UNIDADE 1

A TRANSICIN DO ANTIGO RXIME ESPAA

CONTEMPORNEA

A familia de Carlos IV, Goya (1800)

Por Antigo Rxime entendemos o sistema econmico, social e poltico que proceda do
feudalismo medieval, que estivo en vigor desde o s. XVI ata a expansin do rxime liberal en
Europa no s. XIX. Os revolucionarios franceses de 1789 chamronlle Antigo Rxime ao estado
de cousas anterior propia Revolucin.
As caractersticas bsicas do Antigo Rxime son as seguintes: Unha economa de base agraria e
seorial, unha poboacin cun rxime demogrfico antigo, unha sociedade estamental baseada
nos privilexios da nobreza e do clero e unha poltica caracterizada polo absolutismo
monrquico.
Durante o sculo XVII e especialmente no XVIII, collen pulo as forzas que pretenden a
transformacin ou a eliminacin dese modelo. Iso debeuse ao auxe da burguesa, ao
desenvolvemento do capitalismo comercial e a aparicin dun novo pensamento, a Ilustracin.
En Espaa, a nova dinasta borbnica, implantou unha serie de reformas ilustradas no s. XVIII,
seguindo o modelo europeo. Pretendase modernizar o Estado sen modificar os aspectos
bsicos do absolutismo. A influencia da Revolucin Francesa, que rematou co absolutismo en
Francia, a pesar dos intentos dos monarcas para evitalo, foi fundamental no proceso
revolucionario que se abriu en Espaa coas Cortes de Cdiz (1810-1814). Aprobaron unha serie

Unidade 1: A transicin do Antigo Rxime. H de Espaa, IES Antn Losada

de leis, como a Constitucin de 1812, que constituron a base do liberalismo (soberana

nacional, igualdade legal, divisin de poderes).
O reinado de Fernando VII (1814-1833) caracterizouse pola loita entre os liberais e os
absolutistas. Os absolutistas, co rei cabeza, impuxronse sobre os liberais ags no breve
perodo do Trienio Liberal (1820-1823). O novo sistema liberal-capitalista non se consolidar
ata o reinado de Isabel II (1833-1868).
1. Espaa no s. XVIII
1.1. Guerra de Sucesin e Decretos de Nueva Planta
No 1700 morreu Carlos II, derradeiro rei da Casa de Austria, sen
descendencia. O enfrontamento entre as potencias europeas por
situar o seu candidato no trono vacante levou Guerra de Sucesin
(1700-1714). Inglaterra, Austria e Holanda apoiaron ao candidato
austraco, fronte as pretensins de Francia, que apoiou ao neto de
Luis XIV, Felipe de Borbn. A Guerra de Sucesin rematou co
Tratado de Ultrech, polo que se recoeca a Felipe como rei,
inicindose a nova dinasta dos Borbns. Unha das disposicins
do Tratado ceda a soberana sobre Xibraltar a Inglaterra.
A monarqua borbnica aplicou unha poltica centralista, seguindo
o modelo do absolutismo francs. A Guerra de Sucesin na que
os reinos da Coroa de Aragn apoiaran ao candidato austraco
foi aproveitada por Felipe V para suprimir os foros (leis propias)
destes reinos mediante os Decretos de Nueva Planta, implantando
nos mesmos a lexislacin de Castela. Unicamente Navarra e as
Provincias Bascas, que apoiaran a Felipe na Guerra, mantiveron as sas leis particulares.
Considerando ter perdido os reinos de Aragn e Valencia, e todos os seus habitantes, pola rebelin
que cometeron tdolos foros, privilexios, exencins e liberdades que gozaban e que lle foran
concedidas as por min e polos meus predecesores, particularizndoos nisto dos demais reinos. E
circunstancia de ser comprendidos entre os demais que lexitimamente poso nesta monarqua
engdese agora o de dereito de conquista; e considerando que un dos principais atributos da
soberana a imposicin e a derrogacin das leis, as cales, podera EU cambiar sen os fundados
motivos que hoxe concorren; xulguei conveniente, as por esto como polo meu desexo de reducir
tdolo meus reinos de Espaa uniformidade dunhas mesmas leis, usos, costumes e tribunais,
gobernndose igualmente todos polas leis de Castela, abolir e derrogar tdolos referidos foros e
privilexios, prcticas e costumes ata aqu observadas nos mencionados reinos, sendo a mia vontade
que estes se reduzan s leis de Castela, sen diferencia algunha en nada, podendo obter por esta razn
igualmente os meus fidelsimos vasalos castelns, oficios e empregos en Aragn e Valencia da mesma
maneira que aragoneses e valencianos poden en adiante gozalos en Castela.. Buen Retiro, a 29 de
xuo de 1707
FREI NICOLS JESS DE BELANDO, Historia civil de Espaa. Parte I (Madrid, 1740)

...Tendo conseguido coa asistencia divina e xustiza da mia causa, pacificado as mias armas o
Principado de Catalua, tocaba a mia soberana establecer goberno no mesmo.
... que no Principado se forme unha Audiencia, presidida polo Capitn Xeral ou Comandante Xeral das
mias Armas.
... As causas da Real Audiencia substanciaranse en lingua castel.
... Haber en Catalua Correxidores... De tdolos expresados Correxidores resrvome a nominacin.
Nueva Planta de la Real Audiencia del Principado de Catalua (1716)

Unidade 1: A transicin do Antigo Rxime. H de Espaa, IES Antn Losada

Reformouse tamn a administracin territorial, cunha divisin do territorio en provincias

mandadas por un Capitn Xeneral. Na Administracin central, os Secretarios de Despacho,
nomeados polo rei foron adquirindo cada vez maior importancia sendo os precedentes dos
ministros. Sen embargo, as pretensins centralistas do Estado non puideron co poder da Igrexa
e dos nobres. Quxose crear un sistema impositivo unificado e que os privilexiados pagasen
tamn certos tributos, pero a resistencia da nobreza e do clero fixo fracasar a reforma da
Facenda. Ademais, cada reino segua a ter a sa propia moda.
1.2. Economa agraria e sociedade estamental
A economa creceu durante o sculo. Espaa era un pas fundamentalmente agrario, en 1797 o
sector agrario agrupaba a mis dun 67% da poboacin activa. O importante incremento da
poboacin pasou de 7 a 11,5 millns de habitantes levou a un aumento da producin, pero
non como consecuencia de maiores rendementos, senn debido a un aumento da superficie
cultivada. A propiedade da terra segua tendo unha estrutura seorial, vinculada nobreza e ao
clero.
Da poboacin activa que se adicaba
industria, a maiora eran artesns en
pequenos obradoiros, agrupados en
gremios, que s abastecan ao mercado
local. A nica industria moderna era a
catal, non agremiada, e centrada nos
estampados de teas de algodn,
chamados indianas xa que a maiora se
exportaban s colonias americanas.
O comercio interior seguiu sendo moi
deficiente. O comercio exterior, en
especial coas colonias americanas,
experimentou un importante crecemento.
A creacin de compaas comerciais e
os decretos de libre comercio de 1778
(antes s se poda comerciar con
Amrica polos portos de Sevilla, ata
1717, e Cdiz despois) favoreceron o
incremento dos intercambios.
Na Espaa do s. XVIII mantvose a
sociedade estamental propia do Antigo
Rxime. Porn, apareceron as primeiras
crticas dos ilustrados contra o
mantemento dos privilexios da nobreza e
do clero. O Terceiro Estado, os que
traballaban e producan, constituan o
90% da poboacin con situacins moi diversas.
1.3. A economa galega no s. XVIII
Galicia no s. XVIII era un dos territorios mis densamente poboados da monarqua hispnica,
cunha densidade de 45 hb por km2. Contaba con case 1.300.000 hb en 1752, aprecindose xa
unha maior concentracin nas zonas costeiras. O intenso poboamento e a falta de recursos
explican que xa existise unha intensa emigracin, calculndose a perda de arredor de 350.000
persoas na segunda metade do sculo. Exista tamn unha emigracin temporal cara Castela e
Andaluca, na poca da sega.

