck, 14 Ekimde Curzona gnderdii gizli telgrafta unlar belirtiyordu:
Padiaha ilkin antlamay onaylamas iin bask yaplmas
ve bunu takiben, onun Ferit kabinesini istifaya zorlamas
nerisi tiksindiricidir. Padiaha ok bask yaplrsa istifa
edebilir. Padiah istifa ederse onun yerini antlamaya kart olan Veliaht alabilir. Veliaht baa geerse selefinin antlamay onaylam olmasn yasa d sayarak inkara kalkmasa bile ulusal muhalefeti kkrtmada elinden geleni
yapacaktr. Padiahn kiisel olarak gvendii Sadrazam
antlamay onaylamada kullandktan sonra onu istifaya
zorlamas gibi saygszlktan sonra tahtnda kalmay kabullenirse kendi durumumuz imdiye oranla daha iyi olmayacaktr. Yksek Komiserlerin kuklalarndan oluacak
bir kabinenin kesinlikle hibir yetkisi olmayacana gre
hkmeti bizim devralmamz gerekecektir. Bunun sonucu
DA, FO 371/5056/E 12658: Robeckten Curzona gizli telgraf, 14.10.1920;
Hardingein yorumu.
49
112
SALH R. SONYEL
olarak Ulusulara kart ve Feritin sorumluluk duygusuna

sahip olmayan bir hkmet baa geecektir veya onun yerini ulusu sempatizan bir ynetim alacaktr ki onunla ne
biz ne de Padiah ibirlii yapabilecektir.50
Bu dobra szlere can sklan Curzon u yorumu yapmt:
stanbuldaki gelimeler ve Franszlarn stn bir duruma
gelmi olmalar hi houma gitmiyor. Oraya ne kadar ivedilikle bir eli gnderirsek o kadar iyi olacaktr.
Bunun hemen ardndan, Varovadaki ngiliz elisi Sir Horace
Rumbold, Trkiye ile normal diplomatik ilikiler kuruluncaya kadar
Yksek Komiser rtbesiyle 9 Ekimde stanbula ngiliz Bykelisi atanm; 17 Kasmda Koramiral Sir John de Robeckin yerini
almt.51
Robeck, Curzona 14 Ekimde gnderdii daha ayrntl ve
olduka gizli yazda, Padiahla Yksek Komiser arasnda 11
Ekimde ayr ayr yaplm olan grmeleri yle anlatmt:
Padiah, 14 Ekimde, ncelik hakkna gre ve srasyla
Fransz, ngiliz ve talyan Yksek Komiserlerini huzura
kabul etti. Benimle 2 saat 15 dakika grt. Bu grmenin sonlarna doru tercman Emin Beyi uzaklatrd ve
Andrew Ryann tercmanlk yapmasn rica etti. Padiah
daha az asabiyet gsterdi. Ferit Paa tarafndan nceden
bilgilendirilmi olduu anlalyordu. Grnrde Ferite
tamamen gvenmektedir. Herhalde Feritle birlikte hazrlam olduklar ksa notlardan yararlanyordu. Padiah, pek
az karakter gc olan ama zekdan yoksun olmayan birisi
olarak daha nce edinmi olduum izlenimleri dorulad.
Arada srada konudan konuya geiyor ve onun grlerini
izlemek bazan g oluyordu; ama gr beyan ettii konularda kesin ve tutarlyd.

14.10.1920.
51
DA, FO 371/5279/E 12674 ve E 14375; DBFP XVII/1. s.2.
50
113
Padiah, Anadoluya Balaklarca bir kurul gnderilmesini ve bunu tinsel olarak desteklemeyi kabullendi. Ancak,
ulusularla ileme giriirken uygulanacak plana ek olarak
g gsterisinin de birlikte kullanlmasnn daha iyi olacan ima etti. Bu nokta zerinde pek durmamakla birlikte, kurulun, teki yann, grmelerde bulunulmas veya
koullar ne srmesi dileklerine frsat vermeyerek, onlar
uyarmak ve biata armak greviyle Anadoluya gnderilmesi gereini gle vurgulad. Ona gre, Ulusular biat
etmezse, ne gibi nlemler alnmas gerektii konusunda
kesin anlama olmaldr. Ulusu nderlerin, Anadoludaki
kendi sadk uyruklarnn biroklarnn kiilik ve karlarn
zorbalklara tabi tuttuklarn ve bu crmlerin gerektirecei cezalardan feragat etmenin g olacan vurgulad.
Balaklardan mali yardm diledi. Halknn babas olarak konutuunu syledi. Anadoluya gnderilecek kurulun yelerinin kimler olmas gerektiini sordu. Kendi lkesinin tek siyasasnn ngiltere ile ibirliine dayandn
belirtti ve bu konuda benden yardm ve yol gstericilik
diledi. Ona, bu konuda danmalarda bulunacam syledim; ama bu konuda teki meslektalarma danmama
itiraz etti. Kendisine elik eden resmi yetkili grmeden
ekildikten sonra Padiah, kiisel tutumu hakknda gvenle konumaya balad. ngiltereye dayanma politikasnn
kendisine babasndan miras kalm olan ve 40 yldan beri
srdrmekte olduu kesin inanlara dayandn; o srada Ulusularn erke gemeleri tehlikesiyle karlatn;
onlarn ttihat ve Terakkinin yeni biimi olduklarn ve o
kiilerle, kendi ilke ve onurundan feragat etmemekle alamayacan syledi; unlar ekledi: Antlamay onaylamaya Trkiye nclk ederse, bu, Anadoludaki kvlcmlara petrol dkecek ve Ulusular, hkmeti, Trkiyeyi birok eylerden mahrum eden bu antlamaya boyun emekle
114
SALH R. SONYEL
sulayacaklardr u anda erke geecek lml herhangi

bir kabine, daha sonra ulusu bir kabinenin erke gemesine
ortam hazrlayacaktr. Bu grmelerden sonra biz, Yksek Komiserler, Padiahn Ferit Paadan ayrlmay dilemedii izlenimiyle ayrlm bulunuyoruz.
Robeck, Padiaha arzedilmi olan u gizli andac da raporuna
eklemiti:
Bar antlamas imdi bir olupbittidir. Szde ulusal akm,
onun nderinin geen yl vnm olduu eyleri yerine
getirmemitir. Dnce yeteneine sahip her kiinin grnce, ar eilimlilerin izlenmesi gerektiini ne srdkleri yntem zerinde direnileri Trkiyeyi yeni felaketlere
srkleyecektir. Balaklar, Trkiyenin bu gibi felaketlere maruz kalmasn dilemiyor; tam aksine, bar antlamasnn, bugnk biimiyle Trkiyenin geleceinin temelini
oluturmasn diliyorlar. Bu antlamay Trkiyeden yana
tadil etmeye hazr deillerdir; ancak, antlamann Trkiye
aleyhinde deitirilmesini de dilemiyorlar. Yksek Komiserlerin grnce, bu durumun, lkedeki tm unsurlara
gayet aka bildirilmesi ve lkenin iyiliini gerekten
isteyenlere, Padiahn taht ve kiilii etrafnda ve antlamann esasna gre birlemesini salamann vakti gelmitir. lkede sivil sava kmasndan kanlmas grnde
olan Yksek Komiserler, bar usullerle ounluu, bu
denli grlere ynlendirmenin olanakl olacan mit
ediyorlar.
Bu rapor, ngiltere Dileri Bakanlnda byk ilgiyle karlanm; eitli yorumlara neden olmutu. Bakanlk yetkililerinden
W. S. Edmonds u yorumu yapmt:
Bu rapor Padiahn bu lkeye (ngiltereye) dostluk duygular beslediini gsteriyor ve bu tavrda byk lde gerek pay
vardr Ancak, Trkiyede lml bir hkmet kurmann gl,
lml Trklere ilgi gsterilmemesidir.
115
Francis Osborne adl yetkili unlar eklemiti:

Padiah, (Anadoluya) bir elinde beyaz bayrak tayacak
yattrc bir kurul yerine, elinde sopa tayacak bastrc
bir kurulun gnderilmesini istiyor. Ancak, var olan sopa
Yunan ordusudur ve bu da ok pahalya mal olur. Belki, bu
sopay kullanmay dilemesek bile onu elimizde sallayabiliriz. Padiah ulusu nderleri affetmeyi istemiyor ve onlarn erke gemelerinden korkuyor; ancak, onun korkusunu
gerekletirecek belirti yoktur. Ulusular direnilerinden
vazgemeye hazrsalar, onlar, hi olmazsa ksa bir sre iin
ortadan kaybolabilirler. Bunu yapmazlarsa onlar ortadan
silmek iin Trk glerini Avrupal subaylarn denetimi
altnda hazrlamalyz.
John A. Tilley de unlar eklemiti:
Bu kurul, mukavemetin bouna olacan; Trkiyenin
yeni bir rejim altnda uslu oturmas gerektiini ve bylelikle bar ve gnencin iade edilmesine yardmc olacan anlatmal, ama baka hibir noktada dn verilmemelidir.52
Bu gelimeler den sonra Damat Ferit 16 Ekimde istifa etmek
zorunda kalmt. Feritle ilgili resmi bildiride salk durumunun iyi
olmamas yznden grevinden ekilmi olduu bildirilmise de,
gerekte, Balak Devletlere, zellikle ngiltereye kar uygulam olduu yaltaklanma ve Kemalistlere kar kullanm olduu
g siyasasnda baarszla uram olmas nedenleriyle iktidardan ekilmek zorunda kaldn herkes biliyordu.53 Be gn sonra,
biraz ulusu eilimli olduuna ve uzlatrc bir rol oynayacana
inanlan Tevfik Paa kabinesi erke gemiti.54 te yandan, Yunan
Babakan Venizelos da 15 Kasmda Yunanistanda yaplan genel
DA, FO 371/5056/E 13038: Robeckten Curzona olduka gizli yaz, stanbul,
14.10.1920; ngiltere Dileri Bakanl yorumlar.
53
17.10.1920; FO 371/5172/E 13945: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 21.10.1920;
Gztepe, s.375.
54
Takvim-i Vekayi, no. 3988.
52
116
SALH R. SONYEL
seimde byk bir yenilgiye uratlm;55 Yunanistandan kamak

zorunda kalmt.56
Bu srada ngilizler Trkiyeyi kendi etkileri altnda tutmak;
Trklere Sevr Antlamasn zorla onaylatmak ve ulusal akm ortadan kaldrmak amacn gerekletirebilmek iin iki adama gveniyorlard: Padiah Vahdettin ve eski Sadrazam Damad Ferit. ngilizlerin aleti biimine gelmi olan Padiahla Sadrazamnn karakter
ve yetenekleri hakknda ngiliz elerinin ne gibi grleri olduu,
zellikle ngiliz Yksek Komiseri Robeck.in Damat Ferit erkten
dtkten sonra 22 Ekimde Curzona gnderdii uzun yazda yanstlmt. Robeck bu yazda Vahdettin hakknda yle diyordu:
Padiah zayf karakterli, olduka sinirli, pek heyecanl, korkaklk dzeyinde ihtiyatl birisidir. Damat Ferit ise
diktatrlk dzeyinde inat; evresinde olup bitenlerden
habersiz; ldrlmekten korkan, kimseye gvenmeyen,
msrif ve Balaklarn kendisini desteklediine Padiah
inandracak kadar antajc birisi olarak tanmlanmtr.
Ferite kar yneltilmi olan tm bu zelliklere karn ngilizler ondan epeyi yararlanmlard. Onun 16 Ekimde erkten ekilmesi zerine Robeck, Curzona ertesi gn gnderdii gizli telgrafta,
Damat Feritin Londraya gitmesine izin verilmesini dilemi; buna
21 Ekimde Curzon u yant vermiti: Trkiye, antlamay onaylar
onaylamaz Damat Feritin buraya (Londraya) Trk temsilcisi olarak
atanmas iin yaplacak neriyi incelemeye memnun olacam.57
Damat Feritle Venizelosun erkten drlmelerini izleyen
dnemde Franszlarla talyanlar Sevr Antlamasnda kimi deiiklikler yaplmas iin gizli veya ak kampanyalara yardmc olmulard, ama ar Trk dman olan ngiltere Babakan David
Lloyd George tm bunlara kar km; Yunanistanda erke geen
yeni hkmeti ve lkeye dnen Yunan Kral Konstantini destek DA, FO 371/4682/C 11246: Granvilleden Curzona gizli telgraf, Atina,
15.11.1920.
56
Kordatu V, s.547.
57
DA, FO 371/5057/E 13852: Robeckten Curzona yaz, stanbul, 22.10.1920.
55
117
lemeye balamt.58 Bu arada Sevr Antlamasn onaylamas iin

Tevfik Paa kabinesine bask yaplyordu, ama stanbul ynetimi
Anadoluyu yattrmak iin Ankaraya gnderilmekte olan Ahmet
zzet Paann bakanl altndaki kurul temaslarn bitirmeden nce
buna yanamyordu.59 Bu gelimeler kaydedilirken Kemalistlerin
Ermenistana kar salam olduklar utku, 2 Aralkta imzalanan
Gmr Antlamasyla sonulanmt.60
Bu srada Damat Ferit yine erke geer midiyle mparatorluk
Partisi ad altnda bir parti kurmaya karar vermi ve bu konuda Padiaha bavurmutu. Ancak Padiah, ona, bu grten vazgemesini
ivedilikle bildirmiti. Bunun zerine deprasyon geiren Ferit, aka siyasi davranlarda bulunmaktan vazgemiti.61 Yine bu srada
Padiah, yeni ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumboldu 6
Aralkta zel olarak huzura kabul etmi; kendi tercmann savdktan sonra Andrew Ryann tercmanlk yapmasn istemiti. Rumbold 12 Aralkta Curzona bu konuda gnderdii gizli yazda Padiahn olduka rkek grndn, ama bir sre sonra bu rkekliinin heyecana dndn; ok ve uzun konutuunu; Ryann, onun
szlerini ngilizceye evirmede glk ektiini; Padiahn, gemie
deinerek bsbtn ngiltereye dayanm olan Kamil Paa gibi Trk
devlet adamnn, ngilterenin sertlii veya onu desteklemeye hazr
olmamas yznden, Trkiyenin, Almanyann kucana itilmi olduunu ve bunun Trkiyeye felaket getirdiini ne srmt. Bunun zerine Rumbold, bu konuda Almanyaya yaklam olan Trk
halkn sulam; Tevfik Paayla henz grmediini bildirmiti.
Buna aan Padiah ngilterenin dostluu zerinde uzunca durmutu. Krk dakika sren grme srasnda Padiah ngiltereden t
dilemi; Rumbold, antlama onaylandktan sonra ngilterenin bu
tne nail olunabileceini ona bildirmiti. ngiliz Yksek Komiseri, yazsna yle son vermiti: Padiah, zayf ama iyi niyetli ve

60

61

58
59
Sylev II, s.103 vd.

Sonyel II, s.34-35.
DA, FO 371/6497/E 138: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no.97, 4.12.1920.
118
SALH R. SONYEL
olduka kaygl ve vesveselidir. t ve destek iin kime dneceini

bilmiyor. Hi kukusuz, yardmmz salamay diliyor ve bu da, bar onaylandktan sonra bizi iyi bir duruma getirecektir.62
Anadoluya Gnderilen zzet Paa Kurulu
18 Kasm 1920 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre,
Tevfik Paa kabinesi resmi veya gayri resmi olarak Ankarayla kimi
yazmalarda bulunmu ve Ankara ynetiminin stanbuldan oraya
resmi bir kurul gnderilmesini kabul edebileceini renmiti. Hkmet, Padiahn da izniyle Ankaraya ehzadelerden birini gndermeyi nermiti; ancak Padiah, Kemalistlerin ondan yararlanarak
Anadoluda kendisine muhalif bir Halife veya Sultan atamalar olasl korkusuna kaplmt.63 stanbul ynetimi Mustafa Kemalle
pazarlk yapacak gce sahip deildi. Gerekte Mustafa Kemalin
Sevr Antlamasn olduu biimde kabullenmesini beklemek saflk
olurdu. Ancak, lml Kemalistleri kendi grlerinden yana ekebileceine ve Kemalistlerin arasna ayrlk tohumlar serpebileceine
inanan Balak Yksek Komiserlerinin kkrtma ve zendirmelerine kaplm olan ileri Bakan Mareal Ahmet zzet Paa, antlamada deiiklikler yaplaca yolunda Balak Devletlerden gvence almadan Anadoluya gitmenin bouna olacan bildii halde,
bu sralarda ycelik (megalomani) taslayarak kendisini Trkiyenin
birletiricisi, belki gelecein Sadrazam olarak grerek, hereyi ansa brakm ve Kemalistlere, antlamann kesinlikle tadil edileceine
dair Balaklardan hibir gvence almadan Anadoluya bir kurul
gnderilmesini desteklemiti. Bunu takiben, zzet Paa, Deniz Bakan Salih Paa, Tarm ve Ticaret Bakan Hseyin Kzm, ulemadan
Fatin Efendi, stokholm Bykelisi Cevat Bey ve Babali hukuk
danman Mnir Beyden oluan kurul, 3 Aralkta, kararszlk ve
kuku havas iinde stanbuldan Anadoluya hareket etmiti.64
DA, FO 371/5058/E 15871: Rumbolddan Curzona gizli yaz, 12.12.1920.
64
DA, FO 371/5058/E 15535; DBFP XIII/1, s.196-198: Rumbolddan Curzona
yaz, 6.12.1920; Sonyel II, s. 109 vd.
62
63
119
5 Aralkta Mustafa Kemal, beraberinde Albay smet ve Dileri Bakan Bekir Sami olmak zere, Bilecikteki garda stanbul kuruluyla grm; ancak bu kurulun, Trk sorununu zmleyecek
kesin ynergelerle gelmediini anlam; kurulun tm lkede yarataca zarar ve tehlikeyi sezerek,65 onun kt etkisini gidermek amacyla, kurul mensuplarnn stanbula dnmelerine izin vermemi ve
onlar kendisiyle birlikte Ankaraya gtrm;66 onlarn, ulusal akma katlmak amacyla geldikleri propagandasn yaparak dmanlar
tua getirmiti.67 Kurul bir sre Ankarada kaldktan ve zzet Paa
stanbula dnnce kabineden istifa edeceine dair sz verdikten
sonra stanbula dnecektir.
Mustafa Kemalin zgemii
Bu srada ngilizler, Mustafa Kemalin karakter ve kiiliine
nem veriyor; onun hakknda eitli kaynaklardan bilgi toplamaya alyorlard. stanbuldaki ngiliz Genel Karargh, 29 Ocak
1921de Mustafa Kemalle ilgili olarak ngiltere Sava Bakanlna
gnderdii gizli yazda Mustafa Kemale kart kimi atf ve iddialara
ek olarak zetle yle diyordu:
Bu rapor, (Mustafa Kemalin) eski komutan, okul ve kolej arkadalar, onu iyi bilen stanbuldaki ulusu temsilci,
eski Maliye Bakan ve brakma kurulu yesi tarafndan
verilmi olan bilgiye dayanr (Mustafa Kemal) ocuk ve
genken olduka alkan ve gayretliydi. Harp okulunda,
Abdlhamitin mutlakyet rejimine kart bir hava iinde
yetitirilmiti. Bunun sonucu olarak ateli ulusal duygulara
kapld. Kendisini hi de popler yapmayan ihtilalci (dev ok gemeden bu kurulun kt etkileri belirmeye balamt. Daha ok kan
dklmeden bara kavumak, Ankara ynetimine kar propaganda arac olarak
kullanlmaya balanm; durumdan yararlanan milis gc nderi erke Ethem,
Ankara ynetimine kar ayaklanm ve ksa bir sre sonra, skt bir srada,
Yunanllara snmt. Advar, s.237.
66
Sylev II, s.364; Speech, s.445-446; Advar, s.233-236, Anadolu Ajans,
6.12.1920; DA, FO 371/6464/E 842: Rumbolddan Curzona yaz, stanbul,
8.1.1921.
67
DA, FO 371/6464/E 346; DBFP XIII/1, s.213-214: Rumbolddan Curzona
yaz, stanbul, 31.12.1920. zzet Paa kurulu bir sre Ankarada kaldktan sonra
stanbula dnecektir.
65
120
SALH R. SONYEL
rimci) grleri, hrsl, rekabet edici ve kendine fazla gvenici mizac nedenleriyle snf arkadalar arasnda olaanst kiilie sahipti. Olduka g (stn zek gerektiren)
snavlarda baar salayarak Genel Kurmay Kolejine girdi.
Kendisinden daha baarl olan snf arkadalarn kskanan
bu olduka zeki (parlak) genle yaknlk kurmak olanaksz
olmutu 1907de Selanikteki Genel Kurmaya atanm
ve orada ttihat ve Terakki Cemiyetine ye olmutur...
Gze arpma tutkusuna karn, Dnya Savann balam
olduu tarihe kadar yetenekli bir yurtsever ve saygn bir
kurmay subay olmutur Sava srasnda kendi yaamna dikkat gstermemi; Geliboluda Liman von Sandersin
buyruklarna kasten itaat etmemiti. Bunun sonucu olarak
Enver Paayla aras alm ve grevinden istifa etmiti
Onun, Enver ve Alman komutanla ekimeleri, imdiki
Padiah (o srada Prens Vahdettin), Avusturya-Macaristan
mparatoru Karln ta giyme trenine katlmak zere
Viyanaya seyahat ederken Mustafa Kemali de yaveri
olarak yanna almaya inandrmt. Vahdettinin amac,
Kemali, Enverle ttihat ve Terakki Cemiyeti arasnda
denge kurmada kullanmakt Mustafa Kemal bugn belki
de varlkl (zengin) olmakla birlikte; onun drst olmayan
davranlarda bulunmu olduunu sanmaya neden yoktur.
ttihat nderler arasnda hibir zaman kendi adna para
geirmemi tek kiidir. Akc bir konuma slubuna sahip,
becerikli bir politikacdr; ancak, geni kapsaml sorunlar
ve onlarn sonularn belki dnemeyecek kadar bencildir. Dolaysyla, bir yandan Kzllar (Ruslar) tarafndan ona
kur yaplrken; teki yandan Avrupaya meydan okuyan
kendi lkesinin mitsiz yazgsnn nderliini yapabilecek
yetenektedir.68
DA, FO 371/6465/E 1473: ngiliz Genel Kararghndan ngiltere Sava

Bakanlna gizli telgraf, I. 9821, 29.1.1921.
68
BLM 6
LONDRA KONFERANSI VE SONRASI
(Ocak - Temmuz 1921)
Konferanstan nceki Gelimeler
Yeni yl (1921) girerken, Ulusularn Dou ve Bat grlerince saygnlklar artm bulunuyordu. Feritle Venizelosun erkten
dmeleri; zzet Paa kurulunun baarszla uram olmas; 1920
yl Eyll - Ekim aylarnda Ermenistan yenilgiye uratarak o lkeyle 2 Aralk 1920de Gmr Antlamasn imzalam olmalar;
erke Ethemi yenerek milis gcn bastrm olmalar ve 10 Ocak
1921de Albay smet komutasndaki Kemalist gcnn 1. nn savanda Yunan ordusuna byk bir darbe indirmi olmas,1 Balak
Devletleri, zellikle ngiltereyi, Sevr Antlamas ve ulusal akmla
ilgili siyasetlerini yenibatan gzden geirme gereine inandrmt.
stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Rumbold 20 Ocak
1921de Lord Curzona gnderdii gizli telgrafta, Mustafa
Kemalin bundan byle bir haydut reisi olarak nitelenemeyeceini;
Anadolunun yabanc igalinde olmayan tm blgelerinin Ankara
ynetiminin penesinde olduunu ve bu ynetimin, tm yrtme
yetkilerini bir bakma yeterli olarak uyguladn ve yaknda kmesini beklemenin bouna olduunu bildirmi; unlar eklemiti:
Trkiyedeki durum hemen hemen zmlenemez bir kerteye gelmitir Sevr Antlamas gelecein temeli olarak
kalacaksa, Balaklar, birleik olarak geni lde bir sa BTTD, 17.2.1969, s.17; Saral, s.229.
122
SALH R. SONYEL
va gze almaldrlar. Antlama tadil edilecekse, duruma

bir zm bulunabilir ve bu da u olabilir: lke konusunu zmlemede, Balaklar, Konstantinin Yunanistana
dnm olmasn zr olarak kullanmal, Trkiye zerindeki denetleri daha hazmedilir bir biime sokarak, ama
onlarn zn deitirmeyerek, stanbulda Padiah temel
ta olarak kullanarak, yavaa yeni bir durum yaratmal;
Padiaha, salam mali esaslara dayal bir ynetim ve bir
jandarma gc kurarak, yetkisinin buradan darya yaylmasnda kesin ve iten yardmda bulunmaldrlar
ngiliz kabinesi 20 Ocakta Dou Sorununu grm ve Sevr
Antlamasnda baz deiiklikler yaplmas amacyla, Babakana
ve Dileri Bakanna, Pariste grmelerde bulunmak yetkisini
vermiti.2
Gerekte, talyanlarla Franszlar da antlamada deiiklikler
yaplmasndan yanayd. Bu arada, 21 Ocakta Pariste yaplan grmelerden sonra, Bar Konseyi, 21 ubatta Londrada, bu konuda
bir konferans yaplmas kararn alm; 26 Ocakta, ilgili yanlara bu
konuda arlar gnderilmiti. Ancak, stanbul ynetimine gnderilmi olan arda, Mustafa Kemalin veya Ankara ynetiminin yetkili bir temsilcisinin de Osmanl kuruluna katlmas koulunu ne
srmt.3 Ankara ynetimine bu konuda ayr bir ar gnderilmemiti. Tevfik Paa, durumu 27 Ocakta Mustafa Kemale duyurunca,
Kemal, buna verdii yantta stanbul ynetimini tanmadn bildirmi ve Balaklardn dorudan doruya BMM ynetimine bavurmalar gerektiini ne srmt. Ayrca, Tevfik Paaya gnderdii
zel mesajda, stanbulun Ankara ynetimiyle bararak Trk siyasi
hayatndaki ikilie son vermeye ve Padiah, ulusal istekleri yanstacak tek kurulu olarak BMMni tanmaya inandrmaya arm; u
koullar ne srmt:
DA, FO 371/6464/E 1006; DBFP XVII/1: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, stanbul, 20.1.1921; ngiliz Kabinesi toplants, Londra, 20.1.1921.
3
DA, FO 371/6464/E 1201; DBFP XVII/1, s.29: Hardingeden Rumbolda gizli
telgraf, Paris, 26.1.1921.
2
123
Padiah, BMMni tandn bildirmeli; eskisi gibi

stanbulda oturmal, ama BMM ynetimi imdilik
Ankarada kalmal; stanbulda hkmet ad altnda bir kurul kalmal; Padiaha BMMnce maa denmeli.
Ancak, Tevfik Paa bu koullar kabullenmemiti.4
Bu gelimeler zerine Kemalle Tevfik arasnda semeresiz
telgraflar alnp verilmiti. spanyol tarihisi Jorge Blanco Villaltaya
gre, Vahdettin, Balaklarn Mustafa Kemali de Londra konferansna armalarndan ok kayglanm; kendisini bir kukla gibi
kullananlarn o srada onu terk etmeye baladklarn hissetmiti. Bu
konuda Mustafa Kemal baarl olursa, bu, padiahln ve Osmanl
hanedannn sonu olabilirdi.5 Sonuta, Mustafa Kemal, BMMnin,
ayr olarak arlrsa, Londraya bamsz bir kurul gndermesi
iin BMMden yetki almt.6 Bunu takiben, Dileri Bakan Bekir
Saminin bakanlnda, Osmanl kurulundan ayr ve bamsz bir
delegasyon seilmiti. Delegasyon, ancak resmen arlrsa Londra konferansna katlacakt; ama vakit kazanmak iin ve Misak-
Millide saptanm olan ulusal emelleri gerekletirmeye almak
amacyla kesin ynerge aldktan sonra, Antalya yoluyla Romaya
hareket etmi;7 orada, delegasyon mensuplar konferansa resmen
arlm olduklarna dair talya Dileri Bakan Kont Sforzadan
gvence aldktan sonra Londraya hareket etmilerdi.8 Konferansn
ngnnde, Bekir Sami bakanlndaki Kemalist kuruluyla Tevfik
Paa bakanlndaki stanbul kurulu, aralarndaki gr ayrlklarn
bir yana brakarak birlemilerdi ve bu da zellikle ngilizleri hsrana uratmt.9 Yine konferansn ngnnde, Rumboldun Curzona
Mustafa Kemal - Tevfik Paa telgraflamalar, 28.1.1921; Sylev II, s.384-385;
Speech, s.469; DA, FO 371/6465/E 2021: Rumbolddan Curzona yaz, stanbul, 7.2.1921.
5
Villelta, s.282.
6
Advar, s.243; Tarih IV, s.78.
7
DA, FO 371/6465/E 1622: Rumbolddan Curzona gizli telgraf,
stanbul, 4.2.1921.
8
BMM.ZC., c.8, 31.1.1921, s.36; ASD, s.157-159; Sylev II, s.469-489; Sforza,
s.51-66; Davison, s.188.
9
4
124
SALH R. SONYEL
8 ubatta bildirdiine gre, Padiah, Londra konferansyla ilgili gelimeleri yakndan izliyor ve Ankara ynetiminin, Trkiye ile
Balaklar arasnda olumsuz bir durum yaratmas olaslnn kendi
durumunu etkilemesinden kayglanyordu.10
te yandan, 25 ubat 1921 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, Mustafa Kemal, yaveri Salih, smet ve bir sre nce
Ankaraya gemi olan Fevzi Paa ile birlikte sava kesimini tefti
etmek amacyla Ankaradan ayrlm; Eskiehir ve dolaylarn tefti
ettikten sonra karargha dnnce u konumay yapmt:
Kahraman askerlerimizin snglerinden akan kan,
Trkiyenin kutsal topraklarna hayat veriyor ve bu, sevgili
ulusumuzun bamszl iin bir anddr (yemindir). Tarih,
Trkn kle olduunu asla kaydetmemitir ve kaydetmeyecektir. Anadolunun bamszlk umutlarn bomak iin
- Padiahtan en kk yetkiliye kadar - (birka kii dnda)
ngilizlerle entrika evirenler, Ordumuzun gc, enerjisi
ve azmi karsnda hsrana uramlardr. Yaasn kahraman askerler!11
Londra Konferans
21 ubattan 10 Marta kadar sren Londra konferansnda12
kesin bir zme varlamam ve 10 Mart gn, ngiltere Babakan
David Lloyd George, Yunan Babakan Dimitrios Gunarise, Yunan
ordusunun Anadoluda Kemalistlere kar harekta gemede zgr
olduunu bildirmiti.13 Ancak, konferans gnlerinde Padiah Vahdettin ngilizlerle entrika evirmeyi srdryordu. Lord Curzonun
2 Martta Rumbolda bildirdiine gre, o hafta iinde kendisine nezaket ziyaretinde bulunmu olan 80lik ve hasta Sadrazam Tevfik
Paa, ona Padiahtan u mesaj iletmiti:
stanbul, 6.2.1921.
11
Yukardaki metin ngilizceden evrilmitir.
12
Bu konferansla ilgili olarak bkz. Sonyel II, s.126-132.
13
DBFP XV/1, s.367; Frangulis II, s.207.
10
125
Padiah, lkesinin ve tahtnn tek midinin Trkiye ile ngiltere arasndaki eski dostluun diriltilmesine dayandna
inanyor. Bu dostluu en iyi biimde diriltmeye hazrdr.
Curzon ona u yant vermiti: Bar sonulandrlncaya kadar ngiltere kendi balaklaryla sk ibirliini srdrmek sorumluluu altndadr ve bamszca davranamaz.14
1 Nisan 1921 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, Londra konferans balarken Osmanl kurulu bakan Tevfik Paann,
Trk savn savunmay Bekir Sami ve kuruluna brakm olmas Padiah epeyi kukulandrmt. Tevfik Paann olu ve Padiahn yaveri Ali Beyin tm uralarna karn, son gnlerde, Padiahn Tevfik Paaya kar olan duygular epeyi sertlemiti. Vahdettin, Tevfik
Paaya gnderdii mesajda, Ulusularn Babali zararna ortam (zemin) kazanmalarn salayc ve onlar glendirici davranlardan
kanmasn ve ngiltereyi Trkiye zerinde rtl gdm kabulne
inandrmasn ynermiti. te yandan Damat Ferit, muhalefet nderlerinin 13 Martta stanbulda yaplan toplantsnda, hkmetle Ulusular arasnda bir anlama olursa Padiahlk imtiyazlarnn
kaldrlmas olaslndan kayglanan Padiahn Tevfik Paaya olan
tm gvenini yitirmi olduunu ne srmt.15
3 Mart 1921 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporu unlar belirtiyordu:
Padiahn, ngilizlerin ve Hrriyet ve tilaf Partisinin ellerinde aciz bir alet olduu yolundaki ulusu propaganda
hala sryor. Bizzat Padiah, ulusu kurulun etkisine dayanamayacana kukulanm olduu Tevfiki Londraya
gndermi olmann akllca bir davran olmadna inanyor. Padiah, Ulusular Londrada kendi programlar DA, FO 371/6466/E 2866; DBFP XV/1, s.68-69: Curzondan Rumbolda yaz,
Londra, 2.3.1921.
15
14
126
SALH R. SONYEL
na gre dnler salamay baarrlarsa durumun daha da

