Robert D. Hare - Psychopaci Są Wśród Nas

Odraza i fascynacja.
Te emocje towarzysz wikszoci z nas, gdy

syszymy kolejne doniesienia o bezlitosnych, pozbawionych
sumienia zabjcach. Seryjni mordercy, bezwzgldnie amicy
zasady spoeczne, stanowi ekstremalny przykad, ale s zaledwie
wierzchokiem gry lodowej - psychopaci s wrd nas. Ludzie ci
s w peni wiadomi konsekwencji swoich czynw, znaj rnic
midzy dobrem a zem. Jednak wykazuj brak skrupuw i
niezdolno do empatii. Przeraa to, e na pierwszy rzut oka
wydaj si cakiem normalni. Robert D. Hare, wiatowy autorytet w
dziedzinie bada nad psychopati, przedstawia charakterystyk
tych niebezpiecznych osb, barwnie opisuje wiat oszustw,
kanciarzy i najrozmaitszych drapiecw, ktrzy oczarowuj,
kami i brutalnie toruj sobie drog przez ycie. Czy uwaa ich
za ludzi chorych czy po prostu zych? Jak ich rozpozna? Jak si
przed nimi broni? Ksika dr. Hare to porywajcy reporta o
mrocznej stronie czowieka.
Robert D. Hare, profesor emerytowany Uniwersytetu Kolumbii
Brytyjskiej w Kanadzie, pionier bada nad psychopati.
Opracowa jedn z najpowszechniej stosowanych metod oceny
tego zaburzenia.
Fascynujce, cho przeraajce, spojrzenie na psychopatw (...)
sprawozdanie, ktre otwiera nam oczy i mrozi krew w ytach".
Kirkus Reviews"
Badacz o najwyszej wiatowej renomie przeplata byskotliwe
spostrzeenia naukowe fascynujcymi opisami przypadkw,
tworzc dzieto o rzadkiej wartoci: ksik, ktr wietnie si
czyta i wysoko ceni".
Dr John Monahan University of
Virginia Law School
I I ||
II
www.znak.com.Dl ptUimm
Sin: : i .' Ilu J lll
cena detal. 34 zt
NOTA OD
AUTORA
sychopatia1 to zaburzenie osobowoci cechujce si pewnym

zespoem zachowa i domniemanych cech charakteru, w wikszoci uznawanych przez spoeczestwo za niepodane. Zdiagnozowanie kogo jako psychopaty nie jest zatem spraw bah. Podobnie jak przy innych zaburzeniach psychicznych, diagnoza opiera
si na zebranych dowodach wskazujcych, e badana osoba spenia
przynajmniej minimalne kryteria tego zaburzenia. W przykadach
pochodzcych z moich kartotek podstaw starannej diagnozy by
obszerny wywiad i zgromadzone informacje. Utajniem jednak
tosamo osb, zmieniajc niektre szczegy i usuwajc
charakterystyczne dane, dbajc przy tym, by dokonane zmiany nie
wpyway na zasadno formuowanych przeze mnie tez.
1 gwatownymi zachowaniami nieadekwatnymi do sytuacji, brak zdolnoci do przeywania poczucia winy i niewraliwo na stosowane kary, skonno do obwiniania innych jako jedyny sposb wyjanienia wasnego zachowania, nosz w polskiej terminologii nazw osobowoci dyssocjalnej - Psychologia. Podrcznik akademicki, red. J. Strelau, Gdask 2005, t. 3, s. 589. Postanowilimy jednak pozosta przy amerykaskim
nazewnictwie, ktre zgrabnie wpisuje si w potoczne rozumienie tego zaburzenia - przyp.
red.
Psychopaci s wrd nas
Cho tematem tej ksiki jest psychopatia, n i e w s z y s t k i e

o p i s a n e t u o s o b y s p s y c h o p a t a m i . Wiele przykadw
zaczerpnem z opublikowanych sprawozda, wiadomoci w
rodkach przekazu i prowadzonych przeze mnie rozmw, nie mam
wic pewnoci, czy osoby wymienione w tych rdach to rzeczywicie psychopaci, nawet jeli inni okrelaj je tym mianem. W kadym przypadku jednak udokumentowane informacje dotyczce jakiego aspektu ich zachowania albo s zgodne z pojciem psychopatii, albo ilustruj wan cech lub zachowanie typowe dla tego
zaburzenia. By moe wspomniane osoby s psychopatami, by moe
nimi nie s. Ale zebrany materia badawczy pozwala dokadnie
omwi rozmaite cechy i zachowania definiujce psychopati.
Czytelnicy nie powinni zakada, e kto jest
psychopat wycznie ze wzgldu na kontekst,
w
ktrym
pojawia
si
w
tej
ksice.
WSTP I PODZIKOWANIA
sychopaci to spoeczni drapiecy, ktrzy oczarowuj, manipuluj

i bezwzgldnie toruj sobie drog przez ycie, pozostawiajc za
sob zamane serca, zdruzgotane nadzieje i puste portfele. Cakowicie
pozbawieni sumienia i wraliwoci na potrzeby innych, egoistycznie
zdobywaj to, czego pragn, i postpuj tak, jak zechc, amic
przyjte w spoeczestwie zasady bez cienia alu i poczucia winy. Ich
ofiary pytaj bezradnie: Kim s ci ludzie?", Dlaczego tak si
zachowuj?", Jak moemy si przed nimi chroni?". Cho te i
podobne zagadnienia s od ponad stulecia przedmiotem klinicznych
analiz i empirycznych bada (a od wierwiecza przedmiotem mojej
pracy), przeraajcy sekret psychopatii zacz si ujawnia gwnie w
ostatnich kilkudziesiciu latach.
Kiedy zgodziem si napisa t ksik, wiedziaem, e trudno
bdzie przedstawi surowe dane i naukow powcigliwo w sposb zrozumiay dla czytelnikw. Chtnie trwabym w swojej akademickiej wiey z koci soniowej, prowadzc ezoteryczne dyskusje z
innymi badaczami oraz piszc uczone artykuy i rozprawy. Od
pewnego czasu jednak dramatycznie wzrasta zagroenie, jakim dla
spoeczestwa s machinacje i spustoszenia dokonywane przez
psychopatw. W rodkach masowego przekazu mnstwo jest informacji o brutalnych zbrodniach, skandalach finansowych i naduyciu spoecznego zaufania. Niezliczone filmy i ksiki opowiadaj
o seryjnych mordercach, oszustach i zorganizowanej przestpczoci.
Wiele spord tych sprawozda i historii dotyczy psychopatw, ale
nie wszystkie, a rodki masowego przekazu, przemys rozrywkowy i
ich odbiorcy czsto nie zdaj sobie sprawy z tego wanego
rozrnienia. Nawet przedstawiciele systemu sdownictwa karnego prawnicy, psychiatrzy i psychologowie sdowi, pracownicy opieki
10
spoecznej, kuratorzy, funkcjonariusze organw ochrony porzdku

publicznego, suba wizienna - ktrzy w swojej pracy czsto stykaj
si z psychopatami, nie zawsze potrafi oceni, z kim maj do
czynienia. Ta nieumiejtno rozstrzygnicia, ktrzy z osadzonych
cierpi na psychopati, a ktrzy nie, m a jak wykazuje moja ksika tragiczne konsekwencje spoeczne. A z bardziej osobistej
perspektywy: czytelnicy zapewne spotkaj kiedy na swojej drodze
psychopat. Dla ich fizycznego, psychologicznego i finansowego
dobra niezwykle istotne jest, aby wiedzieli, jak go rozpozna, jak si
przed nim broni i jak zminimalizowa wyrzdzane przez niego
szkody.
Wikszo naukowej literatury na temat psychopatii jest specjalistyczna, w duej mierze abstrakcyjna i niezrozumiaa dla osb, ktre
nie orientuj si w naukach behawioralnych. Moim celem byo
uczynienie tych prac przystpnymi - nie tylko dla ogu czytelnikw,
lecz take dla przedstawicieli systemu sdownictwa karnego i
organizacji zajmujcych si zdrowiem psychicznym. Staraem si nie
upraszcza kwestii teoretycznych i ustale badawczych ani nie
wyolbrzymia stanu naszej wiedzy. Mam nadziej, e czytelnicy, ktrych zainteresuj omawiane przeze mnie problemy, skorzystaj z
przypisw do rozdziaw, aby lepiej zapozna si z t dziedzin.
Naukowy charakter tej ksiki wynika z mojej wiedzy z zakresu
psychologii eksperymentalnej i psychofizjologii poznawczej. Niektrzy czytelnicy mog poczu si rozczarowani tym, e mao miejsca
powicam kwestiom psychodynamicznym - niewiadomym
procesom i konfliktom, mechanizmom obronnym i tak dalej. Chocia
w ostatnim ptwieczu napisano mnstwo ksiek i artykuw na
temat psychodynamiki psychopatii, uwaam e nie pogbiono tak
naprawd znajomoci tego zaburzenia. W duym stopniu wynika to
std, e wikszo psychodynamicznych uj psychopatii ma w sobie
co z gabinetowych dyskusji, a zatem niezbyt nadaje si do bada
empirycznych. Od pewnego czasu jednak podejmuje si prby
pogodzenia psychodynamicznych rozwaa nad psychopati z
Wstp i podzikowania
11
teoriami i metodami nauk behawioralnych. Rezultaty tych stara

bywaj ciekawe i tam gdzie to przydatne, omawiam je w swojej
ksice.
Od wielu lat mam szczcie do spotykania na swej drodze wybitnych doktorantw i asystentw. Nasze kontakty przynosz korzy obu stronom: ja zapewniam wsparcie naukowe i sprzyjajce
rodowisko, oni wnosz nowe pomysy, kreatywno i entuzjazm
potrzebne do energicznej i owocnej dziaalnoci badawczej. Ich wkad
w moje badania objawia si w czstotliwoci, z jak ludzie ci s
wymieniani jako wspautorzy publikacji pochodzcych z mojego
laboratorium. Szczeglnie jestem zobowizany Stephenowi Hartowi,
Adelle Forth, Timothy'emu Harpurowi, Sherrie Williamson i
Brendzie Gillstrom, ktrzy w minionej dekadzie znaczco wpynli
na moje mylenie i prac.
W dziaalnoci badawczej korzystalimy z grantw Medical Research Council of Canada, The MacArthur Research Network on
Mental Health and the Law oraz The British Columbia Health Research Foundation. Badania byy w wikszoci prowadzone w instytucjach zarzdzanych przez Correctional Service of Canada (Kanadyjsk Sub Wizienn). Zatrudnionym tam osobom i osadzonym
wyraam wdziczno za wspprac. Aby zapewni anonimowo
winiom, ktrzy uczestniczyli w badaniach, zmieniem szczegy
dotyczce konkretnych osb lub czyem kilka przypadkw w jeden.
Chciabym podzikowa Judith Regan - za zacht do napisania
tej ksiki - oraz Suzanne Lipsett, ktra pokazaa mi, jak przeksztaci
specjalistyczny materia w przystpn proz.
Wielki wpyw na mj wiatopogld wywieraj odwaga, determinacja i urok mojej crki Cheryl i siostry Noelle. Szczeglnie jestem
zobowizany Averil, mojej onie i wspaniaej przyjacice, ktra
pomimo wasnej wymagajcej pracy zawodowej znalaza czas i
energi, aby aktywnie wspiera mnie w badaniach. Jej ciepo,
12
umiejtno oceny i naukowa przenikliwo od lat zapewniaj mi

szczcie i poczucie bezpieczestwa oraz utrzymuj mnie przy zdrowych
zmysach.
Dobrzy ludzie rzadko bywaj podejrzliwi: nie potrafi zrozumie,
e kto inny mgby zrobi co, do czego oni sami s niezdolni; na
og przyjmuj niedramatyczne rozwizanie jako waciwe i na
tym poprzestaj. Normalni ludzie ponadto wyobraaj sobie, e
powierzchowno psychopaty jest rwnie potworna jak jego
umys, co odbiega od prawdy tak dalece jak to tylko moliwe. [...]
Te potwory realnego wiata zwykle wyglday i zachowyway si
bardziej normalnie ni ich rzeczywicie normalne rodzestwo,
przedstawiay bardziej przekonujcy obraz cnoty ni sama cnota podobnie jak woskowa ra lub brzoskwinia z plastiku wydaj si
doskonalsze, bardziej zgodne z koncepcj ry i brzoskwini ni
niedoskonay orygina, na ktrym je wzorowano.
William March, The Bad Seed
WPROWADZENIE: ISTOTA
PROBLEMU
ilka lat temu przesiaem do czasopisma naukowego artyku,

ktry napisaem wsplnie z dwojgiem doktorantw. Omawialimy w nim eksperyment, w ktrym posuylimy si urzdzeniem
do monitorowania elektrycznej aktywnoci mzgu, aby bada grupy
mczyzn podczas wykonywania zadania jzykowego. Aktywno
t rejestrowalimy na wykresie jako seri falistych linii, nazywan
elektroencefalogramem (EEG). Redaktor czasopisma uprzejmie
zwrci nam artyku, a odmow publikacji wyjani nastpujco:
Szczerze mwic, niektre ukady fal mzgowych przedstawione w
artykule wyday nam si bardzo dziwne. Te elektroencefalogra- my
nie mogy pochodzi od rzeczywistych osb".
Owszem, niektre z zarejestrowanych przez nas fal mzgowych
byy dziwne, ale nie monitorowalimy ich u przybyszw z kosmosu i
z pewnoci nie wymylilimy ich na potrzeby eksperymentu.
Pochodziy od ludzi, ktrych mona spotka w kadej kulturze, rasie, spoeczestwie i rodowisku. Wszyscy kiedy natknlimy si na
kogo takiego, pozwolilimy, aby manipulowa nami i oszukiwa
nas, a pniej musielimy radzi sobie z wyrzdzonymi przez niego
szkodami. Osobnicy ci, nieraz czarujcy - ale zawsze miertelnie
niebezpieczni - maj swoj kliniczn nazw: p s y c h o p a c i . Ich
charakterystyczn cech jest brak sumienia, a zajciem - zaspokajanie
wasnych pragnie cudzym kosztem. Niektrzy z nich przebywaj w
wizieniach, inni na wolnoci. Wszyscy bior znacznie wicej, ni
daj.
Ksika ta bezporednio mierzy si z problemem psychopatii i
ukazuje go takim, jaki jest naprawd, czyli mrocznym sekretem o
niebywaych skutkach spoecznych, sekretem, ktry wreszcie si
odsania po stuleciach domysw i dziesicioleciach bada
empirycznych.
O skali zjawiska wiadcz choby nastpujce dane: w Ameryce
Pnocnej yj co najmniej dwa miliony psychopatw, wrd
istota problemu
mieszkacwWprowadzenie:
Nowego Jorku
- sto tysicy, a s to ostrone15wyliczenia.
Psychopatia nie jest czym ezoterycznym, istotnym tylko dla
wskiego grona osb, lecz dotyczy kadego z nas.
Psychopatia wystpuje w naszym spoeczestwie niemal rw2
nie czsto jak schizofrenia - choroba umysowa, ktra przynosi
dojmujce cierpienie tak pacjentowi, jak i jego rodzinie. Bl i troska
powodowane przez schizofreni s jednak niewielkie w porwnaniu
z osobistymi, spoecznymi i finansowymi spustoszeniami
dokonywanymi przez psychopatw. Psychopata szeroko zastawia
sieci i prawie kady z nas tak czy inaczej w nie wpada.
Najwyraniejszy przejaw psychopatii - chocia bynajmniej nie
jedyny - to race naruszanie norm spoecznych. Jak mona si
spodziewa, wielu psychopatw naley do wiata przestpczego, ale
wielu te pozostaje na wolnoci, wykorzystujc swj wdzik i kameleonow natur, aby torowa sobie drog w spoeczestwie i rujnowa innym ycie.
Wszystkie te waciwoci skadaj si na obraz egocentrycznej,
bezwzgldnej osoby, pozbawionej empatii i zdolnoci tworzenia ciepych, emocjonalnych zwizkw - osoby, ktra dziaa nieskrpo-
Zapadalno na schizofreni i rozpowszechnienie tej choroby jest podobne w rnych regionach wiata. W Polsce schizofrenia dotyka okoo 1% populacji - Psychologia.
Podrcznik akademicki, dz. cyt., s. 597 - przyp. red.
wana gosem sumienia. Czytelnicy dostrzegaj zapewne, e tak sportretowanej osobie brakuje wanie tych cech, ktre pozwalaj ludziom
y w spoecznej harmonii.
Nie jest to przyjemny obraz i niektrzy powtpiewaj w istnienie
takich osb. Aby rozwia te wtpliwoci, wystarczy pomyle o dramatycznych przykadach psychopatii, ktre mno si w ostatnich
latach. Dziesitki ksiek, filmw i programw telewizyjnych, setki
artykuw prasowych dostarczaj tych samych informacji: psychopaci
stanowi znaczny odsetek ludzi opisywanych w rodkach masowego
przekazu - seryjnych mordercw, gwacicieli, zodziei, oszustw,
damskich bokserw, nieuczciwych urzdnikw, giedowych
nacigaczy, osb zncajcych si nad dziemi, gangsterw, adwoka-
16
tw bez uprawnie, baronw narkotykowych, zawodowych hazardzistw, czonkw zorganizowanych grup przestpczych, lekarzy pozbawionych prawa do wykonywania zawodu, terrorystw, przywdcw sekt, najemnikw i biznesmenw bez skrupuw.
Wystarczy przejrze gazety, eby zorientowa si w skali problemu. Najbardziej przykuwaj uwag bezwzgldni zabjcy, ktrzy
budz w spoeczestwie odraz i zarazem fascynacj. Oto skromna
prbka wybrana spord setek oglnie dostpnych opisw (wiele z
nich posuyo za materia scenarzystom filmowym):
John Gacy z Des Plaines w Illinois, przedsibiorca budowlany i
Czowiek Roku Niszej Izby Handlowej, ktry bawi dzieci jako
klaun Pogo, sfotografowa si z on prezydenta Cartera, a w latach siedemdziesitych zamordowa trzydziestu trzech modych
3
ludzi i zakopa wikszo zwok pod podog swojego domu .

Charles Sobhraj, obywatel Francji urodzony w Sajgonie, opisywany przez wasnego ojca jako destruktor", midzynarodowy
oszust, przemytnik, hazardzista i morderca, ktry w latach sie3
T. Cahill, Buried Dreams, New York 1987.
demdziesitych pozostawi za sob na terenie poudniowo- wschodniej Azji oprnione portfele, bezradne kobiety, tury4
stw odurzonych narkotykami oraz zwoki .

Jeffrey MacDonald, lekarz wojskowy Zielonych Beretw, ktry w
1970 roku zamordowa on i dwjk dzieci. Twierdzi, e zbrodni
dokonay puny", wzbudzi wielkie zainteresowanie rodkw
masowego przekazu i sta si tematem ksiki i filmu
zatytuowanych Fata! Vision .
Gary Tison, morderca, ktry po mistrzowsku manipulowa systemem sdownictwa karnego. W 1978 roku zbieg z wizienia w
Arizonie wspomagany przez swoich trzech synw i brutalnie
odebra ycie szeciu osobom '.
Wprowadzenie:
istotazproblemu
Kenneth Bianchi,
jeden
dusicieli ze wzgrz", ktry17pod koniec
lat siedemdziesitych gwaci, torturowa i zamordowa dwanacie
kobiet na obszarze Los Angeles. Wyda w rce policji swojego
kuzyna i wsplnika (Angelo Buono). Potrafi wmwi niektrym
biegym, e cierpi na rozszczepienie osobowoci i e zbrodni
dokona Steve" .
Richard Ramirez, czciciel szatana i seryjny morderca znany jako

Nocny owca, ktry z dum gosi, e jest zy". Zosta skazany w
1 987 roku za trzynacie zabjstw i trzydzieci innych cikich
przestpstw, w tym rabunek, kradzie z wamaniem, gwat oraz
usiowanie zabjstwa .
' R. Nevilie, J. Ciark, The Life and Crimes of Charles Sobhraj, London 1979. 5 J.
McGinniss, Fatal Vision, New York 1989.
J. Ciark, Last Rampage, New York 1990. 7 D. 0'Brien, Two of a Kind. The Hillside
Stranglers, New York 1985. B C. Unedecker, Night Stalker, New York 1991.
Dian Downs - strzelaa do wasnych dzieci, pragnc zdoby

niechtnego dzieciom mczyzn, a potem przedstawiaa siebie
9
jako prawdziw ofiar tej zbrodni .

Ted Bundy, panamerykaski" seryjny morderca odpowiedzialny
za mier kilkudziesiciu modych kobiet w poowie lat siedemdziesitych. Twierdzi, e czyta zbyt wiele pism pornograficznych i e zoliwa istota" opanowaa jego wiadomo. Zosta
stracony na krzele elektrycznym na Florydzie .
Clifford Olson, seryjny morderca z Kanady, przekona wadze do
zapacenia mu stu tysicy dolarw za wskazanie miejsca, w
ktrym pogrzeba swoje mode ofiary, a teraz czyni wszystko, aby
pozosta w centrum zainteresowania .
Joe Hunt, manipulant, ktry na pocztku lat osiemdziesitych
zorganizowa w Los Angeles oszukaczy program inwestycyjny
dla modych ludzi z bogatych rodzin (znany jako Klub Modych
Miliarderw). Podstpem wyudza pienidze od zamonych osb
12
18i by
Psychopaci s. wrd nas

zamieszany w dwa zabjstwa
William Bradfield, elokwentny nauczyciel greki i aciny, skaza13

ny za zamordowanie koleanki z pracy i dwojga jej dzieci .
Ken McElroy - bez wyrzutw sumienia i skruchy rabowa, gwaci, pali, napada [...] obywateli Skidmore w Missouri" przez cae
lata, dopki w 1 9 8 1 roku nie zosta zastrzelony na oczach
czterdziestu piciu osb .
" A. Rule, Smali Sacrifices, New York 1987. 10 Ta, The Stranger Beside Me, New York
1980. '1 I. Mulgrew, Fina Payoff, Toronto 1990. 12 S. Horton, The Billionaire Boys Club,
New York 1989. "' J. Wambaugh, Echoes in the Darkness, New York 1989. " H. MacLean,
In Broad Daylighl, New York 1988.
Colin Pitchfork, gwaciciel i morderca z Wielkiej Brytanii, pierw15

szy zabjca skazany na podstawie testw DNA ".
Kenneth Taylor, dentysta z New Jersey, kobieciarz, ktry porzuci

pierwsz on, prbowa zamordowa drug, brutalnie pobi
trzeci podczas miodowego miesica w 1983 roku, w rok pniej
zakatowa j i ukry jej ciao w baganiku, a potem pojecha w
odwiedziny do rodzicw i drugiej ony. Twierdzi, e zabi w
samoobronie, poniewa ona zaatakowaa go, kiedy przyapa j
na seksualnym wykorzystywaniu ich maego dziecka .
Constantine Paspalakis i Deidre Hunt - torturoway i zamordoway modego czowieka, utrwalajc przebieg zbrodni na ta17
mie wideo. Czekaj na egzekucj .

Tego rodzaju ludzie - i popenione przez nich przestpstwa niewtpliwie przycigaj nasz uwag. Publiczne zainteresowanie
budz take rozmaici zabjcy i seryjni mordercy, ktrych zbrodnie,
nieraz przeraajce, wydaj si skutkiem powanych problemw
psychicznych - na przykad Ed Gein, morderca chory na cik
psychoz, ktry pozbawia skry i zjada swoje ofiary ; Edmund
Kemper, zabjca studentek", seksualny sadysta i nekrofil, ktry
19
okalecza i wiartowa zamordowane przez siebie kobiety ; David

Berkowitz, syn Sama", atakujcy mode osoby w zaparkowanych
20
problemupotwrz Milwaukee", 19
samochodach"Wprowadzenie:
; Jeffrey istota
Dahmer,
ktry przyzna si do torturowania, zabicia i okaleczenia pitnastu mczyzn i
chopcw (otrzyma pitnacie wyrokw doywotniego wizielr>J.
Wambaugh, The Blooding, New York 1989.

" P. Maas, In a Child's Name, New York 1990. Film telewizyjny, CBS, 17 listopada
1991.
" G. Provost, Perfect Husband, New York 1991. R.
Gollmar, Edward Gein, New York 1981.
19 M. Cheney, The Co-ed Killer, New York 1976.
20
L. Klausner, Son of Sam, New York 1981.
n i a ) ' - Chocia tacy zabjcy s czsto uznawani za poczytalnych jak Kemper, Berkowitz i Dahmer - ich straszne czyny, makabryczne
fantazje seksualne, pragnienie wadzy i fascynacja torturami i mierci
skaniaj do rozwaa nad definicj zdrowia psychicznego.
P s y c h o p a t y c z n i zabjcy nie s jednak szalecami - wedug
przyjtych kryteriw prawnych i psychiatrycznych. Ich postpowanie
nie wynika z obdu, lecz z zimnej, wyrachowanej racjonalnoci, ktra
czy si z niezdolnoci do traktowania innych jako istot ludzkich
obdarzonych rozumem i sercem. Taka moralnie niepojta postawa u
rzekomo normalnej osoby wywouje w nas szok i bezradno.
Jakkolwiek alarmujce s to informacje, musimy spojrze na
spraw z waciwej perspektywy: wikszo psychopatw oddaje si
swoim zajciom, nikogo nie mordujc. Jeli skoncentrujemy si na
szczeglnie brutalnych i rozgaszanych przypadkach, moemy nie
zauway czstszego zjawiska, mianowicie psychopatw, ktrzy nie
zabijaj, ale wywieraj wpyw na nasz codzienno. Bardziej
prawdopodobne jest to, e stracimy wszystkie oszczdnoci, oszukani
przez sprytnego nacigacza, ni e stracimy ycie, zaatakowani przez
morderc o stalowym spojrzeniu.
Trzeba jednak przyzna, e powszechnie znane przykady maj
du warto. S na og dobrze udokumentowane i uwiadamiaj
nam, e psychopaci naprawd istniej, e zanim ich aresztowano, byli
krewnymi, ssiadami i wsppracownikami ludzi takich jak my. Co
wicej, przykady te ilustruj niepokojcy motyw, ktry powtarza si
w
kartotekach
wszystkich
psychopatw:
niezdolno
do
20
przejmowania si blem i cierpieniem innych - cakowity brak

empatii, zasadniczego warunku mioci.
Starajc si wytumaczy t uomno, badamy najpierw sytuacj
rodzinn - ale z niewielkim skutkiem. Owszem, n i e k t r z y
21
D. Johnson, awa przysigych wyczerpana makabrycznymi zeznaniami, New

York Times News Service" 17 lutego 1992.
psychopaci doznawali w dziecistwie materialnego i emocjonalnego

ubstwa i fizycznego maltretowania, lecz na kadego dorosego
psychopat z rodziny dysfunkcyjnej przypada taki, ktrego rodowisko najwyraniej byo pene ciepa i yczliwoci, a bracia i siostry
s normalnymi ludmi, zdolnymi troszczy si o innych. Ponadto
wikszo osb, ktre miay straszne dziecistwo, nie wyrasta na
psychopatw i bezlitosnych mordercw. Argument, zgodnie z
ktrym dzieci poddawane brutalnoci i agresji staj si brutalnymi,
agresywnymi dorosymi, jest tu mao przydatny, cho moe rzuci
wiato na inne obszary rozwoju czowieka. S gbsze, mniej
uchwytne wyjanienia kwestii, jak i dlaczego rodzi si psychopatia.
Niniejsza ksika prezentuje moje dwudziestopicioletnie prby
znalezienia odpowiedzi na te pytania.
Wanym elementem poszukiwa byo wsplne wypracowanie
metody, ktra pozwoliaby rozpoznawa psychopatw yjcych pord nas. Jeli bowiem nie umiemy ich odrni od zwykych ludzi,
jestemy skazani na rol ofiary - jako jednostki i jako spoeczestwo.
Oto prosty, a nazbyt czsty przykad: kiedy kto skazany za
zabjstwo i warunkowo zwolniony z wizienia popenia wkrtce
nastpn zbrodni, wikszo ludzi pyta wstrznita: Dlaczego
wypuszczono na wolno tak osob?". Ich konsternacja niewtpliwie
zmieniaby si w oburzenie na wiadomo, e wielu z tych
przestpcw to psychopaci, ktrych brutaln recydyw daoby si
przewidzie, gdyby odpowiednie wadze - w tym komisja orzekajca
o zwolnieniach warunkowych - gruntownie zbaday sytuacj. Mam
nadziej, e moja ksika pomoe spoeczestwu i sdownictwu karnemu zorientowa si lepiej w naturze psychopatii, skali problemw
wywoywanych przez to zaburzenie oraz rodkach, ktre naley
Wprowadzenie:
istota problemu
21 na nasze
przedsiwzi,
aby ograniczy
jego niszczycielski wpyw
ycie.
Rozdziat 1
DOZNAWANIE"
PSYCHOPATY
Widziaem ciemn krew, ktra sczya si z ust Halmei i spywaa

po przecieradle ku partiom jej ciaa zakrywanym przez Huda. Nie
poruszyem si ani nie mrugnem, ale Hud ju wstawa,
umiechajc si do mnie; zapina rubinow klamr pasa. - No, czy
nie sodka z niej dziewczynka? - spyta. Zagwizda i zacz wsuwa
nogawki spodni do cholewek swoich czerwonych, zamszowych
butw. Halmea, skulona, obrcia si ku cianie.
Larry McMurty, Horseman, Pass By
d lat przytrafia mi si nastpujca sytuacja: podczas proszonego

obiadu, w odpowiedzi na uprzejme pytanie o moj prac, krtko
przedstawiam typowe cechy psychopaty, a wtedy kto z siedzcych
przy stole zamyla si na moment, po czym wykrzykuje: Mj Boe! w takim razie X musia by..." albo Wie pan, nigdy dotd sobie tego
nie uwiadamiaem, ale wanie opisa pan mojego szwagra".
Spotykam si z tymi rozwanymi, penymi niepokoju reakcjami
nie tylko w sferze towarzyskiej. Wiele osb, usyszawszy o prowadzonych przeze mnie badaniach, dzwoni do mojego laboratorium,
aby opowiedzie o mu, dziecku, pracodawcy lub znajomych, ktrych niewytumaczalne zachowanie od dawna budzi ich trosk lub
przysparza im blu.
Nie ma bardziej przekonujcego dowodu na potrzeb rzetelnego
namysu nad psychopati ni te prawdziwe opowieci pene rozczarowania i rozpaczy. Trzy z nich, ktre tworz pierwszy rozdzia
ksiki, umoliwiaj wstpny ogld tej dziwnej i fascynujcej kwestii,
Rozdzia 1. Doznawanie" psychopaty
23
budzc charakterystyczne poczucie, e co tu jest nie w porzdku,

ale nie bardzo wiem co".
Jedna z tych opowieci dotyczy rodowiska wiziennego, gdzie
prowadzona jest wikszo bada nad psychopati (z oczywistej
przyczyny: w wizieniach przebywa wielu psychopatw, zatem informacje potrzebne do ich diagnozy s tam atwo dostpne).
Dwie pozostae historie zostay zaczerpnite z codziennego ycia,
albowiem przypadki psychopatii mona obserwowa nie tylko w
spoecznoci wiziennej. Rodzice, dzieci, maonkowie, kochankowie,
wsppracownicy i nieszczsne ofiary na caym wiecie prbuj
radzi sobie z powodowanym przez psychopatw zamtem, a take
zrozumie, czym kieruj si ci ludzie. Przypuszczam, e wielu moich
czytelnikw
zauway
niepokojce
podobiestwo
midzy
opisywanymi tu osobami a tymi, ktrzy zamieniaj lub zamieniali ich
ycie w pieko.
RAY
Po uzyskaniu tytuu magistra psychologii na pocztku lat szedziesitych rozgldaem si za prac, dziki ktrej mgbym utrzymywa on i creczk oraz sfinansowa nastpny etap mojej edukacji. I oto, chocia nigdy wczeniej nie przekroczyem bram wiziennych, zostaem zatrudniony jako psycholog w Zakadzie Penitencjarnym Kolumbii Brytyjskiej.
Nie miaem dowiadczenia zawodowego ani nie interesowaem
si szczeglnie psychologi kliniczn czy zagadnieniami kryminologii. w pooony w pobliu Vancouver zakad karny o zaostrzonym rygorze by budzc respekt instytucj, gdzie przebywali
przestpcy, o jakich syszaem dotd wycznie w rodkach
masowego przekazu. Delikatnie mwic, znalazem si na nieznanym
mi terenie.
Zaczem prac zupenie nieprzygotowany - bez adnego szkolenia czy mdrego mentora, ktry mgby mi podpowiedzie, jak ma
postpowa psycholog wizienny. Pierwszego dnia spotkaem si z
naczelnikiem wizienia i personelem administracyjnym. Wszyscy
24
nosili mundury, a niektrzy bro. Wizienie byo zarzdzane na

sposb wojskowy, oczekiwano wic, e ja take wo mundur",
ktry skada si z niebieskiej marynarki, szarych flanelowych spodni
i czarnych butw. Przekonaem naczelnika, e takie przebranie nie
jest mi potrzebne, nalega jednak, eby przynajmniej sporzdzono je
dla mnie w wiziennej pracowni, i posa mnie tam do przymiarki.
Owoc tych stara by sygnaem, e nasz zakad penitencjarny nie
funkcjonuje tak idealnie, jak mona by przypuszcza: rkawy marynarki byy zdecydowanie za krtkie, nogawki spodni miay zabawnie
nierwn dugo, a buty rniy si midzy sob o dwa numery.
Zdumiaa mnie zwaszcza ta ostatnia pomyka, poniewa wizie,
ktry mierzy mi stopy, z niezwyk starannoci obrysowa ich
ksztat na arkuszu papieru. Trudno byo zrozumie, jak mg
wyprodukowa tak le dobrane buty, i to po kilku moich zaaleniach.
Doszedem do wniosku, e prbuje mi co uwiadomi.
Pierwszy dzie pracy obfitowa w rozmaite wydarzenia. Skierowano mnie do mojego biura - ogromnego pomieszczenia na najwyszym pitrze, zupenie innego ni przytulny, budzcy zaufanie
kcik, jakiego si spodziewaem. Pomieszczenie to byo odizoowa- ne
od pozostaych czci zakadu, a po drodze musiaem przej przez
szereg zamykanych na klucz bram. Na cianie nad biurkiem
znajdowa si wyranie widoczny czerwony guzik. Stranik, ktry
- podobnie jak ja - kompletnie nie wiedzia, czym psycholog miaby
si zajmowa w wizieniu, wyjani, e jest to przycisk alarmowy, ale
gdybym kiedykolwiek chcia z niego skorzysta, nie powinienem
oczekiwa natychmiastowej pomocy.
Psycholog zatrudniony tam przede mn pozostawi w biurze
skromn bibliotek, ktra skadaa si gwnie z ksiek o testach
psychologicznych, takich jak Test Plam Atramentowych Rorscha- cha
i Test Apercepcji Tematycznej. Syszaem co o tych metodach, nigdy
jednak ich nie stosowaem, wic ksiki mojego poprzednika
- oraz te nieliczne przedmioty na terenie zakadu, ktre wyglday
znajomo - dodatkowo wzmocniy moje poczucie, e nadeszy dla
mnie trudne czasy.
Nie spdziem nawet godziny w nowym biurze, kiedy pojawi si
mj pierwszy klient". By to wysoki, szczupy, ciemnowosy
25
mczyzna po trzydziestce. Wydawao si, e powietrze wok niego

brzczy metalicznie, a kontakt wzrokowy, ktry ze mn nawiza, by
tak bezporedni i intensywny, e zastanawiaem si, czy
kiedykolwiek naprawd patrzyem komu prosto w oczy. Utkwiony
we mnie wzrok byt nieustpliwy - adnego zerkania na boki, ktrym
wikszoci z nas agodzi si swojego spojrzenia.
Wizie - bd nazywa go Rayem - odezwa si bez adnych
wstpw: Hej, doktorku, jak leci? Mam problem. Potrzebna mi
paska pomoc. Chciabym z panem porozmawia".
Przejty perspektyw pracy jako autentyczny psychoterapeuta,
zachciem Raya, eby podzieli si ze mn swoim problemem. W
odpowiedzi wycign n i pomacha mi nim przed nosem, nadal si
umiechajc i uporczywie wpatrujc mi si w oczy. Pierwsze, o czym
pomylaem, to wcisn czerwony guzik za moimi plecami,
doskonale dla Raya widoczny, o niebudzcym wtpliwoci przeznaczeniu. Pohamowaem si jednak - moe przeczuwaem, e jestern wanie poddawany prbie, a moe zrozumiaem, e wcinicie
guzika na nic si nie przyda, jeli Ray rzeczywicie zechce mnie
zaatakowa.
Stwierdziwszy, e nie biegn uruchomi alarmu, Ray wyjani mi, z
czym przyszed: zamierza uy noa nie przeciw mnie, ale przeciw
wspwiniowi, ktry zaleca si do jego protegowanego" - w
terminologii wiziennej, bardziej pasywnego partnera w zwizku
homoseksualnym. Przyczyna, dla ktrej mi o tym mwi, nie bya od
razu oczywista, ale wkrtce nabraem podejrze, e Ray chce mnie
sprawdzi, aby ustali moj pozycj w zakadzie. Gdybym w
rozmowie z personelem wizienia nie wspomnia o incydencie z
noem, byoby to naruszeniem surowej reguy, zgodnie z ktr
pracownicy powinni informowa o wszelkiej broni w posiadaniu
osadzonych. Gdybym natomiast donis na Raya, rozniosaby si
pogoska, e nie jestem yczliwie usposobiony do winiw, i moje
zadanie staoby si tym trudniejsze. Po naszej pierwszej sesji, podczas
ktrej Ray jeszcze wielokrotnie opisywa swj problem",
przemilczaem spraw noa. Ku mojej uldze, Ray nie zabi
wspwinia, szybko jednak uwiadomiem sobie, e zapa mnie w
puapk: okazaem si naiwniakiem, ktry przymyka oczy na jawne
26
pogwacenie wiziennych zasad, byle tylko nawiza profesjonalny"

kontakt z osadzonymi.
Od tamtego spotkania przez osiem miesicy mojej pracy w wizieniu Ray wytrwale uprzykrza mi ycie. Bez ustanku domaga si
uwagi i usiowa mn manipulowa. Ktrego dnia przekona mnie,
e byby dobrym kucharzem - dostrzega w sobie talent do gotowania, po wyjciu na wolno zamierza stara si o posad szefa
kuchni, mia teraz znakomit okazj, eby wyprbowa swoje pomysy na poprawienie jakoci usug gastronomicznych w zakadzie poparem wic jego prob o przeniesienie z warsztatu mechanicznego (gdzie, jak przypuszczam, sporzdzi sobie w n). Nie
pomylaem jednak, e kuchnia jest rdem cukru, ziemniakw,
owocw i innych skadnikw, ktre mona przerobi na alkohol.
Kilka miesicy pniej nastpi potny wybuch pod podog,
dokadnie poniej miejsca, gdzie znajdowa si st naczelnika wizienia. Kiedy ucicho zamieszanie, odkrylimy pod deskami skomplikowane urzdzenie do destylacji alkoholu. Co poszo nie tak i
jedno z naczy eksplodowao. Obecno destylatora w wizieniu
0 zaostrzonym rygorze nie bya niczym niezwykym, ale bezczelne
zainstalowanie sprztu pod krzesem naczelnika zszokowao wielu
funkcjonariuszy. Ustalono, e mzgiem bimbrowniczego procederu
by Ray i mj klient" musia spdzi troch czasu w karcerze.
Kiedy go stamtd wypuszczono, zjawi si w moim biurze jakby
nigdy nic i poprosi o przeniesienie z kuchni do warsztatu samochodowego - by przekonany o swoich zdolnociach mechanika,
twierdzi, e powinien przygotowa si do ycia poza murami
1 e gdyby tylko mia okazj nabra dowiadczenia, mgby kiedy
otworzy wasny warsztat... Wci pamitaem o tym, e poparem
jego poprzedni prob o przenosiny, ale w kocu ustpiem,
zmczony jego naleganiem.
Wkrtce potem postanowiem zrezygnowa z posady w wizieniu
i zaj si doktoratem z psychologii. Na miesic przed moim
odejciem Ray niemal namwi mnie, abym zaatwi mu deklaracj
mojego ojca, e zatrudni go w swojej firmie dekarskiej, co pozwolioby Rayowi uzyska zwolnienie warunkowe. Kiedy wspomniaem
o tym kilku pracownikom wizienia, ledwie powstrzymywali si od
27
miechu. Dobrze znali Raya, wszyscy kiedy nabrali si na jego

projekty i stopniowo zaczli traktowa go sceptycznie. Znuenie
wykonywan prac? Tak wtedy mylaem. Ale moi koledzy oceniali
Raya wnikliwiej ni ja - pomimo moich kwalifikacji. Ich zdolno
osdu wyostrzya si pod wpywem dugoletnich kontaktw z
ludmi podobnymi do tego winia.
Ray posiad niewiarygodn umiejtno oszukiwania - nie tylko
mnie, ale kadego. Potrafi mwi (i kama) ze swad i bezporednioci, ktre rozbrajay nawet najbardziej dowiadczonych i
cynicznych pracownikw wiziennych. Kiedy go spotkaem, mia
boat przeszo (i - jak si okazao - przyszo) kryminaln. Niemal
poow dorosego ycia spdzi za kratami, a sporo jego przestpstw
byo naprawd brutalnych. A przecie przekona mnie, i wielu
innych, e jest gotowy do poprawy, e jego przestpcze skonnoci
cakiem osaby pod wpywem pasji do - no, do gotowania, mechaniki
i tak dalej. ga bez koca, nieprzerwanie, od niechcenia, i nie peszy
si ani odrobin, kiedy cytowaem dokumenty, ktre podwaay jego
sowa. Po prostu zmienia wtedy temat i znw zaczyna swoj histori.
Uznawszy ostatecznie, e chyba nie byby idealnym kandydatem na
dekarza w firmie mojego ojca, odmwiem mu poparcia. Sposb, w
jaki zareagowa, bardzo mn wstrzsn.
Przeprowadzajc si z wizienia na uniwersytet, nadal spacaem
swojego forda, na ktrego w zasadzie nie bardzo mogem sobie
pozwoli, jeden z funkcjonariuszy, ktry mia pniej zosta
naczelnikiem wizienia, zaproponowa mi wymian: mj ford z 1958
roku za jego morrisa minora z 1950 roku i przejcie spaty rat.
Zgodziem si, a poniewa morris nie by w najlepszym stanie,
skorzystaem z przysugujcych mi przywilejw w wiziennym
warsztacie samochodowym - gdzie dziki (on bynajmniej nie powiedziaby dziki") mnie nadal pracowa Ray. Morrisa piknie
polakierowano, wyremontowano silnik i ukad kierowniczy.
I oto wyruszyem z on do Ontario, z caym dobytkiem zapakowanym na dach samochodu i nasz crk w przenonym foteliku
na tylnym siedzeniu. Pierwsze kopoty napotkalimy wkrtce po
opuszczeniu Vancouver: silnik zacz pracowa troch nierwno.
Potem, kiedy pokonywalimy kilka umiarkowanych wzniesie,
28
zagotowaa si woda w chodnicy. Mechanik z pobliskiego warsztatu

odkry kulki z oyska w komorze pywaka w ganiku i wyrane
lady manipulacji przy wu do chodnicy. atwo byo temu
zaradzi, ale problem, ktry pojawi si przy zjedzie ze wzgrza,
okaza si ju powaniejszy: peda hamulca zrobi si dziwnie gbczasty, po czym spad na podog - a byo to naprawd d u g i e
y
wzgrze. Na szczcie, zdoalimy dotrze do stacji obsugi. Jak nam
powiedziano, przewd hamulcowy zosta przecity tak, e powoli
wycieka z niego pyn. By moe to zbieg okolicznoci, e Ray pracowa w wiziennym warsztacie, kiedy naprawiano tam mj samochd, ale miejscowy telegraf" bez wtpienia przekaza mu informacj o tym, kto jest nowym wacicielem morrisa.
Na uniwersytecie przygotowywaem prac doktorsk o wpywie
kar na uczenie si i dziaanie. Gromadzc materiay, po raz pierwszy
natknem si na literatur powicon psychopatii. Nie jestem
pewien, czy mylaem wtedy o Rayu, ale okolicznoci sprzysigy si,
abym o nim nie zapomnia.
Po uzyskaniu stopnia doktora zaczem pracowa na Uniwersytecie Kolumbii Brytyjskiej, niedaleko od wizienia, gdzie zdobyem
swoj pierwsz posad. Na pocztku roku akademickiego, w tej
przedkomputerowej epoce, siadywaem przez tydzie za stoem, aby
wraz z kolegami zapisywa dugie szeregi studentw na zajcia w
jesiennym semestrze. Ktrego dnia, notujc dane kolejnego studenta,
usyszaem, e kto wymienia moje nazwisko: Tak, byem
asystentem doktora Hare w zakadzie karnym, kiedy by tam
zatrudniony - chyba okoo roku. Zaatwiaem dla niego papierkow
robot, wprowadzaem go w ycie wizienne. Jasne, omawia ze mn
wszystkie trudniejsze przypadki. wietnie nam si razem pracowao".
Przy ssiednim stole sta Ray.
Moim a s y s t e n t e m ! Przerwaem potok jego sw kliwym:
Doprawdy?", spodziewajc si, e wprawi go w zakopotanie. Hej,
doktorku, jak leci?" - zawoa, nawet nie mrugnwszy okiem, po czym
wrci do rozmowy i rozpocz nowy temat. Pniej, gdy przegldaem jego dokumenty, odkryem, e podana przez niego lista
29
zaliczonych kursw uniwersyteckich jest sfaszowana. Trzeba jednak

przyzna, e nie usiowa zapisa si na ktre z m o i c h zaj.
Najbardziej chyba zafascynowao mnie to, e Ray nie straci
pewnoci siebie nawet p o ujawnieniu jego oszustwa - oraz to, e mj
kolega da si wyprowadzi w pole. Jakie elementy konstrukcji
psychicznej pozwalay Rayowi tak ignorowa rzeczywisto,
najwyraniej bez niepokoju i skrupuw? Jak si okazao, odpowiedzi
na to pytanie miaem szuka przez nastpne wier wieku.
Teraz, po tylu latach, historia Raya ma swoj zabawn stron.
Mniej zabawne s historie setek innych psychopatw, ktrych badaem od tamtej pory.
pracowaem w zakadzie karnym ju od paru miesicy, kiedy przysano do mnie winia,

abym przeprowadzi! testy, zanim komisja rozpatrzy jego wniosek o zwolnienie warunkowe.
Mczyzna ten odbywa kar szeciu lat wizienia za nieumylne spowodowanie mierci.
Kiedy zauwayem, e w moich aktach brakuje dokadnych informacji o jego przestpstwie,
poprosiem, aby przedstawi mi szczegy. Wyjani, e kilkumiesiczna crka jego
dziewczyny pakaa bez przerwy caymi godzinami, a poniewa byto od niej czu, niechtnie
zabra si do zmieniania jej pieluchy. Obsraa mi rk i i straciem panowanie nad sob.
Podniosem j za nogi i walnem ni o cian" - oznajmi z umiechem na ustach.
Wstrznity tym nonszalanckim opisem potwornego czynu, mylc o wasnej creczce,
wyrzuciem winia za drzwi - absolutnie wbrew etyce zawodowej - j zapowiedziaem, e nie
chc go wicej widzie.
Ciekawy dalszych losw tego czowieka, niedawno odszukaem jego wizienn kartotek. Przeczytaem, e kilkanacie miesicy po moim odejciu z zakadu zost.i zwolniony
warunkowo, a potem zgin w trakcie policyjnego pocigu po sfuszerowanym napadzie na
bank. Psychiatra wizienny zdiagnozowa go jako psychopat i odradza zwolnienie
warunkowe. Trudno jednak wini komisj za zlekcewaenie tej profesjonalnej opinii.
Procedury diagnozowania psychopatii byy wwczas nieprecyzyjne i zawodne, a przy tym
nie wiedziano, jakie wnioski naley wycign z takiej diagnozy przy prognozowaniu
zachowania winiw. Jak czytelnicy si przekonaj, sytuacja jest teraz zupenie inna, a
kada instancja orzekajca o zwolnieniach warunkowych, ktra nie uwzgldnia aktualnego
stanu wiedzy o psychopatii i recydywie, naraa si na popenienie bdu katastrofalnego w
skutkach.
30

ELSA
I DAN
Spotkaa go w samoobsugowej pralni, kiedy przebywaa w Londynie

na rocznym urlopie, odpoczywajc po burzliwym i wyczerpujcym
procesie rozwodowym. Widywaa go wczeniej w ssiedztwie i kiedy
wreszcie nawizali rozmow, miaa wraenie, e dobrze si znaj. By
bezporedni, yczliwy i natychmiast si zaprzyjanili. Uwaaa, e
jest ujmujcy i zabawny. A ona bya osamotniona. Pada deszcz ze
niegiem, obejrzaa ju wszystkie filmy i spektakle w miecie i nie
znaa nikogo po wschodniej stronie Atlantyku.
- Ach, samotno podrnego - wspczu Dan przy obiedzie. Najgorsze, co moe si trafi.
Po deserze stwierdzi z zakopotaniem, e nie wzi ze sob portfela. Chtnie zapacia za obiad, chtnie zgodzia si obejrze dwa
filmy, ktre widziaa ju przed kilkoma dniami. Wieczorem w pubie
wyjani, e jest tumaczem zatrudnionym przez ONZ. Podrowa
po wiecie. Czeka teraz na nowe zlecenie.
W tamtym tygodniu spotkali si jeszcze czterokrotnie, w nastpnym - piciokrotnie. Dan mieszka gdzie w londyskiej dzielnicy
Hampstead, ale wkrtce wprowadzi si do Elsy. Ku swojemu
zdumieniu, powitaa to z zadowoleniem. Byo to wbrew jej naturze,
nie wiedziaa nawet, jak do tego doszo, lecz po dugim okresie
samotnoci czua si wymienicie.
Byy wprawdzie drobne, niepokojce zdarzenia, ale usuwaa je ze
swoich myli. Nigdy nie zaprosi jej do siebie; nie znaa nikogo
spord jego przyjaci. Ktrego wieczoru przynis pudo pene
magnetofonw w fabrycznych opakowaniach; po paru dniach znikno. Kiedy po powrocie zobaczya trzy telewizory ustawione w kcie. Trzymam je dla znajomego" - stwierdzi krtko. Dopytywaa si
o szczegy, ale tylko wzruszy ramionami.
Za pierwszym razem, kiedy nie zjawi si w umwionym miejscu,
przerazia si, e wpad pod samochd - zawsze przebiega przez
ulic tam, gdzie byo mu wygodnie.
po trzech dniach zastaa go picego na tapczanie, kiedy przysza
do domu przez poudniem. Niemal zemdlio j od woni perfum i
31
zwietrzaego piwa. Lk o Dana ustpi miejsca nowemu dla niej

uczuciu: dzikiej, niepohamowanej zazdroci.
_ Gdzie ty by? - zawoaa. - Tak si martwiam! Gdzie bye?
Obudzi si w zym humorze.
- Nigdy nie zadawaj mi takich pyta - warkn. - Nie bd tego

tolerowa.
- O czym ty...?
- Dokd chodz, co robi, z kim jestem - to nie twoja sprawa. Nie
pytaj.
Zachowywa si jak zupenie inny czowiek. Po chwili zapanowa
nad sob, otrzsn si ze snu i szuka pojednania.
- To dla ciebie przykre, wiem - mwi jak dawniej, agodnie - ale
sprbuj patrze na zazdro jak na gryp i poczekaj, a ci minie. Bo
minie, skarbie. Na pewno.
Jak kotka lica swoje mode uspokaja j i odzyskiwa jej sympati. Jednak jego uwagi o zazdroci wyday jej si dziwne. Pomylaa, e nigdy nie czu, jak boli zawiedzione zaufanie.
Ktrego wieczoru zapytaa go niefrasobliwie, czy mgby przynie jej lody z pobliskiego sklepu. Nie odpowiedzia. Odwrcia si i
spostrzega, e wpatruje si w ni wciekym wzrokiem.
- Zawsze dostawaa to, czego chciaa, prawda? - odezwa si z
niezwyk zjadliwoci. - Za kadym razem, kiedy Elsunia czego
sobie zayczya, kto si zrywa i pdzi jej to kupi, co?
- Zwariowae? Wcale taka nie jestem. O czym ty mwisz?
Wsta z krzesa i wyszed. Nie zobaczya go ju nigdy wicej.
BLINIACZKI
W trzydzieste urodziny swoich crek Helen i Steve wspominali przeszo z mieszanymi uczuciami. Kady napyw dumy z osigni
Ariel hamowaa myl o nieprzewidywalnym, na og destrukcyjnym
i czsto obciajcym ich finansowo, zachowaniu Alice. Bliniaczki
Ariel i Alice, podobne do siebie fizycznie, pod wzgldem osobowoci
rniy si jak dzie i noc - a moe naleaoby powiedzie: jak niebo i
pieko.
32
Kontrast pogbia si z upywem czasu. W poprzednim tygodniu

Ariel zatelefonowaa, aby podzieli si wspaniaymi nowinami: starsi
wsplnicy w firmie dali jej do zrozumienia, e jeli nadal bdzie
spisywaa si tak jak dotychczas, za kilka lat z pewnoci zaprosz j
do swojego grona. Telefoniczna wiadomo od Alice - a raczej od jej
opiekunki w orodku resocjalizacji - nie bya tak przyjemna. Alice
wraz z koleank wymkna si noc z orodka i nie widziano jej od
dwch dni. Ostatnio, kiedy wydarzyo si co takiego, Alice odnalaza
si na Alasce, godna i bez grosza. Rodzice nie potrafili ju zliczy, ile
razy przesyali jej pienidze i organizowali powrt do domu.
Dorastajc, Ariel sprawiaa pewne problemy. Nie byo to jednak
nic nadzwyczajnego. Obraaa si i miewaa humory, kiedy nie zdoaa postawi na swoim, zwaszcza jako nastolatka. W szkole redniej
prbowaa papierosw i marihuany; po niespena dwch latach
rzucia studia, przestraszona, e brak sprecyzowanych celw oznacza
brak umiejtnoci. Przepracowaa rok, wybraa prawo i odtd nic nie
mogo jej powstrzyma w deniu do wybranego celu. Bya
wytrwaa, zainteresowana tematyk studiw i ambitna. Redagowaa
akademickie czasopismo prawnicze, ukoczya uczelni z wyrnieniem i zdobya pierwsz posad, o ktr si ubiegaa.
Z Alice natomiast zawsze co byo troch nie w porzdku". Obie
dziewczynki byy liczne, ale Helen obserwowaa z niepokojem, e
ju w wieku trzech lub czterech lat Alice wiedziaa, jak wykorzystywa urod i dziecicy wdzik do wasnych celw. Helen odnosia
nawet wraenie, e Alice flirtuje - w towarzystwie mczyzn wyranie si krygowaa - cho takie podejrzenia wobec maego dziecka
budziy w niej poczucie winy. Jeszcze bardziej winna poczua si
wtedy, gdy kociak podarowany dziewczynkom przez kuzyna zosta
znaleziony martwy, uduszony, na podwrzu. Ariel bardzo to przeywaa, a zy Alice wydaway si nieco wymuszone. Helen nie moga
pozby si myli, e Alice ma co wsplnego ze mierci kotka.
Wszystkie siostry czsto ze sob walcz. Ale w sposobie, w jaki
bliniaczki prowadziy swoje wojny, znowu byo co nie w porzdku".
Ariel z a w s z e zajmowaa pozycj obronn, Alice z a w s z e bya
agresorem, a szczegln przyjemno sprawiao jej niszczenie rzeczy
siostry. Wszyscy odetchnli, kiedy siedemnastoletnia Alice wyniosa
33
si z domu: przynajmniej Ariel moga odtd y w spokoju. Wkrtce

jednak wyszo na jaw, e Alice, zdobywszy niezaleno, odkrya
narkotyki. Bya teraz nie tylko nieobliczalna, impulsywna, skonna do
napadw furii, ilekro chciaa wymc co na otoczeniu - staa si
narkomank i wszelkimi metodami, take kradzie i prostytucj,
zdobywaa pienidze na swj nag. Kaucje sdowe i opaty za terapie
- choby dziesi tysicy dolarw za trzytygodniowy pobyt w klinice
w New Hampshire - pochaniay znaczn cz rodzicielskiego
budetu. Ciesz si, e k t o w naszej rodzinie bdzie wypacalny" powiedzia Steve, kiedy usysza o sukcesach Ariel. Zastanawia si
od pewnego czasu, jak dugo jeszcze bdzie mg pozwoli sobie
finansowo na usuwanie szkd spowodowanych przez Alice. Szczerze
mwic, zaczyna powtpiewa w suszno chronienia jej przed
pobytem za kratami. Bo czy nie ona wanie powinna ponosi
konsekwencje swoich czynw?
Helen powtarzaa niewzruszenie: adne z moich dzieci nie spdzi
nocy w wizieniu (Alice spdzia tam ju niejedn, o czym Helen
wolaa nie pamita), dopki jestem w stanie zapaci kaucj. Bya to
kwestia odpowiedzialnoci: Helen uwaaa, e razem ze Steve'em
popenili jaki bd w wychowywaniu Alice, chocia przez
trzydzieci lat intensywnej introspekcji nie potrafia stwierdzi, na
czym w bd polega. Ale moe tkwi w podwiadomoci - moe nie
zareagowaa tak entuzjastycznie, jak powinna, kiedy usyszaa od
lekarza, e najprawdopodobniej bdzie miaa blinita. Moe
mimowolnie zaniedbywaa Alice, ktra sprawia jej wicej kopotu
przy porodzie. Moe wsplnie ze Steve'em wywoali w rodzinie
syndrom Jekylla i Hyde'a, nalegajc, eby dziewczynki ubieray si
nieidentycznie, osobno uczszczay do szk taca i osobno jedziy
na obozy wakacyjne.
Moe..., ale Helen miaa wtpliwoci. Bo czy wszyscy rodzice nie
popeniaj bdw? Czy wszyscy rodzice nie faworyzuj nieumylnie
ktrego ze swoich dzieci, choby tymczasowo? Czy wszyscy rodzice
nie czuj, jak ich rado z dziecka na przemian wzmaga si i sabnie
pod wpywem yciowych zdarze? Owszem - ale nie wszystkim
rodzicom trafia si kto pokroju Alice. Szukajc odpowiedzi na swoje
pytania, Helen bacznie obserwowaa inne rodziny i widywaa bardzo
34
niefrasobliwych, bardzo niesprawiedliwych rodzicw obdarzonych

zrwnowaonymi, spokojnymi dziemi. Wiedziaa, e kopotliwe, a
nawet niezrwnowaone dzieci to na og dzieci brutalnych
rodzicw, lecz przy wszystkich popenionych bdach ona i Steve z
pewnoci nie zaliczali si do takiej kategorii.
Tak wic trzydzieste urodziny bliniaczek napeniy Helen i Steve'a mieszanymi uczuciami: wdzicznoci za fizyczne zdrowie crek, radoci, e Ariel znalaza w pracy bezpieczestwo i moliwo
samorealizacji, oraz znanym od lat niepokojem o los Alice. Ale chyba
najsilniejsz emocj, kiedy wznosili toast za nieobecne crki, by
niepokj z powodu cigego braku poprawy Alice. Koczy si przecie XX wiek, naleao wiedzie, jak radzi sobie z takimi trudnociami. Wymylono lekarstwa na depresj, stworzono terapie, ktre
pozwalay opanowa rozmaite fobie, ale aden z niezliczonych lekarzy, psychiatrw, psychologw, terapeutw i pracownikw opieki
spoecznej, ktrzy zetknli si z Alice, nie potrafi wyjani jej problemu ani zaproponowa antidotum. Nikt nawet nie by pewien, czy
dziewczyna rzeczywicie cierpi na zaburzenia umysowe. Po
trzydziestu latach Helen i Steve spogldali na siebie ponad stoem i
pytali smutno: Czy Alice jest chora? Czy po prostu za?".
Rozdziat 2
WYOSTRZANIE OBRAZU
Wybierze ci, rozbroi swoimi sowami i bdzie panowa nad tob

swoj obecnoci. Bdzie zachwyca ci poczuciem humoru i
rozmachem projektw. Pokae ci wspania zabaw, ale zawsze
przyjd rachunki do zapaty. Bdzie si umiecha i oszukiwa, i
bdzie przeraa ci swoim spojrzeniem. A kiedy z tob skoczy - a
skoczy z tob - porzuci ci, zabierajc twoj niewinno i dum.
Pozostawi ci smutek i niewiele wicej dowiadczenia i dugo
bdziesz si zastanawia, co si stao, w czym tkwi twj bd. A
jeli kto podobny do niego zastuka do twoich drzwi, czy znowu je
otworzysz?
Z tekstu podpisanego Psychopata w wizieniu"
adal stoimy przed problemem: Czy Alice jest chora czy za?".
Pytanie to od dawna trapi nie tylko psychologw i
psychiatrw, ale take filozofw i teologw. Formalnie rzecz ujmujc:
czy psychopata jest czowiekiem chorym umysowo czy kim, kto w
sposb
cakowicie
wiadomy
amie
powszechne
zasady
postpowania?
Nie jest to jedynie kwestia semantyczna. Rozwaana z nieco innej
perspektywy, ma ogromne znaczenie w codziennym yciu: czy
leczenie i kontrolowanie psychopatw naley do instytucji, ktre
zajmuj si zdrowiem psychicznym, czy do systemu penitencjarnego?
Wszdzie na wiecie sdziowie, pracownicy opieki spoecznej,
prawnicy, nauczyciele, lekarze, funkcjonariusze wizienni i, oglnie,
spoeczestwo potrzebuj - wiedzc o tym lub nie - odpowiedzi na to
pytanie.
36

ZAKRES
PROBLEMU
Zamieszanie i niejasno wywouje czsto ju sam termin psyc h o p a t i a , dosownie: choroba umysowa" (psyche - umys",
pathos - choroba"; znaczenie to nadal mona znale w niektrych
sownikach). Co wicej, rodki przekazu uywaj sowa psyc h o p a t a jako odpowiednika okrele c z o w i e k n i e p o c z y t a l n y lub s z a l e n i e c : P o l i c j a przypuszcza, e w okolicy
grasuje psychopata", Ten, kto j zabi, musi by psychopat".
Wikszo klinicystw i badaczy posuguje si tymi terminami w
inny sposb, wiedzc, e psychopatii nie powinno si ocenia w
tradycyjnych kategoriach choroby umysowej. Psychopaci nie s
ludmi zdezorientowanymi, niemajcymi kontaktu z rzeczywistoci,
ani nie cierpi na urojenia, halucynacje i gboki, subiektywny
dyskomfort, ktre na og towarzysz zaburzeniom psychicznym. W
odrnieniu od osb psychotycznych, psychopaci s rozsdni,
wiadomi swojego postpowania oraz jego motyww. Ich czyny s
rezultatem w o l n e g o w y b o r u .
Jeli zatem osoba ze zdiagnozowan schizofreni pod wpywem
choroby amie normy spoeczne - na przykad zabijajc przypadkowego przechodnia, bo tak jej nakazali Marsjanie w statku kosmicznym" - uwaamy, e nie ponosi za to odpowiedzialnoci, ze
wzgldu na niepoczytalno". Jeli natomiast te same normy amie
osoba zdiagnozowana jako psychopata, uznajemy j za poczytaln i
posyamy do wizienia.
Mimo to powszechn reakcj na doniesienia o brutalnych przestpstwach, zwaszcza o torturowaniu i seryjnych morderstwach, s
Trzeba by umysowo chorym, eby zrobi co takiego".

Moliwe - ale niekoniecznie w prawnym lub medycznym rozumieniu
sowa:
tego terminu.
Jak wczeniej wspomniaem, niektrzy seryjni mordercy rze22
czywicie s niepoczytalni - na przykad Edward Gein'", ktrego

straszliwe i dziwaczne zbrodnie stay si tematem filmw i ksiek, w
tym Psychozy, Teksaskiej masakry pi acuchow i Milczenia owiec.

Gein zabija, kaleczy i niekiedy zjada swoje ofiary, a ich zwoki
Rozdzia 2. Wyostrzanie obrazu

37
wykorzystywa
do wyrobu makabrycznych przedmiotw
abaurw, ubra, masek. W trakcie procesu psychiatrzy zatrudnieni
przez prokuratur i obron stwierdzili zgodnie, e oskarony jest
chory na psychoz. Postawiono diagnoz chronicznej schizofrenii i
sd skaza Geina na zamknicie w strzeonym zakadzie dla
umysowo chorych.
Seryjni mordercy zwykle jednak nie przypominaj Geina. Torturuj, zabijaj i kalecz - dokonuj przeraajcych czynw, ktre
skaniaj do namysu nad terminem z d r o w i e p s y c h i c z n e - ale
na og nie znajdujemy dowodw na to, e s psychicznie chorzy.
Wielu z nich, choby Ted Bundy, John Wayne Gacy i Henry Lee
Lucas, zostao zdiagnozowanych jako psychopaci, co oznacza, e s
poczytalni i psychicznie zdrowi wedug aktualnych kryteriw
prawnych i psychiatrycznych. Trafili do wizienia, a niektrzy do celi
mierci. Niemniej odrnienie zabjcw chorych umysowo od
zdrowych psychicznie, ale psychopatycznych zbrodniarzy nie byo
atwe do przeprowadzenia. Poprzedzia je parusetletnia debata,
niekiedy dotyczca kwestii nieomal metafizycznych.
22
R.H. Gollmar, Edward Gein, New York 1981, Autor ksiki byi sdzi podczas
Procesu Geina.
NIECO TERMINOLOGII
Wielu badaczy, lekarzy praktykw i pisarzy stosuje zamiennie termin y p s y c h o p a t a i s o c j o p a t a . Na przykad Thomas Harris w
ksice Milczenie owiec nazywa Hannibala Lectera rasowym socjopat", podczas gdy autor scenariusza filmowego - rasowym psychopat".
Niekiedy uywa si terminu s o c j o p a t i a dlatego, e rzadziej
ni p s y c h o p a t i a bywa mylony z psychotyzmem. W ksice The
Blooding Joseph Wambaugh tak pisze o Colinie Pitchforku, angielskim gwacicielu i mordercy: [...] szkoda, e psychiatra okreli go w
raporcie jako psychopat, a nie socjopat, bo ten pierwszy termin
wywouje nieporozumienia. Wszyscy zwizani ze spraw wyranie
mylili sowo [psychopata] ze sowem p s y c h o t y k " .
38
Wybr terminu czsto odzwierciedla nasze pogldy na r d a i

d e t e r m i n a n t y omawianego tu klinicznego syndromu lub zaburzenia. Niektrzy klinicyci i badacze - podobnie jak wikszo
socjologw i kryminologw - uznajc w syndrom za rezultat warunkw spoecznych i przey z dziecistwa, wol termin s o c j o p a t i a , podczas gdy inni - rwnie autor tej ksiki - przekonani, e
do rozwoju zaburzenia przyczyniaj si te czynniki psychiczne,
biologiczne i genetyczne, posuguj si na og terminem p s y c h o p a t i a . Ta sama osoba moe wic zosta zdiagnozowana przez jednego specjalist jako socjopata, a przez drugiego - jako psychopata.
Oto interesujca rozmowa, ktr mj doktorant (D) przeprowadzi
z pewnym winiem (W):
D: - Czy lekarz psychiatra, ktra oceniaa pana w wizieniu,
przekazaa panu jakie informacje?
W: - Powiedziaa mi, e jestem... nie socjopat... psychopat.
Zabawnie byo. Mwia, ebym si nie przejmowa, bo
psychopata moe zdarzy si nawet wrd lekarzy i prawnikw. Odpowiedziaem: Jasne, rozumiem. Gdyby si pani
znalaza w porwanym samolocie, wolaaby pani siedzie obok
mnie czy obok jakiego socjopaty albo neurotyka, ktry robi w
gacie i doprowadza do oglnej katastrofy?". Mao brakowao, a
spadaby z krzesa. Jeli kto chce mnie diagnozowa,
wolabym by psychopat ni socjopat. D: - Czy to nie to
samo?
W: - Skd. Socjopata le si zachowuje, bo wychowano go
niewaciwie. Moe ma pretensje do spoeczestwa. Ja nie mam
adnych pretensji. Nie ywi wrogoci. Po prostu jestem, jaki
jestem. Tak, myl, e psychopata to dla mnie dobre okrelenie.
Terminem, ktry i n t e r p r e t o w a n o jako znaczeniowo bliski
psychopatii i socj opatii, s antysocjalne zab u r z e n i a o s o b o w o c i , opisane w trzecim wydaniu opublikowanego przez American Psychiatrie Association (Amerykaskie
Stowarzyszenie Psychiatryczne) podrcznika Diagnostic and Stati-
2. Wyostrzanie obrazu
stical ManuaRozdzia
of Mental
Disorders (DSM-1II, 1980) i w 39
jego popra-
wionej wersji (DSM-III-R, 1987), powszechnie stosowanych przy

23
diagnozowaniu chorb psychicznych". Kryteria diagnostyczne dla

antysocjalnych zaburze osobowoci skadaj si gwnie z dugiej
listy antyspoecznych i przestpczych zachowa. Kiedy publikowano
t list po raz pierwszy, uwaano, e przecitny klinicysta nie potrafi
wiarygodnie oceni takich cech osobowociowych, jak empatia,
egocentryzm, poczucie winy i tak dalej. Dlatego oparto diagnoz na
czynnikach, ktre klinicysta przypuszczalnie m g oszacowa
bez trudu, a mianowicie na obiektywnych, spoecznie dewiacyjnych
zachowaniach.
Doprowadzio to w minionym dziesicioleciu do nieporozumie,
bo niektrzy klinicyci wycignli bdny wniosek, e a n 23
' American Psychiatrie Association, Diagnostic and Statistical Manua. Mental Disorders, Washington 1987. Czwarte wydanie (DSM-IY) opublikowano w 1994 roku.
tysocjalne zaburzenia osobowoci i psychopa24
t i a ~ to wyraenia synonimiczne. Wedug DSM-III i DSM-III-R, a

take wydanego niedawno DSM-IV (1994), termin a n t y soc j a l n e
z a b u r z e n i a o s o b o w o c i odnosi si przede wszystkim do
zespou antyspoecznych i przestpczych zachowa. Wikszo
przestpcw spenia kryteria tej diagnozy. P s y c h o p a t i a
natomiast jest definiowana przez zesp spoecznie dewiacyjnych
zachowa oraz cech osobowociowych. Wikszo przestpcw n i e
j e s t psychopatami, psychopatami za j e s t wiele osb, ktre
dziaaj nie cakiem zgodnie z prawem, a pozostaj na wolnoci.
Warto o tym pamita, zasigajc porady co do psychopaty, ktrego
napotkalimy na swojej drodze. Trzeba si upewni, czy nasz
doradca zna rnic midzy antysocjalnymi zaburzeniami
osobowoci i psychopati" .
40

PERSPEKTYWA
HISTORYCZNA
Jednym z pierwszych klinicystw, ktrzy pisali o psychopatach, by

Philippe Pinel, francuski psychiatra z przeomu XVIII i XIX wieku.
Pinel uy sformuowania s z a l e s t w o b e z d e l i r i u m n a
okrelenie wzorca zachowa, ktry charakteryzuje si cakowitym
Zwana te osobowoci dyssocjaln - por. Psychologia. Podrcznik akademicki, dz.
cyt.
" Problemu nie rozwizao opublikowanie czwartego wydania DSM w 1994 roku.
American Psychiatrie AssociaLion przeprowadzio prb terenow, aby ponownie oszacowa kryteria diagnostyczne dla antysocjalnych zaburze osobowoci. Wan czci tej
prby byo zastosowanie dziesicioelementowej wersji Skali Obserwacyjnej Skonnoci
Psychopatycznych, opisywanej w nastpnych dwch rozdziaach. Chocia testy
potwierdziy, e mona rzetelnie ocenia cechy osobowociowe, kryteria diagnostyczne
dla antysocjalnych zaburze osobowoci w DSM-IV pozostaj waciwie niezmienione w
stosunku do DSM-III-R. Prb terenow zwizan z DSM-1V opisuj R.D. Hare, S.D.
Hart, T.J. Harpur [w:] Journal of Abnormal Psychology" 1991, nr 100, s. 391- 398. Bardziej
szczegowe omwienia i recenzje tej prby mona znale [w:] DSM-IV Personality
Disorders,
red.
W.J.
Livesley,
New
York
1995.
41
Rozdzia 2.toWyostrzanie
obrazu
42
parszywa dwunastka
gloryfikacja
starego hollywoodzkiego mitu: wystarczy
wy wrci
psychopat na drug stron, aby odkry bohatera. Film opowiada o

wyborze, przed ktrym postawiono tuzin szczeglnie brutalnych i
zatwardziaych przestpcw: zgocie si na ochotnika do samobjczej misji albo tkwijcie
w wizieniu. Za danie polega na opanowaniu zamku, w ktrym ulokowao si elitarne
dowdztwo wojsk niemieckich. Nie trzeba dodawa, e winiowie wykonuj t misj z
-1
powodzeniem. Nie trzeba te przypomina, e film portretuje ich jako herosw - ku satysfakcji kilku pokole widzw.
Psychiatra James Weiss, autor Ali But Me and Thee (Oprcz mnie i ciebie), przedstawia
zupenie inny obraz. Opisuje dochodzenie prowadzone podczas drugiej wojny wiatowej przez
generaa brygady Elliota D. Cooka i jego asystenta pukownika Ralpha Binga. Cook i Bing
rozpoczli ledztwo od koca - w karnym obozie Army East Coast Processing Center w Camp
Edwards na przyldku Cod - i posuwali si wstecz, a do poziomu kompanii, aby ustali, jak
ponad dwa tysice onierzy trafio do obozu.
Bya to - jak komentuje Weiss - powtarzajca si ta sama smutna historia". Wiedzc, e
kompania rusza do walki, onierz podejmowa si dostarczy zaopatrzenie i przepada bez
wieci. Albo zaczyna od kradziey ywnoci, a koczy na kradziey samochodu i rozbiciu go
w trakcie szaleczej przejadki. Osobnicy ci, kompletnie obojtni na los towarzyszy z oddziau
i bardziej nastawieni na natychmiastowe zaspokajanie swoich potrzeb ni na zachowywanie
zasad ostronoci, mieli znacznie wiksz szans na zwrcenie uwagi nieprzyjaciela Peterson [...] wystawi gow, kiedy wszyscy inni byli schyleni, i niemiecki snajper trafi go w
rodek czoa" - ni na dokonanie aktu bohaterstwa, ktry wymaga planowania, przebiegoci i
dziaa zgodnych z sumieniem.
Parszywa dwunastka po hollywoodzkiej obrbce moe wydawa si nieskazitelnie
czysta, ale w rzeczywistoci - jak podsumowuje Weiss - nawrcenie dziki walecz26
nym czynom zdarza si rzadko albo nawet nie zdarza si nigdy"
J.
26
Weiss,
[w:]
Journal
of
Operational
Psychiatry"
1974,
nr
5,
s.
119.
43
brakiem zahamowa i skrupuw - wzorca odmiennego od zwy27
kiego za popenianego przez ludzi" .

