Professional Documents
Culture Documents
Gedik Kaynak
Gedik Kaynak
KAYNAK TEKN
EL KTABI
YNTEMLER VE DONANIMLAR
NSZ
Kaynak tekniinin son 45 yl ierisindeki hzl geliimi ve eitli endstri
dallarndaki uygulamas, konunun retim planlarna girmesini tevik etmi ve teknik
retimin her kademe ve trnde daima aranlan ortak bir teknik haline getirmitir.
Kaynak tekniinin retimi temele dayanmaktadr. Bunlardan biri yntemler,
dieri kaynak kabiliyeti ve ncs de tasarmdr.
Bu eser, bunlardan birincisi olan kaynak yntemlerini iermektedir. Klasik
yntemler yannda modern yntemlere de yer verilmitir. Kitab hazrlarken
mhendislik retiminde, mal Usulleri ad altnda verilen Kaynak Teknii ksmn
esas olarak yazmaya altm. Bu kitap Makina Mhendislii, Uak Mhendislii,
Gemi Mhendislii, Sanayi Mhendislii ve Metalrji Mhendislii renimi gren
rencilerin
daima
faydalanaca
bir
eserdir.
Ayrca
endstride
alan
NDEKLER
nsz
0. BLM: Kaynak Teknolojisi ve Gnmz Endstrisindeki yeri
Literatr
l.- BLM: Kaynan tarifi, nemi ve Snflandrlmas
1.- Kaynan tarifi
2.- Kaynan nemi
3.- Kaynan snflandrlmas
4.- Kayna uyguland malzemeye gre snflandrma
5.- Kayna gayesine gre snflandrma
6.- Kayna usul bakmndan snflandrma
7.- Kayna ilemin cinsine gre snflandrma
8.- Metal kayna
9.- Plastik malzeme kayna
10.-Lehimleme
11.-Literatr
II. BLM: Kaynak Kabiliyeti
1.-Giri
2.- Eritme kaynanda kaynak kabiliyeti
3.- Elektrik diren kaynanda kaynak kabiliyeti
4.- Literatr
III. BLM: Gaz Eritme Kayna
1.- Tarifi ve prensibi
2.- Asetilen gaz
3.- Asetilen istihsal cihazlar
4.- Erimi asetilen
5.- Oksijen gaz
6.- Kaynak fleleri
7.- Kaynak alevi
8.- Oksi-asetilen kaynanda kullanlan kaynak usulleri
9.- Kaynak pozisyon ve balant eitleri
10.- Kaynak azlar
11.- Literatr
IV. BLM: Elektrik Ark Kayna
1.- Tarifi ve tarihesi
2.- Kaynak ark ve arkn elektriksel karakteristikleri
3.- Ark flemesi
4.- Elektrik ark kaynayla ilgili baz deyimler
5.- Akm membann karakteristikleri
6.- Kaynak makinalarnn snflandrlmas
7.- Doru akm ve alternatif akm ile kaynan mukayesesi
8.- Kaynak elektrotlar
9.- Kaynak azlarnn hazrlanmas
10.- El ile elektrik ark kaynanda elektrot hareketi
11.- Literatr
V. BLM: Tozalt Kayna
1.- Tantm ve nemi
2.- Tozalt kaynann karakteristikleri ve el ile yaplan
ark kaynayla mukayesesi
1
9
10
10
10
11
11
12
12
12
13
13
14
14
15
15
15
20
22
23
23
24
25
28
29
31
33
36
37
38
40
41
41
42
45
46
47
49
50
51
54
58
58
59
59
60
104
104
105
106
106
107
108
109
110
111
115
115
117
118
118
60
61
63
65
70
71
73
74
74
74
75
80
82
84
86
87
88
88
91
93
93
94
95
95
96
96
98
99
99
100
101
103
118
120
121
122
122
123
123
124
124
124
125
128
131
133
134
134
135
136
137
138
138
141
143
144
144
145
145
147
150
151
151
151
152
152
154
154
157
161
161
163
164
164
164
168
170
171
175
176
176
karlatrlmas
3.- Metal yaptrmann kullanma snrlar
4.-Yaptrmann esaslar
5.- Yaptrc eitleri ve zellikleri
6.- Yaptrma balantlarnn mukavemetine etki eden faktrler
7.- Metal yaptrmann teknolojisi
8.- Metal yaptrma konstrksiyonlarda dikkat edilecek hususlar
9.- Literatr
XVIII. BLM: Dier Kaynak Yntemleri
1.-UItrason kaynak
2.-Souk basn kayna
3.-Patlamal kaynak
4.-Difzyon kayna
5.- Dar aralk kayna
6.- Literatr
XIX. BLM: Plastik Malzemelerin Birletirilmesinde
Kullanlan Kaynak Yntemleri
1.- Plastik malzeme zelliklerinin metal malzemelerle karlatrlmas
2.- Termoplastik malzemelere uygulanan kaynak yntemleri
3.-Sonu
4.-Literatr
XX. BLM: Kaynakl malatn (Dizaynn) Esaslar
XXI. BLM: Kaynak Tekniinde Gvenlii
1.-Giri
2.- Oksi-Asetilen kaynanda i gvenlii
3.- Elektrik ark kaynanda i gvenlii
4.- Kaynak tekniinde yangn tehlikesi
5.- zel kaynak usullerinde i gvenlii
6.- Literatr
176
178
178
180
182
183
185
186
187
187
188
189
190
194
200
201
201
205
211
211
212
216
216
216
218
220
221
222
0. BLM
KAYNAK TEKNOLOJS VE GNMZ
ENDSTRSNDEK YER
nmzdeki on yl ierisinde gezegenimiz bir milyar daha fazla insan tamak zorunda kalacaktr.
Bu yzyln sonunda ise, eer dnya nfusu ayn hzla artmaa devam ederse, 8 milyarn zerine
kacaktr. Onlar nasl barndracak, nasl besleyecek, nasl giydireceiz? Onlar nasl tayacak, nasl
koruyacak ve bo zamanlarn nasl deerlendireceiz?
Dnya nfusundaki artn, bizim prodktif kapasitemizi nerelere karacan bugn tahmin etmek
olduka zordur. nsanolunun zeka ve becerileri prodktif olanaklar salayacaktr. Acaba kaynaklarmz
yeterli olabilecek midir? Bugn mevcut olanlar kstldr ve hzla azalmaktadr. Gezegenimizin %70'ini
kaplayan deniz ve gller ihtiyacmz daha birka yzyl karlayacak potansiyele sahiptir.
Hem uzay hem de hidrosfer ayn sorunlar karmza karmaktadr. ok farkl mesafe ve birbirine
ters artlarda, uzayda milyonlarca mil uzakta, 15.000 ayak denizin altndaki (5000 m) derinliklerde,
gvenle kullanlabilecek yntem, ilem ve rnlerin gelitirilmesine ihtiya vardr. rnein, okyanusun
derinliklerinden gkyzne ykselen Polariz Fzeleri, ok farkl basn ve scaklklara maruz kalmaktadr.
Her ne kadar, bugn iin hidrosferdeki aratrmalara ayrlan harcamalar, uzay almalar yannda
ok dk bir seviyede kalmakta ise de, okyanustaki kaynaklarn tmn kullanl hale getirmek iin
harcanacak abalar, nmzdeki on yllk uzay harcamalarndan fazla olurdu.
Bu sorulara verilecek cevaplar, endstrinin geleceini esasl bir ekilde etkileyecektir. Bunun
nedeni, insanolunun fiziksel ihtiyalarnn karlanmasnda metal endstrinin byk rol oynamas ve
birletirme (kaynak) teknolojisinin de metal endstrisinde imdiye kadar en faydal bir teknik olarak
kullanlmasdr.
Birletirme teknolojisinin tarihesi, gerekte bir grup insan ktlesinin tarihidir. Bunlarn byk bir
ksm ufak tamircilik yapan, bir ksm da hayal kuranlardr desek daha uygun olur. Btn bunlarn hepsi
de kendilerine gre bir katkda bulunmutur. Bu insanlar, sk sk kazanl olmayan aratrmalarla,
arkadalarnn alaylarna bile maruz kalmlardr. Fakat btn bunlara ramen neye inanmlar ise, onun
iin savaan bu insanlar, ufak katklar ile dnyamza iyi bir metal birletirme usuln armaan
etmilerdir.
Msr firavunlar zamannda yaplan ok gzel metal ilerine, eski el yaps aralara ve eski Ahid'de
de metal ilerine sk sk rastlanmaktadr. Romallar zamannda, eitli ilemler daha iyi bir ekilde
gelimitir.
Bunlarn balcalar ise, lehimleme veyahut da demirci kayna ile yaplan birletirmelerdir. Roma
medeniyetinde demirciliin tad nemi, tanrlardan birine, Ate Tanrs Vulcan'a demircilik ve dier
ilk
kaynak
rneklerinin
bazlar,
gnk
kstl
olanaklar
asndan
deerlendirilebilirse, kymetleri daha iyi ortaya kar. rnein, Delhi'de bulunan 18,9 m (62 ayak)
uzunluunda ve 40,6 cm (16 parmak) apndaki stunlar, byk bir ihtimal ile sa zamannda kaynak
edilmitir. O zamanlardaki en fazla ergitme/dvme kapasitesinin 9072 gr (20 pound) olduu kabul
edilirse, arkeologlarn bulduu byk paralarn dvlerek oluturulduu aka grlr.
Bugn, btn lkelerde, demircinin ekici ile yapt basn kayna hemen hemen tarihe
karmtr. rs, artk bir koleksiyon eyas haline gelmi, yalnz baz ky kede kalm demirci
atlyelerinde ve yar hipodromlarnn nalbant atlyelerinde grnr hale gelmitir.
Lehimleme ilemi eski devirlerde dnyann eitli blgelerinde, bu arada in, Japonya, Kuzey ve
Gney Avrupa ve Anadolu'da geni lde kullanlmtr.
Birinci Dnya Savandan sonra kaynak teknolojisi ilerlemelerini salamlatrm ve tamir yntemi
olarak kullanlmas yannda, retim arac haline de gelmitir.
Bununla beraber, kaynan en dinamik ve milletin ilgisini eken bir uygulamas da, sabote edilen
Alman gemilerinin tamirinde yaplmt. Denizalt savalarnn balad tarihe rastlayan 1917 ylnn bir
ubatnda, Alman askeri otoriteleri Amerikan limanlarnda esir alnan Alman gemilerinin yok edilmelerini
istemilerdi. Buna da sebep, bu gemilerin en azndan 18 ila 24 aylk sre zarfnda tamire ihtiya
gsterecek ekilde saf d braklmalar idi. Zira bu gemilerin ounda onarlmas g yaralar almt.
Btn bunlara ramen, kaynan hzl bir ekilde uygulanmas ile 8 ay gibi ksa bir zamanda, gemilerin
onarlmas bitmi ve bu da Amerika Birleik Devletlerinde sava, yk ve yolcu filosuna 500.000 gros
tonluk bir kapasite art salamtr.
Avrupa'da esen sava rzgrlar, 1939 ylnda Amerikan endstrisinde geni lde huzursuzlua
yol amt. Bu durgunluun, kaynak teknolojisi zerindeki en nemli etkisi, talep azalmasndan dolay,
gelime hzn yavalatmas olmutur. Avrupa'daki trampetlerin grlts arttka, Amerikan endstrisi
gelecek gnler iin hazrla giriti. Kaynak endstrisinde nceleri az, sonralar da daha ok bir talep
grnmeye baland. 1940 ila 1942 yllar arasnda kaynak endstrisi %350 nispetinde fazla bir
kapasiteye eriti. Bu ise, gelecein ancak bir ksm idi.
Artk kaynak en stn bir birletirme yntemi haline gelmiti. Sava srasnda metalden mamul her
ey (gemiler, tanklar, uaklar ve silahlar) kaynakl konstrksiyon olarak yaplyordu.
kullanlan yegne yntemdi. Elektrocruf kaynann ortaya kmas ile daha ince saclarn dey
pozisyonda yaplan kaynak ilemi iin yeni bir usule duyulan ihtiya hemen kendini gstermitir. eitli
aratrma laboratuarlarnda giriilen almalar sonunda elektrocruf kaynak makinasnn adaptasyonu ile
koruyucu gaz altnda zl elektrodlar kullanarak yaplan yeni bir usul gelitirildi. Bu usul sayesinde 1/2
in kalnla kadar dikey pozisyondaki kayna yapmak mmkn oldu. Dey pozisyonda yaplan
kaynakla ilgili dier bir gelime de MIG ve MAG kaynaklardr.
Soy gaz ve soy gaz karmlar altnda yaplan TIG/WIG kaynak usul ile bugn btn metal
alamlarn kaynak yapmak mmkndr. TIG-Plazma kaynann gelimesi, bu tekniin plazma kesmesi
dnda plazma ile metal pskrtmede de geni apta kullanlmasna neden olmutur. Plazma teknolojisi
de kaynak, kesme ve metal pskrtmede byk bir gelime vaat etmektedir.
Karbondioksit atmosferi artnda yaplan MAG kaynak usul de geni bir uygulama alan bulmu ve
tozalt kaynana gittike byyen bir rakip haline gelmitir. zl tel ile yaplan kaynak usul de MAG
veya MIG gibi birok otomatik ve yar otomatik usullere rakip olmakta ve el ile yaplan ark kaynandan
da birok i koparmaktadr.
Tozalt kaynanda da birden fazla tel ile yaplan paralel, seri ve tandem usullerle kaynan gc
arttrlm ve band eklindeki ilave metallerle de doldurma kayna (kaplama) konusunda byk
gelimeler olmutur.
Belirtilmesinde fayda umulan baka bir yenilik de srtnme kaynadr. Srtnme kayna anlay
yeni deildir. Bununla ilgili patentlerin tarihi 1900 ylna kadar uzanr. 1959 ylnda, srtnme kayna bir
bakm ilemi olarak Leningrad'da eitli iletmelerde ve baz makina bakm tesislerinde kullanlmaya
balanmtr. rnein, ekoslovakya, da matkap, rayba, bak ve kalem gibi aletlerin onarmnda
srtnme kayna kullanlm ve olduka byk bir ekonomi salanmtr.
1961 ylndan itibaren Amerikan meneli srtnme kayna makinalar da piyasada kendini
gstermeye balad. Bugn, gelitirilmi srtnme kayna makinalar, ok geni bir imalat ktlesi
tarafndan kullanlmaktadr. rnein, Ford Motor Co. bu ilemi Falcon ve Mustang modellerinde n
takmlar ve geri hareket dilisinde, Chevrolet ise hareket milinin imalinde kullanmaktadr. Ayn zamanda
bisiklet atal, kam, piston, amar makinas orta mili ve yumuak elik ile paslanmaz elie kadar
deien eitli millerin imalinde kullanlmaktadr.
Son seneler ierisinde gelien yeni bir kaynak usul de dner hareketli arklarda yaplan
birletirmelerdir. Bu usulde, paralar ok ksa bir sre ierisinde aln alna kaynak yaplmaktadr.
Srtnme kaynana ileride rakip olaca gzyle baklmaktadr.
Kat faz balants olarak bilinen difzyon kayna son senelerde Amerika Birleik Devletlerinde ve
Sovyet Rusya'da yaplan uzun aratrmalarn konusu olmutur. Difzyon kaynann kullanld balca
iki nemli yer nkleer ve roket endstrisidir. Uak endstrisinin gerek yap, gerekse konstrksiyonunda,
s deitirgelerinde, vakumda yksek basnca dayankl elektronik aletlerin imalinde ve korozyon ile
reaktif svlara dayankl olmas gereken valf imalinde difzyon kayna byk bir nem tamaktadr.
Yaplan kaynak hacmi bakmndan, ilgin ilemlerden en nemlisi, elektron bombardman (n) ile
kaynak metalini tavlamak ve eritmek fikri olmutur. Elektron bombardman ile metal kaynan uygulayan
ve bunu ak bir ekilde ortaya koyan ilk aratrc Fransz Atom Enerjisi Komisyonundan Dr. J.A.Stor
olmutur. Stor, alminyum kaynanda karlat glkleri yenmek iin bu konudaki almalarna
devam etti. 0,050 in kalnlndaki alminyum, berilyum ve magnezyum alamlarndan yaplan akaryakt
varil kapaklarnn kaynak edilmesi, Stor'un yapt ilk almalar arasndadr. Bu usul, derinliin ene olan
byk oranndan tr rnein, Sovyet Rusya'da "Bacak Kayna" olarak tannr.
Elektron n ile yaplan kaynan ilk pratik uygulamas reaktr teknii, roket ve uak inas gibi,
tekniin yeni alan alanlarnda kendini gstermitir. Burada kullanlan zel malzemelerin ilenmesi
imdiye kadar allm usullerle tatmin edici bir ekilde yaplamadndan, elektron bombardman
seilmitir.
Elektron bombardman ile kaynakta en byk dezavantaj, kaynak ileminin vakumda yaplmasdr
-1
(10 ila 10-6 Torr). Dk vakumlu elektron bombardman ile kaynak, ksa zamanda daha fazla otomotiv
endstrisi ile dier imalat alanlarna kaymtr.
nsanolunun uzayda daha fazla yol almas ve yabanc gezegenlerde bilimsel istasyonlar
kurmas iin (dier bir deyimle yldzlara merdiven kurmas iin) ok daha gelimi bir birletirme yntem
teknolojilerine ihtiya vardr. Ayn zamanda uzayda metalleri birletirme yollarn da gelitirmek
gerekmektedir. phesiz elektron bombardman ile kaynak, uzay boluunda kullanlacak yntemlerin
banda gelir. Uzayda, bir uzay gemisinden enerji salayarak altrlmak zere dizayn edilen bir cihazla,
titanyum ile alminyum, 1/4 in kalnla kadar da dier metallerin birletirilmesi gerekletirilmitir.
Burada TASS ajansnn bir haberini birlikte okuyalm: "Tass Ajansnn bir haberine gre, Sovyet
Uzay Arac "Solyut 7", "Solyut T-11" ve "Solyut T-12" komplekslerinde bulunan iki bayan, Svetlana
Savitzkaya ve Vladimir Yaben Jenibekov uu programna uygun olarak ara dna ktlar. Svetlana
Savitzkaya, tarihte uzay arac dna kan ilk kadn oldu. 3 saat 55 dakika uzayda kaldlar. Svetlana
Savitzkaya, uzayda metal plakalar kesme, kaynak ve lehim yapma ve pskrtme yolu ile kaplama
ilemlerini denedi. Vladimir Jenibekov'da eitli gzlemler yapt" denilmektedir.
Bugn uzay almalar hzla ilerlemekte ve sr olan birok nokta akla kavumaktadr. rnein,
uzay aralarnda ve platformlarda kullanlacak malzemelerin mrleri bir faktrdr. Atmosferimizde
bulunan gazlarn ou metallerin yorulma mrn azaltmaktadr. Uzayda bir miktar hidrojen hari, bu
gazlar bulunmad iin, uzayda yaplan ve gerilmeye ilk defa uzayda maruz kalan uzay paralarnn yani
aralarnn, arlk ve emniyet asndan, belirli avantajlar olduu ortaya kar. Yeryznde bir yllk
yorulma mr olan bir parann uzayda 10 ila 20 yl arasnda bir yorulmaya dayanaca tahmin
edilmektedir.
Uzay istasyonlarnn yapm, uzayda gvenli birletirme yntemlerinin gelitirilmesini gerekli
klmaktadr. Bu konudaki elektron bombardman ile kaynaa ilaveten Laser ve difzyon kaynan da mit
verici yntemler arasnda sayabiliriz. Yaptrclarn da uzayda geni lde kullanlmas kanlmazdr.
Laser teknolojisinin hzl geliimi, laser nndan metallerde ve plastik malzemelerde birok imalat
problemlerinin zm iin faydalanma olana dourmutur.
Laser,
elektronik ve elektrik
endstrisindeki ince tel veya levha kaynanda, ultrasonik kaynak usul ile iyice ekimektedir. .
Acaba kaynak tekniinde otomatizasyon ve robotlarn kullanlmas hakknda neler sylenebilir?
Kaynak teknolojisi, deiik kullanma alanlar nedeniyle, amaca uygun birbirinden farkl kaynak
usullerine ve bunun sonucu olarak da farkl otomatizasyon tiplerine gerek duymaktadr. Kaynakta
ekonomiklii salamann yannda, bir kalite ykselmesini de gerekletiren bu otomatlar, gelimelerini
henz tamamlayamamlardr. Elektroniin hzl gelimesi ile desteklenerek, gelecek iin hedeflenen
ama, gerek anlamda tam otomatik kaynak prosesini salamaktr.
Gemite rijit otomatizasyon teknikleri, dkm, dvme, presleme ve kaynak gibi geleneksel imal
usullerinde prodktiviteyi byk lde arttrmtr. Gelecek iin ise, esnek otomatizasyon tekniklerini
gelitirmek ve imalatn eitli aamalarnda ortaya konulan deiikliklere ksa bir zaman sresinde
uyabilmek iin bu teknikleri uygulamak gerekmektedir. Burada temel unsur imalat ve transport
donanmlarnn bir sistem ierisinde entegrasyonu ve enerji ile malzeme bilgi aknn bu sistem
ierisinde nmerik kontroldr. Burada rnek olarak otomobil endstrisini ele alalm.
Otomobil retiminde binek arabalarnn yapm iin 700 preslenmi ve kesilmi para ile 400 adet
tala kaldrlarak ilenmi para, cvata, perin, kvrma, lehimleme, yaptrma ve en ok kaynak yoluyla
birbirine balanmaktadr. Toplam kaynaklar: yaklak olarak 5.000 nokta kaynandan, 30 metre ark
kaynandan, 1 metre elektron bombardman kaynandan, 15 adet de srtnme kaynandan
olumaktadr.
Nokta ve ark kaynann otomatizasyonu ncelikle proses parametrelerinin ve proses aknn
otomatik olarak kumanda ve ayarna dayanr. Dier taraftan kaynak donanm ierisinde i parasnn ve
takmn otomatik olarak kullanlmasnn yansra, kaynak donanm arasnda i parasnn otomatik olarak
sevk edilmesi de gereklidir. Kaynak, uygulama ve nakliye olmak zere fonksiyonun entegre edilmi bir
imalat sistemi ierisinde birletirilmesi gerekir.
Otomobil endstrisinde, allagelmi malzeme ve konstrksiyonlarda, kaynak prosesi nokta
kayna ve elektrik ark kaynanda geni lde korunmaktadr. Dolaysyla gelimelerin arlk noktas,
uygulama ve nakliye fonksiyonlarnn otomatizasyonunda ve entegre imalat sisteminin nmerik
kontrolnde yatmaktadr. Bylece bir entegre imalat sisteminde kaynak donanmlar rijit ve esnek olarak
otomatize edilebilir ve bunlar eitli tama dzenleri ile rijit, esnek veya serbest olarak balanabilir.
Btn ekonomik, teknik ve kalitatif kriterlerin altnda, "Daimler-Benz" firmas, karoseri kaba
yaps iin bir entegre imalat sistemi gelitirmitir. Bu sistemde kalite ynnden nem arzeden
birletirmeler iin, zel tip makinalar (yani ok nokta kayna makinalar) ve dier kaynak ileri iin
esnek niversal makinalar (yani endstri robotlar) kullanlmtr.
Kaynak tekniinde dier imalat tekniklerinde olduu gibi, esnek otomatize edilmi sistemler nem
kazanmaktadr. Bugn, kaynak fonksiyonu iin esnek otomatize edilmi sistemler, endstri robotlar
eklinde hizmet grmektedir. Ancak uygulama ve nakliye fonksiyonlar iin esnek otomatize edilmi,
ekonomik zmler henz eksiktir.
Gnmzde en byk gelime imkan bulan kaynak usulleri MIG/MAG ve tozalt kaynaklardr.
Tozalt kayna tam mekanize edilmi kaynak iin tipik bir rnektir. Burada yalnz ilave metal otomatik
olarak kaynak yerine gelmemekte, ayn zamanda uygun donanmlar ile kaynak kafas ve i paras
arasnda izafi bir hareket de salanmaktadr. Erime gcnn ykseltilmesi ve bylece tozalt kaynak
usulnn ekonomikliinin ortaya kmas, ok tel tekniinin ilavesi, bir ilave scak tel verme veya allm
normal tellerin yerine band elektrodlarn kullanlmas gibi usullerin uygulanmas ile elde edilir ve bylece
kalitenin ykseltilmesinde de baar salanm olur.
Ark kayna robotlarnn ana kullanma alan MIG ve MAG kaynak usulleridir. Arkn yksek
frekansl atelemesi, robotun kumanda sistemini bozacandan, yalnzca TIG kaynanda ok az kullanlr.
Eskiden genellikle el ile uygulanan TIG kaynak usul, aradan geen zaman zarfnda yksek
derecede bir otomatizasyona ulamtr. Kaynak sonularndaki yksek kalite ve kaynak parametrelerinin
ayarlanabilmesi ve programlanabilmesi imknlarndan dolay, bugn bu usul ok daha yksek duyarllk
ve doruluk istenen yerlerde uygulanmaktadr. rnein, kimya aletleri ve reaktr inas gibi impuls teknii
ile duyarl i paralarnda veya zor pozisyonlarda dozlanm s verilmesine tam olarak imkan salayan
bir usul gelitirilmitir. Bu usul ile ap 200 mm'nin zerindeki borularn evre dikilerinin kaynanda
uzaktan kumanda edilebilen son derece duyarl bir kaynak uygulanmaktadr.
Dier taraftan, okyanuslar hakknda da ok az ey bilinmektedir. Fakat srdrlen ve hzlandrlan
aratrmalarn deerlerini dorulayacak kadar bilgi edinilmitir. Bugnk aratrmalarn ounun
snrlandrd ky operasyonlar, elmas, altn, kalay ve manetiti ortaya kard. Meksika krfezindeki,
Kuzey denizindeki ve Gney Kaliforniya aklarndaki petrol kuleleri, en nemli baz su alt bulularnn
iaretidir. Dnya petrol rezervlerinin %50'sinin bulunduu derin sularda bugne kadar teebbse
geilmemitir. Byle bir kuyu amak iin, bugn sahip olduumuz endstri ve teknolojiden daha ileri
bir teknoloji ve endstriye sahip olmamz gerekmektedir. Bu yapldnda, tpk kylardaki kuyu ama da
olduu gibi, kaynak teknolojisi, bu ilemlerde de nemli bir rol oynayacaktr.
Okyanuslarn derinliklerinde yatan potansiyel el demeden durmaktadr. Byk bir ekonomik
deeri haiz bulunan manganez, Pasifik Okyanusunun dibinde durmaktadr.
zellikle manganez ieren cevherler, demir bakmndan zengin olduu gibi, bakr, kobalt, nikel,
molibden, vanadyum, inko ve zirkonyum da iermektedir. Byle bir maden yata, btn dnyann
ihtiyalarn bugnk hzla birka bin yl daha karlayabilir.
Ktalarn kylar petrol, ya ve slfrce zengin olarak bilinmektedir. Toplam olarak 335 milyon mil
kp (1.375 milyon km3) su, 15 milyon ton bakr, 7 trilyon ton bor, 15 milyon ton manganez, 20 milyon
ton uranyum, 500 milyon ton gm ve 10 milyon ton altn ierdii tahmin edilmektedir.
Bu kaynaklarn iletilmesi teknolojide fantastik bir ilerlemeyi gerektirmektedir. Ancak 10 yl
ierisinde denizin 20.000 ayak (6.100 metre) derinliine ulaabilecek denizalt aralarna sahip olacaz.
Bu ise, okyanusun dibinin %95'i demektir. Muhtemelen 20 yl ierisinde, su altnda 18.000 ayaa (5.500
metre) kadar derinlikte, uzun sre hayatmz srdreceiz.
