REPROCENTA

AR JAGODASTOG VO
A

HEKO d.o.o. Bugojno

www.heko.ba

1 M.
Kurrtovi M.; Malievi A.; Palaki

REPROCENTAR
HEKO d.o.o Bugojno
Sultan Ahmedova 77
www.heko.ba;
info@heko.ba; hhfruit@heko.ba
tel/fax: 030 252 420; 030 254 240
4

JAGODASTOG VOA

VODI ZA PROIZVODNJU
JAGODASTOG VOA
Priredili:
Prof. dr Mirsad Kurtovi
Adnan Malievi, dipl. ing. agr.
Poljoprivredno-prehrambeni fakultet Sarajevo
Muhamed Palaki, manager
HEKO d.o.o. Bugojno

Izdava:

REPROCENTAR JAGODASTOG VOA

Heko, doo Bugojno

Sultan Ahmedova 77
Tel/fax: 030 252 420; 030 254 240
e-mail: info@heko.ba;
hhfruit@heko.ba
www.heko.ba

Tehnika obrada:
Adnan Malievi

Tira:
1.500 primjeraka

tampa:
Grafika, Bugojno
Oktobar, 2012 godine

Svim kupcima naih proizvoda (komercijalnim

proizvoaima farmerima, hobis ma,
poljoprivrednim apotekama, velikim trnim centrima,
meunarodnim organizacijama, projek ma iz oblas
poljoprivrede, potroaima zamrznu h plodova voa)
kako domaim tako i stranim, elimo se zahvali na
do sada ukazanom povjerenju, s obeanjem da emo
i u narednim godinama bi jo bolji i apsolutno Vama
na usluzi.
U narednom periodu naa kompanija e zadra
lidersko mjesto, kada je u pitanju produkcija sadnog
materijala velikog broja vrsta jagodastog voa, uz
zagarantovan kvalitet.
U segmentu prerade i skladitenja proirili smo
postojee kapacitete, izgradili nove pogone,
osavremenili proizvodnju, te uveli nove finalne
proizvode, to nam osigurava vodeu poziciju i na
ovom polju.
Da smo vodea kompanija u navedenim oblas ma
potvruje i novo izdanje naeg dobro poznatog
prirunika za farmere, sada pod naslovom Vodi
za produkciju jagodastog voa iji su autori nai
dugogodinji saradnici i eminentni strunjaci.
Jo jednom, hvala Vam na ukazanom povjerenju.

S potovanjem,
REPROCENTAR JAGODASTOG VOA

UMJESTO PREDGOVORA ...

Publikacija pod naslovom Vodi za proizvodnju jagodastog voa sadri devet poglavlja unutar
kojih se nalaze neophodne informacije poev od adekvatnog izbora vrste za uzgoj, nabavke
sadnog materijala (lokacija, kategorije) do same tehnologije proizvodnje svake odabrane kulture
pojedinano (razmak sadnje, sistem uzgoja, agro i pomotehnike mjere). Sadraj prvog poglavlja
podrazumjeva osnovne informacije o Reprocentru jagodastog voa H&H Fruit, kao baznoj jedinici
za nabavku sadnog materijala razliitih kategorija i finalnom mjestu prihvata, odnosno otkupa
proizvedenih plodova odabrane vrste jagodastog voa.
Drugo poglavlje tretira vrste koje se ubrajaju u grupu jagodastog voa, s obzirom da se radi
o proizvoljnom grupisanju ili klasifikaciji, te postoje mnogobrojna razmimoilaenja posebno u
terminolokom smislu, to moe biti zbunjujue kako za komercijalne proizvoae, tako i one
koji se uzgojem voaka bave iz hobija. U okviru istog mogue je saznati osnovne informacije
o kulturama (porijeklo, detaljniju podjelu, mogunost uzgoja, zahtjevane uslove) kako onim
uobiajenim u proizvodnji na naim prostorima, tako i istim koje su velika nepoznanica za
bosanskohercegovake proizvoae, ali se od istih u okviru Reprocentra H&H Fruit proizvodi
sadni materijal (tkzv. neuobiajene vrste voa). Obraene nove vrste jagodastog voa
prestavljaju ujedno i njihovu promociju, a podaci koji e se dati prestavljaju prve informacije o
istim, kako bi usljedila njihova introdukcija, te na taj nain testirala mogunost uzgoja u naim
uslovima.
Tree poglavlje tretira problematiku o tome ta sve proizvoa mora uzeti u obzir prije sadnje
odabranih vrsta jagodastog voa, te daje generalnu sliku u pogledu izbora lokacije, pripreme
zemljita, orjentacije trita, oblika organizovanja proizvodnje jagodastog voa i sl. U okviru
ovog poglavlja takoe su predstavljeni principi integralne proizvodnje voa, sa osnovnim
informacijama koje se odnose na zatitu biljaka u datom sistemu.
Kroz poglavlja od etvrtog do devetog, predstavljeni su principi specijalistikih tehnologija uzgoja
po vrstama jagodastog voa, i to sljedeim redoslijedom: jagode, maline i kupine, borovnice,
brusnice, ribizle i ogrozdi, te aronija. Unutar svakog od ovih poglavlja nalaze se osnovne
informacije u pogledu karakteristika date vrste za proizvodnju, sistem uzgoja sa razmacima
sadnje i formom habitusa biljke, agro i pomotehnikih mjera zajedno sa programima zatite od
bolesti i tetoina u okviru koncepta integralne proizvodnje, kao i ubrenja.

1.

REPROCENTAR JAGODASTOG VOA ...

Reprocentar jagodastog voa H&H Fruit pod sloganom Nae voe Vae zdravlje, u okviru kompanije HEKO
d.o.o. Bugojno, je najvei jedinstven kompleks u regionu koji ine:
savremeni rasadnik jagodastog voa,
pogoni za zamrzavanje, sortiranje i skladitenje jagodastog voa, umskih plodova, ljekovitog bilja,
razliitih vrsta gljive i ostale sirovinske baze,
savremeni pogoni suara za suenje umskih plodova, ljekovitog bilja, voa, povra i gljiva.
Istaknute odlike Reprocentra H&H Fruit su:
visokokvalitetan sadni materijal velikog broja vrsta i sorti jagodastog voa,
razliite kategorije sadnog materijala jagodastog voa iz vlastite produkcije (kontejnerske sadnice,
presovane sadnice, sadnice golih ila, korjenii),
sadnice razliitih vrsta voaka, rua i groa nabavljene od drugih rasadnika, u cilju poveanja palete
proizvoda,
sadni materijal neuobiajenih vrsta voaka koje su po prvi put na prostoru BiH,
zagarantovan otkup svih vrsta jagodastog voa i umskih plodova,
izvoz zamrznutih proizvoda na trite zemalja EU i ire,
izvoz sadnog materijala jagodastog voa u susjedne zemlje,
introdukcija novih vrsta i sorti jagodastog voa,
inovacija produkcije i proizvoda,
certifikacija procesa proizvodnje, prerade i finalnih proizvoda, te
tehnika i struna pomo za farmere u vidu savjetodavnog servisa, teorijskih i praktinih edukacija.
Pored toga, u okviru ruralnog razvoja, agroturizam proima sve aktivnosti Reprocentra, gdje se posebno
istie boravak u prirodi kroz organizovane strune, turistiko-ugostiteljske posjete, kao i privatne
aranmane.
U okviru rasadnika Reprocentar H&H Fruit proizvodi i, na domae i ino trite, plasira sadni materijal
savremenih kultivara sljedeih vrsta jagodastog voa:

visokobunaste i polubunaste borovnice,

krupnoplodne brusnice,
jedno i dvogodinjeg tipa maline razliite boje ploda,
kupine,
hibride maline i kupine,
crne, crvene i bijele ribizle,
crvenog, utog i zelenog ogrozda,
aronije,
jedno i vierodnog tipa jagode, ananas ili bijele jagode, framberi ili jagode okusa maline (novo za
2012. godinu),
kamatke ili sibirske borovnice (novo za jesen 2012.),
joste - hibrida ribizle i ogrozda (novo za jesen 2012.),
3. Uskladitena roba u
goija (novo za jesen 2012.),
komori hladnjae
lingonberija (novo za jesen 2012.),
asimine i pasjeg trna (novo za jesen 2012.), te
sibirskog ili arguta kivija (novo za jesen 2012.). 2. Pogoni za skladitenje i preradu
Slike: 1. Kontejnersko polje;

Pored navedenih vrsta jagodastog voa Reprocentar u 2012 godini u

paletu proizvoda sadnog materijala uvodi i neke od neobinih-novih vrsta
voaka, a koje jasno nisu kategorizovane da pripadaju navedenoj grupi, i
to: plavi grah i ib.
Od kvalitetnih razliitih dobavljaa, Reprocentar na trite BiH plasira
sadnice sljedeih vrsta voaka: jabuke, kruke, vinje, oraha, lijeske i
drijenka. Takoe, iz ove grupe proizvoda u ponudi se nalaze i sadnice
uspravno rastueg i puzajueg tipa rua, te kultivara bijelog i plavog
groa.
U segmentu otkupa Reprocentar H&H Fruit organizuje sakupljanje i
otkup sirovinske baze iz kultivisanih zasada (plantae voa i povra, te
ljekobilja) i prirodnih populacija (umski plodovi, gljive i ljekobilje).Iz
komercijalnih plantaa otkupljuje plodove svih prethodno navedenih vrsta
od kojih se proizvodi sadni materijal, ali otkup i vinje, te plodova ljive.
Od umskih plodova Reprocentar organizuje otkup: umske ili divlje
borovnice, brusnice, jagode, kupine, maline, jabuke i kruke, zatim
ipurka, drijenka, gloga, smrekine bobe i zohve.
Pored sadnog materijala razliitih vrsta voa, na ino tritu, Reprocentar
H&H Fruit je prisutan sa finalnim proizvodima iz dva segmenta prerade:
zamrzavanje i suenje.
Zamrznuti program podrazumjeva plodove porijeklom iz konvencionalne i
organske produkcije, i to:
organski: divlja borovnica, brusnica, malina, jagoda, kupina, jabuka
i kruka; crveni i bijeli glog, ipurak, drijenjak, trnjina, crni i bijeli dud,
te smrekina boba, kao i gljive vrganj i lisiarka;
konvencionalni: sve one vrste od kojih Reprocentar proizvodi sadni
materijal, te dodatno ljiva i vinja.
U okviru palete osuenih proizvoda tritu se nudi: suha ljiva,
razliite vrste gljiva, zohva, ipurak, te divlja jabuka i kruka.
Od ostalih proizvoda koje na trite plasira Reprocentar H&H Fruit, mogu
se izdvojiti sljedei: osuen i zamrznut srijemo - divlji bijeli luk (tzv.
medvei luk), lincura, islandski liaj, kamilica i brljan.

Profil Reprocentra ...

Slika 4. Paleta zamrznutih

proizvoda Reprocentra

Reprocentar jagodastog voa H&H Fruit u vlasnitvu je kompanije HEKO

d.o.o. Bugojno, a svoj razvojni put zapoeo je 2006 godine, kao ideja koja
je imala za cilj proirenje osnovne djelatnosti iste. Na samom poetku
prepoznatljiv samo kao Rasadnik H&H Fruit, kasnije Rasadnik i prerada
jagodastog voa H&H Fruit, danas je Reprocentar jagodastog voa H&H
Fruit snaan segment djelatnosti kompanije, sa prepoznatljivim kvalitetom
iza koga stoji jedinstveni logo i brend H&H Fruit sa sloganom Nae voe
Vae zdravlje, markica koja oznaava domai bosanskohercegovaki
proizvod, te niz certifikata u pogledu slijeenja odreenih standarda.
Osnovna ideja kompanije HEKO d.o.o. Bugojno prilikom osnivanja ovog
segmenta djelatnosti bio je regonalni razvoj, putem poveanja proizvodnje
jagodastog voa na apsolutno savremenim osnovama, prvenstveno kroz:
introdukciju, odnosno uvoenje u proizvodnju novih vrsta i sorti jagodastog
voa, vii tehnoloki nivo u rasadnikoj proizvodnji, te upotpunjavanju
ciklusa produkcije vrsta iz ove grupe voa, poev od ponude sadnog
materijala do zagarantovanog otkupa proizvedenih plodova, i konano
njihove dorade u finalni proizvod namijenjen domaem i ino-tritu.

10
1
0

Aranea Certifiering is accredited by SWEDAC according to EN 45011 for all

relevant categories of certification covered by KRAV standards as well as
Regulation (EEC) no. 834/2007

Certificate of registration
This is to certify that:

HEKO d.o.o
Sultan Ahmedova br. 77
70230 Bugojno

Reg. No: 20097011-9

is registered as a certified company under the KRAV Programme.

Elements of the program are :
i - a documentary investigation by Aranea Certifiering AB (Aranea)
i - a certification contract
i - inspections by Aranea
i - full disclosure by the company, including complete product specifications.
The following wild harvested products are produced according to KRAV standards of
organic production and fullfills the EEC-regulation no 834/2007.
Product
Wild Apple/Vildpple
Wild Pear/Vildpron
Buckthorn/Getapel
Hawthorn/Hagtorn
Blackberries/Bjrnbr
Blueberries/Blbr
rosehip/Nypon
juniper/Enbr
Elderberry/Flderbr
cranberry/Tranbr
raspberry/Hallon
blackthorn/Slnbr
Cantharellus cibarius
Boletus edulis
Morchella esculenta

Brand

Packaging size

Expiring Date
31-12-2010
31-12-2010
31-12-2010
31-12-2010
31-12-2010
31-12-2010
31-12-2010
31-12-2010
31-12-2010
31-12-2010
31-12-2010
31-12-2010
31-12-2010
31-12-2010
31-12-2010

Uppsala, 14th of December 2009

Slika 5. Certifikati koje posjeduje Reprocentar

Hans Huiskamp, Certification Officer
This certificate is a certificate of registration. As such it is not a guarantee of any kind that a
specific lot of production is certified by Aranea Certifiering. Certified products are marked with
the KRAV certification mark, and/or are accompanied by a transaction certificate. Do not hesitate
to contact Aranea Certifiering with any questions.

Slika 6. Panorama poljoprivrednog gazdinstva Hotigoe

Danas strukturu Reprocentara jagodastog

voa H&H Fruit ine:
poljoprivredno gazdinstvo - savremena
farma Hotigoe sa ukupnom
povrinom obradivog zemljita cca 101
ha, od kojih se 55 ha nalazi pod matinim
zasadima razliitih vrsta jagodastog voa,
a ostatak pripada plantanim zasadima
jagode za izvansezonsku proizvodnju,
povrinama pod plastenicima, prporitima,
putnom infrastrukturom, te istim
za plodosmjenu, kao i ekonomskim
dvoritem sa adekvatnim objektima za
radnike i prostorima za mehanizaciju;
u neposrednoj blizini motela Heko kontejnersko polje sa nizom staklenika i plastenika, pakirnicom za
sadni materijal, upravnom zgradom i prodajnim mjestom, te hladnjaom kapaciteta 2.000 t za otkup,
skladitenje i doradu jagodastog voa, umskih plodova i ostale sirovinske baze;

3.
4.

2.

1.

5.
6.
7.

Slika 7. Panorama Reprocentra jagodastog voa: 1) hladnjaa; 2) suara; 3) upravna zgrada; 4)

pakirnica za sadni materijal; 5) staklenici; 6) plastenici i 7) kontejnersko polje

11

 savremeni pogoni univerzalne suare koji se nalaze

neposredno uz hladnjau, od kojih jedna ima kapacitet
5 t /24 sata, a druga 500 kg na 24 sata. U okviru istih
egzistiraju i prostori za skladitenje finalnog proizvoda,
kao i savremena linija za pakovanje istih;
vozni park savremenih kombi hladnjaa opremljenih
termokingom za transport finalnih proizvoda i otkupljene
sirovine, te adekvatna vozila za transport sadnica i
ostalog repromaterijala do krajnjeg odredita;

Slike
Sl
lik
ike
ke 8 i 9.
9. D
Detalji
etal
et
alji
ljjii iizz p
po
pogona
o
za kalibriranje i pakovanje smrznutih proizvoda u okviru hladnjae

u okviru hladnjae smjeteni su pogoni za

selekcioniranje, kalibriranje, vaganje, mljevenje i
pakovanje zamrznutih proizvoda, te se npr. u sluaju
maline razlikuju sljedee kategorije finalnog proizvoda:
rolend (zamrznuti cijeli plodovi bez oteenja
strukture), bruh i griz (izmrvljeni ili samljeveni plodovi),
te blok (mjeavina prethodnih kategorija);

Reprocentar jagodastog voa H&H Fruit ponosi se

saradnjom sa domaim i meunarodnim ekspertima iz
oblasti proizvodnje sadnog materijala jagodastog voa,
zatim nauno-istraivakim institucijama u zemlji, te
meunarodnim organizacijama koje podravaju razvoj
poljoprivrede u BiH. Vodei je proizvoa sadnog materijala
jagoodastog voa i otkupljiva plodova istog iz komercijalnih
zasada i prirodnih populacija, te ostalih umskih plodova.
Zagarantovanim kvalitetom, visokim tehnolokim nivoom u
proizvodnji, slijeenjem vaeih standarda, Reprocentar je
referentan i na izvoznom tritu, kako sadnim materijalom,
tako i finalnim proizvodima iz hladnjae i suara.

Za proizvoae jagodastog voa nudi cjelokupnu strunu i

tehniku pomo. Tim agronoma Reprocentra prua savjete
na terenu, ali otvoruje i organizovane posjete rasadniku i
hladnjai, uz termine teorijskih i praktinih edukacija. Studenti
poljoprivrednih fakulteta u BiH redovno, u sastavu praktine
nastave, posjeuju Reprocentar jagodastog voa H&H Fruit.

Slika 10. Pogon suare u okviru

Reprocentra jagodastog voa

Svake godine angauje se neko i od meunarodnih eksperata iz oblasti savremene tehnologije uzgoja
jagodastog voa sa kojim struni tim Reprocentra razmjenjuje iskustva, te na taj nain kompanija prati
savremene trendove u datoj proizvodnji. Tokom posjete istog za proizvoae jagodastog voa organizuju se
teorijske i praktine edukacije, kao i obilazak njihovih plantaa irom BiH. Takoe, u saradnji sa domaim
ekspertima konstantno se provodi osmatranja i testiranja novih vrsta i sorti jagodastog voa za podruje BiH,
te na osnovu postignutih rezultata i iskustava u oglednim poljima svake godine za proizvoae jagodastog
voa publikuju se programi zatite i ubrenja prema vaeim standardima, ali i auriraju adekvatni pisani
materijali sa informacijama o principima uzgoja pojedinih vrsta i novih sorti jagodastog voa iz palete sadnog
materijala koju Reprocentar nudi.

Slike 11, 12 i 13. Detalji tokom utovara smrznutih plodova jagodastog voa za izvoz

12

Takoe, za svoje kooperante redovno se organizuju edukacije

o agro- i pomotehnikim operacijama u zasadima, kao i
razliiti vidovi takmienja, gdje se uz adekvatno druenje
nagrauju oni koji su ostvarili najvee prinose plodova uz
superioran kvalitet. Pored toga, tim domaih strunjaka i
menadment konstantno radi na linom usavravanju, te
redovno posjeuje vodee rasadnike u Evropi, ali i ire, kao
i razliite sajmove i konferencije na kojima se tretira data
problematika.
Ono to je najvanija odlika Reprocentra jagodastog
voa H&H Fruit jeste inovacija u cjelokupnom segmentu
produkcije, odnosno uvoenje novih vrsta i sorti jagodastog
voa, te novih kategorija sadnog materijala za pojedine vrste,
Slika 14. Detalji sa promocije proizvoda Reprocentra
kao i finalnih proizvoda.

Slike 15 i 16. Eksperti Reprocentra konstantno radne na usavravanju proizvoaa jagodastog voa u okviru oglednih
parcela, te iste upoznavaju sa novitetima u proizvodnji

I na kraju ovog predstavljanja najvea potvrda da je Reprocentar na pravom putu lei u injenici da ak
generalno u periodu tekih uslova poslovanja kupci Reprocentra jagodastog voa H&H Fruit dokazuju da je
lokalna i meunarodna potranja za sadnim materijalom, svjeim i zamrznutim plodovima jagodastog voa
jednaka ili ak bolja nego prethodnih godina, te ima svakodnevnu tendenciju rasta. Zbog toga Reprocentar
nastoji u potpunosti ispuniti oekivanja svojih klijenata, i to na putu zajednikog uspjeha u proizvodnji
jagodastog voa.
Rije vie ...
Osnova Reprocentra jagodastog voa H&H Fruit jeste produkcija visokokvalitetnog sadnog materijala to
veeg broja vrsta iz ove grupe, i to razliitih kvalitativnih i kvantitativnih kategorija, uz zagarantovan otkup
svih koliina proizvedenih plodova. Jednom rjeju, zaokruen cjelovit ciklus produkcije. U tom pogledu prvo je
bilo neophodno postaviti temelje za savremeni rasadnik, a to je podrazumjevalo uvoenje novih vrsta i sorti
jagodastog voa koje do tada nisu egzistirale na podruju BiH. Ovo je prvi rasadnik koji je na podruje BiH
introdukovao visokobunastu borovnicu, krupnoplodnu brusnicu, jednogodinji tip maline, ribizle, ogrozde,
aroniju i hibride jagodastog voa, a danas od istih proizvodi visokokvalitetan sadni materijal. Ovakav trend se
nastavlja i u 2012. godini, gdje se po prvi put na podruju BiH nude sadnice kamatke, goija, joste, sibirskog
kivija, asimine i pasjeg trna od jagodastog, te plavog graha i iba od neobinog voa za domau proizvodnju.
Ovo je dovelo do ogromne prekretnice u proizvodnji jagodastog voa na podruju nae zemlje, te su se
po prvi put, zahvaljujui aktivnostima Reprocentra, masovnije zasnovali plantani zasadi visokobunaste
borovnice kao jedne od najperspektivnijih vrsta za komercijalnu produkciju iz ove grupe.
Istovremeno sa uvoenjem novih vrsta jagodastog voa, uz rasadniku produkciju, introdukovane su i nove
sorte tradicionalno uzgajanih vrsta, a posebno dvogodinjeg tipa maline, gdje je Reprocentar dao veliki
doprinos u zamjeni zastarjelih kultivara, te se konstantno radi na introdukciji novih na bolesti i tetoine
tolerantnijih sorti, kao i onih posebno pogodnih za stono trite (produen rok trajanja nakon berbe bez
posebnih tretmana).

13

Reprocentar je posebno ponosan na proirenje palete sadnog

materijala jagodastog voa uvoenjem novih kategorija,
odnosno tipova sadnica. Tu se istie kontejnerski tip sadnice
koji se proizvodi za sve vrste jagodastog voa. Prema tome,
danas bosanskohercegovaki proizvoai jagodastog voa
imaju mogunost izvriti sadnju svojih plantaa i izvan perioda
mirovanja vegetacije, kao i visok tehnoloki nivo primjeniti u samoj
proizvodnji. S druge strane, Reprocentar je u mogunosti proizvesti
sve traene koliine sadnog materijala na vrijeme prema ranije
definisanoj potranji. Pored kontejnerske sadnice, tim strunjaka
konstantno provodi eksperimente na uvoenju novih kategorija
sadnog materijala za pojedine vrste, a sve u cilju to bolje ponude
istog, i slijeenja savremenih tehnologija u proizvodnji jagodastog
voa (reznice korijena za maline, dugi izdanci golih ila za
izvasezonsku produkciju maline i sl.).
Slika 17. Sadni materijal kategorije kontejnerska sadnica osnovna je odlika
Reprocentra jagodastog voa i klju uspjeha za proizvoae

Rasadnik jagodastog voa Reprocentra H&H Fruit zasnovan je na

dvije razliite lokacije. Na lokaciji Hotigoe, 12 km udaljenoj od
centra grada Bugojna, u pravcu naselja Vesela, na nadmorskoj
visini od 1050 m. U apsolutno izolovanom podruju, nalazi se
kompleks zemljinih povrina i prateih objekata gdje su zasnovani
matini zasadi zasadi za produkciju dijelova biljaka koji se koriste
za razmnoavanje istih, kao i niz plastenika unutar kojih se obavlja
oiljavanje i odgajanje razmnoenih biljaka, sa cjelokupnom
infrastrukturom. Taj dio obuhvata Poljoprivredno gazdinstvo
Hotigoe koje u svom sastavu dodatno ima farmu za tov goveda
koja se iskljuivo uzgajaju za proizvodnju stajnjaka kako bi se
podmirile potrebe rasadnike proizvodnje, zatim adekvatne objekte
za smjetaj radnika, maina i opreme, niz vikendica za dnevni
boravak u prirodi, te edukacijski centar i jezero u izgradnji.

Slika 18. Dijelovi rasadnika na

Hotigou

Drugi dio rasadnika Reprocentra obuhvata kompleks kojeg

ine: savremeno kontejnersko polje, niz staklenika i plastenika,
te upravna zgrada i pakirnica za sadni materijal, smjeteni u
Slika 19. Dijelovi rasadnika uz magistralni
neposrednoj blizini motela HEKO na magistralnom putu Bugojnoput Bugojno - Split
Split u pravcu Kupresa. U okviru plastenika i staklenika odvija se
oiljavanje dijelova biljaka koji slue za razmnoavanje istih, kao
i produkcija kontejnerskih sadnica. Kontejnersko polje slui za
odgajanje sadnica, te proizvodnju istih spram starosti i zapremine
kontejnera. U objektu pakirnice obavlja se pakovanje sadnica
namijenjenih velikim trnim centrima u adekvatnu ambalau,
odnosno za ljubitelje jagodastog voa koji isto ele uzgajati na
manjoj povrini, odnosno unutar okunica. Sadnica svake vrste, bez
obzira na kategoriju, prolazi odreene faze kontrole, te na trite
izlazi sa certifikatima o sortnoj istoi i fitopatolokoj ispravnosti
izdatim od ovlatene institucije.
Proizvedeni sadni materijal koji se prodaje u velikim trnim
centrima i poljoprivrednim apotekama dolazi u adekvatnoj ambalai
koja podrazumjeva osnovno pakovanje - kartonska kutija na kojoj
je sa eone strane, uz sliku date vrste, utisnut naziv iste i na
jedinstveni logo i slogan, na poleini su date osnovne informacije
u pogledu znaaja kontejnerske sadnice, odnosno karakteristike
iste golih ila, sa adekvatnim sistemom uzgoja i razmacima sadnje,
te adresom i naim kontaktom, i dopunsko pakovanje prema
zahtjevima kupca.
Slika 20. Ambalaa za sadni materijal

14
1
4

Slike 21 i 22. Prepoznatljive odlike ambalae za sadnice jagodastog voa

U segmetu otkupa, skladitenja i dorade finalnog proizvoda Reprocentar H&H Fruit raspolae sa apsolutno
modernom hladnjaom u ijem sastavu se nalaze:
komore ukupnog kapaciteta 1.700 t za skladitenje zamrznutih proizvoda,
tri tunela za duboko zamrzavanje sirovinske baze razliitih kapaciteta (6 t na 24 sata, 20 t na 24 sata i 30
t na 24 sata),
adekvatni prostori u kojima su smjeteni pogoni za prebiranje, sortiranje i kalibriranje; mljevenje i pakovanje
finalnog proizvoda, sa sljedeim linijama: linija za preradu maline u rolend (vibrator, inspekciona traka,
nepogonjeni rolgang, ureaj za varenje PVC folije, radni sto sa osvjetljenjem), linija za preradu maline
u griz (elevator, mlin, transportna traka za iznoenje griza, kalibrator/vibrator za prosijavanje griza pet
sita, nepogonjeni rolgang, elevator pod nagibom, ureaj za produvavanje, rolgang pod nagibom), linija za
preradu borovnice, ribizle, ipurka i kleke (maina za grubo ienje borovnice i ribizle/ienje ipurka i
kleke, maina za fino ienje i poliranje borovnice i ribizle),
savremeni pogoni suara sa kapacitetima koji su prethodno navedeni,
manipulativni, kao i prostor za radnike, prijemna rampa, odnosno cjelokupna organizacija proizvodnje
spram vaeih standarda za istu.
Ckupna otkupljena sirovina ulazi u lanac dorade i skladitenja, te objekat naputa kao gotov proizvod u
pakovanjima razliite zapremine, uglavnom prema zahtjevima kupca. Manipulacija sirovinom nakon ulaska u
pogon hladnjae odvija se prema vaeim standardima za tretiranu oblast. Takoe, data kompanija posjeduje
i niz certifikata za apostrofirane segmente svojih aktivnosti. Veina otkupljenih umskih plodova nakon dorade
i pakovanja na trite izlazi kao organski proizvod sa vaeim certifikatom, a Reprocentar pored certifikata za
organski proizvod posjeduje i ISO 9001, HACCP i KRAV certifikat.

Slike 23, 24 i 25. Detalji iz hladnjae tokom prebiranja i pakovanja smrznute maline za izvoz

Pored velikog broja vrsta i sorti jagodastog voa od kojih Reprocentar proizvodi sadni materijal, u okviru
rasadnike produkcije u ponudi se nalaze i razliite kategorije sadnog materijala po vrstama. Posebna odlika
rasadnika jeste kontejnerski tip sadnog materijala, pri emu je ovoi jedini reprocentar u regiji koji se bavi

15

produkcijom istog za sve vrste jagodastog voa. Kontejnerske sadnice mogu biti u pojedinanom ili grupnom
pakovanju u zavisnosti od zahtjeva kupca. Pored kontejnerskog tipa, proizvodi se i sadni materijal kategorije
zreli izdanak golih ila u vie razliitih podtipova u zavisnosti od vrste jagodastog voa.
Distribucija sadnog materijala, zamrznutih proizvoda, kao i transport otkupljene sirovine za hladnjau, irom
nae zemlje obavlja se pomou dostavnih vozila sa adekvatnom opremom.
Dakle, Reprocentar jagodastog voa H&H Fruit je jedinstven u regiji po organizacijskoj emi, gdje je ciklus
produkcije upotpunjen kako unutar same kompanije, tako i za proizvoae i sakupljae sirovinske baze,
noviteti i razvoj su posebno naglaeni, domae i inostrano trite obuhvaeno, struka i praksa jednostavno
spojeni u poslovni ivot.
Odlike rasadnika ...
Reprocentar jagodastog voa H&H Fruit obuhvata savremeni rasadnik koji proizvodi sadni materijal velikog
broja vrsta iz ove grupe, i to:
visokobunaste i polubunaste borovnice sa sljedeim sortimentom: Bluecrop, Elliot, Goldtraube 23 i 71,
Northland, Early Blue, Patriot, Bluerey, Jearsy, Bluegold, Duke, Darow, Bonus i Aurora;
krupnoplodne brusnice sorti: Stevens i Early Black;
jednogodinji tip maline sorti: Polka, Autumn Bliss i Joan J;
dvogodinji tip maline sa sljedeim kultivarima: Meeker, Tulameen, Octavia,
Glen Ample i
Willamette;
savremene kultivare kupine: Loch Ness i Jumbo;
hibride maline i kupine tajberi,
crne ribizle kultivara Ometa i Titania;
crvene ribizle sa sljedeim sortimentom: Rovada, Rotet i Rolan;
bijele ribizle: White Pearl, Blanka;
plavi, bijeli i zeleni ogrozd: Hinommaki crveni, uti i zeleni;
aronije: Viking i Nero;
vierodne jagode: Seascape;
kamatke ili sibirske borovnice (novo za jesen 2012.);
goiji hibrid ribizle i ogrozda (novo za jesen 2012.) i
lingonberij ili tzv. planinska brusnica (novo za jesen 2012.), te
sibirski ili arguta kivij (novo za jesen 2012.).

Slike 26 i 27. Konstantno uvoenje novih vrsta i sorti jagodastog voa, noviteti u produkciji sadnog materijala od istih
predstavlja jednu od aktivnosti Reprocentra koju isti provodi u saradnji sa domaim i meunarodnim institucijama,
ekspertima i projektima, sve u cilju jaanja kapaciteta

U 2012 godini paleta sadnog materijala proirena je i sa nekim neobinim vrstama voaka, i to: asimina, plavi
grah, pasji trn i ib.
Reprocentar jagodastog voa H&H Fruit je vodei proizvoa sadnog materijala jedno i dvorodnog tipa

16

maline, sa velikom paletom razliitih kultivara, ime se proizvoaima obezbjeuje mogunost produenja
sezone proizvodnje maline od juna do oktobra. S druge strane, ovo je jedini rasadnik u regiji koji proizvodi
sadnice visokobunaste borovnice, krupnoplodne brusnice, ribizli, ogrozda, aronije, kamatke, goija,
lingonberija i hibrida maline i kupine, i to svjetski aktuelnog sortimenta, kao i neobinih vrsta voa.
Pored velikog broja vrsta i sorti jagodastog voa od kojih Reprocentar
proizvodi sadni materijal, u okviru rasadnike produkcije u ponudi se
nalaze i razliite kategorije sadnog materijala po vrstama. Posebna
odlika rasadnika jeste kontejnerski tip sadnog materijala, pri emu je
ovoi jedini reprocentar u regiji koji se bavi produkcijom istog za sve vrste
jagodastog voa. Kontejnerske sadnice mogu biti u pojedinanom ili
grupnom pakovanju u zavisnosti od zahtjeva kupca. Pored kontejnerskog
tipa, proizvodi se i sadni materijal kategorije zreli izdanak golih ila u vie
razliitih podtipova u zavisnosti od vrste jagodastog voa.

Slika 28. Kontejnerska

sadnica

Dva su segmenta produkcije sadnog materijala jagodastog voa u okviru

datog rasadnika. Prvi podrazumjeva produkciju sadnica za plantane
zasade, a drugi za amatere-ljubitelje jagodastog voa, odnosno
okunice. Kada je u pitanju sadni materijal namijenjen za zasnivanje
plantanih zasada kategorije zreli izdanak golih ila isti podrazumjeva
sadnice upakovane u buntove sa odreenim brojem pojedinanih
sadnica, a u sluaju kontejnerskih, grupno pakovanje u stiropolnim
paletama i pojedinane saksije razliite zapremine. Sadni materijal za
okunice podrazumjeva dominantno pojedinane kontejnerske sadnice u
adekvatnoj ambalai, a iste se mogu nai u svim veim trnim centrima i
poljoprivrednim apotekama irom BiH.
U saradnji sa domaim nauno-istraivakim institucijama,
meunarodnim i domaim ekspertima iz oblasti jagodastog
voa, te meunarodnim organizacijama Reprocentar
jagodastog voa H&H Fruit konstantno radi na introdukciji
uvoenju u proizvodnju, novih vrsta i sorti jagodastog voa,
kao i jaanju kapaciteta u drugim segmentima rasadnike
proizvodnje, a posebno novim tipovima sadnog materijala
za odreene vrste.
Slika 29. Sadni materijal kategorije

zreli izdanak golih ila

GENERALNA GARANCIJA KOMPANIJE: Svi

uposlenici Reprocentra jagodastog voa H&H
Fruit za svoje kupce nastoje proizvesti najbolje
biljke jagodastog
voa. Naime,
Reprocentar nudi
najkompletnije
upute za uspjeh
i dostavlja svoje
biljke do Vas na
vrijeme. U malo
vjerovatnom
sluaju da postoji
problem sa Vaom
narudbom,
molimo Vas
da nas odmah
obavjestite. elimo
Slike 30 i 31. Sadni materijal namijenjen
da Vi budete 100%
prodaji u trnim centrima
zadovoljni.

17
1
7

Opis proizvoda rasadnika ...

Sadni materijal koji proizvodi Reprocentar jagodastog voa H&H
Friut uglavnom podrazumjeva dominantno dvije kategorije, i to:
kontejnerske sadnice, te sadni materijal kategorije zreli izdanak
golih ila, a posebno, samo za neke kulture i korjenie.
Kontejnerske sadnice podrazumjevaju biljke zasaene u saksije
razliite zapremine ispunjene adekvatnim supstratom u kojem
se njihov korijen nesmetano razvija. Uglavnom se pakuju u
razliite tipove pojedinanih plastinih saksija (razlikuju se
spram zapremine) i u male stiropolne palete sa veim brojem
biljaka, te u polietilenske vreice.
Kontejnerske sadnice, i jagodastih vrsta voaka, imaju niz
prednosti u odnosu na klasine sadnice sa golim korijenom, a
iste se ogledaju u sljedeem:
kako u rasadnikoj proizvodnji, tako i u kasnijoj tehnologiji
uzgoja, predstavljaju vii stepen tehnolokog nivoa;
kontejnerske sadnice se mogu saditi tokom cijelog perioda
vegetacije, a ne samo za vrijeme fenofaze mirovanja,
obzirom da takve biljke posjeduju supstrat u kojem se njihov
korijen nesmetano razvija, tako da one tokom i nakon sadnje
ne prekidaju svoj razvoj, odnosno ne zahtijevaju period
aklimatizacije, ve normalno isti nastavljaju. Meutim, treba
voditi rauna o njihovoj osjetljivosti na mraz kao i suu
tokom i nakon sadnje za vrijeme vrelih ljetnih dana;
vei je procenat prijema biljaka, a sama tehnika sadnje
umnogome pojednostavljena;
lake je uoiti odreene fizioloke poremeaje, bolesti i
tetoine na sadnicama;
Slika 32. Kontejnerske sadnice upakovane u polietilenske vreice; Slika 33. Kontejnerske sadnice
u stiropolnim paletama; Slika 34. Kontejenrske sadnice visokobunaste borovnice

jednostavnije su za manipulaciju, kao i odravanje do

momenta sadnje na mjestu prodaje, te nakon sadnje
zahtijevaju manje vode za navodnjavanje.
Kontejnerske sadnice mogu biti zelene, odnosno sa listovima
obino krajem proljea i tokom vegetacije, ili pak kao
dormantne u periodu mirovanja, bez listova, krajem jeseni i
na poetku proljea.
Sadni materijal visoko i polubunaste borovnice
podrazumjeva jedino kontejnerske sadnice, koje se razlikuju
spram starosti biljke i zapremine saksije. Tako na primjer u
ponudi su: dvogodinje sadnice u kontejneru zapremine 0,9 l,
dvogodinje sadnice u kontejneru zapremine 2,0 l, i trogodinje
sadnice u saksiji zapremine 3,0 l. Takoe, spram razvijenosti
ju se
se
nadzemnog sistema biljke unutar iste kategorije razlikuju
klase, i to: klasa I, klasa II i klasa III.
Za krupnoplodnu brusnicu takoe, u proizvodnji je
samo kontejnerska sadnica zapremine 0,9 l i starosti
biljke jednu godinu.
Za ribizle i ogrozde proizvode se zelene i dormantne
biljke u saksijama (kontejnerske sadnice), ali i sadni
materijal kategorije zreli izdanak golih ila.
Slika 35. Kontejnerska sadnica krupnoplodne brusnice
(uoiti plodove ove izrazito cijenjene vrste)

18
1
8

Sadnice golih ila podrazumjevaju jednu godinu stare biljke,

odnosno zrele izdanke bez lia koji su se razvijali tokom
tekue godine, a iz rasadnika su izvaeni u jesen ili tokom
zime, dakle za vrijeme perioda mirovanja biljke. U sluaju
maline, na primjer, svaka biljka dolazi kao jedan izdanak
ne mnogo deblji od olovke sa svojim vlastitim korjenovim
sistemom, a prosjena visina se razlikuje spram podtipova.
Kada su u pitanju sadnice ribizli i ogrozda, kategorije zreli
izdanak golih ila ista podrazumjeva dva ili tri izdanka sa golim
korijenom. Pojedinane sadnice tipa zreli izdanak golih ila
pakuju se u buntove sa odreenim brojem komada, obino 50
za malinu, a npr. 10-15 za ribizle i ogrozde.

Slika 36. Kontejnerska sadnica tajberija

Za jedno i dvorodne maline proizvodi se kontejnerska sadnica

u stiropolnim paletama po 60 komada iskljuivo namijenjena za
komercijalne plantae, te pojedinane kontejnerske sadnice u
saksiji zapremine 0,9 litara namijenjene za voare hobiste.

Kod zrelih izdanaka golih ila, za oba tipa maline, treba

osmotriti male, bijele pupoljke na korijenu od kojih e rasti novi
izdanci. Korjenie kao sadni materijal uglavnom treba testirati
jo uvijek za oba tipa maline.
Za ostale vrste voaka takoe. se proizvode kontejnerske
sadnice i one dominantno kategorije zreli izdanak golih ila.

Slika 37. Presovana tzv. balirana sadnica

kategorije zreli izdanak golih ila

Slike 38 i 39. Sadniice kategorije zreli

izdanak golih ila

Proizvodnja sadnica kategorije zreli izdanak golih ila u 2012

godini je osavremenjena, te se iste u odreenim koliinama
sada pakuju i prodaju kao dodatna kategorija tzv. presovane
sadnice, odnosno njihov korijen biva obloen adekvatnom
smjesom supstrata koja se vrsto sabija uz isti i na kraju
cjelokupan sadraj umotan u foliju.
U sluaju kultivara dvogodinjeg tipa maline postoje sljedei
podtipovi sadnice kategorije zreli izdanak golih ila: klasini i
dugi. Klasini predstavljaju prikraene zrele izdanke golih ila
do visine oko 50-tak cm, iskljuivo koritene za zasnivanje
intenzivnih plantaa jedno i dvorodnog tipa maline, te se isti,
u godini sadnje, nakon prijema potpuno uklanja. Dugi podtip
podrazumjeva izdanke potpune duine (bez prikraivanja ili
pak samo odsjeene vrhove) koji su rasli prethodne godine.
Isti svoju primjenu nalaze uglavnom unutar okunica ili pak
specijalnih prizvodnih sistema za tempirano plodonoenje
jednorodnog tipa maline. Njihova karakteristika je to isti
plodonose odmah u godini nakon sadnje.

Slike 40, 41 i 42.

Kontejnerske
sadnice aronije i
crne ribizle

19
1
9

Otkup, prerada i skladitenje ...

Reprocentar jagodastog voa H&H Fruit je najvei otkupljiva u
regiji svih vrsta jagodastog voa, umskih plodova i gljiva. U ovom
segmentu prednosti Reprocentra su: efikasnost, organizovanost,
dolazak na lice mjesta, kao i tanost u pogledu vremena.
Vlastitim vozilima dolazi se na adresu otkupnog mjesta ili pak, u
sluaju veih koliina direktno na parcelu ili mjesto sakupljanja
umskih plodova. Otkupom je obuhvaeno ire podruje BiH, a
posebno: Bugojno, Gornji i Donji Vakuf, Novi Travnik, Busovaa,
Fojnica, Konjic, eljezno Polje, Foa, ipovo, Mrkonji Grad i dr.
Takoe, i proizvoai mogu sirovinu lino dostaviti do hladnjae u
neposrednoj blizini motela Heko na magistralnom putu BugojnoSplit na izlazu iz grada prema Kupresu.
U segmentu otkupa kvalitet ulazne sirovine igra kljunu ulogu. Na
vrijeme ubrani plodovi u adekvatnu ambalau, tano odreene
zapremine, te pravilno tretirani protiv odreenih bolesti i tetoina,
posebno trulei ploda, imaju najvei uticaj na kvalitet otkupljene
sirovine.
Kako bi svi zainteresovani proizvoai imali adekvatnu sirovinsku
bazu za pogone Reprocentra u okviru posebnih poglavlja ove
publikacije koji tretiraju pojedinano kulture jagodastog voa dati
su programi zatite od bolesti i tetoina prilagoene ekolokim
prihvatljivim konceptima produkcije obraenih vrsta.
Opis proizvoda iz otkupa, prerade i skladitenja
Kao finalni proizvod iz segmenta otkupa, prerade i skladitenja,
Reprocentar nudi zamrznute i suhe finalne proizvode. Pakovanja
dominantno podrazumjevaju polietilenske vreice razliite
zapremine upakovane u kartonsku ambalau koja se potom
paletira, ili podrazumjeva papirne vree vee zapremine.
Spram porijekla proizvodnje razlikuju se: organski zamrznuti
proizvodi koji podrazumjevaju svu sirovinu sakupljenu iz prirodnih
populacija (umski plodovi i gljive), te konvencionalni proizvodi koji
vode porijeklo iz intenzivne proizvodnje.
Od zamrznutih organskih proizvoda nude se plodovi:

umske ili borovnice,

divlje brusnice ili lingonberi,
umske jagode,
dvilje maline i kupine,
divlje jabuke i kruke,
crvenog i bijelog gloga,
ipurka,
drijenka,
trnjine,
crnog i bijelog duda.

Iz palete konvencionalno uzgajanih kultura nude se zamrznuti

plodovi:

Slike 43, 44 ,45, 46, 47 i 48. Detalji iz

malina,
pogona hladnjae
kupine,
jagode, visokobunaste borovnice, te vinje i ljive.
Od zamrznutih organskih gljiva u ponudi je: vrganj i lisiarka.

20

Otkup i prerada gljive ...

U 2012. godini Reprocentar jagodastog voa H&H Fruit
proirio je zonu djelovanja i u sektor otkupa i prerade gljive
na apsolutno savremenim osnovama. Otvoreni su novi
pogoni, uposleni radnici, te nabavljene maine i oprema za
ovakvu vrstu aktivnosti.
Ciklus prerade gljive podrazumjeva sljedee radnje: prijem
sirovine na prijemnoj rampi, zatim sortiranje i pranje
primljene sirovine, ienje u okviru novog pogona, te
pakovanje prema finalnom proizvodu. Nakon toga finalni
proizvod se skladiti u komorama hladnjae na adekvatnom
temperaturnom reimu.
Trenutno u okviru Reprocentra radi se samo prerada gljive
vrgnja, a finalni proizvod od istog podrazumjeva: cijele
gljive, laminat, kocku i mljevenu gljivu.
Otkup gljive vri se irom Bosne i Hercegovine, a sakupljai
mogu lino istu predati i u okviru samog Reprocentra tokom
24 sata svakog dana.

Slike 49, 50,

51, 52, 53 i 54.
Proces prerade
gljiva u okviru
Reprocentra:
pogon gdje se
vri ienje
sirovine,
pakovanje
finalnog
proizvoda,
laminat kao
finalni proizvod,
kocka kao
finalni proizvod,
uskladiteni
finalni proizvodi
gljive

www.heko.ba
Slika 55. Za
detaljnije
informacije u
pogledu otkupa
sirovine i finalnih
proizvoda
posjetite web
prezentaciju
Reprocentra

21

2.

VRSTE VOAKA KOJE PRIPADAJU

GRUPI JAGODASTOG VOA

Vijekovima, u podrujima koje su podrazumjevale i nastaombe, plodovi razliitog tipa bobice odreenih
grmolikih, puzajuih ili uspravno rastuih biljaka, kao i onih koje formiraju lozja inili su sastavni dio redovne
ishrane stanovnitvu. Meutim, veina takvih biljaka nikada nije dostigla odreeni stepen komercijalne
vanosti izvan okvira lokalnog ili regionalnog trita, dok su druge postale ekonomski vane kulture, odnosno
danas prepoznatljive komercijalne vrste jagodastog voa na globalnom nivou. Razliitosti u pogledu botanike
pripadnosti, morfolokih i pomolokih osobina, te u konanici njihova privredna vanost, upuuju na injenicu
veoma kompleksne grupacije odreenih vrsta u skupini jagodastog voa, to vrlo esto dovodi i do odreenih
neslaganja. U pogledu pomolokih osobina, odnosno karakteristika ploda (kriterij koji se uobiajeno koristi
prilikom klasifikacije voaka), ova kompleksnost se moe predstaviti kao najbolji primjer, i to na sljedei nain:
u optem smislu (odnosno kako to veina podrazumjeva), bobice su soni, mekani, obino jestivi plodovi,
zaobljenog oblika i male veliine, bez obzira na njihovu strukturu, odnosno meu odnos ili raspored dijelova u
sloenom subjektu, ali u botanikom smislu iste su jasno definisane kao prost, jednostavan plod koji se razvija
samo od ovarija cvjetnog tkiva u kojem pokoica ili perikarp ima ujednaenu, mekanu ili mesnatu konzistenciju.
Dakle, iako botaniki veina vrsta jagodastog voa nema plod tipa bobice, one se nalaze u istog grupi, tako da
pomoloka klasifikacija nije jedini kriterij koriten prilikom formiranja ove skupine voaka. Da li je odreena
vrsta jagodasto voe ili ne, zato je ona svrstana u tu skupinu, koje su to tradicionalne, a koje
nove vrste iz ove grupe, ta su njihove osnovne odlike pojedinano i zajedno, upravo su pitanja
na koja odgovor daje ovo poglavlje. Takoe, u segmentu predstavljanja u obzir su uzete i sve ostale
vrste, koje nisu jagodasto voe, ali Reprocentar H&H Fruit proizvodi sadni materijal istih.
Vrste voaka iji se plodovi uobiajeno nazivaju jagodasto voe, i koje su masovnije zastupljene u komercijalnoj
proizvodnji irom svijeta, odnosno ve imaju ogromnu ekonomsku vanost, obuhvataju sljedee kulture:

jagode,
maline i kupine sa njihovim hibridima,
ribizle i ogrozde sa novim vrstama koje su nastale ukrtanjem istih, te
borovnice i brusnice.

Ove vrste su dobrim dijelom poznate iroj javnosti, naravno neke vie, druge manje, a zastupljenost istih u
komercijalnoj proizvodnji razlikuje se od podruja do podruja. Meutim, generalno se moe rei da se radi o
standardnim vrstama jagodastog voa koje su na globalnom nivou prepoznatljive, s tim da njihovi podtipovi
i podvrste mogu biti potpuna nepoznanica u odreenim regijama proizvodnje (na primjer u podrujima gdje
dominira proizvodnja industrijskih sorti maline dvogodinji tip, proizvoai nisu upoznati sa istim iji su
plodovi namijenjeni svjeoj potronji jednogodinji tip; crna ribizla je standardna kultura jagodastog voa
u Poljskoj, dok se u BiH ista masovnije ne gaji). Meutim, posljednjih godina, pored navedenih, na tritu
se pojavljuju plodovi i sadni materijal tzv. novih vrsta jagodastog voa, koje se u komercijalnoj produkciji
uglavnom pojavljuju regionalno, odnosno u neposrednoj blizini gdje egzistiraju u prirodnim populacijama,
ali trenutno internacionalno nemaju veliku ekonomsku vanost, za koju imaju veliki potencijal u budunosti.
Za ove vrste u reklamnim materijalima razliitih rasadnika veoma esto se koristi naziv neobine, rijetke ili
izuzetne vrste jagodastog voa, a meu istim najee su: aronija, goji, sibirski kivi, lingonberi, honejberi
tzv. kamatka ili sibirska borovnica, asimina i pasji trn. Izraz neobine za neke od navedenih vrsta
esto zamjenjuje pojam egzotine, ali adekvatnije bi bilo sve obuhvatiti terminom nove, s obzirom da su
one tek po prvi put na naim prostorima, i do danas nisu bile zastupljene kako u prirodnim populacijama,
tako i u komercijalnoj proizvodnji. U katalozima rasadnika u grupu novih vrsta voa ubrajaju se jo dvije
kulture iji plodovi botaniki ne pripadaju nekom tipu bobice, a to su: plavi grah (botaniki plod mahuna)
i ib (botaniki plod jabuka). Meutim, u cilju jednostavnijeg predstavljanja, a s obzirom da Reprocentar
jagodastog voa H&H Fruit proizvodi sadni materijal istih, autori ove publikacije navedene vrste svrstali su
u okvir ovog poglavlja. Veliki doprinos ka masovnijem irenju novih vrsta jagodastog voa moe se pripisati
ljekovitim svojstvima njihovih plodova, te sklonost biljaka prema veoma malom broju bolesti i tetoina,
to ih ini pogodnim za ekonomski prihvatljivije i ekoloke koncepte produkcije voa (organska i integralna
proizvodnja voa).

22

Veoma esto, u svakodnevnoj komunikaciji, za navedene vrste voaka koristi se naziv bobiasto voe. Struno,
plod veine navedenih vrsta nije bobica, u pravom smislu rijei, s obzirom da se u botanikoj terminologiji
boba/bobica definie kao plod koji je viesjemeni i nastao od jednog ovarija (plodnik). Tako na primjer, unutar
prethodno navedenih vrsta, samo borovnice imaju plod koji prema botanikoj klasifikaciji pripada pravoj
bobici. S druge strane, plod kod veine vrsta jagodastog voa pripada nekom tipu bobe, lana bobica (jagoda),
zbirna kotunica (malina), dok veoma mali broj ipak ima pravu bobicu. Prema tome, u cilju jednostavnijeg
predstavljanja sve takve vrste se tretiraju samo kao jagodasto, a ne kao jagodasto i bobiasto voe.
Slika 56. Plodovi razliitih vrsta jagodastog voa za koje
veina konzumenata kae da imaju plod bobicu

Takoe, za grupu jagodastog voa mnogi strunjaci

koriste naziv i sitno voe, prema prevodu sa engleskog
naziva small fruit za ovu grupu, to moe biti
zbunjujue, s obzirom da se u ovom sluaju rije
'smallmalo' ne odnosi na veliinu ploda, ve na
ukupan habitus biljke koja nosi te plodove. Tako se, na
primjer, za trenju ne kae da spada u sitno voe, ak
iako su njeni pojedinani plodovi sitni, zato to se oni
formiraju na stablu koje je s obzirom na habitus veliko.
Za potpunije objanjenje moe se navesti jo i primjer
prema italijanskoj literaturi. Za jagodasto voe italijani
koriste naziv piccolo fruti to u prevodu znai sitno,
malo, voe. Meutim, u okviru istog oni svrstavaju
i lubenicu, iji plod u pravom smislu jeste boba, ali
Slika 57. Plod jagode u
velika, dok je ukupni habitus njene biljke mali, odnosno
botanikom
smislu bobica
niskog rasta.
Savremene metode uzgoja i moderni kultivari danas ine uobiajene klasine
razlike izmeu kronjastih voaka i jagodastog voa sve manje oiglednim.
Razmnoavanje biljaka putem kulture tkiva uinilo je moguim, u odreenim
okolnostima, da standardno kalemljene kronjaste voke budu uzgajane na
vlastitom korijenu. Primjena patuljastih podloga i spur tipova stabala omoguila
je sadnju kronjastih voaka uz manja rastojanja (tzv. gusta sadnja), odnosno
formiranje palirskih vonjaka, smanjujui ukupnu veliinu biljke i poveavajui
broj stabala posaenih po jedinici povrine do take gdje su one usporedive sa
jagodastim voem u veliini i izgledu. Danas, bujni kultivari jagodastog voa
koji imaju grmoliku formu vie su i robusnije biljke nego patuljaste jabuke
kalemljene na slabo bujnim podlogama kao to je M9.
S druge strane, hibirizacija i selekcija unutar vrsta jagodastog voa proizvela je jagode krupne kao ljive, a
plodove borovnice i ogrozda krupnije od onih kod treanja i vianja. Takoe, postoje grmolike biljke jagodastog
voa koje imaju jaku tendenciju ka formiranju jedne dominantne stabljike, odnosno tee formi stabla. Veina
novih kultivara jagodastog voa ima meso ploda iste vrstoe i konzistencije kao to je karakteristino za
plodove kotiavog voa, te prema tome stari britanski naziv za jagodasto voe 'soft fruit' danas je sve manje
adekvatan. Kratak vijek trajanja nakon berbe kod velikog broja vrsta jagodastog voa danas je produen
prvenstveno zahvaljujui oplemenjivakim programima koji iz dana u dan stvaraju bolje kultivare, ali i sa
adekvatnim tehnikama i opremom neposredne pothlade nakon berbe, koja je sada veini proizvoaa
pristupana.
Prema tome, kategorizacija odreenih vrsta u grupu jagodastog voa je vie praktina, odnosno proizvoljna
klasifikacija, nego to je nauno utemeljena, te ini korisno grupisanje u cilju pojednostavljenog predstavljanja
tehnologije uzgoja velikog broja voaka koje imaju mnoge zajednike osobine.
Jagodasto voe moe se konzumirati kao svje proizvod, ali se takoe isto uspjeno prerauje u sokove,
demove i dr., te i zamrzava. Plodovi vrsta iz ove grupe nude izvanrednu kolekciju okusa i boja, bogati su
mineralima i vitaminima, te vlaknima, dok u isto vrijeme imaju nizak sadraj masti. Posljednja istraivanja
pokazala su da mnoge vrste iz ove grupe voa imaju visoke nivoe antioksidanata, odnosno anti-tumornih
komponenti u svojim plodovima (posebno tamnije obojeni plodovi).
Proizvodnja jagodastog voa je atraktivna, kako za uzgajivae voaka tzv. hobiste, tako i za komercijalne
proizvoae. Ista zahtjeva relativno malo prostora za postizanje ekonomskih prinosa, te veina vrsta plodonosi
unutar dvije do tri godine nakon sadnje. Veliki broj vrsta jagodastog voa moe se, veoma uspjeno, uzgajati
unutar razliitih tipova zatienih prostora za izvansezonsku proizvodnju plodova. Meutim, opreznost kod

23

uzgoja jagodastog voa ogleda se i u injenici da plodovi veine vrsta iz ove grupe imaju kratak rok trajanja
nakon berbe, te se sa istim mora adekvatno postupati (pothlada ili zamrzavanje).

Slike 58, 59 i 60. Plodovi veina vrsta jagodastog voa prvenstveno su namijenjeni potronji u svjeem stanju

U okviru svake podgrupe jagodastog voa moe se napraviti detaljnija podjela spram odreenih osobina date
vrste koje se uzimaju kao kriterij za klasifikaciju. Tako se, na primjer, u podgrupi jagode, spram vremena
inicijacije cvjetnih pupoljaka i perioda plodonoenja nalaze tri tipa biljaka ove vrste, i to: jednorodne,
dvorodne, i dan-neutralne. Jednorodni tip biljaka jagode (standardna, kultivisana, uobiajena jagoda)
plodonosi samo jednom tokom godine, u periodu maj-juni u zavisnosti od podruja uzgoja. Dvorodni tip
biljaka jagode plodonosi dva puta tokom godine prvi put od juna pa sve do poetka jula i drugi put u jesen.
Dan neutralni tip biljaka jagode proizvodi plodove gotovo kontinuirano kroz cijelu sezonu vegetacije, osim za
vrijeme ekstremno visokih temperatura, s obzirom da se tada kod istih ne formiraju cvjetovi.
Svi navedeni tipovi biljaka jagode su samooplodni, tako da je dovoljan
samo jedan kultivar za uspjenu produkciju plodova monosortni zasad.
Plodovi savremenih kultivara dvorodnih i dan neutralnih tipova jagode nisu
vie, kako se uobiajeno smatralo, sitniji u odnosu na iste kod jednorodnih.
Posebna prednost u uzgoju ovih tipova jagode zajedno sa jednorodnim je
ta da se moe omoguiti berba za vei dio sezone vegetacije. Sorte koje
pripadaju dan neutralnom tipu jagode su bolji izbor za produkciju svjeih
plodova tokom cijele sezone, kako one imaju dui period plodonoenja i bolji
kvalitet plodova. Jo jedna bitna karakteristika izmeu navedenih tipova
biljaka jagode jeste da grupa jednorodnih proizvodi mnogo stolona (organi
koji slue za vegetativno razmnoavanje jagode), to znai laki nain
razmnoavanja za dobijanje vie novih biljaka, dok vierodne daleko manji
broj. Naalost, rasadniari esto poistovjeuju dvorodne i dan neutralne
jagode nazivajui oba tipa jednim imenom stalnoraajue.
Dominantno u komercijalnoj proizvodnji, kako za sezonsku, tako i za
izvansezonsku produkciju, u naoj zemlji susreu se jednorodne sorte
jagode (Antea, Arosa, Elsanta, Joly, Clery i dr.), mada posljednjih
godina znaajno mjesto u okviru iste pripada i kultivarima iz podgrupe
dan neutralnih, u svakodnevnoj komunikaciji poznate kao mjesearke,
(Seascape, Diamante, Evie, Flamenco, Elsinore, Malling Pearl i dr.).

Slika 61. Plodovi dan

neutralnog tipa jagode tzv.
mjesearke mogu se brati
tokom cijele sezone vegetacije

Posljednjih godina na podruju Bosne i Hercegovine u proizvodnji se pojavila nova vrsta jagode, odnosno
tzv. divlja jagoda koja do sada nije bila uobiajena za komercijalnu produkciju. Kao glavne prednosti iste
navodi se ogromna slinost sa umskom jagodom, te kako nije potrebno izdvojiti mnogo vremena u pogledu
obnavljanja plantae, formiranja gredica prilikom sadnje ili za uklanjanje stolona u produkciji. Ako se sve to
eli elminisati u proizvodnji, kao i imati plod slian onom kod umske, onda u razmatranje treba uzeti uzgoj
ove vrste, poznate i kao alpska jagoda. Alpska jagoda se mnogo favorizuje u Francuskoj, gdje se za istu
koristi naziv 'fraises de bois', to u prevodu znai divlje jagode, i ona predstavlja razliitu vrstu (Fragaria
vesca) od tipine jednorodne jagode, te se ne moe smatrati tipom iste. Plod alpske jagode (jagoda ili lana
bobica) je sitan, poput onog kod divlje, sa prekrasnim okusom, a biljke mogu ostati u proizvodnji nekoliko
godina bez potrebe obnavljanja i ponovne sadnje.

24

Za razliku od standardne, biljke kod ove vrste jagode ostaju u grupama,

i ne ire se pomou stolona (tokom vijeka eksploatacije ostaju samo one
koje se posade, bez formiranja novih), te najbolje rastu u klimatskim
zonama s najmanje est sati suneve svjetlosti. Bijeli, mirisni cvjetovi
cvjetaju tokom sezone vegetacije, proizvodei plodove, koji su u fazi pune
zrelosti veoma mekani i podloni brzom kaliranju nakon berbe. Prema
tome, plodovi umske jagode nisu pogodni za skladitenje, te ih treba
konzumirati neposredno nakon berbe, to predstavlja veliko ogranienje u
komercijalnoj produkciji iste.
Komercijalni kultivari standardne jagode prilikom razmnoavanja putem
sjemena ne daju nove biljke identine majinskim, te se oni moraju
Slika 62. Plodovi alpske ili
umnoavati nekim od naina vegetativnog razmnoavanja (pomou
tzv. divlje jagode
stolona ili dijeljenjem bokora). Alpske jagode, meutim, uglavnom se
uzgajaju iz sjemena ili pak dijeljenjem bokora, te se sjeme ili sadnice ove vrste veoma esto mogu pronai
u katalozima rasadnika (ukoliko se kupi sjeme treba voditi rauna da ono klija sporo, te pojava klice esto
zahtjeva tri do est sedmica). Danas su razvijeni i kultivari alpske jagode, a meu istim poznatiji su 'Alexandria',
'Mignonette' i 'Sweetheart'.
Bijele ili ananas jagode. Pored navedenih tipova i vrsta jagode danas su na tritu prisutne i pomalo
neobine jagode sa potpuno bijelim plodovima koji imaju crvene sjemenke na svojoj povrini, odnosno
izgledaju kao albino verzija tipine, standardne, jagode. Britanski trgovaki lanci su ih prozvali 'pineberries',
to je engleska rije nastala spajanjem dvije i to 'pineapple', to znai ananas i 'strawberry' to znai jagoda,
dakle u prijevodu ananas jagoda, dok istu neki oznaavaju kao anagoda. Dakle, pod nazivom ananas jagoda
podrazumjeva se relativno nova vrsta ili sorta koja plodonosi blijedo ruiaste ili blijedo narandaste do isto
bijele boje plodove koji su ukraeni crvenim sjemenkama, te se jo nazivaju i bijele jagode. Plodovi ove vrste
imaju oblik kao oni kod obine jagode, s tim to su malo sitniji, uglavnom bijeli, i imaju okus i miris koji
podsjeaju na ananas, te zbog toga i navedeni naziv.
Poput moderne ili standardne jagode, bijela jagoda je hibrid dvije vrste: divlje juno amerike jagode (Fragaria
chiloensis), koja raste u nekim dijelovima ilea, i sjeverno amerike jagode, (Fragaria virginiana). Dakle, bijeli
plod jagode je rezultat ukrtanja, a ne genetskog ininjeringa (in vitro), kako to neki danas tvrde. Postoji
zapravo vie razliitih tipova bijele jagode, ali ovdje se iskljuivo misli na kultivisanu, a ne divlju vrstu.
Zapravo, specifini varijetet jagode ija genetika doprinosi markantnom izgledu bio je spaen od strane
skupine nizozemskih farmera. Oni su otkrili izvorni materijal ove vrste u Francuskoj, a nisu istu pronali i
spasili od izumiranja u divljinama ilea, kao to su neki autori tvrdili.
Nakon est godina selekcije i kultivacije biljaka, vigor biljke i kvalitet
Slika 63. Plodovi ananas jagode
ploda je poboljan, te je donesena odluka da se ova vrsta jagode
pone komercijalno uzgajati.
Plod proizveden od strane biljaka ananas jagode je veoma
aromatian i ima okus za koji veina konzumenata kae da podsjea
na ananas dok zadrava teksturu i doivljaj tipine jagode. Bijela ili
ananas jagoda je vie od noviteta u sadanjosti. Ova vrsta jagode i
njeni kultivari proizvode se na veoma maloj povrini, i to uglavnom u
Evropi i Belizi (mala srednjoamerika drava na obali Karipskog mora)
i nisu toliko profitabilne kao tipina jagoda, prvenstveno zbog male
veliine plodova (krupni plodovi su manji od 2,5 cm u dijametru), kao
i niskog prinosa po biljci.
Danas su bijeli plodovi jagode realnost, a divlje vrste iste su
porijeklom iz June Amerike, dok je primarni komercijalni kultivar u
vlasnitvu oplemenjivaa jagode Hans de Jongh i plodovi istog se
prodaju irom Holandije. Proizvodnja ananas jagode se organizuje
uglavnom u velikim, komercijalnim staklenicima u Holandiji. Plodovi
ananas jagode u poetnim fazama razvoja su zeleni, ali kako poinju
sazrijevati oni poprimaju bijelu boju. Ukoliko se gaje na mjestu
izloenom direktnoj sunevoj svjetlosti, oni e poprimiti umjesto
bijele ruiastu boju, te se zbog toga proizvodnja za sada uglavnom
organizuje u staklenicima. Iako se za plodove ove vrste jagode u
velikim trgovakim marketima koristi naziv pineberries, njemaka
rije koja oznaava ananas jagodu ananaserdbeere se takoe,

25

povremeno moe susresti kao oznaka za iste.

