1.

U V O D

ta je akustika? Akustika je nauka o zvuku. Kao takva, akustika je deo fizike, ali ona se
prouava sa aspekta razliitih oblasti ljudske delatnosti. Interesantni su, na primer, medicinski
aspekti, pravna regulativa (u vezi sa bukom), graevinska akustika, itd, a predmet naih
interesovanja u okviru ovog kursa e biti tzv. tehnika akustika. Sve ove oblasti se prepliu, a
akustiku emo upoznati kroz nekoliko nastavnih celina:
1. Fizika akustika nastajanje i prostiranje zvuka
2. Fizioloka akustika artikulacija i percepcija zvuka i uticaj na oveka (psihofizioloka
akustika)
3. Akustika prostorija akustika obrada prostorija (prilagoavanje nameni)
4. Zatita od buke tehnike mere i propisi
U literaturi se mogu sresti sinonimi, kao to je prostorna akustika umesto akustike prostorija, ili
arhitektonska umesto graevinske akustike. Sree se i pojam psiholoka akustika koji zajedno sa
fiziolokom akustikom predstavlja medicinske aspekte akustike.
Akustika je stara nauka. Nauno interesovanje za zvuk datira daleko u prolost. Kao
nauka, akustika doivljava procvat tek sa pojavom elektrotehnike:

elektroakustikih pretvaraa (mikrofona i zvunika),

ureaja za snimanje, prenos i reprodukciju zvuka,

elektronskih mernih ureaja i opreme.

Takva akustika poznata je pod imenom elektroakustika. Elektroakustiku emo prouiti

kroz nekoliko nastavnih celina:

5. Elektro-akustike analogije
6. Elektroakustiki pretvarai mikrofoni, zvunici i slualice
7. Elektroakustiki ureaji ureaji za manipulaciju zvukom i ozvuavanje
8. Snimanje i reprodukcija zvuka mehaniko, magnetno i optiko; analogno i digitalno
9. Prenos zvuka mono/stereo, AM/FM, analogno/digitalno, VoIP
Iz ovako pobrojanih tema oigledno je da je elektroininjer najpozvaniji da se bavi
tehnikom akustikom.

1-1

1-2

Akustika - skripta

Literatura:
[1] Osnovi tehnike akustike, Husnija . Kurtovi, Nauna knjiga, Beograd, 1982. (ima vie
izdanja)
[2] Zbirka reenih zadataka iz tehnike akustike, Husnija Kurtovi, Miomir Miji, Nauna
knjiga, Beograd, 1987.
[3] Zbirka zadataka iz tehnike akustike, Edelenji Gabor, Petar Pravica, FTN Novi Sad, 1984.

Dakle, akustika je nauka o zvuku, pa e na poetku biti rei o znaaju zvuka, istoriji
akustike i elektroakustike i njihovoj primeni.

1.1 ZNAAJ ZVUKA

Koja ula ima ovek? ulo vida, ulo sluha, ulo dodira, mirisa, ukusa i ulo ravnotee.
ulo sluha ima specifinu i veoma vanu ulogu u ivotu oveka. Vano je za opstanak
upozorava ga na opsanost koja dolazi sa bilo koje strane (nekada su to bile zveri, sada su npr.
automobili, avioni i sl.), a tu ulogu zadrava ak i kad ovek spava. Jo vei znaaj ula sluha je
u tome to omoguava ljudima da se sporazumevaju i komuniciraju govorom (ili drugim
zvukom: sirena, muzika). ta je alternativa? Za sporazumevanje i komunikaciju meu ljudima na
raspolaganju su jo pantomima (gestovi i mimika) i, naravno, pismo. Zvuk ima vei domet od
pantomime. Glasom se mogu bolje izraziti, a ulom sluha osetiti, sve nijanse u oseanjima,
smisao i znaenje poruke. Osim toga, uho 1 je kroz pesmu i muziku od najranijih vremena
zadovoljavalo potrebu oveka za neim to prevazilazi golu egzistenciju. Moemo zakljuiti da
je zvuk veoma vano sredstvo za prenos informacija, a uho moan prijemnik takvih informacija.
Nauno interesovanje za zvune pojave vezano je za muziku i muzike instrumente, a
datira u doba razvijene grko-rimske naune delatnosti. Tada su ve bili poznati zakoni o vezi
izmeu visine tona i duine ice, odnosno cevi, kao i neki zakoni o prostiranju i refleksiji zvuka.
Iz tog istorijskog doba su mnoga otvorena pozorita (amfiteatri) sa veoma dobrom akustikom.
Jedan od najpoznatijih je amfiteatar pored Akropolja u Atini; tamo se i dan danas odravaju
koncerti. Srednji vek predstavlja stagnaciju u svim egzaktnim naukama, tako da se tek u XVII
veku dolazi do nekih fundamentalnih zakona, kao to je npr. veza izmeu broja oscilacija i visine
tona, ili kolika je brzina prostiranja zvuka.