Bu ortamda aratrmak, kefetmek ve yaamak iin yepyeni metallere ve projelere ihtiya duyulacak;
belki bunlar birletirmek iin yepyeni teknolojilerin gelitirilmesi gerekecektir. rnein basnca dayankl
gvdelere sahip her eit deniz alt aralarna ihtiya duyulacaktr. Fazla derinlikler iin camla
kuvvetlendirilmi kompozit kreler gerekecektir. nk bu tip malzemenin basnca kar mukavemeti
yksektir.
Bugn iin baarlmas gereken konu, 12 ila 18.000 ayak (3.650 ila 5.500 metre) derinlikte
dolaabilecek denizaltlarn imalidir. Bunlarn gvdelerinin %50 ila %60'nn silindirik olmas ve ayrca
nkleer veya sv yakacak kullanan tesislere sahip bulunmas gerekir. Bu aralarn, yksek mukavemetli
eliklerden, titanyumdan ve alminyumdan yaplabilecei grlmektedir. Bu malzemelerin istenmesindeki
problemler ve birletirme teknolojisi, bizleri yine kaynakla kar karya getirecektir.
Okyanuslarn bir takm baka faydalar da vardr.
Bunlardan biri yiyecek (balk, plankton ve eitli bitkiler) dierleri ise udur: Okyanuslarn suyu
tasfiye edilerek, dnyann artan su ihtiyac karlanabilir.
Okyanuslarn geni alanlarn aratrmak, kefetmek, madenlerini iletmek ve diplerinde ziraat
yapmak iin gerekli cihaz ve donanmlar dnmek u anda olanakszdr. Fakat bu yaplacaktr. Burada
yine metallerden faydalanacaz. Bylece kaynak teknolojisinden geni lde yararlanlacaktr.
Vakum pompalar, kompresrler, uzaktan kumandal televizyonlar ve dier komnikasyon
donanmlarnda byk bir art grlecektir. Deniz altnda uzun bir sre yaanabilecek platformlar ve i
istasyonlar, yaamak iin gerekli gaz depolar ve bir sr deniz alt yaantsyla ilgili cihazlarn imali
gerekecektir. Eer dnyann artan nfusunun ortaya kard talepleri karlamak durumu ile kar
karya isek, birletirme teknolojisinde yeni anlaylara ve reformcu yaklamlara gerek duyacaz
demektir.
Ksaca Milletleraras Kaynak Organizasyonundan bahsetmek yerinde olacaktr.
Kaynak tekniinin zellikle kinci Dnya Savandan sonraki hzl gelimesi, dnya milletleri
arasnda 1948 ylnda "Milletleraras Kaynak Enstitsnn" (International Institute of Welding IIW-lnstitut
International de la Soudure MS) kurulmasna sebep olmu ve bu verimli sahann elde ettii baarlar,
eitli memleket uzmanlarnn birbirleriyle temaslarda bulunmalarn bir ihtiya haline getirmitir.
Milletleraras bir organizasyonun kurulmas fikri, 1947 ylnda Utrecht'de toplanan bir
sempozyumda Hollandallar tarafndan ileri srld. lk toplant ayn sene ngiliz Kaynak Enstits
tarafndan M.J.L. Adam'n bakanlnda yapld. Geici bir komite kuruldu ve tasarlanan cemiyetin ilk
esaslarn kurma grevi bu komiteye verildi. Fransz Kaynak Enstitsnn daveti ile Paris'te ve svire
Asetilen Cemiyetinin daveti ile de Bale'de toplantlar yapan Komite grevini gelitirdi. 9 Haziran 1948'de
Belika Ekonomi bakanlnn himayesinde, Belika Kaynak Enstitsnn daveti ile Brksel'de yaplan
iki gnlk bir milletleraras temas sonucunda Kuzey Afrika, Avusturya, Danimarka, spanya, Amerika
Birleik Devletleri, Fransa, ngiltere, talya, Norve, Hollanda, sve ve svire'nin itirakiyle (13 devlet)
Milletleraras Kaynak Enstits kuruldu.
Milletleraras Kaynak Enstitsnn ikinci maddesi: Enstitnn gayesinin tek veya baka bir
organizasyonla
ortak
olarak,
kaynan
btn
yntemleriyle
gelimesini
salamak,
olduunu
belirtmektedir. Bunun iin Enstit, kaynan gelimesini salamak zere, hem kaynakta kullanlan ilkel
maddelerin hem de kaynak malzemesinin gelimesine alacak, renim ve aratrma iin teknik ve
bilimsel bilgilerin alveriiyle uraacaktr. Yine Enstit stats: Enstitnn ticari, endstriyel iler ve
cret fiyat ve mmessillik gibi, faaliyetlerle uramayacana iaret etmitir. Ayrca yeni bulular
destekleyecek, fakat herhangi bir kuruluun ticari karna alet olmayacaktr. Enstitnn bu noktalar gz
nnde tutan iyi bir politikas vardr. Milletleraras Kaynak Enstits, Milletleraras Standardizasyon
Komitesi ile de ibirlii yaparak kaynak standartlarn hazrlamaktadr.
IIW/IIS, almalarn XVI alma komisyonu ile yrtmektedir. Bu komisyonlara ait u rnekleri
verebiliriz: Gaz kayna (l), Elektrik ark kayna (II), Elektrik diren kayna (III), Modern Kaynak
Yntemleri (IV), Kaynan muayene ve kontrol (V), Kaynakta i gvenlii (VIII), Kaynak Kabiliyeti (IX),
Tozalt ve gazalt kayna (XII), Kaynakta retim (XIV), Kaynakta dizayn (XV) ve Plastik malzeme
kayna (XVI).
31 yl sre ile Enstitnn almalarna katlan Trkiye, bu arada ilk nce Milletleraras Kaynak
Enstitsnn hazrlad, bazs da 17 dildeki kaynak terim lgatlerinin Trkesini hazrlamtr. Ve bunlar
her biri 1000'er kelime olmak zere Milletleraras Kaynak Enstits tarafndan baslmtr. Trkenin dahil
olduu ciltleri yle verebiliriz: Genel kaynak terimleri, Oksi-Asetilen kayna, Elektrik ark kayna, Elektrik
diren kayna, Termik kesme, Lehimleme, Modern kaynak usulleri, Metal pskrtme gibi.
Sizlere kaynak teknolojisinin gelimesini ve hedeflerini genel bir ereve ierisinde vermeye
altm. Bu arada Memleketimizdeki duruma da ksaca bir gz atalm.
Trkiye'de kaynak ilk defa 1920 ylnda stinye ve Glck tersanelerinde balamtr. 1929'da
Makina Kimya Endstrisinde, 1930'da Smerbank-Hereke Fabrikasnda, 1931'de Karayollar
Merkez Atlyesinde, 1933'de Eskiehir Hava kmal Merkezinde ve 1934'de de Devlet Demir Yollar
Eskiehir Fabrikasnda kaynan kullanldn grrz. Trkiye'nin ilk kaynaklar brahim Pekin ve
ra Ziya Altnk ustalardr. Bu iki zat, kaynakl memleketimizde ilk uygulayanlardr.
Trkiye'de kaynak konusunda ilk planl almaya 1937 ylnda Devlet Demiryollarnda balanmtr.
Devlet Demiryollarnn Eskiehir Fabrikasnda, 1934 ylnda dank durumda birka kaynak cihaz
mevcuttu. Daha sonralar 1937 ylnda zerk bir kaynak blm kuruldu ve btn kaynaklar buraya
baland. Bu i iin Knoch isimli bir Alman kaynak uzman getirildi ve mhendis Nvit Osmay da
kendisine yardmc tayin edildi. 1936 ylnn Austosunda gelen Knoch, 1937 ylnn Austosunda geri
dnnce, bu tekilatn bana Nvit bey getirildi. Nvit Osmay ayrca 1936/37 yllarnda Alman Devlet
Demiryollarnn atlyelerinde ve Wittenbergdeki Demiryol Kaynak Eitim Enstitsnde kaynak mhendislii
staj grd. 1947 ylna kadar Eskiehir Kaynak ube Amirlii yapmtr. Nvit beyin Trkiye'de kaynak
tekniine yapt hizmetler oktur ve saysz kaynak yetitirmitir. Ayrca Oksi-Asetilen ve Elektrik Ark
kaynaklar konusunda da iki ciltlik kitap yazmtr. Nvit Beyi, yapt bu hizmetlerden dolay kutlar ve
kendisini sayg ile anarm.
Trkiye'de kaynan gelimesi 1950'li yllarn ortasndan itibaren olmutur. rnein Teknik
niversite renim planna kayna 1951'de almtr. Makina Malzemesi ve mal Usulleri Enstits
endstriye ilk kaynak kurslarn 1955 ylnda amtr. Yine ayn Enstit 1958 ylnda Alman Kaynak
Teknii Cemiyetinin esaslarna uygun Kaynak Mhendislii (Uzmanl) kursunu da yapmtr.
Memleketimize klasik oksi-asetilen ve elektrik ark kaynann dnda, halen tozalt ve gazalt
kaynak usullerinin kullanma alanlar byk bir gelime gstermitir. Gemi inaat, elik konstrksiyon,
basnl kablar ve byk makina konstrksiyonlarnda tozalt kaynann klasik tek tel ile yaplan usul
geni apta kullanlmasna ramen, ift telle yaplan tan-dem, seri ve paralel usullerle band elektrod
uygulamas henz yoktur.
Gazaltnda yaplan MAG kaynanda son on yl ierisinde, artan nispette, endstrimizin eitli
alanlarnda rnein buhar kazanlar, gemi inaat, elik konstrksiyon gibi, kullanlmaktadr. Soygaz
atmosferi altnda yaplan TIG/WIG ve MIG kaynaklar, yksek alaml elik ve demir olmayan
malzemelerde geni bir kullanma alan bulmutur. Kimya endstrisi, petrokimya tesisleri, gda endstrisi
bunlarn balca rnekleri arasndadr. Yine bu yntemlerin uygulanmas ile ilgili olarak Petrokimya
tesislerinde ve helikopter imalatnda titanyum kayna tipik rnekleri tekil eder.
Laser ve elektron nlar ile kaynak, Hava Kuvvetlerinde ve zel sektr iletmelerinde de
grlmektedir. rnein Renault Otomobil fabrikasnda elektron n ile kaynak yaplmaktadr. Plazma
kesmesinin kullanld bir ok endstri dal mevcuttur. Srtnme kayna matkap imalatnda,
Memleketimizde kullanlmaktadr. ift tabanl tencereler difzyon kaynana ait verilecek rnekler
arasnda bulunur.
Nmerik
kontroll
ve
programl
oksijenle
kesme
makinalar
tersanelerimize
girmitir.
Memleketimizde kurulmakta olan uak endstrisi ister istemez, programl nokta kayna donanmlarn,
laser ve elektron bombardman ile kayna ve yaptrma tekniini daha ok kullanacaktr. u anda
lkemizde yaptrma tekniinin endstriyel uygulamasna ait belirgin rnek vermek biraz zordur.
Kaynak dikilerinin muayene ve kontrol da zellikle 1970'li yllardan sonra geni apta uygulama
alanna sokulmu ve ciddi olarak kendisini hissettirmitir. Bu arada Trk Standartlar Enstits de kaynak
standartlarnn karlmasna hz vermitir. Bu da sevindirici bir uygulamadr. zellikle d pazarlara alan
memleketimiz endstrisinde kalitenin temini iin, muayene ve kontroln ciddi olarak yaplmasnn nemi
byktr.
Bugn memleketimizde bilumum elektrodlar, tozalt ve gazalt kaynak telleri, zl teller, yumuak
ve sert lehim tel ve alamlar, btn kaynak gazlar, elektrik ark kaynak makinalar, tozalt ve gazalt
kaynak cihazlar, kaynak fleleri ve detantrleri, nokta kayna makinalar, oksijenle kesme fle ve
cihazlar, kaynak tozlar ve lehimleme dekapanlar retilmektedir.
10
Literatr
(1)-ANIK, Selahaddin
"Gnmz Endstrisinde Kaynan Yeri"
Birinci Ulusal Kaynak Sempozyumu, .T.. Makina Fakltesi, 13-15 Kasm 1984.
(2)- ANIK, Selahaddin
"Kaynak Teknolojisinin Gelimesi"
Bhler Kaynak Dnyas, Say 10, Ocak 1985.
(3)- ANIK, Selahaddin
"Kaynak Tekniinde Otomatizasyon"
Bhler Kaynak Dnyas, Say 11, Austos 1985.
(4)- ANIK, Selahaddin
"Ark kaynanda Endstri Robotlarnn Kullanlmas"
Bhler Kaynak Dnyas, Say 11, Austos 1985.
11
I.BLM
KAYNAIN TARF, NEM VE
SINIFLANDIRILMASI
1.- Kaynan tarifi
Kaynak tatbik edilecei malzemenin cinsine gre, metal kayna ve plastik malzeme kayna
olarak ele alnr.
Metal kayna: Metalik malzemeyi s veya basn veya her ikisini birden kullanarak ve ayn cinsten
ve erime aral ayn veya yaklak bir malzeme katarak veya katmadan birletirmeye "metal kayna" ad
verilir. ki parann birletirilmesinde ilave bir malzeme kullanlrsa, bu malzemeye "ilave metal" ad verilir.
Plastik malzeme kayna: Ayn veya farkl cinsten termoplastik (sertlemeyen plastik) malzemeyi s
ve basn kullanarak ve ayn cinsten bir plastik ilave malzeme katarak veya katmadan birletirmeye,
"plastik malzeme kayna" ad verilir.
2.- Kaynan nemi
Paralarn kaynakla birletirilmesinin neminin kavranabilmesi iin, dier imal usulleriyle mukayese
edilmesi gerekir. Her ne kadar her usuln stn olduu sahalar varsa da, birbirine ok yakn olduklar
uygulamalar da vardr.
2.1.- Kaynak ile perinin mukayesesi
Paralarn birletirilmesinde eski bir usul olmasna ramen, kaynan neminin bilinebilmesi
bakmndan perinle kaynan karlatrlmas uygun olacaktr:
a) Kaynak, arlk ve iilikten tasarruf salar. Arlktan salanan tasarruf, % 10 ila 30 arasndadr.
ilikten salanan tasarruf ise, % 2035 civarndadr. eitli balant biimlerinde kaynak ve perinin
nasl olduu, ekil 1.1'de grlmektedir.
b) Kaynak ile, perine gre daha iyi bir szdrmazlk elde edilir.
c) Kaynakl balantlarn mukavemeti, perinli birletirmelerden daha yksektir. Perinde esas
malzemenin mukavemetine eriilmemesine ramen, kaynakta %100'ne eriilir.
d) Kaynak ile, perine gre daha kolay ve ucuz balantlar elde edilir.
e) Gemi inaatlarnda kaynakl birletirmelerin suya kar direnleri daha azdr. Dolaysyla geminin
hzn azaltmazlar.
12
13
Kaynak yapl gayesine gre de "Birletirme Kayna" ve "Doldurma Kayna" diye ikiye ayrlr.
5.1.- Birletirme kayna; iki veya daha fazla paray zlmez bir btn haline getirmek iin
kaynak yapmaktr.
5.2.- Doldurma kayna; bir i parasnn hacmindeki eksiklii tamamlamak veya hacmini bytmek,
ayrca korozyona veya andrc tesirlere kar korumak maksadyla zerine snrl bir alan dahilinde
malzeme kaynak etmektedir. Mesela; kaplama, zrhlama ve tampon tabaka kaplama doldurmas gibi.
6.- Kayna usul bakmndan snflandrma
Kaynak icras srasnda takip edilen yola gre drde ayrlr. Bunlar el kayna, yar mekanize kaynak,
tam mekanize kaynak ve otomatik kaynaktr. 6.1.- El kayna
Kaynak, yalnz el ile sevk edilen bir kaynak aleti vastasyla yaplr. 6.2.- Yar mekanize kaynak
Kaynak aleti, el yerine ksmen mekanize edilmi bir vasta ile sevk edilir. 6.3.- Tam mekanize
kaynak
Kaynak aleti, el yerine tamamen mekanize edilmi bir makina ile sevk edilir. 6.4.- Otomatik kaynak
Gerek kaynak ilemi, gerekse i parasnn deitirilmesi gibi btn ana ve yardmc ilemler tam
olarak mekanize edilmitir.
7.- Kayna ilemin cinsine gre snflandrma
7.1.- Eritme kayna
Eritme kayna; malzemeyi yalnz scakln tesiri ile blgesel olarak (snrlandrlm bir ksmn)
eritip, bir ilave metal katarak veya katmadan birletirmektir, (ekil I.2).
14
8.1.6.-
8.2.-
8.2.2.-
Ultrasonik kaynak
8.2.3.-
Srtnme kayna
8.2.4.-
Ocak kayna
15
ANIK, Selahaddin "Kaynak Teknii Cilt l" .T.. Ktphanesi, Say 960, 1970 (1980)
16
(2) ANIK, Selahaddin-ANIK, E.Sabri "Soru ve Yantlar ile Kaynak Teknii" Birsen Kitabevi, 1980
(3) ANIK, Selahaddin "Kaynak Teknolojisi El Kitab" Ergr Matbaas, 1983.
17
II. BLM
KAYNAK KABLYET
1.- Giri
malat tekniinde gaye, yalnzca malzemelerin birletirilmesiyle para elde edilmesi deildir. Ayn
zamanda yaplan parann alma artlarnda bozulmamas ve grevini yerine getirmesi gerekir. Bu
sebepten, kaynakl balantlardan da baz esaslar yerine getirmesi istenir. Szkonusu esaslarn
gereklenme derecesi, kaynaklanan malzemenin "kaynak kabiliyeti" olarak deerlendirilir.
Kaynak edilen metal ve alamlar, uygulamada pek az istisna ile btn kaynak usullerinde kaynak
yerinin erimeye yakn bir scakla kadar stlmak zorundadr. Burada kaynak tekniinde kulanlan s
membann, kaynak usulnn de etkili olduunu unutmamak gerekir. Yksek scaklklara stlma
sebebiyle malzemelerin gerek kaynak blgelerinde gerekse kaynaa komu blgelerinde, kimyasal ve
metalurjik pek ok deime olmaktadr. rnein yksek karbonlu elik malzemelerin kaynanda, yksek
souma hz sebebiyle kaynaa komu blgede ok yksek sertlikte bir yap ortaya kmaktadr.
Tecrbeli bir kaynak, tamamen hatasz bir kaynak yapmann mesel her tip elik iin kolay
olmadn gayet iyi bilir. Baz malzemeler iin ise hibir glk olmamasna ramen, hatasz tatminkr bir
kaynak kalitesinin salanmas bakmndan zel tedbirlere ihtiya vardr. te byle hallerde, kaynak
kabiliyetinden bahsedilir.
2.- Eritme kaynanda kaynak kabiliyeti
Kaynak kabiliyeti kesin ve kantitatif olarak ifade edilebilen bir zellik olmayp, karmak bir anlam
tar. Milletleraras Kaynak Enstitsnn (IIW-IIS)* IX numaral "Kaynak Kabiliyeti" Komisyonu, kaynak
kabiliyetini yle tarif etmektedir:
"Bir metalik malzeme, verilen bir usul ile bir maksat iin bir dereceye kadar kaynak yaplabilir diye
kabul edilir. Uygun bir usul kullanarak kaynakl metalik balant elde edilgi zaman, balant yerel
zellikleri ve bunlarn konstrksiyona tesirleri bakmndan tayin edilmi bulunan artlar salamaldr."
IIW): International Institute of Welding
IIS) : Institut International de la Soudure
Yukardaki tariften de anlalaca zere, kaynak kabiliyeti yalnz malzemeye bal bir zellik
deildir. Ayn zamanda, kaynak usulne ve kaynakl konstrksiyona da baldr. Bir metal veya alam,
bir kaynak usulnde gayet iyi derecede bir kaynak kabiliyeti gstermesine ramen, dier bir usulde ok
zayf bir kaynak kabiliyetine sahip olabilir.
Bir malzemenin yksek kaynak kabiliyetine sahip olmas; kaynak artlar geni bir aralkta
deiirken hibir tedbire gerek kalmadan, tatminkr bir kaynak kalitesinin elde edilebilmesi demektir.
Dk derecede kaynak kabiliyeti, tatminkr bir netice alabilmek iin zel tedbirlere ihtiya
olduunu ve kaynak artlarnn ok dar limitler arasnda tutulmasnn gerektiini ifade eder.
18
Kaynak kabiliyetinin derecesini belirten zellikler, malzemenin tipine gre deiir. Mesel; birok
elik malzemenin kaynanda iyi mekanik zellikler elde etmek istenirken, ostenitik paslanmaz eliklerde
snn tesiri altndaki blgenin korozyona dayankl olmas istenir.
Kaynak kabiliyeti deyimi kaynaa elverililik, konstrksiyonun kaynak emniyeti ve imaltta kaynak
yaplabilme kavramlarn iine alr. Bu kavramlarda malzeme, iml usul ve konstrksiyonun etkisi
altndadr. (ekil II.1). Bir malzemenin kaynak kabiliyetinden sz edebilmek iin en azndan aadaki iki
art gereklenmelidir:
ekil II.1.- Kaynak kabiliyetinin iml usul, malzeme ve konstrksiyon asndan ifadesi
a-) Paralarn belirli bir kaynak usul ile birletirilebilmesi mmkn olmaldr, (kaynaa elverililik
deyimi).
b-) Kaynak edilen malzeme, maruz kalaca zorlamalara dayanmaldr (kaynak emniyeti deyimi).
Bir konstrksiyonun kendisinden beklenenleri salamas malzeme, konstrksiyon, iml usul ve
iletme zorlamalar gibi faktrlerin tesiri altndadr. Hatal bir durum ortaya kt zaman, btn kusur
malzemeye yklenemez. Dier faktrler de gz nne alnmaldr. Bu nedenle; kaynak konstrktr,
malzeme mhendisi ve iletme mhendisi birlikte almak mecburiyetindedir. yi tasarlanm bir
konstrksiyon, seilen malzeme ile bir dereceye kadar gerekletirilebilir. Fakat bu konstrksiyonun
19
bekleneni tam olarak verebilmesi iin, uygun bir iml usulnn de seilmesi gerekir.
Pratikte kaynak kabiliyetinin ifadesi olarak "iyi kaynak edilebilir", "kaynak edilebilir" ve "artl olarak
kaynak edilebilir" deyimleri kullanlr. Bu deyimlerin manalar elik malzeme iin yle ifade edilebilir:
a-) yi kaynak edilebilir: Malzemenin hibir n ve nihai tavlamaya ihtiya olmadan kaynak
edilebileceini ifade eder.
b-) Kaynak edilebilir: Kaynak yaplacak malzemenin kalnl arttka, bir n tavlama gerekir. Bu tr
malzeme iin, kaynak edilebilir deyimi kullanlr.
c-) artl olarak kaynak edilebilir: Bu tr malzemede ya karbon oran yksektir veya bileiminde
eitli alam elemanlar vardr. Kaynakl balantnn gei blgesinde sertleme ve atlama tehlikeleri
sebebiyle, zel tedbirler alnmaldr. n tavlama tatbik edilmeli ve souma kontroll olmaldr.
2.1.- eliklerin eritme kaynanda kaynak kabiliyeti
Endstrideki geni kullanma alanlar sebebiyle elik malzemelerde kaynak kabiliyetinin
incelenmesi gereklidir. Alamsz veya hafif alaml yksek mukavemetli bir elie iyi bir kaynak
kabiliyetine sahiptir diyebilmek iin, aadaki iki artn bir arada bulunmas gerekir:
a-) Kaynaktan nce ve sonra iyi bir sneklie sahip olmaldr,
b-) Kaynak metali esas metal ile kart zaman, gevrek olmayan bir kimyasal bileim
salamaldr.
Bu iki artn gereklenmesine tesir eden faktrler yle sralanabilir:
A-) Esas metal
a.- Bileim
b.- Kalnlk
c.- Isl ilem durumu
d.- Sneklik
e.- Scaklk
f.- Saflk derecesi ve homojenlik
B-) lve metal
a.- Bileim
b.- Akma snr ve sneklik
c.- Hidrojen muhtevas
d.- Saflk derecesi ve homojenlik
e.- Elektrod ap (kaynak esnasnda paraya verilen s ynnden)
C-) Dier faktrler
a- Erime derecesi (az formu)
b.- Rijidite
c.- Form faktr (gei durumu)
20
Karbon edeerinden faydalanlarak bir yap elii iin gerekli n tavlama scakl aadaki
tabloda olduu gibi tavsiye edilmitir.
n tavlama scakl (C
0,45'e kadar
gerek yok
0,45-0,60 aras
100-200
0,60'dan yukar
200-350
Bilhassa
kaln
paralarn
derin
nfuziyetli
21
kaynanda,
eriyen
blgenin
ortasnda
ekil II.3.- Isnn tesiri altndaki blgedeki (ITAB) tane yaps deiimi
22
ITAB'daki scaklk dalm ve souma hznn bilinmesi halinde, kaynaktan sonra bu blgede
meydana gelecek i yapnn tespiti mmkn olmaktadr, %0,25'in zerinde karbon ihtiva eden alamsz
yap elikleri ve yksek mukavemetli hafif alaml yap eliklerinde snn tesiri altndaki blgenin 900
"C'nin zerinde tavlanan ksmlarnda ok sert bir yap meydana gelir. Bu yap gevrek krlmalara ok
uygun bir yapdr. ITAB'de atlak oluumunu nlemek iin Milletleraras Kaynak Enstitsnn kaynak
Kabiliyeti komisyonu bu blgenin maksimum sertliinin 350 Vikers deerini amamasn tavsiye etmitir.
Bir aln kaynanda ITABdaki sertlik dalm ekil 11.5'de grld gibidir.
ekil II.5.- Yksek mukavemetli bir eliin kaynanda ITAB'de sertlik dalm.
3.- Elektrik diren kaynanda kaynak kabiliyeti
Elektik diren kaynanda, birletirilecek para malzemenin cinsine gre elektrik akmnn geiine
byk bir diren gsterir. Bunun sonucu olarak, paralar snr. Ohm kanununa gre sya dnen
elektrik enerjisi aadaki ifadeyle belirlenir:
2
Ns = l . R
Burada;
Ns
23
gz nne alnarak elektrik diren kaynanda kaynak kabiliyeti aadaki ifadeyle verilebilir:
Burada; S :
Is iletkenlii (cal/cm.sn.C)
te :
Yukardaki ifade ile bulunan kaynak kabiliyeti faktrlerine gre elektrik diren kaynanda kaynak
kabiliyeti aadaki biimde deerlendirilir:
Kaynak kabiliyeti faktr
0,25'e kadar
Kt
0,25-0,75 aras
Yeterli
0,75-2,0 aras
iyi
2,0'den yukars
ok iyi
Tablo II.1'de baz metallerin fiziksel zellikleri ile kaynak kabiliyeti faktrleri, Tablo ll.2'de ise baz
alamlarn fiziksel zellikleri ve kaynak kabiliyeti faktrleri verilmitir. Bu tablolarn incelenmesinden
mesel; saf bakrn kaynak kabiliyeti ok kt iken (S =0,18), bakr alam olan pirincin kaynak kabiliyeti
ok iyidir (S =3,2).
Tablo II. 1.- Baz metallerin fiziksel zellikleri ile kaynak kabiliyeti faktrleri
24
Tablo II. 2.- Baz alamlarn fiziksel zellikleri ile kaynak kabiliyeti faktrleri.
4.- Literatr
(1)ANIK, Selhaddin
"Kaynak Teknii Cilt III"
.T.. Ktphanesi, Say 1030, 1975
(2)- ANtK, Selhaddin- TLBENT, Kutsal (Baggerud)
"Kaynak Metalrjisi"
.T.. Ktphanesi, Say 670, 1966
(3)- ) LINNERT, G.E.
"Welding Metallurgy (Iron and Steel)"
Amerikan Welding Society, 1967
(4)- ANIK, Selhaddin
"Metal ve alamlarda kaynak kabiliyeti"
Sakarya D.M.M.A. Dergisi, say MMA-3, 197
(5)- SEFERIAN, D.-CHEVENARD, P.
