Prof.

dr Esad Jakupovi

U uvodnom odjeljku 1.1. predikat duine n smo definisali kao

afirmativnu reenicu koja ima smisla, koja sadri n promjenljivih
parametara i koja postaje sud uvek kada parametri iz reenice
dobiju konkretne vrijednosti, tj. zamjene se sa konkretnim
objektima.
Ovo je opisna definicija predikata. Istom pojmu pristupamo sada
P x1, x2 ,..., xn
na formalan nain.
Posmatrajmo predikat
duine n.
x1, x2 ,...,se
xn da je zadat jedan skup D pri emu se parametri
Podrazumjeva
n
x1, x2 ,..., xn skupa D.
x1, x2 ,..., xn Dsmatraju
predikata
elementima
Za izvjesne n-torke
predikat P(
) postaje
taan sud dok za ostale n-torke predikat postaje netaan sud.
Skup n-torki za koje predikat postaje taan sud definie jednu narnu relaciju u skupu D.
Obrnuto, ako je zadata jedna n-arna relacija u skupu D postoji
predikat duine n (shvaen kao reenica sa n parametara koja
opisuje osobine n-torki iz te relacije) koji je taan ba za n-torke iz
te relacije.

Definicija 1.
Predikat duine n skupa D je svaka n-arna relacija skupa
D.
n
f : D 0,1 .
n-arna relacija u skupu D odreuje i jedno preslikavanje
1 ako x1, x2 ,..., xn
0 u suprotnom sluaju

Definiimo f x1, x2 ,..., xn

Funkcija naziva se iskazna funkcija.

Predikat se moe definisati i kao iskazna funkcija.
U okviru matematike logike razvijena je teorija predikata koja se
naziva predikatski ili kvantifikatorski raun.
Objekti ove teorije su formule kvantifikatorskog rauna ili
kvantifikatorske formule koje predstavljaju predikate.
U verziji kvantifikatorskog rauna koji izlaemo u ovoj knjizi,
kvantifikatori u formulama deluju samo na tzv. promjenljive a ne
na funkcijska ili relacijska slova.
Zbog toga se ovakav kvantifikatorski raun naziva
kvantifikatorski raun prvog reda.

Formule

kvantifikatorskog rauna definiemo najprije kao

izvjesne nizove simbola.
Formule kvantifikatorskog rauna se grade po odreenim
pravilima od tzv. osnovnih simbola kvantifikatorskog rauna.
Definicija 1.
Osnovni simboli kvantifikatorskog rauna su:
1. promjenljivex,:y , z, x1, y1, z1,..., xn , y n , zn ,...;
2. konstante:a1, a2 ,..., an ,...;
fi j i , j 1,2,...
3. operacijska ili funkcijska slova:
Ri j i , j 1,2,...
4. relacijska slova:

, ,
5. operacijski simboli:

6. zagrade i zarezi.
Kod operacijskih i relacijskih slova gornji indeks j se naziva

Definicija 2.
1 Svaku promenljivu i svaku konstantu nazivamo termom.
t1
2 Ako su t1 , t2, . . . , tn termi, onda je za svako i nizfi nsimbola
(
, t2, . . . , tn) term.
3 Termi se dobijaju samo pomou konano mnogo primjena
odredbi 1 i 2 ove definicije.
Primjer 3.
1
2
2
1
2
x
,
a
,
f
x
,
f
x
,
y
,
f
f
a
,
f

a3 , x

3
2
1
3
1
1
1
2
Nizovi simbola
termi.
1
2

su

f1 x, y , f1 x , x1, x2 , itd .

Naprotiv , nizovi simbola

nisu termi.

Pomou terma i relacijskih slova obrazuju se nizovi simbola koje

nazivamo elementarnim formulama kvantifikatorskog rauna.