Uho kao personifikacija ula sluha.

Uvod

1-3

Razvoju akustike doprineli su direktno ili indirektno skoro svi poznati fiziari i
matematiari: Njutn, Lajbnic, Ojler, Lagran, Bernuli, Dalamber, Laplas, Furije, Om, Herc i
drugi. Finale razvoja akustike zakljuno sa XIX vekom imamo u delu lorda Rajlija (Rajleight)
Teorija zvuka iz 1877. god. koje predstavlja najznaajnije delo iz teorijske akustike.

1.2 AKUSTIKA I ELEKTROAKUSTIKA

XX vek obeleio je opti razvoj tehnike do kojeg je dolo pre svega zahvaljujui razvoju
elektrotehnike. Posrednik izmeu izvora zvuka i sluaoca vie nije samo elastina sredina
vazduh, nego i elektricitet, a time poinje nova era akustike elektroakustika. Elektroakustika
je donela revolucionarne promene u nainu korienja zvunih informacija: omogueno je
snimanje zvuka i prenos na praktino neogranienu daljinu. Ove promene napravile su snaan
uticaj na mnoge oblasti ljudske delatnosti: brzo sporazumevanje govorom na daljinu telefonija
kao najznaajniji i najzastupljeniji vid komunikacije u poslovnom i drutvenom ivotu, a za
kulturu i zabavni ivot od presudnog znaaja su gramofoni, magnetofoni, ozvuenje, film, radio,
televizija, a danas sve vie i raunari, Internet i CD-i. Ali to nije sve; u mnogim drugim granama
nauke i tehnike, gde se ne radi neposredno o prenosu zvunih informacija iz ujnog opsega,
elektroakustika je nala vanu primenu: muzika (instrumenti), lingvistika, automatsko
prepoznavanje govora, identifikacija i verifikacija govornika, konverzija teksta u govor
vetaka sinteza govora, arhitektura (akustika prostorija), graevinarstvo i urbanizam (suzbijanje
buke), mainstvo (otkrivanje defekata pomou zvuka), primena ultrazvuka u industriji, plovidba i
ribarstvo (lociranje objekata pomou ultrazvuka), medicina (primena ultrazvuka u dijagnostike i
terapeutske svrhe), poljoprivreda i stoarstvo (razni bioloki efekti) itd. U svim ovim oblastima
trai se saradnja i pomo elektroakustiara.
Da bi jo jednom sagledali gde se sreu akustika i elektroakustika pogledajmo sliku 1.

1-4

Akustika - skripta
um ambijenta
buka
vetar
ptice

direktan put
zvuno
polje

SISTEM PRENOSA
MIKROFON
izvor zvuka
ovek
muziki
instrument

ZVUNIK
slualac

elektroakustiki pretvarai

Slika 1. Prenos zvuka od izvora do sluaoca

Akustika prouava nastajanje zvuka, prenos kroz elastinu sredinu (npr. vazduh) i prijem
(percepciju) zvuka. Elektroakustika poinje od pretvaraa koji zvune pojave pretvara u
elektrine mikrofon, a zavrava se pretvaraem koji elektrine signale pretvara ponovo u zvuk
zvunik. Izmeu je sistem prenosa koji moe biti samo linija kao kod Belovog telefona, a moe
biti i sloen sistem kao to je viekanalni stereo radio prenos ili ak kombinovani prenos zvuka i
podataka, npr. preko Interneta (VoIP Voice over Internet Protocol). Osim toga sistem
prenosa moe biti sistem za snimanje i reprodukciju.

2. FIZIKA AKUSTIKA

2.1 Osnovni pojmovi

Fizika akustika prouava nastajanje i prostiranje zvuka.
Zvuk nastaje kada doe do odreenog oscilovanja estica neke elastine sredine. U
obinom smislu rei zvuk je ono to oseamo ulom sluha, pa se pod pojmom elastina sredina
obino podrazumeva vazduh, mada se zvuk po slinim principima generie i prostire i u
tenostima pa i u vrstim telima. Zvuka nema u vakuumu jer tamo nema ta da osciluje nije
elastina sredina.
Zvuno polje je deo prostora u kojem egzistira zvuk. Osnovna veliina koja karakterie
zvuno polje jeste zvuni pritisak p, koji se kao i atmosferski pritisak ps izraava u paskalima
Pa, 2 ali je za 5-6 redova veliine manji. Atmosferski pritisak se kree oko 1b (Bar), npr.
998mb, to je oko 105Pa, i ne menja se brzo u toku vremena. Zvuni pritisak je reda veliine b
i, za razliku od atmosferskog (statikog) pritiska, okarakterisan je velikim brojem promena u
sekundi. Najslabiji zvuk koji ujemo je p0= 0,1Pa to je za 106 tj. milion puta manje od
atmosferskog pritiska, a i najjai zvuk koji ovek moe podneti je jo uvek reda promila od
atmosferskog. Javljaju se i vei zvuni pritisci, npr. kada avion probije zvuni zid. Osim zvunog
pritiska, u praksi se esto koristi intenzitet zvuka, veliina koja je direktno srazmerna sa p, a
koja se uobiajeno izraava kao nivo u dB.
Razlikuju se prirodni (sferni) talasi koji se radijalno ire od zvunog izvora i u svim
pravcima u prostoru imaju iste karakteristike, i ravni zvuni talasi koji imaju ravne talasne
frontove, kao na slici 2. U praksi se javljaju samo sferni talasi, ali i oni, daleko 3 od izvora a
lokalno posmatrano, lie na ravne talase.
klip
sila