karmasn beklemektedir. nsezi unu gsterir: Kemal,
Londrada baar salarsa, ikinci zgrlk kahraman olarak karlanacak ve Padiahn saygnl, Balkan savalarnda Enverin Edirneyi kurtar srasnda tahtta olan Padiah gibi glgede kalacaktr.16
Rumbold da 8 Martta Curzona gnderdii gizli telgrafta yle diyordu: Padiah, bana 7 Martta gndermi olduu zel mesajda,
Londradaki gelimelerin Trkiyeye kar daha iyi bir tutum izleneceine ve Trk sorununu zmleme ansn artrm olduuna
deinerek bundan memnun kaldn bildirmitir.17 Yine Rumbold,
Curzona ayn gn gnderdii ikinci gizli telgrafta yle diyordu:
Selefimin de sk sk belirtmi olduu gibi, Trkiyede, Padiahn kiisel durumunu glendirmenin ve lkedeki lmllarn onun nderlii altnda toplanmalarnn gerekli olduunu ngiliz ynetiminin unutmayacana gveniyorum.
Padiah, ngilterenin hogrsn salama abalarnda
itendir ve uygun koullar iinde yararl bir rol oynayacak
kadar zekidir.18
Curzonun 15 Martta Rumboldda bildirdiine gre, Sadrazam Tevfik Paa, o gn leden sonra, vedalamak zere kendisiyle
(Curzonla) grerek, ngiltereden iyi duygularla ayrlmakta olduunu bildirmi; Padiahn ngiltere ile daha sk ibirlii yapmay;
bir anlama ve ittifak kurmay dilediini yinelemi; ancak, Tevfik
Paa, ngilterenin o srada teki Gl Devletlerle sk ibirlii
iinde olmasn benimseyerek bu denli zmn pratik olmadn
ve ngilterece olumlu biimde dikkate alnamayacan anlayarak
DA, FO 371/6507/E 3487: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no.100. Merkezi

hkmet ve Ulusular, 3.3.1921.
17
stanbul, 8.3.1921.
18
DA, FO 371/6467/E 3066: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, 8.3.1921.
16
127
bu biim bir neride bulunmaktan kanm olduunu; efendisi Padiahn aklndakilerini, onun ne gibi bir gelecee baktn Curzona
bildirmeyi gerekli grdn sylemiti. Curzon, Tevfik Paaya,
bunun o srada olanaksz olduu yantn vermekle yetinmiti.19
Bu srada Anadolu Ajans (14 Martta) ilgin bir haber yaymlamt. Bu ajansa gre, Yeni Gn ve Hakimiyet-i Milliye gazetelerinin gvenilir kaynaklardan salam olduklar bilgiye gre, Padiah,
o srada Londrada bulunan Tevfik Paaya gnderdii gizli telgrafta,
Trakya ve zmirle ilgili olarak soruturma yaplmas kabul edilirse
Sevr Antlamasnn teki koullarn kabullenmesini ona emretmiti. Hakimiyet-i Milliye gazetesi bu konuda u yorumu yapmt:
Bir yandan Avrupa basn, Balak devlet adamlar Sforza ve Briand gibi Bakanlar ve dman lkelerin bakanlar
Sevr Antlamasnn Trkiye iin lm olduunu aklarken, te yandan, Osmanl Padiah, bu antlamay kabul
ediyor. Padiah, yalnz kendi ulusunu deil, ulus adna bu
yabanc devlet adamlarn da utandryor.
Yeni Gn gazetesi de unlar eklemiti:
Bu telgraf, Padiahn, ulusu satanlarn elinde tutsak olduunu kantlyor. Onlar gibi Padiah da yalnz kendi karlar ve tahtyla ilgileniyor. Trkiyenin ve slamn tarihinde,
kendi lkesini hain dmanlara teslim etmi bir Padiah
deil, bir ku bile yoktur.20
te yandan, bir sreden beri Ankarada alkonmu olan Ahmet zzet Paa, kendisinin Kemalist bakentinde kald srece Damat Feritin Sadrazam olmas olaslnn var olduunu ne srerek
stanbula dnmeyi istiyordu. Bir sre sonra da istei yerine getirilmiti.
DA, FO 371/6467/E 3343: Curzondan Rumbolda gizli yaz,
Londra, 15.3.1921.
20
19
128
SALH R. SONYEL
Londra konferans sona ermeden ksa bir sre nce Padiah, ngiliz Yksek Komiseri Rumbolda zel bir mesaj gndererek onunla
grmeyi dilemiti. Bunun zerine Rumbold, brakma koullarna uyarak Fransz ve talyan temsilcilerinin de Padiah grmelerini
salam; 23 Martta her temsilci ayr ayr huzura kabul edilmilerdi. Rumbold, Padiahla yapm olduu grmeyi ayn gn Lord
Curzona gnderdii gizli yazda yle anlatyordu:
Padiah beni iki saat bir eyrek megul etti. Salonda
Sultan, ben ve yardmcm Andrew Ryandan baka kimse yoktu. Sultan, kendi tercmann salverdi ve Ryann
tercmanlk etmesini buyurdu; sonra da, Londrada yaplmakta olan konferansla ilgili olarak Mustafa Kemalden
Tevfik Paaya gnderilmi olan telgrafa deindi ve
Ankarann, kendi tahtn tehlikeye drmek ve kendi
yetkisini krmak amac gttn syledi; unlar ekledi:
Anadoludaki durum yledir: bir avu haydut, orada,
erki ele geirmitir. Saylar azdr, ama tm olarak halkn
boazna ilmii geirmilerdir ve halkn itaatkr, korkak
ve yoksul olmasndan yararlanmaktadrlar. Onlarn gc,
tek kayglar kendi karlar olan 16.000 subayn desteine dayanr Ankara nderleri bu lkede gerek karlar
olmayan, lkeyle kan veya baka ilikileri olmayan kiilerdir. Mustafa Kemal, kkeni bilinmeyen Makedonyal
bir asidir. Onun kan Bulgar, Yunan veya Srp kan olabilir.
Trk olmayan, Arnavut, erke olan hepsi de birbirlerine
benzemektedir. Onlar arasnda tek bir gerek Trk yoktur.
Buna ramen, ben ve hkmetim, onlarn nnde gszz. Onlarn kskac o kadar etkindir ki, propaganda vastasyla bile Trklere ulamak olanakszdr. Gerek Trkler
merkeze sadktr, ama tehdit ediliyor veya aldatlyorlar.
Bu adamlar bana boyun edirmeye alyorlar ve dtan,
Boleviklerden yardm salamaya urayorlar. Bolevikler imdi Trk hududuna yaklamtr. Ankara nderleri
onlarla hala entrika eviriyor21
Bu srada, Kemalistlerle Bolevik Ruslar arasnda (16 Mart 1921de),
Moskovada bir dostluk antlamas imzalanmt.
21
129
Rumbold, yazsn yle srdryordu:

Padiah, Ankara nderleri Halifelii stanbuldan kaldrmaya yeltenirse bunun Avrupa iin ok tehlikeli olacan vurgulad. Onlarn, Londrada yaplm olan nerileri
kabullenmeleri midinin olmadn ekledi. Maceraperest
olarak nitelendirdii bu nderlerin gerekte bir uzlamaya
varlmasn istemediklerini; onlarn gerek amacnn iktidar ellerinde tutmak olduunu; tahta kar tutumlarndan
ve kendisine kar olan dmanlklarndan kayglandn
belirtti. Padiaha, ngilterenin Londra konferansnda oynam olduu iyi rolden (!) sz ettim. Ona, konferansta ne
srlm olan nerilerin, uzlamaya varlmasna olumlu
bir zemin hazrlam olduunu anlatm; yeter ki, iyi niyetli tm Trkler Padiahn nderlii altnda birlesin; makul
bir bar yaplmas frsatndan yararlansn ve ngilterenin
eski dostluunu kazansn; ama, ar eilimliler ar taleplerde direnirse, bunun sonucu olarak kararszlk ve olaylar
kmasndan kanlamayacan anlatm. Padiah beni byk dikkatle dinledi ve bana teekkr etti; ancak, i durum
onu ok megul ediyor.
Bu sylei, ngiltere Dileri Bakanlnda ilgiyle izlenmi;
yetkililerden Francis Osborne, 26 Martta u yorumu yapmt:
Bir Kral (Konstantini) Atina dnda tutamazsak bir Padiah stanbulda tutabileceimiz ok kukuludur. Aka,
Ulusularn Londra konferansndaki inkar edilmez baarlar stanbulda tehlike duygusuyla karlanm ve hoa
gitmemitir. Ancak, Ankara nderleri yurtsever maceraperestlerdir ve Londrada onlarla yapm olduumuz grmelerden sonra onlara kar Padiah kullanamayz. En ok
yapabileceimiz, iki yan birletirmeye almaktr ve her
frsattan yararlanarak bunu yapmalyz Padiaha gelince, kendisi birka kez istifa etmekten sz etmi, ama, onun
130
SALH R. SONYEL
yurtseverliine deinerek ve ona sempati gstererek, tahtta kalmaya inandrlmt. Bu usule yine bavurabiliriz ve
ona, u anda istifa etmesinin kendi halkna kar ihanet gibi
grlecei sylenmeli ve kendi adna ulusular zerinde
etkimizi kullanabileceimiz bildirilmelidir. Ancak, onlara
(Kemalistlere) saldrmak zere olan Yunanllar finanse ettiimiz sylenemez.22
ngilizler Londrada Bekir Samiyle tutsak dei tokuu yapmak iin bir anlama imzalamlard ve Ulusular zerinde etki
kurduklarn sanmlard. Oysa ki, ngiltere Babakan David Lloyd
George, perde arkasnda Yunanllar Kemalistlere kar savaa kkrtyor ve onlara mali yardm salamaya alyordu.
Rumbold, Curzona ayn gn gnderdii zel ve gizli yazda
unlar ekliyordu:
Padiah, kendi kiisel durumu hakknda olduka itenlikle
konumutur. Kendisine miras kalm olan eylerin, Ankara
nderlerinin taleplerine boyun emesini olanaksz yaptn vurgulamtr. ngilterenin desteinden kesinlikle emin
olursa grevine devam edeceini; aksi halde durumunu
srdremeyeceini ve istifa edeceini sylemitir. Diledii yardm salayamazsa iyi niyet gsterisi ona yardmc
olamaz. ngiltere dnyada en yce slam gc olduu iin
ondan yardm dilemesinin kendisince hakk olduunu; bu
reddedilirse, imknsz olan grevini brakacan; bu olursa, kendi kiisel zgrlk ve rahatlnn salanmasn dileyeceini belirtmitir.
Rumbold, ngiliz ynetiminin Trkiyede birliin kurulmasn
dilediini; Londraya giden Trk kuruluna Ankara delegelerinin de
katlmasn dilemi olmasnn nedeninin, Ankaray, gerekleri gr DA, FO 371/6467/E 3665: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, 22.3.1921;
Osborne yorumu.
22
131
meye sevketmek olduunu; dan tepesinde yasayan bir adamn gerek dnya ile olan ilikilerini kesmi olduunu; ngiliz ynetiminin,
Ankarann, Batdaki durumu kendi delegelerinin gzleriyle grp anlamasn dilediini bildirmiti. Padiah, Mustafa Kemali iyi
bildiini; onu 20 veya 30 yl Londrada konaklaynz; 24 saat iin
kendi dana karnz ve derhal eski tipine dner diyen Padiah,
Ankarann Londra uzlamasn kabul iin hibir mit olmadn;
oradaki nderlerin akmlarn srdrmeyi ye tuttuklarn eklemiti. Bundan sonra, Ulusularn Anadoluda muhalif bir Halife, hatta
Padiah atamalar kaygsn belirtmiti. Rumbold yazsn yle srdryordu:
Onu (Padiah), aceleyle davranmamaya inandrmaya altm, ama Padiah grlerinde direndi. Ona, bu konuda
size (Curzona) danmaya sz verdim. Padiah bu korkularnda haklysa; istifa eder veya tahtndan indirilirse,
ngiliz ynetiminin, onun kiisel gvenliini salamaktan
baka ne yapabileceini grmek gtr. Padiahn diledii
yardm, uzlamaya altmz Kemalistlere kar tm gcmzle Padiah desteklemektir. Maalesef, ar eilimliler hala erktedir ve akl banda elerin tahtn etrafnda
toplanmalarna imkn yoktur
Rumbold, bu yazyla birlikte baz ekler de gndermiti. Eklerden biri, Rumboldun Padiaha gndermi olduu ve Londra konferansndan sonra, Trkiye lehinde kaydedilmi olan gelimeleri anlatan bir andat. Andata zetle yle deniyordu:
Lord Curzondan alm olduum yetkiye dayanarak, Majestelerinize unlar bildirmek isterim: kendileri (Curzon)
Majestelerinizin en g bir dnemde lkenizin karlarna hizmet etmedeki gayretlerinizden dolay, hkmetinin
sizlere olan byk sempatisini belirtmek isterim. ngiliz
ynetimi, Yakn Dounun yattrlmas konusunda Majestelerinizin belirtmi olduu dilee ve gstermi olduu
132
SALH R. SONYEL
gce byk itimatlar vardr. Londra konferansnda ne srlm olan nerilerin lkenizi yattrmaya katkda bulunacan mit eder. Majestelerinizin zeki yol gstericilii
altnda Londra nerileri Trkiyeye en uygun frsat salamaktadr.
Mesajda, ayrca, Padiahtan, Dou Sorununun zmlenmesinde etkisini kullanmas dilenmiti.
Bu konuyla ilgili olarak ngiltere Dileri Bakanlnda kimi
yorumlar yaplmt. Bakanlk yetkililerinden Heathcote-Smith, 31
Martta kaleme ald kmada yle diyordu:
Bu grmede, Padiah, Ankarann kstah ve tehdit edici
tutumu dolaysyla, kendi durumu ve Halife olarak yetkisi konularnda gerekten kayglarn beyan etmitir. Onun
szleri, kendi ulusunu gayet iyice anladn gstermektedir. Mustafa Kemalle ilgili olarak sylemi olduklar,
Trkiyede yaplacak devrimlerin tm gle yabanclar tarafndan srekli, daimi ve yerinde yaplmasnn gerektiini
gstermektedir - aksi halde, Trk, kendi eski tipine dner
ve devrimler deersiz olur.
Francis Osborne adl yetkili ise u yorumda bulunmutu:
Kendi grmce, onuru incinmi olan Padiah, durumu,
ulusal adan deil, kiisel adan gryor. Onun durumu,
hi kukusuz gtr; ancak ulusal akm, lkede kar olmayan ve Trk olmayan haydutlarn zulm olarak gstermesi samadr. (talyann ulusal nderi ve ete ba) Garibaldi gibi, Mustafa Kemal de haydut ve yurtseverdir ve ona
sayg gstermemek ve hayran kalmamak gtr..23
DA, FO 371/6468/E 3765: Rumbolddan Curzona gizli yaz,

stanbul, 23.3.1921.
23
133
kinci nn Zaferi
Londra konferans Dou Sorununa tm yanlarn kabullenecekleri biimde bir zm bulamamt. Bu konferanstan dargn
kan Yunanllar sorunu silah gcyle zmlemeyi ye tutuyor;
ngiltere Babakan Lloyd Georgeun da kkrtmasyla, 23 Martta
Trk Ulusulara kar harekta geiyordu. Yunan saldrs srasnda Kemalist gc Eskiehirde merte direnmi; Yunanllar geri
ekilmeye zorlam ve bylelikle, Trkler, kinci nn zaferini
kazanmlard.24 4 Nisan 1921 tarihli ngiliz Deniz stihbarat raporuna gre, aralarnda zzet Paa da olan Osmanl kabinesi mensuplar,
bu zafer zerine, Padiahn elini pmek ve zaferi kutlamak amacyla
Saraya gitmilerdi. Ancak, onlarn bu davran iyi karlanmamt,
nk o srada Padiah Yunanllardan ok Kemalistlerden korkuyordu. Ayrca, olduka vesveseli olan Vahdettin, Sultan Abdlhamitin
tahtan indirilmesinden ksa bir sre sonra, baka bir Sadrazamn lkeye dnnn, Tevfik Paann da yaknda Londradan dnne
benzerliini, kendisinin de tahttan indirilmesi olaslna balam;
byk korkuya kaplmt. te yandan, bir sre nce Ankaradan
dnm olan zzet Paa, Mustafa Kemale vermi olduu sz tutarak ksa bir sre sonra kabineden istifa etmiti. Vahdettin, zzet
Paaya pek gvenmiyordu.25
Bu srada, ngiliz Yksek Komiseri Rumbold, Anadolu ve
stanbuldaki Ulusularn arasnda daha lml bir grubun meydana
kmas ve tm akma egemen olacak kadar etkili olmas midini
yanstmaya balam; 13 Nisanda Lord Curzona gnderdii gizli
yazda unlar belirtmiti:
zzet Paa ve Bekir Sami gibi adamlar kyasen lml saymak doruysa, onlarn, kendileri gibi ayn grlere sahip
teki kiilerle birlikte yeni bir akmn nvesini oluturmalarna yardm etmek olanakl olabilir. Byle bir akm, birleik bir Trkiye yararna Padiaha veya hi olmazsa tahta
DA, FO 371/6467/E 3613; 6508/E 4200; DBFP XVII/1, s.97-98: Sir Eyre
Crowe yorumu, Londra, 22.3.1921.
25
DA, FO 371/6498/E 6250: ngiliz Gizli Deniz stihbarat
Raporu, 4-10.4.1921.
24
134
SALH R. SONYEL
ballk gstererek, Balaklarla yaplacak yeni grmelerde, karlkl dn verilmesi iin alacaktr.26
Yine bu srada stanbula dnen Tevfik Paa, Londra konferansnda uygulam olduu yntem konusunda Padiaha bilgi vermi;
konferansn ngnnde hasta olduunu; Osman Nizami Paa, Fransz ve talyan devlet adamlar Aristide Briand ile Carlo Sforzann
nerisi zerine, Trk karlarnn ne srlmesini Anadolu kuruluna
brakmaya inandrldn; ancak, Padiahla ynetimin onay alnmadan yaplacak herhangi bir anlamann yasal olmayacan ngiltere
ve Fransann anlam olduklarn; Gl Devletlerin stanbulla
Ankara arasnda bir uzlamaya varlmasna byk nem verdiklerini
anlatm; Padiah, bu davranlarn onaylamazsa istifa etmeye hazr olduunu vurgulamt. Padiah, ona gveni olduunu sylemi,
ama Anadoludaki muhasm akmdan kayglandn eklemi; Tevfik
Paa onu yattrmaya almt.27
Vahdettinin zgemii
Son Osmanl Padiah Mehmet Vahdettin 2 ubat 1861de
stanbulda domutu. Babas Sultan Abdlmecit, annesi Glistu
Kadnd. Doumundan ksa bir sre sonra babas lm; annesi tarafndan yetitirilmiti. Onun yetitirilmesinde Abdlhamit de rol
oynamt. Sarayda birok ehzadelerin en k olduu iin rahat
bir yaam srmt. Okumaya merakl idi; mzikten holanrd. Orta
boylu, bedenen zayft. Az konuur, birini dinlerken uyur gibi bir hal
alrd. Sarayda cariyeler arasnda byyen ve genliinde yakkl
olan Vahdettin kadnlardan ok holanrd.
Padiah Abdlhamit tahtndan indirildikten sonra yerine V.
Mehmet Reat gemi; veliahtla Yusuf zettin getirilmiti. Vahdettin kk olduu iin onun veliaht olma midi yoktu; ancak Sultan
Reat, Vahdettine ikinci veliaht unvann vermi; Yusuf zzettinin
intihar zerine de Vahdettin resmen veliaht olmutu. Ancak, ttihat
ve Terakki Partisi nderi Mehmet Talat Paa Vahdettinden hi ho26
27
DA, FO 371/6468/E 4615: Rubolddan Curzona yaz, stanbul, 13.4.1921

DA, FO 371/6513/E5730: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no, 197; 21.4.1921.
135
lanmyor; onun veliahtln istemiyordu. Sultan V. Mehmet yaamn yitirince, Talat Paa, V. Muratn olu Selahattin Efendiyi tahta
karmak istiyordu. ttihat ve Terakki Partisi de bu karar almt.
Bunu duyan Vahdettin, o tarihten sonra ttihatlara dman olmutu. Ancak, ok gemeden Selahattin Efendi lnce veliahtlk kesinlikle Vahdettine kalmt.
Bu arada, Avusturya imparatoru ve Macaristan kral Francoise
Josephin lm zerine, Veliaht Vahdettin, cenaze trenine katlmak zere Viyanaya gnderilmi; Avusturyallar tarafndan parlak
biimde karlanmt. Almanya imparatoru II. Wilhelm onu lkesine davet etmiti. Vahdettin, maiyetinde Mustafa Kemal Paa ile
Albay Naci Bey olmak zere, 1917 yl Aralk aynda Almanyaya
gitmi; askeri erkan tarafndan iyi karlanmt. Veliaht, orada, Almanya ordular yksek kurmay Mareal Hindenburg ve General Ludendorf ile grmt. leyin, Almanya imparatoru Vahdettini
ziyarete gelmi; birok generallerle birlikte yemek alnmt. Yaplan grmeler srasnda imparator ve Hindenburg, Trk ordusunun anakkalede gstermi olduu kahramanlk ve baarlardan
ve Mustafa Kemalden vgyle sz etmi; bu etkinliklerden sonra
Vahdettinle maiyeti 1 Ocak 1917de stanbula dnmt.
Bir sre sonra, influenzaya tutulmu olan Sultan Mehmet Reat, 3 Temmuz 1918de yaamn yitirmi; bunun zerine, Vahdettin,
4 Temmuzda, 58 yanda, 36. Padiah olarak tahta gemiti. O srada Karlsbadda tedavide bulunan Mustafa Kemal Paa, Padiahn
bamabeyincisine bir telgraf gndererek, clusundan dolay yeni Padiah kutlam; unlar belirtmiti: Efendimizin tahta cluslar, bendenizde vatanmzn saadet ve selmeti nokta-i nazarndan fevkalade
mitler tevlit etti Vatann, milletin, ordunun bazie olmaktan halas
edilecei kanaaat-i tammesi tesiri vakii tadil eylemitir. Ubudiyet ve
tazminat-i akeranemin zat-i ahaneye arzn rica ederim.28
Vahdettinin tahta gemesi zerine, Madriddeki ngiliz elisi
Lord A. Hardinge, ngiltere Dileri Bakan Arthur James Balfoura
9 Temmuz 1918de u gizli yazy gndermiti:
Bugn, Trkiyenin Sultan Vahdettinle ilgili olarak g28
apolyo, s.458-462; Mango 176-177
136
SALH R. SONYEL
rm olduum Prens Aziz Hasan, onun [Vahdettinin]

pek yetenekli bir adam olmadn; zulm ve kine meyleden bir entrikac olduunu, Enver Paa ile ttihat ve Terakki Komitesine gle ve kalben kart olduunu sylemi;
unlar eklemitir: II. Sultan Abdlhamitin ynetimi gnlerinde, kardeinin hizmetinde faal bir casustu; ama imdi
herhalde epeyi dikkat ve ihtiyatla davranacaktr. Btn Osmanl ehzadeleri gibi, o da, sk ve srekli nezaret altnda
yaamtr. Daha nceki deersiz ve uykulu Sultana oranla
daha gen ve yetenekli olmakla birlikte, onun tahta geii Trk siyasasnda herhangi bir deiiklik yapmayacaktr,
nk ttihat ve Terakki Komitesi bu siyasetin iplerini hala
elinde tutuyor ve bu rgt kolayca devrilemez.29
Rumboldun 21 Nisanda ngiltere Dileri Bakanlna gndermi olduu 1920 Yl Trkiye Raporu adl belgede, danmanlarndan Andrew Ryan, Vahdettinin zgemiini yle anlatyordu:
Sultan Prens Vahdettin 4 Haziran 1918de Sultan VI. Mehmet olarak tahta kt. 1861 yl Ocak aynda dodu (?);
Sultan Abdlmecitin hayatta kalan son oludur. ehzade
olarak stanbul boaz kysndaki kendi evinde inzivay
bir yaam srd. Trk evrelerinde ttihat ve Terakkinin
muhalifi olarak bilinen Vahdettin, siyasi hayatta ak bir rol
oynamad. Kendisi olduka zeki, ho ve terbiyeli birisidir
ve grnrde lkesine hizmet etmeyi; hanedann korumay ve lkesindeki eitli unsurlara adaletle ilem yaplmasn diler Onun zayfl, korkakl ve ihtiyatl davran,
daha gl bir adamn yapabilecei, taht stn bir etmen
biimine getirmesine engel olmutur Balaklarn siyasas, onu bir alet gibi kullanmak ve durumunu glendirmekse onlara olaanst hizmette bulunacaktr
Brakmay izleyen dnemde meydana gelmi olan kar29
DA, FO 371/3410/12379; Hardingeden Balfoura gizli yaz, Madrid,
9.7.1918
137
mak durumun stesinden gelebilmesi iin devlet adamlarna ait stn niteliklere, Balaklarn destei olmadan
sahip olmas gerekecekti. Grnrde onun iten inanc,
Trkiyenin kurtuluunu salamak iin ngilterenin hogrsne dayanr. Zarif grnml ve son derecede asabi
olan Vahdettin olduka acnacak (patetik) bir kiidir; ancak,
gayet g bir grevi vakarla srdrmektedir. Konuurken
byk asabiyet gsterir, ama konumas yavaa dzelir;
grlerini gle ve aka serdeder; ama konular birbirine kartrr. Biraz Franszca bilir, ama bu dilde konumaz. zel hayatnda isknsal yoktur, ancak, sorunlardan
kurtulmak iin kadnlarn dostluuna snr Onun Veliaht Abdlmecitle olan ilikileri kopacak kadar gerilmitir.
Damat Ferit Padiaha ok baldr. Padiahn zzet Paaya
kar nyarglar vardr Tahtn yitirme korkusuyla ve
kendi hanedannn ve Halifeliin gelecei hakknda kukuludur. 30
Londra Konferansndan Sonraki Gelimeler
Bu srada, Londra konferansnda kararlatrlm olan kimi konularda, zellikle ngiliz sava tutsaklarnn Maltadaki Trk tutsaklarla dei toku edilmeleri konusunda Kemalistlerle ngilizler arasnda anlamazlk km; daha birok sorunlarda bu ilikiler adeta
savaa doru ynelmi; ngilizler, Kemalist limanlarn abluka etmeyi tasarlam; aktan aa Yunanllara yardmda bulunma tehdidi
savurmulard.31 Ancak, Franszlarla talyanlar, kendi karlar iin
Kemalistleri el altndan destekliyorlard. Bunun zerine, Rumbold,
4 Maysta Lord Curzona u gizli telgraf gndermiti:
DA, FO 371/6469/E 5233: Rumbolddan Curzona yaz, stanbul, 27.4.1921;

Trkiye Yllk Raporu, 1920.
31
30
138
SALH R. SONYEL
Balaklarmz (Fransa ve talya), Ankarada ar eilimlilerin zaferinden32 yararlanarak Mustafa Kemalle gr

birliine varrlarsa, tek yasal ynetim olarak Padiahn yetkisini desteklememiz kendi karlarmz yararna olacaktr. Dolaysyla, stanbulla Ankara hkmetleri arasndaki
fark srdrmeli ve her iki hkmet de birleirse, Ankara
hkmetinin ortadan kalkarak Padiah hkmetinin varln srdrd izlenimini vermeliyiz.33
Bu gelimeler kaydedilirken, ngiliz Yksek Komiseri Rumbold, yaz tatilini geirmek zere Londraya hareket etmeden nce,
teki Yksek Komiserlerden ayr olarak, ngiltere ynetiminin de
diledii gibi, Padiaha sayg gsterilmesini salamak ve onun, lkede tek yasal kaynak olduunu kendisine bildirmek amacyla,
23 Maysta huzura kabul edilmi; bu grmede tercman olarak
Andrew Ryan da hazr bulunmutu. Padiah, ilkin, Yunanllarn
stanbula yakn yerlerde yapm olduklar barbarlklara deinmi;
onlarn bir imha plan uyguladklarn ne srerek, Mslman halkn
karlam olduu korkun sahneleri anlatmt. Rumbold, ngiltere ynetiminin, Padiahn szn etmi olduu olaylar konusunda
soruturma yapmak zere o blgeye bir komisyon gnderilmesine
nclk ettiini bildirmi; zmitle Yalovadaki durumun gerekten
kt olduunu kabullenmiti. Padiah, ngiliz ynetiminin bu konuda yapm olduu gayretlerden tr teekkrlerini sunmutu. Ona
gre, bir yandan Yunanllar imha siyasas uygularken, te yandan
Ankara nderlerinin, kendi kiisel amalar iin olaylar kardklarn; masum ve mustarip halkn her iki yann da kurban olduunu;
kendi lkesinde lgnca grleri olan birok kiiler bulunduunu;
Bolevik yardmna gvendiklerini; Ankarada Bekir Sami gibi lm O srada Misak-i Milli zararna Balaklarla anlamalar imzalam olan Bekir
Sami, Dileri Bakanlndan istifaya zorlanm; yerine, 16 Martta 1921de
Ruslarla Moskova Antlamasn imzalam olan Yusuf Kemal (Tengirsenk)
getirilmiti. Sonyel II, s.150 vd.
33
DA, FO 371/6511/E 5263: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, stanbul,
4.5.1921.
32
139
l bir kiinin yerine Moskovadan yeni dnm olan birisinin (Yusuf