Definicija 3.
Ako su , tt12, . . . , tn termi, onda je, za svako i, niz
Rin t1simbola
, t 2 ,..., t n
elementarna formula
kvantifikatorskog rauna.
Na kraju smo u situaciji da definiemo i formule kvantifikatorskog
rauna (kratko, formule).

Definicija 4.
1 Elementarna formula kvantifikatorskog rauna je formula.
B , A, u A
2 Ako su Anizovi
simbola A i B formule i ako je u promenljiva, onda
su i nizovi simbola
formule.
3 Formule se dobijaju samo pomou konano mnogo primjena
odredbi 1 i 2 ove definicije.
Primjer 2.
Nizovi simbola predstavljaju formule od kojih su prve dve
elementarne.

Interpretacija formule kvantifikatorskog rauna je sloen pojam

koji najprije objanjavamo opisno a zatim formalno definiemo.
Za domen interpretacije usvaja se neki neprazni skup D.
Promjenljive se interpretiraju kao promjenljive koje variraju u
skupu D.
Konstante se interpretiraju kao odreeni elementi skupa D.
Funkcijska slova oznaavaju izvesne konkretne operacije skupa D
odgovarajuih duina.
Zbog toga termi predstavljaju algebarske izraze promenljivih
skupa D.
Ako se zamisli da promjenljive za momenat postanu konkretni
2
2
objektif1iz
oznaava takoe jedan konkretni objekt iz D.
a1, yterm

xD, f2tada
a1

Primjer 1.
Term

f12 , f22

moe se interpretirati u skupu realnih

R kao izraz x+5y gdje je konstanta

brojeva
interpretirana kao
broj 5 i operacijska slova
redom kao operacije sabiranja i
mnoenja. x i y su onda realne promjenljive.

Relacijsko slovo duine n interpretira se kao n-arna relacija skupa

D, odnosno kao predikat duine n.
R1n t1, t 2 ,..., t n
Elementarna formula
oznaava stogat1reenicu:
,
n
t2, . . . R
, 1tn su u relaciji

Simboli , ,interpretiraju
se kao implikacija, negacija i univerzalni
kvantifikator, respektivno.
Stoga, proizvoljna formula kvantifikatorskog rauna predstavlja
sloenu reenicu komponovanu po pravilima opisanim u odjeljku
1.1 od reenica koje odgovaraju elementarnim formulama od kojih
je posmatrana formula sastavljena.
Sloena reenica koja se na opisani nain dobija kao interpre
tacija kvantifkatorske formule je predikat ija duina, zavisi od
broja promjenljivih u formuli ali i od prisustva i rasporeda
kvantifikatora to e biti objanjeno kasnije.
Primjer 2.
2
2
2
Formuli x y R1 f1 x, y , f1 y , x
moguno je dati
sledeu
2
f1
interpretaciju.
Neka je domen interpretacije skup realnih brojeva R, neka
,
oznaava sabiranje realnih brojeva i neka je Rt relacija jednakosti.

Definicija 1.
Interpretacija I formule F kvantifikatorskog rauna je definisana
I Dpomou
,

,gdje je D neprazan skup a

preslikavanje iji je domen skup konstanti, operacijskih slova i
relacijskih slova formule F, pri emu je slika konstante element
skupa D, slika funkcijskog slova operacija skupa D odgovarajue
duine i slika relacijskog slova relacija skupa D odgovarajue
duine.
I D,
Interpretacija
formule F odreuje tri meusobno
ekvivalentna objekta u vezi sa skupom D od kojih svaki moemo po
potrebi uzeti za opisnu interpretaciju formule F:
1 jednu reenicu (predikat) koja govorio elementima skupa D..
2 jednu relaciju odreene duine u D, definisanu predikatom
1,
3 odgovarajuu iskaznu funkciju.
Vrijednost formule F definie se pomou odgovarajue iskazne
funkcije, vrijednost formule zavisi od parametara odgovarajueg
predikata koji se pojavljuju kao argumenti iskazne funkcije.