Istraivanja koja tretiraju ananas jagodu bila su beskonano mala u poreenju sa istim koja su se odnosila
na standardnu jagodu. Prema tome, dok postoje stotine jedinstvenih i produktivnih kultivara tipine jagode,
sorte ananas jagode danas su dostupne u veoma malom broju, a poznatije su: White Pine, White Carolina
i White D.
Ananas jagoda je veoma jednostavna za uzgoj, i biljke iste mogu uspjevati u irokom rasponu zemljita,
od lakog pjeskovitog do tekog glinovitog, i to u sezoni koja se protee od marta do septembra. Zemljita
zasiena vodom treba izbjegavati kako na istim prilikom uzgoja moe doi do pojave bolesti koja izaziva
trule plodova i biljaka ananas jagode. Idealna zemljita su ona dobro drenirana i bogata u sadraju organske
materije. Biljke ananas jagode mogu ostati u proizvodnji i do est godina, meutim u intenzivnoj produkciji
iste se obino zadravaju dvije do tri godine nakon ega moraju biti posaene na novu parcelu. Kada je u
pitanju tehnologija uzgoja ananas jagode ista je slina onoj standardnoj kod jednorodne. Meutim, kako
bi se sprijeila pojava promjene bijele boje ploda u nijanse plave ili purpurne ista se preporuuje uzgajati
unutar staklenika to je i uobiajena praksa u Holandiji, ili pak nekih drugih sistema uzgoja koji istu tite od
direktne svjetlosti. Reprocentar jagodastog voa H&H Fruit u paleti sadnog materijala za jesen 2012. imat e
kao novitet i ananas jagodu.
Slika 64. Plodovi jagode
U ponudi Reprocentra jagodastog voa H&H Fruit, u
farmberi
ovoj godini, nai e se jo jedna nova vrsta jagode
iji plodovi imaju prekrasan okus maline (tzv. jagoda
okusa maline). Ovo je varijetet jagode (Fragaria x
ananassa) ije biljke cvjetaju u maju i junu, nakon ega
se formiraju veoma privlani plodovi, izrazito slatkog
okusa koji poinju prispjevati u periodu od kraja juna
do kraja jula. Jedna posebno interesantna karakteristika
je i injenica da se sjemenke na plodu kod ove jagode
nalaze u vrlo dubokim jamicama, za razliku od onih kod
standardne jagode, po emu je ista dobila uobiajen
naziv na tritu 'framberry', izveden iz holandskih i
francuskih rijei za malinu (framboos/framboise) i
engleske za jagodu. Plodovi ove jagode su veoma
estetski dekorativni, crvenkasto ljubiaste boje, te su
pogodni za irok spektar upotrebe, odnosno mogu se
konzumirati kao svjei, ili u kombinaciji sa sladoledom,
u vonim salatama ili kolaima.
Iako okus ploda predstavlja kombinaciju maline i jagode, biljke framberija u pogledu rasta i razvoja su iste
kao i kod standardne jagode, te mogu uspjevati na razliitim tipovima zemljita. Ipak, najvei prinosi jagode
iji plodovi imaju okus maline ostvaruju se na adekvatno dreniranim i plodnim zemljitima, kao i lokacijama
sa punom osunanou kako bi se postigla tipina slatkoa plodova. Biljke framberija mogu se posaditi
direktno u zemljite, odnosno plantau ili pak uzgajati u razliitim tipovima kontejnera (saksija), kao i u
vreama ispunjenim supstratom. Ukoliko se ista planira proizvoditi u plantanom zasadu sadnja se obavlja
na uzdignute gredice zemljita prekrivene folijom, identine onim kod jednorodnog tipa jagode. Kao i kod
ostalih vrsta i tipova jagode, biljke framberija na jednom mjestu mogu ostati samo par godina, a onda je
potrebno nove posaditi na drugo mjesto. Plodovi framberija mogu se brati od juna pa sve do prvog mraza.
Nekoliko sedmica nakon posljednje berbe, lisna masa postaje odumrla, te je neophodno provesti uklanjanje
iste, odnosno potrebno je provesti agrotehniku operaciju uklanjanja ili tzv. 'ianja' starog lia, identinu
onoj kod jednorodne jagode nakon berbe.

Slika 65. Plodovi ananas jagode i framberija uskoro i na naem tritu

26
2
6

U okviru podgrupe maline i kupine susree se najsloenija

podjela, a kao primjer moe se izdvojiti ista kod maline spram
dva kriterija, i to na osnovu perioda plodonoenja i boje
ploda. U odnosu na period plodonoenja i frekvenciju pojave
istog, maline se dijele na dva osnovna tipa. Prvi je ljetni tip,
odnosno kultivari dvogodinjeg tipa maline, koji plodonose
jednom tokom godine, uglavnom sredinom ljeta ('Meeker',
'Willamette', 'Tulameen', 'Glen Ample', Octavia, Cascade Delight
i dr.), i jesenji tip, sorte jednogodinjeg ili dvorodnog tipa
maline, koje ostvaruju manji prinos u navedenom periodu, a
vei krajem ljeta i u jesen, odnosno sve do jakih mrazeva na
kraju sezone ('Polka', 'Polana', 'Autumn Bliss', 'Heritage', Joan J,
Caroline, Josephine, Himbo Top i dr.).
Slika 66. Plodovi kultivara maline crvene boje

ploda - nijanse od svijetle do tamne

Razlika izmeu ova dva tipa maline ogleda se u ciklusu

plodonoenja biljaka. Maline imaju viegodinji korijen (ivi vie
od dvije godine) i krunu (korijenov vrat mjesto na prelazu
korijena u nadzemni sistem), te nadzemni sistem (izdanci) koji Slika 67. Plodovi kultivara maline ute ili zlatne
boje ploda
ivi samo dvije godine. U prvoj godini rasta, novi izdanci, koji su
naravno jednogodinji, kod sorti maline koje pripadaju ljetnom
tipu, obezbjeuju samo vegetativni rast (ne proizvode plodove).
Jesenji tip maline nosi plodove na vrhu ovih jednogodinjih
izdanaka za veinu sorti poslije prvog avgusta. Takoe, kod ovog
tipa, razvoj plodova se nastavlja i u srednjoj zoni du izdanka, a
time i formiranih redova, ali i prema osnovi prirasta sve do prvog
jakog mraza. Drugog ljeta, izdanci koji su se pojavili prethodne
godine, kod ljetnog tipa maline e proizvesti plodove tokom ljeta
u periodu oko mjesec dana, te potom odumiru. Kod jesenjeg
tipa maline, izdanak koji se pojavio i plodonosio prethodne jeseni
e plodonositi druge godine na svom ostatku, dakle prema
osnovi, te potom u ljeto odumrijeti. Kako se jednogodinji izdanci
pojavljuju svake godine i rastu konkurentno sa dvogodinjim,
Slika 68. Plodovi kultivara maline Royalty
proizvodnja plodova se nastavlja iz godine u godinu za oba tipa
purpurne boje ploda
maline spram kriterija plodonoenja. Jedina razlika je u tome
da bilo koji izdanak ljetnog tipa maline ima samo jedan rod,
dok kultivari jesenjeg tipa mogu imati dva roda na istom u dvije
razliite sezone.
Prema drugom kriteriju, boji ploda, maline se dijele na: crvene,
crne, purpurne i ute. Crvene i crne maline su odvojene, zasebne
vrste, dok su purpurne maline hibridi izmeu ova dva genotipa.
Veina malina ute boje ploda su prirodne kolor varijante
crvenih, te su one identine njima na svaki drugi nain. Sorte
koje pripadaju ljetnom tipu maline dominantno imaju crveno
obojene plodove sa razliitim nijansama (svijetlo do tamno
crvene), ali istim pripadaju i crne, te purpurne maline. S druge
strane, jesenje maline takoe, imaju dominantno crveno obojene
plodove preteno svjetlijih nijansi, ali obuhvataju i one koje
imaju uto obojenu pokoicu ploda. Posljednjih godina razvijen
je i kultivar dvogodinjeg tipa maline Valentina koji ima svijeltiju
Slika 69. Plodovi kultivara maline crne boje ploda
boju ploda, odnosno uto-narandastu.
Glavna razlika izmeu maline i kupine je u nainu odvajanja
ploda od peteljke u vrijeme berbe. Kod maline se plod prilikom
berbe odvaja od sri, poznatoj kao plodite, istu ostavljajui na
biljci kad se ubere. Razultat su plodovi maline slini naprstku, sa
upljinom u centru (jedan od razloga zato malina ubrzo nakon
berbe kalira). Kupina se, s druge strane, odvoja od baze plodita
tako da ubrani plodovi ukljuuju i sr kao svoj sastavni dio. Isti je

27
27

sluaj i sa hibridima maline i kupine. Dakle, sada je jasno mogue razlikovati crnu malinu od kupine.

Slike 70, 71, 72, 73, 74 i 75. Razlika izmeu maline i kupine u pogledu odvajanja ploda od centralne loe

Kupine se prema plodonoenju, kao i maline, dijele na

jednogodinje i dvogodinje, ali se iste mogu podijeliti i na osnovu
jo nekoliko kriterija (detaljnija podjela navedena u poglavlju
Maline i kupine). Dvogodinje sorte kupine (Jumbo, Loch
Ness, Navaho, Triple Crown i dr.) su uglavnom zastupljene u
komercijalnoj proizvodnji, dok su jednogodinji genotipovi (Prime
Jan i Prime Jim) nastali selekcijskim programima posljednjih
godina, i trenutno prolaze inicijalnu fazu uvoenja u masovniju
proizvodnju, prvenstveno u pogledu kasne sezone sazrijevanja
njihovih plodova. Sorte dvogodinjeg tipa kupine tokom prve
Slika 76. Ubrani plodovi kupine
godine emituju vegetativni rast, a naredne plodonose, dok
jednogodinje odmah tokom prve godine donose rod.
Jednogodinje i dvogodinje maline, kao i kupine, se umnogome razlikuju u samoj tehnologiji uzgoja, gdje
se posebno treba voditi rauna o nainu rezidbe i izvedbi naslona.
Tajberi (Tayberry) predstavlja hibrid crvene maline i kupine, odnosno nastao je ukrtanjem ove dvije vrste
(Rubus fruticosus x Rubus idaeus), tako da on u odreenim krakteristikama ploda ima dosta slinosti sa
malinom, a u pogledu osobina habitusa biljke sa kupinom. Ovaj hibrid jagodastog voa proizveden je u
Velikoj Britaniji, odnosno kotskoj, u okviru oplemenjivakog programa nauno istraivakog centra za voe
SCRI (Scottish Crop Research Institute) 1962. godine, kao poboljana varijanta dotadanje kombinacije
maline i kupine poznate kao loganberi (Loganberry), a u produkciju je introdukovan 1979. godine. Tajberi
je dobio naziv po rijeci Tay koja se nalazi u neposrednoj blizini navedenog centra. Tajberi zbog niza svojih
osobina jo uvijek nije zaivio u komercijalnoj produkciji jagodastog voa, te se uglavnom uzgaja na manjim
povrinama i unutar okunica. Plodovi tajberija su izduenog oblika (ak i do 5 cm), ija se boja pokoice
mijenja sa sazrijevanjem od crvene do purpurne, sa manje ili vie izraenim sjajem, a njihova prosjena
teina iznosi 5,0 g. Izgledom ploda tajberi je slian sortama kupine (u katalozima nekih rasadnika esto
uvrten u grupu sorti kupine), ali bojom i okusom kultivarima maline. Kao i kod kupine, nakon berbe ploda
centralna sr se odvaja od biljke i ostaje unutar istog. Plodovi tajberija sazrijevaju veoma rano, to u naim
klimatskim uslovima predstavlja juli mjesec, odnosno berba je identina sezoni sazrijevanja klasinih kultivara
dvogodinjeg tipa maline kao to je Willamette. Tajberi ima veoma mekane plodove, posebno u fazi pune
zrelosti, to umanjuje njegovu komercijalnu vrijednost, te se isti najbolje moe koristiti za spravljanje razliitih
tipova preraevina, kojim daje jedinstven okus.
U pogledu morfolokih osobina biljka tajberija je dosta slina
onoj kod kupine. Izdanci posjeduju sitne, gusto rasporeene
trnove, poput onih kod maline, du izdanaka ija boja varira
od purpurne do ljubiaste, i koji imaju puzajui rast. Tajberi
plodonosi na dvije godine starim izdancima na kojima se
formiraju kratki plodonosni mladari. Ovaj hibrid jagodastog
voa ostvaruje visoke prinose po jedinici povrine, i veoma je
popularan u Zapadnoj Evropi i Sjevernoj Americi za preradu
u specijalne demove. Nedostaci za masovnije komercijalno
erija
tajb
i
v
irenje tajberija su prvenstveno niska otpornost na mrazeve,
lodo
7. P
7
a
trnovitost izdanka, te izraena mekoa pokoice ploda.
Slik
Tajberi je danas veoma popularan unutar vrtova i okunica

28

s obzirom da privlai posebnu panju kombinacijom osobina maline i kupine u okviru jedne biljke i ploda.
Kada je u pitanju sistem uzgoja, za tajberi, isti je identian onom kod puzajuih sorti kupine.
Ribizle se u odnosu na boju ploda dijele na: crvene ('Rovada',
'Rolan', 'Detvan', 'Jonkeers Van Tets' i dr.), crne ('Ben Lemond',
'Ben Sarek', 'Ometa', Ebony i dr.) i bijele ('Blanka', 'White
Imperial' i dr.), iako posljednjih godina postoje i odreeni
genotipovi koji imaju purpurno ili pink obojenu pokoicu ploda
(Pink Champagne). Razliita je i namjena upotrebe njihovih
plodova, ija se veliina kree poput one kod zrna graka ili
manje borovnice, a sazrijevaju sredinom do kraja ljeta. Uglavnom
se radi o razliitim vrstama, a ne tipovima istih, te se tehnologija
uzgoja i namjena plodova umnogome razlikuju. Tako se crvene
i bijele ribizle dominantno proizvode za potronju u svjeem
stanju, dok se crne koriste u industriji, preteno kao bojadiseri
za razliite tipove preraevina. U zavisnosti od kultivara plodovi
ribizli mogu biti slatkog ili kiselog okusa. Generalno plodovi
purpurne ili pink ribizle smatraju se najslaim. Plodovi crne
ribizle imaju mosuni (izraena oporo slatka aroma) okus i miris,
zbog ega se oni vie koristi za preradu nego konzumaciju u
svjeem stanju. Sok od crne ribizle je posebno popularan u
Evropi, prvenstveno zbog toga to njeni plodovi imaju i do pet
puta veu koliinu vitamina C u odnosu na citruse. Pored boje i
namjene plodova, ribizle se jo razlikuju i po sistemu uzgoja, te
se crvena ribizla gaji u sistemu vitkog jedno, dvo ili troosovinskog
vretena, kao i kordona, a crna dominantno u grmovima. U okviru
tehnologije uzgoja posebno je znaajna razlika izmeu prirasta
na kojima razliite vrste ribizle plodonose, te se spram toga i
provodi adekvatna pomotehnika i rezidba.

Slike 78, 79 i 80.

Plodovi razliitih vrsta
ribizle: crvene, crne,
purpurne i bijele

Ogrozdi spadaju u rod Ribes, zajedno sa ribizlama, i predstavljaju autohtone vrste na sjevernoj hemisferi
u podrujima Evrope, Azije i Sjeverne Amerike. Oni su stoljeima poznata kultura jagodastog voa ija je
produkcija u odreenim regijama imala ogromne padove zbog bolesti pod nazivom hra bijelog bora iji
je alternativni domain upravo ova vrsta. Meutim, metodom selekcije danas su stvorene sorte ogrozda
otporne na navedenu bolest, te se ova vrsta sve vie iri u komercijalnoj proizvodnji. Kultivari ogrozda dijele
se, generalno, na one prvenstveno namijenjene preradi, i druge za stonu potronju (konzumacija u svjeem
stanju). Sorte ogrozda namijenjene za preradu imaju plodove kiselog okusa, i nisu omiljeni za konzumiranje u
svjeem stanju, te prilikom prerade istim je potrebno dodati odreenu koliinu eera za pripremu izvanrednih
demova, elea i pita. Kultivari namijenjeni za stonu potronju imaju dovoljno slatke plodove da se isti odmah
po berbi mogu konzumirati.
Prema porijeklu ogrozdi se dijele na dvije vrste: ameriki Ribes hirtellum (Captivator, Pixwell i dr.) koji je
autohtona vrsta na sjeveroistoku USA i june Kanade, i evropski Ribes grossularia i R. Uva-crispa (Hinomaki
crveni i uti, Invicta i dr.) to je autohtona vrsta na Kavkazu i Sjevernoj Africi, izmeu kojih postoje ogromne
razlike. Kultivari evropskog ogrozda su obino ista vrsta, i oni su vie uobiajeni s obzirom da nose krupnije
bobice (do 5 cm moe biti popreni presjek ploda), za koje se smatra da su boljeg okusa. Ameriki kultivari
u sebi, gotovo svi, sadre gene evropskog ogrozda, i imaju sklonost da budu vie rezistentni na bolesti, a
takoe se isti smatraju produktivnijim. Spram boje pokoice ploda ogrozdi se mogu podijeliti na plave ili
crvene, bijele ili zelene i ute. Engleski termin za ogrozd je gooseberry, koji u prvoj varijanti porijekla moe
biti izveden od njemake rijei jansbeere to znai ivanova ili jovanova bobica, s obzirom da njegovi plodovi
sazrijevaju tokom blagdana Svetog Ivana. Takoe, neki smatraju da navedeni naziv dolazi od francuske rijei
za ribizlu groseille, ili je pak isti nastao zato to se bobice ogrozda uobiajeno jedu u umaku zajedno sa
peenom guskom (eng. goose u prijevodu guska). U naem govornom podruju za ogrozd se koristi nekoliko
naziva, i to trnoboba, trnovito groe (zbog posjedovanja vrstih bodlji na prirastima), njemako groe ili
manjak.
Biljku ogrozda ini grm 1-2 m visine, i isto toliko irine, sa uspravnim ili poluuspravnim tankim prirastima u
zavisnosti od kultivara. Izdanci ogrozda tipino imaju izraene, otre trnove na nodusima prirasta (u pazuhu
svakog lista), ija se duina kree od oko 1-2,5 cm, u zavisnosti od kultivara, i vie podsjeaju na bodlje.

29

Kultivari amerikog ogrozda skloni su da imaju vie trnova u odnosu na evropske. Takoe, postoje odreeni
kultivari ogrozda koji na svojim prirastima nose veoma malo trnova, a samo mali broj je istih koji su bez njih.
I pored toga to trnovi na izdancima za proizvoae predstavljaju dodatnu smetnju prilikom obavljanja agroi pomotehnikih operacija, posebno rezidbe i berbe, oni ne bi smjeli biti razlog odustajanja od proizvodnje
ove izvanredne vrste jagodastog voa. Biljke ogrozda koje su umjerenog do snanog rasta unutar pogodnih
uslova za uzgoj mogu ivjeti i biti produktivne 15-30 godina.
Ogrozd je listopadna biljka
sa malim, du prirasta
naizmjenino postavljenim
listovima, koji na sebi imaju
3-5 ureza i zaobljene vrhove,
te fino do grubo nazubljene
margine, kao i nekada
naboranu povrinu. Ameriki
tipovi ogrozda karakteristini
Slika 81. Plodovi ogrozda crvene boje
su po tome to mogu imati
listove sa izraenim maljama.

Slika 82. Izraeni trn na

prirastu ogrozda

Veliina i broj listova ogrozda su pod velikim uticajem spoljanih faktora,

prvenstveno topline i svjetlosti. Visoke temperature doprinose da listovi
ogrozda postaju sitniji i u manjem broju, a intenzivna suneva svjetlost
takoe, moe izazvati oegotine na njima, te oni mogu prerano otpasti sa
biljaka. Cvjetovi ogrozda su gotovo neprimjetni, grupisani u male grozdove
(1-4 cvijeta), zeleni sa ruiastim laticama i otvaraju se rano u proljee.

Cvjetovi ogrozda su noeni lateralno na jednu godinu starim prirastima, i na kratkim spurovima starijeg
drveta. Cvjetovi imaju inferiorne ovarije i aica cvijeta koje veoma esto ostaje na vrhu ploda nakon berbe,
to je ponekad jako upeatljivo. Cvjetovi ogrozda su samooplodni, a opraivanje se vri pomou vjetra, pela
ili drugih insekata. Vano je napomenuti da je samooplodnost kod ogrozda pod velikim uticaje klime o emu
treba voditi rauna. Veina kultivara ogrozda je samooplodna i plantae zasnovane sa samo jednom sortom
obino ostvaruju adekvatne prinose. Meutim, budui da je samooplodnost kod ogrozda varijabilna, sadnjom
dva ili vie razliitih kultivara u neposrednoj blizini jedan drugog, moe se osigurati pored adekvatnih prinosa
(bolje zametanje ploda) i dobra krupnoa ploda. Prema tome, u planiranju komercijalne plantae ogrozda
treba ukljuiti 1-2% kultivara za unakrsno opraivanje, s obzirom da su veina istih kombatibilni jedni sa
drugim (postoji mogunost unakrsnog opraivanja).
Plod ogrozda je, spram botanike klasifikacije, lana bobica, koja zahtjeva period od 6-9 sedmica za sazrijevanje
nakon zametanja. Biljka ogrozda formira nove priraste iz krune (korjenovog vrata osnova, baza biljke) ili
ispod zemljita, koji potom mogu plodonositi tri godine, nakon ega njihova rodnost opada. Plodovi kultivara
ogrozda evropskog porijekla su izdueni/jajasti i mogu biti 2-5 cm duine, dok su oni amerikih okrugli i
manji, oko 1,2 cm u preniku. Plodovi se beru krajem ljeta i oni esto opadaju sa biljaka kada su potpuno
zreli. Prema tome, plodovi ogrozda mogu imati veliinu koja se kree od krupne borovnice do ljive srednje
krupnoe, u zavisnosti od kultivara i uslova uzgoja. Mnogi kultivari ogrozda imaju plodove koji dosta slie
grou spram veliine, oblika, boje i okusa, sa im ih veina potroaa poredi. Zbog toga, u podrujima gdje
je, usljed jakih zima i kratkih, hladnih ljeta, produkcija groa oteana ili pak potpuno onemoguena, ogrozdi
predstavljaju odlinu zamjenu.
Najbolji plodovi ogrozda su veoma deliciozni i mogu se
konzumirati neposredno nakon berbe, s obzirom da imaju
izraen sladak okus soka ploda, dok ostali mogu biti suvie
kiseli i nepogodni za potronju u svjeem stanju. Plodovi
ogrozda sa crvenim rumenilom su obino slai nego oni isto
zelene boje. Plodovi ogrozda izrazito su bogati vitaminom C,
zatim sadre vitamine A i B6, kao i odreene koliine vlakana,
bakra i mangana.
Slika 83. Plodovi ogrozda zelene boje

Kada je u pitanju uzgoj ogrozda, s obzirom da je on kultura

porijeklom iz hladnih podruja, pacele izloene punom suncu
mu ne odgovaraju, ve preferira djeliminu sjenu, te se
uspjeno moe uzgajati na parcelama smjetenim u sjeni.

30

Biljka ogrozda preferira svjee, vlane uslove, tako da se ne razvija adekvatno u toplijim klimatima.
Ameriki kultivari ogrozda se spram evropskih smatraju vie tolerantnim na jau direktnu sunevu svjetlost.
U nedostatku 800-1.500 sati hladnoe biljke ogrozda slabo listaju i prinos plodova e uglavnom biti smanjen.
Meutim, neki kultivari ogrozda zahtjevaju manje sati hladnoe od drugih.
U odnosu na ostale vrste jagodastog voa ogrozd raste i bolje uspjeva na kiselim ili siromanijim zemljitima.
Biljke ogrozda toleriu irok raspon zemljinih uslova, osim onih koja su zasiena vodom ili koja su alkalna.
U savremenoj tehnologiji proizvodnje ogrozda preporuuje se sloj mala od organskih materijala koji e
odravati zemljite hladnijim i vlanijim.
U pogledu bolesti i tetoina biljke ogrozda su podlone razliitim vrstama insekata, poput staklokrilca ribizle,
lisnih uiju, te pauka koji moe biti problem tokom ljeta. Bolest poznata kao pepelnica ogrozda je uobiajen
problem u komercijalnim plantaama, i napada oba tipa ogrozda. Ptice u uzgoju ogrozda takoe, mogu
predstavljati problem hranei se zrelim plodovima.
Ogrozd je kultivisan kao jagodasto voe jo prije 2.500 godina, ali kod nas to je jo uvijek nedovoljno poznata
kultura. U BiH se gaji sporadino ito obino pokoji bun ogrozda, unutar bata ljubitelja ove vrste, dok ga u
komercijalnoj produkciji upote nema. Meutim, u sjevernijim evropskim zemljama ogrozd predstavlja jednu
od vodeih vrsta jagodastog voa. Najvei proizvoai ogrozda su Poljska, zatim Njemaka i Holandija, a
slijede Norveka, Danska i Velika Britanija. Prema tome, ogrozd je sasvim sigurno jedna od perspektivnih
kultura za podruje Bosne i Hercegovine.
Josta, u engleskoj literaturi poznat kao Jostaberry, lat. Ribes x culverwellii, ili ponekad oznaen kao R.
nidigrolaria, je hibrid ribizle i ogrozda stvoren u Njemakoj. Josta predstavlja kompleksni hibrid koji je nastao
ukrtanjem izmeu evropske crne ribizle i sjeverno amerikog stonog tipa ogrozda, manifestujui najbolje
osobine od oba roditelja, i obino se predstavlja kao posebna vrsta. Ova vrsta jagodastog voa svoje ime
je dobila kombinacijom njemakih naziva za crnu ribizlu i ogrozd, i to Johannisbeere (Jo) i Stachelbeere
(Sta).
Izdanci joste su bestrni, biljke dosta sline istim kod ogrozda i veoma izdrljive na edafske i klimatske uslove,
te rezistentne na bolesti poznate kao hra i pepelnica. Biljke joste rastu u formi grma, izrazito su bujne, i
mogu dostii dva metra u visinu, te zahtjevaju intenzivniju rezidbu kao i neto vei razmak prilikom sadnje u
odnosu na ribizle i ogrozde.
Josta poinje plodonositi ranije u odnosu na svoje roditelje, i predstavlja djelimino samooplodnu vrstu, to
odreenih godina moe initi veliki problem u produkciji, posebno u sluajevima nepovoljnih vremenskih
prilika za vrijeme cvjetanja i oplodnje. Prije nego su potpuno zreli, odnosno u poetnim fazama sazrijevanja,
plodovi joste su esto okusa vie slinom onom kod ogrozda, dok se sazrijevanjem isti mijenja i u stadiju
pune zrelosti nalikuje onom kod crne ribizle, s tim da je neto blai. Plodovi joste su tamno obojeni (tamno
purpurni do crni), sjajni, glatke povrine, a sazrijevaju u julu i avgustu. Meso ploda joste je zelenkaste boje,
i posjeduje izraene sjemenke. Prosjena masa ploda je oko 3 g, to je vie nego kod crne ribizle, a manje u
odnosu na ogrozd. Na izdancima plodovi joste se nalaze u parovima, za razliku od onih kod crne ribizle koji
se razvijaju u grozdovima. Nakon berbe plodovi joste se veoma dobro uvaju, te na temperaturi od 2-7oC,
zadravaju svoje osobine i do 4 dana nakon berbe. Danas postoje i kultivari joste, a neki od poznatijih su
y , Red jjostaberry
y i sl.
sljedei: Jostagrande, Jostina, Bauer Black jostaberry,
Slika 84. Plodovi joste

Poput onih kod ribizli i ogrozda, plodovi joste su veoma

bogati vitaminom C (vei sadraj u odnosu na ogrozd),
i oni su odlini za potronju u svjeem stanju, ali su
pogodni i za preradu. ak iako se okus plodova joste
ne dopada nekim potroaima, preraevine od joste
superiorne su nad onim pripremljenim od ribizli i ogrozda.
Kada su u pitanju uslovi za uzgoj, josta je tolerantnija
nego veina ostalih vrsta jagodastog voa na uslove klime
i zemljita. Biljka josta preferira vlana, ali ne i vodom
zasiena zemljita, zatim punu osunanost parcele, ali
istoj nee natetiti ni djelimina sjena. Idealno zemljite
za uzgoj joste bilo bi dakle, ono sa visokim sadrajem
organske materije, dobre drenae, ali koje se ekstremno
ne isuuje tokom godine, te ima slabo kiselu hemijsku
reakciju sa pH vrijednou od oko 6,0-6,5.

31

Borovnice i brusnice takoe, imaju veoma sloenu podjelu, a ista je dodatno komplikovana velikim brojem
vrsta unutar ove podgrupe, kao i injenicom da se radi o kulturama koje su u uzgoju najmlae iz grupe
jagodastog voa (posljednje kultivisane iz prirodnih populacija). Borovnice i brusnice su vrste jagodastog
voa koje su tek par godina prisutne u proizvodnji na naim prostorima, te su praktina znanja o njima
dosta skromna. Prema botanikoj klasifikaciji borovnice i brusnice se ubrajaju u rod Vaccinium, koji pripada
familiji Ericaceae, i sastoji se od oko 450 vrsta rasprostranjenih irom svijeta. Vrste iz ovog roda u prirodi su
obino pronaene na kiselim zemljitima lake strukture, koja mogu biti pjeskovita ili tresetna, ili pak od neke
druge organske materije, kao to je na primjer lisna stelja, posebno ona koja vodi porijeklo od zimzelenog
drvea. Rod Vaccinium je veoma raznolik, i njegove vrste egzistiraju kako u tropskim predjelima na visokim
uzvienjima, tako i u umjerenim i hladnim regionima, sa vrstama od kojih su jedne listopadne, a druge
zimzelene, jedne grmolike, a druge puzavice.
Postoje razliite podjele unutar roda Vaccinium, dakle egzistira vei broj podgrupa jagodastog voa borovnice
i brusnice, od kojih je danas najprihvatljivija i najpraktinija ona, prvenstveno utemeljena na osnovu znaaja
ovih vrsta za komercijalnu proizvodnju, a podrazumjeva klasifikaciju na etiri, veoma vane grupe, i to:

prave borovnice,
prave brusnice,
lingonberi i
bilberi.

Termini prave borovnice i brusnice prvenstveno obuhvataju kultivisane biljke, koje se iskljuivo uzgajaju
u komercijalnoj proizvodnji, dok pod grupama lingonberi i bilberi, veina autora, uglavnom podrazumjeva
dominantno divlje varijetete, i to sa lingonberi, brusnicu, a sa bilberi borovnicu.
U grupu pravih borovnica spadaju: sjeverna (Vaccinium corymbosum) i juna visokobunasta borovnica
(Vaccinium corymbosum meuvrsni hibrid), rabitej ili borovnica zeije oko (Vaccinium ashei), te
poluvisoki hibridi borovnice (Vaccinium corymbosum x Vaccinium angustifolium).
Sjeverna visokobunasta borovnica predstavlja komercijalno najvaniju vrstu iz ove grupe u pogledu
uzgoja, a spram sortimenta mogue je razlikovati kultivare selekcionisane u Americi ('Bluecrop', 'Elliot',
'Earlyblue' i dr.), Novom Zelandu ('Nui', 'Puru' i 'Reka'), te Evropi ('Blauweiss-Goldtraube', 'Heerma', 'Gretha'
i sl.). Takoe, polubunasti hibridi, nastali kombinacijom visokobunastih i niskobunastih, sve vie
zauzimaju znaajnije mjesto u komercijalnoj produkciji borovnice ('Bluetta', 'Northblue', 'Northland' i dr.).
S druge strane, juna visokobunasta borovnica ('Sharpblue', 'Ozarkblue', 'Misty' i dr.), te rabitej ili
zeije oko borovnica ('Climax', 'Tifblue', 'Brightwell' i dr.) uglavnom su prisutne u prirodnim populacijama
u Americi, a neto manje u komercijalnoj produkciji na navedenom podruju.

Slike 85,86 i 87. Prave borovnice se ne razlikuju u pogledu

karakteristika ploda (s lijeva na desno plodovi): plodovi
rabitej, sjeverne visokobunaste i june visokobunaste

U grupu pravih brusnica spadaju dvije vrste, i to amerika krupnoplodna (Vaccinium macrocarpon) i
sitnoplodna brusnica (Vaccinium oxycoccus), dok pod lingonberijem se podrazumjeva samo jedna vrsta
(Vaccinium vitis-idaea) poznata kao sjeverna planinska brusnica, koja odgovara kod nas, u planinskim
masivima zastupljenoj divljoj, odnosno tkzv. umskoj ili planinskoj brusnici.
U komercijalnoj proizvodnji uglavnom se dominantno susree krupnoplodna brusnica ('Early black', 'Franklin',
'Searles', 'Pilgrim' i dr.), dok se sjeverna planinska brusnica, u literaturi poznata kao lingonberi ('Ida', 'Koralle',
'Red Pearl' i dr.), uglavnom na tritu nalazi sakupljena iz prirodnih populacija, ali se u posljednje vrijeme ista
iri i u komercijalnom uzgoju na odreenim podrujima. Predstavljene vrste brusnice se pored veliine ploda
razlikuju i spram zahtjeva za uzgojem.

32

Slike 88, 89, 90 i 91. Brusnice (s lijeva na desno): amerika krupnoplodna i logonberi

U skupinu bilberi spadaju tri, u prirodnim populacijama prisutne, niskobunaste vrste, i to: crna evropska
borovnica, koja je kod nas zastupljena u prirodnim populacijama pod nazivom umska, divlja, obina
borovnica (Vaccinium myrtillus), amerika niskobunasta borovnica (Vaccinium angustifolium), te
kanadska borovnica (Vaccinium myrtilloides). Od ove tri vrste u kultivisanim zasadima je dominantna
amerika niskobunasta borovnica, i to u Americi, dok se veina plodova preostale dvije uglavnom sakuplja iz
prirodnih populacija irom svijeta. Divlji predstavnici, odnosno po porijeklu, brusnica, lingonberija i bilberija
pronaeni su u Evropi i Sjevernoj Americi, dok su prave borovnice jedino pronaene u Sjevernoj Americi.

Slike 92 i 93. Plodovi bilberija, visokobunaste i niskobunaste borovnice

Aronija je autohtona biljka ekosistema Sjeverne Amerike i vrsta jagodastog voa koja se u zadnje vrijeme
sve vie gaji u Evropi za produkciju plodova. U divljini, odnosno svojim prirodnim populacijama, aronija
raste u vlanom, kiselom zemljitu, najee u blizini rubova uma. Generalno, nazivom aronija (Aronia
spp.) obuhvaene su biljke uobiajeno poznate pod engleskim nazivom chokberries, i to: crna aronija (A.
Melanocarpa) i crvena aronija (A. Arbutifolia), te aronija purpurno obojenih plodova (A. x Prunifolia) koja je
nastala ukrtanjem prethodne dvije vrste.
Engleski naziv chokberries za aroniju
u prevodu bi znaio bobice koje prilikom
konzumacije izazivaju grenje organa
osjetila u usnoj upljini, ili u boljem znaenju
opore bobice. Sve navedene vrste aronije
imaju i dekorativne osobine, s obzirom da
se odlikuju privlanim grozdovima bijelih
cvjetova krajem proljea i purpurno-crvenim
listovima u jesen. Istraivanja su pokazala Slika 94. Aronia melanocarpa
da su plodovi aronije prema bogatstvu
prirodnih izvora antioksidanasa u samom
vrhu meu vrstama jagodastog voa, ali
sadre i niz drugih ljekovitih komponenti, to
ovu vrstu veoma esto ini da bude svrstana
u ljekovite biljke. Dakle, bilo da se radi o

33

Slike 95, 96, 97, 98 i 99. Karakteristike aronije

dekorativnoj, ljekovitoj ili vrsti voa, nema sumnje da aronija ima

veliku komercijalnu vrijednost koja jo uvijek nije prepoznata
u proizvodnji na podruju BiH.Od svih prethodno navedenih
vrsta crna aronija, ili crnoplodna aronija, se smatra kulturom
iji su plodovi najprijatniji za konzumiranje, i veoma su bogati
u antioksidansima. Biljku ove vrste ini grm 1,5 do 1,8 m visine
sa izobiljem izdanaka koji mogu rasti ak i do 3 m. Aronija je
prilagoena veini uslova za uzgoj, od vlanih do sui sklonih
zemljita, lokacija sa djeliminom sjenom ili punom osunanou,
i predstavlja samooplodnu vrstu, mada je oplodnja poboljana
ukoliko se uzgajaja vie biljaka. Ovo je vrsta jagodastog voa
veoma jednostavna za uzgoj, s obzirom da zahtjeva veoma malo
brige u pogledu ubrenja, zatite i rezidbe. Najrodnije grane
kod aronije su one starosti 2-6 godina, dok na starijim potencijal
rodnosti je umnogome smanjen. Prema tome, u pogledu rezidbe
potrebno je samo izvriti uklanjanje nekih od starijih grana.
Plodovi aronije su crne ili crno-crvene boje, izgledom dosta slini
onim kod zove, a poinju sazrijevati u avgustu. Iako sazrijevaju
krajem ljeta do poetka jeseni kada se moe obaviti berba,
plodovi aronije, ostaju na biljci sve do zime, s obzirom da su
veoma izraenog okusa koji prilikom konzumiranja u svjeem
stanju izaziva gr kod ula okusa, te se zbog toga za njih kae da
izazivaju guenje. Prilikom prerade dodatkom odreenih koliina
eera smanjuje se kiselost, a zbog visoke razine pektina, plodovi
aronije predstavljaju izvrsnu sirovinu za preradu u demove i
sokove, sami ili u kombinaciji sa onim od drugih vrsta voaka koji
imaju nizak sadraj pektina.
Biljka aronije je veoma rezistentna na hladnou, suu, bolesti
i tetoine, te stoga se veoma dobro moe uzgajati u ekoloki
prihvatljivim konceptima produkcije (organska ili integralna).
Plodovi aronije su veoma bogati vitaminima E, B2 i B6, (folna
kiselina), a posebno su vani pigmenti, meu kojima se
idvaja antocijan, koji plodovima daju tamnu boju. Antocijani
tite fetus i sjeme od UV zraenja, te kod ljudi aronija ima
snanu antioksidativnu aktivnost. Antioksidansi obezbjeuju
vie energije, inhibiraju proces starenja i tite organizam od
negativnih uticaja slobodnih radikala, koji mogu dovesti do raznih
infekcija, kardio vaskularnih bolesti, zatajenja jetre ili ak pojave
raka. Aronija ima najvei sadraj antocijana od svih do sada
otkrivenih biljaka, a laboratorijska testiranja u SAD su pokazala
da plodovi ove vrste imaju najjau antioksidativnu aktivnost od
svih analiziranih namirnica. Zbog izrazito snane anti-oksidant
aktivnosti aronija danas predstavlja jednu od napopularnijih vrsta
jagodastog voa na tritu irom svijeta.
Aronia melanocarpa, danas, je mnogo vie popularna u istonoj
Evropi i Rusiji, nego u svom prirodnom podruju. Ova vrsta
voaka u bivem Sovjetskom Savezu je uvrtena u ljekovite
biljke, ali sasvim sigurno da kao ljekovita ili vrsta voa ima veliku
komercijalnu vrijednost. Eksperimentalne plantae razliitih
kultivara aronije su posljednjih godina zasnovane u ekoj
Republici, Skandinaviji, Njemakoj, Rusiji i Srbiji, a postoji
ogromna zainteresovanost za istim i na irem prostoru BiH.
Danas u komercijalnoj produkciji aronije crne boje ploda
dominiraju dva kultivara Nero i Viking. Kultivar Nero ima
posebno dobre prinose krupnijih plodova bogatih u vitaminu
C i sa boljim okusom. Plodovi kultivara Viking su sitniji, ali je
biljka ove sorte bujnija i odlikuje se upeatljivim, svijetlo crvenim
listovima u jesen.

34
3
4

Slike 100, 101, 102 i 103. Sibirska, kamatska borovnica, lonicera, kamatka

Sibirska, kamatska borovnica, lonicera, kamatka

Sibirska borovnica je danas jedna od najatraktivnijih vrsta jagodastog
voa, i smatra se veoma dobrom zamjenom za visokobunastu
borovnicu, s obzirom da za uzgoj ne zahtjeva kisela zemljita.
Jednostavno, tamo gdje zemljini uslovi nisu pogodni za uzgoj
amerike visokobunaste borovnice ova nova vrsta predstavlja odlian
izbor ili zamjenu. Iako nosi naziv borovnica ona ne spada u isti rod
kao ostale borovnice, ve pripada rodu Lonicera porodici kozokrvnica
(Caprifoliaceae). Rod Lonicera obuhvata vie od 200 razliitih vrsta
biljaka, od kojih je veina porjeklom iz sjeverne hemisfere, gdje se
pojavljuje u prirodnim stanitima (divljini), i njihove forme kreu
se od grmolikih do onih koje imaju lozja. Mnoge od ovih vrsta
su dobro poznate kao ornamentalne biljke (dekorativne biljke sa
nejestivim plodovima), prvenstveno zbog svojih mirisnih cvjetova.
Neke Lonicera vrste, meutim, od davnina su bile cijenjene zbog
svojih jestivih plodova (bobica) i njihovih ljekovitih svojstava, te su
isti veoma esto sakupljani u prirodnim populacijama. Varijeteti ovog
roda koji pripadaju podfamiliji Caerulae imaju tamno plave, jestive
plodove koji podjeaju na iste kod borovnice, i obuhvataju sljedee
komercijalno vrijedne vrste: Lonicera caerulea, Lonicera edulis i
Lonicera kamtschatica. Grupni naziv na engleskom jeziku za navedene
vrste jeste 'honeyberries' ili u prevodu medne bobice. S obzirom da
su plodovi navedenih vrsta veoma slini borovnicama po izgledu,
esto se za iste jednostavno koristi naziv sibirska borovnica. Poput
plodova visokobunaste borovnice, isti kod ove kulture bogati su
antioksidantima i vitaminom C, te se mogu konzumirati kao svjei ili
koristiti za preradu u demove i ele.
U svjetskim okvirima, postoji nekoliko uobiajenih naziva za sibirsku
borovnicu (prethodno navedene vrste), prvenstveno spram podruja,
odnosno regija u kojima je pronaena u prirodnim populacijama, i
to: 'Haskap' drevno japansko ime Ainu naroda, takoe fonetski
napisano kao 'Haskappu', 'Hascap', 'Hascup', te se jo uvijek koristi
i danas u Japanu i Sjevernoj Americi; 'Blue Honeysuckle'
opisni prijevod iz Rusije, to bi znailo plave orlove kande/nokti;
'Honeyberry' ime koje je za ovu kulturu dao jedan rasadniar, i
ovaj naziv je prilino uobiajen u Sjevernoj Americi; 'Sweet Berry
Honeysuckle' staro uobiajeno ime iz 1940-tih; te 'Edible
Honeysuckle' kako je poznata u Rusiji. Ponekad se za oznaavanje
ove vrste jagodastog voa upotrebljavaju sinonimi eng. 'mayberry' i
njem. 'Maibeere', ali oni nisu ope prihvaeni.
Postoji nekoliko odlika koje ine da se sibirska borovnica istie od svih
drugih vrsta voaka, i to:
izdrljivost kako je porijeklom iz Sibira, ona je ekstremno
izdrljiva na hladnou, te tako biljka moe preivjeti zimske
temperature od -47oC,a njeni otvoreni cvjetovi mogu podnijeti
-7oC. Ovo je najranija vrsta voaka u sezoni, iji plodovi prispjevaju
obino u periodu kraj maja do sredine juna, te se poklapaju
sa sezonom produkcije jagode u naim uslovima, ali nekada
sazrijevaju i ranije u odnosu na nju;
rano plodonoenje i visoki prinosi jedna od najbitnijih
osobina ove kulture jeste da ona ne zahtjeva period od nekoliko
godina kako bi zapoela produkciju plodova. U provedenim
studijama biljke sibirske borovnice su prinosile 1 kg plodova u
svojoj treoj godini, a ve 4 kg u estoj. Brzo stupanje u rodnost i
rana sezona sazrijevanja plodova veoma esto sibirskoj borovnici
dodjeljuje naziv i majska ili kamatska jagoda;
jedinstven okus sibirska borovnica se po okusu razlikuje od
bilo koje druge vrste voaka. Neki porede njen okus sa

3
35

borovnicama, malinama, kupinama, rabarbarom, ibom i crnom ribizlom. ini se da se okus razlikuje ovisno
od sorte, i on se najee poredi sa istim kod borovnice, ali bez sjemenki. Sjemenke su sline onim kod kivija,
tako da se ak i ne osjete prilikom konzumacije.
Sibirska borovnica ima dugu tradiciju uzgoja u Rusiji (Kamatka i Sibir), Kini i Japanu. U Evropi je manje poznata vrsta, a neto znaajniji selekcijski uzgoj vren je u Poljskoj. Postoji 9 podvrsta, a u Evropi se najee
uzgajaju Lonicera caerulea var. caerulea i Lonicera caerulea var. kamtschatica, koje e biti i predstavljene u
nastavku teksta, s obzirom da od istih Reprocentar jagodastog voa proizvodi sadni materijal.

Lonicera caerula je porijeklom iz Sibira, sjeverne Kine i Sjevernog

Japana. Ona se komercijalno uzgaja i bere u okviru prirodnih
populacija zbog svojih plodova u dijelovima Kine, na sjeveru Euroazije,
i Aljaske. Danas postoje ruski kultivari ove vrste, ali su takoe,
Slik
ika
ik
a 10
104
4. Plo
lodo
dovi
vi
poznati i mnogi prirodni varijeteti. Istraivanja u komercijalne svrhe Sl
L
Loni
Lo
o
n
ni
cera
ce
ra
a
c
a
ae
reu
re
e
u
ul
l
a
ove vrste u Rusiji se provode od 1950-tih. Ovo je veoma popularna
vrsta jagodastog voa, ali se za sada ona jo uvijek uzgaja na malim
povrinama, i uglavnom u vrtovima, dok u komercijalnim plantaama
uglavnom ima ulogu opraivaa kamatke. Oplemenjivai biljaka u
Japanu su takoe, odabrali kultivare ove vrste sa boljim kvalitetom
ploda, i isti su danas veoma popularni. Ova vrsta i njeni kultivari se
sada introdukuju u razliite regione Evrope, i u USA i Kanadu, gdje,
su jo uvijek, malo poznati. Veina L. caerulea kultivara ima okusne,
slatko kisele plodove, ali oni se razlikuju u kvalitetu, tako da je
vrijedno ocjeniti plodove od individualnih biljaka prije razmnoavanja
istih. Njihovi plodovi koji veoma rano sazrijevaju ine iste posebno
znaajnim za produenje sezone proizvodnje, sazrijevajui u periodu
kada je veoma malo svjeih plodova prisutno na tritu.
Kamatka ili kamatska bobica danas je veoma popularna vrsta jagodastog voa o kojoj se veoma malo
zna na naim prostorima. Porijeklom je iz Rusije, tanije Sibira, odnosno poluostrva Kamatke, po emu je
i dobila ime. Poznata je i kao kamatska ili majska jagoda, kako je zovu u Poljskoj, a njen latinski naziv je
Lonicera caerulea var. kamtschatica Sevast. Ostali sinonimi su sibirska borovnica, medena borovnica, ili jednostavno samo kamatka. Kako je ovo na bosanskohercegovakim prostorima, i u bliem okruenju, do sada
bila nepoznata vrsta, u bosanskom jeziku do nedavno nije postojao prihvaen jednoznani naziv, i stoga se i
navode ovi brojni sinonimi. Iako botaniki nije borovnica, ni oblikom, a ni okusom u potpunosti ne lii borovnici, samo bojom je identina istoj, naziv borovnica s geografskom odrednicom projekla (kamatska, rjee
sibirska) udomaio se u optoj upotrebi. Botaniki korektnije i u duhu naeg jezika ovu bi vrstu najispravnije
bilo nazvati kamatska bobica.
Iako je mnogi smatraju borovnicom ona ne pripada rodu te vrste, a plodovi koje ona produkuje su specifini,
naime to su jednistvene bobice sa kojima se teko drugi slini plodovi mogu porediti. Okus plodova kamatke
je izmeu slatke borovnice i crvene maline, a spoljanou imaju dosta slinosti sa istim kod kivija. Danas je
ova vrsta introdukovana u razliite regione Evrope i u USA i Kanadu, gdje se, jo uvijek, o istoj vrlo malo zna.
Takoe, u Rusiji razvijeni su i kultivari kamatke iji su plodovi veoma okusni, kiselo-slatki, i predstavljaju
prirodan izvor antioksidanasa i vitamina C.

Slike 105 i 106. Nezreli i zreli plodovi kamatke

36

Biljke kamatke su dugogodinji (doivi 25-30 godina), listopadni grmovi koji rastu do oko 0,8-3,0 m u visinu
i 1,5 m u irinu (u kultivaciji oko 1,8 m u visinu i 1 m u irinu). Oni su dosta slini visokobunastim borovnicama u pogledu habitusa, rasta i veliine. Biljke kamatke su izrazito izdrljive na zimu i cvjetaju veoma rano
u proljee, a cvijetovi mogu preivjeti blage do srednje jaine mrazeve bez ikakvih oteenja. Biljke kamatke
nisu samooplodne, to znai da za produkciju plodova treba obezbjediti dva razliita kultivara za unakrsno
opraivanje, koje uobiajeno obavljaju bumbari. U komercijalnoj proizvodnji preporuuje se sadnja kamatke
u kombinaciji sa ceruleom (Lonicera caerulea) kao opraivaem (navedena sortna kompozicija moe se nabaviti u Reprocentru jagodastog voa H&H Fruit).

Slike 107 i 108. Biljka kamatke

Kamatka cvjeta u martu i ima bijelo ute cvjetove, a plodovi sazrijevaju veoma rano, skoro u isto vrijeme
kada i jagode, odnosno za veinu kultivara krajem maja do poetak juna. Plod je izduena plavoljubiasta
boba promjera oko 0,5-1,0 cm, duine 2-3 cm. Plodovi kamatke su slini istim kod borovnice po boji i veliini,
mada oni imaju tendenciju da budu vie izdueni, to varira od ovalnog ili duguljastog do valjkastog oblika.
Zrela boba iznutra je tamne ljubiastocrvene boje. Dozrijeva vrlo rano, ve u maju, prije ostalih vrsta voaka
u naem podruju, to ovu vrstu ini vrlo zanimljivom za uzgoj. Svaki grm kamatke moe proizvesti do 2 kg
plodova. Plodovi kamatke su bogati vitaminima C i B, a sadre i mnoge minerale i beta karoten. Plodovi su
slatko kiselog okusa i mogu se konzumirati kao svjei ili pak preraivati u demove, sokove, kompote i sl.

Sliikke 10
Slik
Sl
109
9 i 11
110. Cvijett
kam
ka
mattke i zam
amet
e nuti p
plo
od

Za rast ne zahtjeva izrazito kiselo zemljite kao amerika borovnica, idealan pH iznosi 5,5-6,5, ali uspjeva i
na istim drugih karakteristika. Najbolje uspjeva na bogatom, dobro dreniranom zemljitu i sunanoj poziciji.
Podnosi i polusjenu, ali uz manji prinos. Sadi se u jesen ili proljee ukoliko se radi o sadnicama kategorije
zreli izdanak golih ila, te tokom cijelog perioda vegetacije ako su u pitanju kontejnerske sadnice. Meuredni
razmak iznosi 2,8-3,0 m, a isti izmeu biljaka 1,5 m ukoliko se ele formirati pojedinani grmovi, odnosno 1,0
m ako se eli sistem uzgoja forme palira ili ivice. S obzirom da se radi o stranooplodnoj vrsti treba voditi

37

rauna prilikom kupovine sadnica da se uzmu dvije razliite sorte.

U podrujima gdje ova vrsta raste u prirodi (Rusija, Japan i Kina) postoji dugogodinja narodna primjena pri
aterosklerozi, hipertenziji i gastrointestinalnim poremeajima. Novije zdravstvene studije idu u prilog tome,
jer njeni plodovi su bogat izvor vitamina C, antocijanina, proantocijanidina i drugih flavonoida, i imaju antitumorgena, antimutagena, antimikrobijska, protuupalna i protualergijska svojstva.
Plodovi sibirske borovnice koriste se u ljekovite svrhe dugo vremena za poboljanje cirkulacije, kako bi
se smanjio rizik od krvarenja i poboljala struktura kapilara. One se takoe, jedu za lijeenje eluanih i
probavnih problema, te se koriste i kao tonik okrepljujue sredstvo.
Goji je na naim prostorima nova vrsta jagodastog voa, a u zadnjih nekoliko godina njegovi plodovi su
munjevito osvojili evropsko i ameriko trite. Porijeklom je iz umjerenih i suptropskih regiona Kine, Mongolije
i Himelaja na Tibetu, odakle se posljednjih godina proirio u Ameriku i Evropu. Bobice gojia su sastavni dio
mnogobrojnih ljekovitih preparata zbog svojih antistarosnih osobina, to je posljedica nevjerovatno visokih
nivoa antioksidanasa u njima. U Aziji, za plodove gojia se koristi naziv crveni dijamanti. U podrujima porijekla
plodovi gojia su veoma cijenjeni, a iste Mongoli i Kinezi godinama koriste vjerujui da su oni ogovorni za dug
ivot i zdravlje mnogo ljudi u tom regionu. Tako se plodovima gojia pripisuje niz prednosti u pogledu ouvanja
zdravlja ljudi, te se u Kini, Tibetu i Indiji koriste da: tite jetru, poboljaju vid, seksualnu funkciju i plodnost,
ojaaju ekstremitete (noge) i imunoloki sistem, poboljaju cirkulaciju, i u konanici podstiu dugovjenost.
Goji pripada familiji Solanaceae, gdje se jo ubrajaju paradajz, paprika i krompir. Goji je zapravo varijetet i
veoma blizak srodnik vrste poznate pod engleskim nazivom wolfberry (Lycium barbarum L. vuije bobice),
ali u odnosu na istu sadri niz karakteristika od iznimne vanosti za ouvanje zdravlja ljudi. U literaturi se
navodi kao Lycium barbarum var. goji ili na engleskom jeziku kao Goji berry, a u regionalnom govornom
podruju za isti esto se susree izraz goji ili godi.
Biljku gojia ine viegodinja lozja na kojima se du grana razvijaju pojedinane bobice. Ispruena, bunasta
lozja gojia ive 5-8 godina, uobiajeno rastu 3-5 m duine, a nekada mogu biti i dua. Zbog ove osobine
obaveznu radnju u savremenoj tehnologiji uzgoja gojia predstavlja zakidanje vrhova lozja, odnosno zahvat
u ljetnoj rezidbi poznat kao pinciranje, kako bi se ograniio rast istih u duinu, a stimulisalo grananje i time
formiranje bunaste forme. Ukoliko se pak dozvoli prirastima gojia da prekomjerno izrastu u visinu prije e
plodonositi, ali su isti i cjelokupna biljka neotporni na vjetar. U toku jedne godine bun gojia moe i da se
utrostrui u pogledu visine. Listovi gojia su svijetlo sivo zelene boje, dugi, tanki, zaotreni, 4-7 cm duine.
Poput ostalih lanova ove familije, cvjetovi su ljubiaste ili vrlo blijedo ruiastoljubiaste boje (gotovo bijeli), esto sa obje boje na istoj biljci. Cvjetovi imaju pet
latica i istaknutu stigmu, a na prirastima gojia prisutni su od kraja proljea do poetka
ljeta. Biljke gojia su samooplodne, tako da je mogue posaditi samo jednu biljku da se
zametnu plodovi, a opraivanje obavljaju pele i drugi insekti.

Slike 111, 112 i 113. Biljka, prirasti i cvijet gojia

Plodovi gojia su male, sjajne, ovalne, narandasto-crvene bobice, izduenog oblika 1-2 cm duine. U svakoj
bobici se nalazi mnogo (10-60) siunih, jestivih sjemenki smjetenih u samom centru ploda. Biljke gojia
poinju plodonositi u svojoj drugoj ili treoj godini, i zatim se prinos poveava na godinjem nivou sve dok
prirasti ne dostignu starost od pet godina, kada rodnost poinje opadati, te je potrebno izvriti njihovu
obnovu. Plodovi gojia sazrijevaju od sredine ljeta do kraja jeseni, ili sve do prvih mrazeva. Plodovi se beru
kada su crveni, ali se sa istim mora paljivo rukovati s obzirom da su podloni brzom oksidiranju i na taj
nain lako mijenjaju prirodnu boju, odnosno pocrne. U Mnogoliji, kako bi se izbjeglo oteenje, plodovi gojia,

38

prilikom berbe isti se ne dodiruju rukama, ve se stresaju sa lozja kada su potpuno zreli. Plodovi gojia se
mogu ubrati neposredno prije dostizanja stadija zrelosti, a zatim ostaviti na suncu da postanu potpuno crveni.
Plodovi gojia mogu se jesti sirovi, ali imajui u vidu da brzo oksidiraju, oni se najee u trgovinama kupuju
kao sueni, a iji slatki okus podsjea na groice. Takoe, oni se mogu nabaviti u obliku aja i soka, odnosno
kao p
preraeni.

Slike 114, 115 i 116. Plodovi gojia

Najbolji plodovi goija su oni slatki i soni,

brusnice
Za
i sa okusom
k
kkoji
ji moe
podsjeati
d j tii na iisti
tii kkod
db
i ililii lji
ljive.
lji
Z
ostvarenje takvih plodova potrebno je odabrati parcele koje su u vrijeme zriobe adekvatno izloene sunevoj
svjetlosti. Kao takve, bobice gojia esto se koriste za preradu u sokove sa plodovima drugih vrsta voaka.
Meutim, najee se sue za kasniju upotrebu, i sueni plodovi imaju slatko/kiselkast okus malo nalik onom
kod ribizle. Sueni plodovi gojia mogu biti dodati kolaima, pitama, razliitim demovima i umacima, odnosno
koriteni na bilo koji nain kao i ostalo suho voe.
Ovo je veoma prilagodljiva vrsta jagodastog voa, lako se gaji, s obzirom da biljke gojia podnose irok
raspon razliitih uslova. Kada je u pitanju kultivacija goji preferira poluzatieno mjesto koje ima adekvatnu
osunanost, mada moe biti uzgajan u polusjeni, ali e plodonoenje umnogome biti smanjeno. Preporuuje
se posaditi biljke nasuprot ograde ili neke strukture za podrku lozjima kako bi se istim obezbjedio oslonac i
prirasti odignuli iznad zemlje. Najjednostavniji nain u ovu svrhu jeste nakon sadnje uz svaku posaenu biljku
gojia postaviti bambusov tap
Goji najbolje uspjeva u podrujima sa umjerenom klimom, ali ostvaruje dobre rezultate u istim sa hladnijim
zimama. Biljke gojia u fazi dormantnosti mogu preivjeti temperature ispod -30oC. Prirodno stanite gojia
su planinski regioni, dakle moe preivjeti prilino okrutne ekoloke uslove i tolerisati visoke temperature
tokom ljeta sve do 35oC. Goji se moe uzgajati na irokom dijapazonu tipova zemljita, od pjeskovitih do
prilino tekih glina, ali e najbolje rasti u dobro dreniranom, hranjivima umjereno opskrbljenom zemljitu. Za
uzgoj goji preferira vie kiselo nego alkalno zemljite, ali mu ne odgovaraju vodom zasiena zemljita, tako
da u sluaju rizika ove pojave biljke se preporuuje posaditi na uzdignute gredice. Meutim, im se biljke
gojia uspostave, one mogu biti iznenaujue tolerantne na suu, mada e kvalitet ploda biti smanjen ako se
produeni intervali sue dogode u periodu tokom cvjetanja do formiranja plodova. Sadnja gojia se obavlja
na razmak od 1 m izmeu biljaka unutar reda, dok se meuredno rastojanje definie spram mehanizacije, i
nalazi se u granicama datim za ostale vrste jagodastog voa koje imaju grmoliku formu. Odrasle biljke sklone
su da postanu rasutog habitusa, odnosno da rastu ili se ire slobodno bez odreene forme. Adekvatna rezidba
e smanjiti oteenja biljke prouzrokovana od strane vjetra, obnoviti vigor biljke i istu uiniti kompaktnijom
i podesnom za rukovanje. Biljke gojia se mogu sasvim jako orezati, odnosno prirasti skratiti do osnove, a
one e ponovo razviti nove izdanke u proljee. U pogledu bolesti i tetoina goji ima nekoliko, za savremeno
voarstvo minornih problema. Nije uobiajeno podloan napadima insekata, ali znaajne probleme moe
stvoriti gljivino oboljenje na listovima i plodovima. Kao i kod ostalih vrsta jagodastog voa, u cilju prevencije
istog, preporuuje se tretiranje bakarnim preparatima na poetku proljea. Plodovi gojia su veoma privlana
hrana za ptice, te se u intenzivnoj proizvodnji za vrijeme faze dozrijevanja plodova preporuuje prekrivanje
biljaka mreom.
Iako su jestivi i plodovi i listovi, u komercijalnoj proizvodnji goji se iskljuivo uzgaja zbog izuzetno cijenjenih,
sitnih, crvenih, duguljastih bobica. Plodovi gojia imaju jedinstven, sladak okus sa prijatnom ravnoteom
eera i kiselina.
Plodovi gojia mogu se konzumirati svjei, suhi ili preraeni u sok. U Kini, goji se u vidu biljnih ljekova koristi
blizu 2.000 godina za lijeenje eerne bolesti i oslabljenog vida, te poboljanja dugovjenosti. Plodovi gojia
su veoma bogati vitaminom C, a sadre i visoku koncentraciju vitamina A, koji pomae u poboljanju vida,
ali sadri i takoe, dobre nivoe vitamina B1, B2, B6 i E. Oko 18 aminokiselina se prirodno pojavljuje u
plodovima gojia, to rezultira u 13% sadraja proteina, to je veoma visoko za voe. Plodovi gojia imaju

39

visok sadraj minerala germanijuma (neobino u hrani), koji je u mnogim zemljama bio istraivan u pogledu
njegove sposobnost da reducira rast tumora, te se za njega tvrdi da moe biti efektivan u tretiranju mnogih
tipova raka. Bobice gojia takoe, imaju dobre razine cinka, eljeza, bakra, kalcijuma, selena i fosfora, kao
i neto linolenske kiseline i betaina. Zbog svog impresivnog nutritivnog sadraja, za ove plodove se tvrdi
da spreavaju i lijee irok spektar bolesti. Kae se da spreavaju prerano starenje, vjerovatno dijelom i
poticanjem sekrecije, luenja, ljudskog hormona rasta (HGH). HGH stimulira formiranje miia, poveava
diobu stanica i rast, poveava sintezu proteina, ali po mogunosti, stimulira razgradnju masnoa za proizvodnju
energije (umjesto proteina i ugljikohidrata), i poveava razinu eera u krvi. Za bobice goija se takoe, kae
da pomau jaanju imunog sistema sa poveanjem produkcije bijelih krvnih stanica. Bobice goija reduciraju
lo holesterol i bolesti srca, i kae se da spreavaju peroksidaciju lipida. One su bile koritene u lijeenju
problema na koi, ukljuujui psorijazu. Upozorenje: dijabetiari bobice goija trebaju jesti sa oprezom zbog
njihove osobine da poveavaju nivo glukoze u krvi.

Slike 117 i 118. Osueni plodovi gojia

Boja ploda goija rezultat je sadraja nekoliko razliitih kartenoida, ukljuujui posebno zeaxanthin dipalmitat.
Kartenoidi se koriste u lijeenju pri dijagnozi bolesti oiju. Plodovi gojia sadre i neobini polisaharid-peptid
kompleks, koji stimulie formiranje T elija, i na taj nain pomae imuni sistem. Zbog veoma dobrog izvora
eljeza, kao i vitamina C, upotreba gojia u prevenciji sideropenijske anemije, kao i lijeenja blaih oblika
anemije, ne smije biti izostavljena. Visoka koncentracija selena, vitamina C i karotenoida mu daje fantastina
antioksidantna svojstva. Dobar je za vid, titi oi od odumiranja ute pjege izazvane djelovanjem slobodnih
radikala, smiruje nervozu, a pospjeuje i pamenje, pomae u zatiti od razliitih oblika raka, dobar je za
srce i kod povienog krvnog pritiska, a koristi se i u borbi s rakom grlia maternice, za lijeenje impotencije
i uveane prostate, kod mravljenja, jaa metabolizam i daje prirodnu slatkou, koja savreno zamjenjuje
eer. Nerijetko se ovi plodovi zovu sretnim bobicama zato to se ovjek dobro osjea kada ih redovno
konzumira, odnosno one utiu na dobro raspoloenje, dajui tijelu snagu, izdrljivost, vitalnost i utiu na
dug i zdrav ivot, a dnevno ih je potrebno pojesti 10 do 30 g, da bi se postigao eljeni rezultat. Redovno
konzumiranje soka pripremljenog od goji bobica kroz period od dvije nedjelje poboljava stanje organizma,
ureuje kvalitet sna i rad probavnog sistema. Kao i veina jestivog voa goji ne pokazuje toksinost. Dnevna
doza moe da varira od 10 do 100 grama suhih plodova u zavisnosti od potreba, a doze preko 100 grama
dnevno nisu preporuljive.
Na svjetskom nivou najvie gojia se uzgaja u planinskim podrujima sjeverno-zapadne Kine, gdje ukupna
produkcija prelazi pet miliona kilograma. U Americi i Evropi proizvodnja gojia se zadnjih godina veoma iri,
ali jo uvijek postoji veoma malo vjerodostojnih informacija o kultivarima, prinosima ili zahtjevima spram
klimatskih faktora. Tako na primjer, neki izvori navode da lozja gojia odumiru kada temperature padnu ispod
-23oC, dok drugi tvrde da se to deava tek na -26oC. Ningxia, autonomna provincija u Kini, koja je vodei
proizvoa gojia, ima kontinentalnu klimu sa temperaturama sredinom zime koje esto padaju ispod -31oC.
Asimina predstavlja vrstu voaka koja ima neuobiajeno krupne plodove u odnosu na druge voke, a
porijeklom je iz Sjeverne Amerike, dok se prirodne populacije iste mogu nai u 25 drava istonog SAD-a,
gdje raste kao divlja kroz vei dio Indijane. Iako je veina prirodnih stanita ove vrste unitena, ona se jo
uvijek moe nai u izobilju du rijeka i potoka, kao i u umama. Autohtona asimina botaniki je poznata kao
Asimina triloba, i ona je jedini lan familije Annonaceae prilagoen umjerenim klimatskim zonama. Takoe,
nekoliko tropskih i suptropskih srodnika ove kulture predstavljaju vane vrste voaka. Meutim, od svih
vrsta asimine pronaenih u Americi, jedino ova ima najvei potencijal u komercijalnoj produkciji voa. Stabla
asimine imaju bujan, tropski izgled, kao i jesenju boju lia i deliciozne plodove. Pored toga, odreeni dijelovi
biljke sadre asimicin, jedinjenje sa aktivnim pesticidnim svojstvima (insekticidi). Danas postoji nekoliko
komercijalnih plantaa asimine u Sjevernoj Americi, Aziji, Australiji i Evropi, te ista pokazuje snaan trend
irenja u produkciji.
Asimina je interesantna kao jedinstveno i neobino voe, ali se ona jo uvijek masovnije ne gaji, odnosno

40

Slike 119, 120, 121, 122, 123 i 124. Asimina ili banana siromanih ljudi

ne dobija komercijalni znaaj koji bi trebala. Danas postoji

nekoliko kultivara asimine, od kojih veina predstavlja divlje
selekcije. Mnoge od imenovanih sorti ove vrste su nastale u
Indijani, to je vjerovatno razlog za uobiajeni naziv, kao to
je Indijanska banana. Takoe, zbog izraene pokoice ploda
koja obiluje vlaknima, te time podsjea na standardnu bananu,
otuda da se za istu zajedno sa geografskom odrednicom koristi
i to ime. Rod Asimina dobio je ime po indijanskoj rijei assimin,
to oznaava ime francuske kolonije asiminier, te otuda i takav
uobiajen naziv za ovu vrstu. Pored navedenih naziva, ova vrsta
voaka jo je poznata i kao: lana banana, banana siromanih
ljudi, ili po slinosti na pansku papaju paw-paw. U naem
govornom podruju za ovu vrstu svi navedeni nazivi mogu biti
adekvatni, s tim da jedinstven i terminoloki jednostavan ostaje
samo asimina.
U prirodnim stanitima asimina raste kao viegodinji grm ili pak
stablo, te moe dostii visinu od 3-12 m. U kulturi ona raste do
a
oko 2,8 m visine kao grm, i 5 m kao stablo. Prvih godina aisimina
o
raste sporo, ali nakon uspostavljanja korijena, njen rast se prlino
ubrzava.
Listovi asimine imaju oblik dosta slinan istim kod kruke, s tim
da su oni daleko vei, 10-30 cm duine, izdueni, malaksali,
eliptini, i odaju tropski izgled. Listovi asimine su bujni, soni,
i poprimaju zlatnu ili smeu boju tokom jeseni. Imaju veoma
izraen, neprijatan miris kada se prelome, smrve ili zgnjee.
Cvjetovi asimine pojavljuju se, odnosno razvijaju, prije listova,
obino sredinom proljea. Barunasti, tamno smei pupoljci
formiraju se u pazuhu listova jednogodinjih prirasta, i oni se
a
kasnije razvijaju u kestenjaste cvjetove, zvonastog oblika. Asimina
i,
i,
ima veoma interesantne cvjetove koji su prilikom otvaranja zeleni,
e
a kasnije dobiju tamno purpurnu ili boju kestena. Biljke ove vrste
cvjetaju u aprilu, i period cvjetanja se protee i do 6 sedmica, a
1-4 cvijeta se nalaze u pazuhu lista. Svaki cvijet sadri nekoliko
ovarija (3-7), tako da jedan moe proizvesti nekoliko plodova.
Opraivanje se obavlja uglavnom insektima koje privlae tamno
crvena boja cvjetova i njihov specifian miris. U nedostatku
adekvatnih insekata opraivaa produkcija asimine moe biti
smanjena, te se esto zahtjeva runo opraivanje od strane
farmera. Iako su cvjetovi asimine biseksualni, odnosno imaju
muke i enske strukture, oni su skloni protaginiji, to znai da
je stigma prijemljiva prije oslobaanja polena. Ovo rezultira
u cvjetovima koji nisu samooplodni, ve zahtjevaju unakrsno
e
opraivanje. Dakle, asimina predstavlja stranooplodnu vrstu, te je
za produkciju plodova potrebno obezbjediti najmanje dvije biljke
koje se mogu unakrsno opraiti.
Plod asimine je duguljasta, cilindrina bobica 7,5-12,5 cm duine
i 3-10 cm irine, koja moe svaka imeti masu 200-400 g (oblika
koji podsjea na plod manga). Oni mogu biti noeni pojedinano
ili u malim grozdovima (2-4 zajedno), koji nalikuju na tzv. ruke
kao kod standardne banana biljke, iako oni zapravo potiu od
jednog cvijeta. Plod asimine sazrijeva od kraja ljeta tokom jeseni
(izmeu avgusta i oktobra) i mijenja boju od zelene, utozelene, smee i konano crne. Meso ploda je veoma aromatino,
narandaste ili bijele boje sa kremastom teksturom kada sazrije.
m
Plod asimine ima jedinstven i sloen okus, to odgovara tropskom
vou, sa naglaenom aromom, i esto se smatra kombinacijom
kruke, breskve, banane, manga, ananasa i tropske jabuke, iako
se isti razlikuje od stabla do stabla. Neki tvrde da kultivari

41
4
1

asimine koji imaju vie narandastu boju mesa ploda imaju bogatiji
okus nego isti bijele boje mesa ploda, a ovi posljednji takoe, kasnije
sazrijevaju. Unutar mesa ploda asimine nalaze se dva reda krupnih,
smee do crno obojenih, oblika graha sjemenki (2-3 cm duine, 10-15
komada) koje se trebaju ukloniti prilikom konzumiranja.