Pinel uwaa w stan za neutralny moralnie, inni autorzy jednak
oceniali tego typu pacjentw jako moralnych zwyrodnialcw",
ucielenienie za. Tak rozpocz si wielopokoleniowy spr pomidzy
przedstawicielami dwch stanowisk o to, czy psychopata jest
czowiekiem chorym czy czowiekiem zym, a nawet diabolicznym.
Druga wojna wiatowa nadaa tej debacie nowy, praktyczny
wymiar: potrzebne byo co wicej ni spekulacje naukowe. Po
pierwsze, wraz z poborem do wojska pojawia si pilna konieczno
rozpoznawania, diagnozowania i ewentualnego leczenia osb, ktre
mogy zakci lub nawet zniweczy surow dyscyplin wojskow.
Sprawa ta budzia ywy oddwik spoeczny. Jeszcze waniejszy
wpyw wywaro ujawnienie nazistowskiego aparatu zniszczenia i
bezwzgldnego programu masowej zagady. Jakie mechanizmy
rzdziy takimi potwornociami? Jak i dlaczego poszczeglni ludzie a nawet jeden czowiek na czele narodu - mogli dziaa z cakowitym
pominiciem zasad, ktre wikszo akceptowaa jako ograniczenie
wasnych najgorszych odruchw i fantazji?
Temat podjo wielu pisarzy, ale nikt nie wywar tak gbokiego
wpywu na pniejsze badania jak Hervey Ceckey. W klasycznej
ju ksice The Mask of Sanity, opublikowanej po raz pierwszy
28
w 1941 roku , Cleckley apelowa o zwrcenie bacznej uwagi na
zjawisko, ktre postrzega jako dotkliwy, cho ignorowany, problem
spoeczny. Pisa przejmujco o swoich pacjentach i da czytelnikom
pierwsz szczegow charakterystyk psychopatii. Na przykad
przedstawi dokumentacj dotyczc Gregory'ego - sta27
Rozwj pojcia psychopatii wielokrotnie ju drobiazgowo opisywano. Za szczeglnie przydatne uwaam nastpujce prace: H. Cleckley, The Mask of Sanity, St. Louis
1976; W. McCord, J. McCord, The Psychopath. An Essay on the Criminal Mind, Princeton,
New York 1964; T. Milion, Disorders of Personality, New York 1981.
Jeli nie zaznaczono inaczej, cytaty z pracy Cleckleya pochodz z najnowszego
wydania: H. Cleckley, The Mask of Sanity, St. Louis 1976.
44
lego bywalca cel wiziennych, ktry nie zabi swojej matki tylko
dlateg0' e bro okazaa si niesprawna.
Nie mona naleycie opisa losw tego modego czowieka, nie zapeniajc
setek stron. Jego powtarzajce si antyspoeczne dziaania, banalno
motyww, jakimi wyranie si kieruje, i niezdolno do wykorzystania
poprzednich dowiadcze, tak aby przystosowa si lepiej i unikn atwo
przewidywalnych problemw - to wszystko wiadczy moim zdaniem o
tym,
Gregory
jest
klasycznym
przykadem
osobowoci
psychopatycznej. Uwaam za bardzo prawdopodobne, e nadal bdzie

zachowywa si tak jak w przeszoci, i nie znam adnej psychiatrycznej
terapii, ktra mogaby znaczco wpyn na jego zachowanie lub pomc mu lepiej si przystosowa' .
2Q
W zebranej przez Cleckleya dokumentacji powtarzaj si takie

sformuowania, jak spryt i lotno umysu", zajmujcy rozmwca",
niezwyky urok". Jak zauwaa Cleckley, psychopaci w wizieniu
czsto wykorzystuj swoje obycie towarzyskie, aby przekona sd, e
ich waciwym miejscem jest szpital dla umysowo chorych. Kiedy
za znajd si w szpitalu, gdzie nikt ich nie chce - bo dziaaj
destrukcyjnie na innych pacjentw - umiejtnie zabiegaj o
zwolnienie.
Cleckley przeplata barwne opisy kliniczne swoimi przemyleniami
nad zachowaniem psychopatw.
[Psychopata] nie zna podstawowych faktw lub danych na temat wartoci
osobistych i jest absolutnie niezdolny do rozumienia tego typu spraw. Nie
potrafi w najmniejszym stopniu zainteresowa si tragediami, radoci czy
deniami ludzkoci, jakie ukazuje wybitna literatura i sztuka. Jest te
obojtny na te kwestie w codziennym yciu. Pikno i brzydota - chyba e
w bardzo powierzchow- 29
Tame, s. 173-174.
45
nym sensie - dobro, zo, mio, groza i humor nic dla niego nie znacz, nie
s w stanie go poruszy. Co wicej, nie potrafi dostrzec, e inni s nimi
poruszeni. To tak, jakby pomimo wysokiej inteligencji by lepy na te
aspekty ludzkiego istnienia. Nie mona mu ich objani, bo w orbicie jego
wiadomoci nie ma nic, co przybliyoby mu je za pomoc porwnania.
Bdzie powtarza usyszane sowa i gadko zapewnia o swoim
zrozumieniu, i adnym sposobem nie pojmie, e wcale nie rozumie ' .
Ksika Cleckleya wywara ogromny wpyw na uczonych w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie i stworzya kliniczne podstawy wielu
naukowym badaniom nad psychopati prowadzonym w minionym
wierwieczu. Zgromadzilimy ju przydatny materia na temat tego,
czym kieruj si psychopaci - zostanie on omwiony w nastpnych
rozdziaach. Ale w miar jak pogbia si nasza wiedza o
zniszczeniach powodowanych przez psychopatw grasujcych
pord nas, nauka wytycza sobie jeszcze waniejszy cel: o p r a cowanie rzetelnych metod rozpoznawania takich
ludzi, eby zminimalizowa zagroenie, jakie
s t a n o w i d l a i n n y c h. Jest to zadanie o zasadniczym
znaczeniu zarwno dla spoeczestwa, jak i dla poszczeglnych osb.
Wczyem si w te wysiki w latach szedziesitych, na Wydziale
Psychologii Uniwersytetu Kolumbii Brytyjskiej, gdzie moje rosnce
zainteresowanie problemem psychopatii oraz dowiadczenia
wyniesione z zakadu karnego zapocztkoway co, co miao odtd
wypenia mi lata pracy. Swoje badania mogem kontynuowa w
miejscu, w ktrym niegdy znalazem zatrudnienie.
Tame, s. 90.
30
ROZPOZNAWANIE PRAWDZIWYCH
PSYCHOPATW"
46
Kopot z prowadzeniem bada w zakadzie karnym polega na tym, 2e

winiowie s na og podejrzliwi i nieufni wobec ludzi z zewntrz
zwaszcza naukowcw. Ja sam otrzymaem pomoc od winia, ktry

znajdowa si na szczycie tamtejszej hierarchii: doszed mianowicie do
wniosku, e moje testy nie wywouj negatywnych skutkw dla
uczestnikw, a nawet mog okaza si przydatne w zrozumieniu
przestpczych zachowa. Czowiek ten, na wolnoci trudnicy si
napadami na banki, w wizieniu sta si moim rzecznikiem: popiera
mnie w badaniach i rozpowiada, e bierze w nich dobrowolny
udzia. W rezultacie zgosio si mnstwo chtnych. Ta klska
urodzaju spowodowaa nowy problem: jak odrni prawdziwych"
psychopatw od reszty badanych?
W latach szedziesitych psychologowie i psychiatrzy nie byli
bynajmniej zgodni co do tego, czym charakteryzuje si psychopata.
Klasyfikacja sprawiaa powane trudnoci. Prbowalimy bowiem
klasyfikowa ludzi, a nie jabka i pomaracze, za interesujce nas
cechy dystynktywne byy zjawiskami psychicznymi, dobrze ukrytymi
przed badawczym wzrokiem nauki.
Do identyfikacji psychopatycznych winiw mogem uy standardowych testw psychologicznych, ale wikszo z nich polegaa
na samodzielnej ocenie wasnej osobowoci - na przykad: Kami (1)
swobodnie; (2) z pewnym trudem; (3) nigdy". Winiowie, wrd
ktrych prowadziem badania, atwo odgadywali cel, w jakim
psychiatrzy i psychologowie stosowali testy i wywiady. Zwykle nie
widzieli adnego powodu, dla ktrego mieliby ujawnia dane istotne
dla pracownikw wizienia, mieli natomiast ogromn motywacj,
aby przedstawi siebie w jak najlepszym wietle - myleli o
ewentualnym zwolnieniu warunkowym, zmianie przydzielonych im
zada, dostpie do atrakcyjnych programw i tak dalej. Co wicej,
psychopatyczni winiowie potrafili wypacza i modeMieszkanka Fforydy kupia mu nowy samochd.
Mieszkanka Kalifornii kupita mu ptciarwk z czci mieszkaln.
Kto wie, co jeszcze kupiono temu czowiekowi?
Jak trafnie zauwaono w artykule prasowym, ktry opisywa podboje dokonywane
przez Lesiiego Galla na terenie caego kraju, nazwisko Gall (Tupet") wyjania wszystko,

47
Sodki oszust",
jak okrelia go jedna z ofiar, wyszukiwa wdowy i wyciga
od nich to,
czego potrzebowa - i znacznie wicej. Otwieray przed nim serca i ksieczki czekowe. Z
bezczelnoci, wdzikiem i walizk pen faszywych dowodw tosamoci wyudzi
dziesitki tysicy dolarw od starszych kobiet, ktre poznawa na wieczorkach seniorw i w
klubach towarzyskich. Zbierajc informacje, policjanci z Kalifornii odkryli jego bogat
przeszo kryminaln, budowan na oszustwie, faszerstwie i kradziey.
Kiedy Gall dowiedzia si, e kalifornijska policja jest na jego tropie, skoni swojego
prawnika do napisania listu do policjantw z Florydy: zgasza! gotowo oddania si w ich
rce, jeli zagwarantuj mu odbywanie kary w kanadyjskim wizieniu.
Odkd ta historia przedostaa si do wiadomoci publicznej - pisa reporter Dale
Brazao - kalifornijska policja nieustannie odbiera telefoniczne zgoszenia od osb, ktre
przypuszczaj, e Gall mg take nawiza romans z ich matk lub ciotk. Ma twarz z
rodzaju tych, ktre kademu wydaj si znajome. [,,. j Kto wie, ile jeszcze ofiar zechce si
ujawni".
Gall, odsiadujcy obecnie dziesicioletni wyrok w wizieniu na Florydzie, uwaa si za
humanitarys. Jasne, bratem ich pienidze, ale bytem wart swojej ceny - mwi. Zaspokajaem ich potrzeby. Zapewniaem im zainteresowanie, sympati, towarzystwo, a
niekiedy mio. [.. .1 Zdarzao si, e nawet nie wychodzilimy z ka
lowa prawd tak, aby odpowiadaa ich zamiarom. Wywieranie

zaplanowanego wraenia byo niewtpliwie jednym z ich talentw.
W rezultacie dokumentacja wizienna obfitowaa nieraz w starannie sporzdzone profile osobowoci, ktre absolutnie przeczyy
Na podstawie artykuw Dale'a Brazao, [w:] Toronto Star" 19 maja 1990 i 20
kwietnia 1992.
rszechnej wiedzy o badanych osobach. Przypominam sobie pewkartotek z ca bateri testw, ktre skoniy psychologa wiziennego do
wniosku, e bezlitosny zabjca jest w istocie czowie- jyeIT1

wraliwym i przyjaznym, potrzebujcym jedynie psychologicznego
odpowiednika serdecznego ucisku! Ze wzgldu na ten brak
krytycyzmu literatura przedmiotu bya (i jest) wypeniona pracami,
ktre rzekomo dotycz psychopatii, ale w rzeczywistoci maj z ni
niewiele wsplnego.
48
Pewien wizie stanowi doskona ilustracj powodw, dla ktrych
nie chciaem polega na testach psychologicznych. Spraw testw
poruszylimy podczas wywiadu, ktry przeprowadziem z nim w

ramach jednego z projektw badawczych. Wizie w stwierdzi, e
wietnie zna si na testach, zwaszcza na MMPI - inwentarzu
osobowoci
najbardziej
popularnym
wrd
psychologw
wiziennych. Jak si okazao, mia w celi kompletny zestaw broszur z
pytaniami, tabel wynikw, szablonw ocen i podrcznikw do
interpretacji MMPI. Wykorzystywa te materiay i pync z nich
wiedz, aby udziela konsultacji wspwiniom - oczywicie, za
opat. Decydowa, jaki profil jest potrzebny jego klientom (przy
uwzgldnieniu ich sytuacji i zamierze), a nastpnie przygotowywa
ich do odpowiedzi na pytania testowe.
- Dopiero co trafie za kraty? No, to powiniene by troch
niespokojny, moe przygnbiony i lkliwy, ale nie na tyle
niezrwnowaony, eby nie dao si ciebie leczy. Kiedy bdzie
si zblia termin warunku, wpadnij do mnie znowu,
zaatwimy wszystko tak, eby wykaza znaczn popraw".
Nawet bez takiej fachowej" pomocy wielu przestpcw potrafi
bez wikszego trudu faszowa wyniki testw psychologicznych.
Pewien wizie, ktry niedawno uczestniczy w moim projekcie
badawczym, mia w swoich aktach trzy zupenie rne profile MMPI
^zyskane w odstpach roku: pierwszy profil sugerowa, e mczyzna wykazuje skonnoci psychotyczne, drugi - e jest cakiem
normalny, trzeci - e jest lekko niezrwnowaony. Podczas naszej
rozmowy wizie owiadczy, e psychologowie i psychiatrzy to
ciemniacy", ktrzy wierz we wszystko, co im si mwi. Wyjani, e
przy pierwszym tecie symulowa chorob umysow, aby zaatwi
sobie przeniesienie na oddzia psychiatryczny, gdzie spodziewa si
atwego ycia". Kiedy stwierdzi, e oddzia nie bardzo mu
odpowiada (za duo czubkw"), napisa kolejny test MMPI, tym
razem okazujc si psychicznie zdrowy, i wrci! do gwnego
wizienia. Wkrtce potem znw zmieni swoj testow osobowo:
chcia wydawa si niespokojny i przygnbiony. Stworzy wic profil

49
MMPI sugerujcy
niewielkie problemy i zacz otrzymywa
valium,
ktre nastpnie sprzedawa wspwiniom. Ironia sytuacji polegaa
na tym, e psycholog wizienny traktowa kady z tych profilw jako
solidny wskanik rodzaju i stopnia jego zaburze psychicznych.
Postanowiem upora si z klasyfikacj, posugujc si te innymi
metodami. Aby zgromadzi dane, powoaem zesp klinicystw,
ktrzy doskonale znali prac Cleckleya. Ich zadaniem byo
identyfikowanie psychopatw w rodowisku wiziennym za pomoc
obszernych, szczegowych wywiadw i drobiazgowej analizy akt.
Moi oceniacze" otrzymali wytyczne w postaci sporzdzonego przez
Cleckleya spisu charakterystycznych cech psychopatii. Zesp na og
okazywa si zgodny w opiniach, a nieliczne spory rozwizywano
dziki dyskusji.
Inni badacze i klinicyci mieli jednak wtpliwoci co do s p o s o b u , w jaki formuowalimy diagnozy. Dlatego wsplnie ze studentami spdziem ponad dziesi lat, poprawiajc i dopracowujc
nasze procedury wyszukiwania psychopatw wrd spoecznoci
wiziennej. W rezultacie powstao wiarygodne narzdzie
diagnostyczne, ktrym mg posuy si kady klinicysta i badacz,
uzyskujc szczegowy profil zaburzenia osobowoci okrelanego
jako psychopatia. Narzdzie to nazwalimy Skal Obser- vacyjn
Skonnoci Psychopatycznych". Po raz pierwszy udostpniono
powszechnie akceptowaln, opart na naukowych podstawach
metod oceny i diagnozowania tego zaburzenia. Skala Ob- serWacyjna
Skonnoci Psychopatycznych jest obecnie uywana na caym wiecie i
pomaga klinicystom i badaczom do pewnie odrnia
prawdziwych psychopatw od ludzi, ktrzy tylko ami reguy-
5032
Projekty Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych po raz pierwszy udostpniono badaczom w latach 1980 i 1985. Najnowsz wersj opublikowano w 1991 rku
(zob.
przypis
33).
Rozdzia 3
PROFIL: UCZUCIA I RELACJE
Czy obchodz mnie inni ludzie? Cika sprawa. Ale owszem,

myl, e jak najbardziej... tylko nie pozwalam, eby uczucia mnie
krpoway... to znaczy, jestem yczliwy i przyjacielski jak wszyscy,
ale - powiedzmy sobie szczerze - kady prbuje ci wyrolowa. [...]
Trzeba
uwaa,
panowa
nad
uczuciami.
Na
przykad
potrzebujesz czego albo kto ci wejdzie w drog... moe planuje

jaki kant... zaatwiasz spraw... robisz, co naley. [...] Czy jest mi
nieprzyjemnie, kiedy musz kogo skrzywdzi? No, czasami. Ale
zwykle to tak, jakby... och... [miech]... a jakie to uczucie, rozgnie
insekta?
Psychopata odsiadujcy wyrok za porwanie,
gwat i wymuszenie
ziki Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych moemy

mwi o psychopatach, nie ryzykujc, e opisujemy zwyk
dewiacj spoeczn bd przestpczo albo e mylnie klasyfikujemy
ludzi, ktrzy nie maj ze sob nic wsplnego poza amaniem
Skala... zapewnia nam take szczegowy obraz zaburzoprawah osobowoci psychopatw yjcych pord nas. Obraz ten omaviam
w tym i nastpnym rozdziale, kolejno przedstawiajc najbardziej
V
wyraziste cechy. Rozdzia trzeci porusza emocjonalne i interpersonalne
aspekty tego skomplikowanego zaburzenia osobowoci, a rozdzia
czwarty jest analiz niestabilnego, typowo aspoecznego trybu ycia
psychopaty.
52
PODSTAWOWE SYMPTOMY PSYCHOPATII

Emocjonalne
Odchylenia
- interpersonalne
spoeczne
atwo wysawiania si
impulsywno
i powierzchowny urok
egocentryzm i przesadne
poczucie wasnej wartoci
brak wyrzutw sumienia
lub poczucia winy
brak empatii
skonno do oszukiwania
i manipulacji
pytko uczu
saba kontrola zachowania

potrzeba stymulacji
brak poczucia odpowiedzial
noci
niepokojce zachowanie
w modym wieku
antyspoeczne zachowanie
w dorosym yciu
PRZESTROGA
Skala Obserwacyjna Skonnoci Psychopatycznych jest klinicznym
33
narzdziem przeznaczonym do specjalistycznego uycia '. Ponisze

podrozdziay zawieraj oglne omwienie podstawowych cech
Skala Obserwacyjna Skonnoci Psychopatycznych, publikowana przez Multi- Health
Systems, jest dostpna dla uytkownikw o odpowiednich kwalifikacjach. Symp- tomy
wymienione na licie s oceniane na podstawie wywiadu poczonego z analiz historii
ankietowanego oraz danych archiwalnych. Niektrzy badacze jednak uzyskali i
zachowa psychopaty. C z y t e l n i c y n i e p o w i n n i w y k o rzystywa tej charakterystyki symptomw do

d i a g n o z o w a n i a s i e b i e l u b i n n y c h . Diagnoza bowie*
wymaga profesjonalnego szkolenia i dostpu do zatwierdzonyc
podrcznikw. Jeeli czytelnicy podejrzewaj, e kto z ich otocz1 nia
odpowiada profilowi opisanemu w tym i nastpnym rozdziale, i jeeli
szukaj fachowej porady, powinni zwrci si do wykwalifikowanego
(dyplomowanego) psychologa lub psychiatry, ktrz* s biegymi
sdowymi.
Naley te pamita, e osoby n i e b d c e psychopatami mog
wykazywa n i e k t r e przedstawione tu symptomy. Wielu ludzi jest
impulsywnych, gadatliwych lub chodnych i nieczuych albo wrogich
Rozdzia 3. Profil: uczucia i relacje
53
wobec spoeczestwa, co jednak nie czyni z nich psychopatw.

Psychopatia jest s y n d r o m e m - zespoem wzajemnie powizanych
objaww.
ATWO WYSAWIANIA SI I POWIERZCHOWNY

UROK
Psychopaci bywaj dowcipni i elokwentni. Czsto s zabawnymi i zajmujcymi rozmwcami, zdolnymi do byskawicznej, inteligentnej
riposty, i umiej opowiada mao prawdopodobne, ale przekonujce
historie, ktre ukazuj ich w korzystnym wietle. Potrafi dobrze si
zaprezentowa, bywaj sympatyczni i peni uroku. Niektrym jednak
wydaj si zbyt wygadani i ukadni, jakby nieszczerzy i powierzchowni. Bystry obserwator nieraz odnosi wraenie, e psychopaci
udaj - e mechanicznie wygaszaj swoje kwestie".
Jedna z moich wsppracownic tak opisaa wywiad, ktry przeprowadzia z pewnym winiem:
miarodajne wyniki, korzystajc wycznie z obszernych, dobrze prowadzonych akt i informacji z archiwum (np. G.T. Harris, M.E. Rice, C.A. Cormier, Psychopathy and violent
recidwism, Law and Huma Behavior" 1991, nr 15, s. 625-637).
Usiadam, wyjam notatnik, a go natychmiast mi powiedzia,
e mam pikne oczy. Zdoa wple do wywiadu mnstwo

komplementw dotyczcych mojej urody - nie mg wyj z
podziwu nad moimi wosami. Zanim skoczylimy, czuam si ju
niezwykle... hm, adna. Jestem osob ostron, zwaszcza kiedy
wykonuj swoj prac, i na og umiem rozpozna oszusta. Po
wyjciu na zewntrz nie mogam uwierzy, e daam si nabra
na tak sztuczk".
Psychopata potrafi ze swad opowiada historie sprzeczne z tym, co
powszechnie o nim wiadomo. Czsto prbuje wywoa wraenie, e

zna si na socjologii, psychiatrii, medycynie, psychologii, filozofii,
literaturze, sztuce lub prawie. Sygnaem takiego nastawienia bywa
54
beztroski spokj wobec ujawnionego oszustwa. W naszych aktach jest

dokumentacja psychopatycznego winia, ktry chwali si wysokim
stopniem naukowym z psychologii i socjologii, chocia w
rzeczywistoci nie ukoczy nawet szkoy redniej. Swoje faszywe
twierdzenia podtrzymywa podczas wywiadu z jedn z moich
studentek, ktra przygotowywaa doktorat z psychologii. Jak mwia,
wizie posugiwa si specjalistycznym argonem z tak pewnoci
siebie, e osoby niezorientowane mogyby atwo mu uwierzy. Wrd
psychopatw nieraz zauwaa si rozmaite warianty takiej eksperckiej"
postawy.
34
W ksice Echoes in the Darkness Joseph Wambaugh trafnie

charakteryzuje Williama Bradfielda, psychopatycznego nauczyciela,
ktry potrafi wszystkich omami swoj rzekom erudycj. To znaczy:
prawie wszystkich. Osoby zorientowane w dziedzinach, w ktrych
Bradfield przypisywa sobie rozleg wiedz, szybko dostrzegay jego
powierzchown znajomo tematu. Kto skomentowa, e Bradfield
zawsze mia dobr, dwuzdaniow kwesti na otwarcie, ale nic
ponadto".
J. Wambaugh, Echoes in the Darkness, dz. cyt.
Dick! Zrczny. Sprytny. Tak, to trzeba mu przyzna. Rany boskie, to niewiarygodne, jak on
potrafi! wykiwa faceta". Na przykad tego ekspedienta w magazynie ubra w Kansas City, w
Missouri, pierwszym z miejsc, gdzie Dick postanowi! uderzy", [...] Dick powiedzia mu: Nie
chc nic wicej, tylko eby przy mnie sta. Nie miej si i nie dziw niczemu, co bd mwit. Te
rzeczy trzeba zagra bez puda".
Do zamierzonego zadania Dick byt po prostu doskonay. Rano wmaszerowat do sklepu,
rano przedstawi! ekspedientowi Perry'ego jako swojego przyjaciela, ktry wanie si eni",
po czym owiadczy!: Jestem jego drub, Pomagam mu przy kompletowaniu tego, co mu
potrzeba z ubrania". [...] Ekspedient potkn!" to i ju po chwili Perry, zrzuciwszy drelichowe
spodnie, przymierza! ponury garnitur, ktry sprzedawca uwaa! za idealny na nieoficjaln
ceremoni". [...] Po zaatwieniu tego wybrali z kolei kilka jaskrawych marynarek i spodni,
nadajcych si wedug Dicka na planowany miesic miodowy na Florydzie.
55
- [...] Co pan na to? Taki paskudny ogryzek jak on, a poderwa sobie kiciuni, ktra jest nie
tylko fajna, ale i nadziana. A tacy gocie jak pan czy ja, przystojni faceci...
Sprzedawca wrczy! im rachunek. Dick sign do tylnej kieszeni, strzeli palcami i
powiedzia: Psiakrew! Zapomniaem portfela!". Co jego wsplnikowi wydatosichwy-
tem tak sabym, e nikt nie mgby na si nabra. Jednake ekspedient nie byt widocznie
tego zdania, bo przedoy czek in blanco, a kiedy Dick wypisa na nim sum przekraczajc
o osiemdziesit dolarw t, na ktr opiewa rachunek, natychmiast wypaci! mu rnic

gotwk* '.
Oczywicie, nie zawsze atwo jest rozstrzygn, czy kto jest szczery
czy tylko elokwentny, zwaszcza jeli niewiele o nim wiemy.
Przypumy, na przykad, e jaka kobieta spotyka w barze
atrakcyjnego mczyzn, ktry przy kieliszku wina oznajmia, co
nastpuje:
Zmarnowaem kawa ycia. Nie mona go odzyska. Prbowaem tego ju przedtem - prbowaem nadrobi czas wikT. Capote, Z zimn krwi, tum. B. Zieliski, Warszawa 1990, s. 161-162.
aktywnoci. Ale dni po prostu mijay szybciej, a nie lepiejTeraz zamierzam y w spokojniejszym tempie i dawa ludziom
to, czego sam nigdy nie miaem. Czyni ich ycie weselszym. Nie
chodzi mi o emocjonujce doznania, a]e o co wartociowego w
czyim yciu. Prawdopodobnie bdzie to ycie kobiety, cho
niekoniecznie. Moe ycie dzieciakw jakiej kobiety albo kogo z
domu spokojnej staroci. Myl-- nie, nie myl - wiem, e
sprawioby mi to wielk rado, duo lepiej oceniabym wasne
ycie".
sz
Czy mwi szczerze? Z przekonaniem? Sowa te wypowiedzia

czterdziestopicioletni wizie o przeraajcej przeszoci kryminalnej,
czowiek, ktry otrzyma najwyszy z moliwych wynik na Skali
56
Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych, a na wolnoci maltretowa

on i porzuci dzieci,
W ksice Fatal Vision Joe McGinniss opisuje swoje relacje z
Jeffreyem MacDonaldem, lekarzem psychopat skazanym za zabjstwo
ony i dzieci:
Przez sze miesicy po jego skazaniu, moe przez siedem lub
osiem, stojc wobec najokropniejszej sytuacji znanej mi jako
pisarzowi, nieustannie bagany przez tego uroczego i
elokwentnego czowieka, abym w niego wierzy, zmagaem si
nie tylko z kwesti jego winy, ale take z innym, pod pewnymi
wzgldami bardziej niepokojcym, pytaniem: j e e l i b y
zdolny to zrobi, jak
37
mogem go polubi ?
Jeffrey MacDonald pozwa McGinnissa do sdu, zarzucajc mu
midzy innymi rozmylne zadawanie emocjonalnych cierpie". Pisarz
Joseph Wambaugh zeznawa podczas procesu i tak wypowiedzia si o
MacDonaldzie, ktrego uwaa za psychopat:
J. McGinniss, Fata! Vtsion, New York 1989.
Tame, s. 668.
Wedug mnie, jest czowiekiem niezwykle wymownym [...]. Chyba nigdy

przedtem nie spotkaem kogo tak wygadanego i zdumia mnie sposb, w
jaki przedstawia [swoj] histori. Mwi o wydarzeniach, ktre budz
absolutn groz, ale opisywa morderstwa obrazowo i ze szczegami [...], z
ogromnym dystansem, elokwencj i swobod [...]. Przeprowadzaem
wywiady z dziesitkami osb dotknitych przez straszliw zbrodni,
rozmawiajc z nimi tu po tej tragedii albo wiele lat pniej, w tym z
rodzicami zamordowanych dzieci, ale nigdy dotd nie poznaem nikogo, kto
by opisywa takie wydarzenie w w niemal nonszalancki sposb, ktry
cechowa wypowied doktora MacDonalda'b.
57
EGOCENTRYZM I PRZESADNE POCZUCIE WASNEJ

WARTOCI
Ja. Ja. Ja. [...] wiat nieprzerwanie krci si wok niej, penej blasku - nie
tyle najjaniejszej gwiazdy, ile gwiazdy jedynej" - pisaa Ann Rule o Dian
Downs, ktr w 1984 roku skazano za miertelne postrzelenie jednego z
wasnych dzieci i trwae okaleczenie
dwojga pozostaych .
3Q
Psychopaci charakteryzuj si narcystycznym, grubo przesadzonym

poczuciem wasnej wartoci i znaczenia oraz zdumiewajcym
egocentryzmem i roszczeniowoci. Postrzegaj siebie jako centrum
wszechwiata, istoty wysze, ktrym wolno y zgodnie z wasnymi
reguami. Nie chodzi o to, e nie przestrzegam prawa - oznajmia
pewna badana przez nas osoba. - Przestrzegam wasnych praw. Nigdy
nie naruszam swoich zasad". Pniej okrelia te zasady jako dbanie o
wasny interes".
38
Tame, s. 678. A. Rule, Smali Sacrifices, dz. cyt.,

s. 468.
Kiedy zapytano innego psychopat (skazanego za rozmaite przestpstw3' w tym rabunek, gwat i oszustwo), czy ma jakie sabo- gcj
odpowiedzia: Nie mam adnych, moe oprcz tej, e jestem zbyt
przyjacielski". Na dziesiciopunktowej skali przyzna sobie mocn
dziesitk", dodajc: dabym dwunastk, ale to ju byoby
samochwalstwo. Gdybym zdoby lepsze wyksztacenie, bybym
byskotliwy".
Wygrowane mniemanie o sobie i zarozumiao niektrych
psychopatw ujawniaj si nieraz dramatycznie na sali sdowej. Zdarza
si, na przykad, e psychopaci krytykuj lub zwalniaj swoich
adwokatw i sami wystpuj we wasnej obronie, zazwyczaj z
katastrofalnym skutkiem. Mj partner dosta rok. Ja dostaem dwa,
58
przez gwnianego prawnika" - owiadczy nam jeden z badanych.

Pniej osobicie zoy apelacj - i podwyszono mu kar do trzech lat.
Psychopaci czsto stwarzaj wraenie aroganckich, bezwstydnych
fanfaronw - pewnych siebie, zadufanych, apodyktycznych i
zuchwaych. Uwielbiaj poczucie wadzy i sprawowanie kontroli. Nie
potrafi uwierzy, e inni maj zasadne pogldy odmienne od ich
wasnych. Niektrym ludziom wydaj si charyzmatyczni lub
elektryzujcy".
Psychopaci rzadko odczuwaj zakopotanie z powodu swoich
prawnych, finansowych lub osobistych problemw. Uwaaj je za
tymczasowe komplikacje, wywoane brakiem szczcia, nielojalnoci
przyjaci lub niesprawiedliwym i nieudolnym systemem.
Chocia zapewniaj o precyzji swoich planw, niezbyt orientuj si
w wymaganych kwalifikacjach - nie wiedz, jak osign wyznaczone
cele, i (biorc pod uwag ich dotychczasowe osignicia i brak
systematycznoci w nauce) nie maj wikszych szans na powodzenie.
Psychopata w wizieniu, mylc o zwolnieniu warunkowym, moe
snu mgliste projekty zawrotnej kariery na rynku nieruchomoci albo
wiadczenia usug prawnych dla ubogich. Pewien wizie, niezbyt
wyksztacony, zastrzeg sobie prawa autorskie do tytuu ksiki, ktr
zamierza napisa na swj temat, i ju oblicza, jak fortun przyniesie
mu w bestseller.
Psychopata sdzi, e jego zdolnoci pozwol mu by, kimkolwiek
zechce. W odpowiednich warunkach - jeli dopisze mu szczcie, trafi
si sposobno, znajd si chtne ofiary - jego przesadne poczucie
wasnej wartoci moe zaowocowa spektakularnym sukcesem. Na
przykad psychopatyczny przedsibiorca tworzy wspaniae plany korzystajc zwykle z cudzych pienidzy.
Jack, skazany za kradzie z wamaniem - jedno z wielu przestpstw
popenianych od wczesnej modoci - zdoby najwyszy z moliwych
wynik na Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych. Rozpocz
rozmow w typowy sposb: od niezmiernego zainteresowania kamer
wideo. Kiedy obejrzymy nagranie? Chc zobaczy, jak wygldam, jak
59
wypadem". Pniej przedstawi szczegowy, czterogodzinny raport

ze swojej kryminalnej przeszoci, ktry stale przerywa, przypominajc
samemu sobie: Ach, skoczyem ju z tym wszystkim". Bya to
opowie o dugoletniej serii drobnych kradziey i oszustw: im
czciej spotykasz ludzi, tym wicej moesz od ich wycign, a oni
waciwie wcale na tym nie cierpi. Cholera, dziki ubezpieczeniu
zawsze dostaj z powrotem wicej, ni stracili".
Poza drobnymi kradzieami, ktre ostatecznie doprowadziy do
wamania i napadu z broni w rku, Jack opisywa powtarzajce si
bijatyki. Jasne, lej pedaw, odkd skoczyem czternacie lat, ale nie
robi nic zego, adnego tam bicia kobiet czy dzieci. K o c h a m kobiety.
Uwaam, e powinny siedzie w domu. Chciabym, eby wszyscy inni
mczyni zeszli z tego wiata, a wtedy zostabym tylko ja".
Teraz, po wyjciu na wolno, chc mie syna - owiadczy w
rozmowie. - Kiedy skoczy pi lat, zaatwi, eby kobieta zupenie si
wycofaa, i bd mg go wychowywa na swj sposb".
Zapytany o pocztki swojej przestpczej kariery, odpowiedzia:
Wizao si to z moj matk - najpikniejsz osob na wiecie. Bya
silna, ciko pracowaa, eby utrzyma czworo dzieci. Pikna
sta. Zaczem podprowadza jej biuteri, kiedy byem w pitej
klasie. Tak naprawd nigdy nie poznaem tej dziwki - kade z nas
poszo wasn drog".
Jack podj anemiczn prb uzasadnienia swoich czynw: Owszem,
czasami musiaem kra, eby wydosta si z miasta, ale n i e j e s t e m
jakim
pieprzonym
kryminalist".
Pniej jednak
wspomina: Zaliczyem szesnacie kradziey z wamaniem w cigu
dziesiciu dni. Niele byo, naprawd byo niele. Jakbym wpad w
nag i dawa sobie w y".
- Zdarzay si jakie kamstwa? - zapytaa psycholog.
- artuje pani? Kami tak, jak oddycham - jedno nie mniej naturalne
ni drugie".
Osoba rozmawiajca z Jackiem - psycholog dowiadczona w
stosowaniu Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych -
60
stwierdzia, e by to nie tylko najduszy, ale te najzabawniejszy z

przeprowadzonych przez ni wywiadw. Rozmowa z Jackiem okazaa
si jedn z najbardziej widowiskowych, jakie przeprowadzia. Cho
Jack nie wyraa adnej empatii wobec swoich ofiar, wyranie
zachwyca si popenionymi przestpstwami i prbowa imponowa
swoim zdumiewajcym brakiem odpowiedzialnoci. By okropnym
gadu, z typow dla psychopaty skonnoci do przeczenia samemu
sobie w kolejnych zdaniach. Duga lista wyrokw odzwierciedlaa nie
tylko jego przestpcz wszechstronno, lecz take nieumiejtno
wycigania wnioskw z poprzednich dowiadcze.
Rwnie oszaamiajce byy jego nierealistyczne plany. Chocia
straci form i rozty si po latach wiziennego wiktu i fast foodw na
wolnoci, owiadczy z przekonaniem modego sportowca, e tym
razem po opuszczeniu wizienia zamierza powici si karierze pywackiej. Planowa uczciwe ycie, utrzymywanie si z wygranych w
zawodach oraz podre po przejciu na wczesn emerytur.
Kiedy przeprowadzano z nim wywiad, mia trzydzieci osiem lat.
Nie wiadomo, czy kiedykolwiek by pywakiem.
BRAK WYRZUTW SUMIENIA LUB POCZUCIA

WINY
Psychopaci wykazuj szokujc obojtno wobec destrukcyjnego
wpiywu, jaki ich dziaania wywieraj na innych. Mwi o tym nieraz
zupenie otwarcie: nie poczuwaj si do winy, nie auj wywoanego
przez siebie blu i zniszcze i nie widz powodu, dla ktrego mieliby si
tym wszystkim przejmowa.
Podczas napadu rabunkowego jeden z badanych przez nas winiw
zaatakowa noem mczyzn, ktry pniej przez trzy miesice by
poddawany leczeniu szpitalnemu. Zapytany, czy odczuwa al, wizie
odpar: Bez przesady! Facet siedzi sobie par miesicy w szpitalu, a ja
gnij w pudle. Troch go pociem, ale gdybym chcia go zabi, to bym
podern mu gardo. Taki wanie jestem: daem mu szans". Na
pytanie, czy auje k t r e g o k o l w i e k ze swoich przestpstw,
61
odburkn: Niczego nie auj. Co si stao, to si stao. Musiaa by

jaka przyczyna, dla ktrej wtedy tak zrobiem, i dlatego do tego doszo".
Seryjny morderca Ted Bundy przed swoj egzekucj udzieli
wywiadw Stephenowi Micbaudowi i liughowi Aynesworthowi, wy40
powiadajc si bezporednio na temat poczucia winy : [Cokolwiek]

zrobiem w przeszoci - [co wywouje] jakie wraenia zaniedba czy
dokona - w c a l e mnie nie martwi. Sprbujcie dotkn przeszoci!
Sprbujcie zmierzy si z przeszoci. Nie jest rzeczywista.
41
To tylko sen!" . Snem" wedug Bundy'ego byo zamordowanie okoo stu

modych kobiet. Bundy nie tylko ignorowa wasn przeszo, ale take
niszczy po kolei przyszo kadej ze swoich ofiar.
Poczucie winy? - mwi w wizieniu. - To mechanizm, ktrym si posugujemy,
eby panowa nad ludmi. Zudzenie. Swoisty me40
S.G. Michaud, H. Aynesworth, Ted Bundy. Conuersations with a Killer, New York
1989.
41 Tame, s. 284.
chanizni spoecznej kontroli - i to bardzo niezdrowy. Ma okropny wpyw

nasze c'a'0'
na
I s znacznie lepsze sposoby nadzorowania naszych zachowa ni to
do osobliwe uycie poczucia winy4".
2 drugiej strony, psychopaci czasami wyraaj skruch, ale pniej

przecz sobie sowem lub czynem. Przestpcy za kratami ucz si
szybko, e w y r z u t y s u m i e n i a to wane okrelenie. Na pytanie,
czy doznaje wyrzutw sumienia z powodu dokonanego morderstwa,
mody wizie odpar: Jasne, mam wyrzuty sumienia". W dalszej
rozmowie stwierdzi, e wewntrznie nie czuje si nie w porzdku".
Oszoomia mnie kiedy logika pewnego winia, ktry owiadczy,
e zamordowana przez niego osoba odniosa korzy z tej zbrodni, bo
dostaa bolesn lekcj ycia".
Facet powinien mie pretensje tylko do siebie - powiedzia inny
wizie o mczynie, ktrego zabi podczas awantury o uregulowanie
rachunku w barze. - Wyranie byo wida, e jestem w kiepskim
62
nastroju. Po co mnie wkurza?" I dorzuci: Zreszt, wcale nie cierpia.

Pchnicie noem w ttnic to najlejsza mier".
Brak wyrzutw sumienia i poczucia winy czy si u psychopatw z
niezwyk zdolnoci do usprawiedliwiania swoich postpkw oraz
ignorowania odpowiedzialnoci za dziaania, ktre wywouj szok i
rozczarowanie krewnych, przyjaci, wsppracownikw i innych osb
przestrzegajcych zasad. Psychopaci zwykle roaj gotowe ich
uzasadnienie, a niekiedy zaprzeczaj, e co zego w ogle si
wydarzyo.
W przesuchaniach psychopatw wci powraca motyw utraty pamici,
amnezji, rozszczepienia osobowoci i chwilowej niepoczytalnoci. Na
przykad szeroko naganiany fragment filmu ze specjalnego programu
telewizji PBS ukazuje Kennetha Bianchie- jednego z osawionych
dusicieli ze wzgrz" z Los Angeles,
Wizie Jack Abbott skupi na sobie uwag serwisw informacyjnych, kiedy Norman Mailer
pomg mu opublikowa ksik In the Belly ofthe Beast. Letters from Prison. Znajomo ze
stawnym pisarzem i dziaaczem politycznym przyniosa Abbottowi nie tylko rozgos, lecz rwnie
wolno. Wkrtce po zwolnieniu warunkowym Abbott wda si w ktni z Richardem Adanem,
kelnerem w nowojorskiej restauracji, ktry poprosi go o opuszczenie lokalu. Abbott odmwi i
obaj mczyni wyszli na podwrze za restauracj, gdzie Abbott zaatakowa noem
nieuzbrojonego kelnera, ranic go miertelnie,
Podczas wywiadu w telewizyjnym magazynie A Current Affair zapytano Abbotta, czy czuje
wyrzuty sumienia. Nie uwaam tego za waciwe okrelenie... Wyrzuty sumienia sugeruj, e
zrobio si co zego [...]. J e e l i jestem osob, ktra go zrania, byt to wypadek".
Abbotta skazano i postano z powrotem do wizienia. Kilka lat pniej pani Adan pozwaa go
do sdu cywilnego za spowodowanie mierci jej ma. Abbott broni si sam. Ricci Adan tak
opisaa jego postaw podczas procesu: Przeprasza, a potem ni std, ni zowd zaczyna) mnie
obraa".
Wszyscy na sali sdowej wiedzieli, e wylduj w pudle bez porzdnej rozprawy" - twierdzi
Abbott w telewizyjnym wywiadzie. Jeeli chodzi o gbi jego wiadomych uczu zwizanych ze
mierci Adana, musimy wycign wnioski z nastpujcych uwag: adnego blu, to byo czyste
pchnicie", a pniej o samym Adanie: Nie mia przyszoci jako aktor - na pewno poszukaby
sobie innego zajcia".
63
Wedtug The New York Times News Service" (z 16 czerwca 1990), Abbott oznajmi! pani
Adan, e ycie jej ma nie jest warte grosza". Niemniej Ricci Adan otrzymaa rekompensat w
wysokoci ponad siedmiu milionw dolarw.
kiedy w ewidentny, aosny sposb symuluje przypadek rozsz czepienia

osobowoci .
Chocia psychopata niekiedy przyznaje si do zarzucanych mu
czynw, zwykle pomniejsza, a nawet cakowicie ignoruje ich od
dziaywanie na innych. Pewien wizie z bardzo wysokim wyni'' The Mind of a Murderer, Frontline, PBS, 27 marca 1984. Zob. take D. 0'Brien, Two ofa
Kind. The Hillside Stranglers, New York 1985, oraz J. Reid Meloy, The Psycho pathic Mind.
Origins, Dynamics, and Treatments, Northvale 1988,
>m na Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych owiad- e

jego przestpstwa maj dla ofiar pozytywne skutki.
Nastpnego dnia bior gazet i czytam o numerze, ktry wyciem - o napadzie
albo gwacie. S wywiady z pokrzywdzonymi. Podaj ich nazwiska w prasie.

Kobiety, na przykad, mwi o mnie mie rzeczy - e byem uprzejmy i
taktowny, bardzo skrupulatny. Po prostu nie traktowaem ich brutalnie.
Niektre z nich mi dzikoway.
Inny badany, odsiadujcy wyrok za dwudziest z kolei kradzie z

wamaniem, powiedzia: Jasne, rbnem to wszystko. Ale co z tego?
Gocie byli ubezpieczeni na cikie pienidze, nikomu nic si nie stao,
nikt nie ucierpia. O co tyle zamieszania? W zasadzie wywiadczam im
przysug - mog zgarn fors z polisy. Bd si domagali wicej, ni
cay ten szajs by warty. Zawsze tak robi".
Jak na ironi, psychopaci czsto postrzegaj s i e b i e jako prawdziwe ofiary.
Zrobiono ze mnie dupka i koza ofiarnego. [...] kiedy patrz w przeszo,
widz, e bardziej bytem pokrzywdzonym ni sprawc" - twierdzi John
Wayne Gacy, seryjny morderca psychopata, ktry po torturach zabi
trzydziestu trzech chopcw i modych mczyzn
64
44
i zakopa ich zwoki pod podog swojego domu .
Opisujc te morderstwa, Gacy wskazywa na siebie jako trzydziest

czwart ofiar: Byem ofiar, podstpem pozbawiono mnie
dziecistwa". Zastanawia si, czy znajdzie si kto, kto zrozumie, jakie
to straszne cierpienie by Johnem Waynem Gacy".
W ksice powiconej Kennethowi Taylorowi - dentycie, ktry
pobi on podczas miesica miodowego, zdradza j, a potem
zakatowa - Peter Maas cytuje Taylora: Kochaem j tak gorco.
Cytaty pochodz z: T. Cahill, Buried Dreams, New York 1987.
65
Tak bardzo mi jej brak. Wydarzya si tragedia. Straciem najlepsz

kochank, najlepsz przyjacik. [...] Czemu nikt nie mo
45
poj, przez co teraz przechodz?" .
BRAK EMPATII
Wiele cech, ktre wykazuj psychopaci - zwaszcza ich egocentryzm,
brak wyrzutw sumienia, pytko uczuciowa i skonno do
oszukiwania - cile czy si z absolutnym brakiem empatii (to znaczy
zdolnoci do tworzenia mentalnego i emocjonalnego fak- symile"
drugiej osoby). Psychopaci nie potrafi wej w skr kogo innego,
chyba e w czysto intelektualnym sensie. Cudze uczucia zupenie ich
nie interesuj.
Pod pewnym wzgldem psychopaci przypominaj beznamitne
androidy z fantastyki naukowej, niezdolne poj dozna prawdziwych
ludzi. Badany przez nas gwaciciel, ktry uzyska wysoki wynik na
Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych, stwierdzi, e trudno
jest mu wspodczuwa ze swoimi ofiarami: Boj si, tak? Ale nie
bardzo to rozumiem. Sam miewaem stracha i nie byo to
nieprzyjemne".
Psychopaci postrzegaj innych niemal jak przedmioty, ktrymi
mona posuy si dla wasnej satysfakcji. Ich ulubionym celem s
ludzie sabi i bezradni, ktrych nie auj, lecz wymiewaj. We
wszechwiecie psychopaty nie ma czego takiego jak zwyka sabo pisa psycholog Robert Rieber. - Jeli kto jest saby, jest take
46
frajerem - kim, kto sam si prosi, eby go wykorzysta" .

Och, straszne, co za nieszczcie - burkn mody wizie
na wiadomo o mierci chopaka, ktrego ugodzi noem
15
1
1997.
P. Maas, In a Child's Name, New York 1990.

R. Rieber, Manufacturing Social Distress. The Psychopathy of Eueryday Life, New York
66
Psychopaci s wrd ras
odczas walki gangw. - Nie prbujcie mnie zmikcza takimi

pierdoami. Gnojek dosta to, na co zasuy, i nie bd si
przejmowa. Jak wida - wskaza na przesuchujcych go policjantw
- mam tu wasne problemy".

Aby przetrwa fizycznie i psychicznie, normalne osoby niekiedy
wyksztacaj w sobie pewn niewraliwo na uczucia i los konkretnych
zespow ludzi. Na przykad lekarze, okazujc pacjentom zbyt wiele
empatii, wkrtce przestaliby radzi sobie z emocjami, a ich zawodowa
efektywno ulegaby zmniejszeniu. Niewraliwo ta ma ograniczony

zakres, dotyczy okrelonej grupy. Mona te szkoli onierzy,
terrorystw, czonkw gangw - bardzo skutecznie, jak historia
wielokrotnie nam udowadniaa - aby postrzegali wroga jako istot nie w
peni ludzk, byt pozbawiony ycia wewntrznego.
Psychopaci natomiast objawiaj o g l n y brak empatii. S obojtni
wobec praw i cierpie zarwno obcych ludzi, jak i rodziny. Jeli
podtrzymuj wizi z maonkami lub dziemi, czyni tak dlatego, e
traktuj ich jak swoj wasno, podobnie jak zestaw stereo lub
samochd. Mona nawet odnie wraenie, e niektrzy psychopaci
bardziej troszcz si o wntrze auta ni o wewntrzny wiat swoich
bliskich". Pewna badana przez nas kobieta pozwolia swojemu
partnerowi molestowa seksualnie jej picioletni crk i tumaczya:
Kompletnie mnie wykoczy. Miaam ju dosy seksu na tamten
wieczr". Nie potrafia te zrozumie, czemu oddano jej dziecko do
orodka opiekuczego: Maa naley do mnie. Jej dobro to moja
sprawa". Nie protestowaa jednak zbyt energicznie - z pewnoci nie tak
energicznie jak wtedy, gdy zabrano jej samochd do depozytu
sdowego ze wzgldu na niepacenie mandatw.
Z powodu swojej niezdolnoci do pojmowania cudzych uczu
psychopaci niekiedy popeniaj czyny, ktre normalnym ludziom
Wydaj si nie tylko straszne, ale te absolutnie niezrozumiae. Na
Przykad psychopata potrafi torturowa i kaleczy swoje ofiary z ta- m
samym spokojem, z jakim kroimy indyka na witeczny obiad.
67
Jednak bardzo nieliczni psychopaci dokonuj tego rodzaju zbroc

ni (chyba e w filmach albo ksikach). Psychopatyczny chd uczu
ciowy objawia si zwykle w mniej dramatyczny, cho take de
strukcyjny sposb: w pasoytniczym odbieraniu innym dobytku
oszczdnoci i godnoci osobistej; w penym agresji postpowaniu
wedug wasnej woli; w karygodnym zaniedbywaniu fizycznego i
emocjonalnego dobra swojej rodziny; w niekoczcej si serii przypadkowych, pytkich zwizkw seksualnych i tak dalej.
Pitnastoletnia Connie waha si midzy dziecistwem i kobiecoci, niekiedy przeskakujc z

jednego stanu w drugi w cigu kilku godzin. Jest dziewic, lecz nastrojon na swoj
rozkwitajc seksualno jak kto, kto wsuchuje si w pie rozbrzmiewajc mu w gowie.
Ale w pewien gorcy, duszny dzie, kiedy rodzina zostawia Connie sam, do jej domu
przybywa nieznajomy - nieznajomy, ktry twierdzi, e od duszego czasu j obserwuje.
-Jestem twoim kochankiem, skarbie - [mwi do niej], - Nie wiesz, co to oznacza, ale wkrtce si
dowiesz. [...] wietnie ci znam. [...] Powiem ci, jak to wyglda: zawsze jestem mity na
pocztku, za pierwszym razem. Bd trzyma ci mocno i nawet nie pomylisz,
eby prbowa si oswobodzi albo co udawa, bo bdziesz wiedziaa, e nie moesz. I

wejd w ciebie, w to sekretne miejsce, i poddasz mi si, i bdziesz mnie kochaa. [...] -Zaraz
wezw policj. [...]

[Z] ust wyrwao si mu krtkie przeklestwo, sowo nieprzeznaczone dla jej uszu. Ale nawet to
Chryste!" zabrzmiao nienaturalnie. Pniej znowu si umiechn. Patrzya, jak pojawia si
ten umiech, niezdarny, jakby wydobywa si zza maski. Caa jego twarz jest mask - mylaa
chaotycznie - mask opalon a po szyj.
- Oto nasza sytuacja, skarbie: wyjdziesz i pojedziemy razem, wybierzemy si na mi
przejazdk. Ale jeli nie wyjdziesz, poczekamy, a twoi wrc do domu, i wtedy wszyscy
oberw. [...]
- Moja sodka, bkitnooka dziewczynko - powiedzia z ppiewnym westchnieniem, ktre nie
miao nic wsplnego z jej piwnymi oczami '.
1
J.C. Oates, Where Are You Going, Where Have You Been?
68
SKONNO DO OSZUKIWANIA I MANIPULACJI

Kamstwa,
oszukiwanie i manipulacja s dla psychopatw zdolnociami
wrodzonymi.
Uruchomiwszy wyobrani i skoncentrowawszy j na sobie, psychopata
jest zdumiewajco niewzruszony moliwoci - a nawet

nieuchronnoci - ujawnienia jego oszustwa. Kiedy przyapie sj go na
kamstwie lub przeciwstawi mu si nag prawd, rzadko okazuje
niepokj czy zakopotanie - po prostu zmienia opowiadan przez siebie
histori albo prbuje przeksztaci fakty w taki sposb, aby j
potwierdzay. Prowadzi to do serii sprzecznych twierdze i kompletnej
dezorientacji suchaczy. Kamstwa te czsto nie maj adnej motywacji
poza r a d o c i r o b i e n i a w k o n i a , wedug okrelenia Paula
Ekmana .
Psychopaci wydaj si dumni ze swojej umiejtnoci gania. Pewna
kobieta (z wysokim wynikiem na Skali Obserwacyjnej Skonnoci
Psychopatycznych), zapytana, czy swobodnie kamie, odpara ze
miechem: Jestem w tym najlepsza. Radz sobie wietnie, chyba
dlatego e czasami przyznaj si do czego niekorzystnego dla siebie.
Ludzie myl: skoro do tego si przyznaje, na pewno jest szczera co do
reszty". Jak powiedziaa, niekiedy dosypuje" do swoich sw szczypt
prawdy: Jeli ludzie uwaaj, e cz z tego, co mwimy, jest
prawdziwa, na og wszystko bior za prawd".
Wielu obserwatorw odnosi wraenie, e psychopaci czasami nie
zdaj sobie sprawy ze swoich kamstw, zupenie jakby ich sowa yy
wasnym yciem, niehamowane wiadomoci, e obserwator zna
fakty. Obojtno psychopaty wobec przyapania na kamstwie jest
wprost szokujca: sprawia, e suchacz zaczyna zastanawia si nad
poczytalnoci mwicego. Na og jednak suchacze daj si nabra.
49
P. Ekman, Kamstwo i jego wykrywanie
Draheim, M. Kowalczyk, Warszawa 1997.
uj
biznesie, polityce, maestwie, tum.
' E-
Jestem osob bardzo uczuciow. Nie mona nie pokocha tych dzieciakw" - powiedziaa
Genene Jones, skazana za zamordowanie dwojga niemowlt, a podejrzewana
69
0 zabjstwo kilkanaciorga innych. Jones, pielgniarka z San Antonio, podawaa noworodkom

z oddziau intensywnej terapii rodki zagraajce yciu, aby odegra rol bohaterki, ktra
ratuje maluchy znad krawdzi mierci". Jej urzekajcy sposb bycia", ogromna pewno
siebie i przekonujca postawa, a take szokujce prby zatuszowania skandalu ze strony
sub medycznych pozwoliy jej uprawia ten proceder mimo powszechnych podejrze co do
jej zwizku ze zgonami oraz krytycznym stanem wielu niemowlt. W rozmowie z pisarzem
Peterem Elkindem Jones narzekaa, e czyni si j kozem ofiarnym, bo jest tak dokuczliwa".
Wpakowaam si w to przez swoje gadanie - oznajmia z szerokim umiechem. -1 dziki
gadaniu si z tego wydobd". Jak wszyscy psychopaci, wykazywaa niezwykt zdolno do
manipulowania faktami
1 dostosowywania ich do wtasnych celw. Podczas naszej rozmowy - pisa Elkind - Genene
przedstawia obraz swojego ycia, ktry zdumiewajco odbiega od tego, co usyszaem od
kilkudziesiciu jej znajomych. By sprzeczny z rzeczywistoci nie tylko w kwestii jej winy [...],
lecz take w niezliczonych szczegach, drobnych i nieistotnych, ale wanych dla wasnego
wizerunku stworzonego przez Genene. Opowiadana przez ni historia nie zgadzaa si nie
tylko ze wspomnieniami innych osb oraz obszern dokumentacj, ale te z informacjami,
ktre Genene s a m a podaa mi cztery lata wczeniej. [...] Granica midzy prawd i fikcj,
midzy dobrem i zem nie miaa dla niej znaczenia""4.
W trakcie prowadzonych przez nas warsztatw dla psychoterapeutw i biegych sdowych uczestnicy nieraz s zdumieni, kiedy
poznaj kryminaln przeszo bohatera jednego z naszych wywiadw
nagranych na tam wideo. Wizie ten jest przystojnym i wymownym
dwudziestoczteroletnim mczyzn, ktry snuje setki planw
zwizanych z wyjciem na wolno i ma najwyraniej mnstwo
niewykorzystanych jeszcze talentw. W szybkim tempie i bardzo
przekonujco opisuje swoje dotychczasowe osignicia:
0 vv wieku omiu lat opuci dom
w wieku jedenastu lat zacz uczy si pilotau; licencj pilota otrzyma
cztery lata pniej
pracowa jako pilot handlowy, majcy dowiadczenie w pilotowaniu
samolotw dwusilnikowych oraz znajomo obsugi przyrzdw
mieszka w dziewiciu krajach na czterech kontynentach
70
zarzdza apartamentowcem
mia wasn firm dekarsk

przez rok prowadzi ranczo
przez p roku pracowa w przeciwpoarowej ochronie lasw
spdzi dwa lata w stray przybrzenej
by kapitanem dwudziestopiciometrowej odzi czarterowej
przez cztery miesice by nurkiem gbinowym.
Wanie odsiaduje kar za morderstwo. Chocia czterokrotnie

odrzucono jego wniosek o zwolnienie warunkowe, nadal snuje miae
projekty: podjcie dziaalnoci deweloperskiej, sprzeda udziaw w
mieszkaniach w miejscowociach letniskowych, zdobycie licencji pilota
handlowego i tak dalej. Chce rwnie zamieszka z rodzicami, ktrych
nie widzia od siedemnastu lat. Wspominajc testy psychologiczne, w
ktrych uczestniczy, powiada: Mam IQnie do pobicia, zaliczyem
wszystko na medal. Rozpoznali u mnie wyjtkow inteligencj".
Z oczywistych powodw nadalimy mu przydomek Nawijacz".
Jego filozofia? Opowiadaj pierdoy wystarczajco dugo, a cz z nich
przestanie by pierdoami". Metoda najwyraniej si sprawdza, bo
niekiedy nawet dowiadczeni obserwatorzy s skonni wierzy w jego
szczero. Na przykad notatki jednej z osb prowadzcych z nim
rozmowy zawieray takie okrelenia, jak sprawia korzystne wraenie",
szczery i bezporedni", dua umiejtno wspycia z ludmi",
inteligentny i wygadany". Po przeczytaniu akt badacz przekona si
jednak, e niemal adna z informacji udzielonych mu przez winia nie
jest prawdziwa. Naturalnie, nasz Na wijacz" uzyska bardzo wysoki
wynik na Skali Obserwacyjnej Sko noci Psychopatycznych.
Biorc pod uwag ich swad i atwo mwienia nieprawdy, trudno
si dziwi, e psychopaci skutecznie oszukuj, okradaj i manipuluj,
nie odczuwajc przy tym najmniejszej skruchy. Nieraz otwarcie
okrelaj siebie jako oszustw, nacigaczy i kanciarzy. Ich wypowiedzi
odzwierciedlaj przekonanie, e wiat skad si z drapiecw i ich ofiar
i gupot byoby nie zrobi uytku z cudzych saboci. Psychopaci
71
ponadto wykazuj du przenikliwo w rozpoznawaniu sabych stron

ludzkiego charakteru i wykorzy stywaniu ich do wasnych celw.
Lubi nabiera ludzi. Nabieram was w tej chwili" - oznajmi jeden z
naszych badanych, czterdziestopicioletni mczyzna odsiadujcy swj
pierwszy wyrok za oszustwo giedowe.
Niektre z ich przedsiwzi s skomplikowane i starannie zaplanowane, inne za opieraj si na bardzo prostym pomyle, na przykad
rwnoczesnym zwizku z kilkoma kobietami lub przekonywaniu
czonkw rodziny i przyjaci, e pilnie potrzeba pienidzy na wykaraskanie si z kopotw". Bez wzgldu na rodzaj pomysu, plany zawsze s realizowane z chodn pewnoci siebie i tupetem.
Ach, lata siedemdziesite - wspomina dziaacz spoeczny, z
ktrym przeprowadziem wywiad na potrzeby tej ksiki. Kierowaem orodkiem resocjalizacji dla byych winiw i
dzieliem czas midzy poradnictwo dla moich podopiecznych,
szukanie dla nich pracy i gromadzenie funduszy na dziaalno
orodka. Pewien facet zachowywa si jak mj najlepszy kumpel bardzo go lubiem, potrafi by przesympatyczny. A potem
obrobi nas do szcztu, i to dwukrotnie: maszyny do pisania,
meble, jedzenie, przybory biurowe - wyczyci nas ze
wszystkiego. Po pierwszej kradziey jako mnie przekona, e
wstydzi si i auje. Nie mog uwierzy, 2e daem si nabra na
tak gadk. Po miesicu sfaszowa czek i podj wszystkie
pienidze z naszego rachunku bankowego. Tym razem znikn
na dobre, no i nasze przedsi- wzjcie upado. Wyldowaem w
banku z garci zawiadomie o przekroczeniu konta i musiaem
si gsto tumaczy. Nadal mnie to wkurza, bo na og nieatwo
byo mnie nacign. Stale obracaem si wrd dosy niemiych
typw i wydawao mi si, e wiem, jak z nimi postpowa. Nigdy
bym nie przypuszcza, e kto mnie tak wykiwa - po paru tygodniach sam musiaem szuka dla siebie zajcia".
72
Zdolno do oszukiwania zarwno wrogw, jak i przyjaci uatwia

psychopatom popenianie oszustw i defraudacji, podszywanie si pod
kogo innego, promowanie faszywych akcji giedowych i
bezwartociowych inwestycji oraz dokonywanie wszelkiego rodzaju
szwindli, duego i maego kalibru. Jeden z naszych badanych
opowiada, jak pewnego dnia podczas spaceru po nabrzeu zauway
par modych ludzi, ktrzy przygldali si sporej aglwce z tabliczk
Na sprzeda". Podszed do nich, przedstawi si jako waciciel odzi
(absolutne brednie") i zaprosi ich na pokad. Po godzinnych
ogldzinach para zoya ofert kupna. Uzgodniono warunki, nasz
badany wyznaczy spotkanie nazajutrz w banku i zaproponowa
zadatek w kwocie tysica piciuset dolarw na przypiecztowanie
transakcji. Poegnawszy si po przyjacielsku, spieniy zadatkowany
czek i szybko si ulotni.
Pienidze rosn na drzewach - oznajmia pewna kobieta z wieloma
oszustwami i drobnymi kradzieami na koncie - wbrew temu, co si
mwi. Nawet n i e c h c tego ludziom robi, takie to a t w e ! "
Podobnie dziaaj psychopaci w wizieniach: czsto wykorzystuj
kad szans, aby ksztatowa swj pozytywny wizerunek - z myl o
komisji, ktra przyznaje zwolnienia warunkowe. Uczestnicz w
rozmaitych programach i kursach dyplomowych, zgaszaj si na
terapie dla uzalenionych od alkoholu i narkotykw, wstpuj do
religijnych i quasi-religijnych wsplnot lub wczaj si we wszelkie
pozytywne przedsiwzicia, ktre s akurat w modzie, a czyni to nie
dla resocjalizacji", ale dla stworzenia jej po- zorw. Na przykad, jaki
wprawny manipulator ogasza, e sta si nowym czowiekiem" (w
chrzecijaskim rozumieniu tego terminu), nie tylko aby przekona
komisj o swoim szczerym postanowieniu poprawy, lecz take aby od
yczliwej grupy chrzecijan uzyska wsparcie... nie mwic ju o
dobrach materialnych. Teraz, kiedy teorie cyklu przemocy" zdobyy
powszechn akceptacj, wielu psychopatw skwapliwie tumaczy
swoje wady i problemy strasznymi przeyciami z dziecistwa. Cho
73
takie twierdzenie niekiedy trudno jest zweryfikowa, nigdy nie brakuje

dobrodusznych ludzi, ktrzy s gotowi w nie uwierzy.
Pytanie: jak nakoni innych do zrobienia tego, czego od nich chcemy? Dodatkowa trudno: jak
ich nakoni, kiedy to, czego od nich chcemy, sprzeciwia si wszelkim ich skonnociom, ich
wiedzy o potencjalnych zagroeniach i bdnych, nierozwanych decyzjach - takich jak
przejadka z nieznajomym, zwaszcza jeli jest si mod, adn kobiet i przebywa si daleko
od domu?
Ted Bundy - najbardziej osawiony seryjny morderca, jaki kiedykolwiek dziaa! na terenie
USA, stracony w 1989 roku za ostatnie w dugiej serii brutalnych zabjstw modych kobiet - z
pewnoci gruntownie przemyla te pytania. Niewtpliwie wykorzysta swj talent
obserwacyjny, z natury nieprzecitny, a rozwinity jeszcze dziki studiom psychologicznym na
uniwersytecie. Bez wtpienia te wspomaga si swoj znajomoci ludzkich problemw i
saboci, pogbion podczas praktyki w telefonie zaufania. Nigdy si nie dowiemy, co dziao si
w gowie Bundy'ego, kiedy zacz zwabia swoje ofiary do samochodu i wywozi je na miejsce
zbrodni. Moemy jednak przyj, e nasze przypuszczenia s suszne, bo oparte na
stosowanych przez niego rozwizaniach - rnych wersjach metody, ktr wyprbowywa
wielokrotnie, aby w kocu doprowadzi j do doskonaoci.
Ted Bundy kupi sobie par kul, a nawet posun si do zaoenia na nog gipsowego
opatrunku.
Chwilowo niepenosprawny", odwoywa si do yczliwoci modych kobiet, ktre
zapewne przeszyby na drug stron ulicy, by unikn czyich niewczesnych zalotw ale
zatrzymyway si chtnie, aby wesprze mczyzn z rzekomo zaman nog. Bundy

zmienia! taktyk - niekiedy miat rk na temblaku, a wsptczujce ofiary znajdowa na
ruchliwej ulicy, niekiedy za, z nog w gipsie, szukat modych kobiet w orodkach
rekreacyjnych i prosi o pomoc w zaadowaniu odzi na samochd zaparkowany kawaeczek
dalej". Byo to genialne posunicie. Czasem nie skutkowao i zagadnita kobieta odmawiaa
towarzyszenia nieznajomemu, ale - jak pisze Ann Rule w ksice The Stran- gerBeside Me
(Obcy obok mnie)- na og sprawdzao si znakomicie.
The Stranger Beside Me opowiada o wyjtkowej umiejtnoci, z jak Bundy wykorzystywa swj atrakcyjny wygld i urok osobisty, aby zdobywa kobiece zaufanie. Tak
si niezwykle zoyo, e Rule i Bundy przez kilka lat pracowali razem w poradni
74
psychologicznej, zanim poproszono Rule o pomoc w sporzdzeniu dokumentacji policyjnego ledztwa w sprawie niezidentyfikowanego mordercy modych kobiet. W miar
wzrastania liczby ofiar pogbiay si podejrzenia Rule. Nie mogy jednak nabra konkretnych ksztatw, dopki nie przebity si przez wspomnienia o yczliwym i - jak ja
sno wynika z tekstu - atrakcyjnym koledze zza biurka naprzeciwko. Kiedy Rule zrezygnowaa z pracy dla policji i zostaa autork kryminalnych bestsellerw, mogta posuy si
tym szczeglnym zbiegiem okolicznoci, aby wykorzystujc wasne dowiadczenia, ukaza
wpyw Bundy'ego na innych. Rezultat? Dziwna, niesamowita ksika o psychopacie, ktry
zapytany w trakcie telewizyjnego wywiadu, czy uwaa, e zasuguje na mier,
odpowiedzia: Dobre pytanie. Uwaam, e spoeczestwo zasuguje na ochron przede
mn i ludmi podobnymi do mnie".
PYTKO UCZU
"Jestem najbardziej bezwzgldnym sukinsynem, z jakim si kiedykolwiek zetkniecie"'J - Ted Bundy oznajmi policjantom po swoim
ostatnim aresztowaniu.
50
S.G. Michaud, H. Aynesworth, Ted Bundy..., dz. cyt., s. 3.
Psychopaci najwyraniej cierpi na swoiste ubstwo emocjonal ne,

ktre ogranicza zakres i gbi ich dozna uczuciowych. Chof niekiedy
wydaj si zimni i beznamitni, wykazuj skonno do
dramatycznych, powierzchownych i krtkotrwaych demonstracj
uczucia. Baczny obserwator odnosi wraenie, e odgrywaj kom di,
tak naprawd sami niewiele czujc. Czasami przypisuj sobie silne
emocje, ale nie potrafi zanalizowa rozmaitych stanw afek- tywnych.
Na przykad utosamiaj mio z pobudzeniem seksualnym, smutek z
frustracj, a gniew z poirytowaniem. Wierz w uczucia: nienawi,
gniew, podanie i zachanno" - oznajmi Noc51
ny owca" Richard Ramirez .