Definicija 2.
Formula F je tana pri interpretaciji I ako pri toj interpretaciji ima,
uvek vrednost 1
predikata).

(nezavisno od parametara odgovarajueg

R12 x, y R12 y , x
Primjer 3.
R12
I1
Naveemo dve interpretacije
formule

1 Domen interpretacije
je skup cjelih brojeva Z a
, se
y mod m kongruencije
y x mod m . po modulu m. Stoga
interpretira kaox relacija
formula oznaava reenicu:
I1

I2 je tana za svako x, y
Ova reenica
Z. Stoga je navedena
2
x|y y|x
R1
formula
tana pri interpretaciji
.
2 Neka je
interpretacija kod koje je domen skup prirodnih
brojeva N
a
relacija djeljivosti |. Pri formula
predstavlja
2
R1 za x=3, y=5 a
reenicu
koja je tana, na primjer,
netana, na primjer, za x= 3, y=6.
Uopte, formula je tana za sve interpretacije u kojima

se

Primjer 4.
Formula x R11 x R11 y
je tana pri svakoj interpretaciji.
Posmatrajmo proizvoljnu interpretaciju.
Podformula x R11 x
moe pri datoj interpretaciji biti ili netana
ili tana (moe da predstavlja neistinit ili istinit sud).
Ako je ona netana, formula (l)je tana jer implikacija ima
R11 y na vrijednost
vrijednost 1 bez obzira
Ako je pak x R11 x
tano, onda za svako x iz domena
R11 x vai
pa mora da vai i za x =.y Stoga (1) opet ima vrednost 1.

Definicija 3.
Formula koja je tana pri svim interpretacijama naziva se valjana
formula.
injenicu daje formul F valjana obiljeavamo sa |=F a to itamo:
F jc valjana formula.
Simbol |=ne pripada skupu simbola kvantifikalorskog rauna.
Valjane formule su od posebnog znaaja.
One u kvantifikatorskom raunu igraju onu ulogu koju tautologije
igraju u iskaznoj algebri.

Valjane formule predstavljaju, kao i tautologije, modele uvek

istinitih reenica, te stoga izraavaju zakone ispravnog
zakljuivanja.
Kvantifikatorske formule su u odnosu na iskazne formule
izraajnije jer se pomou predikata i kvantifikatora mogu da izraze
i analiziraju unutranja svojstva reenica to nije moguno pomou
sudova.
S obzirom na znaaj valjanih formula od interesa su postupci za
utvrivanje da li je zadata formula valjana.
U iskaznoj algebri postoji efektivan postupak (tablice istinitosti)
za analogan problem (utvrivanje da li je zadata iskazna formula
(antologija) jer se ispitivanje svodi na proveravanje konano
mnogo sluajeva.
U kvantifikatorskom raunu valjanost formule zavisi od
vrijednosti formule pri beskonano mnogo moguih interpretacija a
i pri jednoj jedinoj interpretaciji, ako je domen interpretacije
beskonaan, problem utvrivanja tanosti formule moe da bude
veoma teak.
Stoga nije iznenaujue da opti i efektivan postupak za

Meu osnovnim simbolima kvantifikatorskog rauna nalaze se

i
simboli samo dve operacije iskazne
algebre:
.
No uzimajui u obzir injenicu
daje (
, =>) baza iskazne
algebre sve druge logike operacije se mogu ipak izraziti.
S obzirom na sledee jednakosti u iskaznoj algebri
p q p q , p q= p q ,

p q p q q p,

- sledeom definicijom se uvode neki novi simboli kvantifikatorskog

rauna koji predstavljaju skraenice za izvjesne nizove osnovnih
simbola.
Definicija 4.
Ako su A i B formule kvantifikatorskog rauna, onda se
A B

1 niz (

A B

2 niz
3 niz

) zamjenjuje sa (A\/B),
AB

zamjenjuje sa (

A B B A

),

zamjenjuje sa (A<=>B).

