Radioaktivni raspad i

Raioaktivne serije

Energija veze i stabilnost jezgra

Ukupna masa jezgra je uvijek manja od mase sastavnih dijelova jezgra radi
masene akvivalencije, negativne potencijalne energije koja se pripisuje
privlanoj sili meu nukleonima. Ova razlika u masama cijelog i rastavljenog
jezgra zove se DEFEKT MASE (m).

m = Zmp + Nmn mat

Kada se defekt mase pretvori u energiju, dobije se ENERGIJA VEZE jezgra

Ev = m c2

Jasno je da e jezgra sa veim brojem nukleona imati i veu energiju veze.

Zato je korisno raunati energiju veze po nukleonu.
Skoro sva stabilna jezgra imaju energiju veze po nukleonu u rasponu od 6
do 9 MeV/nukleon. Najveu energiju veze po nukleonu imaju jezgra blizu A
= 60.

Energija veze
Kada se etiri protona udrue da formiraju jezgro 4He :

4( 11H ) 1( 24 He) 2e 2 e E
4(1.007277) 1(4.00150) m
m 0.02761amu

*nastaje defekt mase

56

Fe

Defekt mase predstavlja ogromni iznos energije koji se rauna po Ajnatajnovoj

relaciji, E=mc2, i obino se izraava u Mev-ima

Energija veze po nukleonu

Ovaj dijagram se koristi da

se uporedi relativna stabilnost
raznih nukleona. On ima
maksimum blizu A = 56.
Krivulja naglo raste
demonstrirajui ekat ekraniranja
nuklearne sile.
Na njoj imamo otre pikove za
vrsto vezane par-par nuklide
4He, 12C, i 16O

Stabilnost jezgra

U prirodi postoje samo 92 hemijska elementa + (jo 12 umjetno

proizvedenih) a poznato je oko 2500 razliitih nuklida od kojih je 350
prirodnih a 2100 umjetnih. Veina nuklida je nestabilna radioaktivna,
a samo ih je oko 300 stabilnih.

Pogodna kombinacija protona i neutrona ini jezgru stabilnom, im je

drugaije, jezgra nastoji da se izbacivanjem nukleona pribliiti stabilnoj
konfiguraciji.

1896 Becquerel je sluajno otkrio radioaktivnost u spojevima koji

sadre uran. Nakon niza eksperimenata zakljuio je da se to zraenje
spontano emitira, da je prodorno, da zacrnjuje fotografsku emulziju i da
jonizuje gasove. Takva spontana emisija zraenja nazvana je
radioaktivnost.

Marie i Pierre Curie su izuavali radioaktivnost, te otkrili dva do tada

nepoznata elementa, oba radioaktivna, nazvana polonijum i radijum.

Stabilnost jezgra

Veina jezgara su nestabilne strukture koje se raspadaju i pretvaraju se u nove

nuklide emitujui pri tome estice i elektromagnetno zraenje.

Vremenska skala ovih procesa raspada (tj. pretvaranja jednog jezgra u drugo)
ide od dijela mikrosekunde do milijardi godina.

Obino postoji samo jedan ili dva stabilna izotopa svakog elementa. Samo na 4
mjesta i to za A = 96, A = 124, A = 130 i A = 136, imamo po 3 stabilna izotopa.

Niti jedno jezgro sa Z>83 i A>209 nije stabilno

Razlog nestabilnosti je natjecanje izmeu privlanih nuklearnih i Kulonovih

odbojnih sila. Pri velikim Z ili A odbijanje uvijek prevlada.

Drugi izvor nestabilnosti nastaje zbog tzv. efekta uparivanja. Jezgro je stabilno
ako ima paran broj protona i neutrona (2He4 je vrlo stabilno jezgro).

Ako je pak odnos neutron proton neadekvatan, jezgro je nestabilno ak i onda

kada A i Z ne prelaze granice pomenute ranije (Z>83 i A>209 ).