Slike. 125, 126 i 127 Priprema ploda asimine za konzumaciju

Plodovi asimine trebaju 4-5 mjeseci kako bi sazreli nakon zametanja. Stabla ili gromovi u optimalnim uslovima
mogu proizvesti dobre prinose od 50-100 plodova po biljci. Ova vrsta voaka poinje plodonositi u treoj
ili etvrtoj godini nakon sadnje. Plodovi se mogu brati od kraja ljeta do duboko u jesen, u zavisnosti od
kultivara. Plodovi asimine se beru tek kada poinju mekati, iako neki sa ovim procesom zapoinju kada se
plodovi potpuno ne oboje i postanu ujednaeno meki. Plodovi asimine mogu se 2-3 dana uvati na sobnoj
temperaturi, prvenstveno zbog svoje tanke pokoice, mada se taj period sa adekvatnim hlaenjem moe
produiti i do tri sedmice.
Biljke asimine imaju korjenov sistem sa izraenom ilom sranicom, koji ima tendenciju da bude krt, i sa
veoma malo korjenovih dlaica, te je osjetljiv na mehanika oteenja. On moe formirati korisnu asocijaciju
sa gljivinom mikorizom, koje njemu omoguavaju da dobije vie hranjiva, posebno fosfata. Prema tome,
u intenzivnoj proizvodnji asimine preporuuje se u zemljite inkorporirati dobro istrulu organsku materiju,
posebno opalo lie. Biljke asimine takoe, formiraju stolone (podzemne stabljike), koje esto formiraju nove
izdanke u intervalima du svoje duine, posebno ako biljka ima vie stabljika (uzgaja se u formi grma), o
emu treba voditi rauna prilikom odravanja zasada.
Mlade biljke asimine mogu posjedvati oteenja ukoliko su izloene snanoj direktnoj sunevoj svjetlosti, te
prve dvije godine nakon sadnje preporuuje se istim obezbjediti malo sjene. Nakon tog ranog perioda, one
se mogu uzgajati na jakom suncu. Takoe, biljke same po sebi usljed ogromne biomase listova nisu izdrljive
na vjetar, i rastu bolje ukoliko su posaene na zatienim lokacijama. Biljke asimine su veoma izdrljive
na hladnou, toleriu temperature do -30oC kada se uspostave, i za uspjean rast i razvoj trebaju sezonu
vegetacije od najmanje 6-8 mjeseci, i rastu bolje sa toplo-vrelim ljetima. Tokom zime trebaju minimalno 400
sati hladnoe kako bi se u proljee iniciralo cvjetanje i kasnije plodonoenje. Kada je u pitanju zemljite,
asimina najbolje raste i plodonosi kada se uzgaja na zemljitu koje je duboko i bogato organskom materijom,
mada se moe uzgajati na glinovitim ili pjeskovitim ilovaama. Zemljite bi trebalo odravati vlanim, posebno
kada su biljke mlade, i tokom cvjetanja i razvoja ploda, ali izbjegavati isto koje je zasieno vodom. One rastu
dobro u regionima sa viom vlanou. Takoe, rastu bolje na pH vrijednosti 5,5-7, nemaju vee zahtjeve
spram ubrenja, tako da je sasvim dovoljna jedna aplikacija na poetku vegetacije i takoe, mal od organske
materije da konzervira vlagu.
Preporueni razmak sadnje asimine jeste 3-5 m ukoliko se planira uzgajati u formi stabla, te 2 m ukoliko
se planira uzgojni oblik tipa grma. Mlada stabla trebaju neku sjenu i dodatnu zatitu dok ne ojaaju, kao i
redovnu vlanost i minimalnu konkurenciju korova. Rast biljaka asimine je spor za prvih par godina.
Obino, malo rezidbe je potrebno, osim da se uklone odumrle, oteene ili grane koje se ukrtaju. Meutim,
periodina rezidba stimulie novi rast na starijim stablima asimine, koji onda proizvodi cvjetove i plodove
sljedee sezone.
Stabla asimine su gotovo bez bolesti, ali ipak treba provjeriti biljke na prisustvo titaste ui i savijaa lista. Biljke
asimine imaju biocidnu otpornost na veinu problema, a ista je uglavnom smjetena u stabljikama, nezrelim
plodovima, sjemenu, korijenu i kori, sa manjim stabljikama koje bivaju posebno toksine za tetoine. Plodovi
asimine mogu biti konzumirani od strane ptica ili divljih ivotinja.
Plodovi ove vrste takoe, prelaze iste kod jabuke i groa u sadraju veine vitamina, minerala i energetske
vrijednosti hrane. Oni imaju neuobiajeno visok sadraj proteina za voe, i predstavljaju odlian izvor vitamina
A i dobar izvor vitamina C. Plodovi se koriste kao laksativ i diuretik. Listovi se primjenjuju izvana na ireve

42

i ekceme. Sjemenke sadre alkalni asiminin, koji je emetik i narkotik. One su se mljele u prah i aplicirale
na kosu da ubiju vai. Kora je gorka i ima visok sadraj analobina koji se koristi u ljekovite svrhe. Granice,
list i kora su izvor annonaceous acetogenins, koji se koristi i u razvoju antitumornih lijekova (acetogenini) i
pesticida (asimicin). Visok nivo spojeva prirodne odbrane u stablu ini ovu biljku veoma otpornom na zaraze
od strane insekata i bolesti. Sjemenke ploda asimine sadre alkaloide u endospermu koji su emetici. Ako se
savau, sjeme moe uticati na probavu, ali ukoliko se proguta cijelo, sjemenke mogu proi netaknuto kroz
probavni trakt. Rukovanje plodovima asimine moe izazvati alergijske reakcije kod osjetljivih osoba.
Asimina raste u vlanim klimama i ona je veoma tolerantna na mraz. Prema tome preferira vlana, slabo kisela
zemljita i zahtjeva redovno navodnjavanje, ali i prilagodljiva je na mnoge uslove. Asimine se ne razvijaju
dobro na loe ili slabo dreniranim zemljitima, a treba zatitu od vjetra.
Indijska banana se nikad nije uzgajala za komercijalne svrhe, ali zadnjih 10 godina raste interes za ovo
voe.
Sibirski kivi. Kada veina ljudi misli o kiviju, oni smatraju da su to smei, dlaicama obrasli (tkzv. maljavi)
plodovi obino veliine kokoijeg jajeta koje se prodaje u trgovinama. Ovakvi plodovi predstavljaju uobiajeni
ili maljavi, odnosno standardni kivi (Actinidia deliciosa), ponekad u literaturi imenovan kao kineski ogrozd.
Prilikom konzumacije plodovi kivija isti se moraju oguliti, ime se otkriva mekena zelena sr (unutranjost) sa
malim jestivim sjemenkama. S druge strane, postoji vie vrsta kivija, meu kojima je manje poznat kineski ili
zlatni kivi (A. chinensis). Plodovi kineskog kivija imaju manji stepen maljavosti (pokoica ploda poput one kod
brskve), vie su zaobljeni, odnosno okruglastog oblika, sa mesom zelene ili zlatne boje koje ispunjava njihovu
unutranjost. Obje navedene vrste kivija su tropske kulture, i ne mogu se uzgajati u hladnijim podrujima.
Meutim, ne treba se razoarati ukoliko se eli uzgajati kivi u podrujima koja pripadaju hladnijem klimatu. U
tom sluaju sibirski kivi (A. arguta) predstavlja pravi izbor. Sibirski kivi, jo poznat kao mini kivi, otporni kivi
ili aktinidija je vrsta jagodastog voa koja izuzetno dobro podnosi niske temperature, ak i do -30oC. Plodovi
ovog kivija su sitniji u odnosu na iste kod uobiajenog (tropske vrste), slaeg okusa, a prema botanikoj
klasifikaciji predstavljaju bobice. Plodovi sibirskog kivija spram veliine odgovaraju plodovima klasinih sorti
ljive ili pak krupnijih bobica groa, zelenkaste boje sa nekada crvenkastim nijansama (osnovna boja ploda
je zelena, ali postoje kultivari sibirskog kivija smee i crvene boje), bez maljavosti odnosno dlaica na
pokoici tako da se ne trebaju guliti i mogu se cijeli konzumirati. Meso ploda sibirskog kivija je poput onog
kod uobiajenog kivija, s tim da je slae, sa sadrajem eera koji se kree od 15-30%, naravno u zavisnosti
od kultivara. Jedna biljka moe da proizvede ak i do 50 kg plodova, ali prosjek je oko 30 kg. Pored cijenjenih
plodova ova vrsta kivija je veoma dekorativna kako zbog svojih cvjetova, tako i zbog ovalnih, sjajno-zelenih
listova.
Slike 128 i 129. Plodovi sibirskog kivija u poreenju sa istim kod obinog

Biljka sibirskog kivija je viegodinja, drvenasta i listopadna puzavica koju ine bujna lozja koja esto mogu
narasti i do 6 m u sezoni, tako da one za adekvatan rast i plodonoenje trebaju vrstu potporu, odnosno
sistem naslona. Sibirski kivi moe se uzgajati uz sisteme naslona koji su slini onim koji se koriste za groe.
Ipak, vie uobiajen sistem naslona prilikom uzgoja kivija jeste T-sistem, sa stubovima ija se visina kree od
1,8-2,4 m visine, izmeu kojih su nanizane i zategnute ice. Lozja kod ove vrste kivija su veoma kruta, i ona
se za naslon pridravaju uobiajeno sa vezanjem umjesto prirodno samo sa njihovim viticama. Prema tome,
biljke sibirskog kivija trebaju neki vid pomoi u smislu prihvatanja za naslon. Sibirski kivi se moe uzgajati i
nekim vizuelno prijatnim formama naslona, ili pak na pergolama koje obezbjeuju neki vid zasjenjivanja.
Biljka sibirskog kivija je dvodoma, odnosno muki i enski cvjetovi rastu na odvojenim biljkama, dakle potrebno
je obezbjediti muke biljke kako bi enske plodonosile. Prema tome, posaditi najmanje jednu muku za svakih

43

est do devet enskih lozja, i naravno, u neposrednoj blizini. Neki kultivari mogu biti samooplodni, ali, kao i
sa drugim vrstama jagodastog voa, oni e proizvesti vie prinose sa unakrsnim opraivanjem. Plodonoenje
obino poinje kada su biljke pet godina stare, a onda plodovi kivija sazrijevaju na poetku jeseni.
Sibirski kivi je veoma podesan za uzgoj, i biljka istog najbolje proizvode plodove pri jakom osvjetljenju, iako
e tolerisati i slabiju sjenu. Zahtjeva blago kiselo (pH 5,0-6,5) i dobro drenirano zemljite i izobilje vode tokom
sezone.
Problemi sa bolestima i tetoinama su rijetki. Meutim, na slabo dreniranim zemljitima bolesti poznate
kao trle korijena i korjenovog vrata mogu se manifestovati. Kada su u pitanju tetoine one se mnogo ne
razlikuju u odnosu na iste kod jagodastog voa, te se kivi mora tretirati protiv pauka, savijaa lista, lisnih
uiju i sl.
Plodovi sibirskog kivija u komercijalnoj produkciji se obino beru prije nego su oni potpuno zreli, iako su oni
tada jo uvijek opori, i imaju osobinu da nakon berbe nastavljaju sazrijevati, te se mogu uvati u identinim
skladitima onima za bananu i jabuku. Ukoliko se radi o uzgoju kivija unutar okunica plodove je najbolje brati
u fazi pune zrelosti i neposredno konzumirati.
Plavi grah. Ova neobina vrsta voa, porijeklom je iz zapadne Kine, pripada porodici Lardizabalaceae, a njen
latinski naziv je Decaisnea fargesi. Postoji vie naziva za ovu vrstu, a neki od najeih su: plavi grah, arobni
pasulj i plavi prsti. Na engleskom jeziku za istu vrstu se koristi naziv blue sausage, to bi u prevodu znailo
plava kobasica.
U prirodnim stanitima ova biljka susree se kao listopadni grm ili stablo, i moe dostii visinu i do 4 m,
a nekada ak i via. Prirasti kod ove vrste su veoma bujni, bez trnova, i na sebi tokom vegetacije nose
tamnozelene, peraste listove koji mogu dosegnuti i do 1 m duine. Na kraju vegetacije, odnosno u oktobru
isti poprimaju zlatno utu boju ime se ova vrsta moe smatrati i dekorativnom.
Plavi grah cvjeta od maja do juna, a njegovi cvjetovi su u obliku zvona, plave boje, u osnovi, koja vremenom
prelazi u svijetlo zelenu. Cvjetovi su hermafroditni, odnosno posjeduju muke i enske organe, to znai da
je ova vrsta samooplodna.
Plodovi ove vrste voa botaniki su mahune, svijetlo plave boje po emu je iniciran naziv plavi grah. Dakle,
oblik ploda je izduen, poput mahune boba, odnosno podsjea na plavu kobasicu, duine je 10 cm i irine 2-3
cm. Plodovi sazrijevaju tokom septembra i oktobra, prilikom ega poprimaju svijetlo plavu boju. Meso ploda
je relativno tanko, bijele boje, prozirno, slino celulozi i ispunjeno crnim sjemenkama. Ove sjemenke su sline
onim kod lubenice i tek nakon ienja od sjemenki plod plavog graha je jestiv.
Slike 130 i 131. Plodovi plavog graha

Meso ploda plavog graha je veoma bogato pektinom, te se moe koristiti prilikom pravljenja demova ili elea.
Prilikom konzumacije u svjeem stanju plod plavog graha ima sladak okus, sa veoma lijepom delikatnom
aromom. Isti u svjeem stanju se konzumira tako da je prvo potrebno oljutiti pokoicu ploda na isti nain
kao kod mahune boba, ime se otkriva unutranji sadraj koji ispunjavaju sjemenke, i to cijelom duinom pri
emu su one okruene slojem jestivog mesa.
Biljka plavog graha nema veih zahtjeva u pogledu zemljita, te se veoma uspjeno moe uzgajati na
razliitim tipovima istog poev od onih lake teksture (pjeskovita), preko onih koji ovu odliku imaju kao
srednju (ilovasta), do onih koja su izrazito teka (glinovita). U pogledu pH vrijednosti zemljita biljke plavog
graha mogu uspjevati na kiselim, neutralnim i istim bazne reakcije. U pogledu suneve svjetlosti nema veih
ogranienja, te moe uspjevati u polusjeni ili u punom suncu. Meutim, biljka plavog graha slabo podnosi
suu, te joj zbog toga najvie odgovaraju vlana zemljita. U pogledu hladnoe, ova vrsta voa moe izdrati

44

niske temperature, i do - 23C tokom perioda mirovanja.

Pored jestivih plodova, dekorativnih organa, u kineskoj medicini ova biljka se koristi dugi niz godina u lijeenju
reume, kao i spreavanju kalja.
Pasji trn. U posljednjih nekoliko godina drevna kultura poznata kao pasji trn se dokazala veoma korisnom
kao ukrasna, ali i ljekovita vrsta, koja se sve vie uzgaja zbog svojih veoma cijenjenih plodova. Ova vrsta
neuobiajenog voa porijeklom je iz Euroazije (od sjverozapadne Evrope, kroz centralnu Aziju do Altai gorja
na zapadu, sjevera Kine i sjevera Himelaja), a ista je u Sjevernoj Americi uglavnom poznata kao atraktivni
ukrasni grm, a u Evropi i Aziji kao vrijedna hrana, ali i zbog svojih farmaceutskih svojstava. Njenu dekorativnu
vrijednost predstavlja listopadna biljka koja ima srebrenaste listove, a proizvodnu i ljekovitu vrijednost,
narandasto obojeni plodovi (bobice) koje se na granama mogu zadrati vei dio zime. Engleski naziv za ovu
vrstu je Sea-buckthorn prema njenom prirodnom stanitu, s obzirom da ona raste u neposrednoj blizini
mora, kao i zbog posjedovanja mnogo bodlji ili trnja na prirastima koje podsjeaju na neke dekorativne vrste
koje imaju izraene trnove, a poznate su kao buckthorn. Latinski naziv za pasji trn je Hippophae rhamnoides,
a data vrsta pripada familiji Elaeganaceae. Ime roda Hippophae predstavlja klasian latinski naziv za izraze
zasjajiti konja ili konja uiniti sjajnim, ime koje je osmiljeno u davna vremena nakon to se primjetilo
da ishrana konja liem ove biljke poboljava njihovo zdravlje i ini njihovu dlaku sjajnom. Listovi ove biljke
sadre znaajnu koliinu proteina (prosjek 15%) i prema tome mogu se koristiti kao hrana za stoku i kune
ljubimce, a njeni plodovi spadaju meu najhranljivije unutar kultura voa.
U Aziji plodovi pasjeg trna koriste se u medicinske
svrhe, s obzirom da su dobar izvor vitamina, esecijalnih
masnih kiselina i antioksidanata. Oni su bogati razliitim
antioksidansima (vitamin C i E, karotenoidima, ukljuujui
beta karoten pro vitamin A, flavonoidima, odreenim
enzimima i drugim supstancama). Plodovi pasjeg trna su za
veinu ljudi prekiseli za konzumaciju u svjeem stanju, ali
ine odlinu sirovinu za sokove, pekmeze, umake, elee ili
likere. Sok napravljen od plodova pasjeg trna moe se koristiti
sam ili pomijean sa nekim od drugih vrsta voa. Okus ploda
pasjeg trna se veoma esto poredi sa onim kod marakuje.
U Euroaziji, gdje je ova kultura jedna od najizdrljivijih na
hladnou i najee uzgajanih sjevernih vrsta voa, bobice
su bile koritene kao hrana stoljeima, a moda ak i ranije.
Meutim, selekcija poboljanih varijeteta i stvaranje novih
kultivara provedena je samo u posljednjih 60-tak godina.
Iako se esto koristi kao ukrasni grm, u Evropi i Aziji biljka
pasjeg trna slui da obogati i zatiti zemljite zbog svog
simbiotskog vezivanja azota. Osim ove sposobnosti, korijen
ove biljke moe da prodre duboko u zemljite, te se ona
koristi u zatiti zemljita od erozije.
Biljka pasjeg trna predstavlja listopadni grm koji uobiajno
raste 2-4 m visine, iako su neke biljke ove vrste pronaene u
formi stabala, u Kini, dostigle visinu i do 18 m, dok druge nisu
rasle vie niti od 50 cm. Grane pasijeg trna su guste, krute i
veoma trnovite, sa trnovima lociranim u pazusima listova i na
vrhovima prirasta.
Slika 132. Pasji trn

Pasji trn je dvodoma kultura, odnosno kod date vrste, dakle mogu se razlikovati muke i enske biljke,
a posljednje nose bobice koje su okrugle, gotovo jajolikog oblika i duine do 1 cm. Muke biljke su vie
uspravne u poreenju sa enskim koje se razvijaju u irinu. Cvjeta prije listanja, tokom marta ili aprila, a
cvjetovi su sitni, blijedoute boje. Nadalje,cvjetovi su smjeteni na dvije godine starom drvetu, i sakupljeni su
u male grozdaste, cvasti, u pazuhu listova du cjelokupne duine granice. Opraivanje enskih cvjetova izvri
se sredinom maja, te je isto u potpunosti zavisno od vjetra koji emituje polen mukih cvjetova. Sazrijevanje
plodova se dogodi oko 100 dana nakon opraivanja.
Listovi su ove vrste su blijedno zelene boje sa srebrenastim sjajem, duine oko 8 cm. Plodovi pasjeg trna su
uobiajeno narandaste boje, ali postoje i oni uto ili crveno obojeni, mekani i soni, sa koticom unutra, a
dozrijevaju tokom septembra i oktobra.
Za razliku od veine voaka iji plodovi nakon zrelosti otpadaju sa biljaka, bobice pasjeg trna ostaju na

45

biljkama tokom cijele zime, odnosno sve dok ih ptice ne pojedu. Plodovi imaju karakteristian kiselkast okus
i jedinstvenu aromu koja veliki broj konzumenata podsjea na ananas. Tako na primjer, u Bjelorusiji sok od
plodova pasjeg trna poznat je kao ruski ananas.
Berba plodova je oteana zbog gusto rasporeenih trnova na svakoj grani, i time na granama ostaje oko 50
% prinosa nakon iste.
U pogledu uslova spram uzgoja ova vrsta neuobiajenog voa nema veih zahtjeva spram zemljita, i veoma
je otporna na hladnou. Pasji trn se moe uzgajati i na neto loijim zemljitima, s obzirom da ima snaan
korjenov sistem i mogunost fiksiranja azota inei kasnije medij pogodan za uzgoj drugih kultura. Biljke
pasjeg trna zahtjevaju osunane parcele i ne mogu tolerisati uslove sjene blizu veih stabala ili okolnih
objekata.
Pasji trn obzirom na sadraj vitamina C premauje sve poznate vrste voa i povra, pa ak i limun, koji je
inae poznat po bogatstvu vitaminom C. Sadraj vitamina A u plodovima pasjeg trna je veoma znaajan, i u
odnosu na druge vrste voa daleko nadmoniji. Tako jedinstveno mnotvo najvrednijih ljekovitih supstanci
istiu pasji trn kao ljekovitu biljku. Usljed sadraja vitamina C, bobice pasjeg trna su jedan od najdjelotvornijih
sredstava protiv infekcije organa za disanje. Plodovi pasjeg trna su lijek kod svih skorbutnih pojava, krvarenja
zubnog mesa, bljedoe, tjelesne slabosti, glavobolje, kod osjeaja nevoljkosti, tjelesnog i duevnog umora,
kod pomanjkanja apetita i sl.
ib ili saskaton, lat. Amelanchier alnifolia, predstavlja neuobiajenu vrstu voaka koja posljednjih godina
doivljava sve veu popularnost. Naziv saskaton (Saskatoon) pretpostavlja se da dolazi od skraenog naziva
za plod tipa bobice izveden od strane starosjedilakih naroda Amerike. Latinska nomenklatura je manje jasna,
odnosno porijeklo Amelanchier je nesigurno, iako je to naziv koji francuzi koriste za biljku, dok alnifolia znai
olistala joha. Prirodno stanite saskatona su hladni dijelovi Sjeverne Amerike, i ova biljka predstavljala je
glavni izvor hrane za domorodce i naseljenike u tom podruju. Do prije jednog desetljea ova vrsta je rasla
samo u prirodi, ali su uzgajivai postali zainteresirani i za njen uzgoj u komercijalne svrhe. Na engleskom
jeziku za ovu vrstu se jo koriste sljedei nazivi: Serviceberry, Juneberry, i Shadbush. Pripada porodici
Rosaceae, odnosno familija rua, zajedno sa jabukom, ljivom i trenjom.

Slike 133, 134 i 135. Plodovi iba ili saskatona

Iako se uobiajeno na engleskom jeziku u nazivu ove vrste koristi izraz za bobicu berry, njen plod je jabuka,
odnosno botaniki identian poput onog kod jabuke i kruke. Veina divljih grmova ove biljke proizvodi sitne
plodove, dok oni kod savremenih kultivara, imaju iste koji su daleko krupniji. Plodovi saskatona odgovaraju u
izgledu i okusu istim kod borovnice, te se i mogu koristiti na isti nain.
Biljka saskatona raste u obliku grma ili listopadnog drveta koji moe imati visinu 3-12 m. Nadzemni sistem
se sastoji od dugih ili kratkih izdanaka, ali samo kratki izdanci nose rod. Izdanci su glatki, tamnosive ili
crvenkaste kore. Cvijetni pupoljci se formiraju na jednogodinjim izdancima, a plodonoenje nastupa slijedee
sezone. Upadljivi bijeli cvjetovi javljaju se rano u proljee, prije listanja. Biljke saskatona su samo djelimino
samooplodne, tako da se za adekvatnu proizvodnju preporuuje saditi vie od jednog genotipa. Listovi su
zeleni, okruglo-ovalnog oblika, duine 2-5 cm. U jesen mjenjaju boju iz upadljivo ute do crvenkasto-smee.
Plodonoenje ove vrste je poetkom ljeta, u toplijem klimatu ili kasno u ljeto, u hladnijem, a plodovi su
tamnoljubiasti do crni, 5-15 mm dugi. Okus je sladak, mada ponekad isti je i djelimino gorak. U jednom
plodu nalazi se 4- 10 smeih sjemenki sa koastom opnom.

46

Biljke saskatona su veoma izdrljive na hladnou, ali kasni proljetni mrazevi mogu ugroziti rod te godine.
Kako bi se izbjegla potencijalna mogunost tete od mraza, prilikom sadnje ove kulture preporuuje se
odabir lokacije koja je obezbjeena dobrom cirkulacijom vazduha. Ovim biljkama pogoduju dobro drenirana
zemljita sa izobiljem organske materije. Iako se u prirodi ova vrsta moe nai na suhim kamenitim padinama,
djelimino u hladu, ona u komercijalnoj produkciji preferira vlana, dobro drenirana kisela zemljita.
Plodovi ove vrste uglavnom se konzumiraju kao svjei, ali su
takoe, idealni za spravljanje demova, sirupa, sokova i ostalih
preraevina. Oni se isto tako mogu suiti i prodavati kao
proizvod slian osuenom besjemenom grou (tzv. Grozice).
Veina potroaa nije upoznata sa ovom vrstom voa, tako da
treba za poetak teiti manjim pakovanjima kako bi se isti u
u
konzumaciji upoznali sa njima. Takoe, plodovi saskatona mogu
se smrzavati i koristiti poput ostalih vrsta jagodastog voa.
Plodovi saskatona predstavljaju odlian izvor vitamina C,
mangana, magnezijuma, eljeza, i dobar izvor kalcijuma,
kalijuma, bakra i karotena. S obzirom da se s plodom
konzumiraju i sjemenke koje su jestive, plodovi su takoe,
bogati sa proteninima, mastima i vlaknima, i to daleko vie u
odnosu na ostale vrste voa.
Slika 136. Osueni plodovi iba

Slike 137, 138, 139 140. Jagoda

drvo - plod, plodovi, biljka i
habitus

Jagoda drvo. Za ovu vrstu voaka iz porodice Ericaceae, koriste se nazivi Planika maginja, Jagoda drvo,
Jagodinica, Jagodnjak, Planiac. Porijeklo ove vrste voaka je iz zemalja Mediterana, kao to su Turska,
odnosno Libanon. U prirodi raste kao zimzeleno drvo visine i do 9 m, ovalne kronje irine i do 8m. Vrlo esto
se deava da je na prirodnim stanitima nadzemni sistem iste visine i irine. Listovi su tamnozeleni, dugi 5-10
cm, iroki 2-3 cm i blago nazubljenih rubova. Hermafroditni bijeli cvjetovi, u obliku zvonia pojavljuju se
u periodu oktobar-decembar. Kod planike je vrlo zanimljivo da na jednom stablu ima, istovremeno, zrijue
plodove i bijele cvjetove, koji e se u razdoblju od jedne godine oblikovati u zrele plodove. Plod planike se
naziva maginja i slian je plodu jagode, viesjemen, hrapave povrine, promjera 1-2 cm. Za razliku od oblika
ploda jagode, maginja je savreno okrugla, a meso ploda je branasto. Sazrijevanje plodova je veoma sporo
i traje do 12 mjeseci, boja se mjenja od zelene ka utoj, narandastoj i jarko crvenoj. Nauni naziv unedo
izveden je prema Pliniju od unum tantum edo (jedem samo jedan) to asocira okus svjeih plodova koji nije
prijatan.

U pogledu na bolesti planika je osjetljiva na antraknozu,

trule korjena i hru, a od tetoina napada je trips.
Nema velike zahtjeve spram zemljita, osim to joj
odgovaraju osunana podruja.
Zreli plodovi planike sadre velike koliine vitamina C, a
kada prezriju u njima se poveava sadraj alkohola, te se
preporuuje za spravljanje alkoholnih pia (likera, vina).
U medicinske svrhe koristi se kao diuretik i antiseptik.
Zanimljivo je spomenuti da se od stabla planike prave
grke flaute.
Arbutus unedo je veoma cjenjena kao i dekorativa
vrsta, zbog tamnosmee kore stabla koja se ljuti uz
istovremeno prisustvo cvjetova i plodova.

47
4

Kako bi se lake razumio sadraj ove publikacije, na samom poetku, potrebno je definisati sljedee pojmove:
Vrsta osnovna jedinica ili kategotija bioloke klasifikacije sainjena od srodnih jedinki slinih jedna
drugoj, koje se mogu ukrtati izmeu sebe, ali i ne sa lanovima druge takve kategorije. esto koriten
termin koji oznaava vrstu jeste kultura.
Varijetet taksonomska podjedinica vrste koja se sastoji od onih jedinki koje se javljaju u prirodi ili selektivno odgojenih populacija koje se razlikuju od ostatka vrste u odreenim minornim karakteristikama koje
su nedovljne za izdvajanje istih u posebnu vrstu. Rije istog znaenja pojmu varijetet jeste podvrsta.
Kultivar ili kultivisani varijetet je biljka koja je namjerno stvorena i odravana kroz uzgoj, kultivaciju,
odnosno biljka ili grupa biljaka odabrana zbog poeljnih karakteristika koje mogu biti odravane nekim od
vegetativnih naina razmnoavanja. Adekvatna zamjena za pojam kultivar jeste termin sorta. Veoma esto
literatura koristi u istom znaenju varijetet i kultivar, meutim oni se jasno razlikuju po tome to se kultivar
odnosi na one jedinke u uzgoju, a varijetet na one u prirodnim populacijama.
Mutanti forma koja u okviru odreenog kultivara ima nekoliko malih znaajnih varijacija od privredne
vanosti. Vrlo esto ovim formama biva dodjeljeno ime novog kultivara kada oni postanu komercijalno
vani.
U narednim poglavljima ove publikacije obraena je tehnologija uzgoja svih vrsta jagodastog voa od kojih
Reprocentar H&H Fruit proizvodi sadni materijal. U okviru svakog poglavlja predstavljeni su glavni sistemi
uzgoja koji su u primjeni zajedno sa nekim njihovim vodeim varijantama, kao i odnos istih spram botanike
strukture, posebnosti i reakcije svake tretirane vrste. Drugo izdanje prirunika za farmere sadri aurirane
informacije o svakoj vrsti jagodastog voa koja je u prethodnom izdanju bila opisana, te predstavlja i nove
introdukovane 2012 godine.

3.

RAZMATRANJA PRIJE SADNJE

JAGODASTOG VOA

Osnovne odlike jagodastog voa

Biljke jagodastog voe adaptirane su za podruja umjerene klimatske zone (karakterie se umjerenim
temperaturama, odnosno klimom izmeu tropske ili polarne, sa jasno definisanim godinjim dobima), i iste
su kultivisane u posljednja 2-4 stoljea, meu kojim je kao posljednja odomaena visokobunasta borovnica.
Budui da se vrste jagodastog voa smatraju vokama kontinentalne klime iste, kako bi plodonosile, moraju
biti izloene niskim temperaturama tokom odreenog vremenskog perioda (mirovanje tokom zime). Izloenost
niskim temperaturama podrazumjeva broj sati koliko je biljka jagodastog voa bila izloena temperaturama
ispod 7oC (tzv. sati hladnoe), i oni su potrebni svake zime da se obezbjedi adekvatno mirovanje i omogui
normalan rast u proljee. Veina vrsta jagodastog voa kontinentalne klime zahtjeva odreeni broj sati
hladnoe svake zime, mjereno od momenta opadanja lia u jesen, pa sve do februara ili marta. Ako je
zima topla, i ne dogode se potrebni sati hladnoe za odreenu vrstu, tada e se u proljee na biljkama iste
manifestovati sporadino buenje pupoljaka, te smanjenje prinosa plodova. Ako pak data vrsta jagodastog
voa dobije mnogo vie sati sa niskim temperaturama nego to je potrebno, otvaranje pupoljaka u proljee
e biti ubrzano i esto prerano, to moe rezultirati u povredi od mraza (jedan od mnogobrojnih razloga
izmrzavanja).
Veina vrsta jagodastog voa umjerene klimatske zone plodonosi na jednu godinu starim prirastima koji su se
formirali protekle godine, odnosno razvija plodonosne mladare ili cvasti iz pupoljaka proizvedenim prethodne
sezone vegetacije. Prema tome, za normalan razvoj ovi pupoljci obino zahtjevaju period hladnoe kako je
prethodno predstavljeno. Meutim, unutar grupe jagodastog voa umjerene klimatske zone postoje odreeni
podtipovi koji proizvode cvjetove iz pupoljaka tekue sezone (plodonose na ovogodinjim prirastima). Tako
na primjer, odreeni tipovi biljaka maline i kupine mogu cvjetati na prirastima iz ovogodinje sezone (kultivari
dvorodnog, jednogodinjeg ili jesenjeg tipa maline). S druge strane, takvi tipovi biljaka jagodastog voa nemaju
jasno naznaen period mirovanja tokom zime, ve iste sa velikim brojem cvjetova, zametnutih plodova i lia
ulaze u zimu. Pored toga, postoje tipovi jagode i maline koji tokom jedne sezone vegetacije mogu obezbjediti
vie od jednog perioda berbe. Prema tome, ovo je razlog zato je vano odabrati adekvatnu vrstu jagodastog

48

voa za odreeno podruje, odnosno zato lokacijom treba zadovoljiti uslove potrebne hladnoe biljke koja
se gaji. Unutar grupe jagodastog voa postoje vrste koje imaju potrebu za manjim ili veim brojem sati niskih
temperatura tokom zime. Takoe, veliki broj vrsta jagodastog voa porijeklom je iz sjevernijih podruja, te
samim tim bolje podnose niske temperature tokom zime u odnosu na visoke tokom ljeta.
Sve vrste jagodastog voa su viegodinje biljke koje su obino drvenaste (definicija voki). Veina od njih
su po prirodi veliki grmovi koji se adekvatnim zahvatima rezidbe u komercijalnoj produkciji mogu odravati
do eljene visine i irine. Prema tome, na malom prostoru mogue je napraviti komercijalnu plantau,
odosno ostvariti profit na skromnim povrinama. Mala do srednja veliina odraslih jedinki biljaka jagodastog
voe prilagodila je iste za intenzivan uzgoj u kojem se hiljade individualnih biljaka sadi i uzgaja na jednom
hektaru.
U prirodnim populacijama biljke jagodastog voa kolonijaliziraju nova podruja irenjem sjemena od strane
ptica i drugih ivotinja. Odreene vrste se takoe, ire sa nekim od naina vegetativne reprodukcije majinskih
biljaka, kao to je putem stolona kod jagode (biljke imaju tanku puzajuu stabljiku koja formira korijen na
nodusima razmaknutim u intervalima du svoje duine), zatim ukorjenjavanjem ispruenih nadzemnih ili
djelimino zemljom prekrivenih stabljika kao kod brusnice, zatim pomou izdanaka, odnosno novih prirasta
koji se formiraju iz pupoljaka na korijenu ili kruni majinske biljke, kao to je kod maline i kupine, ili pak
ukorijenjavanjem novih perifernih prirasta koji se razvijaju iz korjenovog vrata kao kod ribizli i ogrozda, ili
ukorjenjavanjem jednogodinjih prirasta, odnosno pomou reznica kao to je sluaj kod visokobunaste
borovnice, ribizli, ogrozda i sl.
Biljke jagodastog voe razlikuju se po habitusu rasta, i to od puzajuih lozija (brusnice, goji i sl.) do lozija
koji se penju uz dati oslonac (groe, kivi i sl.), preko nisko rastuih zeljastih ili drvenastih kolonija (jagoda i
niskobunasta borovnica), sve do slobodno stojeih uspravnih grmova (visokobunasta borovnica) ili du reda
i u neposrednoj blizini izvornih biljaka fomiranih prirasta (izdanaka) kao kod malina i kupina.
Jagodasto voe genetski je heterozigotno (sadri mnoge razliite parove karaktera, odnosno nasljednih
faktora), te stoga vrste iz ove grupe ne reproduciraju individue iz sjemena koje su veoma sline (identine)
roditelju od kojeg je isto uzeto. Jagodasto voe se dakle karakterie tako da se nova biljka identina roditeljskoj
ne proizvodi iz sjemena, ve se takve vrijedne individue moraju umnoavati koritenjem neseksualnih dijelova
biljke (vegetativna reprodukcija).

Crte 1. Vegetativna
reprodukcija je osnovni nain
kod razmnoavanja vrsta iz
grupe jagodastog voa za
komercijalne svrhe, primjer
kod jagode koja se multiplicira
putem prirasta tzv. stolona

Jagodasto voe obino se uzgaja na svom vlastitom korijenu. Neke izuzetke predstavljaju odreeni ogrozdi
ili ribizle koji se kaleme na selekcije podloga koje toleriu odreene situacije zemljita ili parazite i koje pak
dozvoljavaju razvoj odreenih formi stabla.
S obzirom da su reproduktivne strukture eljeni proizvod biljaka jagodastog voa u intenzivnoj produkciji, te
kako su one viegodinje kulture, to je neophodno da biljke rastu do potpune vegetativne i reproduktivne
zrelosti. To podrazumijeva razvoj reproduktivnih mjesta na vegetativnom tijelu, i akumulaciju rezervnih
ugljikohidrata i biljnih hormona koji stimuliu inicijaciju cvijetnih pupoljaka. Inicirani cvijetni pupoljci se
potom moraju razviti u cvjetove, zatim biti oploeni, i u konanici formirati zrele, trino vrijedne, plodove.
Nakon dostizanja vegetativne i reproduktivne zrelosti, odnosno razvijene biljke jagodastog voa, njegovane,
odravane i zdrave, e proizvoditi jedan ili vie prinosa plodova svake sezone za mnogo godina.
Generalno, kako bi se najbolje mogue razumjele pojedine tehnike u ciklusu proizvodnje odreene kulture
mora se imati u vidu da se sve vrste jagodastog voa razvijaju u dva preklapajua ciklusa, sukcesivno i

49

paralelno. Period odrastanja i sazrijevanja u polju (od sadnje sadnica do punog plodonoenja) kod jagodastog
voa razlikuje se od vrste do vrste, te moe da iznosi neto vie od jedne, za veinu jagoda, do 4 ili 5 godina,
na primjer, za visokobunastu borovnicu. Meutim, produkcija plodova kod odreenih tipova jagode i maline
moe poeti u godini sadnje (jedna godina nakon razmnoavanja) ili u periodu izmeu druge i etvrte
godine za maline i ribizle. Sezonski ciklus kod biljaka jagodastog voa moe se nastaviti na neodreeno
vrijeme sve dok prirasti koji podravaju biljku ostaju zdravi, a novi vegetativni rast se manifestuje svake
godine. Zbog toga, u praksi stariji izdanci se uklanjaju nakon nekoliko godina, kako bi se obezbjedio ivotni
prostor za mlae koji su rodniji. Cjelokupna tehnologija proizvodnje odreene kulture projektovana je spram
navedenih ciklusa, te se spram istih i provode odreene operacije tokom uzgoja odreene vrste. Tako na
primjer, one agro- i pomotehnike radnje koje e rezultirati u dobrom prijemu, preivljavanju biljke i brzom
uspostavlajnju vee vegetativne strukuture najvanije se u periodu od sadnje do stadija srednje zrelosti.
S druge strane, radnje koje vode do razvija svih organa biljke sposobnih da podre optimalan broj mjesta
koja plodonose i uspostavljaju snanu strukturu, trebaju biti naglaene tokom finalnog perioda razvoja
(odrastanje, sazrijevanje). U konanici operacije u plantaama jagodastog voa koje osiguravaju kontinuiran
razvoj plodonosnih mjesta i maksimalnu produkciju plodova trebale bi imati najvei prioritet kada je biljka
date vrste potpuno razvijena. Posljednja istraivanja dodaju drugu dimenziju za razumjevanje sezonskog
ciklusa kod odraslih biljaka jagodastog voa. U istim se na primjer navodi da je rast korijena maliranih,
odraslih biljaka visokobunaste borovnice ogranien sa temperaturom izvan raspona 14-18oC, te da rast
korijena i prirasta kod ove vrste nisu antagonisti, ve slijede isti generalni ablon, sa reduciranim rastom
tokom perioda sazrijevanja plodova i berbe.
Faktori koji utiu na uspjenost proizvodnje jagodastog voa
Historijski gledano meu glavnim prednostima komercijalne produkcije jagodastog voa isticane su sljedee
karakteristike:
relativno lako uspostavljanje plantaa,
kratak vremenski period od momenta sadnje do povrata uloenih sredstava, te
jednostavnost u promjeni plantae za uzgoj novijih vrsta i kultivara, ili pak za izlazak iz odabrane
proizvodnje.
Meutim, intenziviranje tehnologija uzgoja, dovelo je do veoma velikih transformacija u produkciji jagodastog
voa. Tako na primjer, intenzivna tehnologija uzgoja kod jagode (tip biljaka, jednored, frigo ili kontejnerska
sadnica, momenat sadnje tempirana proizvodnja, niski ili visoki tuneli, zamjena parcele i sl.), zatim kod
maline (jedno i dvorodni tip, kontejnerska sadnica, razliiti sistemi naslona i zatienih prostora), adekvatna
specijalna znanja u pogledu primjene zatitnih sredstava za sve vrste, kao i adekvatna ambalaa, varijabilna
otkupna cijena, nesigurno trite, u cjelini poskupljuje ovakvu proizvodnju, odnosno uzrokuje visoke investicije.
Takoe, puna ekonomska produkcija veine vrsta jagodastog voa obino se ne realizuje sve do tree ili ak
este godine nakon sadnje kada je zamjena zapoetog biznisa dosta komplikovana.
Postoje brojne, veoma vane odluke koje se moraju donijeti da se osigura uspjeh u produkciji jagodastog
voa. Jedan logian redoslijed ovih razmatranja je sljedei:
1. vrsta jagodastog voa za uzgoj,
2. ekonomska ulaganja (zemljite, oprema, sadnice, neophodni repormaterijal sistem za navodnjavanje,
ubriva i sl.), potrebna i potencijalna za povrat,
3. trite, odnosno nain plasmana finalnog proizvoda, (svjei plodovi, prerada, prodaja na veliko ili malo,
sistem uberi sam itd.),
4. izbor pogodnog kultivara za adaptaciju na uslove uzgoja i odabrano trite,
5. izbor mjesta (priprema i potrebna modifikacija parcele kroz popravke drenae zemljita i poboljanja
njegove plodnosti, topografija ili povrinske karakteristike mjesta ili regije, precizan opis mjesta ili regiona,
povijest plodonoenja ili ta je na tom mjestu bilo ranije - predkultura, klima koja dominira, potencijalni
problemi tetoina, blizina izvora vode, prevoza i trita, vrsta zajednice, itd.),
6. menadment osoblja, i radna snaga, (iskustvo operatora, sezonski ili stalni radnici, strunjaci, itd.).
Odabir vrste jagodastog voa za uzgoj
Odluka koju vrstu jagodastog voa uzgajati je prvi korak prema realizaciji produktivne plantae i uspjenosti
date proizvodnje. Donoenju iste trebalo bi prethoditi realno razmatranje ekonomske isplativnosti, praksi
uzgoja, pristupa tritu, ali i strune osposobljenosti u okruenju. Treba napomenuti da izbor vrste jagodastog
voa za uzgoj prvenstveno e uticati na sva ostala razmatranja prije sadnje, a koja su prethodno navedena.
Uzgojem veeg broja vrsta jagodastog voa moe se produiti sezona proizvodnje i farmerovo prisustvo sa

50

svjeim plodovima na tritu. Reprocentar jagodastog voa H&H Fruit nudi sadni materijal velikog broja vrsta
i sorti (iste su predstavljene u prethodnim poglavljima), gdje se mogu razlikovati tradicionalne i nove vrste,
meu kojima neke predstavljaju manje, a druge vie perspektivne kulture. Pored izbora vrste i sorte, proizvoa
jagodastog voa primjenom adekvatne tehnologije produkciju moe organizovati i u vansezonskom periodu.
Sutina je u izboru ekonomski najprofitabilnijih kultura za uzgoj, zatim razliitosti vrsta u pogledu sezone
sazrijevanja, kao i najoptimalnijoj tehnologiji produkcije za dato podruje, to sve skupa moe poveati profit
za jednog proizvoaa jagodastog voa. Prilikom odabira adekvatne kulture iz grupe jagodastog voa treba
voditi rauna da ista odgovara spram klimatskih i zemljinih faktora datog podruja (neke su sklone kasnim
proljetnim mrazevima, druge ne; neke trebaju kiselo zemljite, dok druge mogu dobro uspjevati i na kiselom
i na baznom zemljitu), zatim poetna rodnost, odnosno kad se moe oekivati povrat uloenih sredstava,
i koji je odnos povrata i uloenog, kao i eksploatacijski vijek kako bi se mogla planirati zamjena ili ponovno
uspostavljanje proizvodnje.
Ekonomija i trite. Ekonomska ulaganja u kupovinu ili iznajmljivanje zemljita, maina i opreme za obradu
istog, odravanje plantae, transport repromaterijala i proizvoda, izgradnja objekata za skladitenje, nabavka
sadnog materijala, ljudski rad, merketing, osiguranje, i dohodak angaovanim lanovima porodice mogu biti
znatni u produkciji jagodastog voa. Ako se pak proizvodnja jagodastog voa planira organizovati iz kreditnih
sredstava, onda finansijski biznis plan i potencijalni budet moraju biti pripremljeni, a uslovi mikrokreditnih
organizacija dobro proueni. Ekonomsko ulaganje i potencijalni povratak uloenog, kao i zarada od proizvodnje
pojedine vrste jagodastog voa trebalo bi porediti sa drugom proizvodnjom ili djelatnosti, odnosno opcijama
ulaganja. Proizvodnja jagodastog voa, mora biti posmatrana kao biznis sa dobriom praksom i pozitivnim
finansijskim upravljanjem u svim aspektima operacija. Evidencija trokova proizvodnje mora biti sastavni dio
aktivnosti farmera u tehnologiji uzgoja jagodastog voa kako bi isti sam mogao analizirati cijenu kotanja,
odnosno odrediti proizvodnu cijenu. Nekada transport vode za navodnjavanje do plantae ili nedostatak
adekvatnog repromaterijala (piljevina etinara ili amonijum sulfat kod borovnice, na primjer) moe datu
produkciju uiniti ekonomski neopravdanom.
Tabela 1. Proraun orjentacionih trokova (u KM) podizanja plantanog

Izbor trita e diktirati ili ograniiti

zasada borovnice u sluaju trogodinje kontejnerske sadnice na povrini od
druga razmatranja koja se planiraju u
1 dunuma i sistemom za navodnjavanje kap po kap
proizvodnji jagodastog voa, kao to je
veliina plantae, izbor kultivara, razmak
sadnje, orjentacija redova, lokacija puta,
potreba parking prostora, specijalna
oprema, te objekti za skladitenje. Sistem
prodaje uberi sam (potroa berbe na
plantai) koji je generalno zastupljen u
razvijenim zemljama prilikom produkcije
jagodastog voa za potronju u svjeem
stanju generalno zahtijeva irok raspon
kultivara, jednostavan pristup javnosti
do samih plantaa, adekvatan parking
uz proizvodnu povrinu, kao i kvalitetan
kontakt sa javnou, te je isti veoma
malo zastupljen na podruju BiH (svega
jedna plantaa kronjastih voaka na
podruju BiH praktikuje ovakav pristup
tritu). Prodaja na farmi ili neposredno
uz cestu zahtjeva radnu snagu za berbu
i na licu mjesta sortiranje, te adekvatnu
ambalau, objekte za skladitenje i
prodajno mjesto. Kod ovakvog pristupa
tritu potrebno je odabrati lokaciju
neposredno u blizini frekventnih
saobraajnica, a posebno treba voditi
rauna o zdravstvenoj ispravnosti
proizvoda, s obzirom na izduvne gasove
(u BiH trenutno velika koliina svjeih
plodova jagodastog voa plasira se
upravo na ovakav nain).

51

Trite u vidu prodaje plodova jagodastog voa na veliko putem lokalnih ili nacionalnih kanala trita proizvoda
je uobiajno s obzirom da se vea koliina plodova moe plasirati u sezoni. Prodaja na veliko zahtijeva
vie radne snage za berbu, veliku koliinu jednoobrazne ambalae, dodatno pakiranje, kontinuitet i kvalitet
prilikom isporuke, kao i prostore za pakovanje ili otkupne stanice. Ovakav pristup tritu podrazumjeva uslove
proizvodnje i manipulacije proizvodom koji obezbjeuju minimalno prihvatljive standarde za pakovanje ili
preradu. Dodatno pakovanje i brokerske naknade e takoe poveati trokove prodajom na veliko. U BiH
trenutno ovakav pristup tritu imaju samo veliki otkupljivai koji posjeduju adekvatne objekte za skladitenje,
kao i vozila za distribuciju. Generalno, tradicionalna proizvodnja jagodastog voa na podruju BiH odredila
je strateku orjentaciju prema tritu, te se veina plodova maline donedavno prodavala iskljuivo za
zamrzavanje, a jagode za stono trite. Uvoenjem novih kultura jagodastog voa, osavremenjavanjem
produkcije, jaanjem sektora organizovane proizvodnje spram skladinih kapaciteta, dolo se do odreenog
preobraaja u pogledu trita. Za dalji razvoj ovog sektora sutinska preporuka u pogledu ekonomije i trita
jeste da treba smanjiti trokove proizvodnje uz istvoremeno zadravanje i ak poveanje prinosa, te orjentaciju
prema stonom tritu posebno u vansezonskom periodu.

Slike 141 i 142. Adekvatno upakovan proizvod vaan je koliko i kvalitet istog, primjer maline proizvedene u BiH

Izbor kultivara. Pravilan izbor kultivara podrazumjeva adaptaciju istog na poseban geografski region ili
mjesto sadnje. Opsena istraivanja u pogledu praenja rasta i razvitka odreenih kultivara u datom podruju
predstavljaju kljuni faktor uspjeha u pravilnom odabiru istog. Meutim, jo uvijek trite diktira izbor kultivara
na irem podruju BiH, dok u manjem stepenu posljednjih godina zbog nastalih potekoa takav zadatak,
sa manjim udjelom, ima i voarska struka. Znaaj izbora adekvatnog kultivara lei u injenici da kod jagode,
na primjer, tradicionalno najprinosiniji kultivari imaju skoro dvostruko manji prinos u odnosu na savremene
kreacije. Ipak, situacija u praksi je sasvim drugaija, odnosno proizvoai adekvatno ne odravajui nove
kultivare postaju manje zadovoljni sa istim, i tada iskljuivo potenciraju tradicionalnu produkciju pri emu
nailaze na probleme na tritu. Mnogi kultivari odreene vrste jagodastog voa pogodni su za sistem uberi
sam, ali istovremeno mogu biti totalno bezvrijedni za transport na veu ili manju udaljenost. Takoe, odreeni
kultivari neke vrste jagodastog voa izrazito su pogodni za preradu, dok drugi nakon prerade ne proizvode
prihvatljiv proizvod. Imati vie od jednog trinog izlaza u produkciji jagodastog voa poeljna je sigurnost i
obezbjeenje boljeg toka novca, to sve skupa otvara mogunost prodaje cijelokupnog prinosa. Treba znati da
u produkciji bilo koje vrste i kultivara jagodastog voa svi plodovi ne mogu biti pogodnog izgleda ili kvaliteta
za svjee trite. Samo oko 50-75% od ukupnog prinosa kod jagodastog voa moe biti pogodno za stono
trite (prodaja svjeih plodova). Uzgoj kultivara iji su preostali plodovi pogodni za neki od vidova prerade
(sok, vino i sl.) trebalo bi biti i vano ekonomsko razmatranje. Treba napomenuti da odreenim tehnolokim
rjeenjima u proizvodnji jagodastog voa, kao i odabirom odgovarajue kulture navedeni procenat moe
umnogome biti povean. Prije samog izbora kultivara odreene vrste jagodastog voa detaljno treba proitati
opis onih koji su jedni od najvanijih i to u okviru pojedinih poglavlja ovog prirunika od kojih Reprocentar
proizvodi sadni materijal. Prilikom opisa odreenih kultivara pojedinih vrsta jagodastog voa posebnu panju
potrebno je obratiti na njihovu osjetljivost spram ekonomski vanjih bolesti i tetoina.
Izbor mjesta. Vlasnitvo nad zemljitem moe biti prepreka u pravilnom izboru mjesta za budui zasad
jagodastog voa. Farmeri koji ve posjeduju vlastito zemljite mogu se ne slagati sa kupovinom novih
povrina, ak iako je njihov trenutni posjed neadekvatan ili pak manji nego to je poeljno za produkciju
jagodastog voa. Sadnja na neadekvatnim mjestima (parcele koje su po svojim osobinama na granici kvaliteta
za datu produkciju) je loa odluka, s obzirom da su potrebna ogromna ekonomska ulaganja prilikom pripreme
zemljita, ali je na istim i krai ivotni vijek plantae, te smanjena njena produktivnost. Najbolji primjer

52

jeste visokobunasta borovnica koja ima specifine zahtjeve u pogledu osobina zemljita. Kako se radi o
veoma perspektivnoj kulturi mnogi farmeri na svojim imanjima ele organizovati proizvodnju upravo ove
vrste. Meutim, neadekvatno zemljite ima za posljedicu velika finansijska ulaganja prilikom same pripreme
zemljita, zatim isto i poveane trokove odravanja, a rezultat nepotovanja ovakvog odnosa u potpunosti
su tokom cijelog ivota zakrljale biljke koje ne mogu ostvariti adekvatan prinos. U tom sluaju bolja opcija je
uzeti u razmatranje uzgoj nove kulture iz grupe jagodastog voa, uzeti par biljaka kao test da se sam farmer
uvjeri, ili odmah odustane od uzgoja navedne kulture.
Meu brojnim, karakteristike zemljita, kasni proljetni i rani jesenji mrazevi, te preduktura kljuni su kriteriji
prilikom odabira mjesta za zasnivanje budue plantae jagodastog voa.
Zemljite ili tlo je kompleks koji formira tanki omota iznad povrine zemljine kore. Kada se posmatra
odreeni seoski predio ono to se moe vidjeti jeste obilje zelenila, odnosno, zemljite i biljke koje rastu na/u
njemu. Meutim, ono to lei odmah ispod povrine, zemljita koje se kultivie uglavnom jeste prava stijena.
Stijena je, dakle, materija od koje zemljite izvorno nastaje, ali ono takoe, sadri niz drugih organizama i
struktura koji njemu daju ivot, kao to su: gljivice, gliste, bakterije i humus.
Zemljita su podijeljena u razliite tipove, uglavnom spram onoga to najvie sadre, iako, u praksi, veina
zemljita ine mjeavinu razliitih tipova istih. U osnovi, zemljite ima dvije glavne komponente: estice
zemljita ili vrsta faza, (koja sadri organsku materiju ili minerale zemljita) i prostor izmeu estica (koji
moe biti ispunjen vazduhom ili vodom).
Najei nain klasifikacije tipova zemljita je prema veliini
estica. Glinovita zemljita sadre najfinije, odnosno
estice najmanjeg prenika, koje se veu zajedno u vrstu
masu, to istim daje osobinu da mogu biti teka i ljepljiva
kada su vlana, ili nepropustljiva kada su suha. Glinovita
zemljita esto ispucaju kada se isue, odnosno izgube
vlagu, tokom ljeta. Ovakva zemljita se lako otete obradom
ili gaenjem kada su vlana, to dovodi do sabijanja njihove
mase (zemljite ini kompaktnim). Glinovita zemljita su
potencijalno plodna, ali njihova plodnost moe biti utisnuta
u vrsto vezanu strukturu. Takoe, ova zemljita imaju
tendenciju da se zagrijavaju sporo u proljee i takoe,
dreniraju sporije nego drugi tipovi.
Pjeskovita zemljita sadre najvee, odnosno najkrupnije
estice. Poto imaju velike prostore izmeu estica to znai
da se pjeskovita zemljita dobro dreniraju esto previe
Slika 143. Usljed sue ispucalo glinovito zemljite
dobro nego to odgovara voaru.
Ona se brzo zagrijavaju u proljee, ali takoe i isuuju brzo. Pjeskovita
zemljita su esto siromana u hranjivima, koja usljed jakih padavina
mogu lako biti isprana iz zone korijena, te na istim voka esto gladuje.
Takoe, ovakva zemljita imaju tendenciju da budu kiselija i siromana u
pogledu sadraja organske materije.
Postoje takoe kombinacije tipova zemljita, od kojih su najvanija
ilovasta zemljita. Ona predstavljaju mjeavinu razliitih tipova
zemljita i obuhvataju doziran sadraj gline, mulja i pijeska. Ilovasta
zemljita esto imaju relativno visok sadraj organske materije, posebno
na mjestima gdje su ista obraivana tokom godina. Ilovasta zemljita
imaju tendenciju da budu idealna za uzgoj voaka, s obzirom da su ona
plodna i izbjegavaju krajnosti (ekstreme) drenae koje se nalaze kod
glinovitih i pjeskovitih zemljita.
Tresetita ili tresetna zemljita (treseti) se uglavnom sastoje
od raspadnute organske materije. Kao takva, ona zadravaju vlagu,
veinom su veoma dobra i generalno su izrazito plodna.

Slika 144. Ilovasto zemljite, u

narodu poznato kao ilovaa

Odreivanje (identifikacija) tipa zemljita. Paljivim osmatranjem zemljita farmer moe vizuelno
odrediti njegov sastav, te na prvom mjestu uoiti prisustvo krupnijih frakcija, odnosno kamenja ili ljunka,
zatim tamne slojeve treseta ili organske materije, te u konanici svijetlije zone, odnosno laganu pjeskovitu

53

teksturu. Ukoliko se pak zemljite malo otkopa dobit e se jasnija slika, odnosno
farmer e dalje otkriti njegove karakteristike. Prema tome, ukoliko se prilikom
kopanja primjeti teka grumenasta tekstura, moe se dakle, ukazati sumnja
da se radi o glinovitom zemljitu na tom dijelu parcele. Kopanjem dublje
obezbjedit e dodatni dokazi, te to se vea dubina zemljita otkrije, tim bolje.
Kopanjem dubljih slojeva zemljita farmer e dobiti jasniju sliku o tome od ega
se ono dominantno sastoji, te se isto moe svrstati u odreeni tip, kao i utvrditi
njegovu dubinu, odnosno da li je ista adekvatna za razvoj korijena odabrane
voke koju on eli uzgajati. Jedan od najlakih naina identifikacije prisustva
gline u zemljitu, koji je istovremeno i praktian za samog farmera, jeste
pokuaj oblikovanja uzorka zemljita u lopticu ili valjak na dlanu ruke. Kod ovog
praktinog testa uzme se mali grumen vlanog zemljita (uzorak), zatim se isti
stiskom ruke oblikuje na dlanu da se formira loptica ili neki drugi oblik, obino
valjkaste forme. Ukoliko uzorak zemljita pri ovom testiranju stvara odreeni
Slika 145. Praktian nain
stepen otpora da formira loptu, a pri tome se na dlanu ruke osjea grubost
dreivanja tipa zemljita
usljed prisustva ljunka, onda se za takvo zemljite moe rei da je pjeskovito.
Ukoliko se pak od datog komadia zemljita lako formira vrsta loptica, onda je to znak da to zemljite ima
visok sadraj gline. Da bi se ova tvrdnja potvrdila mogue je izvriti dodatni test, koji je vrlo praktian, a on
podrazumjeva ostavljanje otisaka prstiju na oblikovanoj formi. Ukoliko se isti jasno formiraju, farmer ima
jo jedan dokaz da njegovo zemljite ima visok sadraj gline. Ako je pak rezultat prvog testa neto izmeu
prethodna dva sluaja, onda je vjerovatno da testirano zemljite pripada ilovastom tipu.

Slika 146. Praktian nain odreivanja tipa zemljita: a) pijesak; b) i c) umjereno pjeskovito zemljite, d)
srednje pjeskovito, e - umjereno pjeskovito, f) glinovito

pH zemljita je vrijednost kojom se izraava stepen kiselosti ili alkalnosti (bazinosti) istog. U sluaju
bosanskohercegovakih zemljita, ova vrijednost moe varirati od pH 3,5, to je ekstremno kiselo, do pH 8, ili
ekstremno alkalno. Za zemljite koje ima pH vrijednost 7 kae se da je neutralno. Za veinu vrsta jagodastog
voa pH vrijednost blizu i malo ispod neutralnog (od 6,0-6,5) je idealna, to ukazuje da istim za uzgoj
pogoduje slabo kiselo zemljite. Meutim, postoji nekoliko vrsta jagodastog voa kojima pogoduje ekstremno
kiselo zemljite (pH 4,5), ali i nekolicina koja je adaptirana podjednako na kisele i bazne uslove zemljita.
Kljuna uloga pH vrijednosti zemljita se ogleda u pristupanosti odreenih hranjiva za biljku, bilo da se radi
o niskim ili prekomjerno visokim nivoima. Farmer ima mogunost da odreenim agrotehnikim mjerama utie
na pH vrijednost zemljita, te iste koristi prilikom njegove pripreme za sadnju.

54

pH SKALA ZA ZEMLJITA
kiselina
baterija

sok od
limuna

KISELO

cola

sok od
narande

kafa

raspon u kojem uspjevaju

razliite vrste voa

kukuruz

destilovana
morska voda
voda

antacid

amonijak

izbjeljiva

NaOH

BAZNO

NEUTRALNO

borovnica i brusnica
sibirska borovnica
borovnica i brusnica

pH nivoi tolerancije za
razliite vrste voa

aronija
kupina
jabuasto i kotiavo voe, jagoda, malina, ribizle, ogrozdi

Analiza zemljita (pedoloka analiza zemljita) je struni metod odreivanja sastava zemljita, odnosno
njegovih fizikih i hemijskih osobina. Najvaniji faktori za analizu zemljita su pH vrijednost i koliina makro
hranjiva koja je biljkama na raspolaganju unutar istog. Nitrogen (azot, duik, simbol N), kalijum (K) i fosfor
(P) ili makroelementi predstavljaju tri najvanija hranjiva za biljku. Sadraj istih u zemljitu se odreuje
njegovom hemijskom analizom. Adekvatna analiza zemljita, pored navedenih hranjiva, treba odrediti i
strukturu zemljita, sadraj organske materije, te dati preporuke za poboljanje bilo kojeg nedostatka koji
se utvrdi. Postoji mnogo strunih ili nauno-istraivakih institucija koje pruaju ovakav vid usluge. Posebno
vano je na ispravan nain uzeti uzorak zemljita, te isti adekvatno dopremiti do laboratorije.

Crte 2. Pravilna tehnika uzimanja uzoraka zemljita za pedoloku analizu

Drenaa odvodnja, oticanje vode na parceli putem. Postizanje dobre drenae na odreenom
zemljitu je, opet, pitanje izbjegavanja krajnosti kod odreenih tipova istog. Pjeskovita zemljita mogu biti
veoma drenirana, do te mjere da e biljke jagodastog voa esto biti uskraene za vodu. S druge strane,
glinovita zemljita mogu dovesti do preplavljenih uslova u zemljitu, to moe biti veoma tetno ili ak fatalno
za biljke jagodastog voa. Zemljite sa dobrom unutranjom drenaom vano je za optimalnu produkciju
jagodastog voa. Veina vrsta jagodastog voa je osjetljiva na viak vlage u zemljitu, odnosno uslove koji
podrazumjevaju produenu izloenost korjenja zemljitu koje je saturirano (zasieno) vodom. Zemljita sa
umjerenim kapacitetom za zadravanje vode i dobrom unutranjom drenaom su idealna za veinu situacija.
Kapacitet zadravanja vode pojedinog zemljita takoe, je vaan u ocjeni nadopune naknadnog navodnjavanja.
Dostupnost, kvantitet i kvalitet lokalnog izvora vode uvijek se mora uzeti u obzir gdje se predvia dopunsko
navodnjavanje.