Slika 2. Sferni i ravni zvuni talasi 4

Pritisak je mera sile po jedinici povrine: 1Pa = 1N/m2 = 10b

Izvor zvuka je obino dovoljno udaljen od uha pa se moe rei da ono to mi sluamo ima karakteristike ravnog talasa.
4
Gue linije simbolizuju oblasti sa veim zvunim pritiskom.
3

2-1

2-2

Akustika - skripta

Talasni front je geometrijsko mesto taaka sa istim talasnim stanjem.

Da bi pojasnili ove pojmove, posmatrajmo loptu koja se iri i skuplja po, npr. sinusnom
zakonu, kao na slici 3. Talasni front zvunog polja (take jednakog zvunog pritiska) iri se
radijalno u svim pravcima, kao kad ubacimo kamen u vodu: kamen rastera vodu oko sebe
izdigne talas koji se radijalno iri po povrini vode, zatim potone ostavljajui udubljenje iznad
sebe u koje se sjuri voda nazad, itd. Kod lopte koja pulsira uoavamo talasni front u obliku sfere
i vidimo da intenzitet zvunog pritiska opada sa rastojanjem od izvora jer raste zapremina
zahvaena zvunim poljem. Na slici 3. punom linijom prikazana je promena pritiska u zavisnosti
od rastojanja od izvora zvuka, u jednom trenutku. U narednom trenutku maksimumi se odaljuju
od izvora i smanjuje im se intenzitet (isprekidana linija na slici 3.). Ustvari, estice samo osciluju
oko ravnotenog poloaja, a prostire se pojava - zvuk i daje utisak kretanja. Evo nekoliko slinih
primera: vetar preko peninog polja, domine kad jedna drugu rui, ili plovak na zatalasanoj vodi
osciluje gore-dole, a vrh talasa se kree radijalno po povrini i relativno mnogo bre.
Zvuno polje - trenutna fotografija

t = t0 = const

pt

p = pt - ps
t = t0 + t

ps

p << ps

x0

Slika 3. Promena zvunog pritiska u funkciji rastojanja od zvunog izvora

Fizika akustika

2-3

Elementi koji opisuju oscilovanje estica elastine sredine u zvunom polju su: brzina,
pomeraj i ubrzanje. Brzina estice v jeste sinusoidalna veliina koja je maksimalna (reda
veliine cm/s) kada je estica u ravnotenom poloaju, a minimalna (tj. 0) kad je estica
maksimalno udaljena od ravnotenog poloaja, slika 4. Pomeraj estice je takoe sinusoidalna
veliina; u vazduhu i u tenostima pomeraj je u pravcu
prostiranja zvunog talasa (longitudinalni talas), a kod
prostiranja zvuka kroz vrsta tela javljaju se i transferzalni
talasi.

v = d/dt
Slika 4. Oscilovanje estica u
zvunom polju

Talasna duina je rastojanje izmeu dva identina stanja u pravcu prostiranja

zvunog talasa, to je na slici 3. oznaeno kao rastojanje izmeu dva maksimuma.
Ako se promena zvunog pritiska prati u jednoj taki u toku vremena, dobijamo zavisnost
kao na slici 5. Razmak izmeu dva identina stanja po vremenskoj osi jeste perioda promene
zvunog pritiska T. Ona definie vremenski interval koji je potreban da se izvri jedan ciklus
promene, jedna oscilacija. Broj oscilacija u jednoj sekundi naziva se frekvencija zvuka f = 1/T.
U nekoj drugoj taki zvunog polja, npr. dalje od izvora, zvuni pritisak menja se po istom
sinusnom zakonu, iste je frekvencije, eventualno je drugaije faze, a sigurno manje amplitude
(isprekidana linija na slici 5.).
Zvuna pojava se prostire konstantnom brzinom c. Brina zvuka u vazduhu iznosi oko
340m/s, to je daleko vie od brzine oscilovanja estica v koja je reda cm/s. Tako je put koji
prevali zvuni talas frekvencije f za vreme jedne svoje periode T jednak talasnoj duini
= cT =c/f.
p