Kemal) atanm olduunu; tek zmn, barn ngiltere tarafndan
kurulmasna dayandn; ancak bu barn adalete dayanmas gerektiini; zmir ve Trakyadaki nfusun Trk olduunu sylemiti.
Rumbold, ngiltere Babakan David Lloyd Georgeun ilk frsatta Anadoludaki atmaya mdahale edeceini; Kemalistlerle
Yunanllar arasndaki savan pek srmeyeceine inandn, nk
her iki yann da uzun bir sava srdrecek kadar kaynaklar olmadn bildirmiti. Padiah, Kemalistlerin Boleviklerden g aldn
ne srerek Bolevik tehdidine yeniden deinmiti. Ona gre, Bolevikler, Kafkasya tesine itilmeliydi; aksi halde, yalnz Trkiyenin
deil, tm dnyann bar tehlikeye decekti. Ancak, Yunanllar
zmir ve Trakyada kaldklar srece Trkiyenin yaras iyilemeyecekti. zmirle Trakya Trkiyeye geri verilirse, Balaklarn deneti altnda yanszlatrlarak, Avrupa ile Asya arasnda tampon blge
biimine getirilebilirlerdi. Kritik duruma ancak bu biimde son verilebilirdi; aksi halde, sonu felaket olacakt. Bundan sonra Padiah,
ngiltereye kar geleneksel hayranlk beslediini ve Trkiyenin
tek umudunun ngiliz grlerini benimsemekle gerekleebileceine inandn eklemiti.
Vahdettin - Rumbold grmesi ngiltere Dileri Bakanlnda
ilgiyle izlenmi; yetkililerden W. S. Edmonds bu konuyla ilgili olarak 1 Haziranda u kmay kaleme almt:
imdiki komplikasyonlar sona erdiinde Padiahn grevinde kalacan tahmin etmek olanakszdr. Grevde
kalrsa deerli bir dost olabilir. Bu arada, Trkler, iki hkmetin varlndan yararlar salyorlar. Ankara, Bolevik
yardmyla bize meydan okurken, stanbul, Bolevik hayaletini ne srerek ngilizlerden yardm ve lml ayrcalk
haklar istiyor. Gerekte, Trkler, Balaklarla Bolevikleri birbirlerine kar koz olarak kullanyorlar.
140
SALH R. SONYEL
Francis Osborne adl yetkili unlar eklemiti:

ki hkmetli oyun, (Londra) konferansnda baarl olmutur ve yine yararl olabilir; ancak, Padiahn ve onun
Dileri Bakannn gr ve demeleri Ankarann bilinmeyen yn dolaysyla dikkate alnamaz.34
34
BLM 7
SAKARYA SAVAI VE SONRASI
(Temmuz - Aralk 1921)
Sava Balyor
Bu arada, Bekir Saminin Londrada Fransa, talya ve ngiltere ile imzalam olduu ve Misak- Milliye kart olan anlamalarn BMM ynetimince kabul edilmemesi zerine, Kemalistlerle bu
Devletlerin aralar almt.1 Yunanllar da igal ettikleri blgelerde
Trklere kar barbarlklarn srdryorlard. Mali sknt ve sava
bitkinlii iinde bulunan Yunan ynetimi, ikinci nn yenilgisinin
yzkarasn siler ve kendi yararna Trklerle en iyi koullara gre
anlamaya varr umuduyla bir zafer kazanmak iin yeni bir harekta
hazrlk yapmaya balamt.2 Bu amala karar alnm ve Yunan Kral Konstantin, Yunan ordusunun bana gemeyi kabullenerek 12
Haziranda zmire ulamt.3
7 Temmuzda, Konstantinin bakanlnda zmirde oturum yapan Yunan Sava Konseyi, Yunan ordusunun Kemalistleri
Ankaraya kadar kovalamak kararn kabullendikten drt gn sonra, 11 Temmuzda, Yunan saldrs zmir sava kesiminde balamt. lkin, Yunan ordusu pek az direnile karlaarak ilerlemi; 13
Temmuzda Afyon Karahisar igal etmiti.4 gn sonra Trklerin her yanda yenilgiye uratldklar bildirilmiti. Bu arada Ktahya ve Eskiehir de igal edilmi; Atina katedralinde dini trenler
DA, FO 371/6492/E 5846: 30 Nisan 1921 tarihli rapor. Bu antlamalarla ilgili
olarak bkz. Sonyel II, s.117 vd.
2
DA, FO 371/6513/C 5898: Granvilleden Curzona yaz, Atina, 6.5.1921.
3
DA, FO 371/6517/E 6721: Lambdan Curzona gizli telgraf, zmir, 12.6.1921
4
DA, FO 371/6522/E 8176: Lambdan Curzona gizli telgraf, zmir, 15.7.1921.
1
142
SALH R. SONYEL
dzenlenmi; tm Yunan basn, kendi deyimlerince, Yunan tarihinin en byk zaferinden vgyle sz etmiti.5 Bu Yunan baarlar,
stanbulda, Trk Ulusulara kart olan evrelerde bir akm balatm; bu evreler, Kemalist ordular yenilirse bir hkmet darbesi
yapmay ve Damat Feriti yeniden erke getirmeyi planlyorlard.
stanbuldaki ngiliz Yksek Komiser vekili Frank Rattigan,
21 Temmuzda Lord Curzona u gizli telgraf gndermiti:
Olduka gizli ama gvenilir bir kaynaktan renmi olduuma gre, Kemalist gleri yenilgiye uratlrsa, burada
(stanbulda) bir hkmet darbesi yaplacaktr. Grnrde bu plana gre, erkteki kabinenin Kemalist yanls tm
yeleri, aralarnda Sadrazam ve Dileri Bakan (Tevfik ve
zzet Paalar) olmak zere tutuklanacak ve Damat Feritin
Sadrazaml altnda yeni bir kabine kurulacaktr. Padiahn
da bu plan destekledii bildirilmektedir. Bylelikle, Kemalistlerin saygnl krlnca, Balak yanls bir ynetim,
buradaki ve Anadoludaki lmllar pekitirerek Balak
Devletlerle adil bir uzlama pazarlna giriecektir.6
Atinadaki ngiliz elisi Lord Granville, Yunan Dileri Bakan Baltazzisle grerek, Yunan ynetimine, Kemalistlere kar kazanm olduu utku zerine arabuluculuk zamannn gelmi olduuna inanyorsa, dorudan Lord Curzona bavurmas gerektiini bildirmiti. Buna yant veren Bakan, arabuluculukla ilgili herhangi bir
DA, FO 371/6524/C 8397 ve C 8464: Granvilleden Curzona gizli telgraflar,
Atina, 20 ve 21.7.1921; FO 371/6473/E 8433: Rattigandan Curzona gizli telgraf, stanbul, 21.7.1921; FO 371/6527/E 9622: ngiliz Gizli stihbarat Raporu,
4.8.1921.
6
DA, FO 371/6473/E 8433: Rattigandan Curzona gizli telgraf, 21.7.11921;
FO 371/ 6527/E 9622: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 4.8.1921. Yine Rattigan,
Curzona 26 Temmuzda gnderdii gizli telgrafta yle diyordu: Babialinin
resmi bir yetkilisi dn Mr. Matthewsa telefon ederek, Kazm Karabekirin Padiaha ballk ve sadakat telgraf gndermi olduunu bildirmitir. Karabekirin
ar eilimlilere kar olduu gznnde tutulursa, bu haber olduka nemlidir. DA, FO 371/6473/E 8613: Rattigandan Curzona gizli telgraf, stanbul,
26.7.1921.
5
143
davrann Yunan karlarna kart olacan; teki Balaklarn da

bu konuda kendisiyle ayn grte olduklarn bildirmi; Eskiehirin
Yunanllarn eline gemi olduu haberinin ardndan, Yunan ordusunun henz bitmemi olan grevini bsbtn yerine getirmesi
grnde Yunan Babakan Gunarisin kendi grne katldn
ve Kemalist akmnn bsbtn kmek zere olduuna inandn Lord Granvillee bildirmiti. ngiliz elcisinin Yunan ynetimine
yapm olduu bu neri Yunan halkndan gizli tutulmu ve ancak 18
Mart 1922de, Baltazzisin Kathimerini adl Yunan gazetesinde kan bir mektubunda aklanmt. Yunan Generali Ioannis Metaksas,
bu konuyla ilgili olarak anlarnda yle der: Belirsiz bir utkuyla
sarho olan Yunan ynetimi, ngiliz nerisine kar km ve bylelikle ulusal soruna uygun bir zm bulunmasna ilikin son frsat
yitirmiti.7
te yandan, stanbuldaki Yunan Yksek Komiseri, Anadoluda
Mustafa Kemale kar isyan kacana inanyordu. ngiliz Yksek
Komiser vekili Frank Rattigan, bu isyann, Bolevik-Enver grubu
tarafndan balatlarak, savan sonuna kadar srdrlmesi amacnn gdlmesinden kayglanyordu. Rattigan, Yunanllara ar davranmamalarn ve Ankaradaki lmllarn ibasna geerek bar
imzalamalarn kolaylatrmalarn nermi; aksi durumda, tm
Trk halknn kendilerine kar birleerek direnii belirsiz bir sre
srdrmeleri ve bunun sonucu olarak her iki yann felakete uramas olaslna deinmiti.8 Ancak, Yunanllarn bu beklenmedik
baars Kemalist nderleri artm; ama souk kanllklarndan
yoksun brakmamt. Bat sava kesimi Komutan smet Paa, kesin bir yenilgiden kanmak iin, tm sorumluluu zerine alm
olan Mustafa Kemalin izniyle, Trk ordusuna, Sakarya rmann
dousuna ekilmek buyruunu vermi;9 Ordu, dzen iinde geri
DA, FO 371/6524/C 8463; DBFP XVII/1, s.232-234: Granvilleden Curzona
gizli telgraf, Atina, 21.7.1921; Metaksas III, s.50; Renti, s.88; ayr. bz. Stratigos,
s.240; Vakka, s.440; I Diki Ton Eks - Rallinin ifadesi, s.375-388.
8
DA, FO 371/6524/E 8257: Rattigandan Curzona gizli telgraf, 24.7.1921.
9
nceday, s.81; Bayur, s.800; Altay, s.290.
7
144
SALH R. SONYEL
ekilmiti. Atinadaki talyan temsilcisi, Yunanllarn hemen hemen hibir sahra topu ve sava gereci ele geirmediklerini ve pek
az tutsak aldklarn renmiti. Balak evrelere gre, Mustafa
Kemal, Anadolunun ierilerine ekilmeye iki ay nce balam; tm
gereleri, dahas, Eskiehirdeki silah atlyelerini daha nceden kaldrm; geri ekilmeyi ustalkla baarmt. Zaman, Kemalistlerden
yanayd;10 ama Yunan ilerlemesi srasnda durum o denli tehlikeli
bir noktaya gelmiti ki, Kemalistler, Ankaray boaltarak bakenti
Kayseriye tama karar almlard.11
Bu srada stanbul panik iindeydi. Padiahn ynetimini temsil eden zzet Paa, bu ynetimin korkularn dile getiriyor; dmanca davranlarn mmkn olan en erken vakitte sona erdirilmesini;
ngiliz ynetiminin en azndan kabullenecei koullar renmeyi
diliyordu. Onun dileini Londraya ileten ngiliz igal gc Bakomutan Tmgeneral Sir Charles Harington, Korku iindedirler
ve ivedilikle davranyorlar diyordu.12 ngiliz Yksek Komiseri Sir
Horace Rumbold, Ankarann Misak- Milli zerinde direnmeyi srdreceini aklam olan stanbuldaki Kemalist temsilcisi Hamit
Beye, Kemalistlerin, Yunan baarlarnn yaratm olduu yeni durumu hazmetmeleri gerektiini bildirmiti.13 Kemalistler asndan
durum gerekten olduka ciddiydi.
Vahdettinin Rumboldla Yapt Yeni Grme
Bu olaylar kaydedilirken, Padiah, 6 Austosta ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumboldu zel olarak huzura kabul etmi;
DA, FO 371/6523/E 8363: Osborne yorumu, Londra, 21.7.1921. Savunma
Bakan Fevzi Paa, BMMnin 22 Temmuz 1921 gnl oturumunda, ilerleyen
Yunan ordusu mezarna yaklayor demiti. Tarih Vesikar, c.II, s.8.
11
DA, FO 371/6525/E 8990: Haringtondan ngiltere Sava Bakanlna gizli
telgraf, stanbul, 6.8.1921; Arkolu, s.237. Mustafa Kemal, Karadenizden ve
Fransz sava sahasndan uzak olan Kayseriyi yeni bakent olarak Sivasa ye
tutmutu.
12
13
DA, 6525/E 8886; DBFP XVII/1, s.339-340: Rumbolddan Curzona gizli
10
145
Rumbold, ona, ngiliz Kralnn gndermi olduu u mesaj tebli

etmiti: Padiahn, yaknda, kendi komularyla bar iinde olan
birlemi bir Trkiyeyi ynetmesini umut ederim. Padiah bu mesajdan memnun olmu; Kraln saln sormu; hkmdarlarn birbirlerine kar doal bir ilgi gsterdiklerini ve Kralla Bakanlarnn
Yakn Dou sorunuyla ilgilendiklerini bildiini sylemiti. Szlerini
srdren Vahdettin, Trkiyenin o sradaki straplarndan sorumlu
olanlarn tm nfusun yzde 10unu oluturduklarn iddia etmi ve
sava durdurmak iin ngilterenin neden mdahale etmediini sormutu. Rumbold, Balaklarn, Kk Asyadaki sava durdurmak ve Yunanllarla Trk Ulusular zerinde bask kullanmak iin ne
denli pratik aralar olduunu gremediini; Balaklarn sava ve
dzensizlikten bkp usanm olduklarn ve hereyin stnde bar
dilediklerini vurgulamt. Padiah, kendisinin diplomat olmadn,
ama, Balaklarn zmire, Egeye ve Karadenize birka sava
gemisi gndermelerinin, o srada atma durumunda olan yanlarn
akllarn balarna toplamalarna neden olabileceini ne srm ve
60 milyonluk Alman ulusu Balaklarn buyruklarna uyuyor, ama
Yunanistan gibi kk bir devlet bunlara uymuyor; bu nasl olur?
diye sormutu. Rumbold, eski bir dman olan Almanyann silahtan
arndrlm olduu; ancak savan sonlarna doru Balak ittifakna katlm olan Yunanistann ok miktarda silah olduu yantn
vermi; Padiah, o sradaki savan sresizce srp srmeyeceini
sormu; srerse, Anadolunun bsbtn yklacan ve tm lkenin
mahvolacan belirtmiti. Rumbold, savan sresizce devam etmeyeceini; ancak, mdahale zamannn henz gelmediini bildirmiti.
Padiah bu szlerden memnun olmu ve hkmetinin, Ankaradaki
yetkililerle temas kurmak iin elinen geleni yaptn; ama baar
salayamadn; o srada Fransa ile talyadaki Kemalist temsilcileriyle iliki kurmas iin Salih Paay son are olarak bu lkelere gndermek zere olduunu aklamt. Rumboldun daha sonra
kaydetmi olduuna gre, Padiah, tm grme srasnda kendisine
dosta ve nezaketle davranmt.14
DA, FO 371/6526/E 9286: Rumbolddan Curzona yaz, 9.8.1921.
14
146
SALH R. SONYEL
2 Eyll 1921 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, Padiah, o srada erkte bulunan kabineye muhalefet ediyor ama herhangi
bir deiiklik yaplmasn ve kabineye muhalefetten Bakanlar atanmasn tehlikeli gryordu, nk yaknda Ulusularla Yunanllar
arasnda balayacak olan Ankara savanda Kemalistler yenilgiye
uratlrsa, savan ngnnde siyasi sahada deiiklik yaplmasna
neden olduu konusunda kamunun kendisini sulamas olaslndan
ekiniyordu. Rapora gre, Padiah, savan kesin sonucuna kadar ihtiyatla davranacak ve Kemalistler Yunanllarca Ankarann tesine
srlrlerse kabinede deiiklik yaplmasndan kanlamayacakt.
Bu deiikliin alaca ekil muhalefetin entrikalarna dayanyordu
ve herhalde ulusal savn Anadolu halk arasnda zayflam olmasnn da bunda etkisi olacakt.15
Bu srada, Rumboldun Curzona 7 Eyllde bildirdiine
gre, ngiliz Yksek Komiserlii batercman, 4 Eyllde, Osmanl siyasetilerinden, Sadrazam olarak Tevfik Paann yerini almaya
alan ve Damat Ferit kabinesinde ileri Bakanl yapm olan
Reit Beyle grmt. Reit Bey, barn, yalnz stanbulda Padiah ve hkmetince imzalanarak onaylanabileceini; ok gemeden Ankarann baarszla uram olduunu kabulleneceini ve
keceini iddia etmi; Anadolunun her yanndan seilecek milletvekillerince oluturulacak bir meclisten yana olduunu; bu gibi
bir meclisin Padiahn durumunu glendireceini ve bar grmelerinin yeniden balamalarna yol aacan; Padiahn, Kemalist
ynetimindeki blgelerde yaayan halka bir bildiri yaymlayarak,
onlar, savan korkun felaketlerinden kurtarmada kendisine (Padiaha) yardmc olmaya arabileceini; bu denli bir bildirinin Mustafa Kemalin sonu addedileceini; ancak bu plann uygulanabilmesi
iin ngiliz desteine gereksinim olduunu vurgulamt. Reit Bey,
Rumbold adna Padiahla grmeyi nermi, ama Rumbold buna
kar kmt. ngiliz Yksek Komiseri bu bilgiyi Londraya iletirken u yorumda bulunmutu:
15
147
Yaklak olarak her hafta, iktidarda olmasna inanan kimi

yerel politikac ilgimi ekmeye alr. ngiliz Dostlar Dernei bakan Sait Molla, Hrriyet ve tilaf Partisi bakan
Albay Sadk ve Mustafa Sabri Efendi, eitli tarihlerde
desteimi salamaya almlardr; ancak, ben, muhteris
nderlerinin agzllkten baka birey peinde olmayan bu muhalefet gruplaryla ilem yapmaktan dikkatle
saknrm.16
Yine bu srada, Sakarya rma dolaylarnda kanl bir bouma
balamt. Sekiz gn sren sava sonunda Kemalist ordusu Yunan
ordusuna byk bir darbe indirmi; 18.000den ok sava yitirmi
olan Konstantinin ordusu Eyll ortalarnda geri pskrtlmt.17
Bu yce utkudan hi de memnun kalmayanlar arasnda Padiah Vahdettin de vard. Olaan olduu gibi kuku ve vesvese iinde yaayan
Padiah, 1 Eyll dolaylarnda Balaklara yanaarak onlarn arabuluculuuna bavuru zamannn geldiini Tevfik Paaya bildirmiti.
Tevfik Paa bunu kabineye yanstm ve kabine Anadoludaki durum
hakknda kesin bilgi salanmasn nermiti.18
te yandan Rumbold, 22 Eyllde Curzona gnderdii gizli
telgrafta u bilgiyi veriyordu:
Gizli ve gvenilir bir kaynaktan bildirildiine gre,
Tevfik Paa, son gnlerde yaplan kabine toplantsnda,
Anadoludaki askeri durumun bir kmaza girdiini syleyerek, son zamanlarda diplomatlarla yapm olduu
grmeler srasnda, Yunanistan Anadoluyu derhal boaltrsa, Trakyann o devlete verilmesini; zmir blgesinde de Yunanistana kimi dnler verilmesini nermi ve
Balaklara resmen yaklama zamannn gelmi oldu DA, FO 371/6474/E 10273: Rumbolddan Curzona yaz, stanbul, 7.9.1921.
Times gazetesi, Londra, 14.9.1921. Yunan Generali Ioannis Metaksas, Sakarya
savanda Yunanllarn, yarallarla birlikte 30.000e yaklak zayiat verdiklerini
kaydeder. Metaksas III, s.576.
18
16
17
148
SALH R. SONYEL
unu bildirmiti. Kabine yeleri, bu konuda ilk davran

Ankarann yapmas gerektiini ne srerek buna kar ckm; Tevfik Paa, onlara, Sadrazam olarak kendi yetkisini
kullanmak tehdidiyle karlk vermiti. Tevfik Paann, bu
davrannda Padiahtan esinlenmi olduu dnce kaldrr. evrede dolasan grlere gre, yaknda Damat Ferit
yeniden Sadrazamla getirilecektir.
ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Forbes Adam
bu konuda u yorumu yapmt: Damat Feritin bakanl altndaki bir hkmet Ankarayla iliki kuramayacak ve onu etkileyemeyecektir; dolaysyla, bir uzlamaya varlmasnda bize yardmc
olamayacaktr.19 Bu arada, Kemalistler, 13 Ekim 1921de Kafkasya
Devletleriyle olduka yararl Kars Antlamasn ve 20 Ekimde de
Fransa ile Ankara Antlamasn imzalayarak Balaklar blmeyi;
zellikle ngiltere ile Fransann arasn amay baarmlard.20
Ankara - stanbul likileri
4 Kasm 1921 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporu, stanbulda
olduka yetkili bir kaynaktan salam olduunu iddia ettii u bilgiyi Londraya iletmiti:
stanbul hkmetinin, Ankara ynetiminden, nemli konular
grmek zere stanbula bir temsilci gndermesini dilemesi zerine, BMM ynetimi, Albay Sleyman Srry Ekim ay sonunda
stanbula gndermi; bu kii, Osmanl Dileri ve Deniz Bakanlaryla uzun grmelerde bulunmutu. Bu grmelerin balca konular, stanbul hkmetinin yetkisi, Padiahn stats ve Trkiyeyi
bir bar konferansnda temsil edecek kurulun oluumu idi. Ankara
ynetiminin grleri u noktalarda toplanmtr:
1. Bar salamak iin stanbul hkmetinin o gne kadar
yapm olduu giriimler baarsz olmutur;
stanbul, 22.9.1921.
20
19
149
2. stanbul hkmeti, gerekte, Padiahla Ankaradaki BMM

arasnda bir ba olmaktan teye gidememitir;
3. Ankara ynetimi, Fransa ynetimiyle bir antlama imzalamtr (Ankara Antlamas) ve talya hkmetiyle de bir
antlama imzalamak zeredir.21 Bu iki antlamann sonucu
olarak, ngiltere, iki balann rneini izlemeye zorlanacaktr;
4. Trk sorunlar konusunda Avrupaya bir kurul gnderilecekse, bu kurul yalnz Ankara ynetimin temsilcilerinden
olumaldr;
5. Padiah, gerek durumu anlamaz ve bu grleri kabul etmezse, sonu, hem taht ve hem de stanbul hkmeti iin
tehlikeli olacaktr.
ngiliz stihbarat Servisi, Padiahn ok gvendii eski ileri
Bakanna (ad verilmiyor) Ankara ynetimiyle teki devletler arasnda herhangi bir anlama yaplsn veya yaplmasn, son szn, kendisine (Padiaha) ait olmasnda direneceini bir ajandan renmi
olduunu kaydediyordu.22
12 Kasm 1921 tarihli istihbarat raporu durumu daha da aydnlatc u ek bilgiyi veriyordu:
Albay Sleyman Srr, Damat Ferit ynetimince karlm olan ve Ulusular asi ilan eden fermann kaldrlmas
iin stanbul hkmetiyle grmelerde bulunmak zere
bakente gelmitir. Sadrazamn evresindeki bir ajandan
renildiine gre, Padiah, 12 Ekimde eyhlislam huzura kabul etmi; eyhlislam, Srr Beyin bu konudaki
grlerini ona anlatm; Padiah, onu dikkatle dinlemi,
ama yant vermemiti. Tevfik Paa da 13 Ekimde huzura kabul edilmi; saraydan ayrldktan sonra kabineyi zel
Gerekte bu antlama yaplmamt.
DA, FO 371/6478/E 13179: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 1-14.11.1921.
21
22
150
SALH R. SONYEL
toplantya armt. Kabine, uzun tartmadan sonra alm olduu u kararlar Srr Beye de duyurmutu: Ferman, Halifenin askeri glerine muhalefet edenlere kar
karlmt ve Halifenin o srada askeri gc olmad iin
zaman geiine (mrur-u zamana) uramtr. Ulusu ynetimi tanyc yeni bir ferman karmak gereksizdir, nk bu denli bir ferman, Avrupada, Halifenin Hristiyanlara
kar cihad iln etmi olduu seklinde yanl yanstlabilir.
Ulusularn Padiah tehditlerine gelince, Padiahn tahttan
ekilmesi lkenin iyilii ve Ulusularn yararna olmayacaktr. Ulusularn bu denli bir yntem nermi olmalar,
tutumlarnda bsbtn hatal olduklarn ve lkenin iyilii
iin almadklarn gsterir.
Albay Srr, bu noktalar Ankara ynetiminin dikkatine sunmak
amacyla ivedilikle Ankaraya hareket edeceini ve bu sorunu yeniden grmek zere stanbula bir diplomatik kurul gnderileceini
aklamt. Ali Rza Paa, alnm olan kararlar kesin ve deimez
olduuna gre, byle bir kurulun baarszla urayaca grnde
idi. stanbuldaki Ulusu evreler, Albay Srrnn sz etmi olduu kurulun, Saruhan milletvekili Sabri, Muhtar ve eref Beylerden
oluacana inanyordu.23
te yandan, stanbuldaki ngiliz igal gc Bakomutan General Harington 14 Kasmda Padiah tarafndan ilk kez huzura kabul edilmi; k mevsimini rahatlkla geirebilmesi iin kendisine
bir ev ayrm olan Padiaha teekkr etmiti. Konuma srasnda,
Padiah, stanbul ve Ankara ynetimlerini birbirlerine yanatrmann nemine deinmi; Sadrazamla Bakanlarn bu konuda aba gsterdiklerini; Trkiyenin savaa girmi olmasn daima bir intihar
olarak nitelendirdiini sylemi; zmirle Trakya boaltlmazsa, bir
anlamaya varlmasnn umut edilemeyeceini; yce bir imparatorluk olan Trkiyenin, orta derecede bir krallk seviyesine indirilmi
olduunu ve onun soysal (etnik) hudutlar ierisindeki ilerini bizzat
23
151
kendisinin ynetme hakkna sahip olmas gerektiini vurgulayarak

unlar eklemiti:
Ankaradaki ar eilimlilerin says yzde on orannda
bile deildir ve adil bir bar antlamas yaplrsa, onlar,
ortadan silinecektir. Trkiye, Yunan igaline kar birlemitir. Kendisinin (Padiahn) ve Bakanlarnn Ankara zerinde etkisi yoktur.
Padiah, stanbulda bar koruduu ve yansz bir yntem izledii iin Haringtona teekkr ettikten sonra, ngiliz askerlerinin,
bakentteki Trklerin duygularn incitmemek iin daima dikkatle
davrandklarn syleyerek onlar methetmiti.24
te yandan, 26 Kasm tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna
gre, Albay Srr, Kamil adn kullanarak BMM ynetiminin ileri
Bakanna 21 Kasmda gnderdii gizli yazda ksaca yle diyordu:
Fransz ve talyan ynetimleriyle de anlaarak, Irak ve
Filistindeki Mslman halk arasnda ngiltereye kart
hibir propaganda yaplmadna dair stanbul ynetiminin
ileri Bakanna gvence verdim Saraydaki zel muhabirimizin akladna gre, Padiah, Mustafa Kemale
Mareal, Gazi ve Ankara ynetiminin yksek bakan rtbe
ve sfatlarnn verilmi olmasndan hi de memnun olmamtr. Nian ve terfi verme Padiahn yetkisi iindedir; dolaysyla, Ankara ynetiminin, Padiahn egemenlik haklarn kullanm olmas onu epeyi etkilemitir.25
ngiliz Yksek Komiseri Rumboldun da, 26 Kasmda ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii yazda bildirdiine gre,
o srada, stanbuldaki Bakanlar, Ankara ynetimine gittike daha
ok boyun emeye balamlard. Yalnz Sadrazam Tevfik Paa
25
24
152
SALH R. SONYEL
Kemalistlerle hibir ileme girimeyeceini sylemi; ngiliz maliye uzman Sir Adam Blockla yapm olduu grme srasnda
Ulusular asi olarak nitelendirmiti.26 Bu srada, Yunanllar, Bat
Anadoluda Padiahn egemenlii altnda bir Anadolu Devleti kurmay tasarlyorlard;27 ancak bu davranlarnda baarl olamamlard.
Yine bu srada, 22 Kasm - 5 Aralk 1921 tarihli istihbarat
raporuna gre, Padiahla Ankara ynetimi arasndaki anlamazlk yavaa daha ktye gidiyordu. stanbul ynetimi, Ankarann
temsilcisi Albay Srr araclyla dileklerine vermi olduu yant
yetersiz bulmu; Srr Bey yeniden stanbula dnerek, Ankaradan,
ltimatom biimini alan bir yant getirmiti. Bu yantta, Ankarann
daha nceki dilekleri yinelenmi ve Padiaha, tutumunu deitirmesi iin ksa bir sre verilmiti. Padiah yine olumsuz davranrsa,
Ankara, Padiahn tahttan indirileceine dair eyh Snusiden bir
fetva almak tehdidinde bulunmutu. ngiliz istihbaratna gre, Padiah, bu tehdide boyun emeyecekti; ancak, bu gelimeler Padiahn aile evresinde kayg uyandrmt.28 Padiahla Ankara ynetimi
arasnda km olan anlamazlk Osmanl kabinesini de etkilemeye
balamt. Padiah kabinede deiiklik yapmay yine dnmeye
balamt. Olaan olduu gibi, Damat Ferit yandalar, frsattan
yararlanmaya alyorlard; ancak, ngilizler, kabinede deiiklik
olursa Damat Feritin yeni kabinede yer almayacana inanyorlard.
Tevfik Paann yerine Sadrazam olarak Mahmut Muhtar Paann
adndan sz edilmiti; ama, Ali Rza Paann daha uygun olacana
inanlyordu. ngiliz istihbaratna gre, o srada, Padiahla Kemalin
ilikileri daha da ktye gitmezse, bu denli bir kabine deiiklii
yaplmas olanakszd.29 te yandan, ngiliz Yksek Komiseri Rumbold, stanbul ynetiminin Dileri Bakan Ahmet zzet Paayla da
DA, FO 371/6580/E 13914: Rumbolddan ngiltere Dileri Bakanlna
yaz, stanbul, 26.11.1921.
27
DA, FO 371/6480/E 13903; FO 371/7853/E 692: ngiliz Gizli stihbarat Raporlari, 22.11.1921 - 5.12.1921 ve 16.1.1922.
28
IDA 6480/E 13903: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 22.11.1921 - 5.12.1921.
29
A.g. kaynak.
26
153
entrika eviriyor; onun her frsatta kmsedii Mustafa Kemalden

kiisel olarak holanmad iin, Osmanl hanedann kurtarmak
amacyla Padiah desteklemekten yana olduunu kaydediyordu.30
Trk - ngiliz likileri
Bu srada Ankaradan dnen ve daha nce ngilizlere gvenilir bilgiler salam olan bir ajann hazrlam olduu u rapor olduka ilgintir:
Fransa ile ayr bar imzalam olan ve talya ile de bu denli bir bar antlamas imzalamaya alan Ankara ynetimi, imdi de ngiltere ile anlamaya varmay dilemektedir.
Henz btnlenmemi olan sava tutsaklar dei tokuu,
Anadoluda iyi izlenim yaratmtr ve imdi birok Trkler, ilk kez, ngilterenin szn tutmaya ve Trklere kar
adilce davranmaya hazr olduuna inanmaktadr.31 Ulusal
ynetim, salam olduu Sakarya utkusundan comutur
ve Misak- Milli koullar zerinde direnmektedir. ngiltere, Yunanllara tinsel ve edimsel yardmda bulunmayacana dair Trklere gvence verirse, ngilizlerle anlamaya
varmaya hazr olacaklardr. ran, Azerbaycan ve Kafkasya
devletleriyle yaplm olan anlamalardan sonra Ankara
ynetiminin durumu, Trklerin grnce epeyi glenmitir ve imdi ngiltere ile eit koullara gre grmeler
yaplabileceine ve daha nceki gibi, bunun kendilerine
dikte edilemeyeceine inanmaya balamlardr. Ulusular,
Balakla bar yaplrsa, Yunanistann kolay bir av
olacana inanyorlar. stanbulla Ankara hkmetleri birleecek, ama Padiaha tolerans gsterilmeyecektir, nk
Ulusularn savna ihanet ettiine inanlmaktadr. Dolaysyla, istifa etmeye ve lkeden ayrlmaya zorlanacaktr.
DA, FO 371/6480/E 13903; DBFP XVII/1, s.518-520: Rumbolddan Curzona
zel ve gizli yaz, stanbul, 10.12.1921.
31
O srada Maltadaki Trk tutsaklaryla Kealistlerin elindeki ngiliz tutsaklarnn
dei toku edilmesi iin anlamaya varlmt.
30
154
SALH R. SONYEL
Bunu yapmazsa lmle tehdit edilecektir. Padiahn yerini

herhalde Abdlmecit alacaktr. Ulusular, Halifenin yerine
yeni birisinin atanmasna ngilterenin mdahalede bulunmasna tahamml etmeyecektir.
Kemalistlerin ngilizlerle bar yapmalarnn koullar olarak
da unlar gsteriliyordu:
Misak- Milli prensipleri zerinde durulacaktr; ancak,
Ulusular, ngilterenin kabullenemeyecei koullar ne
srmeyi dilemiyor. Buna karn, stanbulun gvenlii teminat altna alnmak kouluyla, ngilizlerin diledii biimde boazlardan zgrce geii kabule hazr olacaklardr.
Dou Trakyay Meri hattna kadar geri istiyorlar. zmir
konusunda ngiltere bir yana ekilerek Trk ordusuna, Yunanllarla urama frsatn verecektir.
Bu belge, ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Francis
Osborne tarafndan 14 Aralkta yle yorumlanmt:
Bunun byk bir blm blftr ve ok gemeden, Ulusular, yeni koullar ne sreceklerdir. En nemli ey, uzlama koullar zerinde anlamaya varacamz vakte kadar
onlarn sondajlarn dikkate almamaktr.
Bu belge 7 Aralkta ngiliz kabinesine sunulmu, ama bu konuda kesin bir karar alnmamt.32
te yandan, Rumboldun grnce, bu srada stanbuldaki
Bakanlar Ankara ynetimine gittike daha ok boyun emeye balamlard. Yalnz Sadrazam Tevfik Paa, Kemalistlerle hibir isleme
girimeyeceini sylyor; ngiliz maliye uzman Sir Adam Blockla
yapt grme srasnda, Ulusular asi olarak tanmlyordu. Sadrazama gre, Kemalistlerin o srada karlamakta olduklar glkler olduka bykt. Krt isyann bastracak kadar askeri gleri
DA, FO 371/6537/E 13664: ngiliz Genel Karargahdan ngiltere Sava
Bakanlna yaz, iliikte, stanbul kaynakl ve 29.11.1921 tarihli Gizli stihbarat Raporu.
32
155
olmad iin Krtlerle anlama yoluna gitmeyi umut ediyorlard. Enver de onlara glkler karyordu. Yine Sadrazama gre,
Franszlarla bir anlama imzalamam olsalard ar taleplerinde
direnemeyeceklerdi.33
Rumbold, 6 Aralkta Curzona gnderdii yazda stanbul ynetiminin ihmal edilmemesini, ama herhangi bir antlamann etkili
olabilmesi iin bunu Ankara ynetiminin de desteklemesi gerekeceini; Damat Feritin namuslu ve birinci snf tek adam olmakla birlikte yararl olamayacak kadar gzden dm olduunu bildirmi,
zetle unlar eklemiti:
Ankaray ayn hizaya getirecek bir uzlamann olanakl
olmayacan ve Balaklarn hibiri Kemalistlere kar
savamayacana veya savaamayacana gre, uzlamann Kemalistlerin lehinde olacan oktan anlam bulunuyorum. Bu durumdan yalnz Yunanistan zarar grecek
olsa pek nemli olmayabilir. Bu devlet (Yunanistan), sava
durumu olmadan Anadoludaki geni blgeleri koruma yeteneinden yoksundur. Ancak, kendi karlarmz da gznnde tutmak zorundayz. Musul ilindeki Krtlere ve Hristiyanlara kar olan tinsel sorumluluklarmz dnda daha
baka ykmllklerimiz de vardr. Sonuta, Trkiyeye
braklacak olan tm lkedeki uyruk halklara kar olan ve
saygnlk sorunu oluturan sorumluluklarmz yerine getirmek iin, az da olsa, elimizden geleni yapmamz gerektii kansndaym.
ngiliz karlarna gelince, Rumbold, bunlar u drt noktada
toplamt:
1. Trkiye, Panislamist propagandann merkezi olmamal
ve bylelikle, bize bal olan Msr ve Arabistan gibi
lkelerde srekli olarak olay kkrtmamal;
33
DA, FO 371/6536/E 13327: Rumbolddan Curzona yaz, stanbul,

