ερμηνευτικά σχήματα στην ανθρωπολογία της γέννας 20 σελίδες

ο τοκετός ως καθρέφτης της κοινωνίας

ο τοκετός ως τελετή μύησης
η ιατρικοποίηση της γέννας και ο ρόλος του χώρου
τυπικές μαιευτικές διαδικασίες
η άποψη της βιοϊατρικής για την καθιερωμένη μαιευτική περίθαλψη
οι σύγχρονες μαιευτικές διαδικασίες ως τελετή μύησης και ο ρόλος του
χώρου

τα δύο εννοιολογικά μοντέλα και η σχέση τους με το χώρο

1
Εισαγωγή στο θέμα
Σε μεγάλο μέρος της ανθρωπολογικής βιβλιογραφίας δίνεται βάρος στη διάσταση του
χώρου και στην αλληλεπίδραση του περιβάλλοντος με τη γέννα. Στη δική μου έρευνα
όμως μετατοπίζω το κέντρο βάρους για να εστιάσω σε αυτόν ακριβώς τον
παράγοντα. Η φιλοδοξία μου λοιπόν είναι, αφού κάνω μια σύντομη παρουσίαση της
εννοιολόγησης του τοκετού ως τελετή μύησης, να εξετάσω ποιος είναι ο ρόλος του
χώρου σε αυτή τη διαδικασία. Η διερεύνηση μου χωρίζεται σε δύο μέρη: στο πρώτο
θα εξετάσω στοιχεία από το βιβλιογραφικό υλικό, τόσο τις απόψεις της
ανθρωπολογίας όσο και τις δικές μου συσχετίσεις των τελετουργικών διαδικασιών με
το χώρο. Στο δεύτερο μέρος, που είναι και το εκτενέστερο, θα χρησιμοποιήσω το
υλικό της επιτόπιας έρευνας για να εντοπίσω τις σχέσεις αλληλεπίδρασης των
τελετουργικών μαιευτικών πρακτικών με τους χώρους στους οποίους διεξάγονται.
Εκκινώντας από τη θέση της ανθρωπολογίας ότι, όπως και οι πρακτικές γύρω από
τη γέννα σε «παραδοσιακές» αγροτικές κοινωνίες αποτελούσαν τελετές μύησης στη
μητρότητα, έτσι και ο τεχνο-ιατρικός τοκετός στα σύγχρονα μαιευτήρια
χαρακτηρίζεται από τελετουργικές συμπεριφορές και στόχους μύησης της γυναίκας
και της οικογένειας της στις αξίες της μετα-βιομηχανικής κοινωνίας γύρω από τη
φύση, την τεχνολογία, το γυναικείο σώμα και τη μητρότητα, τη σημασία των θεσμών
και την αξιολόγηση διαφορετικών μορφών γνώσης. Αυτές οι αντιλήψεις εκφράζονται
και μεταδίδονται μέσω των τελετουργικών διαδικασιών, οι οποίες εξαρτώνται από
τις συνθήκες και τη χρήση του χώρου για να πραγματοποιηθούν και να γίνουν
αντιληπτές. Ταυτόχρονα, η υλοποίηση τους στο χώρο εξασφαλίζει το κύρος τους και
τη συνέχιση της εφαρμογής τους.
Το πώς ακριβώς συμβαίνει αυτό αφορά τον εντοπισμό των μαιευτικών
τελετουργικών διαδικασιών στους συγκεκριμένους χώρους των ιδρυμάτων όπως
εμφανίζεται στην επιτόπια έρευνα και συσχετίζεται με τα στοιχεία της
βιβλιογραφίας.

ο τοκετός ως καθρέφτης της κοινωνίας

Kitzinger
"....οι πρακτικές γύρω από τη γέννα είναι ριζωμένες στον πολιτισμό, και είναι μέρος ενός
συντονισμένου και αλληλένδετου-αλληλεξαρτώμενου συστήματος πεποιθήσεων για την
αναπαραγωγή, τις γυναίκες, τη ζωή και τον θάνατο ....." (2000:249)

«Ο τοκετός καταδεικνύει τις αξίες-κλειδιά μιας κουλτούρας» Kitzinger 1980

Ο τοκετός και οι περιγεννητικές πρακτικές είναι μια κοινωνική πράξη: μία κοινωνική
διαχείριση ευμετάβλητων βιολογικών δεδομένων. Το ότι η γέννα επηρεάζεται εύκολα
από το υλικό και ανθρώπινο της περιβάλλον, από τις αντιλήψεις και τις πρακτικές
γύρω από αυτήν, την καθιστά προσαρμόσιμη σε πλήθος καταστάσεων, και
ταυτόχρονα κάνει εμφανή την πολιτική διάσταση της αντιμετώπισης της, όπως έλεγε
η Adrienne Rich ήδη από τη δεκαετία του 1970.