Wypowiedzi takie jak cytowane poniej sowa Dian Downs, ktra
postrzelia troje wasnych dzieci, skaniaj do namysu nad absolutn
niestosownoci opisanych reakcji oraz do powtpiewania w jako
kryjcych si za nimi uczu. Chocia od wyroku miny lata, Downs
75
nadal utrzymuje, e dzieci, a take ona sama, pady ofiar

nieznajomego o bujnych wosach". Kiedy podkrelano, e jednak
przeya w atak (doznajc rany ramienia, wedug sdu zadanej
wasnorcznie), Downs odpara:
Wszyscy mi mwi: Ale masz szczcie!. Jako nie dostrzegam
tego szczcia. Cholera, przez prawie dwa miesice nie mogam
zasznurowa sobie butw! Bardzo boli, wci bardzo mnie boli,
nosz w ramieniu stalow pytk - i bd j jeszcze nosia przez
ptora roku. Blizna zostanie mi na zawsze. Nie zapomn tamtej
nocy do koca ycia, chobym bardzo chciaa. Wcale nie
uwaam, e miaam szczcie. Szczcie miay moje dzieciaki.
Gdybym oberwaa tak jak one,
52
wszyscy bylibymy martwi" .
1,1
Cytat z telewizyjnego programuj Current Affair, 10 padziernika 1991. " Cytat z

telewizyjnego programu The Oprah Winfrey Show, 26 wrzenia 1988.
Ten wyrany brak afektu i gbi emocjonalnej doprowadzi psyhologw J-H. Johnsa i H.C. Quaya do wniosku, e psychopata
zna
sowa,
ale nie zna melodii"^ . Na przykad w swojej rozwlekej ksice o
nienawici, przemocy i racjonalizacjach wasnego postpowania Jack Abbot
zamieci t wiele mwic uwag: S uczucia - cae ich spektrum ktre znam tylko z relacji, z lektury i z mojej niedojrzaej wyobrani.
Potrafi sobie w y o b r a z i , e ich doznaj (a zatem wiem, czym s),
ale tak n i e j e s t . Majc trzydzieci siedem lat, jestem zaledwie
rozwinitym nad wiek dzieckiem. Moje uczucia to uczucia maego
chopca" .
Zdaniem wielu klinicystw, uczucia psychopatw s tak pytkie, e
niemal nie wykraczaj poza e m o c j e p i e r w o t n e , t o znaczy
prymitywne reakcje na najbardziej naglce potrzeby (najnowsze
ustalenia w tej dziedzinie omwi w dalszych rozdziaach). Na
przykad jeden z badanych przez nas psychopatw - dwudziestoomioletni onierz" pewnego lichwiarza - tak opisywa swoj
76
prac: Powiedzmy, e mam przywali komu, kto nie chce odda

kasy. Najpierw wywouj w sobie zo". Zapytalimy, czy owa zo
rni si od uczu doznawanych przez niego w chwili, kiedy kto go
obraa lub prbuje wykorzysta. Odpar: Nie, To zupenie to samo.
Jest zaprogramowane, wywiczone. Mgbym si rozzoci nawet
teraz. Bez problemu wczam to i wyczam".
Inny psychopata wyzna, e nie bardzo rozumie, co dla innych
oznacza strach". Doda: Kiedy obrabiam bank, widz, e kasjerka si
trzsie albo nie moe wykrztusi ani sowa. Jedna nawet pucia pawia
na banknoty. Chyba kompletnie wymikla, ale nie wiem dlaczego.
Gdyby kto mierzy we mnie z broni, pewnie bym S bal, ale bez
rzygania". Poprosilimy, eby opisa, jak sam czuby si w takiej
sytuacji. Nie wymieni adnych wrae emocjonalJ.H. Johns, H.C. Quay, The effect of social reward on uerbal conditioning in psychoPothic and neurotic military offenders, Journal of Consulting Psychology" 1962, nr 36, s- 217220.
51 ,
J. Abbott, In the Belly of the Beast. Letters from Prison, New York 1981, s. 13.
77
nych. Mwi: Oddabym pienidze", Szukabym sposobu, eby was

zaatwi", Prbowabym stamtd spieprza". Nasze wyj; nienie, e
chodzi o to, jak by si c z u , a nie o to, co by myla lub robi, wyranie
go
zdezorientowao.
Zapytany,
czy
kiedykolwiek
dozna
przypieszonego bicia serca lub skurczu odka, odpar: Jasne! Nie
jestem robotem. Bywam niele podkrcony, kiedy si bzykam albo
bior udzia w jakiej bjce".
Eksperymenty z uyciem biomedycznych urzdze rejestrujcyc
wykazay, e u psychopatw nie wystpuj fizjologiczne reakcje ko55
jarzone na og z doznawaniem strachu". Jest to wane dlatego, e dla

wikszoci osb strach przed blem lub kar jest niemiym uczuciem i
potnym
czynnikiem
warunkujcym
zachowanie.
Strach
powstrzymuje nas przed pewnymi dziaaniami: Zrb to, a poaujesz",
ale te skania nas do pewnych dziaa: Zrb to albo poaujesz". W
obu sytuacjach dokonujemy wyboru, majc emocjonaln wiadomo
konsekwencji. Psychopaci natomiast beztrosko podaj naprzd, by
moe przewidujc, co ewentualnie nastpi, ale niezbyt o to dbajc.
Dla wikszoci z nas strach i obawa wi si z nieprzyjemnymi
doznaniami fizycznymi: poceniem si doni, przypieszonym biciem
serca, suchoci w ustach, napreniem lub zwiotczeniem mini,
dreniem i ciskaniem w doku". Zdarza si czsto, e opisujemy lk,
odwoujc si wanie do towarzyszcych mu objaww: Byem tak
przeraony, e serce podeszo mi do garda", Prbowaam si
odezwa, ale nie mogam nawet poruszy ustami" i tak dalej.
Jedne z najwczeniejszych bada prowadzi D. Lykken, A study of awciety in the
sociopathic personality, Journal of Abnormal Psychology and Social Psychology" 1957, nr
55, s. 6-10. Literatur przedmiotu omawia R.D. Hare, Electrodermal and cardiooa- scular
correlates of psychopathy, [w:] Psychopathic Behauior. Approaches to Research, red. R.D.
Hare, D. Schalling, Chichester 1978. Najnowsz pracjest J. Ogloff, S. Wong, Electrodermal
and cardiouascular euidence of a coping response in psychopaths, Crimi- nal Justice and
Behavior" 1990, nr 17, s. 231-245. W wikszoci tych eksperymentw rejestrowano potliwo
doni i bicie serca, podczas gdy badany oczekiwa na bolesny wstrzs elektryczny lub gony
dwik.
78 swojej pozycji spoecznej jest jednym

Psychopaci
s wrd nas
Mimo
z najgroniejszych
socjopatw, jakich dotd
spotkaem"
stwierdzi sdzia sdu okrgowego po ogoszeniu wyroku w sprawie Normana Russella Sjonborga,
szanowanego trzydziestosiedmioletniego adwokata z San Jose, ktry sprzeniewierzy pienidze
swojej klientki, a pniej brutalnie pozbawi j ycia. Jego têcia ona Terry, ktra pocztkowo
zapewniaa mu alibi na czas popenienia zbrodni, wspominaa, e kiedy si poznali wydawa si
miym facetem o agodnym gosie i niezwykym uroku". Ale, jak dodaa, Russell zawsze mwi o
swojej pustce emocjonalnej, o tym, e nie potrafi odczuwa tak jak inni. nie rozumie, kiedy powinien
paka, a kiedy si cieszy". Powiedziaa te, e prowadzi ycie uczuciowe jakby wedtug instrukcji"
i czyta poradniki psychologiczne, aby nauczy si waciwych reakcji emocjonalnych na

codzienne wydarzenia".
Kiedy ich zwizek zacz si rozpada, Russell usiowa wmwi onie, e ogarnia j obd.
Przychodziam na spotkania [terapeutyczne] z kompletnie zszarpanymi nerwami- opowiadaa
Terry. - Russell siedzia sobie spokojny, uprzejmy i rozsdny i zwraca si do terapeuty: Prosz
spojrze - oto, co musz znosi, a ja miotatam si i krzyczaam.- To on jest psychicznie chory,
nie jak Ale terapeuta dal si nabra i owiadczy, e nigdy nie powiedzie nam si jako
maestwu, jeli ca win bd zrzuca na ma".
Pniej Russell obmyli i zanotowa kilka sposobw rozwizania problemw z on: Nie
robi nic"; Wytoczy spraw o ustalenie ojcostwa / postpowanie rozjemcze"; Zabra
dziewczynki bez zabijania"; Zabra dziewczynki, zabijajc j"; Zabi dziewczynki iJustina". Jak
komentowat jego kurator sdowy, zapiski te odsaniaj umys kogo, kto potrafi rozwaa
zabjstwo swoich dzieci z takim spokojem, jakby zastanawia si nad wyborem polisy
ubezpieczeniowej. To lista sporzdzona przez czowieka bez duszy".
Mwic o morderstwie popenionym przez Russella na Phyllis Wilde, Terry stwierdzia-.
Widziaam go zaledwie par godzin po tym, gdy zatuk [j] na mier. W jego zachowaniu nie
byo nic niezwykego. [...] adnego strachu, wyrzutw sumienia, nic".
W owiadczeniu skierowanym do sdu bagaa: Prosz dostrzec tkwice w nim zwierz, a nie
spoecznie akceptowan osobowo, ktr tworzy sobie na zewntrz". Wyraaa obaw, e
Russell w kocu j wytropi: Wiem, co si stanie. Bdzie wzorowym winiem, zaskarbi sobie
sympati innych winiw i personelu. Po pewnym czasie Przenios go do zakadu o
zagodzonym rygorze. I wtedy ucieknie"jb.
56
--------- -------------------
Na podstawie artykuu R. McDowella, [w:] Image" z 26 stycznia 1992 roku.
Doznawany przez psychopatw strach nie obejmuje fizyczny

symptomw: podobnie jak wikszo ich uczu, jest niekompl ny,
79
pytki, gwnie o charakterze poznawczym, pozbawiony ty

fizjologicznych skutkw ubocznych, ktre na og uznajemy
zdecydowanie
nieprzyjemne
i
ktrych
wolimy
unika.
Rozdzia 4 PROFIL: TRYB
YCIA
Oglny wzorzec osobowoci odrnia psychopat od normalnego

przestpcy.
Agresja
psychopaty
jest
bardziej
gwatowna,
impulsywno bardziej wyrazista, reakcje emocjonalne s pyt- sze.

Jednak decydujc cech jest brak wyrzutw sumienia. Normalny
przestpca ma jaki przyswojony, cho wypaczony, system wartoci.
Jeli naruszy owe zasady, czuje si winny.
W. McCord i J. McCord, The Psychopatii.
An Essay on the Criminal Mind57
trzecim rozdziale omwiem typow dla psychopatw postaw

wobec siebie i innych - emocjonalne / interpersonalne symptomy
uwzgldnione na mojej Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych. Ale jest to tylko jeden z aspektw tego syndromu. Drugi
aspekt, opisany w tym rozdziale i obejmujcy pozostae obW. McCord, J. McCord, The Psychopatii. An Essay on the Criminal Mind, Princeton
1954, s. 51.
jawy ze Skali..., to chronicznie niestabilny i bezcelowy tryb ycia, ktry

charakteryzuje si przypadkowym i racym naruszaniem spoecznych
norm i oczekiwa. Oba aspekty - jeden dotyczcy uczu i relacji, drugi
za odchyle spoecznych - wsplnie tworz cao ciowy obraz
psychopatycznej osobowoci.
80
IMPULSYWNO
Psychopaci zwykle nie zastanawiaj si nad pozytywnymi i negatywnymi stronami jakiego dziaania lub jego ewentualnymi konsekwencjami. Zrobiem to, bo tak miaem ochot" - to najczstsze
uzasadnienie.
Gary Gilmore, morderca z Teksasu, wzbudzi zainteresowanie w
caym kraju, kiedy na drodze prawnej domaga si wasnej egzekucji - z
powodzeniem: w 1977 roku zosta stracony jako pierwsza osoba w USA
po dziesicioletniej przerwie. Na pytanie: Gdyby pana nie schwytano
tamtej nocy, czy doszoby do trzeciego i czwartego morderstwa?",
Gilmore odpowiedzia: Dopki policja by mnie nie zapaa, nie
zastrzelia albo co w tym rodzaju [...], n i e m y l a e m , n i e
p l a n o w a e m , p o p r o s t u d z i a a e m . Ci dwaj gocie mieli
cholernego pecha. [...] Morderstwo pozwala wyadowa wcieko.
Wcieko to nie jest rozsdny powd. Tamte morderstwa byy bez
powodu. Nie prbujcie zrozumie morderstwa, posugujc si
rozsdkiem" [podkr. - R.D.H.f .
Impulsywne dziaania wynikaj w mniejszym stopniu z utraty
panowania nad sob, w wikszym natomiast z pobudek, ktrymi
zwykle kieruj si psychopaci, czyli chci uzyskania natychmiastowej
satysfakcji, ulgi lub przyjemnoci. Psychopata jest jak niemowl,
zaabsorbowany wasnymi potrzebami, gwatownie domagajcy si
zaspokojenia" - pisali psychologowie William i Joan jyjcCortT'Wikszo dzieci do wczenie zaczyna odkada dorwanie
przyjemnoci na potem, godzc si z ograniczeniami narzucanymi
przez rodowisko. Rodzice mog na og posuy si obietnic, aby
choby chwilowo opni spenienie ycze dwulatka ale psychopaci
najwyraniej nigdy nie przyswajaj tej lekcji - nie hamuj swoich
pragnie, lekcewa potrzeby innych.
I oto ich rodzina, przeoeni i wsppracownicy pytaj siebie
bezradnie, co si stao: porzucone posady, zerwane kontakty, zmienione
plany, spldrowane domy, zranione uczucia - a to wszystko nieraz z
Rozdziat 4. Profil: tryb ycia
81
bahego, wydawaoby si, powodu. Jak wspomina m badanej przeze

mnie psychopatki: Wstaa i odesza od stou, i zobaczyem j znowu
dopiero po dwch miesicach".
Jeden z naszych badanych, ktry uzyska wysoki wynik na Skali
Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych, opowiada, e w drodze na
towarzyskie spotkanie postanowi kupi skrzynk piwa, ale - jak si
zorientowa - portfel zostawi w domu odlegym o kilka przecznic.
Poniewa nie chciao mu si wraca, chwyci jaki drg i obrabowa
najblisz stacj benzynow, ciko ranic jej pracownika.
Psychopaci na ogl yj z dnia na dzie i czsto zmieniaj plany.
Rzadko zastanawiaj si powanie nad przyszoci, a jeszcze rzadziej
si o ni niepokoj. Zazwyczaj te nie przejmuj si marnotrawieniem
swojego ycia. Jestem wdrowcem, koczownikiem - nie znosz tkwi
w miejscu" - to typowa wypowied.
Pewien mczyzna posuy si analogi, aby wyjani nam, dlaczego yje chwil": Zawsze mwiono, e trzeba prowadzi samochd
ostronie, na wszelki wypadek planowa drog awaryjn, sPoglda
daleko przed siebie, poza pojazd, ktry nas bezpored- mo poprzedza.
Ale przecie wanie samochd, ktry jest przed nami, stanowi
prawdziwe zagroenie, i gdybymy zawsze patrzyli daleko przed
siebie, wadowalibymy mu si w baganik. Jeli cig- 'e bd myla o
jutrze, nie poyj sobie dzisiaj".
w. McCord, J. McCord, The Psychopath,.., dz. cyt., s. 9.
SABA KONTROLA ZACHOWANIA

Oprcz impulsywnoci - dziaania pod wpywem chwili - psyc paci
wykazuj du reaktywno na domniemane lekcewaenie i zniewagi.
Wikszo z nas skutecznie kontroluje swoje zachowanie: nawet kiedy
mamy ochot zareagowa agresywnie, zwykle potrafim si
pohamowa. U psychopatw taka samokontrola jest saba, a do jej
przeamania wystarczy byle powd. Psychopaci s wic pory\ czy, a
na porak, rozczarowanie, dyscyplin lub krytyk odpowi daj
nagym uyciem przemocy, pogrkami i zorzeczeniem. atwr ich
82
obrazi. Bahostki wywouj ich gniew i agresj, i to w sposb, ktry

innym moe wydawa si cakiem nieuzasadniony. Wybuch te jednak,
choby skrajne, na og szybko mijaj i wszystko wrac do normy, jakby
nie wydarzyo si nic szczeglnego.
Carl zadzwoni z wiziennego automatu do ony i dowiedzia si,
e w najbliszy weekend nie bdzie moga go odwiedzi i przy nie
mu upragnionych papierosw i ywnoci, bo nie znalaza nikogo, kto
by przez ten czas zaopiekowa si dziemi. Ty gupia dziwko! wrzasn do telefonu. - Zatuk ci, kurwo jedna!". Swoj grob
podkreli, omoczc gwatownie pici w cian. Ale tu po
odoeniu suchawki przyczy si do rozbawionych kolegw i
wyglda na szczerze zdziwionego, kiedy stranik wizienny, ktry
usysza fragment tej rozmowy telefonicznej, zarzuci mu stosowanie
pogrek i obelg sownych.
Pewien wizie, ktry czeka w stowce na wydanie posiku, zosta
przypadkowo potrcony przez innego winia. Pobi go wtedy do
nieprzytomnoci i wrci do kolejki, jakby nic si nie stao. Chocia za
naruszenie przepisw grozi mu pobyt w karcerze, na swoje
wytumaczenie potrafi powiedzie tylko: Wkurzyem si- Wpad na
mnie. Zrobiem to, co musiaem".
Jeden z naszych badanych wda si w awantur z potnym
bramkarzem w miejscowym pubie i ogarnity gniewem, wymierzy
cios stojcemu obok mczynie. Zaatakowany upad, uderzajc
a o krawd stou, i dwa dni pniej zmar. Byem wcieky, facet
si ze mnie nabija" - oznajmi nasz psychopata. Jak twierdzi mczyzna
sprowokowa go do wybuchu, a szpital dopuci si zaniedbania, ktre
doprowadzio do mierci ofiary.
Chocia psychopaci s porywczy i atwo wpadaj w gniew, ich
zachowanie nie wymyka si wtedy spod kontroli. Przeciwnie: kiedy ich
ponosi, dziaaj jak w napadzie zoci - doskonae wiedz, co robi.
Okazywana przez nich agresja jest zimna, nie towarzyszy jej
intensywne emocjonalne pobudzenie, ktrego wikszo z nas doznaje
w chwilach gniewu. Pewien wizie (z wysokim wynikiem na Skali
83
Obserwacyjnej...), zapytany, czy kiedykolwiek straci panowanie nad

sob w napadzie furii, odpar: Skd. Nie dopuszczam do tego. Na
przykad decyduj, jak bardzo chc kogo skrzywdzi".
Zdarza si, e psychopata wyrzdza innym powane szkody fizyczne lub emocjonalne, niekiedy czynic to wielokrotnie, a jednak nie
dostrzega u siebie problemu z samokontrol. Najczciej uwaa te
wybuchy agresji za naturaln odpowied na prowokacj.
POTRZEBA STYMULACJI
Psychopaci odczuwaj nieustann i nadmiern potrzeb silnych
bodcw - pragn y intensywnie, na krawdzi", w centrum akcji. To
ycie na krawdzi" czsto wie si z amaniem zasad.
W ksice The Mask of Sanity Hervey Cleckley opisuje psychopatycznego psychiatr, ktry nigdy nie naruszy prawa w sposb
racy, ale z trudem znosi powcigliwo wymagan w jego zawodzie i od czasu do czasu pozwala sobie na odskoczni. W trakcie
weekendw niszczy swj wizerunek opiekuczego lekarza,
upokarzajc, zniewaajc, a nawet fizycznie atakujc kobiety, ktre
znalazy si w jego towarzystwie .
60 ---------------- ---------- ------
H. Cleckley, 77ie Mask of Sanity, dz. cyt., s. 208.
W poszukiwaniu podniecajcych dozna niektrzy psychopwykorzystuj narkotyki i czsto zmieniaj miejsca zamieszka i posady,
aby przey co nowego. Pewien nastolatek, z ktr przeprowadzalimy
wywiad, obmyli oryginalny sposb na do starczenie sobie mocnych
wrae: w kady weekend przekonywaj kumpli do zabawy w kto
pierwszy stchrzy" na wiadukcie kolejowym nad rzek. Caa grupa
ustawiaa si przodem do nadjedaj cego pocigu towarowego, a
chopak, ktry odskoczy pierws- musia wszystkim zafundowa piwo.
Nasz badany - niezwykle elokwentny mody czowiek, wyrzucajcy z
siebie sowa z szybko' karabinu - nie przegra ani razu.
84
Psychopaci czsto przyznaj, e dokonuj przestpstw dla pr ycia

dreszczyku emocji. Jedna z naszych badanych, spytana, czy
kiedykolwiek zrobia dla zabawy co szalonego lub niebezpieczneg"
odpara: Jasne, mnstwo razy. Ale najbardziej niesamowite jest
przejcie z prochami przez lotnisko. Chryste! Kompletny odlot!".
Pewien psychopata stwierdzi, e praca onierza" u dilera
narkotykw sprawia mu du przyjemno ze wzgldu na przy pyw
adrenaliny": Kiedy mam wolne, podchodz do kogo w knaj pie i
dmucham mu dymem w twarz. Idziemy na zewntrz, bijemy si,
zwykle go zaczyna mnie lubi i wracamy do rodka, i pijem razem
albo co".
Telewizyjny program dokumentalny Diabolical Minds prezentowa
ciekawe informacje o G. Danielu Walkerze, przestpcy, ktr dopuci
si wielu oszustw, rabunkw, gwatw i morderstw i z ochot wytacza
procesy kademu, kto stan mu na drodze W wywiadzie udzielonym
Robertowi Resslerowi, byemu agentov FBI, Walker oznajmi: To
podniecajce, kiedy si ucieko ze znanego zakadu karnego i wiadomo,
e za plecami byskaj czerwone wiata, e wyj syreny. Podniecajce i
po prostu... lepsze ni seks. Och, naprawd mona si nabuzowa".
1 Diabolical Minds, NBC, 3 listopada 1991. Byl to specjalny program z cyklu Unsolved
Mysteries".
Skutkiem tej potrzeby stymulacji jest niezdolno do tolerowania

rutyny i monotonii. Psychopaci atwo popadaj w znudzenie. Nie
zaangauj si w dziaania, ktre s nieciekawe, wymagaj powtrze
lub duszego skupienia. Przypuszczam, e psychopata mgby
sprawdzi si jako kontroler ruchu lotniczego, ale tylko w aktyw- nym,
gorczkowym okresie. W spokojnych dniach prawdopodobnie by si
obija albo przysypia - jeli w ogle przyszedby do pracy.
Czy psychopaci maj szczeglne zdolnoci do niebezpiecznych zada? David Cox, mj dawny
student, a obecnie profesor psychologii na Uniwersytecie Simona Frasera, od-
85
powiada przeczco. Zajmowa si mianowicie brytyjskimi pirotechnikami w Irlandii Pnocnej,

a badania rozpocz z zaoeniem, e skoro psychopaci zachowuj zimn krew w sytuacjach
kryzysowych i potrzebuj silnej stymulacji, bd doskonale pracowa w tych wymagajcych
I
!
warunkach. Przekona si jednak, e onierze zatrudnieni przy skomplikowanej i

niebezpiecznej misji rozbrajania i rozmontowywania bomb IRA uwaaj psychopatw za
kowbojw" - nieodpowiedzialnych, impulsywnych osobnikw, ktrym brakuje profesjonalizmu i

skrupulatnoci niezbdnych do przeycia w tym
zawodzie. Wikszo psychopatw wykruszaa si w trakcie szkolenia, a ci, ktrzy przeliznli si przez sito testw, nie przetrwali dugo.
Rwnie mao prawdopodobne jest to, e psychopaci oka si dobrymi szpiegami,
terrorystami lub gangsterami. Ich impulsywno, beztroska oraz brak lojalnoci powoduj, e s
nieprzewidywalni, nieostroni i zawodni - stanowic potencjalne rdo zagroenia dla innych.
BRAK POCZUCIA ODPOWIEDZIALNOCI

Zobowizania i przyrzeczenia nic dla psychopatw nie znacz. Dobre
'ntencje - Ju nigdy ci nie oszukam" - to sowa rzucane na wiatr.
Straszne przykady, jak choby niespacone kredyty wynikajce z
beztrosko zacignitego dugu, zlekcewaone poyczki, puste obietnicy finansowego wspierania rodziny. Creczka jest dla mnie
wszystkim. [...] Zrobi co w mojej mocy, aby zapewni jej to, czeg0 sam
nie miaem w dziecistwie". Pracownicy opieki spoecznej i by. e
ony przyjmuj te wypowiedzi ze sceptycyzmem - zrozumiay^ skoro
ich prby uzyskania od psychopaty choby wyznaczonych sdownie
pienidzy na utrzymanie dziecka od pocztku nie przynosiy adnych
rezultatw.
Nieodpowiedzialno i niesolidno psychopaty dotycz wszystkich
dziedzin jego ycia. Psychopaci wykonuj swoj prac nieregularnie, z
wieloma nieusprawiedliwionymi nieobecnociami, niewaciwym
korzystaniem z zasobw firmy, naruszaniem jej regu i oglnym
86
brakiem wiarygodnoci. Nie honoruj formalnych i nieformalnych

zobowiza wobec ludzi i organizacji,
Ann Rule w ksice o Dian Downs opisuje charakterystyczny dla
psychopatw wzorzec nieodpowiedzialnych zachowa rodzicielskich ,
Downs czsto zostawiaa dzieci same, kiedy nie moga znale dla nich
opieki. Ssiedzi twierdzili, e te maluchy - w wieku od pitnastu
miesicy do szeciu lat - chodziy godne, spragnione uczu i
zaniedbane {widywano je bawice si na zimnie bez butw i paszczy).
Downs twierdzia, e je kocha, ale przeczy temu brak troski o ich
fizyczne i emocjonalne dobro.
Obojtno wobec losu dzieci - zarwno wasnych, jak i dzieci
aktualnego partnera lub partnerki - jest motywem, ktry wielokrotnie
powtarza si w zebranej przez nas dokumentacji. Psychopaci
postrzegaj dziecko jako niedogodno. Niektrzy, jak Dian Downs,
zapewniaj o swojej dbaoci o potomstwo, ale czyny podwaaj ich
sowa. Psychopaci czsto zostawiaj dzieci same przez duszy czas lub
powierzaj je nieodpowiednim opiekunom. Jedna z naszych badanych
wraz z mem oddaa miesiczne dziecko pod opiek znajomego alkoholika. Mczyzna spi si do nieprzytomnoci, a po przebudzeniu
zapomnia o dziecku i wyszed. Kiedy
A. Rule, Smali Sacriflces, dz. cyt.
odzice wrcili prawie osiem godzin pniej, niemowl znajdowao si

ju w orodku opiekuczym. Matka bya oburzona tym pogwacaniem
jej praw rodzicielskich. Oskarya wadze o odbieranie dziecku
matczynej mioci - i zarzutu nie cofna nawet wtedy, gdy j
oinformowano, e niemowl jest powanie niedoywione, psychopaci
nie wahaj si korzysta z majtku krewnych i przyjaci, aby pozby
si kopotw. Badana przez nas kobieta, ktra przez lata przysparzaa
zmartwie swojej rodzinie, nakonia rodzicw, eby - kiedy oskarono
j o handel narkotykami - oddali dom pod zastaw jej kaucji. Zamaa
warunki zwolnienia, rodzice za walcz teraz o odzyskanie domu.
87
Psychopatw nie powstrzymuje myl o ewentualnych problemach i

zagroeniu, jakie ich dziaania mog przynie innym. Pewien dwudziestopicioletni wizie, uczestnik naszego projektu badawczego,
otrzyma ponad dwadziecia wyrokw za niebezpieczn jazd, jazd w
stanie niepenej poczytalnoci, ucieczk z miejsca wypadku, jazd bez
wymaganych uprawnie i zaniedbanie bdce przyczyn mierci.
Zapytany, czy po wyjciu z wizienia zamierza nadal prowadzi
samochd, odpar: A dlaczego nie? Jed szybko, fakt, ale jestem w
tym dobry. Do wypadku trzeba dwojga".
Niedawno skontaktowa si ze mn pewien lekarz zainteresowany
przydatnoci Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych w
badaniu pacjentw, u ktrych wykryto wirusa HIV powodujcego
AIDS. Jak opowiada, zetkn si z nosicielami wirusa, ktrzy nie
rezygnowali z uprawiania seksu ze zdrowymi, niczego niepodejrzewajcymi partnerkami lub partnerami, nie stosujc adnych zabezpiecze. Chcia zweryfikowa opini, e wiele spord tych osb to
psychopaci, ktrzy nie troszcz si o straszliwe konsekwencje swojej
bezmylnoci.
Zatrudniony w przemyle psycholog mwi mi, e elektrownie
jdrowe starannie sprawdzaj swoich potencjalnych pracownikw - z
oczywistych powodw. Przyzna jednak, e przyjte metody: rozmowy
kwalifikacyjne, testy osobowoci, listy polecajce, nie zawsze
pozwalaj wykry tych, ktrzy celuj w niesolidnoci i nieodpowiedzialnym zachowaniu, a mianowicie psychopatw.
Psychopaci potrafi elokwentnie wywin si z kopotw: Do.
staem nauczk"; Przyrzekam, e to si nie powtrzy"; Pros- mi
zaufa"; To byo zwyke nieporozumienie". Z niemal rv
skutecznoci przekonuj system sdownictwa karnego o swoic'
dobrych zamiarach. Czsto udaje im si uzyska nadzr kurato; ski,
wyrok w zawieszeniu lub przedterminowe zwolnienie z wizienia,
ale potem lekcewa warunki naoone na nich przez sd: nawet
kiedy znajduj si bezporednio pod jarzmem sdownictv karnego,
nie wypeniaj swoich zobowiza.
88
Psychopaci na og nie dogaduj si midzy sob. Wymagajcy, bezwzgldny egocentryk nie

ma szczeglnej ochoty na towarzystwo kogo, kto jest do niego podobny. Dwie gwiazdy to o
jedn za wiele. Ale zdarza si, e psychopaci staj si tymczasowymi partnerami w
przestpstwie - ponura symbioza o niefortunnych konsekwencjach dla innych. Zwykle jeden z
partnerw jest od mwienia": wykorzystuje swj urok osobisty, posuguje si oszustwem i manipulacj, drugi za, bardziej skonny do bezporednich
! dziaa - zastraszania i bicia - jest od roboty". Dopki s zgodni w swoich planach, tworz
straszliwy duet.
Mam w swoich aktach opisy takich zespow. Na przykad dwch modych psychopatw
poznao si na przyjciu. Jeden z nich, ten od mwienia", bezskutecznie prbowa nakoni
drobnego handlarza narkotykw, aby odstpi mu troch kokainy na kredyt. Drugi, ten od
roboty", usysza ich rozmow i - jak to opisa - zapa dilera za jaja i przekona go, zeby
dostarczy mu i jego kumplowi darmow prbk. Tak rozpocza si roczna wsppraca w
handlu narkotykami. Jeden z psychopatw nawizywa kontakty i organizowa transakcje, drugi
ama opornym nogi. Kiedy mwca" trafi do aresztu, czym prdzej zawar ukad z prokuratur i
wyda koleg.
Inny przykad: moda kobieta - elokwentna, pasoytnicza psychopatka - alia si
znajomym, e rodzice niedostatecznie wspieraj jej i tak ju rozrzutny styl ycia. Spotkany
mczyzna - agresywny psychopata w rednim wieku - zaproponowa: A moe by co z tym
zrobi?". Wsplnie obmylili plan-, kiedy kobieta wyjedzie z przyjacimi poza miasto,
mczyzna wamie si do jej domu i zabije rodzicw. Zamiar si nie po- wj(j[)t bo kobieta
przechwalaa si publicznie, e wkrtce bdzie bogata. Powiadomiona policja zalozyta
podsuch na jej telefon i zgromadzia dostateczn ilo dowodw, aby oskary par o
planowanie morderstwa. Oboje prbowali uzyska agodniejszy wyrok, zeznajc przeciwko
sobie nawzajem.
Niekiedy psychopata czy si osobliwym, miertelnie niebezpiecznym partner- | stwem z
kim na krawdzi psychozy i wykorzystuje go jako narzdzie zbrodni. Znanym przykadem jest
opisana przez Trumana Capote'a historia Richarda Hickocka i Per- ry'ego Smitha, straconych
za zamordowanie czteroosobowej rodziny (Merw w 1959 roku [Zzimn krwi), Hickock
wykazywa wszelkie objawy elokwentnego psychopaty, Smith natomiast zosta zdiagnozowany
jako niemal [...] p a r a n o i d a l n y s c h i z o f r e n i k " . Jak relacjonuje Capote, Hickock
uwaa Smitha za urodzonego morderc i byt przekonany, e t a k i t a l e n t m g b y
- p o d j e g o n a d - i z o r e m - p r z y n i e w i e l e k o r z y c i " . Oczywicie,
89
Hickock zrzuci odpowiedzialno za zbrodni na swojego partnera-. To zrobi Perry. Nie

mogem go poi. Pozabija ich wszystkich""
NIEPOKOJCE ZACHOWANIE W MODYM WIEKU

Wikszo psychopatw zachowuje si niepokojco ju w dziecistwie. Zachowania te mog obejmowa uporczywe kamstwa, oszustwa, kradziee, podpalenia, wagary, zakcanie toku lekcji, naduywanie rodkw odurzajcych, wandalizm, zncanie si nad rwienikami, ucieczki z domu i wczesne wspycie seksualne.
Poniewa wiele dzieci, zwaszcza tych wychowywanych w niebezpiecznych dzielnicach lub w dysfunkcyjnych, penych przemocy
T. Capote, Z zimn kriviq, dz. cyt., s. 367. Pierwsze dwa cytaty w przekadzie ASkuciskiej.
90
rodzinach, podejmuje w pewnym okresie niektre z tych dziaaj naley

podkreli, e u psychopatw praktyki te s czstsze i maj bardziej
powany charakter, nawet gdy porwna si je z postpowaniem
rodzestwa i znajomych dorastajcych w podobnych warunkach.
Przykadem modego psychopaty jest dziecko ze zrwnowaonej
rodziny, ktre w wieku dziesiciu lub dwunastu lat zaczyna kra, bra
narkotyki, wagarowa i uprawia seks.
Drczenie zwierzt w dziecistwie sygnalizuje na og gbokie
problemy emocjonalne lub wychowawcze. Jeffrey Dahmer, seryjny
morderca z Milwaukee, szokowa kolegw i ssiadw, pozostawiajc
szereg ponurych wskazwek co do swoich zainteresowa: psi eb
nadziany na kij, koty i aby przybite do drzew, starannie przechowywana kolekcja zwierzcych szkieletw .
Doroli psychopaci zwykle opisuj swoje dziecice okruciestwo
wobec zwierzt jako normalne, a nawet przyjemne dowiadczenie.
Mczyzna, ktry uzyska wysoki wynik na Skali Obserwacyjnej
Skonnoci Psychopatycznych, mwi nam ze miechem, e w wieku
dziesiciu lub jedenastu lat postrzeli rutem denerwujcego kundla":
Trafiem go w zadek i skowycza, i peza dookoa, a zdech".
Inny badany, odsiadujcy wyrok za oszustwo, opowiada, e w
dziecistwie mia zwyczaj zakada ptl na szyj zapanego kota,
przymocowywa drugi koniec sznura do wierzchoka erdzi i odbija
zwierz rakiet tenisow. Mwi te, e jego siostra hodowaa
szczeniaki i likwidowa te, ktrych nie chciaa zatrzyma. Przywizywaem je do barierki i wiczyem na ich bach uderzenia kijem
bejsbolowym" - wspomina, umiechajc si.
Okruciestwo wobec innych dzieci - take wobec rodzestwa wynika czsto z niezdolnoci modego psychopaty do tego rodzaju
empatii, ktra powstrzymuje normalnych ludzi od zadawania blu,
nawet kiedy s wciekli. Straszne rzeczy, ktre wyczynia z lalk
swojej modszej siostry, byy jak ostrzeenie, ale wolelimy je ignoZob, D. Goleman, [w:] The New York Times" 7 sierpnia 1991.
64
91
- usyszaem od pewnej matki. - Ale kiedy prbowa udusi siostr

w eczku i noyczkami przeci jej skr na szyi, zrozumielimy ze
zgroz, e od pocztku powinnimy zaufa naszym najgorszym
przeczuciom".
Chocia nie kady dorosy psychopata wykazywa za modu takie
okruciestwo, prawie wszyscy sprawiali nieustanne problemy: kamali,
kradli, byli chuliganami, mieli liczne zwizki seksualne i tak dalej.
jak jednak informuj rodki przekazu, znajomi i ssiedzi psychopatycznego przestpcy nieraz reaguj zdumieniem na wie o jego
zbrodniach: Nie mog uwierzy, e by zdolny do czego takiego absolutnie nic na to nie wskazywao!". Tego rodzaju wypowiedzi nie
tylko dowodz, e psychopaci potrafi skutecznie ksztatowa swj
wizerunek, ale te odzwierciedlaj powszechn niewiedz co do
wczesnego okresu ich ycia.
rowa
ANTYSPOECZNE ZACHOWANIE W DOROSYM

YCIU
Psychopata uznaje zasady i oczekiwania spoeczestwa za kopotliwe i
niedorzeczne - przeszkody w wyraaniu wasnych skonnoci i
pragnie. Sam tworzy dla siebie reguy, zarwno w dziecistwie, jak i
w dorosym yciu. Impulsywne, kamliwe dzieci pozbawione empatii,
ktre postrzegaj wiat jako rdo korzyci, bd postpowa w
podobny sposb jako osoby dojrzae. Niezmiennie wyrachowana,
antyspoeczna postawa psychopatw jest doprawdy zdumiewajca. W
duej mierze wanie ta niezmienno skania wielu badaczy do
wniosku, e wczesne wystpienie zachowa antyspoecznych to
wiarygodna zapowied problemw i przestpczoci u dorosych .
Zob. na przykad Deuelopment of Antisocial and Prosocial Behauior, red. D. 01- Weus.
J. Bock, M. Radke-Yarrow, New York 1986.
92
Antyspoeczne zachowania nieraz prowadz psychopatw do

wizienia. Wyrniaj si oni nawet wrd osadzonych, gwnie dlatego e ich antyspoeczne i bezprawne dziaania s b a r d z i e j
z r n i c o w a n e i c z s t s z e ni dziaania innych winiw.
Psychopaci na og nie specjalizuj si" w jednym rodzaju przestpstw, lecz prbuj wszystkiego. T kryminaln wszechstronno
dobrze ilustruje wspomniany ju program telewizyjny, w ktrym Robert Ressler przeprowadza wywiad z G. Danielem Walkerem ":
- Jak duga jest lista paskich przestpstw?
- Myl, e aktualna lista zajmuje jakie dwadziecia dziewi
lub trzydzieci stron.
- Dwadziecia dziewi lub trzydzieci! Lista Charlesa Mansona zajmuje tylko pi.
- Ale Manson by tylko zabjc".
Walker sugerowa, e sam jest nie tylko zabjc, ale niezwykle
wszechstronnym kryminalist - i najwyraniej upatrywa w tym
powd do dumy. Przechwala si otwarcie, e popeni ponad trzysta
przestpstw, ktrych nie zdoano mu udowodni.
Nie wszyscy psychopaci trafiaj do wizienia. Wiele ich dziaa
umyka uwadze policji i prokuratury; czsto balansuj na granicy
prawa. Ich antyspoeczna postawa moe polega na dokonywaniu
faszywych inwestycji giedowych, prowadzeniu podejrzanych interesw, nieuczciwych praktykach, zncaniu si nad rodzin i tak dalej.
Nieraz take dopuszczaj si czynw, ktre - cho nie stanowi
naruszenia norm prawnych - s nieetyczne, niemoralne lub krzywdzce dla innych: przelotne romanse, zdrady maeskie, finansowe
bd emocjonalne zaniedbywanie rodziny, nieodpowiedzialne korzystanie z majtku firmy i tym podobne. Trudno jest jednak dokumentowa i ocenia tego rodzaju zachowania bez aktywnej pomocy ze
strony rodziny, przyjaci, znajomych i wsppracownikw.
" Diabolical Minds, NBC, 3 listopada 1991.
93
PENY OBRAZ
Oczywicie, psychopaci nie s jedynymi, ktrzy przyjmuj dewiacyjny
spoecznie tryb ycia. Na przykad wielu przestpcw wykazuje niektre
cechy omwione w tym rozdziale, ale ze wzgldu na swoj zdolno
odczuwania wyrzutw sumienia, skruchy, empatii i silnych emocji nie
uchodzi za psychopatw. Psychopati diagnozuje si w y c z n i e na
podstawie solidnych dowodw na to, e charakterystka badanego
odpowiada cakowicie profilowi, to znaczy badany objawia wikszo
symptomw opisanych z a r w n o w tym, jak i w poprzednim
rozdziale.
W artykule opublikowanym niedawno przez The New York Times"
Daniel Goleman pisa: Dane wskazuj, e ogem okoo 2-3% ludzi jest
uznawanych za psychopatw, a liczba ta jest dwukrotnie wysza
wrd osb, ktre wychowuj si w niepenej rodzinie z zaniedbanego
rdmiecia" '. W twierdzeniu tym jednak - podobnie jak w innych
wypowiedziach na temat pogbiania si psychopatii w naszym
spoeczestwie - psychopatia jest mylona z przestpczoci i spoeczn
dewiacj.
Chocia przestpczo - oraz spoecznie dewiacyjne zachowania,
ktre przyczyniaj si, ale nie wystarczaj do zdefiniowania
psychopatii - jest ju wysoka w warstwach uboszych i wzrasta w
caym spoeczestwie, nie wiemy, czy zwiksza si rwnie wzgldna
liczba psychopatw yjcych pord nas. Socjobiolodzy wi rozwj
zachowa z czynnikami genetycznymi, mog wic dowodzi, e liczba
psychopatw m u s i rosn, skoro psychopa- C1 jako ludzie o
rozwizym trybie ycia maj wiele dzieci, a niektre z nich mog
dziedziczy skonnoci psychopatyczne.
Argument ten i jego niepokojce konsekwencje omwi w rozdziaach powiconych rdom psychopatii. Najpierw jednak powinnimy przyjrze si z n a n y m aspektom tej zagadki. NastpZob. D. Goleman, [w:] The New York Times" 7 lipca 1987.
94
Pewien byty wizie niedawno przedstawi! mi swoje pogldy na Skal Obserwacyjn

Skonnoci Psychopatycznych: nie byt ni zachwycony. Obecnie jest w rednim wieku, wiele
lat spdzi w wizieniu, gdzie zdiagnozowano go kiedy jako psychopat. Oto jego uwagi:
- atwo wystawiania si i powierzchowny urok: A co jest zego w umiejtno ci
wysawiania si?".
-Egocentryzm i przesadne poczucie wasnej wartoci: Jak mona co osign, jeli nie
mierzy si wysoko?".
-Brak empatii: Empatia wobec wroga jest oznak saboci".
-Skonno do oszukiwania i manipulacji: A dlaczego miabym mwi prawd wrogowi?
Wszyscy w jakiej mierze jestemy skonni do manipulacji. Czy pozytywna manipulacja nie jest
powszechnym zjawiskiem?".
-Pytko uczu: Gniew moe sprawi, e zyska si etykietk psychopaty".
- Impulsywno: Moe oznacza kreatywno, ycie teraniejszoci, spontaniczno i
swobod".
- Saba kontrola zachowania-. Gwatowne wybuchy agresji bywaj mechanizmem
obronnym, tworzeniem fasady, sposobem na przetrwanie w dungli".
-Potrzeba stymulacjiOdwaga w odrzucaniu rutyny, monotonii lub przecitnoci. ycie na

krawdzi, podejmowanie ryzykownych, niezwykych, wymagajcych dziaa, ycie peni,
pozostawanie ywym, a nie nijakim, nudnym i niemal martwym". '
- Brak poczucia odpowiedzialnoci: Nie naley si skupia na ludzkich sabociach, ktre
s powszechne".
- Niepokojce zachowanie w modym wieku i antyspoeczne zachowanie w dorosym
yciu-. Kryminalna przeszo jest odzwierciedleniem niegodziwoci czy non- konformizmu?".
Ciekawe jest to, e w ogle nie skomentowa Braku wyrzutw sumienia lub poczucia winy.
nym krokiem prowadzcym do sedna sprawy bdzie przeanalizo

wanie roli, jak w regulacji zachowania odgrywa sumienie.
Rozdzia 5
WEWNTRZNY MECHANIZM KONTROLI:

BRAKUJCY ELEMENT
Kiedy cauje ci ajdak, przelicz sobie zby.

Przysowie hebrajskie
lyse poznaa Jeffreya latem 1984 roku. Nigdy nie miaa zapomnie
tamtej chwili. Wypatrzya go na play, na ktr pojechaa z
przyjacimi, i zachwycia si jego promiennym umiechem. Jeffrey
podszed prosto do niej i poprosi j o numer telefonu, a jego
zuchwao cakiem j rozbroia - podbi j swoj pogodn beztrosk i
absolutnym brakiem skrpowania. Nastpnego dnia zatelefonowa, a
pniej jakim trafem odnalaz j w pracy. Tak si to zaczlo... od
umiechu.
Pracowaa wtedy w orodku opieki dziennej. Jeffrey spotyka Si z
ni w trakcie przerwy niadaniowej, potem w trakcie prze- ^ na lunch i
powrotu autobusem do domu. Ilekro opuszczaa budynek, Jeffrey ju
na ni czeka. Niewiele mwi o sobie - poddzia, e rysuje komiksy i
szuka zatrudnienia w jakim czasopimie. Niekiedy nosii przy sobie
sporo gotwki, niekiedy za przy. chodzi bez grosza i korzysta z jej
pienidzy. Nie mia staego adresu; jego ubrania zawsze byy
poyczone". By dowcipny - przezabawny, jak sdzia. Gdy wszystko
si skoczyo, zrozumiaa, e jeg0 poczucie humoru pocigao j i
zarazem dezorientowao. Przez cay czas, kiedy niszczy jej ycie,
serdecznie miaa si z jego artw, i
Mwi bez przerwy, opisujc swoje pomysy, plany i zamiary, ale
adnego z nich nie wciela w ycie. Ilekro pytaa o ktry z jego
96
projektw, wydawa si zirytowany: Ach, t a m t o ! Zajmuj si teraz

czym wikszym, czym z n a c z n i e wikszym".
Pewnego dnia, kiedy siedzieli przy lunchu, zjawia si policja.
Nazajutrz Elyse posza odwiedzi Jeffreya w areszcie. Policjanci
wyjanili, e niedawno spdzi noc u znajomego, a pniej po kryjomu
sprzeda jego sprzt fotograficzny. Nie uwierzya w t histo-1 ri - w
przeciwiestwie do sdziego. Jak si okazao, Jeffrey by poszukiwany w
zwizku z wieloma zarzutami. Trafi za kraty.
Pomimo uwizienia nie straci wpywu na Elyse. Przynajmniej raz
dziennie, czasami nawet trzykrotnie w cigu dnia, sa do niej listy. Pisa
o swoich zdolnociach, marzeniach, planach. Pisa o niej, o ich
przyszym wsplnym yciu. Zalewa j potokiem sw - werbalnymi
wymiocinami", jak okreli to pewien autor badajcy podobny
przypadek. Gdyby tylko - czytaa - Jeffrey znalaz waciwe ujcie dla
swojej energii, mgby zawojowa wiat, mgby zrobi w s z y s t k o .
Wtedy zapewniby jej ycie, na jakie zasugiwaa, bo kocha j gorco.
Bya tak oszoomiona, e nawet nie speszyy jej sowa przylij
pienidze" w jednym z jego wiziennych listw.
Wyszed na wolno po omiu miesicach i natychmiast zjawi si u
Elyse. Olni j na nowo, ale wsplokatorki nie byy zachwycone, Jednej
z nich uczyni! niestosown propozycj; do ka drugiej wlizgn si,
kiedy spaa, i nie pozwala jej uciec, mocno przytrzymujc j za ramiona,
wyranie zadowolony z lku malujcego si na jej twarzy. Nie trzeba
dodawa, e przy nieustannej obecnoci Jeffreya koleeska wsplnota
mieszkaniowa przestaa istnie.
Wkrtce stao si oczywiste, e Jeffrey nie zamierza si wyprowadza
an' szuka sobie zajcia. Elyse jednak rozgldaa si za prac dla niego.
Pierwsza rozmowa kwalifikacyjna, ktr mu zaatwia, ôwocowaa
propozycj zatrudnienia, ale Jeffrey rozpocz swoj karier? od
obrabowania kasy sklepowej i zniknicia na pi dni. glyse dostaa
telefoniczn wiadomo od znajomej, e Jeffrey handluje narkotykami.
Kiedy znowu pokaza si w domu, beztroski i rozmowny, zadaa mu
Rozdzia 5. Wewntrzny mechanizm kontroli: brakujcy element
97
kilka trudnych pyta. Zaprzeczy wszelkim oskareniom. Uwierzya

mu. Na przemian ufaa, wtpia i ufaa znowu.
Po pewnym czasie rodzice Elyse zaczli nalega, aby skonsultowaa
si z psychiatr: martwili si jej relacjami z Jeffreyem. Byli odporni na
jego umiechy i nieraz wspominali o jego dziwnym, pytkim
spojrzeniu". Psychiatra jednak nie by rwnie czujny. Jeffrey wda mu
si pogodny", peen optymizmu", oryginalny". Ale wanie ta
atwowierno lekarza otworzya dziewczynie oczy. Elyse postanowia
z miejsca zerwa z Jeffreyem. Kiedy wyszli z gabinetu, owiadczya, e
wszystko midzy nimi skoczone. Zapa j za rami i przeszywajc j
wzrokiem (nagle poja, co niepokoio rodzicw w jego spojrzeniu),
oznajmi: Wiesz, e nigdy nie pozwol ci odej. Bd z tob zawsze,
Elyse".
Po kilku dniach przeprowadzia si do innego mieszkania - i Jeffrey
zacz j przeladowa.
Przesya jej wiadomoci, na przykad, e popeni samobjstwo, jeli
Elyse si z nim nie spotka, e nie zrezygnuje, dopki jej nie zobaczy.
Pniej tre si zmienia - zamierza zabi nie siebie, lecz Elyse.
Wkrtce dowiedzia si, gdzie mieszka, wyway drzwi i chwyci j za
wosy. Na szczcie, brat, ktry postanowi zajrze do Elyse po pracy,
zjawi si w sam por. Na jego widok Jeffrey momentalnie .Ochon.
Umiechn si, rzuci uprzejme Jak si masz" i wyszed.
I to by koniec - burza mina. Jeffrey nigdy ju nie wrci. Jeszcze
przez wiele lat dochodziy do Elyse informacje o jego aresztowaniach,
gwnie za kradziee i oszustwa, a take za napa. irafi do wizienia;
wypuszczono go i przez pewien czas pracowa
Od czasu publikacji, a nastpnie kinowej premiery adaptacji Milczenia owiec reporterzy i
dziennikarze telewizyjni pytaj mnie, czy Hannibal Kanibal" Lecter, przeraajcy bohater ksiki
i filmu - genialny psychiatra i zarazem morderca o kani balistycznych upodobaniach - to wierny
obraz psychopaty.
Ukazany w powieci i na ekranie Lecter ma niewtpliwie wiele cech charakterystycznych dla
psychopatw. Jest egocentrykiem przeceniajcym wtasn warto, bezwzgldnym, skonnym do
manipulacji i pozbawionym wyrzutw sumienia. Ale te sprawia wraenie wicej ni troch
98
szalonego. Trudno si temu dziwi, jeli uwzgldnimy, e zarwno Lecter, jak i Buffalo Bill seryjny morderca z filmu, transwestyta, ktry pozbawia skry uprowadzone przez siebie kobiety
- s w pewnej mierze podobni do autentycznej postaci: Edwarda Geina, psychotycznego
seryjnego mordercy.
Dyrektor psychiatrycznego szpitala dla przestpcw, gdzie przebywa Lecter, mwi w
powieci: Och, to prawdziwy potwr. Rasowy psychopata. Tak rzadko udaje si wzi ktrego
ywcem".
Oczywicie, jest to bardzo niecise stwierdzenie, odzwierciedlajce powszechny pogld, e
kady psychopata to okrutny seryjny morderca, ktry dla czystej frajdy znca si nad swoimi
ofiarami. Jeeli Lecter j e s t psychopat, zdecydowanie odbiega od typowego przykadu. Gdyby
rzeczywicie istnia - jest przecie postaci fikcyjn - byby czonkiem elitarnego klubu. Seryjni
mordercy bowiem zdarzaj si n i e z w y - k I e rzadko; w Ameryce Pnocnej jest ich
prawdopodobnie mniej ni stu - a by moe mieszkaj tu nawet dwa lub trzy miliony
psychopatw. Oznaczaoby to, e nawet gdyby wszyscy seryjni mordercy byli psychopatami, na
kadego
seryjnego
morderc
psychopat
przypada
dwadziecia lub trzydzieci tysicy psychopatw, ktrzy nie

popeniaj seryjnych morderstw.
Innymi sowy, ukazywanie psychopatw jako perwersyjnych, sadystycznych zabjcw w
rodzaju Lectera daje spoeczestwu bardzo znieksztacony obraz tego zaburzenia. Psychopaci
ami prawo powodowani najczciej egocentryzmem, kaprysem i chci natychmiastowego
zaspokojenia do pospolitych potrzeb, a nie maniakalnym, wypaczonym pragnieniem wadzy i
seksualn dz.
na
kutrze rybackim. Kiedy ostatnio o nim syszaa, znowu wyldowa w
wizieniu, tym razem z dugoletnim wyrokiem. Zastanawia- ja si

czsto, dlaczego od pocztku tak cakowicie mu zaufaa.
Nie znalaza odpowiedzi, a wiadomo zagroenia, jakim by dla
niej urok, a pniej gniew Jeffreya, sprawia, e Elyse jeszcze dugo
miaa si na bacznoci przed poznawanymi mczyznami.
Elyse, moja dawna studentka, wie teraz sporo o psychopatach dziki studiom oraz wasnemu dowiadczeniu. Nadal jednak trudno jej
zrozumie, dlaczego ludzie pokroju Jeffreya tak atwo wlizguj si? w
czyje ycie, a potem po prostu ruszaj dalej. Zdaniem Jeffreya - mwi zasady zapisuje si owkiem, a on ma wietn gumk do wycierania".
99
AMANIE ZASAD
W yciu spoecznym obowizuje wiele zasad, sformalizowanych jako
przepisy prawne lub funkcjonujcych jako powszechnie akceptowane
przekonania na temat waciwego i niewaciwego postpowania.
Kada zasada chroni nas jako jednostki i wzmacnia tkank spoeczn.
Obawa przed kar niewtpliwie trzyma nas w ryzach, lecz s i inne
powody, dla ktrych przestrzegamy zasad:
racjonalna ocena szans na uniknicie przyapania na gorcym
uczynku
filozoficzne lub teologiczne pojmowanie dobra i za
rozumienie koniecznoci spoecznego wspdziaania i harmonii
zdolno do uwzgldniania i szanowania uczu, praw i potrzeb
otaczajcych nas ludzi.
Uczenie postpowania zgodnie ze spoecznymi zasadami i przeP'sami, nazywane uspoecznieniem, jest skomplikowanym proce- SemNa poziomie praktycznym wskazuje dzieciom waciwe aowania. W
rezultacie - poprzez rodzicielsk opiek, edukacj,
kontakty spoeczne, ksztacenie religijne i tak dalej - tworzy syste
przekona, postaw i osobistych kryteriw, ktre decyduj o naszy
interakcjach z otaczajcym nas wiatem. Uspoecznienie przycz si te
do rozwoju tego, co wikszo ludzi okrela jako swoje sumi- nie uprzykrzonego gosu, ktry sprawia, e opieramy si pokuso lub,
ulegajc im, czujemy si winni. w natrtny gos oraz przyswojone
normy spoeczne dziaaj jak wewntrzny policjant", regulujc nasze
zachowanie nawet przy braku rozmaitych z e w n t r z n y c h
mechanizmw kontroli: przepisw prawnych, oczekiwa otoczenia oraz
prawdziwej policji. Nie bdzie przesad twierdz nie, e nasze
wewntrzne mechanizmy kontroli umoliwiaj funkcjonowanie
spoeczestwa. Zdumienie i fascynacja lekcewaenie- jakie psychopaci
wykazuj wobec zasad, dowodzi wanie potnego oddziaywania
naszych wewntrznych policjantw".
100
Jednak psychopaci pokroju Jeffreya nie podlegaj spoecznemu

wpywowi, ktry na og buduje sumienie. Nie maj wewntrzn" go
gosu, ktry by ich prowadzi. Z n a j zasady, ale przestrzegaj tylko
tych, ktre odpowiadaj im samym, bez wzgldu na konsekwencje dla
innych. Nie stawiaj oporu pokusom, a wykroczeni nie wywouj w
nich poczucia winy. Niehamowani przez sumienie, swobodnie
zaspokajaj potrzeby i zachcianki, dopuszczajc si rozmaitych
niegodziwych czynw, ktre - jak sdz - mog uj im na sucho.
Wszelkie antyspoeczne dziaania, od drobnej kradzie" po brutalne
morderstwo, s dla nich moliwe.
Nie wiemy, dlaczego sumienie psychopaty jest tak wte {jeli w
ogle istnieje). Moemy jednak wysun kilka przypuszcze:
Psychopaci prawie w ogle nie wykazuj zdolnoci do reakcji
emocjonalnych - lku i niepokoju - ktre s dla sumienia gwnymi
siami napdowymi" .
ols
R. Hare, Psychopathy. Theory and Research, New York 1970; G. Trasler, ReU tions
between psychopathy and persistent criminality, [w:] Psychopathic Bchauior. Ap- proaches to
Research, dz. cyt.
psychopaci
potrafi skupi cat uwag na tym, co ich aktualnie interesuje, ignorujc wszystko inne.
Klinicyci niekiedy porwnuj t cech do reflektora o wskim snopie wiata, ktry wydobywa
z mroku pojedyncze przedmioty. Wskazuj te podobiestwo do zawzitoci, z jak drapieca
tropi swoj ofiar.
Ta niezwyka zdolno do koncentracji moe by czym pozytywnym lub negatywnym, zalenie
od warunkw. Na przykad wielu wybitnych sportowcw przypisuje swoje sukcesy midzy

innymi umiejtnoci skupiania uwagi. Podczas meczu bejsbolowe- go odbijajcy, ktry
przestaje obserwowa pik, aby spojrze na przelatujcego ptaka, lub rozprasza si pod
wptywem okrzykw z trybuny, ma znikome szanse na poprawienie celnoci swoich uderze.
Z drugiej strony, wiele skomplikowanych sytuacji wymaga od nas zwracania uwagi na kilka
spraw rwnoczenie. Jeli skoncentrujemy si tylko na tym, co nas najbardziej interesuje,
moemy pomin inny istotny element, na przykad sygna niebezpieczestwa, Czsto zdarza
si to psychopatom: tak bardzo d do uzyskania satysfakcji i przyjemnoci, e nie
dostrzegaj oznak zagroenia.
101
Na przykad niektrzy psychopaci wsawili si podczas drugiej wojny wiatowej jako

nieustraszeni piloci myliwcw: trzymali si nieprzyjacielskiej maszyny jak terier uczepiony
czyjej nogawki. Nieraz jednak nie zwaali na takie szczegy", jak ilo paliwa, wysoko i
pooenie swojego myliwca oraz pozycja innych samolotw. Niekiedy zostawali bohaterami,
ale czciej ginli albo wyrabiali sobie opini oportuni- stw, samotnikw lub zarozumialcw,
ktrzy nie speniaj oczekiwa - chyba e chodzi o ocalenie wasnej skry.
Kary wymierzane nam we wczesnym dziecistwie wytwarzaj w

wikszoci z nas stae skojarzenie pomidzy spoecznym tabu i
uczuciem lku. Lk wywoywany przez potencjaln kar za jakie
dziaanie pomaga zaniecha owego dziaania, a nawet moe powstrzyma same m y l i o dziaaniu: Zastanawiaem si nad wziciem pienidzy, ale szybko wybiem to sobie z gowy".
Dla psychopatw natomiast zwizek midzy zabronionymi dziaaniami i lkiem jest bardzo saby, zatem groba kary nie spenia
swojej funkcji. Moe wanie dlatego lista aresztowa i wyrokr
Jeffreya wyglda jak kartoteka przestpcy dotknitego amnezj adne
sankcje nie zdoay odwie go od zaspokajania wasny kaprysw.
Wewntrznej mowie" psychopatw brakuje wyrazistoci emo
cjonalnej.
Sumienie zaley nie tylko od zdolnoci wyobraania sobie
konsekwencji, ale te od jakoci mylowego mwienia ze sob"
Radziecki psycholog A.R. urja wykaza, e gos wewntrzn odgrywa
niezwykle wan rol w regulacji zachowania69.
Psychopaci natomiast, kiedy prowadz takie wewntrzne rozmowy,
po prostu wygaszaj kwestie". Jeffrey, prbujc zgwaci
wsplokatork Elyse, mg myle: Bd mia cholerne nieprzy
jemnoci. Mog zapa AIDS, dziewczyna zajdzie w ci, Elyse mnie
zabije". Ale jeli takie myli rzeczywicie przebiegy mu przez gow,
pod wzgldem emocjonalnym oddziaay na niego mniej wicej tak,
102
jakby powiedzia do siebie: Wieczorem chyba obejrz" mecz". Nigdy

wic powanie nie zastanawia si nad skutkami, jakie jego samolubne
zachowanie przyniesie innym osobom i jemu samemu.
Psychopaci nie bardzo umiej przedstawi sobie w mylach konsekwencje swojego zachowania'0.
Konkretne korzyci s przeciwstawiane mglistym konsekwencjom
w przyszoci - i korzyci niewtpliwie maj wiksz wag- Szczeglnie
nieostry jest mylowy obraz konsekwencji, jakie moe onie o f i a r a .
Jeffrey widzia w Elyse nie tyle partnerk, ile ^dojcie" - dostarczycielk
ubra, ywnoci, schronienia, pienidzy rozrywki i seksualnego
zaspokojenia. Skutki, ktre z jego dzia- wynikay dla niej, zupenie nie
docieray do jego wiadomoci. Kiedy stao si jasne, e wycisn ze
zwizku z Elyse wszystko, co moliwe, po prostu znalaz sobie inne
rdo.
WEDLE WOLI
Oczywicie, psychopaci nie s c a k o w i c i e niewraliwi na reguy i
zakazy funkcjonujce w spoeczestwie. Nie s przecie robotami,

ktre reaguj lepo na chwilowe potrzeby, popdy i okazje. Chodzi po
prostu o to, e ze znacznie wiksz swobod ni inni wybieraj zasady
i ograniczenia, do ktrych zamierzaj si stosowa. Wikszo z nas
powciga swoje zachowanie na sam m y l
0 krytyce. Jestemy mniej lub bardziej niepewni wasnej wartoci
1 dlatego cigle prbujemy udowodni sobie i wiatu, e porzdni z
nas ludzie, wiarygodni i kompetentni.
Psychopata natomiast ocenia sytuacj - szacuje potencjalne korzyci
i koszty - bez niepokoju, wtpliwoci i lku przed upokorzeniem,
sprawieniem blu, pokrzyowaniem planw na przyszo - krtko
mwic, bez uwzgldniania rozmaitych ewentualnoci, nad ktrymi
zastanawiaj si ludzie obdarzeni sumieniem, kiedy rozpatruj
103
podjcie jakiego dziaania. Dla osb, ktre pomylnie przeszy proces

uspoecznienia, wyobraenie sobie wiata takim, jakim jawi si on
psychopatom, jest prawie niemoliwe.
Rwnolegle do wau morskiego w zachodnim Vancouver, gdzie uprawiam jogging, biegn tory
kolejowe, po ktrych pocig przejeda tylko kilka razy dziennie. Mniej wicej przed rokiem
zainstalowano tam semafor i wkrtce pojawity si korki w ruchu samo- j chodowym. Wanie
zakoczyem trening i odpoczywaem w pobliu. Szybko zauway- i em, e chocia wiata
migaj, semafor dziaa nieprawidowo, a aden pocig n i e ' nadjeda. Jednak samochd na
czele kolejki czeka cierpliwie, nawet gdy wikszo j innych zaczta go wymija. Kiedy
odchodziem stamtd po jakich dziesiciu minu-1 tach, wiata sygnalizacyjne wci mrugay,
a pierwsze auto stao bez ruchu.
Mona twierdzi, e kierowca tego samochodu i psychopata zajmuj pozycje na i
przeciwnych kracach powcigliwoci: pierwszy niewolniczo przestrzega zasad, dru-1 gi za
po prostu je ignoruje; pierwszy poddaje si biernie wadzy gosu wewntrznego, ] ktry mwi
mu nie", drugi odpowiada temu gosowi spadaj".
w wewntrzny gos przysparza problemw ludziom, ktrych przekonania prowa-! dz do
konfliktw ze spoeczestwem. Jak napisa autor graffiti z okresu francuskiej rewolty
studenckiej w 1968 roku: W kadym z nas drzemie gliniarz. Trzeba go zabi".
PSYCHOKINOTEATR
Powszechna fascynacja elokwentnym oszustem i bezwzgldnym
morderc, ktrych nie krpuj nakazy spoeczestwa i sumienia, nigdy
dotd nie zaznaczaa si tak mocno. Chopcy z ferajny, Mis- ry, Pacific
Heights, Sypiajc z wrogiem, W biay dzie, Love, Lies, and Murder,

Smali Sacfices, Przyldek strachu, In a Child's Name i szczere w swojej
wymowie Milczenie owiec - to tylko niektre filmy cieszce si obecnie
olbrzymi popularnoci. Powicone przestpczoci programy w
rodzaju Hard Copy, A Current Affair i America 's Most Wanted, oparte
na prawdziwych i rekonstruowanych wydarzeniach, s podstawowym
produktem
stacji
telewizyjnych.
104
W opublikowanym przez The New York Times" 10 lutego 1 9 9 1

roku artykule Przymilanie si do psychopaty, ktry czai si gboko
wewntrz Bruce Weber przypomina, e literacka fascynacja perwersyjnie wynaturzonym umysem" to nic nowego: Od Jagona do
Normana Batesa, od doktora Jekylla do Harry'ego Lime'a, od Humberta Humberta u Vladimira Nabokova do Lelanda Palmera/Boba u
Davida Lyncha - logika nikczemnoci podlega nieustannemu badaniu w
wiecie fikcji, na papierze, scenie i ekranie. Kiedy zajedzie potga
wyobrani, pisarze i aktorzy czerpi inspiracj z ponurej rzeczywistoci:
wspominaj Kub Rozpruwacza, Lizzie Bor- den, Dicka i Perry'ego' ,
Gary'ego Gilmore'a, Charlesa Mansona, nie mwic ju o Adolfie
Hitlerze, Jzefie Stalinie i Ryszardzie III. Saddam Husajn z pewnoci
take zdy ju wywoa bysk w oku ktrego z autorw".
Pytanie brzmi: dlaczego? Czym tumaczy w straszliwy wpyw,
jaki osobowo bez sumienia wywiera na nasz zbiorow wyobrani?
Zo jest niewtpliwie pontne - pisze Weber - i to nie tylko dla ludzi,
ktrzy zamierzaj je udramatyzowa. Pozostaa cz spoeczestwa
wyranie szuka informacji o niegodziwych czynach -od agodnej
krnbrnoci po brutaln przestpczo. Jest to jeden z moliwych
powodw, dla ktrych psychopata - uosobienie pozbawionego
skrupuw otrostwa - zajmuje w powszechnej wiadomoci tak
ugruntowan pozycj".
Weber przedyskutowa ten pogld z Ronaldem Markmanem,
psychiatr sdowym, autorem (wraz z Dominickiem Bosco) ksiki
Alone ivih the Deuil, ktra opowiada o jego pracy zawodowej wrd
mordercw. Jak argumentowa Markman, jako widzowie utosamiamy
si z psychopatami, urzeczywistniajc nasze fantazje na temat ycia
wolnego od wewntrznej kontroli. [Psychopaci] maj w sobie co, co
tkwi rwnie w nas, i interesujemy si nimi, Pragnc odkry, czym to
co jest" - pisa. W wywiadzie udzielonym Weberowi poszed jeszcze
dalej: W gbi wszyscy jestemy Psychopatami".
Tl
"
105
IJick i Perry - Richard Hickock i Perry Smith, mordercy opisani przez Trumana
Capote'a w Z zimn krwi - przyp. tium.
Joann Intrator, psychiatra z Mount Sinai Medical Center w N0,

wym Jorku, proponuje kurs zatytuowany Psychopata w rzeczywis ci i
filmie, podczas ktrego wyjania, dlaczego film umoliwia tego rodzaju
utosamienie, przeksztacajce wizyt w kinie z aktu zwyk ciekawoci
w akt voyeuryzmu o ogromnym adunku emocjonalny Jak tumaczy
Intrator, kino pozwala nam wlizn si bez trudu w doznawan
zastpczo przyjemno podgldacza. Pogrona w mroku sala tumi w
nas wiadomy wiat moralny i daje wgld w stan wewnt ny
niezdominowany przez wymogi superego (sumienia). W ciemrr ciach
zaywamy - z subteln wiadomoci - agresywnej i seksi
72
nej przyjemnoci, z pozoru nie ponoszc konsekwencji" .