29.11.1921.
156
SALH R. SONYEL
2. Trkiye, bize Irakta kolayca saldramamal;

3. Boazlar ak kalmal;
4. Trkiye, kendi uyruklarmzn orada yaayabilecei ve
i yapabilecei, dayanlabilir bir lke olmaldr.
Yazsn srdren Rumbold, byk deeri olan Padiaha kar
destek beyan etmi; onun etkisinin o srada bsbtn askda bulunduunu, ama Sultanlk katnn, halk kitleleri zerindeki etkisini sresiz olarak yitiremeyecek kadar olduka saygdeer bir kurulu olduunu; onun etkisi yenilenirse, Padiahn ngiltere iin yararl bir
kaynak olabileceini vurgulamt. Rumbold, ayrca, ngilterenin
Mustafa Kemalle iliki kurmas nazariyesini (teorisini) desteklemiyor; yle diyordu:
Bu nazariyenin (ngiltere) Dileri Bakanlnda egemen olmadn biliyorum, ama teki daireleri ve danmanlarn gittike etkiler gibi grnyor. Kiisel olarak,
ben, buradaki gelecekten ok umutlu deilim. Belki Kemalistlere teslim olmak zorunda kalrz. Belki Bolevikler,
Enveri, kendi naipleri olarak Ankarada erke geirebilirler. imdilik, sizin de nermi olduunuz gibi, Yunanllarla Trkler arasnda arabuluculuk yapmay srdrmeli;
stanbulla Ankaray birbirine yanatrmal; bugne kadar
olup bitenleri bir dzene koymal ve her iki Trk hkmetiyle, tm Balaklarn katlaca genel bir uzlama
salamalyz.34
Yunan-Rum Eylemleri
Bu sralarda, Yunanllar, Osmanl ynetimince seimi onaylanmam olan yeni Patrik Meletios Metaksasn da destek ve kkrtmasyla, Bati Anadoluda Byk Millet Meclisine rakip olacak
yonya ynetimini kurmay tasarlyor; 10 Aralkta kurulmu olan
DA, FO 371/6480/E 13810; DBFP XVII/1, s.510-513: Rumbolddan Curzona
ozel yaz, stanbul, 6.12.1921.
34
157
Anadolu Dernei35 adl rgtn nderleriyle bu konuda grmelerde bulunuyorlard. Bu denli bir ynetimin kurulmasyla ilgili projeyi
Anadolu Dernei ne srecekti. Bunu, stanbuldaki Yunan Yksek
Komiseri Nikolas Votsis ilkin iyi karlam, ama 2 Aralkta, o srada lke dna gitmi olan Yunan Babakan Dimitrios Gunarisin
dnne kadar grmelerin ertelenmesini nermiti. te yandan,
zmirdeki Yunan Yksek Komiseri Aristidis Stergiadis de bunu destekliyordu. Bu konudaki grmelere Aralk aynn ikinci haftasnda
yine balanm; bunun sonucu olarak, dernein ynetim kurulu, 9
ve 10 Aralkta, uzun sren tartmalardan sonra aadaki noktalar
zerinde anlamaya varmt. Bu noktalar, dernein grlerini yazl olarak istemi olan Votsise gnderilen bir yazya aktarlmt.
Aadaki metin, Anadolu Derneinin konseyince onaylanm olan msveddenin ngilizcesinden evrilmitir:
1. Yunanllarca igal edilmi olan illerde Padiah adna geici bir ynetim kurulacaktr. Sz konusu blgenin askeri igal altnda bulunmasna karn, orada ivedilikle
milletvekili seimleri yaplacak; Anadolu Derneinin
gizli bir rgt bulunan blgelerde gizli seimler yaplacak; dernein siyasi programn uygulayacak olan bir
meclis arlacaktr.
2. Mustafa Kemalin glerini ve rgtn ortadan kaldrarak ve bastrarak, Anadoluyu, onun glerinden kurtarmak gerekmektedir; ama, ilk olarak yce devletlerin
mdahalesi veya arabuluculuu iin ne srecekleri koullara gre, Yunan ynetimiyle bar yaplmal; sonuta, Trkiye ile Yunanistan arasnda bir ittifak kurulmas
iin ortam hazrlanmaldr.
3. Geici ynetimce ve Ulusal Meclisin onayyla, adalet,
polis ve teki ynetim rgtleri kurulacaktr.
Bkz. Adnan Sofuolu: Fener Rum Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri, stanbul,
1996.
35
158
SALH R. SONYEL
4. Yunan igal ordusunun Bakomutan, geici ynetime,

yeni hkmetin masraflarn karlamak ve Mustafa
Kemalin glerine kar eylemlere geebilmek iin
kimi vergiler koyma izni vermelidir.
5. Yunan Bakomutan, gnlllerden oluacak Anadolu
ordusunun eitim ve donatmndan sorumlu olmaldr.
Bu ordunun er says, tasarlanan geici ynetimin askeri
temsilcisinin de onayyla, Yunan Bakomutannca saptanmaldr. Bylece, toplanacak olan ve hi kuskusuz,
birok gnlllerle berkitilecek olan bu gler, eitli
stratejik noktalarda Mustafa Kemalin glerine kar
gnderilmelidir. Ayn zamanda, Yunan Bakomutan,
gerekirse, iyi Trke bilen kimi Yunan subaylarnn
Anadolu harekt ordusuna katlmasna izin verecektir.
6. Yukarda nerilmi olan ilgili ilk formaliteler btnlendikten sonra, geici ynetim, o sradaki kabineyi, Anadolu Ulusal Meclisinin sempatisi olacak bir ynetimle
deitirmesi iin Padiaha bavuracaktr.
7. Yunan ynetimi, Anadolu Derneinin stanbul ve teki
yerlerdeki yelerinin Bursaya tanmalaryla ilgili masraf karlayabilmesi iin, ilk olarak, dernein ynetim
kuruluna 100.000 TL vermelidir. Bu parann harcanan
herhangi bir ksm, Anadolu Ulusal Meclisinin alndan hemen sonra, yeni belediye vergilerine ykletilerek
Yunan ynetimine iade edilecektir.36
Yukarda belirtilmi olan 1, 3 ve 4. maddelerin Yunan Yksek Komiserliince tmyle onaylanmad, 20 Aralkta dernee
bildirilmiti. Dolaysyla, bu madde, Yunan karlar da dikkate
alnarak deitirilmi; sz konusu blgeden, Sevr Antlamasyla
saptanm olan zmir ve Trakya blgeleri ibaresi karlmt. Ya DA, FO 371/7853/E 692: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no.496, 16.1.1922 Yunan Politikas, T/2, stanbul, 14.12.1921.
36
159
plm olan deiiklikler sonunda yanlar metni kabul etmi ve Yunan

ynetimince de onaylanmas iin 27 Aralkta bir torpido gemisiyle
Atinaya gnderilmiti.37 Ancak, bu rgtn gerekletirilmi olduunu kantlayc belge ngiliz arivlerinde bulunamamtr.
Ulusulardan Nefret Eden ngiliz Yksek Komiseri
stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumbold,
Trklere ve genellikle Kemalistlere kar nefret ve tiksinti duyuyor;
ancak eski tip Osmanl Trklerine, zellikle Padiah Vahdettin gibi
ngilizlere yaltaklananlara kar biraz tolerans gsteriyordu. Bu sralarda, ngiliz ynetiminin Mustafa Kemalle iliki kurmasna engel olmaya alyor; her vesile ile Padiah Vahdettini desteklediini aa vuruyordu. 10 Aralkta ngiltere Dileri Bakan Lord
Curzona gnderdii zel ve gizli yazda yle diyordu:
Ulusular (Kemalistler)le girieceimiz ilemlerde tutumlu davranmalyz. Onlarn amac, Ankara ynetimini
stanbulda kurmaktr. Onlarn erkteki Padiaha kar hi
toleranslar yoktur ve Padiah u seenekle karlaacaktr: istifa, srgn veya lm... imdiki durumda hem
gcn hem saygnln yitirmitir, ama onun tahtndan
indirilmesi, ciddi dnceli kamu arasnda ok etkisi yapacaktr Ankaray hizaya getirmemiz gereklidir ve onlarla
ilemlerimizde kararllkla davranmalyz. Padiahn kiilii ve tahtta kalmas arasnda ayrm yapyorum. Olaanst
bir durumda onu korumaya sz vermi bulunuyoruz. Bunun iki nedeni vardr: 1. Sevr Antlamasnn imzalanmasna bizim baskmzla izin vermitir; 2. stifa etmeyi ciddi
olarak tasarlarken onu bu grten vazgeirmitik. Ancak,
onun tahtnda kalmay srdrmesi iin hibir sorumluluk
altnda deiliz. Kendi grmce, Padiah, durumu olduka
umutsuz bir evreye gelinceye kadar grevinde kalmaldr.
u anda, pek az gc vardr. Ankaradaki nderler ondan
A.g. kaynak, T/21, stanbul, 29.12.1921.
37
160
SALH R. SONYEL
holanmyor ve Trkiyedeki halk arasnda pek popler

deildir. Kemalistlere, ngilizlerle anlamaya vardklarn
gsterme frsatn verirsek dost bir Padiah terk ettiimiz
izlenimi yaratlm olacak ve slam Dnyasnda Halifeliin erkten drlmesine yardmc olduumuz sanlacaktr.
Rumboldun iddiasna gre, Mustafa Kemalle anlamaya varlamazsa Padiahla anlama yaplmasn destekleyen kimi eler
vard ve o srada gsz olan ve sevilmeyen Padiahn ileride bir rol
oynayabileceini; Kemalistlerin onu ortadan kaldrarak yerine kendi mahlklarn koymay dilediklerini kaydetmi; Padiahn erkte
kalmasn desteklemiti.38 Dolaysyla, Kemalistlerin, ngiliz Yksek Komiserine gvenmemelerine ve eer gerekse, ngiliz ynetimine dolayl biimde yanamaya ve Boleviklerle daha sk balar
kurmaya almalarna amamak gerekir. Nitekim, 13 Aralkta Ukrayna Sovyet Cumhuriyeti temsilcisi General Mihail Frunze bir kurulla birlikte Ankaraya ulam; parlak trenlerle karlanm;39 bir
ara gerginlik geirmi olan Trk-Rus ilikilerinin iyilemesine yol
amt. Onu, Sovyet Bykelisi Simeon [Semen] Aralov izlemi;
Rusyann karlarn gzeterek Kemalist Trkiyeye epeyi Sovyet
yardm salamt.40
te yandan, stanbuldaki ngiliz Yksek Komiserlii yetkililerinden Andrew Ryan, 17 Aralkta Veliaht Adlmecitle zel olarak
grmt. Veliaht, ngilterenin dnya savandan nce Trkiyeyi
terketmi olmakla byk hata ilemi olduunu; Trkiyenin dostluunun ngiltere gibi yce bir devlet iin deerli olduunu; ancak o
devletin Trkiyeyi Rusyaya kar kurban ettiini sylemiti. Ryan,
ngilterenin tutumunun tek yanl ve ngilizlerin ikiyzl olmadklarn iddia edince, Veliaht tm suu ngiltere Babakan David
Lloyd Georgea yklemi ve ngilizlerin hala Ruslara ya ektii
DA, FO 371/6480/E 13903; DBFP XVIII/1, s.518-520: Rumbolddan Curzona
zel ve gizli yaz, stanbul, 10.12.1921.
39
40
38
161
izlenimine sahip olduunu gstermiti. Szlerini srdren Abdlmecit, Padiah Vahdettini, brakmadan bu yana devletin dizginlerini yitirmekle eletirmiti. Bunun zerine Ryan, gsz bir merkezi
hkmetle ihtilalci bir Ankara yerine birleik bir Trkiye grmeyi
istediklerini iddia etmi; Veliaht, bunun gerekleeceine inandn
ve Ankarann, zmir ve Trakyay dmandan temizleyince, sresinin dolmu olacan sylemi; boazlar ngilizlere armaan olarak
peke ekmi; onlarn ngiliz denetiminde olmalarndan memnun
olacan belirtmiti. Ryan, bu grmeyle ilgili olarak kaleme ald
raporda Veliaht iten ve geni grl, ama olduka itici (kkrtc)
ve ar duygulu olarak tanmlam; tahta geerse pek gvenilmez
olaca tahmininde bulunmutu.41

iliikte, Ryann andacnn sureti.
41
BLM 8
TRK SORUNUNA DPLOMATK ZM
BULMA ABALARI
(Ocak - Austos 1922)
Yeni Arabuluculuk Deneyleri

1922 yl girerken ilgili yanlar Trk sorununa diplomasi kanalyla bir zm bulmaya alyorlard. Bu srada Kemalistlerle
grmek zere Ankaraya ulam olan Cavaliere Alberto Tuozzi
bakanlndaki talyan Kurulu pek baar salamadan 4 Ocakta
stanbula dnm; Tuozzi, ngiliz Yksek Komiseri Rumboldla
grerek, Anadoludaki durumu yle anlatmt:
Mustafa Kemal gemie oranla daha gldr. Byk
Millet Meclisinin bakan ve ulusu glerin Bakomutan sfatyla onun gc bir diktatrn gcn andrr. BMM
ynetiminin amac, Trkiyenin gelecekteki bakentini
Ankarada veya Anadoluda baka bir kentte kurmaktr. Padiah stanbulda kalacaktr. Mustafa Kemal, ulusal Meclisin bakentini Anadoluda kurmakla stanbuldaki hkmete yaplacak basklardan kurtulmu olacan hesaplyor.
Bakenti Anadoluda olacak bir Trk ynetimi evredeki
devletlerle veya onlara kar entrika evirmekte zgr olacaktr Mustafa Kemalden sonra gelen en nemli adam,
kiisel dostu olan ileri Bakan ve Malta srgn Fethi
Beydir. Refet Paa pek nemli deildir. Mustafa Kemal
bir aksilikle karlamazsa, Enverin partizanlar imdiki
164
SALH R. SONYEL
durumda ona kar tehlike oluturamaz. Kemalin amac,

Balak Devletle ayr ayr anlamalar yaparak Yunanllar yalnz brakmaktr Ancak, (Trkler) bu siyasalarnda baarszla uram olduklarn anlamlardr.
Tuozzi, Trk Ulusularn teki ilikileri konusunda da salam olduu bilgileri Rumbolda aktarmt. Onun grlerine ngiltere Dileri Bakanlnda byk ilgi gsterilmi ve yetkililerden
Francis Osborne 9 Ocakta u yorumu yapmt:
Signor Tuozzinin izmi olduu tablo umutsuzluk yaratmyor. Onun iddiasna gre Mustafa Kemalin amac, kendi diktatrln, stanbuldan ve Halifelikten ayr olarak
bsbtn bamsz ve Trk olan bir Anadoluya yaymaktr.
Ancak, onun lkesi silahl etelerin hkm srd, hazinesi bo, sava gereci olmayan ve ekonomik durumu olduka kt olan bir yer olacaktr. Ayrca, onun Balaklar
blme plan da baarsz olmutur. Tek umudu, Rusyann
Kemalistlere salam olduu destei stlenecek olan Franszlara dayanr. Balaklar, aralarndaki birlii srdrr ve
Padiaha bir antlama sunarak onaylatabilirlerse, Padiahn, Anadoluya bavurarak halkn desteini salamas ve
Kemali g bir durumda brakmas olanakldr1
Trk ulusal akmnn nderinin Misak- Milli zerindeki azmini iyi bilen ngiliz Yksek Komiseri Rumbold, Lord Curzona 15
Ocakta gnderdii gizli telgrafta, Balaklar, Sevr Antlamasndan
ok daha iyi olan, ama Misak- Milli koullarn bsbtn kapsamayan bir uzlama nerisinde bulunurlarsa ve Mustafa Kemal
bunu reddederse, yeni nerilerin Padiaha sunulmasn; Balak
Devletlerin tinsel desteiyle, Padiahn ovenizmi ortadan kaldrmak amacyla kamunun yardmna bavurmasn nermi; Yunanllar Dou Trakyann bir blmnden ve zmirden uzaklatrlr ve
DA, FO 371/7853/E 320: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, 6.1.1922;
Osborne yorumu.
165
Balaklar bu zm biimini kendi aralarna dayanarak, ne pahasna olursa olsun, uygulamak ynnde birleirlerse, bunda baar
salanabilecei grn ne srmt. Onun bu gryle ilgili
olarak ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Francis Osborne,
17 Ocakta kaleme ald kmada u yorumu yapmt:
Burada, Sir Horace Rumbold, Ankarada zlme
belirtilerinden sz ederken, Padiahn passer en activite, Ulusulara kar harekete geme zamannn geldiine
inanmas nemlidir. Padiahn, antlamay onaylayarak
Anadoluya bavurmas yine neriliyor; ama bu bavuru
baarszla urarsa, antlamay stanbul blgesi dnda
uygulamak iin aracmz yoktur. Sonra, ulusu ordu hem
Yunanllar ve hem de bizim iin hala bir tehlike oluturmaktadr. Dolaysyla, bugnk durumda yalnz Padiahla
bar yapmak kumarn oynayamayz; bilakis, Kemalle bir
uzlamaya varmalyz; ama durum deiebilir.2
Bu sralarda Padiah, yeeni Prens Sami3 araclyla, 13
Ocakta Rumbolda gizli bir mesaj gndererek, harekete geme zamannn geldiine inandn ve Ankarann yetkisine kart
olarak kendi yetkisini kurmak amacyla ngilterenin tinsel yardm konusunda Rumboldla grmeyi dilediini bildirmi; ancak
Rumbold, Padiah tek bana ziyaret etmeyi usulsz bulduundan,
teki Balak Yksek Komiserleriyle birlikte Saraya gitmeyi tasarladn Curzona duyurmutu. Fransz Yksek Komiseri General
Maurice Pelle o srada stanbul dnda olduundan onun dnmesi
bekleniyordu.4 Curzon, Rumboldun nerisini onaylamt.5
DA, FO 371/7853/E 589; DBFP XVII, s.574-575: Rumbolddan Curzona
gizli telgraf, stanbul, 15.1.1922.
3
Rumbolda gre, Prens Sami, vey babas Ferit Paadan daha az dengeliydi
ve Feriti erke getirtmek d gren politikaclarla ibirlii yapyordu.
4
DA, FO 371/7853/E 676: Rumbolddan Curzona zel ve gizli telgraf,
15.1.1922.
5
Padiahla bu grmenin yaplm olduunu gsteren herhangi bir belge
ngiliz arivinde bulunamamtr.
2
166
SALH R. SONYEL
Mustafa Kemal - Hseyin Rauf likileri

Bu sralarda, bir sreden beri Kamu leri Bakanl yapm
olan Hseyin Raufla Mustafa Kemalin, kimi nedenlerden tr ve
zellikle Kemalin diktatrce davranlar yznden aras alm;
Rauf, 8 Ocak 1922de grevinden istifa etmi ve BMMde Mustafa
Kemale muhalefet eden ikinci gruba girmiti. ngiliz Yksek Komiseri Rumbold, 24 Ocakta ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii yazda, Mustafa Kemalle Hseyin Raufun arasnn alm
olduunu bildirmi; 19 Ocak gnl Vakit gazetesinde, Raufla birlikte Maltada srgn bulunmu olan Ahmet Eminin, Rauf Ankarada
Bakan iken onunla yapm olduu bir syleiyi dokuz stun zerinden yaymladn; bu yazda, Raufun, Halifelikle Padiahln eski
yetkilerine yine kavumas iin mcadeleyi srdreceini sylemi
olduunu kaydetmi; zetle yle demiti:
Bana yle grnyor ki, Mustafa Kemal ve onu hl sadakatla destekleyenler yine Boleviklere ynelmilerdir
Mustafa Kemal, Padiahla daha iyi ilikiler kurulmasndan
yana olan Envercilerin ve ttihatlarn muhalefetiyle kar karyadr. Bu muhalefetin ipleri Berlin ve sviredeki
Trklerin ve Selanikli sahte Yahudilerin elindedir. Onlar,
Mustafa Kemalin durumunu sarsabilirlerse ve bu davranlar sonunda Padiah daha yetkili bir duruma gelirse,
bu, Trkiyenin lehine olacak ve Balaklarn grnce,
Douda bar bir uzlamaya varlmasn kolaylatracaktr.
ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Francis Osborne 1
ubatta bu konuda kaleme ald kmada zetle yle diyordu:
Tm gstergelere gre, Mustafa Kemalin durumu daha az
gvence iindedir Ulusular da, tekiler gibi, Yunanllar Anadoludan karma konusunda sk sk vermi olduklar
sz yerine getirmeleri ve ilkbahar gelmeden nce bar
salamalar gerektiini anlyorlar. Ne olursa olsun, Fran-
167
szlarn, aznlklar Trklerin ellerine teslim etmede bize

blf yapmalarna izin veremeyiz. Ankara ynetimi kerse, herhalde en ok Franszlar zararl olacaktr. Bu ynetim
belki de kmek zeredir. Bunu nlemek iin Ulusularn
tm taleplerini tatmin edecek ve Mustafa Kemalin saygnln artracak bir bara gereksinim vardr. Ancak, bu
denli bir siyasa, Balak hkmetlerin teslim olmalarna
ve bask kullanmaktan vazgemelerine dayanr.6
Bu arada, Sadrazam Tevfik Paayla gren Rumbold, onun,
stanbul ynetiminin adil bir zm kabule hazr olduunu; bu
denli bir zmn, Anadoludaki halkn ounluunca da iyi karlanacan; gerekte, bunun, Anadoluda kabul edilmesini salayacak aralar olduunu; Mustafa Kemalle ar eilimliler bunu
kabul etmezse yalnz braklacaklarn sylediini bildirmi; Tevfik
Paann, zmiri kapsamak zere, Anadolunun Yunanllarca boaltlmas ve Trakyada, aznlklara gerek gvenceler verilmek kouluyla, Enez-Midye snrn kabule hazr olduunu; Ankara, Misak-i
Milliden az, ama adil olan bu koullar kabullenmezse, Tevfik
Paann, Kemalist akmnn gcn ykabileceine bizzat inandn eklemiti.7 Sir Horace Rumbold, danmanlarndan Andrew Ryan
ve maliye uzman Adam Block, tm umutlarn, grnrde Mustafa Kemale kafa tutan ve Halife-Sultana bal olduklar sylenen
Hseyin Rauf, Selahattin Paa ve Vehbi Hocaya dayayarak Tevfik
Paay destekliyorlard.8
Bir sylentiye gre, Padiah, Hseyin Raufla Kazm
Karabekiri kendinden yana ekmeye alyordu ve zzet Paa araclyla onlarla iliki kurmutu. 23 ubat 1922 tarihli ngiliz gizli is DA, FO 371/7881/E 1107: Rumbolddan ngiltere Dileri Bakanlna
yaz, stanbul, 24.1.1922; Osborne yorumu.
7
DA, FO 371/7854/E 996; FO 371/7855/E 1316: Rumbolddan Curzona gizli
telgraflar, 21.1.1922 ve 30.1.1922 - Tevfik Paayla yapm olduu grme
hakknda rapor.
8
DA, FO 371/7855/E 160: Blocktan Blackere yaz, stanbul, 26.1.1922;
FO 371/7881/ E 2041: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 26.1.1922.
6
168
SALH R. SONYEL
tihbarat raporuna gre, olduka yetkili bir kaynak, tannm politikac Mahmut Sadkn, Ocak ay sonlarnda Padiahtan Karabekire
nemli bir mesaj gtrmek iin stanbuldan Sarkama hareket
ettiini bildirmiti. Raporda zetle yle deniyordu:
30 Ocakta Mahmut Sadk; Ali Rza ve zzet Paalarn
kendisiyle grmek istediklerine dair zzet Paann yakn dostu Fatin Hocadan bir mesaj almt. Sz konusu
Bakanlarla grrken, onlar, kendisinden, Padiah ve
hkmet adna Karabekire bir mektup gtrmesini dilemilerdi. zellikle Ali Rza Paa bu misyonun nemine
ve yurtsever her Trke den greve deinmiti. Mahmut
Sadk yaplan dilei kabullenmi; bunun zerine kendisine,
Karabekire verilmek zere, zzetin imzalad bir mektup
tevdi edilmiti. zzet, ayn zamanda, Mustafa Kemal ve
yandalarnn lkeyi kurtarlamayacak biimde yoketmekte olan affedilmez hatalar ilediklerini sylemi; Padiah ve
hkmetin Karabekirin ballk ve yurtseverliine byk
gvenleri olduunu; dolaysyla, Karabekirden, kendisine
gnderilmi olan mektupta anahatlar verilen hkmet politikasn desteklemesi dilenmiti.
ngiliz ajan, Karabekire yaplm olan nerilerin asln ieren belgenin bir suretini salayamamt, ama aada belirtilenlerin,
hkmetin Karabekirce desteklenmesini diledii siyasi noktalarn
ksaltlm metni olduuna inanyordu:
1. Halifelik ve Padiahlk haklarnn korunmas ve glendirilmesi;
2. Bunu yapabilmek iin var olan anayasann deitirilmesi;
3. u bar koullarnn kabul:
(a) zmirin geri alnmas;
(b) Avrupadaki snrn Meri rma boyunca olmas; bu
169
olanakszsa Midye-Enez hattnn u koulla kabul: bu

hattn tesindeki lkenin keskisini saptamak iin bir
plebisit dzenlenmesi;
(c) Yce Devletlerin, aznlklar konusunda saptam olduklar ilkelerin kabul; kesinlikle saptanacak bir sre
iin bu blgelerin ynetiminin geici olarak kabul;
(c) Kamu borlarnn bugnk biimiyle srdrlmesi;
hkmete resmen kabul edilen borlarn denmesinin
stlenilmesi; btede, hkmetin bamszlnn korunmas;
(d) Adli devrim konusunda anlamaya varlncaya kadar,
var olan karma mahkemelerin, devletin bamszl
hibir biimde kstlanmamak kouluyla geici olarak
korunmas.
Padiahla sz konusu iki Bakan, bu koullarn Ankara ynetimince kabul edilmeyeceine inanyorlard ve bu durumda Kazm
Karabekiri Ankara ynetimi zerinde bu koullara gre bar yapmak iin olanakl her basky kullanmaya armlard. Ondan, gerekirse iddet kullanmas istenmi ve merkezi hkmetin, olanak
iinde, her eit yardmna gvenebilecei kendisine bildirilmiti.
Dahas, ulusu kimi nderlerin, dilerlerse Avrupada ikamet edebilecekleri; bu ama iin merkezi hkmetin onlara para verecei;
tekilere ise onurlu grevler salanaca belirtilmiti. Ancak, bu
davranlar hakknda ynetimin teki yelerine bilgi verilmemi;
Sadkn grevinin baaryla sonulanmasn salamak iin her trl
nlem alnmt. Bu bilgi, ngiltere Dileri Bakanlnda byk
ilgi ekmi; Bakanlk yetkililerinden Francis Osborne 28 ubatta u
kmay kaleme almt:
Padiah, Kazm Karabekir ve Rauf Beyi kendisinden
yana ekebilirse belki Anadoluyu Kemalden kurtarabilir;
ama bu iki etkili Ulusunun tutumu hakknda pek az bilgimiz vardr. Bildiimiz, ikincisinin (Raufun), son gnlerde
170
SALH R. SONYEL
Ankaradaki Bakanlar Kurulundan ekilmi ve Mustafa

Kemalle arasnn alm olduudur.
Dileri Bakan Lord Curzon da unlar eklemiti: Albay
Rawlinson, her ikisinin de Kemale kart olduklarn sylyor.9
10 Mart 1922 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, buna
szl olarak yant veren Karabekir, Ankara ynetiminin uygulamakta olduu ar siyasay yumuatmak iin elinden geleni yapmaya
alacan, ama ayn zamanda, Sovyet ynetiminin uygulamakta
olduu politikann ileride yaratmas olas ciddi tehlikeler konusunda merkezi hkmeti uyarmt. Bu srada, stanbul ynetiminin
Ankaradan alm olduu son bilgiye gre, grnrde Karabekir;
Rauf, Refet Paa, Selahattin ve tekilerden oluan muhalif gruplar destekleme meyli gsteriyordu. Bu konuyla ilgili olarak ngiltere
Dileri Bakanl yetkililerinden Francis Osborne 1 Nisanda u
yorumu yapmt: Bu kombinasyon (grup) Kemale kar mthi bir
muhalefet oluturacaktr.10
Yusuf Kemal Kurulu
Kemalistler, Yunan Babakan Dimitrios Gunaris bakanlnda bir kurulun Balaklarn bakentlerini dolaacan ve Dou
Sorununu son bir zme balamak iin, savaan iki yan arasnda
yaplacak arabuluculuk koullarn grmek zere, Balaklarn
yaknda Pariste bir konferans dzenleyeceklerini duyunca; Balak devlet adamlaryla iliki kurarak kendi savlar konusunda Avrupa kamuoyunu aydnlatmak amacyla Dileri Bakan Yusuf Kemal
bakanlndaki bir kurulu Roma, Paris ve Londraya gndermek
kararn alm;11 bunu, stanbuldaki temsilcileri Hamit Bey araclyla ilgili Yksek Komiserlere bildirmilerdi.12 ngiliz Yksek Komiseri Rumbold, Lord Curzona 6 ubatta u bilgiyi iletmiti:
DA, FO 371/7882/E 2219: ngiliz Gizli stihbarat raporu, no. 548, 23.2.1922 Padiah ve Kazm Karabekir Paa, R.321, stanbul, 7.2.1922.
10
11
Hakimiyet-i Milliye, say 4231; Tengirsenk, s.254-255; Bayur, s.255; DA, FO
371/ 7855/E 1426: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, stanbul, 6.2.1922.
12
9
171
Ankaradan alnm olan telgraf haberlerine gre, Yusuf