2
Ο τοκετός ως τελετή μύησης
Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της εργασίας βασίζεται στην παρατήρηση ότι ο τοκετός
αποτελεί μια χαρακτηριστική διαβατήρια τελετή ή τελετή μύησης, όπως όλες οι
τελετές γύρω από σημαντικές μεταβάσεις στη ζωή ενός ανθρώπου (την εφηβεία ή
την ενηλικίωση, το γάμο, και το θάνατο). Πρόκειται για μια διαπίστωση που
εκφράστηκε ήδη από τους πρώτους ανθρωπολόγους (van Gennep 1906), και η δομή
και λειτουργία τους σε διάφορες κοινωνίες και χρονικές στιγμές αναλύθηκε από
ερευνήτριες όπως οι Margaret Mead, Niles Newton, Sheila Kitzinger, Brigitte
Jordan, Robbie Davis-Floyd, Emily Martin, Eugenia Georges, Melissa Cheney και
από άλλες μελετήτριες στις κοινωνικές επιστήμες.
Κάθε κοινωνική οργάνωση, για να αντιμετωπίσει τα βασικά βιολογικά
γεγονότα (γέννηση, εφηβεία, θάνατος), καθιερώνει ειδικές τελετουργίες που
επιτρέπουν την κοινωνικοποίηση αυτών των εμπειριών, κι αυτό γίνεται με το
να επιβάλει πάνω σε αυτές τις εμπειρίες μια συγκεκριμένη ερμηνεία
συσχετίζοντας τες με ευρύτερους συμβολισμούς. Αυτού του είδους οι
πρακτικές ονομάστηκαν «τελετουργία μύησης» (Van Gennep, 1981) (Σκοπέζι
& Βιντέρμπορι 2007:11)

Οι τελετουργίες μύησης ακολουθούν σχεδόν πάντα μια τυποποιημένη τριμερή δομή:

αποχωρισμός, μεταβατική φάση, και ενσωμάτωση, μια δομή που διατηρείται και στον
τοκετό ή για την ακρίβεια στην κοινωνική του φροντίδα. Ο τοκετός που διεξάγεται
ως τελετή μύησης ανακατασκευάζεται τελετουργικά ως κοινωνικό γεγονός και δεν
θεωρείται μια απλή πράξη της φυσιολογίας.
Οι τελετουργίες που αφορούν τη διαδικασία της γέννησης ... αποσκοπούν
αφενός στο να κατευνάσουν το άγχος ... και αφετέρου επιτρέπουν τη διάδοση
ενός συστήματος πρωταρχικών αξιών. Τα διαφορετικά μοντέλα βασίζονται σε
κανόνες ... που επιδιώκουν να καθορίσουν ποια είναι τα εμπλεκόμενα
πρόσωπα, ποιοι οι κατάλληλοι χώροι, ποιες οι απαραίτητες ενέργειες και
συμπεριφορές που καθιστούν τη γέννηση κοινωνικό γεγονός. Το κύρος και η
σπουδαιότητα των εφαρμοζόμενων πρακτικών πιστοποιούνται από αποδείξεις
που χαρακτηρίζονται ως «αντικειμενικές». (Σκοπέζι & Βιντέρμπορι 2007:13)

Αυτά τα χαρακτηριστικά της γέννησης ως τελετής μύησης (οι κανόνες που

καθορίζουν ποια είναι τα εμπλεκόμενα πρόσωπα, ποιοι οι κατάλληλοι χώροι, ποιες οι
απαραίτητες ενέργειες και συμπεριφορές) εμφανίζονται τόσο στους
«παραδοσιακούς» τοκετούς σε διάφορα κοινωνικά πλαίσια όσο και στους σύγχρονους
τοκετούς που θεωρούνται εξορθολογισμένες επιστημονικές πρακτικές, σύμφωνα με
την ανθρωπολογική θεώρηση της γέννας.
Η ιατρική φροντίδα μπορεί να είναι ωφέλιμη ή επιβλαβής, αλλά ενέχει σε κάθε
περίπτωση στοιχεία τελετουργικής διάβασης από τη μία κατάσταση στην άλλη, τόσο
για τη μητέρα και για το μωρό, όσο και για τον ευρύτερο κύκλο των συμμετεχόντων.

3
Ο εντοπισμός των μαιευτικών τελετουργικών πρακτικών στο χώρο
Το πώς αυτές οι τελετουργικές διαδικασίες εντοπίζονταν στο χώρο σε διάφορα
πολιτισμικά πλαίσια και εποχές θα εξεταστεί στην ενότητα «οι τόποι του τοκετού».
Αυτή η εξέταση βασίζεται στο τμήμα που αναφέρεται στις ιδιότητες του
τελετουργικού χώρου γενικά: τη μνημειακότητα, την ετερότητα, τη θεατρικότητα, την
τυποποίηση. Είναι μια συνέχεια του.
Από τις «ετεροτοπίες της κρίσης» μέχρι τους νέους τόπους για τον ολιστικό τοκετό,
οι τελετουργίες του τοκετού, ως τελετές μύησης, εξαρτώνται και αλληλεπιδρούν
άμεσα και έμμεσα με τους χώρους στους οποίους εκτελούνται. Ο χώρος είναι ένας
ενεργός παράγοντας στην τελετουργία όπως και τα ίδια τα πρόσωπα, οι
μυούμενες/οι και οι τελούντες τις τελετουργικές διαδικασίες.

