Arkitektura e Kompjuterave

Leksioni IV
Llogjika Numerike

Pasqyra

Hyrje
Ekuacionet Booleane
Algjebra e Boolit
Nga llogjika te portat
Llogjika kombinatore ne disa nivele
Hartat Karno
Blloqet baze kombinatorike
Llogjika Sekuenciale
Elementet e memories

Hyrje
Nje qark llogjik perbehet nga:
Hyrjet (Inputs)
Daljet (Outputs)
Specifikimi funksional
Specifikimi kohor

hyrjet

Specifikimet
funksionale
Specifikimet
kohore

daljet

Qarqet
Nyjet
Inputet: A, B, C
Outputet: Y, Z
Brendesia: n1

E1

B
C

Elementet e qarkut
E1, E2, E3
Secili eshte nje qark me vete

n1
E3

E2

Y
Z

Tipet e Qarqeve Llogjike

Llogjika kombinatorike
Pa memorie
Daljet percaktohen nga vlerat e hyrjeve ne ate
moment

Llogjika sekuenciale
Ka memorie
Daljet percaktohen nga hyrje ne ate kohe dhe hyrjet e
meperparshme
hyrjet

specifikimet
funksionale
specifikimet
kohore

daljet

Algjebra e Boolit
Aksioma dhe teorema per te thjeshtuar
ekuacionet Booleane
Si algjebra e zakonshme, por me e thjeshte:
variablat kane vetem dy vlera(1 ose 0)
Dualiteti ne aksioma dhe teorema:
AND dhe OR, 0 dhe 1 nderrohen

Aksiomat Booleane

Teorema te algjebres booleane

Vazhdim

Regullat e ndertimit kombinatorik

Cdo element eshte kombinatorik
Cdo nyje eshte ose nje hyrje ose lidhet
saktesisht me nje dalje
Qarku nuk permban rrugezime ciklike
Shembull:

Ekuacione Booleane
Specifikime funksionale te daljeve ne
termat e hyrjeve
Shembull: S = F(A, B, Cin)
Cout = F(A, B, Cin)

A
B
Cin

CL

S
Cout

S
= A B Cin
Cout = AB + ACin + BCin

Disa perkufizime
I komplementuar: variabla te invertuar
A, B, C
Te vetem (Literale): variabla ose komplementet
A, A, B, B, C, C
Implikante: produkti i variablave te vetem
ABC, AC, BC
Minterm: produkti i te gjithe variablave hyres
ABC, ABC, ABC
Maxterm: shuma qe perfshin te gjithe variablat e
hyrjes
(A+B+C), (A+B+C), (A+B+C)

Shuma e produkteve

Te gjithe ekuacionet mund te shkruhen si shume produktesh

Cdo rrjesht ka nje minterm
Nje minterm eshte produkt (AND) i variablave te vetem
Cdo minterm eshte i vertete per ate rrjesht (vetem per ate)
Funksioni formohet nga shuma (OR) i mintermave aty ku
dalja eshte e vertete
Pra nje shume (OR) produktesh (AND)
A
0
0
1
1

B
0
1
0
1

Y
0
1
0
1

Y = F(A, B) =

emri i
mintermi mintermit
A B
m0
m1
A B
m2
A B
m3
A B

Shuma e produkteve

Te gjithe ekuacionet mund te shkruhen si shume produktesh

Cdo rrjesht ka nje minterm
Nje minterm eshte produkt (AND) i variablave te vetem
Cdo minterm eshte i vertete per ate rrjesht (vetem per ate)
Funksioni formohet nga shuma (OR) i mintermave aty ku
dalja eshte e vertete
Pra nje shume (OR) produktesh (AND)
A
0
0
1
1

B
0
1
0
1

Y
0
1
0
1

Y = F(A, B) =

emri i
mintermi mintermit
A B
m0
m1
A B
m2
A B
m3
A B

Shuma e produkteve

Te gjithe ekuacionet mund te shkruhen si shume produktesh

Cdo rrjesht ka nje minterm
Nje minterm eshte produkt (AND) i variablave te vetem
Cdo minterm eshte i vertete per ate rrjesht (vetem per ate)
Funksioni formohet nga shuma (OR) i mintermave aty ku
dalja eshte e vertete
Pra nje shume (OR) produktesh (AND)
A
0
0
1
1