55

GLINA

- zadrava vie vode

- sporo apsorbuje vodu
- sporo oslobaa vodu

PIJESAK

- ekstremno propusna
- omoguava brzo oticanje vode

ILOVAA

- dobro proputa vodu

- adekvatno zadrava vodu
- optimalan tip zemljita

Slika 147. Drenaa zemljita prema tipu istog

Pod predkulturom se podrazumjeva usjev koji je rastao na odabranom mjestu prije sadnje odabrane kulture
(u ovom sluaju neka vrsta jagodastog voa). Prilikom razmatranja predhodnog koritenja zemljita za
proizvodnju (historija plodoreda smjena kultura u vremenu i prostoru), ocjena istog kao i kasnija priprema
moe predstavljati razliite probleme od onih u situaciji nove sadnje, odnosno zasnivanja plantaa na do
tada nekoritenom zemljitu. Dakle, uspjeh u produkciji jagodastog voa umnogome zavisi od prethodnog
stanja zemljita, da li je koriteno i za ta, ili nije. Na primjer, veina vrsta jagodastog voa izrazito je
osjetljiva na opasnu gljivicu (Verticillium spp.) pronaenu u monogim zemljitima koja izaziva venenje biljaka
jagodastog voa. U situacijama ponovne sadnje, ove vrste jagodastog voa ne bi trebale biti posaene na
mjestu gdje su kulture osjetljive na ovu gljivicu uzgajane tokom protekle tri godine, to su npr.: paradajz,
paprika, patlidan, krompir, jagoda i malina. U neobraenom zemljitu odreene vrste korova takoe, mogu
predstavljati domaina za datu gljivicu.
Parcele na kojima se ranije uzgajala jagoda mogu imati visoke populacije zemljine gljivice Phytophthora
fragaria, koja izaziva trule korjena jagodastog voa, to se manifestuje crvenilom vaskularnih tkiva na
korijenu i suenjem nadzemnog sistema, dok polja posaena sa ostalim vrstama voa mogu posluiti kao
sklonite drugim Phytophthora vrstama. Poseban problem moe predstavljati ponovna sadnja ili naknadna
sadnja biljaka maline na parcelama gdje je ista stradala usljed bolesti poznatoj kao trule korijena.
Jagodasto voe ne bi trebalo saditi niti odmah nakon panjaka, ledine, kako ove biljke nebi pretrpjele snanu
tetu korijena izazvanu od strane visokih populacija bijelih larvi (velika, mesnata, C-oblika larva od majskog
gundelja i drugih insekata) koje se hrane korjenjem, ukoliko se prethodno ne izvri aplikacija zemljinih
insekticida ili sjetva adekvatne predkulture. Pored potencijalnih problema sa visokim populacijama bijelog,
mesnatog crva, neobraivane ledine, mogu predstavljati ozbiljne probleme koji se manifestuju u pojavi
intenzivnog korova, posebno u plantaama jagode i maline gdje je primjena herbicida nakon sadnje oteana.
Takva mjesta treba tretirati sa sisteminim herbicidima, i to prije same sadnje.
Maline su posebno osjetljive na bolest koja se manifestuje gukama na korijenu uzrokovanu od strane bakterije
Agrobacterium tumefaciens. Mjesta na kojima je prethodno bila uoena ova bolest bolja su za uzgoj drugih,
manje osjetljivih vrsta, kao to su jagoda, borovnica ili neke vrste povra. U sluaju problema sa ovom
boleu treba napomenuti da fumigacija zemljita nije efikasna.
Najraireniji i najopasniji patogeni koje treba uzeti u razmatranje prije sadnje jagodastog voa su nematode
(mikroskopski crvi koji parazitiraju korjenje biljaka). Nematode se hrane na korijenu mnogih vrsta biljaka
ukljuujui jagodaste i kronjaste voke, te korove kao predkulture. Sva mjesta koja se izaberu za zasnivanje
zasada jagodastog voa trebala bi biti provjerena na prisutvo ovih patogena 1 do 2 godine prije sadnje,
a kada se suzbijanje istih moe i najlake izvriti (treba napomenuti da u sluaju produkcije jagodastog
voa na podruju BiH ovakva praksa je slabo ili nikako zastupljena). Ukoliko se na datoj parceli pronau
visoke populacije nematoda, specijalni plodored (sjetva usjeva koji negativno djeluju na nematode i time ih
iskorjenjuju sa datog prostora) ili fumigacija zemljita obavezno se zahtjevaju za unitavanje istih. Nematode
mogu biti u dovoljno visokim nivoima posebno na pjeskovitim zemljitima nakon to je bio uzgajan neki od
usjeva poput duhana.
Sadnja u podrujima gdje je predkultura bio neki od poljskih usjeva, kao to je kukuruz, uzgajan prvenstveno
za animalnu ishranu ili za zrno, i soja, ima prednost u pogledu zadravanja plodnosti i kontrole korova, ali u
ovom sluaju treba voditi rauna o moguim reziduima herbicida koji mogu ozbiljno otetiti novoposaene
biljke jagodastog voa. Biljke proizvedene kulturom tkiva, kao i kontejnerske sadnice, posebno su osjetljive
na bilo koji zaostatak herbicida u zemljitu.
Specifine bolesti i tetni insekti mogu biti prisutni u nivoima koji su podnoljivi i kod pravilno posaenih i
razvijenih biljaka (odrasle biljke), ali mogu jako ograniiti rast mladih biljaka jagodastog voa (razlog tehnologija
uzgoja), o emu se mora posebno voditi rauna prilikom izbora mjesta za sadnju i ocjene predkulture. Takoe,
u nekim sluajevima zemljite moe biti pretjerano kompaktno, ili nekada i velike koliine soli mogu biti

56

akumulirane od prethodnih praksi ubrenja i navodnjavanja. Jednostavno, prije same sadnje sve prethodno
navedene faktore treba uzeti u razmatranje, te iste evidentirati, kako bi se kasnije prilikom pojave bilo kakvog
oblika propadanja biljaka mogla postaviti ispravna dijagnoza.

Slike 148 i 149. Predkultura ne samo da odreuje pogodnost zemljita za uzgoj jagodastog voa, ve velikim
dijelom ima uticaj na praktine korake u pripremi zemljita

Sitnozrni usjevi kao to su zob, ra, i penica predstavljaju dobar izbor za godinu ili dvije prije sadnje, s
obzirom da oni poveavaju sadraj organske materije u zemljitu dok podravaju mali broj tetoina koje
napadaju biljke jagodastog voa. Silani i kukuruz eerac, zbog herbicida koji se koriste u proizvodnji,
mogu pruiti mogunost za kontrolu problema korova u polju, ali herbicid moe biti koban po novoposaene
biljke jagodastog voa. Leguminoze, grahorice (grah, graak, lucerka i dr.), su veoma dobre predkulture za
sve vrste jagodastog voa. Heljda se posebno istie kao dobra predkultura s obzirom da ima sposobnost
iskorjenjavanja veine korova i, u odreenoj mjeri, gljivica koje izazivaju trule korijena biljaka jagodastog
voa.
Mrazita. Vrste jagodastog voa koje dominiraju u uzgoju na odreenim podrujima Bosne i Hercegovine
su generalno izdrljive na mrazeve. To znai da ove biljke nee biti oteene od strane temperatura koje
se normalno javljaju na tim podrujima. Kasni proljetni mrazevi su oni koji mnogo ee mogu da izazovu
probleme, i to u periodu od poetka cvjetanja do zametanja plodova. Vjerovatnoa da e odreeno podruje
biti izloeno kasnim proljetnim mrazevima je pod uticajem regionalnih i mikrolokalnih faktora. U unutranjim
dijelovima nae zemlje u veini sluajeva mogu se pojaviti jaa mrazita, tokom aprila, kada neke vrste
jagodastog voa cvjetaju. Lokalni uslovi su ti koji e odrediti da li e se mrazevi koji nanose tetu pojaviti
na odreenom mjestu. Tako na primjer, vrlo esto najzaklonjenija mjesta su sklona najjaim mrazevima, s
obzirom da imaju lou crikulaciju vazduha. Parcele koje se nalaze u podnoju dolina na prvi pogled mogu se
initi idealnim za uzgoj kronjastih voaka, sve dok se kasni proljetni mrazevi ne uzmu u obzir.
Mrazni depovi ili mrazita za farmera, proizvoaa jagodastog voa, mogu se initi veoma udnom pojavom
sve dok se oni ne shvate na ispravan nain. Mrazita su podruja niske nadmorske visine koja su daleko vie
sklona pojavi mraza ili izmrzavanju nego padine doline iznad njih. Ova pojava se dogodi zato to je hladan
zrak gust, zbijen, i sputa se prema podnoju, zamjenjujui topli vazduh, koji tei da se uzdie. S obzirom
da hladan zrak plovi (sputa se) niz padine i akumulira u niim podrujima, mjesta vie nadmorske visine od
okolnog terena trebala bi se uzeti u obzir za sadnju biljaka jagodastog voa.
Dostupnost vode za navodnjavanje. Jagodaste vrste voaka imaju relativno plitak korijenov sistem i,
zbog toga su osjetljive na stres usljed nedostatka vlanosti, ak i tokom kratkotrajnog sunog perioda.
Slike 150, 151 i 152. Instaliranje sistema kap po kap

57

Pored toga, vrste iz grupe jagodastog voa ne podnose mnogobrojne i nagle promjene sadraja vode u
zemljitu. Iz ovog razloga, ali i niza ostalih prednosti, mjesta sa obilnom zalihom vode daleko su pogodnija
za produkciju jagodastog voa, u odnosu na ista koja nemaju tu mogunost, posebno kada se razmatra
vrijednost uzgajane vrste i potencijal dohotka koji se izgubi usljed stresa od vlage. U podrujima sklonim
kasnim proljetnim mrazevima (takva mjesta po mogunosti treba izbjegavati) instaliraju se sistemi za kienje
pomou kojih se voda koristi kao zatita cvjetova od mraza.
Orjentacija redova u plantai. Najee preporuke koje se daju za orjentaciju redova, i u zasadima
jagodastog voa, su one da iste treba postaviti u pravcu sjeverjug, ili podesiti redove spram pretenih,
dominantnih, vjetrova. U praksi, meutim, ove dvije preporuke esto se sukobljavaju jedna sa drugom.
Redovi u pravcu sjeverjug zadravaju sunevu svjetlost ravnomjernije, nego oni usmjereni u pravcu istokzapad, stoga su oegotine od sunca manje problematine, a plodovi sazrijevaju ravnomjernije. Redovi koji su
okrenuti uz vjetar e se suiti bre nego oni koji blokiraju, isti, te e se poboljati vazduna drenaa i umanjiti
mogunost pojave bolesti. Ukoliko se redovi orjentiu suprotno kretanju dominantnih vjetrova, isti mogu
dovesti do lomljenja biljaka obzirom da su one postavljene njemu kao prepreka. Iako se preferira postavljanje
redova u pravcu sjever-jug, najbolja njihova orijentacija za svako mjesto e se razlikovati u zavisnosti od
date situacije. Tako na primjer, proizvoa iji se zasad nalazi na uzdignutom vjetrovitom mjestu gdje su
dominantni vjetrovi sa zapada moe usmjeriti redove u pravcu istok-zapad, dok drugi farmer sa plantaom na
zatienom mjestu i slabijim vjetrom moe preferirati pravac redova sjever-jug. Postoje i drugi aspekti koje
treba uzeti u obzir prilikom orijentacije redova, kao to su nagib i potencijal zemljita za eroziju, koji nadilaze
druga razmatranja. Tako u sluaju nagnutih terena redove bi trebalo orijentisati kontra nagibu, ili pak po
izohipsama, bez obzira na pravac dominantnih vjetrova.
Dakle, topografski elementi kao to je stepen nagiba, potencijalna vlanost, niski mrazni dep, i eroziona
podruja sve su faktori koji se moraju uzeti u obzir prilikom planiranja plantae jagodastog voa. Kako je
prethodno navedeno nagib moe diktirati koriteni metod u postavljanju redova biljaka, i da li e redovi biti
prava linija ili se sadnja mora obaviti po konturama terena. Dodatna razmatranja kao to je mogunost za
tetu od divljih ivotinja, infrastrukturna dostupnost, okruenje takoe, bi trebalo ocijeniti prije nego se bilo
koja investicija u plantau jagodastog voa poduzme.
Oblici organizovanja proizvodnje jagodastog voa
Proizvodnja, i jagodastog, voa u zavisnosti od postavljenih kriterija i mogunosti proizvoaa, te osobina date
lokacije, ciljanog trita i niza dodatnih faktora moe biti organizovana kroz razliite koncepte. Sam farmer,
prije sadnje, mora donijeti odluku koji od datih koncepata je najrelevantniji obzirom na prethodno navedene
parametre, posebno jer e od pravilnog izbora pristupa dobrim dijelom zavisiti i uspjenost proizvodnje.
Na primjer, ukoliko farmer jagodasto voe eli proizvoditi po organskim principima, ali za isto ne postoji
adekvatno trite na datoj lokaciji, uspjenost produkcije je upitna.
Osnovna tenja uspjenog komercijalnog uzgoja svih vrsta voaka jeste ostvariti maksimalan prinos po
jedinici povrine, uz postizanje najveeg mogueg kvaliteta proizvoda, a istovremeno sa minimalnim rizikom
opasnosti po zdravlje potroaa, te naruavanje prirodnosti i stabilnosti okoline. U pravcu tenje ka potpunoj
realizaciji ovog pravca, proizvodnja, i jagodastog, voa moe biti organizovana kroz tri osnovna koncepta, i
to kao:
konvencionalna,
integralna i
organska.
Posmatrana iz ugla konvencionalnog pristupa, a s obzirom na uee ovjeka (rad i znanje), tehnologija
uzgoja, i jagodastih vrsta voaka, moe se podijeliti na:
Ekstenzivnu osnovna karakteristika ovog, poetnog nivoa konvencionalne proizvodnje je obino
nikakav nivo provedbe agro- (ubrenje, zatita, i dr.) i pomotehnikih mjera (rezidba, odgajanje prirasta),
to rezultira u veoma niskom prinosu i kvalitetu ploda, ali veoma visokom stepenu bioloke ispravnosti
proizvoda i ouvanja ivotne okoline. Takoe, robno, ista je apsolutno neodriva. U primjeru maline ovaj
pristup podrazumjeva uzgoj iste bez adekvatnog naslona, biljke slobodno rastu u formi pojedinanih
grmova, bez prorjeivanja izdanaka, zatite i ubrenja, te navodnjavanja. U sluaju proizvodnje jagode
ovaj koncept podrazumjeva uzgoj iste na zemljitu bez formiranje gredice, sistema za navodnjavanje i
folije;
Poluintenzivnu - ovaj stepen konvencionalne proizvodnje jagodastog voa odlikuje se primjenom samo
nekih agro- i pomotehnikih tretmana, te dominantno podrazumjeva karakteristike prethodnog nivoa. U

58

primjeru maline isti podrazumjeva uzgoj u sistemu grmova, bez adekvatnog naslona, provoenje rezidbe
samo u proljee, obradu i ubrenje na slijepo, i jo uvijek bez sistema za navodnjavanje;
Intenzivnu - ovaj nivo konvencionalne proizvodnje jagodastog voa odlikuje se primjenom svih neophodnih
agro- i pomotehnikih mjera, (adekvatna obrada zemljita, ubrenje, navodnjavanje, zatita, redovna
rezidba). Naravno, tek je ovaj oblik odriva robna proizvodnja - ekonomski isplativa, gdje se ostvaruju
maksimalni prinosi, kao i kvalitet ploda, osim u, naravno, adekvatnoj biolokoj ispravnosti prema potroau,
te odrivosti ivotne okoline. U primjeru maline to podrazumjeva uzgoj iste u sistemu vertikalnog palira,
sa ljetnom i zimskom rezidbom, putanjem jednogodinjih izdanaka tokom zime, redovnom obradom
zemljita, ubrenjem, zatitom i navodnjavanjem, a kod jagode uzgoj iste na gredici u jedno ili dvoredu
sa zastiranjem zemljita folijom i sistemom za navodnjavanje tipa kap po kap (obavezno dva akvatraks
crijeva na gredici);
Superintenzivnu - ovaj posljednji nivo konvencionalne proizvodnje jagodastog voa pored potpune i
intenzivne primjene agro- i pomotehnikih mjera karakterie i praktikovanje nekih specifinih aktivnosti,
kao npr.: uzgoj maline u visokim tunelima, ili plastenicima i staklenicima, proizvodnju jagode na razliitim
tipovima supstrata u zatienim prostorima itd. I ovdje su dominante karakteristike koje su vaile za
prethodni nivo.

Slike 153, 154 i 155. Ekstenzivna, poluintenzivna i intenzivna proizvodnja jagode (s lijeva na desno)

Integralna proizvodnja jagodastog voa. Integralna proizvodnja, i jagodastog, voa (IPV) u osnovi je
ekoloki usmjeren postupak, gdje je primjena hemijskih sredstava svedena na najmanju moguu mjeru, tako
da se unite tetoine ili suzbiju bolesti biljaka, a u isto vrijeme ne narui ovjekova okolina, i na kraju, u
to veoj mjeri sauva zdravlje potroaa. Obzirom da je u pogledu agro- i pomotehnikih mjera apsolutno
intenzivna ista ostvaruje realizaciju maksimalnog prinosa po jedinici povrine, a zbog svoje sveobuhvatnosti
u pogledu primjene zatitnih sredstava, prua i visok stepen zatite ivotne okoline i zdravlja potroaa.
Apsolutno je, u takvom pristupu, ista ekonomski najisplativija, s obzirom da, za razliku od konvencionalnog,
ovaj koncept zagovara daleko manju, prognozno-plansku i dozvoljenu primjenu svih oblika i vrsta pesticida.
Odlike ovog sistema su optimalni prinosi po jedinici povrine, uz visok stepen kvaliteta i bioloku ispravnost
konanog proizvoda, te minimalno mogue rizike od zagaenja, odnosno ugroavanja stabilnosti ivotne
sredine.
Za razliku od organske poljoprivrede, IP ne trai eliminaciju koritenja poljoprivrednih hemikalija, ve prilino
smanjenje, (ili ak iskljuenje u nekim sluajevima), proizvodnih inputa sa visokim uticajem na okolinu, kao
to je irok spektar pesticida i ubriva, te preferira primjenu korisnih, sigurnih alternativa.

U okviru integralne proizvodnje, i jagodastog, voa, poseban akcenat je dat na:

kompletan prilaz sistemu koji obuhvata cjelokupnu farmu kao baznu jedinicu,
centralnu ulogu agro-ekosistema,
balansiranom ciklusu ishrane, i
na blagostanju svih vrsta u animalnoj poljoprivredi.

Ouvanje i poboljanje plodnosti zemljita, diverziteta okoline i uzimanje u obzir etikog i socijalnog kriterija
esencijalne su komponente integralne proizvodnje.
Bioloke, tehnike i hemijske metode su paljivo balansirane, i one se uzimaju u iznosu zatite okoline,
profitabilnosti i socijalnih zahtjeva.
Prema tome, integralna proizvodnja, i u voarstvu, je ekoloki usmjeren postupak, kome je cilj u prvom planu
ouvanje i zatita ivotne sredine, uz produkciju plodova sa visokim stepenom zdravstvene sigurnosti, i isti
e za Bosnu i Hercegovinu biti obaveza u narednim godinama ukoliko se plodovi jagodastog voa ele izvoziti

59

na trite zemalja lanica EU. Ovaj koncept u irem smislu, predstavlja stepenicu daljeg razvoja integralne
zatite biljaka, u okviru kojeg je data prednost prirodnim izvorima i regulatorima suzbijanja patogena,
tetoina i korovskih vrsta. U pogledu agro- i pomotehnikih mjera ovaj koncept voarstva podrazumjeva
intenzivnu proizvodnju, s tim da se aplikacija hemijskih sredstava ne provodi totalno, ve preventivno, i
na bazi prognozne slube. Ishrana, odnosno gnojidba voaka, kao neophodna agrotehnika mjera u ovom
sistemu organizovanja proizvodnje jagodastog voa, mora biti prilagoena odreenoj vrsti, uz to manje
naruavanje prirodne osobenosti podruja uzgoja. Integralna proizvodnja voa podrazumjeva ubrenje na
osnovu kontrole plodnosti zemljita, izbor vrsta voaka i kultivara koji su tolerantni ili otporni na vanije
patogene i tetoine, izbor kvalitetnog sadnog materijala, bioloke i mehanike mjere suzbijanja i upotrebu
pesticida sa zelene i ute liste, potivanje principa berbe, uskladitenja i uvanja plodova. Sve ovo ima za
posljedicu racionalnija ulaganja, koja su umnogome smanjena u odnosu na sve ostale koncepte, s obzirom da
se nita ne radi na slijepo, te da je uinak maksimalan, a istovremeno proizvodi iz ovakvog sistema posjeduju
certifikat, odnosno markicu (oznaku) po kojoj su prepoznatljivi i ostvaruju veu cijenu na tritu, to ovaj
koncept ini ekonomski najopravdanijim.
Integralna proizvodnja podrazumjeva sistem takvog organizacionog oblika u kojem se cijelo imanje ukljuuje
kao elementarna jedinica, integralno sveobuhvatno. Ovo iziskuje brinu njegu zemljita, odravanje
i poveavanje njegove plodnosti, jaanje otpornosti stabala prema tetoinama i bolestima, te koritenje
prirodnih ograniavajuih faktora za bolesti i tetoine. Primjena sredstava za zatitu biljaka se ograniava na
to je mogue manju upotrebu. Pri tome se u prvom redu koriste preparati koji, najmanje mogue optereuju
zemljite, vodu i vazduh. Hemijski regulatori rasta se ne smiju koristiti za upravljanje rastom, poboljanje
boje, odnosno sjaja ploda.
Integralni koncept u voarstvu predstavlja proizvodnju koja potuje sredinu, a ujedno je ekonomski izvodljiva,
osigurava odrivu produkciju bioloki potpuno opravdanih plodova visokog kvaliteta, sa minimalnim ostacima
pesticida unutar istih (rezidui), promovie i odrava bioloki diverzitet, daje prednosti upotrebi prirodnim
mehanizmima regulacije kada je u pitanju zatita od bolesti i tetoina, obogauje i titi dugoronu plodnost
zemljita, te minimizira zagaenje vode, vazduha i zemljita.
Organska proizvodnja jagodastog voa
Osnovna odlika organske produkcije voa jeste potpuna zabrana upotrebe hemijskih zatitnih sredstava,
tako da je samo dozvoljena primjena specifinih biolokih preparata. Ovaj pristup, u pogledu prirodnosti,
najsliniji je ekstenzivnom obliku proizvodnje iz konvencionalnog koncepta, te podrazumjeva produkciju
bioloki najsigurnijeg proizvoda i apsolutno minimalno zagaenje ivotne okoline, uz ogromna ogranienja
u pogledu ostvarivanja maksimalnog prinosa, potpune intenzivnosti agro- i pomotehnikih mjera, uzgoja
odreenih kultivara, te ekonomske opravdanosti iste. Ovakav oblik produkcije voa bez veih ekonomskih
posljedica uglavnom organizuju ekonomski razvijenije zemlje, dok one nieg stepena razvoja implementiraju
mogunost primjene ovog pravca samo na prirodne populacije razliitih vrsta voaka (umske maline, kupine,
borovnice i dr.).
Organski produkcija trenutno ima najbre rastui segment trita u prodaji poljoprivrednih proizvoda. Ukoliko
se eli jagodasto voe proizvoditi u organskom konceptu, mnogi faktori trebaju biti uzeti u razmatranje daleko
prije sadnje. Inicijalna ulaganja u organsku proizvodnju su izrazito visoka, kako zbog trokova certifikacije i
monitoringa, tako i usljed poveanog utroka vremena i rada za odravanje plantaa jagodastog voa. Meutim,
povrat sredstava je u prosjeku 10 do 20% vei po jedinici mase za organski nego konvencionalno proizveden
proizvod, samo pod uslovom da trite za takav proizvod moe biti identifikovano. U organizovanim sistemima
drutva Ministarstvo poljoprivrede regulie termin organski. Prema tome, da bi se postalo certificirani
organski proizvoa, i jagodastog voa, moraju se ispotovati i slijediti prakse proizvodnje i rukovanja sadrane
u nacionalnim organskim standardima, te certificirati od strane akreditovane agencije za certificiranje koja
ima dozvolu od datog Ministarstva. Na primjer, u Americi uzgajivai iji godinji bruto prihod od organskih
proizvoda je 5.000 dolara ili manje mogu biti izuzeti od certificiranja. U ovom sluaju dati farmer mora nastaviti
koristiti prakse proizvodnje i rukovanja u skladu sa vaeim standardom, te primjeniti neka ogranienja u
vezi sa oznaavanjem i kombinacijom sa drugim organskim proizvodima. Certificiranoj organskoj proizvodnji
tipino prethodi trogodinja tranzicijska faza tokom koje se zabranjeni materijali ne mogu korisititi. Ukoliko
zabranjeni materijali nisu bili primjenjivani na datoj povrini, prelazna faza moe biti manja od tri godine.
Svaki proizvoa jagodastog voa prije poinjanja sa organskom produkcijom trebao bi razmotriti sljedea
pitanja: da li trite za organske plodove jagodastog voa egzistira u njegovom podruju?, postoje li dostupni
adekvatni resursi i materijali za proizvodnju organskih plodova, posebno u oblasti upravljanja bolestima i
tetoinama, te segmentu ishrane biljaka - ubrenje?, da li je proizvoa spreman posvetiti vie vremena za
praenje tetnika?, da li je farmer spreman posvetiti vie vremena za upravljanje plodnou zemljita?, da li

60

je isti spreman posvetiti vie vremena za voenje evidencije? Ako su odgovori da na sve iznad, organska
proizvodnja moe biti za tog proizvoaa. Organski, odrivi, i konvencionalni proizvoai jagodastog voa
koriste mnoge zajednike prakse upravljanja, odnosno odravanja plantaa. Meutim, za organske uzgajivae
neke prakse menadmenta se mogu razlikovati u slijeenju zahtjeva nove proizvodnje i rukovanja sadranih
u vaeim standardima za istu. Takoe, vanost uzgojne kontrole se naglaava u organskoj proizvodnji, te
odravanje zemljita zahtjeva vie planiranja u poreenju sa konvencionalnom proizvodnjom. Uzgajivai koji
poinju tranziciju iz neorganske u organsku produkciju mogu uzeti u obzir pretranzicijsku fazu, ako je pritisak
tetnika visok za dato mjesto u okviru plantae. Pretranzicijska faza je neto izmeu organske i neorganske
proizvodnje. Tokom ove faze, konvencionalni pesticidi se koriste zajedno sa organskim za smanjenje pritiska
bolesti. im je pritisak tetnika smanjen, iskljuivo se koriste organske mjere upravljanja istim. Uzgajivai
mogu prodavati jagodasto voe iz prirodnih populacija kao organsko, pod pretpostavkom da zabranjeni
proizvodi nisu bili primjenjivani na datoj povrini tri godine prije berbe. Takoe, plodove jagodastog voa
iz prirodnih populacija treba brati tako da se ne narui prirodno okruenje, okolina, ambijent, te omoguiti
da biljke rastu i proizvode u narednim godinama. Prilikom sakupljanja plodova jagodastog voa iz prirodnih
populacija potrebno je uzeti u obzir lokalne i dravne propise koji razmatraju sakupljanje plodova sa prostora
koji nisu u privatnom vlasnitvu.
Uzgoj jagodastog voa u vrtu
Sve je vei broj zaljubljenika prema vlastitom uzgoju
vrsta iz grupe jagodastog voa, ali koji ne posjeduju
adekvatne zemljine povrine ili pak zbog nekih
drugih razloga nisu u mogunosti zasnovati obimniju
komercijalnu plantau. Njihova elja je spram
mogunosti, odnosno uzgoj par biljaka unutar okunice,
oko vikendice, ili u vrtu. Upravo zbog toga Reprocentar
jagodastog voa H&H Fruit ima jednu od posebnih odlika,
a to je ponuda sadnog materijala jagodastog voa za
male povrine, odnosno okunice ili vrtove.
Uzgojem jagodastog voa unutar okunica ili u vrtovima
pored svjeih plodova izrazite hranjive vrijednosti koje za
sebe hobi voar moe obezbjediti tokom cijele sezone, on
ima mogunost i dodatnog efekta, a to je dekorativnost.
Tako na primjer, visokobunasta borovnica uzgajana
u vrtu u proljee nudi prelijep doivljaj tamno zelene
boje svojih listova u kombinaciji sa bijelim zvonastim
cvjetovima, tokom sezone plavu boju svojih plodova,
a u jesen purpurnu boju svojih listova kao jednog od
simbola njenosti jeseni. Visokobunasta borovnica,
krupnoplodna brusnica, maline, kupine i njihovi hibridi,
ribizle i ogrozdi, aronija, vierodna jagoda i ostale kulture
jagodastog voa od kojih Reprocentar proizvodi sadni
materijal predstavljaju vrste voa koje je mogue uzgajati
unutar vrta ili okunice. Veliki broj razliitih vrsta iz palete
sadnog materijala omoguava da tokom cjelokupne
sezone vegetacije vrt odie svjeim plodovima, kao i
razliitim nijansama u pogledu boja, habitusa i ostalih
dekorativnih osobina gajene biljke.
Zato uzgajati jagodasto voe u vrtu? Postoji jako
puno razloga zbog ega je vrijedno uzgajati razliite vrste
voaka za vlastite potrebe. Sveina, okus, adekvatno
zdravstveno stanje, mogunost izbora, sve su dijelovi Slika 156, 157 i 158. Neki od naina
odgovora na prethodno postavljeno pitanje. Takoe,
uzgoja jagodastog voa u vrtu
danas postoji ogromna doza zabrinutosti industrijalizacijom komercijalne produkcije hrane i osjeajem da se
eli znati vie o tome odakle voe koje se konzumira dolazi, kako se uzgaja, te ta je sve uraeno s njim dok
je dolo do krajnjeg potroaa. injenica je da mnogi tek danas ponovo otkrivaju toliko jednostavnu istinu da
nije samo okusno, ve i iznimno zadovoljavajue jesti plodove voaka koje se u vlastitoj bati uzgoje.
Savreno zrelo, savreno svjee. Plodovi svih vrsta voaka tokom perioda sazrijevanja u jednom
momentu dostignu vrhunac svog okusa, odnosno trenutak kada su oni najoptimalnijeg stepena zrelosti za

61

konzumaciju u svjeem stanju. Obino, mada ne uvijek, u tom trenutku plodovi su jo uvijek na biljci, te je
sutina ubrati iste i to je vie mogue uivati u neposrednoj blizini tog trenutka. Ukoliko potroa uzgaja
voke unutar svoje okunice ili vrta imat e veoma dobre anse za predvianje, a zatim i degustiranje
savrene zrelosti svojih plodova. Meutim, ukoliko potroa kupi voe u trgovini sa namirnicama, na pijaci
ili u velikim supermarketima, sigurno e takav uitak propustiti. Komercijalno uzgajano voe se skoro uvijek
bere prije nego je ono dostiglo najoptimalniji stepen zrelosti za konzumaciju u svjeem stanju, tako da isto
moe biti transportovano bez oteenja, te skladiteno u prostorijama sa kontrolisanom atmosferom kako
bi se u odreenoj mjeri zaustavio proces zrenja. Ideja je da plodovi sazrijevaju ili kada dospiju na trite
ili pak tek kada ih potroa donese kui. U svakom sluaju, nikada konzumenti voa ne mogu nai tako
dobar okus kao kada se plod voke ostavi na biljci da dozrije prirodno.
Sezonsko i lokalno. Koliko puta se mogu vidjeti svjei plodove jagode i borovnice na tritu u februaru,
jabuke i kruke u maju, i velikog broja ostalih vrsta u izvansezonskom periodu. Kako je tako neto mogue?
Odgovor je oigledan: u prvom sluaju plodovi su uzgajani na drugoj strani svijeta, i oni su prevalili
hiljade kilometara dok su doli do potroaa, ili su pak proizvedeni primjenom sofisticiranih tehnologija za
izvansezonski period (staklenici sa grijanjem, hidroponija i dr.) na istoj strani, dok u drugom primjeru isti su
do tog momenta bili uskladiteni u prostorijama sa kontrolisanom atmosferom. Postavlja se jednostavno
pitanje, po kojoj cijeni za kvalitet i okus se kupuju takvi plodovi? Nevjerovatno je koliko se ovjek kroz
brzinu ivota navikao da sve to eli bude na raspolaganju tokom cijele godine, i da je pri tome izgubio
osjeaj sa koliko boljeg okusa je voe ako se ono uzgaja lokalno i jede u sezoni.
Izbor i raznolikost. Dobro opskrbljene police voa u supermarketima mogu davati dojam izbora, ali ono
to potroa moe vidjeti je samo kap u okeanu u odnosu na pravi izbor koji ima ako se odlui za vlastiti
uzgoj voa. Reprocentar jagodastog voa H&H Fruit prua iznenaujui izbor vrsta i sorti jagodastog voa,
gdje veinu predstavljaju moderni kultivari selekcionisani za pojedine atribute kao to su veliina, boja
ili okus ploda, te rezistentnost biljaka na razliite bolesti i tetoine. U okviru palete sadnog materijala
hobi voari e pronai biljke koje daju neobine plodove koje vjerovatno nikada nistu vidjeli na tritu, s
obzirom da istih jo uvijek nema u masovnijoj proizvodnji na podruju BiH, a plodovi odreene vrste zbog
osjetljivosti, odnosno lake kvarljivosti ne mogu se transportovati na vee udaljenosti. Tako na primjer, iz
nae palete sadnog materijala jagodastog voa za okunice i vrtove hobi voari mogu imati svjee plodove
tokom itave sezone, sa sljedeom strukturom: jednorodnu jagodu koja prispjeva za berbu u maju,
dvorodnu malinu u junu, jednorodnu malinu u julu zajedno sa ranim sortama borovnice, kupinu i tajberi u
avgustu zajedno sa ribizlama i ogrozdima, dvorodnu malinu u avgustu, spetembru i oktobru, krupnoplodnu
brusnicu i aroniju u septembru i oktobru. Pored jagodastog voa, u okviru vrta mogue je uzgajati i
kronjaste voke. Sadni materijal istih moe se takoe nabaviti u okviru Reprocentra jagodastog voa
H&H Fruit, a isti je porijeklom od saradnika, odnosno ovlatenih rasadnika na podruju BiH, kao i u velikim
agro centrima i poljoprivrednim apotekama. U ovom segmentu pored savremenih kultivara jabuke, kruke,
ljive, vinje, trenje i dr, mogu se pronai i neke tradicionalne sorte, domae ili odomaene, odnosno esto
smatrane obiteljskim vokama, koje polaku izumiru, zaboravljaju se a predstavljaju nacionalno blago. Neki
primjeri su: senabija, jaribasma, zelenika i dr.
Organska opcija. Primjena hemikalija u okviru okunica ili vrtova veoma je osjetljivo pitanje, s obzirom
da veina ljudi danas tei jesti hranu koja je proizvedena na potpuno prirodan nain, bez ikakve primjene
hemijskih sredstava i najveeg mogueg stepena bioloke ispravnosti. Same voke, kao i njihovi plodovi
skloni su brojnim bolestima i tetoinama od kojih se same teko mogu oduprijeti, te stoga u odreenim
situacijama potrebno je poduzeti akcije za spaavanje tih biljaka. Treba imati na umu da nekoliko oteenih
plodova usljed bolesti i tetoina ne utie na cjelokupan okus i kvalitet, te da je sve vie i vie organskih
opcija kontrole bolesti i tetoina postalo dostupno i u vrtnom ambijentu. Takoe, treba znati da je mogue
proizvesti plodove sa velikim stepenom bioloke ispravnosti i primjenom dozvoljenih hemijskih preparata
to podrazumjeva integralni koncept proizvodnje. Ma koji metod ili proizvod se odlui koristiti, uvijek je
potrebno prakticirati sigurnosne mjere i proitati, te slijediti uputstva data na etiketi preparata.
Predradnje za zasnivanje plantaa jagodastog voa
Odreivanje potrebe za fumigacijom/dezinfekcijom zemljita. U veini sluajeva, jagodasto voe
moe biti uspjeno uzgajano bez fumigacije, odnosno dezinfekcije zemljita tretiranjem istog odreenim
preparatima. Rutinska fumigacija se ne preporuuje u podrujima gdje dugorona smjena poljoprivrednih
kultura (plodored) moe biti koritena za kontrolu bolesti, tetnih insekata i korova. Dugorona primjena
plodoreda u predkulturi obezbjeuje velike mogunosti za minimiziranje veine problema tokom ciklusa rasta
jagodastog voa. Pored toga, korisne prakse u tehnologiji proizvodnje, kao to su odabir rezistentnih kultivara
i odravanje visokog sadraja organske materije takoe mogu sutinski doprinjeti nepotrebnosti fumigacije.
Meutim, u nekim situacijama, kao to je sluaj kada proizvoa jagodastog voa ima malu povrinu zemljita,
gdje dua plodosmjena nije mogua, naroito kada se radi o stalnom uzgoju jedne kulture na istom mjestu

62

(veoma est sluaj kod jagode, posebno u podrujima koja su prepoznatljiva po proizvodnji iste) fumigacija
ostaje kao jedino rjeenje. Ovakva aktivnost na podruju BiH prije ponovne sadnje jagodastog voa na istoj
parceli se ne provodi, i veliki broj proizvoaa jagodastog voa istoj ne predaje adekvatan znaaj, odnosno
vanost. Upravo zbog toga deava se pad prinosa ili pak potpuno propadanje velikog broja plantaa jagode,
kao posljedica monokulture, odnosno organizovanja proizvodnje jedne vrste na istom mjestu vie godina
(ciklusa proizvodnje), bez adekvatne plodosmjene ili tretiranja zemljita.
Kada se na mjestima gdje su prethodno bile uzgajane voke iste ponovno sade (to se ne preporuuje), biljke
esto pokazuju znakove ranog smanjenja produkcije i nikada ne dostignu svoj puni proizvodni potencijal. Niz
je fizikih i biolokih razloga koji uzrokuju navedene pojave. Vrste iz grupe jagodastog voa su viegodinje
biljke i, osim relativno plitkih povrinskih tretmana tokom redovnog odravanja zasada, zemljite u zoni
korijena ostaje netaknuto za veinu godina. Populacije biljnih patogena i nematoda u zemljitu mogu se
poveati tokom vremena u i oko zone korijena biljke. Na novim mjestima gdje postoji niska populacija biljnih
patogena, veina biljaka ima okvir od nekoliko godina za uspostavljanje jakog korjenovog sistema prije nego
populacije istih dostignu nivoe koji uzrokuju tetu. Na mjestima starih vonjaka ili drugim zemljitima sa
visokim populacijama patogena i nematoda, meutim, korjenje novoposaenih biljaka dolazi pod tetni uticaj
ranije, to ima za posljedicu skraenje produktivnog ivota plantae. Pored toga, zbijenost zemljita rezultira
smanjenjem unutranje drenae vode i uslojavanjem neporemeenih slojeva gline, to tokom vremena izaziva
stres za viegodinje kulture. Ovo posebno vai za veinu vrsta jagodastog voa gdje je zona korijena locirana
prilino plitko u sloju zemljita. Zbog ovog razloga, kada se zasadi jagodastog voa ponovo sade na isto
mjesto, prvo se mora izvriti fumigacija, kao neophodna aktivnost za unitavanje uspostavljenog zemljinog
ekosistema, zajedno sa njegovom uspostavljenom populacijom tetnih organizama koji se hrane biljkama
jagodastog voa. Ovo moe znaiti hemijsku fumigaciju ili u sluaju odreenih vrsta nematoda biofumigaciju
koja se provodi koritenjem izvjesnih usjeva za zelenino ubrenje.
Nabavka sadnog materijala. Najvanije odluke koje utiu na
profitabilnost proizvodnje jagodastog voa donose se prije sadnje. U tom
pogledu kvalitet kupljenih sadnica je posebno vaan. U prvom poglavlju
ove publikacije predstavljeni su neki postulati prilikom izbora sadnog
materijala vrsta jagodastog voa od kojih Reprocentar isti proizvodi.
Meutim, veoma esto u svakodnevnoj komunikaciji dolazi do koritenja
odreenih termina ili naziva koji se odnose na sadni materijal, i sutinski
su prilikom izbora istog. Certificirana sadnica, virus free sadnica, elita,
super elita, standard, su pojmovi koji kupci trae prilikom nabavke
sadnica. Pored toga, u upotrebi su i sljedei pojmovi prilikom nabavke
sadnica jagodastog voa, i to: frigo sadnice, zelene kontejnerske, zreli
izdanci golih ila i sl.
Sadnice namnoene od biljaka iz proizvodnih plantaa ili drugih
nekontrolisanih izvora, ak i kada izgledaju zdravo, su rizian izbor, s
obzirom da one mogu biti bez vidljivih simptoma, a da nose viruse,
patogene gljivice, i bakterije, te se iste ne preporuuju. Pokrivanje
trokova uspostavljanja plantae i potencijal profita moe se ostvariti
jedino od zdravih biljaka, to jest odabirom sigurnog sadnog materijala.
Meutim, izbor najjeftinijih sadnica esto je pogrean nain da se pokua
utediti, pri emu se rizik za uspjenost u proizvodnji die na najveu
razinu.

Slika 159.
Kvalitetna
sadnica
borovnice

Prema tome, sadnice kojim se vri zasnivanje zasada jagodastog voa moraju predstavljati kvalitetan i zdrav
sadni materijal, to podrazumjeva samo one jedinke koje su nastale u zavidno kontrolisanim matinjacima
u okviru rasadnika u pravom smislu rijei. Pored zdravstvene ispravnosti prilikom izbora sadnog materijala
jagodastog voa mora se voditi rauna i o kategoriji istog, s obzirom da neke imaju vee prednosti nad
drugima. Detaljnije informacije o tome predstavljene su u prvom poglavlju ove publikacije gdje su prezentovane
aktivnosti Reprocentra.
Priprema zemljita. Biljke jagodastog voa, nakon sadnje, rastu na istom mjestu nekoliko godina, to znai
da se radi o viegodinjim kulturama. Zbog toga, odreeni period prije njihove sadnje potrebno je procjeniti i
poboljati plodnost zemljita na kojem se iste planiraju uzgajati. Poduzimanje koraka ka poboljanju fizikog
stanja i plodnosti zemljita prije sadnje, rezultirat e u boljem porastu biljke, te kasnije u postizanju maksimalnih
prinosa. Dakle, odravanje plodnosti i produktivnosti zemljita predstavlja osnovu za uspjean uzgoj vrsta iz
grupe jagodastog voa. Prema tome, program ubrenja treba da optimizira dostupnost potrebnih hranjiva u

63

Zadovoljenje potreba biljaka jagodastog voa za hranjivima. Biljke

jagodastog voa, za uspjean rast, razvoj i plodonoenje, trebaju plodna,
dobro drenirana zemljita. Kako bi se odredila inicijalna plodnost zemljita,
mora se provesti njegova hemijska analiza. Hemijska analiza zemljita je
najbolji nain da se odredi potreba istog za kalcifikacijom, acidifikacijom,
organskom materijom, te fosfornim i kalijumovim ubrivima. S druge
strane, analiza tkiva uzgajane vrste predstavlja najprecizniju metodu za
odreivanje hranidbenog statusa nitrogena i mikroelemenata. Pomou
informacija dobivenih ovim analizama proizvoa moe donijeti preciznije
odluke za kalcifikaciju i ubrenje jagodastog voa, to doprinosi isplativosti
date proizvodnje, postizanju optimalnog prinosa i kvaliteta ploda, te zatiti
podzemnih voda i ovjekove okoline. Analiza zemljita e, dakle, rei koliko
mnogo, ako je potrebno, krea, organske materije, i ubriva treba dato
zemljite za uzgoj odabrane kulture. Uzorak zemljita trebalo bi uzeti i
analizirati najmanje godinu dana ranije, kada su u pitanju plantae borovnice,
te najmanje est mjeseci prije sadnje u sluaju ostalih vrsta jagodastog
voa. Mada uzorci zemljita mogu biti uzeti u bilo koje vrijeme tokom godine,
preferira se da to bude ljeto ili jesen, s obzirom da ovaj period omoguava
dovoljno vremena za provoenje kalcifikacije i izradu plana za program
ubrenja, te kako bi se potrebni materijali mogli naruiti prije poetka
vegetacije. Voditi rauna da se izbjegne uzimanje uzoraka zemljita kada je
isto veoma vlano ili ubrzo nakon provedene kalcifikacije ili ubrenja. Ako e
usjev za zelenino ubrenje biti uzgajan prije sadnje jagodastog voa, prva
analiza zemljita se izvodi kako bi se dobile preporuke ubrenja za istim, a
druga, kasnije, za planiranu vrstu jagodastog voa.
Jedan od ciljeva pripreme zemljita prije sadnje jeste podeavanje poetnih
nivoa azota, fosfora, kalija, kalcija i magnezija, koji se utvrde hemijskom
analizom zemljita, do odgovarajuih, odnosno onih koji zadovoljavaju
potrebe uzgajane kulture. Kako bi se postigao zadovoljavajui porast biljaka
posebno su neophodne aplikacije fosfora (fosfat P2O5) i kalijuma (kalijumov
oksid K2O), te podeavanje pH vrijednosti zemljita. Analiza zemljita je jedini
nain da se tano, precizno odredi pH vrijednost, te potrebe za kreom, za
poveanje, ili sumporom, za samanjenje iste. Uzorci zemljita moraju biti
reprezentativni za dato mjesto, to podrazumjeva da isti budu sastavljeni od
kombinovanih poduzoraka uzetih sa itavog prostora, odnosno parcele. Ako
je parcela ujednaena/uniformna u svakom pogledu (na cijeloj povrini ista
struktura zemljita, predkultura i dr.), onda je dovoljan samo jedan sloeni
uzorak. Jedan sloeni uzorak sastoji se od 10-20 poduzoraka uzetih kroz
cijelu parcelu, te pomijeanih zajedno. Za dobijanje poduzoraka

Slike 160, 161, 162, 163, 164, 165 i 166. Praktino uzimanje uzoraka zemljita za analizu

zemljitu, spram zahtjeva gajene vrste, na dugoronom niovu. Prvi korak

za razumjevanje stanja zemljita i sprovoenje odreenih korekcija jeste
hemijska analiza istog. Pomou ove analize, kljuni faktori, kao to su
pH i tip zemljita, sadraj fosfora, kalija i mikroelemenata, moraju biti
odreeni, kao i sadraj organske materije. Poetna podeavanja koliine
hranjiva i organske materije u zemljitu kljuna su za uspjenu proizvodnju
jagodastog voa, a ista se postiu aplikacijom krenjakih materijala,
mineralnih ubriva, komposta, stajnjaka, i/ili zaoravanjem usjeva za zelenino
ubrenje. Tokom ivotnog vijeka plantae, nivoi hranjiva u zemljitu, i sama
ishrana biljaka, trebaju biti bazirani na rezultatima analiza tkiva, uporedo sa
kasnijim analizama zemljita. Iako kre, organska materija, i ubriva mogu
poboljati fiziko stanje i plodnost zemljita, te podstaknuti rast biljke, oni ne
mogu biti zamjena za lou drenau zemljita, slabe performanse kultivara,
nekontrolisane bolesti, zaraenost insektima, ili pak stres od sue. Prije
investiranja vremena, truda, i novca u zasnivanje plantaa jagodastog voa,
treba se upoznati sa potrebama specifine kulture spram uzgojnih i mjera
upravljanja bolestima i tetoinama.

64
64

moe se koristiti obini aov pomou kojeg se u profilu zemljita uzme tanka krika istog koja predstavlja
gornjih 25-30 cm zemljita. Tako na primjer, kod uniformne parcele povrine 2 dunuma uzima se vei broj
uzoraka zemljita sa razliitih dijelova iste prema datoj emi, a potom se svi oni pomijeaju u jedan koji
je reprezentativan (sloen), te se od istog odvoji koliina od 1-1,5 kg zemlje koja se potom dostavlja na
analizu. Izdvojena geografska podruja, ili poznate varijacije tipa zemljita u okviru odreene pracele, moraju
se uzorkovati pojedinano. Treba znati da u veini sluajeva odabrane parcele za sadnju jagodastog voa
uglavnom nisu uniformne. Postoji mnogo razloga za ovakvu situaciju, a najei su: neravna topografija,
vlane i suhe povrine, razliiti tipovi zemljita i povrine sa razliitom predkulturom i praksama ubrenja. U
takvim sluajevima, odabrana parcela treba biti podijeljena i sloeni uzorci uzeti i analizirani za svaku sekciju.
Prilikom uzimanja uzoraka zemljita za analizu, kao i manipulisanja istim, potrebno je voditi rauna da strana
tijela ne dou u kontakt sa uzorkom, posebno neka ubriva, zatitna sredstva, kako navedene primjese mogu
doprinjeti netanim rezultatima. Laboratorije na podruju BiH koje rade analize zemljita razlikuju se neto
u svojim uslugama i cijenama, te je na proizvoau izbor iste. Zemljita bi trebala biti testirana za sadraj
organske materije svake dvije ili tri godine. Prema tome, ako navedeni parametar nije dio standardne hemijske
analize zemljita isti je kod ovlatene laboratorije obavezno potrebno zahtjevati. Nakon uspostavljanja plantae
i jagodastog voa, analize tkiva biljaka zajedno sa testiranjem zemljita se preporuuju kao primarni naini
za provoenje adekvatne ishrane istih. Generalne informacije o ishrani jagodastog voa i aplikaciji hranjiva
predstavljene su u narednom tekstu, dok su dodatna pojanjenja specifina za individualne vrste (npr. kao
to su jednogodinja malina ili posebno borovnica) predstavljena u poglavljima za datu kulturu. Postoje neki
sutinski procesi u zemljitu koju su esto komplikovani za razumjevanje, ali su isti od krucijalnog znaaja za
pravilnu pripremu, a kasnije, i odravanje plodnosti zemljita, odnosno posjedovanje proizvodne plantae.
Kapacitet izmjene kationa u zemljitu. Kako bi se adekvatno razvijale i plodonosile biljke jagodastog
voa trebaju hranu, a ista podrazumjeva mineralne elemente poznate kao hranjiva (azot - N, fosfor - P, kalij
- K, kalcij - Ca i magnezij Mg, na primjer) koji se obezbjeuju putem zemljita. Prema tome, zemljite
mora biti opskrbljeno tim hranjivima u potrebnim koliina specifino za datu vrstu tokom itavog perioda
eksploatacije plantae. Nain na koji se hranjiva za biljku skladite u zemljitu krije se iza pojave koja se naziva
kapacitet izmjene kationa. Prema tome, kapacitet izmjene kationa (CEC) je vana mjera sposobnosti zemljita
da zadri i obezbjedi zalihe hranjiva za biljke, posebno onih koja imaju pozitivan naboj, tkzv. kationi.
Vrijednost CEC se izraava kao mili-ekvivalent na 100 g zemljita (Meq/100 g). U zemljitu kationi se privlae
na negativno nabijenu povrinu malih estica gline i organske materije tzv. koloidi. CEC se moe kretati u
intervalu vrijednosti ispod 5, to je sluaj u pjeskovitim tipovima zemljita koja imaju nizak sadraj organske
materije, do preko 20 u glinovitim i onim bogatim organskom materijom. Nizak CEC u praktinom smislu
proizvoaa jagodastog voa upozorava da njegovo zemljite ima malu sposobnost da skladiti hranjiva, te
da je isto izrazito sklono njihovom gubitku putem ispiranja. U tom sluaju, proizvoa jagodastog voa mora
teiti viekratnim aplikacijama manjih koliina ubriva i konstantnom poveanju sadraja organske materije.
Prema tome, ovo je veoma vaan parametar kod analize zemljita i isti treba zahtjevati da bude njen sastavni
dio, s obzirom da od njega prvenstveno zavisi program ubrenja biljaka odabrane vrste jagodastog voa.
Zasienost zemljita bazama. Kationi kalcij (Ca++), magnezij (Mg++), kalij (K+), hidrogen (H+) i aluminijum
(Al+++) uobiajeno predstavljaju biljna hranjiva apsorbovana na esticama zemljita. Ca++, Mg++ i K+ su bazni i
imaju tendenciju da poveaju pH vrijednost zemljita, dok H+ i Al+++ su kiseli i smanjuju istu. Ako su svi kationi
bazni, i nema kiselih, tada se za dato zemljite kae da je zasieno bazama 100%, a njegova pH vrijednost
je oko 7 ili neutralna.
Slika 167. Osnovna hranjiva za ishranu biljaka
Prema tome, u kiselim
zemljitima postoje kiseli
kationi, te je procenat
zasienosti bazama manji
od 100. Pored toga to
proizvoa mora voditi rauna
da njegovo zemljite ima
dovoljne koliine Ca, Mg i
K, vano je da isti budu u
balansu jedan sa drugim,
kako pretjeranost jednog od
njih moe ometati usvajanje
drugog. Kao generalno pravilo,
odnos Ca:Mg:K od oko 20:4:1
se smatra poeljnim.

65

Kada se izraava kao procenat zasienosti bazama, poeljni nivoi su Ca 65-80%, Mg 5-15%, i K 2-5%. Prema
tome, veliki broj proizvoaa jagodastog voa koristi ubriva na svoju ruku, ili pak prema neutemeljenim
preporukama, te ne ostvaruje pozitivne ili zadovoljavajue rezultate proizvodnje. S druge strane, proizvoa
jagodastog voa koji nikako ne koristi mineralna ubriva osvaruje maksimalnu produkciju po jedinici povrine
zemljita. U prvom sluaju farmer aplikacijom ubriva ometa distribuciju i zalihe hranjiva prisutne u zemljitu,
dok u drugom sluaju postojee stanje ne doivljava nikakav poremeaj i oslobaa hranjiva koja se prirodno
nalaze u zemljitu.
pH zemljita i korekcije istog. Jedan od najvanijih aspekata adekvatnog upravljanja ishranom jagodastog
voa jeste odravanje pogodne pH vrijednosti zemljita. Nekada je pH vrijednost zemljita u proizvodnji
jagodastog voa vanija od aplikacije ubriva. pH vrijednost zemljita, kako je i u prethodnim poglavljima
navedeno, predstavlja mjerilo njegove kiselosti, i kree se u granicama od 0-7 i od 7-14. Za zemljite ija je
pH vrijednost 7,0 kae se da je neutralno. S druge strane, zemljite koje ima pH vrijednost ispod 7,0 smatra
se kiselim, a ono sa pH veim od 7,0 alkalnim, odnosno baznim. pH vrijednost zemljita moe uticati na
dostupnost i usvajanje mineralnih hranjiva, te samim tim i na uspjenost uzgoja odreene vrste jagodastog
voa. Maline, kupine i vrste roda Ribes (ogrozdi i ribizle) preferiraju zemljita ija se pH vrijednost kree
u intervalu od 6,0 do 6,5, to odgovara slabo kiselom, dok visokobunasta borovnica i brusnica uspjevaju
najbolje na istom sa pH od 4,5 do 5,2, odnosno kiselom. S druge strane, aronija je prilagoena na zemljita
sa irokim dijapazonom pH vrijednosti, od kiselih do slabo baznih ili alkalnih. Ukoliko pH vrijednost zemljita
na parceli odabranoj za uzgoj date vrste odstupa od optimalne za istu, potrebno je izvriti odreene korekcije.
Meutim, treba napomenuti da u sluaju velikog odstupanja izmjerene od potrebne pH vrijednosti za odreenu
kulturu istu je veoma teko korigovati, te se u tom sluaju preporuuje uzgoj neke druge vrste kojoj pogoduje
pH na datoj parceli.
Slika 168. Primjer uticaja pH vrijednosti
zemljita na biljek jagodastog voa
alkalno

neutralno
slabo kiselo

Tako na primjer, proizvoa koji planira uzgoj visokobunaste borovnice na neutralnom do alkalnom zemljitu
(pH vrijednost 6,5-7,0), smatra da je najbolje ukloniti i zamjeniti zemljite u zoni korijena sa adekvatnim
tresetom ili drugom organskom materijom niskog pH. Meutim, biljke visokobunaste borovnice posaene
na takvom zemljitu ipak e trpiti posljedice neadekvatnog pH, te je daleko bolje rjeenje odabranu parcelu
izbjegavati za sadnju date kulture. Ako hemijska analiza zemljita pokae da je zemljite suvie kiselo, u tom
sluaju bie potrebno dodati kre. Kre e poveati pH vrijednost zemljita i obezbjediti potrebni kalcijum
i magnezijum za biljke. Meutim, ne preporuuje se dodavati kre, osim ako hemijska analiza zemljita to
ne sugerie. Pretjerano visok pH zemljita moe reducirati raspoloivost biljnih hranjiva kao to su fosfor
(P), bor (B), cink (Zn), eljezo (Fe) i mangan (Mn), to se jasno moe primjetiti po simptomima promjene
normalne boje lista. Smanjenje pH vrijednosti zemljita je daleko tee. Dodavanjem sumpora u zemljite

66

farmer e reducirati njegovu pH vrijednost, osim u sluaju ako isto ima visok sadraj karbonata, to je
analizom zemljita veoma vano utvrditi.
Poveanje pH vrijednosti zemljita pomou aplikacije krea (zakreivanje ili kalcifikacija). Veina
bosanskohercegovakih zemljita smatra se prirodno kiselim, te ista zahtjevaju aplikaciju krea povremeno
za optimalan porast veine vrsta jagodastog voa, sa izuzetkom borovnice koja zahtjeva neuobiajeno nizak
pH. Kada je zemljite kiselo, dostupnost hranjiva kao to su nitrogen (N), fosfor (P) i kalijum (K) je smanjena,
zatim tu su obino niske koliine kalcijuma (Ca) i magnezijuma (Mg), a takoe istovremeno mogu biti prisutni
toksini nivoi eljeza, aluminijuma i mangana. Kiselo zemljite takoe reducira uinkovitost nekih herbicida.
Koliina potrebnog krea za regulisanje kiselosti zemljita bazira se ne samo na njegovoj originalnoj pH
vrijednosti, ve takoe i na sposobnosti datog da se odupre promjeni iste, na putu postizanja ciljanog okvira
ovog parametra za datu kulturu. Sposobnost zemljita da se odupre promjeni pH vrijednosti izraenija je na
zemljitima sa veim sadrajem gline i organske materije. Prema tome, razliiti tipovi zemljita e zahtjevati i
drugaije koliine krea za postizanje iste promjene pH vrijednosti. Stoga, analiza zemljita koja pokazuje tip
zemljita predstavlja najprecizniji nain u odreivanju potrebe krea za poveanje pH istog. Osim poveanja
pH vrijednosti zemljita, krenjaki materijali su glavni izvori Ca i Mg za ishranu uzgajane kulture, te je
posebno vano odabrati adekvatne materijale za kalcifikaciju bazirane na sadraju Ca i Mg, s ciljem postizanja
poeljnih mjera saturiranosti bazama. Ukoliko je sadraj magnezijuma u zemljitu ionako dovoljan, tada se
za podizanje pH vrijednosti obino koristi kre. Meutim, kada je sadraj magnezijuma u zemljitu nizak,
onda se za poveanje pH vrijednosti primjenjuje dolomit (krenjak bogat sa Mg). Veina proizvoaa smatra
da je dolomit i u jednom, i u drugom sluaju bolje rjeenje, s obzirom da pored podeavanja pH vrijednosti
obezbjeuje i dodatnu koliinu magnezijuma. Meutim, veoma esto, manifestuje se nedostatak kalijuma
kod vrsta iz grupe jagodastog voa, ak i na zemljitima sa adekvatnim sadrajem istog, to je obino
posljedica konkurencije izmeu jona magnezijuma i kalijuma prilikom usvajanja od strane biljke. Prema tome,
primjena dolomit krenjaka u sluaju kada zemljite ve ima dovoljno magnezijuma moe pogorati ovu
situaciju. Prekomjerno zakreivanje zemljita, bez obzira na primjenjeni materijal, moe poveati pH iznad
preporuenog nivoa, to rezultira u ogranienom rastu i razvoju biljaka. Ovo se djelimino deava zbog toga
to je dostupnost veine hranjiva ograniena kod visoke pH vrijednosti zemljita.

Slike 169, 170 i 171. Aplikacija krea u prahu prije sadnje jagode u cilju poveanja pH vrijednosti zemljita

Tako na primjer, prekomjerno zakreivanje zemljita (i viak fosfora istovremeno) moe ograniiti, vezati,
cink, inei ga nedostupnim za biljku. Prema tome, uobiajna praksa kod naih proizvoaa koja se sastoji u
primjeni gaenog krea prije sadnje bilo koje kulture mora se prekinuti, te isti aplicirati samo ukoliko analiza
zemljita ukazuje na njegovu potrebu. Ako rezultati analize zemljita pokau da je potrebna koliina vie od
500 kg po dunumu krenjaka, onda treba aplicirati po pola od ukupne koliine, u dvije uzastopne godine prije
sadnje radije, nego cjelokupnu u jednoj sezoni. Brzina kojom krenjaki materijali reaguju u zemljitu zavisi od
veliine njihovih estica i rasporeda u zemljitu. Krenjaki materijali koji imaju sitnije estice e se rastvarati
i reagovati brzo unutar nekoliko sedmica. S druge strane, krupniji materijal e reagovati tokom produenog
perioda, kao to je jedna do dvije godine ili ak i vie. Super fini ili mljeveni kre se u veini sluajeva koristi
za brzo popravljanje pH vrijednosti zemljita, s obzirom da su sve njegove estice dovoljno fine teksture i
sitne da brzo reaguju. Treba napomenuti da se kre ne kree dobro kroz profil zemljita, tako da isto mora biti
temeljito obraeno kako bi se osigurao njegov ravnomjeran raspored u zoni korijena. Kre e reagovati bre
ako je on potpuno inkorporiran da postigne blizak kontakt sa esticama zemljita. Ovo se najbolje ostvaruje
kada se krenjak aplicira na prilino suho zemljite i potom isto tretira tanjiranjem (poeljno dva puta). Kada
se kre primjeni na vlanom zemljitu njegove estice se cementiraju i nema mogunost dobrog mijeanja.

67

Treba napomenuti da pluna daska ima veoma mali uticaj na mijeanje krea u zemljitu.
pH pufer zemljita. Uz pH vrijednost zemljita, mnoge analize istog daju oitanje koje se naziva pH pufer
(ponekad se za isti koristi i naziv indeks krea). Ranije je navedeno da je pH vrijednost zemljita mjera
koncentracije hidrogen iona (H+) u rastvoru zemljita. Ovaj parametar se jo naziva i aktivna kiselost
zemljita, i ona predstavlja indikator trenutnih uslova u istom. Kada se doda kre u zemljite, aktivna kiselost
se neutralizira putem hemijskih reakcija koje uklanjaju hidrogen ione iz rastvora zemljita. Meutim, postoje
takoe hidrogen ioni koji su privreni za estice zemljita, a koji mogu biti osloboeni u rastvor istog da
zamjene one neutralizovane od strane krea. Ovo se naziva rezervna kiselost, veoma vaan parametar u
intenzivnom uzgoju acidofilnih kultura iz grupe jagodastog voa. Zemljita kao to su ona sa visokim sadrajem
mulja, gline, ili ista bogata u sadraju organske materije imaju visok kapacitet izmjene kationa (CEC) i time
potencijal za visoku rezervnu kiselost. Za uinkovito poveanje pH zemljita potrebno je neutralizirati obje,
aktivnu i rezervnu kiselost. pH pufer kao mjera rezervne kiselosti koristi se za procjenu potreba krea. Niska
pufer pH oitanja ukazuju na visoku rezervnu kiselost, i stoga, vee koliine krea e biti potrebne. pH
vrijednost zemljita trebala bi uvijek biti nia nego ista za pH pufer, osim na nekim alkalnim zemljitima.
Smanjenje pH zemljita: dodavanje sumpora. Uobiajeno, pH treba da bude smanjen samo kada
se uzgajaju acidofilne vrste jagodastog voa (zahtjevaju kiselo zemljite), kao to su borovnica i brusnica.
Meutim, povremeno pH takoe, treba da bude smanjen u sluaju prekomjerne aplikacije krea, ili ako
se isti prirodno nalazi u suvinim koliinama. Sumpor je materijal koji se najee koristi za smanjenje pH
vrijednosti zemljita, bilo u istoj formi praha (elementarni sumpor) ili poput soli, kao to je eljezni sulfat.
Ukoliko se koristi eljezni sulfat za sniavanje pH zemljita, potrebna koliina je osam puta vea u odnosu na
elementarni kako bi se postigao ekvivalentan rezultat. Kada se kao izvor nitrogena koristi amonijum sulfat,
takoe je djelotvoran u odravanju i ponekad smanjenju niskog pH zemljita. Aluminijum sulfat esto se
moe nai u prodaji kao sredstvo za smanjenje pH, ali bi isti trebalo izbjegavati za vee pH promjene zbog
potencijalne toksinosti aluminijuma.
Primjena neorganskih ubriva u proizvodnji jagodastog voa. Nitrogen, fosfor, kalijum, kalcijum, i
magnezijum su elementi potrebni biljkama jagodastog voa u najveim koliinama (makroelementi), te se
isti moraju ee primjenjivati. Mangan, eljezo, bakar, i cink, izmeu ostalih, se usvajaju u mnogo manjim
koliinama (tzv. mikroelementi) i, osim ako rezultati analiza ne pokau niske nivoe, isti se ne moraju aplicirati.
U izvjesnim situacijama, bor (takoe mikroelement), koji se lako ispire iz zemljita, trebao bi biti kontrolisan
i rutinski apliciran u plantaama jagodastog voa. Ako se preporuuju analizom zemljita, fosfor i kalij mogu
biti aplicirani i reagovati u zemljitu tokom jeseni ili proljea prije sadnje planiranih vrsta jagodastog voa.
Nivoi utvreni hemijskom analizom zemljita za jagodasto voe trebali bi iznositi 25 ppm (dijelova po milionu)
fosfora i 100 ppm kalija. Ne dodavati ova hranjiva ako analiza zemljita verifikuje ve dovoljne koliine
u zemljitu. Treba napomenuti da je fosfor potencijalni polutant, tako se preporuuje isti dodati samo u
koliinama dovoljnim da se osigura adekvatan rast biljke.
Bilo koji materijal prodavan na tritu kao ubrivo mora imati naznaen
sastav na ambalai, odnosno koliinu hranjiva koja sadri, poznatu kao
formulacija ubriva. Obino formulacije ubriva se oznaavaju na osnovu
tri glavna makroelementa predstavljena brojevima, kao to je na primjer
NPK 10-20-30, 11-44-11 i slino. Prvi broj predstavlja procenat nitrogena; u
ovom sluaju, ubrivo je 10% nitrogen, koji moe biti u razliitim formama,
amonijani ili nitratni. Drugi broj je fosfor; u ovom sluaju, 20% fosfat.
Trei broj je kalijum oksid; u ovom sluaju, 30% kalijum oksid. Dakle, u
100 kg ubriva formulacije 10-20-30 nalazi se 10 kg azota, 20 kg fosfora i
30 kg kalijuma, dok ostatak predstavlja neaktivna materija, odnosno nosa
to je uobiajeno neka vrsta kamena. U sluaju da se pored navedena tri
broja na ambalai istog nalaze dodatni, ali manje veliine, isti ukazuju da
je to ubrivo kompleksnijeg sastava, te da pored N, P i K sadri jo neke
elemente iji se simboli obino nalaze naznaeni sa strane. Ukoliko se u
osnovnoj formulaciji ubriva nalazi i oznaka ME, ista oznaava da navedeno
sadri i neke mirkoelemente koji su obino sa procentima zastupljenosti
navedeni na poleini pakovanja. Iako postoje razliite kombinacije
formulacija ubriva, u veini sluajeva osnovni elementi N, P i K apliciraju
se u vidu granuliranih ili pak vodotopivih ubriva, dok se mikroelementi
Slika 172. Primjer formulacije
uglavnom primjenjuju kao folijarna ubriva i jednim dijelom kristaloni.
ubriva na pakovanju

68

Meutim, postoje i pojedinana koncentrovana ubriva, u smislu da ista sadre samo odreeno hranjivo u
daleko veem procentu, kao to su na primjer urea 45% N, zatim kalcijumova, borova, i dr. ubriva.
Nitrogen/duik/azot (N) je osnovni biljni nutrient neophodan za vegetativni rast biljke. On ima izraen i
esto vrlo dramatian uticaj na rast i prinos biljaka jagodastog voa. Rezultati analize zemljita za nitrogen
nisu u dobroj korelaciji sa rastom biljke. Ovo je zbog toga to se nitrogen u zemljitu nalazi u nekoliko
razliitih formi, koje su u stalnim stanjima prelaza, i samo mali dio je u onom obliku koji je dostupan za biljke
u bilo koje dato vrijeme. Potrebe za nitrogenom nakon sadnje, i kod jagodastog voa, najbolje se odreuju
putem analiza tkiva. Takoe, jedan od najboljih indikatora sadraja azota jeste bujnost biljke. Prema tome,
ukoliko biljke ne rastu tako snano kao to je za oekivati, i ak imaju svijetlo zelene listove, trebalo bi
posumnjati na nedostatak nitrogena. Kao i sa prekomjernim tretiranjem krenjakom, prekomjerno ubrenje
nitrogenom moe voditi problemima u produkciji jagodastog voa, ukljuujui veu osjetljivost na bolesti i
zimsko izmrzavanje.
Upravljanje zemljitem i ubrenje azotom je veoma teak zadatak, obzirom da N prolazi kroz brojne
transformacije i lako se gubi iz zemljita. Ovi gubici, posebno, predstavljaju problem za proizvoae jagodastog
voa iz dva glavna razloga: gubitak N moe i esto ini negativan uticaj na rast biljke i prinos; te kada se N
gubi u nitratnoj formi, postoji mogunost kontaminacije podzemnih voda, kao i izvorita iste koja se koristi
za pie. Kada ulazne koliine N (inputi) prekorae potrebe biljke, nitrati se mogu akumulirati u zemljitu i
predstavljati opasnost za podzemne vode. S druge strane, kada su biljci raspoloive forme N iz zemljita, ili
bilo koji inputi istog, suvie niski, rast biljaka jagodastog voa trpi. Klju za uspjeno upravljanje azotom jeste
pronai relativno tanku liniju, podruje izmeu suvie mnogo i suvie malo N. To nije nimalo jednostavan
zadatak. Treba znati da su transformacije i gubici N pod uticajem uslova zemljita i vremenskih prilika. Budui
da se posljednjih godina otkupna cijena nekih vrsta jagodastog voa smanjuje, kako bi se ostalo u zapoetnom
biznisu potrebno je pristupiti racionalnijem koritenju ubriva, kao i smanjiti radnu snagu koja je neophodna na
primjer prilikom aplikacija stajnjaka. Pored toga, principi integralne proizvodnje pred proizvoaa jagodastog
voa postavljaju zadatak koritenja ubriva samo u potrebnim koliinama zahtjevanim od uzgajane kulture.
Imajui sve navedeno u vidu, mora se raditi na edukaciji proizvoaa jagodastog voa u pogledu ubrenja, te
ovo novo izdanje prirunika Reprocentra predstavlja neke osnovne principe na primjeru jednog od najvanijih
hranjiva za iste, odnosno azota. Azot (N) je hranjivi element koji je odgovoran za vegetativni rast jagodastog
voa. Nedostatak azota e rezultirati u biljci jagodastog voa koja izgleda izgladnjelo, te formira veoma malo
novog porasta.
Generalno postoji nekoliko razliitih izvora azota koje biljke, i jagodastog voa, mogu koristiti:
1. ORGANSKA MATERIJA U ZEMLJITU ukupna koliina N u oraninom sloju poljoprivrednog zemljita
je neoekivano velika. Mogue je procjeniti ukupnu koliinu N u kilogramima po dunumu u gornjih
15-17 cm povrine zemljita mnoenjem sadraja organske materije sa 112. Dakle, zemljite sa 4%
organske materije sadri oko 450 kg N/dunum. Meutim, koliina od ovog ukupnog azota dostupnog
za biljke u jednoj godini je relativno mala. Istraivanja su pokazala da za veinu zemljita 1-4% od
ukupnog N se konvertuje do formi koje biljke mogu usvojiti. Za zemljite sa ukupno 450 kg N po dunumu,
1-4% konvertovanog od ukupnog trebalo bi proizvesti 4,5-18 kg N po dunumu godinje koji e biti na
raspolaganju biljkama jagodastog voa. Ako uzgajana vrsta jagodastog voa na primjer zahtjeva 22,5 kg N
po dunumu za adekvatan rast i razvoj, dodatni N mora doi aplikacijom ubriva. Stajnjak i/ili komercijalne
vrste mineralnih ubriva su krucijalni da nadomjeste ovaj dopunski N. Na dobro odravanim zemljitima
koritenim za proizvodnju jagodastog voa, 2,25-3,30 kg N po dunumu e rezultirati od svakog procenta
organske materije tokom sezone vegetacije.
2. PRETHODNE/RANIJE APLIKACIJE STAJNJAKA Do 50% od ukupnog N u stajnjaku je raspoloivo
za biljke jagodastog voa u godini aplikacije. Izmeu 5 i 10% ukupno primjenjenog N oslobaa se godinu
nakon to je stajnjak apliciran, dok manje koliine su osigurane za naredne. Tako na primjer, koliina N
osloboena godinu nakon jedne aplikacije od 5 t po dunumu goveeg stajnjaka je veoma mala i iznosi
svega oko 1,69 kg N po dunumu. Meutim, u sluajevima gdje je stajnjak bio apliciran u veim koliinama
(7,5-10 t po dunumu) za nekoliko godina obezbjeeni N od prethodnog stajnjaka jako se poveava. Izrada
plana opskrbe zemljinim N koja proizilazi iz prethodnih aplikacija goveeg stajnjaka ima vane posljedice
za uinkovit menadment azota, gdje je posebno naglaeno sljedee: koliina azotnog ubriva potrebnog
za biljke smanjuje se na godinjem nivou, te ako su sve potrebe uzgajane kulture za N bile obezbjeene
putem goveeg stajnjaka, koliine istog potrebno je smanjivati godinje. U sluaju primjene kokoijeg
stajnjaka, vei procenat od ukupnog N u stajnjaku se konvertuje u biljci raspoloive forme u godini
aplikacije. Prema tome, postoji veoma malo prenosa azota za biljke narednih godina, to je posljedica
prirode organskih komponenti N u kokoijem stajnjaku. Meutim, to ne znai da ne postoji nita ostatka
N od aplikacije kokoijeg ubriva. Ako se pretjerane koliine kokoijeg ubriva (ili komercijalnih N ubriva)

69

3.