4
Η ιατρικοποίηση του τοκετού
Ο όρος «ιατρικοποίηση» αναφέρεται στη μετατροπή της γέννας από ένα
καθημερινό, αν και εξαιρετικό, γεγονός σε ιατρικό πρόβλημα που απαιτεί
εξειδικευμένη αγωγή. Οι διαδικασίες του τοκετού επαναπροσδιορίζονται ως
κάτι που «βρίσκεται στην ιατρική σφαίρα ευθύνης» (van Esterik 1989:114)
και η αρμοδιότητα και η ευθύνη μετατοπίζονται από την οικογένεια και τη
γυναίκα στους επαγγελματίες της υγείας. Οι χώροι των ιδρυμάτων ιατρικής
περίθαλψης, και όχι πια οι οικείοι χώροι της καθημερινής ζωής,
προσδιορίζονται ως κατάλληλοι τόποι για τη γέννα.
Η μετατόπιση του τοκετού από τη σφαίρα αρμοδιότητας των γυναικών στον
ιατρικό τομέα θεωρείται ότι τον απομάκρυνε από τις προλήψεις και τις
τελετουργίες της παραδοσιακής κοινωνίας. Όμως, όπως πολύ πειστικά έδειξε
η Davis-Floyd, οι διαδικασίες της ιατρικοποίησης της ίδιας του προσέδωσαν
πολύ περισσότερα τελετουργικά χαρακτηριστικά.
Σε τι συνίσταται όμως η ιατρικοποίηση της γέννας;

η ιατρικοποίηση γίνεται πιο εμφανής και κατανοητή στην επιτόπια έρευνα

Η έννοια της ιατρικοποίησης
Η κοινωνική και η πολιτική διάσταση της ιατρικοποίησης
Η θετική πλευρά της ιατρικοποίησης
H ιατρικοποίηση ως βιοεξουσία
Ο ρόλος των γυναικών στην ιατρικοποίηση της γέννας
Ο ρόλος του χώρου στη διαδικασία της ιατρικοποίησης του τοκετού (γενικά,
μισή σελίδα, ή στο άλλο κεφάλαιο)

5
Τυπικές μαιευτικές διαδικασίες
Η φροντίδα που βασίζεται στην τεχνοκρατική εκδοχή του βιοϊατρικού μοντέλου-του
ιατρικοποιημένου τοκετού. Θα ακολουθήσει μια τυποποιημένη σειρά μαιευτικών
πρακτικών, που ως σύνολο αποκαλούνται «τυπικές διαδικασίες για τον φυσιολογικό
τοκετό» στις ΗΠΑ (Davis-Floyd 1992:73) ή «πρωτόκολλο» προς το ελληνικότερο
(μητέρες και μαίες στην επιτόπια έρευνα). Οι τυπικές διαδικασίες ακολουθούνται
στις περισσότερες περιπτώσεις από τους περισσότεροι μαιευτήρες, στις ΗΠΑ
σύμφωνα με την Davis-Floyd, και στην Ελλάδα σύμφωνα με τη δική μου έρευνα και
εμπειρία. Η εφαρμογή τους θεωρείται λίγο-πολύ δεδομένη από το νοσηλευτικό
προσωπικό, μαίες και νοσοκόμες, και συνήθως και από τις ίδιες τις μητέρες. Οι
μαιευτικές διαδικασίες χωρίζονται σε έξη μέρη, ακολουθώντας την κατανομή της
πορείας του τοκετού σε τρία διακριτά στάδια, τις ενδιάμεσες τους φάσεις, και την
προκαταρκτική και τη επιλόχεια φάση.
Η ίδια η ιατρικοποίηση της γέννας χωρίζει τον τοκετό σε διακριτά στάδια, οργανώνει
τη φροντίδα της επιτόκου σε τμήματα όπως είναι οι «τυπικές διαδικασίες», και τα
τοποθετεί σε αντίστοιχους χώρους που ποικίλλουν ανάλογα με το ίδρυμα αλλά πάντα
ακολουθούν μια τυποποιημένη χωροθέτηση.

6
Η άποψη της βιοϊατρικής για την καθιερωμένη μαιευτική περίθαλψη
Η χρησιμότητα και η καταλληλότητα τους έχει υποστεί κριτική όχι μόνο από τις
διάφορες κινήσεις γυναικών, από κοινωνιολόγους και ανθρωπολόγους, αλλά και από
την ίδια τη βιοϊατρική κοινότητα. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO 1996)
αμφισβητεί την αναγκαιότητα όλων των τυπικών παρεμβάσεων στον φυσιολογικό
τοκετό. Υποστηρίζει την αρχή ότι «o στόχος της φροντίδας είναι μία υγιής μητέρα
και [υγιές] παιδί με τον μικρότερο δυνατό επίπεδο παρέμβασης που είναι συμβατό με
την ασφάλεια. Αυτή η προσέγγιση σημαίνει ότι: στον φυσιολογικό τοκετό θα πρέπει
να υπάρχει ένας βάσιμος λόγος για να παρέμβουμε στην φυσική διαδικασία» (WHO
1996, 1.5).
Ο Π.Ο.Υ. τηρεί μία «ανθρωπιστική» στάση όπως την ορίζει η Davis-Floyd (2001),
με σεβασμό στις επιθυμίες της μητέρας και επιφυλάξεις απέναντι στην τεχνολογία.
Οι συστάσεις του βασίζονται σε πλήθος μελετών και επισκόπηση της σχετικής
βιβλιογραφίας, πάντα υπό το βιοϊατρικό μοντέλο. Όμως η επίδραση τους στην
καθημερινή πρακτική έχει μια περίοδο χρονικής καθυστέρησης, και παλινδρομήσεων
λόγω νέων δεδομένων.
Σε αυτές τις συστάσεις ενυπάρχει η άποψη ότι είναι η ίδια η γυναίκα που γεννά το
μωρό και όχι ότι υποβάλλεται σε μια επέμβαση. Είναι το ‘ολιστικό’ παράδειγμα
που έχει διατυπωθεί επανειλημμένως στην εναλλακτική και ακτιβιστική
βιβλιογραφία. Πίσω από το τυπικό υπηρεσιακό ύφος των συστάσεων του ΠΟΥ
βρίσκεται μια στάση απέναντι στον τοκετό και στη φροντίδα του που σε μεγάλο
βαθμό ταυτίζεται με τα αγωνιστικά και συναισθηματικά κείμενα του κινήματος
για τον «φυσικό» τοκετό!