Unidade 1: A transicin do Antigo Rxime. H de Espaa, IES Antn Losada

No crecemento da poboacin xogaron un papel moi importante das plantas americanas

introducidas no s. XVII: o millo e a pataca. O millo na costa e nos vales fluviais e a pataca no
interior. Producase mis, pero os mtodos seguan a ser arcaicos. As explotacins eran cada
vez mis midas, sendo explotadas baixo o sistema foral,
de orixe medieval. Os mosteiros e os fidalgos,
pricipalmente, entregaban as terras aos labregos por un
longo perodo de tempo, a cambio dunha renda en
especie.
O sector pesqueiro, de gran importancia en Galicia,
creceu notablemente coa chegada de comerciantes
catalns que construron fbricas de salazn e
introduciron novas tcnicas na pesca (xbega) e na
conservacin do peixe.
No eido industrial destacaba a industria artesanal do lio.
O traballo era desempeado polas familias labregas no
tempo que lles deixaba o campo, sendo exportados os
lenzos cara Castela. A finais do XVIII mesmo se
importaba lio do Bltico debido ao pulo que acadou esta
industria. En Cervo, o marqus de Sargadelos, tentou
crear unha industria siderrxica, pero non tivo
continuidade. No 1804 comezou a fabricar a cermica tan coecida na actualidade.
1.4. O reformismo ilustrado
O sculo da luces tamn tivo o seu reflexo en Espaa.
Os ilustrados foron unha minora formada por
burgueses e algns membros da pequena nobreza e
do clero. En Espaa, o mis destacado foi Jovellanos,
mentres que en Galicia a obra de mis sona foi a dos
monxes bieitos Padre Feijoo e Padre Sarmiento, que
reivindicaron a cultura propia de Galicia.
A maior preocupacin dos ilustrados foi o progreso
econmico do pas. Isto levounos a criticar
organizacin social dominante e a propoer unha
serie de medidas reformistas apoiados por monarcas
como Carlos III. Medidas que na prctica tiveron
unha eficacia escasa a causa da resistencia dos grupos
privilexiados que van perigar os seus intereses e a
ignorancia dunha poboacin analfabeta apegada aos
costumes tradicionais. Na prctica case nada mudou.
Propuan unha reforma desde arriba, apoindose no
monarca absoluto (dspota ilustrado), pero os
cambios econmicos suxeridos cuestionaban as bases
da propia monarqua absoluta, polo que o rei, ante
oposicin dos grupos privilexiados, sempre freou a
Jovellanos, Goya (1798)
posta en prctica das medidas que mis afectaban ao
poder social da nobreza e do clero (desvinculacin
dos morgados, desamortizacin, contribucin nica, reparto das terras). O lmite das reformas
ilustradas estaba na supervivencia do sistema poltico absolutista. Cando estalou a Revolucin
Francesa eses lmites fixronse mis evidentes.

Unidade 1: A transicin do Antigo Rxime. H de Espaa, IES Antn Losada

2. O IMPACTO DA REVOLUCIN FRANCESA. A GUERRA

CONSTITUCIN DE CDIZ

DA

INDEPENDENCIA

2.1. O impacto da Revolucin Francesa

Os acontecementos que se desenvolveron en Francia a partir de 1789, que remataron coa
monarqua absoluta no pas vecio, explican en grande medida o que aconteceu en Espaa ata
1808. Ao igual que os restantes gobernos europeos, o goberno do novo rei Carlos IV deu
marcha atrs na sa poltica de reformas. Pechou a fronteira francesa establecendo unha especie
de cordn sanitario para impedir o paso de calquera libro e folleto, prohibiu calquera
referencia a Francia, mesmo as crticas contra a Revolucin, e suspendeu tdolos peridicos
non oficiais do reino.
Prohibo a introducin e curso nestes meus Reinos e Seoros de calquera papel sedicioso, e contrario
fidelidade e a tranquilidade pblica, e en consecuencia mando, que calquera persoa que tivera carta
ou papel impreso ou manuscrito desta especie os presente Xustiza, dicindo e nomeando ao suxeito
que llelos entregara, se o soubera; pena de que non facndoo as, ser procesado e castigado;
procedendo as Xustizas coa actividade e a vixilancia que require a sa gravidade, e que tanto interesa
ao ben dos meus amados vasalos.
Orde de Carlos IV, 1791

Estas medidas non foron efectivas. As ideas revolucionarias estendronse por Espaa e polas
colonias americanas. Para os ilustrados o modelo francs sera positivo, anda que moitos
rexeitaban a violencia e preferan a va reformista. Para os estamentos privilexiados, nobreza e
clero, as novas ideas eran unha ameaza para o seu status, e rexeitbanas aludindo a quebra dos
valores tradicionais, como a relixin.
No ano 1792 aboliuse a monarqua en Francia e o rei foi detido, e despois guillotinado, en
1793. Espaa entrou na coalicin internacional contra os revolucionarios franceses, sendo
derrotada, asinndose a paz de Basilea (1795), da que falaremos despois.
2.2. A privanza de Godoy
Floridablanca foi deposto fronte do goberno por Carlos IV en 1792, e substitudo despois
dun breve perodo de Aranda -polo favorito da raa, Manuel Godoy-. O ascenso de Godoy foi
moi mal acollido polo crculo de poder tradicional, que o consideraba un intruso, e s logrou
permanecer tanto tempo a cabeza do goberno pola sa capacidade de intriga e o incondicional
apoio real:
Por ti muri el de Aranda perseguido, / Floridablanca
vive desterrado,/ Jovellanos en vida sepultado / y
muchos grandes yacen en el olvido. / De la madre,
del padre, del marido / arrancaste el honor, y has
profanado, / polgamo brutal, aquel sagrado / que,
indigno, t pisar has merecido. /
Calumnias,
muertes, robos y atentados / con descaro insolente
cometiste, / Oh, t, el ms run de los privados !
Si almirante, si grande te creste / cuando eras
el ms run de los malvados, / hoy el cielo te vuelve a
lo que fuiste.
Soneto satrico de frei Manuel Gil, adicado a Godoy

Godoy, prncipe da paz, Goya (1801)

Ao mesmo tempo el apandou coas culpas dos

males nacionais, como smbolo da corrupcin e da incapacidade da familia real. Nos momentos
de crise, case permanentes neste perodo, reuniu na sa persoa o odio xeneralizado. Tentou
aplicar unha poltica ilustrada, pero os males do pas e a progresiva radicalizacin poltica
requiran medidas moito mis enrxicas.
Unidade 1: A transicin do Antigo Rxime. H de Espaa, IES Antn Losada

A sa poltica exterior puxo a Espaa aos ps do Emperador. Despois dunha guerra

desastrosa contra a Francia revolucionaria que rematara coa Paz de Basilea (1795) e a
concesin a Godoy do ttulo de Prncipe de la Paz, volveuse tradicional alianza con
Francia, nunha posicin de submisin. Era unha alianza antinatural, entre un monarca absoluto
e un goberno republicano que executara ao rei Borbn. Pero era unha alianza vlida para
defender Amrica da presin britnica.
As sucesivas guerras contra Inglaterra foron anda mis desastrosas, quedando o dominio do
Atlntico en mans inglesas e perdendo a Armada na batalla de Trafalgar (1805). A profunda
crise econmica, potenciada pola guerra e a ruptura do comercio con Amrica, provocou o
aumento do malestar social e a hostilidade contra Godoy aumentou. Ao mesmo tempo, arredor
do Prncipe de Asturias, Fernando, reuniuse unha camarilla de conspiradores formada por
nobres reaccionarios partidarios de que Carlos IV abdicase no cada vez mis popular Fernando.
As imposicins de Napolen foron en aumento, ata conclur coa firma do Tratado de
Fontainebleau en 1807. No Tratado pretendase a invasin e o reparto de Portugal. Para
Napolen era un paso mis no seu intento de formar un imperio continental. Para Godoy
tratbase da nica alternativa que tia para salvar a sa posicin poltica.
Carlos IV fora un rei mediocre. O seu favorito Godoy, garboso estremeo, que chegou a ser
todopoderoso en 1792, aos vintecinco anos, gracias ao favor da raa, revelouse como nefasto sobre
todo en poltica exterior. Non soubo evitar nin animar con fe o conflito coa revolucin francesa. En
Basilea, Espaa perdeu Santo Domingo. A alianza francesa que seguiu tivo malos resultados. Custou a
Espaa Trinidad, Luisiana, e por ltimo, en 1805, o desastre de Trafalgar, que, ao entregar as colonias
as sas propias forzas separaba o bloque do mundo hispnico: data esencial para o futuro.
Godoy negociou un reparto de Portugal, que fara del un prncipe herdeiro. Pero os franceses ocuparon
as prazas fortes de Catalua e Navarra, ao mesmo tempo que Lisboa: a independencia espaola
estaba ameazada. A oposicin contra esa poltica a crecendo: unha conspiracin cortes intentou
substitur ao rei polo seu fillo Fernando, quen ao ser descuberto denunciou aos seus amigos,
amosando ter unha alma bastante covarde. Pero a opinin creu ver nel a un heroe e a un mrtir.
Pierre Vilar, Historia de Espaa, pax. 79-80. Crtica 1978