Owe kinematograficzne doznania mog wywiera korzystn wpyw
na ludzi psychicznie zdrowych, przypominajc im o niebezpieczestwach i zniszczeniach wywoywanych przez psychopati.
Mog jednak rwnie sta si potnym wzorcem dla osb, ktre maj
sabo rozwinite standardy wewntrzne, powane problemy
psychiczne lub poczucie wyobcowania w spoeczestwie.
BUNTOWNIK BEZ POWODU

W 1944 roku psychoanalityk Robert Lindner napisa klasyczne ju
studium psychopatycznego przestpcy zatytuowane Rebel With73
out a Cause . Postrzega psychopati jako plag, straszliw si, ktrej

destrukcyjno jest zdecydowanie niedoceniana. Analizowa relacje
psychopaty ze spoeczestwem:
Psychopata jest buntownikiem, zdeklarowanym wrogiem panujcych norm i
standardw [...], buntownikiem bez powodu, agitatorem bez hasa,
rewolucjonist bez programu; innymi sowy, jego buntowni76
J. Intrator, prywatna rozmowa, padziernik 1991. R. Lindner, Rebel Without a Causem

[Buntownik bez powodu), New York 1944- W 1955 roku ksika dostarczya tematu znanemu
106
filmowi pod tym samym tytuem, ale pogldy Lindnera na psychopati nigdy nie zostay
przedstawione na ekranie.
czo
prowadzi do celw korzystnych dla niego samego; jest niezdolny do
wysiku na rzecz innych. Wszelkie jego starania - niezalenie od tego, pod
jakim s podejmowane pozorem - stanowi inwestycje

74
obliczone na zaspokojenie jego aktualnych ycze i pragnie .
Kultura moe si wprawdzie zmienia, ale psychopatyczny bun-
pozostaje taki sam. W polowie lat czterdziestych Lindner napisa,

e psychopatw mona nieraz znale na obrzeach spoeczestwa, gdzie
skrz si blaskiem wolnoci osobistej, gdzie spoeczne zakazy i wymogi
s nieobecne i nie istniej granice ani w sensie fizycznym, ani
psychicznym" .
Dzisiaj wydaje si, e psychopaci s wszdzie pord nas, i musimy
zada sobie kilka wanych pyta. Dlaczego nasze zainteresowanie
psychopati wzrasta - w kinie, telewizji, sprzedawanych masowo
ksikach i czasopismach? Dlaczego coraz czciej sprawcami
brutalnych przestpstw s modzi ludzie? I co takiego dzieje si z
naszym spoeczestwem, e skania to jednego z ekspertw do
nastpujcego wniosku:
townik"
Miodzi przestpcy, ktrych spotyka si wspczenie, s bardziej obojtni

wobec swoich ofiar, bardziej gotowi zadawa bl i zabija. Wykazywany
przez modych przestpcw brak empatii w stosunku do ofiar jest tylko
jednym z symptomw problemu, ktry doskwiera caemu spoeczestwu.
Oglna postawa psychopaty jest dzisiaj bardziej rozpowszechniona;
poczucie odpowiedzialnoci za dobro innych zanika
Czy mimowolnie pozwalamy na przemiany spoeczne, ktre tworz

doskonae rodowisko (czy moe raczej teren polowa) dla
Psychopatw? jak przekonuj poranne gazety, pytanie to z dnia na
dzie nabiera wikszej wagi.
75
Tame, s. 2.
Tame, s. 13.
J- Sanchez. Cytat pochodzi z The New York Times" 7 lipca 1989.
T-
Rozdzia 6
PRZESTPSTWO: LOGICZNY WYBR
Jeli zbrodnia naley do zakresu obowizkw, psychopata jest

idealnym kandydatem do tej pracy.
klasycznym filmie Fritza Langa M - jak morderca z 1931 roku Peter

Lorre wciela si w posta mordercy dzieci, ktry uprowadza
nieszczsne ofiary z ulicy, powodowany nagym impulsem. Policja nie
potrafi znale winowajcy, do akcji wkraczaj wic inni przestpcy.
Wytropiwszy morderc, tum odraajcych bandytw zaciga go do
opuszczonego browaru i osdza przed wasnym podziemnym
trybunaem. Film Langa jest jedn z najbardziej przekonujcych
dramatyzacji pojcia z o d z i e j s k i e g o h o n o r u .
Gzy zodziejski honor rzeczywicie istnieje? Wystarczy duej
porozmawia z typowym winiem, aby odkry swoisty kodeks
moralny - niekoniecznie przyjty w spoeczestwie, niemniej jednak
autentyczny, z wasnymi reguami i zakazami. Taki przestpca, chocia
wystpuje przeciw niektrym spoecznym zasadom i wartociom,
przestrzega zasad swojej grupy - rodziny, gangu,
szkacw
swojej dzielnicy. Popenianie przestpstw nie ozna-
z3
zatem
braku sumienia ani nawet sabej podatnoci na uspo

Ludzie staj
si przestpcami rozmaitych powodw, czst pod wpywem si
zewntrznych :
ec z n i an i e.
0 Niektrzy przestpcy u c z s i popeniania przestpstw - wychowuj
si w rodzinie lub rodowisku spoecznym, gdzie przestpczo jest w

pewnej mierze akceptowan norm. Ojcem jednego z naszych
badanych by zawodowy" zodziej, matk - prostytutka. Czowiek
108
ten od dziecistwa towarzyszy ojcu w pracy". Bardziej

dramatycznych przykadw tej subkulturowej przestpczoci"
dostarczaj rodziny mafijne i grupy Romw rozpowszechnione w
niektrych rejonach Europy.
Niektrych przestpcw mona postrzega jako wytwr tak zwanego cyklu przemocy. Mamy coraz wicej dowodw na to, e osoby
poddawane w dziecistwie seksualnemu, fizycznemu lub
emocjonalnemu molestowaniu nieraz jako doroli dokonuj podobnych czynw, jakich si kiedy wobec nich dopuszczano. Zdarza
si na przykad, e osoby napastujce dzieci same doznay kiedy
napaci seksualnej, a mczyni, ktrzy brutalnie traktuj swoje
ony, byli w dziecistwie wiadkami przemocy w rodzinie.
Inni ami prawo pod wpywem jakiej przemonej potrzeby. Przykadem s narkomani i ludzie bez zdolnoci i pienidzy, ktrzy
tumi w sobie gos sumienia i dopuszczaj si kradziey z czystej
desperacji. Wielu uczestnikw naszych bada rozpoczo przestpcz dziaalno jako uciekinierzy z rozbitych, ubogich lub skaonych przemoc rodzin. W narkotykach szukali pociechy i ulgi,
dziki przestpstwom za mogli si oddawa naogom.
77
D ------------Rozwaania nad przyczynami przestpstw mona znale [w:] J. Wilson, R. Herbstem, Crime
and Huma Natur, New York 1985.
Jeszcze inni trafiaj na law oskaronych z powodu popeni

zbrodni w afekcie. Jeden z naszych badanych, czterdziestole
mczyzna bez kryminalnej przeszoci, ktremu nigdy wczeniej
nie postawiono zarzutw uycia przemocy, znalaz w to- rebce ony
kilka prezerwatyw, wszcz awantur, wpad w sza" i ciko pobi
nieszczsn kobiet. Odsiaduje teraz wyrok dwuletniego wizienia,
ale z pewnoci zostanie zwolniony przed terminem.
Dla wielu spord tych ludzi negatywne czynniki spoeczne
ubstwo, przemoc w rodzinie, molestowanie doznawane w dzie-
Rozdzia 6. Przestpstwo.- logiczny wybr
109
cistwie, niewaciwa opieka rodzicielska, problemy finansowe,

alkoholizm, narkomania - byy przyczyn, moe nawet bezporedni,
dziaa przestpczych. Mona twierdzi, e gdyby te czynniki n i e
zaistniay, niektrzy z nich nigdy nie weszliby na drog przestpstwa.
Bywaj jednak ludzie, ktrzy dopuszczaj si przestpstw, poniewa jest to opacalne, atwiejsze od pracy zawodowej lub dostarcza
mocnych wrae' . Nie wszyscy z nich s psychopatami, lecz jeli nimi
s, ich dziaalno wynika nie tyle z niesprzyjajcych warunkw
spoecznych, ile z charakteru, z funkcjonowania z pominiciem zasad i
ogranicze przyjtych w spoeczestwie. Pewna badana przez nas
kobieta, zapytana, dlaczego popenia przestpstwa, odpowiedziaa w
sposb typowy dla wielu psychopatw: Szczerze? Po prostu dla
zabawy".
W odrnieniu od wikszoci przestpcw, psychopaci nie wykazuj lojalnoci wobec grupy, kodeksu ani zasad, chyba e wobec
zasady dbaj o wasny interes". Instytucje chronice porzdek publiczny korzystaj z tego, kiedy szukaj sprawcw zbrodni lub prbuj
rozbi gang czy komrk terrorystyczn. W rozmowie z psyAnaliz powodw, dla ktrych przestpstwo moe pewnym ludziom
atrakcyjne, przedstawia J. Kratz, Seductions of Crime, New York 1988.
wydawa
hopa^ sowa: Oka rozsdek, ratuj wasn skr; powiedz, kto

eszcze by w to zamieszany, a pucimy ci wolno", czciej przynosz pozytywny skutek ni w rozmowie ze zwykym przestpc.
Badlands w reyserii Terence'a Malicka - swobodna adaptacja przestpczej kariery

Charlesa Starkweathera i jego dziewczyny Caril Ann Fugate - to przeraajca fantazja i
fjimowa oparta na realistycznych podstawach. Elementem fikcyjnym jest posta Kita

Carruthersa, ktrego nieodparty urok i elokwencja s cakowicie zgodne z profilem
psychopaty, natomiast uczucie do modej Holly wydaje si nieprawdopodobnie gbokie.

Mona by uzna Badlands za typowo hollywoodzki film przedstawiajcy psychopat o
si
110
zotym sercu, warto jednak przypatrze mu si dokadniej. Obok Kita siedzi Holly,
zasadniczo dotrzymujc mu towarzystwa. Dopiero przy powtrnym obejrzeniu wysuwa si
na czoo prawdziwa historia: jeli Kit jest reyserskim wyobraeniem psychopaty, Holly to
posta rzeczywista, autentyczny odmieniec", wspaniale odegrana przez Sissy Spacek
jako mwica maska.
Dwa aspekty tej postaci ilustruj i dramatyzuj wane cechy psychopatycznej osobowoci. Pierwszy to emocjonalne ubstwo i ewidentne markowanie gbokich uczu.
Jednym z sygnaw jest niestosowno zachowania, czasami raca. Kiedy Kit na oczach
pitnastoletniej Holly zabija jej ojca, ktry sprzeciwia si obecnoci chopaka w yciu
crki, Holly wymierza Kitowi policzek. Potem rzuca si na krzeso i narzeka na bl gowy,
a jeszcze pniej, kiedy ju ponie dom podpalony w celu ukrycia zwok, wyrusza z Kitem
na mordercz - dosownie - wdrwk po kraju.
Inny przykad: Kit (majc ju kilka morderstw na koncie) od niechcenia wyprowadza
zastraszon par z samochodu na puste pole, mierzc do nich z broni. Holly idzie
swobodnie obok zdenerwowanej kobiety. Cze" - mwi swoim bezbarwnym, dziecinnym
gosikiem. Co z nami bdzie?" - pyta kobieta, prbujc zrozumie sytuacj. -Och odpowiada Holly - Kit mwi, e czuje si, jakby mia zaraz eksplodowa. Sama ^ czasami
tak si czuj. A ty?" Ostatecznie Kit zamyka porwanych w piwniczce na rodku pola. Tu
przed odejciem strzela w drzwi. Jak mylisz, zaatwiem ich?" - Pyta, jakby wanie
pacn po ciemku par much.
By moe najbardziej subtelnym dowodem psychopatii jest w filmie narracja Hol-
ly, wypowiadana monotonnym gosem i przyozdobiona zwrotami zapoyczonymi z ilustrowanych magazynw dyktujcych nastolatkom uczucia, jakich powinny doznawa.
Chocia Holly mwi o mioci czcej j z Kitem, dziki wspaniaej grze aktorki wida, e
dziewczyna nigdy nie przeywaa opisywanych emocji. Stworzona przez Spacek posta,
doskonay przykad na znajomo stw, ale nieznajomo melodii", pozwala widzom
bezporednio dowiadczy tego dziwnego, przyprawiajcego o gsi skrk wraenia, tej
niemoliwej do zdefiniowania nieufnoci, o ktrej wspomina wiele osb - laikw i
profesjonalistw - zetknwszy si z psychopat.
111
PRZEPIS NA PRZESTPSTWO
W zasadzie trudno jest wyobrazi sobie, e k t r y k o l w i e k spord
psychopatw (wziwszy pod uwag ich brak wewntrznego
mechanizmu kontroli, niekonwencjonalny stosunek do etyki i moralnoci, bezwzgldny, pozbawiony skrupuw i egocentryczny wiatopogld i tak dalej) mgby unikn konfliktu ze spoeczestwem.
Oczywicie, wielu psychopatw wchodzi w taki konflikt, a ich kryminalna dziaalno jest bardzo zrnicowana: od drobnych kradziey
i defraudacji po wymuszenia i napady z broni w rku, od
wandalizmu i zakcania spokoju po porwania, morderstwa i takie
przestpstwa polityczne jak zdrada, szpiegostwo i terroryzm.
Chocia nie wszyscy przestpcy s psychopatami i nie wszyscy
psychopaci - przestpcami, psychopaci stanowi znaczny odsetek
winiw, a popeniane przez nich przestpstwa s bardzo liczne
Psychopaci stanowi przecitnie okoo 20% kobiet i mczyzn
przebywajcych w wizieniu.
R.D. Hare, K. Strachan, A.E. Forth, Psychopathy andcrime. A reuiew, [w:] Clirtm
Approaches to Mentally Disordered Offenders, red. K. Howells, C. Hollin, New York 1993-
psychopaci s odpowiedzialni za ponad 50% powanych przestpstw.
mwic, sama struktura osobowoci psychopaty zapowiada

kopoty dla spoeczestwa. Podobnie jak aracz ludojad jest z natury
maszyn do zabijania, psychopata naturalnie wchod w rol
kryminalisty. Jego gotowo do wykorzystania kadej nadarzajcej si
okazji, a take brak wewntrznego mechanizmu kontroli znanego nam
jako sumienie stanowi doskonay przepis na przestpstwo.
Dlatego kiedy promienny umiech usypia czujno dziewczyny na
play, miody psychopata pokroju Jeffreya nie traci czasu: wczepia si w
ofiar i szuka sposobu, aby zachannie czerpa od niej ciepo,
Szczerze
112
zaspokojenie seksualne, schronienie, ywno i pienidze - a wszystko

to w imi mioci".
Kiedy mody czowiek z rodzaju tych, ktrzy pocigaj Johna
Wayne'a Gacy'ego, ubiega si o posad w jego firmie, Gacy nie traci
czasu - zmusza go do kontaktw seksualnych. I nie czuje si
usatysfakcjonowany, dopki nie zabije ofiary i nie ukryje zwok pod
podog swojego domu .
Kiedy Gary Gilmore, zabjca z Utah, posprzecza si ze swoj
dziewczyn, jedzi samochodem po okolicy (z inn kobiet), dopki
potrzeba wyadowania wciekoci nie stanie si zbyt silna. Wtedy
zatrzymuje si na stacji benzynowej, na chwil pozostawia swoj mod
towarzyszk sam i strzela do pierwszej napotkanej osoby. Nastpny
wieczr spdza podobnie. Pniej wyjania, e dwaj zabici przez niego
mczyni po prostu znaleli si w niewaciwym miejscu o
niewaciwej porze - na drodze jego szukajcego ujcia gniewuB1.
S1
T. Cahill, Buried Dreams, New York 1987. N- Mailer, Pie kata,

tum. B. Jankowiak, Warszawa 1992.
Badania przeprowadzone niedawno przez FBI ujawniy, e 44% przestpcw, ktrzy zabili
funkcjonariusza organw ledczych na stubie, to psychopaci^.
YCIE CHWIL
Chocia zwolennikw filozofii New Age moe oburzy taka profanacja
uwiconych zasad, psychopatyczne zachowanie i motywacja staj si
bardziej zrozumiae, jeli pomylimy o psychopacie jak o czowieku
yjcym wycznie teraniejszoci i niezdolnym oprze si sprzyjajcej
okazji. Jak powiedzia pewien wizie, ktry uzyska wysoki wynik na
Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych: A co miaem robi?
Bya z niej nieza dupa. No, to si obsuyem". Dosta wyrok za gwat.
Inny przestpca trafi do aresztu, kiedy wystpi w teleturnieju
113
organizowanym w rodzinnym miecie swoich ofiar. Pi minut sawy i

dwa lata wizienia!
Wywiad, ktrego Gary Gilmore udzieli Playboyowi" na krtko
przed swoj egzekucj, nieco przyblia sposb funkcjonowania osoby
tak mocno zakotwiczonej w teraniejszoci. Zapytany, dlaczego
pomimo wysokiego ilorazu inteligencji czsto dawa si przyapa na
przestpstwie, Gilmore odpowiedzia:
Par spraw uszo mi na sucho. Nie jestem wielkim zodziejem.
Dziaam impulsywnie. Nie planuj, nie myl. Nie trzeba by
nieprzecitnie inteligentnym, eby si wykrci z tego gwna trzeba tylko myle. Ale ja nie myl. Jestem niecierpliwy. Nie
do pazerny. Mogem bezkarnie zrobi sporo rzeczy, za ktre
mnie jednak posadzono. W zasadzie nie bardzo to rozumiem. By
moe ju dawno przestao mi zalee8J.
Killed in the Line ofDuty, The Uniform Crime Reports Section, Federalny Urzd
ledczy, Departament Sprawiedliwoci USA, wrzesie 1992.
Playboy" maj 1977, s. 76.
PSYCHOPATYCZNA PRZEMOC:
NA ZIMNO, OD NIECHCENIA
cze bardziej ni zaangaowanie w dziaalno przestpcz nie- okoi
to, e psychopaci (obu pci) znacznie czciej od przecitnych ludzi
zachowuj si b r u t a 1 n i e i a g r e s y w n i e . O c z y wicie, w
rodowiskach przestpczych brutalno nie jest niczym wyjtkowym, ale
psychopaci i tak wyrniaj si na tym de. Popeniaj ponad
dwukrotnie wiksz liczb aktw przemocy i agresji - zarwno w
wizieniach, jak i na wolnoci - ni inni przestpcy.
Budzi to niepokj, owszem, ale nie zaskakuje. Psychopaci - w
przeciwiestwie do wikszoci z nas - nie maj silnych zahamowa,
jeli chodzi o zadawanie fizycznych cierpie. Traktuj groby i agresj
jako uyteczne narzdzie w chwilach gniewu, urazy lub frustracji i nie
przejmuj si blem czy upokorzeniem swoich ofiar. Stosuj przemoc
na zimno, instrumentalnie, dla zaspokojenia prostych potrzeb, choby
114
seksualnego podania, lub dla zdobycia tego, czego pragn. Reaguj

za
obojtnoci
albo
poczuciem
wadzy,
satysfakcj
i
samozadowoleniem, a nie alem z powodu wyrzdzonych szkd.
Porwnajmy reakcje psychopatw z reakcjami funkcjonariuszy
organw ochrony porzdku publicznego, ktrzy podczas suby byli
zmuszeni uy siy ze skutkiem miertelnym. W odrnieniu od filmowych bohaterw, ktrzy przed obiadem zabijaj tuzin bandytw, a
potem spokojnie prosz o dokadk - przypomina si tu Brudny
Harry" Callahan grany przez Clinta Make My Day" Eastwooda policjanci s zazwyczaj gboko poruszeni koniecznoci oddani
strzau i nieraz doznaj emocjonalnych retrospekcji" lub cierpi ^ tak
zwany zesp stresu pourazowego. Nastpstwa bywaj tak poj| wane,
e zgodnie z nakazem wielu policyjnych regulaminw kady
funkcjonariusz, ktry bra udzia w strzelaninie (ze skutkiem miertelnym lub bez), powinien skorzysta z pomocy psychologa.
W stosunku do psychopaty ta psychologiczna pomoc byaby strat
czasu. Nawet dowiadczeni, zahartowani policjanci nie potrafi
spokojnie obserwowa, jak psychopata reaguje na potworne
wydarzenia lub relacjonuje brutalne przestpstwo tak, jakby chodzio
o obranie jabka lub wypatroszenie ryby.
Gary Gilmore, wyjaniajc dziennikarzom, dlaczego wspwiniowie nadali mu przydomek Kowal", dobrze ilustruje typowy
dla psychopatw brak zahamowa w stosowaniu przemocy Ot
niejaki Leroy, pobity i okradziony w wizieniu, skontaktowa si z
zaprzyjanionym z nim Gilmorem, proszc o pomoc w
wyrwnaniu rachunkw ze sprawc zajcia, Billem. Wieczorem
dorwaem Billa, kiedy siedzia sobie i oglda mecz futbolu wspomina Gilmore - wbiem mu motek w gow, odwrciem si i
wyszedem [...]. Zaatwiem go na caego! [miech] [...] zadoowali
mnie na cztery miesice, a Billa zabrali do Port- land na
neurochirurgi. Ale on i tak by niele popierdolony. No wic wracajc do waszego pytania - facet nazwa mnie Kowalem w
115
zwizku z tamt spraw. Podarowa mi miniaturowy motek do

noszenia na acuszku [...]". Podobno Gilmore twierdzi pniej, e
zatuk Billa motkiem i popeni jeszcze inne brutalne morderstwo.
Dziennikarze pytali: Po co byy te opowieci o zabjstwach? To
przechwaki czy wyznanie?". Gilmore: [ze miechem] Chyba
raczej przechwaki, szczerze mwic" pewien byty wizie, zdiagnozowany wczeniej przez wiziennego
psychologa jako psychopata, spokojnie oznajmi policji, e zabi
noem mczyzn w barze, poniewa tamten nie chcia odstpi mu
miejsca przy stoliku, jak wyjani, ksztatowa wtedy wizerunek
wasnej osoby jako twardziela, a zaatakowany mczyzna
przeciwstawi mu si w obecnoci innych klientw baru.
r^Noiwy Rok 1990 dwudziestoszecioletnia Roxanne M u rray zastrzel ia zerutwkTJ

czterdziestodwuletniego Douga Murraya, ktrego polubia pi lat wczeniej. Policjantom
owiadczya, e kochaa ma, ale byta zmuszona go zabi. Sd przychyli si do jej
stanowiska i oddali! zarzut morderstwa drugiego stopnia.
Doug(Juicer) Murray byt pseudobikerem" spragnionym potnych motocykli, sabych,
ulegych kobiet i psw oraz wadzy nad wszystkim, co posiada". Obwiniano go
0 szereg gwatw i napaci, ale aden z tych zarzutw nie zaprowadzi go na law
oskaronych - z braku wiadkw. Doug byl kilkakrotnie onaty i zwykle terroryzowa
1maltretowa swoje partnerki. Okrutnym zrzdzeniem losu zarzdza kiedy schroniskiem dla
seksualnie molestowanych nastolatek, Wykorzystywa je psychicznie i fizycznie, podobnie jak
wikszo kobiet, i czsto robit im kompromitujce zdjcia".
Kiedy Roxanne poskarya si na wysoko rachunkw za wyywienie ich czternastu
psw, Doug zawlk j do przyczepy, uderzy! w gow naadowanym pistoletem i na jej oczach
zastrzeli! jej ulubionego psa. Mogo to spotka ciebie" - powiedzia. Wydawa si niezdolny do
seksu bez przemocy i cakowitej kontroli. Feilatio na danie naleao mu si w dowolnym
miejscu i czasie, a odmow kara biciem. Zmusza swoje kobiety do realizowania scenariuszy
brutalnego gwatu. Niekiedy narzuca im zabaw w rosyjsk ruletk z ostrym nabojem w
kadej komorze". Bliska przyjacika Roxanne mwia: to tak, jakby Doug mia wiele twarzy.
116
Niektre z nich byy fajne albo raczej i chcia je przedstawi jako fajne, ale inne byty tak
okropne, jak to tylko moliwe".
folgujc swoim brutalnym upodobaniom, Doug najwyraniej pomg miejscowej
spoecznoci wytyczy granic, poza ktr maltretowane i terroryzowane ofiary maj prawo
uy drastycznych rodkw dla wasnej obrony2.
Cytaty pochodz z artykuu K. McQueena, [w:] The VancouverSun" 1 marca 1991.
Pewien przestpca (z wysokim wynikiem na Skali Obserwa nej

Skonnoci Psychopatycznych), ktry podczas wamania za bit
starszego czowieka, tak opisywa to zdarzenie: Rozgld si za
towarem, a tu dziadek schodzi na d i... no... zac: drze mord...
wic dostaje w eb, ale wrzeszczy dalej. Wal g0 w krta i... jakby...
zatacza si, i leci na ziemi. Gulgocze i w ogle wydaje dwiki jak
zarzynane prosi [miech], i cholernie mnie wkurza, wic... no...
sprzedaj mu par trepw w gow. Zamyka si w kocu... jestem
ju niele skonany, wic bior browar z lodwki, wczam telewizor
i pi. Budz mnie gliny [miech]".
Tak prosta, beznamitna brutalno jest czym zupenie odmie
nym od aktu przemocy wywoanego zaciek ktni, dotkliwym ciosem emocjonalnym, niepohamowanym gniewem, wciekoci czy
strachem. Licznych przykadw dostarczaj rodki przekazu. Wikszo ludzi wie rwnie, czym jest utrata panowania nad emocjami,
ktra nieraz powoduje powane konsekwencje i prowadzi do przeraenia wasnym postpkiem. Kiedy pisaem ten rozdzia, usyszaem o
szedziesiciopicioletnim mczynie bez kryminalnej przeszoci
sdzonym za usiowanie zabjstwa: zaatakowa scyzorykiem swoj
by on i jej adwokata w trakcie niezwykle burzliwego procesu o
przyznanie opieki nad dzieckiem. Miejscowy psychiatra zawiadczy,
e oskarony, wyczerpany nerwowo, przesta nad sob panowa,
zacz dziaa jak automat i nawet nie pamita tego, co zrobi.
Mczyzn, wstrznitego swoim czynem, uniewinniono.
2
Playboy" maj 1977, s. 76.
117
Nawet gdyby go skazano, byby dobrym kandydatem do przedterminowego zwolnienia. Jak podkrelaj kryminolodzy, zabjstwa
popenione pod wpywem silnych emocji, podczas domowych ktni
lub sporw midzy znajomymi, s zwykle chwilowym porywem
porzdnych, skonnych do skruchy ludzi, i niemal na pewno si nie
powtrz.
Przemoc stosowana przez psychopatw natomiast nie ma normalnego zabarwienia" emocjonalnego i zwykle jest prowokowa* na przez
jakie codzienne zdarzenie. W niedawnych badaniach ana]izowalimy
policyjne raporty o okolicznociach towarzyszcych brutalnym
przestpstwom popenionym w ostatnim okresie przez grup skazanych
mczyzn, z ktrych mniej wicej poow zdiagnozowano jako
psychopatw '. Zbrodnie, ktrych sprawcami byli psychopaci, od zbrodni
popenianych przez innych przestpcw rniy si w kilku wanych
aspektach:
Zwykli przestpcy na og stosowali przemoc podczas domowej
ktni lub w okresie gwatownych wstrzsw emocjonalnych.
Psychopaci czsto stosowali przemoc podczas dokonywania prze-
stpstwa lub podczas pijatyki albo powodowani chci zemsty lub

wymierzenia kary.
Dwie trzecie ofiar zwykych przestpcw to kobiety z ich rodzin,
przyjaciele lub znajomi.
Dwie trzecie ofiar psychopatw to nieznani im mczyni.
Ogem mona stwierdzi, e przemoc jest przez psychopatw
stosowana z wyrachowaniem i na zimno, w sposb bezporedni,
nieskomplikowany i rzeczowy, a nie pod wpywem gboko zakorzenionego blu lub wytrcajcych z rwnowagi czynnikw. Nie wyraa
potnych
emocji,
ktre
zwykle
dokonywanym przez inne osoby.
towarzysz
aktom
przemocy
118
By moe najbardziej przeraajcym aspektem psychopatycznej

brutalnoci jest jej przenikanie do naszych orodkw miejskich.
Rozboje, handel narkotykami prowadzcy do bandyckich porachunkw,
zastraszanie, napastliwa ebranina, dziaalno gangw i ataS. Williamson, R. Hare, S. Wong, Violence. Crtminal psychopaths and their vic-
tlms'
Canadian Journal of Behavioral Science" 1987, nr 1, s. 454-462.
ki na wybrane grupy, choby na homoseksualistw, polegaj zwykle na

beznamitnej lub niczym niesprowokowanej agresji wobec
przypadkowych ofiar i nieznajomych. Jednym z wzorw tej nowej fali
przemocy jest psychopatyczny bandyta ukazywany w kinie i telewizji:
To nic osobistego" - mwi, zajty brutalnym zaspokajaniem swoich
pragnie. Jak powiedziaa pewna pitnastolatka: Widz co, czego
strasznie chc, i po prostu to bior. Najgorzej byo, kiedy wycignam
n na tak jedn, ale nigdy nie robi nikomu krzywdy. Ja tylko chc
tego czy tamtego"3.
PRZEMOC SEKSUALNA
Gwat jest dobrym przykadem na wyrachowane, egoistyczne i instrumentalne stosowanie przemocy przez psychopatw. Oczywicie,
nie wszyscy psychopaci s gwacicielami. Niektrzy gwaciciele to
F. Lee, [w:] New York Times News Service" 26 listopada 1991.
Na podstawie The Province" 25 kwietnia 1990.
119
wyranie niezrwnowaeni osobnicy cierpicy na problemy natury

psychiatrycznej i psychologicznej. Inni s produktem kulturowych i
spoecznych postaw, ktre narzucaj kobiecie rol podrzdn.
Przestpstwa tych ludzi, cho odraajce dla spoeczestwa i gboko
traumatyczne dla ofiar, mog wydawa si bardziej zrozumiae ni
gwaty dokonywane przez psychopatw.
psychopaci stanowi bodaj poow gwacicieli recydywistw i seryjnych gwacicieli" . Ich postpowanie wynika z mieszanki potnych
czynnikw: niepohamowanej chci zaspokojenia popdw i fantazji
seksualnych, pragnienia wadzy i kontroli, a take postrzegania ofiar jako
rda przyjemnoci. Potwierdzenie tych tez znajdujemy w zachowaniu
Johna Oughtona, nazywanego przez pras \v Vancouver
gwacicielem w papierowej torbie" (bo kiedy gwaci dzieci i kobiety,
zakada na gow papierow torb). Sdowy psychiatra zdiagnozowa
go jako psychopat - pozbawionego sumienia, skonnego do
manipulacji, egocentrycznego, kamliwego i niezdolnego do mioci" oraz sadyst, ktry doznaje podniecenia
91
seksualnego, wywierajc psychologiczn presj na swoje ofiary" .
PSYCHOPATA JAKO DAMSKI BOKSER

Spoeczna wiadomo i nietolerowanie przemocy w rodzinie wzrosy
wyranie w ostatnich latach, prowadzc do zdecydowanego cigania i
obowizkowego leczenia winnych. Chocia przyczyny i mechanizmy
zncania si nad kobietami s zoone i obejmuj rozmaite aspekty
(finansowe, spoeczne i psychologiczne), mamy dowody na to, e
psychopaci stanowi znaczny odsetek uporczywych drczycieli.
W niedawnych badaniach zastosowalimy Skal Obserwacyjn
Skonnoci Psychopatycznych wobec grupy mczyzn, ktrzy uczestniczyli - dobrowolnie lub z wyroku sdowego - w terapii dla maltretujcych ony '. Ustalilimy, e 25% mczyzn w grupie to psychopaci. Podobne proporcje obserwuje si w rodowiskach wi-
120
R- Prentky, R. Knight, Identifying critica! dimensions for discriminating among 'apists,

Journal of Consulting and Clinical Psychology" 1991, nr 59, s. 643-661.
Rapist might murder", The Province" 28 stycznia 1987.
T. Newlove, S. Hart, D. Dutton, Psychopathy and Family Violence, praca nieopanowana, Uniwersytet Kolumbii Brytyjskiej, Wydzia Psychologii, Vancouver, Kanada.
Sd uzna pana Leblanca winnym napaci na konkubin i nakaza mu poddanie si terapii dla
brutalnych mw. Leblanc, czarujcy i sympatyczny mczyzna, okreli tamto zdarzenie jako
bah - i, owszem, niefortunn - sprzeczk, podczas ktrej uderzy kobiet w porywie gniewu.
Z policyjnego raportu wynikao jednak, e zama konkubinie nos i podbi jej oczy, a w atak byt
tylko jednym z wielu podobnych zaj, w ktrych ucierpiay take inne kobiety. W wywiadzie
poprzedzajcym pierwsz sesj terapeutyczn Leblanc oznajmi, e doskonale rozumie
sytuacj i nie potrzebuje niczego poza nauczeniem si panowania nad gniewem. Potem
zacz rozprawia o psychicznych mechanizmach i psychologicznych teoriach zwizanych z
przemoc w rodzinie, na koniec za owiadczy, e prawdopodobnie niewiele skorzysta na
terapii, ale jest gotowy w niej uczestniczy, aby pomc innym mczyznom w zrozumieniu ich
problemw.
W trakcie pierwszej sesji napomkn mimochodem, e suy jako spadochroniarz w
Wietnamie, zdoby MBA na Uniwersytecie Columbia i prowadzi) rozmaite zyskowne
przedsiwzicia; o szczegach wypowiada si do mglicie. Twierdzi, e napa na
konkubin bya jego pierwszym wykroczeniem. Kiedy lider grupy przypomnia mu o wyrokach
za kradzie, oszustwo i defraudacj, odpowiedzia z umiechem, e wszystko to wynikno z
drobnych nieporozumie.
Dominowa w grupowych dyskusjach, skupiajc si na powierzchownej, amatorskiej
analizie pozostaych uczestnikw. Lider grupy uznat go za interesujc osobowo, ale
wikszo obecnych reagowaa niechtnie na jego arogancj i agresywny styl bycia. Po kilku
sesjach znikn - podobno wyjecha z miasta, co byoby jawnym przekroczeniem ogranicze
naoonych na niego przez sd. Opowieci o studiach na Uniwersytecie Columbia i stubie w
Wietnamie okazaty si nieprawd.
ziennych. Nie wiemy, jaki odsetek psychopatycznych damskich

bokserw n i e podejmuje terapii, ale podejrzewam, e jest co najmniej
rwnie wysoki.
121
Hipoteza, e wielu mczyzn, ktrzy ustawicznie zncaj si nad

on, to psychopaci, ma powane konsekwencje dla proponowanych
terapii: zachowanie psychopatw jest niezwykle oporne na zmiany
(temat ten omwi pniej). rodki potrzebne do prowa- jzenia terapii
dla brutalnych mw s zwykle ograniczone, a lista oczekujcych na
przyjcie do grupy terapeutycznej nieraz bywa ciluâ. Bardzo
prawdopodobne jest to, e psychopaci - czciej ni inni mczyni bd uczestniczyli w tych programach nie tyle po to aby si leczy, ile
dla uspokojenia sdu, i poprzestan na zajmowaniu krzesa, z ktrego
mgby z wikszym poytkiem skorzysta kto inny.
Nie ulega te wtpliwoci, e psychopaci wywieraj na te programy
destrukcyjny wpyw. Ale chyba najbardziej niepokojc konsekwencj
skierowania psychopaty na terapi jest faszywe poczucie
bezpieczestwa, jakie moe zrodzi si w maltretowanej onie. Leczy
si, wic bdzie lepszy" - moe myle taka kobieta, tracc okazj do
uwolnienia si od brutalnego ma.
NAJTRUDNIEJSZY SPRAWDZIAN: CZY MOEMY

PRZEWIDZIE ICH ZACHOWANIE?
Psychiatra sdowy James Grigson, Doktor mier", w procesach
0 morderstwo, w ktrych oskaronym grozia kara mierci, gosi
niezmiennie pogld, e psychopatyczny morderca na p e w n o za1
93
bije ponownie" . W rezultacie dzisiaj nie brakuje nam lokatorw celi

mierci.
Niewzruszon pewno Grigsona rwnoway opinia wyraana przez
wielu klinicystw i decydentw, ktrzy twierdz, e przestpczego
zachowania i brutalnoci n i e m o n a przewidzie dokadnie.
Jak zwykle, prawda ley gdzie porodku. Nie trzeba wyjtkowej
inteligencji, aby zrozumie, e ludzie majcy na koncie liczne
Przestpstwa lub akty przemocy s bardziej niebezpieczni od innych.
Prognoza ich przyszych dziaa opiera si zazwyczaj na ich
122
poczynaniach w przeszoci - zasada ta stanowi podoe wielu decyzji

podejmowanych w systemie sdownictwa karnego.
Przynajmniej kilka prowadzonych ostatnio bada dowodzi niezbicie,
e moemy znacznie poprawi dokadno naszych przewidywa co do
przestpczoci i uycia przemocy, jeeli bdzien wiedzieli, czy dana
osoba jest psychopat (zgodnie z kryteria
94
Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych) . Uczeni analizowali

statystyki recydywy (popeniania kolejnych przestps' po wyjciu na
wolno), dotyczce oskaronych o przestpst federalne. Jak wykazuj te
badania, przecitnie:
Czstotliwo recydywy jest wrd psychopatw okoo d w u k r o t n i e wysza ni wrd innych przestpcw.
Czstotliwo recydywy z u y c i e m p r z e m o c y jest wrd
psychopatw okoo t r z y k r o t n i e wysza ni wrd innych
przestpcw.
Przedmiotem gbokiej troski spoecznej s zwolnienia warunkowe
ludzi, ktrzy dopucili si przestpstw na tle seksualnym. Jak
wspomniaem wczeniej, istotne jest odrnianie przestpcw bdcych
psychopatami od przestpcw, ktrzy nimi nie s. Znaczenie tej rnicy
dla komisji, ktre decyduj o zwolnieniu warunkowym, podkrelaj
niedawne badania nad gwacicielami wypusz95
czonymi na wolno po intensywnej terapii '. Prawie jedna trzecia

' S.D. Hart, P.R. Kropp, R.D. Hare, Performance of mae psychopaths following conditional
releasefrom prison, Journal of Consulting and Clinical Psychology" 1988, nr 56, s. 227-232;
R.C. Serin, R.D. Peters, H.E. Barbaree, Predictors of psychopathy and release outcome in a criminal
population, Psycho logi cal Assessment: A Journal o( Consulting and Clinical Psychology"
1990, nr 2, s. 419-422.
M.E. Rice, G.T. Harris, V.L. Quinsey, A follow-up of rapists assessed in a max1' mum
security psychiatrie facility, Journal of Interpersonal Violence" 1990, nr 4, s. 435-448.
^jjjjjonych mczyzn ponownie dopucia si gwatu. Gwaciciele

recydywici uzyskiwali zwykle wysoki wynik na Skali Obserwacyjnej
123
Skonnoci
Psychopatycznych, a przed wyjciem na wolno

wykazywali objawy dewiacyjnego pobudzenia seksualnego w reakcji
na brutalne sceny (co mierzono za pomoc elektronicznego urzdzenia
umieszczonego w okolicy penisa). Przy obliczaniu prawdopodobiestwa, z jakim zwolnieni przestpcy znowu dokonaj gwatu,
te dwie zmienne: psychopatia i dewiacyjne pobudzenie, sprawdzay si
w trzech przypadkach na cztery.
Ze wzgldu na tego rodzaju wyniki system sdownictwa karnego
zainteresowa si ponownie zwizkami midzy psychopati, recydyw
i przemoc. Zainteresowanie to nie dotyczy wycznie przestpcw,
ktrzy maj wkrtce wyj na wolno. Na przykad szereg szpitali
psychiatrycznych dla skazanych korzysta obecnie z Skali Obserwacyjnej
Skonnoci Psychopatycznych, podejmujc decyzje co do tego, czy
danego pacjenta umieci na oddziale zamknitym czy te na tym o
agodniejszym rygorze' .
CZY Z TEGO SI WYRASTA?

Pomylmy o krewnych i przyjacioach, jeszcze z czasw dziecistwa - o
niemiaej, penej zahamowa koleance, otwartym i towarzyskim
bracie, elokwentnym kuzynie, porywczej, agresywnej ssiadce. Jacy
byli, kiedy mieli po dziesi lat?
Cho ludzie si zmieniaj, i to niekiedy bardzo, wiele cech charakteru i wzorcw zachowa jest staych przez cale ycie. Chopic,
ktry boi si wasnego cienia, wyronie raczej na czowieka
niespokojnego i lkliwego ni na twardego, nieustraszonego wojownika. Nie oznacza to, e osobowo i styl bycia nabieraj trwa^ Pierwszym szpitalem, ktry przyj ten sposb dziaania, byl Atascadero State osP)tal w
Atascadero w Kalifornii - por. D. Plat, ordynator Oddziau Psychologii, Pfywatna rozmowa,
27
istopada
1991.
124
tego ksztatu ju w dziecistwie ani te e rozwj, dojrzewanie i (W1

wiadczenie nie wywieraj gbokiego wpywu na to, jacy bdziemy
w przyszoci. Mona jednak zauway pewn cigo w sp0. sobie,
w jaki wspdziaamy ze swoim rodowiskiem. W badaniach nad
przestpczoci wykazano midzy innymi, e dziecica boja- liwo,
nerwowo i agresywno utrzymuj si niezwykle dug0
przynajmniej do wczesnego wieku dojrzaego4 .
Trudno zatem si dziwi, e antyspoeczne i przestpcze dziaania
psychopatw s kontynuacj zachowa, ktre ujawniy si ju w
dziecistwie. Mona jednak zauway ciekaw zaleno98;
Przestpcza aktywno psychopatw pozostaje na og wysoka do
ukoczenia przez nich czterdziestego roku ycia, a pniej
gwatownie spada.
Spadek ten zaznacza si wyraniej w odniesieniu do przestpstw
bez uycia przemocy ni w odniesieniu do przestpstw z jej
uyciem.
Czym tumaczy to zmniejszanie si czstotliwoci antyspoecznych zachowa typowe dla wielu psychopatw po czterdziestce?
Proponowano rozmaite odpowiedzi: psychopaci si wypalaj",
dojrzewaj, nu si przebywaniem w wizieniu lub konfliktami
J.E. Donovan, R. Jessor, F.M. Costa, Syndrome of problem behaior in adole- scence: A
replication, Journal of Consulting and Clinical Psychology" 1988, nr 56, s. 762-765; R.
Loeber, Natural histories of conduct problems, delinquency, and associated substance abuse:
Euidence for deuelopmental progressions, [w:] Aduances in Clinical Child Psychology, red. B.
Lahey, A.E. Kazdin, t. 11, New York 1988; Deve- lopment of Antisocial and Prosocial
Behauior, red. D. Olweus, J. Bock, M. Radke- -Yarrow, New York 1986.
H R.D. Hare, L.N. McPherson, A.E. Forth, Mae psychopaths and their criminal careers,
Journal of Consulting and Clinical Psychology" 1988, nr 56, s. 710-714: G.T. Harris, M.E.
Rice, C.A. Cormier, Psychopathy and uiolent recidiuism, Law and Huma Behavior" 1991,
nr 15, s. 625-637; L.N. Robins, Deinant Children Grom Up, Baltimore 1966.
125
prawem, obmylaj nowe strategie pokonania systemu, znajduj

sobie kogo, kto ich rozumie, reorganizuj swj pogld na samych siebie
i wiat i tak dalej.

Zanim jednak uznamy, e starzejcy si psychopata nie stanowi
wikszego zagroenia dla spoeczestwa, powinnimy uwzgldni
ponisze uwagi:
# Nie wszyscy psychopaci w rednim wieku wybieraj prost drog.
Wielu popenia przestpstwa, nawet kiedy s ju starszymi ludmi.
Spadek liczby przestpczych dziaa nie musi oznacza, e nastpia
zasadnicza zmiana osobowoci.
S to wane informacje. Niektrzy psychopaci popeniaj przestpstwa, zwaszcza przestpstwa z uyciem przemocy, do koca
ycia. Badania za wskazuj, e wielu spord tych, ktrych przestpcza aktywno rzeczywicie zmniejsza si z biegiem czasu, nadal
ma zasadniczo te same podstawowe cechy osobowoci opisane w
trzecim rozdziale: s egocentryczni, powierzchowni, skonni do
manipulacji i bezwzgldni. Rnica polega na tym, e nauczyli si
zaspokaja swoje potrzeby w mniej antyspoeczny sposb ni dawniej.
Nie oznacza to jednak, e ich zachowanie jest ju teraz moralne.
Kiedy wic nawrcony" psychopata wystrzega si problemw 2
prawem, nie zdradza ony tak czsto jak przedtem i deklaruje jej swoj
mio, kobieta moe si zastanawia, czy naprawd cho troch si
zmieni", zwaszcza gdy zwykle nie wiadomo, gdzie m sPdza czas
ani czym si zajmuje. Jeeli jest psychopat, miabym spore
wtpliwoci
co
do
jego
metamorfozy.
126
Pewna trzydziestopicioletnia psychopatka z bogat kryminaln przeszoci posa- | nowia

zmieni swoje ycie. Zapisaa si na rozmaite kursy oferowane w wizieniu } a po wyjciu na
wolno (w wieku czterdziestu dwch lat) uzyskaa tytu magistra psychologii stosowanej.
Zacza pracowa wrd dzieci z rozbitych rodzin i w ostatnich piciu latach nie postawiono jej
adnego zarzutu. Niektrzy z jej rodowiska sdz, e : odniosa sukces. Niemniej stracia
kilkakrotnie posad z powodu sprzeniewierzenia funduszy finansowych oraz grb pod
adresem wsppracownikw i przeoonych. Poniewa wiele osb traktowao te groby
powanie, a take obawiato si, e nagoni-1 nie jej dziaa moe okaza si kopotliwe dla
nich samych i dla ich organizacji, nie podjto przeciwko niej krokw prawnych. Niektrzy
spord jej znajomych uwaaj, e jest interesujc kobiet, a jej kryminalna przeszo
wynikta z niekorzystnych warunkw spoecznych i braku szczcia. Inni widz w niej
zasadniczo t sam osob, ktr byta dawniej: wyrachowan egoistk, aroganck i skonn do
manipulacji - z t tylko rnic, e teraz skutecznie unika konfliktw z prawem.
WYNIK DOSKONAY
Chciabym zakoczy ten rozdzia krtk charakterystyk przestpcy,
ktry zdaniem dwch niezalenych biegych powinien otrzyma
maksymaln liczb punktw wedug kryteriw Skali Obserwacyjnej
Skonnoci Psychopatycznych - wynik uzyskiwany przez mniej ni
jedn na dwiecie osb skazanych za powane przestpstwa.
Earl by czterdziestoletnim winiem odsiadujcym trzyletni wyrok
za napa. Obaj badacze ocenili rozmow z nim jako niezwykle
ciekaw: promieniowa elektryzujc energi. Rwnoczenie jednak byli
wstrznici jego sowami i obojtnym, rzeczowym tonem, jakim je
wypowiada. Jeden z nich przyzna pniej: Facet naprawd mnie
zafascynowa, ale by jak z innej planety. Baem si jak cholera!".
]
Earl pochodzi ze stabilnej rodziny robotniczej, by trzecim z czworga
dzieci. Jego konflikty ze spoeczestwem zaczy
czenie: w przedszkolu ugodzi widelcem nauczycielk, kiedy
zmuszaa go do siedzenia na miejscu. W wieku dziesiciu lat str-
127
j dziewczynki (w tym swoj dwunastoletni siostr) starszym

kolegom j a w wieku trzynastu lat zosta skazany za okradanie rodzicw i
podrabianie ich podpisu na czekach. Owszem, przez par miesicy
kiblowaem w poprawczaku, ale wykrciem znacznie wicej numerw
ni te, ktre mi udowodniono".
Niewiele jest przestpstw, ktrych Earl nie dokona od tamtej pory.
Jego kartoteka zawiera oskarenia o rabunek, naruszenie przepisw
ruchu drogowego, napa, gwat, kradzie, oszustwo, bezprawne
ograniczenie wolnoci, sutenerstwo i usiowanie zabjstwa. Spdzi
jednak zaskakujco mao czasu za kratami. Zarzuty czsto oddalano,
poniewa ofiary odmawiay zezna, brakowao dowodw lub Earl
potrafi! przekonujco wyjani swoje czyny. Jeli nawet go skazywano,
zwykle uzyskiwa przedterminowe zwolnienie, co nieatwo zrozumie,
znajc jego zachowanie w wizieniu.
Oto wiele mwice notatki psychologa: Najbardziej wyrazist
cech Earla jest obsesja na punkcie absolutnej wiadzy. [...] Earl ocenia
ludzi wycznie pod ktem ich podporzdkowania si jego woli lub
podatnoci na naciski i manipulacj. Nieustannie mierzy swoje szanse
na wykorzystanie ludzi i sytuacji". Akta wizienne opisuj te, jak Earl
- dc do wadzy i kontroli - wietnie ukada sobie stosunki zarwno
ze wspwiniami, jak i administracj wizienn, co budzi strach i
podziw obydwu stron. Z wyjtkow zrcznoci posuguje si
grobami, sil, przekupstwem i narkotykami, a take regularnie
donosi na innych winiw, aby ratowa wasny tyek i zapewni sobie
przywileje. Nieformalny kodeks wizienny nic dla niego nie znaczy,
jeli nie przynosi mu osobistego poytku".
Jego relacje z kobietami s rwnie powierzchowne i egoistyczne,
Przyznaje si do kilkuset bliszych zwizkw, trwajcych kilka dni lub
tygodni, oraz niezliczonych partnerek seksualnych, ktre Rajdowa!
sobie przez te wszystkie lata. Zapytany, ile ma dzieci, odpowiada: Nie
bardzo si orientuj. Chyba jest ich troch. Prbowano wrobi mnie w
ojcostwo, ale ja na to: A skd, kurwa
128
pewno, e dzieciak jest mj?'\ Notorycznie terroryzowa i mai.

tretowa kobiety, seksualnie molestowa wasn crk i zgwaci) swoj
dziewczyn. Jego skonnoci do brutalnych zachowa seksualnych
ujawniay si take w wizieniu, gdzie syn z agresyw- nego
homoseksualizmu".
Jedn z najbardziej uderzajcych cech osobowoci Earla jest
zarozumiao. Dokumentacja wizienna nawizuje nieraz do jego
dramatycznego i egzaltowanego sposobu mwienia. Badacz z mojego
zespou zanotowa: Gdybym si go nie obawia, rozemiabym mu si
prosto w twarz, tak przesadne byo jego samouwielbienie". Sam Earl
owiadczy: Cigle sysz, jaki jestem wspaniay, e nie ma nic, czego
bym nie potrafi dokona - czasami myl, e ludzie robi sobie ze mnie
jaja, ale trzeba w siebie wierzy, nie? Kiedy si sobie przygldam,
jestem zadowolony z tego, co widz".
Gdy kilka lat temu przeprowadzano z nim ten wywiad, Earl czeka
na decyzj w sprawie swojego zwolnienia warunkowego. W podaniu
napisa: Bardzo dojrzaem i nie widz dla siebie przyszoci w
wizieniu. Mam wiele do zaofiarowania spoeczestwu i starannie
przeanalizowaem swoje wady i zalety. Zamierzam by dobrym
obywatelem, y skromnie i stworzy peen mioci zwizek z
porzdn kobiet. Uwaam, e staem si bardziej uczciwy i godny
zaufania. Moja reputacja jest dla mnie wita". Biegy, ktry rozmawia
z Earlem, skomentowa: Nie mogem nie dostrzec ironii w tym, e Earl
jest szeroko znany jako notoryczny picer o dziesitkach faszywych
tosamoci".
Ku naszemu zaskoczeniu, psycholog i psychiatra wizienny orzekli,
e Earl rzeczywicie poprawi si w ostatnich latach spdzonych za
kratami, i na podstawie swoich informacji okrelili go jak dobrego
kandydata do zwolnienia warunkowego. Ale - jak napis3' jeden z moich
biegych - Jeli choby poowa z tego, co Earl mi opowiada, jest
prawd, nigdy nie powinno si wypuci go na wolno". Earl wiedzia,
e nasza ocena ma cakowicie poufny cha'
129
i jest elementem projektu badawczego, ktry ze wzgldw i

etycznych uniemoliwia nam przekazanie naszych usta
le wadzom wiziennym, o ile wizie nie wyrazi zamiaru skrzywdzenia siebie lub innych. Wobec nas zachowywa si zatem bardziej
szczerze ni w trakcie przygotowywania wniosku dla komisji. Jak si
okazao, nie przyznano mu wczeniejszego zwolnienia, a wtedy Earl
zacz obwinia mojego biegego o ujawnienie treci ich rozmw.
Badacz, obawiajc si zemsty ze strony przyjaci Earla, wyjecha do
Europy na dug wycieczk i obecnie pracuje w Anglii. Earl niedawno
wyszed na wolno, a mj byy wsppracownik nie planuje powrotu
do
Kanady
w
najbliszej
przyszoci.
Rozdzia 1
PSYCHOPACI W GARNITURACH
Wady wamywacza s zaletami finansisty.

George Bernard Shaw, wstp do Major Barbara
lipcu 1987 roku, w odpowiedzi na opublikowany przez The New

York Times" artyku podsumowujcy moje badania nad
99
1
psychopati" , otrzymaem list od Briana Rosnera, zastpcy prokuratora okrgowego w Nowym Jorku. Rosner pisa, e niedawno zeznawa podczas kocowej rozprawy skazanego za midzynarodowe
oszustwo bankowe, ktre spowodowao wielomilionowe straty: Paskie uwagi przedstawione w artykule dokadnie charakteryzuj tego
oskaronego. [...] Nasz specjalnoci w Urzdzie ds. Przestpstw
Gospodarczych jest - parafrazujc Paskie sowa - krtacki prawnik,
lekarz i biznesmen. Myl, e Paska praca pomoe nam wytumaczy

sdom, dlaczego wyksztacony czowiek w trzyczciowym garniturze
popenia przestpstwa, a take, jak naley go p*
" D. Goleman, [w:] The New York Times" 7 lipca 1987.
99
Rozdzia 7. Psychopaci w garniturach
traktowa,
135
wydajc wyrok. Zaczam materiay z procesu. Jeli kiedykolwiek
potrzebowa Pan faktw na potwierdzenie teorii, znajdzie je Pan

tutaj"5.
Do listu doczony by pakiet materiaw na temat dokona
trzydziestoszecioletniego Johna Gramblinga juniora, ktry ze swoim
pomocnikiem nakoni nie jeden lub dwa, lecz wiele bankw, aby
dobrowolnie i z ufnoci przekazay mu miliony dolarw, mimo e nie
przedstawi adnego zabezpieczenia. Opublikowany w Wall Street
Journal" tekst, ktry opisywa oszustwa Gramblinga, nosi nagwek:
Milionowa poyczka bez zabezpieczenia wymaga pomysowoci, ale
John Grambling wie, jak przekona banki i jak
v
101
sfabrykowa aktywa" . Artyku zaczyna si tak:
Przed paroma laty dwch biznesmenw na dorobku prbowao
ukra 36,5 miliona dolarw z czterech bankw i kasy oszczdnociowo-poyczkowej. Bez wymachiwania pistoletem ulotnili si,
zabierajc 23,5 miliona. Wynik by niezgorszy, ale zostali zapani.
Przekrty opieray si niemal wycznie na stworzonych pozorach.
Dziaajc razem, Grambling i jego pomocnik przekonali szereg
instytucji udzielajcych kredytw, e s ludmi godnymi zaufania.
Wypracowali nawet pokan zdolno kredytow: jedn poyczk
spacali drug, i tak po kolei.
Prbujc zrozumie mechanizm dziaania takich szwindli, dziennikarz Wall Street Journal" uzyska nastpujce odpowiedzi od
bankierw:
Banki rywalizuj o dobrych poyczkobiorcw".
* Dziki wyrobieniu towarzyskiemu" Grambling wydawa si wiarygodny.
]oi List od Briana Rosnera, biuro prokuratora okrgu Nowy Jork, 15 lipca 1987. E. Cony,
Wall Street Journal" 23 marca 1987, s. 1.
136
Osoba, ktra zdecydowanie dy do popenienia oszustwa,

pewno dopnie swego".
Grambling powinien zosta zmuszony do noszenia dzwor na
szyi".
Jak dowodz protokoy procesowe i inne dokumenty prawn 102 ^^ z
przesanego mi pakietu , Grambling zarabia na ycie, posus
jc si urokiem osobistym, oszustwem i manipulacj, aby zdoby
zaufanie swoich ofiar. By moe umie przekonujco tumaczy swoje
czyny, ale z otrzymanych przeze mnie materiaw i z ksiki nap sanej
niedawno przez Briana Rosnera wynika niezbicie, e postpowanie
Johna Gramblinga jest zgodne z omawian przeze mnie koncepcj
psychopatii. W kadym razie dziaania tego czowieka przywouj na
myl przestpc z gatunku tych w biaych konierzykach", ktremu
ujmujcy sposb bycia i szcztkowe sumienie otwieraj drog do
okradania instytucji i osb prywatnych. Tacy ludzie maj czarujcy
umiech i budzcy zaufanie ton gosu, nigdy jednak - gwarantuj - nie
nosz na szyi ostrzegawczego dzwonka.
Psychopaci obdarzeni duchem przedsibiorczoci mog uzna
spraw Gramblinga - i inne podobne do niej - za wskazwk, jak
wykorzystywa nabyt wiedz i koneksje towarzyskie, aby bez przemocy wyudza pienidze od osb i organizacji. Odmiennie ni
zwykli" przestpcy w biaych konierzykach", psychopaci nie sigaj
po kamstwo i manipulacj wycznie dla zdobycia pienidzy:
oszukuj w kontaktach ze wszystkimi, take z rodzin, przyjacimi i
wymiarem sprawiedliwoci. Czsto udaje im si unikn wizienia, a
jeli nawet zostan ujci i skazani, na og uzyskuj a" Obywatele stanu Nowy Jork przeciwko Johnowi A. Gramblingowi, akt oskarenia nr
2800/85, Proceedings. Sd Najwyszy Stanu Nowy Jork, sesja sdu karnego stanu Nowy Jork,
cz 48; Obywatele stanu Nowy Jork przeciwko Johnowi A. GramblingoW- akt oskarenia
nr 2800/85, Senlencing Memorandum; list Johna A. Gramblinga do sdziego Hermana Cahna,
Sd Najwyszy Nowego Jorku, 6 marca 1987.
B. Rosner, Swindle, Homewood 1990.
137
odny wyrok i zwolnienie warunkowe - a potem kontynuuj przestpcz dziaalno.

Ich postpowanie wywiera niszczycielski wpyw na spoeczestwo.
Warto zapozna si z kilkoma uwagami na temat Gramblinga
wygoszonymi przez Briana Rosnera podczas kocowej rozprawy:
Dziaania Gramblinga s wyrachowanymi przestpstwami popenionymi z chciwoci oraz dzy sprawowania wadzy nad
yciem i majtkiem innych. dz tak obserwuje si nieraz u
najbardziej bezwzgldnych kryminalistw. [...] To dzieo czowieka
o wyjtkowej nikczemnoci
Pozostawi za sob w caym kraju zniszczone kariery i aspiracje.
Mona oszacowa spowodowane przez niego straty pienine.
Ludzkiego cierpienia i szkd psychicznych oszacowa nie
105
mona .
Jego narzdzia s wyrafinowane, ale instynkty rwnie straszli106
we jak u najpospolitszego ajdaka

Oprcz okradania instytucji finansowych Grambling posugiwa si
papierem listowym pewnej renomowanej firmy rachunkowej, aby
podrabia zawiadczenia, ktre umoliwiay mu zaciganie poyczek.
Rwnoczenie omami starszego pracownika tej firmy - doradc do
spraw dziaalnoci dobroczynnej - i jego koleg tak, e pomogli mu
zaoy oszukacz organizacj charytatywn na rzecz ludzi w
podeszym wieku. Jak powiedzia Rosner, zdaniem tych dwch
urzdnikw, Grambling jest najzrczniejszym kanciarzem, jakiego
kiedykolwiek spotkali""
Czarujcy ludzie wykorzystuj swj czar do ostatka, a postpuj tak haniebnie, jak
wiat im pozwala
. MSt
Ofiarami jego przestpstw nie byy wycznie bezosobowe instytucje. Sfaszowa na przykad formularz podatkowy swojej szwa-
138
gierki i podstpem nakoni j do podpisania wniosku o kredyt

hipoteczny w wysokoci czterech i p miliona dolarw. Zatrzyma
pienidze, a kobiet pozostawi z dugiem do spacenia. Kiedy aresztowano Gramblinga, jego szwagierka mwia o niewyobraalnej uldze,
jak poczua na wiadomo o tym, e znalaz si za kratami. [...] Ci
wszyscy nieszcznicy, ktrych skrzywdzi. [...] Boe,
109
teraz nikomu nie bdzie ju mg wyrzdzi krzywdy" .

Jego te napisa, e Grambling wyraa skruch z powodu dawnych przewinie, wspomina o terapii, o swojej stuprocentowej
rehabilitacji", o planach zadouczynienia za grzechy, a dziao si to
dokadnie wtedy, g d y w y b i e r a s i o b r o b i k o l e j n y
b a n k " . Wyszedszy na wolno po zapaceniu kaucji, Grambling
dokonywa kolejnych oszustw, wywoujc fal przestpstw, ktra
ogarna cay kraj" . Sowom skruchy zaprzeczyy czyny.
A co o swoim postpowaniu mwi Grambling? Cakiem sporo, jak
si okazuje. Niektre jego uwagi s bardzo wymowne i zasuguj na
przytoczenie jako ilustracja cechy typowej dla psychopatw: swobodnego
przeinaczania faktw, nawet kiedy w i a d o m o , e suchacze lub
czytelnicy s tych faktw wiadomi. Ponisze komentarze
zaczerpnem z listu, ktrym Grambling prbowa wyjedna sobie
agodny wyrok, i z protokou kocowej rozprawy.
Dziki wyksztaceniu ekonomicznemu staem si architektem
finansowym. Jestem konstruktorem. Nie jestem zawodowym . . 112
kanciarzem ani nacigaczem
Nigdy nie miaem problemw prawnych na adnym ze stanowisk,
ktre zajmowaem przed 1983 rokiem, czy to zwiza113
nych z finansami, czy z jakkolwiek inn dziedzin .

jestem czowiekiem uczuciowym"4.
Twierdzenia te nie pokryway si z informacjami uzyskanymi przez
sd, o czym Grambling doskonae wiedzia. B y nacigaczem, m i a
problemy prawne przed 1983 rokiem i najwyraniej n i e by
139
czowiekiem uczuciowym" w normalnym znaczeniu tego terminu.

Jego oszustwa i wczeniejsze kopoty z prawem s dobrze
udokumentowane. Jako student uniwersytetu na pocztku lat siedemdziesitych zdefraudowa tysice dolarw z kasy swojej korporacji. Dla uniknicia skandalu korporacja przyja czek wystawiony
przez Gramblinga seniora i nie wniosa oskarenia.
Pierwszy pracodawca - powany bank inwestycyjny - uzna
Gramblinga za osob niekompetentn i zachci" do odejcia z pracy .
W innej instytucji finansowej Grambling kamliwie przedstawi
zajmowan przez siebie pozycj i oszuka firm. Pozwolono mu
zrezygnowa z posady, a wtedy rozpocz dziaalno faszerza i
zodzieja116.
Jeli chodzi o uczuciowo Gramblinga, najlepiej obrazuje j fragment relacji Rosnera mwicy o onie tego przestpcy: Baa si 0
synw. Grambling zawsze by marnym ojcem, chodnym i niedoJohn Grambling junior, list do sdziego Cahna, 6 marca 1987, s. 30.
Proceedings, dz. cyt., s. 54. Tame, s. 51.
Sentencing Memorandum, dz. cyt., s. 10. Tame,
s. 11.
stpnym. Okamywa chopcw w sprawie popenianych przez siebie

przestpstw, tak jak okamywa kadego, kto mu si nawin}
Okamywa i on - w zbyt wielu sprawach, aby mona je by0 zliczy"
Waciwie nie znaa swojego ma: Zupenie jakbym zasna obok harcerza,
a obudzia si obok Kuby Rozpruwacza". Daa si oszuka, podobnie jak
inni. Mwia, e wolaaby po prostu zosta zgwacona. Wtedy szybko
byoby po wszystkim. [...] Pewien znajomy, starajc si okaza wspczucie,
powiedzia jej, e nie rozumie, dlaczego Grambling dosta tak wysoki wyrok
za zwyke urzdnicze przestpstwo". O mao go nie rozszarpaa. To
zwyke urzdnicze przestpstwo" jest ciarem, z ktrym musi zmaga si
co dnia1".
Po przejrzeniu obszernego raportu z rodzinnego ycia Gramblinga

Rosner i jego wsppracownicy doszli do wniosku, e nigdy jeszcze nie
140
widzieli tak skrupulatnej analizy umysu przestpcy w garniturze:

nieustpliwe denie do majtku, wykorzystywanie ludzi do
osignicia tego celu, rezygnacja ze wszelkich uczu i przywiza poza
dbaoci o siebie" .
Skonno Gramblinga do usprawiedliwiania wasnych poczyna to
typowe nastawienie psychopaty wobec krzywdzonych osb.
Grambling - ktry chcia by oglnie lubiany", eufemistycznie okrela
siebie jako architekta finansowego" i obawia si straci twarz" traktowa swoje przestpstwa jako logiczn odpowied na frustracj i
stres lub jako spowodowane nie tyle przez siebie, ile przez jego ofiary.
W opinii Gramblinga - twierdzi Rosner - kady, kto jest dostatecznie
gupi, aby mu zaufa lub uwierzy, zasuguje na konsekwencje tego
bdu"
WYUDZA ZE ZAUFANIA
Grambling umia posuy si swoim urokiem osobistym, wyrobieniem
towarzyskim i rodzinnymi koneksjami, aby pozyska zaufanie.