"Metallurgie de la Soudure"
Dunod, Paris, 1965
(6)- ANIK, Selhaddin- DKCOLU, Adnan
"Yap eliklerinin Kaynak Kabiliyeti"
Gemi Mhendislii Dergisi, Say 100, Nisan 1986
(7)- RUGE, J.
"Handbuch der Schweisstechnik- Band l: Werkstoffe"
25
26
III. BLM
GAZ ERTME KAYNAI
1.- Tarifi ve prensibi
Kaynak iin gerekli snn biri yanc, dieri yakc olan gazlarn yaklmasyla oluan alevden
faydalanlarak yaplan kaynaa "gaz eritme kayna" ad verilir. Yakc gaz olarak byk ekseriyetle oksijen
kullanlr. Yanc gaz olarak ise aadaki gazlar kullanlmaktadr:
Asetilen
(C2H2)
Hidrojen
(H2)
Metan
(CH4)
Propan
Btan
(C3 H8)
(C4H10)
Gazlar
zellikler
Isl
Asetil
en C2H2)
deeri
(kcal/m )
Alev scak.
Hidro
jen (H2)
1360
Prop
an
n (C3H10)
(C H
2170
2580
0
3120
Bta
2780
avagaz
2830
0
2280
4
200
2
2500
(C)
000
Tutuma
hz (cm/sn)
1350
890
450
450
7
05
Gaz eritme kaynanda kullanlacak gazn seiminde aadaki artlar gz nne alnr:
a-) Yksek bir sl deer,
b-) Yksek bir alev scakl
c-) Yksek bir tutuma hz,
d-) Kaynak banyosunu havaya kar koruma,
e-) Artksz bir yanma,
27
elde edilir. Bu deerler teorik deerlerdir. Pratikte 1 kg karpitin 250 litre asetilen verdii kabul
edilir. Reaksiyon neticesinde meydana gelen 400 kcal'lk s ile, 10 litre su 40 C stlabilir.
Asetilen retiminde kullanlan karpit (CaC2) ark frnlarnda kire ta ile kok kmrnn arasndaki
reaksiyon sonucunda elde edilir. Bu retimde bir ton karpit iin, 3000 il 3500 Kwh'lik elektrik enerjisine
ihtiya vardr. Karpit genel olarak tane byklne gre snflandrlr. Mesel DIN 53922'ye gre bu
snflandrma aadaki biimdedir:
28
Karpitin tane byklne bal olarak 1 kg'ndan elde edilecek asetilen miktar deimektedir.
Kimyasal olarak saf karpitin bir kilogram'ndan 760 mm cva basncnda ve O C'de 350 litre, yine ayn
basn ve 15 "C'de 372 litre asetilen elde edilmektedir. Uygulamada kullanlan karpitin verdii asetilen
miktar ise tane byklne bal olarak aadaki gibidir:
Ayrca karpitin su ile temas ederek asetilen haline dnme hz da tane byklne baldr.
Tane byklne bal olarak 1 kg teknik karpitin asetilen haline geme sresi aada tablo halinde
verilmitir:
3.-Asetilen istihsal (retim) cihazlar
Karpitin su ile temasn salayarak asetilen elde edilmesinde kullanlan vastalara, "asetilen istihsal
cihazlar" veya "karpit kazanlar" ad verilir. Asetilen istihsal cihazlar eitli biimlerde snflandrlr. Bu
snflandrmalar aada verilmitir.
A-) Karpitin su ile temas ekline gre
a.- Daldrma sistemli (sepetli) cihazlar: Bu tip cihazlar metal bir sepet ierisine konan iri taneli
karpitin, sepetle beraber suya daldrlmasyla alr (ekil III.1).
29
30
III.4.-
Pskrtme
sistemli
Yukardaki istihsal cihazlarndan ilk tanesinde retim sonunda meydana gelen Ca(OH)2 amur
halindedir. Pskrtmeli sistemde ise, Ca(OH)2 toz halinde olup; bu tr cihazlara amursuz asetilen
cihazlar da denir. Asetilen retiminde artan amurun atlmasnda ok itina gsterilmelidir, p bidonlarna
atlmamaldr. Aksi halde amurdan kabilecek asetilen, patlayc karmlar meydana getirebilir. Karpit
amuru, alan zel ukurlara doldurulmaldr.
B-) Karpit kapasitesine gre
a.- Montaj tipi istihsal cihazlar: Bu tr kazanlar en ok 2,5 kg'a kadar karpit alrlar ve montaj
ilerinde kullanlrlar.
b.- Atlye tipi istihsal cihazlar: 2 il 20 kg arasnda karpit alabilirler ve genellikle atlyelerde
kullanlrlar. Bu tip bir cihaz iin atlyede en az 20 m2'lik alan ve 60 m3'lk bir hacim gereklidir.
c.- Sabit tip istihsal cihazlar: 20 kg'dan fazla karpit alabilen bu cihazlar iin zel kazan dairelerine
ihtiya vardr. Asetilen kullanma yerlerine, boru ebekeleri ile datlr. Kazan daireleri ve ileri, belirli
kaidelere gre tertiplenmelidir.
C-) stihsal edilen gazn basncna gre
a.- Alak basnl istihsal cihazlar: Elde edilen asetilenin basnc en fazla 0,03 atmosferdir.
b.- Orta basnl istihsal cihazlar: retilen gazn maksimum basncnn 0,2 atmosfer olduu cihaz
cinsidir.
c.- Yksek basnl istihsal cihazlar: Maksimum gaz basncnn 1,5 atmosfer olduu cihazlardr.
D-) Kullanlan karpitin cins ve byklne gre
a.- Toz karpit cihazlar: ok az kullanlan bir cihaz tipidir ve yalnz sabit tesislerde bulunur.
b.- nce taneli karpit cihazlar: 2-7 mm arasnda tane byklnde karpit kullanlan cihazlardr.
c.- Kle karpit kullanan istihsal cihazlar: ri taneli kle karpitlerin (25-80 mm) kullanld
cihazlardr.
d.- Biriket karpit kullanan istihsal cihazlar: Toz karpitin bir yaptrc ile preslenmesi neticesinde
elde edilen biriketlerin kullanld cihazlardr.
3.1.-Asetilen istihsal cihaznn ksmlar
stihsal cihazlarnn zerinde lmeler ve emniyet iin baz sistemler vardr. Bunlardan nemlileri
aada ele alnacaktr.
A-) Sulu geri tepme emniyet tertibat: Karpit kapasitesinin 1 kg' at cihazlarda bulunan
bir emniyet tertibatdr (ekil III.5). Sulu geri tepme tertibat genel olarak, patlayc karmlarn meydana
gelmesini nler. Bu grevi aadaki tarzlarda gerekletirir:
a-) fleten geri tepen oksijenin kazana veya boru ebekesine gemesini nler,
b-) Geri tepen alevi sndrr,
c-) Alak ve orta basnl cihazlarda, havann emilerek kazana girmesini nler.
Her kullanma yerinde bir emniyet tertibat olmaldr ve bir sulu geri tepme cihazna genel olarak
birden fazla fle balanmamaldr.
31
32
Gazlarn serin tutulmasna bilhassa doldurma srasnda nem verilir ve doldurmada tatbik edilen
basn (15 atmosfer), kademeye ayrlr. Kademeler arasnda basncn meydana getirdii s, soutucu
spirallerle alnr. Asetilen tplerinde gzenekli madde olarak, %25 yer igal eden porz madde bulunur.
Tplerde geri kalan hacmin %38'ini aseton kaplar ve aseton gzenekli madde tarafndan emilir.
Tplerde son %8'lik hacim ise, emniyet olarak braklr.
Normal endstriyel tplerde 15 litre aseton bulunur ve 15 atmosfer basnta 1 litre asetonda 400
litre asetilen erir. Buna gre 15 atmosferlik basnta doldurulan bir asetilen tp, 15x400 = 6000 litre
asetilen ihtiva eder. Bu asetilen erimi haldedir.
6000 litre erimi asetilen ihtiva eden normal tpler 40 litreliktir. Son zamanlarda gelitirilen tpler,
10000 litreye kadar asetilen ihtiva edebilmektedir. Bu tplerin hacmi 50 litredir. Bylece bu arlk
1/11'den 1/6'ya drlm olur.
Tplerden asetilen kullanlrken baz kaidelere uymak gerekir. Normal bir tpten ksa bir sre iin
saatte en ok 1000 litre ve srekli kullanma halinde ise en ok 600 litre asetilen ekilebilir. Bu deerlerden
fazla alnmas halinde, tpteki asetonun da dar kma tehlikesi vardr. Bu deerlerin zerine klmas
gerekirse, birden fazla tpn mtereken kullanlmas gerekir. Bunlar tp bataryalar olarak adlandrlr.
Tp asetileninin biraz pahal olmasnn yannda, istihsal cihazndan elde edilene gre pek ok
stn taraf da vardr. Bu stnlkleri yle sralanabilir:
a-) Tp asetileni temizdir.
b-) Tp asetileni her trl hava artlarnda ve her yerde kullanlabilir.
c-) Tp asetileni ksa bir sre kullanlacak bile olsa, gazn alnmas kolaydr. Yani inktal
kullanmaya uygundur,
d-) Tp asetileni kolayca tanabilir,
e-) Tp asetileni kazalara kar geni lde emniyetlidir.
f-) Kire amuru gibi artklarn atlmas meselesi, tp asetilende sz konusu deildir.
g-) Tp asetileni, istihsal cihazndan elde edilen asetilene gre biraz daha pahaldr.
5.- Oksijen gaz
Kaynak tekniinde kullanlan oksijen gnmzde havadan elde edilmektedir. Balangta C.V.
Linde usulyle retilmekte olan oksijen %99 saflkta idi. Yaklak 50 yl nce kaynak tekniinde
kullanlmak zere gaz halinde nakledilirdi. Daha sonralar oksijenin nakliye ve depolanmasnda ekonomi
salamak zere, sv hale getirilmesi uygun olmutur. 1 litre sv oksijenden 875 litre gaz oksijen
meydana gelirken, gaz halinde 1 litre hacme 150 litre oksijen depolanabilir.
Gaz oksijen kokusuz, tatsz ve renksiz olup; kendisi yanmaz. Fakat btn yanmalarda mutlaka
bulunmas gerekir. Sv oksijen mavimsi renkte olup, -183 "C'de buharlar. Bir tehlike olmakszn
oksijen istenen basnca sktrabilir. Kaynak tekniinde 150 "C'de sktrlm 40 litrelik tplerde bulunur.
Boyle-Maryot kanununa gre 40 litrelik tpteki oksijen miktar:
P.V.= 150 x 40 = 6000 litre = 6 m
33
34
Oksijen tplerinin her be senede bir hidrolik muayeneye tabi tutulmas gerekir. Muayene basnc,
normal doldurma basncnn 1,5 katdr. 150 atmosferde doldurulmu bir tpn muayene basnc 225
atmosferdir. Bu muayeneden sonra tpn boazna muayene basnc, muayene tarihi ve muayeneyi
yapan messesenin ad yazlr. Bundan baka her tpn zerinde aadaki bilgilerin de bulunmas
gerekir:
a-) Tp iml eden messesenin ad
b-) Tpn imlat numaras
c-) Doldurulan gazn ad
d-) Tpn bo arl
e-) Tpn litre olarak hacmi
f-) Tpn dolu arl
g-) Doldurma basnc
6.- Kaynak fleleri
Kaynak fleleri; yakc ve yanc gazlarn kartrlarak, kaynak alevini meydana getirmeye yarayan
gerelerdir. fleler zerindeki vanalar yardmyla, gaz karm oranlar ve hzlarnn ayarlanmalar
mmkn olmaktadr.
Bir flecin litre cinsinden bir saatte verdii asetilen miktar, o flecin gc olarak ele alnmaktadr.
H2
35
0,3-0,5 mm
0,5-1 mm
1-2 mm
2-4 mm
4-6 mm
6-9 mm
9-14 mm
14-20 mm
20-30 mm
36
c-) Eit basnl kaynak fleleri: Asetilen ve oksijenin basncnn fle hortumuna gelmeden
nce zel bir basn drc tarafndan eit basnca drld flelerdir. Bunlarda da bir emme
yoktur ve yksek basn ilemlerinde kullanlrlar. Eit basnl bir flecin ksmlar ekil lll.9'da
grlmektedir.
d-) D karml kaynak fleleri: Bu tr flelerde asetilen ve oksijen, flecin azndan
ktktan sonra karr. Bu sebepten flecin ucunda, serbest olarak dalgalanan bir alev meydana gelir. D
karml fleler yalnz, tavlama fleci olarak kullanlr.
37
38
En yksek scaklk, mzrak blgesinin (yani ekirdein) ucundan itibaren 2-3 mm uzakta
teekkl eder. Bu uzaklk flecin byklne (gcne) gre biraz deiebilir Redkleyici blgede yalnz
CO ve H2 gazlar vardr (ekil III.10).
39
Oksi-asetilen alevinin sl karakteri ele alnacak olursa, en yksek scakln mzrak blgesinin
ucundan itibaren 5 mm uzakta teekkl ettii grlmtr. Mzrak blgesinden yelpaze blgesine doru
gittike scaklk hzla dmektedir (ekil III.10).
Oksi-Asetilen ana reaksiyonu yalnz CO ve H2 redkleyici gazlarn verir (alevin kimyasal
karakteristii). 3000 oC'de diatomik hidrojen molekl (H2) dissosiasyona urayarak, hidrojen atomlarna
(H) ayrlr, maksimum scaklk olan 3100 =C'de alevdeki bileenlerin oranlar hacimsel olarak aadaki
gibidir:
CO : %61, H2 : %22, H : %17
Dier alev trlerinde yanma rnleri Tablo III.1'de verilmitir.
Tablo III. 1.- Kaynak alevlerinde yanma rnleri.
Oksijenle
Yaklan
Redkleyici
Oksitleyici
Ntr
Gaz
rnler
rnler
rnler
H2
CO
H20
C02
N2
Asetilen
17
22
61
Havagaz
28
20
38
Propan Btan
29
36
25
Hidrojen
45
48
Asetilen ile Oksijen arasndaki karm kabiliyeti ele alnrsa, oksi-asetilen alevinin endstriyel
karakteri incelenmi olur. Asetilen ile oksijen arasndaki karm oranlarnn deitirilmesiyle tip alev
elde edilmektedir:
40
a-) Karbonlayc (redkleyici) alev: Asetilen miktarnn fazla, yani O2/C2H2 orannn 1'-den
kk olduu alev trdr. Asetilen miktar arttka serbest karbon teekkl eder ve alevin scakl der.
Mesel O2/C2 orannn 0,75 olmas halinde scaklk 2929 C olur ve %20 karbon teekkl eder.
Karbonlayc alev, dkme demir ve alminyum-alminyum alamlarnn kaynanda kullanlr.
b-) Oksitleyici alev: Oksijen miktarnn fazla olduu, yani 02/C2H2 = 1,30...2,50 arasnda olan
alev trdr. Bu orann 2,50 olmas halinde alev scakl 3000 oC'ye der. Bunun sonucu olarak, C02
ve H20 oksitlenme rnlerinin oran %50'yi bulur. Oksitleyici alev alevle dorultma, tavlama ve
sertletirme, pirin malzeme kaynanda kullanlr.
c-) Ntr (normal) alev: Asetilen ve oksijen miktarlarnn eit olduu alev trdr. Bu alev tr
kendi iinde yumuak ve sert normal alev olarak ikiye ayrlr. Yumuak normal alev, ince cidarl
eliklerin ve saclarn kaynanda; sert normal alev ise, kaln cidarl elik ve levhalarn kaynanda
kullanlr.
8.- Oksi-asetilen kaynanda kullanlan kaynak usulleri
fle ve kaynak telinin kaynak esnasnda hareketi ve kaynan yapl ynne gre,
oksi-asetilen kaynanda iki temel usul vardr:
a- Sola kaynak usul: leri kaynak usul olarak da adlandrlan bu usulde; kaynak kaynaa
sadan balar ve sola doru devam eder (ekil III.11). Bu srada flece saa-sola doru hareket verilir ve
kaynak teli (ubuu) da alevin nnde ok hafif zikzaklar izerek ilerler. Solak kimselerde bu yn terstir.
Sola kaynak usul genellikle ince saclara (4 mm'ye kadar) tatbik edilir ve kaynak dikii kalitesi dktr.
Nfuziyeti ve kaynan d grn ise, saa kaynaa nazaran daha iyidir.
b-) Saa kaynak usul: Kaynak ilemine soldan balanarak, saa doru devam edilir ve
kaynak banyosu soldan saa doru akar (ekil III.12). Solak kimselerde yine bu yn terstir. fle imkn
nispetinde sakin tutulur ve kaynak teli, alevin arkasndan dairesel hareketler yaparak ilerler.
Bylece kaynak banyosu ilem esnasnda kararak, iyi bir nfuziyet salar. Bu usul genellikle 3
mm'den kaln saclarn kaynanda ekonomik olur. Kaynak dikiinin yava soumas sebebiyle, dikiin
41
kalitesi (bilhassa uzama kabiliyeti) yksektir. Saa kaynak usulnde levha kalnlna bal olarak gerekli
deerler Tablo lll.2'de grlmektedir.
Sac
kalnl (mm)
2
Kaynak
teli
ap (mm)
1,5
Lifletin gc
It/sa
1 m dikiin
200
sresi (dak)
8-10
dikite
300
9-12
60
3,25
600
18-24
220
800
24-36
400
10
1000
30-45
665
12
1200
36-54
960
42
43
44
45
11.-Literatr
(I)-ANIK, Selhaddin
"Kaynak Teknii - Cilt 1"
.T.. Ktphanesi, Say 960, 1973
(2)- ANIK, Selhaddin - GLKILlK, Ihsan
"Oksi-asetilen Kayna"
Trk Kaynak Cemiyeti Yayn, No 14, 1963
(3)- "Welding Handbook" (Section 2)
American Welding Society, 1973
(4)- KEEL, C.F. und KEEL, C.G.
"Der praktische Autogen-Schweisser"
Verlag Schweiz. Verein fr Schweisstechnik,
Basel, 1961
46
IV.BLM
ELEKTRK ARK KAYNAI
1.- Tarifi ve tarihesi
Kaynakl balant iin gerekli snn elektrotlar arasnda oluturulduu ve ark vastasyla saland
eritme kayna trne "elektrik ark kayna" ad verilir.
Elektrik ark kaynann ilk uygulamas, bir karbon elektrot ile i paras arasnda ark meydana
getirilmesi biiminde olmutur (ekil IV.1). Bernardos usul olarak bilinen bu uygulamada, bir de ilve
metal kullanlmtr (1885). Daha sonra 1889 senesinde Zerener kaynak arkn, iki karbon elektrot
arasnda meydana getirmi ve arkn paraya flenmesini magnetik bir bobin vastasyla salamtr.
Yine 1889 ylnda Slavianoff plak metalik bir elektrot ile i paras arasnda ark teekkl ettirerek,
bugnk ark kaynann esasn bulmutur (ekil IV.2). Eriyen elektrot, kaynak aznn doldurulmasn
salamtr.
Yukarda anlatlan ark kaynann ilk uygulamalarnda, erimi haldeki metali havann zararl
tesirlerinden korumak mmkn olmamaktadr. 1904 ylnda sveli Oscar Kjellberg, metalik ubuk zerine
bir rt kaplayarak bu mahzuru ortadan kaldrmtr (rtl elektrot ile ark kayna).
47
6.- Hamla
Anodik kraterin
Katodik lekenin
Elektrodlar
Gaz
Hava
scakl (C)
3900
scakl (C)
3200
Karbon
Azot
2300
2100
Hava
2150
1900
Bakr
Azot
2150
1900
Alminyum
Hava
3100
3100
Tungsten
Hava
3950
2700
Hava
2180
2100
Azot
2180
2100
Nikel
48
a, b ve c ark boylan iin gerilim ve akm iddetinin llmesinin ematik olarak gsterilii
ekil IV.4.- Bir kaynak arknn statik karakteristii
Elektrik ark kayna esnasnda metallerin erime miktar, arkn gcne (sabit kaynak hzlarnda)
baldr. Arkn gc denilince, ark gerilimi ve akm iddeti szkonusudur. O halde dzgn bir kaynak
yaplabilmesi iin, ark geriliminin sabit tutulmas lazmdr (dolaysyla akm iddeti sabit kalr).
Ark geriliminin sabit kalmas, arkn kararll olarak adlandrlmaktadr.
2.1.- Doru akm arknn kararll
Metalsel bir arkn sabit gerilim altnda alma kararlln salamak iin, yeterli miktarda diren seri
olarak balanmakta ve ok defa bu dirence, akmn hzl deimelerine kar koyacak bir elf ilve etmek
gerekmektedir. Kaynak edilecek paralarn zerleri ounlukla ya, pas ve boya gibi yabanc
maddelerle rtl olduundan; kolayca tekili bakmndan balangta, almadakinden daha yksek
bir gerilim tatbik etmek gerekmektedir. Doru akm ark tekil etmek iin, 40 il 70 volt arasnda bir
gerilim uygulanmaktadr.
Arkn kararll zerinde aadaki faktrler etkili olmaktadr:
a-) Metallerin iyonlama gerilimleri
49
50
ekil IV.6.- Bir telden elektrik akmnn gemesiyle oluan kuvvet alan.
Bir kaynak ark da, hareket halinde bulunan bir iletkendir. Bu sebepten arkn etrafnda bir magnetik
kuvvet alan oluur. Bu kuvvet alan magnetik malzemelerde, arkn flenmesine sebep olur (ekil IV.7).
Ark flenmesi kaynakta erime profilini bozmas sebebiyle, istenmeyen bir olaydr. Bu sebepten bu
olayn nedenlerinin ve nleme arelerinin bilinmesi gerekmektedir. Ark flemesini aadaki faktrler
etkilemektedir:
a-) Paralel iki iletkendeki akmn yn
b-) Akm geen iletkenin eimi
51
52
ekil IV.9.- Aln kaynanda ark flemesini nlemek iin, adm usul kaynak
4.- Elektrik ark kaynayla ilgili baz deyimler
a-) Bota alma gerilimi: Kaynak makinasnn kaynak yapmaya hazr durumda bulunduu,
fakat kaynak yaplmad zaman kablolarn baland noktalar arasndaki gerilime "bota alma
gerilimi" denir.
b-) alma gerilimi: Kaynak yaplrken, yani ark yanarken kablolarn baland klemensler
arasndaki gerilime "alma gerilimi" denir. Standart alma gerilimleri ve bunlara tekabl eden akm
iddetleri aadaki gibidir:
alma gerilimi Akm iddeti
(volt)
(amper)
25
250
30
35
250-400
400
c-) Ark gerilimi: Kaynak yaplrken, para ile elektrodun ucu arasndaki gerilime "ark gerilimi" denir.
d-) Kaynak akm: Kaynak yaplrken, alma gerilimine tekabl eden akm iddetine "kaynak
akm" ad verilir.
e-) Nominal iletme: tarifi eitli standartlara gre birbirinden farkldr. Mesel svire
Standardnda el ile yaplan ark kayna iin nominal iletme yle tarif edilmektedir: Btn kaynak
eviriminin sresi iki dakika ise; bunun %60' toplam ykleme sresi (72 saniye) ve geri kalan da (48
saniye) bota alma sresi olarak alnrsa, byle bir iletmeye "nominal iletme" denir.
f-) Ayarlama alan: Bir kaynak makinasnn verebilecei en az ve en ok akm iddetlerinin
belirttii alana verilen addr.
53
g-) Devrede kalma sresi: Kaynak makinasnn yk altnda alt srenin toplam alma
sresine blnmesiyle bulunan srenin 100 ile arpm, yzde olarak devrede kalma sresini verir.
Mesel svire Standardna gre devrede kalma sresi yledir:
54
55
56
57
Enerji
masraf:
Bir
kaynak
jeneratrnn
enerji
masraf,
ayn
gteki
kaynak
58
olmutur. Mesel kaynak dikii tozalt kaynanda kaynak tozu ile gazalt kaynaklarndan MAG
kaynanda aktif bir gaz ile korunmaktadr.
zl elektrodlarda elektrodun ekirdeinde ark stabilize eden baz organik maddeler vardr. z
maddesinin kaynak esnasnda yanmasyla, meydana gelen gaz atmosferi kaynak yerini havann zararl
tesirlerinden korur. Kaynak srasnda elektrod hem pozitif hem de negatif balanabilir. Orta derecede bir
nfuziyet salanmaktadr.
8.2.2.- rtl elektrodlar
rtl elektrodlar plak telin zerine daldrma veya presleme ile bir rt kaplanmasyla elde edilir.
1908 ylnda sveli Oscar Kjellberg tarafndan bulunan elektrot rts aadaki faydalan salamaktadr:
a-) Arkn tutumas ve olumasn kolaylatrr. Bylece hem doru hem de alternatif akm ile
kaynak yaplmas mmkn olur.
b-) Eriyen metal damlalarnn yzey gerilimlerine tesir ederek; tavan ve dikine kaynak ilemlerinin
yaplmasn kolaylatrr.
c-) Bir koruyucu gaz ortam meydana getirerek, kaynak dikiinin havann oksijen ve azotunun
tesirinden korumu olur. Bylece, kaynak dikiinin mekanik zellikleri ykselir,
d-) Kaynak sonra dikiin zerini bir cruf tabakas ile rterek, dikiin yava soumasn salar.
e-) Dikii alamlandrmak gayesiyle, kaynak banyosunun ierisine elemanlar katar,
f-) Erime (kaynak) hzn ykseltir, g-) Erimi kaynak banyosunu dezokside eder.
Elektrot rtsnn ierisinde balayc, cruf tekil edici, rtnn mukavemetini artran, ark
stabilize eden, gaz atmosferi meydana getiren, oksidasyon ve dezoksidasyon yapc, alam tekil edici
maddeler bulunur.
rtl elektrotlar, rt karakteri ve rt kalnlna gre tasnif edilmektedirler.
A-) rt karakterine gre rtl elektrotlar
rt karakterine gre rtl elektrotlar rutil (titandioksit), oksit, asit, bazik, sellozik karakterli ve
zel elektrodlar olarak snflandrlr:
a-) Rutil karakterli elektrotlar: Bu elektrodlarn rtsnn byk ksmn, titandioksit tekil eder.
Titandioksidin rtdeki oran yaklak %35'tir. rt kalnl ince, orta ve kaln tipte olabilir. rt kalnl
arttka, dikiin kalitesi iyileir. Rutil karakterli rtnn kaynaktan sonra meydana gelen crufunun rengi
kahverenginden siyaha kadar deiir. Cruf abuk katlar ve kaynaktan sonra diki zerinden kolayca
kalkar. Bu elektrotlarla hem doru (elektrot negatif kutupta), hem de alternatif akmda kaynak yaplabilir.
Tututurulmalar kolay olup, yumuak bir ark ile sakin bir alma salarlar ve srama kayplar azdr.
Acemi bir kaynak bile, kolayca kullanabilir.
b-) Asit karakterli elektrotlar: rtlerinde daha ok, demir oksit ve manganez bulunur.
Genellikle kaln rtl olarak iml edilirler. Asit karakterli elektrotlarn cruflarnn tersinden grn bir ar
peteini andrr ve diki zerinden kolayca kalkar. Bu elektrotlar, abuk akan dz dikiler verir ve dikey
pozisyonda yukardan aaya doru kaynaklardan baka, her pozisyon iin uygundurlar. Hem doru
59
hem de alternatif akm ile kullanlabilir. Bu elektrotlarn aralk doldurma kabiliyetleri iyi olmadndan,
kaynak azlarnn ok iyi hazrlanmas ve paralarn birbirine iyice uymas gerekir.
c-) Oksit karakterli elektrotlar: rtlerinin %60'lk ksmn, demiroksit (Fe203 + Fe304) oluturur.