Pri

pisanju formula kvantifikatorskog rauna sluimo se

konvencijama o izostavljanju zagrada kao u iskaznoj algebri.
Egzistencijalni kvantifikator takoe nije predvien u skupu
osnovnih simbola kvantifikatorskog rauna.
Meutim, i on se moe na pogodan nain izraziti pomou drugih
simbola.
Ako je P proizvoljna reenica, onda reenice:
1 Postoji x takvo da vai P;
2 Nije tano da za svako x ne vai P; oigledno imaju isto
znaenje. Stoga se uvodi sleea definicija.
Definicija 5.
u A

Ako je A formula
kvantifikatorskog
rauna i u promjenljiva, onda

se niz simbolu
zamjenjuje sa (
u) A.
Novouvedeni simbol
interpretira se na isti nain kako je to
objanjeno u odjeljeku 1.1.

Jedna promenljiva u moe u izvesnoj formuli F kvantifikatorskog

rauna da se pojavi vie puta.

Pojavljivanja promjenljivih djelimo na vezana i slobodna.
Pojavljivanje promjenljive u je vezano ako je ono locirano
neposredno iza kvantifikatora ili ako se nalazi u zoni dejstva nekog
kvantifikatora koji je spregnut
Diskretne matematike strukture sa u, drugim rijeima, vezano
u , uuje
, ilioblika
u A, u A
pojavljivanje promjenljive
,
u A a formula
u A
gde je A formula u kojoj u
ima pojavljivanje
,
odnosno
, je podformula formule F.
Sva pojavljivanja promjenljive u u formuli F koja nisu vezana,
nazivamo slobodna
pojavljivanja.
2
x R1 x, y y R12 x, y
Primjer 1.
U formuli
prvo i drugo pojavljivanje
promjenljive x i drugo i tree pojavljivanje promjenljive y su vezana
pojavljivanja. Ostala pojavljivanja promjenljivih su slobodna.
Promjenljive ija su sva pojavljivanja vezana (vezane
promenljive) ne pojavljuju se kao parametri predikata koji
predstavlja interpretaciju formule.
Intepretacija formule je predikat ija je duina jednaka broju

Primjer 2.
Interpretacija formule (\/x)
R11
(x) je predikat duine 0, tj. sud, jer je
xFormula
y R13 x, y , z
x vezana promjenIjiva.
odreuje jednu
unarnu relaciju, tj. predikat duine 1 (parametar je z).
Ako formula F nema slobodno pojavljivanje promenljive x,
formula (V x)F ima u interpretaciji isto znaenje kao formula F.
Na primjer u formuli x R11 y
,promjenljiva x je vezana a y
slobodna.
U interpretaciji dobijamo predikat koji zavisi od parametra y sa
istim znaenjem kao predikat dobijen interpretacijom formule .
1
U svim svojim vezanim pojavljivanjima promjenljiva Rse
1 y moe
oznaiti simbolom neke druge promjenljive koja se ne pojavljuje u
formuli
.
Pri tome se u interpretacijama znaenje formule ne mjenja.
Na primjer, formula ima isto znaenje kao .
Situacija je slina onima kod odreenog integrala ili sumiranja
lanova jednog niza. Poznato je, naime, da vrijednost odreenog
b
b
n
n
integrala ne zavisi od toga
kojim
simbolom
je
oznaena
f
x
dx

f
t
dt
,
a

i
j
a
a
i=1
j 1
integraciona promjenljiva.

Definicija 1.
Formula u kojoj su sve promjenljive vezane naziva se zatvorena
formula.
Zatvorena formula se interpretira kao predikat duine 0, tj. kao
sud.