7
Ο σύγχρονος τεχνο-ιατρικός τοκετός υπό το πρίσμα της τελετουργίας
Η σημασία του τοκετού ως τελετή μύησης σε μη-δυτικές ή προβιομηχανικές
κοινωνίες αναγνωρίζεται τόσο στην ερευνητική και ακαδημαϊκή βιβλιογραφία όσο και
στον καθημερινό λόγο. Αντίθετα, τις σύγχρονες βιομηχανικές κοινωνίες οι
περιγεννητικές πρακτικές θεωρούνται τεχνικές-ορθολογικές συμπεριφορές μακριά
από τις προλήψεις και τα ταμπού των παραδοσιακών τελετουργιών. Η μεταφορά του
τοκετού από το σπίτι στο νοσοκομείο και η ιατρικοποίηση του τον τοποθέτησε στη
σφαίρα του επιστημονικού ιατρικού κλάδου, και έγινε αντιληπτός ως ένα καθαρά
σωματικό τεχνικό φαινόμενο. «Οι εμπνευστές αυτής της πεποίθησης, τα μέλη του
ιατρικού μας επαγγέλματος, ισχυρίζονται ότι οι μαιευτικές διαδικασίες καθορίζονται
από την πραγματικότητα της φυσιολογίας» (Davis-Floyd 1992:1)
Όμως, παρά τον διατεινόμενο εξορθολογισμό των μαιευτικών πρακτικών, «οι
περισσότερες εγκυμοσύνες και γέννες λαμβάνουν τόσο ακατάλληλη όσο και ανεπαρκή
αγωγή» (Wertz & Wertz 1989:281) στο τεχνοϊατρικό μοντέλο. Οι επαγγελματίες
της υγείας1 ή οι οικονομολόγοι2 προσφέρουν ορισμένες ερμηνείες για την
επιστημολογική και κοινωνική προέλευση των προβλημάτων αυτού του τύπου
περίθαλψης, αλλά η πειστικότερη ερμηνεία προτείνεται από τα θεωρητικά σχήματα
της ανθρωπολογίας, σε αυτήν την περίπτωση την έννοια της τελετουργίας:
Καθώς αυξανόμενες αποδείξεις της περιττής και συχνά επιβλαβούς φύσης
των μαιευτικών διαδικασιών συσσωρεύονται και δημοσιεύονται από τον
ιατρικό, ψυχολογικό, ανθρωπολογικό και καθημερινό τύπο, πολλοί άνθρωποι
που ασχολούνται με τον τοκετό αναρωτιούνται πως είναι δυνατόν μια ιατρική
ειδικότητα που ισχυρίζεται ότι είναι επιστημονική μπορεί να είναι τόσο
ανορθολογική. Θα προσπαθήσω να αποδείξω εδώ ότι αυτές οι μαιευτικές
διαδικασίες είναι στην πραγματικότητα ορθολογικές τελετουργικές
αντιδράσεις στον έντονο φόβο της τεχνοκρατικής κοινωνίας μας για τις
φυσικές διεργασίες από τις οποίες εξαρτάται για την συνεχιζόμενη ύπαρξη
της. Αθροιστικά ... αυτοί που τις εκτελούν αισθάνονται ότι μεταμορφώνουν
την απρόβλεπτη και ανεξέλεγκτη διαδικασία της γέννας σε ένα σχετικά
προβλέψιμο και ελεγχόμενο τεχνολογικό φαινόμενο που ενισχύει της πιο
θεμελιώδεις πεποιθήσεις της Αμερικανικής κοινωνίας [και των κοινωνιών
που ακολουθούν αυτό το πρότυπο] για την ανωτερότητα της τεχνολογίας
πάνω στη φύση. (Davis-Floyd 1992:2)

1
Οι λόγοι αυτοί μόνο εν μέρει μπορούν να βρεθούν μέσα στις ανεπάρκειες ή στην πλημμελή εφαρμογή
αυτού του μοντέλου, οι οποίες πρόκειται να ξεπεραστούν από την καλύτερη επαγγελματική πρακτική,
όπως θέλει να πιστεύει ο ΠΟΥ, και μερικές φορές ακόμη και ο Michel Odent.
2
Η οικονομική διάσταση εντούτοις παίζει σημαντικό ρόλο στην επονομαζόμενη «βιομηχανία της
γέννας».