x = x0 = const
x = x0 + x

Slika 5. Promena zvunog pritiska u toku vremena u jednoj taki zvunog polja

2-4

Akustika - skripta

Da bi opisane promene u vazduhu nae uho registrovalo kao zvuk potrebno je da on bude
dovoljnog intenziteta i da se oscilacije estica vazduha odvijaju 20 do 20.000 puta u sekundi, tj.
zvuk mora biti frekvencije 20Hz do 20kHz da bi ga ovek mogao uti. Ispod tog ujnog opsega
je infrazvuk koji ovek ne uje, ali osea kao vibracije ako je dovoljnog intenziteta (npr.
zemljotres). Iznad ujnog podruja je ultrazvuk koji neke ivotinje mogu da uju (slepi mi,
delfin, psi i neke vrste ptica). Opsegu frekvencija od 20Hz do 20kHz odgovaraju talasne duine
zvuka od priblino 20m do 2cm. Tako zvuk sa uestanou od 100 promena u sekundi ima
talasnu duinu 100= c/f = 340/100 =3,4m, dakle, potrebno je 3,4 metra da bi se razvio zvuni
talas na 100Hz. 1000= 34cm, 10000= 3,4cm.
Spektar zvuka predstavlja frekvencijski sadraj. Na osnovu spektra, tj. frekvencija
prisutnih u zvuku, razlikujemo jedan zvuk od drugoga. Na slici 6. prikazani su primeri prostog,
sloenog i kontinualnog spektra. Prost zvuk je zvuk na jednoj uestanosti, npr. test ton. Sloen
zvuk imamo kod muzikih instrumenata i kod vokala. U ovakvim spektrima obino se uoava
harmonijska struktura; najnii harmonik nalazi se na osnovnoj uestanosti koja je nia kod
mukih glasova, via kod enskih, a najvia kod deijih, piskavih glasia. Via osnovna
uestanost povlai razmaknutije harmonike i ukazuje da se radi o deijem glasu. Dubok muki
glas imae puno sabijenije harmonike na frekvencijskoj osi. Kontinualan spektar imaju umovi,
buka i konsonanti. Oblik obvojnice spektra karakterie boju zvuka.

f
p

f
p

Slika 6. Primeri spektara zvunih signala

Fizika akustika

2-5

2.2 Akustika talasna jednaina

Zvuno polje okarakterisano je promenama zvunog pritiska p, koja se kao pojava
prenosi konstantnom brzinom c, kroz elastinu sredinu u kojoj osciluju estice oko svog
ravnotenog poloaja brzinom v (sinusoidalna veliina).
Dakle, postoji itav niz fizikih veliina koje se odnose na jedan zvuni talas. Relaciju
izmeu tih veliina uspostavlja akustika talasna jednaina. Ona se izvodi na osnovu tri
parcijalne diferencijalne jednaine:
1. Jednaina dinamike ravnotee stavlja u relaciju promene p u prostoru sa promenom v u
vremenu.
2. Jednaina kontinuiteta povezuje promenu brzine v u prostoru sa elastinim promenama
elementarne zapremine vazduha.
3. Promena zapremine vazduha u zvunom polju u adijabatskoj sredini jednaina vezana
za termodinamike procese u elastinoj sredini koja povezuje relativnu promenu zapremine
vazduha (u adijabatskoj sredini) sa promenom zvunog pritiska.

Akustika talasna jednaina bie izvedena za ravne i sferne zvune talase.

2.2.1 Akustika talasna jednaina za ravne zvune talase

Ravni zvuni talasi postoje u cevi idealno glatkih, krutih zidova (nema trenja, ne vibrira i
ne uzima zvunu energiju), poprenog preseka S, u kojoj osciluje klip pod dejstvom sile F, kao
na slici 7.
Posmatramo zapreminu dela cevi V = S x, u kojoj se nalazi odreena masa vazduha
m = V, na koji deluje pritisak razliitog intenziteta sa jedne, odnosno sa druge strane.

2-6

Akustika - skripta

m = V
x + x

pt (x ) V = S x pt ( x + x )

x << =

c
f

pt S

pt + t x S
x

Slika 7. Ravan zvuni talas

Ako je dimenzija zapremine x << dovoljan je prvi izvod da bi se aproksimirala razlika
pritisaka na masu vazduha u toj zapremini, pt(x) i pt(x+x), sl. 8
p t ( x + x ) = p t ( x ) +

p t ( x)
2 p t ( x) 2
p ( x)
x +
x + ... pt ( x) + t
x
2
x
x
x

x x + x

Slika 8. Promena pritiska u dve bliske take (x << ) aproksimira se linearnim priratajem

Fizika akustika

2-7

2.2.1.1 Jednaina dinamike ravnotee

Razliit pritisak na krajevima zapremine V = Sx prouzrokovae kretanja mase
vazduha u toj zapremini, pa e doi do ravnotee s inercijalnom silom pS = ma.
Rezultujua sila (usled razlike p) na masu vazduha u zapremini V, a u smeru x-ose je:

p
p
p

pt S pt + t x S = t x S = V
x
x
x

jer je

pt = p s + p i

p s = const .