Definicija 2. ^
u2 ... uk F
Ako je F formula
F u kojoj se pojavljuju
u1 slobodne
promjenljive (gdje

navedeni redoslijed odgovara redosljedu navoenja tih simbola u

listi osnovnih simbola), onda je uzatvorenje
formule F formula
1, u2 ,..., un
.
Za zatvorene formule F vai F=F.
Neka je t term ije su promenljive
.
Neka je A{x) formula u kojoj se pojavljuje promjenljiva x. A(t) se
ukada
,...,svako
uk , slobodno
u1 , u2 ,...,pojavljivanje
u k
1 , u2 se
dobija od A(x)
promjenljive x
zamjeni termom t.
Term t je slobodan za promjenljivu x u formuli A(x) ako se nijedno
slobodno pojavljivanje promjenljive x u A(x) ne nalazi u zoni
dejstva nekog od kvantifikatora

1 Jednu klasu valjanih formula predstavljaju formule izvedene iz

tautologija iskazne algebre.
Ako se u jednoj tautologiji svako iskazno slovo zamjeni nekom
formulom
kvantifikatorskog
rauna,
dobijena
formula
kvantifikatorskog rauna je valjana jer pri svakoj interpretaciji
ona ima vrijednost 1.
Oigledno su interesantnije one valjane formule koje se ne
mogu izvesti iz tautologija.
x A 5x iz
odjeljka
x A x , 5.3. oigledno su valjane
2 Na osnovu definicije
x A x x A x ,
sljedee formule

(1)

gdje je A(x) formula koja sadri slobodnu

promjenljivu x. 2
x y R1 x, y
x y R12 x, y

Ove formule pokazuju kako se mjenja karakter kvantifikatora

kada on zamjeni redoslijed sa znakom negacije.

Navedene formule predstavljaju u sutini generalizovane De

Morganove formule iz iskazne algebre (videti odjeljak 3.2.).
U stvari, ako je domen interpretacije D formula (1) konaan, one
se i svode na De Morganove formule.
x A x
Zaista, ako
jeD x1, x2 ,..., xn
onda u interpretaciji
n
n

x
A
x
A ixkonjukcija
znai isto
to
a,
ima
znaenje
kao

A xi

1
i 1
i 1
disjunkcija
.
x2 svede
... A xnna
Stoga seformula
A x1 A x2 ... A xn
A x1 A (1)
A x1 A x2 ... A xn A x1 A x2 ... A x n

- a to su De Morganove formule.
Redoslijed navoenja
kvantifikatora oigledno
2
x yistorodnih
R12 x, y
y x Rnema
1 x, y
posebaa znaaj.
y x R12 x, y
x y R12 x, y

Na primjer, formula
znai isto to i formula
pa je formula
valjana.

x y R12 x, y i<=>
y x R12 x, y

Interpretirajmo ove formule na skupu prirodnih brojeva N i

R12

neka
oznaava relaciju <.
Tada prva formula znai: Za svaki prirodan broj x postoji
prirodan broj y takav da je y vee od x, a druga: Postoji prirodan
broj y takav daje svaki prirodan broj x manji od y.
Prvi sud je taan a drugi nije, jer bi to znailo da postoji najvei
prirodan broj.
Na osnovu
(2) ovog
x yprimjera
y ,ispitati da li su sledee
R12 x, y interesantno
y x R12 x,je
formule valjane
2
2
(3)

(y) x R1 x, y x y R1 x, y .

R12

2
R
1
Formula (2) nije valjana jer ako za svako x postoji
y lako da vai
2
Rvai
(x,y) to ne znai da postoji jedinstveno y tako da za svako
x
1
2
R
1
(x, y).

Formula (3) je pak valjana jer ako postoji y tako da za svako x

vai
(x,y) onda sigurno za svako x postoji y (i to jedno te isto)
tako da vai
(x, y).
U ovom sluaju uspjeva da jedinstvenim razmatranjem
obuhvatimo sve interpretacije formule!