8
Οι σύγχρονες μαιευτικές πρακτικές είναι κάτι διαφορετικό από μία ανεπαρκή ή
πλημμελή εφαρμογή ενός ιατρικού μοντέλου: επιτελούν έναν σημαντικό ρόλο
στην κοινωνικοποίηση της νέας μητέρας και του μωρού, όπως και των άλλων
συμμετεχόντων στον τοκετό. Αυτό που αναδεικνύουν μελέτες ανθρωπολόγων
και κοινωνιολόγων είναι η τελετουργική διάσταση των μαιευτικών διαδικασιών.
Ο τοκετός στον βιομηχανικό κόσμο μπορεί να είναι ένα εξίσου τελετουργικό
γεγονός όσο και σε οποιαδήποτε μη-εγγράμματη κοινωνία. Η μετακίνηση στο
νοσοκομείο δεν επέφερε τον εξορθολογισμό των μαιευτικών πρακτικών, το
αντίθετο μάλιστα, «είχε ως αποτέλεσμα τον πολλαπλασιασμό των τελετουργιών
που περιβάλλουν αυτό το φυσικό φυσιολογικό γεγονός πιο περίτεχνα από
οποιαδήποτε άλλα γνωστά στον «πρωτόγονο» κόσμο» (Davis-Floyd 1992:2).
Οι πρακτικές της μαιευτικής περίθαλψης «ικανοποιούν πλήρως τα κριτήρια
της τελετουργίας» (Davis-Floyd 1992:152), σχετικά με «την τυπικότητα, την
επαναληπτικότητα, την τελεστικότητα, τον επικοινωνιακό χαρακτήρα και την
ικανότητα διαχείρισης του χρόνου» (Παραδέλλης 1995:25). Είναι σφιχτά
δομημένη πάνω σε τυποποιημένες διαδικασίες που λειτουργούν σε ένα
βαθύτατα συμβολικό επίπεδο. Οι διαφορετικές ανάγκες κάθε γυναίκας
καλύπτονται με το ίδιο τυπικό που εφαρμόζεται στους περισσότερους
τοκετούς, το επονομαζόμενο «πρωτόκολλο». Η μαιευτική περίθαλψη δεν
προβλέπεται να είναι εξατομικευμένη, «αντίθετα … υπάρχει μια εκπληκτική
τυποποίηση που θυμίζει έντονα τις τυποποιημένες τελετουργίες που
συγκροτούν τις τελετές μύησης σε παραδοσιακές κοινωνίες» (Davis-Floyd
1992:1).
Η τυποποίηση και η επαναληπτικότητα νομιμοποιούν τις ίδιες τις ιατρικές
διαδικασίες, συγκροτούν τον ορισμό της μαιευτικής φροντίδας, και
«φυσικοποιούν» τον ιατρικοποιημένο τοκετό.3 Ταυτόχρονα μετατρέπουν τη
μαιευτική σε μια γραφειοκρατική διαδικασία όπως την ορίζουν οι Hillier &
Hanson, όπου «η γνώση … μπορεί να συρρικνωθεί σε κανόνες και διαδικασίες.
… Τα πρόσωπα γίνονται ασήμαντα γιατί τυποποιημένες διαδικασίες μπορούν
να εκτελεστούν από οποιονδήποτε». Μεγάλο μέρος της μαιευτικης βασίζεται
στους κανόνες και τις διαδικασίες, και ότι μέσω αυτών δικαιολογεί την
«επιστημονικότητα» της. Συνήθως είναι οι μαίες που εκτελούν αυτό το
γραφειοκρατικό τμήμα, ενώ οι γιατροί λειτουργούν ταυτόχρονα και σε ένα πιο
«επαγγελματικό» επίπεδο, όπου «η ευθύνη για την εφαρμογή της γνώσης
είναι επενδυμένη όχι στις διαδικασίες αλλά στα πρόσωπα»·(1984:189). Η
τυποποίηση όμως απαλλάσσει και τους γιατρούς από μεγάλο μέρος της
ευθύνης.
Η σταθερή, επαναλαμβανόμενη τυπική τήρηση των διαδικασιών εξυπηρετεί
επίσης τις ψυχολογικές ανάγκες τόσο των γιατρών και των μαιών όσο και των
γυναικών, παρέχοντας «μία οργανωμένη δομή στην χαοτική ροή της πορείας

3
Για παράδειγμα, ορισμένες γυναίκες προτιμούν την καισαρική για να αποφύγουν τον τραυματισμό του
κόλπου στην περινεοτομή, την οποία θεωρούν τόσο αναπόφευκτη όσο και τη γέννα την ίδια, ένα φυσικό
αποτέλεσμα της παρόλο που πρόκειται για μαιευτική πρακτική (Georges 200?: ). Ακόμη και μαιευτήρες
συγχέουν το σκίσιμο με την τομή (Davis-Floyd 1992: ).

9
του τοκετού» (1992:152), μεταμορφώνοντας «την απρόβλεπτη και
ανεξέλεγκτη διαδικασία της γέννας σε ένα σχετικά προβλέψιμο και
ελεγχόμενο τεχνολογικό φαινόμενο» (1992:2), Η τυποποίηση και η
επαναληπτικότητα δίνει την αίσθηση του αναπόφευκτου και του «σωστού» σε
αυτές τις διαδικασίες, και δεν επιτρέπει την έξωθεν αμφισβήτηση τους.

10
Στη μαιευτική, όπως και στη διατροφή των βρεφών, οι τυπικές διαδικασίες
τηρούνται ακόμη πιο αυστηρά απ’ ότι σε άλλες περιστάσεις, και ο
τελετουργικός τους ρόλος είναι ακόμη πιο εμφανής, διότι στην
πραγματικότητα η ιατρική περίθαλψη δεν είναι συνήθως απαραίτητη σε
αυτούς τους τομείς. Ένας υγιής γυναικείος οργανισμός έχει την ικανότητα να
«φέρει στον κόσμο ζωή» και να τη θρέψει και πάλι με το σώμα του, έχοντας
μόνο κάποιου είδους κοινωνική υποστήριξη.
Η τεχνο-μαιευτική όμως «αποδομεί τη γέννα, και μετά την αντιστρέφει και
την ανακατασκευάζει ως μια τεχνοκρατική διαδικασία». Το γυναικείο σώμα
δεν θεωρείται επαρκής μηχανισμός για τη γέννηση, και επιστρατεύονται οι
τελετουργίες της περίθαλψης για να μεταδώσουν στην επίτοκο το μήνυμα της
κατωτερότητας της:
[Αυτές οι διαδικασίες] … μεταδίδουν μηνύματα ... για την αναξιοπιστία της
φύσης και την σχετική με αυτήν αδυναμία και κατωτερότητα του γυναικείου
σώματος, την εγκυρότητα της πατριαρχίας, την ανωτερότητα της επιστήμης
και της τεχνολογίας, και τη μεγάλη σημασία των θεσμών και των μηχανών.
(Davis-Floyd 1992:153)

