NAMA: _________________________________________________________________

TINGKATAN:
_____________________________________________________________
BAB 3: FORMULA DAN PERSAMAAN KIMIA
3.1 Jisim atom relatif dan jisim molekul relatif
Jisim Atom Relatif, J.A.R.
1

Jisim atom sesuatu unsur sangat kecil dan hanya boleh diukur
dengan membandingkan jisim-jisimnya dengan jisim atom unsur lain
yang dipilih sebagai piawai.

Jisim atom relatif suatu unsur ditakrifkan sebagai purata jisim satu
atom unsur itu berbanding dengan 1/12 daripada jisim satu atom
karbon-12.
Jisim atom relatif sesuatu unsur:
=
jisim purata satu atom unsur
1/12 x jisim satu atom karbon-12

Jisim atom relatif tidak mempunyai unit pengukuran kerana

ia hanya perbandingan.
Karbon-12 dipilih sebagai piawai kerana:
Karbon ialah pepejal pada suhu bilik.
Karbon dijumpai dalam kebanyakan bahan.
Mudah bergabung dengan kebanyakan unsur-unsur lain.

Jisim Molekul Relatif, J.M.R.

Jisim molekul relatif satu sebatian ialah bilangan kali jisim satu molekul
sebatian itu lebih besar daripada 1/12 kali jisim satu atom karbon-12.
Jisim molekul relatif suatu bahan boleh ditentukan dengan
menjumlahkan jisim atom relatif semua atom dalam bahan itu.
Jisim molekul relatif sesuatu molekul:
=

jisim purata satu molekul

1/12 x jisim satu atom karbon12

Contoh :
1. Kira jisim molekul relatif bahan berikut:
a) H2O = (1x2) + (16x1) =18
b) NH3 = (14 X1) + (1X3) = 17
2

c) (NH4)2SO4 = [(14+4) X2] + (32X1) +(16X4) = 132

LATIHAN :
Kirakan jisim molekul relatif atau jisim formula relative bagi bahan berikut:
SOALAN

JAWAPAN

Uji kefahaman anda A buku teks m/s 30

Konsep mol
Contoh :
1. Hitung bilangan molekul air yang terdapat dalam 90 g air. [jisim
molekul relative : H; 1, O; 16 NA : 6.02 X1023 mol-1]

[jawapan: 3.01 X1024 molekul]

2. Apakah isipadu bagi 24g gas metana, CH4 pada s.t.p.
[ jisim atom relatif : H; 1, C; 12, isipadu molar gas: 22.4 dm-3 mol-3
pada stp]

[jawapan: 33.6 dm3]

3. Satu sampel mengandungi 6.02 X 1025 molekul air. Berapakah mol
air yang terdapat di dalam sampel itu? [ jisim atom relatif : H; 1, O;
16]

4. Berapakah mol atom atau molekul yang terdapat di dalam

a) 5.6 g ferum
b) 3.2 g metana, CH4

5. Hitung bilangan mol gas yang berikut:

a) 560cm3 karbon dioksida, CO2 pada STP
b) 960 cm3 gas hydrogen klorida pada keadaan bilik.

Latihan pengukuhan
1. Aktiviti pembelajaran 3.6 buku teks m/s 39
2. Uji kefahaman anda D buku teks m/s 39
Formula kimia
Ahli kimia menggunakan simbol untuk mewakili atom.
Simbol untuk suatu sebatian disebut formula kimia. Contohnya,
formula kimia untuk natrium klorida iaitu NaCI.
sebatian memberitahu kita tentang;
Jenis atom yang hadir. .
Nisbah atom-atom itu wujud dalam sebatian (ditun]ukkan oleh

subskrip yang ditulis selepas simbol)

Contoh :
4

 Sebatian dapat diwakili oleh:

Formula empirik
Formula molekul

Formula kimia
Perwakilan sesuatu bahan kimia dengan menggunakan huruf untuk
mewaki;I atom dan nombor subskrip untuk menunjukkan bilangan
setiap jenis atom yang terdapat di dalam bahan itu.

Formula empirik
Formula kimia yang menunjukkan
nisbah teringkas bilangan atom setiap
jenis unsur dalam sesuatu sebatian.

Formula molekul
Formula kimia yang menunjukkan
bilangan sebenar atom-atom setiap
jenis unsur di dalam satu molekul
sesuatu sebatian.

Formula molekul sesuatu bahan merupakan gandaan formula

empirik bahan tersebut.
Formula molekul = (formula
empirik)n
Nilai n merupakan integer positif.