B
0
1
0
1

Y
0
1
0
1

emri i
mintermi mintermit
A B
m0
m1
A B
m2
A B
m3
A B

Y = F(A, B) = AB + AB = (1, 3)

Produkti i shumave

Te gjithe ekuacionet Booleane mund te shkruhen si produkt shumash

Cdo rrjesht ka nje maxterm
Nje maxterm eshte shuma (OR) i variablave te vetem
Cdo maxterm eshte i pavertete per nje rrjesht( dhe vetem per ate)
Formojme funksionin duke bere shumezimin (AND) e maxtermave per
te cilet dalja eshte e pavertete

A
0
0
1
1

B
0
1
0
1

Y
0
1
0
1

emri i
maxtermi maxtermit
A
A
A
A

+
+
+
+

B
B
B
B

M0
M1
M2
M3

Y = F(A, B) = (A + B)(A + B) = (0, 2)

Teoremat DeMorganit
Y = AB = A + B

Y=A+B=A B

A
B

A
B

A
B

A
B

Levizja e invertimit
Mbrapa:
Trupi ndryshon
I shtohen inverues hyrjeve

A
B

A
B

A
B

Perpara:
Trupi ndryshon
I shtohen invertues daljeve

A
B

Nga llogjika kalojme te portat

Llogjika me dy nivele: AND-e te ndjekura nga OR-e
Shembull: Y = ABC + ABC + ABC
A

B
A

C
mintermi: ABC
mintermi: ABC
mintermi: ABC

Regullat e paraqitjes se skemave llogjike

Hyrjet ne te majte (ose siper)

Daljet ne te djathte (ose poshte)
Portat rrjedhin nga e majta ne te djathte
Linja te drejta jane me mire

Qarqe me disa dalje

Shembull: Qarku me prioritet
A3
Dalje vendoset ne
0
0
korespondence te hyrjes
0
0
me me peshe qe eshte
0
0
e vertete
A3

Y3

A2

Y2

A1

Y1

A0

Y0

Qarku me
prioritet

0
0
1
1
1
1
1
1
1
1

A2

A1

A0

0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
1
1

0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1

0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1

Y3

Y2

Y1

Y0

Qarqe me disa dalje

Shembull: Qarku me prioritet
A3
Dalje vendoset ne
0
0
korespondence te hyrjes
0
0
me me peshe qe eshte
0
0
e vertete
A3

Y3

A2

Y2

A1

Y1

A0

Y0

Qarku me
prioritet

0
0
1
1
1
1
1
1
1
1

A2

A1

A0

Y3

Y2

Y1

Y0

0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
1
1

0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1

0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1

0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1

0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
0
0
0
0

0
0
1
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

Skema e qarkut me prioritet

A3

A2

A1

A0

Y3

Y2

Y1

Y0

0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1

0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
1
1

0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1

0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1

0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1

0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
0
0
0
0

0
0
1
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

A3 A2 A1 A0

Y3
Y2
Y1
Y0

Gjendjet Dont Care

A3

A2

A1

A0

Y3

Y2

Y1

Y0

0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1

0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
1
1

0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1

0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1

0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1

0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
0
0
0
0

0
0
1
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

A3

A2

A1

A0

Y3

Y2

Y1

Y0

0
0
0
0
1

0
0
0
1
X

0
0
1
X
X

0
1
X
X
X

0
0
0
0
1

0
0
0
1
0

0
0
1
0
0

0
1
0
0
0

E levizshme: Z
E levizshme, me impedance te larte, e
hapur, high Z
Dalja e levizshme mund te jete 0, 1, ose
diku ne mes
Nje voltmeter nuk ju tregon nese nje nyje eshte e
levizshme
E
Buffer trigjendesh
Y
A