Ravnotea sila (pS = ma) uspostavlja relaciju izmeu zvunog pritiska p i brzine oscilovanja
estica v:

p
dv
V = V .
x
dt

Totalna promena brzine oscilovanja estica elastine sredine v svodi se na parcijalnu promenu u
vremenu:
v v
dv v v x v
= + = + vx
x t
dt t x t t

Zanemarivanje promene brzine v du x-ose opravdano je jer za npr. v = A e j ( t -kx) , gde je

k = c talasni broj

v
= v
t

v
= k v
x

v
v
v
= v >> v
= k v2 = v
t
x
c

jer je

v << c.

Dakle, na osnovu ravnotee sila pS = ma, dolazi se do jednaine

p
v
=
x
t

(1) JEDNAINA DINAMIKE RAVNOTEE

Jednaina dinamike ravnotee uspostavlja relaciju izmeu promene p u prostoru i

promene v u vremenu (pretpostavka x << =
i srednje frekvencije ).

c
, kao i zanemareno trenje su korektniji za niske
f

2-8

Akustika - skripta

2.2.1.2 Jednaina kontinuiteta

x + x

x dt
v +
x

vd t

Slika 9. Elastine deformacije zapremine vazduha u zvunom polju ravnog talasa

Uoena masa vazduha V koja se trenutno kree (osciluje), brzinom v na mestu x, a

brzinom v +

v
x na mestu x+x (razlika brzina u takama na rastojanju x <<
x

aproksimirana je linearnim priratajem iz istih razloga kao kod pritiska na slici 8.).
Zbog razliite brzine na krajevima, zapremina V u kojoj je uoena masa vazduha m, trpi
elastine promene ne samo da se kree (talasa, osciluje), nego se i deformie.

x : d x = v x dt
v

x + x : d x + x = v x + x x dt
x

dV =

vx
x S dt
x

dV v
=
dt
V
x

- apsolutna promena zapremine u kojoj je masa vazduha m

(2) JEDNAINA KONTINUITETA

Relativna promena zapremine izraena preko promene brzine oscilovanja estica u

prostoru naziva se jednaina kontinuiteta.

Fizika akustika

2-9

2.2.1.3 Relativna promena zapremine u adijabatskoj sredini

Dakle, pri prostiranju zvunog talasa dolazi do sabijanja, ili irenja volumena
(zapremine) slojeva vazduha mase m = V. Ove promene gustine =

m
direktno su
V

povezane sa promenom pritiska i/ili temperature (toplote):

pt V = n R T

nR = const (R je univezalna gasna konstanta)

Ako se radi o sporim promenama vaie izotermiki zakon:

pt

= f (T )

Kod brzih promena, kao to je zvuk (20Hz 20kHz) toplota nema vremena da pree sa mesta
vee gustine na mesto manje gustine , pa vai, tzv. adijabatski zakon:
pt

= const f (T ) , odnosno

pt V = const .

Cp
je odnos specifinih toplota pri konstantnom pritisku i zapremini (u vazduhu je 1.4).
Cv

Dakle, interesuje nas

dV
= ? za adijabatske promene.
V

V dpt + pt V 1 dV = 0
dV dV
1
=
=
dp
V
V
pt
kg
m3

pt = c 2

= 1 .2

dV
1
=
dp
V
c2

(3) PROMENA ZAPREMINE U ADIJABATSKOJ SREDINI

na 20C u vazduhu.

Pritisak se menja na raun promene zapremine i obrnuto, a toplota se ne stie razmenjivati zbog
brzih promena zvunog pritiska.
Izrazi (2) i (3) izraavaju relativnu promenu zapremine uoene mase elastine sredine (vazduha),
jednom u funkciji razlike brzina oscilovanja estica u zvunom polju, a drugi put u funkciji
promene zvunog pritiska. Izjednaavanjem (2) i (3) dobija se veza izmeu promene pritiska u
vremenu i promene brzine u prostoru (obrnuto od (1)).
p
v
= c2
t
x

(4) ZAKON ODRANJA MATERIJE

Relacija koja povezuje totalnu promena p u vremenu i promena v u prostoru izraava zakon o
odranju materije koji uzima u obzir gasni zakon.

2-10

Akustika - skripta

Iskoriena je slina aproksimacija za totalnu promenu zvunog pritiska

dp p
koja se moe

dt t

obrazloiti ponovo sa injenicom da je v << c.

Iz jednaina (1) i (4) moemo eliminisati jednu od veliina, npr. v.

2 p
2v
=

2
x t
x

2 p
2v
2
= c
t 2
x t

2 p
2p
2
= c
t 2
x 2

(5) AKUSTIKA TALASNA JEDNAINA ZA RAVNE TALASE

Akustika talasna jednaina daje vezu izmeu promena zvunog pritiska u vremenu i prostoru.

2.2.1.4 Reavanje talasne jednaine za ravan talas

Reavamo ustaljeno stanje (preskaemo prelazno stanje).