Wykorzystywa te powszechny pogld, jakoby niektre grupy ludzi
byy wiarygodne ze wzgldu na swoje spoeczne lub zawodowe
kwalifikacje. Na przykad prawnicy, lekarze, nauczyciele i politycy nie
musz mocno si trudzi, abymy im zaufali - gwarantuje im to
zajmowana przez nich pozycja. Bardziej jestemy ostroni, kiedy
mamy do czynienia ze sprzedawc uywanych samochodw lub
telefoniczn poradni adwokack. Chtnie natomiast powierzamy
nasze aktywa i zdrowie prawnikowi, lekarzowi lub doradcy do spraw
inwestycji.
Nasza postawa jest zwykle uzasadniona, lecz ju sama gotowo, z
jak obdarzamy zaufaniem niektre osoby, czyni nas atwym upem
dla oszustw. Najbardziej niebezpieczni s psychopaci - prawdziwi
czempioni wrd wyudzaczy zaufania. Przekonawszy nas do siebie,
manipuluj nami z szokujc bezwzgldnoci.
Jeden z naszych badanych (bd nazywa go Bradem) - czterdziestoletni prawnik, ktry uzyska wysoki wynik na Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych - stanowi doskonay przykad
141
typowo psychopatycznego wykorzystania pozycji zawodowej do

egoistycznego zaspokajania wasnych potrzeb. Brad pochodzi z
szanowanej rodziny inteligenckiej (modsza siostra jest prawniczk), a
obecnie odsiaduje czteroletni wyrok za oszustwo i naduycie zaufania,
ktrych skutkiem byy paro milionowe szkody. Pobra mianowicie
pienidze z rachunkw powierniczych kilkunastu klientw i
sfaszowa czeki wystawione na siostr i rodzicw. Jak twierdzi, tylko
poyczy te sumy, aby pokry straty wynike z niefortunnych
transakcji na giedzie, i zamierza zwrci wszystko co do centa, z
odsetkami". Syn jednak z hulaszczego trybu ycia: by trzykrotnie
onaty, kupi sobie porsche, zainwestowa w luksusowe mieszkanie,
zaywa kokain i zacign ogromne dugi u miejPoznawszy cechy psychopatycznej osobowoci, trudno si dziwi, e psychopaci skutecznie
podszywaj si pod ludzi, ktrymi nie s. Bez wahania podrabiaj i wykorzystuj pochlebne
zawiadczenia i listy polecajce, aby z talentem kameleona wcieli si w rol zapewniajc im
presti i wadz. Kiedy sytuacja zaczyna wymyka si spod kontroli - a zwykle wymyka si
prdzej czy pniej - po prostu pakuj manatki i ruszaj dalej.
Na ogt wybieraj zajcia, przy ktrych mog tatwo symulowa wymagane umiejtnoci,
szybko opanowa argon i powoywa si na swoje kwalifikacje bez obawy, e oszustwo
zostanie wykryte. Jeli w pracy liczy si zdolno do perswazji i manipulacji, tym lepiej.
Psychopaci chtnie zatem udaj doradcw finansowych, duchownych, adwokatw i
psychologw. Niektre z przyjmowanych rl sjednak znacznie trudniejsze do odegrania.
Zdarza si, e psychopata podaje si za lekarza i stawia diagnozy, przepisuje leki, a
nawet dokonuje operacji. Czsto naraa zdrowie lub ycie pacjentw, lecz nie obchodzi go to
w najmniejszym stopniu. Dziesi lat temu pewien czowiek w Vancouver podawa si za
chirurga ortoped. Przez niemal rok przeprowadza operacje - na ogt proste, ale nie zawsze yt na wysokiej stopie i dziaa w rozmaitych organizacjach spoecznych i charytatywnych.
Kiedy zaczto mwi o jego zwizkach seksualnych z pacjentkami, metodach pracy i
sfuszerowanych zabiegach, znikn nagle, zostawiajc za sob zakopotan spoeczno
lekarsk oraz pacjentw, ktrym wyrzdzi fizyczne i emocjonalne szkody. Kilka lat pniej
pojawi si w Anglii, gdzie aresztowano go i skazano za kamliwe podawanie si za psychiatr.
Podczas procesu ujawniono, e wystpowa ju jako pracownik opieki spoecznej, policjant,
agent sub celnych i psycholog specjalizujcy si w problemach maeskich. Kiedy pytano,
142
jak zdoa wcieli si w tyle postaci, odpar: Duo czytam". Szybko wyszed na wolno. Moe
teraz by wszdzie.
scowych bukmacherw. Z duym talentem zaciera za sob lady",

ale ostatecznie posun si w malwersacjach za daleko
Kopoty Brada nie byy niczym nowym. Kiedy mia kilkanacie lat,
rodzice nieraz musieli paci za niego kaucj, gwnie w zwizku z
drobnymi przestpstwami: bjkami i wandalizmem, ale tez z
seksualnym napastowaniem dwunastoletniej kuzynki i zastawieniem w
lombardzie matczynej biuterii, ktra przechodzia w rodzinie z
pokolenia na pokolenie. Nie mia problemw na studiach: Byem na
tyle inteligentny, e skoczyem prawo bez zakuwania. Na moim
roku studiowao sporo ludzi i czasami nakaniaem ktrego z
kolegw, eby zastpi mnie na egzaminie". Kiedy jeszcze by na
uczelni, zaleziono przy nim narkotyki, ale unikn procesu,
twierdzc, e nale do kogo innego.
Odsiedziawszy ptora roku za ostatnie przestpstwo, Brad zosta
zwolniony warunkowo. Dwa miesice pniej zatrzymano go przy
prbie przekroczenia granicy samochodem matki (zabranym bez
pozwolenia). Zwolnienie anulowano.
W trakcie naszych rozmw Brad sprawia bardzo sympatyczne
wraenie, a jego wypowiedzi brzmiay przekonujco. O swoich ofiarach mwi, e waciwie nikomu nie staa si krzywda: Izba adwokacka ma specjalny fundusz na pokrycie takich kosztw. Spaciem
dug z procentem, trafiajc do wizienia". W rzeczywistoci jego
dziaania przyniosy wsppracownikom i rodzinie dotkliwe straty
finansowe.
143
PRZECIWKO NAJSABSZYM
Myl o tym, e psychopata moe na drzwiach swojego gabinetu
zawiesi tabliczk z napisem Prawnik" lub Doradca finansowy", jest
niepokojca. Ale jeszcze bardziej niepokoj naduycia, ktrych z
wyrachowaniem dopuszczaj si niektrzy wyksztaceni ludzie lekarze, psychiatrzy, psycholodzy, nauczyciele, adwokaci, osoby
zajmujce si dziemi - zobowizani zawodowo do pomagania najsabszym. W ksice The Mask of Sanity Hervey Cleckley barwnie
charakteryzuje psychopatycznego psychiatr i medyka. Jak notu- Je>
zasadnicza rnica midzy nimi a tymi psychopatami, ktrzy âfiaj
do wizienia lub szpitala psychiatrycznego, polega na tym, e
psychopaci z uniwersyteckim dyplomem potrafi lepiej, bardziej
konsekwentnie utrzymywa pozory normalnoci. Jednak ta budz, ca
szacunek maska uwiera i jest zrzucana bez trudu, ku konsternacji
nieszczsnych pacjentw. Najczciej spotyka si terapeutw ktrzy
bezwzgldnie wykorzystuj swoj pozycj, aby seksualnie molestowa
pacjentki, wywoujc w nich poczucie krzywdy i dezorientacj. A jeli
ofiara si skary, mog czeka j kolejne traumatyczne przeycia.
System jest bowiem zorganizowany tak, e sowa terapeuty maj w
nim
wyjtkow
wag:
Niestety,
moja
pacjentka
jest
niezrwnowaona, spragniona uczu i skonna do fantazji".
Szczeglnie przeraa egoistyczne naduycie zaufania, ktre dotyka
najsabszych, bezbronnych czonkw spoeczestwa. Liczba dzieci
molestowanych seksualnie przez rodzicw, innych krewnych,
opiekunw, duchownych i nauczycieli budzi prawdziw groz.
Najbardziej niebezpieczni wrd tych drczycieli s psychopaci,
niewzruszeni dotkliwymi szkodami fizycznymi i emocjonalnymi ktre
wyrzdzaj dzieciom powierzonym ich pieczy. W przeciwiestwie do
innych osb z tej grupy, nieraz take molestowanych w dziecistwie,
niezrwnowaonych psychicznie i czsto cierpicych z powodu
wasnych postpkw, psychopaci reaguj obojtnoci. Po prostu
bior, co mam pod rk" - powiedzia jeden z naszych badanych, ktry
144
odsiadywa wyrok za seksualne napastowanie omioletniej crki

swojej dziewczyny.
Kilka miesicy temu zatelefonowaa do mnie lekarz psychiatra z
zachodu USA. Mwia, e sporo prywatnych agencji wynajtych przez
pastwo do opieki nad niezrwnowaon i trudn modzie jest
oskaranych o seksualne napastowanie powierzonych im nastolatkw.
Kontaktujc si z tymi firmami, nabraa podejrze, e wrd
obwinianego personelu znajduje si wielu psychopatw, ktrzy skwapliwie wykorzystuj swoj pozycj. Proponowaa, eby posugiwa si
Skal Obserwacyjn Skonnoci Psychopatycznych przy sprawdzaniu
personelu prywatnych agencji zabiegajcych o kontrakty na opiek nad
modzie.
DZIAANIA, KTRE PRZYCHODZ IM

NATURALNIE
Niewtpliwie nie brakuje psychopatw, ktrzy podstpem nakaniaj do
dziaania na ich korzy, zwyke dla zdobycia pienidzy, prestiu,

wadzy lub - podczas odsiadywania wyroku - wolnoci. W zasadzie
trudno sobie wyobrazi, e mogliby postpowa inaczej, skoro ze
wzgldu na swoj osobowo s wprost stworzeni do takiego
zachowania. A jeli doda do tego uniwersalne atuty: atrakcyjny
wygld i elokwencj, otrzymuje si doskonay zestaw predestynujcy
do posugiwania si w yciu oszustwem i krtactwem (doskonaym
przykadem jest Brad).
Psychopatyczni nacigacze maj znacznie uatwione zadanie dziki
temu, e wiele osb wykazuje zdumiewajc naiwno i niewzruszon
wiar w prawo czowieka.
Artyku prasowy zatytuowany: Najnowszy fortel oszusta - wyjawienie prawdy" opisywa dokonania pewnego mczyzny, Czowieka Roku i prezesa Izby Handlowej (echa osigni Johna Way- ne'a
Gacy'ego, ktremu w ubieganiu si o fotel prezesa Niszej Izby
Handlowej przeszkodzi pierwszy wyrok za morderstwo) oraz czonka
komitetu wykonawczego Partii Republikaskiej w niewielkim . , . 121
145
miecie " . Mczyzna ten, rzekomo doktor psychologii Uniwersytetu

Berkeley, kandydowa do lokalnej rady szkolnej. Osiemnacie tysicy
dolarw dochodu - wyjani pniej. - I planowany awans do komisji
okrgowej, czyli trzydzieci tysicy dolarw. A potem moe
reprezentowanie stanu".
Miejscowy dziennikarz postanowi sprawdzi kwalifikacje kandydata, korzystajc z dostarczonych przez niego informacji. Oprcz
daty i miejsca urodzenia wszystko okazao si kamstwem. (Zawsze
warto domiesza troch prawdy" - mczyzna radzi dziennikarzowi,
tym razem za darmo). Kandydat nie tylko by oszustem,
>21 ~~----------
B. Bearak, (w:] Los Angeles Times" 10 marca 1986, s. 1, 12.
ale mia te bogat przeszo: antyspoeczne zachowania, pr2e^ krty,

podawanie si za kogo innego, a jego jedyny kontakt z uczel. ni
polega na uczestniczeniu w kursach uniwersyteckich organizowanych
w federalnym zakadzie karnym w Leavenworth.
Zanim zosta dorosym oszustem, by oszustem nastoletnim dzieciakiem, ktry potrafi ukra mundur harcerski, eby atwiej
zaapa si na autostop. Opowiada kierowcom, e podruje
okazj, bo chce zdoby odznak sprawnoci. Pniej zacign
si do wojska i zdezerterowa po trzech tygodniach. Jeszcze
pniej podawa si za lotnika RAF-u. Wmwi ludziom, e jest
bohaterem. [...] Przez dwadziecia lat kluczy po Ameryce,
zawsze o krok wyprzedzajc tych, ktrych oszuka. Po drodze
przytrafiy mu si trzy ony, trzy rozwody i czworo dzieci. Do
dzisiaj nie zainteresowa si ich losem".
Zdemaskowanie nie wytrcio oszusta z rwnowagi. By pewien, e
w razie wpadki: ci ufni ludzie stan za mn murem. Dobry kamca
zna si na ludziach". W tej wypowiedzi kryje si zapewne wicej
prawdy ni we wszystkich jego sowach razem wzitych. Martwi si
tylko tym, e rozpracowa go lokalny reporter. Dziennikarskie
146
ledztwo podsumowa jednak niedbaym: Nie prbowaem porzdnie

si zabezpieczy".
Chyba najbardziej uderzajce (cho bynajmniej nie wyjtkowe) jest
to, e lokalna spoeczno - tak bezlitonie oszukana przez jednego ze
swoich - zamiast go potpi, popieszya mu na pomoc. I nie by to
powierzchowny gest. Stawiam [jego] szczero, prawo i oddanie
obowizkom na rwni z zaletami prezydenta Abrahama Lincolna" napisa przewodniczcy tamtejszego komitetu Partii Republikaskiej.
Jak przypuszczam, silniej przemwiy do niego sowa oszusta ni jego
czyny. A moe - podobnie jak reszta spoecznoci - nie umia pogodzi
si z myl, e zostat wyprowadzony w pole? Jak zauway pewien
komentator: Na cynicznej wokandzie amerykaskiej nie ma bardziej
poniajcej zbrodni ni frajerstwo" .
Naturalnie, naiwno ofiar ogromnie uatwia ycie wszelkim krtaczom i oszustom. Nasz niedoszy kandydat natychmiast dostrzeg
nadarzajc si okazj i zacz snu plany politycznej kariery. Znane
nazwisko jest dla polityka niezwykle cenne, a kojarzy mnie teraz wicej ludzi ni dawniej - stwierdzi. - Mgbym na tym jecha przez
cae lata". Wikszo z nas czuaby si zdruzgotana i upokorzona,
gdyby publicznie zdemaskowano nas jako kamcw i nacigaczy.
Psychopata reaguje ze spokojem. Nadal spoglda ludziom prosto w
oczy i skada arliwe obietnice, zobowizujc si sowem honoru".
Zaproszono mnie kiedy na konferencj na temat przestpczoci, organizowan fornii,

proponujc, abym omwi swoje badania nad psychopatami. Obiecano rium w wysokoci
piciuset dolarw oraz pokrycie kosztw. P roku po konferencji nadal nie otrzymaem
wynagrodzenia, zasignem wic informacji i dowiedziaem si, e podczas spotkania
rzdowego w Waszyngtonie aresztowano naszego organizatora i oskarono o faszerstwa,
oszustwa i kradzieze. Jak si okazao, czowiek ten miat bogat przeszo kryminaln, kilku
psychiatrw zdiagnozowao go jako klasycznego psychopat", a dokumenty i listy polecajce,
dziki ktrym zaatwi sobie prac, zostay przez niego sfatszowane. Jak na ironi, wkrtce po
moim wykadzie przesta mi kopi artykuu - razem z komentarzem redakcyjnym - o
diagnozowaniu psychopatii. Oczywicie, nie bytem jedynym konferencyjnym mwc, ktry
147
musia obej si bez zapaty. Po aresztowaniu oszust wyszed na wolno za kaucj i

przepad bez wieci.
Spdziem z tym czowiekiem troch czasu w trakcie lunchu przed swoim wystpieniem, a
pniej w barze i nie zauwayem niczego niezwykego ani podejrzanego: rcoje czujniki nie
zadziaay w jego obecnoci. Czy bybym gotowy poyczy mu pienidze? Moliwe. Jak sobie
przypominam, nalegaem, e sam ureguluj nasz rachunek w barze. Mj towarzysz
niewtpliwie nie nosi na szyi dzwonka.
PSYCHOPACI PARAKRYMINALNI
Wielu psychopatw raz po raz trafia do wizienia. Typowy yciorys
takiego psychopaty to przenoszenie si ze znalezionej ostatnio posady
do zakadu karnego, pniej z powrotem poza mury, znowu do
zakadu karnego lub psychiatrycznego, a stamtd szybko na wolno,
kiedy personel zauway, e pojawi si pacjent, ktry z pewnoci
bdzie sprawia kopoty i zakca szpitalny porzdek. Generalnie
osoby te przypominaj pieczk pingpongow, ktra wymkna si
spod kontroli.
Wielu psychopatw jednak nigdy nie trafia do zakadw karnych i
psychiatrycznych. Wydaje si, e funkcjonuj cakiem niele - jako
prawnicy, lekarze, psychiatrzy, personel wojskowy, biznesmeni, pisarze, artyci - bez naruszania prawa, a przynajmniej bez zwracania na
siebie uwagi policji i prokuratury. S rwnie egocentryczni, wyrachowani i skonni do manipulacji jak przecitny psychopatyczny
kryminalista, ale dziki swojej inteligencji, pochodzeniu, obyciu towarzyskiemu i okolicznociom mog zbudowa fasad normalnoci i
zdobywa to, czego pragn, prawie bezkarnie.
Niekiedy okrela si ich jako psychopatw, ktrzy odnieli sukces". Pojawia si te argument, e tego rodzaju ludzie przynosz
poytek spoeczestwu: inteligentni psychopaci lekcewa zasady
spoeczne, ale rwnoczenie dziki tym samym cechom osobowoci s
zdolni do przekraczania granic konwencjonalnego mylenia i mog
mie twrczy potencja przydatny w rnych formach dziaalnoci
artystycznej. Moim zdaniem, korzyci te, jakkolwiek znaczne, nikn w
porwnaniu ze zamanymi sercami, zniszczonym yciem i do cna
148
wykorzystanymi ludmi, ktrych psychopaci pozostawiaj za sob,

bezlitonie dc do wyraenia wasnego ja".
Zamiast nazywa ich psychopatami, ktrzy odnieli sukces (ich
powodzenie czsto jest zudne, a zawsze osigane cudzym kosztem),
wol okrelenie psychopaci p a r a k r y m i n a l n i " . I c h czyny,
chocia z formalnego punktu widzenia nie s nielegalne, na 0g
naruszaj konwencjonalne normy etyczne, balansujc na granicy
prawa. W przeciwiestwie do ludzi, ktrzy w pracy dziaaj
bezwzgldnie, interesownie i bez skrupuw, lecz poza ni wykazuj
stosunkow uczciwo i empati, parakryminalni psychopaci zachowuj
si zasadniczo tak samo we w s z y s t k i c h dziedzinach ycia. Jeli
kami i oszukuj w pracy - i czyni to bezkarnie, a nawet budz
podziw - na pewno kami i oszukuj w kadym innym miejscu.
Dwaj biznesmeni z aktwkami id razem ulic: Stracilimy tylko p r z y z w o i t o "

123
- mwi jeden. - Bogu dziki" - odpowiada drugi .
Jestem pewien, e gdyby rodziny i przyjaciele psychopatw mogli

opowiedzie o swoich przeyciach, nie obawiajc si zemsty, odkrylibymy gbokie pokady emocjonalnego maltretowania, niewiernoci, hipokryzji - ogem, nikczemnego postpowania. Niekiedy
owe pokady odsaniaj si przed naszymi oczami w sposb
dramatyczny. Wystarczy wspomnie rozmaite gone skandale, kiedy
to podpora spoecznoci" popenia jak zbrodni - na przykad
zabjstwo albo gwat - a policyjne i dziennikarskie ledztwo ujawnio
nieznane dotd oblicze sprawcy. Wiele takich przypadkw dostarcza
materiau pisarzom i scenarzystom, a opinia publiczna pyta wwczas
wstrznita (i podekscytowana): Dlaczego ten czowiek tak si
zmieni?", Co si z nim stao?".
Odpowied na og brzmi nastpujco: winowajca wcale si nie
zmieni. Ludzie, ktrzy balansuj na granicy prawa, atwo mog
Zelizn si w bezprawie. Przestpstwo jest wtedy naturaln kon-
149
sekwencj wypaczonej osobowoci, niezmiennej, ale - na skutek

szczliwego splotu okolicznoci, obycia towarzyskiego, skuteczneSatyryczny rysunek Billa Lee [w:] Omni" marzec 1991, s. 84.
go tuszowania faktw, zastraszenia rodziny lub biernej postawy znajomych i wsppracownikw - nieobjawiajcej si dotd przestp.
czym dziaaniem, ktre by zaalarmowao wymiar sprawiedliwoci
Pomylmy choby o Johnie Gacym {.Bued Dreams), Jeffreyu
MacDonaldzie (Fatal Vision), Tedzie Bundym (The Stranger Beside
Me), Dian Downs (Smali Sacrifices), Kevinie Coe [Son), Angelo Buono
i Kennethu Bianchi (Two of a Kind. The Hillside Stranglers) Davidzie
Brownie (Love, Lies and Murder) i Kennethu Taylorze (In the Name
ofthe Child) - eby wymieni tylko kilku spord najbardziej
osawionych i opisywanych kryminalistw.
Obecnie diagnozujemy wikszo tych ludzi jako psychopatw,
najistotniejsze jednak jest to, e ich zaburzenie - i zwizane z nim
postpowanie - nie pojawio si nagle w peni rozwinite. B y l i
t a k i m i s a m y m i l u d m i z a r w n o p r z e d a r e s z t o w a ni
e m, j a k i p o n i m. S psychopatami i byli nimi wczeniej.
Jest to myl niepokojca, sugeruje bowiem, e przypadki znane
opinii publicznej s zaledwie wierzchokiem potnej gry lodowej.
Psychopaci s niemal wszdzie: w biznesie, yciu rodzinnym,
wolnych zawodach, wojsku, sztuce, przemyle rozrywkowym, rodkach masowego przekazu, rodowisku uniwersyteckim i wiecie pracy
fizycznej. Miliony mczyzn, kobiet i dzieci doznaj codziennie lku,
przeraenia, blu i upokorze zadawanych przez psychopatw
yjcych pord nich.
Niestety, wielu pokrzywdzonych nie potrafi opisa innym swojej
udrki. Psychopaci umiej wywrze korzystne wraenie, kiedy jest to
dla nich dogodne, i czsto przedstawiaj swoje ofiary jako winowajcw. Pewna kobieta - trzecia ona czterdziestoletniego nauczyciela
licealnego - powiedziaa mi niedawno: Przez pi lat zdradza mnie,
utrzymywa w cigym strachu i faszowa czeki wystawiane na moje
nazwisko. Ale wszyscy, nie wyczajc mojego lekarza, prawnika i
150
przyjaci, uwaali, e wina ley po m o j e j stronie. Tak przekona ich

o swojej wspaniaoci i moim nienormalnym zachowaniu, e sama
zaczam mu wierzy. Nawet kiedy oprni mi konto ban- j.QVVe j
uciek z siedemnastoletni uczennic, mnstwo udzi nie przyjmowao
tego do wiadomoci, a niektrzy pytali, co mu zrobiam, e postpi w
tak nieoczekiwany sposb".
PSYCHOPATA Z KORPORACJI
Ponisze informacje uzyskaem dziki uprzejmoci Paula Babiaka,
psychologa organizacji i pracy z Nowego Jorku.
Trzydziestokilkuletni Dave ma stopie licencjacki pastwowej
uczelni, trzeci on i czworo dzieci. Babiak usysza o nim jako
trudnym pracowniku", kiedy rozmawia z jego przeoonym w trakcie
bada prowadzonych w pewnej korporacji w Kolorado. Dave wywar
wietne wraenie podczas rozmw kwalifikacyjnych, dlatego szef by
zdziwiony, kiedy zaczy si kopoty.
151
Przeoony spostrzeg mianowicie, e pierwszy powany raport

sporzdzony przez Dave'a zawiera sporo cudzego materiau. Dave,
poproszony o wyjanienie, zbagatelizowa spraw, twierdzc, e
szkoda mu byo czasu i zdolnoci na powtrne wynajdywanie koa".
Czsto zapomina" zaj si niezbyt ciekawymi projektami, a
przynajmniej raz wysia przeoonemu notatk z informacj, e nie
bdzie wykonywa dodatkowych zada.
Babiak porozmawia! z innymi pracownikami dziau i zacz
podejrzewa, e Dave jest rdem wikszoci konfliktw w firmie.
Podawano liczne dowody jego destrukcyjnego nastawienia. Na przykad wkrtce po tym jak zosta zatrudniony, wszcz awantur z
gwn sekretark, wtargn! do gabinetu szefa i domaga si, eby
kobiet zwolniono, poniewa omielia si odmwi przyjcia do pracy
w najblisz sobot. Sekretarka opisywaa to zdarzenie nieco inaczej:
Dave potraktowa j arogancko i wpad we wcieko, kiedy nie
chciaa rzuci wszystkiego na jego danie. Dave czsto przychodzi
spniony i nieprzygotowany na spotkania personelu, a pojawiwszy
si, nieodmiennie wygasza gwatowne tyrady. Kiedy przeoony
poleci! mu, aby panowa na nerwami, Dave odpar!, e walka i agresja
to czynniki nieodzowne dla yciowego rozwoju. Przeoony zauway,
e Dave nigdy nie uwzgldnia cudzych opinii o sobie, nie potrafi
przyzna si do b!du i zawsze sprawia wraenie zaskoczonego
krytyk, zapewniajc, e dotd niczego mu nie zarzucano.
Wsppracownicy Dave'a byli konsekwentni w ocenie: powtarzali,
e Dave jest arogancki, egocentryczny, niedojrzay, niesolidny i
nieodpowiedzialny. Prawie wszyscy przyznawali, e na pocztku go
lubili, ale stopniowo przestali mu ufa. Zdawali sobie spraw, e
historie, ktrymi pozyskiwa ich sympati, s zmylone. Godzili si
jednak z sytuacj, nie chcieli bowiem wika si w demaskowanie jego
kamstw. Niektrzy - przejrzawszy go", jak twierdzili - uwaali
wszystkie wypowiedzi Dave'a za nieprawdziwe i ostrzegali, e nie
mona wierzy w jego obietnice.
Podczas spotkania z Babialdem Dave okreli siebie jako dobrego
pracownika, przywdc z autorytetem i umiejtnoci budowania
152
zgodnych zespow, uczciwego i inteligentnego - czowieka, ktry w

zasadzie tworzy" ten dzia przedsibiorstwa. Sugerowa nawet, e jego
obecny przeoony powinien odej z firmy, a wtedy on mgby z
powodzeniem go zastpi. (Kierownik dziau mwi, e Dave kiedy
bezporednio przedstawi mu t sugesti). Oznajmi rwnie, e jego
p r a w d z i w y m przeoonym jest prezes korporacji. Wydawa si
egocentryczny, ale niezbyt zainteresowany tym, co inni o nim sdz.
Jego pogldy i dobr sownictwa dowodziy, e traktuje ludzi jak
przedmioty.
Przy sprawdzaniu dokumentw Dave'a wyszo na jaw kilka rozbienoci. Na przykad w swoim yciorysie, podaniu o prac i licie
intencyjnym Dave wymieni trzy rne kierunki ukoczonych studiw.
Babiak powiadomi o tym kierownika (ktry dotd niczego nie
zauway), a ten napisa do Dave'a z prob o wyjanienie. Dave
odesa mu notatk, w ktrej wykreli poprzednie nazwy kierunkw i
przedstawi czwart wersj. Wezwany na rozmow, najpierw
zachowywa si arogancko, a pniej zignorowa ca spraw,
owiadczajc, e nie widzi nic niewaciwego w podawaniu rnych
kierunkw studiw przy rnych okazjach, skoro zaliczy wszystkie
przedmioty, o ktrych wspomina w dokumentach.
Kierownik dziau, odkrywszy nieprawidowoci w funduszu reprezentacyjnym Dave'a, poszed na skarg do s w o j e g o szefa - i dowiedzia si, e Dave od pocztku skary si n a n i e g o. Po wysuchaniu drugiej strony szef zaproponowa sprawdzian uczciwoci Dave'a. Nastpnego ranka kierownik dziau przekaza Dave'owi pewne
uzgodnione z szefem informacje, a Dave wkrtce poprosi wyszego
stopniem przeoonego o rozmow i powtrzy" mu te dane w
zupenie przekrconej formie. Przeoony nabra pewnoci, e Dave
jest kamc i prbuje podway pozycj swojego bezpored- niego szefa.
Wniosek o ukaranie Dave'a zosta jednak niespodziewanie
zablokowany przez kilku przedstawicieli dyrekcji.
Babiak by szczeglnie zaintrygowany tym, e chocia najblisze
otoczenie wiedziao o machinacjach, nieuczciwoci i nieodpowiedzialnoci Dave'a, pracownicy wyszego szczebla byli przeko nani
153
(przez Dave'a - jak si okazao) o jego talencie organizacyi nym i

wielkim potencjale. Mimo wyranych dowodw wiadcza cych
przeciwko niemu, ludzie ci wci byli nim oczarowani. Jeg0 gwatowne
zachowanie interpretowali jako przejaw twrczego, a nawet
artystycznego ducha, za agresj i intryganctwo - jako ambicj. Tak
odmienne oceny skoniy Babiaka do poszukiwania bardziej
systematycznej analizy osobowoci Dave'a.
Jak mona byo oczekiwa, Dave uzyska wysoki wynik na Skali
Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych. Jego osobowo i zachowanie odrniay go od typowego trudnego pracownika spotykanego w rozmaitych przedsibiorstwach.
Jeli chodzi o karier zawodow, Dave osign spory sukces: w
cigu dwch lat dwukrotnie awansowa, regularnie podwys; no mu
pensj (pomimo negatywnej opinii szefa dziau) i wczon go do planu
rozwojowego jako pracownika o duych moliwociach. Babiak sdzi,
e Dave odnis sukces take z psychologiczneg punktu widzenia,
skoro przez ponad dwa Jata potrafi manipulc wa wyszym
kierownictwem, narzucajc mu swoj ocen sytua cji. Jest to tym
bardziej godne uwagi, e wsppracownicy, podwadni i bezporedni
przeoony obserwowali u Dave'a cechy i zachowania, ktre
normalnie przypisuje si psychopatom.
BOGATE OWISKA
Psychopatom w garniturach nie brakuje sposobnoci do zyskownych
przedsiwzi. Kada wiksza gazeta regularnie donosi o dochodzeniach w sprawie podejrzanych programw inwestycyjnych i
transakcji obmylonych i przeprowadzonych przez nacigaczy
Doniesienia te dotycz tylko niewielu spord tysicy okazji sprzyjajcych elokwentnemu psychopacie z gow do rachunkw i obyciem
towarzyskim, ktre pozwala mu obraca si swobodnie w krgach
finansowych. W opinii takiego czowieka moliwoci zarobku s tak
ogromne, zasady tak elastyczne, a stranicy tak ospali, e wiat wydaje
154
si prawdziwym rajem. Oto kilka najnowszych przykadw - jeden

skromny, pozostae zdecydowanie mniej - ktre ilustruj bogactwo
owisk" dostpnych dla sprytnych psychopatw i z pewnoci przez
nich wykorzystywanych.
Artyku w Forbes", zatytuowany wiatowa stolica szwindli", tak
opisywa gied papierw wartociowych w Vancouver: zaludniona szemranymi inwestorami, synami szemranych inwestorw
i synami przyjaci szemranych inwestorw". Lokalne gazety
zamieszczaj litanie szwindli, przekrtw, lipnych inwestycji i
nieuczciwej reklamy, ktra ma na celu wywindowanie cen akcji na
giedzie. Kary dla winowajcw s nieraz miesznie niskie i
niewtpliwie nie przyczyniaj si do osabienia drapienych
zapdw manipulatorw. Gdybym nie mg bada psychopatw w
wizieniu, mj wybr padby chyba na rodowisko w rodzaju giedy
w Vancouver.
Chocia wydaje si to nieprawdopodobne, nawet ta katastrofa
blednie wobec niedawnych doniesie o wiatowej sieci korupcji.
W historii nowoytnych afer finansowych nic nie moe si rwna
ze skandalem banku Credit and Commerce International, ajdackim
imperium o wartoci dwudziestu miliardw dolarw, zamknitym
przez komisje nadzorcze w szedziesiciu dwch krajach [...] w
ramach zaskakujcej operacji o globalnym zasigu. Nigdy dotd
afera nie dotyczya tak ogromnych sum, tak licznych krajw i tak
wielu wybitnych osobistoci. [,..] Szybko zaczyna brakowa
okrele:
jest to najwiksze
w dziejach
korporacyjne
przedsiwzicie o kryminalnym charakterze, [...] najbardziej
uniwersalna pralnia brudnych pienidzy i najpotniejszy
supermarket finansowy, jaki dotychczas utworzono"6.
J. Beaty, S.C. Gwynne, The Dirtiest Bank of AU, Time" 29 lipca 1991, s. 28.
155
Niedawna tajemnicza mier potentata prasowego Roberta Maxwella otworzya istn puszk
Pandory. Jego imperium runo wrd oskare o bezprawne wyprowadzenie setek milionw
dolarw. Historia Maxwella jest wymownym przykadem na to, e starannie podtrzymywany
wizerunek publiczny moe skrywa nikczemne czyny i kamienne serce.
Cho wiedziano powszechnie, e Maxwell jest oszustem i szarlatanem zrcznie
przerzucajcym fundusze z jednego przedsiwzicia do drugiego, wikszo poinformowanych. w tym dziennikarze, zachowywaa osobliwe milczenie. Maxwell mia potne
wpywy i potrafif zastraszy swoich krytykw. Wykorzystywa te bezwzgldn natur
chciwoci" oraz panujcy ukad, w ktrym przymyka si oczy na oszustw
125
pomnaajcych majtek bez wyroku sdowego" 7.
MAJ WSZYSTKO, CO POTRZEBNE

Nietrudno zrozumie, dlaczego wrd przestpcw w biaych konierzykach" jest tak wielu - i tak skutecznie dziaajcych - psychopatw.
Po pierwsze, s tu wspaniae moliwoci. Jeden z naszych badanych, z

wyrokiem za sprzeda podrabianych obligacji przedsibiorstw, mwi:
Nie siedziabym w wizieniu, gdyby wok nie byo tylu sojw z
konfiturami, ktre a si prosz, eby po nie sign". Sojami konfitur
byy dla niego fundusze emerytalne, lipne promocje giedowe, zbirki
pienidzy na cele charytatywne oraz wspudziay w domkach
7 Pod koniec lat osiemdziesitych odsonito dziesicioletnie kbowisko nieuczciwych inwestycji, kamliwych obietnic, nielegalnych
praktyk i potwornej chciwoci w amerykaskich kasach
oszczdnociowo-poyczkowych, ktre prezydent Reagan na pocztku lat osiemdziesitych wyczy spod pastwowej kontroli.
Uwolnieni od koniecznoci przestrzegania regu pod cisym
nadzorem pastwa, niektrzy pracownicy kas zaczli swobodnie
korzysta z funduszy swoich deponentw, co doprowadzio - w
stopniowo narastajcej lawinie dugw - do finansowej katastrofy na
bezprecedensow skal. Przewiduje si obecnie, e skandal z kasami
oszczdnociowo-poyczkowymi bdzie kosztowa amerykaskich
podatnikw okoo b i l i o n a dolarw - wicej ni wojna w
Wietnamie.
156
letniskowych - zaledwie kilka spord licznych wygodnych nisz, ktre

pozwalaj ludziom jego pokroju dziaa bez zwracania na siebie uwagi.
Po drugie, psychopaci maj wszystkie cechy potrzebne do oszukiwania i okradania innych: wygadanie, urok osobisty, pewno siebie,
obycie towarzyskie, odporno na stres, beztrosk wobec moliwoci
wpadki i absolutny brak skrupuw. Kiedy za ich oszustwo zostanie
ujawnione, czsto zachowuj si tak, jakby nic nie zaszo, a ich
oskaryciele, zdezorientowani, zaczynaj powtpiewa w zasadno
wasnych
zarzutw.
Po trzecie, taka przestpcza dziaalno jest lukratywna, ryzyko
wykrycia - minimalne, a kary s zwykle miesznie niskie. Wystarczy
pomyle o inwestorach wykorzystujcych poufne informacje,
handlarzach bezwartociowych obligacji i manipulantach z kas
oszczdnociowo-poyczkowych, ktrych grabiee okazay si dla nich
tak niebywale zyskowne - nawet wtedy kiedy ich schwytano. Zdarza si,
e oszustwa na wielk skal s traktowane inaczej ni przestpstwa
pospolite. Winni gigantycznych przekrtw tworz n'eraz sie
powiza, aby wzajemnie chroni swoje interesy: wywodz si z tych
samych warstw spoecznych i tych samych szk, Nale do
podobnych klubw, a niekiedy walnie przyczyniaj si do
wypracowania regu, ktre pniej bez wahania ami. Sprawca
"apadu na bank dostaje wyrok dwudziestu lat pozbawienia wolnoci,
podczas gdy adwokat, biznesmen lub polityk, ktry ukrad
spoeczestwu miliony dolarw, moe zosta skazany na grzywn lub
kar wizienia w zawieszeniu (na og po procesie penym odrocze i
niejasnych manewrw prawnych). Potpiamy i unikamy zwykego
zodzieja, ale malwersanta prosimy o pomoc w inwestycjach lub o
zapisanie si do naszego klubu tenisowego.
157
Niestety, wielu ludzi uwaa dziaalno przestpcw w biaych

konierzykach za mniej gron ni przestpstwa wymierzone bezporednio przeciw konkretnym osobom, na przykad rabunki lub
gwaty. John Grambling, wspomniany na pocztku tego rozdziau,
skierowa nastpujce sowa do sdziego, ktry wanie mia zadecydowa o jego wyroku:
Siedzc w wizieniu od dwch miesicy, dzieliem ju cel z
ubogim i niedouczonym nielegalnym imigrantem, z
zawodowym kryminalist, z narkomanem przemytnikiem i z
zabjc. Jeli chodzi o moje odczucia i szacunek dla siebie, stoczyem si
na samo dno, zmuszony przebywa z tym elementem spoecznym, a jednak
jestem tutaj i wedug jakiej logiki powinienem uchodzi za czowieka
podobnego do nich. Ot owiadczam bez wahania, e nie jestem do nich
podobny. Nie wygldam jak oni, nie mwi jak oni, nie dziaam jak oni i nie
doznaj takich uczu jak oni .
Sdzia skomentowa, e - chocia nie zgadza si z Gramblin- giem w praktyce istnieje rnica midzy przestpstwem przeciwko osobie a
przestpstwem przeciwko mieniu. [...] midzy kim, kto dopuszcza si
gwatu lub grozi gwatem, grozi zabjstwem lub grozi okaleczeniem, a
kim, kto moe wyrzdzi podobne szkody,
127
uywajc wiecznego pira" " . Prokurator stwierdzi: Federalne

wizienia dla bogatych i uprzywilejowanych proponuj smaczne
wyywienie, bienie do uprawiania joggingu, dostp do najnowszych
premier kinowych, biblioteki. [...] Federalne wizienia dla
128
zamonych i uprzywilejowanych przynosz temu krajowi hab" .

Psychopata, ktry chce zasmakowa wiatowego ycia, potrafi
wycign odpowiednie wnioski.
Rozdzia 8
SOWA Z KIESZENI PASZCZA
Sowo nie jest tym samym dla jednego pisarza co dla drugiego. Jeden
wyrywa je sobie z wntrznoci. Drugi wyciga je z kieszeni paszcza.
Charles Peguy
W historiach opowiadanych przez ofiary psychopatw powtarza si

jak refren pytanie; Jak mogam/mogem nabra si na tak
niewiarygodny stek bzdur?".
A jeli ofiara psychopaty nie stawia sobie tego pytania, z pewnoci
postawi je kto inny: Dlaczego pozwolia/pozwolie si tak
oszuka?". Typowa odpowied: atwo ci mwi, skoro ci tam nie
byo. Wtedy brzmiao to rozsdnie, przekonujco", sugeruje wyranie i na og cakiem susznie - e g d y b y m y t a m " byli,
prawdopodobnie te dalibymy si nabra.
159
Niektre osoby s po prostu zbyt ufne i atwowierne - stanowi

zatem doskonay cel dla kadego elokwentnego oszusta. A inni?
Niestety,
wszyscy
jestemy
naraeni
na
niebezpieczestwo.
Rozdzia 8. Sowa z kieszeni paszcza
160
Niewielu z nas tak dobrze zna si na ludziach, aby wiedzie, jak si

uodporni na intrygi zrcznego, zdeterminowanego psychopaty.
Nawet badacze psychopatii nie s tutaj wyjtkiem: jak wspominaem w
poprzednich rozdziaach, moi doktoranci i ja take dajemy si niekiedy
zwie, nawet jeli podejrzewamy, e mamy do czynienia z psychopat.
Oczywicie, patologiczna skonno do kamstwa i manipulacji
charakteryzuje nie tylko psychopatw. Wyrniaj si oni natomiast
niezwyk swobod w mwieniu nieprawdy oraz uporczywoci i
bezwzgldnoci w oszukiwaniu.
Wypowiedzi psychopatw maj te pewien zagadkowy aspekt:
czsto zawieraj sprzeczne i logicznie niespjne twierdzenia, ktre
zwykle przechodz niezauwaone. Niedawne badania nad jzykiem
psychopatw przyniosy cenne wskazwki pomagajce wyjani t
zagadk oraz niesamowit zrczno, z jak psychopaci ongluj
sowami - i ludmi. Najpierw jednak spjrzmy na kilka przykadw.
Pierwsze trzy zostay zaczerpnite z rozmw ze skazanymi, ktrzy
uzyskali wysoki wynik na Skali Obserwacyjnej Skonnoci
Psychopatycznych:
Pewien wizie z wyrokiem za kradzie zapytany, czy kiedykolwiek popeni brutalne przestpstwo, odpowiedzia: Nie, ale raz
musiaem kogo zabi".
Kobieta, ktra dopucia si niewiarygodnej liczby oszustw i faszerstw, tak zakoczya swoje podanie o zwolnienie warunkowe:
Zawiodam wiele osb. [...] Najwaniejsze dla czowieka s
reputacja i dobre imi. Moje sowo jest szczere jak zoto".
Producenci popularnego programu telewizyjnego zaprosili przed
kamery oszusta, ktry bezwstydnie wyudza pienidze od ko.
129
^jf
biet w starszym wieku "". Dziennikarz: Gdzie wyznacza pan granic
midzy dobrem a zem?". Oszust: Mam swoje zasady moralne, czy
kto w to wierzy, czy nie, mam swoje zasady" Dziennikarz: I gdzie
wyznacza pan t granic?". Oszust: Dobre pytanie. Nie wymiguj
161
si od odpowiedzi, ale to dobre pytanie". Dziennikarz: Czy to

prawda, e wszdzie nosi pan ze sob w teczce niepodpisane
penomocnictwa?". Oszust: Nie, nie nosiem ich wszdzie, ale
miaem je w teczce, owszem".
Kiedy zapytano Teda Bundy'ego, jak dziaa na niego kokaina,
odpar: Kokaina? Nigdy jej nie braem. [...] Nigdy nie prbowaem
kokainy. Zdaje si, e sprbowaem raz i nic z tego nie wyszo.
Troch powcigaem i tyle. Po prostu trzymam si od niej z daleka.
Jest za droga. Przypuszczam, e gdybym zajmowa si
rozprowadzaniem i mia jej pod dostatkiem, mgbym si
przyzwyczai. Ale zasadniczo interesuje mnie marihuana. Po
prostu... u w i e l b i a m skrty. I valium. No i alkohol, natu. . 130
ralnie .
131
Warto przez chwil si nad tym zatrzyma: mamy tu nie tylko

kamstwa, ale take sprzeczne twierdzenia wypowiedziane jednym
tchem. Zadziwiajce. Zupenie jakby psychopaci nie panowali nad
wasn mow i dawali si porwa gwatownemu potokowi niepowizanych myli i sw.
Psychopaci niekiedy te dobieraj wyraenia w przedziwny sposb,
Oto fragment rozmowy dziennikarza z Cliffordem Olsonem,
psychopatycznym seryjnym morderc. Olson: I wtedy miaem z m
stosunek b a n a l n y " . Dziennikarz: Nieciekawy?". Olson: NieBanalny- Od tyu". Dziennikarz: Och. Ale przecie bya martwa!".
Olson: Nie, skd. Bya tylko n i e p o t o m n a " . Olson tak mwi 0
swoim bogatym yciorysie: Znam tyle a n a k o n d, e mona by
zapeni pi lub sze ksiek - ca t r y l o g i " . Nie chcia by
kozem od f a r m y " , bez wzgldu n a o k o l i c e agodzce"
Oczywicie, sowa nie wydobywaj si z naszych ust samowolnie.
S produktem bardzo zoonej aktywnoci umysowej. NiewyIduczone zatem, e procesy mentalne s u psychopatw sabo wyregulowane i nie podlegaj konwencjonalnym zasadom. Zagadnienie to
162
omawiam poniej, przedstawiajc dowody na to, e psychopaci maj

inaczej zorganizowany mzg i inaczej dziaajce poczenia midzy
emocjami i sowami. W nastpnym rozdziale natomiast staram si
odpowiedzie na pytanie, dlaczego suchacze czsto nie zauwaaj
tych jzykowych dziwactw.
Seryjny morderca Elmer Wayne Henley, ktry ubiega si o zwolnienie warunkowe, twierdzi, ze
pad ofiar starszego seryjnego mordercy, swojego wsplnika, a gdyby nie znalaz si pod jego
wpywem, nie wyrzdziby nikomu krzywdy. Dziaajc razem, zabili przynajmniej dwudziestu
siedmiu chopcw i modych mczyzn. Jestem bierny - powiada Henley. - Nie chc by
jakim tam psychopat. Nie chc by jakim tam seryjnym morderc. Chc by porzdnym
gociem".
A oto ciekawa rozmowa Henleya z dziennikarzem. Dziennikarz: Mwi pan, e jest ofiar
seryjnego mordercy, ale jeli przyjrze si paskiej przeszoci, jest pan seryjnym morderc".
Henley: Nie jestem". Nie jest pan seryjnym morderc?" - pyta dziennikarz z niedowierzaniem
w gosie. Henley: Nie jestem seryjnym morderc". Dziennikarz: Powiada pan teraz, e nie jest
seryjnym morderc, ale mordowa pan seryjnie". Henley (z lekk irytacj i protekcjonalnoci):
No
tak,
to
wanie
jest
semantyka"8'.
Cytaty z artykuu P. Worthingtona [w:] Saturday Night" lipiec-sierpie 1993. Cytaty

pochodz z programu 48 Hours, 8 maja 1991.
163
KTO TU DOWODZI?
U wikszoci osb kada z pkul mzgowych ma odmienne, cile
okrelone zadania. Lewa pkula specjalizuje si w analitycznym i
sekwencyjnym przetwarzaniu informacji oraz odgrywa gwn rol w
rozumieniu i uywaniu jzyka. Prawa pkula przetwarza otrzymane
informacje caociowo, rwnoczenie, i peni wan funkcj w
postrzeganiu relacji przestrzennych, obrazowaniu, doznaniach
emocjonalnych i przyswajaniu muzyki.
Natura prawdopodobnie tak rozdzielia obowizki" midzy
pkule mzgowe, aby zapewni im maksymaln skuteczno133. Na
przykad zoone procesy nieodzowne w posugiwaniu si mow
przynosz niewtpliwie lepsze rezultaty, jeli zachodz w jednej
pkuli, a nie w dwch. Gdyby obie pkule byy zaangaowane,
informacje kryyby z jednej czci mzgu do drugiej, co spowalniaoby tempo przetwarzania i zwikszao ryzyko bdu.
Co wicej, k t r a cz mzgu musi sprawowa nadrzdn
kontrol nad zadaniem: gdyby pkule wspzawodniczyy o przywdztwo, ich konflikt zmniejszyby skuteczno dziaa. Wanie std
mog pochodzi, na przykad, niektre formy jkania si i dys- leksji:
orodki odpowiedzialne za mow s obustronne - umiejscowione w
obu pkulach. Ich rywalizacja powoduje rozmaite trudnoci z
rozumieniem i produkcj mowy.
Najnowsze wyniki dowiadcze wskazuj, e dwustronne proce134 *
sy jzykowe s rwnie charakterystyczne dla psychopatw . Wnioskuj na tej podstawie, e psychopatyczna skonno do goszenia
sprzecznych twierdze wie si po czci z niewydajn organizacj
zarzdzania": kada z pkul prbuje przej dowodzenie, a w rezultacie
wypowiedzi s sabo zintegrowane i monitorowane.
Oczywicie, wielu ludzi z obustronnymi procesami jzykowymi jkajcy si, dyslektycy, leworczni - nie kamie i nie przeczy samym
sobie jak psychopaci. Wyranie chodzi tu te o co innego.
-277-
164
PUSTE SOWA
Wikszo osb, ktre czsto miay do czynienia z psychopatami,
wyczuwa intuicyjnie, na czym polega ta rnica. Cigle mi powtarza,

jak bardzo mnie kocha, i z pocztku mu wierzyam, nawet kiedy
nakryam go na amorach z moj siostr - opowiadaa eks- ona
jednego z badanych przez nas psychopatw. - Dugo trwao, zanim
zrozumiaam, e w ogle mu na mnie nie zaley. Po kadym biciu
mwi: Przepraszam, maleka. Wiesz, e ci kocham. jakby si
naoglda kiepskich filmw!".
Takie zachowanie nie zaskoczyoby lekarzy praktykw, od dawna
wiadomych, e psychopaci znaj sownikowe znaczenie sw, nie
potrafi jednak dostrzec ani poj ich wartoci e m o c j o n a l n e j . Oto
gar cytatw z klinicznej literatury na temat psychopatii:
Zna sowa, ale nie zna melodii'35.
Idee wzajemnoci w dzieleniu si i rozumieniu wykraczaj poza
jego zdolno pojmowania w sensie emocjonalnym. Zna tylko
ksikowe znaczenie sw .
Wykazuje atwo posugiwania si sowami, ktre niewiele dla
niego znacz - formy bez treci. [...] Jego pozorna umiejtno oceny
sytuacji i wyczucie spoeczne nie sigaj gbiej ni sowa9
Uwagi te trafiaj w sedno problemu jzyka psychopatw, ktry jest
dwuwymiarowy, pozbawiony emocjonalnej gbi.
Warto posuy si tutaj prost analogi. Psychopata przypomina
czowieka cierpicego na achromatopsj, ktry postrzega wiat
wycznie w odcieniach szaroci, ale przystosowa si do ycia w
rodowisku penym barw. Wie, e wiato oznaczajce stj" znajduje
si w grnej czci sygnalizatora. Kiedy wic mwi, e zatrzyma si na
W. Johnson, People in Quandaes. The Semantics of Personal Adjustment, NeW York
1946.
H. Cleckley, The Mask of Sanity, dz. cyt., s. 230.
165
c z e r w o n y m wietle, ma na myli g r n e wiato. Trudno mu

rozmawia o kolorach przedmiotw, ale nie jest wykluczone, e potrafi
rekompensowa t nieumiejtno. Moe nawet jego dobrzy znajomi
nie podejrzewaj, e nie rozpoznaje barw.
Podobnie jak choremu na achromatopsj, psychopacie brakuje
wanego elementu dowiadczenia - w tym wypadku dowiadczenia
emocjonalnego. Moliwe jednak, e opanowa cudze sowa i opisuje
nimi lub imituje doznania, ktrych tak naprawd nie potrafi
zrozumie. Cleckley pisa: Moe nauczy si zwykych sw [...],
nauczy si te odpowiednio odtwarza ca pantomim uczucia [...],
ale samo uczucie si nie pojawia"1 .
Najnowsze badania laboratoryjne potwierdzaj te kliniczne spostrzeenia. Podstaw bada jest obserwacja, e normalnym osobom
sowa neutralne przekazuj na og mniej informacji ni sowa
obdarzone adunkiem emocjonalnym: sowo papier" ma znaczenie
denotacyjne, podczas gdy sowo mier" ma znaczenie denotacyjne
o r a z znaczenie emocjonalne i nieprzyjemne konotacje. W
emocjonalnych sowach tkwi wicej mocy".
Wyobramy sobie, e siedzimy przed ekranem komputera, na
ktrym przez uamek sekundy migaj grupy liter. Do gowy mamy
przyczepione elektrody podczone do elektroencefalografu, ktry
rejestruje na wykresie elektryczn aktywno naszego mzgu. Niektre
litery wywietlane na ekranie tworz znane nam sowa, inne ukadaj
si w bezsensowne zbitki. Na przykad, okno" jest wyrazem, w
przeciwiestwie do noko". Nasze zadanie polega na jak najszybszym
naciniciu guzika, ilekro stwierdzimy, e na ekranie zabyso
prawdziwe sowo. Komputer mierzy czas potrzebny do podjcia
decyzji i analizuje zachodzce w mzgu reakcje.
Prawdopodobnie bdziemy ywiej reagowa na sowa emocjonalne
n i na neutralne. Na przykad szybciej naciniemy guzik przy sowie
mier" ni przy sowie papier". Emocjonalny adunek sowa
najwyraniej daje swojego rodzaju turbodoadowanie" procesowi
podejmowania decyzji. Rwnoczenie za sowa emocjonalne
wywouj w i k s z reakcj w mzgu ni sowa neutralne. co jest
166
odzwierciedleniem stosunkowo duej iloci informacji zawartej w tych

pierwszych.
Pewien psychopatyczny zabjca, poproszony przez dziennikark o wyjanienie motyww
swoich zbrodni, zamiast odpowiedzie, zacz obrazowo opisywa kilka szcze- golnie
brutalnych morderstw, za ktre go skazano. Mwi z oywieniem, ale beznamitnie, jak gdyby
relacjonowa mecz bejsbolu. Z pocztku dziennikarka staraa si zachowa obiektywn
postaw i wykazywa czysto zawodowe zainteresowanie. Kiedy jednak wyraz twarzy
ostatecznie zdradzi jej oburzenie, wizie przerwa w p sowa i stwierdzi): Tak, to byo
bardzo ze. Czuj si naprawd podle. Musiaem wtedy by chwilowo niepoczytalny".
Jak wikszo ludzi, psychopaci niekiedy mwi i postpuj tak, aby wywrze wra- zenie
lub wywofa szok. Jednak z powodu swoich wtych dozna emocjonalnych nie potrafi
intuicyjnie rozpozna, jak ich sowa oddziauj na innych. Wykorzystuj wic reakcje suchaczy
jako telepromptery", ktre podpowiadaj, jak p o w i n n i czu si w konkretnej sytuacji.
Kiedy przeprowadzilimy ten eksperyment wrd winiw osoby

niebdce psychopatami wykazyway normalne reakcje - szybsze
decyzje i wicej aktywnoci mzgowej przy sowach emocjonalnych ni
przy neutralnych - natomiast psychopaci zachowywali si nietypowo:
na s o w a e m o c j o n a l n e r e a g o w a l i
13910
t a k , j a k b y b y y n e u t r a l n e . T o niezwykle istotne odkrycie

potwierdza tez, e sowa nie maj dla psychopatw tego samego
zabarwienia emocjonalnego co dla innych. Nasze nowsze badania
przynosz dodatkowe argumenty, dowodzc, e z jakiej przyczyny
psychopatom brakuje niektrych czuciowych" skadnikw jzyka .
Owa uomno ma fascynujce konsekwencje, zwaszcza gdy
rozpatrujemy j w kontekcie spoecznych interakcji psychopaty oszustw i manipulacji niehamowanych empati czy wyrzutami sumienia. Sowa potrafi budzi w wikszoci z nas potne emocje. Na
przykad, nowotwr" przywouje nie tylko kliniczny opis choroby i jej
symptomw, lecz take strach, a moe i niepokojce wyobraenie nas
10 -T.
Tame, s. 36-37.
167
samych jako chorych na raka. Dla psychopatw jednak sowo jest tylko
sowem.
Dian Downs w ksice, w ktrej przedstawia wasny punkt
widzenia na tragiczny los swoich dzieci, okrela swoje zwizki z mczyznami jako pozbawione mioci, motywowane tylko seksem141. W
listach adresowanych do Roberta Bertaluccini (Berta"), listonosza
zatrudnionego przez ten sam co ona urzd pocztowy, Downs pisze o
swoich obietnicach wiecznej mioci, wiecznego oddania i przysigach:
nikt inny na wiecie nigdy mnie nie dotknie. Bya to gra, ktr
prowadziam z mczyznami. A najlepiej wychodzia
Techniki obrazowania mzgu daj nam nadziej na nowe ustalenia dotyczce emocjonalnego
ycia psychopatw. W ramach wsplnego programu badawczego orodkw iyit, Sinai Medical
Center i Bronx VA Medical Center w Nowym Jorku, prowadzonego pod kierownictwem
psychiatry Joann Intrator, zaczlimy ostatnio otrzymywa obrazy mzgu osb normalnych i
psychopatw podczas wykonywania rozmaitych zada, Wstpne wnioski z pilotaowego
projektu (przedstawione na dorocznym posiedzeniu Society for Biological Psychiatry i
American Psychiatrie Association w San Francisco w maju 1993) wskazuj, e w trakcie
przetwarzania wyrazw o adunku emocjonalnym psychopaci prawdopodobnie nie uywaj
tych samych obszarw mzgu co osoby normalne. Jeli nasze wyniki si powtrz, take w
odniesieniu do innych emocjonalnych informacji, zyskamy podstawy do przypuszcze, e
psychopaci albo posuguj si odmiennymi ni normalne strategiami przetwarzania materiau o
emocjonalnym charakterze, albo maj odmiennie zorganizowane procesy mzgowe. W obu
wypadkach bdziemy znacznie blisi zrozumienia sekretu psychopatii ni obecnie.
,142
mi z Bertem" **". Ju po ataku na dzieci Downs nawizaa romans z

Jasonem Reddingiem. Komentowaa: Bert by w przeszoci, a Ja- son
w teraniejszoci. Owszem, saam listy do Berta, opowiadajc mu, jak
bardzo go kocham, e jest dla mnie jedynym mczyzn na wiecie.
[...] Gdy przesta przyjmowa listy, przechowywaam je w notatniku,
co wieczr dodajc now wiadomo, zwykle o dugoci akapitu lub
dwch, czasem jednej strony. Wiadomoci byy te same, tyle e
inaczej ujte: Kocham ci, Bert, dlaczego ci tu nie ma, jeste mi
168
potrzebny, mj jedyny. [...] Robiam sobie drinka 1 pisaam do Berta

puste sowa mioci, zanurzajc si w gorcej kpieli w pianie. [...]
Mylaam o Bercie. [...] Kilka minut pniej Jason puka do drzwi, a
kiedy zbiegaam do niego, myli o Bercie ulatyway mi z gowy"1 13.
Puste sowa mioci" byy dla Dian rdem dumy, jak gdyby
zaplanowaa je i wykorzystywaa w konkretnym celu. Ale podobnie
jak sowa innych psychopatw, je j s o w a m i o c i m u s i a y
b y p u s t e , poniewa Dian nie potrafia wypeni ich
prawdziwym uczuciem.
Pisaem wczeniej o roli rozmowy ze sob" w rozwoju i dziaaniu
sumienia. To wanie myli, obrazy i wewntrzny dialog obdarzone
a d u n k i e m e m o c j o n a l n y m czyni sumienie skutecznym,
tumacz jego potny wpyw na nasze zachowanie oraz wywouj
poczucie winy i skruch. Psychopaci nie potrafi tego zrozumie.
Sumienie jest dla nich intelektualn wiadomoci regu
wymylonych przez innych - wiadomoci pustych sw. Brak tu
emocji niezbdnych do nadania reguom mocy. Pytanie brzmi:
dlaczego?
>
Sfst&spe&l
C9&& 2-
Najbardziej osawionym i potpianym przestpc kanadyjskim jest Clifford Olson, seryjny

morderca skazany w styczniu 1982 roku na doywotnie wizienie za torturowanie i zabicie
jedenastu dziewczt i chopcw, Byy to ostatnie, najnikczemniejsze zbrodniej w szeregu
antyspoecznych i przestpczych aktw, ktrych Olson zacz si dopuszcza j ju we
wczesnym dziecistwie. Chocia niektrzy psychopaci nie zachowuj si brutalnie, a niewielu
wykazuje a tak brutalno, Olson jest prototypowym psychopat.
Spjrzmy na urywki artykuu prasowego z okresu rozprawy Olsona: Byt fanfaro-1 nem i
arogantem, kamc i zodziejem. Byt czowiekiem brutalnym i wyjtkowo poryw- j czym. Ale
potrafi te by czarujcy i elokwentny, kiedy stara si wywrze korzystne j wraenie [..,]. Olson
by naogowym gadut [...]. Mwi przekonujco, ze swad [...]. Zawsze zmyla [...]. Byt
skoczonym kamc [...]. Cigle sprawdza granice ludzkiej; wytrzymaoci. Chcia zobaczy,
jak daleko moe si posun, zanim napotka opr ? [...]. Byt manipulatorem [...]. Olson to papla
[...]. Z czasem nauczylimy si nie wierzy ani jednemu jego sowu, bo opowiada tyle kamstw".
169
Dziennikarz, ktry rozmawia z Olsonem, wspomina: Mwi szybko, staccato [...] Przeskakiwa
z tematu n a ; temat. Wydawa si sprytny, wygadany, jak oszust prbujcy udowodni, e
jesttwar-;
dzieem
kim
wanym".
170
; relacje znajomych s dla nas cenne, pozwalaj bowiem zrozumie, jak Olsono- alo si
nakoni swoje mode, ufne ofiary do pozostania z nim sam na sam. Mog te rzuci nieco
wiata na decyzj rzdu, eby zapaci Olsonowi sto tysicy dolarw
za
wskazanie
miejsca, w ktrym ukry ciaa siedmiu spord jedenastu zabitych przez siebie osb. Opinia
publiczna przyja informacj o tym ukadzie z ogromnym oburz niem. W gazetach
pojawity si tytuy: Zabjca opacony za wskazanie zwok", Nie smak wobec wynagrodzenia
dla mordercy dzieci".

Jeszcze przez lata po procesie Olson zadawa bl rodzinom swoich ofiar, piszc do nich
listy na temat morderstw, ktre popeni na ich dzieciach. Nigdy nie okaza poczucia winy ani
alu; przeciwnie - wci narzeka na sposb, w jaki jest traktowany przez pras, system
wiziennictwa i spoteczestwo. Na sali sdowej przybiera pozy, ilekro dostrzeg w pobliu
kamer, jakby uwaa siebie nie za zbrodniarza, lecz za wan osobisto. 15 stycznia 1983
roku Vancouver Sun" donosi: Seryjny morderca Clif- ford Olson skontaktowa si z nami,
informujc, e nie jest zadowolony ze swojego zdjcia, ktre wykorzystujemy na naszych
tamach [...] i wkrtce przele nam nowsze, bardziej atrakcyjne fotografie"1"1.
Olson napisa take do kilku wydziaw kryminologii w Kanadzie, proponujc pomoc w
zorganizowaniu kursw powiconych jego osobie.
PONIEJ MINIMUM EMOCJONALNEGO

Jeli mowa psychopatw jest kontrolowana przez obie pkule mzgowe, to moliwe, e take inne procesy nadzorowane zazwyczaj
przez jedn pkul znajduj si pod obustronn kontrol. Jak wskazuj najnowsze badania laboratoryjne, chocia u wikszoci osb
doznania emocjonalne s monitorowane gwnie przez praw pkul, u psychopatw a d n a z pkul nie panuje tak naprawd uad
procesami emocji . Przyczyny nadal pozostaj tajemnic. MoH1
Cytaty pochodz z artykuw R. Oustona, Vancouver Sun" 15 stycznia 1982, raz M,
Farrow, Vancouver Sun" 14 stycznia 1982.
R. Day i S. Wong, Psychopaths process emotion in the left hemisphere, rkopis oony
do
druku.
171
emy jednak sformuowa interesujc tez, e procesy mzgowe ktre

warunkuj emocje u psychopatw, s podzielone i niewyrane, czego
rezultat stanowi pytkie i bezbarwne ycie uczuciowe.
Ted Bundy by oburzony, kiedy okrelono go jako robota bez gbi
emocjonalnej. Kompletny nonsens! - stwierdzi. - Jeli uwaaj, e w
moim yciu nie ma emocji, to si myl. Myl si cako3 46
wicie. Moje emocje s jak najbardziej bogate i rzeczywiste" . Jednak
inne jego wypowiedzi oraz powierzchowne motywy, jakimi tumaczy
swoje zbrodnicze zachowanie, wiadcz, e okrelenie byo suszne.
Jak kady psychopata, Bundy tylko mglicie pojmowa zakres swojego
uczuciowego ubstwa.
Sporo osb interesuje si popularnym prdem w psychologii, ktry
podkrela potrzeb samopoznania - nawi kontakt ze swoimi
uczuciami". Jeli chodzi o psychopatw, wiczenie to - podobnie jak
poszukiwanie witego Graala - jest skazane na porak. Psychopata
definiuje siebie bardziej przez majtek i inne widoczne oznaki sukcesu
i wadzy ni przez mio, zrozumienie dla drugiego czowieka i
wspczucie, ktre s pojciami abstrakcyjnymi i niewiele dla niego
znacz.
UWAGA NA GESTYKULACJ
Warto obserwowa sposb, w jaki nasz rozmwca porusza rkami czyni to rzadko czy nieprzerwanie i gwatownie? Czy gestykulacja
uatwia nam zrozumienie wypowiedzi? Niektre gesty s pomocne,
poniewa uwydatniaj wypowiadane sowa - na przykad szerokie
rozoenie rk towarzyszce zdaniu To bya naprawd d u a ryba" lub
krelenie w powietrzu zarysu opisywanej osoby
Gestykulacja jednak zwykle nie przekazuje suchaczowi informacji ani
dodatkowych sensw. Gesty ekspresyjne to szybkie, drobne ruchy rk
wykonywane tylko przy mwieniu lub w przerwach midzy sowami,
172
ale nienalece do fabuy. Podobnie jak inne gesty i poruszenia,

ekspresyjna
gestykulacja
jest
niejednokrotnie
elementem
przedstawienia" odgrywanego przez mwc (szerzej przedstawi te
kwestie w nastpnym rozdziale) lub odbiciem kulturowego stylu
rozmowy. Ekspresyjne gesty wykonujemy te z innych przyczyn. Na
przykad wiele osb gestykuluje, rozmawiajc przez telefon. Skoro
mwicy jest dla suchacza niewidoczny, dlaczego porusza rkami?
Ot orodki w mzgu, ktre kontroluj mow, prawdopodobnie
kontroluj rwnie gesty wykonywane podczas mwienia. W jaki
nieznany sposb - moe przez zwikszenie oglnej aktywnoci tych
orodkw - ekspresyjne gesty najwyraniej uatwiaj porozumiewanie
si: pomagaj uj tre w sowa. Jeli wydaje nam si to dziwne,
wystarczy spojrze na gwatowne ruchy, ktre towarzysz
poszukiwaniu waciwego wyraenia. Warto take sprbowa n i e
uywa rk w trakcie rozmowy - czy nie zwiksza si wtedy liczba
zawaha, pauz i zajkni? Na og wicej te gestykulujemy,
posugujc si wyuczonym jzykiem obcym ni naszym ojczystym
jzykiem.
W
niektrych
wypadkach
czstotliwo
gestw
odzwierciedla problemy z wysowieniem myli i uczu.
Ekspresyjne gesty mog nas informowa o rozmiarach jednostek
mylowych", ktre s podstaw mowy. Jednostki mylowe bywaj
mae, odosobnione i nieskomplikowane: pojedyncze idee, sowa,
zwroty i zdania, ale te pokane i do zoone: zespoy 'dei i zda,
cae fabuy. Idee, sowa, zwroty i zdania, ktre skadaj si na due
jednostki mylowe, s na og dobrze zintegrowane, Poczone w jaki
znaczcy, spjny lub logiczny sposb tak, aby
l985,
nr 91, s. 332-350; B. Rime, L. Schiaratura, Gesture and speech, [w:] Funda- '"entals of
Nonuerbal Behauior, red. R. Feldman, B. Rime, New York 1988.
utworzy skrypt. Ekspresyjne gesty zapewne wytyczaj" jednostki

mylowe: im wiksza liczba gestw, tym mniejsze jednostki.
Najnowsze badania wskazuj, e psychopaci czciej uywaj
ekspresyjnych gestw ni normalne osoby, zwaszcza kiedy mwi o
sprawach oglnie uznawanych za e m o c j o n a l n e - na przy. klad
173
opisuj swoje uczucia wobec czonkw rodziny lub innych bliskich" .

Moemy z tego wysnu nastpujce wnioski:
Podobnie jak turysta, ktry szkoln francuszczyzn pyta w Paryu o
drog, psychopata ma problemy z wyraeniem emocjonalnych idei,
poniewa rozumie je mglicie i sabo. Pod tym wzgldem emocje s
dla psychopaty obcym, wyuczonym jzykiem.
Psychopata organizuje swoje myli i idee w niedue jednostki
mylowe i z atwoci nimi manewruje. Jest to bardzo przydatne w
mwieniu nieprawdy. Jak komentuje psycholog Paul Ek- man,
zrczni kamcy potrafi rozoy idee, pojcia i mow na czynniki
pierwsze, a potem rozmaicie je czy, niemal jak przy
149
grze w scrabble . Ale postpujc tak, naraaj na szwank cay

skrypt, ktry moe utraci swoj struktur lub sta si mniej spjny
i zintegrowany ni przy zastosowaniu wikszych jednostek
mylowych. Dlatego biegy kamca czsto posuguje si wt
prawdziw fabu", aby zachowa orientacj i ukada swoj
wypowied w sposb przekonujcy dla suchacza. Najbardziej
szczwani kamcy to ci, ktrzy zawsze lizgaj si na skraju prawdy"
J.
B. Gillstrom, R.D. Hare, Language-related hand gestures in psychopaths, Jour nal of
Persoriality Disorders" 1988, nr 2, s. 21-27; zob. take B. Rime, H. Bouvy, B. Leborgne i F.
Rouillon, Psychopathy and nonuerbal behauior in an interpersonal sitiia- tion, Journal of
Abnormal Psychology" 1978, nr 87, s. 636-643.
P. Ekman, Kamstwo i jego wykrywanie..., dz. cyt. l5 J.C. Hare, A.W. Hare, Guesses at
Truth, cytat nr 329.21, [w:] R.T. Tripp, y* International Thesaurus..., dz. cyt.
NIEKOMPLETNA FABUA
Chocia psychopaci czsto kami, nie s tak wytrawnymi kamcami, za
jakich zwykle ich uwaamy. Jak wspomniaem wczeniej, ich wypowiedzi
obfituj w niekonsekwentne i sprzeczne twierdzenia. By moe
psychopata grywa w intelektualne scrabble, ale niekiedy czyni to
174
kiepsko, poniewa nie umie czy elementw w spjn cao;

tworzona przez niego fabua jest niekompletna i urywana.
Przypomnijmy sobie cytowanego w tym rozdziale winia, ktry
mwi, e nigdy nie postpi brutalnie, ale raz musia kogo zabi.
Interpretujemy to jako wypowied wewntrznie sprzeczn, poniewa
traktujemy j jako pojedyncz jednostk mylow. Wizie natomiast
mg w niej zawrze dwie niezalene jednostki: Nigdy nie popeniem
brutalnego przestpstwa" i Raz kogo zabiem". Wikszo z nas
potrafi czy idee tak, e s zgodne z jakim podstawowym tematem,
ale psychopaci najwyraniej maj z tym problemy. Pomaga to
zrozumie przedziwne niekonsekwencje i sprzecznoci, ktre czsto
pojawiaj si w ich wypowiedziach, i moe rwnie tumaczy ich
neologizmy (zestawianie sylab w sposb, ktry wydaje im si logiczny,
ale dla innych jest absolutnie bdny).
Sytuacja taka przypomina film, w ktrym jedna scena odbywa si
przy duym zachmurzeniu, a druga - rzekomo nastpujca kilka minut
pniej - w penym socu. Niewtpliwie sceny nie byy krcone w ten
sam dzie, a reyser nie zauway rnicy przy montau. Niektrzy
widzowie - podobnie jak niektre ofiary psychopatw - nie dostrzeg
tu adnej sprzecznoci, zwaszcza jeli bd zaabsorbowani akcj
filmu.
Jeszcze inna obserwacja dotyczca sposobu mwienia psychopatw:
ich jednostki mylowe s nie tylko niedue, lecz take
dwuwymiarowe, pozbawione emocjonalnych sensw. Wikszo z nas
dobiera sowa, kierujc si zarwno ich znaczeniem sownikowym, jak
i konotacjami uczuciowymi. Psychopata natomiast n'e musi
przeprowadza tak starannej selekcji, bo jego sowa nie
s obcione adunkiem emocjonalnym i mog by wykorzys wane
w zdumiewajcy dla nas sposb.
Na przykad psychopata nie widzi niczego niewaciwego w mwieniu kobiecie kocham ci" tu po tym, kiedy j pobi, lub w tumaczeniu komu: Musiaem jej przyoy, eby nauczya si dyscypliny, ale wie, e j kocham". Dla wikszoci z nas te dwa wyda-
175
rzenia (wyznanie mioci i pobicie) byyby logicznym i afektywnyabsurdem.