Nuklearna stabilnost

U periodnom sistemu elemenata ima

neto vie od 100 razliitih
elemenata.
Nuklearna fizika poznaje neto vie
od 260 stabilnih jezgara, dakle na
svaki element u prosjeku otpada po
2,5 izotopa. Naravno, ta raspodjela
nije ravnomjerna.
Uoena je tendencija nukleona da se
uparuju: od 264 stabilna nuklida ak
njih 158 ima paran broj protona Z i
paran broj neutrona N, 49 ima
neparan Z i paran N a samo etiri
elementa imaju neparno i Z i N
U prirodi ne postoje tea jezgra od
jezgra Urana. Ako su ikada i postojali
mora da su se raspala tako brzo da
od njih nisu preostali mjerljivi iznosi.

 Ne ini svaka kombinacija neutrona i

protona jezgru stabilnom.
Brojne jezgre su radioaktivne.
Energetski nivoi u jezgri se
popunjavaju kako bi se dostigla
konfiguracije minimalne energije tj.
maksimalne stabilnosti

Karta nuklida sa periodom poluraspada

Produkti radioaktivnog raspada

eksperimentalna istraivanja
radioaktivnosti zajedno s
Rutherfordovim rasijanjem alfa estica
ukazala su da je radioaktivnost
rezultat raspada nestabilne jezgre

Utvreno je da postoje tri tipa

radioaktivnosti:
alfa raspad jezgra spontano
emitira jezgru helija
beta raspad jezgra spontano
emitira elektron
ili pozitron (antielektron)
gama raspad jezgra spontano
emitira gama zraku
foton visoke energije
Zahvat elektrona (p+e->n)

Period poluraspada ugljika C14

Radioaktivni raspad
- Radioaktivni roditelj jezgro se pretvara (raspada) u kerka jezgro
- Vjerovatnost da e se raspad dogoditi u jedinici vremena se definie kao
-konstanta radioaktivnog raspada ne zavisi od vremena;
-srednji ivot se definira kao =1/

dN
N
dt

N0

N N 0e

ln(2)
t1/ 2

14

Number of C atoms

1000000
900000
800000
700000

t1/2 = 5730y
N0
t1/ 2

600000
500000
400000

N
0 /2

N0 / 4

t1/ 2

300000
200000
100000
0
0

5730
10000

20000

30000

Years

40000

50000

t1/ 2

N0 / 8

Half Life

Period poluraspada = Broj godina u kojima se 1/2

poetnog broja atoma U se transformira u Pb

Raunanje aktivnosti
Activity N

A A0 e t

- Obino se izraava u raspadima u minuti (dpm),

primjer: 14C aktivnost = 13.56 dpm / gram C
- Poto je aktivnost linearno zavisna od N,
moe da se zamijeni sa N u jednaini

N N 0 e t

Primjer raunanja aktivnosti:

Koliko se dezintegracija

C dogodilo u 1g drvenog uzorka iz 1808 godine?

14

T=200 godina
t1/2 = 5730god pa je = 0.693/5730god = 1.209e-4 /god
N0=A0/

pa je N0=(13.56dpm*60m/sat*24sat/dan*365dana/god) /1.209e-4= 5.90e10 atoma

N(14C)=N(14C)0*e-(1.209e-4/y)*200god = 5.76e10 atoma

Broj raspada = N0-N = 2.4e9

Zakon radioaktivnog raspada

Svaki nukleus ima odreenu vjerovatnost raspada u jedinici vremena.
Nita ne moe da utie na to ( temperatura, pritisak, okolina...itd.)
[izuzetak: vrlo veliki pritisci promoviraju zahvat elektrona]

Ovo znai da u prosjeku kad imamo veliki broj atoma broj raspada po
jedinici vremena je proporcionalan broju prisutnih atoma.
Zato je u zatvorenom sistemu:

dN
N
dt

(3.1)

N = Broj roditelj-jezgara u trenutku t

= konstanta raspada = vjerovatnosti raspada u jedinici vremena
(mjeri se u: s1). Integracija daje:

N t No e t
No = poetni broj roditelj jezgara u trenutku t = 0.

