MINERALNA TVAR

TLA
doc.dr.sc. Vesna Vukadinovi
Vukadinovi

U grai litosfere sudjeluju oko 92 razli

razliita
kemijska elementa, od kojih samo 8 ini 98% njene
mase.

Elementarni sastav litosfere

Anorgansku komponentu vrste faze tla ine

mineralne tvari porijeklom iz Zemljine kore (litosfere)
eruptivne, sedimentne i metamorfne stijene.
1. fragmenti vrstih stijena (ljunak i kamen)
2. meuproizvodi tro
troenja i neogeneze
3. oksidi silicija, aluminija, eljeza i mangana
4. nesilikatni minerali
5. sekundarni alumosilikati (minerali gline)
Kona
Konani produkti tro
troenja su ioni koji ulaze u
sastav otopine tla ili adsorpcijskog kompleksa.

Slijed stabilnosti minerala:

olivin < granit < piroksen < amfibol < biotit <
plagioklas < ortoklas < muskovit = minerali gline <
kremen je najstabilniji.
najstabilniji.
U pjeskovitoj i pra
prakastoj frakciji tla prevladavaju
primarni minerali, a u glinastoj produkti tro
troenja i
transformacije oksidi, hidroksidi, minerali gline =
sekundarni alumosilikati.
U sastavu mineralne tvari tla nalazimo vi
vie
skupina.

Oksidi silicija
Kvarc dospijeva u tlo raspadom kiselih eruptiva ili

transformacijom ortosilicijeve kiseline (H4SiO4) - H2O +

kondenzacija = polisilicijeva kiselina + vrijeme = opal
(amorfni SiO2 s 33-13% vode) H2O = sekundarni kvarc
(bra
(branaste nakupine na agregatima)

graevni element sekundarnih alumosilikata

amorfni SiSi-oksid je topiv do pH 7,5 8,0
pojava unutar profila je znak podzolizacije relativna
akumulacija unutar profila tla daje svijetlo sivkaste
tonove i bijelu boju eluvijalnog horizonta

Mlije
Mlijeni kvarc

Oksidi aluminija

Podzolizacija

Al3+ iona

Topivost
raste s pove
poveanjem koncentracije H+
3+
iona, a slobodni Al ioni su prisutni u ve
veim koli
koliinama u
jako kiselim tlima.
Ionski oblici aluminija tetno djeluju na biljke (slab
razvoj korijena, ote
oteano primanje fosfora, Mg2+, Ca2+).

OksidoOksido-hidroksidi eljeza
Opal

Relativno male koli

koliine eljeza se tijekom neogeneze
ugrauju u sekundarne alumosilikate (nontronit, vermikulit i
klorit).
Oksidi eljeza daju utu, smeu
smeu,, crvenkastu boju tlu
(indikator hidrotermi
hidrotermikih i kemijskih uvjeta u tlu).
Javljaju se u vidu seskvioksidnih konkrecija, a djeluju
kao vezivo pri stvaranju strukturnih agregata tla.

Hematit (tropski i suhi uvjeti intenzivnog raspadanja

organskog i mineralnog dijela tla), getit (umjerena klima,
puno OT, obilje CO2), ferihidrit (hladnija i vla
vlanija klima).
U redukcijskim uvjetima prisutni su lako topivi Fe2+hidroksidi (fosfati
(fosfati,, karbonati i sulfidi).
Fe(III)Fe(III)-oksidi su slabije topivi. Topivost im je ve
vea ispod
pH 8, odnosno pH 3.
Vivijanit (Fe3(PO4) 8H2O) - oglejavanje

Redoks procesi

Oksidi mangana
- u anaerobnim uvjetima mangan lako reducira,
postaje pokretljiv, te se nakuplja u pukotinama gdje
ponovnom oksidacijom prelazi u piroluzit (MnO2).
- piroluzit s hidratiziranim oksidima mangana
izgrauje crne mazotine,
mazotine, konkrecije
konkrecije i kore.
- stvaraju smeesmee-crne do crne prevlake na
strukturnim agregatima tla.
- Fe-Mn konkrecije su metalnocrne boje.
- Mn(II)- oksidi su topivi mobilni, aktivni oblici
hraniva.