2.3. A guerra da Independencia e a Constitucin de Cdiz

a. O inicio da guerra
O tratado de Fontainebleau permitiu que as
tropas francesas entrasen en Espaa sen
oposicin. Pero axia se viu que a sa
intencin non era s ocupar Portugal, senn
que tamn pretendan ocupar Espaa.
Dndose conta dos acontecementos, Godoy
quixo trasladar familia real a Sevilla e
logo a Amrica. Intento que ocasionou o
levantamento de parte do pobo de Madrid,
instigado pola camarilla de Fernando VII,
que se dirixiu a Aranjuez e obrigou a Carlos
IV a abdicar no seu popular fillo (Motn de
Aranjuez). Por primeira vez un monarca
espaol era forzado a deixar o seu trono
por un levantamento popular.

Motn de A ranjuez

<<Seor meu irmn: V. M. saber sen dbida con pena os sucesos de Aranjuez e os seus resultados,
e non ver con indiferenza a un rei que, forzado a renunciar coroa, acude a prse nos brazos dun
grande monarca, aliado seu, subordinndose totalmente disposicin do nico que pode darlle a sa
felicidade, a da sa familia e a dos seus fieis vasalos.

Unidade 1: A transicin do Antigo Rxime. H de Espaa, IES Antn Losada

Eu non renuncie en favor do meu fillo senn pola forza das circunstancias, cando o estrondo das armas
e os clamores dunha garda sublevada facanme coecer bastante a necesidade de escoller a vida ou a
morte, pois a esta ltima seguira despois a da Raa.
Eu fun forzado a renunciar; pero asegurado agora con plena confianza na magnanimidade e o xenio do
grande home que sempre amosou ser amigo meu, eu tomei a resolucin de conformarme con todo o
que este mesmo grande home queira dispor de nosoutros e da mia sorte, a da Raa e a do Prncipe
de la Paz.
Dirixo a vostede unha protesta contra os sucesos de Aranjuez e contra a mia abdicacin
De V. M. e R. o seu moi afecto irmn e amigo. Carlos.>>
Carta de Carlos IV a Napolen explicando os sucesos de Aranjuez, marzo de 1808.

O Motn de Aranjuez sinalou claramente a debilidade dunha monarqua disputada publicamente

por pai e fillo. Ambos pedan axuda a Napolen e este pensou que era o momento de acabar
coa monarqua borbnica en Espaa. Chamounos a Bayona e obrigounos a renunciar ao trono
no seu nome e el nomeou ao seu irmn, Jos Bonaparte, novo rei de Espaa.
A maiora do pobo espaol ergueuse en masa contra a ocupacin francesa. A guerra comezou o
2 de maio de 1808, cando o pobo de Madrid se levantou contra as tropas francesas ante a sada
cara Bayona dos membros que quedaban da familia real.
Seores Xustizas dos pobos a quen se presentase este oficio de min, o Alcalde Mstoles:
notorio que os franceses apostados nas proximidades de Madrid, e dentro da Corte tomaron a
defensa, sobre este pobo capital, e as tropas espaolas: de maneira que en Madrid est correndo
moito sangue; como Espaois necesario que morramos polo Rey e pola Patria armndonos contra
uns desleais que so color de amizade e de alianza qurennos impoer un xugo pesado, despois de
terse apoderado da Augusta persoa do Rei: procedamos pois, a tomar as activas providencias para
escarmentar tanta perfidia, acudindo ao socorro de Madrid e demais pobos.
Mstoles, dous de maio de 1808. Andrs Torrejn. Simn Hernndez.

Unha carta, escrita por Murat (xefe das tropas francesas en Espaa) ao Emperador en marzo,
anunciaba os feitos posteriores:
Temo que vos enganedes sobre a situacin. A aristocracia e o clero son donos de Espaa: se temen
polos seus privilexios ou existencia, provocarn contra nosoutros un alzamento en masa que poder
eternizar a guerra. Conto con algns partidarios, pero se me presento como conquistador quedareime
sen ningn (...) O Prncipe de Asturias non ten ningunha das calidades necesarias ao xefe dunha
nacin; isto non impedir que se faga un heroe para opoelo a nosoutros (...)

Os motivos do levantamento das masas

populares contra a ocupacin francesa
foron: a defensa da integridade territorial
fronte a un tradicional aliado que os
traizoou; a conviccin do carcter tirnico
de Napolen; e un sentido patritico case
relixioso. Identificbase a patria coa
figura do monarca raptado. Tampouco
se pode esquecer a crtica situacin
econmica que situou nos hosts soldados
franceses a causa dos males. Era unha
poboacin disposta a loitar porque tia
pouco que perder.
Os
levantamentos
antifranceses
estendronse por todo o pas. Iniciouse a
3 de maio de 1808, Goya (1814)
Guerra da Independencia (1808-1814).
A guerra de guerrillas (pequenas partidas ou cuadrillas de homes que, apoindose no
Unidade 1: A transicin do Antigo Rxime. H de Espaa, IES Antn Losada

coecemento do terreo e na complicidade da poboacin, atacaban s tropas francesas sen

presentar nunha unha batalla aberta) vaise a desenvolver fundamentalmente no mundo rural.
Esta forma de guerra vai ter un gran futuro, non s na historia de Espaa, senn tamn na
historia mundial. Trtase da participacin popular contra un inimigo moito mis potente e
poderoso. Algns guerrilleiros, como Espoz y Mina, o Empecinado ou o cura Merino
convertronse en heroes populares. Os espaois contaron coa axuda dos ingleses para expulsar
aos franceses.
Galicia na Guerra da Independencia. Como no resto da Pennsula, en Galicia formronse
Xuntas que trataban de dirixir a loita contra as tropas francesas. A primeira foi a da Corua en
1808 e, despois, creouse a Xunta Suprema do Reino responsable da organizacin do Batalln
Literario composto por universitarios compostelns.
En 1809 o xeneral Soult ocupou co seu exrcito Galicia, perseguindo a un exrcito ingls
dirixido por John Moore, que
pretenda fuxir cara Inglaterra desde
o porto de A Corua. Nos arredores
da cidade produciuse a batalla de
Elvia, onde perdeu a vida este
xeneral que ficou para sempre nos
Xardns de San Carlos da cidade
herculina. A ocupacin francesa
provocou unha oposicin popular e
formacin de guerrillas dirixidas
por lderes como Morillo ou
Cachamua. As accins blicas mis
coecidas foron a reconquista de
Vigo (28-3-1809) e a batalla de
Ponte Sampaio (xuo 1809), que
marcou o final da presenza
Caricatura de Jos I como Pepe Botella
napolenica en Galicia.
b. A poltica francesa
O Estatuto de Bayona. Napolen pretendeu dotar de
legalidade nova monarqua imposta en Espaa. Convocou
en Bayona unha asemblea de deputados que debera estar
formada por cincuenta representantes de cada estamento,
pero s acudiron sesenta e cinco, sendo a maiora nobres.
Esta Xunta Espaola aprobou o chamado Estatuto de
Bayona, que non podemos considerar unha Constitucin,
posto que non foi elaborada por representantes da nacin
espaola. Debe considerarse unha carta outorgada, dada
ademais por un rei estranxeiro. Sen embargo tivo un papel
histrico importante ao obrigar a elaboracin dunha
Constitucin alternativa polos que se enfrontaban aos
franceses.
O Estatuto tia un carcter autoritario. Estableca tres
rganos representativos: Consello de Estado e Senado de
nomeamento real e Cortes estamentais (clero, nobreza, pobo). Recoeca algns dereitos como
a liberdade de imprenta e a inviolabilidade do domicilio. Suprima privilexios seoriais e
declaraba relixin catlica como a nica permitida (sorprende esta declaracin, que hai que