(3.2)

Definicije nekih posebnih veliina

Prosjeni ivot nuklida roditelja se odreuje odnosom trenutnog broja
jezgara roditelja i brzine raspada (aktivnosti):

N 1

N
Vrijeme poluraspada t1/2 jezgra je vrijeme za koje se raspadne polovina
od poetnog broja jezgara, tj. vrijeme nakon kojeg ostane pola poetnih
jezgara roditelja:

No
ln 2 .693
t1/2

ln2
N(t1/ 2 )
Noe
t1/2

1/ 2
2

(3.3)

Aktivnost se obino oznaava kao (N)=A i predstavlja broj raspada u

jedinici vremena

N N

(3.4)

Age Equation
D = Do + N(et-1)
D= broj atoma kerke
N = broj neraspadnutih jezgara roditelja
Do = broj poetnih atoma kerke
e = eksponenc. funkcija
= konstanta raspada
t = vrijeme

Radioaktivni izotopi se spontano raspadaju i stvaraju izotope potomke. Radioaktivni

raspad je spontan i konstantan. Kako se radioaktivna jezgra roditelja raspadaju,
jezgra keri se stvaraju (crvena krivulja). Ako moete mjeriti odnos atoma roditelja i
keri u nekom sistemu izotopa, moete nai da je T = 1/ ln[(D - D0)/N + 1.

etiri tipa radioaktivnog raspada

1)
2)
3)
4)

alfa () raspad - izbacuje se jezgro helijuma 4He (2p + 2n)

beta () raspad promjena naboja jezgra, ouvanje mase
gama () raspad emisija fotona, nema promjene A ili Z
Spontana fisija - za Z=92 i iznad, stvaraju se dva manja jezgra

Alpha decay: the nucleus of the radioactive isotope emits and

alpha () particle, comprising of 2 neutrons and 2 protons. The
atomic number of the isotope decreases by 2, while the mass
number decreases by 4. 234U decays to 230Th by alpha decay.

Beta Emission (Decay): a neutron emits a beta () particle

(similar to an electron) and is tranformed into a proton. The
atomic number of the atom has increased by one while the mass
number remains unchanged. The decay of 14C to 14N occurs
viaemission.

Electron ()- Capture: a proton captures an electron and is

transformed into neuton and emits a gamma () particle. The
atomic number of the atom has decreased by one while the
mass number remains unchanged. The decay of 40K to 40Ar
occurs viacapture.

-raspad
Emisija -estice ili 4He jezgra (2 neutrona, 2 protona)

-decay
238

92

91
90

234

Th

144 145 146

# neutrons

Roditeljjezgrosmanjujemaseni
brojza4,atomskibrojza2.
Primjer:238U>234Th+4He
Relacijemasaenergija:
238
U
238.0508amu
234
Th
234.0436
4
He
4.00260
Defektmase0.0046amu
=6.86x1013J/raspadu
=1.74x1012J/kg238U

Na ovaj nain se raspadaju jezgra tea od 209Bi sa

odnosom proton/neutron ratio du regiona stabilnosti

- raspad
Emisija elektrona (i antineutrina) tokom konverzije neutrona u proton

-decay
38
37

87

Sr
87

Masenibrojsenemijenja,atomski
brojporasteza1.

Rb

49 50
# neutrons

primjer:87Rb>87Sr+e+
Relacijamasaenergija:
87
Rb
86.909186amu
87
Sr

86.908882
Defektmase0.0003amu
=4.5x1014J/decay
=3.0x1011J/kg87Rb

Ovako se raspadaju jezgra sa vikom neutrona u

odnosu na dolinu stabilnosti

- raspad i zahvat elektrona

Emisija pozitrona (i neutrina) ili zahvat jednog elektrona iz unutranje ljuske tokom konverzije
protona u neutron

Electron Capture
19
18

40

K
40

Masenibrojsenemijenja,atomski
brojsesmanjujeza1.

Ar

21 22
# neutrons

primjeri:40K>40Ar+e++
50
V+e>50Ti++
Upozitronskojemisijiveinaenergijese
emitujekrozmaterijaantimaterija
anihilaciju.Uzahvatuelektronagamazrak
odnosiviakenergijeraycarriesoffthe
excessenergy.

Ovi raspadi se najee dogaaju kod nukleusa koji

imaju vie protona u odnosu na dolinu stabilnosti

U
Pb
Serije
Ovo je
radioaktivna
serija, u kojoj
uran (roditelj) se
transformira
kroz 14 koraka u
olovo (ki).