Nesilikatni minerali

Konkrecije R2O3 (seskvi oksida)

1. Karbonati
- oblici: CaCO3 kalcit; CaCO3 x MgCO3 dolomit
- naslijeeni iz sedimentnih karbonatnih supstrata (vapnenca,
dolomita, lapora, flia)
2. Fosfati
- ima ih relativno malo u tlu (< 0,05 %)
- apatit (Ca-fosfat sa Cl, Fl ili OH), sekundarne soli Ca, Fe, Al
3. Sulfati sulfidi (anaerobni uvjeti)
- aridna podruja iscvjetanja soli ili konkrecije gipsa
4. Kloridi i nitrati - lako topive soli

Sekundarni alumosilikati s organskom tvari

ine aktivnu, koloidnu frakciju tla.

MINERALI GLINE

Predstavljaju manji dio vrste faze tla u

odnosu na koli
koliinu primarnih minerala, izuzev u
nekim tlima tropskog pojasa. Imaju svojstva
koloida, prete
preteno su negativnog naboja, kao i
organska tvar tla, te su sposobni sorbirati katione.
Sorpcijska sposobnost ozna
oznaava se kao CEC
(Cation Exchange Capacity) ili KIK (kationski
izmjenjiva
izmjenjivaki kapacitet), a izra
izraava u mekv/100 g
tla ili u cmol (+) kg-1

Sekundarni alumosilikati su graeni uslojeno po

modelu tinjaca (filosilikati), a elektrostatskim silama ve
veu
katione na vanjskim (nespecifi
(nespecifino) i unutarnjim
povr
povrinama (specifi
(specifino).

Dvije osnovne graevne ili strukturne jedinice

(Si(Si-tetraedri i AlAl-oktaedri) se povezuju plo
plono u
slojeve, koji se
se meusobno ve
veu i sla
slau u osnovni
listi
listi (lamelu). Lamele se nakupljaju u paketi
paketi od 10
40 listi
listia.

SiO4 - tetraedar
O-2
Al - oktaedar

Si+4

Al+3

Razli
Razliitim kombinacijama osnovnih strukturnih
jedinica nastaju svi poznati minerali gline, npr.:

- kaoliniti,
- smektiti (montmoriloniti),
- iliti ili hidratizirani liskuni.

O-2

Sloj SiO4-tetraedra

Sloj Al-oktaedra

- OHz

y
x

Osnovna svojstva koloida tla

Serpentin (1:1 mineral)
Koloid

tetraedar
tet

oct

oktaedar
z

1:1 tip minerala gline (kaolinit)

MeulameMeulamepovr
ovrina (m2/g)
Veli
CEC
eliina
larni prostor
(mm) Vanjska Unutarnja
mekv/100 g
(nm)

Kaolinit

0.10.1-5.0

1010-50

0.7

5-15

Ilit

0.10.1-2.0

5050-100

5-100

1.0

1515-40

Vermikulit

0.10.1- 5.0

5050-100

450450-600

1.01.0-1.4

100100-120

Smektit

< 1.0

7070-150

500500-700

1.01.0-2.0

8585-110

Humus

100100-300

Kaoliniti (kaolinit, dikit i nakrit) su graeni iz jednog sloja

SiO4-tetraedara i jednog sloja AlAl-oktaedara meusobno vrsto

vezanih kisikom tako da se ne mogu razmicati (

(esto
polimorfne strukture).

Zbog omjera strukturnih jedinica svrstavaju se u grupu

minerala 1:1.
1:1.
Elektri
Elektrini naboj rasporeen je samo po povr
povrini minerala,
jer je meulamelarni prostor razmaka oko 0.7 nm uz
ponavljaju
ponavljajuu distancu slojeva (c-razmak) takoer
takoer 0.7 nm.
Sposobnost adsorpcije kaolinita je mala (3
(3-15 mekv/100 g).
g).
Specifi
Specifina povr
povrina iznosi 55-20 m2/g.
Posjeduje minimalnu plasti
plastinost, bubrenje, te nisku
koherentnost.

Sadr
Sadre ga tla dobre vodopropusnosti i umjereno kisele
reakcije.

Kaolinit

Kaolinit

Iliti (hidratizirani muskoviti) su graom

graom sli
slini
montmorilonitima, ali je dio silicija zamijenjen aluminijem.

2:1 tip minerala gline

(iliti i vermikuliti)

Vi
Viak naboja se neutralizira vezivanjem kalija izmeu
slojeva kristalne re
reetke pa se oni ne mogu znatnije razmicati
kao kod montmorilonita (c(c-razmak je oko 1.0 nm). Stoga je
sposobnost sorpcije ilita 2020-50 mekv/100 g uz izra
izraenu

medjulamelarni prostor

sposobnost fiksacije kalija.