A oto zadziwiajca wypowied czowieka (z wysokim wynikiem na
Skali Obserwacyjnej...), ktry odsiadywa trzyletni wyrok za kradzie i
oszustwo - podstpem nakoni owdowia matk do zacignicia
kredytu hipotecznego w wysokoci dwadziestu piciu tysicy dolarw,
ukrad pienidze i uciek, pozostawiajc j z dugiem, ktry kobieta
musi spaca ze skromnej pensji urzdniczej: Moja matka to wspaniaa
osoba, ale martwi si o ni. Zbyt ciko pracuje. Naprawd mi na niej
zaley i chc pomaga jej w yciu". Zapytany o ukradzione pienidze,
przyzna: Mam ich jeszcze troch schowanych i kiedy std wyjd,
zamierzam poszale". Zapewnienia o przywizaniu do matki byy
niezgodne nie tylko z udokumentowanym postpowaniem wobec niej,
ale take z wyjawionymi planami wykorzystania skradzionych
pienidzy. Kiedy zwrcono mu uwag na t sprzeczno, odpar: No
tak, kocham matk, ale jest ju dosy stara, a jeli sam si o siebie nie
zatroszcz, kto to zrobi?".
O CZYM TO JA...
Najnowsze badania dowodz, e wypowiedzi psychopatw s czasami
nieco dziwaczne, jako przejaw oglnej tendencji do zbaczania ze
szlaku" . Psychopata mianowicie czsto zmienia temat,
' ' S. Williamson, Cohesion i Coherence in the Speech of Psychopaths, nieopubliko- wana praca
doktorska, Uniwersytet Kolumbii Brytyjskiej, Vancouver, Kanada.
podejmuje nieoczekiwane wtki i nie umie prosto czy zwrotw i zda.
Fabua, chocia do chaotyczna, przypadkowemu suchaczowi moe
wydawa si do przyjcia. Jeden z badanych przez nas psychopatw tak
odpowiedzia na prob rozmwczyni o opis jakiego silnego doznania
emocjonalnego:
176
Och, to trudna sprawa. Mnstwo przykadw. Pamitam, e

kiedy... no... przeszedem na czerwonym wietle i nie byo
adnych samochodw, nie? Wic z czego robi afer? Gliniarz
napad na mnie bez powodu i naprawd mnie wnerwi. Waciwie nie przeszedem na czerwonym wietie. Prawdopodobnie
byo jeszcze te.., wic po co si czepia? Problem z glinami
polega na tym, e... no... zwykle prbuj udowodni swoj
wadz. Udaj twardzieli, nie? Mnie tam specjalnie na tym nie
zaley. Ja jestem bardziej typem romantyka. Jak pani myli?
Znaczy si, gdybym nie by w wizieniu... powiedzmy, e
spotkalibymy si na imprezie... eee... i chciabym si z pani
umwi, na pewno by si pani zgodzia, co?"
Sowom tym towarzyszyy zamaszyste ruchy rk i przesadna
mimika - dramatyczny popis, ktry nie pozwoli rozmwczyni dostrzec, co si dzieje. Nagranie wideo dowiodo jednak wszystkim - w
tym naszej zakopotanej badaczce - e wizie nie tylko mwi nie na
temat, ale prbowa flirtu.
Psychopaci czsto nie odpowiadaj na postawione im pytania lub
odpowiadaj wymijajco. Na przykad pewien psychopata z naszego
projektu badawczego spytany, czy miewa wahania nastrojw, odpar:
Wahania? - znaczy - niektrzy mwi, e zawsze s zdenerwowani,
ale czasem wydaj si cakiem spokojni. Wic chyba maj wahania
nastrojw. Pamitam, e kiedy... no... byem troch zdoowany i...
przyszed kumpel, i ogldalimy mecz w telewizji, i... no... zaoylimy
si o wynik, no i kumpel wygra..., 1 czuem si cholernie kiepsko".
Ponadto psychopaci niekiedy wyraaj si w sposb trudny d0
zrozumienia: Spotkaem takich dwch facetw w barze. Jeden by|
dilerem, a drugi alfonsem. Przyczepili si do mnie i daem mu p0 ryju" mwi pewien badany przez nas psychopata. Ale kto wtedy oberwa:
diler czy alfons?
Oczywicie, drobne zakcenia zdarzaj si take w rozmowach
ludzi normalnych - na og wynikaj po prostu z niedbaoci i
chwilowego rozproszenia uwagi. W wypowiedziach psychopatw
177
natomiast zakcenia s czstsze, powaniejsze i mog wskazywa na

jak uomno w organizacji procesw mentalnych - ale nie w ich
zawartoci. Wanie s p o s b czenia sw i zda, a nie ich t r e ,
wiadcz o nienormalnych cechach. Warto wspomnie, e w
wypowiedziach schizofrenikw dziwaczna jest zarwno forma, jak i
tre. Na przykad jeden z naszych badanych, ktremu pniej
postawiono diagnoz schizofrenii, tak zareagowa na pytanie: Czy
miewa pan wahania nastrojw?":
Jestem po prostu takim... zwolennikiem teorii... eee..., e ycie
jest bardzo krtkie i e jestemy tu przez krtki czas, wic... wic
i tak wszyscy umrzemy w ktrym momencie, no i... eee...
przejdziemy do zupenie nowego wymiaru i problemy tego
wiata rozwi si dla nas, i bdziemy mieli nowy zestaw
problemw i nowy zestaw radoci..., ktry z nich... eee... nie
twierdz, e dobrze orientuj si w tych sprawach".
Osobliwa i niezbyt zrozumiaa jest tu zarwno forma, jak i tre.
Przytoczona wyej odpowied psychopaty na to samo pytanie, chocia
odbiega od tematu i brzmi nieco dziwnie, moe by interpretowana jako
wymijajca lub przebiega. atwiej dostrzeemy w niej jaki sens ni w
sowach schizofrenika.
Wiadomo, e psychopaci umiej przekonujco symulowa chorob
umysow, jeli jest to dla nich korzystne. Na przykad opisywany w
drugim rozdziale wizie potrafi zaatwi sobie miejsce na oddziale
psychiatrycznym - a pniej wydosta si stamtd - zrcznie
odpowiadajc na pytania testu psychologicznego.
= Kilka lat temu twrcy hollywoodzkiego filmu penometraowego o psychopatycznym

seryjnym mordercy poprosili mnie o konsultacj. Bardzo zaleao im na wiernym oddaniu
charakteru psychopaty i starannie badali to zagadnienie. Pewnego dnia jednak zadzwoni do
mnie zdesperowany scenarzysta. Co mam zrobi, eby bohater byt i n- t e r e s u j c y ?
zapyta. - Prbuj wnikn w jego sposb mylenia, ukaza jego motywy, denia i
178
problemy tak, eby byty przekonujce dla widzw, ale nic z tego nie wychodzi. Ci faceci [dwaj
psychopaci w filmie] s zbyt do siebie podobni i w gruncie rzeczy nie kryj w sobie nic
ciekawego".
W pewnym sensie scenarzysta trafi w sedno: psychopaci w filmie i literaturze s na ogt
dwuwymiarowi, bez gbi emocjonalnej, bez pogmatwanych pragnie, konfliktw i

psychicznego zamtu, ktre sprawiaj, e nawet zwyczajni ludzie s interesujcy i
zrnicowani. Psychopaci to nieodmiennie postaci papierowe, a cho wiele wysiku wkada si
w obrazowe, krwawe i w zasadzie niepotrzebne przedstawianie ich z a c h o w a
Hannibal Lecter w Milczeniu owiec imponuje pompatyczn erudycj i przy kadej okazji
folguje swoim kanibalistycznym skonnociom - rzadko dowiadujemy si czego wicej o ich
motywacji.
Niewykluczone, e filmowe i literackie ujcia odzwierciedlaj do pewnego stopnia
rzeczywisto. Badania nad wewntrznym wiatem psychopatw ukazuj nam bezbarwny
krajobraz. yciowa filozofia tych ludzi jest zwykle banalna, niedojrzaa i pozbawiona
szczegw, ktre wzbogacaj ycie normalnych osb dorosych.
Szczeglnie wymownego przykadu zrcznoci, z jak psychopa-
C1
manipuluj dowiadczonymi psychiatrami i psychologami, dostar- Cza

napisana przez Terry'ego Ganeya ksika o Charlesie Hatcherze, ktry
zabi przynajmniej szesnacie osb, bo szuka emocjonujcych
Wrae . Oskarony o zamordowanie szecioletniego chopca, kur----------Materia i cytaty pochodz z: T. Ganey, St. Joseph's Children. A True Story of error and
fustice, New York 1989.
sowa pomidzy salami rozpraw i sdowym szpitalem psychiatry^

nym. Psychiatrzy wyznaczeni przez sd uznali go za niezdolnego do
uczestniczenia w procesie, psychiatrzy szpitalni stwierdzili
natomiast e moe w nim uczestniczy. Po dugiej serii sprzecznych
orzecze medycznych Hatcher znuy si ca zabaw i zacz
wykorzystywa swoje talenty do przechytrzenia prawnikw i sdu.
Dowody przedstawione w tym rozdziale sugeruj jednak, e nie
tylko wykazywana przez psychopat umiejtno manipulacji
utrudnia klinicystom ocen jego poczytalnoci. Rozmowa, w ktrej
psychopata wygasza sprzeczne, odbiegajce od tematu i sabo
179
powizane twierdzenia, niewtpliwie wpywa na profesjonalny

osd. Na przykad, podczas procesu Johna Wayne'a Gacy'ego przedsibiorcy z Chicago i seryjnego mordercy, ktry zabawia
chore dzieci przebrany za klauna Pogo - psychiatrzy wielokrotnie
skadali sprzeczne
153
^^k
owiadczenia Eksperci zatrudnieni przez prokuratur uznali, e

Gacy jest psychopat i czowiekiem poczytalnym, za eksperci
obrony uwaali go za psychotyka i czowieka niepoczytalnego.
Psycholog orzek, e Gacy to psychopatyczna lub antyspoeczna
osobowo z dewiacj seksualn, a jego wypowiedzi s pene
sprzecznoci, wykrtw, racjonalizacji i usprawiedliwie. Psychiatra
stwierdzi, e Gacy po prostu lubi mwi. Zapytany, czy potok
wymowy Ga- cy'ego nie obejmuje lunych skojarze, typowych dla
schizofrenii: Jeli pan Gacy przyznaje z jednej strony [...], e kogo
zabi, a z drugiej - oznajmia, e tego nie zrobi, czy jest to lune
skojarzenie?". w psychiatra odpar: Moim zdaniem, jest to
kamstwo. Moim zdaniem, [Gacy] nie pamita, co mwi
poprzedniego dnia, ponie154
wa kamie" . awa przysigych odrzucia argument o niepoczytalnoci Gacy'ego i opowiedziaa si za kar mierci.
Lune skojarzenia" Gacy'ego oraz jego sprzeczne twierdzenia i
kamstwa mog po prostu wynika z niedbaoci i braku troski o
przej153
154
Materia! i cytaty pochodz z: T. Cahill, Buried Dreams, New York 1987.

Tame,
s.
338.
180
j^ysto wypowiedzi lub by elementem strategii, ktra ma na celu

zrnylenie suchacza. W wietle materiau przedstawionego w tym rozdzia moemy jednak przypuszcza, e zachowania te s rwnie
spowodowane wadliwymi, a moe nawet zaburzonymi relacjami midzy zdarzeniami zachodzcymi w umyle a monitorowaniem wasnej
mowy - gr w umysowe scrabble bez caociowego skryptu.
Pojawia si tu wane pytanie: skoro ich wypowiedzi nieraz bywaj
osobliwe, dlaczego psychopaci s tak przekonujcy, tak atwo nami
manipuluj i popeniaj oszustwa? Dlaczego nie dostrzegamy
sprzecznoci w ich sowach? Odpowiem krtko: poniewa trudno jest
przenikn ich mask normalnoci. Ich jzykowe dziwactwa s
niekiedy zbyt subtelne, aby rozpozna je przypadkowy suchacz, a
psychopaci potrafi urzdzi wspaniale przedstawienie. Zwodzi nas
nie tre, lecz ich sposb mwienia oraz gra na naszych emocjach,
ktr uprawiaj za pomoc sw.
Kiedy niedawno wygaszaem prelekcj na uniwersytecie w Kalifornii, siedzcy na sali

jzykoznawca sformuowa tez, e pod pewnymi wzgldami psychopaci przypominaj
wprawnych gawdziarzy, Obie grupy posuguj si przejaskrawion mow ciata i przernymi
zwrotami akcji, ktre podtrzymuj zainteresowanie suchaczy. Dla niejednego suchacza
sposb opowiadania historii jest przynajmniej rwnie wany jak sama historia. Jzykoznawca
argumentowa, e w tym rozumieniu psychopaci s dobrymi gawdziarzami. Trzeba jednak
zauway, e przy opowiadaniu historii skrypt jest na ogt bardziej konsekwentny i spjny
logicznie ni skrypt wykorzystywany przez psychopat. Ponadto celem opowiadania historii jest
midzy innymi dostarczenie rozrywki i nauki, psychopata natomiast dy przede wszystkim do
wadzy i samozadowolenia.
A ZATEM S PSYCHICZNIE CHORZY?

Sprzeczne, niespjne wypowiedzi! Ubstwo emocjonalne! Jestem
Pewien, e czytelnicy zmagaj si teraz z dokuczliwym pytaniem: czy
ci ludzie s psychicznie zdrowi? Czybymy wracali do starej debaty:

albo chorzy, albo li?
Po wykadzie na temat psychopatii i mowy, ktry wygosiem
podczas psychiatrycznej konferencji na Florydzie, podszed do mnie
psychiatra sdowy i stwierdzi: Paskie badania sugeruj, e pSy.
chopaci cierpi na zaburzenia umysowe i by moe nie s tak odpowiedzialni za swoje postpowanie, jak przypuszczalimy. Do tej
pory diagnoza psychopatii bya dla wielu mordercw wyrokiem
mierci. Czy teraz to si zmieni?".
Interesujce pytanie. Jak wspominaem, psychopaci speniaj
kryteria zdrowia psychicznego obowizujce wspczenie w systemie
prawnym i psychiatrii. Rozumiej zasady spoeczne oraz
konwencjonalne znaczenie dobra i za. Potrafi kontrolowa swoje
zachowanie i s wiadomi potencjalnych konsekwencji wasnych
czynw. Ale wiedza ta niekoniecznie odstrasza ich od dziaa antyspoecznych.
Niektrzy obserwatorzy argumentuj, e psychopata wykazuje
brak umysowych i emocjonalnych mechanizmw potrzebnych do
przeksztacenia znajomoci zasad w zachowanie akceptowane przez
spoeczestwo. Jeeli - twierdz - nie potrafi rozwin w sobie sumienia, nie jest zdolny do poczucia winy i skruchy oraz ma problemy z
monitorowaniem swojego postpowania i jego wpywu na innych, to
niewtpliwie znajduje si w bardzo niekorzystnej sytuacji w
porwnaniu z wikszoci z nas. Pojmuje intelektualne reguy gry, lecz
reguy emocjonalne s dla niego niedostpne. Ta wspczesna wersja
dawnej idei niepoczytalnoci moralnej moe by cakiem sensowna z
punktu widzenia teorii, nie ma jednak znaczenia dla praktycznych
decyzji dotyczcych odpowiedzialnoci za dokonane przestpstwo.
Jestem przekonany, e psychopaci s wystarczajco wiadomi tego, co
robi, aby odpowiada za swoje czyny.
182
Rozdzia 9
MUCHY W PAJCZEJ SIECI
olicjant odsuwa si nieco, kiedy kobieta wysiada z samochodu.

Jechaa wiejsk drog z prdkoci ponad osiemdziesiciu mil
na godzin.
Zgodnie z zasadami, kierowca zatrzymany za amanie przepisw
drogowych nie powinien opuszcza pojazdu - stojcy przy
samochodzie policjant zyskuje dziki temu fizyczn przewag i
wzmacnia swj autorytet. Ale prowadzca samochd kobieta wysiada
z tak pewnoci siebie, umiechaa si tak sympatycznie. Nie jest
szczeglnie atrakcyjna, lecz jej bezporednie spojrzenie ma nieodparty
urok. Policjant prosi o prawo jazdy i nie odpowiada na prby
nawizania rozmowy - przez chwil. Ostatecznie jednak ulega
wesoym zaczepkom i wypisuje tylko ostrzeenie. Miesic temu mwi - na tym odcinku drogi miertelnie potrcono chopca". Patrzy,
jak kobieta wraca do samochodu i odjeda. Powstrzymuje si z
trudem, eby nie pomacha jej na poegnanie.
Wikszo z nas akceptuje warunki i zasady relacji midzyludzkich.
Zawsze jednak trafiaj si tacy, ktrzy wykorzystuj swoj
Powierzchowno i wdzik - naturalny lub zaaranowany - aby
nakloni innych do postpowania wedug ich woli. I za kadym
razem potrzeby i saboci ofiary" wspokrelaj wynik spotka, nia.
Na og jest on stosunkowo nieszkodliwy - ot, element szych
codziennych kontaktw.
Ale tam gdzie pojawia si psychopata, spotkanie czy si z powanym zagroeniem. Psychopaci postrzegaj interakcje spoeczne
jako zyskown okazj, wspzawodnictwo, prb si, z ktrej tylko
jedna osoba moe wyj zwycisko. Ich celem jest manipulowanie i
rabowanie - bez litoci i skruchy.
ZACZYNA SI PRZEDSTAWIENIE
Jak pisaem wczeniej, psychopaci wiele mwi, niekoniecznie jednak
s artystami sowa. Budz zainteresowanie i zwodz nas nie tyle
kunsztem jzykowym, ile odgrywanym przez siebie przestawi: niem.
Atrakcyjny wygld, nieco charyzmy, potok sw, umiejtno
rozpraszania uwagi, intuicyjne rozpoznawanie czuych punktw rozmwcy - wszystko to pomaga ukry czysto widowiskowy charakter
psychopatycznych wypowiedzi. Przystojny, elokwentny psychopal
oraz ofiara, ktra ma swoje saboci, to przeraajca kombinacja. Jeli
samo przedstawienie nie wystarcza, spraw zwykle zaatwiaj
zrcznie wykorzystane rekwizyty: sfaszowane referencje, imponujcy
samochd, drogie ubranie, budzca sympati poza.
Oczywicie, nie tylko psychopaci s zdolni do teatralnych wystpie. Wszyscy znamy ludzi, ktrzy chtnie si popisuj - ekstrawaganccy, przesadni w sowach i gestach, skonni do efekciarstwa. W
relacjach z innymi bywaj powierzchowni i nieszczerzy, starajc si
wywrze korzystne wraenie, poprawi swj wizerunek lub osign
jakie zawodowe lub polityczne cele. Jednak w odrnieniu od
psychopatw, nie pasoytuj na napotkanych osobach, wy* sysajc z
nich
yciow
energi
lub
pozbawiajc
majtku.
Spoeczestwo bazuje na zaufaniu. Zwykle bardziej zwaamy na
sowa rozmwcy ni na towarzyszce im niewerbalne sygnay:
gestykulacj, mimik, umiech, kontakt wzrokowy. Kiedy jednak nasz
rozmwca jest atrakcyjny i odgrywa sugestywne przedstawienie,
hierarchia wanoci moe si odwrci: patrzymy na widowi- gko i
nie koncentrujemy si na treci ".
Rekwizyty stosowane przez niektrych oszustw wydaj si czsto dziwaczne, nawet gupie,
nie brakuje jednak ludzi atwowiernych. Pidziesicioszecioletni Ed Lopes przez sze lat
podawa si za baptystycznego pastora, ktry odnalaz Boga w celi mierci. Twierdzi, e
przez pitnacie lat pracowa jako patny zabjca dla mafijnej organizacji Murder Inc. i wykona
dwadziecia osiem egzekucji. Ale - jak mwi swoim parafianom i innym wsplnotom religijnym
184
w stanie Waszyngton - otrzyma porad duchow od Billy'ego Grahama, a petycje trzystu

pidziesiciu funkcjonariuszy wiziennych skoniy komisj orzekajc o zwolnieniach
warunkowych do wypuszczenia go na wolno. Po niedawnym zdemaskowaniu Lopes
przyzna, e zama reguy warunkowego zwolnienia z zakadu karnego w Illinois, gdzie
odsiadywa wyrok za zamordowanie drugiej ony, miertelne pobicie innej kobiety oraz
ugodzenie noem i zaduszenie swojej dziewczyny. Jak zareagowali jego parafianie? Niektrzy
byli wstrznici, ale inni zebrali pienidze na kaucj - zdumiewajco mat sum piciu
tysicy dolarw - i popieszyli mu na pomoc. Sd szybko zmieni zdanie w sprawie kaucji i
nakaza Lopesowi powrt do wizienia, gdzie rzekomy pastor mia oczekiwa na przeniesienie
do Illinois11.
Psychopaci potrafi wprawnie posugiwa si mow ciaa i czasami

trudno jest nie ledzi ich porusze. Zwykle te wkraczaj w nasz
przestrze osobist - na przykad za pomoc intensywnego kontaktu
wzrokowego, pochylania si do przodu, podchodzenia zbyt blisko do
nas i tak dalej. Z reguy ich wystpy bywaj tak dramatyczne i
denerwujce, e pomagaj im dekoncentrowa lub zastrasza,
wywiera silne wraenie i przejmowa kontrol nad rozmwc,
odwracajc jego uwag od wypowiadanych sw. Nie sy. chaam
wszystkiego, co mwi, ale mwi przepiknie. Ma taki cudowny
umiech" - zwierzaa si pewna kobieta, ofiara badanego przez nas
psychopatycznego oszusta.
Jeden z moich dawnych wsppracownikw, uwikany w sie
namitnoci i kamstw utkan przez jego on, ktr uwaa za
psychopatk, mwi: Zamienia moje ycie w pieko, ale bez niej
jestem samotny. Zawsze robia co niesamowitego, wrcz szokujcego.
Znikaa na par miesicy i nigdy nie tumaczya, gdzie si podziewaa.
Przepucilimy mnstwo pienidzy - moje oszczdnoci, kredyt
hipoteczny na dom. Ale dziki niej czuem, e naprawd yj. Kiedy
bya w pobliu, miaem kompletny mtlik w gowie. Nie potrafiem
B, Rime, L. Schiaratura, Gesture and Speech, dz. cyt. Na

podstawie Associated Press, 8 i 10 stycznia 1992,
Rozdzia 9. Muchy w pajczej sieci
185
myle o niczym oprcz niej". Maestwo rozpado si nagle, kiedy

ona zamieszkaa z innym mczyzn, Nawet nie zostawia mi
wiadomoci" - powiedzia ze smutkiem mj kolega.
TRAFI W CZUE MIEJSCE

Jeli napotkana osoba ma w swojej psychice jakie sabe punkty,
psychopata z pewnoci odnajdzie je i wykorzysta. Ponisze przykady ilustruj niezwyk zdolno, z jak psychopaci wykrywaj
nasze czue miejsca.
Jeden z badanych przez nas psychopatw, oszust, wyzna w rozmow: W pracy najpierw oceniam klienta. Szukam punktu
zaczepienia, jakiej szczeliny, ustalam, czego klient potrzebuje, i
wtedy mu to daj. A pniej przychodzi pora spaty, z odsetkami.
Przykrcam rub".
William Bradfield, psychopatyczny nauczyciel, o ktrym wspominaem wczeniej, nigdy nie wybiera atrakcyjnych kobietr 1 Potrafi wyczu brak pewnoci siebie i samotno tak, jak
157
winia wyczuwa trufle"
YV mrocej krew w yach scenie filmu Przyldek strachu psychopatyczny bohater grany przez Roberta De Niro hipnotyzuje
swoim zachowaniem i w zasadzie uwodzi pitnastoletni dziewczyn, odwoujc si do jej ledwie rozbudzonej seksualnoci.
157
Charakterystyczne dla psychopatw jest bezwzgldne wykorzystywanie osb samotnych. Pewien badany przez nas wizie wyszukiwa w barach przygnbione kobiety. Kiedy zamieszka z jedn z nich,
przekona j, e bdzie potrzebowaa samochodu, sprzeda jej s w j za
cztery tysice dolarw, a nastpnie, zanim formalnie zaatwiono
transakcj, ulotni si szybko - samochodem, oczywicie. Kobieta bya
zbyt zaenowana, eby wnie spraw do sdu.
186
Niektrzy psychopaci, zwaszcza ci przebywajcy w wizieniach,

nawizuj kontakt ze swoimi ofiarami poprzez gazetowe kciki samotnych serc. Listy czsto prowadz do odwiedzin i - w sposb
nieunikniony - do rozczarowania i cierpienia ofiar. Kilka lat temu moja
dawna studentka, mioniczka kotw syjamskich, zamiecia
ogoszenie w takiej wanie rubryce. Dostaa sporo odpowiedzi od
winiw, w tym od psychopaty, z ktrym wczeniej rozmawiaa w
ramach naszego projektu badawczego. Jego list obfitowa w kwieciste
wyraenia i sentymentalne opisy zachodw soca, spacerw w
deszczu, wiernych uczu, pikna i tajemniczoci syjamskich kotw - a
wszystko to raco kontrastowao z udokumentowan przeszoci
tego czowieka, obfitujc w przypadki przemocy wobec mczyzn i
kobiet.
* Psychopaci bezlitonie wykorzystuj ludzk potrzeb znalezienia
celu w yciu i eruj na sabych, zagubionych i bezradnych.
J. Wambaugh, Echoes in the Darkness, dz. cyt., s. 22-23.
Jeden z naszych badanych czytywa gazetowe nekrologi, szukajc

osb w podeszym wieku, ktre wanie straciy ma lub on i
zostay same. Kiedy, podajc si za konsultanta w sprawach
aoby", przekona siedemdziesicioletni wdow, aby upowania
go do zarzdzania jej majtkiem. Plan nie wypali bo czujny pastor
z pobliskiego kocioa nabra podejrze, sprawdzi referencje
konsultanta" i odkry, e jest to oszust na zwolnieniu
warunkowym. Kobieta bya samotna i prbowaem wnie nieco
radoci w jej ycie" - owiadczy nasz badany.
Psychopaci umiej dostrzec i wykorzysta nasze kompleksy i brak
wiary w siebie. W Milczeniu owiec Thomas Harris przedstawia
wymown scen, w ktrej doktor Hannibal Lecter - rasowy
socjopata" - szybko wykrywa i wyzyskuje saby punkt agentki
Starling: jej lk przed okazaniem si pospolit".
187
Agentka Starling bya nowicjuszk w kontaktach z psychopatami,

ale nawet ludzie oswojeni z tym zaburzeniem miewaj saboci, ktre
mona wykorzysta. Prawie kady psychiatra, pracownik opieki
spoecznej, pielgniarka i psycholog zatrudnieni przez jaki czas w
szpitalu psychiatrycznym lub zakadzie karnym znaj przynajmniej
jedn osob spord personelu, ktra znalaza si w kryzysie spowodowanym przez psychopatycznego pacjenta lub winia. Pewna
pani psycholog o doskonaej reputacji (i niemal nieistniejcym yciu
towarzyskim) ucieka z psychopat powierzonym swojej pieczy.
Porzucona dwa tygodnie pniej - z oprnionym kontem bankowym i
maksymalnym obcieniem kart kredytowych, zaman karier i
zniszczonymi marzeniami o penym mioci zwizku - wyjania
dziennikarzowi, e czua pustk w yciu i po prostu ulega pochlebstwom
i
obietnicom
swojego
pacjenta.
Psychopaci wykazuj nieprzecitn zdolno do rozpoznawania i
wyzyskiwania ciepych" kobiet - takich, ktre czuj gbok
potrzeb pomagania i matkowania innym. Wiele z nich pracuje w
instytucjach wiadczcych usugi publiczne: w szpitalach, opiece
spoecznej, poradnictwie, i zwykle szuka w ludziach dobra, a
pomija lub pomniejsza ich ze cechy: Miai takie straszne
dziecistwo, potrzebuje kogo, kto go zrozumie", Sprawia kopoty,
ale mog mu pomc". Kobiety te nieraz godz si z brutalnym
traktowaniem, wierzc w swj zbawienny wpyw. W oczach
psychopaty jednak same prosz si o emocjonalne, fizyczne i
finansowe wykorzystanie.
157
jedna z moich ulubionych anegdot dotyczy psychopatycznego

winia, ktry nieustannie przyjmowa kobiece wizyty. Mia kryminaln, pen brutalnych czynw przeszo, nie by szczeglnie
przystojny ani interesujcy w rozmowie. Cechowa si natomiast
pewn cherubinkowatoci, ktra najwyraniej pocigaa wiele kobiet,
w tym pracownice wizienia. Ktra z nich skomentowaa: Trzeba mu
matkowa"; inna stwierdzia: Zawsze miaam ochot go przytuli".
188
ZABJCZA ATRAKCYJNO
Zawsze zdumiewao mnie zainteresowanie wzbudzane przez przestpcw. Przypuszczam, e wielu z nas widzi ziszczenie swoich fantazji w postpowaniu tych, ktrzy nie wahaj si przekroczy prawa.
Owe wyzwolone" dusze nieraz staj si bohaterami ludowymi lub
wzorami dla osb, ktre s zbyt bojaliwe, aby urzeczywistni swoje
rojenia o niegodziwoci". Naturalnie, wikszo ludzi starannie
dobiera sobie bohaterw. Pedofile, drobni zodzieje i szalecy mniej
nadaj si do tej roli ni buntownicy i uciekinierzy, choby tacy, jakich
ukazuj filmy Bonnie i Clyde czy Thelma i Luiza.
Chyba najdziwniejszego przykadu zabjczej atrakcyjnoci dostarczaj procesy synnych mordercw: szybko pojawia si zastp
oddanych wielbicielek, wiernych korespondentek i gorliwych zwolennikw. Szczeglnie fascynujcy okazuj si psychopatyczni seryjni
mordercy, ktrzy dokonali brutalnych zbrodni o podou seksualnym.
Ted Bundy, Kenneth Bianchi, John Wayne Gacy i Richard Ramirez, na
przykad, wywoywali prawdziwy entuzjazm w niektrych rzdach na
sali rozpraw. Rozgos mylony jest ze saw i nawet najbardziej
bezlitosny przestpca jawi si w takich okolicznociach jako znamienita
osobowo. Seryjnych mordercw czyni si teraz bohaterami
komiksw i gier planszowych, a ich podobizny umieszcza si na
kartach kolekcjonerskich, ktre dawniej rezerwowano dla wybitnych
sportowcw.
W ksice o Richardzie Ramirezie, czczcym szatana Nocnym
owcy", autor opisuje mod studentk, ktra pilnie przysuchiwaa si
rozprawom wstpnym i przesyaa Ramirezowi listy miosne i swoje
fotografie. Wspczuj mu gboko. Kiedy patrz na niego, widz
przystojnego gocia, ktry zmarnowa sobie ycie, bo nie znalaz
nikogo, kto by go poprowadzi" - wyjania' 8.
Daniel Gingras, psychopatyczny zabjca odsiadujcy w Kanadzie
trzy wyroki doywotnego wizienia za morderstwo i napa na tle
seksualnym, przekona personel wizienny do przyznania mu jednodniowej przepustki, po czym zbieg i zabi dwie osoby, zanim po-
189
nownie go schwytano. Pewna mieszkanka Kalifornii przeczytaa o tej

sprawie, nawizaa korespondencj z Gingrasem i oznajmia, e chce
wyj za niego za m. Po prostu zobaczyam jego zdjcie - powiedziaa - i ogarno mnie wspczucie".
Wikszo z nas nie bardzo potrafi zrozumie, jak mona ignorowa
potworne zbrodnie dokonane przez tych ludzi. Niewtpliwie jednak
wrd ich zwolenniczek i zwolennikw znajduje si sporo osb, ktre
pady ofiar wasnych psychicznych kompleksw. Niektre osoby
kieruj si romantyczn potrzeb nieodwzajemnionej mioci, inne
przyciga szum medialny lub atmosfera sensacji i za158
C.
Linedecker,
Night
Stalker,
New
York
1991,
s.
202-203.
190
a jeszcze inne dostrzegaj godn walki spraw - obalenie kar}'

mierci, nawrcenie grzesznika - lub wierz gboko, e popenione
zbrodnie byy nieuniknion konsekwencj strasznych przeby w
dziecistwie.
Nie tylko mczyni winni brutalnych przestpstw budz ogromne
zainteresowanie - jak dowodzi historia Lawrencii Bambenek. Bambenek
(przez rodki przekazu nazwana Bambi") to dawny krliczek
Playboya" i bya policjantka skazana za zamordowanie w Milwaukee
poprzedniej ony swojego ma. Kiedy odsiadywaa wyrok, setki osb
witoway jej urodziny na przyjciach w Grand Hotelu, a po jej
ucieczce z wizienia trzysta osb uczestniczyo w zorganizowanym z
tej okazji wiecu, machajc transparentami z napisem: Uciekaj, Bambi".
Bambenek zbiega do Kanady, gdzie wkrtce j zapano. Wystosowana
przez USA proba o ekstradycj wywoaa niekoczce si rozprawy,
odroczenia i haaliwe poparcie dla Bambenek, ktra zapewniaa, e
jest niewinn ofiar sytemu zdominowanego przez mczyzn. Jej
twierdzenie, jakoby bya uchodczyni, ktra szuka schronienia przed
amerykask niesprawiedliwoci, zostao negatywnie rozpatrzone
przez kanadyjskie wadze i Bambenek deportowano do USA.
Chocia zyskaa znaczny rozgos i bya tematem wielu artykuw
prasowych, programw telewizyjnych i kilku przychylnych jej ksigroenia,
*i~
159
zek (sama napisaa jedn z nich) , wadze Milwaukee uznay j za

bezlitosn zabjczyni, przebieg femrrie fatale. rodki masowego
przekazu przedstawiay jej histori jako wymowny przykad strategii
wykorzystaj swoje atuty", a take bezmylnego spoecznego zafascynowania urod i efektownoci. Niedawno uniewaniono jej
Poprzedni wyrok i nakazano wszczcie nowego procesu. Bambenek nie
zaprzeczya zarzutowi mniej powanego przestpstwa; na poczet
R M. Lee, Bambi. The face of a killer, The Sun" 3 listopada 1990; K. Radish, Bambi,
Run. The Beautiful Ex-Cop Conoicted of Murder Who Escaped to Freedom ar>d Won America'$
Heart, New York 1992; L. Bambenek, Woman on Trial. Toronto 1992.
wyroku zaliczono jej lata spdzone w wizieniu i wypuszczono j

wolno. Bya czstym gociem telewizyjnych talk-show.
ng
191
Dochodzenie Bambenek do sawy byo bardzo powolne w po.

rwnaniu z karier Amy Fisher, Lolity z Long Island", skazanej za
postrzelenie ony swojego rzekomego kochanka. Sprawa Fisher szybko
staa si medialnym wydarzeniem. Powicono jej trzy filmy
telewizyjne, w tym dwa prezentowane tego samego wieczoru.
Zdegustowany zawodowy" przestpca, ktry bra udzia w jednym z
naszych projektw badawczych, skomentowa: Byia nikim. Pniej
chciaa odstrzeli gow onie swojego faceta i s p a r t a c z y a robot.
A teraz wielka z niej gwiazda".
W wikszoci wypadkw to przypochlebianie si osawionym
mordercom jest stosunkowo niegrone: przestpca rzadko odnosi
korzy, a gorliwcy nie znajduj si w prawdziwym niebezpieczestwie, przynajmniej dopki obiekt ich podziwu pozostaje w wizieniu.
S nie tyle ofiarami manipulacji psychopaty, ile dobrowolnymi
uczestnikami makabrycznego taca mierci.
ZNIEKSZTACANIE RZECZYWISTOCI
160
Pomijajc ju to porednie - i na og bezpieczne - obcowanie z ciemnymi stronami ludzkiej natury, trzeba stwierdzi ze smutkiem, e
psychopaci czsto bez wikszego trudu zaspokajaj swoj potrzeb
samozadowolenia, znajduj bowiem osoby skonne odgrywa rol
ofiary. Niekiedy takie osoby po prostu nie chc przyj do wiadomoci,
e s wykorzystywane. Na przykad, m jednej z badanych
psychopatek gwatownie podwaa wiarygodno doniesie swoich
znajomych, ktrzy ostrzegali, e ona go zdradza. By przekonany o jej
szlachetnym charakterze nawet wtedy, gdy ucieka z innym mczyzn.
Zaprzeczenie to wany mechanizm psychiczny, ktry pomaga nam
eliminowa przykre informacje z naszej wiadomoci, ale moe te
zamkn nam oczy na fakty oczywiste dla otoczeniaNiektrzy ludzie s odporni na prawd, poniewa potrafi znieksztaca rzeczywisto tak, eby odpowiadaa ich wyobraeniom
192
0 p o d a n y m stanie rzeczy. Bya partnerka jednego z naszych

psychopatw postrzegaa jego przestpcze dziaania jako wiadectwo
mskoci. Patrzya na niego i widziaa urojonego, niemal idealnego
mczyzn, niezwykle wraliwego [...] czowieka czynu [...]
1 bez lku", jak mwia. Naturalnie, jej projekcje pasoway doskonale
do jego wizerunku wasnej osoby.
Kobieta, ktra rygorystycznie przestrzega tradycyjnej kobiecej roli
w relacjach z mczyzn, naraa si na prawdziw udrk, jeli wie
si z psychopat. Natomiast psychopata bdcy mem kobiety, ktra
postanowia by dobr on", wiedzie na og wygodne ycie. Dom
jest dla niego niezawodnym wsparciem, bezpieczn baz, z ktrej
realizuje swoje plany i wyrusza na poszukiwanie krtkotrwaych
romansw. Znkana ona zwykle wie, co si dzieje, lecz uwaa, e
powinna podtrzymywa swoje maestwo, zwaszcza jeli ma dzieci.
By moe wierzy, e jeli bardziej si postara albo bdzie czeka
cierpliwie, m si zmieni. Rwnoczenie za, tkwic w przyjtej przez
siebie roli, obarcza si ca win za domowe niepowodzenia.
Ignorowana przez ma, traktowana brutalnie lub zdradzana,
powtarza sobie: Doo wicej stara, zadbam o niego tak, jak nie
potrafi adna inna. A wtedy si przekona, ile dla niego znacz. Bdzie
traktowa mnie po krlewsku".
Psycholog sdowy J. Reid Meloy opowiedzia mi o nastpujcym
przypadku : psychopata (z wyszym wyksztaceniem) powanie
poturbowa swoj on. Kobieta napisaa pniej w dzienniku (ktry
udostpnia Meloyowi): Potrzeba mu troskliwej opieki. Nie byam
tak on, jak powinnam. Ale bd ni, bd, 1 przemieni ten gniew
w co dobrego i mocnego". Przywizanie do ma i do ideau lojalnej,
porzdnej" ony znieksztacio rzeczywisto w jej oczach i odebrao
jej ca pewno siebie. W (niePrywatna
rozmowa, kwiecie 1991.
W artykule Nowa ofiara oszusta", napisanym dla czasopisma New Woman" ^p^l
193
dziernika 1991 roku, Kiki Olson rozwaaa niespodziewany skutek uboczny rosncej liczby
niezamnych kobiet, ktre podejmuj prac wymagajc kwalifikacji. Samotna kobieta
na dobrym stanowisku, ktra ma - lub moe p o y c z y - o d dwch do dwudziestu
tysicy dolarw i szuka mioci i pienidzy, jest naturalnym celem oszusta". Zdaniem Josepha
D. Caseya, dyrektora wydziau do spraw przestpstw gospodarczych w biurze prokuratora
okrgowego w Filadelfii - pisaa Olson - oszust, ktry eruje na aktywnej zawodowo,
niezamnej kobiecie z pokanym dochodem, bdzie tropi swoj ofiar w uczszczanych
przez ni miejscach - barach dla singli, klubach fitness, klubach towarzyskich - gdzie
gromadz si samotne kobiety, szukajc czego wicej ni drinka, treningu czy taca. [...]
Oszust j rozpozna. Dojrzy jej podatno na atak. Na tym polega jego zawd".
Chocia oszust potrafi w kadym tumie wypatrzy kobiet, ktra bdzie dla niego
rdem pienidzy, ubra, mieszkania i wyywienia, samochodw i poyczek bankowych,
sam nie chce si odrnia od przecitnego zalotnika. Mimo wszystko, twierdzi Casey,
moemy zaoy, e kto taki jest czowiekiem przystojnym, ujmujcym, elokwentnym.
pewnym siebie, skonnym do manipulacji i bez wtpienia chwytajcym za serce".
znieksztaconej) rzeczywistoci, niestety, jest skazana na ycie pene

rozczarowa i brutalnego traktowania.
W zasadzie to samo mona powiedzie o kadej kobiecie i kadym
mczynie, ktrzy maj nisk samoocen, silnie uzaleniaj si od
innych i s niepewni wasnej tosamoci, a zawieraj blisz
znajomo z psychopat lub psychopatk. Psychopaci wietnie
potrafi wykorzystywa ludzi, ktrzy dostrzegaj w sobie jakie
fizyczne lub psychiczne niedocignicia albo czuj si w obowizku
podtrzymywa osobiste relacje bez wzgldu na to, jak bardzo s dla
nich bolesne .
' Historie kobiet zafascynowanych skazanymi zabjcami przedstawia S. Isenbergi
Women Who Love Men Who Kill, New York 1991. Psychiczne mechanizmy kieruj** tymi,
ktrzy wi si z brutalnymi ludmi, omawia J.R. Meloy, Violent AttachmentSr Norhtvale
1992.
160
JAKIE MAMY SZANSE?

Wielu czytelnikw zapewne nabrao ju przewiadczenia, e w zasadzie
nic nie mona uczyni, aby uchroni si przed napotkanymi w yciu
psychopatami. Ale chocia psychopaci niewtpliwie znajduj si w
korzystniejszej sytuacji, istniej sposoby na zminimalizowanie
powodowanych przez nich cierpie i strat (rozmaite metody
przetrwania
omawiam
w
ostatnim
rozdziale).
Rozdzia 10 RDA
PROBLEMU
- Zrozumiaam, wic nie ma sensu duej kama - powiedziaa

pani Penmark do swojej crki Rhody. - Uderzya go butem. Std
mia te lady w ksztacie pksiyca na czole i ramionach. Rhoda
odsuna si powoli, z wyrazem cierpliwej konsternacji w oczach;
pniej, rzuciwszy si na kanap, ukryia twarz w poduszce i
rozszlochaa si aonie, zerkajc na matk poprzez splecione
palce. Przedstawienie jednak nie byo przekonujce i Christine
obserwowaa swoje dziecko z nowym dla niej, obiektywnym
zainteresowaniem, mylc: Jest jeszcze amatork, ale z dnia na
dzie nabiera wprawy. Doskonali technik. Za kilka lat jej
wystpy nie bd wydaway si kabotyskie. Bdzie absolutnie
przekonujca, jestem pewna".
William March, The Bad Seed
owyszy cytat pochodzi z bestselleru opartego na szokujcy10 i

potwornym" pomyle: postaci dziecka zego od urodzenia
Ksika opowiada o maej Rhodzie Penmark, ktrej prawdziwa
natura odsania si, gdy dziewczynka morduje szkolnego kol eg?
Rozdzia 10. rda problemu
195
W tej maej byo zawsze co osobliwego, ale [rodzice] ignorowali jej

dziwactwa, liczc, e z wiekiem upodobni si do innych dzieci, cho nigdy to
nie nastpio; pniej, kiedy miaa sze lat i mieszkali w Baltimore, zapisali
j do nowoczesnej szkoy o doskonaej reputacji, lecz po roku dyrektorka
poprosia ich o zabranie dziecka. Pani Penmark przysza po wyjanienie i
dyrektorka, z oczami utkwionymi w zoto-srebrnym koniku morskim
wpitym w klapi jasnoszarego paszcza pani Penmark, oznajmia szorstko
- jakby ju dawno wyczerpay jej si cierpliwo i uprzejmo - e Rhoda
jest samowystarczalnym, trudnym i nieczuym dzieckiem, ktre kieruje si

wasnymi zasadami, a nie zasadami otoczenia. Jest wprawn i przekonujc kamczuch, co szybko odkryli. Pod pewnymi wzgldami wydaje
si znacznie dojrzalsza ni przecitne dziecko, pod innymi za prawie si nie
rozwina. [...] Wszystko to jednak miao niky wpyw na decyzj szkoy:
prawdziwym powodem usunicia Rhody jest to, e okazaa si zwykym,
cho wcale zrcznym, zodziejaszkiem. [...] nie przejawia skruchy i lku
typowych dla dziecistwa; nie jest te, oczywicie, zdolna do cieplejszych
uczu, bo troszczy si wycznie o siebie102.
Historia opowiadana przez Marcha dotyczy gwnie matki Rhody,

Christine Penmark, i jest histori poczucia winy. Christine, zmusiwszy
si do ujrzenia prawdziwej, psychopatycznej natury swojej crki, stawia
sobie dramatyczne pytanie: dlaczego w stosunkowo spokojnej,
uporzdkowanej, penej mioci i obiecujcej atmosferze rodzinnego
domu, jaki stworzya ze swoim troskliwym mem, Wyrosa maa
morderczyni?
Jakkolwiek wstrzsajca, powie Marcha wiernie oddaje rzeczywisto. Rodzice psychopatw mog w zasadzie tylko bezradnie
patrze, jak ich dziecko poda drog egocentrycznego zaspokajania
wasnych pragnie, przekonane o swojej wszechwadzy
W. March, The Bad Seed, Hopewell 1997, s. 40-41.
pierwszorzdnym znaczeniu. Rozpaczliwie szukaj pomocy u roz

maitych psychologw i terapeutw, ale nic nie przynosi poprawy
i
162 "
196
Zdumienie i bl stopniowo zastpuj oczekiwan rado z dziecka i

wci powraca dokuczliwe pytanie: W czym popenilimy bd?"
MODZI PSYCHOPACI
Idea psychopatii w dziecistwie wydaje si wielu osobom nie do
przyjcia. Przekonalimy si jednak, e pierwsze oznaki tego zaburzenia
osobowoci pojawiaj si ju u maych dzieci. Pewna matka, ktra
przeczytaa w prasie o moich badaniach, napisaa do mnie w wyranej
desperacji: Syn zawsze by krnbrny i zamknity w sobie. W wieku
piciu lat ustali rnic midzy dobrem i zem: dobre jest to, na czym
go nie przyapano, ze jest to, za co nie unikn odpowiedzialnoci.
Odtd zawsze kierowa si t zasad. Kary, rodzinne awantury, proby
i groby, wizyty w poradni, nawet prba posania go na obz
psychologiczny nie odniosy najmniejszego skutku. Syn ma teraz
pitnacie lat i by siedmiokrotnie aresztowany".
Inna matka pisaa, e s z mem zakadnikami chopca, ktrego
adoptowali przed kilkoma laty. Odkd nabra samodzielnoci i dostrzeg
swj talent do manipulacji i zastraszania, sta si gwnym aktorem w
chaotycznym i rozdzierajcym rodzinnym dramacie. Kobieta wanie
urodzia dziecko i oboje z mem bali si o jego bezpieczestwo w
obecnoci adoptowanego syna .
Wielu ludzi wzbrania si przed stosowaniem terminu p s y c h o p a t a wobec dziecka. Wspominaj o etycznych i praktycznych problemach zwizanych z okrelaniem dzieci pejoratywn nazw. Kliniczne dowiadczenie i empiryczne badania dowodz jednak, e
Historie o adoptowanych dzieciach, ktre wprowadzaj zamt do swoich nCr wych
rodzin, nie s czym niezwykym. Wikszo wzmianek o wczesnych objawach psychopatii
pochodzi jednak od biologicznych rodzicw.
podwaliny tego zaburzenia mona znale ju u bardzo modych osb.

Psychopatia nie powstaje nagle, bez ostrzeenia, u dorosych.
7vviastuny profilu opisanego w poprzednich rozdziaach pojawiaj

,
197
164
si we wczesnym okresie ycia .

Jak wskazuj ustalenia kliniczne i zasyszane wiadectwa, rodzice,
ktrych dzieci zdiagnozowano jako psychopatw, w wikszoci
uwiadamiali sobie, e dzieje si co niedobrego, jeszcze zanim dziecko
poszo do szkoy. Chocia wszystkie dzieci zaczynaj swj rozwj
nieskrpowane zasadami przyjtymi w spoeczestwie, niektre na
zawsze pozostaj odporne na proces uspoeczniania. S w niewytumaczalny sposb inne" - bardziej samowolne, krnbrne, agresywne i
skonne do kamstwa, niechtne bliszym kontaktom, mniej podatne na
wpywy i nauk, gotowe wystawia tolerancj otoczenia na cik
prb. Wymienione poniej cechy wiadcz o odstpstwie od
normalnego rozwoju w pierwszych latach edukacji:
uporczywe, niewymuszone i z pozoru bezmylne kamstwa
wyrana obojtno wobec cudzych uczu, oczekiwa i cierpie lub
niezdolno do ich rozumienia
buntownicza postawa wobec rodzicw, nauczycieli i wszelkich regu
nieustanne powodowanie problemw i niewraliwo na nagany
czy grob kary
drobne kradziee w szkole i domu
ciga agresja, terroryzowanie sabszych, bjki
uporczywe wagarowanie, pne chodzenie spa, znikanie z domu
skonno do maltretowania lub zabijania zwierzt
wczesne eksperymenty z seksem
wandalizm i podpalenia.
ifij
Obserwacyjne badania nad rozwojem psychopatii i aspoecznych zachowa od
dziecistwa do dorosoci przedstawiaj midzy innymi L.N. Robins Deuiant Children Grow
Up, Baltimore 1966; D. Farrington, Antisocialpersonality from childhood to adult- hod, The
Psychologist" 1991, nr 4, s. 389-394.
Rodzice takich dzieci nieustannie zadaj sobie pytanie: Co jesz.

cze?". Pewna matka, absolwentka socjologii, opowiadaa mi, e jej crka
- ktr bd nazywa Susan:
198
prbowaa utopi swojego kotka w muszli klozetowej. Zjawiam

si, kiedy zamierzaa znw spuci wod, i wydawaa si cakiem
niewzruszona, moe troch zagniewana tym, e j przyapaam.
Wspomniaam o tym mowi, a kiedy zapyta o to [Susan], ze
spokojem owiadczya, e nic takiego si nie zdarzyo. [...] Nie
bylimy w stanie si do niej zbliy, nawet kiedy bya zupenie
maa. Zawsze chciaa narzuci nam swoj wol i jeli nie moga
osign tego przymilnoci, urzdzaa dzikie awantury.
Kamaa, nawet wiedzc, e znamy prawd. [...] Kiedy miaa
siedem lat, urodzi nam si syn i [Susan] bez przerwy dokuczaa
mu w okrutny sposb. Na przykad zabieraa mu butelk,
dotykaa mu warg czubkiem smoczka i odsuwaa si natychmiast,
kiedy usiowa ssa. [...] Skoczya ju trzynacie lat i cho czasem
przybiera sodk, skruszon poz, zwykle przysparza nam
mnstwa cierpie. Wagaruje, jest aktywna seksualnie i prbuje
kra mi pienidze z torebki".
ZABURZENIA ZACHOWANIA I PSYCHOPATIA U

NASTOLATKW
DSM-IV, diagnostyczna biblia" Amerykaskiego Towarzystwa
Psychiatrycznego, nie notuje kategorii, ktra w peni uwzgldniaaby
psychopatyczn osobowo u dzieci i modziey. Opisuje natomiast
klas destrukcyjnych zaburze zachowania - destrukcyjnych spoecznie
i czsto bardziej niepokojcych otoczenie ni osob z zaburzeniami.
Podane s tam trzy nakadajce si na siebie podklasy:
0 z e s p n a d p o b u d l i w o c i p s y c h o r u c h o w e j , ktry
charakteryzuje si nieodpowiednim rozwojowo stopniem nieuwagi,
impulsywnoci i nadpobudliwoci
199
z a b u r z e n i e z a c h o w a n i a - wzorzec uporczywych zachowa,

ktre naruszaj podstawowe prawa innych osb i waniejsze
spoeczne normy lub zasady odpowiednie dla tego przedziau
wiekowego
z a b u r z e n i a b u n t o w n i c z o-n i e p o s u s z n e - wzorzec
negatywnych, nieprzyjaznych i aroganckich zachowa bez powanego naruszania podstawowych praw innych osb, ktre
charakteryzuje zaburzenie zachowania.
adna z tych kategorii diagnostycznych nie jest cakowicie trafna w
odniesieniu do modych psychopatw. Najblisza wydaje si kategoria
zaburzenia zachowania, nie ujmuje jednak emocjonalnych,
poznawczych i interpersonalnych cech osobowociowych - egocentryzmu, braku empatii, poczucia winy i skruchy i tak dalej - istotnych
dla diagnozowania psychopatii. Wikszo dorosych psychopatw
zapewne speniaa w modoci kryteria zaburzenia zachowania, ale
wikszo dzieci z zaburzeniem zachowania n i e bdzie psychopatami
w dorosym yciu. Istnieje natomiast podklasa zaburzenia zachowania sabe wizi spoeczne, niski poziom lku, wysoki poziom agresji i inne
cechy psychopatyczne" - ktra jest tosama z zaburzeniem
definiowanym i diagnozowanym za pomoc Skali Obserwacyjnej
Skonnoci Psychopatycznych u dorosych' .
Bardziej wymownych dowodw na psychopati u dzieci dostarczaj
badania przeprowadzone niedawno w dwch orodkach poPrzegld literatury przedmiotu przedstawiaj B. Lahey, K. McBurnett, R. Loe- ker, E.
Hart, Psychobiology of Conduct Disorder, [w:] Conduct Disorders in Children and Adolescents.
Assessments and Interoentions, red. G.P. Sholevar, Washington 1995.
radnictwa psychologicznego w Alabamie i Kalifornii " . Dzieci, gwnie

chopcy w wieku od szeciu do trzynastu lat, trafiy do poradni z
powodu rnych problemw emocjonalnych, edukacyjnych i wychowawczych. Uczeni - pod kierownictwem Paula Fricka z uniwer-
200
sytetu w Alabamie - oparli badania na Skali Obserwacyjnej Skonnoci

Psychopatycznych, oceniajc kade z dzieci pod wzgldem cech
osobowociowych i zachowa, ktre opisaem w rozdziaach trzecim i
czwartym. Zidentyfikowano grup dzieci, ktre wykazyway cechy
emocjonalno-interpersonalne i spoecznie dewiacyjne zachowania
bardzo zblione do wzorca charakterystycznego dla dorosych
psychopatw. Dla badaczy zaangaowanych w ten projekt - oraz dla
niezliczonych rodzicw, zdezorientowanych i zrozpaczonych dziecica psychopatia staa si ponur rzeczywistoci.
TRUDNE WYZWANIE: JAK REAGOWA?

Wikszo dzieci, ktre wykazuj psychopatyczne skonnoci, wczenie
zwraca na siebie uwag nauczycieli i psychologw. Jest niezwykle
wane, aby pracownicy szk i poradni rozumieli natur problemu, z
ktrym si mierz. Jeli ich interwencja ma przynie jakikolwiek
pozytywny skutek, powinna nastpi we wczesnym dziecistwie.
Kiedy przyszy psychopata wkracza w wiek dojrzewania, szanse na
zmian wzorca zachowa s ju nike.
Niestety, wielu nauczycieli i psychologw, ktrzy maj do czynienia
z takimi dziemi, nie stawia czoa wyzwaniu - z rozmaitych przyczyn.
Niektrzy, decydujc si na podejcie czysto behawiory- styczne, wol
leczy konkretne zachowania: agresj, nieuczciwo i tak dalej, a nie
zaburzenie osobowoci z typowym dla niego splotem cech i
symptomw. Inni obawiaj si dugoterminowych konUl Badania te opisano szczegowo [w:] P.j. Frick, B.S. 0'Brien, J.A. Wooton, K. McBurnett,
Psychopathy and conduct prohlems in children, Journal of Abiiormal Psychology" 1994, nr
103, s. 700-707.
grocych dzieciom lub nastolatkom, u ktrych zdiagnozowano

zaburzenie uwaane powszechnie za nieuleczalne. Jeszcze innym
trudno jest uwierzy, e cechy i postawy, ktre widz u swoich
modych podopiecznych, nie s jedynie przejaskrawionymi formami
sekwencji
201
normalnego zachowania, skutkiem niewaciwej opieki rodzicielskiej

lub niepodanego warunkowania spoecznego, a zatem nie poddaj si
terapii. Wszystkie dzieci s w pewnej mierze egocentryczne, skonne do
manipulacji i kamstwa, co po prostu wynika z ich niedojrzaoci argumentuj psychologowie, wywoujc niema konsternacj wrd
rodzicw zmagajcych si z problemem, ktry nie zanika, a nawet si
pogbia.
Zgadzam si, e nadawanie psychologicznych etykietek dzieciom - i
dorosym - nie powinno by traktowane jako bahostka. By moe
najwikszym zagroeniem jest tu samospeniajca si przepowiednia":
dziecko uznane za trudne" dopasowuje si z czasem do szablonu,
otoczenie za - nauczyciele, rodzice, znajomi - przyczyniaj si do tego,
niewiadomie komunikujc swoje negatywne oczekiwania.
Nawet jeli uyte metody speniaj przyjte standardy naukowe,
przy adnej diagnozie nie mona wykluczy bdu i niewaciwego jej
zastosowania przez niedbaych lub niekompetentnych klinicystw.
Czytaem o dziewczynie, u ktrej psychiatra rozpozna schizofreni. Jak
si pniej okazao, dziewczyna bya godzona przez rodzicw, a kiedy
zapewniono jej odpowiedni opiek, jej stan radykalnie si poprawi. W
setkach innych znanych przypadkw - i zapewne w niezliczonych
przypadkach nieujawnionych - bdna diagnoza psychiatryczna
wywara olbrzymi wpyw na losy pacjenta. atwo te jest sobie
wyobrazi, e konsekwencje te znacznie si pogbiaj, jeli z powodu
zej diagnozy nie zauwaono innych, uleczalnych problemw.
Z drugiej strony, n i e r o z p o z n a n i e , e dziecko wykazuje wiele
lub wikszo cech osobowociowych, ktre definiuj psychopat, moe
skaza rodzicw na niekoczce si wizyty u nauczycieli, psychiatrw i
psychologw w daremnym poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, co
zego dzieje si z ich dzieckiem i z n i m i sam y m i . Moe te
prowadzi do serii niewaciwych terapii i interwencji, a wszystko to
przy dotkliwych kosztach finansowych i emocjonalnych.
Jeli trudno nam jest stosowa oficjalny termin diagnostyczny w
odniesieniu do dzieci, nie rbmy tego. Nie zapominajmy jednak o
202
rzeczywistym problemie: syndromie cech osobowociowych i zachowa, ktry zapowiada dugotrwae kopoty - bez wzgldu na to, jak
go nazwiemy.
JASON
Niedawno posuylimy si wersj Skali Obserwacyjnej Skonnoci
Psychopatycznych w trakcie badania grupy modych przestpcw,
chopcw w wieku od trzynastu do osiemnastu lat. Ich przecitny
wynik by w y s z y ni wynik uzyskiwany przez dorosych kryminalistw, a ponad 25% mona byo okreli mianem psychopatw,
zgodnie z przyjtymi kryteriami. Szczeglnie zaniepokoio nas
odkrycie, e w czowce grupy znalaz si chopiec zaledwie trzynastoletni. Jason zacz popenia powane przestpstwa - wamania,
kradziee, napady na modsze dzieci - p r z e d u k o c z e n i e m
s z e c i u l a t . Pod wzgldem ldinicznych symptomw i zachowania
nie rni si od znanych nam brutalnych dorosych psychopatw - z
jednym ciekawym wyjtkiem: opowiadajc o swoich pogldach i
postawie, by bardziej otwarty i bezporedni, mniej powcigliwy i
nieszczery. Jego sowa budziy groz.
Zapytany, dlaczego dokonuje przestpstw, w chopiec ze stabilnej,
inteligenckiej rodziny opar: Bo lubi. Starzy szalej, kiedy wpadam w
kopoty, ale mam to gdzie, dopki dobrze si bawi- Zawsze byem
oryginalny". O innych ludziach, take swoich ofiarach, mwi: Chcecie
zna prawd? Zrobiliby mnie w jajo, gdyby rnogi, tylko e jestem
szybszy". Chtnie atakowa bezdomnych, a zwaszcza cioty",
lumpiary" i dzieciaki na gigancie", bo s do tego przyzwyczajone.
Nie lec skary si glinom. [...] Jeden gociu, z ktrym si pobiem,
wycign kos i wziem mu j, i wsadziem mu w oko. Gania naokoo
i wrzeszcza. Co za palant!".
Jeszcze zanim rozpocz nauk w szkole, regularnie okrada rodzicw i pobliskie sklepy oraz terroryzowa inne dzieci, aby zdoby ich
203
sodycze i zabawki. Czsto unika kopotw, kamic: Patrzyem prosto

w oczy i wciskaem ludziom kit. wietna sprawa. Nadal to robi. Stara
dawaa si nabra przez dugi czas".
Nie ulega wtpliwoci, e spoeczestwo bdzie miao powane
problemy z Jasonem. Nie jest to nastolatek, ktrego motywy i zachowanie mona atwo wytumaczy - nie jest niezrwnowaony
emocjonalnie, nie wykazuje urazw neurologicznych, nie pochodzi ze
spoecznie lub fizycznie niesprzyjajcego rodowiska. Niestety, kady
pracownik orodkw poradnictwa dla dzieci i modziey, opieki nad
modzie, organizacji spoecznych, domw poprawczych i systemu
sdownictwa karnego zna kogo, kto bardzo przypomina Jasona. Od
stuleci pytania pozostaj te same:
Jak zrozumie takie dzieci?
Jak spoeczestwo powinno reagowa i chroni siebie, rwnoczenie
chronic prawa obywatelskie tych modych osb?
Teraz, kiedy pogbiaj si symptomy rozpadu spoeczestwa, nie
moemy duej pozwoli sobie na ignorowanie psychopatii
wystpujcej u niektrych dzieci. P wieku temu Hervey Cleckley 1
Robert Lindner alarmowali, e niedostrzeganie psychopatw yjcych
pord nas ju wywoao kryzys spoeczny. Dzisiaj nasze instytucje
publiczne - szkoy, sdy, szpitale psychiatryczne - codziennie na setki
sposobw zmagaj si z tym kryzysem, ale realno psychopatii wci
pozostaje niezauwaona. Nasz jedyn nadziej jest jak najszybsze
wykorzystanie wiedzy o tym zaburzeniu W przeciwnym razie nadal
bdziemy stosowa plaster jako antidotum na chorob zagraajc
yciu, a kryzys spoeczny bdzie si pogarsza! (wicej na ten temat w
ostatnim rozdziale).
204
PRZESTPCZO I PRZEMOC
W ostatniej dekadzie bylimy wiadkami nieubaganej i przeraajcej
tendencji: dramatycznego wzrostu przestpczoci wrd nieletnich,
grocego
obezwadnieniem
naszych
instytucji
spoecznych.
Szczeglnie niepokoi rozwj narkomanii i zwikszajca si liczba
brutalnych przestpstw - zabjstw, gwatw, rabunkw - i coraz
modszy wiek ich sprawcw. Nieustannie szokuj nas i przygnbiaj ale ju nie dziwi - doniesienia o dzieciach poniej dziesitego roku
ycia zdolnych do tego rodzaju bezmylnej przemocy, ktry dawniej by
zarezerwowany dla zatwardziaych kryminalistw.
Psycholog Rolf Loeber przypomina, e lekarze praktycy nigdy nie
osigali znacznych sukcesw w rehabilitacji modych ludzi, ktrych
antyspoeczne zachowanie byo ju zakorzenione, za terapie
powodoway na og tylko krtkotrwa popraw. Loeber podkrela
kwesti, ktr czsto przesaniaj nam doniesienia o aktach
przestpczych w naszym spoeczestwie: Wzrost poziomu upoledzenia w dziaalnoci modocianych w latach szedziesitych i
siedemdziesitych powinien rodzi obaw o zdolno czci tej
generacji do wychowania nowego pokolenia. Upoledzone metody
wychowywania dzieci to jeden z czynnikw decydujcych o tym, jak
antyspoeczne bdzie nastpne pokolenie"loB. Innymi sowy: trzymajmy
si mocno - najgorsze jeszcze przed nami.
R.Loeber, Deoelopment and Risk Factors of fuuenile Antisocial Behauior and Deli'
nquency, Clinical Psychology Review" 1990, nr 10, s. 1-41; D. Farrington, AntisocW
personality from childhood to adulthood. The Psychologist" 1991, nr 4, s. 389-394.
R.
Loeber,
Deuelopment
and
Risk
Factors...,
dz.
cyt.,
s.
3.
205
Loeber pisze, e do przestpczoci prowadz rozmaite znane drogi i

nielogicznoci, a wrcz gupot, z naszej strony byoby nie czyni
wszystkiego, co moliwe, aby zablokowa je jak najwczeniej. To samo
rozumowanie odnosi si - z jeszcze wiksz moc - do psychopatii.
Ken Magid i Carole McKelvey odwouj si do bada nad psychopati,
aby wytumaczy - przynajmniej czciowo - rosnc liczb przestpstw
wrd nieletnich ". Dla zilustrowania swoich tez przedstawiaj
niedawne nagwki gazet z caego kraju:
Nastolatek z Kolorado czeka cierpliwie, podczas gdy matka dogorywa pocita i zatuczona przez dwch jego kolegw.
Policja na Florydzie prbuje ustali, czy piciolatek zdawa sobie
spraw z konsekwencji, kiedy zrzuca trzylatka z czwartego pitra
klatki schodowej.
Policjanci z Kansas City s zszokowani czynem zazdrosnego
dwunastolatka, ktry zabi matk i modsz siostr podczas ktni o
planowane przyjcie urodzinowe.
Jedenastolatka z zamonej dzielnicy St. Louis nakazuje dziesicioletniemu koledze wynie si z jej podwrka, a kiedy chopiec nie
odchodzi, strzela do niego z broni rodzicw. Chopiec umiera w
szpitalu.
Czteroletnia dziewczynka zabija swoich braci, trzymiesiczne
blinita, rzucajc ich na podog po tym, kiedy jeden z nich
przypadkowo zadrapa j podczas zabawy.
Mgbym zacytowa dziesitki podobnych historii. Na przykad
wadze miasteczka w jednym z zachodnich stanw rozpaczliwie
K. Magid, C.A. McKelvey, HighRisk. Children Without Conscience, New York 1989.
169
szukaj sposobu na dziewiciolatka, ktry - wedug zebranych

wiadectw - gwaci i molestuje inne dzieci, groc im noem. Jest zbyt
206
mody, eby stan przed sdem, a nie mona umieci g0 w orodku

opiekuczo-wychowawczym, poniewa - jak wyjani przedstawiciel
odpowiedniej instytucji - takie kroki podejmuje si tylko wwczas, gdy
w niebezpieczestwie jest dziecko, a nie
r.
1?0
jego onary
Te straszne wydarzenia nie s skutkiem przypadku ani zwykym
przejaskrawieniem normalnych zachowa, ktre ustpi z biegiem czasu.
Staj si bardziej zrozumiae, kiedy przyjmujemy do wiadomoci, e
osobowociowe cechy psychopatii wystpuj ju w modym wieku.
wiadomo ta, jakkolwiek niepokojca, otwiera drog do bada nad
psychopati w caym okresie ycia, a jest to niezwykle wane, jeli
mamy wypracowa skuteczne metody interwencji i odkry, co sprawia,
e jedno dziecko z tym zaburzeniem wyrasta na oszusta, drugie - na
brutalnego przestpc, trzecie - na nieuczciwego biznesmena, polityka
lub adwokata, a czwarte - by moe wykazujce mniej gron
mieszank cech opisanych w rozdziaach trzecim i czwartym - na do
produktywnego czonka spoeczestwa.
RDA
Kiedy mylimy o psychopatii u dzieci, szybko dochodzimy do zasadniczego pytania: dlaczego? Jak wspominaem wczeniej, wielu
modych ludzi ulega wykolejeniu ze wzgldu na niesprzyjajce rodowisko spoeczne - brutalnych rodzicw, ubstwo, brak perspektyw
zawodowych, niewaciwe towarzystwo - ale psychopaci wydaj si
wykolejeni od samego pocztku. I znowu pada pytanie: dlaczego?
1,0
Offitials stymied by alleged rapist, Seattle Times" 21 lipca ] 992.
Niestety, mechanizmy wsptworzce osobowo psychopatyczn

wci pozostaj zagadkowe. Warto jednak rozway kilka roboczych
teorii na temat przyczyn psychopatii. Z jednej strony istnieje teza,
207
zgodnie z ktr zaburzenie to jest gwnie rezultatem czynnikw

genetycznych i biologicznych (natury), z drugiej - pogld, e
psychopatia ksztatuje si wycznie pod wpywem niekorzystnego
rodowiska spoecznego we wczesnym okresie ycia (wychowanie). Jak
zwykle bywa w takich sporach, prawda ley gdzie porodku:
psychopatyczne postawy i zachowania wynikaj zapewn e z
p o c z e n i a czynnikw biologicznych i rodowiskowych.
NATURA
Dowody na genetyczne i biologiczne podoe temperamentu, zdolno
pewnych typw uszkodzenia mzgu do wywoywania symptomw,
ktre przypominaj psychopati, i wystpowanie psychopatycznych
zachowa u dzieci dostarczaj podstaw do kilku biologicznych teorii
dotyczcych rde psychopatii.
Zgodnie z tezami socjobiologii, stosunkowo modej dyscypliny
naukowej, psychopatia jest nie tyle zaburzeniem psychicznym, ile
wyrazem pewnej uwarunkowanej genetycznie strategii roz171
rodczej . Socjobiologowie twierdz mianowicie, e jedn z naszych

najwaniejszych rl yciowych jest rozmnaanie si - przekazywanie
swoich genw nastpnemu pokoleniu. Wypeniamy to zadanie na
rozmaite sposoby. Na przykad moemy mie nieliczne potomstwo i
opiekowa si nim bardzo troskliwie, dajc mu due szanse na
przetrwanie. Moemy te mie tak wiele dzieci, e niektre z nich na
pewno przetrwaj, nawet jeli zaniedbamy je lub porzucimy.
Psychopaci - wedug socjobiologw - wybieraj kracow wersj tej
drugiej strategii: rozmnaaj si najczciej i nie troszcz si o los
potomstwa, rozprzestrzeniajc swoje geny niemal bez osobistego
zaangaowania. Dla psychopatycznych mczyzn najbardziej
skuteczn metod jest tu wspycie z wieloma partnerkami
208
seksualnymi - i szybkie ich porzucanie. Psychopata, ktry nie jest tak

atrakcyjny, eby kobiety same o niego zabiegay, najatwiej osignie
ten cel za pomoc kamstwa, manipulacji, oszustwa i faszywego
przedstawiania wasnej pozycji. Jeden z badanych przez nas psychopatw, trzydziestoletni faszerz, stale znajdywa sobie konkubiny,
poczynajc od szesnastego roku ycia. Majc luny kontakt z
kilkoma gwiazdami rocka, podawa si za ich agenta i powiernika.
Nietrudno byo mu przekona niedowiadczone piosenkarki, e
moe pomc im w karierze. O ile mi wiadomo, zamieszka
przynajmniej z omioma takimi kobietami i opuci je natychmiast,
kiedy zaszy w ci. Zapytany o swoje potomstwo, odpar: O czym
tu gada? Dzieciaki, i ju".
Socjobiologowie nie twierdz, e prowadzc ycie seksualne,
w i a d o m i e dymy do przekazania naszej puli genw. Sdz tylko,
e natura daa nam rozmaite strategie osigania tego celu, a jedn z nich
jest wanie strategia oszustwa wykorzystywana przez psychopatw.
Kiedy zapytalimy pewnego psychopat, czy nawizuje liczne kontakty
seksualne, poniewa chce mie dzieci i w ten sposb uzyska swoist
niemiertelno genetyczn", rozemia si i powiedzia: Lubi si
pieprzy, i tyle".
Postpowanie psychopatycznych kobiet rwnie odzwierciedla
strategi oszustwa: wspycie seksualne z wieloma mczyznami i brak
troski o los potomstwa. Zawsze mog mie nastpn" - powiedziaa mi
chodno pewna psychopatka, kiedy wspomniaem o jej dwuletniej crce
zakatowanej przez jednego z jej licznych koDwudziestojednoletni Terry pochodzi z zamonej i szanowanej rodziny. Starszy brat jest
lekarzem, modszy - stypendyst na drugim roku studiw. Terry odsiaduje dwuletni wyrok za
swoje pierwsze przestpstwo: seri napadw sprzed roku. Jest psychopat.
Mia - jak syszymy - stabilne ycie rodzinne, kochajcych i troskliwych rodzicw, wspaniae
perspektywy. Bracia byli uczciwi i pracowici Jerry natomiast dryfowa przez ycie, biorc, co mu
si nawino". Nadzieje i oczekiwania rodzicw znaczyy dla niego mniej ni dobra zabawa.
Mimo wszystko rodzina wspieraa go emocjonalnie i finansowo przez cay okres dojrzewania,
209
peen szalestw i zatargw z prawem - brawurowych przejadek samochodem, pijastwa - ale

bez formalnych wyrokw. Przed ukoczeniem dwudziestu lat Terry zosta ojcem dwojga dzieci i
gboko zaangaowa si w hazard i handel narkotykami, Kiedy nie mg ju wycign
pienidzy od rodzicw, zacz napada na banki. Szybko trafi do wizienia. Nie siedziabym
tutaj, gdyby starzy zachowali si, jak naley, kiedy ich potrzebowaem - mwi. - Co to za
rodzice, ktrzy pozwalaj synowi gni w takim miejscu?" Zapytany o wasne dzieci, odburkn:
Nigdy ich nie widziaem. Zdaje si, e oddano je do adopcji. Skd, u diaba, mam wiedzie!".
chankw (dwoje starszych dzieci ju wczeniej trafio do orodka

opiekuczego). Kiedy zapytaem, dlaczego chciaaby urodzi kolejne
dziecko, skoro wyranie nie zaleao jej na trzech poprzednich,
odpara: Kocham dzieci". Podobnie jak wikszo badanych przez nas
psychopatek, czynami cakowicie przeczya sowom. Psycho- patki z
reguy zaniedbuj swoje potomstwo pod wzgldem fizycznym i
emocjonalnym lub po prostu je porzucaj, przenoszc si od jednego
partnera seksualnego do drugiego. Dramatycznym przykadem jest
zachowanie Dian Downs, ktra maltretowaa, zaniedbywaa i w
kocu prbowaa zabi swoje dzieci, nawizujc rwnoczenie szereg
romansw. Staa si take zawodow" matk
.
zastpcz, gotow zaj w ci dla pienidzy

A. Rule, Smali Sacrifices, dz. cyt. Istotna jest take ksika napisana przez sam
Downs, Best Kept Secrets, dz. cyt.
Oczywicie, osoby, ktre regularnie kami i oszukuj, na og}

zostaj schwytane. Znacznie zmniejsza si wtedy ich skuteczno
wkrtce wic szukaj nastpnych partnerw, spoecznoci i miejsca
zamieszkania. Ich ruchliwy, koczowniczy tryb ycia i atwo z jak
dostosowuj si do nowych warunkw spoecznych, mona uzna za
przejaw nieustannej potrzeby wieych terenw rozrodu Jeszcze jedna
uwaga. Niewykluczone, e zdolno do oszukiwania ma warto
adaptacyjn w niektrych sektorach spoeczestwa tak skonnego do
rywalizacji jak nasze. Specyficzne cechy osobowociowe mog wic
210
niekiedy uatwia psychopatom wspinanie si po szczeblach kariery, a

nie skazywa ich na wegetacj u dou drabiny spoecznej.
Teoria socjobiologiczna uchodzi wprawdzie nieraz za intuicyjnie
przekonujc, ale trudno jest zweryfikowa j naukowo: wikszo
dowodw ma charakter poszlakowy i poredni.
Znana ju od lat teoria biologiczna gosi, e - z niejasnych przyczyn niektre struktury w mzgu psychopaty rozwijaj si
173
w anormalnie wolnym tempie ". Teza ta ma dwojakiego rodzaju

podstawy: podobiestwa midzy elektroencefalogramem dorosych
psychopatw i normalnych nastolatkw oraz podobiestwa midzy
niektrymi
charakterystycznymi
cechami
psychopaty
egocentryzmem, impulsywnoci, chci natychmiastowego zaspokojenia pragnie - i cechami dziecka. Zdaniem niektrych
uczonych, oznacza to, e psychopatia po prostu odzwierciedla
opnienie rozwojowe. Na przykad psycholog Robert Kegan z Uniwersytetu Harvarda uwaa, e za opisywan przez Cleckleya mask
zdrowia psychicznego" kryje si nie osobnik niepoczyta174
ny, lecz dziewicio- lub dziesicioletnie dziecko .