E
0
0
1
1

A
0
1
0
1

Y
Z
Z
0
1

Buset me tre gjendje

Nyjet e levizshme jane perdorur ne buset
procesori
me tre gjendje
en1

nga busi

video

en2

tek busi
nga busi

Ethernet

en3

tek busi
nga busi

memoria
tek busi
nga busi

en4

Bus i perbashket

Disa drejtues te ndryshem

Ekzaktesish vetem nje eshte
aktiv ne nje kohe

tek busi

Hartat Karno
Shprehjet Booleane mund te minimizohen
duke kombinuar shprehjet
Hartat karno minimizojne ne menyre grafike
shprehjet
PA + PA = P
A
0
0
0
0
1
1
1
1

B
0
0
1
1
0
0
1
1

C
0
1
0
1
0
1
0
1

Y
1
1
0
0
0
0
0
0

AB
00

01

11

10

AB
C

00

01

11

10

0 ABC

ABC

ABC

ABC

1 ABC

ABC

ABC

ABC

Harta Karno
Rretho 1-sha ne katrore fqinje
Ne shprehjet booleane, perfshi vetem ato
variabla te cilat forma e drejte edhe e
invertuar nuk gjendet ne rreth
A
0
0
0
0
1
1
1
1

B
0
0
1
1
0
0
1
1

C
0
1
0
1
0
1
0
1

Y
1
1
0
0
0
0
0
0

AB
00

01

11

10

Y = AB

Harta Karno me 3 variabla

Y

AB

01

11

10

0 ABC

ABC

ABC

ABC

1 ABC

ABC

ABC

ABC

A
0
0
0
0
1
1
1
1

Tabela e
vertetesise
B
C
Y
0
0
0
0
1
0
1
0
1
1
1
1
0
0
0
0
1
0
1
0
0
1
1
1

00

Harta
Y

AB
C
0
1

00

01

11

10

Harta Karno me 3 variabla

Y

AB

01

11

10

0 ABC

ABC

ABC

ABC

1 ABC

ABC

ABC

ABC

A
0
0
0
0
1
1
1
1

Tabela e
vertetesise
B
C
Y
0
0
0
0
1
0
1
0
1
1
1
1
0
0
0
0
1
0
1
0
0
1
1
1

00

Harta
Y

AB
C
0
1

00

01

11

10

0 1 1 0
0 1 0 0

Y = AB + BC

Rregullat e hartes
Cdo 1 duhet te rrethohet te pakten nje here
Cdo rreth duhet te perfshije nje fuqi te 2
katrore fqinje ne cdo drejtim (pra 1, 2, 4)
Cdo rreth duhet te jete me i madhi i
mundshem
Rrethi mund te shkoje pertej kufijve
Nje don't care (X) rrethohet vetem nese
ndihmon ne reduktimin e ekuacionit

Harta Karno me 4 variabla

A
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1

B
0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
1
1

C
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1

D
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1

Y
1
0
1
1
0
1
1
1
1
1
1
0
0
0
0
0

Y
CD

AB

00
01
11
10

00

01

11

10

Harta Karno me 4 variabla

A
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1

B
0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
1
1

C
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1

D
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1

Y
1
0
1
1
0
1
1
1
1
1
1
0
0
0
0
0

Y
AB

00

01

11

10

00

01

11

10

CD

Harta Karno me 4 variabla

A
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1

B
0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
1
1

C
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1

D
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1

Y
1
0
1
1
0
1
1
1
1
1
1
0
0
0
0
0

Y
AB

00

01

11

10

00

01

11

10

CD

Y = AC + ABD + ABC + BD

Harta Karno me Dont Cares

A
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1

B
0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
1
1

C
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1

D
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1

Y
1
0
1
1
0
X
1
1
1
1
X
X
X
X
X
X

Y
CD

AB

00
01
11
10

00

01

11

10

Harta Karno me Dont Cares

A
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1

B
0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
1
1

C
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1

D
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1

Y
1
0
1
1
0
X
1
1
1
1
X
X
X
X
X
X

Y
AB

00

01

11

10

00

01

11

10

CD

Harta Karno me Dont Cares

A
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1

B
0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
1
1

C
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1

D
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1

Y
1
0
1
1
0
X
1
1
1
1
X
X
X
X
X
X

Y
AB

00

01

11

10

00

01

11

10

CD

Y = A + BD + C

Blloqe ndertues te llogjikes

kombinatorike
Multipleksera
Dekodera

Multiplekser (Mux)
Zgjedh se cili prej N hyrjeve do te lidhet me
daljen
log2N-bit hyrje selektimi hyrje kontrolli
Shembull:

2:1 Mux
S

S
0
0
0
0
1
1
1
1

D1
0
0
1
1
0
0
1
1

D0

D1

D0
0
1
0
1
0
1
0
1

Y
0
1
0
1
0
0
1
1

S
0
1

Y
D0
D1

Implementime te multiplekserit
Porta llogjike
Shume produktesh
Y

D0 D1
00
S

01

11

10

Trigjendesh
Per nje Mux me N hyrje
perdor N trigjendesha
Ndezim vetem nje per te
selektuar hyrjen e duhur
S
D0

Y = D 0S + D1S

Y
D0

D1

S
D1

2-<40>

Llogjika duke perdorur Mux

Perdoret multiplekseri per te realizuar
funksione
A
B
Y
0
0
1
1

0
1
0
1

0
0
0
1

Y = AB
AB
00
01
10
11

Llogjika duke perdorur Mux

Reduktimi i hyrjeve te Mux-it

Y = AB

A
0
0
1
1

B
0
1
0
1

Y
0
0
0
1

0
Y

Dekoderat
N hyrje, 2N dalje
Vetem nje dalje aktive: ne nje moment
vetem nje dalje aktivizohet
2:4
Dekoder
A1
A0

A1
0
0
1
1

A0
0
1
0
1

Y3
0
0
0
1

11
10
01
00

Y3
Y2
Y1
Y0

Y2
0
0
1
0

Y1
0
1
0
0

Y0
1
0
0
0

Implementimi i dekoderit
A1

A0

Y3
Y2
Y1
Y0

Llogjika duke perdorur dekodera

Shuma (OR) e mintermave
2:4
Dekoder
A
B

Mintermi
AB
AB
AB
AB

11
10
01
00

Y = AB + AB
= A B

Sistemet Sekuencialepter 3

Hyrje
Skema e pergjithshme e nje sistemi sekuencial
Hyrjet
Qark
Kombinatorik

Daljet
Elemente
memorie

Hyrje
Daljet e llogjikes sekuenciale varen nga hyrjet
e momentit dhe nga hyrjet e meperparshme
pra ka memorie.
Disa percaktime:
Gjendje: i gjithe informacioni per qarkun i
nevojshem per te pershkruar sjelljen e ardhshme
Latche dhe flip-flope: elemente qe ruajne nje bit
gjendje
Qarqe sekuencial sinkron: llogjike kombinatorike
e ndjekur nga disa flip-flop

Sekuencial Circuits
Japim nje rrjedhe te ngjarjeve
Ka memorie (te perkohshme)
Perdor feedback nga dalja ne hyrje per te
ruajtur informacionin

Elementet e gjendjes
Gjendja e qarkut ndikon ne sjelljen e
ardhshme te tij
Elementet qe ruajne gjendje:

Qarqe bistabel
Latch SR
Latch D
Flip-flop D

Qarku Bistabel
Blloku baze i ndertimit te elementeve te tjere
te gjendjes.
Dy dalje: Q, Q.
Ska hyrje.
I2

I1

I1

I2

Analiza e Qarkut Bistabel

Konsiderojme dy rastet e mundshme:
Q = 0:
atehere Q = 1, Q = 0 (konsistent)

1
0

Q = 1:
atehere Q = 0, Q = 1 (konsistent)

0
1

I1

I2

I1

I2

Ruan 1 bit gjendje ne variablin e gjendjes, Q (ose Q).

Por nuk ka hyrje per te kontrolluar gjendjen.