Na sl. 1 prikazan je jednim digrafom odnos formula oblika

F K1K 2 R12 x, y
gdje su i K2 kvantifikatori (univerzalni ili egzistencijalni) spregnuti
sa x ili y.
Ovakvih formula ima 8 i one su reprezentovane vorovima
digrafa.
t
x A xovog
A tipa
i F2 formula Fl=>F2 je valjana ako i
Za dve formule
samo ako u digrafu sa sl. 1 postoji put iz vora F1 u vor F2.
4 Formula
, gde je t term slobodan za
protmjenljivu x u formuli A{x), je valjana.

u kvantifikatorskom raunu kao i u iskaznoj algebri (vidjeti

odjeljak 3.3) moguno je uvesti pojam hipoteza i posljedica.

Definicija 1.
Formula F kvantifikatorskog rauna je (semantika) posledica

F1 , F2, ... . , Fn ako je formula F tana pri

kvantifikatorskih formula
F1 formule
svakoj interpretaciji pri kojoj su sve
, F2, . . . , Fn tane.
F1
, F2, ..., Fn obiljeava se sa
injenica da je F posljedica formula
F1
, F2, . . . , Fn |=F
Modus ponens pojavljuje
F1 F1 F2se| F2kao pravilo izvoenja i u
kvantifikatorskom raunu jer oigledno vai
,
.
U kvantifikatorskom
raunu veliku ulogu igra pravilo izvoenja
F | x F
izraeno pomou
. Ovo pravilo ne postoji u iskaznoj
algebri.
Ono se naziva generalizacija.
|
Na osnovu pravila generalizacije svaka formula F ima za
posljedicu svoje zatvorenje F. Takoe se lako uvia da vai F
F.

Jedna od primjena kvantifikatorskog rauna se sastoji u tome to

se reenice koje izraavaju matematike misli mogu predstavljati
formulama kvantifikatorskog rauna.
To se postie na taj nain to se reenice (predikati) koje elimo
da predstavimo shvataju kao interpretacije nekih kvantifikatorskih
fomula koje se naknadno konstruiu.
Na primjer, posmatrajmo reenicu: Za svaki cjeli broj x postoji
cijeli broj y takav da je x+y=0.
Jedna od kvantifikatorskih formula za koju ova reenica moe da
2
2

y
R
f

1
1
poslui kao interpretacija je x, y a1 .
.
Do navedene interpretacije se dolazi ako se za domen
2
interpretacije uzme skup cijelihR1brojeva
Z, relacijsko slovo
a1
f12
interpretira
kao jednakost, funkcijsko slovo
kao operacija
sabiranja + a konstanta
kao broj 0.
U matematikoj praksi rjetko se reenice predstavljaju
kvantifikatorskim formulama u obliku u kome su ove striktno
definisane.

Formule se modifikuju korienjem simbola iz svakodnevnog

matematikog jezika.
Funkcijska slova se zamjenjuju odgovarajuim simbolima
operacija, relacijska slova se zamjenjuju oznakama za relacije,
koriste se slova koja se ne nalaze u spisku osnovnih simbola kvan
tifikatorskog rauna a domen interpretacije se indicira oznakom
odgovarajueg skupa odmah iza kvantifikatora. x Z y Z x+y=0
Tako se spomenuta reenica obino izraava u obliku
Umjerena
upotreba
kvantifikatorskih
ili
modifikovanih
kvantifikatorskih formula u oznaavanju matematikog teksta
doprinosi jasnosti , kratkoi i elegantnosti formulacija.

Primjer 1.
an a
ako (i samo
Po definiciji niz (an) (n = l, 2,. . .) je konvergentan
za
N
n n N
an da
a je
n
asvako
0 >0
ako) postoji
broj a takav da
postoji
N
tako
kad god je n>N.
Dakle, ( )je konvergentan
.
P Q
P Q
P Q
Niz je divergentan
ako nije konvergentan. Ako negiramo
reenicu
an
a 0 N n n N an a .
na desnoj strani
ekvivalencije pa znak negacije
smjestimo iza
a