Unidade 1: A transicin do Antigo Rxime. H de Espaa, IES Antn Losada

entender como un intento de gaarse o favor do clero); abola as aduanas interiores e reformaba
a Facenda. En definitiva, suprima as bases xurdicas do Antigo Rxime, pero a penas tivo
aplicacin pola guerra.
En nome de Deus Todopoderoso, Don Jos I Napolen, pola graza de Deus, rei das Espaas e das
Indias: tendo escoitado Xunta Nacional, reunida en Bayona de orde do noso moi caro e moi amado
irmn Napolen, Emperador dos franceses (...)
Decretamos a presente Constitucin (...)
Art. 1. -A relixin Catlica, Apostlica e Romana, en Espaa e en tdalas posesins espaolas, ser a
relixin do Rei e da Nacin, e non se permitir ningunha outra.
Art. 34. -As prazas de senador sern de por vida
Art. 61. Haber Cortes ou Xuntas da Nacin, compostas de 172 individuos, divididos en tres
Estamentos (clero, nobreza, pobo).
Art. 72. Para seren deputado precsase ser propietario de bens races.
Art. 88. -Ser libre toda especie de cultivo e industria.
Art. 90. -Non se poder conceder privilexio algn particular de exportacin.
Art. 96. -As Espaas e as Indias gobernaranse por un s Cdigo de leis civs e criminais.
Art. 97. -A orde xudicial ser independente nas sas funcins
Art. 99.-O rei nomear a tdolos xuces.
Art. 116. -As aduanas interiores quedan suprimidas en Espaa e Indias.
Art. 117. -O sistema de contribucins ser igual en todo o Reino.
Art. 140. -Os servizos e os talentos son os nicos que proporcionan os ascensos.
Art. 145. -Dous anos despois de terse executado totalmente esta Constitucin, establecerase a
liberdade de imprenta.
Estatuto de Bayona, 8-7-1808; recollido de Sainz de Varanda, Coleccin de leis fundamentais

O afrancesados. Jos I contou co apoio de un amplo grupo de nobres, cargos militares, alto
clero, burgueses e burcratas. Pero hai que distinguir entre aqueles que o apoiaban por
conveniencia e os que sempre viron a Francia como un modelo de progreso. A guerra non
deixaba moito tempo para elixir e moitos vronse obrigados a xurar a constitucin forza.
Outros colaboraron sinceramente pensando que era o mellor para o pas. Tian ideas ilustradas,
sendo partidarios dunha Monarqua forte que impuxera reformas moderadas que evitasen a
insurreccin popular. Quince mil afrancesados abandonaron Espaa coas tropas francesas ao
acabar a guerra.
c. Das Xuntas s Cortes de Cdiz. A Revolucin espaola
As Xuntas. Nas zonas que, despois
do maio, non estaban directamente
controladas polos franceses creronse
uns organismos novos: as Xuntas.
Ante o baleiro de poder na nacin e o
non recoecemento da autoridades
francesas, as Xuntas eran organismos
heteroxneos
social
e
ideoloxicamente,
formados
por
cidadns recoecidos que asuman o
poder no seu mbito territorial. As
xuntas locais unronse nunha Xunta
Central en setembro, pero a
diversidade ideolxica manterase,
podendo distinguirse tres grupos:
absolutistas, ilustrados e liberais.

Xuramento das Cortes de Cdiz, Casado del Alisal (1863)

Unidade 1: A transicin do Antigo Rxime. H de Espaa, IES Antn Losada

De tdalas maneiras non menos certo que a invasin dos franceses foi o principio das nosas
diferencias internas e a guerra da independencia unha especie de guerra civil ao mesmo tempo.
s nobres a dinasta estranxeira ralles odiosa menos polo nova que polos indicios que daba de
reformadora. Do lexislador dun pobo onde todo estaba nivelado pola lei da igualdade deba desconfiar
moito o privilexio das clases exclusivas. O berro de guerra na sa boca foi a oposicin ao esprito
innovador que os ameazaba.
O pobo baixo e ignorante acostumado a obedecer, a respectar s autoridades, non tendo ningunha
vantaxe na vida pblica, non desexando nin concibindo a penas a necesidade de reformas polticas,
pdese tamn dicir que o seu alzamento contra as armas do Emperador foi de pura resistencia.
Os ilustrados eran un nmero considerable e non podan ter, no seu pronunciamento contra o
Emperador, s a mira de volver ao Estado anterior. Non era posible que satisfixese os seus desexos o
que se presentaba aos seus ollos tan digno de reformas; que gustasen de volver ao antigo despotismo
os que o consideraban como unha das causas dos males que os aflixan. O berro de guerra dirixido
contra os franceses tia tamn por branco os excesos, as desordes que afearan as administracins
anteriores.
Entn viuse o motivo que tiveron homes de tan distintas clases (...) para coincidiren todos nun mesmo
punto, a saber: guerra aos franceses, que satisfaca os desexos e era un medio de chegar cada un ao
obxecto das sas esperanzas.
San Miguel, Evaristo: De la guerra civil espaola

As Cortes. A Xunta Central tia

como principal obxectivo a
convocatoria de Cortes, co fin de
dar nacin unha Constitucin e
introducir na lexislacin as
reformas necesarias. A principios
de 1810 disolveuse, concedendo a
sa autoridade a unha Rexencia
colectiva de cinco membros.
Os deputados foron chegando con
dificultade a Cdiz (onde a Xunta
Central se refuxiara do avance
francs).
Moitas
provincias
ocupadas do centro non puideron
elixilos.
Para
reemprazalos,
designronse
suplentes
que
residiran en Cdiz provisionalmente. Estes suplentes eran partidarios do liberalismo, o que,
xunto a maior presenza de deputados das cidades do litoral, reforzou o carcter progresista dos
reunidos. Fronte a eles situbanse os partidarios da volta ao absolutismo, encabezados polo
bispo de Ourense, presidente do Consello de Rexencia.
As Cortes, convocadas por estamentos ao uso medieval, funcionaron de feito como unha soa
cmara e declarronse soberanas. Isto significaba o recoecemento de que o poder reside na
nacin, o conxunto dos cidadns sen distincin de estamentos, e que se expresa, dito poder, a
travs das Cortes formadas polos representantes da nacin. A desconfianza ante a postura dos
absolutistas levou esixencia dun xuramento de fidelidade s Cortes por parte dos membros do
Consello de Rexencia.
Os deputados que compoen este Congreso, e que representan nacin espaola, declranse
lexitimamente constitudos en Cortes xerais e extraordinarias e que reside nelas a soberana nacional.
Proclaman e xuran de novo polo seu nico e lextimo rei ao seor D. Fernando VII de Borbn; e
declaran nula, de ningn valor e efecto a cesin da Coroa que se di feita en favor de Napolen, non s
pola violencia que interveu naqueles actos inxustos e ilegais, senn principalmente por faltarlles o
consentimento da nacin.
Non sendo conveniente que queden reunidos o Poder Lexislativo, o executivo e o xudicial, as Cortes
xerais e extraordinarias resrvanse o exercicio do Poder lexislativo en toda a sa extensin.