Kaln rtl ol033228 iml edilirler ve kaynak esnasnda metal geii, du ak biimindedir. Oksit
karakterli elektrotlar dz grnl, ince dikiler verirler. Yalnz dk karbonlu ve alamsz eliklerin
oluk pozisyonundaki kaynaklarnda kullanlrlar. Aralk doldurma kabiliyetleri kt olduundan,
birletirilecek paralarn birbirlerine iyice uymalar gerekir. Bu elektrodlarla yaplan dikilerin scak atlama
meyilleri daha fazladr.
d-) Bazik karakterli elektrotlar: rtnn byk ksmn kalsiyum, kalsiyum florr ve dier toprak
alkali metallerin karbonatlar tekil eder. Genellikle kaln rtl olarak iml edilirler. Cruflarnn kalkmas,
dier elektrotlara nazaran daha zordur. Bazik elektrodlarla ounlukla, doru akmda pozitif kutba
balanarak veya alternatif akmla kaynak yaplr. Btn kaynak pozisyonlar iin uygun olup, iyi bir aralk
doldurma kabiliyetleri vardr. Bazik elektrotlarla, sneklii dier elektrotlara gre yksek olan dikiler elde
edilir. Bilhassa OxC'nin altnda sneklikleri iyidir. Bu elektrotlarn kullanld yerler aadaki
uygulamalardr:
- Bileimi bilinmeyen karbonlu ve hafif alaml eliklerin her trl kaynak birletirmelerinde.
- Yksek karbonlu, fosforlu ve azotlu eliklerin kaynanda.
- atlama hassasiyeti bakmndan, kaln kesitlerin (50 mm'de yukar) gvenilir kaynak ilerinde.
- Tamamen rijit konstrksiyonlarda.
- Yksek karbonlu eliklerin, dk karbonlu eliklerle birletirilmesinde.
- OxC'nin altndaki scaklklarda alacak konstrksiyonlarda.
- Dinamik zorlamalara maruz konstrksiyonlarda.
- Yksek kaliteli kaynak konstrksiyonlarnda.
Bazik elektrotlarn rtleri nem ekici olduundan, kuru yerlerde depolanmaldrlar. Rutubetli
elektrotlarn kaynaktan nce 250 xC'de en az yarm saat kurutulmalar gerekir. Aksi takdirde, dikite
gzenekler meydana gelir ve atlaklar olabilir.
e-) Sellozik karakterli elektrotlar: rtlerinde, yandklar zaman gaz haline geen organik
maddeler bulunur. ounlukla kaln rtl olarak iml edilirler. Diki zerinde ok az cruf meydana
getirirler, srama kayplar yksektir. Doru akmda (pozitif kutba balanarak) veya alternatif akmda
kullanlabilirler. Her pozisyondaki kaynakta, bilhassa yukardan aaya doru dikilerde kullanlabilir.
Aralk doldurma kabiliyetleri yksektir.
f-) zel elektrotlar: Bu tip elektrotlarn ierisine, derin nfuziyet elektrotlar ve demir tozlu
elektrotlar girmektedir.
Derin nfuziyet elektrotlar ile; iki taraftan birer paso ekilerek (2.d-2) mm kalnlktaki saclara az
amadan, aln kayna yapmak mmkndr. Her bir taraftan ekilen pasonun, sac kalnlnn yarsn
kaynak etmesi gerekir. Bylece az ama masraf ortadan kalkm olur. Bu elektrotlar kaln rtl olarak
60
iml edilirler.
Demir tozlu elektrotlarn rtlerinin byk ksmn, demir tozu tekil eder. Bu tr elektrotlarla
yaplan kaynak metali tartlrsa, arlnn elektrodun ekirdek telinin arlndan fazla olduu grlr.
nk rty tekil eden demir tozu da eriyerek, dikie kararak bu fazlal meydana getirmektedir.
Bu sebepten bu elektrotlara, yksek verimli elektrotlar da denir.
B-) rt kalnlna gre rtl elektrotlar
rt kalnlna gre rtl elektrotlar e ayrmak mmkndr:
a-) nce rtl elektrotlar: Bu elektrotlarda rt ap (D) ile, tel ap (d) arasnda aadaki
bant vardr:
rt ap (D) tel ap (d) . 1,2
b-) Orta kaln rtl elektrotlar:
rt ap(D) = tel ap . (1,2 il 1,55)
c-) Kaln rtl elektrotlar: D apn, yani rt apnn, tel apnn 1,55 katndan byk
olduu elektrotlardr.
9.- Kaynak azlarnn hazrlanmas
El ile yaplan elektrik ark kaynanda kullanlan az biimleri tablo IV. 2'de grlmektedir.
61
62
63
64
65
Parann kalnl,
Parann malzemesi,
Kaynak pozisyonu,
- Ekonomik koullar
ekil IV.15'teki i paralarn kaynak ile birletirmek iin kullanlan kaynak pozisyonlar u ekilde
gruplayabiliriz:
a-) Yatay kaynak oluk pozisyonunda,
b-) Yatay kaynak i ve ke birletirmelerinde,
c-) Dey kaynak aadan yukarya,
d-) Dey kaynak yukardan aaya,
e-) Korni kayna,
f-) Tavan kayna.
10.- El ile elektrik ark kaynanda elektrot hareketleri
El ile kaynak yaplrken elektroda verilecek hareket, kaynan kalitesine nemli oranda tesir eder.
Kaynak yaplacak yere gre elektroda verilmesi gereken hareketler ekil IV.16'da grlmektedir.
66
d ve e:
67
V. BLM
TOZALTI KAYNAI
1.-Tantm ve nemi
Temel olarak bir elektrik ark kaynadr. Kaynak ark, otomatik olarak kaynak yerine gelen plak
bir elektrot ile i paras arasnda meydana gelir. Ayn zamanda, kaynak yerine devaml olarak bir toz
dklr ve ark bu tozun altnda yanar. Bu sebepten bu usul tozalt ark kayna olarak adlandrlmtr.
ekil V.1'de prensibi ematik olarak verilen bu usul, 1933 ylndan itibaren yaylmaya balam ve kinci
Dnya Savandan sonra gelierek endstride nem kazanmtr.
68
c-) Nfuziyet: Kaynak az almadan, iki paso ile, 18 mm ve az aarak iki paso ile 140 mm
kalnlktaki paralar kaynak yaplabilir.
d-) Srekli kaynak yapabilme imkan: Tozalt kaynanda kaynak kafas (toz hunisi, tel ilerletme
mekanizmas, ayar ve kumanda tertibat) hz ayarlanabilen ve sabit tutulabilen bir arabaya monte
edildiinden, devaml kaynak yapma imkan vardr. Kalifiye kaynak kullanma zorunluluu ortadan
kalkmaktadr. El kaynanda ise, kalifiye elemana ihtiya vardr.
e-) Yksek kaliteli kaynak dikiinin salanmas: Kaynak yerinin iyi bir ekilde crufla rtlmesi,
yava soumay temin eder. Bu ise kaynak hatalarnn meydana gelme imknn azaltr.
f-) Elektrik enerjisi sarfiyatnn minimum olmas: Kaynak yerinin toz tarafndan gayet iyi bir
ekilde rtlmesi sebebiyle, elektrik enerjisi kayb ok azdr. El ile yaplan ark kaynanda ise, evreye s
ve k enerjisi olarak elektrik enerjisi kayb yksektir.
g-) zel koruyucu emniyet tedbirlerine ihtiya olmamas: Tozun kaynak yerini gayet iyi
ekilde korumas sebebiyle; ultraviyole nlar, gaz ve tozdan korunmak iin zel tedbirlere ihtiya yoktur.
El ile yaplan kaynakta kaynaknn gz ve cildini korumak iin maske ve zel elbise kullanmas
lazmdr.
3.- Tozalt kaynanda kullanlan kaynak telleri
Yksek kaliteli elik teller kullanlr. Bu teller genellikle elektrik ark ocaklarnda retilir. Kaynak
yerinin emniyeti bakmndan, manganez miktarlar yksektir. aplar 1,2 il 12 mm arasnda deiir.
Tozalt kaynak tellerinin zerlerinin tamamen dz ve przsz, ya, pas ve pislikten arnm olmaldr.
Tellerin paslanmasn nlemek ve kaynak esnasnda memeden tele akm geiini kolaylatrmak zere,
tozalt kaynak tellerinin zerleri bakr ile kaplanr.
Tozalt ark kaynanda kullanlan teller ierilerindeki manganez miktarlarna gre snflandrlr.
Amerikan standardnda (AWS A5-17, ASTM A 558-65T) manganez miktarna gre; dk, orta ve yksek
manganezli teller olarak tasnif edilmektedir. Bunlardaki manganez oranlar aadaki miktarlardadr:
Dk manganezli
% 0,30 - 0,60 Mn
Orta manganezli
% 0,90 - 1,25 Mn
Yksek manganezli
% 1,75 - 2,25 Mn
Tozalt kaynak tellerinde fosfor ve kkrt oranlarnn her birinin %0,03'n altnda olmas gerekir.
Kullanlacak kaynak telinin seiminde, kaynak tozunun da gz nne alnmas lzmdr. Bu
sebepten kaynak metalinin bileimini tespitinde, hem telin bileimi hem de tozun bileimi gz nne
alnarak aadaki seimler yaplabilir:
a-) Alaml bir tel kullanmak,
b-) Alamsz bir tel ile alaml bir kaynak tozu kombinezonu semek,
c-) Alam eleman ihtiva eden bir rt ve alamsz bir telden ibaret olan kompoze elektrodlar
kullanmak.
69
70
71
: 0,5 - 10
D diki formu
: 1,8
72
73
ekil V.10.- Ark flemesinin dikiin i formu zerindeki etkisi (birleme kifayetsizlii).
k-) Kaynak tozunun tane bykl ve ylma yksekliinin tesiri: Tozun tane bykl
arttka; nfuziyet ve diki ykseklii az miktarda dmekte, diki genilii de bir miktar artmaktadr.
I-) Kaynak telinin memenin dnda kalan ksmnn artmasyla, nfuziyet azalr ve diki
ykseklii artar.
6.- Tozalt kaynanda kaynak azlarnn hazrlanmas ve birletirme ekilleri Yksek erime
gc olan bir kaynak tr olmas sebebiyle, tozalt kaynanda kaynak azlarnn hazrlanmas byk
nem tar. Kaynak azlarnn hazrlanmasnda aadaki faktrler gznne alnr:
a-) Esas metalin cinsi ve erime ekli
b-) Parann kalnl
74
75
erit genilii
40 mm
erit genilii
60 mm (maksimum)
ekil V.13.- Tok yataa tatbik edilen basncn az veya ok olmas halinde dikisin formu.
Baz hallerde sac erit yerine, ekil V.14'de grlen ve para zerinde hazrlanan bir di kullanlr.
76
Simetrik ift Y-aln dikii, 18 il 60 mm kalnlklardaki saclara tatbik edilir (ekil V.17).
77
Sac kalnlklarna bal olarak V,Y, ift-Y, U biimleriyle, ok pasolu olarak kaynak yaplabilir.
Kaynakl balantlar aln birletirmelerin yannda, i ve d ke birletirmeleri eklinde olabilirler.
ke birletirmeleri oluk veya yatay pozisyonlarda yaplabilir.
Oluk pozisyonunda i ke kaynanda para kalnlklarna bal olarak kaynak kafas paralara
gre simetrik veya asimetrik pozisyonda olabilir. Bylece para kalnlklarna bal olarak, her parada
deiik nfuziyet elde edilmi olur (ekil V.18).
78
79
statik karakteristii ifade etmektedir. Statik karakteristikler ile ark karakteristiinin kesime noktas olan A1',
ilk alma noktasdr. Ark geriliminin herhangi bir sebeple deimesi halinde, yeni alma noktas A2 ve
A2 olur. Akm iddetlerinde meydana gelen azalma, telin erime hzn azaltr ve bylece ark boyu tekrar
eski halini alr. Den tip statik karakteristikli makinalarda akm iddetindeki azalma yetersiz olursa, ark
boyunun ayarlanmas iin eitli ayar sistemleri kullanlr.
80
81
82
83
Atomik hidrojen kayna olarak da bilinen bu gazalt kayna tr, en eski gazalt kayna
uygulamasdr. Koruyucu gaz olarak kullanlan hidrojen gaz, ark scaklnda s alarak aadaki
denkleme gre atomsal hale geer (ekil VI.1):
H 2 2H + 102cal/mol
Atomsal hale geen hidrojen, daha sonra birleerek molekl halini alr ve ald sy geri verir.
Ark atom kaynanda, zel kaynak transformatrleri kullanlr. Bunlarda bota alma gerilimi
yksek olup, 60-80 volt arasnda alma gerilimleri vardr. Elektrod olarak, %99,8 - 99,9 saflkta
tungsten elektrodlar kullanlr. Elektrodlarn aplar, 1,5 - 3 mm olup, boylar normal olarak 300 mm'dir.
Hidrojen gaz kaynak yerine 0,3 atmosfer basnta sevk edilir. Isy abuk ileten alminyum gibi
malzemelerin kaynanda, n tavlama yaplmas faydal olur. Atomik hidrojen kaynanda kullanlan az
ekilleri, tablo Vl.1'de verilmitir.
Sac
Kaynak
Elektrod
Paso
ap
says
1-1,5
Kvrk
1,5
1-2
Kt
1,5
2-3
Kt
1,5
3-5
Kt
1,5-2
V-aln,
2-3
1-2
5-8
aln
84
85
cihaz vardr. Bu tertibat soutma devresi iin bir gvenlik tertibat, koruyucu gaz iin ayar ventili, akm iin
otomatik alter ve yksek frekans jeneratrn ihtiva eder. Bylece koruyucu gaz sarfiyat ihtiyaca gre
ayarlanr, soutma tertibat almadan ark tutumaz ve fle korunmu olur.
3.1.- TIG kaynandaki koruyucu gazlar
TIG kaynanda balangta helyum, daha sonra argon gaz kullanlmtr. Her iki gaz da, tek
atomlu ve soydur. Bu sebepten dier elementlerle birlemezler, renksiz ve kokusuzdurlar, yanmazlar.
Helyum gaz havadan hafif, argon ise ardr. Bu sebepten helyum uar ve koruma kabiliyeti azdr. Fakat
argon, havadan daha ar olmas sebebiyle erimi metali daha iyi korur. Yksek akm iddetinin
kullanlmas gereken hallerde, helyum gaz kullanlr. nk bu gaz, daha yksek ark gerilimi verir.
Hafif metal ve alamlarn kaynanda kullanlan argon gaznn ok saf olmas gerekir (%99,99).
erisinde bulunabilecek su buhar, oksijen ve azot gibi gayri safiyetler kaynan kalitesini drr. Bu
sebepten paslanmaz elik, bakr ve alamlarnn kaynanda oksijen ve azotun oranlar srasyla %0,1 ve
1,5'un altnda olmas gerekir.
Argon gaz 150-180 atmosfer basnta ve ierisinde 6 il 9 m3 gaz ihtiva eden tplerde tanr.
Tpteki basn, basn drme manometreleriyle kullanma basncna drlr.
3.2.- TIG kaynanda kullanlan elektrodlar
TIG kaynanda kullanlan elektrodlar saf tungsten veya tungstenin toryum ve zirkonyum ile
alamlandrlmasyla elde edilen elektrodlardr. Bu elektrodlar, toz haldeki malzemenin sinterlenmesiyle
elde edilir. Toryum ve zirkonyum ile alamlandrlm elektrodlarn aadaki stnlkleri vardr:
a-) yi bir elektron emisyonu salarlar.
b-) %25 daha yksek akm iddetiyle yklenmeleri mmkndr,
c-) mrleri daha uzundur ve sarfiyatlar %50 daha azdr,
d-) Ergimi metal ile temas halinde, srama ve buharlamalar azdr.
Toryum ile alamlandrlm elektrodlar, ksa bir kullanmadan sonra ularnda meydana gelen
trtrlarla tannrlar. Elektrodlarn uygun akm iddetleriyle yklenmeleri gerekir. Aksi halde; ar
yklemede, elektrod ucunda erime ve bu sebepten kararsz bir ark meydana gelir.
Elektrodun ucunun scakl akm younluu, akm cinsi, kutup durumu ve elektrodun apna
baldr. Ayn zamanda, kaynaklanan paralara verilen s elektrod ucunun formuna baldr. Buna bal
olarak diki formu da deimektedir (ekil VI.4). Elektrod ucunun dairesel olmas halinde; nfuziyetli az,
genilii fazla bir diki ve konik ulu elektrodla genilii az, nfuziyeti fazla olan dikiler elde edilmektedir.
86
ekil VI.4.- Ayn akm iddetiyle yaplan TIG kaynanda, elektrod ucunun
diki formu zerindeki etkisi.
3.3.- Kaynak fleleri
TIG kaynanda kullanlan bir flecin yaps, ekil Vl.5'de grlmektedir. Hamla olarak da bilinen
fleler; elektrod tutucu, gaz memesi ve soutma zarfndan meydana gelir. Gaz memeleri metal veya
seramikten yaplr. Metal memeler su ile soutulur.
3.4.- Akm memba
TIG kaynanda, doru veya alternatif akm kullanlabilir. Fakat alminyum ve magnezyum
alamlarnn kaynanda alternatif akm kullanlmas gerekir.
Doru akmda elektrodun negatif kutuba balanmas durumunda (direkt kutuplama); derin bir
nfuziyet salanr, fakat erimi banyoda elektriksel temizleme tesiri yoktur. Bu sebepten yzeyde oksit
tabakasnn meydana geldii, hafif metallerin kaynanda byle bir kutuplama uygun deildir. Direkt
kutuplama, bakr ve paslanmaz elik gibi malzemelerin kaynanda uygun olmaktadr.
Ters kutuplama halinde, elektrod fazla snr ve bu kutuplama hafif metallerde ince saclarn
kaynanda kullanlr.
87
Alternatif akm kullanlmas halinde, direkt ve ters kutuplamadakinin aras bir diki formu elde edilir
(ekil VI.6).
Akm reteci olarak jeneratrler, redresrler ve transformatrler kullanlabilir. Fakat iki tr akm da
verebilmesi sebebiyle, daha ok redresrler kullanlmaktadr.
ekil VI.6.- Doru akmda negatif ve pozitif kutba elektrodun balan ile alternatif akmdaki
nfuziyet miktarlar (ematik). Soldan saa doru:
1- Doru akmda elektrod negatif kutba bal (Diki genilii dar ve nfuziyet derin),
2- Doru akmda elektrod pozitif kutba bal (Diki genilii fazla ve nfuziyet az),
3- Alternatif akmda.
3.5.- Kaynak teknii
Kaynak kalitesinin yksek olmas iin, kaynak azlarnn ve ilve metalin iyi temizlenmesi gerekir.
Kir ve pislikler, mekanik olarak temizlenmesi lzmdr. Kimyasal temizleyicilerin (trikloretilen gibi)
kullanlmas, ark scaklnda zehirli gazlarn teekklne sebep olabilir.
Kaynak ilemi genel olarak, sadan sola doru yaplr. Hamla ve kaynak teline verilecek hareketler,
oksi-asetilen kaynandaki gibidir. Alminyum ve alamlarnn kaynanda flecin durumu, ekil Vl.7'de
88
89
ekil VI.9.- MIG kaynanda gaz karmlarna gre diki formunun deimesi
4.2.- Akm ekli ve menba
MIG kaynanda doru akm kullanlr ve elektrod, genellikle pozitif kutuba balanr (ters
kutuplama).
Bylece hem derin bir nfuziyet, hem de oksit tabakasnn paralanmas salanm olur.
Paslanmaz eliklerin i ke kaynanda ve doldurma kaynaklarnda, elektrod negatif kutuba balanr.
MIG kaynanda sabit tip statik karakteristikli kaynak makinalar kullanlr. Bu makinalarda akm
iddeti ayar, ark gerilimi ayarlanarak yaplr. Kaynak telinin sabit hzda sevkedilmesi, ark boyunun
otomatik olarak sabit tutulmasn temin eder.
4.3.- alma teknii
Bilinen diki biimlerinin hepsine MIG kayna uygundur. Yatay pozisyonlarda hem el, hem de
otomatik olarak kaynak yaplabilir.
Kaynak dikiinin ykseklii, genilii ve nfuziyeti ayn hamla tutuunda kaynak gerilimini, kaynak
akm iddetini ve kaynak hzn deitirerek ayarlanabilir. Bu faktrlerin etkileri, tozalt kaynanda olduu
gibidir. Kaynak srasnda kaynak hamlac, kaynak ynne ters istikamette en fazla 30o'lik bir eimle
tutulur. Bylece kaynak, kaynak banyosuna ve elektrodun erime ilemine kolayca bakabilir. Eer
90
meyil fazla olursa, nfuziyet azalr ve diki incelir. Ayn zamanda fazla meyil gazn koruma kabiliyetini
azaltr, dikite gzenek ve kalntlarn meydana gelmesine sebep olur. Byle alma tarz, ince saclarn
ve kk pasolarnn kaynanda kullanlr. Eer derin bir nfuziyet ve kaln kaynak pasosu elde edilmek
istenirse, hamlaca kaynak ynnde en fazla 30'lik bir eim verilir. Bu iki durum, ekil VI.10'da
grlmektedir.
91
scaklnda karbondioksit
gaz,
karbonmonoksit ve oksijene ayrr. Ayrca C02, sv haldeki demir ile birleerek demiroksit meydana
getirir. Demiroksit ise manganez ve silisyum ile birleerek, bu elementlerin kaybna sebep olur. Bu
kaybn karlanabilmesi iin, kaynak telinin bu elementlerce zengin olmas gerekir. Bundan baka C02,
karbon ile birleerek karbon kaybna ve karbondioksit, ayrarak karbon teekklne sebep olur.
MAG
kaynanda
kullanlan
kaynak
flelerinin
prensibi
MIG
kaynandaki
flelere
benzemektedir. Burada da kaynak yerine fle iinde srekli beslenen bir tel elektrod gelmektedir. Bu
yntemde kullanlan flelerin soutma sistemleri genellikle retici firmalarn kendi rnlerinin
stnlklerine bal olarak savunduklar iki tre dayanr. ekil VI.11'de bu iki tr fle grlmektedir.
ekil Vl.11 b.- MAG kaynanda kullanlan gaz soutmal flecin grnm.
5.1.- Kaynak telleri ve kaynak dikiinin zellikleri
MAG kaynanda kullanlan tellerin, kaynak srasnda meydana gelebilecek eleman kayplarn
karlayacak bileimde olmas lazmdr. Tellerin en fazla kullanlanlar; 1,6 - 2,4 ve 3,2 mm aplarndadr.
Kaynak dikiinin zellikleri; kaynak telinin kalitesine, karbondioksit gaznn safiyet derecesine ve
kaynak esnasndaki miktarna baldr.
92
93
Ksa ark boyu ile yaplan MAG kayna; ince saclarn kaynanda, dzgn bir ekilde
hazrlanmam kaynak azlarnn birletirilmesinde stnlk salar. Erimi metalin iri damlalar halinde
gemesi, aralk doldurma kabiliyetini artrmaktadr (ekil VI.12).
Tablo VI.2.- Karbonlu elik malzemelerin ksa ark boyu ile
MAG kaynanda, kaynak karakteristikleri.
Sac
Birletirme
Kaynak
Ark
ekli
teli
gerilimi
Kalnl
ap
(volt)
1,0
ke
0,6
16
1,0
Kt aln
0,6
16
1,5
ke
0,8
17
1,5
Kt aln
0,8
17
2,0
ke
0,8
19
2,0
Kt aln
0,8
19
ekil VI. 12.- Ksa ark boyu ile yaplan MAG kayna
6.- Plazma TIG kayna
Plazma kavramndan; molekllerin, atomlarn ve elektronlarn oluturduu kzdrlm gaz anlalr.
Bu gazn tamam, elektriksel olarak ntrdr.
Plazma TIG kaynanda esas olarak, iki farkl ark dzeni kullanlr. Bunlardan birisi olan tayc
olmayan ark, erimeyen tungsten elektrod ve su ile soutulan bakr meme arasnda teekkl eder. Bakr
meme; ark odaklayc, g younluunu artrc ve bu sebepten plazma demetinin scakln ykseltici
bir etki yapar. Tungsten elektrod negatif, bakr meme pozitif kutup olarak kullanlr. Dier ark sisteminde
(tayc ark); ark toryumla alamlandrlm bir n odaklayan bakr memenin ierisinden geen
tungsten elektrod ile i paras arasnda teekkl eder. Plazma gaz, elektrodla meme arasndaki
silindirik hacma pskrtlr. Bu sistem plazma birletirme kaynanda (ekil VI.13) ve plazma ile yaplan
94
kesmede kullanlr. Tayc ark, yardmc ark ile elektrod ve meme arasnda yaklr. Tayc ark tututuu
zaman, yardmc ark sner.
95
1- Zarf (Soutulmu)
2- Katot
3- Anot
4- Ark (transfer olmam ark)
5- Argon
6- Plazma jeti
7- Ark (transfer olmu ark)
8-9-
Doru
akm
menba
10- paras
ekil VI. 14.- Plazma ark pskrtme ve eritme hamlac emas.
96
97
98
VII. BLM
TERMK KESME USULLER
1.- Oksijenle kesme
Oksijenle kesmede; demir nce tutuma scaklna kadar tavlanr ve sonra bu tavl blgeye
basnl oksijen sevkedilerek, demirin yanmas suretiyle kesilmesi salanr. Kesme ileminde para,
eritilmeden yaklarak paralanmaktadr.
Her malzeme oksijenle kesilemez. Bir malzemenin oksijenle kesilebilmesi iin, aadaki artlar
yerine gelmelidir:
a) Kesilecek metal veya alam, oksijen karsnda yanabilmelidir.
b) Kesilecek malzemenin yanma ss mmkn olduu kadar byk, s iletim katsays kk
olmaldr.
c) Tutuma scakl, erime scaklnn altnda olmaldr.
d) Kesme esnasnda, akc bir oksit meydana gelmelidir.
e) Kesme esnasnda meydana gelen oksidin erime scakl, esas malzemenin yanma
scaklndan daha dk olmaldr.
f) Oluun oksidin erime scakl, kesilecek metal veya alamn erime scaklnn altnda olmaldr.
Tablo VII.1'de baz metallerin erime scaklklar ile oksitlerinin erime scaklklar verilmitir.
Yksek alaml eliklerde, alam elemanlarnn meydana getirdii oksitler kesmeyi zorlatrr.
Ayrca eliin bileiminde bulunan baz elementler de, kesmeyi zorlatrr. Mesel; karbon orannn
artmasyla eliklerin kesilmesi zorlar. Teorik olarak %2'ye kadar karbon ihtiva eden elikler oksijenle
kesilebilir. Fakat tatbikatta; karbon orannn %0,4' amas halinde kesilen azlar sertleir. Byle
durumlarda kesilecek paralar 250 C'lik bir n tavlama ve 620 "C'lik son tavlamaya tabi tutulur. Tatbik
edilecek n tavlama scaklklar karbon orannn ve alam elemanlarnn oranlarnn artmasyla, artar.
Mesel karbon orannn % 0,25 0,4 oranlarnda 100 250 C'lk n tavlama uygulanrken; % 0,4 -1,5
karbon oranlarnda, 250 400 "C'lik n tavlamalar uygulanmaktadr.
Metal ve alamlarn kesilebilme kabiliyetlerine kimyasal bileimlerinin yannda, d fomlar ve
fiziksel zellikleri de tesir eder. zerleri pasl, yal, boyal ve katranl paralarn kesme kenarlarnn
dzgn olmamasnn yannda, kesme hzlar da dktr. Parann ierisinde bulunan katmer, cruf
kalntlar ve boluklar kesme ilemini zorlatrrlar.
Oksijenle kesme esnasnda, kesilen kenarlar iyap ve zellik deiimine urarlar.