Kemal, 6 ubatta Adapazar yoluyla stanbula hareket
edecek; 9 ubatta stanbula urayacak ve 11 ubatta,
Roma, Paris ve Londraya gitmek zere, Lloyds Trestino
gemisiyle Brindiziye hareket edecektir. Kendisine hukuk
danman Mnir Bey, protokol efi Ferit Bey ve sekreter
Kemal Bey elik edecektir.13
Bu arada, Kemalist kurulu BMMye yeterli bilgi ve Misak-
Milli iin alacana dair gvence vererek Meclisin onayn saladktan sonra Ankaradan ayrlmt.14 Yusuf Kemal, d lkelere
gitmeden nce stanbul ynetimiyle anlamak ve bu ynetimi de
Avrupada temsil edebilmek iin Padiahn rzasn almak amacyla Avrupaya stanbul yoluyla gitmesi gerektiine Mustafa Kemali
inandrmt; ama kurul 15 ubatta stanbula ulanca, Yusuf Kemal; Tevfik ve zzet Paalarca aldatlarak, 23 ubatta, bir arzuhalci gibi Padiahn huzuruna karlm ve g durumda braklmt.
Yusuf Kemal, Padiahtan, BMM ynetimini tanmasn dilemise
de, Vahdettin, ona karlk vermek tenezzlnde bile bulunmamt. Yusuf Kemalin, daha sonra, baarszlklarn grebilmek iin
gzle gereksindiini ne srd Vahdettin15 Ulusularn en azl
dmanyd; dolaysyla, Yusuf Kemalin ne srd nerilere kulaklarn tkamt.16
te yandan, stanbul ynetimi de Avrupaya ayr bir kurul
gndermek kararn almt. Bu kurula Ahmet zzet Paa bakanlk
edecekti. Bylece, Yusuf Kemalin grevi kark ve g bir duruma
getirilmi; Trkiyenin dmanlarna iki ynetim arasnda meydana
Tengirenk, s.254; Byklolu I, s.425-426.
15
DA, FO 371/7857/E 2760: Yusuf Kemal - Celal grmesi; Rumbolddan
Curzona yaz, stanbul, 7.3.1922.
16
Tengirenk, s.256-257; Sylev II, s.445; Speech, s.548; DA, FO 371/7856/E
2195 ve E 2567: Rumbolddan Curzona gizli telgraflar, stanbul, 25.2.1922 ve
6.3.1922; FO 371/7926/E 26661 ve FO 371/7942/E 4366: Rumbold - Tevfik
grmesi, stanbul, 6.3.1922; Pall Mall Gazette, Londra, 27.2.1922.
13
14
172
SALH R. SONYEL
gelmi olan ikilikten yararlanma frsat verilmiti.17 Bu karara ok

ierleyen Yusuf Kemal, Tevfik ve zzet Paalar yurt sevgisinden yoksun olmakla sulamt.18 Yeni Gn gazetesi, onlar, Damat Feritten
de tehlikeli hainler olarak nitelemi; zellikle Ahmet zzet Paa
hakknda unlar yazmt: Son davran ile kendini o kadar kirletmitir ki, Hindistann tm lavantalar bile onu temizleyemez19
Vahdettin, Kemalistlerden o kadar nefret ediyordu ki, ngiliz
stihbaratna baklacak olursa, kendi ajanlarn harekete geirmi ve
Yusuf Kemalin ktibi Kemal Beyin20 kayn pederinin evinde bulunan valizini ktibin yokluunda atrarak iindeki gizli belgelerin
fotoraflarn ektirmi ve bir mabeyincisiyle ivedilikle ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumbolda gndermiti.21 lgili belgelerin
en nemlileri unlard:
1. Bat Sava Kesimi Komutan General smet Paadan
Yusuf Kemale mektup, 1 ubat 1338 [1922]: Kardeim
Yusuf Kemal Bey, baz sorunlarn Bakanlar Kurulunda
grlmesini doru bulmadm. Sizin suskunluu srdr Bayur, s.104; DA, FO 371/7856/E 2329; DBFP XVII, s.639-640: Rumbolddan
Curzona gizli telgraf, stanbul, 27.2.1922.
18
Tengirenk, s.258-259; Sylev II, s.445-446; Speech, s.458.
19
Yeni gn, 6.3.1922.
20
Rumbold, 7 Mart 1922de Curzona u ilgin gizli yazy gndermiti: Aadaki bilgi Ankara ynetiminin Dileri Bakan Yusuf Kemal Beyin sekreteri (ktibi) Kemal Beyden salanmtr: Kemal Beyin stanbulda iken
yapm olduu bir konuma srasnda bildirdiine gre, 1922 yl balarnda,
Sehzade (Prens) mer Faruk, neboludan stanbula gnderildiinde, milletvekillerinden Hamdullah Suphi bunu telgrafla Ankaraya duyurmu ve prensin,
Anadoludaki ynetimin basna gemek istediini bildirmiti. Bu telgraf Byk
Millet Meclisinde okununca, milletvekillerinden kimileri prense saldrarak onu
eletirmilerdi. Padiahn ngilizlere satlm olduu milletvekillerine bildirilmi ve onlarn, seim blgelerine dnerek Padiaha kar mcadele balatmalar
iin Meclis iki ay tatil edilmiti; ama bu propaganda, zellikle Sivas, Konya ve
Erzurumda pek baarl olmamt, nk oralarn halk, Padiahlk ve Halifelie sadkt.[7857/E 2760]
21
DA, FO 371/7857/E 2752 ve E 2757: Rumbolddan Curzona gizli yaz, stanbul, 7.3.1922; ayr. bkz. Sonyel: Son Osmanl Padiah Vahdettin ve ngilizler,
Belleten XLIX/154, 1975, s.257-264.
17
173
meniz ok iyi oldu. una inanyorum: Avrupa gezisinden

tek ama, Misak-i Millinin gerekletirilmesini salamak olmakla birlikte, Franszlarn kucaklarna ahmaka
dmekten kanmalyz. ou kez belirtmi olduum
gibi, Asyadan baka koruyucu ve barnak bulamayz.
Tanr gstermesin, Ruslarn cann skarsak, bu, kmemize neden olabilir. Gznnde bulundurduumuz ama
uruna, Parise varnzda, Franklin-Bouillonun dzenlerine kaplmayp ulusal saygnlmz glendireceinize dair vermi olduunuz demeten ok memnun
oldum. Geziniz srasnda tutumunuzu saptayacanzdan
size biraz cesaret vermek iin bu birka satr yazyorum.
Paristen mektubunuzu beklerim. Dnnzde bizi herhalde dmanla yine bouur bulacaksnz. Tanr sizlere
ve bizlere baar salasn.
2. Yusuf Kemal kuruluna rehber olmak zere hazrlanan
ynergeler: Dileri Bakanl, say 21 - zmir sorunu. Ulusal dileimizin zmirin boaltlmasyla yerine
getirileceini Poincareye anlatmal.22 Ruslarla yaplm olan antlamalarn metinleri anlatlmal ve olaansa
yanl bilgi vermeli. Franszlar, ilkbaharda yaplmas
kararlatrlan savata kullanlacak mhimmat gndermeye inandrmal. Franklin-Bouillonu, tinsel ve edimsel aralarla kazanmaya almal; bunda baar saladktan sonra, Londrada yaplacak neriler konusunda
kendisiyle danmalarda bulunmal. Pariste baar salandktan sonra Londraya hareket etmeli; aksi durumda
ngilizlere yaltaklanmaktan kanmal.
3. Asyadaki slam devletleriyle yaplm olan antlamalar;
Ruslara ve Franszlara, maden iletmeleriyle ilgili olarak
verilecek ayrcalk haklar: son neriler. Dileri Bakanl, no. 17 (gizli dosya) Yusuf Kemal Beyde.
Bu paragraf, ngiltere Dileri Bakanlnda alt izilerek iaretlenmiti.
22
174
SALH R. SONYEL
(A) Asyadaki slam ynetimleriyle yaplm olan anlamalar Misak-i Milliye tmyle uymuyor. Bu anlamalarn hazrlanmas srasnda bir Sovyet delegesinin hazr bulunuu, ulusal saygnlk iin bir lekedir.
Anadolu ynetiminin, bu anlamalardan siyasi veya
askeri herhangi bir yarar salam olduunu sanmak
glntr. Batl ynetimlerle bir anlamaya varmak, bu anlamalarn iptalini gerektiriyorsa, bunun
olanakl olabileceini sezdirmeli, ama yaplacak anlama, Misak-i Millinin izmi olduu snrlar esas
almaldr.23
(B) Demir madenlerini iletme imtiyaz iin Ruslarn,
ierin araclyla gndermi olduklar yllk be
buuk milyon altn rubleye karlk, bu imtiyaz Franszlara verilirse, onlarn ne kadar ek imtiyaz bedeli
deyeceklerini gizlice renmeli.
(C) ierinin, 11 Ocak 1922 tarihinde Byk Millet
Meclisi bakanna gnderdii notada szn ettii
madenler konusunu Franklin-Bouillon ile grmeli;
bu sorunu en ge 20 Marta kadar zme balamal ve verecei yant gizlice Mustafa Kemal Paaya
bildirmeli.
4. Dileri Bakanl kalem-i mahsus mdr vekili Ferit Beyin zzet Paaya gnderdii mektup: Dileri Bakanl, 29.1.1338 (1922), ifre: Misak- Milliyi
gerekletirmek iin yaknda stanbula hareket edeceiz. Romaya gitmemiz daha nce kararlatrlm olduu halde, orada durum olduka kark olduundan,
stanbulda drt gn kaldktan sonra Parise hareket etmemizi daha uygun grdk. Paristeki temsilcimiz Ferit Beyle Bouillon, daha nce szn etmi olduumuz
Bu paragraf, ngiltere Dileri Bakanlnda alt izilerek iaretlenmiti.
23
175
belgeyi ivedilikle hazrlayarak btnlememiz iin bize

telgraf gnderdiler. Sevr Antlamas hakkndaki ve son
krk yl zarfnda verilmi olan kapitlasyon ve ayrcalk
haklarnn ngilizleri ilgilendiren madde ve blmlerini kapsayan belgelerden oluan dosyalar gizlice hazrlamanz dileriz. Kurulumuz, stanbulda, Franszlarn
gvendii etkili bir kiinin yardmndan yararlanmay
siyasi nedenlerden tr gerekli gryor.
stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumbold,
yukarda aktarlm olan belgelere ek olarak daha baz belgeleri de 7
Martta ngiltere Dileri Bakanlna gnderirken u yorumu yapmt: Bu belgelerin mevsuk (otantik) olup olmadklar konusunda
size gvence veremem, ama bana mevsuk grnyorlar. Belgeler,
ngiltere Dileri Bakanlnda byk ilgiyle izlenmi; Bakanlk
yetkililerinden Francis Osborne, bunlarla ilgili olarak 14 Martta u
kmay kaleme almt:
Padiah, Yusuf Kemalin valizinden alnan belgelerin
suretlerini bize gndermekle, (stanbulla Ankara arasndaki) ilikilerin durumunu en iyi biimde gsteriyor. Ruslarn
Anadoluda neden maden imtiyazlar istediklerini anlayamyorum. Kendi lkeleri ilenmemi maden kaynaklaryla
doludur Herhalde, Trkiye zerindeki kskalarn daraltmak ve bizi ieriye sokmamak iin olsa gerek24
Grld gibi, ngilizler, bu belgelerin mevsuk olduuna inanyorlard. Belgeler mevsuk olsun veya olmasn, son Osmanl Padiah Vahdettin, bunlar gerekten aldrarak, Trkiyeyi igalinde
tutan dman bir ulusun diplomatik temsilcisine gndermise, ulusal
akma ve yurdu kurtarma abalarna ihanet etmekle sulanabilir.
Bu gelimelerden sonra, Yusuf Kemal kurulu 1 Martta de DA, FO 371/7857/E 2757: Rumbolddan Curzona gizli yaz, stanbul,
7.3.1922; Osborne yorumu.
24
176
SALH R. SONYEL
niz yoluyla Marsilyaya hareket etmi; gn sonra da Ahmet zet

Paa ve maiyeti, Yusuf Kemal kurulundan nce Balak bakentlerine ulamak amacyla, Yunan igalindeki lkelerden geen Dou
Ekspresiyle Londraya hareket etmi;25 ancak her iki kurul da, TrkYunan atmasnn nlenmesini ve genel bir uzlamaya varlmasn
salayamamt.26
Tevfik Paa - Rumbold Grmesi
Bu gelimeler kaydedilirken, 25 Martta ngiliz Yksek Komiseri Rumboldla gren Tevfik Paa, bir gn nce Padiaha huzura
kabul edildiini ve ngiltere Dileri Bakan Lord Curzona u nerinin gnderilmesi buyruunu verdiini bildirmiti:
ngiltere ile Trkiye arasnda bir anlama yaplarak, tm
uluslarn yararna olmak zere, boazlarn zgrlnn
korunmas grevi ngiltereye verilmelidir. ngiltere, kendi
askerlerini veya emrine verilecek Trk jandarmasn kullanabilecektir. Boazlarn zgrln srdrmek iin gerekli blge ngilizlerin elinde olacaktr.
Padiahn grnce, bu zm, Dou Trakya ile Edirnenin
Trkiyeye iadesine kar olan itirazlar ortadan kaldracakt, nk
ngiltere, tm uluslar adna boazlarn koruyucusu olacak ve gelecek
iin hibir kaygs olmayacakt. Bu denli gr, ngilterenin Halifelie dman olduuna ve Trkiyeyi ykmak istediine dair Hindistan ve teki lkelerde egemen olan grleri ortadan kaldracakt. Bu
anlama, ngilterenin, Halifeliin koruyucusu olduunu tm slam
Dnyasna kantlam olacakt. Sadrazam, Balaklarn Trkiye
ile ayr ayr anlamalar yapmamay stlenmi olduklarn bildiini
sylemi; ancak, Padiaha gre, bu itiraz ortadan kaldrmak iin,
1878de yaplm olan Berlin Kongresinde Kbrsn geici olarak
ngiltereye verilmi olmas ve ngilterenin Anadoluyu koruyucu DA, FO 371/7857/E 3040: Rumbolddan Curzona yaz, 14.3.1922.
25
26
177
luu altna alm olmas rneine deinerek, Kbrs Szlemesinin,

teki devletlerden ayr olarak ngiltere ile Osmanl Devleti arasnda
imzalanm olduunu hatrlatmt. Padiaha gre, boazlarn zgrl, ngiliz karlar iin olduka nemliydi. Sadrazam da Padiahn bu grlerini destekliyor; ancak, onun, bu konuda byk gizlilikle davranlmas gerektiini vurgulam olduunu ekliyor; Lord
Curzonun da bunu gizli tutarak, Franszlarla talyanlara bu konuda
bilgi vermemesini diliyordu. Padiah, bu denli bir anlama yaplrsa,
bunu ivedilikle imzalayarak onaylamaya hazr olduunu vurgulamt.
Bu neri zerine, ngiltereye kar gstermi olduu gvenden
tr Padiaha teekkrlerini gnderen Rumbold, Tevfik Paaya,
Fransann, kendi balaklarnn arkasndan Kemalistlerle imzalam olduu anlamann ngiliz kamuoyunda eletirilere yol atn anmsatarak, Padiahn bizden istedii, bizim Franszlar eletirmi olduumuz davrann ayns olmayacak m? diye sormu;
Tevfik Paa, durumun ayn olmadn; Kemalist-Fransz anlamasnn epeyi zarar verici olduunu; Kemalistleri martarak daha da
inat olmalarna yol atn; oysa, ngilterenin Padiahla yapaca
anlamann tm dnyann yararna olacan ne srmt. Ancak,
Rumbold, bunun, Balaklar arasnda kskanlk yaratacan vurgulam ve Trk Ulusularn bunu nasl karlayacaklarn sormutu.
Tevfik Paa, Dou Trakya ve Edirne Trklere iade edilirse onlarn
buna kar kmalarna neden olmayaca yantn vermiti.
Rumbold, bu bilgiyi Lord Curzona iletirken u yorumda bulunmutu:
Padiahn yapm olduu nerilere kar ak itirazlar olabileceini grmekle birlikte, bunlarm, Balaklar blme amac gttn sanmak hata olacaktr. Padiahn, ngiltere ile daha yakn ilikiler kurmay itenlikle dilediine
ve bu dilei asla gizlemediine eminim. Fransa ile Ankara
arasndaki yakn ilikileri gryor ve Mustafa Kemalin
178
SALH R. SONYEL
Sovyet ynetimine sz vermi olduu stlenmeden korkuyor. Trk Ulusularn bir gn stanbula geleceklerine
ve Fransa ile Rusyaya nermi olduklar stlenmeleri de
birlikte getireceklerine inanyor. Dolaysyla, bir koruyucu aryor ve igd ile davranarak ngiltereye yaklayor.
Padiaha verilecek yant (kendisi bunu bekliyor) olumsuz
olacaksa, lml szcklerle sslenmesini neririm.
Curzon, 29 Martta Rumbolda gnderdii gizli telgrafta, ngiliz ynetiminin, Padiahn nerisini hibir biimde kabullenemeyeceini; ngiliz ana siyasasnn Balaklarla sadkane ibirliine
dayandn bildirmesini ve bu konuda Sadrazama da bilgi verilmesini emretmiti.27 Bakanlk yetkililerinden, Mstear yardmcs
Lancelot Oliphant ise, Rumbolda 7 Nisanda gnderdii yantta,
Rumboldun Sadrazama sylemi olduu szleri onaylam ve yle demiti: Kendi grnzce, gerekirse, Padiaha, bar imzalannca, Majeste Kral hkmetinin, kendisi ve lkesiyle daha yakn
ilikiler kurmay itenlikle dilediini bildiriniz.28 1 Nisanda Tevfik
Paay evinde ziyaret eden Rumbold, ona Curzonun yantn bildirmi; Tevfik Paa, ngilterenin balaklarna olan ball nedeniyle
bu yant vermi olmasna amam; ancak, Padiahn, Trkiyenin
gelecekte gl bir devlete dayanmas gerektiine ve o devletin de
ngiltere olmasna inanm olduunu belirtmiti.29
Vahdettin - Rumbold Grmesi
Rumbold, 6 Nisanda Padiaha huzura kabul edilmi ve onunla iki buuk saat sren bir grme yapmt. ngiliz Yksek Komiseri, Lord Curzona bu konuda 10 Nisanda gnderdii gizli yazda
zetle yle diyordu:
DA, FO 371/7859/E 3443: Curzondan Rumbolda gizli telgraf,

Londra, 29.3.1922.
28
DA, FO 371/7860/E 3570: Rumbolddan Curzona gizli yaz, stanbul,
26.3.1922; Oliphanttan Rumbolda yaz, Londra, 7.4.1923.
29
27
179
Padiah yalnz beni ve tercmanlk yapan Andrew Ryan

kabul etti. Bana samimi olarak konuacan syledi ve
yle konutu: Otoritesini Ankarada kurmu olan ihtilalci
askeri rgt sadece ttihat ve Terakkinin yeniden diriltilmi bir eklidir ve ulusuluk maskesi arkasna gizlenmitir.
Bu da, ona, Yunan igalinden meydana gelmi olan duygular istismar ederek halk aldatma frsatn vermitir. Halkn
yzde 90 kalben Ankara gruhuna muhaliftir; ancak halk,
hereyi ele geirmi olan bu adamlar tarafndan baskya
tabi tutulmutur. Bu adamlarn ihtiras, kendi otoritelerini
stanbula aktarmaktr.
Padiaha gre, ortada iki etken vard: kendisinin bakanlnda
stanbuldaki yasal ynetim ve Ankaradaki ihtilalci rgt. Kendisiyle hkmeti en g bir durumda bulunuyorlard. Bar kiminle
yaplacakt: yasal ynetimle yoksa ihtilalci rgtle mi? Rumbold,
Balaklarn da bu konuda g bir durumda olduklarn, nk
Trkiyede ikili bir sistemle karlatklarn ve unu mit ettiklerini
ne surdu: Anadolunun boaltlmasna yol aacak bir bar antlamas, Ankaray, var olma nedeninden yoksun brakacak; Balaklar tek bir ynetimle kar karya kalacak ve o ynetim de, doal
olarak, Padiahn ynetimi olacaktr
Padiah, bu denli bir anlamann uygulanmasnda glkler
kacan; kendisiyle ynetiminin sahte bir duruma getirilmi olduklarn; rnein, kendi hkmetinin, Ankarann reddedecei koullara gre bar yapmaya hazr olabileceini; bu olursa, bir ordu-ya
ve teki mekanizmalara sahip olan Ankarann, stanbulu, kabule
hazr olabilecei koullar yerine getirmede gsz yapacak ve yasal
hkmetin, koullar yerine getirmemekle sulanmasna yol aacak;
ihtilalciler (asiler) kendisini ve hkmetini hain olarak niteleyecekti.
O srada bile bunu hakszca yapyorlard. Ancak, Padiah, kendisine
bu denli sulamalarn yneltilmesini hakl gsterecek bar koullar
kabul edemezdi. Padiah, Ankara Meclisinin yasal olmadn; dolaysyla, antlamay onaylayamayacan ne srerek, ngilterenin
180
SALH R. SONYEL
bu imknsz i sorunun zmlenmesinde yardmc olup olmayacan sordu. Rumbold ona u soruyla yant verdi: Yasal ynetim
Balaklarn koullarn kabullenirse, o ynetim, Majestelerinin
belirtmi olduu gibi halkn ve Kemalist aleyhtar olan nfusun
yzde doksannn desteini salayamaz m? Ancak Vahdettin buna
yant vermemi; anlamann, slam Dnyas ve Trkiyenin gereksinimlerini karlayacak biimde olmas gerektiini; Trkiyeye Meri hududunun verilmesini nermi; boazlarn evresinde, hangi
genilikte olursa olsun, yansz bir blge bulunmasn ve bu blgenin
Balak askerleri tarafndan korunmasn kabullenmiti. Ona gre,
Bat Trakyaya kendi zel ynetim sistemi uygulanmalyd. Yunanistan stanbul yaknlarna sokulmamalyd. Padiah, bar yaplmadan
nce veya yapldktan sonra ngilterenin beenecei biimde zel
bir arajman yaplmasna hazrd; ayrca, plann uygulamak iin mali
yardm istemiti. ngiliz Yksek Komiseri, onun grlerini Lord
Curzona duyurmaya sz vermiti.
Rumbold, 10 Nisanda Padiahn grlerini Curzona bildirdikten sonra u yorumu yapmt:
Padiah, Ankara ynetimiyle kendisinin ve hkmetinin,
zellikle kendisinin al verite bulunamayacan syledi; ayn zamanda, Ankarann kendisine kar yapabilecei
eletirilere duyarllk gsterdi. Kendi kiiliinin tehlikede olduunu belirtti. Kemalistlerle Bolevikler arasndaki
ilikilere iki kez deindi. Ulusularn sava srdrmekten
yana olduklarn; onlarn ayaklarn kaydrmak iin gerekli
koullar salanmazsa, Trkiyedeki ikilii srdreceklerini ve bu ikilikten ayrlkla kayacaklarn belirtti Bu
grmede, Padiah en iyi formunda deildi. Grmeden,
onun, Paris konferansnn sonucundan ne kadar az etkilenmi olduu zntsyle ayrldm. Durumun gereklerini
karlmaya pek az eylem gsterdi; rnein, ngiliz ynetiminin Gelibolu yarmadasyla ilgili gl duygularn
ve ngilterenin, kendi balaklarnn arkasndan ayr bir
181
arajman yapmasnda direnmesinin ne kadar bouna olduunu anlayamad. Ancak u tek gerei anlad: kendi kiiliini tehdit eden ve Douda bar yaplmasn geciktiren
Ankara, baardan baarya gidiyor ve gittike ok tannyor; Balaklar ise bir program zerinde anlam olmakla birlikte, bunu kabul ettirme eilimi gstermiyorlar.
Ankara nderleri, Trkiyeye, tm dileklerinin salanaca midini verdike, Padiahn, zzet Paann Londrada
yapm olduu gibi, Ankara nderlerinin daha az yurtsever
olduunu gstermesi kendi yararna olamaz Buna karn, Ankara, bar bir kez daha olanaksz yaparsa, ngiliz
ynetimi Padiah kullanma olasln bir yana itmemelidir. Ar eilimlilerin oyunlar baarsz olursa, Padiah,
makul Trklerin kendi evresinde toplanmasn salayacak
doal bir edir.
ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Francis Osborne
da bu konuda u yorumu yapmt:
Anlalan, Padiah, lkesinin kurtarcs olarak kendi halknn ve slamn gznde yeniden ykselmek ve Kemalle
rekabete girimek amacyla, bizden, Trakyay kendisine
vermemizi diliyor. Btn bunlarda iten olabilir veya bu,
Ulusularla dankl bir d olabilir; ama bu olas deildir. Ancak, onu tatmin edemeyiz.30
Ayn gn (10 Nisan), Padiahn bir kuryesi Andrew Ryanla
uzun sre grerek, Padiahn o srada nerilmi olduu gibi, igal
altndaki kimi topraklar boaltldktan sonra oralarnn merkezi ynetime devredilmesi ileriyle megul olduunu; aksi durumda, Kemalistlerin byk bir etki salam olacaklarn; Padiahn, ayrca,
Kemalistler Trkiyede egemen olurlarsa Trakya ve Edirne konusunda ve kendi kiisel durumu hakknda kayglandn bildirmi DA, 7861/E 4963: Rumbolddan Curzona gizli yaz, 10.4.1922; Osborne
yorumu.
30
182
SALH R. SONYEL
ti. Ryan, ona, Kemalistlerin, sava srerse Yunanllar Anadoludan

temizleyecekleri yolunda vndklerini; ancak, salam olduu
bilginin, Yunanllarn son nefeslerinde olmadn gsterdiini;
Balaklarn amacnn, bir bar uzlamas yaplmas konusunda
grmeler srerken statkoyu srdrmek olduunu; ngiliz ynetiminin uzun sreden beri Ankara ynetimini tanmaktan kandn
ve yasal makam olarak stanbul ynetimini var gcyle desteklediini sylemiti. Kurye, ayrlmadan nce unu belirtmiti: Padiahn
kesinlikle inand tek birey varsa o da udur: Trkiye, kurtuluu iin
ngiltereye ve yalnz ngiltereye bakmaktadr (dayanmaktadr).31
te yandan, ngiliz Yksek Komiseri Rumboldun Balfoura32
29 Haziranda bildirdiine gre, o gn kendisiyle gren Yunan Yksek Komiseri Triantafillakos, son gnlerde, kendisini stanbuldaki
Kemalist derneinin muhalifi olarak tantm olan eski bir Bakanla33
(ad verilmiyor) grm ve Bakann unlar sylemi olduunu
bildirmiti:
Bizzat kendisi (eski Bakan) ve yandalar, Mustafa Kemal
stanbula gelirse, ya srgne gnderilmekten veya idam
edilmekten korkuyorlar. Padiah da bu korkularna katlyor. Bu kii, Padiahla Yunanistan arasnda bar yaplmasn nermitir. Ancak, bunu baarabilmek iin erkteki
kabineden kurtulmak gerekiyor. Onun iddia ettiine gre,
Padiaha, Yunanistann kendisiyle bar yapmaya hazr olduuna dair gvence verilirse, rengi Kemalist olan erkteki
kabineyi ortadan kaldrabilir. Ancak, kurulacak olan yeni
hkmet, Yunanllarla u koullara gre bar yapmaya gnll olabilir:
(a) Kk Asyada, Padiahn vesayeti altnda ve hudutlar
Sevr Antlamasnn 66. maddesiyle saptanm zerk
O srada Curzon hasta olduu iin ona Arthur James Balfour vekalet ediyordu.
33
Bakann ad verilmiyor.
31
32
183
bir devlet kurulmaldr. Bu devletin yneticisi Hristiyan

olmal, ama Yunanl olmamaldr;
(b) Trakyadaki hudut, Mart aynda ne srlm olan Paris nerileriyle saptanm hudut olmaldr. Yunanllar
daha iyi koullar diliyorsa stanbul ynetimi bunlar
grmeye hazr olacak ve ngiliz hkmetinin tm kararlarna uyacaktr.
Yunan Yksek Komiseri, ajana, stanbul ynetimi bu denli bir
arajman Ankara hkmetine nasl kabul ettireceini sorunca; teki,
Kemalist aleyhtarlarnn, Kemalin durumunu sarsm olduklarn;
Kemalist subaylarn ounluu, Padiahn Yunanllarla anlamaya
vardn grnce, onlarn Mustafa Kemali terkedeceklerini iddia
etmiti. Yunan Yksek Komiseri, bu konuda Rumboldun grn sormu; o da, stanbuldaki muhalefetin pek nemli olmadn
ve erkteki hkmeti rahatsz etmek iin daima abalarda bulunduunu; kendi grnce, Padiahn, ona atfedilmi olan bu denli bir
niyeti olmadna inandn ve bu eski Bakann szlerine pek nem
vermemesini tlemiti. ngiltere Dileri Bakanl yetkilileri de
bunun olanaksz olduuna inanyorlard.34
te yandan, Atinadaki ngiliz temsilcisi Lindleyin Lord
Balfoura 8 Temmuzda gnderdii u gizli telgraf bu konuya daha
ok k serpiyordu:
(zmirdeki Yunan Yksek Komiseri) Stergiadis bugn beni ziyaret ederek u grleri belirtmitir: Sava,
Yunanistana her gn sekiz milyon drahmiye mal oluyor.
Bu parann byk bir ksmn igal altndaki blgelerden
toplamak samadr. Mustafa Kemale darbe indirecek bir
DA, FO 371/7867/E 6499: Rumbolddan Balfoura olduka gizli telgraf,
stanbul, 29.6.1922. Bu srada, Yunan Yksek Komiseri Triantafillakos, 4
Temmuzda Atinaya hareket etmiti ve onun yerine, Budapestedeki Yunan
Maslahatguzari Simopulos geici olarak atanmt. DA, FO 371/7868/E 7564:
Hendersondan ngiltere Dileri Bakanlna yaz, stanbul, 25.7.1922.
34
184
SALH R. SONYEL
zm bulmak olanakszdr. Sorun, askeri deil, daima

diplomatik olmutur. Ancak, tek bir zm grebiliyorum:
Gl Devletler, Padiahn egemenlii altnda zerk bir
blge kurmaldrlar. Bu blge, kendi kaynaklarna gre ynetilebilecek kadar geni olmaldr; halknn ounluunun
Mslman olmas pek nemli deildir. Bu blge, (Arap
blgeleri dnda), Kk Asyann tm Akdeniz kysn
kapsamal, ama stanbul buna dahil edilmemelidir. Geici sre srasnda, Balaklar, Mustafa Kemale kar koruyucu nlem olarak, Kk Asyadaki 30.000 Rumu ve
50.000 Yunan askerini kullanabilirler Kalc bir zm
belirince Kemalist akm gcn yitirecektir.
ngiltere Dileri Bakanl yetkililerden Francis Osborne
bu grleri makul bulmakla birlikte, Padiahn bu denli bir zm kabullenme cesaretini gstermesinin pek kukulu olduunu
kaydetmiti.35
Bu srada, ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Francis Osborne, Mustesar Sir Eyre Crowe ve ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Lord Curzonu, Padiah ynetiminin ve
Ankarann szde lmllaryla bar yapmann nemine inandrmaya alyor, ama baar salayamyorlard. Onlarn amac, Tevfik
ve zzet Paalarla ibirlii yapmakt. Her iki Osmanl politikacs,
ngiliz ynetiminden, stanbul ynetimiyle bir anlamaya varmasn ve bunu Ankaraya kabullendirmenin kendilerine braklmasn
istiyorlard.36 Rumbolda veklet etmekte olan Nevile Henderson,
Mustafa Kemalin yerini almaya can atan Ahmet zzet Paaya, stanbul ynetimiyle anlamaya varmann, 1920 ylnda Damat Feritle
yaplm olan ama uygulanamayan Sevr Antlamasn andracana
DA, FO 371/7867/C 6802: Lindleyden Balfoura gizli telgraf,
Atina, 8.7.1922.
36
DA, FO 371/7868/E 7281: Henderson - Tevfik grmesi, stanbul, 13.7.1922;
371/7867/E 6964; DBFP XVII/1, s.896-898: Osborne ve Rumbold yorumlar,
Londra, tahminen 13.7.1920. O srada Rumbold Londrada bulunuyordu.
35
185
ve o gnk durumun tekrarndan baka birey olmayacana dair

uyarm ve zzet Paann, kendisini dev aynasnda gren, kendini
beenmi, basit kafal bir adam olduu izlenimini yarattn ayrca
Londraya bildirmiti.37
Vahdettin - Armstrong Grmesi
Yine bu srada nemli bir olay kaydedilmiti. ngiltere Babakan David Lloyd Georgeun yaknlarndan, kabine sekreteri Sir
Maurice Hankey, ngiltere Dileri Bakanl Mstear Sir Eyre
Crowea 26 Temmuzda u mektubu gndermiti:
Birka gn nce, Trkiyeyle ilgilenen milletvekili Albay
Aubrey Herbert, benden, ngiliz ordusuna mensup olan ve
son zamanlarda stanbul blgesindeki jandarmada grevli
bulunan Yzba (Harold) Armstrongla zel olarak grmek isteyip istemediimi sordu. Onunla grmeyi kabul
ettim ve bana anlatm olduu grleri daha sonra ksa
notlar halinde bana gnderdi. Armstrong bir centilmendir;
ok ho ve alak gnll birisidir. Alenen grnmek istemiyor ve notlarn zel ve kiisel olarak iaretlemitir. Grevi srasnda, Padiah temsil eden kiiler kendisiyle gizlice
grm ve bizzat kendisi de Padiahla ksa bir grme
yapm. Armstrongun iddiasna gre, Ankara Trkleri yorgun dmtr Padiahn sylediine gre, ngiltere kendisini korumak istiyorsa, onu bir Padiah ve Halife olarak
tutmay diliyorsa, hemen, ge olmadan yardmna gitmelidir. Bunu diliyorsa, Padiaha (byk bir diplomat deil)
daha kk rtbeli birisini gndererek, onlardan (ngilizlerden) ne gibi yardm bekleyebileceini ona bildirmelidir.
Bu kiiye, nerilecek olan yardmla ne yapabileceini bildirecek ve onunla birlikte ayrntlar saptayacaklardr. Bir
belirti ve kabataslak olarak, ngilizlerle balaklarndan,
DA, FO 371/7868/E 7288 ve E 7292: Hendersondan Balfoura yazlar,
stanbul, 18.7.1922.
37
186
SALH R. SONYEL
ngiliz mparatorluunun (Balaklarn) yalnz kendisinin