Η δομή της τελετουργίας αξιοποιεί την ευαίσθητη και δεκτική σε εξωτερικές

επιρροές οριακή κατάσταση της επιτόκου για να μεταδώσει τα μηνύματα της.
Η σωματική διαδικασία των ωδίνων και της γέννας μεταφέρει την επίτοκο σε
μια φυσικά οριακή-μεταβατική κατάσταση που περιέχει την δική της
συναισθηματική ευαισθησία. Οι νοσοκομειακές διαδικασίες εκμεταλλεύονται
αυτή την συναισθηματικά ευάλωτη κατάσταση για να μεταδώσουν τις βασικές
αξίες της αμερικανικής κοινωνίας στις γυναίκες που γεννούν. (Davis-Floyd
1992:153)

Αναγνωρίζοντας αυτή την ευαισθησία της μητέρας, ο συγγραφέας και εκπαιδευτικός

Joseph Chilton Pearce4 (1993:125) τοποθετεί τις επεμβατικές μαιευτικές
πρακτικές στο πλαίσιο μιας πατριαρχικής στρατηγικής, όπου «το πραγματικό χαρτί
βρέθηκε στο να «τσακώσουν» τη γυναίκα όταν είναι στην πιο ευάλωτη της
κατάσταση», για να την μυήσουν στις κεντρικές αξίες της κοινωνίας.
Η νέα μητέρα θα έχει κοινωνικοποιηθεί πλήρως όταν εσωτερικεύσει αυτές τις
αξίες, όταν έχει μεταμορφωθεί σε «κάποια που πιστεύει στην επιστήμη, βασίζεται
στην τεχνολογία, αναγνωρίζει την κατωτερότητα της (συνειδητά ή ασυνείδητα), και
έτσι σε ένα επίπεδο αποδέχεται τις αρχές της πατριαρχίας» (Davis-Floyd
1992:153). Αυτές οι επιδράσεις μπορεί να είναι ευρύτερες και μακροπρόθεσμες: «.
«Μία τέτοια γυναίκα θα έχει την τάση να ακολουθεί τις επιταγές της κοινωνίας και
να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις των ιδρυμάτων» (Davis-Floyd 1992:153), και σε
άλλες φάσεις της ζωής της, στην διατροφή5 και ιατρική περίθαλψη των παιδιών,
στην ανατροφή τους, στην εκπαίδευση τους. Μαθαίνουν να προσαρμόζονται στις
κοινωνίες της πειθαρχίας, στις οποίες, σύμφωνα με την ανάλυση του Michel

4
Παγκοσμίως αναγνωρισμένος στοχαστής, συγγραφέας, και υποστηρικτής εξελικτικών πρακτικών
ανατροφής των παιδιών (http://www.enlightennext.org/magazine/bios/joseph-chilton-pearce.asp)
5
Η υπονόμευση του θηλασμού πχ από τα νοσηλευτικά ιδρύματα είναι κοινός τόπος.