Unidade 1: A transicin do Antigo Rxime. H de Espaa, IES Antn Losada

10

O Consello de Rexencia recoecer a soberana nacional das Cortes, e xurar obediencia s leis e
decretos que delas emanen.
Decreto do 24 de setembro de 1810

O traballo das Cortes foi grande e nel podanse distinguir dous tipos de tarefas: a elaboracin
dunha Constitucin e a promulgacin dunha serie de decretos que reformaron aspectos
esenciais do sistema poltico. Entre os decretos destacan: o que estableceu a liberdade de
imprenta; a abolicin dos seoros; o de supresin da Inquisicin; o que estableceu a
liberdade de comercio; e o de continuacin da desamortizacin dos bens de mans mortas.
O decreto de abolicin dos seoros desmontaba e incorporaba nacin as xurisdicins
particulares, suprima calquera forma de servidume e transformaba en propiedade privada os
seoros territoriais. Porn deixaba vixente o dcimo e favoreca aos seores, que podan
converter os dereitos feudais en ttulos de propiedade plena da terra, desposundo aos
campesios.
Desexando as Cortes xenerais e extraordinarias remover os obstculos que se opuxeran ao bo
rxime, aumento da poboacin e prosperidade da Monarqua espaola, decretan:
I. Desde agora quedan incorporadas Nacin todos os seoros xurisdicionais de calquera clase e
condicin que sexan.
II. Procederase ao nomeamento de tdalas xustizas e demais funcionarios pblicos pola mesma orde e
segundo se verifica nos pobos de reguengo.
III. Quedan abolidos os ditados de vasalo e vasalaxe e as prestacins, as reais como persoais, que
deban a sa orixe a ttulo xurisdicional, ags dos que procedan de contrato libre en uso do sagrado
dereito de propiedade.
V. Os seoros territoriais e soaregos quedan desde agora na clase dos demais dereitos de propiedade
particular, se non son de aqueles que pola sa natureza deban incorporarse Nacin, ou dos que non
cumpriran as condicins con que se concederon, o que resultar dos ttulos de adquisicin.
VII. Quedan abolidos os privilexios chamados exclusivos, privativos e prohibitivos que tean a mesma
orixe de seoro, como son os de caza, pesca, fornos, aproveitamento das augas, montes, e demais,
quedando ao libre uso dos pobos (...)
XIV. En adiante ningun poder chamarse Seor de vasalos, exercer xurisdicin, nomear xuces, nin
usar dos privilexios e dereitos comprendidos neste decreto...
Decreto do 6 de agosto de 1811

A Constitucin de 1812. A Constitucin moi ampla, pretendendo abarcar a maior parte

dos aspectos da vida poltica. Non puido aprobarse ata o 19 de marzo de 1812, despois de
longos debates entre as das tendencias presentes nas Cortes (liberais e servs). A pesar das
importantes concesins aos servs supua unha ruptura total co Antigo Rxime.
O artigo fundamental o 2, que fai aos espaois cidadns en vez de sbditos. A
representacin nacional farase a forma de deputados reunidos en Cortes despois de seren
nomeados (por un sistema de eleccins indirectas) por tdolos cidadns (ou sexa, polo sufraxio
universal masculino) (art. 27-103). Pero suspendanse os dereitos de cidadn aos que servan
como domsticos (o 7% da poboacin espaola), foron excludos os escravos americanos (6%
da poboacin das colonias) e s os que tiveran unha renda anual podan ser deputados. O
segundo elemento en importancia a separacin de poderes (art. 15, 16, 17).
As contradicins, resultado do compromiso entre as das tendencias, manifstanse nos
seguintes aspectos: declrase a igualdade de tdolos cidadns ante a lei pero mantense o foro
especial do clero e dos militares; o artigo 12 que impn a relixin catlica incompatible co
propio concepto de soberana nacional; pero a maior contradicin resida na forma poltica
adoptada, e especificada no art. 14, o adxectivo moderada (moi impreciso) parece supoer que
non se lle concede ao monarca un papel simplemente pasivo, senn que a soberana popular
tera que contar coa vontade real do que se declaraba a sa persoa sagrada, inviolable e non
suxeita a responsabilidade. Se o artigo 172 especificaba once casos de restricin da autoridade
rexia (desde a imposibilidade de impedir a celebracin de Cortes ata a prohibicin de contraer
Unidade 1: A transicin do Antigo Rxime. H de Espaa, IES Antn Losada

11

matrimonio
sen
o
consentimento das mesmas),
o anterior artigo concedalle,
ademais do de sancionar as
leis e promulgalas, unha
serie de prerrogativas entre
as que estaban as de declarar
a guerra e facer e ratificar a
paz, mandar os exrcitos e
armadas, dispor da forza
armada e dirixir as relacins
diplomticas e comerciais, e
nomear os embaixadores e
ministros.

Promulgacin da Constitucin, Viniegra (1911)

A Constitucin de Cdiz, con tdolos aspectos cuestionables citados arriba tivo a importancia
de ser a primeira Constitucin espaola e converteuse na referencia, no smbolo, da loita dos
liberais espaois ao longo do sculo XIX.
D. FERNANDO STIMO, pola gracia de Deus e a Constitucin da Monarqua espaola, Rei das
Espaas, e na sa ausencia e catividade a Rexencia do Reino nomeada polas Cortes Xerais e
extraordinarias, a todos os que as presentes visen e entendesen, SABEDE: Que as mesmas Cortes
decretaron e sancionaron a seguinte
CONSTITUCIN POLTICA DA MONARQUA ESPAOLA
Art. 1. A Nacin espaola a reunin de tdolos espaois de ambos hemisferios.
Art. 2. A Soberana reside esencialmente na Nacin e polo mesmo pertence a esta exclusivamente o
dereito de establecer as sas leis fundamentais.
Art. 4. A Nacin est obrigada a conservar e protexer por leis sabias e xustas a liberdade civil, a
propiedade e os demais dereitos lextimos de tdolos individuos que a compoen.
Art. 8. Tamn est obrigado cada espaol, sen distincin algunha, a contribur sen distincin
algunha en proporcin os seus haberes aos gastos do Estado.
Art. 9. Est obrigado as mesmo todo espaol a defender a Patria coas armas, cando sexa chamado
pola lei.
Art. 12. A relixin da Nacin Espaola e ser perpetuamente a Catlica, Apostlica Romana, nica
verdadeira. A Nacin protxea por leis sabias e xustas e prohibe o exercicio de calquera outra.
Art. 13. O obxecto do goberno da a felicidade da Nacin, posto que a fin de toda sociedade poltica
non outra que o benestar dos individuos que a compoen.
Art. 14. O goberno da Nacin Espaola unha Monarqua moderada e hereditaria.
Art. 15. A potestade de facer as leis reside nas Cortes co Rei.
Art. 16. A facultade de facer executar as leis reside no rei
Art. 17. A potestade de aplicar as leis nas causas civs e criminais reside nos tribunais establecidos
pola lei.
Art. 27. As Cortes son a reunin de tdolos deputados que representan Nacin, nomeados polos
cidadns.
Art. 31. Por cada 70.000 almas da poboacin haber un deputado en Cortes.
Art. 92. Requrese para ser deputado en Cortes ter unha renda anual proporcionada, procedente de
bens propios.
Art. 171. A persoa do rei sagrada e inviolable, e non est suxeita a responsabilidade.
Art. 248. Nos negocios comns, civs e criminais, non haber mis que un s foro para toda clase de
persoas.
Art. 249. Os eclesisticos seguirn gozando do foro do seu estado e os militares tamn de foro
particular
Art. 366. En tdolos pobos da Monarqua estableceranse escolas de primeiras letras, nas que se
ensinar aos nenos a ler, escribir e o catecismo da relixin catlica, que comprender tamn unha
breve exposicin das obrigas civs.
Art. 371. Tdolos espaois teen a liberdade de escribir, imprimir e publicar sas ideas polticas sen
necesidade de licencia, revisin ou aprobacin algunha anterior publicacin, baixo as restricins e
responsabilidades que estableza a lei

Unidade 1: A transicin do Antigo Rxime. H de Espaa, IES Antn Losada

12

3. O REINADO DE FERNANDO VII (1814-1833). ENTRE O ABSOLUTISMO E O LIBERALISMO

3.1. Sexenio absolutista (1814-1820)
En 1814 Fernando VII regresou a Espaa por Catalua
onde se lle comunicou, en nome do Consello de Rexencia, a
obriga que tia de xurar a Constitucin de 1812. Dirixiuse a
Valencia, e al decretou a abolicin da Constitucin. Foi
respaldado por sectores partidarios do absolutismo
monrquico que asinaron o que se coeceu como
Manifesto dos Persas:
A monarqua absoluta unha obra da razn e da intelixencia:
est subordinada lei divina, xustiza e s regras fundamentais
do Estado: foi establecida por dereito de conquista ou pola
submisin voluntaria dos primeiros homes que escolleron aos
seus reis. As que o soberano absoluto non ten facultade de usar
sen razn a sa autoridade (dereito que non quixo ter o mesmo
Deus); por iso foi preciso que o poder soberano fose absoluto,
para prescribir aos sbditos todo o que mira ao interese comn, e
obrigar obediencia aos que se negan a ela. Pero os que
declaman contra o poder monrquico, confunden o poder
absoluto co arbitrario; sen reflexionar que non hai Estado (sen
exceptuar as mesmas repblicas) onde no que constite a
soberana non estea un poder absoluto.