99
Erime scakl
(C)
Oksid
i
Oksidin
erime
Al
658
AI 20
2050
Co
1490
CoO
1810
Cr
1150
Cr203
1990
Cu
1084
Cu2O
1230
CuO
1336
FeO
1370
Fe304
1527
Fe203
1565
MnO
1785
Mn30
1560
Fe
Mn
1533
1250
Mo
2655
MoO3
795
Ni
1452
NIO
1990
Si
1414
Si O2
1710
3370
W 02
1277
W 03
1473
Ti
1727
TI0 2
1775
1750
V203
1970
V204
1277
V205
650
Kesmede kullanlacak oksijenin mmkn olduu kadar saf ve rutubetinin az olmas gerekir.
Oksijenin safiyetinin azalmas, kesme hzn drr. Mesel; oksijenin safiyetinin %99'dan %92'ye
dmesiyle, kesme hz yarya der.
Kesmede kullanlan oksijenin basnc, kesme hz ve kesilen yzeylerin dzgnlne tesir eder.
Bunun yannda oksijenin basnc, kesilecek para kalnlna da baldr (tablo VII.2).
Oksijenle kesmede oksijen sarfiyat; kesilen para kalnlna, oksijenin sarfiyatna, kesme hzna ve
oksijenin basncna baldr. Tablo Vll.3'de, 1 litre asetilene karlk levha kalnlna bal olarak
harcanacak oksijen miktarlar verilmitir.
100
Oksijen basnc
(atmosfer)
10
2-3
30
3-4
100
6-8
Oksijen sarfiyat
(1 t/1 it asetilen)
10
15
75
100
12
200
17
101
flelerde kullanlan memeler de, farkl yaplarda olabilir. Bunlardan bazlar; tek istikametli,
dairesel, blok memelerdir.
Kesme fleleri; kk, normal ve kuvvetli fleler olarak e ayrlrlar. Kk flelere 0,5 il 10
mm, normal flelerle 3 il 100 mm ve kuvvetli flelerle 100 mm'den kaln paralar kesilebilir.
1.2.- Kesme motorlar ve makinalar
Kesme ileminin dzgnl ve hzl yaplmas bakmndan, motorlardan faydalanlmaktadr.
Bunlar eitli biimlerde imal edilirler, el veya otomatik kumandaldrlar. Kesme motorlar, gezici
cihazlardr. Motorlarla dairesel, dorusal ve eimli kesme ilemleri yaplabilir.
Sabit tesislerde paralarn oksijenle kesilebilmesi iin, kesme makinalar kullanlr. Kesme
makinalar sabit makinalar olup; dairesel, dorusal, eimli kesmelerin yannda, ablonla kesme ilemleri
yaplabilir.
2.- Oksijenle rendeleme
Oksijenle rendeleme (oyuk ama), prensip olarak oksijenle kesmenin ayndr. Rendelemede
paralar tamamen kesilmeyip, zerlerinden bir para malzeme kaldrlmaktadr. Kaynak azlarnn
hazrlanmasnda, hatal kaynak dikilerinin sklmesinde kullanlr (ekil VII.3). Temel olarak oksijenle
kesmeye benzemesine ramen, aadaki uygulama farkllklar vardr:
102
ekil VII. 3.- Oksijenle rendelemenin kullanld yerlere ait baz rnekler.
a-) Oksijenle kesmede meydana gelen cruf, byk oranda demir oksitten ibarettir ve kesme
azndan abuk uzaklar. Oksijenle rendelemede cruf, az miktarda demir oksit ihtiva eder ve yksek bir
s tar.
b-) Oksijenle kesmede, kesme oksijeni yksek bir k hzna sahiptir ve bu hz ses hznn
zerindedir. Oksijenle rendelemede oksijenin hz, ses hznn altndadr. Oksijenle rendelemenin
uygulamas, ematik olarak ekil Vll.4'de verilmitir. Rendeleme fleci, kesme flecinin ayndr. Fakat
daha uzun ve koniktir. Rendeleme esnasnda rende fleci rendelenecek yzeye 60-75'lik bir meyille
tutularak stma (tavlama) aleviyle para yeteri kadar tavlandktan sonra, fle 15-30 meyilli olarak eilir
ve rendeleme oksijeni alarak, rendeleme yaplr. Rendeleme genilii, oksijen demetinin ekline;
rendeleme derinlii ise, oksijen basnc ve flecin meyline baldr.
eliklerin rendelenebilme kabiliyetleri, kimyasal bileimlerine baldr. Yalnzca %2'-den fazla
karbon, %1,5'den fazla krom, %10'dan fazla tungsten ihtiva eden eliklerin rendelenmesinde; ayrca bir
n tavlama yapmak gerekir. Bunun dndaki elikler, herhangi bir ileme gerek kalmadan oksijenle
rendelenebilirler.
103
104
amper akm iddetlerinde kesme ilemi yaplr. Bu tr kesmede de, kesilen azlar ok kabadr ve
sonradan ilenmeleri gerekir. Kesme az zerindeki metalrjik tesirleri, oksijenle, karbon arkyla
kesmede olduu gibidir. Bakrn kesilmesinde, 430 "C'lik bir n tavlama tatbik edilir.
c-) Oksi-ark usulyle kesme: Oksijenle kesmeye benzer bir sistemdir. Kesilecek para ile
elektrod arasnda meydana getirilen ark ile tavlama yapldktan sonra; ortas delik olan elektrodun
ortasndan oksijen (basnl) gnderilerek, parann yaklarak kesilmesi temin edilir. Ayrca elektrod
rtsnde bulunan demir oksidin yanmasyla da, ekzo-termik bir reaksiyon meydana gelir. Oksi-ark
usulyle yumuak elikler, paslanmaz elikler, alminyum ve bakr malzemeler kesilebilirler.
d-) Haval karbon arkyla kesme (arcair usul) : Bu usulde; karbon elektrodla tekil edilen ark
tarafndan eritilen malzeme, basnl hava ile kesme yerinden uzaklatrlr. Bu kesme metodu; yakarak
kesme olmayp, eritilerek kesmedir. Arcair usulnde kullanlan elektrod penselerinin, zel hava delikleri
vardr. Karbon elektrodlara 200-500 amper akm tatbik edilir (ekil VII.5).
105
deerlerde, temiz kesme yzeyleri elde edilir. Kesme ilemi el ile veya otomatik olarak yaplabilir. El ile 15
mm'ye, otomatik olarak 50 mm'ye kadar kalnlktaki paralarn kesilmesi mmkn olur.
5.2.- TIG usul ile kesme
Alaml erimeyen elektrodla, soy gaz atmosferi altnda yaplan kesmedir. Kesme ilemini
kolaylatrmak iin, argon gaznn ierisine hidrojen kartrlr. Ark scaklnda disosi-asyona urayan
hidrojen, verdii ilve s ile kesmeyi kolaylatrr. Kesme hz ve derinlii, koruyucu gazdaki hidrojen
miktarnn artmasyla artar. Makina ile yaplan kesmede, %35-40 hidrojen kartrlmas en iyi neticeyi
verir. Ark gerilimi, 70 il 80 volt arasnda olup, bu gerilimi veren makinalar zel makinalardr. Elektrod
negatif veya pozitif kutuba balanabilir.
6.- Plazma ile kesme ve oyuk ama
6.1.- Plazma ile kesme
Malzemenin eritilmesiyle yaplan, bir kesme usuldr. ok atomlu gazlarn ayrmas ve tek
atomlu gazlarn ksmen iyonize olmasyla meydana gelen plazma demeti malzemeyi eritir. Bu usul,
eriyebilen btn malzemelere tatbik edilir.
Plazma kesme fleci, direkt arkl veya indirekt arkl olabilir. Direkt arkl sistemde; anot i paras
ve katot da toryumla alamlandrlm tungsten elektroddur. Indirekt arkll da anot, bakr memedir.
Yksek frekans tututurma cihazyla tayc olmayan yardmc bir ark (ark) tungsten elektrodla yardmc
anot olarak balanan kesme flecinin bakr memesi arasnda tekil edilir. Kesme flecine sevkedilen gaz
veya gaz karm, yardmc arkla iyonize olur ve paraya doru iletken bir hat oluturur. Tungsten
elektrod ile i paras arasndaki elektriki diren, tungsten elektrodla bakr meme arasndakinden daha az
olduundan, ark i paras zerine atlar.
Gaz karm olarak, tatbikatta argon-hidrojen karm kullanlr. Bu gaz karm ile, yksek kesme
gcnde ok temiz kesme yzeyleri elde edilir. Plazma ile ulalan kesme hz, oksijenle salanandan
daha yksektir.
6.2.- Plazma ile oyuk ama (rendeleme)
Plazma ile oyuk ama, el ile veya otomatik olarak yaplr. El ile yaplanda, tayc olmayan arkl
plazma; otomatik olarak yaplanda ise, tayc arkl sistem kullanlr.
Plazma ile rendelemede fle paraya, 30-40'lik bir eimle tutulur. flecin alt kenar ile, i paras
arasndaki mesafe, 3-5 mm arasndadr. Kesme esnasnda verilecek gaz miktarnn tesbiti nemlidir. Gaz
miktarnn fazla olmas, plazma arkn soutur ve etkisini kaybettirir.
7.- Literatr
(1)-ANIK, Selhaddin
"Kaynak Teknii Cilt l"
.T.. Ktphanesi, Say 960, 1973
(2)- ANIK, Selhaddin - KUNT, Erdal
106
107
VIII. BLM
KAYNAK HATALARI
1.-atlaklar
En tehlikeli kaynak hatasdr. Eritme kaynanda; esas metalde, kaynak metalinde veya snn tesiri
altndaki blgede ortaya kabilir.
atlaklar grnleri bakmndan aadaki biimde snflandrlr:
a-) Boylamasna atlaklar (ekil VIII.1)
b-) Enlemesine atlaklar (ekil Vlll.2a)
c-) Yldz atlaklar (ekil Vlll.2b)
d-) Krater atlaklar (ekil VIII.3)
e-) Dank atlaklar (ekil VIII.4)
f-) Mikro (kl) atlaklar
108
109
b-) Paralara verilen s miktarnn artrlmas. Bunun iin, kaln apl elektrod kullanlmas veya
uygun bir kaynak usulnn seilmesi,
c-) ok pasolu kaynaklarda, pasolar soumaya frsat braklmadan birbiri ardna ekilmelidir.
d-) Dk scaklklarda allrken, bazik elektrodlar kullanlmaldr.
2.- Boluklar
Gzenek olarak da adlandrlan bu hatalar; kaynak esnasnda meydana gelen gazlarn dikii terk
edemeyip, ierde hapsolmas veya tam yzeyde iken katlamann tamamlanmas neticesinde ve bazen
de metalin kendini ekmesi dolaysyla meydana gelirler.
Boluklar dzenli veya geliigzel dalm yuvarlak ekilli, kanallar eklinde metal ierisinde veya
diki yzeyinde bulunabilirler (ekil VIII.5).
Kaynak metalinde meydana gelen boluklarn teekkl zerinde, aadaki faktrler etkili
olmaktadr:
a-) Esas metal kimyasal bileimi,
b-) lve metalin (kaynak teli veya elektrod) kimyasal bileimi,
110
111
112
113
114
115
IX. BLM
KAYNAKLI PARALARDA MEYDANA GELEN
DISTORSIYONLAR VE GERILMELER
1.- Gerilme ve distorsiyonlarn esaslar
Uzunluu dier boyutlarnn yannda, ok byk olan bir para (ubuk) stlrsa ve serbest olarak
hareket edebiliyorsa boyu uzar. Souduu zaman, tekrar eski uzunluuna eriir. Buna "serbest uzama ve
kendini ekme" denir (ekil lX.1). Is etkisi altnda kalan bir ubuun uzama miktar, u formlle ifade
edilir:
l = l . t. L
l : ubuun uzama miktar (mm)
l
ekil IX. 1.- Metalik bir konstrksiyonun snn etkisi ile uzayp ksalmas.
Is etkisi altnda kalan bir parann, uzamasnn ve ksalmasnn tahdit edilmesi; parada basma ve
ekme gerilmelerinin meydana gelmesine sebep olur. Bu gerilmeler plstik alanda ise, plstik ekil
deiimi (distorsiyon) ve gerilme krlma deerini aarsa, krlmalar meydana gelir. Bu davran
gerilmenin deeri kadar, malzemenin snek veya gevrek davranna da baldr.
2.- Kaynak gerilmelerinin ve arplmalarnn meydana gelmesine tesir eden faktrler
Kaynakl paralarda meydana gelen gerilmeler ve arplmalarn sebepleri; stma gerilmeleri,
116
117
118
119
meydana getirir. Bunun iin, kirilerdeki boylamasna distorsiyon aadaki orana baldr:
120
121
1- Is iletme blgesi
2- lk katlama blgesi
3- Son katlama blgesi
ekil IX. 8.- ke dikilerinde kendini ekme tesiri.
Bilhassa kaynaklar simetrik olmayan konstrksiyonlarda, bu momentler arplmalara sebep
olurlar. Kendini ekme momenti u formlle hesaplanr.:
Ms = Ps.e
Ps : Kaynan kendini ekme kuvveti
e: kaynan, arlk merkezine olan uzaklk
Kaynak dikilerinin konstrksiyonun arlk merkezine getirilmesi veya dikilerin arlk merkezine
gre simetrik olarak yer almas, kendini ekme momentinin tesirini ortadan kaldrr. Ayn zamanda,
simetrik dikilerin ayn anda kaynak edilmesi gerekir (ekil IX.9).
Kaynak dikilerinin asimetrik biimde tertip edilmesi halinde kendini ekme momentinin tesirini
ortadan kaldrmak iin, aksi ynde bir eim vermek gerekir.
8.- Distorsiyonlara ve gerilmelere engel olmak iin alnacak tedbirler
8.1.- Konstrktif tedbirler
a-) Kaynak dikileri gerektiinden fazla olmamaldr. Aksi takdirde, gerilme ve distorsiyonlar artar.
b-) Mmknse ince saclarn i ke dikileri inkital ekilde yaplmaldr,
c-) Kaynak dikileri konstrksiyonun arlk merkezine yerletirilmeli veya simetrik olarak
122
tertplenmelidir.
d-) Mmkn olduu kadar kuvvet hatlarnn ani yn deitirmelerinden kanlmaldr,
e-) Kaynak dikileri birbirine ok yakn olmamaldr (aln dikilerinde en az 200 mm aralk
olmal),
f-) nce saclardan yaplan konstrksiyonlar, burkulma mukavemetlerini artracak ekilde
takviye edilmelidir.
g-) Mmkn olduu kadar, ekil deitirme kabiliyeti yksek malzemeler kullanlmaldr,
h-) Konstrksiyon, kaynak srasnda paralarn kendini ekebilmeleri gznne alnarak
tertiplenmelidir.
8.2.- Teknolojik tedbirler
a-) Uygun kaynak sras takip edilmelidir,
b-) Kk pasosu kaln bir elektrod ile yaplmaldr.
c-) Asal distorsiyonu nlemek iin, mmkn olduu kadar kaln tabakalar halinde kaynak
pasosu ekilmelidir.
d-) Kk pasolarda yaplan kaynakta, pasolara nce levha kenarlarndan balanmaldr,
e-) Dikiler srayarak veya geri adm usulyle yaplmaldr,
f-) Takviyeler en son kaynak yaplmaldr.
8.3.- letmeyle ilgili tedbirler
a-) Kaynak azlar dikkatli ekilde hazrlanmaldr,
b-) Paralar kaynaktan evvel puntalanmaldr.
123
124
-Kaynak usul
-Kaynak teli veya elektrod cinsleri
-Kaynak snav
-Kaynak konstrksiyonunun boyutu
-Kaynak says
-Sorumlu kaynak mhendisi veya mhendis
b-) letme sras listesi
-I sras
-Kaynak az ekli ve hazrlama tarz
-Kaynak sras
-Dnceler (gerekli kaynak tertibatlar, sl ilemler)
c-) Resimler
-Krokiler
-Kaynak yn (ekil IX.10)
ekil IX. 11.- 1. Kaynak (l) ve 2. kaynak (II) ile kaynak yaplacak ksmlar.
- Diki sras (ekil IX.1 2)
125
ekil IX. 15.- ki aln dikiinin birbirini kesmesi halinde kaynak sras.
e-) Bir aln dikii ile bir i ke dikiinin birbirini kesmesi durumunda, aln dikii nce kaynak edilir
(ekil IX.16).
126
ekil IX. 16.- Bir aln ile i ke dikiinin birbirini kesmesi hali.
f-) Bir metreden uzun aln birletirilmelerinde, kk pasosu geri adm usulyle kaynaklanmaldr.
Bylece, enine distorsiyonun diki boyunca muntazam bir ekilde dalmas salanm olur (ekil IX.17).
ekil IX. 17.- Kk pasosunun geri adm usul ile kaynak edilmesi.
g-) Kaynaa daima konstriksyonun arlk merkezinden balamal ve muntazam ekilde, da
doru gidilmelidir.
h-) Bir hacim tekil eden konstrksiyonlarn kaynanda; dikilerin sras, meydana gelecek
arplma momentlerinin ortadan kaldrlmasn salayacak ekilde tertiplenmelidir (ekil lX.18).
i-) Birbirinin tam simetriine den dikilerde arplma momentinin nlenmesi iin, bunlarn ayn
anda kaynak yaplmas gerekir.
k-) Byk konstksiyon gruplarnn birbirine birletirilmelerinde (mesel, gemi inasnda), toplam
birletirme yeri btn gemi kesitinden gemelidir.
127
128
Tavlama esnasnda parann skca tesbit edilmesi, dorultmann tesirini artrr. Sertleme meyli
olmayan malzemelerde tavlanan ksmlarn basnl hava ile abuk soutulmas, kendini ekme tesirini
artrr.
ok eksenli olarak distorsiyona uram ksmlarda; nce bir eksen, daha sonra dier eksen
boyunca dorultma yaplmaldr.
Kaynak dikiinin zorlamaya maruz kalan ksmlar, darbeli olarak dzeltilmemelidir. Byle yerler,
tavlandktan sonra ekme ve basma tatbik eden aletlerle veya yarkl demirci basklaryla dzeltilmelidir
(ekil IX.22).
129
130
131
X. BLM
DOLDURMA KAYNAI
1.- Tarifi ve nemi
Doldurma kayna; lehimleme, metal pskrtme veya eritme kayna usullerinin biriyle bir ana
metal zerine, bileimi ve zellikleri verilen bir metalin bir veya birka tabaka halinde doldurulmas veya
kaplanmasdr. Tamir veya eksik ksmlarn tamamlanmas maksadyla yaplan doldurmada dolgu
malzemesi, esas metale ok yakn veya ayn bileimdedir. Esas metale yeni zellikler kazandrmak
zere yaplan doldurmalarda, dolgu malzemesi deiik bileimdedir. Esas metale verilecek yeni zellikler
unlar olabilir:
a-) Sertlik,
b-) Scak haldeki sertlik,
c-) Anmaya kar dayankllk,
d-) Abrazyona dayankllk,
e-) Korozyona dayankllk,
f-) Scak halde oksidasyona dayankllk,
g-) Darbelere dayankllk.
Dolgu malzemelerinin ou, yksek sertlie sahiptir. Bu sebepten doldurma kayna, sert dolgu
olarak da bilinir.
2.- Doldurma malzemelerinin snflandrlmas
Doldurma malzemesinin verdii zellikler, tatbik edilecek kaynak usul ve tatbik artlarn gsteren
eitli kodlamalarla doldurma malzemelerinin ifade edilmesi mmkndr. eitli standartlarda doldurma
malzemelerinin gsterilii aada verilmitir:
132
133
1- Karbonlu elikler
2- Yksek manganez
a- Az
b- Orta
c- Yksek
2- Yksek
a- % 1,7 karbon
a- Az karbonlu
b- % 2,5 karbon
b- Orta karbonlu
c- ok yksek alaml
c- Yksek karbonlu
d- Dkme tipler
a- Orta karbonlu
III-) Karbrler
b- Yksek karbonlu
A-) laveli
c- Dkme tipler
B-) Kompozitler
4- Orta-yksek alamlar
C-) Tozlar
a- Az karbonlu
b- Orta karbonlu
A-) Bakr-inko
c- Yksek karbonlu
B-) Bakr-silisyum
d- Dkme tipler
C-) Bakr-alminyum
5- Hz elikleri
- Krom ve Krom-Nikelli
a- Az karbonlu
alaml
demir
(Hastelloy)
3.- Doldurma usulleri ve doldurmaya hazrlama
Doldurma usulnn seimi, aadaki bilgilerin nda yaplmaldr:
Ark kayna ile, birim zamanda daha ok metal ylabilir. Bundan dolay bu usul, byk yzeylerin
kaplanmas iin uygun olmaktadr. Kk paralarn doldurulmas, kenar ve kelerin tamamlanmas
fle ile daha hassas olarak yaplabilir. Ark ile yaplan doldurmada, ylan ilk tabakann bileimi esas
metal ile karma sebebiyle deiir. Bu sebepten ark ile yaplan doldurmada, birden fazla tabaka
halinde doldurma yapmak lazmdr. flele yaplacak doldurmada, byle bir mecburiyet yoktur.
Doldurulmas gereken yzeyler tercihen, ta veya tala kaldrma ile temizlenmelidir. ok sert esas
metal zerine sert dolgu yaplmas durumunda, dolgu tabakas ve esas metal arasnda bir tampon
tabaka kullanmak gerekir. Bu tampon tabakasnn malzemesinin seimi, ok nemlidir. Tampon tabakas,
134
135
136
younluu yksektir ve eriyen dolgu malzemesi miktar fazladr. Kullanlan dolgu malzemeleri ve sertlikleri,
tablo X.4'de verilmitir.
Tablo X.4.- MIG usul doldurmada kullanlan doldurma malzemeleri.
137
En yeni usullerden birisidir. Direkt tesirli plazma alevi kullanlr. Su ile soutulan ve ucu bir meme
eklinde daralan ve anot olarak kullanlan bir zarf ve merkezinde izole edilmi bir katottan meydana
gelir. Bu fleten geen gaz (argon, hidrojen ve azot), anot ve katot arasnda teekkl eden bir plazma
jeti halinde kar. Toz halindeki doldurma malzemesi plazma jetinde erir ve para zerine pskrtlr.
Doldurma malzemesinin para zerinde tutunmas, mekanik olarak yapmasdr. Bu usulde ok yksek
scaklklar salanmas sebebiyle; erime scaklklar yksek olan krom, molibden, tungsten, tantal ile
bunlarn oksitlerinin pskrtlmesi mmkn olmaktadr.
7.4.- Plazma ark ile doldurma ve eritme
Kullanlan tabancada, iki ark vardr. Birincisi plazmay meydana getirir; ikincisi de tabanca ile i
paras arasnda teekkl ederek doldurma malzemesinin para zerinde eriyerek daha iyi yapmasn
temin eder. Doldurma tabakasnn kalnl, 0,25 il 6 mm arasnda deiir. Doldurma malzemesi, toz
halindedir.
8. Literatr
(1) - ANIK, Selhaddin - TLBENTI, Kutsal "Doldurma ve doldurma malzemesi" Trk Kaynak
Cemiyeti Yayn, No.7, 1967
(2) - "Welding Handbook, Section III" Amerikan Welding Society, 1965
138
XI. BLM
ELEKTRK DREN KAYNAI
1.- Prensibi
Diren kayna; i paralarndan geen elektrik akmna kar i paralarnn gsterdii direnten
salanan s ve ayn zamanda, basncn tatbikiyle yaplan bir kaynak usuldr. Malzemeden geen
elektrik akmnn meydana getirdii snn dnda, herhangi bir s tatbik edilmemektedir. Is, kaynak
edilecek ksmlarda meydana gelir ve basn kaynak makinasndaki elektrodlar veya eneler vastasyla
uygulanr.
Elektrik diren kayna iin gerekli alak gerilim ve yksek akm iddetindeki elektrik gc, kaynak
transformatrlerinden salanr. Basn ise; hidrolik veya mekanik donanmlarla temin edilir.
2.- Elektrik diren kayna usulleri
Elektrik diren kayna usulleri, icra ekillerine gre aadaki gibi tasnif edilebilir:
A-) Nokta kayna
a-) Normal nokta kayna
b-) Kabartl nokta kayna
B-) Diki kayna
a-) Srekli diki kayna
b-) Aralkl diki kayna
C-) Aln kayna
a-) Basnl aln kayna
b-) Yakma aln kayna
Bu diren kayna usulleri prensipleriyle, ematik olarak ekil Xl.1'de verilmitir.
Btn diren kayna usulleri, uygun bir akm iddeti-kaynak zaman dzenlemesini gerektirir.
Kaynak blgesinin snma ve souma hzlar, zaman ekonomisi bakmndan mmkn olduu kadar
yksek olmaldr. Demir esasl malzemelerde bu hz gevrek bir kaynak dikii meydana getirecek kadar
yksek ise, ayrca bir temperleme ilemi gerekir.
139
ekil XI. 1.- Balca diren kayna usullerinin ematik olarak gsterilii.
3.- Nokta kayna
Nokta kayna; elektrodlar tarafndan bir arada tutulan i paralarnda geen elektrik akmna kar
i paralarnn gsterdikleri direnten elde edilen s ile paralarn blgesel olarak eritilip basn altnda
birletirilmeleridir. Kaynak dikiinin boyut ve ekli, elektrodlarn boyut ve ekline baldr (ekil Xl.2).
140
ekil XI. 3.- Nokta kayna ileminde eitli peryotlarn ematik olarak gsterilmesi.
3.1.- Nokta kayna usulleri
Nokta kayna usulleri, iki temel grupta toplanrlar:
a-) Tek noktal kaynak
b-) ok noktal kaynak
Tek noktal kaynak, akmn uygulama periyodu boyunca bir kaynak noktas meydana gelecek
ekilde yaplan nokta kaynadr. ok noktal kaynakta ise, akmn tatbik periyodu sresinde ayn anda
iki veya daha fazla kaynak noktas meydana gelir. ok noktal kaynakta noktalar seri veya paralel olabilir.
3.2.- Nokta kayna ileminin esaslar
Diren kaynanda gerekli s, yksek kaynak akmlar ile salanmaktadr. Is retim hz,
malzemenin direi ve akm iddetine baldr. Bu s miktar u formlle hesaplanr:
2
Q = l . R. t
Burada; (t) saniye cinsinden kaynak sresini, (R) ohm cinsinden i parasndaki toplam direnci ve
(l) amper cinsinden kaynak akmn ifade eder. ekil Xl.4'de bir nokta kayna makinas, ematik olarak
verilmitir.
141
142
gerekletirilir. rnein alminyumun kayna iin kullanlan elektrodlar, yksek basma mukavemeti
yerine yksek iletkenlie sahip olmaldr. Dier taraftan paslanmaz eliin kayna iin kullanlan
elektrodlarda maksimum basma kuvveti elde etmek iin yksek iletkenlikten fedakarlk edilir.
Elektrodlarn ularnn abuk bozulmamalar iin su ile soutma yaplmaktadr.
3.3.- Kabartl nokta kayna
Kabartl nokta kayna, prensip olarak normal nokta kaynana benzerdir. Normal nokta
kaynanda sekonder akmn gei yzeyi, elektrod ularnn boyutlar ve ekilleriyle snrlandrlm iken;
kabartl nokta kaynanda, birletirilecek paralarn birinde veya ikisinde bulunan kabartlarla
snrlandrlmtr (ekil Xl.5).
143
deal kaynak dikii elde edebilmek, kaynak akm iddeti ve kaynak hzna da baldr. Levha
kalnlna bal olarak, akm iddeti ve kaynak hz arasndaki bant aadaki gibi olmaldr:
144
Levha
Akm
Kaynak
kalnl
iddeti
Hz
(mm)
(amper)
(m/dak) (v)
0,5
9250-9 75. v
9,5
1,0
10600-2260. v
4,7
1,5
11850-3800.V
3,10
2,0
12850-5550.V
2,30
3,0
15000-9600.V
1,55
Elektrik diren diki kaynann; ezme kayna, yardmc ilve metal kullanarak diki aln kayna
ve borularn aln diki kayna gibi zel uygulamalar vardr.