Pretpostavimo prostoperiodinu promenu zvunog pritiska u vremenu na mestu x
(posmatramo komponentu na uestanosti = 2f).

p ( x, t ) = p ( x) e jt

(Kompleksna notacija je alat, a interesuje nas realna veliina p(x) = ?)

Na osnovu akustike talasne jednaine (5)

2 p
x
k=

+ k2 p = 0

2 p ( x) e jt

2
c

p ( x) e jt

Homogena diferencijalna jednaina II reda dva reenja.

Karakteristina jednaina: z 2 + k 2 = 0 , z1, 2 = jk

Partikularna reenja su oblika ezx:

z 2 e zx + k 2 e zx = 0

p ( x) = C1 e jkx + C 2 e jkx

C1 i C2 moraju biti amplitude pritisaka:

p ( x, t ) = p d e j ( t kx ) + p r e j ( t + kx )

Prvi sabirak je progresivni talas jer je t1 kx1 = 0 x1 = c t1 , pa sa proticanjem vremena

raste i poloaj talasnog fronta.

Fizika akustika

2-11

Reflektovani talas se javlja ako postoji refleksija u zvunom polju ravnog talasa; sa ili bez nje,
talasni front je ravan! Ako je cev u kojoj posmatramo ravan talas beskonano duga i ako je
sredina homogena, nee doi do refleksije:
p( x, t ) = p e j ( t kx )

Realni deo ove kompleksne notacije je:

x
p = p cos( t kx) = p cos t
c
Uoavamo da amplituda nije funkcija od x, a faza jeste snaga zvuka ne slabi (uz uinjene
pretpostavke), a menja se samo fazni stav. Argument kosinusne funkcije ukazuje na progresivni
karakter direktnog zvunog talasa.
2.2.2 Specifina karakteristina akustika impedansa ravnih talasa

Osim to akustika talasna jednaina definie relaciju izmeu promene p u prostoru i

vremenu, veliki je znaaj relacija do kojih se usput dolo. Posmatrajmo relacije (1) i (4):
p
v
=
x
t

(1)

Jednaina dinamike ravnotee

p
v
= c2
t
x

(4)

Zakon o odranju materije

Sline relacije postoje izmeu napona i struje na elektrinom vodu bez gubitaka:
u
i
= L'
x
t
u
1 i
=
t
C ' x

L je poduna induktivnost
C je poduna kapacitivnost
ANALOGIJE:
pu

vi

L'

c2

1
C'

2-12

Akustika - skripta

Karakteristina impedansa elektrinog voda: Z c =

u
L'
=
i
C'

Specifina karakteristina (karakteristika sredine) impedansa (zbog analogije) ravnog

zvunog talasa:

Z sc =

1
c2

= c =

p i v su u fazi (karakteristika ravnih talasa)

Za svako zvuno polje definie se specifina akustika impedansa:

Zs =

2.2.3 Akustika talasna jednaina za sferne talase

Ravne talase imamo samo u idealnom zvukovodu. U prirodi se javljaju sferni talasi.
Sferni talasi se prostiru iz takastog izvora u svim pravcima, radijalno to su prirodni
talasi (npr. pljesak dlan o dlan). Prelazimo na sferne koordinate, jer ako je koordinatni poetak u
centru sfere, sve promene su funkcija samo od r (ne zavise od ugla i pravca).
pt +

pt
r
r
pt
pt

v dt

Slika 10. Sferni zvuni talas

pS = ma

p
v
r 4 r 2 = 4 r 2 r
r
t

v
p
=
r
t

JEDNAINA DINAMIKE RAVNOTEE (nepromenjena)

Unutranja povr se promeni za 4 r 2 v dt , a spoljanja za

Fizika akustika

2-13

v
(v r 2 )

4 ( r + r ) 2 v + r dt = 4 r 2 v dt + 4
r dt
r
r

Relativni prirataj zapremine je:

1
dV 1 (v r 2 )
= 2
dt =
dp
r
r
pt
V

(ako su promene adijabatske)

dp p

= pt
dt t

jednaina koja govori o zakonu o odranju materije

v 2 v
+
r
r

Promene zvunog pritiska p izazivaju promene zapremine V.

2 p
= pt
t 2

2 v 2 v pt
+

r t t r t

v 2 v
+
, pri emu je poslednji lan zanemariv.
r
r

2 p
2v
=

t r
r 2
2 p 2 p 1 2 p
2 +
=
r r c 2 t 2
r

Posle kraeg sreivanja izraza dobija se:

2
2 ( rp )
2 ( rp )
=

c
t 2
r 2

Dakle, isti oblik izraza kao kod ravnih talasa, samo se pojavljuje proizvod rastojanja i pritiska r p
umesto p.
Reenje:

p=

e j ( t kr )

p r = A e j ( t kr )

Zakon irenja pritiska p od izvora (za neogranienu povrinu i sinusne

promene)

pr = const

amplituda opada sa r zbog irenja pojave.