4.

5.

6.

koriste, visoki nivoi rezidualnog neorganskog N, koji ukljuuje nitrate, mogu biti prisutni u zemljitu
sljedeeg proljea. Visoki nivoi zemljinih nitrata u jesen, zimu i proljee imaju potencijal da kontaminiraju
podzemne vode.
PREDKULTURA PRETHODNI USJEVI prethodni usjevi mogu obezbjediti primjetne koliine N za
jagodasto voe. Leguminoze, kao to su lucerka i crvena djetelina, ostavljaju 45 kg ili ak i vie azota za
kulturu koja slijedi. Ostale leguminoze, mjeavina trava i grahorica, panjak, obezbjeuju manje azota za
kulturu koja slijedi.
STAJNJAK I DRUGI OTPADNI PRODUKTI Sadraj N u razliitim tipovima stajnjaka jako varira. Razlike
u sadraju N su zbog vrste ivotinje, njene starosti, naina ishrane, ali i sadraja vlage, manipulisanja i
skladitenja, te koliine prostirke u stajnjaku. Ekvivalent N ubriva datog stajnjaka razlikuje se ne samo
sa vrstom ivotinje i ukupnim sadrajem azota u istom, ve takoe i sa vremenom aplikacije i vremenom
koje protekne izmeu njegovog razbacivanja i zaoravanja.
KOMPOST KAO IZVOR NITROGENA gotov kompost je neki vid razblaenog organskog ubriva,
ija analiza pokazuje sljedei odnos hranjiva 1-1-1 (N-P2O5-K2O). Sadraj azota u kompostu varira prema
materijalu od kojeg isti nastaje, te kako je izvren process kompostiranja. Generalno, azot postaje manje
dostupan za biljke kako kompost sazrijeva. Nitrogen u formi amonijuma (NH4+) ili nitrata (NO3-) je lako
dostupan, meutim u zavrenom kompostu trebalo bi biti malo amonijuma, dok ostatak proizvedenog
nitrata moe biti lako ispran, posebno ukoliko je kompost skladiten na otvorenom. Veina nitrogena
u gotovom kompostu (obino preko 90%) je uklopljena u organske komponente koje su otporne na
razgradnju. Grube procjene su da samo 5-15% nitrogena u ovim organskim komponentama e postati
raspoloivo u jednoj vegetaciji, dok ostatak nitrogena e postati dostupa tek u sljedeim godinama.
SINTETIKA HEMIJSKA (MINERALNA) UBRIVA koritena da obezbjede N za biljke ukljuuju
ureu (46-0-0), diamonium fosfat (DAP 18-46-0), monoamonijum fosfat (MAP 11-48-0), amonijum nitrat
(34-0-0), otopinu urea-amonijum nitrata (UAN 32-0-0), kalcij amonij nitrat (KAN 27-0-0) i razliita fabrika
i mjeana ubriva, kao to su 15-8-12, 15-15-15, te 10-10-10 i sl. U grupno pomijeanom ili namjenski
napravljenoj kombinaciji N koji sadri ubrivo sa bilo kojim stepenom moe biti obezbjeen.

Gubici nitrogena se dogode na nekoliko naina, od kojih su najvaniji oni putem isparavanja i ispiranja. Prema
tome, voditi rauna prilikom aplikacije stajnjaka i mineralnih ubriva na bazi azota za navedene pojave.
Fosfor je hranjivi element u velikoj mjeri odgovoran za rast korijena voke, tako da je on posebno vaan u
ranim periodima razvoja biljke, odnosno prvih godina nakon sadnje. Poto je njegova pokretljivost u profilu
zemljita ograniena, fosfor bi trebalo adekvatno dodati u podruje zone korijena prije sadnje. Povrinske
aplikacije fosfora kasnije tokom ivotnog vijeka zasada generalno, imaju manji uticaj, te su iste ograniene
na povrinsku zonu ili pak odnesene daleko pomou snanih kia. Organska ubriva su obino siromana
u fosforu, tako da je najlaki nain nadoknade ovog elementa putem mineralnih ubriva sa poveanim
sadrajem fosfora ili pak specijalnih ubriva na bazi P (MAP, DAP, superfosfat i sl.). Prilikom aplikacije fosfora
farmer treba voditi rauna o tome da se on vrlo slabo kree u zemljitu, te ga je najbolje primjeniti prilikom
osnovne pripreme zemljita, kako bi se oruima za obradu rasporedio u zonu razvoja korijena voke, i nakon
sadnje bio dostupan za kulturu.
Kalijum se premjeta u plodove u veoma velikim koliinama za vrijeme sazrijevanja istih i, stoga, se lako
izgubi berbom, kao i ispiranjem kroz zemljite izvan zone korijena. Dodatne aplikacije kalijuma est su dio
programa odravanja plodnosti u zasadima jagodastog voa. Usvajanje kalijuma moe biti pod negativnim
uticajem od strane visokih nivoa kalcijuma a, posebno, magnezijuma. Zbog toga, viak bilo kojeg od ovih
elemenata moe izazvati pojavu nedostatka drugog. Kalijum je nutrient koji je u velikoj mjeri odgovoran za
formiranje cvjetova i plodova, a njegov sadraj u zemljitu moe biti korigovan sa aplikacijom mineralnih
ubriva koja imaju visok sadraj K (NPK 7-20-30).
Nivoi kalcijuma su generalno dovoljni za jagodasto voe u veini zemljita, u sluajevima kada je pH
vrijednost istog u ispravnom rasponu. Podeavanja pH kroz koritenje krea obezbjeuje dodatni kalcijum
preko onog koji je ve, ionako, prisutan u zemljitu. Nedostaci kalcijuma kada se oni pojave esto su
vie vjerovatni zbog sunih zemljinih uslova ili neujednaene zalihe vlage, posebno u vrijeme brzog porasta
biljaka, nego kao posljedica istinskog nedostatka kalcijuma. Simptomi nedostatka kalcijuma na listovima
jagode (koji se pojavljuju kao oegotine vrha), na primjer, najee se dogode za vrijeme kratkog perioda
sunog vremena u proljee. Ovaj problem moe se pogorati pri visokoj relativnoj vlanosti. To je iz razloga
to se kalcijum kree u biljci zajedno sa vodom, te kada ista ne cirkulie ravnomjerno u biljci, usvajanje ovog
elementa je pod negativnim uticajem. U neobinoj situaciji gdje kalcijum treba da bude dodat bez poveanja
pH vrijednosti zemljita gips (kalcijum sulfat) moe biti koriten.

70

Nivoi magnezijuma su generalno dovoljni u zemljitu za proizvodnju jagode, maline i kupine. Meutim,
magnezijum je esto deficitaran za borovnice na planinskim zemljitima gdje su nivoi kalcijuma obinosuvie
visoki za optimalnu proizvodnju ove vrste. U situacijama gdje magnezijum treba da bude dodat, a pH zemljita
je dovoljan i ne treba ga korigovati (poveavati), mogu se koristiti epsemske soli (magnezijum sulfat).
Ukoliko analiza zemljita pokae nedostatak bora, isti treba pomijeati sa osnovnim ubrivom i unijeti ga prije
sadnje. Postoji veoma uzak raspon izmeu nedostatka i toksinosti bora, tako da prilikom aplikacije istog,
treba biti siguran da je primjenjena koliina tana za cjelokupnu povrinu. Ako se sumnja na nedostatak bora
nakon sadnje i analiza tkiva potvrdi dijagnozu, nedostatak istog moe se korigovati sa folijarnom aplikacijom
u cvjetanju, ili pak povrinskom primjenom na zemljite u jesen. Folijarna primjena se preferira, s obzirom
da je vjerovatnoa neprecizne aplikacije daleko manja. Veoma male koliine (0,2 kg aktuelnog bora po
dunumu u zemljite, ili 82 g po dunumu folijarno) su dovoljne da poprave veinu nedostataka. Odravati
zdrav rast korijena tokom ljeta posebno je vano za adekvatno usvajanja bora. Treba napomenuti da je bor
manje raspoloiv za biljke kod pH zemljita iznad 6,0 do 6,5. Pod uslovima djeliminog nedostatka, folijarne
aplikacije fosfora mogu nataloiti bor u tkivima, uzrokujui nedostatak, to moe preokrenuti rezultat u
znaajnom gubitku prinosa.
Kod primjene mineralnih ubriva prilikom osnovne obrade zemljita za zasnivanje vonjaka koriste se uglavnom
granulirane forme hranjiva, dok se u zasnovanom vonjaku, pored granuliranih mogu koristiti i folijarna
(prskanjem preko lista) ili vodotopiva ubriva (putem sistema za navodnjavanje fertirigacija). Sadraj ostalih
minerala, koji su spram prethodno predstavljenih biljakama jagodastog voa potrebni u manjim koliinama
(mikroelementi), prilikom pripreme zemljita moe biti korigovan aplikacijom stajnjaka. U kasnijim fazama,
odnosno nakon zasnivanja plantae mikroelementi se uglavnom apliciraju primjenom mineralnih ubriva
preko lista (folijarno ubrenje). Koliine mineralnih ubriva prilikom pripreme zemljita su odreene analizom
zemljita, te e farmer na osnovu preporuka, iz analize zemljita, izvriti njihovu aplikaciju.
Dodatna razmatranja za organske uzgajivae. U organskoj proizvodnji, odravanje plodnost zemljita
se prvenstveno postie oslanjanjem na ciklus hranjiva (sporooslobaajua hranjiva od biljnih, ivotinjskih i
mineralnih izvora). Meutim, komercijalna ubriva porijeklom od prirodnih izvora koja ispunjavaju zahtjeve
certifikacijskog tijela su takoe pogodna za koritenje. Ovi proizvodi tipino otputaju hranjiva sporije u
poreenju sa sintetikim ubrivima. Kako bi se osiguralo da biljke prime adekvatna hranjiva, primjeniti
proizvod sa organskim izvorima hranjiva 2-4 sedmice prije vremena kada su hranjiva potrebna biljkama.
Dodavanje hranjiva putem komposta ili stajnjaka. Kompost i stajnjak mogu biti vaan dio ishrane
biljaka jagodastog voa. Osim dodavanja nutrienata u zemljite, oni mogu poboljati strukturu zemljita, te
osigurati dugorono zdravlje istog. Kompost i stajnjak su najbolji kada se koriste u kombinaciji sa drugim
strategijama ishrane, ukljuujui usjeve za zelenino ubrenje, neorganska ubriva, te plodored. Vrijeme
aplikacije komposta i stajnjaka se razlikuje od onog kod primjene hemijskih ubriva, s obzirom da se hranjiva
iz organskih izvora sporije oslobaaju i ine raspoloivim za biljke, te vrijeme mora biti podeeno tako da
omogui razgradnju istih i otputanje nutrienata. Primjena komposta i stajnjaka suvie kasno u vegetaciji
moe rezultirati u snanijem biljnom rastu kasno u sezoni, to moe odloiti razvijanje izdrljivosti biljke,
odrvenjavanje, i voditi izmrzavanju tokom zime.
Kompost, i razliiti organski supstrati na bazi istog, se najee primjenjuju prilikom sadnje borovnice, kao i
u sluaju nedostatka stajnjaka kod ostalih kultura. Meutim, u naim uslovima isti predstavlja dodatni troak
pri poetnim ulaganjima, i obino se nastoji zamjeniti stajnjakom, ili nekim drugim prirodnim materijalom
organskog porijekla koji je dostupniji. Sadraj hranjiva komposta varira u zavisnosti od izvornih materijala, te
naina proizvodnje istog. Ukoliko se radi o nepoznatom sastavu komposta, ili pak onom iz vlastite proizvodnje,
isti bi trebao obavezno biti podvrgnut analizi kako bi se odredila koliina hranjiva koja on sadri, te njegova
pH vrijednost. Gotov kompost obino sadri 0,5 do 2,5% ukupnog nitrogena. Veina nitrogena je u organskoj
ili sporooslobaajuoj formi. Kao generalno pravilo, oko 10% organskog nitrogena u kompostu e biti
raspoloivo za biljku po godini. Fosfor u kompostu, poput nitrogena, je u velikoj mjeri u formi neraspoloivoj
za koritenje od strane biljke. Kako se fosfor transformie u forme dostupne biljkama za usvajanje jedan dio
istog se vee za estice zemljita, te na taj nain isti postaje ponovno nedostupan za usvajanje. Zbog ovoga,
prilikom primjene komposta treba imati na umu da on generalno sadri veoma malo fosfora u lako dostupnoj
formi za biljku, te je isti neophodno obezbjediti iz drugih izvora kako bi se zadovoljile potrebe date vrste.
Kalijum u kompostu je u lako pristupanoj formi za biljku, ali on je rastvorljiv u vodi i lako moe biti ispran iz
gomile komposta. Prekrivanje gomile komposta moe pomoi smanjenju koliine izgubljenog kalija procesom
ispiranja. Osim odreivanja sadraja hranjiva u kompostu, njegov pH trebao bi se determinisati, posebno ako

71

je on namijenjen za koritenje u proizvodnji borovnice, gdje se zahtjevaju nie vrijednosti pH.

Prilikom primjene kompost treba aplicirati na temelju potreba uzgajane vrste, prije nego na osnovu dugoronog
zdravlja zemljita. Studije su pokazale da je ovo posebno vano u sluaju kada se proizvodnja organizuje
u visokim tunelima, gdje je kia iskljuena. Kia potpomae razgradnju komposta, ali takoe pospjeuje
ispiranje nekih hranjiva i soli. Kompost moe biti apliciran na temelju koliine nitrogena, fosfora, ili kalijuma
zahtjevanih od strane gajene vrste, od kojih je nitrogen esto najvie ogranien.
Za izraunavanje koliko komposta aplicirati na osnovu potreba usjeva za nitorgenom, prvo treba odrediti
koliinu organskog ili amonijanog nitrogena sadranog u kompostu. Zatim, potrebno je odrediti koliko mnogo
nitrogena e biti raspoloivo od komposta u prvoj godini nakon aplikacije. Konani korak je odrediti koliinu
komposta za primjenu pomou dijeljenja potrebne koliine nitrogena sa koliinom nitrogena dostupnog u
kompostu. Prema tome, ne preporuuje se primjenjivati bilo koji tip komposta bez savjetovanja sa strunjacima
iz te oblasti.
Stajnjak. Sadraj hranjiva u stajnjaku zavisi od nekoliko faktora, gdje se posebno istie obezbjeeni izvor
ivotinjske hrane, prisustvo prostirke u stajnjaku, te naini rukovanja istim. Takoe, raspoloivost hranjiva
smanjuje se sa starenjem, odnosno sazrijevanjem stajnjaka. Stoga, kao i kod komposta, stajnjak bi trebao
biti testiran na sadraj pojedinih hranjiva. Apliciranje stajnjaka se tipino zasniva na potrebema vrste za
nitrogenom.
Nitrogen koji stajnjak sadri je u formi amonijaka ili amonijuma, koji moe biti brzo izgubljen putem isparavanja
u atmosferu. Za izbjegavanje ovog gubitka nitrogena, primjenjeni stajnjak bi trebao biti zaoran to je prije
mogue nakon aplikacije. Primjena stajnjaka moe biti izazov u proizvodnji jagodastog voa, s obzirom da se
radi o viegodinjim biljkama koje imaju plitak korjenov sistem, te isti moe biti oteen prilikom njegovog
unoenja. Aplikacija svjeeg, nezgorjelog, stajnjaka u proizvodnji jagodastog voa se ne preporuuje, kako
isti moe otetiti biljke zbog potencijalno visokog sadraja nitrogena i soli, te mogunosti irenja korova, kako
sadri veliku koliinu njihovog sjemena. Dodatno, svjei stajnjaci mogu biti kontaminirani sa mikroorganizmima
kako opasnim po zravlje ljudi, tako i biljaka. Dakle, preporuuje se samo primjena dobro zgorjelog stajnjaka, i
to odreeni vremenski period prije sadnje jagodastog voa. Istraivanja su pokazala da sirov stajnjak prilikom
razgradnje moe oslobaati odreene komponente, koje kada se usvajaju mogu voditi izostanku okusa i
mirisa kod jagodastog voa.

Slike 173, 174 i 175. Adekvatan nain aplikacije stajnjaka

Zbog ovih razloga, sirov stajnjak je najpogodniji za unoenje tokom pripreme zemljita prije sadnje.
Kompostirani, razgraeni, zgorjeli, stajnjaci su bolji izbor za aplikaciju nakon sadnje usjeva. Prilikom proizvodnje
jagodastog voa zabranjeno je koristiti kanalizacijski mulj, kao i nepreraene otpadne vode.
Znaaj organske materije u proizvodnji jagodastog voa. Organska materija ima veliki uticaj na
poboljanje strukture zemljita. To se najbolje uoava na zemljitima koja su obogaena organskom materijom.
Naime, organska materija ima tendenciju da ublaava uticaje aplikacije neorganskih ubriva.
Organska materija koja ima visok sadraj hranjiva u odnosu na koliinu ugljika (C) kojeg sadri (na primjer
kompostovano kokoije ubrivo) odmah poinje oslobaati hranjiva i taj proces nastavlja kako se materijal
razgrauje. Zbog toga, kokoije ubrivo se primjenjuje u daleko manjim koliinama u odnosu na govei
stajnjak. Organska materija koja ima visok sadraj ugljika u odnosu na koliinu nutrienata (na primjer,
piljevina) moe vezati odreena hranjiva (azot) posebno kada je svjea. Tako na primjer, prilikom maliranja
zemljita piljevinom kod uzgoja borovnice, treba voditi rauna o primjeni dodatnih koliina azotnog ubriva.
Osim poveanja kapaciteta zemljita za zadravanje hranjiva, organska materija takoe, poveava kapacitet
zadravanja vode i zraka u istom. Organska materija zemljita moe biti poveana putem dodavanja, i to u
formi komposta ili stajnjaka, te uzgojem i inkorporiranjem usjeva za zelenino ubrenje.

72

Usjevi za zelenino ubrenje. Sjetva usjeva za zelenino ubrenje na odabranoj parceli godinu dana prije
sadnje jagodastog voa, posebno u podrujima gdje su koliine stajnjaka ograniene, predstavlja prikladan
nain za poveanje sadraja organske materije u zemljitu, te dodavanje nitrogena istom, kao i oslobaanje
ostalih biljnih hranjiva i kontrolu nematoda. Usjev za zelenino ubrenje se u fazi cvjetanja, ili ranije, isitni
tanjiraom, a potom zaore. Ukoliko se sadnja jagodastog voa planira za proljee onda se usjevi za zelenino
ubrenje zaoravaju krajem jeseni ili poetkom proljea. Preporuuje se zaoravanje usjeva za zelenino
ubrenje koji imaju nii sadraj nitrogena (veina itarica i suhe trave) u jesen. Ovo dozvoljava adekvatan
period za njihovu razgradnju i spreava vezivanje zemljinog nitrogena. S druge strane, leguminoze (djeteline
i grahorice) sadre vie azota nego ostali usjevi za zelenino ubrenje, i one mogu biti zaorane rano u
proljee, mjesec dana prije sadnje jagodastog voa. U sluaju jesenje sadnje preporuuje se zaoravanje
usjeva za zelenino ubrenje krajem ljeta. Generalno, najboljim usjevima za zelenino ubrenje se smatraju
biljke iz grupe leguminoza, odnosno grahorica, i to posebno heljda, grah i graak.
ubrenje biljaka jagodastog voa na bazi analize tkiva. Nakon zasnivanja plantae analize tkiva
predstavljaju najbolji vodi za pravljenje programa ishrane biljaka. Analiza tkiva (veoma esto nazvana
analiza lista) je odlian nain monitoringa nivoa biljnih hranjiva. Sve vrste jagodastog voa mogu imati koristi
od pravilnog koritenja i interpretacije rezultata analiza lista. Dok analiza zemljita otkriva koliinu sigurnih
hranjiva u zemljitu, analiza lista pokazuje ta su od istih biljke uspjeno apsorbovale. Ukoliko postoji sumnja
na probleme sa ishranom u plantai, dabar nain konstatovanja stvarnog stanja jeste analiza tkiva i zemljita,
tako da koliine mogu biti stavljene u korelaciju. U nekim sluajevima, odnosno tamo gdje je nedostatak
odreenog hranjiva teak za korekciju, analiza zemljita osim analize tkiva moe ponekad otkriti osnovni uzrok
problema (na primjer, kada se nedostatak kalija u tkivu dogodi kao rezultat visokog nivoa magnezijuma u
zemljitu). Dok je analiza tkiva esencijalna za plantae gdje se sumnja na nedostatak hranjiva, ona je takoe,
korisna i tamo gdje isti nisu oigledi, kako analiza tkiva detektuje manjak hranjiva (posebno mikroelemenata)
prije nego se simptomi pojave na biljkama i izvre uticaj na zdravstveno stanje i prinos.
Standardne vrijednosti sadraja odreenih hranjiva u tkivima biljaka za interpretaciju rezultata analize
istih uspostavljene su samo za odreeni period godine i izvjesne dijelove biljke. Neki elementi imaju veu
koncentraciju, dok drugi postaju vie razblaeni u odreenim dijelovima biljke tokom vegetacije, ili oni mogu
varirati u irokom rasponu za vrijeme odreenih perioda godine. Zbog ovih razloga, uzorci tkiva kod biljaka
jagodastog voa trebaju biti samo sakupljani u specifino vrijeme, kako isti uzeti i analizirani u ostalim
periodima mogu proizvesti gotovo beznaajne rezultate. Na primjer, kod jagode u sistemu proizvodnje na
gredici sa zastiranjem zemljita folijom za analizu se uzimaju prvi potpuno razvijeni listovi, u proljee nakon
to biljke zaponu rast, ali prije faze zametanja plodova. Kod ljetnog tipa maline, nedavno, skoro, potpuno
razvijeni listovi trebali bi se uzimati od neplodonosnih izdanaka od 1 do 20 avgusta. Kod jednogodinjeg tipa
maline, skoro potpuno razvijeni listovi trebali bi biti uzorkovani kada se cvjetni pupoljci pojavljuju. Listovi
borovnice (neposredno potpuno razvijeni) trebali bi biti uzorkovani im se berba zavri.
Meutim, postoji izuzetak od uzorkovanja samo u odreenom periodu. U sluaju kada se u plantai naspram
zdravih primjete i biljke koje slabo funkcioniu u poreenju sa istim, te kada se radi o identinim kultivarima,
iste starosti i uslova uzgoja uzorci mogu biti sakupljeni u bilo koje vrijeme tokom godine, analizirani i
usporeeni jedni sa drugima. Ovo je posebno korisno ukoliko se sumnja da neadekvatni zemljini uslovi
uzrokuju lokalizirane nedostatke hranjiva. U ovom sluaju, potrebno je izvriti odvajanje uzoraka od slabih i
dobrih biljaka od skoro potpuno razvijenih listova i izvriti odvojene analize.
Odabrati je potrebno minimalno 30 listova (jagoda i malina) ili 60 listova (borovnica) za svaku analizu. Svi
listovi unutar svakog uzorka trebali bi biti od istog kultivara, i uzeti sa nekoliko biljaka. Nakon toga treba
odvojiti listove od biljaka, te ukloniti lisne drke. Potom je potrebno staviti listove u suhu papirnu vreu i
odmah oznaiti, te u to kraem roku dopremiti na analizu.
Kontrola korova u zasadima jagodastog voa kako prije, tako i nakon sadnje, ima poseban znaaj, obzirom
da isti imaju negativno djelovanje na uzgajane biljke, tako to:
konkuriu za svjetlost, vodu, hranjiva i prostor,
djeluju kao domaini za tetne insekte, bolesti, i nematode, te kao sklonite za nepoeljne ivotinje,
smanjuju cirkulaciju zraka unutar plantae, to moe unaprijediti odreene bolesti,
smanjuju kvalitet i prinos, te
oteavaju berbu.
Mjere za suzbijanje korova. Potpuno iskorjenjavanje bilo kojeg korova je praktino teko ili nemogue.
Uspostavljeni viegodinji korovi su meu najteim za unititi i esto zahtjevaju razliite strategije za njihovo
uspjeno eliminisanje. Uzgojne i hemijske mjere su pogodne za suzbijanje korova u razliitim situacijama.
Meutim, veoma esto ove mjere su potrebne i zajedno, odnosno u kombinaciji.

73

Identifikacija korova. Identifikacija korova je prvi korak ka uspjenom suzbijanju istih. Nadalje, poznavalje
ivotnog ciklusa problematinih korova je izuzetno vano, obzirom da se u tom sluaju moe osigurati primjena
kontrolnih mjera na pravi nain, kao i u vremenskom periodu koji daje maksimalnu efikasnost. Isto tako,
koristei kontrolne mjere na pogrean nain moe se izgubiti vrijeme i novac i, moda najgore od svega,
dozvoliti problemima sa korovima da postanu izraeniji. Prema tome, dakle potrebno je koristiti kontrolne
mjere koje odgovaraju ciljanim, osjetljivim fazama u ivotnom ciklusu dotinog korova. Korovi se na osnovu
svog ivotnog ciklusa mogu podijeliti u tri grupe, i to:
Jednogodinji to su korovi iji je zivotni ciklus manje od jedne godine. Postoje jednogodinji ljetni
i zimski korovi. Jednogodinji ljetni korovi klijaju krajem proljea i poetkom ljeta, cvjetaju i razvijaju
sjeme krajem ljeta ili poetkom jeseni, i odumiru na kraju vegetacije. Zimski jednogodinji korovi klijaju
u jesen ili poetkom proljea, cvjetaju i razvijaju sjeme krajem proljea, te odumiru kada nastupe visoke
temperature. Jednogodinji korovi su laki za suzbijanje u odnosu na viegodinje ili dvogodinje, primjenom
uzgojnih praksi, a obzirom da se oni razmnoavaju samo sjemenom. Na primjer, pravovremena obrada
ili spreavanje jednogodinjih korova da proizvedu sjeme moe predstavljati veoma uinkovitu strategiju
njihovog suzbijanja.
Dvogodinji ovo su korovi koji ive due od jedne godine, ali manje nego dvije pune godine. Dvogodinji
korovi emituju vegetativni rast tokom prve godine, zatim cvjetaju i odumiru u drugoj godini. Postoji
relativno mali broj dvogodinjih korova na naem podruju, a koji prestavljaju opasnost za zavidan uzgoj
odgovarujue kulture.
Viegodinji korovi su oni koji ive due od dvije godine, i koji se uglavnom razmnoavaju vegetativno
pomou horizontalnih stabljika, korjenja, ili rizoma, ali i sjemenom. Zbog njihovog viegodinjeg ivotnog
ciklusa i sposobnosti razmnoavanja na mnogostruke naine, viegodinji korovi su najtei za suzbijanje.
Viegodinje plantae, kao to su borovnice, maline, ogrozda, ribizli, pogodne su za uspostavljanje populacije
viegodinjih korova poto minimalna obrada zemljita dozvoljava biljkama da rastu neometano.
Uzgojne prakse za odravanje korova pod kontrolom. Planiranje i dobre uzgojne prakse mogu smanjiti
veinu problema sa korovima, te poboljati uinkovitost odabranih koritenih mjera. Sve opcije bi trebale biti
paljivo ocjenjene za pogodnost na odgovarajuoj farmi prije koritenja istih.
Odabir mjesta i priprema. Pravilan izbor mjesta je vana strategija u suzbijanju korova. Izvriti pregled i
identifikovati korove bazna je radnja na parceli prije sadnje, a potom treba provesti suzbijanje istih. Posebno
je vano da se stave teki viegodinji korovi pod kontrolu prije sadnje. Uspjeh moe zahtjevati akciju za samo
jednu godinu prije sadnje, ili pak za nekoliko godina ranije. Izbor mjesta takoe, utie na zdravstveno stanje
biljaka u plantai. Snane biljke na pogodnom mjestu mogu konkurisati veini korova, ali iste posaene na
mjestima koja su marginalna mogu biti u potinjenom poloaju u odnosu na korovsku populaciju. Korovi su
esto energiniji u potrazi za hranjivima i vodom, a uvijek postoje takve vrste korova koje mogu tolerisati (ili
ak vie tolerisati) siromanije uslove. Usjevi za zelenino ubrenje su vrijedni u suzbijanju korova. Izabrati
usjev za zelenino ubrenje koji se uspostavlja brzo i formira bujan nadzemni sistem. im se plantae
uspostave, treba razmisliti o sjetvi pokrovnog usjeva, odnosno formiranja trava mal sistema kod odravanja
zemljita. Gdje se ne koristi sistem trava mal, potrebno je planirati sjetvu sintnozrnih kultura kao zimskog
usjeva za pokrov i suzbijanje jednogodinjih korova.
Plodored. Mnogi viegodinji korovi mogu biti kontrolisani uzgojem usjeva kao to su kukuruz ili soja,
jednu ili dvije godine prije sadnje jagodastog voa. Herbicidi sa oznakom za upotrebu u ovim usjevima,
kao i intenzivna konkurencija koju oni obezbjeuju, moe proizvesti odlinu kontrolu veine viegodinjih
korova. Kod mnogih jednogodinjih povrtlarskih vrsta, praktikovanje kontinuiranog kultiviranja moe pruiti
adekvatnu mjeru za suzbijanje korova, to koristi plantai jagodastog voa koja se eli zasnovati.
Slika 176.
Za detaljnije
informacije
u pogledu
nabavke sadnog
materijala,
otkupa plodova,
kao i savjeta
za proizvodnju
jagodastog
voa posjetite
internet stranicu
Reprocentra

www.heko.ba

74

4. Jagoda
TEHNOLOGIJA PROIZVODNJE STALNORAAJUEG TIPA JAGODE, tzv. 'MJESEARKE'
Perspektiva u produkciji jagode. Plodovi jagode, danas, dostupni su na svjetskom tritu 365 dana u
godini. To je uglavnom zbog injenice da se plodovi ove vrste transportuju iz razliitih lokacija proizvodnje
irom svijeta (razliite klimatske i vremenske zone). Meutim, u BiH, svjee, iz domae proizvodnje jagode,
dostupne su na trnici, improvizovanim tandovima uz cestu i trgovinama na veliko i malo samo nekoliko
sedmica tokom kraja proljea i poetka ljeta. Ovakva situacija posljedica je postojee komercijalne proizvodnje
jagode u BiH koja se zasniva iskljuivo na jednorodnim sortama koje po prirodi imaju kratku sezonu proizvodnje
(tip biljaka jagode koji plodonosi samo jednom tokom godine, obino poetkom ili tokom mjeseca juna u
trajanju od oko 30 dana).
Do nedavno, produena sezona proizvodnje jagode tokom sezone vegetacije u BiH bila je ograniena uglavnom
na vrtove unutar dvorita (okunica), jer su se na tritu mogle nabaviti samo sorte stalnoraajuih jagoda
koje imaju sitan plod (nezadovoljavajua krupnoa ploda spram iste traene na tritu) i niske prinose. Sada,
dostupnost novih sorti i prilagoavanje istih sistemu proizvodnje na gredici uz zastiranje zemljita folijom
omoguava uzgajivaima u naoj zemlji da proizvode i prodaju svjee jagode tokom ljeta i jeseni, odnosno
veim dijelom sezone vegetacije. Ogledi irom svijeta pokazali su da ovakav tip biljaka jagode u intenzivnom
sistemu proizvodnje moe proizvesti u prosjeku ak 810 g po biljci, ili 3.240 kg (cca 3 t) po dunumu. Ovo je
prinos sigurno identian ili moda malo i nii u odnosu na one koje bosanskohercegovaki proizvoai jagode
postiu sa jednorodnim sortama, ali cijene plodova su sigurno vee s obzirom da se radi o izvansezonskoj
proizvodnji (u provedenim ogledima tokom 2012. godine sa vierodnom sortom jagode 'Elsinore' autori
ove publikacije brali su plodove tokom itavog mjeseca avgusta i septembra, s tim da ista jo nije prestala
prinositi plodove, te se berba nastavlja i za poetak oktobra).
Primarna svrha ovog poglavlja o jagodi jeste pruiti osnovne informacije za proizvoae u BiH o uzgoju
vierodne jagode tzv. mjesearke na komercijalnoj osnovi, s obzirom da od istih Reprocentar jagodastog
voa H&H Fruit dominantno proizvodi sadni materijal, ali i da takva produkcija ima odreene specifinosti u
poreenju sa onom kod jednorodnog tipa, koje je za uspjeh neophodno poznavati. Naravno, ovo je poruka
i za hobi voare, odnosno kupce sadnog materijala Reprocentra koji unutar svojih bati i vrtova ele tokom
cijele sezone vegetacije imati svjee plodove jagode.
Morfologija (struktura) biljke jagode i nain rasta
Razumjevanje morfolokih i biolokih osobina biljke jagode pomoi e proizvoaima da prilagode i modifikuju
standardnu tehnologiju produkcije ove vrste kako bi zadovoljili njene specifine zahtjeve u datim uslovima
uzgoja, te na taj nain ostvarili maksimalno mogue prinose po jedinici povrine za dati tip biljke i sistem
proizvodnje.
Cvjetna grana
Jagoda je zeljasta, viegodinja biljka, to znai
List
da moe ivjeti nekoliko godina u zavisnosti od
sredine u kojoj se gaji, mada se u intenzivnoj
produkciji zadrava do tri vegetacije, period koji
Nova/kerka
se smatra ekonomski opravdanim iskoritavanjem
biljka
jagode u komercijalnoj proizvodnji. Naravno,
unutar okunice, jednu biljku jagode mogue je
uzgajati i vie godina.
Glavni dijelovi biljke jagode su: stabljika - kruna
ili bokor (meu proizvoaima za ovaj dio biljke
Bokor
esto se koristi termin ivi, posebno kada se
radi o sadnicama jagode kategorije golih ila),
Staro korjenje
korijen, listovi, cvjetovi i plodovi. Pored
Stolon
navedenih, u periodu reprodukcije biljka jagode
ima jo jedan veoma vaan organ, u terminologiji
Mlado korjenje
poznat kao stolon, koji predstavlja modifikovani
prirast pomou kojeg se ova vrsta razmnoava,
Crte 3. Struktura biljke jagode
odnosno isti slui za produkciju novih biljaka.

75

Biljka jagode ima kratku, zadebljalu stabljiku ili stablo na kojem se presjekom mogu vidjeti godovi, te kod ove
vrste taj dio ima specifian naziv bokor ili ivi. Dakle, produktivna maina biljke jagode sadrana je unutar
bokora, odakle se razvijaju svi ostali organi, i to: na gornjem kraju gdje se nalaze take rasta, odnosno
pupoljci, iz kojih nastaju: listovi, cvjetovi, stoloni i nove bokornice (grane bokora), a u bazi, odnosno osnovi,
korijen (adventivno korjenje).

a)
b)

c)

e)
d)

f)

Crte 4. i slike 177, 178, 179, 180 i 181. Bokor/stablo jagode: a) crteom
predstavljen ivi jagode sa naznaenim bokorom; b) bokor jagode
sainjen od dvije bokornice; c) bokor kod sadnice jagode golih ila;
d) uzduni presjek stabla jagode; e) centralni pupoljak na bokoru jagode; f) popreni presjek bokora jagode

U praksi, prilikom uzgoja jagode, kod proizvoaa u naim podrujima prve godine nakon sadnje tenja je
da se biljka ove vrste razvije grananjem bokora, odnosno da formira 1-2 'bone stabljike', tj. nove krune koje
se nazivaju bokornice. Svaka nova bokornica dovodi do poveanja prinosa date biljke jagode tako to nosi
cvast (vie cvjetova na jednoj drci). Nova bokornica strukturno je identina osnovnom bokoru, i kod iste
cvast se razvija na terminalnim takama rasta. Grananje osnovnog bokora, odnosno formiranje bokornica
u naim klimatskim uslovima za jednorodni tip jagode uglavnom se dogodi na samom kraju vegetacije
(septembar-oktobar), i to predstavlja momenat zametanja pupoljaka koji e donijeti rod naredne sezone.
Meutim, nekada prosjene dnevne temperature u tom periodu ispod navedene vrijednosti mogu dovesti do
usporavanja formiranja bokornica, i time zametanja cvasti za narednu sezonu, posebno u prvoj godini nakon
sadnje (ovo posebno moe biti sluaj za sezonu sadnje jesen 2012. godina kada je zbog ekstremne sue
sadnja frigo sadnica jagode u odnosu na standardi period dosta zakasnila, te je veliki broj sadnica zasaen

76

tek u septembru). Prema tome, prekrivanje gredica sa agril folijom u tim sluajevima u periodu sve do
novembra moe predstavljati neophodnu agrotehniku operaciju za stimulisanje budueg reproduktivnog
razvoja. Takoe, u nekim podrujima za ovu namijenu koristi se slama kojom se prije nastupanja mrazeva
prekriju biljke jagode. Ovakvim mjerama obezbjeuju se povoljni uslovi u kojima e biljka jagode imati
formirane tri bokornice u vrijeme plodonoenja narednog proljea.

Slike 182 i 183. Formirane tri bokornice koje ine ivi jagode (lijevo) i rastavljene bokornice (desno)

Kod biljaka jagode postoji odlian potencijal za dodatni prinos po biljci kada se mogu uoiti 1-2 nove
bokornice koje ine glavni bokor krajem jeseni ili poetkom zime. Prema tome, prve godine uzgoja jagode,
momenat sadnje kod odreene kategorije sadnog materijala i tip biljke jagode kljuni su kako bi se obezbjedio
dovoljan broj novih bokornica koje odreuju rodnost naredne sezone. U kasnijim godinama, za ovu namjenu,
neophodna je odreena pomotehnika za odravanje adekvatne produkcije plodova jagode. Postoji veoma
vana uravnoteenost koju treba imati na umu prilikom proizvodnje jagode, a ija je svrha da se dobije dovoljno
rasta biljke za adekvatno plodonoenje. Ta uravnoteenost podrazumjeva tri, eventualno, etiri bokornice
po jednoj biljci jagode za ostvarenje maksimalnog prinosa plodova visokog kvaliteta. Manje bokornica od
navedenog broja ima za posljedicu direktno smanjenje prinosa jagode usljed nedostatka dovoljne koliine
cvjetova koji e proizvesti plodove.

a)

b)

c)

Slika 184, 185 i 186. Grananje bokora, odnosno razvoj bokornica kod jagode: (s lijeva na desno): a) jedna bokornica
prisutna kod biljke jagode nakon sadnje, b) mjesec dana nakon sadnje bokor je sainjen od dvije bokornice, dakle
dolo je do formiranja nove bokornice, c) prije poetka perioda mirovanja razvijene tri bokornice kod ivia jagode

Meutim, ako se dobije drugi ekstrem, odnosno vie bokornica (vie od etiri bokornice ili pak vie od est
bokornica) po biljci (to je uobiajeno druge i narednih godina proizvodnje) veliina ploda, odnosno njegova
krupnoa, e se potencijalno smanjiti do take kada ista sa trinog aspekta postaje problem. Dodatno, svako
poveanje broja bokornica preko navedene krajnosti (na primjer 8-10) moe dovesti do drastinog pada
produkcije i smanjenja krupnoe ploda (najea pojava u neodravanim zasadima jagode unutar okunica,
kada su biljke ne samo zanemarene u pogledu zatite i ubrenja, ve se kod istih ne odrava adekvatan broj
bokornica to je za domaina kljuni argument zamjene biljaka jer su plodovi koje iste proizvode sitni).

77

Kako se to ne bi desilo, obavezna pomotehnika radnja u intenzivnoj produkciji jednorodne jagode druge i
narednih godina proizvodnje predstavlja prorjeivanje bokornica, odnosno uklanjanje onih koje su suvine,
uobiajeno iz centralne zone bokora, otkidanjem rukom ili pak adekvatnim alatom (noi, skalpel i sl.). U
sluaju vierodne jagode, kada se ista planira uzgajati vie od jedne godine, potrebno je takoe provesti ovu
pomotehniku radnju, prvenstveno kako bi se poveala krupnoa ploda, ali i regulisala pojava bolesti.

b)

a)

c)

Slika 187, 188 i 189. Pomotehnika radnja u produkciji jagode poznata kao prorjeivanje bokornica: a) est bokornica
uoljivo kod ivia jagode po zelenim napupalim centralnim pupoljcima, b) situacija iz blizine i c) ostavljene etiri bokornice
nakon prorjeivanja dvije koje su bile suvine kako ne bi dolo do produkcije sitnih plodova i smanjenja prinosa

Prilikom sadnje sadnica jagode kategorije golih ila, na primjer frigo sadnica, posebno je vano postaviti
biljke jagode tako da sredinja taka bokora bude u nivou sa povrinom zemljita. Ako je sadnica jagode
suvie dobuko posaena, biljka moe odumrijeti s obzirom da su take rasta, odnosno vrh bokora, prekriveni
sa zemljom. S druge strane, ako je sadnica posaena suvie plitko, korijenov sistem e biti izloen uslovima
sredine to opet moe dovesti do propadanja biljaka. Prema tome, ogromna je prednost kontejnerskog tipa
sadnog materijala u proizvodnji jagode kako u pogledu odreivanja adekvatne dubine sadnje, prijema, tako i
momenta sadnje, te isti u produkciji jagode sve vie potiskuje do sada uobiajenu frigo sadnicu.

nivo
zemljita

pravilna dubina

preduboko
plitko

pravilna dubina

preduboko

plitko

Crtei 5 i 6. Pravilna dubina sadnje predstavlja jedan od kljunih faktora

u razvoju adekvatnog broja bokornica kod jagode nakon sadnje

Stoloni i bokornice su u sutini prirasti koji se razvijaju iz aksilarnih pupoljaka formiranih u bazi svakog lista
jagode. Ekoloki uslovi snano utiu na vrstu prirasta koji e se razviti. Razvoj stolona stimulisan je sa dugim
danima i visokim temperaturama. Stoga, stoloni se pojavljuju uglavnom tokom ljetnih mjeseci. Poetni rast
stolona rezultira od razvoja prvog internodija, koji se protee nekoliko centimetara od majinske biljke. Sljedei
rast je od drugog nodusa na kojem e se razviti nova biljka. Aksilarni pupoljak na ovoj novoj biljci jagode e
tipino formirati sekundarni ili nastavak stolona, esto prije nego se na istoj razvije korijen. Ovo predstavlja
primarni nain razmnoavanja jagode u komercijalne svrhe. Tako na primjer, u tehnologiji produkcije frigo
sadnog materijala jagode nove biljke koje su se ukorjenile u matinjaku vade se kasno u jesen i skladite u
hladnjai na odreenoj temperaturi do momenta sadnje u ljeto.
S druge strane, razvoj novih bokornica stimulisan je sa skraivanjem duine dana i niim temperaturama
(oko 10oC) i ovo se dogodi kasnije u sezoni nego formiranje stolona, to je posebno naglaeno u prethodnom
tekstu.
Iako se ne vidi golim okom, s obzirom da se nakon sadnje razvija u zemljitu, korjenov sistem jagode ima
nekoliko kljunih uloga u njenom ivotu, te izmeu ostalog privruje biljku za podlogu, i usvaja vodu i

78

hranjiva iz zemljita neophodna za rast i produkciju plodova. Kod jagode se razlikuje primarno i sekundarno
korjenje.

a)

b)

c)

Slike 190, 191 i 192. Formiranje stolona kod jagode, uobiajeni nain prilikom razmnoavanja ove vrste u
komercijalne svrhe: a) momenat za fiksiranje stolona za podlogu, b) fiksiran stolon, c) oiljena nova biljka

Sekundarno korjenje se formira naroito krajem ljeta i jeseni, iri nekoliko centimetara u zemljite, te formira
brojno bono korjenje, koje predstavlja osnovni nain usvajanja vode i hranjiva za biljku jagode. Biljka
jagode se ukorjenjuje veoma plitko, te se najvea koncentracija korijena nalazi u gornjih 10-15 cm zemljita.
Stalnoraajui tip biljaka jagode ima korjenov sistem koji jo manje prodire u zemljite, sa veinom njegove
mase koja se nalazi u gornjih 8-10 cm istog. Ovo je jedan od kljunih razloga zato je biljka jagode osjetljiva
na suu. Duina i broj korjenia zavisi od uslova zemljita i gustine sadnje.

d)

a)

c)
b)

Slike 193, 194, 195 i 196. Korijen kod jagode: a) i b) zona u kojoj se isti razvija na bokoru, c) i d)
razvijen korjenov sistem kod sadnica

Obino svaka biljka odrava dvadeset do trideset primarnih korjenia, prosjene duine 15 cm i stotine malih
ilica. U dobro dreniranim zemljitima korijen jagode e prodrijeti dublje, emu posebno doprinosi adekvatno
formirana gredica i besprijekorno pripremljeno zemljite. Korijen jagode najbre raste kada je temperatura
zemljita iznad 13oC, a njegov razvoj je aktivan sve dok su temperature unutar istog iznad 7,2oC. Sekundarni
korijen jagode ivi u periodu od nekoliko dana ili sedmica i on se stalno zamijenjuje novim, dok primarni moe
ivjeti dvije do tri godine. Korijen jagode najlake odumire ukoliko se izloi ekstremnim uslovima sredine.
Najei sluaj jeste uzgoj jagode na zemljitu koje je zasieno vodom (plavljena, loe drenirana zemljita)
u periodu zime, ili poetkom proljea, kao i pojava ekstremne sue tokom perioda vegetacije, ali velikim
dijelom i neadekvatna dubina sadnje (plitko). Takoe, zemljine tetoine poput nematoda i gljivica patogena
korijena (fitoftora trule korijena, verticilijum i sl.) mogu jako ograniiti razvoj korijena.
Bokor jagode na sebi nosi tanke ljuspaste listie koji tite pupoljke iz kojih se razvijaju ostali organi. Na vrhu
krune nalazi se terminalni pupoljak iz kojeg se razvija cvast. Listovi se razvijaju iz pupoljaka u pazusima ovih
ljuspastih listia na kruni poetkom proljea. Listovi su smjeteni na lisnim drkama ili petiolama koje su
spiralno rasporeene oko bokora. Jagoda ima sloen tip lista, gdje je povrina lista podijeljena na tri odvojena
dijela, tzv. liske. List sakuplja svjetlost, izvor energije koritene od strane biljaka za produkciju hrane u procesu
poznatom kao fotosinteza. Ovaj proces zahtjeva vodu i karbon dioksid i obuhvata kretanje, premjetanje,
metabolikih produkata (eera) od mjesta proizvodnje do mjesta iskoritavanja i skladitenja. eeri se
translociraju do plodova koji sazrijevaju i drugih dijelova biljke da se odri rast i produkcija. Krajem jeseni,

79

eer se konvertuje u skrob unutar tkiva korijena, gdje e se i skladititi tokom perioda zime. Broj listova
i ukupna lisna povrina biljke jagode krajem jeseni/poetkom zime moe biti u korelaciji sa proizvodnjom
plodova sljedeeg proljea, to je veoma vano imati na umu prilikom proizvodnje jagode.

Slika 197 i 198. Pupoljci iz kojih se razvijaju listovi jagode

Pojedinani, individualni, listovi jagode ive od jednog do tri mjeseca. Meutim, pojava suvie ranog jesenjeg
izmrzavanja, odnosno niska temperatura i jak mraz, ili pak loe prakse navodnjavanja tokom perioda
uspostavljanja biljke, odnosno tokom i nakon sadnje, kao i intenzivniji pritisak bolesti i tetoina, mogu biti
uzrok ranijeg odumiranja listova jagode.
Kljuno ogranienje u produkciji jagode koritenjem frigo
sadnog materijala ove godine bila je enormna sua, te
se prvenstveno sadnja nije mogla obaviti pravovremeno,
ali i nakon izvrene sadnje vrlo zahtjevno je bilo odrati
adekvatnu vlanost i time obezbjediti povoljne uslove za
maksimalan prijem biljaka. Primarno je bilo obezbjediti
navodnjavanje putem kienja, odnosno prskati biljke
nekoliko dana nakon sadnje vodom da se sprijei gubitak
a)
listova sve dok se korjenov sistem ne razvije i apsorbuje
dovoljno vlage da odri biljku. Biljke jagode bi trebale imati
tri ili vie potpuno razvijenih, zelenih listova na kraju prve
tri do etiri sedmice perioda nekon sadnje, bez obzira da
li su golog korijena ili kontejnerske. Da bi se to postiglo,
daleko vee koliine vode su potrebne za biljke golih ila
nego kontejnerske sadnice. Ako su listovi na sadnicama
jagode izgubljeni zbog stresa od sue, prijem biljaka
je znaajno u padu, a i prinosi naredne sezone e biti
znaajno smanjeni. Broj listova i ukupno lisno podruje
biljke u jesen ili poetkom zime moe biti u korelaciji sa
proizvodnjom plodova sljedeeg proljea. To je takoe
b)
veoma vano da se postigne adekvatan pokrov od lia
preko biljaka krajem jeseni kako adekvatna masa lia
djeluje kao vaan izolator bokora, i ovo je najjeftinija
zatita tokom zime koja se moe nabaviti. Oko 20 cm
prenik biljke je blizu idealnog sredinom decembra.
Kako bi se sauvala adekvatna lisna masa nakon berbe
plodova jagode provodi se pomotehnika mjera poznata
kao ianje jagode, a ista podrazumjeva makazama
uklanjanje starog lia ostavljajui 7-10 cm duine
peteljke, te njegovo iznoenje iz plantae i spaljivanje.
Nakon izvrenog ianja potrebno je provesti adekvatnu
zatitu jagode od bolesti i tetoina.
Slike 199, 200 i 201. a) jagoda sa samo jednom bokornicom
nije adekvatno razvijena prije nastupanja zime za ostvarenje
adekvatnog prinosa naredne godine; b) adekvatno razvijena
biljka jagode prije zime; c) ianje jagode nakon berbe

c)

80

Veina vode usvojene od strane biljke jagode ispari kroz pore, upljine, nazvane stome, na listovima i
stabljikama. Proizvoa mora biti siguran da za proizvodnju obezbjedi adekvatno navodnjavanje kapanjem u
proljee, kako bi nadoknadio vodu koja je usvojena od strane biljke tokom perioda kada su stome otvorene
listovi jagode imaju veliki broj stoma, i potronja vode moe biti veoma visoka u toplim periodima u aprilu i
maju. Posebno vana stvar ovdje jeste za svaku gredicu instalirati dva aquatrax crijeva, po jedan za svaki red
jagode (u godinama kakva je bila 2012 i ova dva crijeva mogu biti nedovoljna, te se preporuuje provjeriti
vlanost zemljita, kao i vriti oroavanje biljaka u kritinim fazama njihvog rasta i razvoja).
U pazuhu svakog lista nalaze se aksilarni pupoljci. Ovi aksilarni pupoljci e ili ostati nerazvijeni ili rasti i formirati
nove bokornice, odnosno razgranati bokor. Neki od donjih, nie poloenih, pupoljaka proizvodi priraste koji
rastu horizontalno preko povrine zemljita i na sebi nose ljuspaste listie i pupoljke, i to su stoloni kako je
napomenuto u prethodnom tekstu. Vrni pupoljci ovih stolona se okreu prema gore i proizvode kerke biljke
na nekoj udaljenosti od roditelja, i te nove biljke razvijaju adventivno korjenje. Nakon toga stolon vene i
propada. Stoloni ne skladite hranu ve istu provode od roditeljske (tzv. matine) biljke do kerki, sve dok se
one dobro ne razviju. Ekoloki faktori kao to su duina dana i temperatura utiu na razvoj aksilarnih ili jo
poznatih kao pomonih pupoljaka. Pupoljci kod jednorodnog tipa biljaka jagode razvijaju se u stolone tokom
dugih ljetnih dana od 14-16 sati. im se duina dana skrati u avgustu i septembru, pupoljci vie ne formiraju
stolone. Umjesto toga, oni formiraju bokornice i cvjetne pupoljke, ime dolazi do razgranjenja bokora
irenja, i zametanja cvjetova za rod naredne sezone (ova pojava je kritini momenat za aplikaciju ubriva za
intenzivne plantae jagode u jesen). Generalno, to se vie novih bokornica formira, postoji vei potencijal
za produkciju plodova tokom idue godine, jer svaka moe proizvesti jednu cvjetnu granu koja e kasnije
nositi plodove. Pupoljci kod stalnoraajueg tipa jagode mogu inicirati cvjetove pod bilo kojom duinom dana.
Obino u bosanskohercegovakim uslovima to moe biti od kraja maja ili poetka juna pa sve do oktobra.
cvjetna
grana
pupoljci

stolon

stolon

Slike 202 i 203. Crtei 7, 8 i 9. Razvoj organa jagode iz bokora predstavljen slikama i crteom

Cvjetna grana kod jagode je modificirana stabljika koja na vrhu zavrava sa primarnim cvijetom. Pupoljci
iz kojih se razvija cvjetna grana i kasnije cvast nalaze se na vrhu bokornica. Cvjetna grana kod jagode
nosi vei broj cvjetova i ima specifian nain grananja tzv. simpodijalno grananje. Ovo grananje nastaje na
nodusima iz pupoljaka u pazusima modificiranih listova ili brakteja. Svaka grana zavrava sa cvijetom. Nakon
primarnog cvijeta, tu su obino dva sekundarna, etiri tercijarna i osam kvartarnih. Tana ema se moe
razlikovati izmeu kultivara i lokacije, ali generalno prvo se razvija centralni ili primarni cvijet, zatim slijede
sitniji sekundarni, tercijarni i kvartarni koji se otvaraju u nizu. Veliki primarni cvijet se razvija u najkrupniji
plod, poznat kao king plod ili meu proizvoaima plodovi prvog kola berbe.
sekundarni
king ili
primarni

tercijarni

brakteja
kvartarni
tercijarni

sekundarni

Crte 10 i 11. Slika 204.

Grananje cvjetne grane
kod jagode

king ili
primarni

81

Jagoda je samooplodna vrsta, te se moe posaditi samo jedna sorta u plantai. Svaki cvijet jagode ima pet
latica i 20-25 pranika (muki dijelovi) sa 100-400 tukova (enski dijelovi). Pranici nose polenova zrna
koja prethodno moraju biti prenesena sa pelama na tuak da bi se izvrila oplodnja i razvoj ploda mogao
odvijati. Hladno i vlano vrijeme odvraa pele od aktivnosti i rezultira u slaboj ili djeliminoj oplodnji, to
opet dovodi do plodova deformisanog oblika. Temperature ispod nule e takoe otetiti pranike to se
manifestuje promjenom njihove ute boje u crnu. Cvjetovi sa pocrnjelim pranicima (centar cvijeta) nee se
razviti u plodove. Dnevne temperature od 25oC ili vie i slinim nonim temperaturama smanjuju inicijaciju
cvijeta kod stalnoraajueg tipa jagode. Obino je potrebno oko 30 dana za cvjetove jednorodnog tipa
jagode da se razviju u plodove. Ovaj period moe biti smanjen i na 20 dana sa dobrim uslovima za uzgoj i
visokim temperaturama. Nepovoljni uslovi poput hladnog vremena mogu produiti njihov razvoj i do 40 dana
ili vie.

Slike 205 i 206. Usljed mraza uniteni cvjetovi jagode - uoava se crna boja unutranjosti cvijeta umjesto ute

Tipovi biljaka jagode. Vrste jagode (Fragaria) koje rastu u umjerenim klimatskim zonama i plodonose tokom
poetka ljeta su se prilagodile klimi tako da su sredina i kraj sezone vegetacije (sezone uzgoja) namijenjeni
iskljuivo za vegetativni rast. U tom periodu biljke jagode izgrauju vegetativni okvir, pripremajui se za
produkciju plodova u periodu proljea koje slijedi, odnosno kada su uslovi za to pogodni.
U tom procesu, jagode su se razvile tako da iniciraju cvjetove kada vegetativni rast prestane u jesen, to
znai da su kratki dani i prohladne temperature signal iniciranja cvijetnih pupoljaka. Cvjetovi inicirani tokom
jeseni e cvjetati u proljee i proizvesti plodove unutar (u roku od 20-30 dana). Stoga, svi kultivari jagode koji
plodonose u junu su biljke kratkog dana, prema duini dana u kojima oni iniciraju cvjetne pupoljke.
Za bolje razumjevanje tipova biljaka jagode potrebno je predstaviti na koji nain su se jagode prilagodile
sjevernijim podrujima i onim na visokim nadmorskim visinama koje iskuse uslove izmrzavanja tokom perioda
kratkog dana. Odgovor je da su jagode odbacile mehanizam kratkog dana, i umjesto toga inicirale cvjetove
u avgustu kada su dani jo dugi. Ove veoma hladne lokacije imaju kratke vegetacije, to izaziva da se biljke
ponaaju poput istih kratkog dana, sa plodovima koji se proizvode u proljee, dok ostatak kratke sezone biljke
ostaju vegetativne. Kada su istraivai ove biljke jagode koje rastu na visokim nadmorskim visinama prenijeli
u nia i toplija podruja sa duom sezonom vegetacije otkrili su da biljkama nedostaje reakcija na kratak
dan kao kod tipova koji plodonose u junu i one su cvjetale tokom cijele godine, te su tako stekle naziv dan
neutralne.
Iako moderne stalnoraajue jagode se klasifikuju kao dan neutralne zbog svoje sposobnosti da iniciraju
cvjetne pupoljke unutar razliitih duina dana, njihovi ostali biljni procesi reaguju na duinu dana. Kada su
intenzitet svjetlosti i temperatura odgovarajui, vieraajue jagode proizvode vie cvjetova, plodova, i stolona
tokom perioda dugog dana u poreenju sa kraim danima. Vieraajue jagode u bosanskohercegovakim
uslovima mogu imati znaajan junski ili u jesen iniciran rod, slino onom kod jednorodnih varijeteta jagode.
No, vieraajue jagode ne postaju dormantne tako znaajno/vidljivo kao jednorodne, koje obino prolaze
kroz intenzivnu promjenu boje lista u jesen (ne svi kultivari). Umjesto toga, vieraajui tip biljaka jagode i
dalje cvjeta i tei razviti plodove.
Veina kultivara jagode, bilo da se radi o onima koje plodonose u junu ili koje raaju vie puta tokom
vegetacije, imaju potrebu hladnoe koja se mora ispuniti prije nego to biljke mogu nastaviti snaan rast
u proljee. Specifini zahtjevi za hladnoom (sati hladnoe, odnosno period izloenosti odreenim niskim
temperaturama) razliitih kultivara jedno i vierodne jagode se razlikuju, a postoji i neko preklapanje izmeu
ova dva tipa. Manja potreba sati hladnoe kod odreenih kultivara je rezultat aktivnosti oplemenjivaa, posebno
onih koji provode selekciju za podruja smjetena u niim geografskim irinama gdje su temperature tokom

82

zime visoke toplo vrijeme. Meutim, jagode tipino imaju korist od prohladnih uslova sa temperaturama od
-2,2oC do 7,2oC, poeljno je izmeu -1,1oC do 3,3oC, sa periodom vie od 400 sati.
Tipino, vegetativni rast biljaka jagode koje su bile podvrgnute satima hladnoe (iji su sati hladnoe bili
ispunjeni) je intenzivniji nego onih kod kojih ta potreba nije zadovoljena (ova prirodna osobina iskoritena
je u akumuliranju snage rasta kod produkcije frigo sadnica jagode, podsjeanja radi svega nekoliko dana
nakon sadnje frigo sadnice manifestuju bujan vegetativni porast i razvijaju cvjetove). Vieraajuem tipu
biljaka jagode kojima nisu zadovoljeni potrebni sati hladnoe, a koje su zasaene u toplijim podrujima, kao
to je na primjer regija Hercegovine, moe nedostajati vegetativni vigor to se manifestuje sa skraenim
peteljkama lista i ploda, patuljastom formom rasta, nedostatkom formiranja stolona, te sporijem razvoju
bokora. Sadnja u jesen, u regionima sa vie od tri sedmice dnevnog vremena sa temperaturama ispod 7,2oC,
ispunjava, odnosno zadovoljava zahtjeve hladnoe prije proljetnog cvjetanja. Takoe, rast jedno i vierodnih
tipova biljaka jagode e postati vegetativno bujniji sljedee godine. Dakle, vierodne jagode zadravaju
neku sposobnost da osjete duinu dana zadravajui svoje mehanizme odgovora na hladnou, odnosno sate
zimske hladnoe.
Postoje neki uslovi gdje vierodne jagode nee cvjetati unato tome to su po imenu dan neutralne. Na
primjer, kratki dani koji imaju slabu svjetlost i prohladne ili niske temperature inhibiraju, spreavaju, cvjetanje,
dok formiranje antera i produkcija polena mogu biti jako smanjeni. Inicijacija i razvoj cvijeta takoe mogu biti
inhibirani kada su temperature visoke (iznad 29oC). Pod tim uslovima, trpi veliina ploda kao i njegova vrstoa,
te nivo eera u plodu, kao i sadraj arome. Produkcija plodova je esto depresivna tokom ljetnih mjeseci
u podrujima sa produenim vrelim ljetima, meutim, visoki prinosi se onda mogu dogoditi tokom kasnog
ljeta i jeseni. U podrujima na veim nadmorskim visinama koja se odlikuju hladnim ljetima, proizvodnja
plodova ostaje dosljedna tokom ljeta sa vrhuncem produkcije sredinom ljeta (za razliku od jednorodne
jagode vierodni tip moe biti veoma produktivan na veim nadmorskim visinama posebno u sluajevima
ponavljanja ekstremnih vruina kakve su bile zabiljeene tokom 2012. godine). Na sjevernim lokacijama gdje
su temperature hladnije, visoka nadmorska visina nije neophodna za uspjenu ljetnu proizvodnju vierodne
jagode.
U svijetlu ovih razlika, proizvoai moraju paljivo odabrati tip biljke (vrstu biljke), datum sadnje, boju mal
folije, ubrenje, kultivar, te gustinu sklopa sadnje to e poveati prinos dok maksimizira zdravstveno stanje
biljke i veliinu ploda. Razumjevanje razlika izmeu jedno i vierodnog tipa jagode omoguiti e proizvoaima
da donesu dobro utemeljene odluke pri upravljanju svojim plantaama (autori ove publikacije u saradnji sa
meunarodnim projektom FARMA postavili su oglede u pogledu testiranja nekoliko savremenih kultivara
na podruju optine eli, a rezultati istih se ve oekuju naredne godine i bie detaljnije predstavljeni u
narednom izdanju ovog prirunika).
Broj bokornica: razlika izmeu jednorodnog i vierodnog tipa biljaka jagode. U podrujima
umjerene klimatske zone gdje se postie maksimalan prinos jednorodni tip biljaka jagode u intenzivnom
sistemu produkcije (gredica, zastiranje zemljita folijom, sistem kap po kap) tipino ima 3-4 bokornice po
biljci do perioda cvjetanja u proljee (kako bi se to postiglo u sluaju standarda koji podrazumjeva frigo
sadnica kljuan je momenat sadnje koji se u naem klimatu protee od polovine sedmog do prve sedmice
osmog mjeseca). Takoe, zbog kratke sezone berbe, biljke jagode jednorodnog tipa ne postanu veoma guste
tokom plodonoenja. Nasuprot tome, vierodni tip biljaka jagode sa 3-4 bokornice u prvoj berbi mogao bi
imati ak desetak bokornica do kraja prve sezone rasta. Tada e veina sezone berbe proizvesti biljke koje su
previe guste i samim tim sklone pojavi bolesti, ali e i plodovi kasne sezone (oni koji prispjevaju u zadnjim
serijama berbe) biti veoma sitni. Iako su bokornice nephodne za prinos, pretjerano guste biljke (sa velikim
brojem bokornica), u bilo kojem sistemu produkcije jagode (bez folije za okunicu ili intenzivan sistem sa
zastiranjem zemljita folijom), zahtjevaju prorjeivanje bokornica za smanjenje njihovog broja. Prorjeivanje
bokornica je radno intenzivna i skupa praksa, posebno ako se ista mora provesti prve godine. Dakle, poeljno
je zapoeti sezonu sa sadnicom koja ima jednu bokornicu bokor kada je u pitanju vierodni tip jagode koja
je nedavno bila posaena tokom prethodne jeseni. Bez obzira na kategoriju sadnog materijala biljke jagode
nabavljenih iz rasadnika upravo imaju samo jednu bokornicu bokor. Prema tome, biljke vierodnog tipa
jagode trebaju biti posaene relativno kasno da se minimizira broj formiranih bokornica, to je otar kontrast
strategije za jednorodne jagode koje plodonose samo u junu, a koje uspjevaju na razvoju grananja bokora
(ako se radi o frigo sadnom materijalu onda je to obino druga polovina mjeseca avgusta). Razlike u pogledu
sorte i klime e takoe uticati na performanse biljke. Generalno, toplije klime proizvode vie stolona i manje
grananje bokora to je bio sluaj tokom ove godine. Prema tome, vierodni tip biljaka jagode ima potencijal
postizanja visokih prinosa u periodu koji slijedi nakon sadnje, te se tempiranjem iste moe uticati kako na
sezonu produkcije, tako i na koliinu ubranih plodova.