Fernando VII, Goya (1814)

Os mis sabios polticos preferiron esta monarqua absoluta a todo outro goberno. O home naquela
non menos libre ca nunha repblica; e a tirana anda mis temible nesta ca naquela. Espaa, entre
outros reinos, convenceuse desta preferencia e das moitas dificultades do poder limitado, dependente
en certos puntos dunha potencia superior, ou comprimido a outros por parte dos mesmos vasalos ().
Non podendo deixar de pechar este respectuoso Manifesto en canto permita a nosa representacin e
os nosos votos particulares coa protesta de que se estime sempre sen valor esa Constitucin de Cdiz,
e por non aprobada pola V. M. nin polas provincias () porque estimamos as leis fundamentais que
contn de incalculables e transcendentais prexuzos, que piden a previa celebracin dunhas Cortes
espaolas lexitimamente congregadas en liberdade e de acordo en todo s antigas leis.
Manifesto dos Persas. Madrid, 12 de abril de 1814

O Goberno constitucional non opuxo resistencia, e os rexentes e os mis destacados deputados

liberais foron detidos ou fuxiron ao exilio. Substituronse os Ministerios por Secretaras
dependentes directamente do rei e decretronse nulos todos os acordos das Cortes de Cdiz,
restableceuse a Inquisicin e restaurronse os seoros.
En tal estado se me fixeron varias representacins por diferentes Grandes de Espaa e Ttulos de
Castela, donos xurisdicionais de pobos nos Reinos de Aragn e Valencia e noutras provincias,
queixndose dos despoxos e atentados que sombra do mencionado Decreto das Cortes sufriran e
sufran anda no goce e percepcin dos dereitos e prestacins preservadas no mesmo Decreto,
solicitando o seu pronto reintegro con resarcimento dos danos e prexuzos e intereses que deberan ter
producido, e algns dos recorrentes a declaracin de nulidade (). Tiven a ben mandar: que os
chamados seoros xurisdicionais sexan reintegrados inmediatamente na percepcin de tdalas
rendas, froitos, emolumentos, prestacins e os dereitos do seu seoro territorial, e no de tdalas
demais que gozasen antes do 6 de agosto de 1811.
Real Cdula. Gaceta de Madrid, 8 de outubro de 1814

Pechronse as Universidades e mais os teatros, e tamn numerosos peridicos. A liberdade de

imprenta quedou igualmente abolida.
Vendo co meu desagrado o menoscabo do prudente uso que debe facerse da imprenta, que en vez de
utilizala en asuntos que sirvan sa ilustracin do pblico, ou a entretelo honestamente, emprgase nos
seus desafogos e contestacins persoais, que non s ofenden aos suxeitos contra os que se dirixen,

Unidade 1: A transicin do Antigo Rxime. H de Espaa, IES Antn Losada

13

senn a dignidade e o decoro dunha nacin circunspecta, a quen convidan coa sa lectura; e ben
convencido por Min mesmo de que os escritos que particularmente adoecen deste vicio son os
chamados peridicos e algns folletos, provocados por eles, decidn prohibir todos os que desta
especie ven a luz dentro e fra da Corte; e a mia vontade que s se publiquen a Gaceta e mais o
Diario de Madrid
Gaceta de Madrid, 30 de marzo de 1815

- Conspiracins e pronunciamentos liberais

Os liberais, perseguidos, reunanse clandestinamente tratando
de rematar coa inmoralidade adminsitrativa e fiscal, a
arbitrariedade e a prolongada crise econmica. Houbo
numerosos pronunciamentos de militares liberais que se
distinguiran na guerra contra os franceses: O primeiro foi
Espoz y Mina en Pamplona (1814) que, tras fracasar, tivo que
fuxir a Francia. Un pronunciamento, termo nacido no s. XIX
en Espaa, era un levantamento de parte do exrcito (que se
pronuncia) para modificar o sistema poltico establecido,
contando con apoios externos.
En 1815 sublevouse o capitn xeral de A Corua, Daz
Porlier, que foi aforcado. En 1817 foi fusilado o xeneral Lacy
en Catalua e en 1819 o coronel Vidal en Valencia.
Espaois: () Obrigados pola necesidade, vendo que a verdade
non pode chegar aos odos do rei, asediado a toda hora polos seus
conselleiros (), tomamos a terrible, pero indispensable resolucin de reclamar coas armas na man o
que se negou s nosas solicitudes.
O noso obxectivo o de toda Espaa: unha monarqua sometida a leis xustas e sabias, e na que se
garantan, tanto as prerrogativas do trono como os dereitos da nacin. Pedimos a convocatoria de
Cortes nomeadas polo pobo, e que estas tean liberdade de facer, na Constitucin proclamada polas
Cortes extraordinarias, os cambios que esixe a nosa situacin ().
Firmes na nosa resolucin, non deixaremos as armas (se nos vemos obrigados a recorrer a elas) antes
de obter o que pedimos.
Xunta Provincial de Galicia [presidida por Daz Porlier] Manifesto dirixido nacin espaola, 21-9-1815

3.2. Trienio liberal

Finalmente,
en
1820,
o
pronunciamento do coronel Rafael
Riego en Cabezas de San Juan
(Sevilla), cando estaba ao mando de
tropas que deban embarcar para
combater contra os independentistas
americanos, proclamou a Constitucin
de 1812. Os motns populares de
Madrid en apoio de Riego e a presin
dos militares liberais obrigaron ao rei
a xurar a Constitucin de 1812,
comezando o Trienio liberal.
O enfermo pola Constitucin, 1820
Espaois: Cando os vosos heroicos
esforzos lograron poer termo ao cativerio no que me retivo a mis inaudita perfidia, todo canto vin e
sentn, a penas pisei o chan patrio, reuniuse para persuadirme que a nacin desexaba ver resucitada a
sa anterior forma de goberno; e esta persuasin debeume decidir a conformarme co que pareca ser o

Unidade 1: A transicin do Antigo Rxime. H de Espaa, IES Antn Losada

14

voto case xeral dun pobo magnnimo, que, triunfador do inimigo estranxeiro, tema os males, anda
mis terribles da discordia interna.
(...)
Pero mentres eu meditaba maduramente coa solicitude propia do meu paternal corazn as variacins
do noso rxime fundamental, que parecan mis adaptables ao carcter nacional e ao estado presente
das diversas opcins da monarqua espaola, as como mis anlogas organizacin dos pobos
ilustrados, fixchesme comprender o voso anhelo de que se restablecese aquela Constitucin que
entre o estrondo das armas hosts foi promulgada en Cdiz no ano de 1812, ao propio tempo que con
asombro do mundo combatiades pola liberdade da patria. Sentn os vosos votos, e como tenro pai
condescendn ao que os meus fillos consideran que conduce sa felicidade. Xurei esa Constitucin
pola que suspirabades, e sempre serei o seu mis firme apoio. () Marchemos francamente, e eu o
primeiro, pola senda constitucional ()
Fernando VII. Manifesto nacin espaola. Madrid, 10 de marzo de 1820
De los pellejos de los serviles // hemos de hacernos portafusiles // y al que le pese que roa el hueso // y
un cordelito para el pescuezo. // Trgala, trgala, trgala, // trgala, trgala, // tu serviln, trgala, // tu
que no quieres Constitucin. // Los milicianos y los madrileos // la bienvenida le dan a Riego // y al que
le pese que roa el hueso // que el liberal le dir eso. // Trgala, trgala, trgala, // trgala, perro // tu que
no quieres Constitucin.
Trgala (cancin popular)

Durante o trienio liberal proliferaron os clubs polticos e as chamadas sociedades

patriticas sobre todo de signo liberal, pero tamn as houbo absolutistas. Fernando VII tratou
de boicotear na medida das sas posibilidades o labor das Cortes e as medidas mis liberais,
aproveitndose sobre todo de que a Constitucin recoecalle o dereito de veto.
Durante este trienio os liberais comezaron a dividirse en dous bandos: os chamados
moderados, que consideraban que era imprescindible respectar o papel lexislador do rei xunto
coas Cortes, e os chamados exaltados que defendan que o rei debase ocupar tan s do poder
executivo, pero non do lexislativo.
As medidas mis salientables aprobadas polas Cortes neste perodo foron:

Abolicin dos privilexios estamentais; suprimronse os seoros xurisdicionais; abolronse

os morgados.