Ezme kaynanda, levhalar hafife st ste bindirilir. Bu bindirme miktar, levha kalnlnn 1 il 1,5
katdr. (ekil Xl.9). Elektrodun basma kuvvetiyle, bindirilen ksmlar kaynak esnasnda ezilerek geni ve
dz bir diki elde edilir
145
F : Sktrma kuvveti
T : Transformatr
146
bastran kuvvet
ekil XI. 11.- Basnl aln kayna maki nann prensibi ve akm younluu ile kuvvetin zamanla
deiimi.
Kaynak ilemi esnasnda; kuvvetli bir ekilde paralar birbirine bastrlr. Bu esnada paralara
sekonder akm uygulanmamtr. Sekonder devre akm, paralarn sktrma enelerinin dnda kalan
ksmlar zerinde kapanr. Paralarn temas yzeylerinde diren yksek olduundan, bu blgelerde
erime balar. Ayn anda paralarn, sktrma kuvvetine kar mukavemetleri azalr. Bylece plstik hale
gelen ve eriyen ular birbirine kaynar.
Uygulanan basnlar 0,5 il 1,2 kg/mm2 arasndadr. Paralarn alnlar, olduka dzgn olmaldr.
5.2.- Yakma aln kayna
147
F : Sktrma kuvveti
U : Sekonder akmn gerilimi
l : Sekonder kaynak akm younluu
P : Hareketli tablann uygulad kuvvet
ekil XI. 12.- Yakma aln kayna safhalar ve kaynak parametrelerinin zamanla deiimi.
Yakma aln kaynanda kaynak scaklna stma, direnle stmadan farkldr. Paralarn aln
yzeylerinde bulunan przler, iki yzey arasnda yanmalarn (kvlcmlarn) olumasna sebep olur.
Temas eden przlerin alan, toplam aln kesitlerinin ok az bir ksmdr. Temas eden przler, sekonder
devre akmnn kapanmasna sebep olurlar. Przlerin temasndan doan basma ok zayf olduundan,
temas noktalarnn direnci ok yksektir
ok youn akm geirildiinde, przler kuvvetli olarak snr ve erimeye balarlar. Erime halindeki
paracklar patlar ve yanan zerrecikler dar frlar. Frlayan bu zerreciklerin yerlerinde kraterler
(ukurcuklar) ve yeni przler meydana gelir. Bu przler zerinde de benzer yanma ve patlamalar olur.
Bylece, kvlcm btn yzeye yaylr (ekil Xl.13). Erime ve patlamalar sebebiyle meydana gelen
malzeme kayb, hareketli tablalarn yaklamasyla karlanr.
148
149
XII. BLM
SRTNME KAYNAI
1.- Tarifi ve prensibi
Srtnme kayna, bir tr basn kaynadr. Malzemenin eritilmeden; srtnme ss ile plstik
deformasyona uratlarak kaynakland bir usuldr. Srtnme ssnn meydana gelebilmesi iin,
paralardan enaz birisinin hareket ettirilmesi gerekir. Bu hareket dnme eklinde olabilecei gibi,
dorusal da olabilir. Her iki hareket trnn meydana getirilmesinde; kaynaklanacak paralardan biri
veya her ikisi hareketli olabilir. ekil XII.1'de, hareket cinsleri grlmektedir.
Basn, sabit olan para tarafnda
Basn, dnen para tarafnda
Basn, dnen her iki para tarafnda
150
151
152
153
154
XIII. BLM
ELEKTRON IINI LE KAYNAK
1.- Prensibi ve nemi
Bir konstrksiyonun paralarnn birletirilmesinde faydalanlacak usuln seimi iin u hususlar
gznne alnr:
a-) Balant iin gerekli olan teknolojik kalite zellikleri (statik ve dinamik mukavemet, ekil
deitirme kabiliyeti, korozyona dayankllk),
b-) ekil ve boyut artlar (bzlmeler, kendini ekmeler, arplmalar ve kaynak yerine ulalabilirlik).
c-) Uygulamann, usul teknii bakmndan ekonomiklii (yatrm maliyeti, iletme cretleri, enerji,
bakm, tamirat, ilve metal).
Yukarda belirtilen kriterler, yksek younluklu enerji menbann kaynak iin kullanlmas
konusundaki aratrmalar ortaya karmtr. Laser nlaryla elde edilen sonular ince ve hassas kaynak
ileri iin zel bir uyum gstermesine karlk; kaln kesitler iin ayn uyum salanamamtr. Elektron
nlaryla kaynan gelitirilmesi, 100 mm'den kaln paralarn kolayca kaynaklanmasn mmkn klmtr.
Elektron bombardman ile kaynak olarak da bilinen elektron n ile kaynan ilk uygulamalar;
reaktr teknii, roket ve uak inaas gibi yeni ve nemli konularda olmutur. Bu sahalarda kullanlan
zel malzemelerin ilenmesi, imdiye kadar allm vastalarla tatmin edici bir ekilde yaplamam ve
paralarn ekillendirilmesinde genellikle zorluklarla karlalmtr.
Elektron n ile kaynak makinasnn yaps, ematik olarak ekil XIII.1 .'de grlmektedir.
Daha nceki blmlerde grld gibi; kaynak iin gerekli s gaz alevi, elektrik ark veya direnci
ve srtnme gibi menbaalardan salanmakta idi. Elektron n ile kaynakta gerekli s, elektron
nlarndan salanmaktadr. Elektron sm ile temin edilen snn veya gcn younluu, klsik kaynak
usullerinden yksektir. (ekil XIII.2). Elektron nlarnn g younluu takriben 108 W/cm2dir. Bu g
younluu ile, tabancadan 1 m uzaklklara kadar alma imkan ortaya kar. Elektron nlarnn s
konsantrasyonu, gaz alevi ve elektrik arkndakinden 10.000 misli daha yksektir. Elektrik ark kaynanda
yzeye braklan s, yarm daire eklinde bir blgeye yaylrken; elektron nn yksek s younluu
sebebiyle, parann derinliklerine nfuz eden kanal eklinde bir s dalm ortaya kar.
155
1. Katot
2. Wehnelt silindiri
3. Anot
4. Ayar bobinleri
5. Magnetik mercek
6. Saptrma bobinleri
7. Hava girii
8. Kaynak hcresi
9. paras
10.Hareketli masa
11.Vakum flan
ekil XIII. 1.- Bir elektron n ile kaynak makinasnn yaps (ematik).
Elektronlar slarn brakmadan nce, parann derinliklerine kadar ilerleyen bir buhar teekkl
ettirirler. Kaynak profilinin derinliinin ortalama geniliine oran, 25/1'e kadar kar (ekil Xlll.3).
156
ekil XIII. 3.- TIG, plazma ve elektron n ile yaplan kaynaklarda erime blgesi
formlarnn karlatrlmas.
Elektron n ile; mikron mertebesinden, 100 mm kalnlklara kadar levhalarn tek paso ile kayna
mmkn olmaktadr. Dier kaynak usulleriyle bu kadar kaln levhalarn tek paso ile kayna
yaplamamaktadr. Ayn zamanda; dier kaynak metotlarna nazaran, kaynak hz daha yksektir (ekil
Xlll.4.). Kaynaktan sonra paralarda meydana gelen distorsiyon miktar da, yaklak olarak ark
kaynann onda biri kadardr.
Elektron n ile laser n ile kaynak karlatrlacak olursa; elektron n ile kaynakta harcanan
g az, verim daha yksektir. Elektron nlarnn kumandas yani kaynak blgesine ynlendirilmesi,
mekanik kumandal dier kaynak usullerine gre ok kolaydr. nk elektron demetinin ynlendirilmesi,
elektrik veya magnetik alanlarda gerekletirilebilmektedir.
157
158
a-) Kapak
b-) Katot tayc
c-) Anot diyafram
d-) Magnetik mercek
e-) Saptrma sistemi
f-) Ventil
g-) Bytc bak yeri
h-) Buhar koruyucusu
i-) paras
k-)
Iklandrma
(Aydnlatma)
I-) Difzyon pompas
ekil XIII. 5.- Ayr tahliyeli elektron n tabancas.
159
ekil XIII.7.- eitli kaynak usulnde tek paso halindeki scaklk dalmlar
a-) Gaz eritme kayna b-) Ak ark kayna c-) Elektron n ile kaynak
Elektron n ile kaynakta yksek s konsantrasyonu sebebiyle, yksek ergime noktal
malzemelerin (tungsten gibi) kayna kolayca yaplabilir. abuk souma sebebiyle erimi metalde tane
irilemesi nlenmi olur. Fakat bu durum, dnmeyle sertleen malzemelerde sertlemeye sebep olur.
Elektron n ile kaynakta nlarn odakland yerde meydana gelen yksek scaklk, byk
oranda buharlamaya sebep olur. Bu durum kolay buharlaan malzemelerin kaynanda, bileimin
deimesine sebep olur. Mesel; pirincin kaynanda kaynak blgesindeki inko yaklak olarak
tamamen buharlar.
erisinde gaz bulunan malzemelerin elektron n ile kaynanda, diki ierisinde hzl souma
sebebiyle gaz kabarcklar kalr.
Farkl s iletme kabiliyetindeki malzemelerin kaynanda elektron n ile kaynan kullanlmas,
stnlk salar. nk youn s sebebiyle, paralar ayn anda erirler.
160
ekil XIII. 8.- Elektrod n ile kaynak ilemi iin uygun birletirme biimleri ve n dorultular.
Kaynaktan nce (solda), kaynaktan sonra (sada).
5.- Literatr
(1)- ANIK, Selhaddin-DORN, Lutz-GLBAHAR, Bahadr "Elektron n ile kaynan dier rakip
kaynak usulleriyle mukayesesi" Sakarya D.M.M.A. Dergisi, Say 9, 1980
(2)- ANIK, Selhaddin-DORN, Lutz-GLBAHAR, Bahadr "Elektron n ile kaynan teknikteki
uygulamalar" Sakarya D.M.M.A. Dergisi, Say 11,1981
(3)- "Electron Beam Welding"
Sciaky Electric Velding M.Ltd., 1971
161
XIV. BLM
LASER IINI LE KAYNAK VE KESME LEM
1. - nemi ve prensibi
Montaj paralarnn srekli olarak klmesi, birletirme tekniinin daha kk boyut alanlarna
yaylmasn gerekli klmaktadr. Kk boyutlar kapsayan alanda, klasik kaynak usulleri (elektrik diren
kayna mstesna) kullanlamaz. Bu durum; termokompresyon, ultrasonik, elektron n ve laser n ile
kaynak gibi yeni birletirme usullerinin geliimini tevik etmitir. Bunlardan laser n ile kaynak,
aadaki avantajlara sahiptir:
a-) Birka mikron mertebesindeki blgelere odaklanabilirle kabiliyeti ve 108 W/cm2 'nin zerindeki
yksek g younluu sebebiyle; tungsten gibi yksek ergime scakl (3400 C) olan metaller
kendiliklerinden erirler ve sya duyarl civar blgeler zerindeki etki minimuma iner.
b-) Laser n temassz olarak alr, yani takm ile i paras arasnda hibir mekanik kontakt
olumaz ve i parasnn istenmeyen alamlanmas veya distorsiyonu nlenmi olur.
c-) Kaynak sresi; iri taneli olma, tekrar kristalleme ve segregasyon gibi uygun olmayan i yap
deimelerine engel olacak ve hzl retimi salayacak kadar ksadr.
d-) Laser nn retimi; mikroplazma kaynandaki gibi koruyucu gazlarn kullanlmasn, elektron
n ile kaynaktaki gibi vakumun salanmasn gerektirmez. Bu sebepten bilhassa seri imalat iin, retim
hz, otomatize edilebilme imkan gibi stnlkleri vardr.
Laser sistemi esas olarak, optik resonatr (Laser kafas) ve kumanda dzenli enerji menbanda
meydana gelir. Laser kafasnn ierisine sevkedilen enerjinin bir blm, laser aktif madde (ortam)
tarafndan hacim ve zamana bal olarak elektromagnetik bir na evrilir. Aktif madde kat, sv veya gaz
eklinde olabilir. Sv hal laseri, malzeme ilemek zere imdiye kadar hi kullanlmamtr. Laserler
srekli veya darbeli olarak alrlar. Farkl laserler, farkl dalga boylarnda n ortaya karrlar.
Gaz hali laseri olarak, CO2- laseri kullanlr. CO2 laseri % 10 il 20 gibi olduka yksek verimle ve
teorik olarak 50 il 100 W'lk k glerinde elde edilirler. Elde edilen n, 10 mikron dalga boyunda
infraruj blgededir. C02 - laseri esas olarak, srekli ekilde alr. Fakat darbeli tahrik veya zel
anahtarlarla, darbeli olarak da alabilir. ekil XIV. 1 'de, ematik olarak bir C02 - laserinin prensibi
grlmektedir.
162
163
164
ekil XIV. 3.- C02 - Laser n ile kaynan, uygulama alan snrlar.
165
balantlar mukavemet iin yeterlidir. Nokta kayna balantlarnn yan yana dizilmeleriyle, diki kaynaklan
yaplr. Laser nnn aynalarla saptrlmasyla, ayn anda birok noktada kaynak yaplabilir. Yksek
hassasiyette monte edilmi yap gruplarnda; elektrik, magnetik ve mekanik zellikler bozulmadan laser
n ile kaynak mmkndr. Laser kaynann uygulamalar, tablo XIV.1'de grlmektedir.
Tablo XIV. 1. - Laser kaynann uygulama alanlar.
166
4.2.
- Yivleme (izme)
izme ilemi iin; izik izinde kr delikler meydana getiren, darbeli laser nlar kullanlr. Elmasla
yaplan izmeye nazaran, daha hzl izme yaplr.
Laserler izme ileminin uygulama alanlarndan biri de, yar iletken yapmnda kullanlan silisyum
tabakalarn izilmesidir. izme hz, 10 ila 20 cm/sn mertebesindedir. Ayrca elektronik endstrisinde
167
alminyum oksidin izilmesi, kuvvetli ekilde takm anmasna sebep olur. nk alminyum oksidin
sertlii, elmasn sertliine yakndr. CO2 - Laser n ile alminyum seramii, 0,6 mm derinlikte izilebilir.
4.3.- Gravr yapma, helezon ama ve hakketme
Metal, oksit ve seramik malzemeler zerinden belirli kalnlklarda malzeme kaldrlarak; gravr,
helezon ve hakketme ilemleri yaplabilir. Malzeme kaldrlarak ileme usul; mika, lastik, alminyum, sert
metal ve kada hakketme yoluyla bask yaplmasnda kullanlr.
5.- Laser n ile kaynak ve ilemenin stnl
Laser kaynann endstriyel uygulamaya girmesi, allm birletirme usullerinin hibirini alternatif
kabul etmeyen birletirme ekillerinin ortaya kmasna sebep olmutur. Kaynak neticelerinin emniyeti,
yksek alma hz, cret ve malzemeden salanan tasarruf laser n ile kaynaa byk stnlk
salamtr.
6.- Literatr
(1)- ANIK, Selhaddin - DORN, L. - GLBAHAR, B.
"Laser kaynann teknikteki uygulama imkanlar" Sakarya D.M.M.A. Dergisi, Say 10,1980
(2)- BEARDSEN.E.L - SCHMATZ, D.J.
"High Speed Welding of Sheet Steel with a CO2 - Laser" Welding Journal, Nr.4, sah. 227/229,
1973
(3)- ROESS, D. - RAUSCHER, G. "Materialbearbeitung mit Laserlicht"
Schvveizerische Technische Zeitschrift, H.36/37, S.765/772
168
XV. BLM
SERT LEHMLEME
1 .- Tarifi ve prensibi
ki metalik malzeme; kendileri erimeden, erime derecesi daha dk olan bir ilave malzemenin
(lehim alamnn) eritilmesiyle birletirilirce, bu ileme "lehimleme" ad verilir.
Yukarda yaplan tariften de grlebilecei gibi, lehimleme srasnda birletirilecek paralar
erimemektedir. Eritme kaynanda ise, birletirilecek paralar blgesel olarak eritilmektedir.
Lehimlemede alma scaklna kadar tavlanan (stlan) esas malzemenin yzeyine den bir
damla lehim alam yzeyde yaylmaya balar ve katlamadan sonra, yzeylerde birlemeyi salar.
Burada birleme, bir difzyon olaydr. Esas malzemedeki baz elemanlar lehim alamna ve lehim
alamndaki baz elemanlar, esas metale difzyon yoluyla geer.
Bir lehim alamnn esas metal ile iyi bir ekilde birleebilmesinin birinci art, iyi bir slatmadr.
Islatma, lehim alamnn esas metal zerinde yaylabilme kabiliyetidir. Lehim alam damlasnn esas
metal yzeyine dmesiyle meydana gelen durum, ekil XV.1'de grld gibidir. Burada () sv haldeki
lehim damlasnn kenar as, (T) lehim ile esas metal arasndaki snr yzeyi gerilimini, (T
damlasnn yzey gerilimini ve (T
23)
13)
lehim
Islatma yzeyinin bymesi, yani (a) asnn klmesi slatma olaynn ve lehim olaynn ve lehim
yaylmasnn daha iyi olmasn salar. Islatmann deerinin belirtilmesinde, eitli kriterler ne
srlmtr. Bunlardan "Feduska" tarafndan; slatma yzeyi (A) ile gsterilerek, aadaki slatma
indeksi (l) tarif edilmitir:
ekil XV. 1. - Lehim damlas ile esas metal arasndaki birleme ve slatma.
1 -) Lehim damlas 2 -) Esas metal 3 -) Hava
Yukarda grld gibi; (A) byr, (a) klrse slatma daha iyi olur. "Islatma (sulandrma)
169
170
Islatma scakl ile alma scakl arasndaki esas fark; slatma scaklnn erimi haldeki lehim
alamnn arala giriinden nce, alma scaklnn da giriten sonra llmesidir. Islatma scakl
belirli snrlar arasnda bulunabilir. Fakat bilhassa alt snr nemlidir. Minimum slatma scakl olarak
adlandrlan bu scaklk, esas metalin sv haldeki lehim alam ile birleebilecei minimum scaklktr.
3.2. - Paralar arasndaki aralklar
171
Kapiler lehimlemede sv haldeki lehim alam, kapiler tesir (kapiler doldurma basnc) ile
birletirilecek aralkta ykselir veya ilerler. Paralarn arasndaki araln 0,1 ila 0,5 mm arasnda
deimesi halinde erimi lehim alamnn dikine ykselme miktarlar, ekil XV.4' de verilmitir. Yaklak
olarak 0,3 mm arala kadar kapiler ykselme miktar, aralk arttka nemli miktarda azalr. 0,3 mm'den
sonra nemli miktarda deime olmaz.
Kapiler ykselme miktar; lehim alamnn sv halindeki yzey gerilimi ile doru; paralar
arasndaki aralk, yerekimi ivmesi ve lehim alamnn (sv haldeki)
younluuyla ters orantldr. Frnda dekapanla yaplan lehimlemede erimi lehim alamnn yzey
gerilimi 500 dyn/cm iken, redkleyici atmosferde veya vakumda yaplan lehimlemelerde ise 1000 dyn/cm
olarak alnr. Paralar arasndaki aralk ile kapiler doldurma basnc arasndaki iliki, ekil XV.5'de
grld gibidir. Araln 0,5 mm'nin zerinde olmas halinde,
ekil XV. 5. - Kapiler doldurma basnc ile lehimleme aral arasndaki iliki
Pk : Kapiler doldurma basnc (mb) b : Lehimleme aral
Artk kapiler lehimleme szkonusu olamaz. Iyi bir kapiler doldurma basnc elde edilebilmesi iin,
araln seimi ok nemlidir. Eer birletirilecek paralar birbirlerine geecek tarzda hazrlanmsa,
172
aralk sabit kalr ve kapiler lehimleme yaplr. Paralarn birbirine geecek tarzda hazrlanmamas halinde,
azlarn doldurulmasyla lehimleme yaplr (lehim kayna). Bu iki durumda birletirme biimleri ve
scaklk dalmlar, eritme kayna ile mukayeseli olarak ekil XV.6' da verilmitir.
D0:
t :
Eer birbiri ierisine geen silindirik paralar farkl malzemelerden yaplm ise, her birinin sl
genlemesi ayr ayr hesaplanmaldr. Buna gre; birbirine geen silindirik paralarn ortalama ap R, d
parann sl genleme katsays o2 ve i parannki a1 olmak zere aralktaki deime miktar aadaki
ifadeyle bulunur:
Eer 2 1 fark pozitif ise aralkta genileme, negatif ise daralma olmaktadr.
173
174
Bir elik malzemenin yzeyindeki oksit tabakasnn kalnl 35 mikron ise, bunu zebilmek iin
yzeye srlen dekapann kalnl 0.01 mm civarndadr. Bir lehimleme aralnn iki tarafnda bulunan
oksit tabakasnn tamamen zlebilmesi iin, araln en az 0,02 mm olmas lazmdr. Daha kk
aralklarda, oksit tabakasnn zlmesi mmkn olmamaktadr. Sert lehimlemede ise aralk, en az 0,5
mm olmaldr. Tablo XV.2'de, dekapanlarn balca nemli elemanlar ve kullanlma ekilleri verilmitir.
Son zamanlarda gelitirilen ve geni kullanma alan olan frnda ve koruyucu gazla yaplan
lehimlemelerde, gaz dekapan kullanlmaktadr. Gaz dekapan olarak, dissosiye olmu amonyak gaz
kullanlr. Frna gnderilen amonyak, hidrojen ve azota ayrarak dekapan vazifesi grr.
Tablo XV. 2. - Dekapanlarn balca nemli elemanlar ve kullanma ekilleri.
Metalik malzemelerin lehimlenmesinde kullanlan dekapanlar, DIN 8511'de tesir scaklklarna gre
drt grupta toplanmtr:
a-) F-SH 1 Grubu : Etki scaklklar 600 il 800 C arasnda olup, bor bileikleri ve florrlerden
meydana gelirler. alma scakl, 600C'nin zerinde olan lehim alamlar
iin kullanlrlar,
b-) F-SH 2 Grubu : Tesir scakl 750 il 1100 C arasnda olup, bor bileikleridir ve 800
"C'nin zerinde eriyen lehimler iin kullanlr,
c-) F-SH 3 Grubu : Tesir scaklklar 1000 oC'nin zerinde olup, fosfatlar ve silikatlardan
meydana gelirler,
d-) F-SH 4 Grubu : Tesir scaklklar 600 ila 1000 C arasnda olan alamlardr ve 600
"C'nin zerinde eriyen lehim alamlar iin kullanlrlar.
Dekapanlann etki sreleri, minimum 10 saniye olarak alnr. Dekapan, parann tavlanmaya
balamasyla aktif duruma geer ve tesir scaklnda yzeydeki oksit tabakasn zer. Tavlamann ar
olarak devam ettirilmesi, dekapann etkisiz hale gelmesine sebep olur. 5 dakikadan fazla srelerde
yaplan tavlamalarda, dekapann oksit zme kabiliyeti kalmaz ve birletirilecek yzeylerde yeni oksitlerin
meydana gelmesini nleyemez. Genel olarak lehimleme ileminin en ok 2 dakika iersinde
175
yaplmasyla, dekapann oksit zme kabiliyetinden tam olarak faydalanlm olur. Dekapanlarn
kullanlmasnda, aadaki hususlarn gz nnde bulundurulmas gerekir:
a-) Pasta halindeki dekapanlar, kullanlmadan nce iyice kartrlmaldr.
b-Dekapan srlecek ksmlarn zerindeki pislikler, iyice temizlenmelidir,
c-) Temizlenen ksmlar zerine dekapan, bir kl fra ile srlmelidir.
d-) Dekapan, cilt ile temas etmemelidir.
e-) Lehimlemenin yapld yer, kfi derecede havalandrmaldr, Lehimlemeden sonra dekapan
artklar, mekanik veya kimyasal olarak temizlenmelidir.
4.2. - Lehim alamlar
Pratikte en fazla kullanlan lehim alamlar, tablo XV.3'de grlmektedir. Bu alamlarn tatbik
edildii esas metaller ve erime dereceleri ise, tablo XV.4'de verilmitir.
Tablo XV. 3. - Pratikte en fazla kullanlan lehim alamlar.
Tablo XV.4. - Baz lehim alamlarnn tatbik edildii esas metaller ve erime scaklklar
176
Lehimlemede kullanlan alamlar, genel olarak gm lehimleri ve sya dayankl yksek scaklk
lehimleri olarak iki grupta toplanrlar.
A-) Gm lehimleri
erisinde minimum % 8 gm ihtiva eden lehim alamlar, "gm lehimi" olarak adlandrlr.
Alamdaki gm orannn st snr yoktur. Lehim alamlarna gm, aadaki sebeplerden dolay
katlr:
a-) Belirli bir erime derecesi elde etmek,
b-) Yksek bir ekme mukavemeti salamak,
c-) Lehimleme hzn ykseltmek.
d-) Lehim balantsnn ekil deitirme kabiliyetini artrmak,
e-) Lehimlenecek yerin rengini, paraya uydurmak,
f-) Yksek korozyon mukavemeti salamak,
g-) Lehimlemeden sonra temizleme ilemini azaltmak.
Lehim alamlar ierilerinde; bakr, inko, kalay, kadmiyum, fosfor gibi elementleri ihtiva ederler.
B-) Isya dayankl yksek scaklk lehimleri
Erime scaklklar genellikle 800 il 1200 C arasnda olan, lehim alamlardr. Jet motorlarnn yakt
sistemi borularnda, atom reaktrlerinde ve uzay tekniinde olduu gibi yksek scaklkta alan
alanlarda kullanlmaktadr. Tablo XV.5'de, yksek scaklk lehim alamlar kullanma yerleriyle beraber
verilmitir.
Tablo XV. 5. - Yksek scaklk lehimleri.
177
178
179
- ANIK, Selhaddin
"Sert lehimleme"
.T.. Mak. Fak. Makina Malzemesi ve mal Usulleri Ens. Yayn, No. 27, 1966
(3) - ANIK, Selhaddin - TLBENTI, K. - ZGKTU, T. "Kaynak Teknolojisi"
Eitim Yaynlar, 1976
(4) - LUDER, E.
"Handbuch der Lttechnik"
VEB - Verlag Technik, Berlin, 1952
(5)
- "Brazing Manual"
- "Soldering Manual"
180
(7)
- ANIK, Selhaddin
181
XVI. BLM
METAL PSKRTME
1.
- Tarifi ve geliimi
Erimi haldeki metali bir yzeye pskrterek, orada bir tabaka meydana getirmeye "metal
pskrtme" ad verilir. Bir metal veya alam, elektrik ark ya da alev ile eritildikten sonra basnl hava ile
kk paracklar halinde pskrtlr. Pskrtlen metal tozu, daha nceden hazrlanan yzeyde
tutunarak orada bir pskrtme tabakas meydana getirir. Metal pskrtme, imalat ve tamiratta
kullanlmaktadr.
lk defa, 1910 ylnda svireli Schoop tarafndan alevle pskrtme; daha sonra 1920 ylnda, arkl
pskrtme tabancas gelitirilmitir.
2.
Metal pskrtme, metalin eritilmesinde faydalanlan menbaa gre; alevle pskrtme ve arkl
pskrtme olarak ikiye ayrlr.
2.1. - Alevle pskrtme
Gazl pskrtme olarak da bilinen alevli pskrtmede pskrtlecek metalin eritilmesi iin, gaz
alevi kullanlr. Alevle pskrtme de kullanlma yerlerine gre, aadaki gibi snflandrlr:
A-) Anti-korozif alevle pskrtme teknii
a-) Tel sistemiyle alan cihazlar
b-) Toz metal sistemiyle alan cihazlar
c-) Plastik malzeme tozu ile alan cihazlar
B-) malat ve tamiratta alevle pskrtme
a-) Tel sistemiyle alanlar
b-) Toz sistemiyle alanlar
Bir alevle pskrtme cihaz, temel olarak u fonksiyonlar yerine getirir:
a-) Pskrtlecek malzemenin nakli (mesel, pskrtlecek telin sarl olduu bobinden
tibaren cihazdan geerek eriyinceye kadar takip ettii yol),
b-) Telin bir yanc gaz-oksijen aleviyle eritilmesi,
c-) Erimi metalin, pskrtme yaplacak esas metal zerine nakledilmesi.