2.2.4 Specifina karakteristina akustika impedansa sfernih talasa

(analiza karaktera sfernih talasa)

Osim to amplituda opada sa poveanjem rastojanja, kod sfernih talasa p i v nisu u fazi,
tj. Z sc .

2-14

Akustika - skripta

v= j

Z sc =

= j v

k=

je talasni broj

= c

1 + jkr A j ( t kr )
e
j r 2

jkr
1 + jkr

k 2r 2
kr
+ j c
2 2
1+ k r
1+ k 2r 2
= Rs + jX s
= c

Z sc = c

tg =

kr
2 2

1+ k r

e j

X
1
= s
kr Rs

cos
sin

cos
sin
=
= cos
2
1
cos
1+
sin 2
sin 2

Z sc = c cos e j
p
Dakle, odnos

const kao to je kod ravnih talasa, ve postoji fazno kanjenje , v u

odnosu

na

Xs = c

(induktivna

komponenta

jer

struja

kasni

za

naponom,

tj.

kr
> 0 , pa je to oblik jL).
1 + k 2r 2

Treba uoiti da se k i r u izrazu za Zsc stalno pojavljuju u proizvodu kr

f 2

k = = 2 =
, pa frekvencija i rastojanje od izvora (f i r) imaju istu ulogu.
c
c

Fizika akustika

2-15

Kada je rastojanje r veliko u odnosu na talasnu duinu, tj. kada je kr >> 1 impedansa
sfernih talasa postaje realna i dobija vrednost c (kao da je re o ravnom talasu). Isti efekat
imamo i na manjim rastojanjima r, ali na viim f (ali pr = const ostaje). Daleko vee u akustici
znai 3-10 puta, pa se kr >> 1 svodi na r . Tada je:
2

>> 1 jer 2 (3 10)

Zsc

c
Rs
1
c
2
Xs

kr <<1
Xs >> Rs

kr =1

kr

kr >>1
Rs >> Xs

Slika 11. Impedansa sfernog zvunog talasa

Dakle, za r =

c
je Zsc c , kao kod ravnog talasa, ali ostaje pr = const.
f

Na kakvom rastojanju i sa kakvom grekom moemo sferni talas posmatrati kao ravan
talas (po pitanju prirode impedanse)?
Pri r = , tj. na rastojanju od zvunog izvora je tg =

1
Xs
=
= 9 , a toliko
Rs 2

ovek ne zapaa (izoblienja impedanse u odnosu na =0 su svega 1%).

r= za bas znai 3m, a za flautu 30cm. Mikrofon treba udaljiti od klavira da bi se
pretvaraem (mikrofonom) skinula prava boja zvuka.
Ako peva dri preblizu mikrofon, boja tona nije ista ona na koju smo navikli: kad
sluamo sa veeg rastojanja izgubi se fazna razlika p i v, i zvuk dobija obeleja ravnog zvunog
talasa na mestu sluanja.

2-16

Akustika - skripta

2.3 Veliine koje opisuju zvuno polje i izvore zvuka

2.3.1 Intenzitet zvuka

Intenzitet zvuka je akustika energija koja u jedinici vremena proe kroz jedininu
povrinu normalnu na pravac prostiranja talasa, tj. snaga po jedinici povrine.
Intenzitet zvuka je J = pv cos .
Analogna veliina intenzitetu zvuka, u elektrotehnici ima dimenzije elektrine snage.
Elektrina snaga je P = ui cos .
U izrazu za akustiku snagu pojavljuje se i povrina na koju deluje zvuni pritisak.
Akustika snaga je

Pa = Fv cos
= Spv cos

Odnos akustike snage i te povrine je intenzitet zvuka

Pa
= J = pv cos .
S

Intenzitet zvuka za ravne talase:

J = pv =

p2
p
= v 2 c jer je = c
c
v

Intenzitet zvuka za sferne talase:

p2
J = pv cos = v c cos =
c
2

p
jer je

= c cos e j

Kad se intenzitet J izrazi preko p gubi se cos i zato se uvek ovaj izraz koristi.
J=

p 2 Pa
=
isto je i za ravne i za sferne talase jer je to karakteristika take, a ne izvora.
c S

P = J dS (u cevi sa ravnim talasom P = JS)

S

Ako se izvor obuhvati zatvorenom povrinom onda se dobija zvuna snaga izvora:

Pa = J dS .
S

Za sferni talas J = const na lopti:

J 4 r 2 = Pa

Fizika akustika

J=

2-17

Pa W
4 r 2 m 2

intenzitet zvuka na rastojanju r od takastog izvora akustike snage Pa.

Intenzitet sfernog talasa opada sa kvadratom rastojanja!