11
Foucault, «τα άτομα πάντα πηγαίνουν από το ένα κλειστό περιβάλλον στο άλλο»,
από το ένα ίδρυμα με τους δικούς του κανόνες και περιορισμούς σε ένα άλλο: 6 από
το μαιευτήριο στο ιατρείο του παιδιάτρου, μετά στον παιδικό σταθμό, στο σχολείο.
Αντίθετα, γυναίκες που δεν ενστερνίστηκαν τις βασικές αξίες τείνουν επίσης να
υιοθετούν εναλλακτικές πρακτικές για την ανατροφή των παιδιών και την υγεία
τους, όπως τον αποκλειστικό θηλασμό, τον μη-εμβολιασμό, την οικογενειακή
φροντίδα στο σπίτι, και τις υγιεινές τροφές (Davis-Floyd 1992: ). Αυτή η αλλαγή
επιστημολογικού παραδείγματος που ξεκινά για ορισμένες γυναίκες από τη γέννα
κάνει ακόμη πιο εμφανή τον κοινωνικό-ιδεολογικό ρόλο των μαιευτικών
τελετουργιών.
Οι μαιευτικές τελετουργίες ως υποκατάστατα τελετών μύησης
Οι μαιευτικές «τελετουργίες» παίζουν και έναν άλλο κοινωνικό ρόλο: έχουν
υποκαταστήσει τις θρησκευτικές ή κοσμικές τελετές μύησης για τις γυναίκες.
Στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες οι τελετές που θα συνόδευαν τις διάφορες
φάσεις της αναπαραγωγής φαίνεται ότι έχουν εκλείψει. Δεν υπάρχουν πια
«πνευματικές ή ανθρωπιστικές τελετές μύησης» (Davis-Floyd 1992:1) για τις
σημαντικές αλλαγές που αποτελούν η εγκυμοσύνη και η γέννα στη ζωή μιας
γυναίκας, τελετές όπου να αναγνωρίζεται η σημασία τους ως φορείς ζωής, και
να συνδέονται με τις άλλες γυναίκες, μητέρες, κόρες, αδελφές, συλλογικές
τελετές αλληλεγγύης και εορτασμού. Τα «περάσματα» στην εφηβεία
(περίοδος) και στη μητρότητα (τοκετός) συχνά δεν έχουν καν τελετές. «το
μικρό κορίτσι γίνεται γυναίκα, σύζυγος και μητέρα μόνη της, ή στην καλύτερη
περίπτωση με τη μητέρα της ή ένα υποκατάστατο» (Irigaray 1991:191).
Οι μαιευτικές διαδικασίες αναλαμβάνουν σε κάποιο βαθμό τη θέση τελετών
μύησης, αλλά η μύηση στις πατριαρχικές αξίες ίσως να μην «μας διδάσκει πώς
να αγαπούμε τις άλλες γυναίκες, να ζούμε μαζί τους», όπως ορίζει τη
χρησιμότητα των τελετών για τις γυναίκες η φεμινίστρια φιλόσοφος Luce
Irigaray, τελετών που να προωθούν «αξίες τις οποίες μπορούμε να
μοιραστούμε αν πρόκειται να υπάρξουμε και να αγαπούμε ή μια την άλλη ως
γυναίκες» (Irigaray 1991:192). Η Irigaray προειδοποιεί: χωρίς τέτοιες
τελετές «η αμοιβαία καταστροφή [των γυναικών] είναι μία μόνιμη
πιθανότητα».
Στον τεχνο-ιατρικό τοκετό τις μητέρες τις φροντίζουν άλλες γυναίκες, οι μαίες,
όπως και στον «παραδοσιακό» τοκετό. Οι μαίες είναι οι πρώτοι άνθρωποι με τους
οποίους έρχεται σε επαφή η επίτοκος, περνά μαζί τους την περισσότερη ώρα, πριν,
κατά τη διάρκεια, και μετά τον τοκετό. Όμως υπάρχουν ορισμένες διαφορές: οι μαίες
επιφορτίζονται με την εφαρμογή του τεχνοκρατικού μοντέλου, ακολουθώντας
προειλημμένες αποφάσεις του πρωτοκόλλου και των ανωτέρων τους, των
μαιευτήρων. Οι επεμβατικές και ταπεινωτικές πρακτικές όπως το κλύσμα και το
ξύρισμα ή η καθήλωση στο μαιευτικό κρεβάτι εκτελούνται από τις μαίες και όχι τους
γιατρούς. Το μοντέλο του τεχνο-ϊατρικού τοκετού δεν μοιάζει, δομικά τουλάχιστον,

6
Μια ανάλυση του Gilles Deleuze (1995:177) για τη σύγκριση των «κοινωνικών της πειθαρχίας» με τις
«κοινωνίες του ελέγχου».

12
να προωθεί γυναικοκεντρικές (Kitzinger 2000) αξίες, το «να αγαπούμε η μια την
άλλη ως γυναίκες».

13
Ο εντοπισμός των μαιευτικών τελετουργικών πρακτικών στο χώρο
Από τις ‘ετεροτοπίες της κρίσης’ μέχρι τους ‘νέους’ τόπους για τον ‘ολιστικό’ τοκετό,
οι τελετουργίες του τοκετού εξαρτώνται από και αλληλεπιδρούν άμεσα και έμμεσα με
τους χώρους στους οποίους εκτελούνται. Ο χώρος είναι ένας ενεργός παράγοντας
στην τελετουργία τόσο όσο και τα ίδια τα πρόσωπα, οι μυούμενες και οι τελούντες
τις τελετουργικές διαδικασίες.
Στην βιβλιογραφική έρευνα θα προσπαθήσω να εξετάσω την υπόθεση ότι οι
σύγχρονοι χώροι του τοκετού έχουν χαρακτηριστικά κοινά με:
α) τους «ιερούς» χώρους θρησκευτικών τελετών
β) τους τόπους του τοκετού του παρελθόντος σε «πρωτόγονες»/προ-αγροτικές και
σε «παραδοσιακές»/προβιομηχανικές κοινωνίες
και γ) πως τροφοδοτούν τον τελετουργικό-επικοινωνιακό
χαρακτήρα των μαιευτικών πρακτικών, τις καθιστούν δυνατές και ενισχύουν το
νόημα τους
Μέσω των παραδειγμάτων των δύο μαιευτικών κλινικών του Βόλου, τις οποίες
εξετάζω στην επιτόπια έρευνα, ελπίζω να δείξω ότι τόσο οι προδιαγραφές και
τεχνικές απαιτήσεις, όσο και η χρήση αυτών των χώρων, εξυπηρετούν κυρίως
επικοινωνιακούς-τελετουργικούς σκοπούς παρά ορθολογικούς-τεχνικούς, όπως
τους ορίζει ο Leach (1976, από Davis-Floyd 1992:7).
Οι τυπικοί χώροι για τη γέννα στο τεχνοκρατικό μοντέλο ακολουθούν και
υποστηρίζουν ένα τυπικό μαιευτικό πρωτόκολλο. Σχεδιάστηκαν για να καλύψουν τις
τεχνικές-λειτουργικές του ανάγκες και σε μεγάλο βαθμό προδιαγράφουν την πορεία
της γέννας. Η τυποποίηση στην οργάνωση και χρήση του χώρου που ακολουθεί κσι
εξυπηρετεί την τυπικότητα των μαιευτικών διαδικασιών, η διαφοροποίηση του από
τους χώρους της καθημερινότητας, η θεατρικότητα της δράσης, η μνημειακότητα της
κατασκευής και του κοινωνικού του ρόλου (βλ. Lefebvre 1991) εξυπηρετούν τον
επικοινωνιακό του ρόλο προσδίδοντας στο σύγχρονο μαιευτήριο ιδιότητες
τελετουργικού χώρου.
Εφαρμόζοντας και πάλι την ‘εννοιολογική τριάδα’ του Lefebvre, η παραγωγή των
χώρων των μαιευτηρίων μπορεί να εξεταστεί ως προς την υλική-τεχνική της
διάσταση, τον τρόπο χρήσης της, και την συμβολική της αναπαράσταση:
Α. Υλικά χαρακτηριστικά των μαιευτικών κλινικών
Η οργάνωση του χώρου στα μαιευτήρια ακολουθεί ειδικές τεχνικές προδιαγραφές
που καλύπτουν τις λειτουργικές απαιτήσεις του τεχνο-ιατρικού μοντέλου και μέσω
αυτών ικανοποιούν τις συμβολικές-επικοινωνιακές ανάγκες του.
1. εντάσσεται στο επιστημολογικό-ιδεολογικό πλαίσιο της ορθολογικής-
φονξιοναλιστικής αρχιτεκτονικής
2. η σχέση τους με την πόλη τα διαχωρίζει από τους καθημερινούς χώρους
διαβίωσης-συνιστούν ‘ετεροτοπίες’
1. το μέγεθος των μαιευτικών μονάδων συχνά δυσχεραίνει την οικειοποίηση του
χώρου από τις επίτοκες και τις οικογένειες τους