Yukardaki fonksiyonlar yerine getirmek zere; alevli pskrtme cihaznda tahrik sistemi, meme
sistemi ve ventil sistemi olmak zere temel ksm vardr.
Tahrik sistemi; telin eitli hzlarda sevkedilmesini salar. Kademesiz ayarlanabilme-si, tesbit
edilen devir saysn koyabilmesi, hafif olmas ve emniyetli olmas istenir. Tahrik sistemi, elektrik motorlar
veya basnl hava ile almaktadr.
Meme sistemi; yanc gaz ile oksijenin karmn, telin erimesini ve pskrtlmesin! salayan
182
nemli bir ksmdr. ekil XVI.1'de bir alevli pskrtme memesi grlmektedir. Tel, meme sisteminin
simetri ekseni boyunca ilerler. Telin etrafndaki kanaldan, oksijen-yanc gaz karm tele srnerek kar.
Bunun etrafndaki kanaldan da, pskrtme veya nakil ilemini yapacak olan gaz darya pskrtlr.
Meme ierisinde gaz karmn temin eden ksm, ilk uygulamalarda e basnc olarak almakta idi.
Fakat bu sistemde gaz karm oranlarnn zaman zaman deimesi ve geri tepmeler meydana gelmesi
sebebiyle, enjektrl sistemler gelitirilmitir.
2.1.1. -Yanc gaz-oksijen alevinde, eritilmesi
Yksek alev scakl salayabilmek iin, yanc gaz olarak asetilen veya propan kullanlr. Oksijenin
asetilenle tekil ettii alevin scakl 3200 C, propanla ise 2800 C'dir. Korozyona kar korumada
yaplan pskrtmede dk ergime scaklkl alamlar kullanlmas sebebiyle, propan gaznn
kullanlmas yeterli olmaktadr. Fakat yksek derecede eriyen metallerin kullanld pskrtmelerde,
yanc gaz olarak asetilenin kullanlmas gerekir. Bir oksi-asetilen alevinin yanma kademeleri, ekil
XVI.1'de verilmitir. Alevin ayar, eritilecek metal miktarna gre ayarlanr.
183
ekil XVI.2. - Pskrtme memesi ile para arasndaki durumun ematik olarak gsterilmesi:
1- Pskrtlen tel,
2- Gaz memesi,
3- Hava memesi,
4- Eriyen blge,
5- Toz haline gelme blgesi,
6- Parann yzeyi,
7- Ylan pskrtlm metal,
- Erime as
- Grlebilen alev konisinin as,
- Toz haline gelme as.
Paraya hzla arpan tanecikler, pul eklinde deforme olur ve nceden hazrlanm para (esas
metal) yzeyindeki boluklara dolarlar (ekil XVI.3).
ekil XVI.2'de gsterilen erime () ve toz haline gelme () alarnn klmesiyle, erime ve ylma
184
derecesi artar. Ylma derecesi, esas metal zerine ylan tel malzemesi miktardr. Toz haline gelme
asnn artmasyla, ylma derecesi dmektedir. Tanelerin ufak olmas da, ylma derecesini
azaltmaktadr.
185
a-) Tel hareket mekanizmas: Tellerin devaml olarak memeye sevkedildii ve kademesiz olarak
tel ilerleme hznn ayarlanabildii ksmdr.
b-) Kontakt tertibat: Ark iin gerekli akm tellere ileten tertibattr.
c-) Pskrtme tertibat: Ark vastasyla eritilen metalin, pskrtlmesine yarayan tertibattr.
Bir arkl pskrtme tesisatnn ksmlar, ematik olarak ekil XVI.6'da grlmektedir. Pskrtme
tabancalar iin, eitli konstrksiyonlar gelitirilmitir. ekil XVI.7'de srasyla; Schoop pskrtme memesi
(a), ekoslovak tipi meme
186
187
188
1.
Zarf
2.
Katot
3.
Anot
4.
Ark
5.
Argon
6.
Plazma jeti
189
tesiri ile meydana gelen kendini ekme gerilmeleri, tabakann yzeyde tutunma mukavemetini azaltr ve
atlama ile tabakann kalkmas tehlikesi ortaya kar.
Yzeylerin pskrtmeye hazrlanmasndan sonra; ya, su veya dier kirletici maddelerle temas
etmemesi gerekir. Hazrlanan yzeylere, 4 saat ierisinde pskrtme yaplmaldr. Kuru ve rutubetsiz
havalarda bu sre, daha da uzun olabilir.
Yzeylerin pskrtmeye hazrlanmasnda; kum pskrtme veya mekanik olarak hazrlama
metotlar tatbik edilir.
5.1.
Kum pskrtmede pskrtlecek malzeme olarak silis kumu veya elik kumu kullanlr. Byk
yzeylerin hazrlanmasnda, tane bykl 0,5 il 2,0 mm arasnda olan silis kumlan basnl hava ile
yzeylere pskrtlr. Kum taneleri keskin keli olmal ve yzeylere 60olik a ile pskrtlmelidir. Kum
pskrtldkten sonra; kumun yzeye brakt tozlarn temizlenmesi iin, yzeylere kuru hava
pskrtlmelidir.
5.2.
190
demetinin
ynn
doldurulmas.
Bir milin u ksmnn psktme ile doldurulmas halinde; esas metal ile pskrtme tabakas
arasndaki durum, ekil XVI.14'de grld gibi olmaldr.
Millerin ularnn tamamnn doldurulmas durumunda tatbik edilecek yzey hazrlama, ekil XVI.
15'de olduu gibidir.
Bir silindirin i ksmnn doldurulmas halinde, esas metal ile pskrtme tabakas arasndaki gei
ve yzey hazrlama ekil XVI.16'da grld ekilde olmaldr.
191
b-) Kama yuvas alm millerin pskrtme ile doldurulmas: Kama yuvalarnn mil ile
pskrtlerek doldurulmas, sonradan frezelenmesi uygun deildir. nk frezeleme esnasnda
pskrtme tabakas zedelenebilecei gibi, ilve iilik ve malzeme israfn gerektirir. Bunun iin;
pskrtmeden nce kama yuvasna uygun tahta malzemeden bir kama hazrlanr ve yuvaya yerletirilir.
Pskrtme, bundan sonra yaplr (ekil XVI.17).
192
1- Boluklar
2- Boluklarn doldurulmas
Dkm paralarda bulunan atlaklarn szdrmaz bir ekilde doldurulmas iin ekil XVI.20,21
ve 22'de grlen hazrlama biimleri uygulanr.
ekil XVI.20.- atlan bulunduu ksmn her iki tarafna yivler aarak pskrtme
ekil XVI. 21.- atlan bulunduu ksma bir krlang kuyruu oyuk aarak pskrtme
ekil XVI.22.- Kaln cidarl dkme paralarda, atlan her iki tarafna genie birer krlang
kuyruu oyuk aarak pskrtme.
5.4.- Yzey hazrlama usullerinin kullanlma yerleri
Yzey hazrlama usullerinin balca kullanma yerleri ve tatbik edilecekleri malzemenin cinsi, tablo
193
XVI.2'de verilmitir.
Tablo XVI.2.-Yzey hazrlama usullerinin kullanlma yerleri.
6.- Literatr
(1)-ANIK, Selhaddin
"Alevle pskrtme tekniinin teorisi, donanm ve pskrtme artlar"
O. Kaynak Teknii, K.T.5, 1968
(2)
- ANIK, Selhaddin
194
XVII. BLM
METAL YAPITIRMA TEKN
1.- Giri
Metal yaptrma balants, iki metalik parann, yaptrma grevini yapan ve genellikle sentetik
esasl bir yaptrc yardmyla zlemeyecek ekilde birletirilmesiyle salanr. Yaptrc, kimyasal
reaksiyonlar sonucu markomolekllerin oluumu ile sertleir ve gerek kendi i mukavemeti gerekse para
yzeylerine yapmas sonucu (adhezyon ve kohezyon kuvvetleri) d kuvvetlerin karlanmasn salar.
Kat, odun, deri, ksele, lastik ve seramik gibi malzemeler ok eski zamanlardan beri yaptrma
yoluyla birletirilmektedir. Metal yaptrma ise, kinci Dnya Sava sralarnda Amerika Birleik
Devletlerinde uak yapmnda kullanlmak zere gelitirilmitir. Alminyum ve alamlar gibi baz metal ve
alamlarda, dier birletirme ekillerinin uygulanmasnda ekilen glkler ve baz mukavemet
yetersizlikleri yaptrma balantlarnn tercih nedeni olmutur. rnein, uak gvdesinin yapmnda
perin ve kaynak yntemleri yeterli statik mukavemete sahiptirler; ancak dinamik mukavemeti yeterli
deildir. Yaptrma balantlar, balant blgesinde dzgn gerilme salayarak, srekli mukavemeti
arttrmakla ve ayrca ktle ekonomisi de salamaktadr.
Metal yaptrma teknii; zellikle hafif metal konstrksiyonlar, sac levhalarn takviyesi, boru, mil ve
gbekli balantlarn salanmasnda kullanlmaktadr. yi izolasyon zellikleri dolaysyle de elektroteknik
endstrisinde kullanlmalar yaygnlamtr. Hassas cihaz teknii ve optik aletlerin retimi de metal
yaptrmann arlk kazand uygulama alanlardr. Farkl malzemeleri rnein, metal-organik malzeme
iftini uygun bir yaptrc ile en iyi bir ekilde birletirmek mmkndr. Buna pratik bir rnek olarak fren
balatalarnn fren pabularna tespiti gsterilebilir.
Ayrca kaynak, perin ve civata ile yaptrma kombine edildiinde, szdrmaz ve korozyon tehlikesi
olmayan, mukavemet zellikleri iyiletirilmi balantlar elde edilir. zellikle otomotiv endstrisinde
yaptrma-nokta kayna kombinezonu byk bir nem tar.
2.- Yaptrma balantlarnn dier zlemeyen balantlarla karlatrlmas
2.1.- Perin balantlar
Perin balantlarnda gerilme yayl dzgn deildir. Perin delikleri kesiti kltr; ayrca entik
etkisi nedeniyle deliklerin kenarlarnda kritik gerilme ular oluur. Bindirme perin balantlarnda kuvvet
tam ortadan etkilenmedii iin, ilave olarak bir eilme momenti de ortaya kabilir.
195
196
197
198
ekil XVII.5.- Dalama ilemi ile iyiletirilmi bir yzey (alminyum ve alamlar iin)
Yaptrma balantsnn kalitesi asndan 3 il 10 mikron prz derinlikleri nerilmektedir.
Yaptrcnn tm boluklar kaplamas ve tutunmas asndan prz formu da nem tar (ekil
XVII.6). En ok karlalan ve yapma asndan en uygun prz formu prizmatik przdr. Yzeyi
kirlerden ve pisliklerden arndrma ve uygun ekilde przlendirme, iyi bir yapma mukavemeti iin
gereklidir. Bunun iinde birletirilecek paralara yzey n ilemi uygulanr.
199
200
Yaptrclar pasta, toz, sv veya kat halde bulunur. Yaptrclar genellikle iki bileenden oluur.
Bunlardan biri esas yapmay salayan balayc eleman (reine) dieri ise sertletiricidir. Yapma,
normal oda scaklnda veya yksek scaklklarda olabilir. Reinenin sertlemesi srasnda paralarn
birbirine bastrlmas da gereklidir. Bu zelliklere gre yaptrclar yle gruplandrmak mmkndr:
a-) Oda scaklnda sertleen yaptrclar (souk yaptrclar)
b-) Oda scaklnda veya yksek scaklklarda bir basn etkisi gerektirmeden sertleen
yaptrclar. Bu iki gruba giren yaptrclar genellikle iki bileenli olup, yaptrma ileminden hemen nce
kartrlr.
c-) 200 C'nin stnde sertleen yaptrclar (scak yaptrclar olup, bastrma kuvveti gereklidir.
Bu gruplardan bir yaptrc seimi iin, kullanma amac ve yerinin gz nnde bulundurulmas
gerekir. rnein, yaptrlacak paralarn malzemesi, ekli ve boyutlar, zorlama tr (dinamik, statik)
gerilme cinsi (kesme, basma, ekme, syrma), kullanma scakl ve kimyasal etkilere maruz kalp
kalmad gibi. Baz hallerde, zellikle yaptrma balantsnn dier bir balant tryle kombine
edilmesi durumunda, zel yaptrclarn gelitirilmesi gerekir.
6.- Yaptrma balantlarnn mukavemetine etki eden faktrler
6.1.- Yzey n ileminin etkisi
Adhezyonun, yani metal ile yaptrc arasndaki molekler kuvvetlerin etkili olabilmesi iin yzeyin
temiz, kir, ya, oksit tabakas gibi yabanc maddelerden arnm olmas gerekir. Bu tabakalar uygun bir
yntemle temizlenmelidir. Buna ramen ok kere tamamen temiz bir yzey elde etmek pratik olarak
imknszdr.
Yzey n ilemi, effektif malzeme yzeyinin bytlmesini de hedef alr. Dolaysyla her yzey n
ilemi, przlendirme, ilevini de ierir. Uygun bir przlendirme, her zaman yaptrma mukavemetini
ykselten bir etki yapar.
6.2.- I paralarnn mukavemete etkisi
201
202
yaptrclar iin hava scakl bilhassa nemlidir. ok dk scaklklar sertlemeyi glendirir. Yksek
scaklklar ise kuluka sresini ok azaltr. ok yksek orandaki nemli hava, yaptrma bileenlerine
olumsuz etki eder.
Yaptrcnn uygun artlarda saklanmas ve uygun depolama sresi ierisinde kullanlmas gerekir.
7. Metal yaptrmann teknolojisi
Bu ksmda metal yaptrma teknolojisinin pratikteki uygulamasna temas edilecektir.
7.1.- paralarnn hazrlanmas
Yaptrma tabakasnn yk tama kabiliyeti, yaptrc tabaka kalnlnn 0,1 il 0.2 mm arasnda
olmas halinde en yksek deere erimektedir. Homojen olarak dalm ince bir yaptrc tabakas elde
edebilmek iin, yaptrlacak paralarn birbirine tam uymas ve dz olmalar gerekir. Byk boyutlu
paralarda ok defa bir dzeltme ilemine ihtiya vardr. Bu tr paralardaki i gerilmeler, yaptrma
ilemi iin uygun deildir. gerilmeler sonucu yaptrc tabaka hemen veya bir d kuvvet etkisi ile dahi
zlr. Bunun iin yaptrlacak paralarn dzgn, yaptrma yzeyinin birbirine uygun ve i
gerilmelerden arnm olmas istenir. Birbirine geen paralardan rnein boru ve geme balantlarda
0,1 il 0,3 mm mertebesinde bir boluk braklmal ve gerekli hallerde bir fatura taklmaldr.
7.2.- Yzey n ilemleri
yi bir yapma mukavemeti iin, en nemli unsurlardan birinin, yzeyi kir, ya ve oksit gibi
pisliklerden arndrmak ve uygun bir przlendirme salamak olduuna daha nce temas edilmi idi.
Bunun iin de mekanik, kimyasal veya ksmen mekanik ksmen de kimyasal yzey n ilemi uygulamak
gerekir. Yaptrma yzeylerinin yaszlatrlmas birok hallerde yeterlidir. Ancak yzeyde oksit tabakas
varsa, bunun da temizlenmesi arttr. Ayrca yzey galvanize edilmi veya kadmiyum kaplanm
boyanm veya haklanmsa bu tabakalarn da temizlenmesi gerekir.
Yzey n ilemi srasyla u aamalardan oluur:
a-) Yan giderilmesi
b-) Yzeyin przlendirilmesi (Aktivasyon)
c-) Yzeyin ykanmas
d-) Yzeyin kurutulmas
Ya giderici olarak en ok aseton, benzin, benzol, mazot, trikloretilen, perkloretilen, alkali
temizleyicilerin sudaki eriyikleri kullanlr. Ya ve dier pisliklerin alnmas iin, yzeyler nce kaba olarak
temizlenmeli ve daha sonra ayr bir kapta ikinci bir defa ykanmaldr.
Yzeylerin przlendirilmesi zmparalama veya kum pskrtme yoluyla yaplabilir. O veya 20 veya
biraz daha ince zmpara kad kullanlmak ve yzey, zmpara izleri eitli ynlerde olacak ekilde
hazrlanmaldr. Tekrar
przlendirilen yzeyler
hemen
yaptrlmaldr.
Yzeylerin yaszlatrlmasndan sonra paralar genellikle souk su ile iyice alkalanarak ykanr
203
ve artklar giderilir; daha sonra eitli kimyasal maddelerle ikinci bir ileme tabi tutulur. Bylece
yzeylerde herhangi bir temizleyici madde art da kalmam olur. Bu ekilde hazrlanan yzeyler temiz
bir yerde genellikle scak hava ile kurutulur. Bundan sonra da yaptrma ilemine geilir. Temizlenen ve
kurutulan paralar uzun sre zellikle rutubetli yerlerde braklmamaldr. Aksi takdirde oluan oksitler,
balant mukavemetine byk lde olumsuz etki yapar.
7.3.- Yaptrclarn hazrlanmas ve uygulanmas
Yaptrclar hazrlama scaklklarna gre souk yaptrclar (souk uygulama, soukta veya
scakta sertleebilir) ve scak yaptrclar (scak uygulama, soukta veya scakta sertleebilir) olmak
zere iki gruba ayrlr. Pratikte, souk yaptrclarda sonradan 100 C'ye kadar sertleme scakl
uygulamas tavsiye edilir. Scak yaptrclarn sertlemesi yksek scaklklarda meydana gelir. Bu scaklk
baz hallerde 200 oC'nin zerine kabilir. Souk yaptrclar sv veya pasta formundadr; scak
yaptrclar ise, ksmen folyo, toz gibi kat formda bulunurlar.
Yaptrclar genellikle birok bileenlerden oluur. Birok hallerde depolama sresi gznne
alnarak bu bileenleri kartrma ilemi bizzat yaptrmay uygulayan kimse tarafndan yaplr. Bu husus
zellikle souk yaptrclarda nemlidir. nk bunlarda kuluka sresi olduka ksadr ve kartrma
ilemi yaptrcnn uygulanmasndan hemen nce yaplmaldr. Scak yaptrclarn bazlarnda ise,
aylarca srebilen kuluka srelerine rastlanr.
7.4.- Paralarn balanmas
Yaptrcnn uygulanmasndan sonra sra yaptrlan paralarn sktrlmasna gelir. Burada
uygulanan basn olduka dktr ve dzgn kalnlkta bir yaptrma tabakas amalanr. Ayrca
yaptrma basncnn yayl bir yk halinde uygulanmas gerekir.
8.- Metal yaptrma konstrksiyonlarda dikkat edilecek hususlar
Metal yaptrma balantlarnda dikkat edilecek konstrktif esaslar yle sralayabiliriz:
a-) Yaptrma balantlar daima byk uygulama yzeyi gerektirir.
b-) Yaptrma balantlar, esas metalin akma snr gznnde bulundurularak hesaplanmaldr.
c-) Yaptrma balantlar mmkn olduu kadar kayma (kesme) gerilmelerine maruz kalacak
tarzda ekillendirilmelidir. ekme zorlamalar bu balant tr iin uygun deildir. Eilme ve zellikle
syrlma zorlamalarndan kanlmaldr.
d-) Yaptrma balantlarnn dinamik mukavemeti zel balant formlar ile veya kombine
balantlarda kullanlarak nemli lde ykseltilmelidir.
e-) Yaptrlan paralar yksek bir rijiditeye sahip olmaldr.
f-) Yaptrma balantlar farkl metallerin birletirilmesinde zellikle metal ile metal olmayan
malzeme birletirmelerinde ok uygundur.
g-) Yaptrc kalnl yaklak olarak 0,1 mm olmaldr. Yaptrcya dolgu maddesi ilvesi
yaptrc zelliklerini deitirir.
204
205
9,-Literatr
(1)-Dietz,A.G.H.
"Engineering Laminates" Wiley, New York, 1949
(2)
- Schirman, A.
- De Bruyne. N.A.
- Daniels, J.
"Design Implication of adhesive bonding in carbody construction" Int. J. Adhesion and Adhesives,
Vol.4, January 1984, S.5/12
(8)
- ANIK, S. - r, A.-Dikiciolu, A.
- ANIK, S. - Dorn L.
"Yaptrlan ve nokta kayna yaplan kombine balantlarn eitti ortamlardaki statik davranlar"
Uluda niversitesi Balkesir Mhendislik Fakltesi l. Balkesir Mhendislik Sempozyumu, 26-27
Nisan 1988, S. 314/331
(12)
- ANIK, S. - APAN, L- R, A.
206
XVIII. BLM
DER KAYNAK YNTEMLER
1.- Ultrasonik kaynak
Ultrasonik kaynakta birletirilecek paralar, hareketli ultrasonik frekansla titreen sonotrot ile sabit
duran bir altlk arasna konur ve az bir kuvvetle bastrlr, (ekil XVIII.1). Sonotrot tarafndan oluturulan
ultrasonik titreimler, yzeye paralel olarak stteki paraya iletilir ve temas yzeylerinde yani alt ve st
kaynak yerinde izafi bir harekete neden olur. Ultrasonik diki kaynanda bindirilen saclar dnen tekerlek
eklindeki sonotrotlar tarafndan senkronize altran altlk makaralarna bastrlr. Tekerlek eklindeki
sonotrotlarn levha titreimleri stteki i parasna iletilir.
207
parann kalnlnn bir snr yoktur. stteki parada ise, sonotrotlar tarafndan oluturulan titreimlerin,
st paraya girileri srasnda snmlenmelerine dikkat edilmesi gerekir. 2 kW'lk makinalar ile kaynak
edilecek maksimum st para kalnl alminyumda yaklak 2 mm nokta kayna iin ve 1 mm de
diki kayna iindir. Dier taraftan ok ince teller ve foliler, rnein 0,005 mm kalnlnda birbirleri ile
veya daha kaln paralar ile kaynak edilebilir.
ok gevrek metallerde, i parasnn ierisinde kendiliinden yaylan titreimlerin, kaynak
blgesine zarar vermesi tehlike oluturur. Bu olay uygun snmleme veya iki para arasna konan
alminyum folilerle bir miktar nlenebilir. Diki kaynaklarnda, alminyumda szdrmaz dikiler
salanabilir.
2.- Souk basn kayna
Souk basn kayna oda scaklnda veya hafif scaklk uygulayarak basn altnda kat halde
paralar birbirine birletirmektir. Paralarn en dk rekristalizasyon scakl, en yksek snr scaklk
olarak alnr.
Metallerin yzeyi evre koullarnda daima ya, oksit, slfr veya gaz gibi bir tabaka ile
kaplandndan, bu tabakann kaynak ileminden nce temizlenmesi gerekir ve kaynak srasnda
uygulanan basnla ekil deitirmelidir. Bylece u sonular salanr:
- Ekseriya gevrek rt tabakas yrtlr.
- temas ile kontakt noktalarnda serbest kalan blgelere evre atmosferinin gaz atomlar
toplanmaz.
- Serbest kalan yzeyler birbirine dediinde, atomlar aras balant kuvvetleri etkili olur ve bir
balant oluur.
- Kaynak iin gerekli temas yzeyleri formu eitli ekillerde oluturulabilir. Bunun iin eitli
yntemler vardr:
a-
b-
Akma preslerinde souk basn kayna (Akma presi kayna) ekil XVIII.3.
e-
f-
208
209
plastik deformasyon hasl olur ve karlkl ylma ile dalgal bir birletirme yzeyi meydana gelir.
Yzeydeki oksitler (oksit tabakas) birbirine arpan levhalarn arasndan jet hzyla dar frlar.
Patlamal kaynak yntemi ile nokta ve izgisel ekilde birletirmeler elde edilebilecei gibi, geni
levha yzeylerinin birbirleriyle birletirilmesi de salanr.
Birletirilecek yzeylerin pisliklerden ari olmas ve metalik temiz bir yzeyin elde edilmesi kaynak
iin ok nemlidir.
210
genelde bir vakum ortamnda stlmas ve basma kuvvetinin uygulanmasdr, ikinci aamada ise metal
atomlarnn bir paradan dierine yaynmas ve kuvvetli bir ban olumasdr. Baz hallerde ince bir
metal ara tabaka da kullanlmaktadr.
Difzyon
kaynanda
ilemin
dk
scaklklarda
yaplmas,
birletirilecek
paralardaki
211
ekseriya bir ara tabaka kullanlr (ekil XVIII.7). Ara tabakalar kaynak alanndaki heterojenlii minimuma
indirir ve birletirmenin oluumunun kolaylatrr (0.25 mm gibi). Ara tabakalar ince foliler eklinde
olduu gibi, pskrtme veya elektrolitik kaplama eklinde de olabilir.
K cinsinden metalin ergime scakl). Genelde ilem scakl (0,5 il 0,7). Tergime alnmaktadr.
Difzyon kaynanda zaman baml bir ilem parametresidir. zellikle scaklkla ilikilidir. Birka
saniyeden birka saate kadar deiebilir. nc nemli deiken basntr. Belirli scaklk-zaman
deerleri iin yksek basn iyi birletirmeler salar. ok yksek basn, fazla deformasyondan tr
yzey bozulmalarna neden olur ve pahal donanmlara gerek duyulur. Tablo XVIII. 1 'de difzyon
kaynandaki ilem parametreleri grlmektedir.
Tablo XVIII. 1.- Metal iftlerinin difzyon kayna iin ilem parametreleri.
212
Bir difzyon kaynak donanm, birleme iin gerekli basn salayacak bir pres veya bask nitesi,
ounlukla mekanik veya hidrolik bir pres, paralarn blgesel veya tamamen snmasn salayacak
yksek frekansl indksiyon stma veya direkt diren stma nitesi, vakm veya koruyucu gaz ortam ve
parann birleme ileminin gerekletirildii bir kaynak kamarasndan oluur (ekil XVIII.8).
Difzyon kayna konstrktif olarak ekilde uygulanr (ekil XVIII.9). Aln, bindirme ve konik
birletirmeler yaplabilir. Fakat paralar arasndaki farkl genlemeler sonucu oluan gerilmeler dolaysyla,
alma basncnn iyi ayarlanmas gerekir.
213
214
215
mpulslu (darbeli) dar aralk TIG kaynanda, diki hacminin salad ekonomi de, ekil
XVIII.12'de grlmektedir. 15 mm kalnlktan itibaren, dar aralk TIG kayna, kaynak hacmi bakmndan
olduka byk avantajlar salamaktadr.
216
ekil XVIII.12.- Konvensiyonel impulslu TIG kayna ile dar aralkl TIG kaynann,
kaynak hacmi bakmndan salad avantaj (ekonomi)
217
218
ekil XVIII. 1 7.- MAG-Dar aralk kaynanda kullanlan adet kaynak torcu
ekil XVIII.17'de de, eitli sac kalnlklar iin gelitirilen tip MAG-Dar aralk kayna, kaynak
torlar verilmitir. Bunlardan birincisi (a), 70 mm kalnla (gaz sarfiyat 22 l/dak), ikincisi (b) 120 mm
kalnla (gaz sarfiyat 20 l/dak) ve ncs de (c) 350 mm kalnla (gaz sarfiyat 40 l/dak) kadar
219
kullanlmaktadr.
5.- Literatr
(1)- Ruge, J.
"Handbuch der Schvveimmtechnik Band -II"
Springer Verlag Berlin, 1980
(2)
- Vitek, J. - MIKLANEK, L
- Heer, S.
"Teilautomatisches Kaltpress-Stumpfschvveissen"
Schvveisstechnik (Berlin) 28(1978), S.443-445
(6)
- Keller, K.
- ALTAN, E. - KARAHASANOLU, C.