U,Th-Pb sistem
238Usetransformirau206Pbkrozserijuod8raspadai6raspada,odkojih
svakiimasvojusopstvenukonstanturaspada..
Decay series of 238 U, 235 U, and 232 Th
92

-decay

-decay

91

234

235

238

247ka 0.7Ga
231

Pa

234

33 ka
227

90

Th 228 Th

18 d

2a

230

4.5Ga

Pa

7h

Th 231 Th232 Th

80 ka 26 h 14Ga

234

Th

24 d

Ac 228Ac

227

89

half-life unit abbreviations:

-6

s = 10 seconds

m = minutes
-3
ms = 10 secconds h = hours
d = days
s = seconds

88
87

22 a 6 h

a = years

219

215

210

Po

211

Po 212 Po

214

138 d 0.5 s 0.3s

210

83

80

218

0.1ms

84

81

At

Bi

5d
206

Pb

207

Pb 208 Pb

206

Tl

Tl

4m 5m

Hg

206

7.5 m

Bi

Po 215 Po 216 Po

0.2ms 2 ms 0.15s
212

Bi

2 m 61 m
210

207

211

Pb 211 Pb212 Pb

21 a 36 m 11 h
208

Tl

3m

2s

210

Tl

1m

214

Bi

215

226

Ra

1.6ka

228

Ra

6a

Fr

22 m

Rn 220 Rn

At

4d
223

4 s 55 s

85

Ra 224 Ra

11 d

ka = 10 years
Ga = 109 years

86

82

223

219

222

Rn

4d

At

(length of
chain)

1m
218

Po

3m

Bi

20 m 7 m
214

Pb

27 m

232 Th

chain 0

235 U

chain

238 U

chain

124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146
# neutrons

Radioactive Decay
Processes

A chain decay involves the radioactive decay of intermediate

radioactive daughter atoms that eventually decay to stable
daughter such as the decay of 238U to 206Pb.

U-Th-Pb serije (lanci) raspada

Beta raspad na karti nuklida

Ugljik-14 se beta minus raspadom transformira u
azot-14 i elektron (i neutrino):

14

14

N +

e +

-1

(- decay)

Z poraste za jedan

N se smanji za jedan

Beta minus raspad na karti nuklida

Negativni beta-raspad stvara kerku nuklid
nagore-lijevo u odnosu na nuklid roditelja:

14

14

N +

e +

-1

(- decay)

Z=7
Z poraste za 1

Z=6
N se smanji za 1

N=7

N=8

Beta-plus raspad na karti nuklida

Kiseonik-15 se raspada beta-plus raspadom na
azot-15 i pozitron (i neutrino):

15

15

N +

e +

+1

(+ raspad)

Z se smanji za jedan

N poraste za jedan

Beta-plus raspad na karti nuklida

Pozitivni beta-raspad stvara kerku nuklid na
poziciji koja je dole desno u odnosu na roditelja:

15

15

N +

e +

+1

(+ raspad)

Z=8
Z opadne za jedan

Z=7
N poraste za jedan

N=7

N=8

Zahvat elektrona (Electron capture -EC)

7
4

Be + -1e 0

Li

7 an X-ray)
(and

Ovaj proces ima isti rezultat kao + raspad, osim to se ne emituje

beta - estica.

Primjeri:Raspad Urana i Radijuma

Raspad uranijuma (U) se predstavlja nuklearnom reakcijom:
to se pie i kao:
Ili, raspad radijuma (Ra):
ili:

Radioactive Decay Processes

Jednostavni
Branched Decay:
raspad:
represents
radioaktivni
a
izotop
decayse
process
pretvara
where
u atom
the keri.
14
Na
radioactive
primjer, radiocarbon
isotope can (decay
C) eto
uvijek
more da
than
seone
transformira
radiogenicu daughter
azot
14
(atom.
N). For example 40K can decay
to either 40Ca (88.2% of the time) or
40
Ar (11.8% of the time).

Odreivanje starosti uzorka

Radioaaktivni 14C se proizvodi u naoj

atmosferi tako to se atomi 14N bombarduju
neutronima koje proizvode kosmiki zraci.

Kada ivi organizam umre, prestaje njegovo

unoenje 14C , i odnos 14C / 12C (= R)
opada poto se 14C transformira. U periodu od
prije 9000 godina odnos 14C / 12C je bio vii
nego danas za faktor 1.5.