83

Dormantnost (mirovanje) i prezimljavanje. Kao to je prethodno pomenuto, biljka vierodnog tipa

jagode postaje uspavana, odnosno dormantna nevoljno, preko volje, opirui se, te je prisiljena da prestane
rasti im jednostavno prestanu povoljni uslovi za rast. Taj proces se dogaa u manjoj mjeri nego kod veine
jednorodnih kultivara jagode zbog injenice da je kod njih dormantnost podstaknuta kratkim danima i niskim
temperaturama.
Treba napomenuti da nije neobino za vierodne jagode da nastave cvjetati tokom perioda pojave prvih
blaih mrazeva u jesen. Na primjer, kultivari vierodnog tipa jagode uzgajani u zatienim podrujima u blizini
veih akumulacija vode imali su berbu sredinom decembra. Vierodne jagode razvijaju zimsku ili kratkog
dana anatomiju (skraene peteljke listova koje su vie puzajue) to pokazuje da su one osjetljive, odnosno
da reaguju na zimske uslove. Smanjenje rasta biljke je izazvano uskraenom sunevom svjetlou koja pada
pod niim uglom i skraenom duinom dana, ali i gubitkom funkcije lista zbog zasjenjivanja pri koritenju
pokrovnog materijala agril folije (obino se dogodi 4-6 sedmica nakon postavljanja pokrova), i smanjenja
temperatura. Cvjetovi mogu biti inicirani tokom zime za vie i jednorodne jagode, jer ova aktivnost ne zahtjeva
znaajnu koliinu energije. Meutim, dok dormantnost moe sprijeiti cvjetove da rastu kod jednorodnog tipa
jagode, vierodni ispoljavaju cvjetove s obzirom da cvjetne grane zahtjevaju eer kako bi se izduivale, a
kratki dani ograniavaju fotosintetsku produkciju eera i istezanje, izduivanje cvjetne grane. Na toplim,
zimskim danima ili u rano proljee, vierodne jagode mogu proizvesti kratke cvjetne grane koje su ponekad
skrivene u kruni i koje su osjetljive na hladnou. Kada cvjetovi zapravo rastu tokom zime, odnosno pod
uslovima koji nisu povoljni za fotosintezu, razvoj pranika (antera) je slab i plodovi mogu pokazati simptome
ozljede od mraza kao to je lice make i nabiranje.

Slike 207 i 208. Usljed mraza oteeni plodovi i listovi jagode (vidljivo crnilo na listovima)

Briga tokom zime za vierodne jagode je manje teka jer cvjetne grane koje su stradale usljed hladnoe
mogu biti zamijenjene sa novim iniciranim u bilo koje vrijeme. Prema tome, prezimljavanje vierodnih jagoda
je sasvim uspjeno i u sjevernijim podrujima.
Kao napomena mjere opreza, postoje indicije da vierodne jagode s manje intenzivnom dormantnou
(uspavanou) mogu izgubiti vitalnost u sluaju dugotrajnog skladitenja na -1,1-3,33oC u broj mjeri nego
dormantne jednorodne biljke jagode. Kada se sade dormantne biljke golog korijena, proizvoai moraju
osigurati da biljke budu stalno zamrznute na -1,1oC, dostavljaju hladne, i zasade to je bre mogue.
Ekonomska isplativost proizvodnje vierodne jagode
Trokovi za proizvodnju vierodne jagode su slini onima za standardni sistem produkcije jednorodnih
kultivara. Glavnu razliku u produkciji vierodne jagode predstavljaju poveani trokovi radne snage za berbu
zbog due sezone trajanja iste i viih prinosa. Stoga, proizvodnja jagode u periodu izvan sezone, kada su
cijene najvie moe rezultirati u velikom dijelu profita. Neki trokovi proizvodnje vierodne jagode su vii nego
kod jednorodne, meutim, troak u drugim podrujima je nii zbog injenice da aktivnosti koje obuhvataju
obnavljanje, zatitu tokom zime, i zatitu od mraza tokom proljea su eliminisani. Utede rada nastale sa
elminisanjem ovih koraka, kao i smanjenje potrebe za infrastrukturu kao zatitu od mraza ini sistem vierodne
jagode posebno atraktivnim za male povrine i integralni koncept produkcije.
Kako bi se poveala profitabilnost u produkciji jagode, uzgajivai moraju poveati prinose i cijene za svoje
specifine operacije. Minimalizacija trokova moe ili ne mora imati pozitivan uinak na profitabilnost, meutim,

84

neprimjereno rezanje istih esto negativno utie na prinos. Produenje sezone u produkciji jagode moe
uvijek ne znaiti poveanu profitabilnost. Jagoda je doista jedna od najprodavanijih vrsta jagodastog voa na
globalnom nivou, to samo po sebi ne garantuje sigurnu profitabilnost, ve upuuje da treba voditi rauna
o ciljanom tritu, koje je istovremeno i proizvodna mo farmera i plativna mo potroaa. Neki uzgajivai
naglaavaju snanu potranju i poveanu prodaju za svjeim plodovima jagode u periodu izvan sezone, dok
drugi ne, i misle ak suprotno, te ovaj idejni koncept lako ne zaivljava u praksi. S druge strane, u nekim
sluajevima, potroai su skeptini da jagode na tritu u mjesecima osim maja ili juna su doista lokalne,
odnosno domae. Generalno, trite izvan sezone za sve plodove jagodastog voa, pa i jagodu, je neto
slabije kada kupci preferiraju da kupuju odreenu vrstu tokom njene tradicionalne sezone. Takoe, trite
je puno jae kada je veina potroaa spremna kupovati plodove tokom cijele godine. Snaga prodaje putem
razliitih marketinkih kanala se razlikuje. Na primjer, neki uzgajivai prijavljuju slabu prodaju za vierodne
jagode na svojim tandovima u okviru farme tokom jeseni, ali jau prodaju na trnicama za istim bobicama.
Kako bi se razvijala izvansezonska produkcija vano je u potpunosti shvatiti trokove proizvodnje vierodne
jagode na prvom mjestu, a na drugom napraviti takvu organizaciju trita gdje e veliki broj potroaa
plodove moi kupiti na licu mjesta proizvodnje, dok e oni vie skeptini imati priliku da se dodatno uvjere
vlastitom proizvodnjom takvih plodova unutar vrta ili okunice. U intenzivnoj produkciji, ako proizvoai ne
mogu proizvesti dovoljno prihoda od vierodne jagode da pokriju trokove proizvodnje i plate sebi dovoljnu
plau za trud i rad, onda je vjerovatno da nije izvodljivo za farmera da ostane u poslovanju dugorono. Ovo je
po prvi put planski pristup izvansezonskoj produkciji jagode na podruju BiH bez enormnih ulaganja u razliite
sisteme proizvodnje (izgradnja staklenika, plastenika, hidroponski uzgoj i sl.).
Sistemi produkcije vierodne jagode
Kultivari vierodne jagode mogu se uzgajati u nekoliko
sistema uzgoja, i to:
tradicionalni nain produkcije (209),
intenzivni sistem uzgoja na otvorenom polju (201),
intenzivni sistem uzgoja unutar razliitih oblika
zatienih prostora (211).
Tradicionalni nain produkcije vierodne jagode
podrazumjeva dominantno uzgoj iste na manjim
Slika 209. Tradicionalni sistem
povrinama, odnosno unutar okunica na zemljitu bez
uzgoja jagode
formiranja gredice, zastiranja istog folijom i sistema za
navodnjavanje tipa kap po kap. U komercijalnoj produkciji
ovakav nain proizvodnje vierodne jagode ekonomski nije
opravdan, te isti ostaje u okvirima manjih povrina za tzv.
Slika 210. Intenzivni
hobi voare unutar bati, vrtova i okunica.
sistem uzgoja jagode
na otvorenom polju
Intenzivni sistem produkcije vierodne jagode izveden je
od istog praktikovanog za jednorodnu, i podrazumjeva
formiranje gredice, zastiranje zemljita folijom, te primjenu
sistema za navodnjavanje tipa kap po kap. U okviru istog
postoje odreene modifikacije, to intenzivnu tehnologiju
ini standardnom ili pak naprednijom. Prema tome, mogue
je razlikovati sljedee dvije varijante: standardni nain
intenzivnog uzgoja vierodne jagode i napredniji
sistemi intenzivne proizvodnje vierodne jagode.
Standard intenzivnog sistema uzgoja vierodne jagode
predstavlja nain na koji se ovaj tip uzgaja u veini zemalja
irom svijeta i podrazumjeva tehnologiju sa najniim
moguim ulaganjima, posebno u pogledu nabavke sadnog
materijala, i vijeka eksploatacije zasada. S druge strane,
napredniji sistemi podrazumjevaju modifikacije standarda,
prvenstveno kroz koritenje razliitih kategorija sadnog
materijala i time tempiranja momenta sadnje kao i sezone
produkcije plodova. Ove modifikacije su prvenstveno
izvedene na osnovu produkcije jednorodne jagode. Tako
Slika 211. Intenzivni sistem
na primjer, i kod vierodnog tipa biljaka jagode mogue je
uzgoja jagode unutar
organizovati proizvodnju sa frigo sadnicama i sadnjom u
zatienog prostora

85
8
5

ljeto koja je identina onoj prilikom uzgoja jednorodnog tipa.

Uzgoj vierodne jagode unutar razliitih vidova zatienih prostora predstavlja vrhunske tehnologije proizvodnje,
i isti moe biti organizovan kao: proizvodnja u visokim tunelima modifikacije za berbu tokom ljeta ili krajem
jeseni i poetkom proljea, proizvodnja u staklenicima gdje se moe razlikovati vertikalni sistem, proizvodnja
na stolovima i hidroponski uzgoj.
Intenzivni sistem uzgoja vierodne jagode na otvorenom polju. Standardni nain, koji je ujedno i
najpouzdaniji i najekonominiji, za produkciju vierodne jagode bez poduzimanja izvanrednih mjera i enormnih
ulaganja je identian onom kod jednorodne (gredica, dvored, zastiranje zemljita folijom, sistem kap po kap)
s tim to se radi uglavnom o sadnji sadnica u proljee i zelenoj sadnici golih ila ili kontejnerskoj (standard
za jednorodnu jagodu predstavlja ljetna sadnja i frigo sadnica), te odravanju biljaka u produkciji samo
jednu sezonu (vremenski est mjeseci), dok se u sluaju jednorodne jagode plantaa iskoritava minimalno
dvije, a nekada i treu godinu. Meutim, i u okviru ovog koncepta biljke vierodne jagode mogu na istoj
plantai ostati u proizvodnji i dvije, eventualno tri, godine kao to je sluaj sa jednorodnim tipom biljaka.
Dakle, u ovom trenutku, uzgoj na gredici uz zastiranje zemljita folijom je dominantan sistem koriten za
produkciju vierodne jagode irom svijeta. Meutim, kao i kod jednorodnog tipa jagode, i za vierodni postoje
alternativni ili bolje reeno napredniji sistemi uzgoja koji se razliku prvenstveno spram tipa sadnog materijala i
isti dominiraju u odreenim regijama proizvodnje. S obzirom da je intenzivna produkcija vierodne jagode na
podruju BiH novina, prilikom razmatranja razliitih varijanti sistema proizvodnje, proizvoai moraju paljivo
sagledati sve ostale sisteme i mogunosti koje e biti opisane u narednom tekstu, kao i prednosti, te mane
takve produkcije. Generalno, preporuuje se trenutno usavrenu produkciju jednorodne jagode primjeniti na
vierodnu uz prilagoavanje datog sistema spram morfolokih i biolokih osobina biljaka ovog tipa.
Intenzivna produkcija vierodne jagode, kao i kod jednorodne, zahtjeva odreenu opremu i infrastrukturu,
to je posebno naglaeno u pripremi adekvatnih gredica, plastinoj foliji za zastiranje istih, crijeva za
navodnjavanje tipa kap po kap, te dovoljno novca za kupovinu sadnica. S druge strane, prednosti intenzivnog
sistema produkcije vierodne jagode se ogledaju u sljedeem:
toplije zemljite u proljee za raniju sadnju i/ili snaan poetni rast biljaka,
kontrolisano vlaenje zemljita kako bi se izbjegli ekstremi u pogledu suvinih koliina vlage, te uguio
korijen za vrijeme produenih perioda padavina,
manje isparavanje vode tokom ljetnih mjeseci to doprinosi smanjenju stresa kod biljaka,
manja potreba za hemijskom kontrolom korova, te
generalno lake odravanje plantaa uz istovremeno povean kvalitet ploda.
Postoji nekoliko faktora koji su kljuni za ispuniti
da se osigura profitabilnost u intenzivnoj
produkciji vierodne jagode, i to: adekvatna
klima, pravilan odabir kultivara, te educiran
proizvoa u pogledu odravanja plantae.
Istraivanja provedena irom svijeta pokazala su
da vierodne jagode mogu prinositi 450-810 g
po biljci kada su kontejnerske sadnice posaene
u proljee unutar intenzivnog sistema uzgoja.
Takoe, u provedenim ogledima vierodne jagode
proizvele su povratak koji je znaajno prevaziao
uloene trokove. Cilj ovog dijela poglavlja o
jagodi jeste predstaviti osnovne informacije u
vezi sa proizvodnim metodama koje se koriste u
produkciji vierodne jagode, a koje se za sada
jo uvijek baziraju na regionima gdje su ostvareni
visoki prinosi.

Slika 212. Uzgoj vierodne jagode na gredici

u dvoredu sa zastiranjem zemljita folijom i
sistemom za navodnjavanje tip kap po kap

Razmatranja prije sadnje. Kada se uzima u obzir odabir i ocjena zemljita i mjesta, mnogo istih kriterija
koji se odnose na produkciju jednorodne jagode takoe se moe primjeniti i na vierodnu. Na primjer, jagode,
ostale vrste jagodastog voa, kulture poput paradajza, paprike, krompira i sl., ne smiju biti uzgajani na tom
mjestu tokom prethodnih godina zbog osjetljivosti biljaka jagode na bolesti koje se prenose putem zemljita,
posebno tzv. verticilijum venue. Zemljite mora biti dobro drenirano, navodnjavanje dostupno, a plodored
treba planirati kako bi se smanjili ostali potencijalni problemi. Ove i ostale teme tretirane su u drugom

86

poglavlju ove publikacije koje se generalno odnose na sve vrste jagodastog

voa.
Slika 213. Zelena sadnica jagode golih ila

Priprema zemljita za sadnju. Analizu zemljita treba provesti est

mjeseci prije sadnje da bi se odredio stepen plodnosti zemljita i potreba
za ubrivima. Procenat organske materije posebno mora biti dio analize
zemljita. Ako se na odabranom mjestu ranije organizovala proizvodnja
voa poeljno je provesti testiranje istog na nematode kako bi se
utvrdilo postojanje populacija istih (odreeni broj farmera na samom
poetku organizovanja produkcije jagode pravi kljunu greku, a to je
ponovna sadnja na isto mjesto). Kod odabira parcela koje nisu bile dugo
godina obraivane, ili koje imaju probleme sa viegodinjim travama ili
korovima (tzv. ledine i panjaci zaputeni ili ne), preporuka je primarno
unititi korove i na vrijeme izvriti osnovnu obradu. Primarna radnja
jeste primjena herbicida koji e pruiti vrhunsku kontrolu korova, dok
e istovremeno zadrati ostatke pokrova zemljita koji e pomoi da se
izbjegne erozija zemljita tokom ekstremnih padavina. Usjevi za zelenino
ubrenje mogu biti zasijani na odabranom mjestu pod uslovom da je korov
na vrijeme uniten krajem ljeta i poetkom jeseni, te primarna obrada
zemljita provedena. Na ovakav nain e se obezbjediti najuinkovitija
kombinacija zatite zemljita i priprema parcele za ranu proljetnu sadnju
vierodne jagode. Sistemine herbicide treba primjeniti na zemljite
najmanje deset dana prije nego se ono podvrgne obradi (oranje), kako oni
zahtjevaju da biljke budu u fazi aktivnog rasta i temperature iznad 10oC za
postizanje eljenih rezultata.
Slike 214 i 215. Razliite kategorije sadnica
jagode: a) frigo, b) kontejnerska

Sadni materijal. Sadni materijal jagode treba nabavljati samo od

ovlatenih proizvoaa istog. Zdravstveno ispravan, i sortno ist sadni
materijal je osnova uspjeha intenzivnog uzgoja jagode. Postoji vie
tipova sadnog materijala jagode, a danas se kao najvaniji u produkciji
jednorodnog tipa iste izdvajaju: ohlaene sadnice dobivene iz vrijea
(frigo) i kontejnerske sadnice. Meutim, u produkciji vierodne jagode
pored navedena dva tipa sadnog materijala koristi se i trei, odnosno
dormantne biljke golog korijena ili tzv. zelene sadnice golog korijena.
Rasadnik reprocentra jagodastog voa H&H Fruit uglavnom proizvodi
zelene sadnice golog korijena i zelene kontejnerske sadnice, te e se
naredna razmatranja u okviru ovog poglavlja odnositi iskljuivo na iste, sa
odreenim napomenama kada je u pitanju frigo sadnica.
U sluaju proljetne sadnje vierodne jagode najjeftiniji i najpristupaniji tip
sadnog materijala su dormantne sadnice golog korijena. Dormantne
biljke mogu biti posaene direktno u polje na proljee, ili one mogu prvo
biti uzgajane u adekvatnim saksijama za produkciju kontejnerskih sadnica.
Kontejnerske sadnice uzgojene od dormantnih biljaka golog korijena
imaju prednost zato to su se primile u kontejnerima prije sadnje na polje,
to znai da one mogu pouzdano poeti rasti, bez obzira na zemljine i
vremenske uslove. Nakon to se posade u polje one se brzo razvijaju i
proizvode plodove ve nakon 45 do 60 dana.
Zelena kontejnerska sadnica jagode proizvodi se uzimanjem ivia od
matinih biljaka, koje imaju najmanje dva razvijena lista. ivii se potom
pikiraju u kontejnere sa posebnim supstratom. Samo ukorjenjavanje
traje do pet sedmica, i nakon toga Reprocentar distribuira sadnice.
Zelene kontejnerske sadnice sade se odmah nakon to su proizvedene.
Zbog kratkog vremena proizvodnje, mala je vjerovatnoa da e biti
problema sa bolestima koje prenose insekti. Takoe, takve sadnice imaju
itav niz drugih prednosti u odnosu na klasine zelene i frigo sadnice.
Glavna prednost ovog tipa sadnog materijala ogleda se u tome da iste
imaju svoj supstrat u kontejneru, te nakon presaivanja na mjesto
uzgoja ne prekidaju svoj ivotni ciklus i ne zahtjevaju dodatni period za

a)

b)

87
87

aklimatizaciju, ve normalno nastavljaju svoj rast.

Od dormantnih sadnica golog korijena farmer sam moe proizvesti kontejnerske sadnice, tako to iste
umjesto direktno u plantau ranije u proljee posadi u saksije odreene zapremine koja mora biti dovoljna da
se obimni korjenov sistem moe smjestiti. U tom sluaju nekada e biti potrebno da farmer posjeduje neki
oblik zatienog prostora, posebno kada hoe puno ranije u proljee sam proizvesti sadnice. Za produkciju
kontejnerskih sadnica farmer bi trebao koristiti adekvatan treset u mjeavini sa perilitom, dakle bez zemlje,
to e obezbjediti dovoljnu drenau kroz koritenje relativno visokog udjela perilita. Prije sadnje biljaka u
saksije odumrli listovi, njihove peteljke, i polovina korijena trebaju biti odsjeeni, to podrazumjeva adekvatno
pripremanje sadnica za sadnju. Za optimalan rast korijena, potrebno je odravati prohladne temperature
(blizu 10oC to je vie mogue), ali se biljkama ne smije dopustiti da izmrznu. Meutim, kada doe vrijeme
sadnje, a to je obino nakon prestanka opasnosti od snanih proljetnih mrazeva, vano je na adekvatan nain
biljke izloiti vanjskim uslovima koji e njima pomoi da ovrsnu, odnosno steknu otpornost ili izdrljivost
na date uslove. Treba voditi rauna da kada se kontejnerske sadnice uzgajaju na viim temperaturama, one
imaju tendenciju da postanu izduenije i osjetljivije na oteenja od vjetra i isuivanje nakon sadnje. Takoe,
cvjetove treba ukloniti od biljaka vierodne jagode dok one rastu u kontejnerima.
Veliki broj hobi voara, odnosno mini proizvoaa koji ele jagodu uzgajati samo za svoje potrebe moe
vierodne jagode uzgajati u saksijama, i to na taj nain to nakon proizvodnje kontejnerskih sadnica iste
presade u saksije vee zapremine ili pak runo izraene sanduke, te ih smjeste na odreeno mjestu unutar
vrta gdje ih redovno zaljevaju i vode brigo o istim.
Kultivari. Kada je u pitanju sortiment vierodne jagode u BiH
isti za sada podrazumjeva dva kultivara od kojih Reprocentar
jagodastog voa proizvodi sadnice, i to: 'Elsinore' i 'Sescape'.
'Elsinora' je sorta jagode mjesearke koja je pogodna
za evropski kontinent, sa stalnim plodonoenjem tokom
vegetacije. Ovaj kultivar jagode omoguava izrazito visoke
prinose. Plodovi ove sorte su odlinih karakteristika, kako
estetskih tako i organoleptikih, te je to ini jednom od
atraktivnijih kultivara jagode mjesearke. Nadzemni sistem se
odlikuju umjerenom snagom rasta i sjajno zelenim listovima.
Cvjetovi sorte 'Elsinora' su veliki i bogati polenom, a javljaju
Slike 216, 217
se u razini iznad listova tokom cijele sezone. Plodovi se
i 218. Kultivar
odlikuju konusnim ili blago zaobljenim oblikom, velikom
vierodne
jagode
krupnoom, narandasto-crvenom bojom ili ak i svjetlijim
Elsinore
nijansama iste. Meso ploda je crveno, vrsto i dobrog okusa.
Izgled ploda i meso su slini istim kod jednorodnog kultivara
'Elsanta'.
'Seascape' je kultivar jagode nastao u U.C. Wolfskill
eksperimentalnom vonjaku ukrtanjem sorti 'Selva' i
'Douglas'. Ime ove sorte potie od grada smjetenog u blizini
centra za istraivanje. Sorta 'Seascape' je prvobitno testirana
pod oznakama 'Cal 83.49-1' i 'CN49', a u proizvodnji se javila
1991. godine. Izuzetno pouzdana sorta, ak i u toplim i
suhim podrujima. Pripada grupi 'dan neutralnih', odnosno
vieraajui tip biljaka jagode, to znai da nije osjetljiva na
duinu dnevne svjetlosti za cvjetanje. Ovaj kultivar jagode,
predstavlja standard u proizvodnji jagode u Americi. U odnosu
na svog roditelja, sortu 'Selva', kultivar 'Seascape' ima manje
zahtjeve prema temperaturi i vie je uspravna biljka, ali
stvara manji broj vrijea. Sa vremenom sazrijevanja plodova
od jula do oktobra, pripada ranoj sezoni. Plodovi ove sorte
su izdueni, vrsti, sjajni i atraktivne crvene boje mesa i
pokoice kad su zreli. Po krupnoi, plodovi ove sorte jagode
se svrstavaju u grupu 'king size'. Okus ploda je poseban,
bolji nego kod sorte 'Selva'. Stvorena je kao sorta otporna na
virusna oboljenja u Kaliforniji. Pokazala je osjetljivost na trule
lista.

88

Principi ubrenja vierodne jagode. Kako bi se ostvarili maksimalni prinosi plodova visokog kvaliteta za
vierodne jagode adekvatna hranjiva moraju biti dostupna tokom itave sezone vegetacije, a pH zemljita
za maksimalnu raspoloivost, dostupnost, istih treba biti u rasponu 6,0-6,5. Kljuna je osnovna priprema
zemljita, odnosno unoenje osnovnih ubriva prije formiranja gredica i postavljanja folije. U kasnijem periodu,
dodatne aplikacije hranjiva provode se putem sistema za navodnjavanje. Prije same pripreme zemljita koriste
se organska i granulirana mineralna ubriva, dok nakon sadnje ubrenje podrazumjeva primjenu kristalona
ili vodotopivih ubriva. U okviru okunica organska ubriva kao to su kompost i stajnjak mogu obezbjediti
adekvatnu ishranu vierodnih biljaka jagode, posebno za one proizvoae koji praktikuju organske koncepte
produkcije. U tom sluaju treba napomenuti da par sedmica moe biti potrebno prije nego dovoljno hranjiva
od organskih izvora se mineralizuje do formi koje biljka moe usvojiti, te se ista moraju primjeniti dosta prije
nego budu potrebna biljci. Hranjiva iz komercijalnih granuliranih ubriva su bre dostupna biljkama jagode u
poreenju sa organskim, i ta ubriva trebaju biti inkorporirana u zemljite neposredno prije potrebe od strane
biljaka na nekoliko dana. Kada se hranjiva apliciraju kroz sistem za navodnjavanje tipa kap po kap, rastvor
ubriva se aplicira 1-2 puta sedmino tokom redovnog ciklusa navodnjavanja, odnosno u periodu kada biljka
za svoj rast i razvoj zahtjeva odreeno hranjivo.
Popravka plodnosti zemljita odabranog za zasnivanje zasada jagode vri se organskim i mineralnim ubrivima.
Za manje plodna zemljita koliina stajnjaka koju treba dodati kree se u intervalu 2,0-3,0 t/dunum, a za
izrazito siromana 3,0-5,0 t/dunum. U ovu svrhu najbolje je koristiti govei dobro zgorio stajnjak. Koliina
mineralnih ubriva, kojom se vri popravka zemljita, za kompleksna NPK ubriva (10:20:30, 7:20:30) kree
se u interavlu 80-100 kg/dunum. Sva koliina stajnjaka ili i 1/3 mineralnih ubriva unose se sa sonovnom
obradom (oranje), a ostatak istih aplicira se u povrinski sloj zemljita tanjiranjem ili frezanjem.
Vierodna jagoda nudi priliku za novu vrstu industrije u BiH. Meutim, budui da je to novina, te da nema
puno iskustava podaci za ubrenje mogu se sastaviti na osnovu sagledavanja osnovnih potreba biljaka i
programa izraenih za jednorodne jagode koji su uvrteni na kraju ovog poglavlja. Orjentaciono kada je u
pitanju ubrenje vierodne jagode ista zahtjeva azot (N) u najveim koliinama. Azot se prilikom pripreme
zemljita obezbjeuje pomou organske materija i granuliranih ubriva razliitih formulacija (kompleksna
7:20:30, ili prosta azotna KAN, UREA, amonijum sulfat i sl.), dok se nakon sadnje obezbjeuje putem
kristalona razliitih formulacija (20:20:20 formulacija najee koritena fertirigacijom na poetku i tokom
vegetacije).
Fosfor (P). U poreenju sa nitrogenom i kalijumom, potrebe biljaka jagode za fosforom su niske. Vodotopiva
ubriva poznata kao starter koja imaju naglaen sadraj fosfora se redovno apliciraju, a posebno su od koristi
kada je zemljite na poetku vegetacije jo uvijek hladno (11:44:11, 10:30:10 neke od formulacija tzv. starter
vodotopivih ubriva).
Kalij (K) je vano hranjivo za razvoj okusa kod ploda jagode. Velike koliine kalijuma se transportuju u plod
tokom sazrijevanja, te je isti vano u tom periodu aplicirati u adekvatnim koliinama. Prilikom fertirigacije
od velike koristi je primjena vodotopivog ubriva sa veim sadrajem kalijuma sedmicu dana prije nego se
oekuje berba jagode (uobiajene formulacije 16:8:32).
Kalcijum (Ca) se obino nalazi u adekvatnim koliinama u veini zemljita, i on se usvaja u biljku s protokom
vode. Dakle, nedostatak kalcijuma se najee pojavljuje kada su biljke pod stresom usljed nedostatka
vode (sua), radije nego istinskog manjka ovog hranjiva. Konstantno, odnosno stalno plodonoenje biljaka
vierodnog tipa jagode, posebno u periodima hladnog ili vrelog vremena kada je rast korijena jako smanjen,
takoe moe rezultirati u slabom usvajanju Ca i pored adekvatnih ili suvinih koliina istog unutar zemljita.
Nedostatak Ca moe rezultirati u smanjenoj vrstoi ploda, pogotovo ako su temperature visoke. Aplikacije
kalcija folijarno moe imati malo koristi, tako da vie moe biti isplativo odravati zdrav korjenov sistem i
dovoljne nivoe vlage u zemljitu. Ukoliko postoji zabrinutost da kalcijum moe biti deficitaran, uzgajiva moe
aplicirati kre u prahu prije sadnje ili koristiti rastvorljivi kalcijum nitrat kao izvor nitrogena, pod uslovom da
su razine fosfora i kalijuma odgovarajue.
Nivoi magnezijuma su generalno dovoljni u zemljitu za produkciju vierodne jagode. U situacijama gdje
je magnezijum potreban i pH zemljita dovoljna, odnosno istu ne treba korigovati ka poveanju, magnezijum
sulfat moe se koristiti kao ubrivo. Meutim, ukoliko pH vrijednost treba biti poveana koristiti dolomit
krenjak.
Nedostaci bora javljaju se najee na dubokim pjeskovitim zemljitima i sporadino na drugim tipovima
zemljita. Bor je potreban za diobu elija i opraivanje. Prema tome, simptomi nedostatka bora su slabo
zametanje ploda ili tzv. sjemeni plod i loe formirani vretenasti listovi. Bor je vaan u vrijeme razvoja cvijeta i
tokom produkcije stolona. Nakon to su znakovi nedostatka bora otkriveni, to e biti suvie kasno za plodove

89

koji se razvijaju u tom trenutku, ali dodatak bora za biljke koje pokazuju simptome nedostatka rano u sezone
moe ispraviti problem za plodove koji se razvijaju kasnije u sezoni. Uzorci tkiva moraju biti praeni za nivoe
bora u sumnjivim podrujima na nedostatak bora. S obzirom da bor moe biti toksian za biljke u visokim
nivoima, tane koliine pa ak i aplikacije bora su vane. Nadalje, godinje ili preventivne aplikacije bora ne
bi trebalo aplicirati osim na pjeskovitim zemljitima gdje nizak bor je dokumentovan problem.
Organska hranjiva. Postoji povean interes, posebno kod organskih proizvoaa, u vezi koritenja hranjiva
na organskoj bazi iz stajnjaka i komposta. Stajnjak i kompost imaju prednost obezbjeenja mikronutrienata i
poveanja organske materije u zemljitu ime se poboljava njegova struktura, te kapacitet zadravanja vode
i hranjiva. Veliki nedostatak prilikom koritenja stajnjaka i komposta kao izvora hranjiva jeste nemogunost
tanog izraunavanje sadraja nutrienata, kao i trenutka njihove raspoloivosti za biljke, ime se dovodi
u pitanje sigurnost da e neophodna hranjiva biti dostupna tokom sezone rasta i plodonoenja. Prema
tome, postoji mala vjerovatnoa da e farmer aplikacijom stajnjaka zadovoljiti potrebe biljaka za odreenim
hranjivom bez aplikacije enormnih koliina. Ovo je posebno sluaj sa fosforom u pogledu kojeg je veina
stajnjaka siromana. Razumna ravnotea jeste koristiti organska hranjiva za jedan dio potrebnih nutrienata,
obino u pripremi zemljita, te kompenzirati za nedostatke istih sa koritenjem komercijalnih mineralnih
ubriva.
Kada se radi o certificiranim organskim proizvoaima vierodne jagode, za ubrenje se samo mogu koristiti
alternativni izvori hranjivih tvari koji su odobreni za organsku produkciju. Jedan od najizazovnijih aspekata
organske produkcije vierodne jagode je kako uinkovito dodati vie hranjiva tokom cijele sezone i u drugoj
godini ovo posebno vrijedi za intenzivni sistem produkcije vierodne jagode gdje se zemljite zastire folijom,
te praktino postoji nemogunost apliciranja stajnjaka do biljaka. S druge strane, dodatna komplikovanost
se javlja poto samo ogranien broj proizvoda koji su odobreni za organsku proizvodnju moe se primjeniti
putem sistema za navodnjavanje.
U okviru bosanskohercegovakih poljoprivrednih gazdinstava gdje je zastupljena mjeovita poljoprivredna
proizvodnja ivotinjski stajnjak moe biti lako dostupan, i esto od strane proizvoaa tretiran kao besplatan.
Doista, hranjiva od stajnjaka u ovakvim situacijama su veoma ekonomina, kako su ona nusproizvod i ne
zahtjevaju transport na vee udaljenosti iz proizvodnih pogona. Ipak, mnogi faktori mogu ograniiti primjenu
stajnjaka u produkciji jagode. Prvo razmatranje je da bi stajnjak trebalo primjeniti najmanje 6 mjeseci prije
berbe prvih plodova. Stajnjak ne bi trebalo aplicirati na smrznutu zemlju, dakle za proljetnu sadnju, stajnjak
mora biti apliciran u jesen prije sadnje. Za kasnu ljetnu ili ranu jesenju sadnju, stajnjak treba primjeniti u rano
proljee nakon otapanja snijega i da zemlja nije smrznuta. Sirovi stajnjak treba inkorporirati pomou primarne
obrade unutar jednog sata nakon njegove aplikacije kako bi se veina amonijaka u stajnjaku sauvala.
Navodnjavanje. Kada se biljke uzgajaju na zemljitu koje je prekriveno folijom kao malom navodnjavanje
je nunost. Navodnjavanje je neophodna agrotehnika mjera pri intenzivnom uzgoju jagode, i to ne samo
zbog opskrbe vodom obzirom da je jagoda vodofilna biljka, ve i zbog ubrenja, fertirigacije. Stoga, prilikom
izbora lokacije za budui zasad jagode, ista bi trebala da posjeduje dostupan izdaan izvor vode adekvatnog
kvaliteta za navodnjavanje. Kako se od vierodne jagode oekuje da proizvodi visoke prinose u najtoplijem
dijelu godine, onda one mogu trebati velike koliine vode. Tip zemljita odreuje koliinu vode koju isto moe
zadrati. Ilovasto glinovita zemljita mogu zadrati 4,44-6,35 cm vode na 30 cm svoje dubine, u poreenju
sa pjeskovito ilovastim zemljitima koja mogu zadrati 3,17-4,44 cm vode na 30 cm svoje dubine. Zemljita
sa veim koliinama gline mogu drati vie vode, ali ona takoe dre vodu vre. U principu, tea zemljita
zahtjevaju navodnjavanje rjee od pjeskovitih, ali dodatna koliina vode koja je dostupna od glinovitog
zemljita je manja nego to se moe oekivati (ovdje se jo jednom naglaava vanost prilikom izvoenja
analize zemljita u pogledu determinisanja strukture zemljita, odnosno njegovog dominantnog sastava).
Takoe, biljke posaene u glinovitim zemljitima mogu doivjeti stres prije nego se uoi da je zemljite
suho (prije nego ono manifestuje znakove da je suho). Zemljita bogata u organskoj materiji generalno e
zahtjevati manje esto navodnjavanje. Za navodnjavanje plantaa vierodne jagode uobiajeno koriste se dva
tipa navodnjavanja: navodnjavanje kienjem i navodnjavanje kapanjem.
Navodnjavanje kienjem. Zbog folije koja slui kao barijera za infiltraciju vode, navodnjavanje kienjem u
intenzivnom sistemu uzgoja vierodne jagode koristi se za druge svrhe nego da zalije biljke. Voda aplicirana
putem sistema za kienje tokom vrueg ljetnog vremena moe se koristiti za smanjenje temperature biljaka
kroz hlaenje istih putem isparavanja, ime se smanjuje stres biljke. To moe biti od iznimne vrijednosti ako
neuobiajeno neobian period toplog vremena se dogodi tokom prijema biljaka (sluaj frigo sadnice ove
godine po sadnji na ekstremnim vruinama kada je bilo neophodno primjeniti navodnjavanje putem kienja).
Meutim, budui da sistem kienja vlai listove i plodove kako se koristi tokom sezone proizvodnje, potencijal
za probleme sa bolestima biljaka je povean. Takoe, ako se plantaa vierodne jagode planira koristiti i

90

druge godine, navodnjavanje kienjem moe se koristiti kao zatita od proljetnog mraza. Dakle, sistem koji
obezbjeuje vodu putem kienja primarno u produkciji vierodne jagode ne slui za navodnjavanje.
Navodnjavanje kapanjem. Najei nain navodnjavanja u intenzivnim zasadima jagode je putem sistema
kap po kap. Navodnjavanje kapanjem aplicira vodu samo tamo gdje je ona potrebna, time je koritenje vode
efikasno i minimizirano klijanje korova izmeu redova. Ono takoe, slui kao nain za brzu i djelotvornu
aplikaciju hranjiva. Dakle, navodnjavanje kapanjem predstavlja povrinski ili podzemni sistem koji donosi
vodu na ili ispod povrine zemljita, odnosno blizu zone korijena, ime se elminie veina isparavanja koja
sistem kienja ine neuinkovitim. Budui da se javlja mnogo manje isparavanja nego kod navodnjavanja
sa sprinklerima, potrebno je mnogo manje vode tedi ak 80% vode u poreenju sa ostalim sistemima.
Ostale prednosti navodnjavanja kapanjem obuhvataju: kompatibilnost sa intenzivnim sistemom jagode,
smanjenje bolesti s obzirom da ne dolazi do kvaenja listova i plodova, te sposobnost da se na jednostavan
nain apliciraju vodotopiva ubriva tokom vegetacije zajedno sa vodom fertirigacija. Tip zemljita utie na
distribuciju vode unutar istog kada je ona dostavljena od strane crijeva sa kapaljkama. Skeletna zemljita i ona
sa veim koliinama pijeska imaju ogranieno lateralno kretanje vode od emitera. Voda aplicirana na zemljitu
sa veim koliinama gline e se kretati i bono. Kako bi se balansiralo za razliite naine kretanja vode u
zemljitu, proizvoa na pjeskovitom treba uzeti u obzir odabir crijeva sa uim razmakom kapaljki, i obavezno
postaviti dva, a moda ak u sunim godinima, i tri crijeva, ime se osigurama ravnomjernije kvaenje
cjelokupne gredice. Prilikom instaliranja trake (tzv. aquatrax) za navodnjavanje voditi rauna da se osigura
da ista nije u direktnoj liniji sa redom biljaka jagode kako bi se izbjeglo formiranje rupa u zemljitu. Izbor kod
crijeva za navodnjavanje kapanjem se vrti oko debljine trake i protoka vode. Meutim, bosanskohercegovaki
proizvoai jo uvijek nemaju izbora, ve im ostaje crijevo sa razmakom emitera na 15-20 cm i potronjom
vode od 4,0 l/h.
Poto se biljke jagode plitko ukorjenjuju, one trebaju vodu u formi padavina ili putem navodnjavanja mnogo
puta tokom vegetacije. Voda mora biti dostupna u svim fazama razvoja jagode, a posebno nakon sadnje i
tokom formiranja cvjetnih pupoljaka.
Fromiranje gredice. Kada se uzima u obzir razmak izmeu redova prilikom uzgoja jagodastog voa, isti
je esencijalno odreen sa opremom, odnosno mainama i ureajima koji e se koristiti prilikom odravanja
plantae. U sluaju jagode razmak izmeu gredica definisan je prvenstveno dovoljnim prostorom za nesmetano
obavljanje berbe plodova, i generalno, u intenzivnom sistemu uzgoja iste iznosi 40-50 cm. Treba napomenuti
da razmak izmeu gredica ima velikog uticaja na konani broj biljaka po jedinici povrine.
Nakon povrinske obrade i unoenja potrebnih koliina ubriva, pristupa se formiranju gredica, odnosno
uzvienja koja se zastiru crnom PVC stabiliziranom folijom koja moe izdrati na suncu 2-3 godine (tip koji
dominira u intenzivnoj produkciji jagode na podruju BiH). Formiranje gredica u intenzivnoj produkciji kreira
brojne prednosti za biljku jagode, gdje se posebno mogu izdvojiti:
poveana dubina zemljita koja obezbjeuje da se prevaziu problematina podruja kao to je pluni
taban i loe dreniran sloj zemljita,
volumen zemljita dostupan da zadrava vodu i hranjiva se poveava na nain da se povrinski, najplodniji,
organskom materijom nabogatiji sloj akumulira u odreenu zonu,
suvina koliina vode od padavina moe se lako udaljiti od korjenovog sistema, te
bolja cirkulacija zraka oko biljaka.
Crte 12. i Slika 219. Sistem uzgoja
jagode na gredici u dvoredu sa
zastiranjem zemljita folijom

91

Zemljite treba biti adekvatno obraeno i umjerene vlanosti

prilikom formiranja gredica za sadnju jagode. Busen i
povrinski ostaci mogu uiniti ovu operaciju, ali i sadnju
koja slijedi oteanom, kao i postati problematini za buduu
kontrolu korova unutar plantae jagode. Formiranje gredica
moe se vriti mainski ili runo. Maine koje formiraju gredice
razlikuju se prvenstveno u redoslijedu obavljanja operacija,
neke prvo prave gredicu pa postavljaju foliju i sistem za
navodnjavanje, a druge istovremeno provode sve potrebne
operacije. Zemljite koje se koristi za formiranje gredica
mora biti rastresito i bez velikih busenova i ostalih organskih
ostataka. Takoe, kako je prethodno napomenuto ono mora
biti umjerene vlanosti, to podrazumjeva da bude dovoljno
suho da se pretjerano ne sabije, meutim ne toliko da izgubi
sposobnost oblikovanja u eljenu formu, odnosno formiranje
gredice u definisanim dimenzijama. Oigledno, na teim
zemljitima, konstrukcija gredice e zahtjevati vie prolazaka
mainom prije postavljanje folije i sistema za navodnjavanje.
Veina gredica se formira sakupljanjem zemljita iz zone od
1,5-1,8 m irine i formira se tako to se povrina zemljita na
vrhu iste sabija. Od iznimne vanosti je ravnomjerno zemljite
potisnuti na platou gredice, zatim da je gredica potpuno
ispunjena zemljom bez bilo kojih praznina, dok bi centar iste
trebao biti izdignut, odnosno neto via gredica u sredini,
kako bi se obezbjedilo efikasno kretanje vika vode sa folije
na povrini gredice. U sluaju ostatka praznina ispod folije
moe doi do formiranja tzv. depova u kojim e se voda
sakupljati u lokvama na istoj umjesto dreniranja na stranu,
to e dovesti do leanja plodova u vodi i formiranja fleka na
istim, te gljivinih infekcija kojima su posebno podloni. Da bi
se to postiglo ponovo se naglaava besprijekorno pripremljeno
zemljite.
Visina i irine gredice prilikom inetnzivnog uzgoja jagode
prevenstveno je odreena irinom folije, a ista od 120 cm
dominira u produkciji jagode na podruju BiH. Prema tome,
standardne dimenzije gredice u produkciji jagode (dvored) su
sljedee: visina sa strana 15-20 cm, irina gornjeg dijela ili tzv.
platoa gredice gdje se obavlja sadnja 60-80 cm.

a)

b)

c)

Slike 220, 221, 222, 223 i 224. Mainsko pravljenje gredica, postavljanje
sistema za navodnjavanje i zastiranje zemljita folijom kod intenzivnog
uzgoja vierodne jagode: a) adekvatna priprema zemljita, b) i c) maina
u jednom prohodu obavlja sve operacije, d) adekvano postavljena folija, e)
zadravanje vode na foliji - neadekvano formirana gredica

d)

e)

92

Kada je u pitanju runo postavljanje folije nakon formiranja

gredice vri se postavljanje aquatraxa, i to obavezno dvije trake
du gredice koje se za poetak centriraju na istoj, a kasnije
nakon sadnje e se pribliiti biljkama, a potom se pristupa
instaliranju folije tako da ista bude dobro zategnuta po duini i
a
irini. Uobiajeno je da folija dolazi sa izbuenim rupama za sadna
mjesta. Meutim, ukoliko ve ne postoje fabriki izbuena sadna
mjesta, bue se rupe promjera 8 cm, na razmacima 20-30 x 3540 cm.
Kada je u pitanju broj biljaka po jedinici povrine u intenzivnom
sistemu produkcije vierodne jagode isti zavisi ne samo od
razmaka izmeu gredica, ve i od istog izmeu posaenih biljaka.
Istina je da vie biljaka proizvodi vie plodova, ali u optimalnim
uslovima prostora za adekvatan rast i razvoj svake sadnice za
dati sistem uzgoja. Meutim, u sluaju velikog broja biljaka,
izvan navedenog okvira, u jednom momentu plantaa vierodne
jagode moe postati suvie gusta, to moe imati za posljedicu
smanjenje protoka zraka i poveanu uestalost bolesti. Standardnii
razmak u sluaju dvoreda na gredici obino je definisan fabriki
izbuenim rupama na foliji kako je prethodno definisano.
e
Meutim, prilikom naknadnog buenja rupa voditi rauna da biljke
vierodne jagode trebaju mnimalno 30-tak cm prostora u redu,
s tim da su redovi postavljeni u cik cak ablonu. Iako je malo
provedeno istraivanja u vezi sa razmacima sadnje u redu kod
vierodne jagode, neki bujniji kultivari mogu poveati vegetativni
rast u odgovoru na iri razmak, ali ne i proizvesti vie plodova.
Dakle, sve to vai za jednorodnu jagodu u pogledu razmaka
sadnje moe se aplicirati i na vierodnu.
Folija kao mal materijal moe biti veoma uinkovita za kontrolu
korova pod uslovom da se posveti posebna panja prilikom
instaliranja iste, te da rupe na foliji nisu kreirane od strane
razliitih ivotinja (divlja, psi i sl.). Kada je u pitanju izbor
adekvatne folije za produkciju vierodne jagode onda se moe
koristiti ona identina kod jednorodne jagode. To podrazumjeva
crnu PVC foliju kojom se najee prekriva zemljite u jagodnjaku
i koja ima zadatak poveanja toplote i uvanja vlage u zemljitu,
a sprijeava i razvoj korova, te odrava plodove istim za vrijeme
njihovog sazrijevanja i berbe. Meutim, folija kao mal za jagodu
moe biti dostupna u razliitim bojama i debljinama koje se
kreu od 20-40 mikrona. Ukoliko se vierodne jagode u plantai
zadravaju samo jednu sezonu, odnosno najmanje est mjeseci,
koristi se folija minimalne debljine od 20 mikrona. Ukoliko e
se plantaa vierodne jagode eksploatisati dvije, ili ak i treu
godinu, onda obavezno koristiti foliju debljine kao za jednorodnu
jagodu, odnosno 35-40 mikrona.
Slike 225, 226,
227, 228, 229
i 230. Runo
pravljenje
gredica,
postavljanje
sistema za
navodnjavanje
i zastiranje
zemljita folijom
kod intenzivnog
uzgoja vierodne
jagode

93
9
3

U razvijenijim zemljama folije koritene u proizvodnji jagode dostupne su u razliitim bojama. Meutim, i tamo
standardna crna folija se koristi uglavnom u produkciji povra, te je lako dostupna i jeftinija od onih druge boje
i dominira kod jagode. Crna folija ima prednost koja se ogleda u prikupljanju mnogo sunevog zraenja koje
znaajno zagrijava zemljite i rezultira u ranijoj produkciji. Toplota se kree u zemljitu putem provodljivosti,
te je veoma vano da folija bude vrsto zategnuta preko gredice. U produkciji jednorodne jagode, upotrebom
folije, prinosi su vei i do 40% u odnosu na golo zemljite, sazrijevanje je ranije 4-5 dana, a rentabilnost
gajenja je vea za 30-40%. Tako na primjer, folija i navodnjavanje kap po kap u sistemu gajenja jednorodne
jagode na gredici (dvored) obezbjeuje prinose od 25-40 t/ha ve u prvoj godini uzgoja u sluaju frigo ili
kontejnerske sadnice. S druge strane u produkciji vierodne jagode pored prednosti crne folije u zagrijavanju
zemljita rano u sezoni, za odravanje produkcije tokom ljetnih mjeseci, biljke tog tipa jagode, ukljuujui
i korjenov sistem, moraju se odravati to je mogue svjeim (odnosno umjerenim temperaturama). Bijela
folija smanjuje temperaturu zemljita u poreenju sa crnom, to rezultira u zagrijanosti istog slinog stepena
kao kod golog zemljita. Prilikom evaluacije crne i bijele folije u produkciji vierodne jagode, crna zagrijava
zemljite rano u proljee to rezultirala blagim poveanjem u ranoj produkciji plodova. Tokom ljeta, meutim,
produkcija plodova je bila znaajno vea na bijeloj nego na crnoj foliji. Generalno posmatrano, iako su razlike
u ukupnoj godinjoj produkciji vierdone jagode beznaajne izmeu boje plastike, poveana produkcija u
vruim ljetnim mjesecima kada lokalna produkcija jagode je ograniena, moe rezultirati u viim prihodima,
dakle opravdavajui dodatni troak nabavke bijele folije.
Sadnja. Sadnja, i vierodne jagode, vri se u besprijekorno pripremljeno zemljite. Jagodu je mogue
saditi runo, a na veim povrinama i mainski. Meutim, kod bosanskohercegovakih proizvoaa se jo
uvijek sadnja jagode obavlja uglavnom runo. Sam in sadnje jagode podrazumjeva postavljanje sadnice na
odgovarajuu dubinu, pravilan raspored korijena u zemljitu i njegovo dovoenje u potpuni kontakt sa istim,
bez prisustva vazdunih depova. Tehnika sadnje, i kod vierodne jagode, razlikuje se spram tipa sadnog
materijala. Prema tome, u narednom tekstu bie predstavljene tehnike sadnje za kontejnerske sadnice i
dormantne biljke golog korijena kod kojih je nain sadnje identian istom kod frigo sadnica jednorodne
jagode. Meutim, prije sadnje potrebno je izvriti odreene pripreme za istu, kako u pogledu obezbjeenje
adekvatnih uslova zemljita, tako i samih sadnica. Dva do tri dana prije sadnje, proizvoa mora aktivirati
sistem za navodnjavanje, te temeljito natopiti gredicu (ovo je posebno vano kod sadnje frigo sadnica, bilo
jedno ili vierodne jagode, tokom vrelih ljetnih mjeseci). U sluaju proljetne sadnje vierodne jagode obino
se to moe ostvariti pomou instaliranih traka sistem kap po kap,
tako da se apliciraju koliine vode sve dok se ista ne pojavi sa bonih
strana, odnosno izvan zone gredice. Na poetku razvoja produkcije
jagode na podruju BiH, veina proizvoaa koristila je samo jednu
traku aquatraxa po gredici to je prvenstveno bilo nedovoljno za
navodnjavanje dva reda jagode, ali posebno uzimalo mnogo vremena i
truda kod ovog poetnog, prije sadnje, natapanja gredice. Ovdje treba
naglasiti da u sluaju sadnje frigo sadnica, jedno ili vierodne jagode,
nedovoljno je natapanje gredice i sa dvije trake aquatraxa, ve treba
dodatno zalijevanje, koje se obino provodi aktiviranjem dodatnih,
obinih laufa, te natapanjem svakog sadnog mjesta pojedinano.
Natapanje gredica treba obaviti 2-3 dana prije sadnje, kako bi se
omoguilo dreniranje zemljita prije sadnje, tako da isto bude vlano,
ali ne i blatnjavo. Opet napomene radi, kod sadnje frigo sadnica tokom
ljetnih mjeseci i ekstremnih vruina, natapati gredicu mogue je i dan
Sliikke 23
Sl
231
2
31 i 2
23
32
2.. Nat
atap
apan
anjje
anje
e zem
emlj
ljitta
a
prije sadnje.
nepo
ne
posr
osr
sre
edno
ed
no pri
riije
je sad
je
adnje
njje jja
ago
gode
de
de
Bez obzira o kojem tipu sadnice se radi (obina zelena dormantna
sadnica golog korijena, frigo, kontejnerska i dr.) mora se voditi rauna o
pripremi sadnog materijala, odnosno da korijen sadnice bude zatien od
isuivanja do momenta sadnje kada mu se obezbjeuju normalni uslovi
za razvoj, te vri njegova zatita od zemljinih tetoina. Cjelokupna
manipulacija sadnicama odvija se u hladu, kako se korijen ne bi isuio, te
sadnica bila to svjeija posaenja. U sluaju sadnica golog korijena po
vaenju iz ambalae prvo se vri dezinfekcija istih na nain da se sadnice
potapaju u rastvor za osvjeavanje (voda, balega i zemlja), uz dodatak
nekog dezinfekcionog sredstva (Previkur 0,1%, Merpan 0,2%), u kome
treba da provedu 10-15 min. Po vaenju iz rastvora sadnice se slau u
ambalai i od tog momenta su spremne za sadnju.

94

Tehnika sadnje dormantnih biljaka golog korijena je identina onoj kod sadnje frigo sadnice, te
e ista ovdje biti predstavljena i nee se ponavljati u okviru dijela ovog poglavlja koji tretira jednorodnu
jagodu. Sadnja ovog tipa sadnica obavlja se specijalnom, namijenski napravljenom vrstom ravaste metalne
sadilice, gdje se vrni dio korijena nakon obezbjeenja sadnice na pravu dubinu otkida ravom sadilice, tako
osiguravajui dobar kontakt sa zemljom, bez nepoeljnih vazdunih depova. Prvi korak jeste biljke golog
korijena postaviti na sadno mjesto ili foliju, odnosno u odgovarajuu zonu gdje se eli posaditi sadnica,
nadzemni sistem ivia jagode se rukom pridrava, drugom pomou ravita zahvata dio pravilno rasporeenog
korijena i na kraju sadnica zatee (poluga) do eljene dubine nakon ega je potrebno napraviti nagli potez,
u cilju odsjecanja savijenog dijela podzemnog sistema. Ukoliko se pak ne koristi ova sadilica, korijen svake
frigo sadnice jagode prije sadnje se prikrati za duinu ake klasinim makazama.

a)

c)
b)

e)

d)

f)

g)

h)

Slike 233, 234, 235, 236, 237, 238 i 239. Tehnika sadnje sadnica jagode golog korijena (zelena sadnica, dormantna
sadnica, frigo sadnica): a) specijalna sadilica namjenski napravljena za sadnju sadnica jagode golih ila, b)
osvjeavanje sadnica golog korijena prije sadnje, c) postavljanje sadnica na mjesto predvieno za sadnju, d) vrhom
ravaste sadilice prihvatanje donje polovine korijena, te povlaenje istog do odreene dubine, e) nakon postizanje
odreene dobine slijedi presjecanje korijena, f) na povrini prikazano ta se treba dobiti prilikom sadnje ispod
zemlje, g) sadnica posaene na adekvatnu dubinu, g) plitko posaena sadnica jagode

Nakon sadnje proizvoa mora osigurati da je dno bokora biljke jagode odmah ispod nivoa zemljita. Ako je
taka rasta u centru krune (bokora) prekrivena zemljom, biljke e vjerovatnu istruhnuti. Ukoliko je vrue biljke
trebaju dodatnu vodu koja se aplicira putem kienja ubrzo nakon sadnje. Kada biljke zaponu vegetativni
rast, one moraju biti zatiene od temperatura ispod -4oC. Najbolji nain za zatitu biljaka je pokriti iste agril
folijom.

95

Crte 13. Pravilan raspored korijena

i dubina sadnje sadnica jagode
kategorije golih ila

korijen savijen sadnica se nee primiti

plitka sadnja - ile

vire vani

preduboka
sadnja centralni
pupoljak
zatrpan
zemljom

pravilna dubina sadnje

Cvjetne grane treba ukloniti 2-3 sedmice nakon to su dormantne biljke golog korijena posaene, kako bi
se omoguilo uspostavljanje biljaka i posjedovanje lisne povrine da podri kasniju produkciju plodova. U
suprotnom, energija biljke e trpiti, ukupna produkcija plodova e biti smanjena, a biljka e biti manje u
stanju izdrati napad bolesti i tetnih insekata. Da bi se nadoknadio gubitak plodova nastao uklanjanjem
cvjetova, preporuuje se posaditi dormantne biljke golog korijena vierodne jagode est do osam sedmica
prije oekivanog zadnjeg datuma pojave mraza.
Tehnika sadnje kontejnerskih sadnica. Iako je mogue kontejnerske sadnice jagode saditi mainski jo
uvijek dominira runa sadnja. Za sadnju kontejnerskih sadnica jagode koristi se klasina plastina sadilica za
povre, stim to se ista skrati na duinu kontejnera, kako ne bi dolo do zaostajanja vazdunih depova nakon
sadnje. Potom se istom izdubi rupa na mjestu sadnje, te se u nju po principu klju i brava zasadi sadnica.
Nakon toga zemlja oko sadnice se lagano sabija, kako bi se elminisali vazduni depovi.

Slike 240, 241, 242, 243 i 244. Tehnika sadnje kontejnerskih sadnica jagode

Uobiajeni datumi sadnje kontejnerskih sadnica vierodne jagode na otvorenom polju su definisani prestankom
jakih mrazeva u proljee, te se isti moraju definisati za svaku lokaciju pojedinano. Dodatni faktor koji bi trebalo
uzeti u razmatranje jeste da nakon sadnje moraju biti najmanje tri dana bez mraza i sa temperaturom od 10oC
na 10 cm dubine zemljita (ovo je uobiajeno period krajem maja ukoliko se radi o uobiajenim godinama
u pogledu vremenskih uslova, dakle bez odreenih ekstrema). Cvjetove treba ukloniti od biljaka vierodne
jagode dok su one u kontejnerima, ali nakon sadnje istih tu aktivnost nije potrebno obavljati. U provedenim
ogledima krupnoa ploda i prinos po biljci poreeni su izmeu kontejnerskih sadnica vierodne jagode kojima
su uklonjeni cvjetovi nakon sadnje, sa istim gdje to nije uinjeno. Biljke kojima su cvjetovi uklonjeni nakon
sadnje u polje nisu imale znaajno krupniji plod ili vei ukupni prinos. U stvari, uklanjanje cvjetova odgaa
berbu prvih plodova kod vierodne jagode. Prema tome, jedini razlog zbog kojeg proizvoai mogu eljeti
ukloniti cvjetove od kontejnerskih biljaka vierodne jagode jeste u svrhu odgaanja plodonoenja. Meutim,
ovo je u suprotnosti sa inicijalnom svrhom produkcije kontejnerskih sadnica, sa kojima je tenja osigurati prvi
maksimalan rod ranije.
Njega ivia vierodne jagode nakon sadnje. Nakon sadnje biljaka vierodne jagode glavne aktivnosti
podrazumjevaju odravanje adekvatne vlanosti u zoni korijena biljke, zatim ubrenje, kontrola korova, te
zatita od bolesti i tetoina.
Mmnogi faktori utiu na koliinu vode koja treba biti aplicirana, ukljuujui stepen rasta biljke, veliinu biljke,

96

optereenost rodom, vremenske uslove, kao i tip zemljita. Treba napomenuti da zelene kontejnerske sadnice
za ukorjenjavanje trebaju manje vode od onih glog korijena bilo da se radi o zelenim ili frigo sadnicama.
Generalno, 2,5-5,0 cm vode sedmino se smatra dovoljnim, stim da se manje koliine paliciraju rano ili kasno
u sezoni, te vee tokom vrelih perioda i kada su biljke vie optereene rodom. Proizvoa mora posmatrati i
pratiti biljke tokom perioda visokih temperatura i velikih prinosa, te odrediti kada je dodatna voda potrebna.
Navodnjavanje bi trebalo primjeniti u dovoljno estim intervalima da se zadri opskrba vode dovoljnom u cilju
obezbjeenje ujednaene vlanosti. Nekada, u odreenim uslovima navodnjavanje i dva do tri puta sedmino
moe biti potrebno. Takoe, uvijek je preporuka aplicirati manje koliine vode uestalije, nego u rijetkim
treminima vee.
Kada je u pitanju ubrenje vierodne jagode nakon sadnje, program ishrane za iste se bazira prvenstveno na
istom kod jednorodne, s tim da zbog kontinuiranog plodonoenja postoje poveane ili ponovljene aplikacije
odreenih hranjiva, kao i odreene korekcije u pogledu koliina. Prema tome, dok se za bosanskohercegovake
uslove produkcije vierodne jagode ne razvije egzaktan program ishrane za izradu orjentacionog farmerima
moe posluiti sljedei primjer:
Primjer ubrenja vierodne jagode prve godine nakon sadnje u sluaju sljedeih pretpostavki:

kontejnerske sadnice koje su posaene poetkom maja,

proizvodnja plodova zapoinje oko 15 juna i zavrava 30-tog septembra (orjentaciono), te
sa jednog dunuma oekuje se prinos od oko 2.250 kg.

POTREBA BILJAKA JAGODE PO DUNUMU U SLUAJU INTENZIVNOG SISTEMA UZGOJA

Za ovaj primjer potrebe N temelje se na osnovu trenutnih preporuka, a koliine P i K su bazirane na rezultatima
hipotetske analize zemljita. Prema tome, postoje sljedee potrebe:
10 kg aktuelnog N u okviru podijeljenih aplikacija, od kojih 6,6 kg treba aplicirati prije sadnje, a 3,4 kg nakon
sadnje putem sistema za navodnjavanje;
5,96 kg fosfora kao P2O5 i
7,98 kg kalija kao K2O (dio hranjiva P i K se aplicira putem sistema za navodnjavanje kapanjem, sa preostalim
koliinama koje se primjenjuju prije sadnje).

PERIOD NAKON SADNJE RAZVOJ KORJENOVOG SISTEMA prve tri sedmice

112,5 g N po dunumu aplicira se svake sedmice. U cilju obezbjeenja velike koliine P koji je potreban tokom
sazrijevanja ploda, vodotopivo ubrivo sa naglaenim sadrajem istog se koristi (u ovom primjeru 11:44:11).
U sluaju primjene vodotopivog ubriva formulacije 11:44:44 da se obezbjedi 112,5 g N potrebno je 1.023 g ovog
ubriva. Ako se isto aplicira tri sedmice (3 x 112,5 g) onda to obezbjeuje 337,5 g N, 1.350 g P2O5 i 1.350 g K2O.
PERIOD VEGETATIVNOG RASTA prvih 6 sedmica nakon sadnje
225 g N po dunumu se aplicira svake sedmice, polovina kao vodotopivo ubrivo formulacije 20:20:20, a polovina kao
kalcijum nitrat. Dodatni P2O5 i K2O kako se nalaze u ubrivima se takoe primjenjuju.
U sluaju primjene vodotopivog ubriva formulacije 20:20:20 da se obezbjedi 112,5 g N potrebno je 562,5 g ovog
ubriva. Ako se isto aplicira est sedmica (6 x 112,5 g) onda to obezbjeuje 675 g N, 675 P2O5 i 675 g K2O.
U sluaju primjene kalcijum nitrata (15,5:0:0) da se obezbjedi 112,5 g N potrebno je 726 g ovog ubriva. Ako se isto
aplicira est sedmica (6 x 112,5 g) onda to obezbjeuje 675 g N.
PERIOD PLODONOENJA 16 sedmica (orjentaciono)
112,5 g N po dunumu aplicira se svake sedmice. U cilju obezbjeenja velike koliine K koji je potreban tokom
sazrijevanja ploda, vodotopivo ubrivo sa naglaenim sadrajem istog se koristi (u ovom primjeru 9:15:30).
U sluaju primjene vodotopivog ubriva formulacije 9:15:30 da se obezbjedi 112,5 g N potrebno je 1.250 g ovog
ubriva. Ako se isto aplicira estanest sedmica (16 x 112,5 g) onda to obezbjeuje 1.800 g N, 3.000 P2O5 i 6.000 g
K2O.
Hranjiva koja e biti obezbjeena putem vodotopivih ubriva tokom vegetativnih i plodonosnih perioda su:

3.150 g N
3.675 g P2O5
6.675 g K2O.

Podsjeanja radi: preporuene koliine potrebnih hranjiva u ovom primjeru po dunumu su bile:

10.100 g aktuelnog N
5.960 g fosfora kao P2O5 i
7.980 g kalija kao K2O.

Preostala koliina hranjiva koja treba biti obezbjeena iznosi: 6.612,50 g aktuelnog N i 935 g P2O5, dok je K2O podmiren
i prelazi potrebu koliinu za 45 g. Preostalu koliinu hranjiva potrebno je unijeti prije sadnje biljaka, odnosno prilikom
pripreme zemljita koritenjem adekvatnih formulacija granuliranih mineralnih ubriva.

Stalnoraajue jagode imaju visoku potrebu za hranjivima i mogu biti ubrene svake 3 do 4 sedmice da
se odri proizvodnja plodova kroz sezonu. Ovo obino rezultira u 4 do 6 ubrenja tokom sezone. Aplikacije
ubriva u drugoj godini trebale bi biti poput onih u prvoj i ukljuuju i proljetnu aplikaciju.

