Sintaks e gjuhs shqipe

1
Njohuri t prgjithshme pr sintaksn
-

Objekti i sintakss

Sintaks quhet trsia e mnyrave t bashkimit n ligjrim t fjalve t nj gjuhe sipas

kuptimit e natyrs gramatikore, bashk me marrdhniet e vendosura midis njsive t formuara
prej tyre, me rregullsit prkatse, pr t shprehur mendimet e pr tua br ato t njohura t
tjerve.
Sintaksa ka pr objekt ligjrimin e lidhur. Nprmjet ktyre lidhjeve e raporteve krijohen
njsi t ndryshme sintaksore.
-

Njsit sintaksore
Njsit sintaksore t dallueshme jan: fjalia, periudha, gjymtyra e fjalis, togfjalshi. S
voni flitet edhe pr njsi m t mdha se fjalia dhe periudha.Njsia themelore sintaksore, q
sht mjeti kryesor, mnyra kryesore e formzimit, e shprehjes dhe e kumtimit t mendimit,
sht fjalia.
Fjalia sht fragmenti i ligjrimit i prbr zakonisht prej dy a m shum fjalsh
kuptimplota t bashkuara sipas raportesh t caktuara, n baz t ligjeve t nj gjuhe, n nj trsi
t vetme kuptimore, gramatikore e intonacionore. Mund t jet e formuar edhe prej nj fjale t
vetme me vlern e nj kumtimi.sht njsia m e vogl kumtuese. Fjalia mund t dal n vllime
t ndryshme e me skema strukturore t ndryshme:
I flihej. U err. Shiu kishte pushuar. Bukur i kndon kto t shkreta kng! Thyerja e koncepteve t
vjetra sht ndoshta shum m e vshtir se thyerja e nj hordhie armike. Shqipria, dikur nj
vend i skllavruar gjysmkolonial, sht sot nj vend i lir, sovran dhe i paprekshm.
Periudha sht njsia e trsishme e lidhur kuptimore, strukturore e intonacionore, e
prbr prej dy a m shum njsish kallzuesore n form fjalie, n raporte t caktuara midis
tyre. P.sh. Ishte ende hert dhe bnte freskt.Thell gumzhinte lumi i Devollit, q ish bymyer nga
shirat.
Togfjalsh quhet njsia strukturore e formuar nga bashkimi i dy a m shum fjalve t
plotkuptimshme n raporte t caktuara kuptimore e gramatikore midis tyre. P.sh. Kishte hyr
vjeshta e tret. Vuante nga mlqia e zez.
Gjymtyr fjalie quhet fjala (ose togfjalshi) q del si nj njsi sintaksore m vete nga
funksionimi q prmbush n fjali. T tilla jan fjalt kuptimplota, vetm ose t shoqruara me
fjal shrbyese, t vshtruara nga raportet kuptimore e gramataikore q i lidhin ato me fjal t
tjera (nuk flitet n kt mnyr)

- Mnyrat e mjetet e shprehjes s raporteve sintaksore

Midis njsive t ndryshme sintaksore vendosen raporte t ndryshme.
Dallohen dy kategori t mdha raportesh sintaksore: raportet e barazis, t pavarsis, n t
cilat njsit e vna n lidhje midis tyre qndrojn n t njjtin rrafsh pa u varur njra prej tjetrs,
dhe raportet e varsis, n t cilat njsit e bashkuara qndrojn n rrafshe t ndryshme, varen
njra prej tjetrs. T dyja kto kategori i gjejm si n fjali midis gjymtyrve, si n periudh midis
fjalive.
P.sh.: Atje tej dgjohej hingllimi i dshpruar, i ngjirur, i kputur i nj kali. N t dy
brigjet e lumit sulet e krajanve dhe t anamalasve. (fjali me raporte barazie, pavarsie)
Zjarri kishte marr mir dhe dhoma e vogl e kshtjells ishte e ngroht e plot drit.
(periudh me raporte barazie, pavarsie)
Syt e tij t qet vshtronin me habi kt sken prekse. (fjali me raporte varsie)
Mua nuk m durohej gjersa t shikoja Frashrin. (periudh me raporte varsie)
Raportet e varsis n togfjalsh e fjali shfaqen n forma e me mjete t ndryshme lidhjeje
sintaksore. Format kryesore t ktyre lidhjeve sintaksore jan: prshtatja, drejtimi, bashkimi
i thjesht a pranvnia.
Prshtatje quhet ajo lidhje sintaksore n t ciln fjala e nnrenditur, e varur, shkon me fjaln
me t ciln hyn n lidhje, n kategorit gramatikore q i ka t prbashkta me t. P.sh.: male t
larta, librat e mi, libr i mir, etj.
Drejtimi sht lidhja sintaksore nnrenditse, n togfjalsh e fjali, n t ciln trajta rasore e
fjals s varur (emr a premr), pr t shprehur kt ose at marrdhnie sintaksore, drejtohet,
dhe veorit gramatikore ose semantike t fjals drejtuese, t fjals me t ciln lidhet, vihet n
trajtn rasore t krkuar prej tyre. P. sh.: Nj er e trbuar lufte solli me vete ulurimn e pyllit.
Bashkimi i thjesht ose pranvnia karakterizohet nga mosprdorimi i mjeteve
morfologjike. P.sh.: Shqiptari su mposht kurr. Pse rri menduar? Vinte duke knduar.
Pr shprehjen e raporteve sintaksore prdoren mjete t ndryshme t nj natyre t ndryshme:
a) morfologjike: trajtat e fjalve ose eptimi (fleksioni). Kryefjala shprehet me emr a
premr n rasn emrore, kundrina e drejt me emr a premr n rasn kallzore,
kundrina e zhdrejt me emr a premr n rasn rrjedhore ose n rasn kallzore me
parafjal etj.
b) sintaksore: fjalt ndihmse a shrbyese (lidhza a parafjal) ose fjjalt lidhse (premra e
ndajfolje) e bashkimi ndrmjet tyre; paravnia a parataksa asindetike (bashkimi i thjesht,
joparafjalor e jolidhzor) dhe topika a rendi:
c) fonetike: intonacioni;