14
 2. η εσωτερική τους διαρρύθμιση, τα υλικά των χώρων, ο εξοπλισμός, οι
(υποτιθέμενες) συνθήκες καθαριότητας και υγιεινής εντείνουν τον
ιδρυματικό τους χαρακτήρα και το κύρος του ιατρικού προσωπικού-την
ιατρικοποίηση
3. η τυποποίηση των χώρων στο ίδιο κτίριο αλλά και μεταξύ διαφορετικών
κτιρίων βάσει της υπάρχουσας νομοθεσίας
Β. Λειτουργία και χρήση των χώρων στα μαιευτήρια
Η χρήση του χώρου εμπεριέχει πολλά από τα χαρακτηριστικά της τελετουργίας:
1. ως μέρη εκτός της καθημερινής ζωής, η είσοδος σε αυτόν είναι ελεγχόμενη
και επιτρέπεται μόνο στους μυημένους/ες ή σε αυτούς/αυτές που πρόκειται
να μυηθούν
2. η είσοδος και η έξοδος συνοδεύονται από τυποποιημένες διαδικασίες με
συμβολικό χαρακτήρα
3. υπάρχει μια διαβάθμιση της προσβασιμότητας των χώρων
4. η χρήση του χώρου ακολουθεί προκαθορισμένες τυπικές τελετουργικές
διαδικασίες κατά τη διάρκεια του καθαυτού γεγονότος, της προετοιμασίας,
των ωδίνων και του τοκετού, της φροντίδας του μωρού και της λοχείας
5. οι κινήσεις και οι θέσεις των ανθρώπων μέσα σε αυτόν τον χώρο ακολουθούν
ένα προκαθορισμένο τελετουργικό7 και οι δραστηριότητες έχουν έντονο το
στοιχείο της θεατρικότητας
Γ. Συμβολικοί στόχοι του τελετουργικού χώρου
Κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στο μαιευτήριο, συντελείται μία ψυχολογική-
γνωστική μεταμόρφωση των μυούμενων ώστε να βγουν διαφορετικές/οί απ’ ότι ήταν
όταν μπήκαν. Η ανθρωπολόγος Davis-Floyd (1992) προτείνει μια ερμηνεία του
μαιευτηρίου ως τελετουργικού χώρου που συντηρεί και αναπαράγει τις βασικές αξίες
της δυτικής τεχνοκρατικής και πατριαρχικής κοινωνίας. Στον σύγχρονο κόσμο, τα
μαιευτήρια επιτελούν μέρος του ρόλου που ανήκε στα μνημεία. Χρησιμοποιώντας τις
έννοιες του μνημείου και της τελετουργίας μπορεί να γίνει μια περιγραφή-ανάλυση
του συμβολικού ρόλου του μαιευτηρίου ως χώρου και μέσου κοινωνικοποίησης-
ένταξης των νέων μητέρων και των οικογενειών τους στην κυρίαρχη κουλτούρα.
Δεδομένου ότι οι ιατρικές ενδείξεις για τοκετό στο νοσοκομείο είναι περιορισμένες,
αυτό που το νομιμοποιεί είναι ο τελετουργικός του ρόλος.
Αυτό το θέμα γίνεται πολύ πιο ξεκάθαρο όταν εντοπιστεί σε συγκεκριμένους χώρους
και συσχετιστεί με την άμεση εμπειρία πραγματικών ανθρώπων, το πώς
εφαρμόζονται αυτές οι τυπικές διαδικασίες ποιες, πότε, που, και ποια είναι η
ανταπόκριση της κάθε μητέρας σε αυτές.

7
Πρόκειται για μια κατάταξη που βασίζεται στα χαρακτηριστικά της τελετουργίας όπως τα όρισε η
Davis-Floyd (1992:8,9)

15