(Padiahn) altnda birleik bir Trkiye ile ilem yapacaklarna; Mustafa Kemal ve Ankara ile ilem yapmayacaklarna dair bir deklerasyon yaymlamay istiyor. Padiaha gre,
bu deklerasyon, onun gcn yzde 75 orannda artrm
olacaktr. Ayrca, Yunanllarn Anadoluyu terkederek onu
kendisine devredeceklerine dair sz verilmesini diliyor. Bu
denli vaad, almaya balamas iin yeterli olacaktr. Baar saladka drt milyon sterline gereksinecektir. Buna
karlk olarak iyi ve tatmin edici ipotekler verecektir. Propaganda amalar iin baz uaklara ve kendisiyle adamlarn korumak iin bir kruvazre ihtiyac olabilir. (Trkiye
zerinde) ak gdm istemiyor, ama ngilizler diledikleri
tm etkilere sahip olabileceklerdir.
Padiah szlerine unlar eklemiti:
Bunlarn yardmyla, benim ve sizin dileklerinizi yerine
getirecek bir ynetimi erke getireceim. ahsen giderek
lkemi Yunanllardan teslim alacam. Halkm kendime
aracam - bana gelmeyenleri imha edebilirim. Asilerin ou bana gelecektir; para kullanarak asker bulabilirim.
Halkmn ou, yalnz kendi evleri iin deil, beni esir eden
ngilizlerden kurtarmak iin savayor. Bu gr, Irak, Hindistan ve Msrda yaygndr. Franszlar glk karyorlar. Onlara, bana ynereceiniz gibi muamele yapacam.
Bugne kadar sizden mit bekledim ve onlara (Franszlara)
yz vermedim. Onlarla da kolayca dost olabilirim. Esasen,
benimle dost olmay diliyorlar. Son zamanlarda birok
Ulusular da bana yaklamlardr.
Padiahn mesaj burada sona eriyordu.
Bu mesajla ilgili olarak Armstrong u yorumu yapmt:
Yukarda da grlecei gibi, Padiah, Yunanllar lkeyi
boaltrsa, oralarnn Ulusulara deil, kendisine devredilmesini dilemektedir. Padiah, Balaklardan salayaca
187
kimi koullara gre, Ulusular halletmeyi ve Trkiyeyi

birletirmeyi garanti ediyor. Faraza, Yunanllar lkeyi boaltrsa, ngilterenin amac bir i kavgaya karmak ve
Trkiyeyi ynetmek deildir; gerekte, kendi sorumluluklarn en aza indirmek ve en erken vakitte lkeyi terketmektir. Ulusular ngiliz karlarna muhaliftir; Padiah ise
dosta davranyor. Ulusular reaksiyonerdir ve lkenin en
kt elemanlarn temsil eder. Onlar, uzak bir yerde olan
Ankarada denetlenemezler. stanbuldaki hkmet ise pek
az gayretle denetlenebilir. Boaltma olursa, boaltlacak
blgenin Padiaha devredilmesi, Kemale devredilmesi
kadar kolaydr. Bu da sancak sistemiyle yaplabilir. Yunanllar sancak sancak denize kadar ekilebilirler. Saptanacak
bir tarihte Padiahn resmi muhtarlar, mdrleri ve mutasarrflar blgeyi Yunanllardan devralabilirler. Ayn tarihte, balak subaylarnn ynetimindeki jandarmalar o blgede olabilirler. Onlar hazr olunca, Yunanllardan, sancan batsna ekilmeleri istenmelidir. Kemalistler sancaa
girerlerse, Balaklarn tm destei ve hatta yardmyla,
Yunanllarn yeniden ilerlemeye balayacaklarna dair nceden uyarlmaldrlar. Balak subaylar, hereyin yolunda gittiine emin olunca, teki sancan boaltlmasna geilebilir. Bylelikle, Padiah, blgeyi devralacak; Mustafa
Kemalin ve Ulusularnn var olma nedeni ortadan kalkacak ve Kemalin ordusundan birok kaaklar olacaktr.
Armstrong yorumlarn yle srdryordu:
ngiliz karlar asndan Ankara ok uzaktadr; denetlenemez; muhasmdr; Hristiyan dmandr ve olduka ngiliz
muhalifidir. stanbuldaki Padiah ynetimi denetlenebilir
ve dost olacaktr. Padiah, deniz sahillerine (ngiliz) askerleri yerletirilmesini ve boazlarn ak olmasn kabullenmeye gnlldr. Bylece, Hristiyan nfus korunacak
ve Padiah, Balak subaylarn jandarmay denetlemeye
188
SALH R. SONYEL
aracaktr. Ayrca, ticari blgelerin kapal olmasna kar

kacak ve ngiliz tccarlarna yardmc olacak; Halifeliin
dinsel ve tinsel gcn ngilterenin yararna kullanacaktr. Btn bunlar yaplrsa, Ankara, bu yal Efendiye biat
edecek midir? Padiahn bana yant u olmutu: Yunan
boaltmas Ankarann gcn kracaktr. Kemalin gc,
Yunanllarn Anadoludaki varlna dayanr. Yunanllar
giderse, Trkler bir hi iin savarlar m? Sanmyorum.
Onlar ok yorulmutur.
Sancak sisteminin baarl olmas, Kemalist ordusundaki
askerlerin ounun kamasna neden olacak ve Kemalin
gc sona erecektir. Ankarann kodamanlar (enseleri
kaln olanlar) stanbulu zlyor; Ankaradan ve oradaki
rahatszlktan nefret ediyorlar. Askerler, Padiahn sava
blgelerini devraldn ve Yunanllarn ekilmekte olduunu grnce, daha fazla savamak istemeyecektir. Onlar
sadece Yunanllara kar savar. Padiah, ngiltere dilerse,
hepsine af uygulayacaktr. Simdi af karlsa biroklar geri
dner; ama af olmadan geri dnmeye korkuyorlar
ngiltere Dileri Bakanlnda ilgiyle izlenen bu noktalara
ilikin olarak u yorumlar yaplmt:
Francis Osborne: olduka ilgin bir rapor. Yzba
Armstrongla grmeyi ve ondan, Padiahn mesaj hakknda ek bilgi almay ok dilerim. Buna itiraz var m? Ancak, Padiahn, kk rtbeli bir ngiliz yetkiliyle grmek istemesi anlamsz grnyor ve bu da, (yukardaki)
raporun mevsukiyetine glge dryor.
Lancelot Oliphant: kiisel olarak, Sarayn gayri resmi
temsilcileri veya bakalar araclyla grme, tartma
veya syleide bulunmada pek az yarar gryorum. Padiah, stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseriyle gayri resmi
olarak nasl temas kurabileceini pek iyi biliyor. 38
DA, FO 371/7868/E 7460: Hankeyden Crowea yaz, Kabine Dairesi, Londra,
26.7.1922; Osborne ve Oliphant yorumlar.
38
189
Harold Armstrong, 1925de Londrada yaymlanan Trkey in

Travail (Trkiye Doum Sanclar inde) balkl yaptnda, yukarda kaydedilmi olanlar yineledikten sonra u yorumu yapmt:
(Padiahn son gnleri) Balaklara yardmc olacak tek zmn
mersiyesidir; ama artk olduka geti.39
te yandan, 1922 yl Temmuz sonlarna doru, Yunanllar, Kemalistleri dize getirmek iin stanbulu igal etmek niyetini
beslerken,40 stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Rumbold, Lord
Curzona 1 Austosta u yazy gndermiti:
(ngiliz ordusu Bakomutan) Harington, stanbul Yunanllarca igal edilirse Padiah kiisel olarak korumak iin
ngiliz ynetiminin grlerini almam dilemitir. Bir Yunan igali srasnda Padiahn tehlike iinde olacan sanmyorum; ancak, kacak ilk karklk buna istisna oluturur. Herhalde, Yunanllar dzeni koruma sorumluluunu
stleninceye kadar Harington, Padiahn korunmas iin
nlemler alabilir.
ngiltere Dileri Bakanl, Rumbolda, Padiaha gerektii
her korunmann salanmasn 3 Austosta emretmiti.41 ngiltere
Sava Bakanl da 22 Austosta General Haringtona gnderdii
gizli telgrafta, Padiahn gvenlii iin nlem alnmasn ve onun
stanbulda gvenlik iinde olmad anlald an, bir sava gemisinde kendisine yer ayrlmasnn Deniz Bakanl katlarna duyurulmasn bildirmiti. Harington, 7 Eyllde Rumboldu bu konuda
aydnlatm ve Rumbold da, ona, 11 Eyllde gnderdii yazda yle demiti: Padiahn stanbulda korunmaya gereksindiini veya
Armstrong, s.232-233.
DA, FO 371/7868/E 7458: Rizo-Rangabeden Balfoura yaz, Londra,
27.7.1922; DBFP XVII/1, s.900-901: Bentinckten Balfoura gizli telgraf,
Atina, 29.7.1922.
41
DA, FO 371/7869/E 7645: Rumbolddan Balfoura gizli telgraf, stanbul,
1.8.1920; ngiltere Dileri Bakanlndan Rumbolda gizli telgraf, Londra,
3.8.1922.
39
40
190
SALH R. SONYEL
kentten ayrlmay dilediini renir renmez, sizinle ve deniz Komutanyla ivedilikle danmalarda bulunacam.42 Ancak, ngilizler,
Yunanistana, stanbulu igal etme izni vermemilerdi.43
Yine Rumbold, o sralarda iyileerek grevi bana dnm
olan ngiltere Dileri Bakan Lord Curzona 7 Austosta gnderdii gizli telgrafta yle diyordu:
Anadoludaki Kemalist akm gerginlik iindedir. Mustafa
Kemalin durumu, hi kukusuz, epeyi sarslmtr. Byk
Millet Meclisinde ve daha nemli olan, Ordudaki muhalefet grnrde geniliyor. Ancak, bu i blnmeler nedeniyle Ankarada herhangi bir partinin Misak- Milli konusunda dn vereceine dair belirti yoktur. Kemal kerse
(ki bunu imdi hesaba katmal ama buna pek dayanmamal), onun yerini almas muhtemel adaylar unlardr:
1. Enverciler, 2. ttihat ve Terakkinin eski nderleri. Enverciler veya ttihatlar erke geerse, Padiah kullanmaya yeltenebilirler; ancak, ona, yetkili bir rol oynama izni
vermeyecek ve belki, Balaklara, Mustafa Kemal gibi
glk karacaklardr. Bizim grmz asndan en ok
dilenen gelime, Padiahn gerek yetkiyi yeniden ele geirmesidir; ama, ngilterenin veya Balaklarn destei
olmadan veya halkna, Anadolu ve Dou Trakyay salayacana dair gvence vermeden, onun bu konudaki baar
ans pek azdr.44
Vahdettin Rumboldla Yine Gryor
Bir sreden beri yaz tatilini ngilterede geirmekte olan ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumbold stanbula dner dnmez
7 Austosta Padiaha huzura kabul edilmiti. Rumbold bu grmeyi yle anlatr:
DA, FO 371/7889/E 9438: Rumbolddan Curzona yaz, stanbul, 12.9.1922.
CP no. 106; DBFP; DBFP XVII/1, s. 908-909: Bentinckten Balfoura gizli
telgraf, Atina, 31.7.1922.
44
stanbul, 7.8.1922.
42
43
191
Padiah yalnz beni ve Ryan kabul etti. Grme bir buuk saat surdu. Padiah, bana, barla ilgili ihtimal olup
olmadn dobraca sordu. Ona, bu sorunun olduka g
olduunu ve o gne kadar kaydedilmi olan baarszla
Ankarann neden olduunu syledim. Padiah hemen bu
grme katld ve Ulusu nderleri eletirdi. Onlarn bir
hkmet olmadn; asi ve ihtilalcilerden oluan bir grup
olduklarn; ulusu szc de dahil eitli adlar altnda, kendi bencil amalar iin lkeyi tahakkmleri altna
alm olan ttihat ve Terakkiyi hortlatm olduklarn; masum bir halkn iyi niyet ve yurtseverliini istismar ettiklerini; politika ve inanlarnda Bolevik olduklarn syledi.
Kendisiyle hkmetinin bar yapmaya ve bunu salamak
iin zverilerde bulunmaya hazr olduklarn; barn,
Trkiyeye bamszlk ve slam Dnyasnda saygnlk
getireceini vurgulad ve unlar ekledi: Ankarada herkes
bara kart deildir. Ulusular ve hatta kendi egoist karlar iin sava isteyenler arasnda bile bartan yana olanlar vardr. Szlerini srdren Padiah, o srada Ankarada
ayrlklar bagsterdiini; Balaklarn sert bir tutum izlemeleri gerektiini; Ulusularn gcnn abartlm olduunu; bunun, Yunan igaline dayandn; buna kar antidotun Yunanllarn lkeyi boaltmas olduunu; boaltlan
yerlerin yasal devlete devredilmesi gerektiini vurgulad.45
Sonuta, szlerine yle son verdi: nsanlk adna, imdiki
duruma ve masum uyruklarmn straplarna son verilmelidir.
ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Francis Osborne
bu konuya ilikin olarak u yorumu yapmt: Olduka ilgin; ancak, Padiahn Dou Trakya zerinde direnii onun plann zayflatr;
ama bu dilei gerekleebilir. teki yetkililerden Lancelot Oliphant
da u yorumu yapmt: Padiah itenlikle ngiliz yanda olarak
Padiah, daha nce de bu konularda Rumboldu epeyi megul etmiti.
45
192
SALH R. SONYEL
grnyor, ama, ngilterenin tek bana davranamayacan; balaklaryla birlikte hareket etmesi gerektiini anlayamyor.46
Grld gibi, yce Trk saldrsnn ngnne kadar, ngilizler, Mustafa Kemalin erkten drlmesi umudunu besliyor;
Padiah yanls ngiliz Yksek Komiseri Rumbold Vahdettini desteklemeyi srdryor ve Kemalistlerle ilgili konularda ngiliz ynetimine yanl veya abartlm bilgiler gnderiyordu.
DA, DO 371/7870/E 8065: Rumbolddan Balfoura gizli yaz, stanbul,

8.8.1922; ngiltere Dileri Bakanl yorumlar, 15.8.1922.
46
BLM 9
KURTULU SAVAI VE VAHDETTNN TRKYEDE
SON GNLER
(Austos - Kasm 1922)
Kurtulu Sava
1922 yl Temmuz aynda, Ali Fethinin, bar savamadan
salamak amacyla Londraya yapm olduu gayri resmi ziyaretin baarszla uramasnn hemen ardndan,1 Mustafa Kemal,
Temmuzun sonlarnda sava kesimini tefti ettikten sonra, 26
Austosta btn sava kesimlerinde genel saldrya geilmesi buyruunu vermi;2 Anadoluda Yunan barbarlklarna sahne olan kanl
bir savatan sonra, 9 Eyllde Trk Ordusu zmire girmi;3 Eyll
ortalarna doru btn Anadolu Yunanllardan kurtulmutu. Kemal,
bu yce Trk utkusunu Trk ulusunun eseri olarak yanstmt.4
Ulusularn Anadoluda kazanm olduu bu yce utku Padiah
epeyi rahatsz etmi; yaplan tm nerilere kar, Mustafa Kemale
kutlama telgraf gndermeye kar km; ancak, yaknlarnn t zerine, son savata yaamlarn yitirmi olanlarn ruhuna Fatiha
okumak amacyla 15 Eyllde Fatih Sultan Mehmet camisinde yaplan dini trene katlmt.5 Bu srada Trkiyenin her yanndan ve

3

4

Sonyel II, s.262 vd.

DA, FO 371/7886/E 9096: Lambdan Curzona gizli telgraf, zmir, 9.9.1922.
Mustafa Kemalin bildirisi, 13.9.1922. Hakimiyet-i Milliye, 18.9.1922; ATTB,
s.459.
5
kdam, Sabah, 16.9.1922; DA, FO 371/7894/E 9882: Rumbolddan ngiltere
Dileri Bakanlna yaz, stanbul, 16.8.1922.
1
2
194
SALH R. SONYEL
dnyann birok lkelerinden Mustafa Kemale kutlama telgraflar

gnderilmiti.
ngiliz Yksek Komiseri Rumbold, Lord Curzona 26 Eyllde
gnderdii gizli yazda zetle yle diyordu:
Kemalistlerin geni kapsaml baarlar ve bunlarn sonucu olarak Balaklarn stanbuldaki durumlarnn tehdit
altna girmi olmas, bakentte umutsuzluk ve kayg yaratmtr. Yabanc koloniler, burada, genel dzensizlik kmas olaslndan korkuyorlar. Yerel Hristiyanlar ve Kemalistlerin dm olduklarna inanm olan birok Trkler,
Ulusular stanbula gelirse, onlarn kendilerinden
alacaklarndan kayglanyorlar Brakmadan bu yana
nemli rol oynam olan Kemalist aleyhtar kimi Trk, Rum
ve Ermeniler vardr ve onlar, kiisel yaamlarnn gvenlii
konusunda kaygldrlar. stanbuldan ayrlmak iin benden
yardm diliyorlar. Kemalistlere kar bize her bakmdan
yardmc olan kimi Trk, Rum ve Ermenilerin bu dileklerini grmezlikten gelemem. Bu gibi kiilerin lke dna gitmelerine yardmc olmak amacyla, General Haringtonla
birlikte, kstl seyahat belgeleri hazrlam bulunuyorum.
Bu kiiler arasnda Damat Ferit Paa da vardr. Kendisi,
Kemalistlerin, Yunanllara kar salam olduu baarnn
cokun gnlerinde Avrupadan stanbula dnmt. Yaklak olarak bir hafta sonra, akllca davranarak, ailesiyle
birlikte Avrupaya dnme karar almtr. Birka gn nce,
Damat Ferit, ei Prenses Mediha, vey olu Prens Sami, iki
hademe ile talyaya hareket etmilerdir. Onlara, seyahat
edebilmeleri iin, Yksek Komiserliimiz tarafndan ve
kendi yetkimle seyahat belgeleri verilmitir.6
Rumbold, Curzona ayn gn gnderdii gizli ve kiisel yazda
zetle yle diyordu:
DA, FO 371/7898/E 10389; Sabah, kdam, 23.9.1922.
195
Bildiiniz gibi, Padiah, kiisel olarak tehlikeye girerse,

onu korumak iin elimizden geleni yapacamz kendisine
1920 yl Ekim balarnda bildirmitik. O srada tahttan ekilmek isteyen Padiah bu grten vazgeirmitik ve bu
da, onun kiisel gvenliini salamadaki sorumluluumuzu artrmtr. ngiltere Sava Bakanlyla General Harington arasnda, son gnlerde yaplm olan yazmalardan, ngiliz ynetiminin, bu konuda, burada (stanbulda),
elimizden geleni yapmamz istedii anlalyor. G olan,
tam vaktinde harekete gemektir. Bilinen nedenlerden
tr, Padiah buradan paketlemi veya istifa anlamna
gelen bir davranta bulunmaya sevketmi olduum grnmn vermeyi dilemiyorum. Padiah, 23 Eylle kadar
bu konuda hibir davranta bulunmam; yalnz, Mustafa
Kemale bir kutlama telgraf gndermeye tazyik edilmi
olduunu, ama bunu reddettiini dolayl biimde bilgime
sunmutur. Padiahla aramzda araclk yapan kii (ad verilmiyor), Kemalistlerin Padiaha kar uzun sreli nefret
duygular olduunu ve Padiahn onlarla asla ibirlii yapamayacan anlam olduunu; Kemalistler erge yapacaklar gibi, stanbulda baa geerlerse, Padiahn tek are
olarak stanbuldan ayrlmak zorunda kalacan; durum
bu kerteye gelince, kendisine nceden bilgi verilmesini ve
Abdlhamitin akbetine uramamak iin, ailesi ve sadk
hademeleriyle birlikte buradan ayrlacan bildirmitir.
Rumbold unlar eklemiti:
Padiah, kendi durumunun g olacana inanmakta hakldr. Onun, u anda, genellikle ciddi tehlike iinde olduunu sanmyorum; ancak, bu tehlike suratle ortaya kabilir.
Burada, g, Kemalistlerin elindedir. Dileim, Padiah vakitsiz karar vermeye sktrmamak; zaman gelince, onun
hayatn ve kiisel zgrln salamaktr.7
DA, FO 371/7901/E 10729: Rumbolddan Curzona gizli ve zel mektup,
stanbul, 26.9.1922.
196
SALH R. SONYEL
te yandan, Balaklar, karlam olduklar bunalm zerine

ivedilikle Pariste grmeler yapm;8 bu grmeler sonunda, bizzat Curzonun hazrlam olduu ve savaan yanlar Balaklarla
birlikte bar konferansna aran ortak notada, Mustafa Kemalle
Balak Generalleri arasnda Mudanyada bir mtareke konferans yaplmas nerilmiti.9 Bunu takiben, 3 Ekim ile 11 Ekim arasnda yaplan etin mzakerelerden sonra Mudanya Brakmas
imzalanmt.10 Bu arada, bar konferansnn Lozanda yaplmas da
karara balanmt.
Refet Paann stanbula Gelii
Lozan konferans balamadan bir ay kadar nce, 19 Ekimde,
General Refet Paa stanbula ulam; bakentin kurtarclarndan
biri olarak cokun gsterilerle karlanmt. Gl Nihal adl gemiyle Kabataa inen Refet Paa, stanbul sokaklarndan geerken
byk bir kalabalk tarafndan alklanmt. Kentin eitli camilerinde dualar okunmu; yol boyunca, halk, kurbanlar kesmilerdi.
Refet Paay her tr resmi ve gayri resmi kurulularn temsilcileri
karlam; Padiahn bir mabeyincisi ona u mesaj iletmiti: Padiah adna size ho geldiniz derim. Basna gre, Refet Paa u yant
vermiti: Halifelik yksek katna dini ballk duygularm ltfen
iletiniz. Veliaht da gnderdii mesajda, ulusun abalarnn baarl
olacana daima inanm olduunu ve ayaklar altna alnm olan
Trakyann da yurda iadesinin lkeye saygnlk, adalet ve gvenlik
getireceini bildirmi; Refet Paa ona u yant gndermiti: Veliaht
Abdlmecit Efendi, Halifelik yksek katna adaydr. Balangtan
beri yerine getireceimize dair sz vermi olduumuz amalardan
biri de Halifelii zgrle kavuturmakt. Dolaysyla, kendilerine
teekkrlerimi sunarm. Sadrazamn bir tebrik mesaj gndermesi
zerine, Refet Paa, Tevfik Paay, devlete gemite yapm olduu
CP 9735; DA, FO 371/7892/E 9735den E 9758e kadar: Paris Grmeleri,
20- 22.9.1922.
9
CP 571 ve 9995: Paris Grmeleri, 23.9.1922.
10
8
197
hizmetlerden tr vm; onun, ulusun minnettarlk ve saygnln kazanm olduunu; ancak, szlerinin o gnlere deil, gemie
deinmi olduunu hatrlatm ve Tevfik Paadan Sadrazam olarak
sz etmekten kanmt.
Refet Paa, stanbul Valisinin kendisini ileri Bakanl adna
karlamas zerine, halka ve Bakana teekkr ederek unlar belirtmiti: Bizim hkmetimiz demokrat bir ynetimdir ve halk tarafndan, ulusal egemenlik ilkesine gre ynetilir. Ancak, kendi hkmetim adna bir ileri Bakan tanyamam. ngiliz Yksek Komiseri
Rumbolda gre, Refet Paa hi ekinmeden sz ederek, stanbul
hkmetini ve Padiah tanmadn ima ediyordu. Bu arada, Refet Paa, birok etkinliklere katlm; konumalar yapmt. zellikle stanbul niversitesinde 21 Ekimde yapt konuma byk ilgi
ekmiti. Rumbolda gre, bu niversite, stanbulda, Kemalistlerin
bir kalesi biimine gelmiti. Refet Paa, yapt konumada zetle
yle demiti:
Fatih Sultan Mehmet, Trklere stanbulu, Sultan Selim,
Halifelii salamtr. Ankara, Halifelik katn tanyor ve
stanbulun, Halifeliin srekli bakenti olmasn diliyor
Uzun srede, ulusal szlardan sonra, ulusal ilkeler ve halkn gerek egemenlii stn gelmitir. Ankarann d siyasas Misak- Millice, i siyasas, geen yl kabul edilmi
olan anayasa ile izilmitir. Bsbtn sorumlu olan halk,
teknik adan olanaksz olan Padiahn yerini almaldr.
Egemenlik halkn olunca, sorumlu olmayan, olduka kutsal bir Halifelik olanakl olacaktr.
Rumbolda gre, Refet, herhalde Halifelii ykmadan Sultanl ykmann olanakl olacan anlatmaya alyordu; ancak, tm
konumalarnda Padiahn kiiliine deinmemeye byk dikkat
gsteriyordu. ngiliz Yksek Komiseri, Kemalistlerin, Padiah batan atacak bir duruma gelince bunu yapmaktan ekinmeyeceklerine
inanyor; Ankarada, Padiahn kiiliine kar yaplan sert saldrla-
198
SALH R. SONYEL
rn rnei olarak, Yeni Gn gazetesinin 1 Ekim 1922 gnl saysnda

yaymlanm olan yazya deinerek yle diyordu: Refet Paa, buradaki (stanbul) Balak yetkililerine kar ne kadar dosta grnrse grnsn, o da, Ankara ynetimini yrten askeri klik kadar
venistir ve kafas, ihtilalci ve yaylmc grlerle doludur.11
Lozan Konferans
Yunanllarn 1922 yl Eyllnde Anadoluda uram olduklar byk yenilginin ardndan, Balak Devletler (ngiltere, Fransa ve talya), yeni bir sava nlemek amacyla BMM ynetimini,
Yunanistan ve teki kimi devletleri ivedilikle Lozanda yaplmas tasarlanan bar konferansna katlmaya armlard.12 ngiltere
Dileri Bakan Lord Curzon, BMM ynetimiyle birlikte stanbul
hkmetinin de konferansa katlmaya arlmas grnde direnmi; Fransz devlet bakan Poincare tarafndan desteklenmiti; ama Poincare, daha sonra bu konuda grn deitirmiti.13
Bylelikle, Curzon, yetkisi stanbul surlarn asmayan kukla Tevfik
Paa ynetiminin mezarn kazm oluyordu, nk, Balaklar, 26
Ekimde ilgili devletlerle BMM ve stanbul hkmetlerini konferansa arnca;14 BMM ynetimi, konferansa temsilci gndermeyi
29 Ekimde kabullenmekle birlikte, stanbul hkmetine gnderilmi olan ardan tr Balaklar protesto etmi; bu davrann,
Mudanya Brakmasnn zne ve szne kart olduu grn
yaz, stanbul, 24.10.1922. Refet Paaya atfedilen alntlar ngilizceden evrilmitir.
12
DA, FO 371/7892/E 9783: Balak Devletlerden Ankaraya nota, Paris,
23.9.1922; Sonyel II, s. 290 vd.
13
DA, FO 371/7903/E 11023; DBFP XVIII/1, s.188-191: Curzondan
Hardingeye telgraf Londra, 12.10.1922; FO 371/7904/W 11262: Poincareden
Curzona yaz, Paris, 14.10.1922; FO 371/7908/E 12000; DBFP XVIII/1,
s.219-220: Crowedan Fransz Bykelisi St. Aulaireye yaz, Londra,
2.11.1922; a.g. kaynak, E 12001: St. Aulaireden Curzona yaz, Londra,
2.11.1922.
14
DA, FO 371/7906/E 11637; DBFP XVIII/1, s. 208-209: ngiltere Dileri Bakanlndan Atina ve stanbula telgraflar, 26.10.1922; BTTD, no. 34, Temmuz,
1970, s.12.
11
199
ne srerek, stanbul hkmeti konferansa katlrsa, bunun, BMM

hkmetinin konferansa katlmasn nleyebilecei uyarsnda
bulunmutu.15
Bu srada, Osmanl ynetimi Dileri Bakan Ahmet zzet
Paa, ngiliz Yksek Komiserlii yetkililerinden (Kemalist dman) Andrew Ryanla grrken, stanbul ynetiminin yasal (de jure)
hkmet olarak konferansa katlma hakk olduunu; Ankarann bu
hkmete kar dmanca duygular beslemediini ve konferansta iki
delegasyonun anlamaya varabileceini sylemiti.16 Sadrazam Tevfik Paa da, konferansa karma bir kurul gndermelerini 29 Ekimde
Mustafa Kemale nerince;17 Trk ulusal nderi, Trkiyenin ancak
BMM ynetimince temsil edilebilecei yantn vermi;18 Tevfik
Paann bu davran BMMnde fkeli bir hava yaratmt. Bunun
zerine, Salk Bakan Dr. Rza Nur, Osmanl mparatorluunun
kaldrldna ve yerini yeni bir Trk devletinin alm olduuna dair
Meclise bir nerge sunmu; Erzurum milletvekili Hseyin Avni ve
teki milletvekillerince de desteklenen bu nerge, Mustafa Kemalin
baz kafalar kesilecektir biimindeki tehdidi19 zerine, saltanatn kaldrlmasna yol aan bir yasa tasars hazrlanm; 1 Kasm
1922de, BMMnda oybirliiyle kabul edilen yasa ile saltanat kaldrlm; kiisel egemenlie dayanan stanbul hkmetinin, 16 Mart
1920den20 itibaren tarihe kart; Halifelik Osmanl hanedanna ait
olmakla birlikte, bunun dayanak noktasnn Trkiye Devleti olduu
DA, FO 371/7907/E 11925; DBFP XVIII/1, s.213-214: Byk Millet
Meclisinden Balak Devletlere nota, Ankara, 29.10.1922; FO 371/7907/E
11926: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, stanbul, 31.10.1922; FO
371/9176/E 10937: Trkiye Yllk Raporu, 1922.
16
DA, FO 371/7903/E 11025: Ryan - zzet Paa grmesiyle ilgili gizli
17
stanbul, 31.10.1922.
18
Tevfik Paadan Mustafa Kemale telgraf, stanbul, 29.10.1922; ATTB, s.476;
Cebesoy, s.113-115; BTTD, no.34, Temmuz 1970, s.13.
19
Nutuk III, s.469; Erhan, s.31.
20
stanbulun Balak Devletlerce resmen igal edildii tarih.
15
200
SALH R. SONYEL
ve bu makam ancak BMM tarafndan seilecek bir kiinin igal edebilecei kesinlikle belirtilmiti.21
4 Kasmda Rumboldla gren Tevfik Paa, ona, stanbul
ynetiminin istifa edip etmemesini ve Lozan konferansna bir delegasyon gnderip gndermemesini sormu; Rumbold, ona, her iki
konuda neride bulunamayaca yantn vermiti. Bunun zerine,
Sadrazam, stanbul hkmeti istifa ederse ne olacan sormu;
Rumbold, durumu teki Yksek Komiserlerle grmesi gerektii
ve sonucu kendisine bildirecei yantn vermiti. Bundan sonra,
Tevfik Paa, BMMnde yaplm olan grltl oturuma deinerek, usulszce kurulmu olan bir Meclisin Padiahl kaldrmaya
ve Halifelikte deiiklik yapmaya yetkisi olmadn; Halifenin tm
slam Dnyasn ilgilendirdiini ne srm; bar konferansnda
epeyi glkler kaca ve Kemalistlerin, o gnk ruh haleti iindeki tutumlarna gre, olanaksz istemlerde bulunacaklar kehanetinde
bulunmutu.22 Ertesi gn Fransz Yksek Komiseriyle de gren
Tevfik Paa, erkten ekilmeyi dilediini ve hkmeti kime teslim etmesi gerektiini sormu; ama bu konuda kesin bir yant alamamt.23
Bu gelimelerden sonra, stanbul hkmeti ancak birka gn daha
erkte kalabilmiti. Bu sreden yararlanan Tevfik Paa, son anda bile,
stanbuldaki ngiliz ve Fransz Yksek Komiserleri Rumbold ve
General Pelleyle entrika evirmeyi srdrm; onlarn neri ve yardmlarn dilemi; bir sonu alamaynca, 4 Kasmda Sadrazamlktan
ekilerek, 19 Ekimde stanbula ulam olan BMM temsilcisi Refet Paaya makamn devretmiti.24
Tevfik ve zzet Paalarn erkte geirdikleri son anlar, ngiliz
Yksek Komiseri Rumbold tarafndan Curzona etraflca anlatlm 1 Aralk 1922 tarihli kanun, no.56;
DA, FO 371/7908/E 12079; DBFP XVIII/1, s.226-227: Rumbolddan Curzona
gizli telgraf, stanbul, 4.11.1922.
23
DA, FO 371. 7908/E 12082: Rumbolddan Curzona ivedi ve gizli
telgraf, 5.11.1922.
24
DA, FO 371/7907/E 11820; FO 371/7908/E 12097; BO no.412/414; DBFP
XVIII/1, s.229-230: Rumbolddan Curzona yaz, 24.10.1922 ve telgraf,
15.11.1922.
21
22
201
t. Rumbold, Tevfik Paayla yapm olduu son resmi grmeden