Poto period poluraspada 14C iznosi 5730

godina, zgodno je koristiti ovaj odnos 14C/12C
za odreivanje starosti uzorka u periodu od
45,000 godina.

 Radiougljik
Radiougljik se
sudarom
se stvara
stvarau uatmosferi
atmosferi
sudarom
neutrona sa
sa atomima
(Azot
imaima
7 protona
i
neutrona
atomimaazota
azota
(Azot
7
7 neutrona
jezgru). u jezgru).
protona
i 7 uneutrona

protoniz iz
azotnih
jezgara
Neutron
Neutron izbacuje
izbacuje proton
azotnih
jezgara
zamjenjujui
gasa
saneutronom.
neutronom.Broj
Broj
protona
zamjenjujui ga
protona
se
se
smanjuje
1 (sad
ali maseni
smanjuje
za 1za(sad
ih je ih6),jeali6),
maseni
broj
broj
ostaje
isti (14).
ostaje
isti (14).
Jezgro sada ima 6 protona i 8 neutrona in its
Jezgro sada ima 6 protona i 8 neutrona
i daje
nucleus and form the isotope 14C
izotop ugljika 14C (radiocarbon). C-14 je
(radiocarbon). C-14 is radioactive and
radioaktivan i raspada se s periodom
decays
with aodhalf-life
of 5730
years back
to
poluraspada
5730 years
pretvarajui
se tako
14
Nitrogen
N).(14N).
ponovo u(azot
The 14C atoms rapidly form CO2 gas and
then
C-14exchanged
atomi rapidno
formirajuthe
CO2
gas koji se
between
atmosphere,
tada razmjenjuje izmeu atmosfere hidrosfere i
hydrosphere
and biosphere. As long as the
biosfere. Sve dok je organizam iv on e
organism
is alive it will continually exchange
kontinuirano izmjenjivati ugljik sa svojom
carbon
within
its reservoir
andkoji
remain
in
okolinom
i odravati
nivo ugljika
se s jedne
equilibrium
as new
carbon
is replenished.
strane raspada,
ali sa
druge nadoknauje
i tako
14
After
the organism
dies the
C clock isumre
set
se odrava
stalnim. Nakon
to organizam
14
C14
samo
a ne
nadoknauje
pa 13C)
as
theseratio
ofraspada,
C/stable
carbon
(12C and
odnos C14/stabilni
ugljik (12C
and
decreases
as 14C decays
to 14
N. 13C) se
smanjuje jer se 14C transformira u 14N.

Alfa raspad

Polonium-210 raspada alfa raspadom na olovo-206 i alfa esticu :

Po

84
210

82

Pb 206
+ 2He

Broj protona opada (84 82) i broj neutrona opada (126 124).

Svaki alfa raspad smanjuje Z za 2 i N za 2.

Ki nuklid se stvara dijagonalno dolei lijevo na karti nuklida.

http://www-nds.iaea.org/nudat2/index.jsp

Radioaktivne serije

Postoje tri glavne radioaktivne serije (lanca) koje se oznaavaju

simbolima vanih izotopa u seriji: U-238, Th-232, U-235

Sve ove serije zavravaju stabilnim izotopom olova Pb.

Prirodne rude urana i torijuma sadre sve nuklide iz serije u

odreenoj ravnotenoj koncentraciji.

Radioaktivna serija: Torijum-232

Radioaktivna serija : Uran-238

Radioaktivna serija : Uran-235

Lanci raspada za U-238 i Th-232

Kvalitativna slika karte nuklida

Stabilni nuklidi su u dijagonali karte nuklida oko koje su nestabilni

nuklidi.

to su nuklidi dalje od dijagonale, to su vie nestabilni: imaju krae

periode polutaspada.

Nuklidi sa jedne strane dijagonale su - emiteri, a oni sa druge

strane su + emiteri.

Teki nuklidi se raspadaju alfa raspadom i pretvaraju se u nuklide

koji su blii centralnoj liniji stabilnosti.

Egzotini raspadi: spontane fisije, p, ili n.

Karta nuklida sa periodom poluraspada