1,3 Zob. R.D. Hare, Psychopathy. Theory and Research, dz. cyt. 1" R. Kegan, The child
behind the mask: Sociopathy as dewelopmental delay, [w:l W.H. Reid, D. Dorr, J.I. Walker,
J.W. Bonner III, Unmasking the Psychopath. NeW York 1986.
S to interesujce przypuszczenia, trzeba jednak zaznaczy, e

wspomniane waciwoci fal mzgowych wi si take z sennoci
i znudzeniem wystpujcym u normalnych osb dorosych i mog
wynika nie tyle z opnionego rozwoju mzgu, ile z braku
zainteresowania stosowanymi metodami pomiaru. Wtpi ponadto,
czy egocentryzm i impulsywno u dzieci i psychopatw s
rzeczywicie takie same. Sdz, e mao kto miaby problemy z
rozpoznaniem motywacji, osobowoci i zachowa typowych dla
normalnego dziesiciolatka i typowych dla dorosego psychopaty,
nawet przy uwzgldnieniu rnicy wieku. Co waniejsze, niewielu
211
rodzicw psychopatycznego dziesiciolatka mogoby pomyli go z

jego zwyczajnym rwienikiem.
Wedug interesujcej teorii biologicznej, psychopatia jest wynikiem
wczesnego uszkodzenia lub zaburzenia czynnoci mzgu, zwaszcza
jego przedniej czci, wanej dla funkcji wyszego rzdu. Hipoteza
ta opiera si na pewnych podobiestwach w zachowaniu
psychopatw oraz pacjentw z uszkodzeniem patw czoowych:
midzy innymi sabej zdolnoci do dugoterminowego planowania,
niskiej odpornoci na frustracj, pytkich uczuciach, draliwoci i
agresywnoci,
spoecznie
niestosownym
zachowaniu
i
impulsywnoci.
Najnowsze badania jednak nie przynosz dowodw na uszko175
dzenie patw czoowych u psychopatw ". Ponadto podobiestwa

midzy psychopatami i pacjentami z uszkodzeniem piatw
czoowych mog by tylko powierzchowne, a w kadym
R.D. Hare, Performance of psychopaths on cognitiue tasks related to frontal lobe
fiwction, Journal of Abnormal Psychology" 1984, nr 93, s. 133-140; S.D. Hart, A.E. Forth, R.D.
Hare, Performance of mae psychopaths on selected neuropsychologi- cal'ests, Journal of
Abnormal Psychology" 1990, nr 99, s. 374-379; J.J. Hoffman, R-W, Hall, T.W. Bartsch, On the
relatioe importance of "Psychopathic" personality and ilcoholism on neuropsychologica!
measures of frontal lobe dysfunction, Journal of Abnormal Psychology" 1987, nr 96, s. 158-160.
razie nie waniejsze ni rnice. Mimo to niektrzy badacze

przekonuj, e jaka forma zaburzenia czynnoci pata czoowe go niekoniecznie polegajca na jego uszkodzeniu - moe tumaczy
psychopatyczn
impulsywno
i
czst
niezdolno
do
pohamowania niewaciwych zachowa . Jak wiadomo, p}aty czoowe
peni zasadnicz funkcj w regulacji zachowania, i cakiem
sensowna wydaje si hipoteza, e z jakiej przyczyny - ze wzgldu na
wadliwe cza", wczesny uraz - s niezbyt skuteczne w
regulowaniu zachowania psychopatw.
212
WYCHOWANIE
Moja ulubiona seria historyjek obrazkowych to Cahin & Iiobbes, W
pewnej historyjce poirytowany Calvin krzyczy: Dlaczego musz ju i
spa? Nigdy nie wolno mi robi tego, na co mam ochot! Jeszcze
poaujecie, jeli z tego powodu wyrosn na jakiego psychopat!".
Nikt nie wyrs na psychopat dlatego, e musia chodzi spa o
rozsdnej porze" - odpowiada ojciec. Tak - mwi Calvin - ale nie
pozwalacie mi take u tytoniu! Nigdy nie wiadomo, co moe
doprowadzi mnie do ostatecznoci!"
" Zob. E.E. Gorenstein, J.P. Newman, Disinhibitory psychopathology: A new perspectiue
and model for research, Psychological Review" 1980, nr 87, s. 301-315; J.P. Newman,
Reaction to punishment in extroverts and psychopaths. Implications for the impulsiue bchauior
of disinhibited indiuiduals, Journal of Research in Personality" 1987, nr 21, s. 464-480; A.R.
Damasio, D. Tranel, H. Damasio, Indiuiduals with sociopathic behauior caused by frontal
damage fail to respond autonomically to social stimuli, Behavioral Brain Research" 1990, nr 41,
s. 81-94.
Uszkodzenie przedniej czci mzgu moe prowadzi do zachowa, ktre przypominaj
zachowania psychopaty, midzy innymi: sabej zdolnoci do oceny i planowania,
impulsywnoci, niepodatnoci na kary i niewaciwego zachowania w towarzystwie. Ale ta
nabyta psychopatia" - wedug okrelenia niektrych badaczy - wyranie odbiega od zestawu
cech osobowociowych i zachowa definiujcych psychopati. Niemniej badania nad
pacjentami z uszkodzeniem mzgu mog dostarczy wskazwek co do natury psychopatii.
Calvin wyraa tu bodaj najpopularniejsze uoglnienie na temat

psychopatii: psychopatia jest skutkiem dowiadczonego w dziecistwie
urazu psychicznego lub niesprzyjajcych okolicznoci - ubstwa,

emocjonalnej i fizycznej deprywacji lub molestowania, odrzucenia przez
rodzicw, niekonsekwentnych metod wychowawczych i tak dalej.
Niestety, wnioski z praktyki klinicznej i bada naukowych nie s tak
rozstrzygajce. Oglnie rzecz biorc, nie znajduj jednak
przekonujcych dowodw na to, e psychopatia wynika bezporednio z
wczesnego
oddziaywania
czynnikw
spoecznych
lub
rodowiskowych. {Zdaj sobie spraw, e moje stanowisko bdzie nie
do przyjcia dla osb, ktre wyprowadzaj wszelkie antyspoeczne
213
dziaania dorosych - od drobnych kradziey do masowych mordw - z

maltretowania lub deprywacji w dziecistwie).
Zaniedbywanie i brutalne traktowanie m o g wyrzdzi dziec177
ku ogromne szkody psychiczne . Wiele dzieci z takim urazem ma niszy

iloraz inteligencji, jest bardziej skonnych do depresji, prb
samobjczych, niekontrolowanego zachowania i narkomanii, a take
przemocy i dziaa niezgodnych z prawem. W wieku przedszkolnym
zaniedbywane i maltretowane dzieci czciej ni inne wpadaj w gniew,
odmawiaj wykonania polece i wykazuj brak entuzjazmu.
Rozpoczynajc nauk w szkole, s zwykle nadpobudliwe, atwo si
rozpraszaj, nie potrafi panowa nad sob i nie ciesz si sympati
rwienikw. Nie czyni to z nich jednak psychopatw.
Nie ma wtpliwoci, e rozwizanie tych problemw dziecistwa
doprowadzioby ostatecznie do radykalnego spadku przestpJ77
Wczesne czynniki ryzyka prowadzce do problemw w dorosym yciu, w tym
przestpczoci i przemocy, omawiao wielu badaczy. Zob. na przykad: C,S. Widom, rhe Cycle
ofViolence, Science" 1989, nr 244, s. 160-66; Deuelopment of Antisocial and Prosocial Behauior,
red. D. Olweus, J. Bock, M. Radke-Yarrow, New York 1986; R- Loeber, Deuelopment and Risk
Factors, dz. cyt.; J. McCord, Parental behavior in the cycle of aggression, Psychiatry" 1988, nr
51, s. 14-23; A. Raine, Antisocial Behavior nd Social Psychophysiology, [w:] Social
Psychophysiology and Emotion. Theory and Clinical Applications, red. H.L. Wagner, New
York 1988.
czoci i innych zaburze spoecznych. Ale jest mao prawdopodobne, e

porwnywalnie zmniejszyaby si liczba psychopatw i drastyczno
ich antyspoecznego zachowania.
SODKA, STRASZNA TESS

Pewien film telewizyjny ukazuje psychologa Kena Magida podczas
pracy z szecioipletni Tess - istnym aniokiem o niewinnych,
bkitnych oczach i zabawnie szczerbatej buzi. Film skada si gwnie z
nagra sesji terapeutycznych. Opowieci o cierpieniach, jakie Tess
zadawaa w nocy swojemu modszemu bratu Benjaminowi - dopki
214
rodzice nie postanowili zamyka jej w pokoju, aby udrczony chopczyk

mg spa bezpiecznie - nie tylko wywouj groz, ale te raco
kontrastuj z naszym wyobraeniem dziecicego zachowania (imiona
dzieci zostay zmienione).
Brutalno Tess wobec Benjamina doprowadzaa nas do rozpaczy mwi dziennikarzowi przybrany ojciec dzieci. - Mylelimy z pocztku,
e Benjamin ma problemy odkowe. Okazao si, e Tess bije go w
nocy po brzuchu. Musielimy blokowa jej drzwi".
Tess wykrada noe - due i ostre", jak przyznaa. Dlaczego je
wzia, Tess?" - pyta Magid, eby zabi mamusi i Benjamina..." wyjania dziewczynka spokojnie.
Narrator filmu opowiada, jak podczas jednego z czstych napadw
wciekoci Tess chwycia Benjamina za gow i uderzaa ni o
cementow posadzk. Matka si odrywaa jej rce od brata.
- Tukam go i tukam - mwi Tess. - Nie przestawaam.
- A mylaa wtedy...? - podpowiada terapeuta.
- Mylaam, e trzeba go zabi.
Magid prosi Tess, eby opisaa, jak traktuje zwierztka.
- Wsadzam w nie szpilki. Mnstwo razy - mwi dziewczynka. Zabijam je.
Przybrani rodzice Tess i Benjamina byli przeraeni zachowaniem
crki- Szukajc wyjanienia, zbadali jej histori i odkryli, e dzieci, a
zwaszcza Tess, doznaway w swojej biologicznej rodzinie okrutnego
molestowania seksualnego, a take psychicznego i fizycznego
zaniedbywania. Magid przedstawi Tess jako wymowny - owszem,
poraajcy - przykad tego, co moe przydarzy si dziecku, ktre we
wczesnym okresie ycia nie miao silnej wizi z rodzicami lub
opiekunami. W ksice High Risk, opublikowanej po raz pierwszy w
1987 roku, argumentowa, e nieobecno takiej psychologicznej wizi
na odpowiednim etapie rozwojowym - od narodzin do ukoczenia
dwch lat - jest wan przyczyn problemw psychicznych i
wychowawczych, w tym psychopatii
215
Teorie przywizania nadal ciesz si popularnoci, w duej mierze

dlatego e wydaj si wyjanieniem" wszystkiego - od lku i depresji
przez rozszczepienie osobowoci i schizofreni do zaburze
odywiania, alkoholizmu i konfliktw z prawem. Wikszo danych
empirycznych pochodzi jednak z retrospektywnych opisw przey z
wczesnego dziecistwa, a z pewnoci nie jest to bardzo
179
wiarygodne rdo naukowe . Nie znajdujemy te mocnych dowodw
na to, e wczesne trudnoci z przywizaniem si do opiekunw maj
cokolwiek wsplnego z rozwojem psychopatii.
Wikszo czynnikw zewntrznych kojarzonych z brakiem wizi odrzucenie, deprywacja, zaniedbywanie, maltretowanie i tak dalej Magid obecnie uwaa, e psychopati warunkuj czynniki biologiczne i spoeczne
(prywata rozmowa, 22 lipca 1993).
We wpywowej pracy The Psychopatii. An Essay on the Criminal Mind, opublikowanej
w 1964 roku, William i Joan McCord przekonywali, e wan przyczyn psychopatii s
czynniki spoeczne. Ostatnio Joan McCord tak wypowiadaa si na ten temat: Zarwno
odrzucenie przez rodzicw, jak i niekonsekwentne stosowanie kar s 'czone z etiologi
psychopatii. [...] [Ale] dane miay charakter retrospektywny i zachowanie psychopaty mogo
by nie tyle skutkiem rodzicielskiego odrzucenia, ile jego powodem" - Family Sources of
Crime, referat wygoszony na posiedzeniu International Society for Research on Aggression,
Turku, lipiec 1984 ; zob. take J. McCord, Parental behauior in the cycle of aggression,
Psychiatry" 1988, nr 51, s. 14-23.
rzeczywicie miewa straszliwe skutki, a n i e k t r e z tych skutkw

mog przypomina cechy i zachowania definiujce psychopati.
Mala Tess z filmu telewizyjnego jest niewtpliwie wymownym
przykadem. Nic jednak nie wskazuje na to, e niezdolno przy.
wizywania si do opiekunw prowadzi do penej, lub niemal penej,
gamy symptomw czonych z psychopati - w tym do charakterystycznej biegoci w manipulacji i d o wyranego b r a k u
powanych objaww psychicznych obserwowanych u osb, ktre
doznay urazw emocjonalnych ze strony swojego spoecznego i fizycznego otoczenia.
216
Niektrzy badacze twierdz zatem, e psychopatia jest w y n i k i e m trudnoci z przywizaniem si do opiekunw we wczesnym
dziecistwie, moim zdaniem natomiast trudnoci te s niekied y
s y m p t o m e m psychopatii. Uwaam za prawdopodobne, e takie
dzieci nie potrafi atwo si przywizywa, a w brak wizi jest
zasadniczo skutkiem, nie przyczyn, zaburzenia.
Moliwoci tej jako nie dostrzegaj osoby, ktre uwaaj niekorzystne rodowisko lub niewaciw opiek rodzicielsk za rdo
wszelkiego za. Rodzice, ktrzy rozpaczliwie i daremnie podejmuj
starania, aby zrozumie i dobrze wychowa swojego psychopatycznego
syna lub crk, bd musieli zmaga si z podwjnie cikim
brzemieniem, jeli spoeczestwo niesusznie uzna ich za winnych
problemu. Ich dramatyczne poszukiwania odpowiedzi na pytanie, w
czym popenili bd, raczej nie oka si owocne.
MODEL INTERAKTYWNY:
NATURA I WYCHOWANIE
Jestem zwolennikiem pogldu, e psychopatia wynika ze skomplikowanej - i sabo rozumianej - wspzalenoci midzy czynnikami
biologicznymi i rodowiskowymi. Pogld ten opiera si na dowodach,
ktre wskazuj, e czynniki genetyczne warunkuj w peW' nej mierze
biologiczne podstawy funkcjonowania mzgu i zasadnicz struktur
osobowoci, co z kolei wpywa na to, jak reagujemy na yciowe
dowiadczenia i rodowisko spoeczne i jak z nimi wspdziaamy .
Elementy potrzebne do rozwoju psychopatii - w tym gboka
niezdolno do empatii i penej gamy uczu, midzy innymi strachu czciowo wywodz si zatem z natury i by moe z jakich nieznanych
nam biologicznych oddziaywa na rozwijajcy si pd i noworodka.
W rezultacie szanse na uksztatowanie sumienia i wewntrznego
mechanizmu kontroli, a take budow emocjonalnych pocze" z
innymi ulegaj znacznej redukcji.
217
Nie oznacza to, e psychopaci s skazani na niezmienn drog

rozwojow - na odgrywanie spoecznie dewiacyjnej roli. Oznacza to
natomiast, e ich biologiczne wyposaenie - surowiec, z ktrego
rodowiskowe, spoeczne i edukacyjne doznania tworz niepowtarzaln jednostk - daje wte podstawy do procesu uspoeczniania i
rozwoju sumienia. Posumy si prost analogi: garncarz ma
zasadniczy wpyw na ksztat wyrabianego naczynia (wychowanie), ale
waciwoci wyrobu zale take od rodzaju wykorzystywanej gliny
(natura) .
Wrd najnowszych prac na temat dowodw, ktre wskazuj, e rnice w inteligencji, uzdolnieniach i osobowoci wi si ze zrnicowaniem genetycznym, naley
wymieni: T.J. Bouchard, D.T. Lykken, M. McGue, N.L. Segal, A. Tellegen, Sources of human
psychological differences. The Minnesota study oftwins reared apart, Science" 1990, nr 250, s.
223-228; T.J. Bouchard, M. McGue, Genetic and rearing enuironmental influences on adult
personality. An analysis of adopted twins reared apart. Spe- cial Issue. Bioogical foundations
of personality: Euolution, behauioral genetics, and psychophysiology, Journal of
Personality" 1990, nr 58, s. 263-292; Temperament in Childhood, red. J.E. Bates, M.K. Rothbart,
New York 1989; J. Kagan, J.S. Res- nick, N. Snidman, Bioogical bases of childhood shyness,
Science" 1988, nr 240, s. 167- 171; J. Kagan, N. Snidman, Infant predictors of inhibited and
uninhibited profiles, Psychological Science" 1991, nr 2, s. 40-44. Zwizek lku z psychopati
w okresie dojrzewania omawiaj B. Lahey, K. McBurnett, R. Loeber, E. Hart, Psychobiology
of Conduct Disorder, [w:] Conduct Disorders in Children and Adolescents. Assessments and
toterventions, red. G.R Sholevar, Washington 1995.
Wnioski z bada nad rodzin, bliniactwem i adopcj wskazuj, e przestpczo 1
brutalno oglnie, a psychopatia w szczeglnoci, pozostaj pod wpywem genetycz-
Chocia psychopatia nie wynika gwnie z niewaciwej opieki

rodzicielskiej i niekorzystnych przey w dziecistwie, warunki te
peni wan funkcj w ksztatowaniu materiau dostarczonego przez
natur. Czynniki spoeczne i postawa rodzicw wpywaj na rozwj i
sposb wyraania psychopatii.
I tak, czowiek o cechach osobowoci psychopatycznej, ktry dorasta
w stabilnej rodzinie i ma dostp do pozytywnych zasobw spoecznych
i edukacyjnych, moe sta si oszustem, nieuczciwym urzdnikiem,
nieetycznym przedsibiorc, politykiem, adwokatem. Kto inny, o
podobnych cechach osobowociowych, ale pochodzcy z ubogiego lub
218
niezrwnowaonego rodowiska, moe by wczg bez pracy,

najemnikiem, brutalnym przestpc.
W obu wypadkach czynniki spoeczne i metody wychowawcze
pomagaj ksztatowa sposb w y r a a n i a psychopatii w dziaaniu,
ale w mniejszym stopniu wpywaj na niezdolno do empatii i rozwoju
sumienia. Warunkowanie spoeczne, choby intensywne, s a m o nie
wystarcza, eby wytworzy umiejtno troszczenia si o innych lub
gbokie wyczucie dobra i za. Korzystajc z wczeniejszej analogii,
moemy powiedzie, e psychopatyczna glina jest znacznie mniej
podatna na formowanie ni glina, z ktr zwykle maj do czynienia
spoeczni garncarze.
nych i biologicznych skadnikw temperamentu i s ksztatowane przez czynniki spoeczne i
rodowiskowe. Zob. na przykad: The Causes of Crime: New Biological Appro- aches, red. S.A.
Mednick, T.E. Moffitt, S.A. Stack, Cambridge 1987; R. Plomin, J.C. De- Fries, D.W. Fulker,
Natur and Nurture During Infancy and Early Childhood, Cambridge 1988; F. Sch ul singer,
Psychopathy, heredity, and environrnent, [w:] Genetics, Enuiron- ment, and Psychopathology,
red. S.A. Mednick, F. Schulsinger, J. Higgins i B. Bell, Amsterdam 1974, s. 177-195.
Szczeglnie cenne s niedawne badania nad bliniactwem, ktre przyniosy dowody na
znaczenie czynnikw genetycznych dla zespou cech osobowociowych (opisanych w
rozdziale trzecim) definiujcych psychopati (W.J- Li- vesley, K.L. Jang, D.N. Jackson, P.A.
Vernon, Genetic and Enuironmental Contributions to Dimensions of Personality Disorder,
referat wygoszony na posiedzeniu American Psychiatrie Association, Waszyngton, 2-7 maja
1992; A. Raine, Antisocial Behavior and Social Psychophysiology, [w:] Social Psychophysiology
and Emotion. Theory ond Clinical Applications, red. H.L. Wagner, New York 1988.
Wynika std wane dla systemu sdownictwa karnego spostrzeenie, e jako ycia rodzinnego zdecydowanie sabiej oddziauje na
antyspoeczne zachowania psychopatw ni na zachowania wikszoci
ludzi. W kilku prowadzonych niedawno badaniach ocenialimy
wczesny wpyw rodziny na pniejsz przestpczo osb o ce1B2
chach psychopatycznych i osb niemajcych takich cech .
Nie znalelimy dowodw na to, e pochodzenie rodzinne psychopatw rni si od pochodzenia innych przestpcw. Jak mona
219
byo oczekiwa, wikszo przestpcw wywodzi si z rodzin, ktre

borykay si z problemami.
Wrd przestpcw b e z cech psychopatycznych jako ycia
rodzinnego wizaa si cile z wiekiem, w ktrym badany zaczyna
popenia przestpstwa, oraz z charakterem tych przestpstw. Osoby
z rodzin zmagajcych si z trudnociami odpowiaday po raz
pierwszy przed sdem, majc okoo pitnastu lat, podczas gdy osoby
ze stosunkowo stabilnych rodzin trafiay na aw oskaronych
znacznie pniej, w wieku okoo dwudziestu czterech lat.
Jako ycia rodzinnego nie miaa natomiast najmniejszego wpywu
na pocztek dziaalnoci przestpczej psychopatw. Niezalenie od
tego, czy rodzina bya stabilna czy niestabilna, psychopaci
odpowiadali po raz pierwszy przed sdem przecitnie jako osoby
czternastoletnie.
Wnioski dotyczce przestpcw, ktrzy nie byli psychopatami, s
zgodne z literatur na temat przestpczoci: niekorzystny
E. De Vi ta, A.E. Forth, R.D. Hare, Psychopathy, family background, and early
referat wygoszony na posiedzeniu Canadian Psychological Association, Ottawa,
czerwiec 1990.
criminality,
wpyw rodziny przyczynia si do wczesnych konfliktw z pra_ wem.

Ale nawet udane ycie rodzinne, ktre wspiera zdrowe zachowanie u
rodzestwa, nie zniechca psychopatw do bezwzgldnego
zaspokajania wasnych pragnie.
Trzeba wspomnie o wanym wyjtku od przedstawionych tu
oglnych prawidowoci: nasze badania wskazuj, e psychopaci z
niestabilnych rodzin popeniaj znacznie wicej b r u t a l n y c h
przestpstw ni psychopaci z rodzin stabilnych, pochodzenie nie ma
natomiast wyranego wpywu na brutalno innych przestpcw.
220
Jest to zgodne z moj wczeniejsz tez, mianowicie e doznania

spoeczne oddziauj na sposb wyraania psychopatii w praktyce.
Psychopaci, ktrzy pod wzgldem emocjonalnym nie odrniaj
brutalnoci od innych form zachowania, chtnie czerpi inspiracj ze
swojego ubogiego, skonfliktowanego i penego przemocy
rodowiska. Oczywicie, inni ludzie te ucz si brutalnych
zachowa, ale nie korzystaj z tej wiedzy tak atwo jak psychopaci,
majc wiksz zdolno do empatii i panowania nad swoimi
odruchami.
PONOWNE SPOJRZENIE NA SPOECZESTWO

KAMUFLAU
Wobec coraz powszechniejszych problemw spoecznych kwestia
rde psychopatii zyskuje ogromne znaczenie. Niedawna historia z
mojego miasta uwiadamia nie tylko dramatyczny wzrost przestpczoci wrd nieletnich, ale take rzeczywisto, ktra kryje si za
statystyk. Trzynastoletni zabjca otrzyma najwyszy wyrok
przewidywany w kanadyjskiej ustawie o nieletnich przestpcach - trzy
lata wizienia - za miertelne pobicie dwunastolatka. Motyw zbrodni?
Ofiara nie dostarczya zakupionej przez morderc marihuany wartej
dwiecie pidziesit dolarw. Przestpstwo o zdecydowanie nie
modzieczym charakterze .
Sprawc, ktrego nazwiska nie ujawniono, opisywano jako skonnego do manipulacji, cwanego i kopotliwego od zawsze". Niezwykle
wymowne s informacje o mordercy. Na przykad koledzy z ssiedztwa
okrelali go jako
anormalnego gocia, ktry wagarowa, pali marihuan i lubi
gry wideo. [...] Zapytani o jego zainteresowania, powiedzieli:
kradziee sklepowe. [...] Adwokat [...] mwi podczas rozprawy
221
dotyczcej zwolnienia za kaucj, e zabjca zacz wamywa si

do mieszka w wieku omiu lat. Dokonywa podpale ju jako
dziewiciolatek, a w ostatnich trzech latach dziesiciokrotnie
ucieka z domu. [...] Otrzyma wyroki za wamania, kradzie i
posiadanie narkotykw. By wielokrotnie zawieszany w prawach
ucznia za zakcanie spokoju i wagary. W sidmej klasie zosta
usunity za szkoy, poniewa okrada program zaopatrywania
dzieci w mleko. W wieku jedenastu lat codziennie pali
marihuan, pniej regularnie zaywa haszysz, niekiedy
kokain. [,..] Ogaszajc wyrok, [sdzia] przytoczy opinie lekarzy,
ktrzy twierdzili, e sprawca wykazuje klasyczn postaw
antyspoeczn. Nie doznaje poczucia winy tak jak inni i ma
problemy z empati [...], oglnie rzecz biorc, nie zmienia si z
upywem czasu".
Brzmi znajomo? Moliwe, cho trudno formuowa diagnoz na
odlego, opierajc si na niezbyt precyzyjnie przedstawionych
informacjach. Chodzi tu zreszt nie o zdiagnozowanie modego
przestpcy, lecz raczej o ten komentarz do okolicznoci zbrodni:
Wedug pogosek krcych po [jego dzielnicy], a dwudziestu
nastolatkw wiedziao, e oskarony dokona morderstwa ale nie
powiedziao ani sowa".
Gangi zawsze stwarzay wspaniae moliwoci dla modego psychopaty. Jego impulsywne,
egoistyczne, wyrachowane i agresywne skonnoci harmonizujz wieloma dziaaniami gangu, a
nawet mog nadawa im ton. Chyba niewiele innych zaj dostarcza brutalnemu psychopacie
tyle satysfakcji - i to tak bezkarnej. Gangi modzieowe s
zamieszane w handel narkotykami, kradziee, zastraszanie i wymuszenia. Czsto rekrutuj
nowych czonkw w szkoach, a ich obecno na tym terenie nieustannie przypomina uczniom
i nauczycielom o ich wpywie i potdze.
Chocia aktywno gangw coraz bardziej niepokoi spoeczestwo, kary dla modych
gangsterw bywaj miesznie niskie. Niedawno dwch pitnastolatkw i szesnastolatek zostao
222
oskaronych o rozmaite przestpstwa zwizane z przynalenoci do gangu, w tym napa,

kradzie samochodu, posiadanie niebezpiecznego narzdzia i spowodowanie uszkodzenia
ciaa. Wikszo zarzutw oddalono, poniewa rodzice nastoletnich wiadkw, obawiajc si
zemsty, nie pozwolili swoim dzieciom zeznawa w sdzie. Jak powiedzia rzecznik policji,
zatrwaajce jest to, e przestpca moe grobami zmusi ofiary do wycofania oskarenia", a
do bezprawnego wywierania wpfywu na wiadkw dochodzi przy kadym procesie dotyczcym
gangw. Gangi maj zbiorowe poczucie wadzy i bezkarnoci - bardzo podobne do postawy
niektrych dziaajcych w nich psychopatw.
Jeli - jak uwaam - stopniowo zmierzamy ku akceptacji, wzmacnianiu, a niekiedy nawet pochwalaniu niektrych cech wymienionych
na Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych - impulsywnoci,
nieodpowiedzialnoci, braku poczucia winy i tak dalej - to
niewykluczone, e nasze szkoy wanie przeksztacaj si w
mikrokosmos spoeczestwa kamuflau", gdzie autentyczny
psychopata znajduje bezpieczn kryjwk, folgujc swoim destruktywnym, egoistycznym skonnociom i naraajc na szwank ca
zbiorowo uczniw. Doprawdy niepokojce jest milczenie tych
dwudziestu modych Kanadyjczykw, ktrzy syszeli o morderstwie,
znali tosamo zabjcy, ale z jakich powodw nie powiedzieli
nikomu ani sowa. wiadczyoby to, e nasze spoeczestwo nie tylko
jest zafascynowane psychopatyczn osobowoci, ale wykazuje wobec
niej coraz wiksz tolerancj. Jeszcze bardziej przeraa myl, e
psychopaci mog sta si wzorami dla dzieci z dysfunkcyjnych rodzin
lub rozbitych spoecznoci, gdzie uczciwo, przestrzeganie zasad i
troska o dobro innych nie s w wysokiej cenie.
W CZYM ZAWINILIMY?"
Trudno wyobrazi sobie rodzicw psychopatycznego dziecka, ktrzy
nie pytaliby samych siebie - niemal na pewno z rozpacz - W czym
223
zawinilimy, skoro nasz syn / nasza crka zachowuje si w ten

sposb?".
Odpowied brzmi: prawdopodobnie w niczym. Podsumowujc
nasze skpe informacje: nie wiemy, dlaczego niektre osoby staj si
psychopatami, ale najnowsze dowody przecz powszechnej opinii, e
wina spoczywa wycznie lub choby przede wszystkim na rodzicach.
Nie oznacza to, e rodzice i najblisze otoczenie nie maj powodw do
niepokoju. Rodzicielska postawa zapewne nie decyduje o zasadniczych
elementach psychopatii, moe jednak oddziaywa na rozwj i sposb
objawiania si tego syndromu. Nie ulega wtpliwoci, e niewaciwa
opieka rodzicielska i niekorzystne rodowisko fizyczne i spoeczne
mog zaostrza potencjalne problemy i gboko wpywaj na wzorce
zachowa u dzieci. Zoona wspzaleno tych czynnikw pomaga
ustali, dlaczego tylko nieliczni psychopaci popeniaj seryjne
morderstwa, podczas gdy przewaajca wikszo wybiera karier
zwykego" przestpcy, skonnego do szwindli biznesmena lub
nieuczciwego prawnika.
Chocia rda psychopatii pozostaj niejasne, dziki coraz bardziej
precyzyjnym diagnozom i pogbiajcym si badaniom moemy zacz
opracowywa lepsze metody postpowania z psychopatami w naszych
spoecznociach. To wanie jest tematem kocowych rozdziaw tej
ksiki.
W 1981 roku w kalifornijskim Milpitas trzynacioro nastolatkw przez trzy dni zachowywao
milczenie w sprawie morderstwa dokonanego przez koleg na czternastoletniej
dziewczynie z ich klasy. W tym okresie caa trzynastka urzdzaa sobie wycieczki
na wzgrza, eby obejrze zwoki. Oparty na tamtych wydarzeniach film W zakolu rzeki
z 1987 roku ukazuje te dzieci jako przedstawicieli pustego pokolenia". Kady, kto orientuje si w sposobie bycia niektrych wspczesnych nastolatkw, uzna filmowych bohaterw za niepokojco znajomych. w zrcznie zrobiony film daje nam wyjtkowy
wgld w techniki kamuflau zanarchizowanej subkultury modzieowej.
224
wiat tych nastolatkw to dzielnica zamieszkana przez bia klas robotnicz rodowisko rzadko portretowane realistycznie przez filmowcw. Dzieci zafascynowane
ukazywan w telewizji przemoc tworz tu sekretne podziemie, podczas gdy doroli z
trudem wi koniec z kocem, a ycie rodzinne ulega kompletnemu rozkadowi. Udrczeni codziennymi problemami rodzice s w stanie jedynie woa do swojego dziecka Jo
ty?", kiedy mijaj si w drzwiach domu i id kade wasn drog.
W jednej z najbardziej przejmujcych scen nauczyciel, ktremu wci jeszcze zaley,
prbuje przebi si przez luzack", ironiczn poz przybran przez te dzieciaki. Prosi, a
potem niemal baga uczniw, eby opisali, jak oddziaaa na nich utrata koleanki. Tylko
klasowy kujon" przyznaje si do jakiejkolwiek reakcji; reszta wydaje si zupenie
zdezorientowana pytaniem nauczyciela. Rozpaczliwie szukajc dowodu, e mimo wszystko
potrafi do nich dotrze, nauczyciel zwraca si do Clarissy - jednej z osb, ktre ostatecznie
ujawniy fakt morderstwa: Powiedz, ile Jamie dla ciebie z n aczyta...". Ale nawet ona odpowiada pustym, obojtnym spojrzeniem. Film nie rozstrzyga,
czy Clarissa rzeczywicie niczego nie odczuwa, czy te nie chce odsania emocji
przed reprezentantem wtadzy.
Ten brak empatii, alu, a nawet wiadomoci straty doprowadza nauczyciela do furii;
Wszyscy macie gdzie, e [Jamie] nie yje. [...] Dziki temu moemy poczu si
moralnie lepsi, ale wszyscy macie w dupie, e zgina. Bo w przeciwnym razie nie
siedzielibymy tutaj, tylko ganialibymy po ulicach, pprzytomni z niewyspania, tropic faceta,

ktry j zabi".
Odpowied na wybuch nauczyciela? Milczenie.
To tylko film, wiem. Ale ukazany w nim obraz spoeczestwa, ktre traktuje ubstwo
emocjonalne, impulsywno, nieodpowiedzialno, autokreacj i egoizm jako norm, wydaje si
przeraajco bliski rzeczywistoci. Dawniej - jak pisa w 1944 roku Robert Lindner - pocigay
psychopat obrzea i margines, obiecujc wolno osobist"; dzisiaj nasze ulice, szkoy, nawet
domy mog dawa psychopacie szans wtopienia si w rodowisko - niepostrzeenie, bez
diagnozy, przy aktywnej zachcie. Mam nadziej, e moja ksika uprzytomni czytelnikom t
straszn
moliwo,
otwarcie
przedstawiajc
kwesti
psychopatii
dzieci.
Rozdziat 11 ETYKA
DIAGNOZOWANIA
W smej klasie wyrzucono mnie ze szkoy za pobicie nauczyciela.

Pracownik opieki spoecznej powiedzia: Chopak jest pokrzywdzony przez los. Trzeba posa go na obz letni". Kiedy
miaem siedemnacie lat, oskarono mnie o gwat. Psychiatra
powiedzia: Chopak jest psychopat. Trzeba posa go do wizienia". Zniszczyo mi to ycie. Uznali mnie za wykolejeca, wic
udowodniem, e si nie mylili.
Seryjny gwaciciel, ktry pierwsze brutalne przestpstwo na
tle seksualnym popeni w wieku jedenastu lat
d samego pocztku argumentowaem w tej ksice, e precyzyjna

ocena psychopatii jest niezwykle istotna, jeli chcemy pogbi
nasz wiedz o tym spoecznie destrukcyjnym zaburzeniu. Mamy
jednak jeszcze waniejszy powd do skrupulatnoci w diagnozie: zanim
bdziemy mogli opracowa skuteczne metody kontrolowania i
leczenia psychopatw, musimy ich poprawnie identyfikowa.
Podczas ktrej z konferencji pewien psycholog wizienny powiedzia mi, e zakady karne z
jego stanu regularnie posuguj si Skal Obserwacyjn Skonnoci Psychopatycznych, aby
uchroni si przed oskareniem o bdn decyzj w sprawie zwolnienia warunkowego.
Skala pomaga nam formuowa opinie dla komisji - mwi. - Powiadamiamy komisj, czy
przestpca jest psychopat, i wyjaniamy konsekwencje tej diagnozy. Pniej ju sama
komisja musi rozstrzygn, jak wykorzysta te informacje. Jeli wizie jest psychopat i
wychodzi na zwolnienie warunkowe, a potem kogo zabija, mamy czyste konto, za komisja
musi si tumaczy przed opini publiczn i rodzin ofiary. Jeli natomiast wizie nie jest
226
psychopat i zabija kogo na wolnoci, chocia wszelkie dowody wskazyway, e mona

spokojnie go wypuci, te jestemy kryci - podobnie zreszt jak komisja. Wszyscy
zrobilimy co w naszej mocy, ale zwolnienie warunkowe zawsze wie si z ryzykiem".
Psycholog powiedzia te, e jest tylko kwesti czasu, kiedy rodziny zabitych przez
winiw na zwolnieniu warunkowym zaczn skary wadze za wypuszczenie na wolno
psychopatycznego mordercy, ktry nie zosta waciwie zdiagnozowany". Skala
Obserwacyjna Skonnoci Psychopatycznych - mwi - jest przydatnym zabezpieczeniem
przed takim zarzutem.
Z uwagi na gwatowny wzrost przestpczoci i liczby osadzonych w zakadach kamych, przeludnienie szpitali psychiatrycznych,
bezprecedensow brutalno przestpstw i coraz czstsze
przypadki narkomanii, niechcianej ciy oraz samobjstw wrd
modziey sdz, e pracownicy instytucji psychiatrycznych i opieki
spoecznej powinni przy podejmowaniu decyzji wykorzystywa
informacje o psychopatii. Poprawnie postawiona diagnoza moe
dopomc w odpowiedzi na pytanie, dlaczego nasze spoeczestwo
przeywa tak wiele trudnoci. Trzeba jednak pamita, e bdne
uycie terminu p s y c h o p a t i a ma dla diagnozowanej osoby
potencjalnie destrukcyjne skutki. Wanie dlatego Skaa
Obserwacyjna Skonnoci Psychopatycznych jest tak przydatnym
narzdziem. Nie tylko zapewnia klinicystom i decydentom solidn,
wiarygodn metod diagnostyczn, ale rwnie daje wielu ludziom
- w tym pracownikom systemu sdownictwa karnego - dokadny
opis przesanek rozpoznawania psychopatii. Zamiast stwierdzenia
klinicysty: Zgodnie z moj wiedz, ten czowiek jest psychopat",
znajdujemy tu jasno omwione przyczyny takiej diagnozy.
Rozdzia 11. Etyka diagnozowania
227
I TYLKO KOMISJA BYA ZASKOCZONA

Opinia publiczna jest nieraz zszokowana, kiedy przestpca z bogat
przeszoci kryminaln szybko - i najwyraniej bez wikszych
trudnoci - odzyskuje wolno. Dzieje si tak z rozmaitych powodw,
zwykle jednak komisja orzekajca w sprawie zwolnienia warunkowego uznaje, e wizie nie stanowi ju powanego zagroenia
dla spoeczestwa. Decyzje te s na og suszne, ale zdarzaj si
niewytumaczalne i tragiczne bdy. Na przykad niejaki Carl Wayne
Buntion, bohater programu telewizyjnego A Current Af- fair" z 7
maja 1991, zosta warunkowo zwolniony z teksaskiego zakadu
karnego w 1990 roku, pitnacie miesicy po otrzymaniu wyroku
pitnastu lat wizienia za napa na tle seksualnym. Sze tygodni
pniej zastrzeli policjanta podczas rutynowej kontroli drogowej.
Dlaczego czowiek skazany za brutaln napa tak szybko znalaz
si na wolnoci? Nie by zreszt nowicjuszem wrd przestpcw.
Na aw oskaronych trafi po raz pierwszy w 1961 roku, a potem
konsekwentnie
narusza
warunki
kolejnych
zwolnie
(przyznawanych mu najwidoczniej bez wikszych oporw). W 1984
roku skazano go za dwa rne przestpstwa z prawem
jednoczesnego odbywania dziesicioletniej kary, lecz ju w 1986 roku
cieszy si swoim sidmym zwolnieniem warunkowym. Kiedy
zapytano: Jak mona twierdzi, e czowiek z tak przeszoci nie
jest zagroeniem dla spoeczestwa? Przecie to niewtpliwy
recydywista", przewodniczcy komisji do spraw zwolnien odpar: To
kwestia oceny". Owiadczy te, e komisja nie ponosi winy za mier
policjanta, Nie bardziej ni matka [Buntiona] krytykowana za
urodzenie takiego syna".
Dziewczyna Buntiona opisywaa go nastpujco: Jest inteligentny, ma wspaniae poczucie humoru, jest wietnym, beztroskim
kompanem, jest dentelmenem". Ani ofiara napaci, ani rodzina
zamordowanego policjanta prawdopodobnie nie zgodziyby si z t
osobliw charakterystyk. Dziennikarz telewizyjny David Lee Miller
228
mwi: Mio moe by lepa, ale jak usprawiedliwi teksask

komisj orzekajc o zwolnieniach warunkowych, ktra nie potrafia
dostrzec prawdy o Carlu Wayne'ie Buntionie?".
Czy Buntion jest psychopat? Zapewne. Gdyby wadze wizienne
nalegay na przeprowadzenie stosownych testw w ramach jego
wniosku o zwolnienie warunkowe i gdyby komisja bya na tyle
przenikliwa, eby powiza diagnoz z jego kryminaln przeszoci,
Buntion przypuszczalnie nie wyszedby na wolno. Nie trzeba byo
przecie wybitnej inteligencji, aby przewidzie, e Carl Wayne
Buntion nie stanie si nagle wzorowym obywatelem.
Niestety, do komisji orzekajcych o zwolnieniach warunkowych
zwykle trafiaj osoby z mianowania politycznego, niemal bez kwalifikacji, a nie takie, ktre orientuj si w zachowaniach przestpcw i
doceniaj znaczenie psychopatii w przewidywaniu recydywy i
przemocy. Ponadto czonkowie komisji czsto maj zbyt mao czasu
na gruntowne rozpatrzenie wnioskw. Nieraz te s zniechceni - lub
zdezorientowani - raportami dostarczanymi im przez psychiatrw i
psychologw. Przejrzawszy stosy takich dokumentw, rozumiem,
dlaczego komisje nie uznaj ich za przydatne w podejmowaniu
trudnych decyzji co do przedterminowego zwalniania winiw.
Wiele raportw klinicznych jest niejasnych i penych technicznego
argonu, niektre za przedstawiaj diagnozy bez empirycznych
dowodw na swoj prognostyczn skuteczno.
POTGA DIAGNOZOWANIA
Staranna diagnoza, ktra ma take warto prognostyczn, moe by
niezwykle uyteczna dla sdownictwa karnego. wiadcz o tym
sukcesy Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych w prognozowaniu recydywy i przemocy. Naley jednak pamita o niebezpieczestwie, ktre wie si z nieprecyzyjn diagnoz i mylnym
szufladkowaniem. W systemie penitencjarnym, na przykad, jeden
zapis w aktach moe naznaczy winia pitnem psychopatii na cae
ycie. Przypumy, e mody czowiek skazany za seri wama
229
ubiega si o zwolnienie warunkowe. Zapracowany i kiepsko

opacany psycholog wizienny przeprowadza z nim krtk
rozmow, pobienie przeglda akta i zauwaa, e kilka lat wczeniej
psychiatra uzna winia za osobowo antyspoeczn". W raporcie
stwierdza, e w jego ocenie wizie jest p s y c h o p a t , a zatem
zwolnienie warunkowe byoby w jego sytuacji bardzo ryzykowne.
Komisja, przekonana terminem uytym przez psychologa i
zaniepokojona wzrostem przestpczoci, odrzuca wniosek o
zwolnienie. Wizie wpada w depresj i popenia samobjstwo. W
trakcie dochodzenia nieszczsny psycholog przyznaje, e
sformuowa diagnoz na podstawie wiziennej kartoteki i
pitnastominutowego wywiadu.
Z drugiej strony, s k r u p u l a t n a ocena moe by bardzo przydatna w klasyfikacji przestpcw, wyznaczaniu im zaj, podejmowaniu decyzji co do waciwej terapii i interwencji, planowaniu
zwolnie warunkowych oraz przygotowywaniu personelu do codziennych kontaktw z winiami. Waciwa diagnoza moe te
zapobiega przenoszeniu psychopatw z wizienia do zakadu psychiatrycznego dla przestpcw z zaburzeniami umysowymi, gdzie
bd wywiera destrukcyjny wpyw na innych pacjentw. Albo skoro ju znajd si w takim szpitalu - moe uatwia wybr odpowiednio zabezpieczonego oddziau, na ktrym naley ich umieci.
Syszaem niedawno, e pacjent najwikszego szpitala dla psychicznie
chorych przestpcw w Ameryce Pnocnej zabi jednego z tamtejszych pracownikw1"Kierownictwo i personel uzgodnili nowe
reguy: pacjenci, ktrzy uzyskali wysoki wynik na Skali Obserwacyjnej
Skonnoci Psychopatycznych, a wczeniej dopuszczali si aktw
przemocy, musz podda si specjalnym testom, zanim zostan
skierowani na oddzia o zagodzonym rygorze. Testy te pomagaj w
trudnym poszukiwaniu rwnowagi midzy potrzeb ograniczania
przemocy i prawem pacjenta do opieki medycznej.
230
Wikszo sdw na caym wiecie traktuje psychopatw jako psychicznie zdrowych wedtug kryteriw prawa i psychiatrii. Wadze w Australii stwierdziy jednak niedawno, e
jedynym sposobem uniemoliwienia Garry'emu Davidowi, agresywnemu psychopacie",
wyjcia na wolno jest ustawowe uznanie go i jemu podobnych za niepoczytalnych. Po
zapoznaniu si z danymi o licznych przestpstwach i aktach przemocy dokonanych przez
Davida sdzia Sdu Najwyszego, ktry przewodniczy rozprawie, mia powiedzie: Kto z
tak przeszoci niewtpliwie cierpi na chorob psychiczn, a jeli psychiatrzy nie potrafi
tego zrozumie, chyba sami s szaleni". Mimo gonych protestw ze strony rodowiska
psychiatrw David zosta sdownie uznany za
185
umysowo chorego i umieszczony w szpitalu psychiatrycznym o zaostrzonym rygorze" .
DIAGNOZOWANIE NA ODLEGO
Na skutek sympatycznego zbiegu okolicznoci zgosia si kiedy do
mnie telewizja CBS, proszc o ocen potencjalnego zwizku pomidzy psychopati i osobowoci Saddama Husajna, prezydenta Iraku.
Konflikt w Zatoce Perskiej wkroczy wanie w decydujc faz i
nieprzerwanie zalewano nas zdjciami i komentarzami na temat
Atascadero State HospilaJ w Atascadero w Kalifornii. Szczegy przekaza mi
David Plat, ordynator Oddziau Psychologii (prywatna rozmowa, sierpie 1991).
J Na podstawie: N. Parker, The Garry David case, Australian and New Zealand
Journal of Psychiatry" 1991, nr 25, s. 371-374.
wszelkich moliwych aspektw dziaa wojennych oraz kryjcej si

za nimi polityki. Przewidywanie nastpnych posuni Husajna stao
si globaln obsesj, a dziennikarze z CBS najwyraniej postanowili
ostudzi ten zapa za pomoc opinii eksperta".
Odmwiem ich probie. Podobnie jak orzeczenia wygaszane
niefrasobliwie przez Doktora mier" (o ktrym bdzie mowa w
nastpnym podrozdziale), formuowane na odlego diagnozy
znanych osobistoci, nawet te pochodzce od dowiadczonych diagnostykw, atwo zamieniaj si w parodi rzetelnych metod. Re-
231
zultatem moe by zwyczajna plotka, uwiarygodniona nie tyle faktami, ile uzyskanym przez eksperta tytuem naukowym.
W tamtej sytuacji niebezpieczestwo byo szczeglnie wyrane,
poniewa - jak wielokrotnie syszelimy w pocztkowym okresie
konfliktu - pierwsz ofiar wojny jest prawda". Ilo biograficznych
materiaw na temat Husajna bya skpa, a ogromnie istotne czynniki
kulturowo-religijne i inne elementy tworzce system przekona tak
odmienny od naszego wymagay wnikliwej analizy i gbokiego
namysu przed podjciem jakichkolwiek prb psychologicznej
diagnozy.
W tym samym okresie Daniel Goleman donosi o wypowiedziach
Jerrolda Posta, profesora psychiatrii i nauk politycznych na Uniwersytecie George'a Waszyngtona'"\ W zeznaniu zoonym przed
amerykaskim Senatem profesor Post stwierdzi, e prezydent Iraku
cierpi na narcyzm zoliwy, powane zaburzenie osobowoci,
ktre wywouje u niego przerost ambicji, paranoj i bezwzgldno".
Nawet laicy poddali si temu trendowi. Kongresman Robert Doman,
wystpujc w telewizji CNN 13 lutego 1 9 9 1 roku, nazwa Husajna
socjopsychopat",
W artykule z The New York Times" Goleman wykazywa, e
psychologiczne profile znanych osobistoci maj swoje rdo w teo D. Goleman, Experts Differ on Dissecting Leaders' Psyches from Afar, The NeW
York Times" 19 stycznia 1991, s. Cl i nast.
riach Freuda i s cenione przez rzd amerykaski, eksperci natomiast

rni si w pogldach na ich warto. Zwaszcza w odniesieniu do
Husajna krytycy podkrelaj, e inne interpretacje s rwnie
prawdopodobne, a diagnoza [Posta] opiera si na sabych
dowodach".
Post jednak korzysta ze swojej diagnozy, nie tylko analizujc
psychik Husajna, ale take prognozujc jego przysze dziaania:
przed 15 stycznia - ostatecznym terminem, jaki prezydent Bush
wyznaczy Husajnowi na wycofanie irackich wojsk z Kuwejtu -
232
oznajmi, e pan Husajn w ostatniej chwili prawdopodobnie zrezygnuje z konfrontacji".

Wydarzenia potoczyy si inaczej: Husajn ani myla ustpi. Post
przyzna, e prognostyczna skuteczno diagnoz klinicznych ma
swoje ograniczenia: Chodzi tu o tendencje i prawidowoci. Mona
mwi, jak kto reagowa w minionych sytuacjach kryzysowych, ale
nie mona formuowa stanowczych prognoz opartych wycznie na
osobowoci".
Jak na ironi, Irakijczyk, ktry wypowiada si w informacyjnym
programie Canadian Broadcasting Corporation 7 lutego 1991 roku,
owiadczy: Bush chce pozabija wszystkich Arabw. To
psychopata".
Pewna kobieta, ktra przeczytaa artyku o moich badaniach, powiedziaa mi przez telefon:
Z tekstu wynika, e mj syn jest psychopat". Poprosia, abym przetestowa Skal

Obserwacyjn Skonnoci Psychopatycznych na jej synu, ktry odsiadywa wtedy wyrok
trzech lat wizienia za kradzie. Wyjaniem, e nie bd mg tego zrobi, a przy tym
diagnoza psychopatii prawdopodobnie utrudniaby synowi uzyskanie przedterminowego
zwolnienia. Ale wanie o to chodzi! - zawoaa matka. - Wcale nie chc, eby je uzyska!
Mielimy z nim same kopoty. W wieku siedmiu lat molestowa swoj siostr, Zanim
skoczy dziewi lat, policjanci spdzali w naszym domu tyle czasu, e powinnam byta
pobiera od nich czynsz. Teraz siedzi w wizieniu, bo okrada firm ojca".
WKRACZA DOKTOR MIER"

Potencjalna destruktywno diagnoz sporzdzanych na uytek sdu
znajduje swoje urzeczywistnienie w dziaalnoci doktora Jamesa
Grigsona, teksaskiego psychiatry znanego w popularnej i naukowej
literaturze jako Doktor mier". Dla winnych najciszej kategorii
morderstw przewidziano w Teksasie dwie kary: doywotnie
wizienie albo mier. Wyboru ktrej z tych moliwoci dokonuje
si podczas odrbnego postpowania sdowego, ju po wyroku
233
skazujcym. Aby wyznaczy kar mierci, sdziowie przysigli

musz by cakowicie zgodni w trzech kwestiach specjalnych":
1. Morderca z r o z m y s e m zada ofierze mier.
2. Istnieje p r a w d o p o d o b i e s t w o , e o s k a r o n y
popeni czyny przestpcze z uyciem przemocy
w przyszoci.
3. Morderstwo nie zostao w przekonujcy sposb s p r o w o kowane.
Najwicej problemw sprawia na og kwestia specjalna numer 2:
stopie zagroenia. W powiconym Grigsonowi artykule Ron
Rosenbaum pisze:
I tu wkracza Doktor. Zajmuje miejsce dla wiadkw, sucha recytowanych
informacji o zabjstwie i zabjcy, a potem - na og nie przebadawszy
oskaronego, nie zetknwszy si z nim ani razu do dnia rozprawy-mwi
przysigym, e k o r z y s t a j c z w i e d z y med y c z n e j , moe ich
zapewni o cigym zagroeniu, jakie oskarony bdzie stanowi dla
spoeczestwa, zgodnie ze sformuowaniami Kwestii specjalnej numer 2.
Niczego wicej nie potrzeba18 .
Rosenbaum relacjonuje swoje podre z Grigsonem, ktry w cigu dwch dni zeznawa na trzech rozprawach dotyczcych najciz' R. Rosenbaum, Trauels with Dr. Death, Yanity Fair" maj 1990, s. 143.
szych morderstw - trzykrotnie skaniajc aw przysigych do

opowiedzenia si za kar mierci. Opis zachowania doktora na
miejscu dla wiadkw niewtpliwie zaniepokoi kadego sumiennego
badacza i klinicyst. Mamy tu do czynienia z praktyk, ktra
zastpuje drobiazgowe badanie oskaronych, w jzyku prawniczym
nazywan przypadkiem hipotetycznym. Oskaryciel przedstawia
szczegowy obraz hipotetycznego przestpcy oparty na dokumentacji podsdnego. Nastpnie - na podstawie tego opisu - pyta doktora:
Czy moe pan stwierdzi ze znacznym prawdopodobiestwem
234
medycznym, e oskarony [...] popeni czyny przestpcze zuyciem

przemocy, ktre bd staym zagroeniem dla spoeczestwa?".
Omawiajc spraw Aarona Lee Fullera, skazanego za miertelne
pobicie starszej kobiety i seksualne wykorzystanie jej zwok w trakcie
rabowania domu, Rosenbaum cytuje odpowied Grigsona na pytanie,
czy hipotetyczny zabjca przypominajcy Fullera, to znaczy
oskaronego, zabije ponownie:
- Jakie jest paskie zdanie, doktorze?
- Nie mam adnych wtpliwoci, absolutnie adnych, e opisany przez
pana czowiek, zamieszany wielokrotnie w dziaania o wzrastajcym
stopniu brutalnoci, bdzie nadal dopuszcza si aktw przemocy i
stanowi bardzo powane zagroenie dla kadego rodowiska, w ktrym
si znajduje.
- Czy chce pan przez to powiedzie, e bdzie zagroeniem w kadym
rodowisku, nawet w rodowisku wiziennym?
- Tak, oczywicie. Bdzie tam postpowa tak samo, jak postpowa na
wolnoci" .
I to wystarczyo, pisze Rosenbaum. Byo to cae medyczne",

naukowe" wiadectwo, ktrego potrzebowali sdziowie przysigli w kadym razie cae wiadectwo, jakie u z y s k a l i - aby uzasadni
opini, e Aaron Lee Fuller jest zbyt niebezpieczny, by pozosta przy
yciu, nie rokuje nadziei na popraw i powinien ponie mier.
Grigson, odpowiadajc twierdzco na pytanie prokuratora o hipotetycznego przestpc, scharakteryzowa pewnego oskaronego
jako ostry przypadek socjopatii". Nie ulega jednak wtpliwoci, ze
termin s o c j o p a t i a jest tu synonimem p s y c h o p a t i i definiowanej w tej ksice.
W artykule powiconym etyce orzekania o stopniu
zagroenia12Charles Ewing informuje, e Grigson zeznawa w ten
sposb na ponad siedemdziesiciu rozprawach, ktre dotyczyy
C.P. Ewing, Dr Death" and the case for an ethical ban..., dz. cyt., s. 407-428.
235
wyboru kary za najcisze morderstwo, i szedziesit dziewi z

tych rozpraw zakoczyo si wyrokiem mierci. Podkrela te, e
Grigson nie jest wyjtkiem" - sdziowie przysigli w caym kraju
opieraj swoje decyzje na tego rodzaju zeznaniach ekspertw.
Sd Najwyszy Stanw Zjednoczonych dopuszcza zeznania biegych skadane przez takich psychiatrw jak Grigson, jeli sposb
sformuowania prognozy wskazuje, e biegy tylko wyraa w a s n
o p i n i . Charakter rozpraw pozwala na zakwestionowanie tej
opinii przez innych biegych. Ale niektrzy eksperci s wyjtkowo
przekonujcy. Rosenbaum komentuje, e Grigson, jako jeden z
bardziej ekstrawaganckich biegych sdowych, ma do charyzmy,
aby rozwia wszelkie wtpliwoci co do swojej racji.
Podejcie Grigsona do dokonywania ekspertyz sdowych jest,
agodnie mwic, niezwyke. Waciwa procedura diagnostyczna,
zgodna z normami stowarzysze psychologw i psychiatrw, wymaga starannego przesuchania wskazanej osoby i poddania jej
testom psychologicznym, a take przestrzegania powszechnie uznanych, solidnych kryteriw diagnozy.
Moim zdaniem, metody diagnostyczne i pochopne sdy Grigsona
nie tylko budz zastrzeenia ze wzgldw naukowych i klinicz-
236
nych, ale rwnie odzwierciedlaj osobliw wiar we wasn nieomylno. Nawet w najbardziej sprzyjajcych warunkach, przy
dostpie do najlepszych informacji i zastosowaniu najsurowszych
kryteriw, psychiatryczne diagnozy i przewidywania nie s wolne od
bdu. Kiedy za diagnoza decyduje nie tylko o rodzaju terapii, lecz
take o yciu diagnozowanego, naley dooy wszelkich stara,
eby bya w akceptowalnych granicach trafna. Trzeba te pamita,
e nawet gdybymy potrafili diagnozowa z absolutn dokadnoci
(a nie potrafimy), skuteczno naszych prognoz co do recydywy i
przemocy i tak byaby ograniczona, poniewa zmienne skadajce si
na diagnoz s drobnym procentem indywidualnych, spoecznych i
rodowiskowych czynnikw, ktre warunkuj antyspoeczne
zachowania. Niemniej znajdujemy sporo dowodw na to, e
skrupulatna diagnoza, oparta na Skali Obserwacyjnej Skonnoci
Psychopatycznych, powanie zmniejsza ryzyko decyzji podejmowanych w systemie sdownictwa karnego. Poprawnie stawiana,
moe pomc w odrnieniu przestpcw, ktrzy nie stanowi
wielkiego zagroenia dla spoeczestwa, od prawdopodobnych brutalnych recydywistw.
O PRZYDATNOCI NARZDZIA DECYDUJE

UYTKOWNIK
Skala Obserwacyjna Skonnoci Psychopatycznych peni wan funkcj
jako narzdzie deskrypcyjne i prognostyczne, a klinicyci szybko
zaczli wykorzystywa j do rozmaitych celw. Ale posiadanie
narzdzia i waciwe posugiwanie si narzdziem to dwie rne
sprawy. Przedstawiona niej historia wymownie ilustruje
niebezpieczestwa, ktre wynikaj z nieodpowiednich metod stosowania tej diagnostycznej pomocy.
Doktor J., psychiatra sdowy znany jako biegy prokuratury,
zezna podczas pewnej rozprawy, e jego zdaniem oskarony, wielokrotnie ju karany za brutalne przestpstwa, stanowi zagroenie
spoeczne. Opini t opiera na kryminalnej przeszoci oskaronego
237
oraz na swoim stwierdzeniu, e oskarony jest psychopat (wedug

kryteriw Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych), a zatem
nie rokuje nadziei na popraw. Raport i zeznania doktora J. byy
wanym elementem strategii prokuratora, ktry stara si, eby
podsdnego uznano za niebezpiecznego przestpc i skazano na kar
pozbawienia wolnoci na czas nieokrelony.
Podsdnego reprezentowa na rozprawie przedstawiciel renomowanej kancelarii adwokackiej - misja nie do pozazdroszczenia,
uwzgldniajc znakomit reputacj doktora j. Tak si zoyo, e w
adwokat zna mojego dawnego studenta, ktry opowiedzia mi o
procesie i pokaza mi kopi raportu sdowego sporzdzonego przez
doktora J. Nasuno mi si nieco wtpliwoci i adwokat zapyta, czy
mgby uzyska niezalen opini o oskaronym. Dwoje moich
wsppracownikw, obeznanych z Skal Obserwacyjn Skonnoci
Psychopatycznych, ocenio przestpc wedug jej kryteriw. Oboje
doszli do wniosku, e nie maj do czynienia z psychopat.
Wyjaniem adwokatowi, a nastpnie sdowi, metody stosowania
Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych i obliczania
wynikw na jej podstawie. Adwokat zapyta doktora ]. o j e g o sposb uycia Skali... Jak si wkrtce okazao, psychiatra bynajmniej nie
przestrzega szczegowych instrukcji z podrcznika, lecz wykorzysta Skal jako ogln podpowiedz przy formuowaniu wasnej
oceny i zapoznawaniu si z obszern literatur naukow, ktra bya
wwczas dostpna. (Nie jest to rzadkie zjawisko wrd lekarzy
praktykw: nieraz uywaj kryteriw diagnostycznych jako
wskazwek, tworzc wasn opini opart na dowiadczeniu klinicznym). Sdzia odrzuci diagnoz psychopatii postawion przez
doktora J. i udaremni starania prokuratury o skazanie oskaronego
na czasowo nieokrelon kar pozbawienia wolnoci.
Etyczne problemy omwione w tym rozdziale maj dwojakie
rdo: brak metod o solidnych podstawach naukowych oraz budzce wtpliwoci podejcie do wykonywanego zawodu. Diagnoza
nadaje trudne do usunicia etykietki, a bdne przewidywania oparte
238
na niepoprawnej diagnozie mog prowadzi do zamtu i prawdziwych nieszcz. Antidotum, rodek zabezpieczajcy przed katastrof, kryje si w starannym stosowaniu procedur, ktre wywodz
si z rzetelnych bada naukowych. Nie wolno tu si godzi na adne
ustpstwa.
Rozdzia 12
CZY MOEMY COKOLWIEK ZROBI?
Droga Ann Landers,

pisz w imieniu siostry, ktrej pasierbem jest dwudziestodwuletni byy
student. Bd nazywaa go Dennym. Jego ojciec rozwid si z pierwsz on,
kiedy Denny by maym dzieckiem i oeni si z moj siostr przed siedmiu
laty.
Siostra wydaa na pasierba tysice dolarw, w tym dziesi tysicy na
wojskow szko z internatem, z ktrej usunito go za oszustwa, kamstwa i
kradziee. Zatrudniaa dla niego korepetytorw, posaa go do trzech
psychologw (usyszaa, e chopak jest przepeniony wrogoci) i
zaprowadzia go do trzech lekarzy, ktrzy po badaniach wykluczyli
problemy o podou fizycznym.
Denny mieszka ju u mojej siostry i jej ma, u babci i u swojej matki.
Niedawno wprowadzi si do jednej z ciotek. Nie pracuje, nie paci czynszu i
beztrosko yje na koszt innych.
Moja siostra i szwagier wyszukiwali mu posady, ktrych wyranie nie
potrafi utrzyma. Wspierali z umiarem jego sportowe zainteresowania, ale
teraz zabrako im pomysw.
Denny ma kilka zalet. Nie pije i stroni od narkotykw. Jednak traktowa
okrutnie psy i konie mojej siostry. Widziano, jak kopa je i bi.
Jak mona zmotywowa tego chopca? Obawiamy si, e jeli czego nie
zrobimy, wybierze drog przestpstwa.
Zmagajca si z problemem Virginia
Rozdzia 12. Czy moemy cokolwiek zrobi?
239
Virginio,
po co dwudziestodwuletni chopak ma pracowa, skoro moe nie paci
za mieszkanie i y utrzymywany przez rodzin? To oczywiste, e Denny
jest straszliwie rozpuszczony.
Jest zbuntowanym, niezrwnowaonym modym czowiekiem, ktrego
czekaj w przyszoci same kopoty, jeli nie zechce podda si terapii i doj
do porozumienia z samym sob. Bdzie to wymagao sporo wysiku, ale
naprawd warto. A zaraz potem powinien postara si o dyplom ukoczenia
studiw.
Prosz, poka mu t rubryk i powiedz, e jeli chciaby do mnie napisa,
z radoci powitam jego list13.
Nie wiem, czy siostra osoby, ktra podpisaa si jako zmagajca si

z problemem Virginia", ma pasierba psychopat. Jeli tak, trudno o
bardziej charakterystyczn reakcj laikw w naszym spoeczestwie:
koniec z pobaliwoci, posa go na terapi. Warto nawet zachci go
do kontaktu z Ann Landers,
Jest to podejcie pene najlepszych intencji - takie, do ktrego skania
si wikszo ludzi posiadajcych odpowiednie rodki finansowe. Jeli
jednak mamy do czynienia z psychopat, jest skazane na porak,
chyba e okolicznoci i terapeuta - oraz pacjent - s naprawd
nietypowi.
Ponad dwadziecia lat temu tak pisaem w ksice przeznaczonej
dla
psychologw
i
psychiatrw:
JQO
A. Landers, Press Democrat" 8 stycznia 1991.
240
[Z] nielicznymi wyjtkami tradycyjne formy psychoterapii, w tym

psychoanaliza, terapia grupowa, terapia skoncentrowana na kliencie i
psychodrama, okazuj si nieskuteczne w leczeniu psychopatii.