A Igrexa quedou obrigada a tributar ao Estado; decretouse a venda das terras dos mosteiros
con menos de 24 frades e as das Ordes militares; prohibiuse que as ordes relixiosas
adquiriran terras; aboliuse a Inquisicin.

Preparouse unha nova divisin provincial; inicironse os traballos de redaccin dun cdigo
penal; elaborouse o primeiro proxecto de ensino publico que non chegou a poerse en
prctica; creouse a Milicia Nacional como forza de orde pblica, recrutada entre os homes
de 30 a 50 anos.

A oposicin ao liberalismo organizouse en

guerrillas ou partidas autodenominadas realistas
que chegaron a constitur unha rexencia en Urxel
en tanto o rei estivese privado da sa liberdade.
Pero o que decidiu o restablecemento do
absolutismo foi a intervencin de tropas francesas
(os Cen Mil fillos de San Luis, mandados polo
duque de Angulema) enviadas pola Santa Alianza,
por temor a que o exemplo liberal espaol
contaxiase ao resto de Europa e puxese en perigo s
monarquas absolutas restablecidas despois da
derrota napolenica en 1815.
Fernando VII recibe ao duque de Angulema
Unidade 1: A transicin do Antigo Rxime. H de Espaa, IES Antn Losada

15

3.3. A dcada ominosa (1823-1833)

As tropas francesas, acompaadas polos Voluntarios Realistas espaois, s atoparon resistencia
nalgunhas cidades, como Cdiz ou A Corua. Fernando VII recuperou o poder absoluto e
anulou tdalas reformas e institucins liberais do Trienio.
Sentado xa outra vez no trono de San Fernando () desexando prover de remedio s mis urxentes
necesidades dos meus pobos, e manifestar a todo o mundo a mia verdadeira liberdade no primeiro
momento no que recobrei a liberdade, veo de decretar o seguinte:
1 Son nulos e de ningn valor os actos do Goberno chamado constitucional (de calquera clase e
condicin que sexan) que dominou os meus pobos desde o da 7 de marzo de 1820 ata hoxe 1 de
outubro de 1823, declarando, como declaro, que en toda esta poca carecn de liberdade, obrigado a
sancionar as Leis e a expedir Ordes, Decretos e Regulamentos que contra a mia vontade se
meditaban e expedan polo mesmo Goberno. ()
Decreto de Fernando VII en Puerto de Santa Mara Cdiz o 1 de outubro de 1823

Nesta etapa tivo lugar unha implacable persecucin dos liberais. Moitos foron executados
(entre eles Riego) e outros tiveron que exiliarse. Organizronse conspiracins e
pronunciamentos, que fracasaron, sendo capturados e axustizados moitos dos que participaron
nos mesmos. Como ocorreu con Mariana Pineda, executada en 1831 por ter unha bandeira co
lema Lei, Liberdade, Igualdade.
Instaurouse un verdadeiro
estado de terror policial no
que tiveron un papel
protagonista os Voluntarios
Realistas, defensores do
absolutismo,
que
s
comezou a moderarse a
partir de 1826, cando ante
a necesidade de buscar
solucins catastrfica
situacin econmica do
pas, aprobronse algunhas
reformas moi limitadas.
Pese ao escaso alcance
desas
medidas,
foron
rexeitadas polos sectores
Fusilamento de Torrijos, Gisbert (1888)
mis ultras dos absolutistas,
chamados apostlicos ou
realistas puros, que se agruparon en torno ao irmn do rei, Carlos Mara Isidro de Borbn,
considerado herdeiro do trono, ante a falta de descendencia do monarca. Este movemento
contou con certo respaldo popular nalgunhas reas rurais, onde o campesiado soportaba unhas
condicins de vida extremadamente duras, culpando s novas normas das sas miserias.
O final do reinado de Fernando VII: O problema sucesorio
A dinasta borbnica tia adoptado con Felipe V a chamada lei Slica que se aplicaba en
Francia, e que exclua s mulleres da sucesin ao trono. Cando comezou o reinado de Carlos IV
esta lei quedou abolida polas Cortes, restablecendo a vella lei castel pola que as mulleres
podan ocupar o trono; porn nunca chegou a publicarse. En 1830, Fernando VII, que ata entn
non tivera fillos, foi pai dunha nena, Isabel (II) e decidiu publicar o decreto aprobado polas
Cortes mis de 40 anos antes. Isto non foi aceptado polo seu irmn, Carlos, que se va as
privado do acceso ao trono, apoiado polos realistas puros.

Unidade 1: A transicin do Antigo Rxime. H de Espaa, IES Antn Losada

16

Meu querido irmn. () O que desexas saber se teo ou non a intencin de xurar a ta filla por
Princesa de Asturias. Canto desexara facelo! () pero a mia conciencia e o meu honor non mo
permiten: teo uns dereitos tan lextimos Coroa sempre que te sobreviva e non deixes varn, que non
podo prescindir deles; dereitos que Deus me ten dado cando foi a sa vontade que eu nacese e s
Deus pode quitarmos concedndoche un fillo varn que tanto desexo eu, pode ser que anda mis ca
ti, ()
Carta de Carlos M Isidro, o 29 de abril de 1833

Carlos foi desterrado a Portugal e nos derradeiros meses de vida de Fernando VII, a raa M
Cristina buscou apoios entre os liberais mis moderados tratando de defender o trono da sa
filla. Decretouse unha amnista e abrronse as universidades (que levaban dous anos pechadas).
En Setembro de 1833 morreu Fernando VII e comezou a 1 Guerra Carlista entre os defensores
da lexitimidade de Isabel II (liberais, isabelinos) e os partidarios de D. Carlos (absolutistas,
carlistas).
3.4. A independencia das colonias americanas
No primeiro terzo do sculo XIX
independizronse as colonias espaolas e
portuguesas de Amrica, ags Cuba e
Porto Rico. Os principais protagonistas
dos movementos independentistas foron
os crioulos, americanos brancos,
terratenentes, comerciantes e clases
medias, que seguiron a ideoloxa dos
ilustrados e o exemplo de Estados Unidos
e Francia para liberarse das sas
metrpoles.
A Guerra da Independencia e as loitas
entre liberais e absolutistas beneficiaron
causa
independentista.
En
1817
desencaderonse as rebelins definitivas:
San Martn dirixiu a independencia de
Chile e Per; Bolvar a dos territorios de
Venezuela, Colombia e Ecuador (a
Grande Colombia). Iturbide proclamou a
independencia de Mxico en 1821. Entre
1821 e 1824, os pases de Amrica
Central crearon unha repblica federal.
Despois da independencia consolidouse
unha clase dominante formada polos antigos propietarios de terras, os burgueses comerciantes
das cidades e os oficiais do exrcito que acadaran prestixio militar. As comunidades indxenas
non obtiveron beneficios dos cambios, seguiron a ser unha poboacin discriminada e
empobrecida. E malia s intentos de desenvolvemento autnomo, a economa dos novos pases
seguiu dependendo de Europa e, mis tarde, de EE UU.
Para Espaa a perda das colonias supuxo a agravamento da crise econmica que sufra desde
principios do sculo. Deixou de chegar de Amrica o metal necesario para a fabricacin de
moeda, escaseando o dieiro, houbo carencia de produtos ultramarinos (caf, tabaco, azucre...).
Perdeuse tamn o mercado para os produtos manufacturados espaois. A Facenda perdeu un
dos seus ingresos mis importantes os metais americanos e aumentou o endebedamento do
Estado.