sonra Curzona 7 Kasmda gnderdii yazda yle diyordu:
Sadrazam, benimle vedalarken, eski nesile mensup, yal ve saygn bir Trk Efendisiyle resmen son olarak grmekte olduumu sezdim. Onun, glkler ve aalamalar
nnde arbal tavr sempatimi kazanmtr Bylece,
yzyllar boyunca srm olan bir rejim ve rgt gemie karmtr Bu tarihi rejimin kayboluundan sonra
Trkiyenin gnence kavuup kavumayacan zaman
gsterecektir. Ancak, var olan belirtiler, bugn, Trkiyede
erkte bulunanlarn lkeyi bir felakete srklemekte olduklar grnmn veriyor.
Rumboldun bu kehanetinin ne kadar isabetsiz olduunu
daha sonraki gelimeler kantlayacaktr. Bu arada, zzet Paa da
Rumboldla yapt son grmede, Trklerin Yunanllara kar kazanm olduklar utkudan tr bir Trk olarak kvan duymas gerekirken, bir evreye dek znt duyduunu belirtmiti.25
Vahdettinin Trkiyede Son Gnleri
Son ana kadar ngilizlerden yardm umarak tahtna adeta yapm olan Padiah Vahdettin, stanbul hkmetinin erkten ekilmesinden hemen sonra, 6 Kasmda, ngiliz Yksek Komiseri Sir
Horace Rumbold ve yardmcs Andrew Ryanla buuk saat sren bir grme yapm; Bolevik olarak tanmlad Kemalistlerin
silahsz bir darbeyle kendi hkmetini ele geirdiklerini sylemi;
grevinden istifa etmeyeceini; Kemalistlerin bir aznlk oluturduklarn iddia ederek, Balaklarn stanbulu sk ynetim altna
alp almayacan sormutu. Rumbold, stanbul hkmetinin ortadan
kalkm olduu; Balaklarn konferansta bir Gle grmeleri
gerektii; bunun da ancak Ankara ynetimi olaca yantn vermiti.
Bunun zerine, Padiah, lkeden ayrlmaya karar verirse kendisine
yardmc olup olmayacaklarn sormu; Rumbold, yardma hazr ol DA, FO 371/7912/E 12443; FO 371/7914/E 12936: Ruymbolddan Curzona
iki yaz, 7 ve 14.11.1922.
25
202
SALH R. SONYEL
duklarn bildirmiti. Ancak, Padiah, ciddi bir tehlike kncaya kadar stanbuldan ayrlmayacan belirtmi ve nereye gtrleceini
(Kbrsa m Msra m) diye sormu; Rumbold, Msrn olanaksz
olduu yantn vermiti.26
Bir ara, ngilizler, Vahdettini kullanmay dnmlerdi. ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Ronald Lindsay 6 Kasm
1922de u kmay kaleme almt:
Frsattan yararlanarak, Padiaha Kbrsta siyasi barnak
nererek veya ona, grevinden istifa etmemesini telkin
ederek, slam lkelerinin gznde saygnlmz ykseltme olanan incelemekte yarar olabilir. Halifenin ngiltere
tarafndan Trkiyedeki Ulusulara ve cumhuriyetilere
kar korunmas, Hindistan ve teki slam lkelerinde pek
etkili olabilir.
Bakanlk Mstear Crowe u yorumu yapmt:
Padiaha siyasi barnak vermek nerisi dikkatle incelenmelidir. Ona, barnak olarak belki Hindistan nerebiliriz;
ama bu denli bir neri, Hindistanda Halifeye kar soukluk yaratabilir.
Curzon da unlar eklemiti: Padiaha siyasi barnak verilmesi
grne deer veririm; ama ona bu melce nerede verilebilir? Ltfen
bu konuyu tartnz.27 Ancak, Hindistan Kral Naibi, 10 Kasmda
Hindistan Bakanlna u gizli telgraf gndermiti:
Padiahn Halifelii dnda, kendisi Hindistanda pek
az tannmtr ve (Trkiyenin) igali srasnda, onun, (ngilizlerin) aleti olduundan kukulanlmaktadr. Dolaysyla, genel eilime gre, onun tahttan indirilmi olmas
Hindistanda ilgisizlikle karlanmtr. Mustafa Kemal
ise, lkesinin kurtarcs ve slamn ampiyonu olarak
grlmektedir.28
DA, FO 371/7912/E 12647: Rumbolddan Curzona yaz, 7.11.1922.
DA, FO 371/7910/E 12293.
28
DA, FO 371/7913/E 12699: Kral Naibinden Hindistan Bakanlna ivedi,
zel ve gizli telgraf, 10.11.1922.
26
27
203
Bir sre sonra, Vahdettin, Trkiyedeki ngiliz igal gc Bakomutan General Sir Charles Haringtona gnderdii kiisel mektupta, ngiliz hkmetinin koruyuculuuna snm olduunu ve
siyasi barnak dilediini bildirmiti. Bu dilei ivedilikle kabul edilen
Vahdettin, 17 Kasm 1922de, olu Erturul, be ei, doktoru, mzik
hocas, ba mabeyancs, iki sekreter, sandk dolusu mcevher ve
3.000 Osmanl altn liras ile,29 sarayndan gizlice alnarak, ngiliz
Malaya sava gemisiyle Malta adasna gtrlm;30 ancak, makamndan istifa etmediini aklamt.
ngiliz Yksek Komiseri Rumbold 24 Ekimde ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii gizli yazya, Yeni Gn gazetesinin 1
Ekim gnl saysnda yaymlanm olan yazdan u pasaj aktarmt:
Trk ulusunun utkusu, hain Padiah, taht ve tacn brakmaya zorlamtr. Konstantinden sonra devirmi olduumuz Padiah, ngilizlerce lke dna karlmak zeredir.
Mehmet VI ad altnda padiahla balam olduu gnden bu yana ulusuna ihanet etmi; ngilizler ve Yunanllarla
ibirlii yapm; imdi de grevinden ekilmitir Cehenneme gitsin!31
ngiliz Yksek Komiser vekili Nevile Henderson da, 21
Kasmda ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii yazda, Trk
basnndan u alntlar iktibas etmiti:
etiner, s.261-275.
FO 371/ 7914/E 12907, E 12952; FO 371/7962/E 12790, E 12846 ve E12887;
DBFP XVIII/1, s.283: Londradan Maltaya telgraf, 17.11.1922; Maltadan
Londraya telgraf, 17.11.1922; ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden
Oliphanttan Hendersona telgraf, 24.11.1922; FO 371/9176/E 10937: Trkiye
Yllk Raporu, 1922; Sylev II, 476; Speech, s.5678; Harington, s.128-131; Walder, s.333; etiner, s.261-275.
31
yaz, stanbul, 24.10.1922. Metin ngilizceden evrilmitir.
29
30
204
SALH R. SONYEL
Renin: Vahdettin, davranlar konusunda halka hesap verecei gnn yaklamakta olduunu ve halka kar byk
borlar olduunu sezmitir. Osmanl Hanedan lkeye 36
Sultan vermitir. Bunlar arasndan yce ve nemsiz, iyi ve
kt Padiahlar kmtr, ama Vahdettin gibi korkak kmamtr. Kendi seleflerinin mezarlarna srtn cevirmi
olan Vahdettin imdi bir macera peine dmtr.
Tevhid-i Efkar, sabk Padiahn kan misli grlmemi alaklk olarak nitelemi; ancak, kendi din ve ulusunun dman olan
bir dk Padiahtan baka birey beklenemeyeceini kaydetmiti.
Basna gre, Padiah, son yldan beri din ve lkesine ihanet etmiti. 19 Kasm gnl Vakit gazetesi, Mehmet VIya yaplacak ilem,
onun inzivaya ekilmesi ve ulusun, onun masraflarn karlamas
olacakt. En iyi zm, ulusun, onun ruhsuz bedeninden, masrafa
katlanmadan kurtulmak olacakt. Kendisini kurnaz sayan Vahdettin,
son anda bir hata ilemiti. Kendi eliyle kendi sonunu hazrlam;
kendi eliyle kendini asmt.32
Vahdettin Maltaya ulanca ngiliz Valisi Felt-Mareal Plumer
onu iyi karlamt. 25 Kasmda Byk Britanya Kral ve Hindistan mparatoru V. Georgea u telgraf gndermiti:
Bakentten (stanbuldan) ayrlrken Majesteleriniz hkmeti, Yksek Komiseriniz, Bakomutannz ve Maltaya
geliimde Valiniz Plumer tarafndan bana yaplm olan
yardm ve gsterilmi olan kolaylklardan dolay Majestelerinize en derin minnetlerimi sunarm. Majestelerinizin
ailesinin tm mensuplarnn salk ve refah iin Tanrya
dua ederim.
ngiliz Kral ona 28 Kasmda u yant gndermiti:
Majestelerinizin gvenlik iinde Maltaya ulam olmas
DA, FO 371/7962/E 13269: Hendersondan ngiltere Dileri Bakanlna
yaz, stanbul, 21.11.1922.
32
205
ve sehayatiniz iin yaplm olan aranjmanlarn memnuniyet verici olmas bana byk zevk vermitir. Majestelerinize, benimle ve ailemle ilgili mesajnzdan dolay minnettarm ve salnzn iyi olmasn dilerim.33
Bir sre sonra, Malta Valisi (7 Aralk 1922de), ngiltere Smrgeler Bakanlna gnderdii gizli telgrafta, o gn kendisiyle
grm olduu Padiahn, kendisine tat salanabilecei en erken vakitte Mekkeye gitmeyi dilediini bildirmi; Kral Hseyinin
onu Mekkeye davet etmi olduunu; amacnn, Peygamberin mezarn ziyaret etmek olduunu bildirmiti. ngiliz hkmeti bunu kabullenerek ona tat salamt.34 Bundan sonra Vahdettin 15 Ocak
1924de Hicaza varm; bizzat kendisi Halife olma d gren Kral Hseyinin muamelesinden pek memnun kalmam; orada mit
krklna uram; fazla tutunamam ve Hicazdan Msr, rdn
veya Kbrs gibi Mslmanlarn yaad bir yere gitmek istemiti.
Ancak ngilizler buna izin vermemilerdi, nk kendisini ngiliz
mparatorluunun konuu olarak saymamaya balamlard. Sonunda, Vahdettine, talyann San Remo kentinde oturmas iin izin
verilmi;35 oraya giderek Manolya atosuna yerlemi; 15 Mays
1926da kalp sektesinden lmt. Cenazesi daha sonra ama gtrlerek Yavuz Sultan Selim camisinin bahesine gmlmt.
IDA 371/7962/E 13317: ngiliz Kralnn zel sekreterinden ngiltere Dileri

Bakanlna yazlar, Londra, 25 ve 28.11.1922.
34
DA, FO 371/7962/E 13894: Plumerden ngiltere Smrgeler Bakanlna
ivedi ve gizli telgraf, Malta, 7.12.1922.
35
imir: Dounun Kahraman Atatrk, s.117-118.
33
SONU
Vahdettin lkeden katktan bir sre sonra, birleik bir
Trkiyeyi temsil eden smet Paa bakanlndaki bir kurul, 20 Kasm 1922de svirenin Lozan kentinde trenle alan Lozan konferansna katlm; konferansn 1923 yl ubat aynn ilk haftasna
kadar sren birinci dneminde etin bir mcadele vermiti. Konferans 5 ubatta kesintiye urayarak ertelenmi; diplomasi sahasnda yaplan karlkl gayretler sonucunda, 23 Nisan 1923de ikinci
dnem oturumlar balam; daha etin bir mcadeleyle, sonuta,
24 Temmuz 1923de Lozan Antlamas imzalanmt. Bu antlama,
dnyann her yannda Kemalist Trkiyenin en yce diplomatik zaferi olarak karlanmt.1
Bu antlama, yenilgiye uratlarak grnrde paralanm
olan, ama ykntlar zerinden ykselerek, en gl devletlere kar
koyan ve yaklak olarak tm amalarn elde eden bir ulusun lmkalm savamn son perdesi olmutur.2 Bu antlamadan sonra, Trkiye, yabanclarn entrikalarndan uzak, kendi ulusal snrlar iinde,
bamsz ve egemen bir devlet olarak dnyann nne kmt.3 Bu
yce eserin yaratlmasnda Mustafa Kemal (Atatrk)in esiz nderliinin; smet (nn)in uygulam olduu arbal ve metin diplomasisinin ve her trl ezgilere, barbarlklara ve fedakarlklara maruz
kalm olan Trk ulusunun destan oluturan savamnn byk pay
olmutur.4
Bayur, s.118; Aydemir, s.132; Vere-Hodge, s.46; Cumming, s.186; LTemps, Paris, 18.7.1923; DA, FO 371/9087/E 7456; Grew, s.569. Lozan Konferansyla
ilgili olarak bkz. Sonyel II, s.290 vd.
2
IDA. FO 371/10224: Trkiye Yllk Raporu, 1923; Toynbee ve Kirkwood,
s.115.
3
DA, FO 371/9131/E 7808: Hendersondan Curzona yaz,
stanbul, 25.7.1923.
4
Ayr. bkz. DA, FO 371/9090/E 8079; Aa Hann demeci, Times,
Londra, 28.7.1923.
1
KAYNAKA
Amerika Birleik Devletleri
Bristol Belgeleri: Kongre Ktphanesi (Library of Congress), kutu
37, Washington.
National Archives (Milli Arivler) mikrofilm kolleksiyonu,
Dileriyle ilgili 1918- 1923 belgeleri.
Papers Relating to the Foreign Relations of the United States
(ABDnin d ilikileriyle ilgili belgeler): 1914, The World War
(Dnya Sava), ek 1, 1918, blm 1: Paris Bar Konferans,
1918-1923, c. -IV ve XI, 1919, c.II, Washington, 1934.
Woodrow Wilson Belgeleri.
Fransa
Conference de Lausanne sur les affaires du Proche-Orient (Lozan
Konferans 1922- 1923), Recueil des Actes de la Conference,
premiere serie, c. I-IV, Paris, 1923.
Ministere des Affaires Etrangeres: Documents Diplomatique Franaise, 1918-1923, (Dileriyle ilgili diplomatik belgeler) 1.re
serie, Paris 1930.
------------: Conference de Lausanne, Paris, 1923.
------------: Archive Diplomomatique, serie E, Levant, 1918- 1923.
Ministre de la Defense, Etat-Major de lArme de Terre, Service
Historique, Inventaire Des Archives de la Guerre, 1918-1923
(Savunma Bakanl belgeleri); Chateau de Vincennes, 1981.
Confrence de la Paix, 1919-1920 (Paris Bar Konferans belgeleri)
Recueil Actes de la Conference, 42 cilt, Paris, 1922-1935.

ngiltere
British and Foreign State Papers (ngiltere ve Yabanc Devletlerin
210
SALH R. SONYEL
Belgeleri):
- c. CXI , Mondros Brakmas, s.611-613.
- c, 113 , Sevr Antlamas, s.652-776.
- c.118, Moskova Antlamas, s.990-996.
Cabinet Papers (Kabine Belgeleri):
Cab.23 - Kabine toplantlarnn tutanak ve kararlar, 19181922.
Cab.24 - Kabine andalar, 1918-1923.
Cab.25 - Yksek Sava Konseyi belgeleri, 1917-1919.
Cab.28 - Balaklarn (Sava) konferanslar, 1918-1919.
Cab.29 - Uluslararas konferanslar, 1917-1921.
Command Papers (Buyruldular):
- 53, c.III - Mondros Brakmas.
- 671, c. LI, Gizli Antlamalar.
- 963, (c.LI), l Szleme.
- 964, (c.LI), Sevr Antlamas
- 1556, Turkey No.2, 1921, Ankara Antlamas, 20.10.1921.
- 1570, No.1, 1922, Ankara Antlamasyla ilgili olarak ngiltere ve Fransa arasnda yaplan yazmalar.
- 1814 (c. XXVI) 1923 Lozan Konferans.
Documents on British Foreign Policy (ngilterenin d politikasyla
ilgili Belgeler, 1. serinin aadaki ciltleri):
IV - The Adriatic and the Middle East, 1919 (Adriyatik ve Orta
Dou).
VII - The First Conference of London (ubat - Nisan 1920)
(Birinci Londra Konferans).
VIII - International Conferences on High Policy (Nisan - Aralk 1920) (Yksek Siyasa le lgili Uluslararas Konferanslar).
XIII - The Near and Middle East (1920-1921) (Yakn ve Orta
Dou).
XV - International Conferences and Conversations (1921)
(Uluslararas Konferanslar ve Grmeler).
211
XVII - Greece and Turkey (1921-1922) (Yunanistan ve Trkiye).

XVIII - Greece and Turkey (3.9.1922 - 24.7.1923) (Yunanistan
ve Trkiye).
Foreign Office 371 - Genel siyasi yazmalar.
406 - Gizli belgeler.
800 - Bakan ve teki yetkililerin belgelerinin zel kolleksiyonlar.
Confidential Print (Gizli Belgeler) - Dosya 3147den 3860a,
4158den 4970e, 5035den 5294a; 6077den 6581e;
7363den 8832ye; 9056dan 9176ya; 10224.
Lordlar Kamaras - David Lloyd George Belgeleri.
zel Belgeler: FO 800 (Balfour, Churchill, Curzon, Ryan, Crowe,
Robeck ve Toynbee belgeleri).
talya
Ministero Degli Affari Esteri: Documenti Diplomatici taliani
(talyann Diplomatik Belgeleri), Roma, 1952 - seri 5de 7ye,
4.11.1918 - 1.10.1923.
Trkiye
Babakanlk Arivi Yldz Belgeleri:
Osmanl Meclis-i Vkela kararlar.
Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, Ekim 1918 - Kasm 1922.
Takvim-i Vekayi, 1918-1922.
Tarih Vesikalar.
Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi - 24.4.1920den
30.10.1923e. - Gizli Celse Zabtlar.

Yunanistan
Efimeris ton Sizitiseon tis Vulis (Yunan Parlamentosu Grmeleri),
1918 - 1923
Praktika ton Sinedriaseon tis Vulis (Yunan Parlamentosu Oturumla-
212
SALH R. SONYEL
rnn Tutanaklar) , Atina, 1918 - 1923.

Arivler:
Venizelos Belgeleri (Benakion Musevi, Atina).
Yunan Yksek Komiserlii (zmir) Arivi.
Yunanistan Dileri Bakanl Arivi.
teki Yaynlar
Abbott, G. F.: Greece and the Allies, 1914-1922 (Yunanistan ve Balaklar), Londra, 1922.
Adgzel, Emre: Komintern Belgelerinde Trkiye Kurtulu Sava,
stanbul, 1972.
Advar, Halide Edip: The Turkish Ordeal, Londra, 1928.
-------: Trkn Atele mtihan, stanbul, 1962.
Agha Khan: The Memoirs of Aa Khan (Aa Hann Anlar), Londra, 1954.
Akakayalolu, Cihat: Trk stiklal Sava ve nklab Dneminde
Atatrk - General Kzm Karabekir likileri, 2. Uluslararas
Atatrk Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, Ankara.
Aker, efik M.: stiklal Harbinde 57. Tmen ve Aydn Milli Cidali,
Ankara, 1937.
Akgn, Seil: Halifeliin Kaldrlmas ve Laiklik 1924-1928, stanbul.
Aktepe, Mnir: Atatrke Dair Baz Belgeler, Belleten, XXXII,
say 128, Ekim 1968. s. 441 vd.
Akin, Sina: stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, 2 cilt, stanbul, 1976 ve 1992.
Akyz, Yahya: Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu, 19191920, Ankara 1975.
Angelomati, Hr.: Hronikon Mealis Traodias [Byk Felketin
Kronii], Atina, tarihsiz.
Apak, Rahmi ve tekiler: Ayaklanmalar, 1919-1921, Ankara,
1964.
Apak, Rahmi: Bat Cephesi, Ankara, 1965.
213
Arkolu, Damar: Milli Mcadele Hatralarm, stanbul, 1961.

Armaolu, Fahir: Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, Ankara,
1991.
-------: ngiliz Belgelerinde stanbulun gali (16 Mart 1920), Belleten, LXII, say 234, Austos 1998, s.467 vd.
Armstrong, Harold: Turkey in Travail (Trkiye Doum Sanclar
inde), Londra, 1925.
Arslan, Esat: Amerikan stihbarat Belgelerine Gre Kurtulu Savann Bunalm Dnemindeki Trk D Politikas ve Dileri
Bakan Yusuf Kemal Beyle Yaplan Grmeler, Belleten,
LXII, say 234, Austos 1998, s.495 vd.
Atamer, Hamdi: Milli Mcadele Tarihi - Milli Direnme, BTTD,
say 7, Nisan 1958, s.23 vd.
Atatrk, Mustafa Kemal: Nutuk 2 cilt, Ankara, 1934.
-------: Nutuk Muhteviyatna Ait Vesaik, c,3, Ankara, 1934.
-------: Sylev ve Demeleri, 1906-1938, Ankara 1959.
-------: Sylev ve Demeleri, 1919-1938, Ankara, 1961.
-------: A Speech Delivered by Mustafa Kemal Atatrk, stanbul, 1963
(Mustafa Kemal Atatrkn Sylevi) .
-------: Sylev ve Demeleri, 2 cilt, Ankara, 1963 ve 1964.
-------: Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, (ed.) Arsan Nimet, Ankara, 1964.
-------: Atatrkn zel Arivinden Semeler, 4 cilt, ATASE, Ankara,
1981-1996.
-------: Atatrkle lgili Ariv Belgeleri, T.C. Babakanlk Osmanl
Arivi Daire Bakanl Yayn, Ankara, 1982.
-------: Atatrkn Milli D Politikas: Milli Mcadele Devrine Ait
100 Belge, 1919-1923, 2 cilt, Ankara, 1994.
-------: Atatrkn Kurtulu Sava Yazmalar, (ed.) Mustafa Onar,
Ankara, 1995.
-------: Atatrkn Tm Eserleri, 13 cilt, stanbul, 1998-2004.
Atay, Falih Rfk: Atatrkn Bana Anlattklar, stanbul, 1955.
-------: Atatrkten Hatralar, 1914-1919, Ankara, 1965.
214
SALH R. SONYEL
-------: ankaya: Atatrkn Doumundan lmne Kadar, stanbul, 1969.

Avcolu, Doan: Milli Kurtulu Tarihi, 1883den 1925e, 3 cilt, stanbul, 1974.
Aydemir, evket Sreyya: Tek Adam, Mustafa Kemal (1881-1919,
1919-1922 ve 1922-1938), 3 cilt, stanbul, 1965.
Ay, Metin: Mareal Ahmet zzet Paann Askeri ve Siyasi Hayat, doktora tezi, stanbul niversitesi, 1991.
-------: Son Osmanl Hkmeti ile Ankara Hkmeti Arasndaki Mnasebetler I ve II, Toplumsal Tarih, say 6-7, stanbul,
1994.
Baker, Ray Stannard: Woodrow Wilson and World Settlement (Woodrow Wilson ve Dnya Sorununun zm), 3 cilt, New
York, 1923.
-------: The Public Papers of Woodrow Wilson (Woodrow Wilsonun
Siyasi Belgeleri) , 3 cilt, New York, 1927.
Bayar, Celal: Atatrk Anadoluda, Ankara, 1959.
-------: Ben De Yazdm, 8 cilt, stanbul, 1965-1972.
Baykal, Bekir Stk: Erzurum Kongresiyle lgili Belgeler, Ankara,
1969.
-------: Heyet-i Temsiliye Kararlar, Ankara, 1973.
-------: Trkiye Devletinin D Siyasas, Ankara, 1973.
-------: Heyet-i Temsiliye Tutanaklar, Ankara, 1975.
Baytok, Taner: ngiliz Kaynaklarnda Trk Kurtulu Sava, Ankara,
1970.
Bayur, Hikmet: Atatrk, Hayat ve Eseri, Ankara, 1963.
-------: Trkiye Byk Millet Meclisi Umur-u Hariciye Vekili Yusuf
Kemal Tengirenkin 1922 Martnda Yapt Avrupa Gezisi ile
lgili Anlar; Belleten, 160, XL, Ekim 1974, s.617 vd.
Byklolu, Tevfik: Atatrk Anadoluda, Ankara, 1959.
-------: Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, Ankara, 1962.
Buzanski, Peter: Admiral Mark Bristol and Turkish-American Relations, 1919-1922, (Amiral Mark Bristol ve Trk-Amerikan
likileri) doktora tezi, California niversitesi, 1960.
215
Cebesoy, Ali Fuat: Milli Mcadele Hatralar, stanbul, 1953.

-------: Moskova Hatralar, stanbul, 1955.
-------: Siyasi Hatralar, 2 cilt, stanbul, 1957-1960.
Chirol, Sir Valentine: The Downfall of the Khilafate (Halifeliin
k), Foreign Affairs, 2, 1924, s.571-582.
Churchill, Winston Spencer: The World Crisis: the Aftermath, 19181928 (Dnya Krizinin Sonras), Londra, 1929.
Coar, mer: Milli Mcadele Basn, stanbul, 1964.
Criss, Nuri Bilge: stanbul During the Allied Occupation, 19181923, doktora tezi, George Washington niversitesi, Washington, 1990; Trkesi: gal Altnda stanbul, stanbul, 1993.
Cumming, Henry H.: Franco-British Rivalry in the Post-War Near
East (Sava Sonu Yakn Douda Fransz-ngiliz Rekabeti),
Londra, 1938.
Celebi, Mevlt: Milli Mcadele Dneminde Trk-talyan likileri,
1918-1922, doktora tezi, Ankara, 1999
etiner, Ylmaz: Son Padiah Vahdettin, stanbul, 1993.
Danimend, smail Hami: zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, 4 cilt,
stanbul, 1948.
Davison, Roderic: Turkish Diplomacy from Mudros to Lausanne
(Mondrostan Lozana Kadar Trk Diplomasisi), The Diplomats, 1919-1939, (ed. Gordon Craig ve Felix Gilbert), Princeton, 1953, s.172-209.
Dennister, Robin: Churchills Secret War: Diplomatic decrypts, the
Foreign Office and Turkey, 1922-1944 (Churchillin Gizli Sava: Gizli Belgeler, Dileri Bakanl ve Trkiye) , New
York, 1997.
Dinamo, Hasan zzettin: Kutsal syan, 4 cilt, stanbul, 1966-1967.
Duru, Orhan: Amerikan Gizli Belgelerinde Trkiyenin Kurtulu Yllar, stanbul, 1978.
Dyer, Gweyn: The Turkish Armistice of 1918 (1918in Trk Mutarekesi), Middle Eastern Studies, VII-VIII, Londra, 1975, Mays 1972 - s.143-178; Ekim 1972, s.313- 348.
Edip, Halide, bkz. Advar.
216
SALH R. SONYEL
Erhan, ar: American Documents on Greek Occupation of zmir

and Adjoining Territories (Yunanistann zmir ve Dolaylarndaki Blgeleri galiyle lgili Amerikan Belgeleri), Ankara,
1999.
-------: (ed.) Yaayan Lozan, Ankara, 2003.
Evans, Laurence: United States Policy and the Partition of Turkey
(ABDnin Politikas ve Trkiyenin Bln), Baltimore,
1965.
-------: Trkiyenin Paylalmas, 1914-1924, eviren Tevfik Alanay,
stanbul, 1972.
Frangulis, A. P.: La Grece et la Crise Mondiale (Yunanistan ve Dou
Krizi), 2 cilt, Paris, 1926.
George, David Lloyd: The Truth About the Peace Treaties (Bar
Antlamalaryla lgili Gerek), 2 cilt, Londra, 1938.
-------: Memoirs of the Peace Conference (Bar Konferansyla lgili
Anlar), New Haven, 1939.
-------: The Private Papers of David, Earl Lloyd George of Dwytfor
(Dwytfor Lordu Lloyd Georgeun zel Belgeleri), 10 cilt, Londra, Beaverbrook Kitapl.
Georges-Gaulis, Berthe: La Nationalisme Turc (Trk Milliyetilii),
Paris, 1921.
-------.: Angora, Constantinople, Londres (Ankara, stanbul, Londra), Paris, 1922.
Gilbert, Martin: Sir Horace Rumbold: Portrait of a Diplomat, 18691941 (Bir Diplomatn Portresi), Londra, 1973.
Gilmour, David: Curzon, Londra, 1994.
Giordano, Giancarlo: Carlo Sforza: la Diplomazia, 1896-1921 (Carlo Sforzanin Diplomasisi), Milano, 1987,
Gololu, Mahmut: Erzurum Kongresi, Ankara, 1968.
-------: Sivas Kongresi, Ankara, 1969.
Gkbel, Asaf: Milli Mcadelede Aydn, Aydn, 1964.
Gkbilgin, M. Tayyib: Milli Mcadele Balarken, 2 cilt, Ankara,
1959 ve 1965.
Gztepe, Tark Mmtaz: Osmanoullarnn Son Padiah Vahided-
217
din Mtareke Gayyanda, stanbul, 1969.

Grew, Joseph C.: Turbulent Era: A Diplomatic Record of Forty Years, 1904-1945, (alkantl Donem: Krk Yln Diplomatik
Belgeleri) 2 cilt, Boston, 1952.
Hardinge, Lord Charles: Old Diplomacy: The Reminiscences of Lord
Hardinge of Penhurst Covering the years 1880-1924 (Eski Diplomasi: Penhurst Lordu Hardingein Anlar), Londra, 1947.
Harington, Sir Charles: Tim Harington Looks Back (Tim Harington
Gemie Bakyor), Londra, 1940.
Hasrcolu, Talat: Kazm Karabekir, Mustafa Kemal Paay Tutuklamay Reddediyor, BTTD, say 4, Ocak 1968, s.11-14.
Henderson, Sir Nevile: Water Under the Bridges (Kprnn Altndan Gecen Su), Londra, 1945.
Himmetolu, Hsn: Kurtulu Savanda stanbulun Yardmlar, 2
cilt, stanbul, 1975.
Howard, Harry N.: The Partition of Turkey (Trkiyenin Bln),
New York, 1966.
House, E.M ve C. Seymour: What Really Happened at Paris (Pariste
Gerekten Ne Oldu), Londra, 1921.
Huddleson, Sisley: Poincare: A Biographical Portrait (Poincarenin
Biyografik Portresi) 2 cilt, New Jersey, 1924.
demir, Ulu: Sivas Kongresi Tutanaklar, Ankara, 1969.
-------: Biga Ayaklanmas ve Anzavur Olaylar, Ankara, 1973.
-------: Atatrkn Yaam, Ankara 1980.
Diki Ton Eks (Altlarn Durumas): Proia yayn, Atina, 1931.
Ilgar, hsan (ed.): Mtarekede Yerli ve Yabanc Basn, stanbul,
1973.
nal, bnlemin Mahmut Kemal: Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, stanbul, 1940- 1953
nceday, Cevdet Kerim: Trk stiklal Harbi, stanbul, 1925.
nn, smet: smet Paann Siyasi ve timai Nutuklar, 1920-1930,
Ankara, 1983.
-------: Sylev ve Demeleri, stanbul, 1946.
-------: Hatralar, 2 cilt, Ankara, 1969.
218
SALH R. SONYEL
-------: Hatralar, Ulus, 4.2.1968 ve 15.6.1968.