Bagi menentukan formula molekul sesuatu sebatian data berikut perlu ada
:

i)
Jisim molekul relative
ii) Formula empiric sebatian.
Contoh :
Formula empiric suatu sebatian ialah CH2. Jisim molekul relatifnya ialah 42.
Tentukan formula molekul sebatian tersebut. [ jisim atom relative: H; 1, C; 12]
jisim molekul relative, ( CH2 )n = 42
(12 + 1(2))n =42
14n =42
n= 42/14
n=3
o

gantikan nilai n ke dalam formula molekul yang diandaikan tadi

maka formula molekul sebatian ialah : ( CH2 )3 atau C3H6

Hubung kait antara formula empirik dengan formula molekul

Bahan

Formula
molekul

Bilangan atom
Sebenar

Air
Karbon dioksida
Magnesium
oksida
Aluminium
klorida
Ammonia
Glukosa
Etena
Propena
Butena
Etana
Benzena

H 2O
CO2
MgO

2:1
1:2
1:1

AlCl3

1:3

NH3
C6H12O6
C2 H 4
C3 H 6
C4 H 8
C2 H 6
C6 H 6

1:3
6:12:6
2:4
3:6
4:8
2:6
6:6

Formula
empirik

Nisbah
teringkas

Contoh : penentuan formula empirik sesuatu sebatian

Satu sampel aluminium oksida mengandungi 1.08 g aluminium dan 0.96 g
oksigen. Apakah formula empirik sebatian ini? [ jisim atom relatif : O;16, Al;27]
6

Unsur
Jisim (g)
Bilangan mol

Nisbah mol
(bahagi setiap
nombor terkecil )

Nisbah mol
teringkas

Al
1.08
1.08
27
=0.04
0.04
0.04
=1
2

O
0.96
0.96
16
=0.06
0.06
0.04
1.5
3

Formula empirik sebatian ini ialah Al2O3

Selesaikan soalan berikut berdasarkan contoh yang diberikan.
1. 1.69 g ferum bertindakbalas dengan 0.72 g oksigen. Apakah formula
empirik ferum oksida. [ jisim atom relatif : Fe;56, O; 16] (Fe 2O3).
2. Sebatian X mengandungi 1.28 g sulphur dan 2.84 g klorin. Apakah formula
empirik sebatian ini? . [ jisim atom relatif : S;32, Cl; 35.5]
(SCl 2)
3. 1.72 g logam oksida X mengandungi 0.8 g oksigen. Carikan formula
empiric oksida. . [ jisim atom relatif : X;46, O; 16]
(X 2O5)
4. Oksida Y mengandungi 0.5 mol unsure atom Y yang bertindakbalas
dengan 4 g oksigen. Nyatakan formula empirik oksida ini. . [ jisim atom
relatif : O; 16]
(Y2O)
5. Apakah formula empiric sebatian X yang mengandungi 29.2% natrium,
40.6% sulphur dan 30.2% oksigen. . [ jisim atom relatif : Na;23, O; 16,
S;32]
(Na2S2O3)
6. Suatu sebatian terdiri daripada karbon, hydrogen dan oksigen .
mengandungi 40% karbon, 6.65% hydrogen dan X% oksigen. Apakah
formula empiric sebatian ini? . [ jisim atom relatif : C;12, O; 16, H;1]
CH2O)

7. 3.9 g unsur Y bertindak balas dengan 0.8 g unsur z menghasilkan

sebatian dengan formula molekul Y2Z. carikan jisim atom relative unsur
Z. . [ jisim atom relatif : Y;39]
(16)
8. Suatu sebatian organic mempunyai formula empiric C 2H5. Jika jisim
molecular formula nya ialah 58, apakah formula molekul sebatian ini?
(C4H10)
9. Apakah jisim logam T yang bergabung dengan 4.8 g oksigen untuk
membentuk logam oksida dengan formula empiric T 2O3. [ jisim atom relatif
: T;56, O; 16]
(11.2g)
10. 4.6 g unsure P bertindakbalas dengan 1.6g oksigen untuk membentuk P
oksida dengan formula P2O. carikan jisim atom relative unsure P. (23)
7

FORMULA ION
Pembinaan formula kimia bagi satu sebatian ion
Berdasarkan nama sebatian tentukan kation dan anion.
Tentukan bilangan kation dan anion dengan menyeimbangkan cas
Tulis formula kimia sebatian. Cas ion tidak ditulis pada formula itu