++

K+

K+

K+

K+

Mg

++

K+

Mg

Jedan od na
naina postanka ilita je transformacija liskuna u
umjerenim i hladnim podru
podrujima bez raspadanja kristalne
re
reetke (tro
(troenjem u prisustvu vode dolazi do gubitka kalija,
jer voda ulazi u meulamelarni prostor i potiskuje kalij)
kalij) vrlo
je est u sedimentnim stijenama.
Drugi na
nain postanka je neogenezom (novotvorbom).

Ilit

Vermikulit

Tla bogata ilitom sadr

sadre dosta fiziolo
fizioloki aktivnih
K+-iona.

Vermikuliti (Mg, Fe, Al)3(Al, Si)4O10(OH)2 x 4H2O,

kao troslojni minerali gline znatno manje bubre u vodi od
montmorilonita (c(c-razmak klorita i vermikulita je ~1.4 nm)
to im omogu
omoguuje fiksaciju K+ iona.

Fibrozni ilit

Vermikuliti (hidratizirani biotiti ili flogopiti) imaju

sposobnost sorpcije 100100-150 mekv/100 g uz specifi
specifinu
povr
povrinu od 300300-500 m2/g.

Listi
Listiavi ilit

2:1 tip minerala gline

(smektiti, npr. montmorilonit):

Smektiti/Montmoriloniti (pirofilit, talk, vermikulit,

vermikulit, nontronit
nontronit i
montmorilonit) su graeni
graeni iz dva sloja SiO4-tetraedara izmeu
kojih je umetnut jedan sloj AlAl-oktaedara pa se ubrajaju u tip
2:1.
2:1.
Jedan dio silicija esto je zamijenjen P ili Al, a dio aluminija
s Mg, Fe,
Fe, Ni
Ni ili Li. Graa montmorilonita daje vi
viak negativnog
naboja koji se uravnote
uravnoteuje vezivanjem kationa iz otopine tla.
Velika sorpcija kationa (80
(80--120 mekv/100 g)
g) uvjetovana je
ve
veim razmakom izmeu strukturnih jedinica (u vla
vlanom stanju
c-razmak >2 nm), to omogu
omoguuje sorpciju iona u
meulamelarnim prostorima.
prostorima.
Udaljenost slojeva mijenja se zavisno od vla
vlanosti tla, to se
oituje kao bubrenje ili skupljanje. Specifi
Specifina povr
povrina
montmorilonita je 700700-800 m2/g.

Dominira u neutralnim ili slabo alkalnim tlima, a u mnogim

je naslijeen iz mati
matine podloge (smonica).

Montmorilonit

Izomorfna supstitucija (zamjena)

tet

Si4+
oct

Mg2+
tet

Al3+

Al3+,
Fe3+

2:1:1 tip gline (npr.klorit)

2:1:1
2:1:1

2:1
2:1

hidroksidni
hidroksidnislojsloj

2:1
struktura
struktura

hidroksidni
hidroksidni
meu sloj
meusloj
(Al ili
(Al
ili Mg)
Mg)

2:1
2:1

Kod klorita (Fe, Mg, Al)6(Si,

Al)4O10(OH)8, cc-razmak je stabilan i
neovisan od vla
vlanosti (ne bubre).
bubre).
To su takoer troslojni minerali
kod kojih je izmeu silikatnih slojeva
smje
smjeten trioktaedarski hidroksidni sloj.
U tlima su obi
obino sekundarni
kloriti (pH 4 5).

Klorit

Mg klorit

Fe klorit

ZNA
ZNAAJ MINERALO
MINERALOKOG SASTAVA TALA
Za poljoprivrednu proizvodnju je vrlo bitno da se
hraniva oslobaaju kemijskim tro
troenjem primarnih
minerala:

Fosfor biljka ga usvaja u vidu topivih fosfata (dolazi

u otopinu tla tro

troenjem te
teko topivih CaCa-fosfatnih minerala
apatit)
Kalij dospijeva u tlo tro
troenjem ortoklasa, mikroklina,
muskovita, biotita
Kalcij oslobaa se tro
troenjem kalcita i dolomita, a u
manjim koli
koliinama od oligoklasa, anortita
Magnezij tro
troenjem magnezita i dolomita, a te
tee se
oslobaa iz augita,
augita, biotita, hornblende