-------: Byk Millet Meclisindeki Konumalar, 1920-1937, 3 cilt,
Rza Cihan (ed), Ankara, 1992.
zzet (Furga) Paa, Ahmet: Feryadm, 2 cilt, stanbul, 1992-1993.
Jaeschke, Gotthard: Mondrosa Giden Yol, Belleten, no.109, c.28,
Ocak 1964.
-------: Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, Ankara, 1970.
-------: Trk Kurtulu Sava Kronolojisi II - Mudanya Mtarekesinden 1923 Sonuna Kadar, Ankara, 1973.
-------: Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, eviren Cemal
Kprl, Ankara, 1972.
Kansu, Mazhar Mfit: Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, 2 cilt, Ankara, 1966-1968.
Karabekir, Kazm: stiklal Harbimizin Esaslar, stanbul, 1957.
-------: stiklal Harbimiz, stanbul, 1960.
-------: Hayatm, stanbul 1995.
Kandemir, Feridun: Mustafa Kemal, Arkadalar ve Karsndakiler,
stanbul, 1964.
Karacan, Ali Naci: Lozan Konferans ve smet Paa, stanbul, 1943.
Kayser, Jacques: LEurope et la Turquie Nouvelle (Avrupa ve Yeni
Trkiye), Paris, 1922.
Kinross, Lord: Atatrk the Rebirth of a Nation (Atatrk, Bir Ulusun
Yeniden Dousu), Londra, 1966; Bir Milletin Dousu, Trkeye eviren Aydn Tezel, stanbul, 1972.
Kordatu, Yanni: stori Tis Neoteras Ellados (Modern Yunanistann
Tarihi), c.V, Atina, 1957-1958.
Kutay, Cemal: Fevzi akmak Atatrk Tevkif Edecekti, stanbul,
1956.
-------: Milli Mcadelede Amerika, stanbul, 1979.
-------: Devirde Bir Adam: Fethi Okyarn Anlar, stanbul,
1980.
-------: Osmanldan Cumhuriyete Yzylmzda Bir nsanmz: Hseyin Rauf Orbay, 1881-1964, 5 cilt, stanbul, 1992.
219
-------: erke Ethem Hadisesi - Kendi Hatralaryla, stanbul,

1995.
Kk, Cevdet: Damad Ferid Paa, Trk Diyanet Vakf Ansiklopedisi, VIII, s.436-439.
Kle, Sleyman: Mareal Fevzi akmak: Siyasi ve Hususi Hayati,
stanbul, 1953.
Krkolu, mer: Trk-ngiliz likileri, 1916-1926, Ankara,
1978.
Laroche, N. Jules: Au Quai dOrsay Avec Briand et Poincare, 19131926 (Briand ve Poincare ile lgili Belgeler), Paris, 1957.
Lewis, Bernard: The Emergence of Modern Turkey, Oxford, 1966,
Trkesi: Modern Trkiyenin Dousu, eviren Metin Kratl,
Ankara, 1993.
Lewis, Geoffrey: Turkey (Trkiye), Londra, 1965.
Lloyd George: bkz. George.
Luke, Sir Harry: The Making of Modern Turkey (Modern Trkiyenin
Kurulusu), Londra, 1936.
-------: Cities and Men (Kentler ve Adamlar), c.2, Londra, 1953.
-------: The Old Turkey and the New (Eski ve Yeni Trkiye), Londra,
1955.
Mallosis, I.: Politiki storia tu Dimitriu Gunari (Dimitrios Gunarisin
Siyasi Tarihi), Atina, 1926.
Margoliouth, Rev. D. S.: The Caliphate (Halifelik), The New Europe, say 14, 1920, s.294-300.
Mango, Andrew: Atatrk, Londra, 1999.
Marzio, Cornelio di: La Turchia di Kemal (Kemalin Trkiyesi), Milan, 1926.
Mears, Eliot Grinnell (ed.): Modern Turkey, 1908-1923 (Modern
Trkiye), New York, 1924.
Melek, Kemal: Dou Sorunu ve Milli Mcadelenin D Politikas,
stanbul, 1978.
Meray, Seha L.: Lozan Bar Konferans, Ankara, 1969
Metaksas, oannis: To Prosopiko Tu merologio (zel Gnl), c.3,
Atina, 1964.
220
SALH R. SONYEL
Mevlanzade, Rifat: Trkiye nklbnn yz, 2 cilt, Halep, 1926.

Mikusch, Dagober von: Mustafa Kemal - Between Europe and Asia
(Avrupa ile Asya Arasnda Mustafa Kemal) , Londra, 1936.
Misailidis, Kostas: Kk Asya Seferi, eviri, S. Karaolu, 443 daktilo sayfas, tarihsiz.
Morrison, Sir Theodore: England and slam (ngiltere ve slam),
Nineteenth Century and After, say DIX, Temmuz 1919, s.116122.
Mostras, Vasilios D. Mikrasiatiki Epihirisis (Kk Asya Seferi),
Atina, 1969.
Nea Ellas (Yeni Yunanistan) gazetesi: stanbul Bamsz bir Devlet
Olabilir mi? Atina, 13.11.1918.
Nicolson, Harold: Curzon: the Last Phase, 1919-1925 (Curzon: Son
Dnem), Londra, 1934.
Okday, efik: Bykbabam Son Sadrazam Ahmet Tevfik Paa, stanbul, 1986.
Orbay, Rauf: Rauf Orbayn Hatralar, Yakn Tarihimiz, 52 blm,
12 Mart 1962 - 21 ubat 1963.
-------: Cehennem Deirmeni: Siyasi Hatralarm, 2 cilt, stanbul,
1993.
zakman, Turgut: Vahdettin, Mustafa Kemal ve Milli Mcadele, stanbul, 1997.
zalp, Kazm: Milli Mcadele, 1919-1922, 2 cilt, Ankara, 1971.
zgiray, Ahmet: ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumbolda
gre 1918-1920 Yllarnda Trkiye, Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, stanbul, 1951, s.101-153.
zlgl, M. Cemil: Heyet-i Temsiliyenin Ankaradaki almalar,
Ankara, 1989.
zsoy, Osman: Gazetecinin nfaz, stanbul, 1997.
ztoprak, zzet: Kurtulu Savanda Trk Basn, Ankara, 1989.
-------: Trk ve Bat Kamuoyunda Milli Mcadele, Ankara, 1989.
ztrk, Kazm: Atatrkn Trkiye Byk Millet Meclisi Ak ve
Gizli Oturumlarndaki Konumalar, Ankara, 1990.
Paillares, Michel: Le Kemalisme Devant les Allies (Balaklar ve
221
Kemalizm), Paris 1922.

Papulas, Anastasios: Agonia Enos Ethnos (Bir Ulusun Istrab),
Atina, 1928.
Paraskevopulos, Leonidas: Anamnisis (Anlar), Atina 1933.
Peker, Nurettin: 1918-1923 stiklal Savann Vesika ve Resimleri,
stanbul, 1955.
Pernot, Maurice: La Question Turque (Trk Sorunu), Paris, 1923.
Pinon, Rene: Les Accords Franco-Turc (Fransz-Trk Antlamas),
Revue des Mondes, 1.8.1938.
Poincare, Raymond: Au Service de la France(Fransann Hizmetinde), 11 cilt, Paris, 1926-1974.
Rawlinson, Anthony: Adventures in the Near East, 1918-1922 (Yakn Douda Maceralar), Londra, 1923.
Reit Paa: Reit Paann Hatralar, stanbul, 1939.
Roda, Mihail: Ellada Stin Mikran Asian, 1918-1922, (Yunanistan
Kk Asyada) Atina, 1958.
Ryan, Sir Andrew: The Last of the Dragomans (Son Dragoman [Tercman]), Londra, 1951.
Sakellaropulu, Konstantinos: Skia Tis Diseos - storia Mias Katastrofis (Batnn Glgesi - Bir Felaketin Tarihi), Atina, 1961.
Saral, Ahmet Hulki: Gney Cephesi, Ankara, 1966.
Sarhan, Mehmet Zeki: Kurtulu Sava Gnl, 4 cilt, stanbul,
1982.
Selek, Sabahattin: Anadolu htilali, 2 cilt, stanbul, 1963 ve 1965
Sertolu, Mithat: Bir hanetin Belgesi, BTTD, say 7, Nisan 1968,
s.3 vd.
-------: Mutareke Devrinde Saltanat uras ve Milli ura Hazrlklar, BTTD, say 22, Temmuz 1969, s.28-40
Sforza, Count Carlo: Diplomatic Europe Since the Treaty of Versailles (Versay Antlamasndan Sonraki Diplomatik Avrupa), New
Haven, 1928.
-------: Makers of Modern Europe (Modern Avrupann Yaratclar),
1930.
-------: Construttori e Distruttori, Roma, 1945.
222
SALH R. SONYEL
Shaw, Stanford J.: From Empire to Republic, the Turkish War of Liberation (mparatorluktan Cumhuriyete, Trk Kurtulu Sava), 6 cilt, Ankara, 2000.
Simavi, Ltfi: Sultan Mehmed Read Hann ve Halifenin Sarayndan
Grdklerim, stanbul, 1924.
-------: Osmanl Saraynn Son Gnleri, stanbul, 1972.
Sirel, Mnir: Sevr Antlamasn Kabul Eden Saltanat uras,
BTTD, say 4, Ocak 1968, s.15-21.
Sofuolu, Adnan: Fener Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri, stanbul, 1996.
Sonyel, Salahi R.: 1919 Yl ngiliz Belgelerinin Inda Mustafa Kemal ve Milli Mukavemet, Trk Kltr, say 85, Kasm
1969, s.47 vd.
-------: Yunan Millet Meclisi Gizli Tutanaklarnda Mustafa Kemal
ve Trk Kurtulu Sava, BTTD, say 49, Ekim 1971, s.11.19.
-------: The Foreign Policy of the Turkish Nationalists, 1919-1923
(Trk Ulusularn D Siyasas), doktora tezi, Londra niversitesi, Kasm 1971
-------: Son Osmanl Padiah Vahidettin ve ngilizler, Belleten, say
154, XXXIX, Nisan 1975, s.257-264.
-------: Turkish Diplomacy, 1918-1923 (Trk Diplomasisi), Londra,
1975.
-------: The Turco-Greek Conflict (Trk Yunan htilaf), Londra,
1976.
-------: Trk-Yunan Anlamazl, Ankara, 1985.
-------: Trk Kurtulu Sava ve D Politika, 2 cilt, Ankara 1973 ve
1986.
-------: Atatrk the Founder of Modern Turkey (Modern Trkiyenin
Kurucusu Atatrk), Ankara, 1989.
-------: ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumboldun Trk Ulusal Akmna Kars Tutumu, Belleten, LVIII/221, Nisan 1994,
s.159-184.
-------: Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin
223
Trkiyedeki Eylemleri, Ankara, 1995.

-------: The Turco-Greek Imbroglio - Panhellenism and the Destruction of Anatolia (Trk-Yunan Anlamazl - Panhelenizm ve
Anadolunun Ykm), Ankara, 1999.
-------: Kurtulu Sava Dneminde stanbul Kabineleri ve ngiliz
stihbarat Servisi, Belleten, LXV/243, Austos 2001, s.661708.
-------: The Great War and the Tragedy of Anatolia (Yce Sava ve
Anadolu Felaketi), Ankara, 2001.
-------: Atatrk, the Grand Trk (Yce Trk Atatrk), Londra, 2003.
Sylemezolu, Galip Kemali: Bamza Gelenler: Mondrostan
Mudanyaya, 1918-1922, stanbul, 1939.
Stratigos, Ksenofon: Ellas En Mikra Asia (Yunanistan Kk
Asyada), Atina, 1986.
apolyo, Enver Behnan: Kemal Atatrk ve Milli Mcadele Tarihi,
Ankara, 1944.
-------: Osmanl Sultanlar Tarihi, stanbul, 1961.
imir, Bilal: ngiliz Belgelerinde Sakaryadan zmire, stanbul,
1972.
-------: Atatrkn Yazmalar, 1920-1923, Ankara, 1981.
-------: D Basnda Atatrk ve Trk Devrimi, Ankara, 1981.
-------: ngiliz Belgelerinde Atatrk, 1913-1938, 4 cilt, Ankara, 19731989,
-------: Lozan Telgraflar, 2 cilt, Ankara 1990-1994.
-------: Dounun Kahraman Atatrk, Ankara, 1999
Tacalan, Nurdoan: Egede Kurtulu Sava Balarken, stanbul,
1971.
Tansel, Selahattin: Atatrk ve Kurtulu Sava, Ankara, 1965.
-------: Mondrostan Mudanyaya Kadar, 4 cilt, stanbul, 1991.
Tansu, Samih Nafiz: ki Devrin Perde Arkas, stanbul, 1964.
Tarih, c.IV, stanbul, 1934.
Tengirenk, Yusuf Kemal: Vatan Hizmetinde, stanbul, 1967.
Temperley, H. W. V. (ed.): A History of the Peace Conference of Pa-
224
SALH R. SONYEL
ris (Paris Bar Konferansnn Tarihi), 4 cilt, Londra, 1924.

-------: England and the Middle East (ngiltere ve Orta Dou), Londra, 1936.
Toynbee, Arnbold J.: The Question of the Caliphate (Halifelik Sorunu), Contemporary Review, say 117, 1920, s.192-196.
-------: The Western Question in Greece and Turkey (Yunanistan ve
Trkiyede Bati Sorunu) , Londra, 1923.
Toynbee ve K. P. Kirkwood: Turkey (Trkiye), Londra, 1926.
Trk stiklal Harbi, Ankara, 1962-1969.
Trkgeldi, Ali: Mondros ve Mudanya Mtarekeleri Tarihi, Ankara,
1948.
-------: Grp ittiklerim, Ankara, 1951.
Ulagay, Osman: Amerikan Basnnda Trk Kurtulu Sava, stanbul, 1974.
Ulubelen, Erol: ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, stanbul, 1967.
Ulu, N.: Siyasi Ynleriyle Kurtulu Sava, stanbul, 1973
Umar, Bilge: zmirde Yunanllarn Son Gnleri, Ankara, 1974.
Vakka, D.: O Venizelos, Polemikos etis (Sava nderi Venizelos),
Atina, 1949.
Vansittart, Lord Robert: The Mist Procession (Duman Gecikti),
Londra, 1958.
Venizelos, Eleftherios: storia Tu Ethniki Dihazmu (Yunan Blnnn Tarihi), Atina, 1994.
Villalta, George Blanco: Atatrk, Ankara, 1982.
Vere-Hodge, Edward Reginald: Turkish Foreign Policy, 1918-1948
(Trk D Politikas) Ambilly-Annemasse, 1950.
Walder, David: The Chanak Affair (anakkale Olay), Londra,
1969.
Watson, David: Georges Clemenceau, Londra, 1974.
West, Nigel: MI6 British Secret Intelligence Operations, 1909-1945
(ngiliz stihbarat Servisinin Operasyonlar), Londra, 1983.
Wilson, Woodrow: The Papers of Woodrow Wilson (Woodrow
Wilsonun Belgeleri) , c.30, Princeton, 1984.
225
Yalman, Ahmet Emin: Grdklerim ve Geirdiklerim, 2 cilt, stanbul. 1979-1980.

Young, Kenneth: Arthur James Balfour, Londra, 1963.
Yularkran, Cevdet: Reit Paann Hatralar, stanbul, 1930.
226
SALH R. SONYEL
Konuyla lgili Gazeteler

Akam
Albayrak (Erzurum)
Alemdar
Ati
Daily Mail (Londra)
Daily Telegraph (Londra)
Doru Sz (Balkesir)
Figaro (Paris)
Hadisat
Hakimiyet-i Milliye (Ankara)
Hukuk-u Beer ( zmir)
fham
kdam
kaz (Afyon Karahisar)
leri
Illustration
rade-i Milliye (Sivas)
stiklal
Journal des Debats (Paris)
Journal dOrient
Memleket
Minber
lMatin (Paris)
Millet Yolu (Bursa)
Morning Post (Londra)
Nouvelle (Paris)
t (Konya)
Pall Mall Gazette (Londra)
Peyam
Sabah
Sebilrreat (stanbul, Ankara, Kayseri)
Takvim-i Vekayi
Tark
Tasvir-i Efkar
le Temps (Paris)
Times (Londra)
Yeni Gn
Yeni stanbul
Yeni Yol
Vakit
Zaman
DZN
A
ABD IX, 1, 19, 23, 27, 35, 62, 63, 81,
82, 91, 99, 209, 216
Ali Fuat 10, 11, 18, 47, 48, 50, 215
Ali Kemal 36, 43
Ali Rza Paa 76, 86, 87, 150, 152,
168
Amasya Grmeleri IV, 47
Amerika IV, IX, 1, 28, 41, 74, 78, 80,
81, 82, 101, 209, 218
Amerika Birleik Devletleri IX, 1, 209
Andrew Ryan 11, 17, 18, 29, 79, 84,
85, 86, 112, 117, 128, 136, 138,
160, 167, 179, 181, 199, 201
Ankara II, V, VIII, 82, 89, 90, 95, 97,
98, 99, 100, 105, 106, 108, 111,
117, 118, 119, 121, 122, 123,
124, 127, 128, 129, 130, 131,
132, 133, 134, 138, 139, 140,
141, 143, 144, 145, 146, 148,
149, 150, 151, 152, 153, 154,
155, 156, 159, 160, 161, 163,
165, 166, 167, 169, 170, 171,
172, 175, 177, 179, 180, 181,
182, 183, 184, 185, 186, 187,
188, 190, 191, 197, 198, 199,
201, 210, 212, 213, 214, 215,
216, 217, 218, 219, 220, 221,
222, 223, 224, 226
Armstrong V, 18, 27, 185, 186, 187,
188, 189, 213
Atatrk II, VII, VIII, IX, X, 5, 15,
205, 207, 212, 213, 214, 217,
218, 219, 220, 222, 223, 224
B
Bekir Sami 55, 59, 119, 123, 125,
130, 133, 138, 141
Byk Millet Meclisi IV, IX, 95, 97,
103, 104, 156, 163, 172, 174,
190, 199, 211, 214, 220
C-
Calthorpe 3, 14, 15, 16, 20, 21, 23, 31,
33, 34, 35, 36, 37, 38, 40, 42,

43, 44, 45, 49, 50, 51, 55, 60,
61, 62
Cemal Paa 47, 49, 51, 82, 84, 85
Cevat Raif 59
D
Damat Ferit III, 3, 7, 14, 17, 18, 20,
22, 23, 24, 28, 29, 30, 32, 34,
35, 36, 37, 39, 42, 43, 44, 45,
49, 54, 55, 56, 60, 61, 62, 63,
64, 65, 66, 67, 68, 69, 71, 72,
74, 75, 76, 79, 84, 85, 86, 87,
88, 90, 92, 93, 94, 95, 98, 99,
101, 102, 104, 106, 107, 109,
110, 111, 115, 116, 117, 125,
127, 137, 142, 146, 148, 149,
152, 155, 172, 184, 194
David Lloyd George 35, 81, 101, 116,
124, 130, 139, 160, 185, 211
E
Erzurum Kongresi IV, 6, 54, 55, 56,
59, 60, 63, 64, 65, 216
F
Francis Osborne 115, 129, 132, 140,
154, 164, 165, 166, 169, 170,
175, 181, 184, 188, 191
Fransa 1, 2, 23, 27, 32, 33, 35, 36, 45,
63, 82, 90, 101, 104, 134, 138,
141, 145, 148, 149, 153, 177,
178, 198, 209, 210, 221
G
General Harington 150, 189, 194, 195
General Milne 31, 36, 41, 42, 55
George Kidston 10, 21, 44, 70
H
Hac Musa Bey 59
Hakimiyet-i Milliye 127, 170, 193,
226
Heyet-i Temsiliye 214, 220
228
SALH R. SONYEL
Hukuk-u Beer 27, 226

Hseyin Avni 199
Hseyin Rauf V, 3, 6, 7, 47, 52, 54,
57, 59, 60, 62, 90, 166, 167,
218
I-
kinci nn Zaferi V, 132
ngiltere III, IX, 1, 2, 4, 5, 6, 9, 10, 11,
12, 13, 14, 15, 16, 17, 19, 20,
21, 22, 23, 27, 28, 29, 30, 33,
34, 35, 37, 43, 44, 45, 49, 51,
52, 53, 57, 60, 61, 63, 66, 67,
69, 70, 71, 73, 76, 78, 79, 80,
81, 82, 84, 86, 87, 88, 89, 92,
98, 99, 101, 102, 103, 106, 107,
109, 111, 113, 114, 115, 116,
117, 119, 120, 121, 124, 125,
126, 129, 130, 132, 133, 134,
135, 136, 137, 138, 139, 141,
144, 145, 148, 149, 151, 152,
153, 154, 156, 159, 160, 164,
165, 166, 167, 169, 170, 173,
174, 175, 176, 177, 178, 180,
181, 182, 183, 184, 185, 187,
188, 189, 190, 191, 192, 193,
195, 198, 202, 203, 204, 205,
209, 210, 220, 224
stanbul IV, V, VI, 1, 2, 5, 6, 7, 8, 9,
10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17,
19, 20, 21, 23, 24, 27, 28, 29,
30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37,
38, 39, 40, 41, 42, 43, 45, 47,
48, 49, 50, 51, 52, 54, 55, 56,
57, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66,
67, 68, 70, 71, 72, 74, 75, 76,
77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84,
85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92,
93, 94, 95, 97, 98, 99, 100, 101,
102, 103, 104, 105, 106, 107,
108, 109, 110, 112, 115, 116,
117, 118, 119, 121, 122, 123,
124, 125, 126, 128, 129, 132,
133, 134, 135, 136, 137, 138,
139, 142, 143, 144, 146, 147,
148, 149, 150, 151, 152, 153,
154, 155, 156, 157, 158, 159,

160, 161, 163, 164, 165, 166,
167, 168, 170, 171, 172, 174,
175, 178, 179, 180, 182, 183,
184, 185, 187, 188, 189, 190,
191, 192, 193, 194, 195, 196,
197, 198, 199, 200, 201, 202,
203, 204, 207, 212, 213, 214,
215, 216, 217, 218, 219, 220,
221, 222, 223, 224, 226
talya 1, 18, 23, 31, 63, 123, 132, 138,
141, 145, 149, 153, 194, 198,
205, 211
zmir III, 20, 24, 25, 27, 28, 29, 30,
31, 32, 34, 35, 40, 62, 79, 83,
87, 99, 103, 108, 127, 139, 141,
145, 147, 150, 154, 157, 158,
161, 164, 167, 168, 173, 183,
193, 212, 216, 223, 224, 226
zzet Fuat 36
zzet Paa IV, 3, 5, 6, 7, 60, 62, 70,
117, 118, 119, 121, 127, 133,
137, 144, 152, 167, 168, 171,
172, 174, 181, 184, 185, 199,
201, 214
J
John A. Tilley 115
Journal des Debats 72, 226
K
Kazm Karabekir 39, 47, 59, 66, 142,
167, 169, 170, 217
Kont Sforza 31, 123
Kurtulu Sava I, VI, 193
L
Laurence Evans 28
LMatin 77
Londra V, 3, 8, 9, 15, 23, 36, 50, 53,
57, 59, 60, 73, 79, 81, 86, 87,
88, 89, 92, 93, 100, 109, 110,
116, 122, 123, 124, 125, 126,
127, 128, 129, 130, 131, 132,
133, 134, 137, 138, 140, 141,
144, 146, 147, 148, 170, 171,
173, 176, 178, 181, 184, 185,

188, 189, 193, 198, 203, 205,
207, 210, 212, 213, 215, 216,
217, 218, 219, 220, 221, 222,
223, 224, 225, 226
Londra Konferans V, 86, 89, 124,
137, 210
Lord Curzon 20, 31, 32, 40, 59, 60,
70, 71, 75, 77, 82, 98, 100, 121,
124, 128, 131, 133, 137, 142,
159, 164, 170, 176, 177, 178,
180, 184, 189, 190, 194, 198
Lord Harding 98
Lozan VI, 75, 196, 198, 200, 207,
209, 210, 215, 216, 218, 219,
223
M-N
Mebusan Meclisi III, 9, 10, 13, 56, 61,
76, 94
Mehmet Cemal Paa 47
Milne 31, 36, 41, 42, 49, 50, 55
Misak- Milli 57, 59, 108, 123, 141,
144, 153, 154, 164, 171, 174,
190, 197
Mondros III, 3, 4, 5, 8, 210, 214, 218,
223, 224
Morning Post 52, 53, 226
Mustafa Kemal II, III, IV, V, VII, 5,
6, 7, 10, 15, 17, 18, 24, 25, 27,
28, 29, 30, 31, 34, 35, 37, 38,
39, 40, 41, 42, 47, 48, 49, 50,
51, 52, 54, 55, 57, 59, 60, 62,
63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70,
72, 74, 75, 76, 77, 80, 82, 85,
88, 91, 93, 94, 95, 97, 98, 99,
103, 104, 105, 109, 118, 119,
120, 121, 122, 123, 124, 128,
132, 133, 135, 138, 143, 144,
146, 151, 153, 156, 157, 158,
159, 160, 163, 164, 166, 167,
168, 170, 171, 174, 177, 182,
183, 184, 186, 187, 190, 192,
193, 194, 195, 196, 199, 202,
207, 213, 214, 217, 218, 220,
222
229
O-
Osmanl Devleti 2, 4, 5, 19, 30, 45,
60, 63, 91, 99, 177
P
Paris III, 20, 21, 27, 32, 33, 34, 35,
36, 37, 43, 44, 45, 50, 53, 55,
56, 63, 64, 73, 77, 84, 99, 101,
104, 106, 107, 110, 122, 170,
171, 173, 174, 180, 183, 196,
198, 207, 209, 216, 217, 218,
219, 221, 224, 226
Prenses Mediha 194
Prens Sami 165, 194
R
Refet Paa VI, 163, 170, 196, 197,
198, 200
Richard Webb 9, 12, 16, 19, 20, 22,
29, 82
Rza Nur 199
Rza Tevfik 36, 107
Ronald Graham 12, 16
Rumbold V, 2, 112, 117, 118, 119,
121, 122, 123, 124, 125, 126,
127, 128, 129, 130, 131, 132,
133, 136, 137, 138, 139, 140,
144, 145, 146, 147, 148, 151,
152, 153, 154, 155, 156, 159,
160, 161, 163, 164, 165, 166,
167, 170, 171, 172, 175, 176,
177, 178, 179, 180, 181, 182,
183, 184, 189, 190, 191, 192,
193, 194, 195, 197, 198, 199,
200, 201, 202, 203, 216, 220,
222
S-
Sadullah Efendi 59
akir Paa 24
Salih Paa 76, 77, 88, 90, 91, 118, 145
San Remo IV, 99, 205
Sevr IV, 99, 104, 107, 108, 109, 110,
116, 117, 118, 121, 122, 127,
158, 159, 164, 175, 182, 184,
210, 222
230
SALH R. SONYEL
eyh Snusi 152

Sir Eyre Crowe 184, 185
Sir John de Robeck 40, 67, 69, 75, 98,
112
Sivas Kongresi IV, 6, 57, 59, 64, 65,
66, 67, 68, 216, 217
Sleyman efik IV, 87, 88, 94
Sleyman Srr 148, 149
T
Tevfik Paa V, 7, 16, 17, 18, 19, 36,
44, 62, 78, 82, 115, 117, 118,
122, 123, 124, 125, 126, 127,
128, 133, 134, 146, 147, 148,
149, 151, 152, 154, 167, 176,
177, 178, 196, 197, 198, 199,
200, 201, 220
Tevhid-i Efkar 204
Times 8, 23, 50, 81, 83, 147, 207, 226
Tuozzi 163, 164
Trkiye III, VI, VII, 1, 4, 8, 12, 17,
19, 21, 22, 23, 27, 29, 31, 33,
34, 35, 50, 52, 61, 65, 66, 69,
71, 73, 77, 78, 79, 80, 81, 82,
83, 84, 85, 86, 87, 92, 97, 98,
99, 100, 101, 102, 103, 106,
107, 108, 109, 112, 113, 114,
115, 116, 117, 118, 121, 122,
124, 125, 126, 127, 130, 131,
132, 133, 135, 136, 137, 139,
145, 148, 150, 151, 155, 156,
157, 160, 161, 163, 166, 171,
175, 176, 178, 179, 180, 181,
182, 185, 186, 187, 189, 191,
193, 199, 201, 202, 203, 207,
211, 212, 213, 214, 215, 216,
217, 218, 219, 220, 222, 223,
224
V
Vahdettin II, IV, V, VI, VII, 2, 3, 5,
7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 15, 16,
18, 19, 20, 23, 24, 25, 30, 33,
37, 51, 53, 55, 72, 76, 79, 80,
81, 85, 88, 90, 95, 98, 106, 109,
116, 120, 123, 124, 125, 133,
134, 135, 136, 137, 139, 144,
145, 147, 159, 161, 171, 172,

175, 178, 180, 185, 190, 192,
201, 202, 203, 204, 205, 207,
215, 220
Vakit 5, 6, 16, 27, 33, 52, 166, 204,
226
W
Wilson 1, 63, 82, 99, 209, 214, 224
W. S. Edmonds 21, 69, 78, 88, 89,
114, 139
Y
Yeni gn 5, 172
Yunanistan 31, 87, 99, 115, 116, 122,
145, 147, 153, 155, 157, 180,
182, 183, 190, 198, 211, 212,
216, 218, 220, 221, 223, 224
Yusuf Kemal V, 138, 139, 170, 171,
172, 173, 175, 176, 213, 214,
223

Gizli Belgelerde Mustafa Kemal-Vahdettin Ve Kurtulus Savasi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gizli Belgelerde Mustafa Kemal-Vahdettin Ve Kurtulus Savasi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KURUMU

ATATRK ARATIRMA MERKEZ

Prof. Dr. Salhi R. SONYEL

Brakmadan nceki Gelimeler............................................... 1

zmir gal Ediliyor................................................................... 27

Trkleri stanbuldan karma abalar................................... 71

Byk Millet Meclisi Oturumlarna Balyor........................... 97

Konferanstan nceki Gelimeler............................................ 121

Sava Balyor......................................................................... 141

Yeni Arabuluculuk Deneyleri.................................................. 163

Prof. Dr. Salhi R. SONYEL

: Amerika Birleik Devletleri

: Atatrkn Sylev ve Demeleri

: Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri

ayr. bkz. : Ayrca baknz

: British and Foreign State Papers (ngiltere ve yabanc

: Byk Millet Meclisi

BMM.ZC. : Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi

: Belgelerle Trk Tarihi Dergisi

: Cabinet Papers (ngiliz Kabinesi belgeleri)

: Command Papers [ngiliz resmi yaynlar)

: Confidential Print (ngiltere Dileri Bakanl gizli

: Documents on British Foreign Policy [ngilterenin di

: Foreign Office (ngiltere Dileri Bakanl)

: ngiliz Devlet Arivindeki siyasi belgeler

: Harp Tarihi Vesikalar Dergisi

: ngiliz Devlet Arivi

: Atatrkn Byk Nutuku

PRFRUS : Papers Relating to the Foreign Relations of the United

: Atatrkn Byk Nutukunun ngilizce evrisi

: Atatrkn Byk Nutuku

: Trk stiklal Harbi

Not: eitli yazarlarn eserlerinden aktarlan alntlar iin

TH 1, s.127; Akin 1, s.20; nal, s.1986; Dyer, s.153; Trumpener, s.352.

DA, FO 371/3440/165563: Dyer, 153-154; Rumbolddan ngiltere Dileri

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

karklk karsa Balak Devletler oralarn

DA, FO 371/3449/181110: Brakma Belgeleri; BFSP, 1917-1918, c. CXI,

olmad grn desteklemi; Bulgarlarn Trklerden daha g bir

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

ttihat nderlerin lkeden Ka

Orbay: Hatralar, a.g.e., s.240-241.

onun, Orduyu tahta bal olarak tutabilecei umuduyla Kemalle

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

ve onlarn Osmanl ynetimini bir darbe yapmakla sulamalarna yol

yeteneksiz Sadrazamlarn ynetimine vererek, Balak Devletlerin

DA, FO 371/4164/191127: Webbden Grahama zel mektup, stanbul,

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

snda Trklerin glk kardklar iddia edilmi; sulu Trklerin

DA, FO 371/4172/13694: Calthorpedan ngiltere Dileri Bakanlna gizli

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

mak niyetindedir ve bu konuda grlerimizin ne olduunu

Yine Calthorpe, ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

ubatta tutuklamalar devam etmiti.58 Yine bu srada (24 ubat)

Bu iki ngiliz yetkilisinin grleri, o sralardaki grevlerinin

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

Rzann yardmyla ttihat ve Terakkiden kurtulmak iin

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

zel bir grmeye davet etmitir. Balaklarmzn bu

DA, FO 371/4156/48129: Calthorpedan Curzona zel ve gizli yaz, stanbul,

ele geirmilerdi.79 te yandan, Damat Ferit, 30 Martta Richard