J=

Pa
r 2

= 4 je pun prostorni ugao

Ako izvor zrai zvuk u polovinu prostornog ugla dobija se 2 puta vei intenzitet:
= 2 J =

Pa
2r 2

Izvor iste snage u uglu zrai u = 4 puta vei J(r)

Izvor iste snage u oku zrai u =

8 puta vei J(r).

Zato ljudi suze ugao zraenja akama oko usta kada se dovikuju (tada je ugao zraenja
jo manji), ili akom se usmeri zvuk u uho kada se ne uje dobro.
J=

Pa
p2
=
r 2 c

1 Pa c
p=
r

J opada sa r 2 , p opada sa r, a sve zbog irenja talasnog fronta.

Kada znamo Pa moemo odrediti p na rastojanju r.

Zvuni pritisak p je ono to se uje, a ne intenzitet!

Sabiraju se intenziteti nezavisnih zvunih izvora:
p=

p1 2 + p 2 2 + ...

J = J1+J2+J3+

To je statistiki rezultat, a kod sinusoida se mora voditi rauna o faznom stavu.

2.3.2 Zvuni protok

Pa

Uvodi se zbog tenje ka potpunoj analogiji sa P = u i cos pv cos = J = .

S

q=

dx
dV
=S
= Sv ili
dt
dt

m3
q = v dS
s
S

2-18

Akustika - skripta

v = const na sferi q = Sv = 4r 2 v

q
p
Za ravan talas:
=
S t
x
p

c
S

= Zac

c 2 q
p
=

S x
t

akustika karakteristina impedansa (koristi se vie od specifine).

Definie se uopte
p

= Za

akustika impedansa

Analogija je potpuna: P = p q cos, i prelazimo u elektrotehniku.

Kada se koja impedansa koristi?
Zsc - kada su date karakteristikeke sredina (,c) i tip zvunog talasa
Za kada se zvuk prostire u talasovodima i u kolima sa koncentrisanim parametrima
(Pored ove dve, sretaemo se jo i sa Zaz impedansa zraenja impedansa kojom je optereen
zvuni izvor povezuje zvuni izvor sa sredinom). Naime, akustiki izvor mora biti snabdeven
energijom od izvora zvuka i optereen impedansom zraenja. Npr. za loptu je:
Zaz =

r = r0

Z sc
(kr0 ) 2
kr0
1

+ j c
2
2
S izvora 4r0
1 + (kr0 )
1 + (kr0 ) 2

Zaz je impedansa prostora u koji izvor zrai zvuk, a r0 je poluprenik sfere (izvora).
Energija se disipira na realnom delu impedanse zraenja, pa je Pa = q02 Raz .

Raz preuzima energiju koju zrai izvor i prenosi je na daljinu, a ne pretvara je u toplotu
kao kod struje.
Elektrini generator proizvodi elektrinu energiju koja se troi na realnom delu
impedanse kojom je generator optereen.
Isto tako, izvor zvuka mora biti optereen akustikom impedansom impedansom
zraenja. Naime, izvor zvuka zrai akustiku energiju u okolni prostor i ona se disipira na
realnom delu impedanse zraenja. Dakle, analogija je gotovo potpuna.

Fizika akustika

2-19

Sutinska razlika je to se ova energija ne pretvara u toplotu, kao kod obinog otpornika,
ve se samo preuzima od izvora i prenosi na daljinu.
Zaz je Za prostora u koji izvor zrai.
2.3.3 Snaga zraenja

Po analogiji sa elektrotehnikom je

Pa = q02 Raz

Raz = Re{Z az }

1
2
4r0

ck 2 r0 2
ckr0

+j
2
2 2
1 + k 2 r0
1 + k r0

Z az =

Pa = q 0

ck 2

4 (1 + k 2 r0 )
2

Realni izvori zvuka: muziki instrumenti, ovek, zvunik; mogu se u oblasti niih f

analizirati kao takasti izvori jer je d < za (20m,2cm) .

3

kr0 << 1 (takasti izvor) Pa = q 0

ck 2
f (r0 ) srazmerno je sa 2
4

Snaga zraenja takastog izvora zavisi samo od protoka koji on stvara, a ne zavisi od
oblika povrine koja stvara protok (obino je to membrana).
q0 = S 0 v0 = S 0 0
Isti protok se moe postii sa manjim brzinama (manjim pomerajima) ukoliko je povrina
membrane vea. Izvori malih dimenzija postii e odreen protok samo uz vee pomeraje
aktivne povrine (membrane) to nije tehniki lako ostvarivo.
Pa = q0

ck 2
z

= S 0 v0

2
zc

= S0 0
2

4
zc

= f ( )

z je prostorni ugao zraenja. Na viim frekvencijama dovoljan je i manji q0 za velike

snage. Na niim frekvencijama potreban je vei q0 za velike snage, a to se praktino postie
poveanjem dimenzija izvora. Npr. elo, bas, fagot niske frekvencije; a pitaljka se uje i na
velikom stadionu.
Autor: prof. dr Vlado Deli
U Novom Sadu, februar 2008. godine