"Yaynma Kayna"
Mhendis ve Makina No.335, Aralk 1987. (10)-ANIK, S.
"Dar Aralk Kayna" Meta 44 say 3 1991
220
XIX. BLM
PLASTK MALZEMELERN
BRLETRLMESNDE KULLANILAN KAYNAK
YNTEMLER
1.- Plastik malzeme zelliklerinin metal malzemelerle karlatrlmas
Plastik malzemelerin zelliklerini metallerinki ile karlatrrsak, aadaki byk farklar grlr:
Metal atomlar tamamlanm bir elektron kabuuna (d kabuk) sahip olduklarndan, kimyasal
maddelere kar dayankszdrlar. Plastik malzemeler ise kimyasal bileikler olarak molekler yapdadr
ve moleklleri doymutur. Atomlar ise kimyasal balar ile soy gaz karakterine sahip olmulardr. Bu
nedenle birok kimyasal maddelere kar dayankldrlar.
Plastik malzemelerin deiik olan ba ve yap tr, fiziksel davranlarnn metalik malzemelere gre
tamamen farkl olmas sonucunu dourur.
Tablo XIX.1'de plastik malzemelerin deiik zellikleri verilmitir.
Plastik malzeme moleklleri karbonun az miktarda metal olmayan malzemelerle yapt bileiklerdir.
Bu maddeler genellikle oda scaklnda gaz halindedir.
Propan C3H8 gibi tannm hidrokarbon bileikleri sabit byklkte olan molekllere sahiptir.
Bunlarn tersine plastik malzemeler byk zincir veya a molekllerinden meydana gelirler. Farkl
genileme ekillerine sahip olduklarndan sadece ortalama bir molekl ktlesi (molekl arl)
belirlenebilir.
Tablo XIX.2'de deiik molekl ekillerinin zellikleri verilmitir.
Birok eitleri olan plastiin hangi gruptan olduunu anlamak ok kere zor bir i olur. Ayn
plastik eitli biimlerde ekillendirilmi olabilir. Bir eit plastik, farkl ticari adlar alabilir. Bununla beraber,
ok eitli ad ve ekilleri bulunan plastik, termik zellikleri bakmnda u iki gruptan biri iine girer.
Termoplastikler ve Termosetler.
221
Termoplastikler
Termoplastik, stldnda yumuar ve soutulduunda da sertleir. Is veriliinin ne sreyle tekrar
edildii nemli deildir. Istma ve soutma ilemini birka kez tekrarlayarak termoplastie yeniden eitli
ekiller verilebilir. Termoplastik bu zellii bakmndan balmumuna benzer. Istldnda dklebilir,
soutulduunda da kat hale gelir. Tekrar stldnda yine yumuar. Bu gruba giren nemli plastikler
unlardr: Akrilikler, sellozikler, naylon, polistiren, polietilen, karbon florr ve viniller'dir.
Termosetler
Termosetler s verilmesiyle bir defa istenilen ekle sokulur ve bundan sonra tekrar stlp eritilerek
ilk ekline dntrmek mmkn olmaz. Termosetlerin sertlemesi iin scakln ok fazla olmas
gerekmez. Bu scaklk ekseriya 176 C nin az zerindedir. Termosetler sertletirildikten sonra tekrar
stlsa da eski yumuak durumuna dnmez. Buradaki olay, yumurtann kaynatlmasna benzetilebilir.
222
Yumurta belirli bir sre kaynatlrsa, ii katlar ve bundan sonra kaynatmaya devam edilse de
yumuayarak nceki sv haline dnmez. Bu grubun belli bal plastikleri fenolikler, aminler, poliesterler,
epoksiler ve alkidler'dir.
Plastik malzemeler yksek molekler bileiklerdir; polimerler olarak da adlandrlrlar. Zincir veya
a eklindeki molekllerine makromolekller denir. Makromolekller monomer denilen tek molekllerden
oluurlar. Makromolekller kimyasal reaksiyonlar sonucunda meydana gelirler.
Tablo XIX.3'de metallerle plastik malzemelerin i yaplarnn karlatrlmas verilmitir.
223
224
Kama eklindeki scak eleman ile i ke kayna Kama eklindeki bir scak eleman kaynak
edilecek yzeylere gmlerek paray str ve daha sonra uygulanan bir basma ile ike dikii
oluturulur.
225
226
flece hareket verilerek yaplan scak gaz kayna fle birletirilecek para yzeyi ile kaynak ilave
malzemesi arasnda yelpazelendirme eklinde bir hareketle kaynak ssn salar. Burada basn
kullanlan ilave malzeme ile salanr.
227
a) Bobin eklindeki scak eleman ile kaynak Birletirilecek yzeyler bobin eklindeki bir scak
eleman ile stlr. Daha sonra a'da olduu gibi malzemenin sl genlemesi ile veya b'de grld zere
dtan uygulanan bir tertibatla basn oluturulur ve birleme salanr.
228
Srtnme Kayna
Paralarn birletirme yzeyleri srtnme ile stlr ve daha sonra uygulanan basnla da ilave
malzeme kullanlmadan birletirme salanr. Is a'da grld gibi bir yzeyin dier yzeye srtnmesi
ile veya b'de olduu gibi araya bir srtnme elemannn konulmas ile elde edilir.
229
4. Ultrasonik kaynak
Parann birletirilecek yzeyleri bir ilave malzeme kullanlmadan ultrason etkisi ile snr ve
uygulanan basnla da kaynak gerekletirilir.
230
yerine iletilir. Burada sonotrod yzeyi ile kaynak yeri arasndaki ana malzeme snmaz.
231
232
XX. BLM
KAYNAKLI MALATIN (DZAYNIN) ESASLARI
Gnmzde kaynakl imalat yani dizayn, dier imalat yntemleri arasnda ok nemli bir yer igal
etmektedir. Kaynak ileminin iyi yaplabilmesi kadar, yerinde ve aranan amalara uygun kullanlmas,
hesaplanmas ve paralarn bu imal usulnn gerektirdii koullara gre ekillendirilmesi byk
ehemmiyet ifade eder.
Dkme paralara gre kaynakl kontrksiyonlarda malzeme uygun ekillendirilebildiinden daha
hafif, fakat daha rijit imal edilebilme olanana sahiptir. Daha estetik ve daha amaca uygun dizaynlar
gerekletirilir. Model masraf bulunmadndan, az sayda imalat yaplacak ise, maliyetten ve teslim
sresinden byk ekonomi elde edilir. Iskarta para adedi ok daha azdr.
Bir konstrktr, konstrksiyon projesi ile yapnn temel biimini belirler. Konstrktr bununla
konstrksiyon iin amalanan gayenin yerine gelmesini stlenmi olur. Konstrksiyonda, zellikle
kaynakl imalata ait bulunan bir konstrksiyonda;
a)Mevcut zorlamalara uygun,
b)Kaynak dikilerinin tahribatsz muayenesine uygun,
c) Imalat yntemlerine uygun,
d)Enaz distorsiyon oluturacak,
e)Seilen malzemeye uygun,
f) Tamir ve bakma uygun,
g) Mekanizasyon ve otomatizasyona uygun,
bir dizayn eklinin tercih edilmesi gereklidir. Btn bunlarn yannda projeyi yaparken
konstrksiyonun ekonomik imalat da dnlmelidir.
Kaynak teknii konstrksiyonda hibir imalat ynteminin salamad kadar serbestlik salar. Bu
nedenlerle verilen tm koullara ve isteklere uygunluk bakmndan, kaynak zellikle elverilidir.
Konstrktr ekonomiklii de gz nnde tutarak, mmkn olan konstrktif olanaklar tek tek ele
almaldr. Konstrktr amaca uygun dizayn yapmak ve iletmesinin de imalat olanaklarn nazar itibara
almak suretiyle, imalat maaliyetleri zerinde bir imalat mhendisinden daha fazla etkilidir.
Hibir imalat ynteminde konstrktif ekillendirme, kaynak konstrksiyonunun da olduu kadar
etkili deildir. Balangta, daha ziyade kaynakl konstrksiyonlar, dkme demir, dkme elik veya
perinli konstrksiyonlar esas alnarak taklit ediliyordu. Kaynak tekniinin gelimesiyle, iyi bir kaynak
konstrksiyonu iin ve zellikle ekonomik bir imalat iin dier koullarn da gz nnde tutulmasnn
gerektii grld. Bu nedenle de perinli ve dkm konstrksiyonlarda bilinen kurallardan tamamen
ayr davranmak uygundur.
Her zaman, ok sayda kaynak dikii bir avantaj salamaz. "En iyi konstrksiyon enaz kaynak dikii
233
ierendir" sz de elikilidir. Fakat ok defa da dorudur. Hereyden nce bir kaynak dikiin bir maliyeti
vardr. Dier taraftan da en iyi zmn de en basit olduu bilinen bir gerektir. Bu nedenle yalnz
rekabet amac ile deil, bilakis "En iyi zm" amac ile istenenleri gerekletiren ekonomik bir
konstrksiyon teknik olarak da en uygun zm anlamna gelir.
Bu grev, konstruktrden projenin birok ekillendirme olanaklarnda, teknik olarak amaca ve
imalata en uygun ve ucuz olan bulmasn talep eder. En uygun malzemenin seimi, burada zellikle
byk bir nem tar. Malzeme, mevcut amacn gerektirdiinden daha yksek zellikleri haiz olmamaldr.
Bu genellikle uygulamada daha pahal malzeme anlamn tar. Eer arlk veya benzer koullar, rnein
anma ve korozyona dayanma gibi, art koulmu ise, bu durumda ister istemez zel malzemeler
seilebilir.
Byk iletmelerde en iyi zm bulmak iin konstrktrler, imalat planlamaclar, kalite
kontrolcler, iletme ve imalat mhendisleri gibi elemanlar birlikte alr ve karar verir. En iyi zm
daima mterek bir almaya baldr. Buna mukabil kk iletmelerde, konstrktr ve iletme
mhendislerinin ok ynl olmas gerekir. Her probleme en iyi zm bulmak iin probleme ait teknik
durumla ilgili mesleki yaynlar kullanlmal ve bu yoldaki deneyimlerden faydalanlmaldr.
Genel olarak bir dizayndan konstrktr sorumludur. Fakat bu husus kaynakl imalatta ok snrl
olarak szkonusu olmaktadr. Zira burada parann ekillendirilmesi, malzemenin seimi, kullanlacak
ilave kaynak malzemesi, kaynak yntemi, kaynan muayene ve kontrol, kaynak srasnda paraya
verilen s girdisi, kaynaktan nce ve sonra uygulanacak sl ilemler... gibi, birbirinin ierisine girmi
birok etkenler bulunduundan, konstrktrn her konuda uzman bulunmad hususu gzard edilemez.
Bunun iin kaynakl imalat yapan iletmelerde muhakkak surette bulunmas gereken kaynak
mhendisleri ile de, konstrksiyon srasnda sk bir bilgi al verii yaplmaldr. Zira uzman kaynak
mhendisi, kaynakl i parasnn imalatndan mtereken sorumludur. rnein, Almanya da zel bir
eitimle yetitirilen uzman kaynak mhendislerinin imzalayarak sorumluluunu almad hibir kaynakl
imalat, ilem grmez. Almanyada kaynakl imalat yapan iletmelerin muhakkak surette bir kaynak
mhendisi bulundurmalar zorunludur.
Yksek elik yaplar, kpr yapm, buhar kazanlar, basnl kaplar, gemi yapm, boru tesisatlar
gibi kaynakl konstrksiyonlar iin zel spesifikasyonlar, standartlar ve artnameler mevcuttur. Bunlara
da uyulmas zorunludur ve bundan da kaynak mhendisi sorumludur.
Aada verilen
bilgiler,
kaynak
konstrksiyonlar
iin
genel
bir
deerlendirme
olup,
konstrksiyonlardaki eitli kaynak yntemlerinden istenen hususlar iermektedir. Her kaynakl parada,
imalat maliyetleri de nemli olduundan aadaki hususlara uyulmas gereklidir.
1.- Paraya ait teknik resimlerin anlalr ve tam olmalar istenir. Yanl anlama ve hatalardan
kanmak iin konstrktrn, imalatn gidii hakkndaki btn dnceleri ve onay alnmaldr.
2.- Konstrksiyonun tarz ve uygulamas iin kullanlan malzemenin kaynaa uygunluu arttr.
3.- Her konstrksiyon iin gerekli gerek para kalnl tespit edilmeli ve mmkn mertebe az
234
235
koullar ktleebilir. Bu yzden de emniyet tehlikeye girer. Eer dzeltmeyi mteakip bir gerilme
giderme tavlamas n grlmyorsa, i gerilme durumu daha da fenalar. Daha projelendirme srasnda
arplmalar, distorsyonlar, eitli kendini ekme gibi form bozukluklar mmkn mertebe dk tutulmaya
allmaldr. Bylece kaynaktan sonraki dzeltme ve dorulma ileminden tasarruf yaplr. Baz
durumlarda dorultma ve distorsyonlardan kanmak iin daha kaln sa da kullanlabilir. yi dnlm
bir kaynak plan ve sras ile elde edilen dorusallk ve dzlemsellikle yetinilmelidir.
20.- Her kaynak konstrksiyonunda distorsyon grlebilir. Eer kaynak yerinin mekanik olarak
ilenmesi n grlyorsa, ileme paylar iin bir l vermek kolay deildir. Bu konuda eitli
messeselerin tecrbe ile kazanlm zel iletme normlar vardr. Temel olarak konstrksiyonu kk
grublara ayrmak gerekir. Bunlar tek tek ilenmeli, bunlardaki l sapmalar nceden verilen ilave
distorsyon ile ksmen dengelenebilir. Distorsiyon ve arplma toleranslarn karlayacak derecede byk
ileme paylar verilmelidir. Kaynak srasnda kullanlacak tertibatlarla, arplmalar dk deerlerde
tutulabilir. Byle durumlarda ileme paylar azaltlabilir ve sonuta mekanik iletme maliyetleri de daha
dk olur. Bir kaynak dikiinin kalitesine tesir eden faktrleri de yle bir araya toplayabiliriz:
A.- Esas (ana) metal
B.- Kaynak yntemi
C.- letme zorlamalar (statik, dinamik, sl... gibi)
D.- Ortamn tesirleri (scaklk, iklim, korozyon... gibi)
E.- Geometrik faktrler (cidar kalnl, farkl kalnlklar, yzey durumu, diki fazlal, toleranslar...
gibi)
F.- Kaynaktan sonraki ilemler (sl ilem, dikilerin ilenmesi, souk sertletirme ve ekil verme...
gibi)
G.- Dikilerin tahribatsz muayenesi (radyografik, ultrasonik, manyetik toz, floresans sv emdirme...
gibi)
H.- Bakm ve tamir (kaynaktan sonra yaplacak bakm ve onarmlar... gibi)
Literatr
(1) ANIK, Selahaddin
"Kaynakl imalatn (Dizaynn) esaslar" Bhler Kaynak Dnyas 91/3
236
XXI. BLM
KAYNAK TEKNNDE GVENL
1.-Giri
Gnmzde paralarn kaynakla birletirilmesi veya kesilmesi, imalt sanayinde geni ekilde
kullanlmaktadr. Kaynak donanmlarnn kolayca tanabilmesi sayesinde; kaynak ve kesme ilemleri, en
uzak antiyelerde bile kolayca yaplabilmektedir.
Bir meslek sahibinin teknik bilgisi, ancak kendi mesleindeki tehlikeleri bildii mddete tamdr. Bu
bakmdan kaynak ileriyle uraan ii, usta ve mhendisin her trl kazaya kar korunmasn bilmesi
ve nceden tedbirlerini almas gerekir. Hatta iverenin iiye almaya balamadan evvel yazl olarak
iin tehlikeli ynlerini ve alnmas gereken tedbirleri bildirmesi gerekir. Bylece ii kendi asndan iinin
gerektirdii dikkat ve itinay gsterecek ve yanl hareketi neticesinde doacak hasardan kendisinin
mes'ul olduunu da bilecektir.
Kaynakla birletirme ve kesmede ortaya kabilecek tehlikeler; can ve mal kayplarna sebep
olabilir. Ortaya kabilecek kaza ve zararlar, kaynak usul ve alma artlarna bal olarak
deimektedir. Bu sebepten kaynakta i gvenlii, kaynak usullerine gre ele alnacaktr.
2.- Oksi-asetilen kaynanda i gvenlii
Oksi-asetilen kaynanda en byk tehlikeyi, patlayc gaz karmnn meydana gelmesi tekil eder.
Asetilen oksijenle % 2,8 il 93 ve hava ile % 1,5 il 81 oranlarnda kart takdirde, patlayc gaz
karmlar meydana gelir. Karm oranlarnn geni olmas, bu tr kayna yapan kiinin daima gaz
patlamas tehlikesiyle kar karya olduunu ifade eder. Bu tehlikeli karmlar ayn zamanda benzin,
benzol, katran ve ya flarnn kayna srasnda da meydana gelir. Patlayc karmlarn tutumas iin,
ufak bir kvlcm yeterli olmaktadr.
Her asetilen retim cihaz; yeni olarak veya boaldktan sonra, retime balamadan evvel hava ile
doludur. Asetilen retimi esnasnda, su ile temas eden karpitten elde edilmesiyle patlayc karm
meydana gelmemesi iin cihazlarn kullanma tarifelerine gre havalandrlmas gerekir. Bu tr
patlamalarn ounluu, sabit tip drme sistemli asetilen retim cihazlarnda meydana gelmektedir.
Bunun nlenmesi iin, n doldurucu kullanlarak havann cihazn ierisine girmesi nlenmektedir.
Patlayc karmlarn tutumas; karpit paralarnn birbirine arpmas, alevin cihazn ierisine geri
tepmesi veya madeni paralarn birbirine srtmesiyle ortaya kabilir. Aadaki blmlerde oksi-asetilen
kaynak ve kesme sistemlerinin kullanlmas esnasnda kazalarn nlenmesi iin, alnmas gereken
tedbirler ele alnacaktr.
2.1.- Asetilen istihsal cihazlarnda alnacak tedbirler
a-) Cihazlar iletmelerdeki gayeleri iin kullanlmal ve kullanma artlan, kullanc tarafndan iyice
bilinmelidir.
237
b-) stihsal cihazlar mmkn mertebe ierisindeki beslenme suyu ile birlikte tanmaldr.
c-) Cihazn paralarnn sklmesi esnasnda ok dikkatli davranlmal ve paralarn birbiriyle
temas sonunda kvlcmn meydana gelmemesine dikkat edilmelidir.
d-) Cihazn bulunduu yer, iyice havalandrmaldr.
e-) Kn donan cihazlarn zlmesinde, scak su veya buhar kullanlmaldr. Alev veya ak bir
atele zmek, yasaktr.
f-) Cihazlardaki donmay nlemek iin, cihazlar kn pencere ve kaplarn yanndan uzak
tutulmaldr. Bunun yannda, geceleri suyunun boaltlmas veya donmay nleyici kimyevi maddelerin
katlmas da dnlebilir.
g-) stihsl cihaznn cinsine gre karpit kullanlmal ve kazann kapasitesinden fazla karpit
konmamaldr.
h-) Kazana karpit koyarken veya amuru boaltrken, kazann yanna sigara veya ak atele
yaklalmamaldr.
22..- Sulu geri tepme emniyet tertibatlarnn kullanlmasnda alnacak tedbirler
a-) Her kesme ve kaynak ileminde, kazan ile fle arasna bir sulu geri tepme emniyet tertibat
balanmas mecburidir.
b-) Emniyet kabnn her kaynak ileminden evvel veya gnde birka defa su seviyesi kontrol
edilmelidir.
c-) Sulu geri tepme emniyet tertibatlar, en az ayda bir defa temizlenmelidir.
d-) Arada srada emniyet tertibatnn btn ksmlar iyi bir ekilde kontrol edilmeli ve vazife yapp
yapmad denenmelidir.
e-) Her geri tepmeden sonra, su seviyeleri mutlaka kontrol edilmelidir.
2.3.-Oksijen ve asetilen tplerinin, supaplarn ve flelerin kullanlmasnda uyulmas
gereken tedbirler
a-) Tpler frlatlmamal, yuvarlanmamal ve iddetli sarsntlara kar emniyete alnmaldr.
b-) Tpler depolanrken direkt olarak gne nlarnn altnda ve ar soukta braklmamaldr.
c-) Dik duran tpler, bir ember veya zincirle dmeye kar emniyet altna alnmaldr.
d-) Oksijen tplerinin ventili ve dier ksmlar, yal maddelerle temas etmemelidir. Yal ellerle,
yal stp veya bezle tp ventilleri almamaldr.
e-) Tp ventilleri sk kapanmal ve szdrmaz olmaldr.
f-) Basn drme manometresi balangta, yava olarak alr. Eer hzl olarak alrsa; yksek
basnla gelen oksijen ieride kalan hava ve gaz starak, salmastralarda bulunan tozlarn tutumasna
sebep olabilir.
g-) Donan ventiller, scak su veya scak havlu ile zlmelidir. Ak alev kullanlmamaldr.
h-) Tp ventilleri elle alp kapanmal, herhangi bir alet kullanlmamaldr.
I-) Tpler manyetik krenlerle nakledilmemelidir.
238
239
240
Elektrod cinsi
Duman
miktar
(gr/elektrod)
Ntr karakterli
0,5-
1,5
2,5-
4,0
Rutil karakterli
0,5-
1,0
Bazik karakterli
1,5-
2,5
Paslanmaz elik
1 ,0'den az
Dkme demir
0,5-
2,5
Madde
Nominal
3
deer
(cm /m )
Aseton
500
Benzol
35
Karbondioksit
5000
Karbonmonoksit
100
Azotdioksit
25
Madde
Nominal
deer
(mgr/m )
Demir oksit
15,0
Kurun
0,15
inko oksit
15,0
241
gelen yangn balanglar, genellikle kaynaknn gr sahas dahilindedir ve byk bir tehlike
arzetmez.
Malzemelerin alevlenme scaklklar farkldr. Fakat bu scaklklarn ou, kaynakta allan
scaklklarn altndadr. Yanmann balamas kendi kendine alevlenme eklinde olabildii gibi, metal
paracklarn kaynak srasnda sramasyla da olabilir. Kolayca yanabilen bir malzemenin zerine den
bu kvlcmlar, ufak kzgn noktacklar meydana getirirler ve zamanla alevlenmeye sebep olurlar.
Yukarda belirtilen sebeplerden baka, kaynaknn dikkatsiz almas neticesinde de yangn
balayabilir. Gaz eritme kaynanda flelerin dikkatsiz kullanlmas, kaynaktan sonra yanc maddelerle
temas ettirilmesi yangn balangcn ortaya karabilir. Elektrik ark kaynanda elektrod artklarnn
geliigzel ekilde etrafa atlmas da, tutumalara sebep olabilir.
Kaynak ileminin sebep olduu yangnlarn nlenebilmesi iin alnacak tedbirler yle sralanabilir:
a-) Kaynak mahallinde mevcut olabilecek yanc malzeme, eya ve tozlarn kvlcm menzili dna
karlmas gerekir.
b-) Kapal yerlerde kaynak yaplrken; binann yanabilecek ksmlarnn alevin direkt temasna,
radyasyon ssna ve srayan metal paracklarna kar yanmayan maddelerle korunmas veya
slatlmas gerekir,
c-) Ak atele tamir edilecek boru veya kaplarn yanabilir izolasyonlarnn, kaynak veya kesme
ilemi sresince ilem yaplan yerden uzaklatrlmas lazmdr,
d-) Kaynaknn kaynak srasnda maske kullanmas sebebiyle etrafn grememesinden dolay
kabilecek yangn hemen tespit etmek zere, bir yardmc veya yangn sndrc elemann
bulundurulmas gerekir,
e-) Kaynaknn fleci uygun ekilde kullanmas, elektrod artklarn yanmayacak bir yere atmas
gibi konulara dikkat edilmelidir,
f-) Yangn kma ihtimali olan ksmlarn kaynaktan nce slatlmas faydal olur.
5.- zel kaynak usullerinde i gvenlii
5.1.- Gazalt kaynanda i gvenlii
Normal elektrik ark kaynanda alnan tedbirlerin yannda, gazalt kaynanda daha koyu renkli
gzlkler kullanlmaldr. Ayrca radyasyondan korunmak iin, kaynaknn kafasn ve boynunu tamamen
kapatan maskelerin kullanlmas gerekir.
Gazalt kaynanda ilem esnasnda ozon, karbonmonooksit ve fosgen gibi gazlarn ortaya
kmas sebebiyle; iyi bir havalandrma yaplmaldr.
5.2.- Plazma ark kaynanda i gvenlii
Plazma ark kaynanda yksek voltaj kullanlmas sebebiyle, elektrik arpmalarna, ortaya kan
ultraviyole nlara, zehirli gazlara kar havalandrmaya dikkat etmek gerekir.
Plazma demetinin fleten yksek bir hzda kmas sebebiyle, kaynak ok byk bir
grltnn etkisi altndadr. Bu sebepten kaynacnn, zel tapa veya kulaklklar kullanmas gerekir.
242
Zehirleyici gaz olarak, azot oksitleri meydana gelebilir. Bilhassa, koruyucu gaz olarak azotun kullanlmas
halinde iyi bir ekilde havalandrma yaplmaldr.
Metal ve seramik malzemelerin pskrtlmesi esnasnda, pskrtlen malzemenin cinsine bal
olarak tehlikeli toz ve dumanlar meydana gelebilir. Bu tozlarn kaynak tarafndan yutulmas halinde,
ateinde artma meydana gelir. Ayrca tozlarn birikmesi, kapal yerlerde yangn ve patlama tehlikesi
meydana getirir.
5.3.- Elektro-cruf kaynanda i gvenlii
Elektrik direnci yksek olan cruflarn bu zelliklerinden faydalanlarak, paralarn azlarnn
eritildii ve kaynaklad bir kaynak usuldr. Normal hallerde kullanlan tozlar; demir, manganez,
alminyum ve kalsiyum silikatlar, kalsiyum florr ve kalsiyum karbonattan ibarettir. lem esnasnda ok
az toz kullanldndan, dier usullere gre ok az duman meydana gelir. Balangtaki birka saniyelik
sre gz nne alnmazsa, elektro-cruf kaynanda ark tozun altnda kaldndan civarda alanlar iin
tehlike arzetmez.
5.4.- Elektron nlar ile kaynakta i gvenlii
Elektron nlaryla kaynak donanm genel olarak paralarn ierisine yerletirildii ve dinamik
olarak vakum haline getirilmi bir odack, bir elektron tabancas, yksek ve alak gerilimi reten elektron
nlarn hzlandran ve ayarlayan bir kuvvet nitesinden meydana gelir.
Kaynak makinasnn donanmlarnn d ksmlarndan meydana gelebilecek elektrik arpmalar,
makinay imal edenin hatasdr. alma odac, kuvvet grubu ve pompalama nitelerinin hepsini
kapsayan bir topraklama tesisat yaplmaldr. Bylece maksimum emniyet salanm olur ve kaynak,
odacn d ksmnda bulunan her eye tehlikesizce dokunabilir. Elektriki bakmdan dikkat edilmesi
gereken husus; vakum odas temizlenirken veya odaya kaynak edilecek parann yerletirilmesi
esnasnda, yksek gerilim tesisatnn devreden karlmasdr.
Yksek gerilimli elektron n kullanlmas sebebiyle, tehlikeli nlar meydana gelir. Bu nlarndan
alanlarn korunabilmesi iin, kabinlerin ve gzetleme deliklerinin iyi izole edilmesi gerekir.
Elektron n ile kaynak ileminde malzemelerde buharlama meydana gelmesi sebebiyle; kaynak
edilecek parann berilyum ve pltonyum gibi zehirli elemanlar ihtiva etmesi durumunda zehirlenme
tehlikesi meydana gelebilir. Byle durumlarda zehirli buharlarn temizlenmesi iin gerekli tertibat
alnmaldr.
6.- Literatr
243
244