97

Kontrola korova u plantaama vierdone jagode. U intenzivnom sistemu uzgoja vierodne jagode,
kada je efektivna kontrola korova prije sadnje provedena, najvea briga za suzbijanje istih e biti na golom
zemljitu, odnosno izmeu gredica (prostor bez folije). Mada korovi koji rastu izmeu gredica se ne natjeu
sa jagodama za vodu i hranjiva, oni smanjuju protok zraka, to rezultira u poveanim problemima sa bolestima biljaka. Oni takoe mogu uiniti berbu oteanom, te proizvesti sjeme koje e zadrati problem korova i
narednih godina, a takoe mogu posluiti kao stanite za razliite vrste tetnih insekata. Rast korova izmeu
gredica jagode moe biti kontrolisan na vie naina. Herbicidi mogu biti aplicirani na zemljite izmeu gredica
nakon polijeganja folije. Slama i drugi organski mal materijali takoe mogu biti veoma korisni i efikasni.
Proizvoai mogu aplicirati 5-10 cm sloj mal materijala koji je dovoljan da blokira svjetlost i sprijei rast korova. Koenje trave u tom prostoru takoe moe kontrolisati rast korova, meutim pri tome znaajna radna
snaga i trud trebaju se poduzeti kako bi se sprijeilo oteenje folije. Sadnja niske treva necvjetnice i leguminoza je druga opcija za kontrolu korova. Meutim, uzgajiva mora uspostaviti dobro stanite prije nego se
rast korova dogodi. Naalost, neki usjevi leguminoza takoe mogu privui insekte poput stjenica koje su veliki
problem u produkciji jagode posebno za vrijeme sue.

Slike 245 i 246. Apliciranje slame u meurednom prostoru kao jedan od najjeftinijih naina borbe protiv korova

Berba i postupanje s plodovima nakon berbe. Veina berbe stalnoraajuih jagode je zavrena od
strane proizvoaa, sa plodovima koji se prodaju na licu mjesta u okviru farme ili pak na trnici. Sistem uberi
sam je u produkciji ovog tipa jagode veoma ogranien. Neki uzgajivai navode razliku u prihvatanju potroaa
u razliitim okolnostima. Potroai koji su upoznati sa tradicionalnim sezonama berbe za razliite tipove voa
mogu manje biti zainteresovani za izvan sezone jagode i mogu biti spremni za jednostavno druge tradicionalne kulture kasnije u ljeto i jesen. U situacijama gdje plodovi mogu biti prodavani za prosjene potroae,
kao to je trnica, prodaja moe biti bolja.
S obzirom da vieraajue jagode mogu proizvesti plodove tokom perioda od nekoliko mjeseci, uslovi u vrijeme berbe e se veoma razlikovati. Kad god je mogue, brati ujutro ili navee kada unutranje temperature
ploda su najnie. Plodovi se obino odmah u polju sortiraju, te je poeljno tome prilagoditi berbu ili pak imati
adekvatne tandove za tu namjenu. Plodove treba staviti u plitke posudice koje nisu dublje od 10 cm i ne bi
trebalo biti doputeno da stoje na direktnom suncu nakon berbe. Kvalitet ploda je bolji kada se jagode beru
najmanje tri puta sedmino, dnevna berba moe biti potreban za najbolju kvalitetu i najvie trine prinose.
Plodovi bi trebali biti brati malo nezreli, ako proizvoa planira iste transportovati na veu udaljenost. Radna
snaga potrebna za estom berbom moe predstavljati neke potekoe. Cijena koja se moe dobiti za plodove
mora biti dovoljno visoka da pokrije trokove rada.
Crte 14.
Nakon berbe plodovi se moraju uskladititi na hladnom
Pravilna
mjestu. Ako se plodovi uvaju due od 24 h, oni bi trebali biti
tehnika berbe
ohlaeni na 0-0,6oC i drati na 90% vlanosti. Proizvoai ne
jagode
bi trebali stavljati plodove u obini (standardni) friider, jer
e niska vlanost ukloniti vlagu iz/od plodova. Najbolji metod
za pothladu, odnosno hlaenje, manje koliine plodova jeste
koristiti pokretni friider te na dno istog staviti par centimetara
leda zatim staviti neku dasku ili deblji karton preko istog i na
to staviti korpice sa jagodom. Uzgajivai ne bi trebali uklanjati
kontejnere iz ledene kutije dok se ne prodaju ili premjeste do
drugog kontejnera. Plodovi uklonjeni iz hladnog skladita e se
znojiti, to e biti razlog da isti brzo propadaju.

98

Odravanje zasada vierodne jagode druge godine nakon

sadnje. U podrujima sa kratkom vegetacijom, uobiajeno, ali i na
a
ostalim mjestima uzgoja, vierodna jagoda moe se uzgajati drugu, pa
ak i treu sezonu vegetacije nakon sadnje. Proizvoa koji praktikuje
ovakav nain produkcije mora biti svjestan da e se pritisak bolesti
i tetnih insekata poveati tokom vremena, identino proizvodnji u
a,
sluaju jednorodnih kultivara jagode. Generalno, u hladnijim klimatima,
posebno sa odgovarajuim kultivarima, proizvodnja vierodne jagode
e
druge godine moe biti vea nego prve. Takoe, prvi rod druge godine
uzgoja imat e najkrupnije plodove. Istovremeno, i biljke e postati
Slike 247, 248 i 249. Prekrivanje
a
vee, prvenstveno pretrpane, to je kljuni razlog za poveanje pritiska
plantae jagode agril folijom u jesen
tetnih organizama, ali i faktor koji berbu moe uiniti oteanom.
nakon sadnje
m
Prekomjerno bujne biljke mogu biti teke za odravanje, ali adekvatnim
prorjeivanjem bokornica, u sluaju vierodne jagode, produkciju je
a
mogue odrati i druge godine. Treba imati na umu da e se krupnoa
ploda smanjiti nakon prvog ciklusa berbe u drugoj godini.
Na poetku poglavlja o jagodi diskutovana je manje intenzivna
o
dormantnost stalnoraajuih kultivara ove vrste. Naalost, vrlo je malo
agro i pomotehnikih operacija koje mogu promjeniti ovu prirodnu
slabost vrste, osim standarnog zastiranja slamom ili agril folijom, kao
e
e
vidom zatite na otvorenom polju. Treba napomenuti da stalnoraajue
jagode nisu nita vie osjetljive na zimu od jednorodnih tipova, ali je
nastupanje dormantnosti jako izraeno.
o
Prvenstveno, zimsko maliranje (zastiranje odreenim materijalom, bilo
da se radi o sintetikim ili prirodnim) vri se da odri bokor i korijen
vierodne jagode na adekvatnoj temperaturi, odnosno da pospjei
i na adekvatan nain obezbjedi pravilnu aklimatizaciju na hladnou.
Slama kao mal materijal obino uva biljke hladnijim, dok agril folija
dozvoljava prodiranje dovoljno svjetlosti za odravanje zdrave lisne
mase. Svi ostali faktori su jednaki kao i za jednorodne biljke jagode
(pogotovo datum uklanjanja mala), te treba napomenuti da e
slamom malirane biljke sazrijevati kasnije. Dodatno, zdrava lisna
masa, odnosno produeno vrijeme za fotosintezu ispod agril folije
ojaat e biljku i naravno rezultirati u veem proljetnom prinosu kod
vierodne jagode.
Fotosinteza se ne odvija unutar crvenih ili utih listova, te listovi ispod agril folije mogu nastaviti funkcionirati
ak i nakon to iskuse temperature nie od -6,7oC, pod uslovom da se odigrala odgovarajua aklimatizacija.
Nakon to temperature lisne mase postanu u trendu, ne postoji razlog da se ista dalje titi od hladnoe.
Meutim, bokornice e jo neko vrijeme trebati zatitu.
Za jednorodne jagode prekrivanje agril folijom ima za cilj da produi fotosintezu to je mogue due, kako bi
se poveala snaga biljke, kao i zatita bokora i korijena od prekomjerne hladnoe. Kod vierodne jagode, rod
u proljee ili tzv. junski prinos moe biti poeljan, ali on nije suma ukupne proizvodnje. Ovdje mali proljetni
rod moe biti poeljan, jer omoguava vei i raniji prinos sredinom ljeta. S obzirom na blau dormantnost
kod vierodne jagode, i injenice da temperature ispod pokrivaa mogu postati veoma visoke i potencijalno
odgoditi postizanje izdrljivosti na hladnou, treba paljivo manipulisati prilikom ovakve aktivnosti. Nema
egzaktnih podataka u pogledu istraivanja po ovom pitanju, ali logino moe biti preporuljivo dati prednost
za odgaanje koritenja pokrivanja da se omogui raniji mraz na listovima vierodne jagode, to e obezbjediti
vei stepen aklimatizacije na hladnou. Kako bi se dodatno smanjio rast vierodne jagode, uklanjanje pokrivaa
tokom decembra kada nastupi blago toplo zimsko vrijeme vie se preporuuje za vierodne nego jednorodne
koje bi tada trebale biti u dubokom mirovanju. U svakom sluaju, koliina i vrijeme proljetnih aktivnosti kako
za vierodne, tako i za jednorodne jagode, moe se neto mijenjati sa menadmentom upravljanja zimskom
zatitom. U principu, prekrivanje agril folijom je dodatno potrebno za zatitu vierodne jagode tokom zime, s
obzirom da ista reducira isuivanje usljed vjetra.
Za dodatnu zatitu na vrlo hladnim mjestima, mal od slame apliciran kada su temperature zemljita na 10
cm dubine pale ispod 4,4oC je koriten veoma uspjeno u produkciji vierodne jagode. Meutim, zadravanje
mala od slame na foliji je teko bez koritenja agril folije. Na ovim lokacijama praktikuje se uklanjanje
agril folije, stavljanje slame, i ponovno vraanje agrila preko slame da istu dri na mjestu. im su biljke
vierodne jagode prekrivene slamom one vie ne primaju sunevu svjetlost za formiranje bokornica ili cvjetnih

99

pupoljaka. Stoga, ova tehnika se preporuuje samo na marginalno hladnim mjestima. Nadalje, slama treba
biti uklonjena sa gredice i stavljena u meuredni prostor im biljke ponu rasti (ili temperatura zemljita na
dubini od 10 cm dostigne 4,4oC), dok agril folije ostaje kao sam pokrov, i one se mora ukloniti im biljke ponu
cvjetati. Ukoliko se pak prognozira mraz, biljke trebaju ponovo biti prekrivene. Za vierodne jagode, zatita
od proljetnog mraza je manje potrebna u odnosu na jednorodne, prvenstveno zato to proljetni rod ne ini
cjelokupnu godinju produkciju.
Intenzivna tehnologija proizvodnje jednorodne jagode. Kao i kod vierodnog tipa jagode osnovu
intenzivnog tipa jednorodne predstavlja ispravan, i sortno ist sadni materijal. Postoji vie tipova sadnog
materijala jednorodne jagode, a trenutno se kao najvaniji izdvajaju: ohlaene sadnice dobivene iz vrijea
(frigo) i kontejnerske sadnice. U zavisnosti od tipa sadnog materijala razlikuje se i vremenski period sadnje
jagode. Frigo sadnice jagode se sade u ljeto, obino od druge polovine sedmog do prve polovine osmog
mjeseca. Zelene kontejnerske sadnice, iako se mogu saditi tokom cijelog perioda vegetacije, obino se sade
od sredine ljeta do jeseni. Tehnike sadnje oba tipa sandnice su identine istim kod vierodne jagode, te ovdje
nee biti ponovo pojanjavane.
Njega ivia jednorodne jagode nakon sadnje. Njega ivia jednorodne jagode u godini nakon sadnje
podrazumjeva:

zamjenu neprimljenih ivia popunjavanjem praznih sadnih mjesta,

zakidanje cvjetnih grana, nakon ljetne sadnje,
elminisanje korova u rednom i meurednom prostoru,
zakidanje novoformiranih stolona, te
dekvatnu ishranu i zatitu od tetnih organizama.

Petnaest dana nakon sadnje jagode, neophodno je prekontrolisati sva sadna mjesta, neprimljene, i
eventualno ukoliko nije na raspolaganju dovoljno sadnica iste treba zamjeniti novima. Popunjavanje sadnih
mjesta neprimljenih sadnica moe se izvriti novoformiranim iviima primljenih sadnica, nakon 45-60 dana,
nanoenjem stolona na prazno mjesto i njihovim fiksiranjem icom u obliku slova V. Ukoliko se desi da
formirani stoloni ne mogu da svojom duinom dostignu prazno sadno mjesto, isti se postavljaju na au u
kojoj je zemlja, a nakon prijema rasijecanjem ae posade ne eljeno mjesto.
Posebno u sluajevima ljetne sadnje i kod kontejnerskih sadnica jednorodnih sorti jagode neposredno nakon
iste moe doi do pojave cvjetnih grana i cvjetova na njima. Obzirom da je ova pojava nepoeljna (usporava
rast i razvoj jagode), do kraja vegetacije, cijele formirane cvjetne grane (ne pojedinani cvjetovi) se zakidaju,
tako to se cvjetna drka uklanja. Ova mjera je obavezna, ukoliko se eli postii visok i kvalitetan prinos u
narednoj vegetaciji.
Intenzivna proizvodnja jagode u ovom, kao i u kasnijim periodima uzgoja, podrazumjeva obavezno provoenje
i agrotehnikih mjera, kao to su suzbijanje jednogodinjih i viegodinjih korova u rednom i meurednom
prostoru, bilo obradom zemljita ili primjenom efikasnih herbicida. Primjena herbicida u cilju suzbijanja
korovskih biljaka u novoformiranim i rodnim jagodnjacima podrazumjeva adekvatan izbor preparata za ovu
namjenu, te njihovu blagovremenu i pravilnu aplikaciju. Mada je mali broj onih koji su dozvoljeni, meu
herbicidima koji se koriste za unitavanje korova u zasadima jagode u meurednom prostoru, najee se
primjenjuju Basta ili Gramoxon. Montaa titnika na rasprskiva prskalice u obliku lijevka, ili prekrivanjem
redova jagode kartonom ili nekim drugima materijalom, efikasani su za ostvarivanje navedenih efekata bez
rizika po jagodu (pogledati program zatite od bolesti i tetnika na kraju ovog poglavlja).

Slike 250, 251 i 252. Njega ivia jednorodne jagode nakon sadnje

100

Uz samu sadnicu korov izuzetno brzo nie i ukoliko se on u nekoliko navrata ne elminie dok je jo u prvim
fazama porasta, istoj predstavlja nepoeljnu konkurenciju. Porastom ovog korova, odnosno zaputanjem tek
zasnovanog zasada, njegovo kasnije upanje uslovit e i vaenje cijele ili dijela sadnice, odnosno oteenje
tek formiranog mladog korijena jagode.
Od momenta sadnje pa sve do jeseni jagoda formira i jedan broj stolona pomou kojih se ista razmnoava, a
oni su u proizvodnji plodova jagode nepoeljni. Iz ovog razloga, znaajna mjera, u cilju formiranja maksimalnog
rodnog potencijala, jeste uklanjanje stolona, i to u nekoliko navrata sve dok se isti pojavljuju. Uklanjanje
stolona se obavlja i kod stalnoraajuih tipova jagode.
Nakon sadnje vana agrotehnika mjera je i prihranjivanje ivia jagode. Potrebe za ubrenjem se razlikuju
kod jedno i stalnoraajuih jagoda. Jasno je da se aplikacije ubriva prije sadnje temelje na osnovu preporuka
analize zemljita. Prihranjivanje kod jednorodnog tipa jagode kada je u pitanju kontejnerska sadnica moe
zapoeti odmah nakon sadnje. Ovo prihranjivanje (i sva ostala) izvodi se kristalogenima, odnosno ubrivima
koja su potpuno topiva u vodi i namjenjena prihranjivanju jagode kroz sistem za navodnjavanje kap po kap.
(pogledati program ubrenja na kraju ovog poglavlja).
Poslije prihranjivanja treba izvriti prvu zatitu, a potom i naredne do kraja vegetacije (pogledati program
zatite od bolesti i tetoina na kraju ovog poglavlja).
Njega jednorodne jagode u prvoj godini uzgoja. Poetak vegetacije u prvoj godini uzgoja treba da
bude rezervisan za ienje jagode od zimskog lia i ivia, kao i za obradu meurednog prostora. Ovim
ienjem, sadnice jagode treba da se oslobode od zaostalog osuenog i zaraenog lista, jer ono i onako
nema nikakvu funkciju. Takoe, ovu mjeru treba obaviti u proljee, i to odmah kada vremenski uslovi to
dozvoljavaju. Sve to se ovom prilikom ukloni treba iznijeti iz zasada i zapaliti. Poslije odstranjivanja suvinog
i bolesnog lia, ivii jagode formiraju nove listove koje treba sauvati propisanom njegom. Isti treba to
bolje zatititi, kako bi se sljedee faze rasta i razvoja nesmetano odvijale.
Nakon izvjesnog perioda rasta nastupa faza cvjetanja, koja zavisno od sorte traje 30 i vie dana. Generalno,
jagoda kod zastiranja gredica folijom cvjeta ranije u odnosu na zasad bez iste. U fazi cvjetanja potrebno
je odravati jagodnjak bez korova. Po cvjetanju jagode dolazi do oplodnje i formiranja plodova, tj. sadnice
jagode ulaze u fazu plodonoenja. Nakon oplodnje nastupa intenzivan rast i razvoj plodova koje treba tititi
od raznih tetoina i patogena, to predstavlja i najznaajniju mjeru do berbe, pored unitavanja korova.
Dinamiku i dozrijevanje plodova mora pratiti blagovremena berba. To podrazumjeva da na bokoru od zadnje
berbe do poetka nove, treba biti najvie 2-3 zrela ploda. Berba plodova jagode u zavisnosti je prvenstveno
od dinamike sazrijevanja, kao i naina transporta i upotrebe plodova. Poetak i duina sazrijevanja plodova
jagode u ovom su ovisni od sorte i ekolokih uslova uzgoja.
Nakon berbe dolazi do intenzivnog razvoja stolona i ivia na njima. U cilju izbjegavanja mogunosti formiranja
potpuno prekrivene povrine novonastalim iviima, kao i iznuravanja jagodnjaka, odnosno smanjenja prinosa
u narednoj vegetaciji, obavezna mjera koja se provodi u toku odravanja zasada jagode je uklanjanje stolona.
Ovaj tretman provodi se u etiri navrata (pri duini stolona 10-15 cm), i to:

krajem
krajem
krajem
krajem

maja (poetak sazrijevanja plodova),

juna (pred zavretak berbe),
jula i
avgusta.

Eliminisanje stolona moe se obaviti runo (zakidanjem noktima, pomou obinog noa ili voarskim
makazama) i mehanizovano (specijalizovanim mainama kojima se istovremeno vri i meuredna obrada).
Mehanizovanim uklanjanjem ne eliminiu se svi potrebni stoloni, te je obino uz ovaj vid neminovno i naknadno
runo zakidanje istih.
Sorte jagode koje se odlikuju vrstim mezokarpom beru se u momentu potpune zrelosti, a one sa mekim
mezokarpom neto prije. Plodovi namjenjeni za preradu beru se u momentu potpune zrelosti, i to bez peteljke
i ainih listia, a plodovi za stonu potronju sa aicom i peteljkom duine 1 cm. Plodove jagode ne treba
brati pri visokim dnevnim temperaturama, kao ni prilikom visoke vlanosti (rosa, kini period), budui da su
isti u oba sluaja podloni ubrzanom kvarenju. Najprikladniji termini za berbu su rani jutarnji sati, poslije
dizanja rose i popodnevni sati kada dolazi do snienja temperature zraka. Ukoliko je vrijeme oblano berba
se ne mora prekidati. Dobro organizovanje berbe omoguava da se ista obavlja svaki drugi dan i na taj nain
utedi na trokovima i vremenu.
Njega jagode u drugoj godini uzgoja. Druga godina uzgoja za intenzivne zasade jagode bitno se ne
razlikuje u odnosu na prvu, kada je u pitanju ubrenje, zatita, suzbijanje korova, uklanjanje stolona itd.
Meutim, ienje i priprema bokora za razvoj u drugoj vegetaciji trai poseban tretman. Naime, prvo se sa
bokora skinu sasueni, bolesni i oteeni listovi, a zatim se sa istog moraju ukloniti i slabo razvijene i suvine

101

bokornice. Ovo je vrlo vana mjera, jer ako se bokor ne bi rasteretio dolo bi do razvoja velikog broja slabo
diferenciranih cvjetnih drki i cvjetova, ime bi se smanjio prinos i kvalitet plodova. Poslije rezanja, odnosno
zakidanja, bokornice je dobro uvrstiti zasipanjem zemljom, tako da se iste to bolje ukorjene. Najbolje
uklanjanje suvinih bokornica jeste pomou noa. Rezanjem bokora jagode otklanjaju se sve suvine bokornice,
a ostavljaju 2-4 sa najbolje diferenciranim generativnim pupoljcima. Na ovaj nain uspostavlja se slino stanje
kao i na poetku prve godine plodonoenja. Uklanjanje bokornica jagode veoma je znaajno i sa stanovita
zatite u ovoj godini uzgoja. Rezanje bokora, odnosno zakidanje bokornica vri se u umjerenom klimatu od
20-25 februara, a u kontinentalnim uslovima poetkom marta, kada vremenske prilike to dozvoljavaju. Bolji
rezultati se postiu ako se zakidaju bokornice iz srednjeg dijela bokora, a ostavljaju bone. Razlog tome je
to bone bokornice imaju mogunost da se ukorjene, odnosno da formiraju vlastiti korijen koji e omoguiti
samostalnu ishranu, a samim tim i poveati prinos.

Slike 253 i
254. Plodovi
mjesearke
jagode ubrani
u okviru
testnih polja
tokom mjeseca
oktobra 2012.
godine

Ponuda sadnog materijala. Reprocentar jagodastog voa H&H Friut proizvodi sadni materijal kultivara
jedno i vierodnih tipova biljaka jagode sljedeih kategorija:

zelene kontejnerske sadnice i

svjee zelene sadnice golih ila.

Zelene kontejnerske sadnice jagode koje proizvodi Reprocentar jagodastog voa H&H Friut na trite se
plasiraju kao pojedinane sadnice u saksijama ili kao grupno pakovanje u stiropolnim paletama, naravno u
zavisnosti od zahtjeva kupca, odnosno potranje na tritu.
Ovakav tip sadnog materijala jagode proizvodi se uzimanjem ivia sa matinih biljaka, koje imaju najmanje
dva razvijena lista. ivii se potom pikiraju u kontejner sa posebnim supstratom.
Kontejnerske sadnice jagode su brzo zamijenile tradicionalni sadni materijal golog korijena u mnogim
dijelovima svijeta, kako su proizvoai prepoznali da ovakav tip sadnog materijala prua bolje mogunosti
za kontrolu kritinih faktora u produkciji koji utiu na zdravstvenu sipravnost biljke, procenat prijema biljaka
nakon sadnje, potetni prinos, ukupni prinos i krupnou ploda.
Osnovne prednosti kontejnerskih sadnica jagode:
smanjena upotreba pesticida i prisustvo bolesti koje se prenose putem zemljita kontejerske
sadnice jagode proizvode se od neukorjenjenih vrhova stolona majinske biljke koji se direktno
ukorjenjavaju u saksijama odreene zapremine ispunjenim adekvatnim medijom na bazi treseta. U ovom
mediju postoji veoma mala vjerovatnoa da biljke jagode postanu zaraene sa bolestima poznatim kao
verticilijum uvenue i trule korijena (Phytophthora spp.), osim ukoliko voda koja se koristi za zalijevanje
bude kontaminirana. Primarno mjesti infekcije bolesti koja izaziva trule korijena je meristematski region
koji se nalazi iza korjenove kape. Prema tome, vrhovi stolona su idealni dijelovi prilikom razmnoavanje
biljaka jagode za izbjegavanje prenoenja navedenih bolesti koje napadaju korijen. Ovo je posebno vano
imajui u vidu injenicu da hemijske metode kontrole ovih bolesti imaju samo ogranien uinak kada se
simptomi istih pojave. Kontejnerske sadnice jagode se proizvode u periodu ne duem od pet sedmica, a
u toplijim podrujima isti moe trajati i manje od tri sedmice. Ovaj kratki ciklus proizvodnje ini manje
vjerovatnim da e sadnice jagode imati mnogo problema sa insektima vektorima virusa, kao svjee zelene
sadnice koje su izloene uslovima otvorenog polja za oko etiri mjeseca. Znaajna teta u proizvodnim
karakteristikama sadnica jagode usljed irenja virusa i fitoplazmi moe se dogoditi tokom ovog produenog

102

vremena produkcije na otvorenom polju. Dodatna prednost produkcije sadnica jagode u periodu od
etiri sedmice nasuprot etiri mjeseca jeste i selektivnije koritenje pesticida, odnosno nii rezidui istih u
sadnicama. Sadni materijal jagode osloboen od tetoina posebno je vaan za produkciju plodova ove
vrste u zatienim prostorima.
Olakana sadnja sadnja svjee iskopanih sadnica jagode je radno intenzivna, prvenstveno zbog njihove
osjetljivosti na uslove okoline tokom i neposredno nakon sadnje, a zatim zbog same tehnike sadnje.
Neiskusni radnici vrlo esto ne izvre sadnju ovakvih sadnica na adekvatnu dubinu, to rezultira malim
procentom prijema biljaka. Sve navedeno je daleko jednostavnije prilikom nabavke kontejnerskih sadnica
jagode.
Smanjena potreba za vodom - sadnja ovih sadnica obavlja se od sredine ljeta do jeseni, ovisno o
klimatskim uslovima proizvodnog podruja. Ovakve sadnice nakon sadnje za ukorjenjavanje trebaju manje
vode od u praksi najrairenijih frigo sadnica, a takoe i svjeih zelenih sadnica. Zelene kontejnerske
sadnice jagode zbog ovih i itavog niza drugih prednosti u odnosu na ostale tipove sadnica, nalaze sve
veu primjenu, i stoga imaju dobru perspektivu.
Kontejnerske sadnice jagode u pojedinanom pakovanju podrazumjevaju ukorjenjene, formirane
biljke sa listovima, uobiajeno visine 15-20 cm, na kojima se veoma esto tokom sezone vegetacije moe
uoiti prisustvo cvjetova i zaetaka plodova. Navedene sadnice se proizvode kako za komercijalne plantae,
tako i za voare hobiste, odnosno namijenjene prodaju u trnim centrima ili poljoprivrednim apotekama,
a prvenstveno se proizvode za kultivare vierodnog tipa jagode ili tkzv. mjesearki. Ovaj tip kontejnerskih
sadnica dolazi u adekvatnoj ambalai koja podrazumjeva osnovno pakovanje - kartonska kutija na kojoj je sa
eone strane, uz sliku date vrste, utisnut naziv iste i na jedinstveni logo i slogan, na poleini su date osnovne
informacije u pogledu znaaja kontejnerske sadnice sa adekvatnim sistemom uzgoja i razmacima sadnje, te
adresom i naim kontaktom, i dopunsko pakovanje prema zahtjevima kupca.
Drugi tip kontejnerskih sadnica jagode podrazumjeva zelene biljke visine do 15 cm uzgajane u okruglim
ili etvrtastim kontejnerima, u odnosu na prethodne dosta manje zapremine supstrata, koji nisu pojedinani,
ve ine sastavni dio jedne stiropolne palete. U okviru jedne palete obino se nalazi 45 sadnica. Ovaj tip
kontejnerskih sadnica jagode iskljuivo je namijenjen za komercijalne plantae, te se isti proizvodi prema
ranije izvrenim rezervacijama.
Svjee zelene sadnice jagode. Ovaj tip sadnog materijala jagode ostvaruje se zahvaljujui biologiji ove
vrste voaka, odnosno obrazovanjem stolona na ijim se koljencima u dodiru sa zemljom obrazuje korijen, a
sa gornje strane iz centralnog pupoljka razvija nadzemni sistem. Novoformirani ivii nastali od matine biljke
predstavljaju sadni materijal jagode. Za podizanje proizvodnih zasada jagode, zelene sadnice se iz rasadnika
ove kulture, uzimaju od poetka avgusta do kraja septembra. Najbolji prijem ovako proizvedenih ivia,
generalno se ostvaruje ukoliko se iste sade u proizvodne zasade odmah po njihovom vaenju iz matinjaka.

REPROCENTAR JAGODASTOG VOA

Tabela 2. Potrebne koliine vode za tretiranje jagode na povrini od 1 ha

103

104

105

106

107

5. Maline i kupine
Maline i kupine se mogu podijeliti spram sljedeih osobina njihovih biljaka:
1.
2.
3.
4.

nain plodonoenja (jednogodinje/dvorodne i dvogodinje/jednorodne),

karakteristike rasta,
prisustvo ili nedostatak trnova (trnovite ili bestrne), i
boja ploda (odnosi se samo na maline).

Nain plodonoenja. Maline i kupine proizvode plodove na jedan od sljedea dva naina:
Dvogodinji tip plodonoenja ovi tipovi proizvode plodove samo na izdancima koji su stari dvije
godine. Plodovi se proizvode na bonim granama tkzv. plodonosnim mladarima, rodnim granicama,
koje se pojavljuju iz aksilarnih pupoljaka (pupoljci koji se razvijaju u pazuhu lista) na cjelokupnoj duini
dvogodinjih izdanaka. Nakon plodonoenja izdanci odumiru i moraju biti uklonjeni da oslobode prostor
za nove priraste koji se pojavljuju iz pupoljaka na korjenovom sistemu ili pak iz baze, osnove biljke;

b)

a)

c)

Jednogodinji tip plodonoenja ovi tipovi proizvode plodove na vrnim, terminalnim dijelovima
izdanaka u prvoj godini rasta istih (pupoljci proizvedeni u vrnoj zoni izdanka ija duina zavisi od sorte i
vremenskih uslova, i kree se od 1/3 do njegove ukupne visine). Ovo je oigledna razlika u odnosu na
dvogodinji tip maline, koji ne proizvodi plodove do svoje druge godine (u godinama sa veoma visokim
ljetnim temperaturama, a kakva je bila i 2012., kultivar dvogodinjeg tipa maline Willamette (vilamet)
cvjetao je samo u vrnoj zoni jednogodinjeg izdanka, ali do kraja vegetacije plodovi nisu uspjeli sazriti).
Jednogodinji tip maline, takoe proizvodi plodove na donjem dijelu istog izdanka u drugoj godini. Iako
ovi plodovi esto sazrijevaju ranije u odnosu na tradicionalne dvogodinje, prinosi su niski, te se isti uzgaja
uglavnom samo za jedan rod, odnosno plodonoenje iskljuivo na jednogodinjim izdancima. Selekcijom
je stvoren veliki broj kultivara maline koji pripadaju jednogodinjem tipu plodonoenja, te iste iz dana
u dan postaju sve popularnije i znaajnije. Takoe, postoje i sorte koje su prelaz izmeu ova dva tipa
maline, ali se iste zbog jednostavnosti predstavljanja za neke uvrtavaju u jednogodinji, dok za druge
u viegodinji tip. Kultivari jednogodinjeg tipa kupine, takoe su nastali selekcijskim radom posljednjih
godina, ali kvalitet njihovih plodova je jo uvijek nezadovoljavajui spram kriterija trita, i iste nisu
u
slo
lovi
vima
ma
a.
testirane u bosanskohercegovakim us
uslovima.
Slike 255, 256 i 257. Dvogodinji tip
plodonoenja: a) razvoj rodnih pupoljaka
na dvogodinjem izdanku, b) intenzivan
porast plodonosnih mladara na istim,
c) dvogodinji izdanak sa plodonosnim
mladarima koji nose rod
Slike 258 i 259. Jednogodinji tip
plodonoenja: d) pupoljci u vrnoj zoni
jednogodinjeg izdanka se razvijaju i
plodonose, e) samo 1/2 ili 1/3 od vrha
jednogodinjeg izdanka nosi rod, naravno
zavisno od kultivara i vremenskih uslova

d)

e)

108

Karakteristike rasta. Maline i kupine spram karakteristika rasta biljke mogu se podijeliti na: uspravne,
poluuspravne i puzajue. U proizvodnom smislu habitus rasta odreuje tip naslona koji je potreban za
podrku izdanaka. Tako na primjer, uspravni genotipovi ne zahtjevaju naslon za podrku, ali i oni u odreenim
podrujima mogu imati koristi od primjene istog.
Veina sorti jednogodinjeg tipa maline ima uspravan rast izdanaka. Meutim, iste e imati koristi od nekog
modela naslona u vidu podrke za izdanke koji su jako optereeni rodom u vrnom dijelu. Pored toga, ovakav
tip naslona, kod jednogodinjih sorti maline, slui i kao nosa crijeva za navodnjavanje tipa kap po kap. S
druge strane, veina dvogodinjih sorti maline crvene boje ploda ima dominantno poluuspravan rast, te
njihovi jednogodinji izdanci zahtjevaju odreeni tip naslona kao podrku istim da zadre uspravan poloaj
za adekvanu diferencijaciju cvjetnih pupoljaka, te slui kao nosa sistema za navodnjavanje. Pored toga,
sorte dvogodinjeg tipa maline zahtjevaju specifian oblik naslona za odravanje izdanaka koji nose rod u
uspravnom poloaju, te kao vid potpore za plodonosne mladare kod onih kultivara gdje su isti dugi, te se
lome pod teinom roda. Sorte maline crne boje ploda su dominantno poluuspravnog i puzajueg tipa rasta,
te za adekvatan sistem uzgoja zahtjevaju odreeni tip naslona. Veina komercijalno vrijednih sorti kupine ima
puzajui tip rasta, te se za iste obavezno zahtjeva naslon, kako u vidu podrke, tako i odgajanja izdanaka za
adekvatan sistem uzgoja i formu nadzemnog sistema. U odreenim uslovima, i kupine uspravnog rasta mogu
imati koristi od instaliranja nekog tipa naslona.
Trnovitost izdanaka. Trnoviti i bestrni kultivari su dostupni od jedno i dvogodinjeg tipa maline, te za sada
samo od dvogodinjeg tipa kupine. Veina komercijalnih proizvoaa kupine sadi bestrne kultivare kako su
oni laki za odravanje, i smatraju se jedino vrijednim za intenzivnu proizvodnju. I danas, veina kultivara
maline posjeduje trnove, ali oni nisu tako veliki i izraeni kao kod kupine. Meutim, postoje odreene razlike
u pogledu ove osobine, te tako neke sorte imaju jako izraene trnove na svojim izdancima, druge manje, a
neke nikako. Takoe, kod nekih kultivara trnovi su lako uoljivi, jer se njihova boja jasno razlikuje u odnosu
na istu izdanka (uobiajno su crvenkasti u osnovi), dok kod drugih oni su skoro neuoljivi (svijetlo zelene
boje ili ak bjelkasti), te mogu predstavljati odrednicu prilikom determinisanja sorti. Jedan od najznaajnijih
dvogodinjih kultivara crvene maline zastupljen u komercijalnoj proizvodnji u Evropi, koji ima glatke izdanke,
odnosno iste bez trnova jeste 'Glen Ample'. S druge strane, postoji veliki broj kultivara jednogodinjeg tipa
maline koji na svojim izdancima ne posjeduju trn, a posebno se moe istai 'Joan J'.

a)

c)

b)

d)
Slike 260, 261, 262 i 263. Trnovitost izdanaka kod razliitih sorti maline: a) bestrna, b) trnovita sa velikim brojem
sitnih trnova koji su jasno uoljivi zbog crvene boje u osnovi, c) trnovita sa svijetlim trnovima, d) umjereno trnovita

Boja ploda. Maline se spram boje ploda kojeg proizvode mogu podijeliti na: crvene, ute/zlatne, purpurne
i crne. Iste se razlikuju u pogledu perioda plodonoenja, habitusa rasta i namjene plodova koja je prvenstveno
definisana sposobnou odravanja kvaliteta nakon berbe. Sve to doprinosi i razlici prilikom tehnologije
proizvodnje, sa posebnim osvrtom na razmak sadnje, sistem uzgoja, nain rezidbe, te tip naslona.
Maline crvene boje ploda ine kimu svjetske industrije i najmasovnije se uzgajaju. Tri vodea proizvodna
regiona crvene maline danas su: Rusija, Evropa (uglavnom u Poljskoj, Maarskoj, Srbiji, Njemakoj i
Ujedinjenom Kraljevstvu), te Sjeverna Amerika (Britanska Kolumbija, Vaington, i Oregon). Crvene maline
mogu biti jedno i dvogodinjeg tipa, a u okviru istih spram boje mogue su razliite nijanse, od svjetlijih
do tamnijih, sa pepeljkom i bez pepeljka na plodu. Dvogodinje sorte crvene maline cvjetaju u proljee,
te plodonose poetkom do sredine ljeta u zavisnosti od kultivara u umjerenim klimatskim zonama, to se
u bosanskohercegovakim uslovima podudara sa periodom od kraja maja do kraja jula za tradicionalne
kultivare, dok se neke od perspektivnih kreacija mogu brati i kasnije. Iste u pogledu habitusa rasta imaju

109

tipian dvogodinji ciklus karakteristian za maline i kupine, tako da izdanci koji su prezimili odumiru druge
godine nakon plodonoenja, dok se novi istovremeno razvijaju iz pupoljaka na korijenu i bazi biljke, i na taj
nain nastavlja se proizvodnja iz godine u godinu. Plodovi sorti dvogodinjeg tipa maline dominantno se
proizvode za smrzavanje i kasniju preradu, iako produkcija istih u nekim zemljama uglavnom ini okosnicu
stone industrije, potronja svjeih plodova. Kultivari crvene boje ploda jednogodinjeg tipa maline cvjetaju od
poetka do sredine ljeta i plodonose u svojoj prvoj godini od kraja ljeta do prvog jakog mraza ili izmrzavanja,
to u veini proizvodnih podruja Bosne i Hercegovine predstavlja period od kraja jula do kraja oktobra,
naravno u zavisnosti od lokacije i kultivara.

Slika 263. Kultivari crvene boje ploda razlikuju se spram intenziteta, odnosno nijansi iste

Kultivari jedno i dvogodinjeg tipa maline crvene boje ploda proizvode nove izdanke iz pupoljaka du korjenovog
sistema, te iste mogu biti uzgajane u nekoj formi palira, ili manje uobiajeno, kao pojedinani grmovi. Crvene
maline smatraju se najizdrljivijim meu malinama spram hladnoe tokom zime (prema literaturi smatra
se da preivljavaju i do -34oC). Meutim, treba imati na umu da procjena izdrljivosti odreenih kultivara
maline na niske zimske temperature odnosi se iskljuivo na fazu kada su njihovi izdanci potpuno dormantni,
odnosno u fazi mirovanja, kada iste mogu tolerisati bez znaajnijih ozljeda. Nakon to biljka maline zadovolji
potrebne
sate hladnoe i pone da gubi svoju dormantnost poslije perioda od 1.200 sati sa temperaturom
a)
izmeu 1,66oC i 10oC (obino kraj februara i poetak marta u bosanskohercegovakim uslovima), njeni organi
mogu biti povrijeeni ili oteeni i na mnogo viim temperaturama (jedan od najeih naina izmrzavanja u
produkciji dvogodinjeg tipa maline).
Zlatne ili ute boje ploda maline obino su tipovi crvenih malina sa nefunkcionalnim genom za pigment.
S obzirom na nain plodonoenja trenutno veina dostupnih kultivara ute maline pripada jednogodinjem
tipu (Allgold, Anne, Porrana Rosa i sl.), dok je posljednjih godina selekcijom stvorena i jedna koja pripada
dvogodinjem tipu, ali ima vie narandastu boju ploda (Valentina). Stoga, one imaju iste osnovne zahtjeve
za uzgojom i odravanjem kao i sorte crvene maline jedno i dvogodinjeg tipa. Iako su neki kultivari ute
maline veoma okusni, generalno, prihvaanje istih od strane javnosti u BiH jo uvijek nije zadovoljavajue,
prvenstveno zbog neinformisanja o postojanju istih, a zatim i zbog lakoe detektovanja botritisa ili drugih bolesti
ploda na svijetlo obojenoj pozadini. ute maline mogu imati svoju najveu vrijednost kada su pomijeane
u korpici sa veinom crvenih malina, obzirom da je kombinacija boja privlana za oi, te se jo uvijek iste u
komercijalne svrhe ne proizvode masovnije.
Kultivari maline crne boje ploda s obzirom na nain plodonoenja pripadaju dvogodinjem tipu maline
i imaju standardni ciklus rasta karakteristian za isti (izdanci prve vegetacije rastu, a naredne plodonose).
Crna malina predstavlja zasebnu vrstu koja nije prisutna u intenzivnoj proizvodnji na podruju BiH, ve se
nekoliko kultivara iste testira unutar demo plotova nauno-istraivakih institucija. Crne maline iniciraju nove
izdanke iskljuivo iz korjenovog vrata (dio biljke gdje podzemni sistem prelazi u nadzemni), odnosno krune/
osnove biljke, to iste u pogledu ove odlike poistovjeuje sa kupinom, a predstavlja jasnu razliku u poreenju
sa malinom crvene i ute boje ploda. Prema tome, one se uzgajaju u sistemu grmova gdje se svaka biljka za
sebe neovisno odrava rezidbom u datoj formi uzgoja. Jednogodinji izdanci crne maline pozitivno reaguju
na zahvat pinciranja u ljetnoj rezidbi, tako to razvijaju vei broj bonih prirasta odnosno granaju se, to
dovodi do poveanja povrine biljke koja plodonosi, s jedne strane, a sa druge regulie njen rast. Ukoliko
se pak zahvat pinciranja ne izvri, jednogodinji izdanci crne maline rastu do visine i preko dva i po metra,
te se pod teinom svoje biomase povijaju prema zemlji pravei luk, i konano njihovi vrhovi se ukorijene
na mjestu kontakta sa zemljom. Prema tome, ukoliko se ne odravaju, plantae crne maline veoma brzo

110

postanu zarasle, i s obzirom da njihovi izdanci na sebi nose posebno izraen trn, poput onog kod trnovitih
kultivara kupine, kasnija rezidba i odravanje zasada su dosta oteani. Crne maline se u odnosu na one
crvene boje ploda razlikuju i spram oblika istog. Kod crne maline plod je vie okrugao, dok je kod crvenih
izraenije kupastog oblika. Meutim, plodovi crne maline imaju poseban, veoma specifian okus, koji se ne
moe porediti sa istim kod crvene maline, te za masovniju produkciju i dalje irenje istih trnovitost izdanaka
ne smije predstavljati ogranienje. Crne maline su veoma osjetljive na hladnou i njihovi izdanci e stradati
iznad linije snijega ukoliko temperature padnu ispod -20oC u kombinaciji sa suhim vjetrovima. One su takoe
veoma osjetljive na infekciju od strane virusa, verticilijuma, i hre. Pored navedenog, crne maline imaju krau
sezonu berbe u poreenju sa istom kod onih crvene boje ploda.

a)

b)

c)

Slike 264, 265 i 266. Morfoloke odlike kultivara maline crne boje ploda: a) sistem uzgoja i habitus rasta, b)
izdanak, c) oiljeni vrh jednogodinjeg izdanka na kojem se uoava prisustvo trnova

Purpurne maline takoe pripadaju dvogodinjem tipu i one su hibridi izmeu crnih i crvenih, gdje boja
ploda istih predstavlja sredinu izmeu ove dvije, i obino se smatraju zasebnom vrstom. Plod ove vrste je
izrazito mekan, te zadrava veinom okus crne maline.
Purpurne maline iniciraju nove izdanke preteno iz korjenovog vrata,
ali iste takoe mogu razviti i iz pupoljaka koji su rasporeeni du
korijena, to je odlika sorte. U pogledu naina rasta i sistema uzgoja
one su najvie sline crnoj malini, te plantae mogu biti odravane u
formi palira puput crvenih malina ili pak formirane kao zasebne biljke
kao kod crne maline, uz konstantno provoenje zahvata pinciranja
jednogodinjih izdanaka. Tako na primjer kultivar purpurne maline
Royalty gaji se poput crvene maline, s obzirom da razvija izdanke na
identian nain. Kada je u pitanju trnovitost izdanaka ista se razlikuje
spram kultivara. Tako na primjer izdanci kultivara purpurne maline Glen
Coe ne posjeduju trnove, dok su isti kod sorte Royalty zastupljeni.
Purpurne maline su u poreenju sa ostalim najbujnije, i openito
Slika 267. Plod purpurne
najrezistentnije na tetoine i bolesti. U pogledu izdrljivosti na hladnou maline kultivara Royalty
one pripadaju sredini, te tokom perioda mirovanja mogu izdrati i do
-23oC. Od svih malina, purpurne su najvie tolerantne na suu.
Ranije je napomenuto da kupine spram prisustva ili odsustva trnova mogu biti trnovite ili bestrne, a generalno
u pogledu sezone sazrijevanja prispjevaju kasnije u poreenju sa kultivarima dvogodinjeg tipa maline.
Trnovite biljke kupine imaju tendenciju da budu veoma uspravne, dok bestrne se kreu od poluuspravnih
do puzajuih. Puzajui kultivari kupine firmiraju nove izdanke iz korjenovog vrata, dok uspravno rastue i iz
korjenovog vrata i du korijena, slino purpurnim malinama. Bestrni tipovi kupine su generalno vie osjetljivi
na hladnou (simptomi oteenja se obino javljaju na temperaturi od oko -17oC) u odnosu na trnovite, i
veoma esto pokazuju znakove izmrzavanja kada se uzgajaju u hladnijim podrujima, te ne mogu obezbjediti
dosljednu produkciju. S druge strane, trnoviti tipovi kupine u periodu mirovanja toleriu temperature do oko
-23oC. Bestrni kultivari puzajueg tipa kupine u intenzivnoj produkciji obavezno zahtjevaju razliite forme
naslona. Meutim, stvaranjem novih kultivara kroz moderne oplemenjivake programe navedene razlike su
postale malo nejasne. Prilikom selekcije bestrnih kultivara kupine koritene su neke gezotine vrste veoma
kiselih plodova, to je rezultiralo u sortama sa oporim ili kiselim plodovima. U posljednjoj dekadi selekcioneri su
se koncentrisali na poboljanje kvaliteta ploda kod kupine. Iako trnoviti kultivari kupine imaju plod izuzetnog

111

kvaliteta, oni nisu zastupljeni u komercijalnoj produkciji ove vrste prvenstveno iz razloga to rezidbu i berbu
ine oteanom. Kultivari jednogodinjeg tipa kupine nedavno su stvoreni selekcijom, ali jo uvijek nisu zaivili
u komercijalnoj proizvodnji.
Slike 268 i 269. Izdanak trnovitog (lijevo) i bestrnog kultivara kupine (desno)

Generalno gledajui, glavna razlika izmeu svih vrsta maline i kupine je u nainu odvajanja ploda od peteljke
u vrijeme berbe. Kod maline se plod prilikom berbe odvaja od sri, poznatoj kao plodite, istu ostavljajui
na biljci kad se ubere. Rezultat su plodovi maline slini naprstku, sa upljinom u centru. Kupina, s druge
strane, odvoji se u bazi plodita tako da ubrani plodovi ukljuuju i sr kao svoj sastavni dio. Isti je sluaj i sa
navedenim hibridima maline i kupine. Takoe, maline crvene boje ploda se u odnosu na kupine razlikuju i
po sistemu uzgoja, s obzirom na mjesto razvoja novih izdanaka (kod kupine novi izdanci se razvijaju samo iz
pupoljaka koji se nalaze u bazi biljke uzgojni oblik tipa lepeze, dok kod maline isti se razvijaju kako iz baze
biljke tako i du korijena razliite forme palirskog sistema uzgoja).

Slike 270 i 271. Razlika izmeu maline i kupine u pogledu mjesta odakle se razvijaju novi izdanci definie
adekvatan sistem uzgoja za ove dvije vrste

Hibridi maline i kupine. Perfektan cvijet sadri pranike (muki dijelovi koji proizvode polen) i tukove
(enski dijelovi koji proizvode sjeme). Ako se polen od pranika jedne biljke prenese do tuka druge biljke
on nosi karakteristike mukog roditelja (genetiki materijal) i sjedinjuje njega sa genetikim materijalom u
tuku druge biljke. Ovo proizvodi sjeme koje sadri karakteristike, dio koji dolazi od mukog roditelja i dio od
enskog roditelja. Biljke proizvedene od ovog sjemena se nazivaju hibridi, a proces je nain kojim se razvijaju
novi kultivari - hibridizacija.
Rod Rubus, kome pripadaju maline i kupine, sadri mnoge vrste koje se mogu ukrtati do doreenog stepena.
Sluajni sijanci i kontrolisani krianci od strane selekcionera su iskoritavani za razvoj hibrida koji daju
mogunost, nadu, za uzgoj u odreenim podrujima. Veina su hibridi izmeu crvenih malina i razliitih vrsta
kupina. Plod je generalno slian kupini sa sredinjim dijelom koji ostaje sa plodom nakon berbe. Boja ploda
varira od one crvenog vina do crne sline veini kupina, a habitus rasta je puzajui sa novim izdancima koji
se dominantno razvijaju iz pupoljaka u bazi biljke.
Loganberi je prvi poznati primjer hibrida maline i kupine. On je pronaen u vrtu Judge Logan, amaterskog
vrtlara koji je ivio u Kaliforniji. 1881 godine on je posadio sjeme ploda genotipa kupine Aughinbaugh. Poto
je ova sorta imala samo enske (tuak) cvjetove, muki polen je, pretpostavlja se, morao doi od cvjetova
Red Antwerp, kultivara maline uzgajane u istom vrtu. Sljedea kontrolisana ukrtanja koja su obuhvatila
kupine i maline dala su vrstu koja je imala slian plod ranije dobijenom hibridu.
Plod laganberija je krupan, ima atraktivan, privlaan konian oblik, i crvenkasto crne je boje. ak iako

112

njegova boja i prilino meka tekstura plod ine nepoeljnim za

smrzavanje, on je ostvario neposredne uspjehe. Dosta je slian
kupini zbog ega se veoma esto svrstava u sorte kupine. Masovnije
se gaji u SAD i Francuskoj. Nadzemni sistem je manje razvijen nego
kod kupine, puzajueg je rasta, obrastao bodljama i veoma je rodan.
Plodovi kasno sazrijevaju. Otpornost prema mrazevima je niska
ukoliko biljka nije zatiena snjenim pokrivaem.

Slika 272. Plod loganberija

Tajberi je relativno noviji hibrid proizveden u Velikoj Britaniji,

odnosno kotskoj, u nauno istraivakom institutu za voe 1979
godine, ukrtanjem maline sorte Molling Jul sa genotipom kupine
Aurora. Tajberi ima krupne (do 5 cm dugake), crvene, okusne
plodove koji rano sazrijevaju (obino juli mjesec u naem klimatu).
Tajberi ima veoma mekane plodove, to umanjuje njegovu komercijalnu proizvodnju. Ostvaruje visoke prinose,
a plodovi se nalaze na kratkim plodonosnim mladarima. Isti je jako popularan u Zapadnoj Evropi i Sjevernoj
Americi. Nedostaci su mu niska otpornost na mrazeve, te izraena trnovitost izdanaka.
Bojsenberi je ameriki hibrid iz Kalifornije nastao 1935 godine ukrtanjem izmeu maline i kupine detaljnije
nepoznatog porijekla. Ima krupne plodove, purpurno obojene, nakiselog okusa koji sazrijevaju kasno u sezoni.
Odlian je za preradu, i to posebno za smrzavanje. Trnoviti izdanci su bujni i puzajui, te zahtjevaju naslon.
Plodovi su slini istim kod jongberija. Biljka bojsenberija ima nizak stepen izdrljivosti na hladnou. Bestrni
bojsenberi selekcionisan je 1938. godine i slian je istom po karakteristikama, osim to je bez trnova.
JEDNO I DVOGODINJI TIP MALINE
Biljke maline tipino imaju viegodinji korijen i krunu (korjenov vrat, baza biljke) iz kojih se razvija dvogodinji
nadzemni sistem kojeg ine izdanci i rodne granice ili plodonosni mladari. Karakteristino, novi izdanci,
nazvani jednogodinji, rastu vegetativno tokom prve vegetacije, ulaze u fazu mirovanja u periodu zime, te
druge godine imaju atribut dvogodinji. Ovi dvogodinji izdanci zatim listaju, razvijaju plodonosne mladare,
cvjetaju, plodonose i odumiru tokom druge sezone vegetacije. Jedan izuzetak od ovog naina rasta su maline
koje plodonose na jednogodinjim izdancima. Ove maline u proljee proizvode jednogodinje izdanke iz
pupoljaka na korijenovom vratu ili du samog korijena, koji rastu, cvjetaju, i plodonose u istoj sezoni. Osnova
ovih jednogodinjih izdanaka moe prezimiti i plodonositi sljedee godine, dok vrni dio izdanka koji je
plodonosio prethodne jeseni odumire. Ovakav nain biolokog ponaanja biljaka maline nametnuo je potrebu
odreene podjele meu sortama iste.
Prema tome, s obzirom na nain plodonoenja, period poetne rodnosti, starost prirasta koji plodonose, te
uestalost plodonoenja i vremena berbe plodova, sve sorte maline koje imaju crvenu boju ploda i izraen
komercijalni znaaj, generalno se mogu podijeliti u dvije osnovne grupe:
1.
2.

jednorodne, dvogodinje ili ljetne, i

dvorodne, jednogodinje ili jesenje.

Tehnologija uzgoja dvogodinjih sorti maline. Dvogodinje sorte maline nose rod na plodonosnim
mladarima koji se razvijaju iz pupoljaka smjetenim u pazuhu lista na izdancima starim dvije godine. Period
plodonoenja, za veinu sorti, obino se odvija tokom etiri sedmice sazrijevanja plodova, u terminu od druge
plodovine juna do kraja jula (za neke kultivare i prva polovina avgusta), u zavisnosti od vremenskih uslova
i datog kultivara (upravo zbog toga veoma esto se nazivaju ljetne sorte maline). Dakle, sorte maline iz ove
grupe stupaju na rod u drugoj vegetaciji, dok prethodne emituju samo vegetativni rast i zbog toga se esto
nazivaju dvogodinje. Dvogodinji izdanci koji su plodonosili nakon berbe sue se i odumiru. Obzirom da iste
na jednom prirastu mogu plodonositi samo jednom tokom njegovog ivotnog ciklusa adekvatan naziv koji se
esto upotrebljava jeste i jednorodne maline.
Trenutno najzastupljenija sorta maline Willamette (vilamet) u BiH pripada ovoj grupi, kao i posljednjih
godina sve vie zastupljen kultivar Meeker (miker). Pored navedenih, ekspanzija u uzgoju dvogodinjih sorti
maline na podruju BiH ogleda se i uvoenjem u proizvodnju jo dva, za bosanskohercegovake proizvoae
nova, proizvodno vrijedna kultivara, i to Glen Ample (glen empl) i Tulameen (tulamin). Glen Ample se
karakterie bestrnim izdancima, ime je umnogome olakana tehnologija uzgoja istog, dok kultivar Tulameen
ima izrazito krupne, vrste plodove uglavnom namijenjene za stono trite, i veoma dobro uspjeva unutar
razliitih tipova zatienih prostora.
Dakle, nadzemni sistem (izdanci) sorti dvogodinjeg tipa maline maksimalno ivi dvije godine, s tim, da se

113

svake godine iz vegetativnih pupoljaka na korijenu razvijaju novi - mladi prirasti - izdanci koji se prve godine
razvijaju vegetativno i njeguju, a tek naredne godine daju izbojke koji plodonose, odnosno nose rod. Prema
tome, morfogeneza grma kultivara jednorodnog tipa maline, kroz vegetacione cikluse, odvija se na sljedei
nain:
Prve godine - poinje rast i razvoj prirasta iz vegetativnih pupoljaka na korijenu (rast i razvie izdanaka).
Poetak diferencijacije pupoljaka na izdancima (svi pupoljci na izdancima u pazuhu listova su generativnimjeoviti).
Druga godina odvija se rast i razvoj postranih prirasta sa rodnim elementima (plodonosni mladari) iz
generativnih (rodnih) pupoljaka u pazuhu lista prologodinjih prirasta (izdanaka). Nakon plodonoenja
i berbe prirasti sa rodnim elementima odumiru, odnosno dvogodinji izdanci se prirodno sue i time
zavravaju svoj ivotni ciklus. Istovremeno tokom ove godine emituje se snaan vegetativni rast novih
izdanaka koji e tek naredne godine plodonositi.
Crte 15. Ciklus razvoja dvogodinje
maline tokom prve godine (I godina
nakon jesenje ili proljetne sadnje): tokom
vegetacije emituju se vegetativni prirasti
iji je rast posebno intenzivan u junu, a
isti zavrava u oktobru. U tom periodu na
istim dolazi do diferencijacije generativnih
pupoljaka, te e ovi prirasti tek narednu
godinu plodonositi. Nakon perioda
vegetacije, u kasnu jesen, prirasti gube
lie i ulaze u fazu mirovanja (decembar).

I GODINA NAKON JESENJE ILI PROLJETNE SADNJE

april

maj

juni

juli

avgust

septembar

II GODINA

april

maj

juni

juli

avgust

III GODINA I SVE NAREDNE

april

maj

juni

juli

avgust

Crte 16. Ciklus razvoja dvogodinjeg

tipa maline tokom druge godine: u
proljee druge godine dolazi do buenja
generativnih pupoljaka u pazuhu listova
i razvoja bonih prirasta-plodonosnih
mladara, te u maju nastupa cvjetanje.
Istovremeno, pojavljuju se novi, mladi
izdanci iz pupoljaka na korijenu koji e
ove godine samo vegetativno rasti. Tokom
juna i jula dolazi do sazrijevanja i berbe
plodova sa dvogodinjih prirasta, dok
jednogodinji i dalje samo vegetativno
rastu. Nakon berbe dolazi do prirodnog
suenja dvogodinjih prirasta-koji su
donijeli rod, i to od vrha prema bazi, te se
isti uklanjaju do osnove. S druge strane,
jednogodinji izdanci sazrijevaju-odrvene,
gube list i ulaze u fazu mirovanja
Crte 17. Ciklus razvoja dvogodinjeg
tipa maline tokom tree i svih narednih
godina: sve to je navedeno za period
druge godine ponavlja se svih narednih
sezona. Voditi rauna da se pupoljci za
razvoj novih izdanaka kod maline nalaze
na korijenu i korjenovom vratu biljaka.
Prvih godina ivota plantae novi izdanci
se intenzivno razvijaju iz pupoljaka na
korijenu, a nakon tree godine poinju
dominirati isti smjeteni na korjenovom
vratu, odnosno u osnovi prologodinjih
izdanaka. Prema tome, u etvrtoj
godini moe doi do razvoja mladih
izdanaka samo u neposrednoj blizini
prologodinjih, kada dolazi do formiranja
tzv. panja. To direktno utie na produkciju
plodova, s obzirom da se mladi izdanci
razvijaju na starom korijenu ija je mo
usvajanja hranjiva oslabljena

114

Dakle, u svakom momentu unutar zasada sorti dvogodinjeg tipa

maline koji je stariji od jedne godine mogu se nai dvije grupe
prirasta: jednogodinji koji samo rastu i dvogodinji koji nose
rod. Tehnologija uzgoja ovog tipa maline u sutini podrazumjeva
organizaciju plantae da nikada ove dvije grupe prirasta ne mogu
biti prisutne zajedno u isto vrijeme, a pogotovo da zauzimaju istu
zonu unutar reda. Na primjer, prve godine nakon sadnje prisutni
su samo jednogodinji izdanci koji rastu vegetativno do odreene
visine i zauzimaju cjelokupnu zonu unutar reda, i oni e naredne
sezone nositi rod. Druge i ostalih godina situacija je sljedea: od
proljea do berbe u plantai se samo odravaju dvogodinji izdanci
koji nose rod sa jasno definisanim brojem istih po jedinici duine
reda (jednogodinji se konstantno uklanjaju do zemlje), s tim
da u momentu berbe jednogodinji se ostavljaju samo do visine
koja odgovara istoj na kojoj je instalirana ica koja nosi crijevo sa
kapaljkama (30 cm). Nakon berbe, kao i prve godine ostaju samo
jednogodinji izdanci. Prema tome, svaki proizvoa spram svoje
situacije mora odrediti najoptimalnije momente za regulisanje
navedenog ablona odravanja izdanaka kod kultivara jednorodnog
tipa maline.
Dvogodinje sorte maline imaju priraste sklone polijeganju ka
zemlji usljed vegetativne mase, tako da je za njihovo odravanje
u uspravnom poloaju neophodan naslon. Kako bi se omoguila
adekvatna diferencijacija rodnih pupoljaka u pazusima listova,
te olakalo kultiviranje zemljita u zasadu, tokom vegetacije
jednogodinji prirasti se odravaju u uspravnom poloaju
postavljanjem page paralelno uz icu naslona du reda, te
vri provlaenje izdanaka izmeu njih. Ne preporuuje se
jednogodinje izdanke vezati svaki pojedinano za icu, obzirom
da se isti tokom zimskog mirovanja moraju putati da slobodno
padnu prema zemlji. Takoe, ne preporuuje se odreeni broj
jednogodinjih izdanaka vezati u buntove kako prvenstveno
moe doi do ranijeg zaustavljanja rasta istih, ali i oteenja, te
formiranja guste biomase to pogoduje formiranju povoljnih

f)

a)

b)

c)

e)
d)

d1)
d2)

g)

Slike 264, 265, 266, 267, 268, 269 i 270. Razvoj dvogodinjeg tipa
maline tokom dvije sezone vegetacije: a) proljee godine nakon
sadnje, b) pred kraj vegetacije izdanci moraju dostii adekvatnu
visinu i za maksimalnu diferencijaciju cvjetnih pupoljaka odravati
u uspravnom poloaju, c) oteeni jednogodinji izdanak razgrana
se prve godine (ovo moe biti i sortna karakteristika), d) izdanci
prezimljavaju d1 tokom zime izdanci puteni po zemlji, d2 vezanje
izdanaka u proljee koji e plodonositi, e) i f) razvoj bonih
prirasta - plodonosnih mladara, g) prisustvo jedno i dvogodinjih
izdanaka u plantai staroj dvije i vie godina

115

uslova za prezimljavanje razliitih oblika tetnih organizama.

S druge strane, dvogodinji prirasti, obzirom da nose rod, kako bi se odrali u uspravnom poloaju pod teinom
istog i na taj nain pored efikasnog izvoenja agrotehnikih radnji omoguilo i ravnomjerno sazrijevanje
plodova, obavezno je vezati pojedinano, svaki uz icu plastinim kopama ili drugim tipovima veziva. Takoe,
dvogodinji izdanci su najrodniji u srednjoj zoni, a potom slijedi vrh dok je osnova istih uglavnom bez
plodonosnih mladara.
Ovakve morfoloke i bioloke karakteristike dvogodinjih sorti maline uslovile su i adekvatan sistem uzgoja,
koji podrazumjeva naslon od betonskih ili drvenih stubova za koje se fiksira i du reda postavlja ica. Takoe,
na stubovima se fiksiraju poprene preage na ijim krajevima se instalira apaga, a broj i duina istih zavisi
od kultivara koji se gaji. Ovakav sistem uzoja naziva se vertikalni palir i u praksi je najzastupljeniji kod ovog,
dvogodinjeg tipa maline. U proizvodnoj praksi kod vertikalnog palira obino se postavljaju tri reda ice, gdje
je prva namijenjena kao nosa crijeva sa kapaljkama za navodnjavanje i postavlja se na visini od 0,3 m iznad
zemlje, a ostale druga na 1,1-1,2 m, i trea na 1,8 m, te slue za pridravanje izdanaka. Za ovu namjenu
uobiajeno se koristi pocinana ica debljine 3 mm. Standardna visina stuba za sve kultivare dvogodinjeg
tipa maline iznad zemlje iznosi 2 m, i nema potrebe istu smanjivati prilikom pravljenja stubova, jer to direktno
utie na prinos koji se postie po jedinici povrine. Razmak na koji se stubovi postavljaju u redu zavisi od
materijala od kojeg su isti izraeni i u sluaju drvenih isti iznosi 5-7 m, a betonskih 8-10 m.