Latch-i SR (Set/Reset)
Latch-i SR

N1

N2

Konsiderojme kater ratet e mundshme:

S = 1, R = 0
S = 0, R = 1
S = 0, R = 0
S = 1, R = 1

Analiza e Latch-it SR
S = 1, R = 0:
atehere Q = 1 dhe Q = 0

N1

S = 0, R = 1:
atehere Q = 1 dhe Q = 0

0
1

N2

1
N1

0
0

N2

Analiza e Latch-it SR
S = 0, R = 0:
atehere Q = Qperp

Qperp = 1

Qperp = 0
R

0
N1

S = 1, R = 1:
atehere Q = 0, Q = 0

N2

1
N1

0
1

N2

0
N1

N2

Analiza e Latch-it SR
S = 0, R = 0:
atehere Q = Qperp
Memorie!

Qperp = 0
R

N1

S = 1, R = 1:
atehere Q = 0, Q = 0
Gjendje e palejuar!
Q NOT Q

N2

Qperp = 1
R

1
N1

0
1

N2

0
N1

N2

Permbledhje e Latch-it SR
SR do te thote Set/Reset Latch
Ruan 1 bit gjendje (Q)

Mund te kontrollojme se cfare gjendje ruhet

nepermjet hyrjeve S, R .
Set: Ben daljen 1
Simboli i
Latch-it SR
(S = 1, R = 0, Q = 1)
Reset: Ben daljen 0
R
Q
(S = 0, R = 1, Q = 0)
S
Q
Duhet te bejme dicka
qe te shmangim gjendjen e pajeluar (S = R = 1)

Latch-i D
Dy hyrje: CLK, D
CLK: kontrollon se kur dalja ndryshon.
D (hyrja data): kontrollon se ne cfare ndryshon dalja.

Funksionimi

Simboli i
Latch-it D

Kur CLK = 1,
D kalon ne Q (transparent)
CLK
Kur CLK = 0,
D
Q
Q mban vleren e meperparshme (memorie)
Q

Shmang gjendjen e palejuar

Q NOT Q

Flip-Flop-i D
Hyrjet: CLK, D
Funksionimi

Simbolet e
Flip-Flop-it D

Kampionon D ne frontin rrites te CLK

D
Kur CLK kalon nga 0 ne 1, D kalon ne Q.
Perndryshe, Q mban vleren e meperparshme.
Q ndryshon vetem kur vjen fronti rrites i CLK.

Quhet aktivizim me front (edge-triggered).

Aktivizohen me frontin e ores.

Q
Q

Latch-i D vs. Flip-Flop-i D

CLK
D

Q
Q

CLK
D
Q (latch)
Q (flop)

Q
Q

Latch-i D vs. Flip-Flop-i D

CLK
D

Q
Q

CLK
D
Q (latch)
Q (flop)

Q
Q

Regjistrat
CLK

D0

Q0

CLK
D1

D2

Q2

D3

Q3

Q1

D3:0

Q3:0

Flip-Flop-et e aktivizuar
Hyrjet: CLK, D, EN
Hyrja e aktivizimit (EN) kontrollon se kur e dhena (D) ruhet

Funksionimi
EN = 1:
EN = 0:

D kalon ne Q ne frontin rrites

flip-flop-i mbetet ne gjendjen e meperparshme
Qarku i
Brendshem
EN
0
D

Simboli

CLK

Q
EN

Flip-Flop-et e Rivendosshme
Hyrjet: CLK, D, Reset
Funksionimi:
Reset = 1: Q detyrohet te shkoje ne 0
Reset = 0: flip-flop-i sillet si flip-flop i zakonshem D

Simbolet

Q
r

Reset

Flip-Flop-et e komandueshem
Hyrjet: CLK, D, Set
Funksionimi:
Set = 1: Q vendoset ne 1
Set = 0: flip-flop-i sillet si flip-flop normal i tipit D
Simbolet

Q
s
Set

Literatura
Digital Design and Computer Architecture, 2ed
(Reference ne faqen e kursit)

Faleminderit!