Geneza sekundarnih minerala je izrazito spor

proces. Prora
Prorauni pokazuju da godi
godinje, u prosjeku,
nastane 0.0002 g gline na svakih 100 g tla.
Koli
Koliina gline u orani
oraninom sloju tla mo
moe se
smanjivati erozijom i ispiranjem pa se kod obrade
takvih tala moraju provoditi odgovaraju
odgovarajue mjere
za
zatite i konzervacije.
Postojanost sekundarnih minerala je znatno manja
prema primarnima zato u starijim tlima prevladavaju
sekundarni minerali, ali sa sni
snienim sorpcijskim
sposobnostima za katione i porastom kapaciteta za
zamjenu aniona (
(to je zna
znaajno kod primjene
mineralnih gnojiva, naro
naroito u tropskim podru
podrujima).

Kationi, polarno vezani na sekundarne

minerale, ne ispiru se iz zone korijenovog sustava, ali
se zato lako zamjenjuju drugim kationima. Na taj se
na
nain u tlu zadr
zadravaju hraniva u biljkama
pristupa
pristupanom obliku za usvajanje.
Svojstvo sorpcije iona sekundarnih minerala tla
ima ogromnu va
vanost u mineralnoj ishrani bilja.
Dakle, sekundarni minerali (zajedno s organskim
koloidnim dijelom tla) spre
spreavaju ispiranje hraniva iz
zone korijenovog sustava i zadr
zadravaju vodu
neophodnu vi
viim biljkama i mikroorganizmima u
tlu.

O sastavu i koli
koliini minerala gline ovise vodna
svojstva tla (vododr
(vododrnost, vodopropusnost), fizikalnofizikalnomehani
mehanika svojstva tla (plasti
(plastinost, bubrenje,
zbijenost tla):
tla):
- montmorilonit u vla
vlanom stanju tla su plasti
plastina,
ljepljiva, pove
poveanog volumena,
volumena, slabo vodopropusna; a
u suhom stanju ispucala, jako zbijena i kompaktna.
kompaktna.
O koli
koliini i sastavu minerala gline ovisi kapacitet
adsopcije tala:
tala:
- tla sa visokim kapacitetom adsorpcije sadr
sadre i veliku
koli
koliinu biogenih elemenata (npr. tla sa visokim
sadr
sadrajem ilitne gline su bogata kalijem)

Elektri
Elektrini naboj esticama gline omogu
omoguuje
meusobno vezivanje i nastajanje prostornih struktura
(sli
(slino proteinima). Predstavu o veli
veliini tako nastale
povr
povrine daje slijede
slijedei podatak: tlo s 10%
montmorilonita na 1 m2 povr
povrine do dubine od 20 cm
ima povr
povrinu ve
veu od 24 km2.
Elektri
Elektrino polje koloidnih estica tla dozvoljava
sorpciju drugih nabijenih estica, kao to su unipolarni
ioni i bipolarne molekule, na primjer voda. Otuda se
koloidne estice tla pona
ponaaju kao amfoterne jedinice
jer pod odreenim uvjetima mogu sorbirati i anione.
anione.

Kori
Koritena literatura:
- Bogunovi
Bogunovi, M. (2005): Pedologija - autorizirane pripreme za predavanja.
Agronomski fakultet Sveu
Sveuili
ilita u Zagrebu, Zavod za pedologiju. Zagreb.
- Filipovski, G. (1974): Pedologija. Univerzitet Kiril i Metodij
Metodij Skopje. Skopje.
3939-48.
- Resulovi
Resulovi, H., ustovi
ustovi, H. (2002): Pedologija op
opi dio. Univerzitet u
Sarajevu. Sarajevo. 6767-79.
- kori
kori, A. (1991): Sastav i svojstva tla. Fakultet Poljoprivrednih znanosti.
znanosti.
Zagreb. 2525-38.
- Vida
Vidaek, . (2000): Op
Opa pedologija autorizirane pripreme za predavanja.
Agronomski fakultet Sveu
Sveuili
ilita u Zagrebu, Zavod za pedologiju.
- Vukadinovi
Vukadinovi, V., Lon
Lonari
ari, Z. (1998): Ishrana bilja. Sveu
Sveuili
ilite J.J.
Strossmayera u Osijeku, Poljoprivredni fakultet Osijek. Osijek. 1111-15.
- internet