Unidade 1: A transicin do Antigo Rxime. H de Espaa, IES Antn Losada

17

TBOA COMPARATIVA: ANTIGO RXIME / ESTADO LIBERAL

DIFERENZAS ENTRE UN ESTADO ABSOLUTISTA E UN ESTADO LIBERAL
Nun Estado Absolutista (Antigo
Nun Estado Liberal
Rxime)
O poder reside no pobo que decide o
A Monarqua (o rei) de orixe divina
A soberana e
goberno que prefire (Soberana Nacional). O
polo que ten todo o poder, ten a
o Estado
Estado est formado polos individuos que o
soberana. O rei o Estado.
integran.
Hai separacin de poderes: o poder
O rei exerce todos os poderes
executivo o que exerce o goberno (o rei); o
(executivo, lexislativo e xudicial)
poder lexislativo, encargado de facer as leis,
persoalmente ou por medio de
Os poderes
exercido polo Parlamento; o poder xudicial,
persoas s que encarga o goberno no
que independente dos outros dous,
seu nome.
exercido polos tribunais de xustiza.
Non hai unha Constitucin: a vontade Hai unha Constitucin escrita que a lei
A Constitucin
do rei a lei
suprema de cada pas
As persoas que pertencan nobreza Todos os individuos teen uns dereitos iguais
Os dereitos
e ao clero tian privilexios que eran protexidos pola lei. A nica desigualdade a
das persoas
negados s demais persoas
que se deriva das diferenzas de fortuna.
O Rei case nunca convocaba o
O Parlamento renese peridicamente; o
Parlamento.
Cando
decida
que elabora as leis que teen que cumprir
convocalo, el tia sempre a ltima
O Parlamento
todos.
palabra.
O
Parlamento
est
formado
por
O Parlamento estaba formado por
representantes elixidos polos cidadns.
representantes dos tres estamentos
Estaba formado por mercenarios Todos os homes do pas teen a obriga de
O Exrcito
contratados polo rei e/ou os nobres.
facer o servizo militar.
DIFERENZAS SOCIOECONMICAS ENTRE O ANTIGO RXIME E A POCA CONTEMPORNEA
Sociedades capitalistas
Sociedades Agrarias Tradicionais
industrializadas
As taxas de natalidade eran moi
Diminuron moitsimo as taxas de
elevadas; as taxas de mortalidade
mortalidade en todo o mundo; nos
Poboacin
tamn, podendo superar incluso s de
pases mis indiustrializados teen
natalidade cando haba algunha mala
diminuido tamn as taxas de
colleita.
natalidade.
A maiora da poboacin vive en
A maiora da poboacin viva no
Ocupacin
cidades e traballa en industrias e
campo e traballaba na agricultura
servizos
Todas as persoas estn clasificadas
Anda que os mis ricos inflen na
nun determinado estamento. Haba
elaboracin das leis, estas son
dous
estamentos
privilexiados
iguais
para
todos.
Existen
(nobres, clero) que non tian que
diferenzas econmicas (de clase
Sociedade
cumprir as leis comns e non pagaban
social) non xurdicas. Polo que hai
impostos. O Terceiro Estado era o
xente de clase alta (burgueses) e
estamento mis numeroso, formado
outros
de
clase
baixa
por
burgueses,
artesns
e
(traballadores).
campesios.
Os campesios practicaban unha
Os campesios venden case todo
economa de subsistencia (tian que
o que producen e cos cartos que
Agricultura
producir case todo o que precisaban,
consiguen compran os produtos e
e consuman case todo o que
bens que precisan (agricultura
producan).
comercial ou de mercado)
A propiedade das terras estaba
A propiedade das terras, ao igual
repartida entre os que traballaban e os
que calquera outra propiedade,
seores (eclesisticos ou laicos) que
individual, e cada propietario pode
Propiedade da terra
tian dereitos sobre elas e cobraban
traballalas como mellor lle pareza.
rendas aos campesios. Os labregos
Foron desaparecendo as prcticas
tian que realizar traballos colectivos
comunais en favor da iniciativa
cos outros labradores da zona.
individual.

Unidade 1: A transicin do Antigo Rxime. H de Espaa, IES Antn Losada

18

Organizacin da
economa

Producin
industrial.

Comercio

Para fabricar algo ou para dedicarse

ao comercio haba que pertencer a un
gremio ou ter unha concesin do rei.
Non hai liberdade econmica: todas
as actividades estn regulamentadas
polos gremios, polos concellos ou polo
Estado.
A producin industrial realzbase en
talleres pequenos nos que o mis
importante era a habilidade dos
artesns que elaboraban cada produto
ntegramente.
A maior parte do comercio realizbase
a escala local, salvo algns produtos
caros e de luxo (especias, metais
preciosos) que vian de lonxe.

Os empresarios son libres de

contratar a quen mellor lles pareza
e dedicarse a producir o que
desexen.
Os
obreiros,
para
defenderse fronte aos empresarios
agrupronse en sindicatos. Existe
liberdade para adicarse a calquera
actividade econmica. O Estado a
penas intervn na economa, que
se ordena por medio da lei da
oferta e da demanda.
A producin industrial realzase en
fbricas nas que o mis importante
son as mquinas e instalacins.
Cada traballador non realiza senn
unha parte da producin.
O comercio de case todos os
produtos
realzase
a
escala
mundial:
alimentos,
produtos
industriais, materias primas

CRONOLOXA
1700 Morte de Carlos II, derradeiro rei da Casa de Austria sen descendencia
1701 Proclamacin de Felipe de Borbn como Felipe V de Espaa: comeza a Guerra
de Sucesin entre este e o arquiduque Carlos de Austria
1707 Batalla de Almansa: as tropas borbnicas conquistan o reino de Valencia.
Abolicin das institucins e leis propias deste reino.
1713 Tratado de Ultrech: recoecemento internacional de Felipe V. Perda das
posesins europeas, e mais de Menorca e Xibraltar.
1714 Conquista de Barcelona. Decretos de Nueva Planta. Reforma da
Administracin central do Estado
1760 Comeza o reinado de Carlos III
1766 Motn de Esquilache
1782 Fundacin do Banco de San Carlos
1789 Comeza o reinado de Carlos IV (En Francia inciase o proceso revolucionario)
1790 O ministro Floridablanca comeza unha campaa contra a propaganda
revolucionaria francesa. Prohbese a Enciclopedia
1792 Godoy primeiro ministro
1807 O prncipe Fernando (VII) xulgado por traizn.
1808 Motn de Aranjuez contra Godoy (a favor de Fernando VII). Napolen logra a
renuncia de Carlos IV e de Fernando VII e proclama ao seu irmn Jos I rei de
Espaa. Constitucin (outorgada) de Bayona. Comeza a Guerra da
Independencia. Formacin de Xuntas Provinciais e da Xunta Central Suprema
que asume o poder en nome de Fernando VII
1810 Convocatoria das Cortes en Cdiz
1812 Constitucin liberal
1814 Regreso de Fernando VII. Restauracin Absolutista
1815 Primeiros pronunciamentos liberais: execucin de Daz Porlier en Corua
1820 Pronunciamento de Riego: Trienio Liberal.
1823 100.000 fillos de San Luis. Restablecemento do absolutismo. Dcada
Ominosa.
1833 Morte de Fernando VII. Isabel (II) proclamada herdeira. Sublevacins dos
realistas a favor de Carlos M Isidro. Comeza a primeira guerra carlista.

Unidade 1: A transicin do Antigo Rxime. H de Espaa, IES Antn Losada

19

NDICE

UNIDADE 1: A TRANSICIN DO ANTIGO RXIME ESPAA CONTEMPORNEA
1. Espaa no sculo XVIII (pax. 2)
1.1. Guerra de Sucesin e Decretos de Nueva Planta
1.2. Economa agraria e sociedade estamental
1.3. A economa galega no s. XVIII
1.4. O reformismo ilustrado
2. O Impacto da Revolucin Francesa . A Guerra da Independencia e a Constitucin de
Cdiz. (pax. 5)
2.1. O impacto da Revolucin Francesa
2.2. A privanza de Godoy
2.3. A guerra da Independencia e a Constitucin de Cdiz
a. O inicio da guerra
b. A poltica francesa
c. Das Xuntas s Cortes de Cdiz. A Revolucin espaola
3. O reinado de Fernando VII (1814-1833). Entre o absolutismo e o liberalismo. (pax. 13)
3.1. Sexenio absolutista (1814-1820)
3.2. Trienio liberal
3.3. A dcada ominosa (1823-1833)
3.4. A independencia das colonias americanas
TBOA COMPARATIVA: ANTIGO RXIME / ESTADO LIBERAL (pax. 18)
CRONOLOXA (pax. 19)

Carretas ao cemiterio, Desastres da guerra, Goya (1810-1815)

Unidade 1: A transicin do Antigo Rxime. H de Espaa, IES Antn Losada

20