Contoh :
1. Natrium oksida
Ion natrium, Na+
+1

Ion
Cas
Bilangan
kation dan
anion
Jumlah cas
+ve = -ve
+2 = -2
Formula kimia

N
a

N
a

Ion oksida, O2-2

2-

2 ion natrium

1 ion oksida
Na2O

2. Ferum (III) klorida

Ion ferum, Fe3+
+3

Ion
Cas
Bilangan
kation dan
anion
Jumlah cas
+ve = -ve
+3 = -3
Formula kimia

F
e

Ion klorida, Cl-1

-

3
+

C
l

3 ion ferum (III)

2+

2
MgCl2

C
l

FeCl3

Cl-

C
l

3 ion klorida

Bina formula kimia bagi setiap sebatian yang berikut.

(a) Magnesium
(b) Kalium karbonat
(c)
klorida
Mg

Kalsium sulfat

(d)

Kuprum (II)
oksida

(e) Zink nitrat

(f)

Aluminium oksida

(g)

Zink hidroksida

(h) Ferum (III)

hidroksida

(i)

Kuprum(II)
karbonat

(j)

Plumbum (II)
nitrat

(k)

(l)

Asid sulfurik

Asid hidroklorik

3. Namakan sebatian molekul yang berikut:

(a)

CaO

(b) PbO

(c)

PbO2

(d)

CuO

(e) FeO

(f)

Fe2O3

(g)

FeCl2

(h) Mg(OH)2

(i)

Na2SO4

(j)

Ba(NO3)2

(k)

(l)

NaOH

PERSAMAAN KIMIA
9

HNO3

Mewakili
menghasilkan

Mg+ O2

MgO

Bahan tindak
balas

Hasil tindak
balas

Menulis persamaan kimia

1. Zink + asid hidroklorik

Zn +
Bahan tindak balas

HCl

ZnCl2 +

Hasil tindak balas

Zn=

Zn=

H=

H=

Cl=

Cl=

Zn +

Persamaan kimia dalam

zink klorida + hidrogen

bentuk perkataan.

Tulis formula kimia yang betul

H
bagi 2setiap bahan dan hasil
tindakbalas

Seimbangkan persamaan

HCl

ZnCl2 + dengan
H2
menyelaraskan pekali di
hadapan formula kimia

Bahan tindak balas

Hasil tindak balas

Zn=

Zn=

H=

H=

Cl=

Cl=

2. Natrium hidroksida + asid sulfurik

natrium sulfat + air

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
10

3. Plumbum (II) nitrat + kalium iodida

kalium nitrat

plumbum(II) iodida +

________________________________________________________________________

4. Kuprum (II) karbonat ditambah ke dalam larutan asid hidroklorik.

Larutan kuprum (II) klorida, air dan gas karbon dioksida terhasil.
________________________________________________________________________
_

5. Pepejal kalium bertindakbalas dengan air menghasilkan larutan kalium

hidroksida dan gas hidrogen.
________________________________________________________________________
_
Persamaan kimia
o Kuantitatif dan kualitatif
o Penyelesaian masalah menggunakan persamaan kimia
1. Seorang pelajar memanaskan kalsium karbonat dengan kuat. Ia terurai
dan menghasilkan kalsium oksida dan gas karbon dioksida.
a) Nyatakan bahan tindakbalas.
___________________________________________
b) Nyatakan hasil tindakbalas. ___________________ dan
_____________________
c) Tuliskan persamaan seimbang bari tindakbalas ini.
_____________________________________________________________________
_
d) Berdasarkan persamaan di atas;
________ mol CaCO3 menghasilakan ________ mol CaO dan _______ mol
gas CO2.
Jadi,
i)
2 mol CaCO3 menghasilkan ________ mol CaO dan _______ mol gas
CO2.
11

ii)

0.1 mol CaCO3 menghasilkan ________ mol CaO dan _______ mol
gas CO2

e) Jika 20g kalsium karbonat dipanaskan,

i)
Berapakah isipadu gas karbon dioksida yang terhasil pada
keadaan bilik?
ii)
Hitung jisim kalsium oksida, CaO yang terbentuk.
[ jisim atom relative: C=12, O=16, Ca=40, isipadu molar: 24dm3
mol-1 pada keadaan bilik]

Latihan pengukuhan : Aktiviti pembelajaran 3.16 m/s 53 (buku

teks)

12