Nie lepiej wypadaj terapie biologiczne, w tym psychochirur- gia,
terapia elektrowstrzsowa i stosowanie rozmaitych lekw'91.
Obecnie sytuacja pozostaje zasadniczo bez zmian. Wielu badaczy
powiada nawet, e najkrtszym rozdziaem w ksikach na ten-Tr- -i-rr-iTnr-|irrTrrrririipifn ------------------------ r n yirnHTrrnnrrir nrrrr
-------------------- rrrii r -<- f "uli ' i nrr-rrfi n i ------- n
vii t r f "i' i 11 nr,-fr "
-------------------- wumMMpJ^^B
Klinicyci opisuj psychopatw jako osoby, ktrych psychiczne mechanizmy obronne
tumi skutecznie lk i strach. Badania laboratoryjne potwierdzaj ten wniosek i wskazuj,
e psychopatyczna odporno na stres moe mie podoe biologiczne. Czy zatem
powinnimy zazdroci psychopatom? Trzeba pamita, jak nieostra jest granica midzy
odwag i brawur. Psychopaci stale popadaj w kopoty, w duej mierze dlatego e nie
motywuj si lkiem ani nie zwaaj na sygnay ostrzegawcze. Podobnie jak czowiek,
ktry nosi przeciwsoneczne okulary wewntrz domu, psychopata wyglda atrakcyjnie,
traci jednak wiele z tego, co dzieje si wok.
Niedawno poznalimy makabryczne przykady tej zdolnoci do zachowywania rwnowagi w skrajnie stresujcych okolicznociach. Jeffrey Dahmer z Milwaukee, sprawca
straszliwych zbrodni - w tym seryjnych morderstw, okalecze i kanibalizmu - spokojnie
przekona policj, e nagi i okrwawiony nastolatek, ktry zbieg z jego mieszkania, jest tak
naprawd jego dorosym partnerem w cakowicie dobrowolnym zwizku, a przyczyn
ucieczki bya zwyka ktnia kochankw. Policjanci odeszli, pozostawiajc chopca w
rkach Dahmera, ktry zabi go wkrtce potem. Podczas postpowania sdowego, w
ktrym Dahmer przyzna si do pitnastu morderstw, ale powoywa si
(daremnie) na swoj niepoczytalno, ujawniono wicej takich sytuacji. Na przykad raport

Associated Press" (z 11 lutego 1992) wspomina, e Dahmer natkn si na kontrol
drogow, wiozc na wysypisko ciao swojej pierwszej ofiary. Kiedy policjant
202
241
owietli latark plastikowy worek, w ktrym znajdoway si zwoki, Dahmer oznajmi, e

zdenerwowany rozwodem rodzicw, postanowi wybra si na nocn przejadk i przy
okazji wyrzuci nagromadzone w domu mieci. Pozwolono mu odjecha.
R. Hare, Psychopathy. Theory and Research, New York 1970, s. 110.
mat psychopatii powinien by rozdzia powicony metodom leczenia.

Jednozdaniowy wniosek w rodzaju: Nie znaleziono skutecznej
terapii", Nic nie dziaa", czsto podsumowuje naukowe recenzje
literatury przedmiotu.
Skoro jednak naszym instytucjom publicznym zagraa gwatowny
wzrost przestpczoci, a system prawny, medyczny i sdowniczy jest
niemal sparaliowany ogromem zada, powinnimy nadal poszukiwa
metod, ktre ogranicz potny wpyw wywierany przez psychopatw
na spoeczestwo.
DLACZEGO NIE MA POZYTYWNYCH REZULTATW?

Podstawowym zaoeniem psychoterapii jest to, e pacjent potrzebuje i
yczy sobie pomocy w uporaniu si z psychicznymi i emocjonalnymi
problemami: lkiem, depresj, brakiem poczucia wasnej wartoci,
niemiaoci, obsesyjnymi mylami, czynnociami kom- pulsywnymi i
tak dalej. Skuteczna terapia wymaga rwnie, eby pacjent aktywnie
wsppracowa z terapeut w poszukiwaniu sposobu uwolnienia si od
dolegliwoci. Krtko mwic, pacjent musi by wiadomy problemu i
musi pragn mu jako zaradzi.
I tu wanie jest sedno sprawy: psychopaci nie dostrzegaj w sobie
adnych problemw psychicznych ani emocjonalnych i nie rozumiej,
dlaczego mieliby zmienia swoje zachowanie, aby dostosowa si do
norm spoecznych, z ktrymi si nie zgadzaj.
Ujmujc rzecz obszerniej: psychopaci s na og zadowoleni z siebie
i ze swojego wewntrznego wiata, chocia wiat ten osobom
242
postronnym moe wydawa si bezbarwny. Doznaj niewielu

zmartwie, a swoje postpowanie oceniaj jako racjonalne i satysfakcjonujce. Nie spogldaj z alem w przeszo ani z niepokojem w
przyszo. Uwaaj siebie za ponadprzecitnych w nieprzyjaznym,
bezwzgldnym rodowisku, wrd konkurentw do wadzy i
zasobw. S przekonani, e maj prawo posugiwa si oszustwem i
manipulacj, aby uzyska co im si naley", a w interakcjach
spoecznych staraj si przechytrzy wrogie - jak sdz - otoczenie.
Trudno zatem si dziwi, e nie widz sensu wikszoci metod
psychoterapeutycznych.
S take inne powody, dla ktrych psychopaci s marnymi kandydatami do terapii:
Psychopaci nie charakteryzuj si kruch" psychik. Ich przekonania i czyny wynikaj z twardej jak skaa struktury osobowoci,
wyjtkowo odpornej na wpywy zewntrzne. Przystpujc do
programu leczenia, maj ju gboko zakorzenione postawy i
wzorce zachowa, trudne do osabienia nawet w najbardziej
sprzyjajcych warunkach.
Wielu psychopatw nie odczuwa konsekwencji swoich dziaa
dziki ochronie yczliwych krewnych i przyjaci, a ich zachowanie
jest stosunkowo niekontrolowane i bezkarne. Inni zrcznie lawiruj
przez ycie bez zbytnich niedogodnoci. Ci za, ktrzy zostaj
schwytani i ponosz kar, zwykle obwiniaj system, los, otoczenie wszystko, tylko nie siebie. Wielu jest po prostu zadowolonych ze
swojego trybu ycia.
Psychopaci nie szukaj pomocy z wasnej woli. Na og zgaszaj si
na terapi pod wpywem nalega zdesperowanej rodziny, z nakazu
sdowego lub powodowani chci ubiegania si o zwolnienie
warunkowe.
243
Kiedy ju rozpoczn leczenie, zwykle tylko stwarzaj pozory

zaangaowania. Nie s zdolni do otwartoci emocjonalnej i autoanalizy, do ktrych dy wikszo terapii. Relacje midzyludzkie, niezbdne do osignicia pozytywnych rezultatw, nie
maj
dla
nich
wartoci.
244
Oto jak pewien zniechcony psychiatra charakteryzuje psychopatw

(ktrych nazywa socjopatami) jako pacjentw:
[...] socjopaci nie pragn zmiany, traktuj wgld terapeutyczny
jako usprawiedliwienie, nie maj koncepcji przyszoci, s
nieprzychylnie nastawieni do autorytetw (w tym do
terapeutw), postrzegaj rol pacjenta jako aosn, nie znosz
zajmowania podrzdnej pozycji, uwaaj terapi za fars, a
terapeutw za osobnikw, kt192
rych naley oszuka, zastraszy, uwie lub wykorzysta .

Nie jest to gotowo do introspektywnych poszukiwa, ktr
terapeuta chciaby widzie u pacjenta. Psychopaci na og staraj si
przeczeka cay ten psychoterapeutyczny taniec, a wielu terapeutw
do chtnie im na to zezwala.
Wikszo programw terapeutycznych po prostu dostarcza psychopatom nowych usprawiedliwie i racjonalizacji oraz pogbia ich
znajomo ludzkich saboci. Psychopaci mog opanowa nowe,
lepsze metody manipulacji, ale nie staraj si zmieni wasnych
pogldw i nastawienia ani dostrzec, e inni take maj swoje
potrzeby, uczucia i prawa. A ju z pewnoci skazane na porak s
prby nauczenia psychopatw, jak naprawd doznawa" skruchy i
empatii.
Te otrzewiajce wnioski odnosz si zarwno do indywidualnych
terapii, kiedy terapeuta i pacjent odbywaj spotkania w cztery oczy,
jak i terapii grupowych, podczas ktrych osoby z rnymi
problemami staraj si uczy od siebie nawzajem oraz przyswaja
nowe sposoby odczuwania i mylenia o sobie i innych.
Jak pisaem wczeniej, psychopaci czsto dominuj podczas
indywidualnych i grupowych sesji, narzucajc wspuczestnikom
192
245
J.S. Maxmen, Essential Psychopathology, New York 1986.
Czterdziestoletni mczyzna z pidziesicioma picioma wyrokami za oszustwa, faszerstwa

i kradziee dokonane w trzech krajach prbowa unikn deportacji z Kanady, argumentujc,
e uleg resocjalizacji dziki przyjani z siedemdziesicioszeciolet- ni niewidom kobiet.
Psychiatra w raporcie z 1985 roku pisa o nim jako czowieku zawsze sympatycznym,
uprzejmym, inteligentnym i zajmujcym", lecz take chorobliwym kamcy z gboko
zakorzenionym zaburzeniem osobowoci". Prawnik urzdu migracyjnego uzna go za
patologicznego tgarza, ktry kadego zauroczy", notorycznego kamc, ktry nie potrafi
odrni prawdy od zmylenia", i za klasyczny przykad oszusta. Podkrela te, e
mczyzna zosta warunkowo zwolniony z wizienia w USA pod koniec lat osiemdziesitych,
zama warunki zwolnienia, zbieg do Kanady i dotar do Vancouver, pozostawiajc za sob w
caym kraju stosy bezwartociowych czekw". Ot przestpca w zapewnia teraz, e zmieni
swoje ycie dziki sesjom samowiadomoci w chrzecijaskim orodku medytacji i kociele
prowadzonym przez wspomnian wyej kobiet. Jego twierdzeniom przecz jednak
wiadkowie, ktrzy zeznali, e rzekomo zresocjalizowany oszust nadal wystawia
bezwartociowe czeki i nie paci | rachunkw1 .
swoje przekonania i interpretacje. Na przykad psychiatra, ktry

prowadzi wizienny program terapeutyczny, tak wypowiada si o
winiu z bardzo wysokim wynikiem na Skali Obserwacyjnej
Skonnoci Psychopatycznych: Nie wcza si do dyskusji, ktrych sam
nie zainicjowa. Negatywnie reaguje na pytania i wtpliwoci
dotyczce jego postpowania. [...] Nie chce uzna, e blokuje wymian
pogldw i tumi aktywno grupy za pomoc rozwlekych
monologw, ktre s prb uchylenia si od rozmowy na jego temat".
Wkrtce potem jednak pojawia si w aktach nastpujca uwaga:
Wykazuje wyrane oznaki poprawy. Przyjmuje odpowiedzialno za
swoje dziaania". Psycholog za komentuje optymistycznie: Poczyni
znaczne postpy. [...] Wydaje
J
Na podstawie artykuu M. Farrow, [w:] The Vancouver Sun" 2 marca 1991.
246
si bardziej otwarty na innych, w duej mierze wyzby si swoich

przestpczych zapatrywa". Dwa lata pniej jedna z moich doktorantek przeprowadzia wywiad z tym psychopatycznym winiem i
ocenia go jako najbardziej przeraajcego ze znanych jej przestpcw.
Jak wspomniaa, chwali si, e nabra pracownikw wiziennych na
swoj zresocjalizowan" postaw. Niewiarygodne - mwi. - Kto
pozwoli tym matoom na wykonywanie zawodu? Nie pozwolibym im
psychoanalizowa swojego kundla! Podobnie jak ja, wcisnby im
kompletne gwno!"
TERAPIA MOE POGORSZY SYTUACJ

Pewna forma terapii grupowej jest wanym elementem wikszoci
programw leczenia organizowanych w wizieniu i nakazywanych
przez sd. Terapia grupowa bywa wbudowana w program spoecznoci terapeutycznej", ktry przyznaje winiom lub pacjentom
znaczn swobod w ksztatowaniu wasnego ycia. Personel stanowi
integraln cz tej spoecznoci i przechodzi specjalne szkolenie, aby
koncentrowa si na potrzebach i zdolnociach pacjentw, a take
traktowa ich w humanitarny, peen szacunku sposb. Jest to program
intensywny i bardzo kosztowny - pod wzgldem sprztu i obsugi - ale
na og dosy skuteczny w odniesieniu do przestpcw. N i e j e s t
jednak skuteczny w odniesieniu do psychopatw.
Dowodw potwierdzajcych ten wniosek dostarczaj niedawne
badania nad przestpcami, ktrzy uczestniczyli w programie spoecznoci terapeutycznych. Pacjentw oceniano za pomoc Skali
Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych.

W jednym z eksperymentw psychopaci nie mieli motywacji do
poprawy, wczenie wycofali si z programu i odnieli z niego
247
stosunkowo niewielk korzy. Nawroty po wyjciu z wizienia

zdarzay si wrd nich znacznie czciej ni wrd innych pa, , 194
cjentow .
W innym eksperymencie psychopaci po opuszczeniu spoecznoci
terapeutycznej byli niemal czterokrotnie bardziej skonni do
brutalnych przestpstw ni inni pacjenci. Ale program nie tylko
okaza si wobec nich nieskuteczny: p r a w d o p o d o b n i e
z m i e n i i c h n a w e t n a n i e k o r z y ! Psychopaci, ktrzy
nie uczestniczyli w programie, po wyjciu na wolno zachowywali
si mniej brutalnie ni psychopaci po terapii.
Na pierwszy rzut oka wydaje si to dziwaczne. W jaki sposb
psychoterapia mogaby zmieni pacjenta na niekorzy? Ale osoby
odpowiedzialne za te programy wcale nie s zaskoczone. Wiedz, e
psychopaci zwykle przejmuj kontrol na spotkaniach i staraj si
udowodni wszystkim swoj intelektualn wyszo. Twj problem
polega na tym, e gwacisz kobiety, bo podwiadomie chcesz je ukara
za to, czego zaznae od swojej matki" - tumaczy psychopata
wspuczestnikowi terapii. Rwnoczenie za nie bardzo chce mwi o
w a s n y m zachowaniu.
Niestety, tego rodzaju programy tylko wskazuj psychopatom
lepsze techniki manipulacji, oszukiwania i wykorzystywania innych.
Jak powiedzia pewien psychopata: To zupenie jak ukoczenie szkoy. Mona si tu nauczy wietnych metod wywierania nacisku".
Programy te rwnie dostarczaj psychopatom atwych usprawiedliwie: Miaem straszne dziecistwo", Nie nauczyam si
nawizywa kontaktu ze swoimi uczuciami". Taka spniona anaOpis tego programu terapeutycznego mona znale [w:] J.R. Ogloff, S. Wong, A.
Greenwood, Treating criminal psychopaths in a therapeutic community program, Behavioral Sciences and the Law" 1990, nr 8, s. 81-90, Recydyw przestpcw po opuszczeniu
przez nich programu analizowa J. Hemphill, Recidivism of Criminal Psychopaths After
Therapeutic Community Treatment, niepublikowana praca magisterska. Wydzia Psychologii
Uniwersytetu Saskatchewan, Saskatoon, Kanada.
248
liza wyjania niewiele, lecz wywiera dobre wraenie na osobach, ktre

oczekuj poprawy. Zawsze zdumiewa mnie gotowo, z jak niektrzy
terapeuci bior te stwierdzenia za dobr monet.
Terapia grupowa i spoeczno terapeutyczna nie s jedynym
rdem nowych strategii, za pomoc ktrych psychopata przekonuje
otoczenie o swojej popraw: nieraz wykorzystuje take wizienne
programy edukacyjne (kursy psychologii, socjologii i kryminalistyki
ciesz si szczeglnym wziciem). Programy te, podobnie jak terapie,
zapewne daj psychopacie tylko powierzchown orientacj i znajomo
terminologii
(chwytliwych
hase)
dotyczcej
procesw
interpersonalnych i emocjonalnych, ale pozwalaj mu wmawia
atwowiernym, e si zresocjalizowa lub przey nawrcenie".
MODZI PSYCHOPACI
Logicznie rzecz ujmujc, najlepszym sposobem na zmniejszenie
wpywu dorosych psychopatw na spoeczestwo powinno by
wczesne przeciwdziaanie. Dotychczas jednak tego rodzaju wysiki nie
koczyy si sukcesem. Po dogbnej analizie programw terapeutycznych socjolog William McCord doszed do wniosku, e prby
odwodzenia od psychopatycznych zachowa we wczesnym okre195
sie ycia" s na og nieskuteczne . Wiza natomiast pewne nadzieje z

programami, w7 ktrych przeksztaceniu ulega cale spoeczne i fizyczne
rodowisko pacjenta i mobilizowane s wszelkie rodki, aby wspiera
zasadnicze zmiany w zachowaniu i postawie. Niestety, rezultaty
jednego z takich przedsiwzi, opisanego szczegowo przez
McCorda, nie budz wikszego optymizmu: cho nastoletni psychopaci
wykazywali popraw w trakcie leczenia i po nim, z upywem lat
pozytywny wpyw zanikn.
m
W. McCord, The Psychopatii andMilieu Therapy, New York. 1982, s. 202.
249
Sytuacja moe si polepszy, kiedy gbiej poznamy rda psychopatii. Psychologowie opracowali ponadto programy interwencyjne,
ktre do skutecznie zmieniaj postaw i zachowanie dzieci i nastolatkw z rozmaitymi problemami. Wiele z tych strategii oddziauje
nie tylko na dziecko, ale take na jego rodzin i rodowisko spoeczne,
w ktrym problemy si pojawiaj14' .
Niewykluczone, e niektre z tych programw, wczenie zastosowane, oka si przydane w modyfikowaniu wzorcw zachowa u
pocztkujcych psychopatw", by moe przez ograniczanie agresji i
impulsywnoci oraz przez uczenie, jak zaspokaja wasne potrzeby w
bardziej prospoeczny sposb.
JESZCZE JEDNA OTRZEWIAJCA MYL

W zasadzie wszystkie dowody na skuteczno bd nieskuteczno
leczenia psychopatw opieraj si na programach przeznaczonych dla
osb, ktre przebywaj w wizieniu bd szpitalu psychiatrycznym lub
maj kopoty z prawem. Programy te s zwykle intensywne, dobrze
pomylane i przeprowadzane w nie najgorszych warunkach. A jednak
si nie sprawdzaj.
A gdyby nawet jaki program skutecznie zmienia psychopatyczn
postaw i zachowania, nie mona by go wykorzysta w stosunku do
milionw psychopatw, ktrzy nie przebywaj w zakadzie karnym
lub nie otrzymali sdowego nakazu poddania si terapii. Nie naley
14 sprawiedliwo.
J. Wyckoff, B.C. Unell, Dyscyplina bez krzyku i bicia. Praktyczne rozwizania najczstszych problemw dotyczcych zachowania dzieci, tum. D. ciepko, Warszawa 2005.
Praktyczny podrcznik, ktry opisuje czste problemy wychowawcze z dziemi w wieku
przedszkolnym (napady zoci, rywalizacja midzy rodzestwem, balaganiarstwo, niech
do pjcia spa).
E.A. Kirby, L.K. Grimley, Understanding and Treating Attention Deficit Disorder, New
York 1986. Dobra pomoc dla rodzicw, ktrzy prbuj radzi sobie z nadpobudliwym
dzieckiem.
250
oczekiwa, e psychopaci na wolnoci zechc choby rozway

zgoszenie si do takiego programu. Spoeczestwo za nie ma
sposobu, eby ich do tego zmusi.
Od czasu do czasu mona przeczyta lub usysze, e jaka konkretna metoda terapeutyczna wywara dobroczynny wpyw na psychopat. Na przykad kilka osb mwio mi w minionych latach, e
udao im si spowodowa znaczn popraw w zachowaniu psychopaty
ze swojego otoczenia. Osoby te nie potrafiy zrozumie, dlaczego nie
reaguj na ich informacje z entuzjazmem.
Niewykluczone, e rzeczywicie dokonay przeomu w terapii, nie
mamy jednak moliwoci, eby o tym si przekona. Czy leczona osoba
naprawd bya psychopat? Czy zacza wykazywa popraw w
rednim wieku, gdy zachowania niektrych psychopatw poprawiaj
si spontanicznie"? Jak zachowywaa si przed t zmian? I skd
pewno, e zmiana nastpia wanie w psychopacie"? Czsto myli
si popraw w zachowaniu psychopatw ze zmianami we wasnym
podejciu do tych osb.
Na przykad ona psychopaty moe sdzi, e m odnosi si do
niej lepiej ni poprzednio. W rzeczywistoci jednak moe to ona
nauczya si radzi sobie z problemami, schodzc mowi z drogi lub
dokadajc wszelkich stara, eby zaspokoi jego potrzeby i yczenia.
By moe stumia wasn osobowo i powicia swoje aspiracje, eby
ograniczy konflikty i napicie w domu.
Nie mona traktowa powanie twierdze o skutecznym leczeniu
psychopatii, jeli nie wynikaj ze starannie nadzorowanych bada.
CZY MAMY PO PROSTU SI PODDA?

Jakkolwiek przygnbiajce s te dowody, powinnimy rozway kilka
kwestii, zanim spiszemy psychopatw na straty jako odpornych na
wszelkie prby leczenia i nadzoru.
Po pierwsze, pomimo niezliczonych prb terapii i wielkiej rozmaitoci stosowanych technik, mao jest programw, ktre speniaj
251
szeroko akceptowane kryteria naukowe i metodologiczne. To wane

zastrzeenie, oznacza bowiem, e opieramy nasze wnioski na
niezbyt solidnych podstawach, co dotyczy zarwno powszechnych
doniesie o nieskutecznoci programw, jak i sporadycznych
doniesie o ich skutecznoci. Nasza wiedza wywodzi si na ogl z
folkloru klinicznego, bada nad pojedynczymi przypadkami,
stosowania kiepskich procedur metodologicznych i diagnostycznych, a take niewaciwej oceny programw. Stan literatury
na temat leczenia psychopatii jest doprawdy zatrwaajcy. W
literaturze przedmiotu chyba najbardziej irytuje to, e opisywane
metody diagnostyczne s nieraz absolutnie nieodpowiednie lub
przedstawione zbyt niejasno, eby czytelnik mg rozstrzygn, czy
program, o ktrym mowa, ma cokolwiek wsplnego z psychopati.
Innym czstym problemem przy ocenie programw leczenia i
nadzoru jest brak starannie dobranych grup kontrolnych lub
porwnawczych. Wiemy, e zachowanie wielu psychopatw poprawia si z wiekiem, i wane jest ustalenie zakresu, w jakim
konkretny program terapeutyczny wspiera te naturalne" lub
spontaniczne" zmiany.
Po drugie, niewiele programw terapeutycznych jest projektowanych specjalnie dla psychopatw, a nieliczne opracowane w ten
sposb programy borykaj si z tyloma kwestiami administracyjnymi, pastwowymi i spoecznymi, e wkrtce przestaj
by podobne do pocztkowego projektu. Prawd mwic, wci
jeszcze nie doczekalimy si zaplanowania, przeprowadzenia i
oceny programu o dobrze przemylanej strukturze i solidnych
podstawach metodologicznych.
Po trzecie, niektre z naszych prb leczenia psychopatw mog by
zupenie chybione. Termin l e c z e n i e sugeruje, e istnieje co
wymagajcego interwencji medycznej: choroba, subiektywne
cierpienie, zachowania wiadczce o nieprzystosowaniu i tak dalej.
252
Ale - o ile potrafimy to rozstrzygn - psychopaci s cakiem

zadowoleni z siebie i nie widz potrzeby leczenia, przynajmniej w
tradycyjnym znaczeniu tego terminu. Duo atwiej jest zmienia
ludzi, ktrzy nie aprobuj swoich postaw i zachowa, ni tych,
ktrzy uznaj je za absolutnie normalne i logiczne. Czy jednak
zachowania psychopatw nie wiadcz o nieprzystosowaniu?
Owszem, zapewne wydaj si takie spoeczestwu, lecz nie
psychopatom. Kiedy domagamy si od psychopatw, eby zmienili
swoje zachowanie, dostosowujc je do naszych norm i oczekiwa,
moe damy od nich czego, co sprzeciwia si ich naturze".
Niewykluczone, e zgodz si na nasze postulaty, lecz tylko wtedy
gdy bd w ich interesie. Programy, ktrych celem jest nakonienie
psychopatw do zmiany zachowania, musz uwzgldnia to
stanowisko - albo bd skazane na klsk.
Wszyscy powtarzaj, e psychopatw nie mona leczy. To bzdury - mwi Joseph

Fredericks, homoseksualny pedofil z bogat przeszoci kryminaln, ktra obejmowaa
zabjstwo jedenastoletniego chopca. - Psychopata to taki sam czowiek jak kady inny. Jest
psychopat, bo ma wiksz wraliwo. [...] Nie moe znie blu
197
i dlatego pozwala, eby spywa po nim jak po kaczce" .

1''
Canadian Press" 22 wrzenia 1992.
ELEMENTY NOWEGO PROGRAMU

Przedstawiciele kanadyjskich wadz, dostrzegajc potrzeb nowych
metod postpowania z psychopatycznymi przestpcami i wiadome
powszechnego pesymizmu co do tradycyjnych sposobw leczenia,
zapytali mnie niedawno, czy bybym gotowy zaplanowa eksperymentalny program terapii i nadzoru takich osb. Podjem to
wyzwanie z dwch powodw. Po pierwsze - jak ju wspomniaem wczeniejsze strategie wykazyway szereg wad i nie opieray si na
najnowszych ustaleniach teoretykw, badaczy i klinicystw. Po drugie,
253
niewtpliwie niezbdne s programy, ktre zmniejsz prawdopodobiestwo, e psychopatyczni i niepsychopatyczni przestpcy

bd dopuszcza si aktw przemocy zarwno w wizieniu, jak i po
powrocie do swojej spoecznoci.
Zebraem midzynarodowy zesp ekspertw w dziedzinie psychopatii, psychiatrii, kryminologii, wiziennictwa oraz projektowania i
oceny programw . Uznalimy, e w centrum naszego zainteresowania
powinni znale si psychopatyczni i niepsychopatyczni przestpcy
skonni do brutalnoci, i wypracowalimy oglny zarys wzorcowego
programu, ktry - jak osdzilimy - ma spore szanse na sukces.
Niedawno wadze postanowiy wprowadzi nasz projekt w ycie i
podjy kroki w celu zorganizowania eksperymentalnego oddziau w
federalnym zakadzie karnym.
Nie mog tu przedstawi szczegowego opisu naszej strategii,
postaram si jednak wskaza jej najwaniejsze aspekty. Podstaw
projektu bya opinia, e zaoenie wikszoci poprzednich programw
- przestpcy po prostu zeszli z waciwej drogi i wymagaj tylko
resocjalizacji - jest bdne w odniesieniu do psychopatw. Ze
spoecznego punktu widzenia psychopaci nigdy nie znajdowali si na
waciwej drodze - zawsze kieruj si wasnymi zasadami.
29S
Robert Hare, A Model Treatment Program for Offenders at High Risk for Violence,
Ottawa
1992,
Research
Branch,
Corrcctional
Service
of
Canada.
254
Z tego wzgldu program przeznaczony dla psychopatw bdzie

prbowa nie tyle rozbudza w nich empati i sumienie, ile przekonywa, e obecna postawa i zachowanie nie su ich interesom i e
sami musz ponosi odpowiedzialno za wasne czyny. Rwnoczenie
bdziemy starali si wskaza, jak mog spoytkowa swoje zdolnoci i
atuty w sposb akceptowalny dla spoeczestwa.
Oczywicie, przewidujemy surowy nadzr oraz sprecyzowane i
nieuchronne sankcje za naruszenie regu programowych, penitencjarnych i spoecznych. Bdziemy te wykorzystywali - i starali si
przypieszy - typow dla niektrych psychopatw skonno do
spontanicznie" pojawiajcej si poprawy wraz z osigniciem wieku
redniego.
Po instytucjonalnej czci programu nastpi surowa kontrola i cisy
nadzr nad przestpcami wypuszczonymi na wolno.
Program zaprojektowano tak, eby mona byo empirycznie ocenia
jego rozmaite elementy (co si sprawdza, a co nie w odniesieniu do
poszczeglnych osb). Niektre moduy zapewne oka si skuteczne
wzgldem psychopatw, ale nie wzgldem innych przestpcw, i
odwrotnie. Uczestnicy programu bd porwnywani ze starannie
dobran grup kontroln (zoon z przestpcw, ktrych nie poddano
terapii).
Tego rodzaju program bdzie kosztowny i zawsze zagroony erozj
z powodu zmieniajcych si instytucjonalnych potrzeb, politycznych
naciskw i obaw spoeczestwa. Niewykluczone rwnie, e rezultaty
bd w najlepszym razie skromne. Jednak alternatywne propozycje obciajce budet utrzymywanie w wizieniu przestpcw skonnych
do brutalnoci albo ryzyko wypuszczenia ich na wolno - nie wydaj
si atrakcyjne.
CO ROBI, SKORO NIC NIE DZIAA?

Jeli ma si do czynienia z prawdziwymi psychopatami, trzeba sobie
uwiadomi, e rokowania co do poprawy w ich zachowaniu s obecnie marne. Nawet jeli omwiony powyej eksperymentalny program
przyniesie owoce, na niewiele zda si psychopatom, ktrzy nie

przebywaj w wizieniu lub nie znajduj si pod cis kontrol.
Jeli czytelnicy maj w swoim otoczeniu psychopat lub psychopatk, zapewne ju podejrzewaj, e sytuacja nie zmieni si na
lepsze, i by moe czuj si jak w potrzasku, niezdolni uciec bez
naraania siebie i innych - zwaszcza swoich dzieci - na niebezpieczestwo. Szczeglnie trudne jest pooenie kobiety mieszkajcej z
psychopat skonnym do sprawowania absolutnej kontroli. Wiele
kobiet myli: Moe kiedy si zmieni, wszystko bdzie w porzdku.
Bd bardziej si stara, schodzi mu z drogi, okazywa wicej
tolerancji, czciej mu ustpowa". Coraz obszerniejsza literatura na
temat przemocy w rodzinie dowodzi jednak, e taka strategia na og
tylko wzmacnia i utrwala problemy.
Oczywicie, najlepszym wyjciem byoby unikanie jakiegokolwiek
zwizku z psychopat. Wiem: atwiej powiedzie, ni zrobi. S jednak
metody obrony. Jeli nie zadziaaj, mona prbowa ograniczy
doznawane szkody. W nastpnym rozdziale podaj gar praktycznych
wskazwek co do rodkw obronnych i minimalizowania strat.
Rozdziat 13 KURS
PRZETRWANIA
olicjanci twierdz, e zdeterminowany wamywacz potrafi dosta

si do najlepiej strzeonego domu. Ale mwi te, e znajomo
przestpczych metod, zdrowy rozsdek i porzdny system alarmowy
lub wyszkolony pies zmniejszaj ryzyko wamania. Podobnie mona
powiedzie, e chocia nikt nie jest odporny na machinacje
psychopatw, istniej sposoby, ktre pozwalaj ograniczy
niebezpieczestwo.
256
JAK SI CHRONI?
Trzeba wiedzie, z czym mamy do czynienia. Tylko z pozoru jest to
proste. Cho moja ksika powinna tu pomc, aden podrcznik nie
ochroni nas przed niszczycielskim wpywem psychopatw. Wszyscy,
nie wyczajc ekspertw, jestemy naraeni na ich oszustwa, kamstwa
i manipulacj. Zrczny psychopata potrafi w k a d y m znale czu
strun i zagra na niej koncert.
Psychopaci zdarzaj si we wszystkich sektorach spoeczestwa i
jest bardzo prawdopodobne, e spotkamy ich kiedy na swojej drodze.
Najlepszym rodkiem obronnym jest znajomo natury tych dwunogich
drapiecw.
Nie dajmy si zwie rekwizytom. Trudno jest nie ulec promiennemu
umiechowi, intrygujcej gestykulacji i potoczystej wymowie typowego
psychopaty, a wszystko to nie pozwala nam dostrzec jego
prawdziwych zamiarw. Warto jednak wyprbowa kilka metod. Na
przykad nie naley zwraca zbytniej uwagi na wyjtkowo ujmujce
cechy napotkanych osb - wspaniay wygld, hipnotyzujce maniery,
przyjemny tembr gosu, swad i tak dalej. Kada z tych waciwoci
moe suy jako przykrywka dla dziaa wymierzonych przeciwko
nam.
Wiele osb nie potrafi sprosta przenikliwemu, beznamitnemu i
drapienemu" spojrzeniu psychopatw. Normalni ludzie utrzymuj
kontakt wzrokowy z rozmwc z wielu przyczyn, psychopaci natomiast wpatruj nam si w oczy nie tyle z powodu zainteresowania
199
czy empatii, ile z chci uzyskania przewagi i samozadowolenia ~ .

Niektrzy przyjmuj to spojrzenie z ogromn przykroci, niemal
jakby postrzegali siebie jako potencjalne ofiary w obecnoci
drapienika. Inni czuj si przytoczeni i zastraszeni, a nawet ubezwasnowolnieni, nie bardzo rozumiejc, co si z nimi dzieje. Bez
wzgldu na psychologiczn wymow tego spojrzenia nie ulega wt-
pliwoci, e intensywny kontakt wzrokowy jest dla psychopatw cenn

pomoc w manipulowaniu i dominowaniu nad innymi.
Kiedy wic znajdziemy si w towarzystwie osoby, ktrej niewerbalne sygnay lub sztuczki - przeszywajce spojrzenie, przesadna
gestykulacja, widowiskowo" i tak dalej - wywieraj na nas
obezwadniajcy wpyw, naley zamkn oczy lub odwrci wzrok i
bacznie przysuchiwa si wypowiadanym sowom.
The
Omwienie drapienego spojrzenia" psychopaty mona znale [w:] J.R. Me- loy,
Psychopathic
Mind,
Northvale
1988.
Rozdzia 13. Kurs przetrwania
258
Czy oczy s zwierciadem duszy"? Wiele osb jest o tym przekonanych. Cho w rzeczywistoci
oczy daj nieraz mylne wyobraenie o naszym wewntrznym wiecie, nie s cakowicie
bezuytecznym rdem wiedzy, zwaszcza gdy przekazywane przez nie informacje nie zgadzaj
si z mimik twarzy i treci wypowiedzi. Kiedy oczy mwi jedno, a jzyk drugie, dowiadczony
czowiek ufa wymowie oczu'7 - gosi mdra maksyma.
Znajoma opowiadaa mi o pewnym mczynie, ktry rozkocha j w sobie, a nastpnie
manipulowa ni i rani emocjonalnie. Niechtnie patrzyam mu w oczy, bo wprawiay mnie w
zakopotanie. Nie wiedziaam, co si za nimi kryje - jakie myli i jakie zamiary" - mwia.
Lekarze praktycy czsto wspominaj o pustym" spojrzeniu psychopatw, ale najbardziej
obrazowe opisy tego zjawiska znajdujemy w literaturze faktu. Na przykad James Ciark w
ksice Last Rampage tak charakteryzuje Gary'ego Tisona, morderc, ktry zrcznie
manipulowa systemem karnym, zbieg z wizienia wspomagany przez swoich synw i przed
mierci zabi jeszcze kilka osb:
Szczeglnie uderzajc cech fizyczn Gaiy'ego - najczciej dostrzegan i zapamitywan na zawsze - byy jego gboko osadzone, pozbawione wyrazu [...] oczy.
Zupenie jakby nie miay cznoci z objawianymi przez niego uczuciami. Bez wzgldu
na jego nastrj - gniewny, jowialny, jakikolwiek inny - pozostaway bez zmian. Puste.
Patrzc w nie, trudno byo odgadn, co Gary myli i czuje. [...] Jego spojrzenie
przykuwao uwag, niepokoio, przenikliwe i wrogie. Mylc o Gaiym, widziao si przede
wszystkim te zimne, nieprzyjazne oczy"15'.
W ksice Echoes in the Darkness Joseph Wambaugh opowiada o Williamie Brad- fieldzie i
Jayu Smithu, nauczycielach z liceum, skazanych (Bradfield w 1983, Smith w 1986 roku) za
zamordowanie koleanki i jej dwojga dzieci. Autor nieraz wspomina o oczach tych mczyzn. Tak
pisze o Bradfieldzie:
Mia pospne niebieskie oczy. [,..] Jego spojrzenie byo tak przeszywajce, e mogto
paraliowa, a okrelano je rozmaicie - poetyczne", lodowate", hip- notyzerskie" - w
zalenoci od tego, w jakim byt nastroju. Kolega z pracy mwi: Potrafi budzi lk tymi
przenikliwymi oczami. Spoglda tak i n t e n s y w n i e , e niekiedy byt naprawd
przeraajcy". [Bradfield] wpatrzy si tak w Ricka Guid (prokuratora), ktremu pewien
200
J. Ciark, Last Rampage, dz. cyt., s. 4.
259
agent FBI wyzna, e spojrzenie Bradfielda zmusio go kiedy do cofnicia si o dwa

kroki. Spojrzenie Bradfielda porazio Guid. Dosownie zwalio go z ng. Usiad i zacz
bawi si z [psemj. [...] Kiedy Bradfield prbowa tej sztuczki na policjancie Jacku Holtzu,
Holtz odpowiedzia mu spojrzeniem i powiedzia: Takie bzdury dziaaj tylko na
inteligentnych".
Rwnie interesujce s uwagi Wambaugha na temat Jaya Smitha, niedawno wypuszczonego
na wolno przez Sd Najwyszy Stanu Pensylwania ze wzgldw proceduralnych. Sekretarka
Smitha stwierdzia podobno:
Nigdy w yciu nie widziaam takich oczu. Nie miay w sobie u c z u c i a . Niby znam kilka
osb o zimnych, rybich oczach, ale jego oczy byty zupenie wyjtkowe.
Wambaugh komentowa: To n i e byy rybie oczy. To byy oczy, ktre redaktorzy gazet
pniej chtnie wyodrbniali dla efektu. Mwiono o nich gadzie oczy, ale to take nie byo
trafne". Doda, e w s z y s c y nauczyciele mieli problem z opisaniem oczu swojego dyrektora.
Nasuwao si okrelenie oczy paza, ale i ono niezupenie zadowalao".
Sekretarka Smitha - pisa Wambaugh - ostatecznie uwiadomia sobie, z czym
kojarzy jej si to dyrektorskie spojrzenie: Nie ryba, nie gad [...] tylko oczy k o z a ! "
201
[...] Jo, moja droga, jest ksi ciemnoci" - zauway jeden z nauczycieli .
Czy oczy psychopaty zdradzaj wcielonego diaba, jak sugeruje ta uwaga? Kiedy rzeczywisty
lub fikcyjny seryjny morderca -Ted Bundy, Hannibal Lecter- popenia straszliwe zbrodnie, trudno
jest oprze si takiej myli. Wydaje si jednak, e zachowanie psychopatw - rwnie tych
stosunkowo nielicznych, ktrzy morduj i kalecz - wynika nie
''"' J. Waumbaugh, Echoes in the Darkness, dz. cyt., s. 18.
260
Nie zakadajmy sobie klapek na oczy. Nawizujmy znajomoci, majc

oczy szeroko otwarte, jak kady czowiek, psychopatyczny oszust
pocztkowo chce pokaza si z najlepszej strony. Posuwa si jednak
znacznie dalej, wykorzystujc aksjomat, e kontakty midzyludzkie
opieraj si na zaufaniu i e nie mona ostronie i ze sceptycyzmem
traktowa wszystkiego, co rozmwca powie lub zrobi. Dlatego prbuje
obezwadni swoj ofiar za pomoc pochlebstw, udawanego
zainteresowania i yczliwoci oraz kamliwych opowieci o swoich
finansowych przedsiwziciach i pozycji spoecznej. Wkrtce na jego
masce mog pojawi si rysy, ale kiedy ju uwikamy si w sie
oszustw i manipulacji, trudno nam bdzie oswobodzi si bez
emocjonalnych i materialnych strat.
Policja i prawnicy doradzaj zachowywanie szczeglnej czujnoci
wobec osb, ktre wydaj si wprost oszaamiajco atrakcyjne. To
cenna wskazwka, ktra pomaga uchroni si przed intrygami
psychopatw. Powinnimy przynajmniej stara si sprawdzi nowych
znajomych, ktrzy okazuj nam zainteresowanie. Nie chodzi tu o
wynajcie prywatnego detektywa, ilekro poznamy kogo na przyjciu
lub w barze, lecz o zasignicie informacji. Trzeba zapyta t osob o
przyjaci, rodzin, prac, miejsce zamieszkania, plany i tak dalej.
Psychopaci zwykle odpowiadaj wtedy niejasno, wymijajco lub
261
niespjnie. Traktujmy takie odpowiedzi podejrzliwie i w miar

monoci prbujmy je weryfikowa.
Niekiedy jest to zaskakujco proste. Na przykad moja znajoma
nawizaa kilka lat temu romans z mczyzn, ktrego poznaa w
swoim kociele. Wydawa si czowiekiem o szerokich koneksjach i
nieposzlakowanej opinii. Mwi, e studiowa zarzdzanie na pewnej
renomowanej uczelni. Znajoma zastanawiaa si nad zainwestowaniem
w promowane przez niego przedsibiorstwo. Spotkawszy tego
czowieka, napomknem, e jestemy absolwentami tego samego
uniwersytetu. Nie by jednak skonny wspomina swoich studiw i
konsekwentnie zmienia temat rozmowy. Wzbudzio to moje
podejrzenia. Popytaem tu i wdzie i dowiedziaem si, e wcale nie
studiowa na mojej uczelni. Dalsze dochodzenie ujawnio, e jest
oszustem poszukiwanym w kilku krajach. Ostatecznie uciek z miasta,
znajoma za pozostaa z gbokim rozczarowaniem, rozgniewana na
mnie, bo zniszczyem jej wiat fantazji.
Miejmy si na bacznoci w sytuacjach wysokiego ryzyka. Niektre
miejsca s dla psychopatw wymarzonym terenem polowa: bary dla
singli, kluby, kurorty, statki wycieczkowe, zagraniczne lotniska i tym
podobne. Potencjalna ofiara jest samotna, szuka towarzystwa, rozrywki
lub przygody - i zwykle znajduje kogo, kto chtnie wywiadczy jej
przysug (jak si pniej okazuje, nie za darmo).
Osoby podrujce w pojedynk s ulubionym celem psychopatw,
ktrzy bez trudu wynajduj je w tumie pasaerw lub turystw, nieco
zagubione i zdezorientowane. Na przykad moja znajoma, zmczona,
samotna i stskniona za domem po kilkutygodniowym pobycie w
Europie, spotkaa yczliwego mczyzn na lotnisku w Lizbonie.
Podajc si za tajnego agenta tropicego szajk przemytnikw, zdoby
jej zaufanie i pozyska j dla rzekomego ledztwa. W nastpnych
tygodniach podrowali razem po Europie, zacigajc ogromne dugi
na jej karcie kredytowej. Kiedy znajoma nabraa podejrze, mczyzna
porzuci j i znikn. Caa ta historia - mwia pniej - wyglda
262
dziwacznie, ale byo wtedy inaczej. Czuam si zmczona,

przygnbiona, a on tak wietnie mnie rozumia i podnosi na duchu".
Starajmy si pozna samych siebie. Psychopaci umiejtnie identyfikuj
i wykorzystuj nasze czue miejsca. Najlepsz metod obronn jest
poznanie wasnych saboci i ostrono wobec kadego, kto si nimi
interesuje. Takich ludzi trzeba ocenia bardziej krytycznie ni tych,
ktrzy wydaj si niewiadomi naszych sabych punktw lub nie
skupiaj si na nich.
Jeli jestemy asi na pochlebstwa, z pewnoci mona to rozpozna
- to zaproszenie dla kadego pozbawionego skrupuw manipulanta,
ktry szuka nowych ofiar. Pawienie si w pochwaach, podobnie jak
zbyt dugie przesiadywanie na socu, bywa przyjemne, ale koczy si
bolenie.
Jeli za mamy w sobie nieco zachannoci, jestemy szczeglnie
podatni na nie cakiem legalne propozycje. Samotne osoby z zasobami
finansowymi atwo padaj ofiar psychopatw.
Poznanie samych siebie nie zawsze przychodzi nam bez trudu.
Pomc tu moe staranny rachunek sumienia, szczere rozmowy z rodzin i przyjacimi, a take konsultacja z psychologiem.
JAK MINIMALIZOWA STRATY?

Niestety, nawet najlepsze rodki ostronoci nie zabezpiecz nas
cakowicie przed zdeterminowanym psychopat. Niekiedy po prostu
nie mamy wpywu na bieg wydarze, choby w niebezpored- nich
kontaktach finansowych z psychopatami. Czsto syszy si
0 oszustwach, ktrych ofiar pady banki, domy maklerskie, kasy
oszczdnociowo-poyczkowe, fundusze emerytalne i tak dalej.
Pojedynczy inwestorzy nie decyduj o codziennych transakcjach
1 mog traci pienidze nie z wasnej winy. Pewien psycholog zatrudniony w liceum mwi mi z rozpacz o maklerze, ktry zgubi"
263
kilka milionw dolarw z powierzonego mu funduszu emerytalnego

nauczycieli. Psycholog musia poegna si z paruset tysicami dolarw
nie przez swoj lekkomylno, lecz dlatego e urzdnicy
odpowiedzialni za znalezienie dobrego maklera dali si omami
psychopacie.
'sycholog sdowy J. Reid Meloy wspomina, jak zosta wyprowadzony w pole podczas
rozmowy kwalifikacyjnej z kandydatem, ktrego dokumentacja okazaa si pniej sfaszowana.
Ale rozmowa toczya si cakiem gadko - mwi mi Meloy przez telefon. - Byem pod duym
wraeniem, nie mogem si nadziwi jego inteligencji. Od czasu do czasu rzuca jak uwag,
ktra wprawiaa mnie w zachwyt. Niesamowite! - mylaem. - Jest naprawd byskotliwy,
Trzeba nakoni go do przyjcia posady! Dopiero po duszym czasie - wstyd przyzna, po jak
dugim - zorientowaem si, e facet cytuje moje niedawno opublikowane artykuy. Imponowa
mi, owszem, ale czym? Moj byskotliwoci - pomysami, nad ktrymi sporo si nasiedziaem!
Normalny czowiek powiedziaby zapewne: Czytatem paskie publikacje i sdz o nich to i to,
ale ten spryciarz wyczu intuicyjnie, czym najlepiej mnie zmanipuluje. Nasza rozmowa
202
bya dla niego wietn okazj do oszustwa" .
Chyba najbardziej poruszajce s sytuacje, gdy zdezorientowani,

zrozpaczeni rodzice usiuj radzi sobie z psychopatycznym synem
lub crk. Niemal rwnie przygnbia to, kiedy kto wytrwale szuka
sposobu uoenia sobie ycia z psychopatycznym mem lub on. W
takich okolicznociach, a take wtedy gdy psychopata zdoby nasze
uczucia, pozostaj nam tylko prby minimalizowania strat. Dla
wikszoci z nas nie jest to atwe, ale ponisze sugestie mog okaza
si pomocne.
Prywatna rozmowa, kwiecie 1991.
Szukajmy fachowej rady. Czsto telefonuj do mnie zaniepokojone

osoby, ktre przypuszczaj, e ich m, ona, dziecko lub znajomy
264
wykazuje psychopati, i pragn dowiedzie si ode mnie, jak powinny

postpi. W takich warunkach nie mog suy im pomoc.
Postawienie waciwej diagnozy psychopatii - przez znajcego si na
rzeczy klinicyst - jest czasochonne i wymaga dogbnych bada, w
tym rozmowy z diagnozowanym i uzyskania potwierdzajcych
informacji z rozmaitych rde: od przeoonych i wsppracownikw,
krewnych, przyjaci, policji i tak dalej.
Naley zadba, aby ldinicysta, z ktrym si konsultujemy, by
obeznany z literatur na temat psychopatii i mia dowiadczenie w
postpowaniu z psychopatami, zwaszcza w kontekcie terapii i
interwencji w rodzinie. Jeli pozwol nam na to zasoby finansowe,
postarajmy si zasign opinii k i l k u lekarzy. Czasami jest to bardzo
trudne. Nie potrafi zliczy, ile razy mj telefoniczny rozmwca, na
og czyja ona lub zdesperowany rodzic, opisywa mi uporczywe
prby znalezienia kogo - kogokolwiek - kto zrozumie problem lub
choby przyzna, e problem istnieje.
Zadzwonia do mnie, na przykad, pewna mieszkanka Maine, ktra
przeczytaa artyku o moich badaniach i dosza do wniosku, e jej m
idealnie odpowiada profilowi psychopaty przedstawionemu w
czasopimie. Informacje, ktrych mi udzielia, wiadczyy, e moe
mie racj. Przez ponad dziesi lat prbowaa znale fachow pomoc,
najpierw u swojego rodzinnego lekarza, potem u szeregu psychologw
i psychiatrw - nadaremnie. M tak wzorowo zachowywa si w
gabinecie lekarskim, e j e j relacji nie traktowano powanie. aden z
klinicystw nie potrafi dostrzec, co kryje si za ujmujcym stylem
bycia tego czowieka. Nieszczsna kobieta zacza wierzy, e to z n i
jest co nie w porzdku.
Nawet solidna diagnoza nie kadzie kresu problemom. Nastpny
krok zaley od naszej sytuacji i powinien by planowany pod
kierunkiem kompetentnego lekarza z dowiadczeniem w postpowaniu z psychopatami. Pastwowe stowarzyszenia psychiatrw i
psychologw maj zwykle list godnych polecenia klinicystw. Mona
265
rwnie zwrci si do miejscowych orodkw zdrowia psychicznego i

poradni uniwersyteckich.
Nie obwiniajmy siebie. Bez wzgldu na powody, dla ktrych zadajemy si z psychopat lub psychopatk, nie powinnimy wini si za
ich postaw i zachowanie. Psychopaci stosuj te same zasady - wasne
zasady - wobec kadego. Oczywicie, nasza osobowo i decyzje mog
mie jaki wpyw na to, co si dzieje. Na przykad ona, ktra broni
swoich praw, naraa si na fizyczn napa, podczas gdy bardziej
ulega kobieta spdza ycie, rozmylajc, gdzie podziewa si jej
niewierny m, a jeszcze inna porzuca ma po pierwszych
niepokojcych sygnaach. Zasadniczym problemem jest jednak zawsze
to, e kobieta polubia psychopat.
Podobnie, rodzice psychopatycznego syna lub crki zamartwiaj si
swoj rol w rozwoju zaburzenia. Bardzo trudno jest ich przekona, e
prawdopodobnie nie zrobili nic zego. Owszem, mogli poprawi lub
pogorszy sytuacj, ale nie ma dowodw, e zachowanie rodzicw jest
p r z y c z y n psychopatii.
Nie zapominajmy, kto jest ofiar. Psychopaci nieraz daj do zrozumienia, e to oni cierpi, a winnymi ich nieszczcia s krzywdzeni
przez nich ludzie. W rzeczywistoci jednak cierpi znacznie mniej ni
my - i z innego powodu. Nie warto im wspczu: ich problemy nie
mog rwna si z naszymi. Psychopata bowiem przeywa problemy
gwnie dlatego, e nie jest w stanie zaspokoi swoich pragnie, my
natomiast - poniewa dostajemy fizyczne, emocjonalne lub finansowe
cigi.
Pamitajmy, e nie jestemy sami. Wikszo psychopatw ma na
swoim koncie sporo ofiar. Psychopata, ktry przyczynia si do naszego
cierpienia, niewtpliwie sprawia cierpienie i innym osobom.
Odszukanie takich osb i podzielenie si z nimi informacjami moe
nam bardzo pomc, choby poprzez uwiadomienie, e wina nie ley
266
po naszej stronie. Kady jest naraony na intrygi psychopaty - to aden

wstyd pa jego ofiar. Oczywicie, trudno jest si z tym pogodzi, jeli
wanie zostalimy oszukani i krpujemy si zoy formaln skarg.
Ale liczba osb w naszej spoecznoci, ktre rwnie day si omami,
moe by dla nas prawdziwym zaskoczeniem.
Ostronie z metodami ofensywnymi. Psychopaci odczuwaj gbok
potrzeb psychicznej i fizycznej kontroli nad otoczeniem. Pragn mie
przewag i s gotowi posuy si urokiem osobistym, grobami i
przemoc dla zapewnienia sobie posuchu. W walce nastawiaj si
zwykle na wygran. Nie oznacza to, e nie powinnimy broni swoich
praw. Pamitajmy jednak, e naraamy si wtedy na powany uraz
fizyczny i emocjonalny.
Niekiedy moemy obrci psychopatyczn filozofi zwycistwo za
wszelk cen" na wasn korzy. Na przykad syszaem o pewnej
kobiecie i jej byym mu, psychopacie, ktrzy prowadzili ze sob
dugotrwa wojn o opiek nad dziemi. Adwokat kobiety wiadomy, e przeciwnik jest niebezpieczny, zdeterminowany i zasadniczo obojtny na los dzieci - doradzi klientce, aby przyja
propozycj wsplnej opieki. Byy m od pocztku wanie tego
pragn, a wygrawszy bitw", natychmiast straci zainteresowanie
rodzin. Taktyka adwokata okazaa si skuteczna, cho bardzo
ryzykowna: psychopata mg upomnie si o swoje prawa - z potencjalnie katastrofalnymi skutkami dla dzieci.
Ustanwmy oglne zasady. Cho walka z psychopatami jest co
najmniej ryzykowna, niewykluczone, e uda nam si wprowadzi
oglne zasady - wice dla obu stron - dziki ktrym uatwimy sobie
ycie i z ofiary stopniowo przeksztacimy si w osob zdoln zadba o
siebie. Na przykad, moemy zadecydowa, e bez wzgldu na
okolicznoci nie bdziemy ju prbowali za pomoc pienidzy
uchroni psychopaty lub psychopatki od kopotw.
267
Pewna moja znajoma wpada w sie oszustw i manipulacji finansowych utkan przez elokwentnego konsultanta". Ilekro prbowaa z nim dyskutowa, przekonywa, e pracuje nad problemem i
wkrtce zwrci jej pienidze, ktre rzekomo zainwestowa w jej
imieniu. W kocu, cakiem zdesperowana, postanowia rozmawia z
nim tylko przy wiadkach lub dokadnie notowa kade sowo. Szybko
zrozumiaa, e konsultant" j zwodzi, i podja przeciw niemu kroki
prawne.
Sensowne, ale nienaruszalne zasady - jak musisz si zachowywa,
aby tutaj mieszka" - mog by jedynym sposobem na pozostanie przy
zdrowych zmysach, kiedy zmagamy si z psychopatycznym synem
lub crk. Zasady powinny by jasne i konsekwentnie egzekwowane,
jeli maj przynie jakikolwiek skutek. Omwienie konkretnych
strategii rodzicielskich wykracza poza zakres tej ksiki, lecz publikacje
wymienione w przypisach do rozdziau dwunastego dostarcz
przydatnych informacji.
Nie oczekujmy radykalnych zmian. Osobowo psychopatw jest w
znacznej mierze wykuta w skale". Mao prawdopodobne, e nasze
dziaania wywoaj fundamentalne i trwae zmiany w ich postawie
wobec siebie i innych. Psychopaci mog obiecywa, e si zmieni, a
nawet wykazywa krtkotrwa popraw w zachowaniu, ale zwykle
czekaj nas lata rozczarowa, jeli bdziemy spodziewa si zbyt wiele.
Chocia niektrzy psychopaci troch agodniej" z wiekiem, a zatem
s atwiejsi we wspyciu, na og jednak pozostaj tacy, jacy byli
zawsze.
Sytuacja jest szczeglnie dramatyczna, kiedy psychopati wykazuje
nasze dziecko. Rozpaczliwie szukajc pomocy, wdrujemy od jednego
specjalisty do drugiego i rzadko uzyskujemy zadowalajcy wynik.
Powicamy mnstwo energii i rodkw, aby zrozumie i zacz
kontrolowa dziecko, ale na og daremnie. Niestety, zwykle mamy
przed sob lata emocjonalnej szarpaniny oraz nakadw finansowych
na wydobywanie dziecka z kopotw.
268
Wycofajmy si w por. Psychopaci mog zniszczy nasz pewno

siebie i przekona nas - oraz naszych znajomych - e jestemy ich
niewarci, a nawet popadamy w obd. Im bardziej ustpujemy, tym
bardziej jestemy wykorzystywani, aby zaspokaja psychopatyczn
dz wadzy.
Zamiast podejmowa bezowocne wysiki dostosowania si do
beznadziejnej sytuacji - schodzi z drogi, godzi si z losem, zatraca
wasn tosamo - lepiej jest uzna, e dla naszego fizycznego i
emocjonalnego przetrwania powinnimy przej kontrol nad swoim
yciem. Bywa to nieatwe, a nawet ryzykowne, i wymaga fachowej
porady, zarwno medycznej, jak i prawnej.
Oczywicie, rodzice modego psychopaty lub psychopatki nie mog
po prostu machn rk na swoje dziecko. Bd musieli cile
wsppracowa z nauczycielami, psychologami i klinicystami, ktrzy
wiedz, jak postpowa z psychopatycznymi dziemi - choby
rezultaty miay okaza si bardzo skromne.
Korzystajmy z grup wsparcia. Zanim nasze podejrzenia skoni nas do
szukania fachowej diagnozy, wiemy ju, e czekaj nas cikie czasy.
Powinnimy wykorzysta wszelkie dostpne nam wsparcie.
Wiele grup i organizacji pomaga ofiarom przestpstw upora si z
problemami. Ofiara zwykle przekonuje si, e nie jest sama, i ma
sposobno dzieli si swoim dowiadczeniem z innymi. W wikszoci
miast dziaaj poradnie i grupy wsparcia, ktre zajmuj si przemoc w
rodzinie, niezrwnowaonymi dziemi i prawami pokrzywdzonych.
Zalenie od sytuacji, ktre z tych rodowisk moe okaza si dla nas
ogromnie uyteczne. Najbardziej jednak potrzebujemy grup wsparcia
przeznaczonych konkretnie dla ofiar psychopatw. By moe moja
ksika
przyczyni
si
do
powstania
takiego
ruchu.
EPILOG
o omwieniu literatury przedmiotu naukowcy zwykle zamykaj

dyskusj stwierdzeniem, e niezbdne s dalsze badania. Ja rwnie
tak postpi, z dwch powodw.
Po pierwsze, mimo ponad stuletnich bada klinicznych i kilkudziesicioletnich docieka naukowych psychopatia nadal pozostaje
zagadk. Dziki niedawnym odkryciom zyskalimy nowe informacje o
tym niepokojcym zaburzeniu i potrafimy wyraniej okrela jego
granice. Niemniej w porwnaniu z innymi powanymi zaburzeniami
klinicznymi psychopatia rzadko jest przedmiotem systematycznych
analiz, cho wywouje znacznie wicej spoecznego zamtu i nieszcz
ni wszystkie inne psychiatryczne zaburzenia razem wzite.
Po drugie, zamiast ratowa sytuacj ju po katastrofie, duo
sensowniej byoby dooy stara, aby zrozumie to niepokojce
zaburzenie i znale skuteczne metody wczesnej interwencji. W przeciwnym razie nadal bdziemy przeznacza ogromne rodki na ciganie,
wizienie i nadzorowanie psychopatycznych przestpcw, ignorujc
los ich ofiar. System sdownictwa karnego wydaje miliardy dolarw
rocznie
na
daremne
prby
resocjalizacji".
Ale
termin
r e s o c j a l i z a c j a - popularny wrd politykw i administracji
zakadw penitencjarnych - jest tylko chwytliwym hasem. Trzeba
nauczy si socjalizowa, nie resocjalizowa, psychopatw. A to
wymaga wielkiego wysiku badawczego i wczesnych dziaa
interwencyjnych.
Jeli nie uporamy si z przeraajcym sekretem psychopatii, koszty
finansowe i spoeczne oka si olbrzymie. Jest spraw absolutnie
nieodzown,
abymy
nie
ustawali
w
poszukiwaniach.
SPIS TRECI
Nota od autora....................................................................................
Wstp i podzikowania .....................................................................
Wprowadzenie: istota problemu......................................................
15
Rozdziali. Doznawanie" psychopaty .............................................
23
Rozdzia 2. Wyostrzanie obrazu ......................................................
37
Rozdzia 3. Profil: uczucia i relacje...................................................
52
Rozdzia 4. Profil: tryb ycia ...................................... .. ..................
81
Rozdzia 5. Wewntrzny mechanizm kontroli: brakujcy

element .........................................................................
97
Rozdzia 6. Przestpstwo: logiczny wybr .................................... 1 1 0

Rozdzia 7. Psychopaci w garniturach.............................................
134
Rozdzia 8. Sowa z kieszeni paszcza ............................................
160
Rozdzia 9. Muchy w pajczej sieci .................................................. 1 8 3

Rozdzia 10. rda problemu .........................................................
196
Rozdzia 1 1 . Etyka diagnozowania ...................................................228

Rozdzia 1 2 . Czy moemy cokolwiek zrobi? ..................................242
Rozdzia 13. Kurs przetrwania ........................................................... 2 5 9
Epilog ............................................... .. . ......................................... ..
272
1 Objawy zaburzenia osobowoci opisywanego przez doktora Hare: nieliczenie si z

normami spoecznymi, z uczuciami innych osb, lekcewaenie zobowiza spoecznych,
trudno w utrzymaniu staiych zwizkw z innymi, tatwo reagowania agresj
49 P. Elkind, The Death Shift, New York 1989.
58 Playboy" maj 1977, s. 80.
<59
A.R. Luria, The Working Brain, New York 1973.
70
E. Gorenstein, A cognitiue perspectiue on antisocial personality, [w:] Annual

Reinew of Psychopathology. Cognitiue Bases of Mental Disorders, red. P. Magaro, t. 1,
Newbi Park 1991.
81
" D. Hare, L.N. McPherson, VioIent and aggressiue behauior by criminal psychopaÎnternational Journal of Law and Psychiatry" 1984, nr 7, s. 35-50; D.S. Kosson, sSmith, J.P. Newman, Eualuating the construct ualidity of psychopathy on Black and
"te mae inmates. Three preliminary studies, Journal of Abnormal Psychology" 1990, "r s.
250-259; R.C. Serin, Psychopathy and oiolence in criminals, Journal of ttterpersonal
Violence" 1991, nr 6, s. 423-431; S. Wong, Criminal and institutional
haoiors of psychopaths. Programs Branch Users Report, Ottawa 1984.
93n
C.P. Ewing, Dr. Death " and the casefor an ethical ban on psychiatrie and psychot8icul predictions of dangerousness in capital sentencing proceedings, American Jour- nal
of Law and Medicine" 1983, nr 8, s. 407-428.
ths<
104
Obywatele stanu Nowy Jork przeciwko Johnowi A. Gramblingowi, akt oskarenia
J 2300/85, Senlencing Memorandum, s. 87. Tame, s. 86.
IM
Tame, s. 83.
107 ~
108
Tame, s. 69.
L.P. Smith, Afterthoughts.
100
Sentencing Memorandum, dz. cyt., s. 78. 11 Tame, s. 81 (powysze sbwa s
wyrnione w licie napisanym przez tecia Gramblinga).
111 rr,
117
118
Tame, s. 3.
B. Rosner, Swindle, dz. cyt., s. 362.

Tame, s. 390.
119
Tame, s. 361.
Sentencing Memorandum, dz. cyt., s. 38.
122
M. Lemer, How grateful should Europ be?". Actions and Passions, cytat nr 199.7, [w:]
R.T. Tripp, The International Thesaurus of Quotations, New York 1970.
125 Cytaty pochodz z artykuu P. Jenkinsa, Captain Bob Reuealed. A Crook and a
Conspiracy of Silence, Independent News Service" 7 grudnia 1991.
John Grambling junior. List do sdziego Hermana Cahna. Sd Najwyszy Nowego
Jorku, okrg Nowy Jork, cz. 48, 6 marca 1987. List by! prb przekonania sdziego,
nadawca, czyli Grambling, nie zasuguje na dugoletni wyrok za popenione prze-
stpstwa.
127
fadzia Herman Cahn, Proceedings, dz. cyt., s. 55. B. Rosner, Sentencing

Memorandum, dz. cyt., s. 84-85.
Mczyzna, ktrego oskarano o napad z broni w rku, zareagowa na zeznania naocznego wiadka sowami: Kamie. Wcale
mnie tam nie byo. Szkoda, e nie odstrzeliem mu tego cholernego ba".
129
130
Inside Edition, 22 listopada 1990.

S.G. Michaud, H. Aynesworth, Ted Bundy..., dz. cyt., s. 107.
15 N. Geschwind, A. Galaburda, Cerebral Lateralization. Biological Mechanisms,
Associations, and Pathology, Cambridge 1987.
R.D. Hare, L.N. McPherson, Psychopathy and perceptual asymmetry during uerbal
dichotic listening, Journal of Abnorma! Psychology" 1984, nr 93, s. 141-14-' R.D. Hare, J.
Jutai, Psychopathy and cerebral asymmetry in semantic processing, sonality and Individual
Differences" 1988, nr 9, s. 329-337; A. Raine, M. 0'Brien, N. Smiley, A. Scerbo, C. Chan,
Reduced lateralization in uerbal dichotic listening ^ adolescent psychopaths, Journal of
Abnorma] Psychology" 1990, nr 99, s. 272-
135
J H. Johns, H.C. Quay, The effect of social reward on oerbal conditioning in psychopaths and neurotic military offenders, Journal of Consulting Psychology" 1962, nr 26 ,_s.
(
217-220.
V. Grant, The Menacing Stranger, New York 1977, s. 50.
S. Williamson, T.J. Harpur, R.D. Hare, Abnormal processing of ajfectiue words by

psychopaths, Psychophysiology" 1991, nr 28, s. 260-273. Wtanie o tym badaniu fal
mzgowych" wspomniaem we Wprowadzeniu".
Sensitiuity to emotional polarity in psychopaths, referat wygoszony na posiedzeniu American Psychological Association, Boston, sierpie 1990.
" D. Downs, Best Kept Secrets, Springfield 1989.
Tame, s. 144.
140 S.G. Michaud, H. Aynesworth, Ted Bundy..., dz. cyt., s. 158.
O gestykulacji zwizanej z mwieniem pisze P. Feyersisen, Manna! actioitij during speaking in aphasic subjects, International Journal of Psychology" 1983, nr 18> s. 545556; D. McNeill, So you think gestures are nonverbal, Psychology Review"
173
Zob. J. MacMillan, L.K. Kofoed, Sociobiobgy and antisocial behavior, Journal of

Mental and Nervous Diseases" 1984, nr 172, s. 701-706; H.C. Harpending, J. Sobus,
sciopathy as an adaptation, Ethology and Sociobiology" 1987, nr 8, s. 63S-72S.
183
Spraw t opisywaa Mary Lynn Young [w:] The Sun" 12 grudnia 1990. Cytaty
pochodz z jej artykuu.
1SS
Tame, s. 166.
196
Wiele prac opisuje programy i metody postpowania z behawioralnymi problemami u dzieci. Oto kilka godnych uwagi publikacji:
E.A. Blechman, Soluing Child Behauior Problems at Home and at School, Cham- paign
1985. Praktyczne podejcie do najczstszych problemw.
S.W. Garber, M.D. Garber, R.F. Spitzman, GoodBehauior. Ouer 1200 Sensible Solutions
to Your Child's Problems from Birth to Age Twelve, New York 1987. Znakomite porady na
temat wielu powszechnych dziecicych problemw z zachowaniem. Podstawowe zasady i
strategie zapobiegawcze, uwagi o powaniejszych problemach i zaburzeniach
behawioralnych oraz wskazwki co do szukania specjalistycznej pomocy.
H. Kohl, Growing with Your Children, New York 1981. Praktyczny poradnik dla
rodzicw, porusza takie kwestie, jak dyscyplina, przemoc, wizerunek wasnej osoby

Robert D. Hare - Psychopaci Są Wśród Nas

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Robert D. Hare - Psychopaci Są Wśród Nas

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Odraza i fascynacja.

Te emocje towarzysz wikszoci z nas, gdy

sychopatia1 to zaburzenie osobowoci cechujce si pewnym

Psychopaci s wrd nas

Cho tematem tej ksiki jest psychopatia, n i e w s z y s t k i e

sychopaci to spoeczni drapiecy, ktrzy oczarowuj, manipuluj

Psychopaci s wrd nas

spoecznej, kuratorzy, funkcjonariusze organw ochrony porzdku

teoriami i metodami nauk behawioralnych. Rezultaty tych stara

Psychopaci s wrd nas

umiejtno oceny i naukowa przenikliwo od lat zapewniaj mi

ilka lat temu przesiaem do czasopisma naukowego artyku,

Psychopaci s wrd nas

ludzi i zakopa wikszo zwok pod podog swojego domu .

T. Cahill, Buried Dreams, New York 1987.

stw odurzonych narkotykami oraz zwoki .

Richard Ramirez, czciciel szatana i seryjny morderca znany jako

Dian Downs - strzelaa do wasnych dzieci, pragnc zdoby

jako prawdziw ofiar tej zbrodni .

Psychopaci s. wrd nas

William Bradfield, elokwentny nauczyciel greki i aciny, skaza13

Colin Pitchfork, gwaciciel i morderca z Wielkiej Brytanii, pierw15

Kenneth Taylor, dentysta z New Jersey, kobieciarz, ktry porzuci

mie wideo. Czekaj na egzekucj .

okalecza i wiartowa zamordowane przez siebie kobiety ; David

Wambaugh, The Blooding, New York 1989.

L. Klausner, Son of Sam, New York 1981.

Psychopaci s wrd nas

przejmowania si blem i cierpieniem innych - cakowity brak

D. Johnson, awa przysigych wyczerpana makabrycznymi zeznaniami, New

psychopaci doznawali w dziecistwie materialnego i emocjonalnego

Widziaem ciemn krew, ktra sczya si z ust Halmei i spywaa

d lat przytrafia mi si nastpujca sytuacja: podczas proszonego

Rozdzia 1. Doznawanie" psychopaty

budzc charakterystyczne poczucie, e co tu jest nie w porzdku,

Psychopaci s wrd nas

nosili mundury, a niektrzy bro. Wizienie byo zarzdzane na

Rozdzia 1. Doznawanie" psychopaty

mczyzna po trzydziestce. Wydawao si, e powietrze wok niego

Psychopaci s wrd nas

pogwacenie wiziennych zasad, byle tylko nawiza profesjonalny"

Rozdzia 1. Doznawanie" psychopaty

miechu. Dobrze znali Raya, wszyscy kiedy nabrali si na jego

Psychopaci s wrd nas

zagotowaa si woda w chodnicy. Mechanik z pobliskiego warsztatu

Rozdzia 1. Doznawanie" psychopaty

zaliczonych kursw uniwersyteckich jest sfaszowana. Trzeba jednak

pracowaem w zakadzie karnym ju od paru miesicy, kiedy przysano do mnie winia,

Psychopaci s wrd nas

Spotkaa go w samoobsugowej pralni, kiedy przebywaa w Londynie

Rozdzia 1. Doznawanie" psychopaty

zwietrzaego piwa. Lk o Dana ustpi miejsca nowemu dla niej

- Nigdy nie zadawaj mi takich pyta - warkn. - Nie bd tego

Psychopaci s wrd nas

Kontrast pogbia si z upywem czasu. W poprzednim tygodniu

Rozdzia 1. Doznawanie" psychopaty

si z domu: przynajmniej Ariel moga odtd y w spokoju. Wkrtce

Psychopaci s wrd nas

niefrasobliwych, bardzo niesprawiedliwych rodzicw obdarzonych

Wybierze ci, rozbroi swoimi sowami i bdzie panowa nad tob

Psychopaci s wrd nas

Trzeba by umysowo chorym, eby zrobi co takiego".

czywicie s niepoczytalni - na przykad Edward Gein'", ktrego