Slike 271 i 272. Vertikalni palir - standardni sistem uzgoja kultivara jednorodne maline

Kada su u pitanju poprene preage na stubovima broj i dimenzije

istih zavisi prvenstveno od kultivara, s obzirom da se meu njima
razlikuje duina plodonosnih mladara. Openito, kod jednog kultivara
najdui su plodonosni mladari blizu srednje zone dvogodinjeg izdanka,
a kako se od iste ide prema vrhu oni se smanjuju, te prema tome u
pogledu poprenih preaga treba izvriti odreena prilagoavanja.
U tradicionalnom konceptu proizvodnje nije se vodilo rauna o ovoj
morfolokoj osobini kultivara dvogodinjeg tipa maline, te je dominirao
sistem tzv. I naslona, odnosno samo stubovi i ica, bez poprenih
preaga. Meutim, danas je taj osnovni model usavren i isti omoguava
ostvarenje maksimalnih prinosa po jedinici povrine. Generalno, za
bosanskohercegovake uslove proizvodnje i dati sortiment, postoje
samo dvije modifikacije, odnosno forme koje se razlikuju spram broja i
duine poprenih preaga, i to jedna koja vai za kultivar Willamette i
druga koja vai za sve ostale sorte: Meeker, Glen Ample i Tulameen.
Kada je u pitanju forma naslona za kultivar Willamette ista
podrazumjeva postavljanje dvije poprene preage na svaki stub na
visini od 70 cm i 150 cm, duine 60 cm, na ijim krajevima se postave
page koje slue kao oslonac plodonosnim mladarima koji se povijaju
pod teinom roda.
Crte 18. Jedan od modela naslona za kultivar dvorodne maline Willamette,
sve dimenzije na istom, osim visine crijeva sa kapaljkama i tree ice mogu se
korigovati u zavisnosti od situacije do situacije kod farmera, voditi rauna da
eoni stubovi uvijek trebaju biti 10-15 cm vii u odnosu na iste unutar reda

116

Kultivar dvogodinjeg tipa maline 'Meeker', zbog izrazite bujnosti Crte 19. Adekvatan model
plodonosnih mladara zahtjeva drugaiju formu naslona, te se
naslon za kultivar Meeker
poprene preage instaliraju u tri nivoa i razliitih duina: prva na
visini 70-90 cm od zemlje duine 100 cm, druga na 120-140 cm
duine 80 cm i trea na visini 170-180 cm duine 60 cm. Ovakav tip
naslona vai i za kultivare 'Tulameen' i 'Glen Ample' koji su zastupljeni
u proizvodnji na podruju BiH, ali i za perspektivnije kultivare koji
imaju svijetlu budunost na ovim prostorima kao to je 'Cascade
Delight' (kaskada delajt) i 'Octavia' (oktavija).
Pored predstavljenog vertikalnog palira kao forme uzgoja za kultivare
dvogodinjeg tipa maline, u intenzivnoj produkciji dominira jo jedan
poznat kao V-sistem palira. U odnosu na vertikalni ovaj sistem palira
ima prednost u pogledu regulacije svjetlosti, olakane berbe, lake
kontrole rasta jednogodinjih izdanaka, lake manipulacije sa jedno i
dvogodinjim izdancima, te povean broj izdanaka po jedinici duine
reda. V-sistem palira podrazumjeva dva stuba instalirana u obliku
slova V koja su povezana sa poprenim preagama, te icama koje
se postavljaju du reda. U ovom sistemu uzgoja dvogodinji izdanci
su rasporeeni tako da se jedan broj istih vee za desnu, a drugi za
lijevu stranu, dok se jednogodinji nesmetano razvijaju u centralnom
prostoru. Na podruju BiH ovaj sistem naslona se jo uvijek testira u
pogledu primjene istog za kultivare Glen Ample i Tulameen.
Treba napomenuti da isti nije pogodan za kultivar
Meeker s obzirom da on ima veoma duge
plodonosne mladare te dolazi do polijeganja istih
jednih preko drugih, to za posljedicu ima ogromnu
biomasu do koje ne prodire adekvatna svjetlost ime
direktno dolazi do smanjenja prinosa i poveane
pojave bolesti i tetoina.
Sistem vertikalnog palira za proizvodne zasade
kultivara dvogodinjeg tipa maline predstavlja
najbolji i danas standardni sistem uzgoja ove vrste.
Kada je u pitanju orjentacija redova kod ovakvog
naina uzgoja kultivara dvogodinjeg tipa maline
preporuuje se slijediti sljedee pravilo: ukoliko je
ravan teren redove postaviti u prvacu sjever jug,
na blago nagnutim terenima smjer redova moe
slijediti pad terena, dok u vjetrovitim podrujima iste
treba postaviti
Slike 273 i 274. Modeli naslona u plantaama maline

Crte 20. V sistem palira

za uzgoj dvogodinjeg tipa
maline, jedno od idejnih
rjeenja

117

u pravcu dominantnih vjetrova, a na izraeno nagnutom

terenu orjentacija redova podrazumjeva smjer kontra
nagibu. Kod ovog sistema uzgoja, u zavisnosti od
sorte, razlikuje se razmak izmeu redova, kao i
broj izdanaka koji se ostavljaju za plodonoenje na
duni metar. Iako je u voarstvu meuredni razmak
uglavnom definisan mainama i opremom koje se
koriste za odravanje zasada, u sluaju intenzivne
produkcije dvogodinjeg tipa maline gdje se zemljite
odrava u sistemu trava mal (meuredni prostor se
odrava kosilicom i motokultivatorom) kultivar donosi
presudnu odluku, posebno imajui u vidu njegove
zahtjeve za karakteristinim formama naslona. Za
kultivar Willamette u bosanskohercegovakim uslovima
preporuuje se razmak od 2,6-2,8 m izmeu redova, sa
brojem dvogodinjih izdanaka koji plodonose na duni
metar 9-12 (jedan proizvoa ostavlja 9, drugi 12, trei
11, odnosno svaki za sebe prilagoava taj broj prema
postojeem stanju). Kod mikera, zbog njegove izraene
bujnosti razmak izmeu redova je vei u odnosu na
vilamet i iznosi 2,8-3,0 m, a broj izdanaka na duni
metar manji i iznosi 7-9. Kada je u pitanju broj izdanaka
koji nose rod po jedinici duine reda treba naglasiti
da maline imaju osobinu poznatu kao kompenzacija,
odnosno da svako smanjenje ili poveanje broja
izdanaka nadoknauju na neki od sljedeih naina:

a)

b)

ako se broj pupoljaka po izdanku smanji, preostali

nodusi (mjesta na kojima se nalaze pupoljci)
postaju rodniji,
smanjenje broja izdanaka po jedinici duine reda
e
rezultira u tome da preostali izdanci proizvode due
plodonosne mladare sa vie plodova po istim, i
moe doi do poveanja krupnoe ploda,
u
dui izdanci ostavljeni u vrijeme rezidbe na poetku
proljea rezultiraju u vie plodova po izdanku, ali
manje i sitnije plodove po plodonosnom mladaru.
Prema tome, preporuuje se da svaki proizvoa spram
svoje situacije za dati kultivar definie broj izdanaka koji
nose rod po jedinici duine reda.
Prirasti dvogodinjih sorti maline tokom zime su
izrazito osjetljivi na izmrzavanje, posebno ukoliko nisu
adekvatno sazreli-odrvenili, to se esto deava u
sluajevima prekasnog ostavljanja istih, kao i prilikom
prekomjernog ubrenja azotnim ubrivima pred
kraj vegetacije. Iz tog razloga, u proizvodnoj praksi
jednogodinji izdanci dvogodinjih sorti maline se
obavezno pred zimu putaju da slobodno padnu po
zemlji kako bi ih snijeg, kao idealan prirodni izolator
prekrio, i na taj nain isti bili zatieni od potencijalne
mogunosti izmrzavanja. Osim toga, toplo vrijeme
tokom jeseni nakon koga uslijedi nagli pad temperature
moe izazvati izmrzavanje izdanaka zbog toga to isti
nisu dovoljno zreli i aklimatizovani na tako ekstremne
izmjene.

c)

d)

Slike 275, 276, 277 i 278. Implementacija sistema vertikalnog palira u praksi: a) adekvatan sistem
naslona obezbjeuje maksimalne prinose po jedinici povrine, b) sistem za navodnjavanje tipa kap po
kap instaliran na odreenoj visini u okviru datog modela naslona, c) uobiajeni nain fiksiranja crijeva
sa kapaljkama za icu, d) jasno definisan broj izdanaka koji nose rod po duini reda za dati kultivar

118

Simptomi jakih ozlijeda izazvanih izmrzavanjem oituju se sporadinim oteenjem generativnih pupoljaka
na izdancima, koje se primjeti u proljee druge godine kod dvogodinjih sorti maline. Ta oteenja izazvana
izmrzavanjem manifestovat e se kao sporadino buenje generativnih pupoljaka, uz isprekidane fleke
izumrlog tkiva u obliku taki na izdanku.
Kultivari dvogodinjeg tipa maline, a posebno 'Willamette', su osjetljivi na prisustvo suvinih koliina vlage u
zemljitu, te je podloan djelovanju fitoftore i drugih bolesti koje se javljaju usljed ovakve pojave. Takoe, i
sorta 'Meeker' je podlona ovoj bolesti, ali za razliku od 'Willamette' u daleko manjem intenzitetu. To ukazuje
na intenzivnuju upotrebu zatitnih sredstava, kao i posebnu panju prilikom izbora mjesta za podizanje
zasada maline sa tradicionalnim sortimentom. Meutim, prilikom introdukcije novih sorti iz grupe dvogodinje
maline treba voditi rauna o ovim pojavama.
Takoe, masovnijoj pojavi bolesti i tetoina kod dvogodinjih sorti maline doprinosi i to to jednogodinji
izdanci prezimljavaju, i time omoguavaju veini bolesti i tetoina da u potpunosti razviju svoj bioloki ciklus,
pa prema tome i inficiraju iste.
Izbor sadnog materijala maline
Dvogodinje sorte maline, poput jednogodinjih, s obzirom na sline osnovne bioloke osobine mogu se
razmnoavati na nekoliko naina. Samim tim postoji i nekoliko tipova sadnog materijala jedno i dvogodinjih
sorti maline, i isti e ovdje biti tretirani za oba tipa tako da se kasnije nee ponavljati. U produkciji maline
dominiraju sljedei tipovi sadnog materijala:
korjenii ili reznice korijena,
svjee kontejnerske sadnice i
sadni materijal tipa zreli izdanak golih ila
ili standardna sadnica maline.
Korjenii ili reznice korijena kao sadni materijal
maline. Koritenje korjenia za uspostavljanje plantaa
sorti jedno i dvogodinjeg tipa maline je veoma rairena
praksa irom svijeta, ali u BiH ista se jo uvijek ne praktikuje.
Meutim, u cilju smanjenja trokova prilikom zasnivanja
zasada, te maksimalne kontrole bolesti i tetoina u okviru
rasadnika ovaj tip sadnog materijala i za podruje BiH ima
ogromnu perspektivu. Sadni materijal ovog tipa predstavlja
reznice korijena, odnosno komadie istog obino duine
5-8 cm i promjera oko 2,5 mm. Postoje dva tipa sadnog
materijala korjenia maline spram tehnologije njihove
proizvodnje. Prvi tip jesu reznice korijena izvaene u jesen
i do momenta sadnje uvane na odreenoj temperaturi u
hladnjai. Sadnja ovog tipa korjenia za sorte oba tipa
maline moe se obaviti od poetka proljea do poetka ljeta.
Drugi tip su svjei korjenii maline koji se sade u proljee
odmah nakon to su izvaeni iz matinjaka. Koliina potrebnih
korjenia za zasnivanje plantae maline iznosi od 17-23 kg
po dunumu, ili pak u posljednje vrijeme koliina istih koja se
preporuuje je oko 56 g na duni metar. Meutim, preporuka
autora je koristiti po tri do etiri reznice korijena za svako
sadno mjesto na adekvatan razmak za dati sistem uzgoja i
planiranu sortu. Karakteristike ovog tipa sadnog materijala
maline jeste daleko nia cijena u odnosu na sve ostale, zatim
olakan transport i smanjena mogunost prenosa bolesti
lia i izdanaka. Kao jedini nedostatak navodi se potreba
besprijekorno pripremljenog zemljita za sadnju uz adekvatno
postupanje sa istim.
Svjee kontejnerske sadnice kao sadni materijal
maline. Kontejnerska sadnica predstavlja biljku iji se korijen
razvija, odnosno nalazi u saksiji razliite zapremine, a koja je
ispunjena adekvatnim supstratom. U intenzivnoj tehnologiji
uzgoja oba tipa maline kontejnerske sadnice predstavljaju
napredak, s obzirom da imaju niz prednosti u odnosu na

a)

b)

c)

Slike 279, 280 i 281. Reznice korijena kao

sadni materijal maline: a) pupoljak na korijenu
od kojeg e se razviti izdanak, b) korjenii
pripremljeni za sadnju, c) sadnja korjneia

119

klasine sadnice tipa zreli izdanak golih ila, a iste se

ogledaju u sljedeem:
kako u rasadnikoj proizvodnji, tako i u kasnijoj tehnologiji
uzgoja, predstavljaju vii stepen tehnolokog nivoa;
kontejnerske sadnice se mogu saditi tokom cijelog perioda
vegetacije, a ne samo za vrijeme fenofaze mirovanja
biljke, obzirom da takve biljke posjeduju supstrat u
kojem se njihov korijen nesmetano razvija, tako da one
tokom i nakon sadnje ne prekidaju svoj razvoj, donosno
ne zahtijevaju period aklimatizacije, ve normalno isti
nastavljaju;
vei je procenat prijema biljaka, a sam in sadnje je
daleko laki;
eliminisana je potreba rezidbe nakon sadnje;
lake je uoavanje bolesnih biljaka;
jednostavnije su za manipulaciju, kao i odravanje do
momenta sadnje na mjestu prodaje, te nakon sadnje
zahtijevaju manje vode za navodnjavanje.

a)

Nedostaci kontejnerskih sadnica se uglavnom ogledaju u

oteanom transportu i vioj cijeni, te potrebi instaliranja
sistema za navodnjavanje prije sadnje. Meutim, uzmu li se
u obzir trokovi proizvodnje, te supstrat i saksija kao sastavni
dio sadnice prilikom kupovine, a posebno olakana tehnika
sadnje i efikasniji prijem, posljednji nedostatak se jednostavno
mora zanemariti.
Kontejnerske sadnice jednogodinje maline obino
podrazumjevaju iste smjetene u stiropolnu paletu sa 45 do
60 malih kontejnera. Iste su obino visine do 15-tak cm, i
mogu voditi porijeklo od korjenia, zelenih i zrelih reznica, ili
pak mikropropagacije.
Sadni materijal tipa zreli izdanak golih ila. Ovaj
tip sadnog materijala jedno i dvogodinjeg tipa maline
podrazumjeva jednogodinji izdanak prikraen na odreenu
visinu sa razvijenim korijenom izvaen u jesen nakon prve
godine rasta. Proizvodnja sadnica jednogodinje maline na
ovaj nain nije ba uobiajena iz razloga to se matine biljke
u velikoj mjeri iscrpljuju, te nakon vaenja sadnica sljedee
godine proizvode manji broj novih izdanaka. Standardna
sadnica jednogodinjih sorti maline ovog tipa mora biti duga
najmanje 50 cm, srednje debljine 8-12 mm, i sa korjenovim
sistemom od najmanje 8-10 glavnih ila, duine 12-20 cm,
i debljine 2 mm, koji je dobro obrastao postranim ilicama i
korijenovim dlaicama. Svaka sadnica, ili pak bunt (obino
50 komada sadnica) mora posjedovati markicu na kojoj pie:
vrsta, sorta, tip sadnice, deklaracija, ime proizvoaa i adresa,
te za koju godinu sadnje vai. Prilikom koritenja ovakvog tipa
sadnog materijala voditi rauna da se korijen istog ne isui
prije sadnje.
Sadnja kultivara dvogodinjeg tipa maline. Nakon
pripreme zemljita i unoenja neophodnih dodataka istom,
u cilju njegove popravke (razmatranja navedena u prvim
poglavljima), sljedea radnja podrazumjeva formiranje redova
za sadnju. Malina se moe saditi na ravnim parcelama, pod
uslovom da su iste dobro drenirane, obezbjeuju adekvatno
kretanje vode kroz zemljite. Meutim, na ravnim parcelama

b)

c)

d)

Slike 282, 283, 284 i 285. Sadni materijal

maline: a) kontejnerske sadnice u stiropolnim
paletama, b) oiljena kontejnerska sadnica
spremna za sadnju, c) zreli izdanci golih ila
upakovani u bunt, d) zreli izdanci golih ila
pripremljeni za sadnju - u pogledu kvaliteta
najbolje su sadnice srednje debljine, odnosno
oko prenika olovke

120

sa slabo dreniranim zemljitem malinu treba saditi na gredicama.

Iako se sadnja maline moe obavljati od oktobra do poetka aprila
(jesenja i proljetna sadnja) u sluaju sadnog materijala tipa zreli
izdanci golih ila najei termini sadnje ove kulture su kasna jesen
i rano proljee, odnosno period od momenta opadanja lia pa sve
dok zemlja ne smrzne, te ponovo nakon odmrzavanja zemlje do
bubrenja pupoljaka.
Jesenja sadnja se najee koristi, budui da ima niz prednosti,
odnosno da daje najbolje rezultate prijema. Kada je u pitanju
sadnja kontejnerskih sadnica onda se ista moe obavljati tokom
cijele godine, ali najbolji momenat u sluaju kultivara dvogodinjeg
tipa maline je u proljee nakon prestanka proljetnih mrazeva, s
obzirom da tada sadnice imaju dovoljan vremenski period kako bi
jednogodinji izdanci dostignu adekvatnu visinu i naredne godine
donijeli odgovarajui rod.
Kao i kod jagode, prilikom koritenja sadnog materijala maline
kategorije zreli izdanak golih ila, neposredno prije sadnje iste je
potrebno adekvatno pripremiti. To podrazumjeva da se podzemni
sistem svake sadnice osvjeiti potapanjem istog u smjesu
podjednakih dijelova balege i ilovae, u vodi, uz dodatak sredstva
za dezinfekciju korijena u trajanju od deset do petnaest minuta prije
sadnje.
Sadni materijal maline tipa zreli izdanci golih ila sadi se u pravilu na
istu dubinu na kojoj su sadnice bile u matinjaku (dio rasadnika gdje
se proizvode sadnice od majinskih biljaka nekim od vegetativnih
naina razmnoavanja), to se jasno moe odrediti po markiranoj
zoni u osnovi sadnice. Generalno, u praksi se, zbog izvjesnog
slijeganja zemlje, ovakve sadnice sade za 1-2 cm dublje u odnosu na
oznaenu zonu. Sam in sadnje obavlja se tako to se za dati razmak
formira sadno mjesto bilo izvlaenjem brazdi du cjelokupnog reda ili
pak samo motikom otvaranjem rupe, te korijen sadnice ravnomjerno
rasporedi, a potom isti prekrije adekvatno pripremljenom zemljom.
Napomene radi, ne preporuuje se apliciranje bilo koje vrste
ubriva prilikom sadnje sadnica maline tipa zreli izdanak golih ila
kako se iste jo uvijek nisu primile i samim tim emaju potrebe za
hranjivima niti navedena mogu koristiti. U sluaju da je za odabrano
zemljite potrebno nadoknaditi odreena hranjiva za biljku, onda se
cjelokupna koliina ubriva mora aplicirati prilikom pripreme istog,
a ne u toku sadnje. Prva aplikacija ubriva za biljke maline koje e
se razviti od sadnica zreli izdanci golih ila jeste nakon to se novi
izdanak razvije iz pupoljaka na korijenu do visine oko 10-15 cm, s
obzirom da je to prvi znak da je ta sadnica primljena. Uobiajeni
razmak sadnje unutar reda za kultivare dvogodinjeg tipa maline
jeste 0,35 cm sadnica do sadnice linearno.
Nakon sadnje sadnica tipa zreli izdanak golih ila, u proljee,
preporuuje se iste skratiti na 3-4 pupoljka, odnosno na duinu oko
20 cm, a u cilju boljeg prijema i stimulisanja vee vegetativne snage
rasta buduih prirasta.
Kada su u pitanju kontejnerske sadnice princip je identian istom
opisanom kod jagode. Meutim, ovdje treba voditi rauna da je
zemljite prije sadnje kontejnerskih sadnica adekvatne vlanosti
kako bi se obezbjedio adekvatan prijem. Ukoliko u momentu sadnje
preovladava toplije vrijeme i suho zemljite onda prije sadnje
obavezno je instalirati sistem za navodnjavanje i adekvatno natopiti
zemljite. Meutim, prilikom natapanja zemljita voditi rauna da c)
isto ne postane preplavljeno kako su sorte dovogodinjeg tipa
maline sklone bolestima korijena, ve umjerene vlanosti. Sadnja

Slike 286, 287, 289 i 290. Priprema i

sadnja sadnice zreli izdanak golih ila

121

kontejnerskih sadnica maline u suho zemljite ima za posljedicu da ono oduzima vlagu od same biljke ime
dolazi do isuivanja iste i neprimanja.
Oblano vrijeme je najpovoljniji momenat za izvoenje sadnje kontejnerskih sadnica ija se tehnika
provoenja bitnije ne razlikuje od tehnike sadnje ostalih vrsta voaka za dati tip sadnog materijala. Nakon
sadnje, posebno ukoliko neposredno po istoj postoji vjerovatnoa izostanka kinih dana, svaka sadnica se
zalijeva sa 3-4 l vode (bolji kontakt zemljita i podzemnog sistema, izbijanje vazdunih depova i sl.).

Slike 291, 292, 293 i 294. Tehnika sadnje kontejnerskih sadnica maline, te stradanje istih nakon
sadnje kao posljedica sue

Njega mladog zasada dvogodinjeg tipa maline prve godine nakon sadnje
Njega zasada kultivara dvogodinjeg tipa maline u prvoj godini po sadnji razlikuje se spram posaenog tipa
sadnog materijala, i generalno podrazumjeva sljedee: redovnu obradu zemljita, rezidbu i pomotehniku,
unitavanje korova, ubrenje, zalijevanje, te pravovremenu i efikasnu zatitu od tetnih organizama.
Bez obzira na tip sadnog materijala redovna obrada zemljita podrazumjeva odravanje rednog prostora
istim od korova, dok se u meurednom prostoru prve godine izvri sjetva trava necvjetnica, odnosno formira
sistem trava mal, i ta zona se kasnije samo kosi tokom itavog vijeka eksploatacije plantae. U nekim
situacijama, kao to je na primjer nedostatak organske materije u zemljitu, siromano zemljite, nedostatak
N u istom, samo prve godine u meurednom prostoru moe se uzgajati neka kultura iz grupe grahorica
(grah, graak i sl.) kako iste imaju osobinu da fiksiraju azot iz vazduha i akumuliraju ga u zemljitu. Meutim,
u primjerima gdje je zemljite adekvatnih osobina to nije poeljno, s obzirom da suvian N moe poveati
opasnost od izmrzavanja jednogodinjih izdanaka maline u jesen i tokom zime. Uobiajena praksa meu
bosanskohercegovakim proizvoaima maline da prve godine u meurednom prostoru zasiju kukuruz takoe
nije prihvatljiva, jer se na taj nain obezbjeuje konkurencija mladim biljkama maline kako za hranu i vodu,
tako i za mjesto.
Prva aktivnost u pogledu obrade zemljita u rednom prostoru podrazumjeva plitko okopavanje ili frezanje
kako bi se razbila pokorica zemljita i time obezbjedili povoljni uslovi za razvoj novih izdanaka iz pupoljaka na
korijenu. Ovo je posebno vano u sluaju jesenje sadnje sadnica kategorije zreli izdanak golih ila, i ta bi se
aktivnost trebala provesti rano u proljee prije pojave novih izdanaka ispod povrine zemlje.

Slike 295 i 296. Okopavanje maline u proljee u cilju razbijanja pokorice kako bi se mladi
izdanci nesmetano razvijali

122

Ukoliko se zakasni sa ovom operacijom prilikom izvoenja iste

moe doi do oteenja mladih izdanaka. Nakon to se pojave
mladi izdanci i sve dok se adekvatno ne razviju korove unutar
rednog prostora se preporuuje plijeviti, a nikako okopavati ili
frezati.
Rezidba prve godine nakon sadnje u sluaju sadnje sadnica
kategorije zreli izdanak golih ila podrazumjeva uklanjanje
starog dijela sadnice kada novoformirani izdanci dostignu visinu
od oko 10-15 cm. Ukoliko se stari dio sadnice ne ukloni isti
e se tokom vegetacije razvijati i plodonositi (obzirom da je
starosti dvije godine), ali na raun mladih izdanaka koji trebaju
da se formiraju te godine, kako bi plodonosili naredne, a u tom
sluaju isti e zakrljati (nee se razviti u dovoljnom broju).
Na kraju vegetacije doi e do suenja starog dijela sadnice,
a obzirom da se nisu razvili novi mladi prirasti koji bi trebali
plodonositi naredne sezone, prinos maline za naredni period
doveden je u pitanje.
U sluaju kontejnerske sadnice rezidba prve godine nakon
sadnje nije potrebna.
Pomotehnika, prve godine nakon sadnje kultivara
dvogodinjeg tipa maline, predstavlja odgajanje jednogodinjih
izdanaka, prvenstveno njihovo odravanje u uspravnom
poloaju. Tokom vegetacije novoformirani izdanci se razvijaju
popunjavajui cjelokupan redni prostor. Obzirom da su mladi
izdanci savitljivi i obaraju se ka zemlji, kako bi se isti odrali u
uspravnom poloaju i bilo omogueno nesmetano izvoenje
obrade zemljita u zasadu, potrebno je paralelno uz icu
vezati pagu, te izmeu nje i ice provesti izdanke i tako iste
odravati u uspravnom poloaju. Takoe, ukoliko jednogodinji
izdanci dvorodnog tipa maline ostanu polegli po zemlji tokom
prve godine svog rasta oni mogu biti oteeni i rezultirati u
prijevremenom grananju, kao i imati smanjenu diferencijaciju
cvjetnih pupoljaka.
Na kraju prve godine uzgoja maline svaka posaena sadnica
trebala bi obezbjediti minimalno jedan novi izdanak na
odgovarajuem rastojanju koji e naredne godine plodonositi.
Po zavretku vegetacije paga se odvezuje i izdanci putaju
slobodno da padnu prema zemlji kako bi se tokom zime nalazili
ispod snijega, i na taj nain smanjila opasnost od njihovog
izmrzavanja.

a)

b)

c)

d)

Kada je u pitanju ubrenje i zatita u prvoj godini nakon sadnje

pogledati orjentacione programe za kultivare dvogodinjeg
tipa maline koje se nalaze na kraju ovog poglavlja. Treba voditi
rauna da izdanci kultivara dvogodinjeg tipa maline u prvoj
godini nakon sadnje dostignu visinu od oko 2,20-2,30 m, te
orjentacione programe ubrenja prilagoavati za postizanje
takvog rezultata.
Slike 297, 298, 299, 300 i 301. Rezidba prve godine godine nakon
sadnje sadnice kategorije zreli izdanak golih ila: a) u proljee iz
pupoljaka na korijenu izbijaju mladi izdanci, b) kada se mladi izdanci
pojave iznad povrine zemlje voditi rauna da se redovi maline
ne okopavaju kako ne bi dolo do oteenja istih koji se nalaze
neposredno ispod povrine zemlje, c) i d) kada mladi izdanak izraste
10-15 cm tada se stari dio sadnice ukloni do osnove, e) obino za
kultivare zastupljene u produkciji na podruju Bosne i Hercegovine
zadovoljavajuim se smatra ako svaka sadnica kategorije zreli
izdanak golih ila razvije jedan novi izdanak

e)

123
1
23

Slike 301, 302, 303, 304, 305, 306, 307 i 308. Odravanje zasada
dvogodinjeg tipa maline prve i druge godine nakon sadnje

Njega zasada kultivara dvogodinjeg tipa

maline druge i narednih godina nakon sadnje.
Pored uzgojnog sistema, spomenute bioloke
odlike zahtjevaju sloenu rezidbu kultivara
dvogodinjeg tipa maline, a ista poinje ve
druge godine nakon sadnje.
Generalno, rezidba kod ovog tipa maline
se sastoji od prorjeivanja dvogodinjih
izdanaka u proljee druge godine, tako da
se dobije adekvatan broj biljaka po jedinici
duine reda za datu sortu, te prikraivanje
istih nakon vezanja za icu na visinu
uzgojnog sistema. Ova prva rezidba naziva
se proljetna rezidba maline. Druga rezidba
a
maline podrazumjeva uklanjanje svih prirasta
koji su donijeli rod neposredno nakon berbe
plodova, to podrazumjeva ljetnu rezidbu
maline. Pored toga, mlade jednogodinje
izdanke u plantaama ovog tipa maline
potrebno je uklanjati sve do momenta berbe

124
1
24

kako isti ne bi konkurisali onima koji nose rod, te se ova rezidba

spram momenta provoenja iste moe smatrati prelaznom izmeu
proljetne i ljetne.
U proljee na poetku vegetacije (druge i ostalih godina) vri se
prorjeivanje izdanaka, tako to se do osnove uklanjaju izmrzli,
slabi, polomljeni, nedovoljno razvijeni, i oni sa simptomima bolesti
i tetoina, a ostavljaju najbolji (zdravi, bez oteenja, obino
malo deblji od olovke, adekvatne visine i sl.). Nakon prorjeivanja,
ostavljeni izdanci vezuju se uz icu, u cilju njihovog razvoenja i
fiksiranja, klasinim vezivima ili namjenski napravljenih plastinih
kopi. Nakon toga svaki ostavljeni izdanak prikrati se kosim rezom
iznad pupoljka na visinu 2,0 m iznad zemlje, odnosno do vrha
stuba. U praktinom smislu to podrazumjeva da iznad zadnje ice
ostanu pet do est pupoljaka koji e plodonositi. Meutim, u sluaju
kultivara koji imaju duge plodonosne mladare, kao to je na primjer
Meeker, voditi rauna da suvian broj pupoljaka ostavljen iznad
gornje ice moe imati za posljedicu polijeganje rodnih granica.
Treba napomenuti da dvogodinji izdanci ne rastu u visinu, ve se
isti izduuju samo rastom mladara u vrnim pupoljcima koji se pod
teinom roda povijaju prema dole, i s obzirom da nemaju oslonac
mogu se slomiti iz osnove ili saviti do sljedeih. Odmah nakon
prikraivanja dvogodinjih izdanaka potrebno je pristupiti tretiranju
istih preparatima na bazi bakra kako bi se sprijeila zaraza istih na
otvorenim ranama (pogledati orjentacioni program zatite na kraju
ovog poglavlja).
Na poetku vegetacije, tokom druge i narednih godina, kontinuirano
rastu novi-mladi izdanci (iz taaka rasta na korijenu i bazi biljke),
od kojih se prva serija uvijek uklanja do osnove-zemlje, u cilju
Slike 309,
stimulacije razvoja novih prirasta i kontrole bujnosti nadzemnog
310, 311, 312,
sistema. Meutim, postavlja se pitanje do kojeg momenta ove
313, 314 i
priraste treba uklanjati. Taj momenat mora da odredi sam farmer
315. Rezidba
za sebe prema uslovima u svom zasadu, tako da slijedi pravilo po dvogodinjeg
kojem su najbolji prirasti za narednu godinu oni koji u ovogodinjoj tipa maline u
vegetaciji dostiu visinu do ice koja nosi sistem za navodnjavanje, proljee druge i
narednih godina
u momentu berbe plodova na dvogodinjim izdancima.
U praksi se esto spominje da je taj momenat kraj mjeseca maja. nakon sadnje,
prikraivanje
Meutim, u praksi se ove godine pokazalo da su jednogodinji
izdanaka,
izdanci morali biti uklanjani sve do polovine juna. Prema
uklanjanje
tome, s obzirom na promjenljive vremenske prilike najbolje je
mladih izdanaka
uraditi sljedee: sve mlade izdanke koji se pojave uklanjati do
sve do pred
desetak dana prije poetka berbe, a nakon tog datuma ostale
berbu
ostavljati. Ukoliko ostavljeni prirasti do kraja vegetacije dostignu
zadovoljavajuu visinu, onda je to za dati kultivar pravi momenat
do kada uklanjati mlade izdanke. Ako pak ostavljeni izdanci
prekomjerno izrastu onda momenat uklanjanja pribliiti datumu
berbe, a ukoliko nedovoljno izrastu termin udaljiti od trenutka
berbe.

125
1
25

Nakon berbe orezani dvogodinji prirasti se poinju suiti od vrha prema bazi, te se isti uklanjaju do osnove.
Orezani dvogodinji prirasti, se mogu ostaviti desetak dana u malinjaku, nakon rezidbe. U tom periodu oni
slue kao zaklon mladim prirastima, koji ako bi se naglo izloili direktnom suncu lako dobijaju oegotine na
listovima (ovo je posebno bilo vano tokom ove godine kada su bile enormno visoke temperature i sua).
Nakon tog perioda, dodatno se uklanjaju oteeni mlai prirasti i zajedno sa starim iznose i odmah unitavaju
spaljivanjem, da ne bi predstavljali izvor zaraze.
Izbor sorte dvogodinjeg tipa maline
Na tritu se neprekidno pojavljuju nove sorte dvogodinjeg tipa maline, i velika veina istih ne uspije zauzeti
mjesto meu vodeim iz mnogo razloga, gdje se posebno istie: slaba prilagodljivost za razliita podruja
uzgoja, nepredviena osjetljivost na bolesti i insekte, te pojedine osobine ploda koje nisu prihvatljive za
potroae.
Nijedna sorta ne moe da uspjeva na svim lokalitetima, na svim tipovima zemljita, pod razliitim sistemima
uzgoja, ali mnoge od njih su se pokazale uspjenim u razliitim uslovima proizvodnje. Uzgojem veeg broja
sorti jednorodne maline mogue je produiti sezonu berbe ak za mjesec dana. Generalno, postoje tradicionalne i perspektivne sorte dvogodinjeg tipa maline na podruju BiH. U grupu tradicionalnih se ubrajaju
'Meeker' i 'Willamette'. Grupa perspektivnih kultivara je daleko vea i unutar iste se mogu razlikovati oni koji
su ve uli u proizvodnju (Glen Ample i Tulameen) i koji bi u narednom periodu trebalo poeti masovnije iriti
u produkciji (Octavia i Cascade Delight). U narednom tekstu predstavljeni su samo kultivari dvogodinjeg tipa
maline koji se nalaze u proizvodnji na podruju BiH.
Willamette (vilamet) je sorta dvogodinje maline crvene boje ploda koja je nastala na Univerzitetu
u Oregonu (SAD) ukrtanjem sorti Newburgh i Lloyd George. Predstavlja hibrid amerike maline (R.
strigosus) i evropske maline (R. idaeus). Ovaj kultivar je selekcionisan 1936. godine, a u proizvodnji je od
1943. godine.
Slika. 315. Plodovi kultivara Willamette
I nakon pedeset godina od uvoenja u produkciju ovaj kultivar
predstavlja najzastupljeniju sortu iz grupe jagodastog voa na
podruju Bosne i Hercegovine i Srbije koji u ukupnoj proizvodnji
uestvuje 95 %. U svjetskoj proizvodnji bila je vodea sorta
gotovo 40 godina, ali je u ovoj deceniji dolo do irenja
produkcije drugih sorata iz ove grupe jagodastog voa vodei
se rauna o kvalitetu ploda, otpornosti na bolesti i tetoine i
zahtjevima trita. Genotip Willamette je bio dugo vremena
vodea industrijska sorta.
Kultivar Willamette spada u jednorodne sorte maline, mada
se moe desiti u sunim godinama da pojedini izdanci cvjetaju
i plodonose dva puta (remontantnost). U ovom sluaju plodovi
sazrijevaju tokom mjeseca oktobra i novembra. U toku 2011.
godine na podruju optine Lopare sorta Willamette je
procvjetala na jednogodinjim izdancima na povrini oko 2,0
ha. Ova pojava doprinosi iscrpljivanju izdanaka i poveanoj
osjetljivosti na niske temperature tokom zime, te je nepoeljna u
intenzivnoj produkciji maline.
Willamette je rana sorta, njeni plodovi poinju da sazrijevaju u drugoj polovini estog mjeseca u veini
dijelova BiH., neto ranije u junim, i kasnije u planinskim predjelima. Period berbe traje oko 22 dana, mada
u odreenim uslovima ovaj period moe se produiti do 30 dana. Plod je srednje krupan do krupan (prosjena
masa 4 g) i u punoj zrelosti ima jako crvenu boju, tipinog je okusa maline i lako se bere. Kotunice u
plodu dozrijevaju istovremeno. Nakon berbe plodovi kaliraju, tamne i ne mogu se dugo uvati, te se moraju
smrzavati, dakle Willamette predstavlja industrijsku sortu.
Prinos koji ova sorta maline omoguava u intezivnoj produkciji sa adekvatnim naslonom i sistemom za
navodnjavanje (kap po kap) se kree u granicama 10-15 t/ha.
Nadzemni sistem Willamette se sastoji od veeg broja uspravnih izdanaka, koji su u fazi zrelosti crvenkasti
sa trnovima koji su ravnomjerno rasporeeni cijelom duinom izdanka. Ova sorta maline ima osobinu da
razvija veliki broj jednogodinjih izdanaka u godini berbe, te se isti moraju uklanjati do poetka iste kako ne
bi dolo do konkurencije sa onima koji nose rod. Bujnost je veoma izraena kod ove sorte, posebno u sluaju
jednogodinjih izdanaka koji mogu narasti i do 3 m tokom vegetacije. Plodonosni mladari su srednje duine i
ne lome se pod teretom roda, ali u odreenim godinama oni mogu biti dui te zahtjevaju dodatnu potporu.
Veina sorti namijenjenih za industriju, ili dvogodinjih malina se uzgaja u sistemu vertikalnog palira koji

126

podrazumjeva izdanke maline rasporeene du reda sa naslonom kojeg ine stubovi i ice. Kako je bio
najrasprostranjenija sorta na podruju Srbije i njenog regiona odnosno optine Arilje, tamonji proizvoa je
tokom godina iskustva doao na ideju odreenih korekcija u pogledu uzgoja Willamette koji mu omoguavaju
prinose koji su bili u klasi svjetskih rekorda, te je isti za produkciju ovog kultivara dao ideju rjeenja u pogledu
eliminacije jednogodinjih izdanaka do momenta berbe, visine rasta jednogodinjih izdanaka koji bi kasnije
bili najadekvatniji za berbu, te naravno broja izdanaka po jedinici duine reda.
Najvanija osobina Willamette u pogledu bolesti i tetoina u procesu proizvodnje je njegova osjetljivost na
trule korijena (Phytophora fragariae var. Rubi) koja razara korijenov sistem, a na mladim izdancima javljaju
se tamne ulegnute pjege, izdanci vehnu i propadaju. Umjereno je osjetljiva na venue pupoljaka koje izaziva
Didymella applanata. Otporan je na virus bunaste krljavosti maline (RBDV). Ovaj kultivar maline je izrazito
osjetljiv na trule koju izaziva Botrytis cinerea , te je potrebno vriti tretiranje prije i za vrijeme berbe.
Meeker je sorta jednorodne maline nastala ukrtanjem sorti Willamette i Cuthbert u SAD-u u okviru
oplemenjivakog programa Washington State University (WSU, Ruyallup, Vaington). Ovaj oplemenjivaki
program zapoeo je sa radom 1928 godine, a 1929. provedena su prva ukrtanja. U okviru istog stvoreno
je 11 kultivara maline, i to: 1938. Washington i Tahoma, 1953. Puyallup i Goldenwest, 1956. Sumner,
1967. Meeker, 1989. Continental, 2003. Cascade Delight i Cascade Nectar, te 2005. Cascade Bounty i
Cascade Dawn. Jedan od najpoznatijih kultivara nastao u ovom oplemenjivakom programu jeste Meeker
stvoren od strane oplemenjivaa dr. Chester D. Schwartze. Ovaj bujni kultivar sa plodovima visokog kvaliteta
i dugim plodonosnim izdancima pogodnim za mainsku berbu testiran je pod ifrom WSU 408, a u produkciju
je uveden davne 1967. godine.
Sjedinjene Drave su trei najvei proizvoa maline na Svijetu, a drava Vaington nacionalni lider u produkciji
crvene maline koja je u 2010. godini ostvarila produkciju od oko 31.818 t industrijske maline. Sve ovo je
zasluga kultivara Meeker koji je najvie uzgajana sorta maline na pacifikom Sjeverozapadu (Vaington,
Oregon, i Britanska Kolumbija, Kanada). I skoro vie od etrdeset godina nakon nastanka zastupljenost
kultivara Meeker u produkciji maline za industriju na irem podruju Sjeverne Amerike je 60%, dok ostatak
pripada ostalim sortama, i to Willamette 30%, a 10% ostale sorte. Dakle, zahvaljujui ovoj sorti, podruje
Vaingtona je postalo jedna od vodeih regija svijeta u produkciji maline.

Slike 316 i 317. Kultivar dvogodinjeg tipa maline Meeker: a) plodovi, b) karakteristino dugi plodonosni mladari

Genotip Meeker je industrijska sorta maline koja je i nakon 50 godina od introdukcije i dalje zastupljena u
vodeim zemljama u produkciji maline. Pored SAD ovaj kultivar znaajno je zastupljen u produkciji u ileu, a
posljednjih godina dolazi do njegovog irenja u Evropi. Smatra se da polovina od ukupne svjetske produkcije
maline je smjetane u Evropi, a unutar iste ona je skoncentrisana u sjevernim i centralnim dravama, iako
postoji povean interes za uzgoj maline i u junim podrujima. U mnogim proizvodnim podrujima plodovi
maline se proizvode za stono trite, ali u centralnoj Evropi, na primjer, Poljska, Maarska i Srbija, visok udio
proizvoda je namijenjen preradi. Prema tome i u ova podruja za proizvodnju maline namijenjenoj industriji
kultivar Meeker polako zauzima svoje mjesto. Na prostor Bosne i Hercegovine, ovaj kultivar maline polako se
iri u zasadima i predstavlja perspektivnu industrijsku sortu. Meutim, osavremenjavanjem sistema produkcije
maline, kao i uzgojem dvorodnih sorti, razliite klimatske zone, sezona dostupnosti svjeih plodova iste na
tritu se proirila na cijelu godinu. Jasno je dakle, da industrijske sorte u takvom abijentu teko mogu imati
svijetlu budunost. Ipak, zbog izuzetno kvalitetnog ploda u pogledu industrijskih vanih osobina potranaj
za kultivarom Meeker raste na svjetskom tritu, te je isti jedini koji danas dominira u toj oblasti. Teko je
predvidjeti njegovu dalju budunost, ali za sada je jasno da je on jako potisnuo kultivar Willamette sa trita

127

na svjetskom nivou, ali i produkciji na prostorima BiH. U odnosu na kultivar Willamette Meeker ima sljedee
prednosti: krupniji i vri plodovi, vei prinos, bolja aroma, ljepi oblik, manja osjetljivost na didimelu,
antraknozu, hru i trule korijena. Na svjetskom tritu plod kultivara Meeker u odnosu na Willamette
ostvaruje veu cijenu. Nedostaci u odnosu na kultivar Willamette su: vea osjetljivost na viruse, ima dui
period zimskog odmora zbog ega kasnije s proljea zapoinje sa vegetacijom, a takoe kasniej zavrava, te
je sorta osjetljiva i na jake zimske mrazeve, ima duge rodne granice zbog ega su potrebni dodatne potpore
na naslonu, i manje je otporan an suu.
Period plodonoenja ovog kultivara poinje u treoj dekadi mjeseca juna, te ova sorta pripada srednje
do ranom periodu sazrijevanja. Orijentaciono gledano, kultivar Meeker sazrijeva nedjelju dana iza sorte
Willamette, a na veoj nadmorskoj visini sorta Willamette sazrijeva kada genotip Meeker u nizinama.
Samooolodna je i veoma rodna sorta. Izdanci su vrlo bujni i dugi, ali ih formira manje u odnosu na kultivar
Willamette, te se isti moraju prorjeivati i dva puta u toku vegetacije. Plod ove sorte je krupan (prosjena
masa ploda je 4,5 g), kvalitetan, izrazito crvene boje. Oblik ploda je zarubljeno-kupast, a okus je slatko
nakiseo, aromatian. Ujednaene je boje, oblika i okusa tokom cijelog perioda berbe. Plodovi dobro podnose
mainsku berbu zbog jaih veza izmeu kotunica, kao i transport, te ne mijenjaju boju nakon odmrzavanja,
zbog ega je kultivar Meeker idealan za industriju. Uz odgovarajui naslon i sistem za navodnjavanje, prinos
koji ova sorta omoguava se kree u granicama od 2025 t/ha.
Sorta Meekeru toku vegetacije formira veliki broj trnovitih izdanaka. Izdanci su dugi, ne kao kod sorte
Willamette, ali su bujniji. Genotip Meeker se gaji u sistemu vertikalnog palira. Ovaj sistem uzgoja obezbjeuje
dovoljno manipulativnog prostora u malinjaku, visoke prinose i dobar kvalitet ubranih plodova. Plodonosni
mladari ove sorte esto prelaze 50 cm duine pa im je potreban dodatni oslonac, te je time razmak izmeu
redova kod ovog kultivara vei u odnosu na isti kod sorte Willamette, i u prosjeku iznosi 2,8-3,0 m.
U pogledu bolesti sorta Meeker ima niz prednosti u odnosu na sortu Willamette i to se ogleda u tome to
je manje osjetljiv na bolesti: didimelu, antraknozu, hru, dok na trule korijena postaje tolerantna ukoliko
je zasad dobro uspostavljen. Kultivar Cuthbert posjeduje gen otpornosti na Botrytis cinerea i taj gen je
inkorporiran u sortu Meeker.
Za razliku od sorte Willamette, kultivar Meeker je osjetljiv na virus bunaste krljavosti maline (RBDV) koja
dovodi do pobaaja odreenih kotunica i time reducira kvalitet ploda i prinos, te na lisne ui (Aphidinae).
Tulameen. Sorte maline nastale u okviru plemenjivakog programa u Vankuveru tradicionalno dobijaju
imena po izvornim indijskim rijeima, pa je tako i kultivar Tulameen dobio ime. Tulameen je naziv za rijeku
u indijskoj provinciji iz koje se vadi crveno zemljite.
Tulameen je postao jedan od vodeih kultivara maline za svjeu potronju. Njegova historija je najbolji
nain da se opie ovaj kultivar i predstave injenice zbog kojih je isti postao tako vaan. Kultivar Tulameen
je nastao ukrtanjem sorata Nootka i Glen Prosen 1980. Godine u okviru oplemenjivakog programa centra
za istraivanje u Kanadi (PARC). Njegov roditelj dvogodinji kultivar Nootka, ranije je stvoren u okviru
oplemenjivakog programa u Velikoj Britaniji 1978. godine, ukrtanjem sorata Carnival i Willamette. Iako
je bila pogodna za mainsko branje, te poznata po visokom sadraju topivih tvari koje su dobro balansirane
sa kiselinama, ova sorta nije postigla vei uspjeh prvenstveno zbog relativno niskog prinosa. Drugi roditelj
kultivara Tulameen dvogodinja sorta Glen Prosen, nastala je u okviru oplemenjivakog programa Centra za
istraivanje u kotskoj (SCRI) 1981. godine. Kultivar Glen Prosen u svom porijeklu je imao sortu Cumberland
crne maline (R. occidentalis L.), zatim Malling Jewel, Burnetholm, Lloyd George i Malling Landmark, te se
odlikovao izuzetnom vrstoom i krupnoom plodova. Zavidnu vrstou plodova duguje genima dobivenim
od izvorne sorte crne maline iz Sjeverne Amerike. Ovi geni su uvretni u oplemenjivake programe kroz
istraivaki rad u okviru Centra za istraivanje smjetenog u East Malling, Engleska. Zbog vrstoe plodova
kultivar Glen Prosen se uzgajao u Engleskoj kao sorta iji su plodovi namijenjeni za svjeu potronju, a
posebno zbog injenice da isti veoma dobro podnose transport na vee udaljenosti. Takoe, tekstura plodova
ove sorte je uticala na to da se ona i dalje uzgaja irom obale Pacifika.
Kultivar Tulameen je prva sorta dvogodinje maline crvene boje ploda stvorena u Sjevernoj Americi koji u
svom porijeklu ima genotip crne maline. Do tada veina sori maline u svom porijeklu imala je jedino ameriku
i evropsku crvenu malinu. Od ovog perioda odreeni geni crne maline iz sorte Cumberland veoma esto
se koriste u okviru oplemenjivakih programa u Engleskoj. Neke osobine sorte Tulameen oito proizilaze
zahvaljujui posjedovanju tih gena, kao to je period kasnog sazrijevanja i relativna vrstoa plodova.
U poreenu sa sortama koje su takoe nastale u Sjevernoj Americi (Chilcotin, Chilliwack, Meeker, Skeena,
Willamette), Tulameen daje vee prinose po jedinici povrine, osim sorte Comox.

128

U poetku kultivar Tulameen je selekcionisan kao sorta otporna na lisnu u (Amphorophora agathonica
Hottes), prenosilac mozaika virusa maline, te je prenesen u proizvodnja polja 1982 godine i testiran pod
oznakom BC 80-28-53. Ve 1984. godine priznat je kao jedna sorta izvanrednih osobina kao to su krupni,
srednje vrsti plodovi, sjajni i srednje crveno obojeni. U poreenju sa plodovima svojih roditelja isti kod
kultivara Tulameen su vie privlane boje i okusa.
Tulameen je sorta iji su plodovi izrazito krupni (prosjena teina je 6,0 g). U odnosu na teinu plodova sorte
Willamette, koja je sve do nedavno bila najvie uzgajana sorta u Sjevernoj Americi, plodovi Tulameen su
tei za oko 2,0 g.
Plodovi kultivara Tulameen poinju da sazrijevaju krajem juna i period berbe traje oko et sedmica, to je
za oko dvije sedmice due od ostalih sorti maline ovog tipa. Ovako dug period berbe se smatra poeljnom
osobinom kultivara maline iji su plodovi namjenjeni svjeoj upotrebi. Ovo je kasna sorta maline koja dozrijeva
iza kultivara Willamette, u poreenju sa ostalim sortama ima najdui period branja, koji traje i do 50 dana.
Sezona sazrijevanja plodova kultivara Tulameen se preklapa sa istim kod nekih ranih sorti dvorodne maline,
kao to su Autumn Bliss i Polka. Mada se oplemenjivakim programom teilo dobiti sortu maline iji su
plodovi pogodni za mainsko branje, period dozrijevanja kultivara Tulameen je dug, te primjena maina
moe izazvati oteenja biljaka, sabijanje zemljita i ne postii adekvatan ekonomski rezultat.
Oblik ploda kultivara Tulameen je konian, izrazito
dug. Plodovi su sjajni, svijetlo crvene boje, veoma
privlanog izgleda. Okus ploda nije izrazito sladak,
ali je veoma aromatian. Ako se nakon berbe
uvaju na temperaturi od 4oC, plodovi kultivara
Tulameen svoje osobine odravaju i do 8 dana.
Pored svjee upotrebe, plodovi ove sorte, pogodni
su i za preradu, odnosno zamrzavanje (IQF
proizvod). Za vrijeme visokih ljetnih temperatura
tokom perioda sazrijevanja plodova (preko 30oC)
kultivar Tulameen zajedno sa Meeker predstavlja
najotporniju sortu.
Slika 318. Plodovi kultivara dvogodinjeg
tipa maline Tulameen

Nakon niza provedenih istraivanja zapoeta je produkcija bezvirusnog sadnog materijala ovog kultivara i isti
je imenovan 1989 godine, godinu dana prije nego to je na snagu stupio Zakon o zatiti biljnih patenata u
Kanadi. Za razliku od veine drugih kultivara koji su dobili ime od tada, to je bio jednostavan nain da se proiri
produkcija ove sorte maline irom svijeta. Tokom 1990 godine informacije o ovom kultivaru su preneene iz
Engleske u paniju, Portugal, Francusku, Holandiju, Belgiju, jugoistonu Australiju i ile. Zanimljiv je podatak
da se ve tada kultivar Tulameen u Belgiji prodavao pod svojim pravim imenom. Ova situacija je slina kao
kod kultivara jabuke Gala, Fuji ili Cox Orange Pippin, te kruke Bartlett. Sada se sorta Tulameen prodaje
u Engleskoj i zapadnoj Evropi pod svojim imenom.
Sorta Tulameen je naroito pogodna za proizvodnju u zatienim prostorima kao to su visoki tuneli i
staklenici, osiguravajui plodove dobrog kvaliteta izvan sezone. Na Cornell Univerzitetu u Nju Jorku provedeno
je ocjenjivane 20 sorti maline za proizvodnju u staklenicima tokom zime i rano u proljee, gdje se kultivar
Tulameen pokazao kao najbolji. Iako nije ostvario najvei prinos isti je zauzeo elno mjesto jer su se plodovi
po okusu nalazili na vrhu ljestvice, izvanrednog izgleda, krupni i okusni. Sada se sorta Tulameen uzgaja u
komercijalne svrhe u staklenicima u Nju Jorku i istonom dijelu Sjeverne Amerike. Izdanci kultivara Tulameen
imaju relativno niske zahtjeve spram niskih temperatura tokom zime, tako da ih je lako podstaknuti na listanje
i cvjetanje unutar zatienih prostora u izvansezonskom periodu. Niski zahtjevi spram sati zimske hladnoe su
posebna prednost ako se ova sorta uzgaja u zemljama na prostoru Mediterana kao to su panija, Portugal i
podruje Santijaga u ileu. Proizvodnja u ovim pordujima je namjenjena za izvoz prema regijama sa kasnom
sezonom sazrijevanja plodova. Da bi se osigurao dobar prinos u staklenicima, kao opraivai koriste se pele.
Nakon zavrene faze plodonoenja, biljka se u kontejnerima (saksijama) moe iznijeti vani ili smjestiti u
hladno skladite kako bi se osigurala jo jedna sezona u stakleniku.
Nedavno sorta Tulameen je postao glavni kultivar maline u supermarketima u Engleskoj. Ostali kultivari,
kao to je Glen Prosen mogu biti vie produktivniji, ali plod sorte Tulameen je poeljniji zbog izgleda i
okusa. Sorta Tulameen se smatra ranom sortom i ima dug period plodonoenja, a prvi plodovi u Engleskoj
su uvezeni iz panije. Sada u Engleskoj postoji pritisak na proizvoae maline da proire sezonu sorte
Tulameen. Izdanci koji su pothlaeni prethodno mogu se koristiti u staklenicima za proizvodnju izvan sezone,

129

jer plodovi jednogodinjih sorti maline kao Autumn Bliss i Joan Squire nemaju okus maline kao plodovi
kultivara Tulameen. U isto vrijeme, kvalitet plodova sorte Tulameen je bolji od bilo kojeg voa koji se uvozi
iz june hemisfere tokom jeseni i zime.
Sorta Tulameen nije bez mana. Njeni niski zahtjevi spram hladnoe tokom zime, znai da biljka ranije prekida
svoj period mirovanja i da je osjetljivija na mrazeve ukoliko se uzgaja na otvorenom polju kao to je podruje
sjeveroistone Sjeverne Amerike, zemlje Skandinavije, Poljska i druge zemlje centralne i istone Evrope.
Kultivar Tulameen se odlikuje snanim rastom nadzemnog sistema, ali ne proizvodi veliki broj jednogodinjih
izdanaka. Jednogodinji izdanci kultivara Tulameen su snani, bez malja, zelene boje sa nepravilno
rasporeenim purpurnim pjegama u prizemnom dijelu. Trnovi su ljubiasti i otri, ali nisu gusti. Dvogodinji
izdanci su snani, prilino uspravni, sivo-ute boje. Plodonosni mladari su prilino dugi i vie su uspravni
nego isti kod kultivara Meeker. Plodovi su dobro rasporeeni, imaju dugu peteljku i runo branje se odvija
neometano.
Kultivar Tulameen je rezistentan na RBDV virus koji se prenosi polenom, selekcionisan kao sorta otporna na
lisnu u koja je vektor virusa mozaika maline. Relativno je osjetljiv na bolest trule ploda Botrytis cinerea i to
posebno zbog dugog perioda cvjetanja i plodonoenja. Meutim, daleko manje je osjetljiv i na B. cinerea i na
Rhizopus spp. od bilo koje druge sorte sa pacifikog sjeverozapada. Kultivar Tulameen je relativno osjetljiv
na bolesti izdanaka, ali se one mogu kontrolisati dobrim upravljanjem, ukljuujui prekomjernu upotrebu
azota i mjerama koje omoguavaju bolju cirkulaciju vazduha. Osjetljiv je na virus patuljaste krljavosti
maline (RBDV) koji se prenosi polenom. Ova sorta maline pokazala se kao osjetljiva na uvenue pupoljaka
(Didymella applanata). U Sjevernoj Americi, Engleskoj i zapadnoj Evropi ova sorta maline je relativno osjetljiva
na trule korijena izazvanu patogenom Phytophthora fragaria var. rubi. Meutim, u Australiji biljke ovog
kultivara posjeduju neku rezistentnost spram iste, te se vjerovatno radi o tome da uzronik pripada razliitoj
vrsti ili soju. U staklenicima sorta Tulameen je osjetljiva na grinje (Tetranychus urticae) i na pepelnicu
(Sphaerotheca macularis). Kultivar Tulameen je izuzetno uspjena sorta. Poela opseno koristiti u mnogim
oplemenjivakim programima irom svijeta. U meuvremenu, uzgoj ovog kultivara u svijetu e se proiriti u
skladu sa zahtjevima trita za kvalitetno voe tokom cijele godine. U toku 2002. godine kultivar Tulameen
je primio nagradu za izvanrednu sortu.
Glen Ample je dvogodinja sorta maline nastala u okviru oplemenjivakog programa SCRI (Scottish Crop
Research Institute) u kotskoj ukrtanjem sorti Glen Prosen, Meeker, Rumiloba, Carnival, Malling Jewel,
Burnetholm, Malling Landmark, Malling Exploit, Lloyd George i Pynes Royal od strane oplemenjivaa
Derek Jennings. Ukrtanje je provedeno 1978. godine, a kao sorta je priznata 1994. godine. U poetku
sorta Glen Ample je bila oznaena kao selekcija 7815B8, a potom su je nazvali Glen Ample. Sve Glen serije
kultivara dobile su ime po dolinama u kotskoj, tako i Glen Ample koja je zatiena u Evropi i Junoj Africi.
Ovo je jedna od najperspektivnijih sorata u svijetu koja postavlja nove standrade u proizvodnji maline zbog
prinosa koji omoguava, bestrnih izdanaka, krupnoe ploda i lijepog okusa. Introdukcija kultivara Glen Ample
se podudara sa velikim promjenama u produkciji maline u kotskoj: produkcija visokokvalitetnih plodova za
stonu upotrebu je zamjenila industrijske sorte. Kultivari Glen Ample i Tulameen su vodee sorte maline za
stonu upotrebu u Velikoj Britaniji i Norvekoj. Nadzemni sistem ove sorte karakterie snaan rast i sastoji se
od dugih i bestrnih izdanaka koji zahtjevaju naslon. Jednogodinji izdanci koji nose plod su uspravni, dugi
i daju visoke prinose (jedna biljka u prosjeku daje 3,8 kg). Plodonosni mladari ove sorte su izrazito dugi.
Kultivar Glen Ample karakterie srednja sezona sazrijevanja plodova, tj. od kraja juna do kraja jula. Plodovi
ove sorte su izrazito krupni (4-6 g), blago izdueni, svijetlo crvene boje, aromatini i okusni.
Odlikuju se velikom vrstoom bobica, pa su plodovi sorte Glen
Ample pogodni za mainsku berbu i za transport na udaljenija
mjesta.Samo pet plodova ovog kultivara mogu teiti oko 30
g. Nakon berbe ne mijenjaju svoja hemijska i organoleptika
svojstva pa su pogodni za stonu upotrebu, ali zbog svih osobine
se preporuuju i za preradu. Prinos koji ova sorta omoguava se
kree u granicama 7-10 t/ha, a u zasadu koji se navodnjava i uz
naslon prinos moe biti i do 25 t/ha. U pogledu bolesti genotip
Glen Ample ima A1 gen koji mu omoguava rezistentnost na
veliku malininu u ( Amphorophora idaei), ali je osjetljiv na
truljenje korijenja (Phytophthora fragariae var. rubi), suenje
Slika 319. Plodovi kultivara
izdanaka (Leptosphaeria coniothyrium) i uvenue pupoljaka
dvogodinjeg
tipa maline Glen Ample
(Didymella applanata). Takoe je sorta koja je osjetljiva i na
RBDV (raspberry bushy dwarf virus).

130

Tehnologija uzgoja kultivara jednogodinjeg tipa maline

Jednogodinje sorte maline plodonose tokom prve godine na drugoj (vrnoj ili gornjoj) polovini jednogodinjih
izdanaka, tokom nekoliko sedmica, u periodu od avgusta do oktobra, odnosno sve do pojave prvih jesenjih
mrazeva, naravno, u zavisnosti od sorte i duine sezone vegetacije. Takoe, kultivari maline iz ove grupe,
na niem dijelu izdanka koji nije plodonosio te jeseni (donja polovina), mogu donijeti rod sljedee godine
u periodu maj-juni, odnosno neto malo ranije u poreenju sa standardnom sezonom plodonoenja koja
karakterie dvogodinje sorte. Dakle, sorte iz grupe jednogodinjih malina mogu plodonositi dva puta na
jednom izdanku u dvije razliite vegetacione sezone, krajem ljeta i u jesen prve i poetkom ljeta druge
godine. Ipak, zbog niza prednosti ove sorte u intenzivnoj proizvodnji uzgajaju se samo za jednu, kraj ljeta
i jesenju berbu, dakle izdanci se ostavljaju da ive samo jednu godinu. Posljednjih godina selekcijom su
stvorene sorte jednogodinjeg tipa maline koje imaju utu ili tzv. zlatnu boju ploda, te navedeni ciklus rasta i
cjelokupna tehnologija uzgoja koja vai za crvene moe se primjeniti i kod istih.
Generalno, postoji odreena praznina u sezoni proizvodnje izmeu perioda plodonoenja kultivara jedno i
dvogodinjeg tipa maline. Ova praznina moe se u potpunosti prevazii odreenim agro i pomotehnikim
mjerama primjenjenim kod razliitih sorti za oba tipa maline, te na taj nain tokom cijele sezone vegetacije
jedne godine omoguiti proizvodnju ove vrste voa.
Jednogodinje maline, esto u literaturi pominjane kao jesenje maline, one koje dakle, plodonose u jesen,
zatim stalnoraajue maline, ili dvorodne - maline koje plodonose dva puta na jednom izdanku, posljednjih
godina sve vie zauzimaju svoje mjesto u proizvodnji na irem podruju BiH. S druge strane, u voarski
razvijenijim zemljama struktura proizvodnje maline ve odavno je predstavljena tako da iste zauzimaju vie od
polovine ukupne produkcije. Oplemenjivaki programi podjednako su usmjereni ka stvaranju boljih kultivara
jedno i dvogodinjih sorti maline, a trend u samoj produkciji maline jeste ispitivanje pogodnosti genotipova
oba tipa za uzgoj unutar zatienih prostora.
avgust
septembar
oktobar
I GODINA
april

maj

juni

juli

Crte 21. Rast i razvoj jednogodinjeg tipa maline tokom jedne sezone vegetacije

Nadzemni sistem jednogodinjih sorti maline, iako bioloki ivi dvije godine, u proizvodnoj praksi, uglavnom
iz vie razloga, ostavlja se da plodonosi samo jednu godinu. Ove maline plodonose tokom prve godine na
drugoj polovini jednogodinjih izdanaka (zona plodonoenja je obino iznad 70 cm), tokom nekoliko mjeseci
u periodu od sredine ljeta do poetka jeseni ili ak i kasnije, odnosno sve do pojave izraenijeg mraza ili
izmrzavanja, u zavisnosti od sorte i duine vegetacije. Tako na primjer, kultivari 'Polana' (polana), 'Polka'
(polka) i 'Autumn Bliss' (otem blis) spadaju u ranije, obzirom da plodonose tokom avgusta, a sorta 'Heritage'
(heritid) i 'Josephine' (jozefina) u kasnije, jer njihovi plodovi za berbu pristiu krajem septembra i poetkom
oktobra. Takoe, kultivari maline iz ove grupe, naredne, odnosno druge godine, plodonose i na preostalom
dijelu izdanka (bazni dio koji nije plodonosio prve godine) iz prethodne vegetacije, a isti je sada starosti
dvije godine (zona plodonoenja u baznih 70 cm). Dakle, sorte iz grupe jednogodinjih malina prve godine
plodonose u vrnoj zoni izdanka, a naredne godine na zemlji blie poloenom dijelu istog. Upravo ovakvo
bioloko ponaanje jednogodinjih genotipova maline iniciralo je atribut dvorodnih, obzirom da na razliitim

131

dijelovima istog izdanka plodonose dva puta za vrijeme

njegovog ivotnog ciklusa. Meutim, atribut stalnoraajue
koji se ponekad koristi da opie ovaj tip maline, nije adekvatan
za dati nain rasta. Obzirom da su prinosi koje ove sorte
maline postiu na jednogodinjim izdancima u jesenjoj berbi
daleko vei, te postiu bolju cijenu, jer su na tritu prisutni u
izvansezonskom periodu, kada nema dvogodinjih sorti maline,
kao i uzimajui u obzir da ljetna berba umnogome smanjuje istu
u jesen, kultivari iz grupe jednogodinjeg tipa maline uglavnom
se uzgajaju za tzv. jesenji rod, a nosioci istog su jednogodinji
izdanci, te odatle proizilazi adekvatan atribut jednogodinje.
Naravno, odgovarajui atributi su i jesenje maline, obzirom da je
glavna berba kraj ljeta odnosno poetak jeseni. Prema tome, u
biolokom smislu, ivotni vijek jednogodinjih sorti maline jeste
dvije godine, ali zbog ekonominosti, kako u pogledu odravanja
zasada, tako i obzirom na cijenu plodova, iste se u komercijalnoj
proizvodnji uzgajaju samo za jednu berbu na jednogodinjim
izdancima.

a)

Takoe, treba znati da plodovi jednogodinjih sorti maline imaju

prvenstveno namjenu za svjeu potronju, mada se mogu
koristiti i kombinovano (kao svjei i za zamrzavanje), obzirom da
poslije prerade (zamrzavanja) zadravaju prirodni okus i vrstou
mesa ploda, ak vie nego neke sorte dvogodinje maline koje
se dominantno uzgajaju za industriju.
Izdanci sorti maline jednogodinjeg tipa imaju snaan
vegetativni rast, tako da isti veoma brzo odrvene, te u zavisnosti
od genotipa imaju mogunosti da se samostalno odravaju
u uspravom poloaju. Tako na primjer, kultivari Heritage i
Polka imaju toliko snane izdanke koji samostalno ostaju
u uspravnom poloaju ak i pod teinom roda, dok sorta
Joan J zahtjeva potporu-naslon, s obzirom da njeni izdanci
imaju osobinu da polijeu po zemlji. Generalno, u intenzivnoj
proizvodnji, obzirom da se najvea teina roda nalazi u gornjem
dijelu izdanka, kako ne bi dolo do polijeganja istih potrebno je
obezbijediti adekvatan naslon samo u smislu podrke za izdanke
optereene rodom, a ne klasini, kao onaj karakteristian
za dvogodinje kultivare. Ovakva osobina ukazuje na to da
izdanke jednogodinje maline za vrijeme perioda plodonoenja,
generalno, nije potrebno fiksirati za icu pojedinano, svaki
ponaosob, ve se istim paga postavlja samo kao oslonac,
odnosno potpora sa vanjskih strana reda, dakle lateralno. Prema
tome i sistem uzgoja u paliru istih znaajno se razlikuje od
uzgoja sorti dvogodinjeg tipa maline. Za razliku od kultivara
dvogodinjeg tipa maline koje se uzgajaju u sistemu

b)

c)

d)

Slike 320, 321, 322, 323, 324 i 325. Adekvatan sistem uzgoja kultivara
jednogodinjeg tipa maline: a) palir najsliniji ivoj ogradi, nema vezanja
izdanaka pojedinano, b) izdanci u uspravnom poloaju mogu se samostalno
odravati sve do zametanja plodova, c) ostavlja se vei broj izdanaka
d) sistem
e)
naslona, e)
instalirane
page sa
bonih
strana reda
kao podrka
izdancima koji
nose rod, f)
po zavretku
f)
berbe

132
132

vetikalnog palira, jednogodinji tip maline se gaji u palirskom sistemu koji je najsliniji ivicama od ive
ograde, tako da nije jasno definisan broj izdanaka po jedinici duine reda, ve se oni putaju da slobodno rastu
i ispunjavaju cjelokupni prostor u razmjerama postavljenog naslona i najadekvatnije mogunosti berbe.
Jo jedna bitna karakteristika izdanaka jednogodinjih sorti maline jeste da oni pojedinih godina ne mogu
postii visinu koju dostiu isti kod sorti iz grupe dvogodinjih malina, te se za ostvarenje priblino jednakih
prinosa kao kod dvogodinjih malina, mora ostavljati vei broj izdanaka unutar reda, to je adekvatno
odgovarajuem sistemu uzgoja istih.
Jednogodinje sorte maline tolerantnije su na bolesti kao to je trule korijena uzrokovana fitoftorom,
odnosno na suvine koliine vlage u zemljitu, to ukazuje da se mogu uzgajati na onim parcelama koje nisu
pogodne za uzgoj genotipova podlonijih ovoj pojavi, kao to je npr. kultivar vilamet. Ova otpornost posebno
se odnosi prilikom tehnologije uzgoja samo za jednu, jesenju berbu, obzirom da izdanci ne prezimljavaju,
ime se prekida ivotni ciklus veine bolesti i tetoina, i time samanjuje mogunost inficiranja i masovnijeg
irenja zaraze unutar zasada. Ipak, treba napomenuti da iste nisu u potpunosti otporne na navedene bolesti,
te u ekstremnim sluajevima mogu pokazati simptome navedenih pojava. Stoga, obavezno potivati pravilo
zabrane sadnje maline na plavljenim zemljitima i onim sa visokim nivoom podzemne vode.
Za razliku od dvogodinjih, izdanci jednogodinjih kultivara maline koji se uzgajaju za berbu u jesen, prema
provedenim istraivanjima, nisu pokazivali simptome izmrzavanja, ukoliko su tokom zime ostavljeni u
uspravnom poloaju, obzirom da zbog jaine izdanaka nisu skloni polijeganju, te su sasvim normalno ispoljili
novi rast i plodonoenje druge godine.
Obzirom da jednogodinje sorte maline plodonose u periodu godine kada su deficitarne koliine vlage u
zemljitu obavezno pri uzgoju zahtjevaju sistem za navodnjavanje.
Crte 22. Morfogeneze grma kod
Morfogeneza grma kod sorti jednogodinjeg
kultivara jednogodinjeg tipa maline kroz
tipa maline, kroz vegetacione cikluse, odvija
vegetacione cikluse
se na sljedei nain:
I godina izdanci intenzivno rastu
i sekundarno debljaju, te dolazi do
diferencijacije i razvoja generativnih pupoljaka,
kao i plodonoenja krajem ljeta na gornjoj
polovini jednogodinjih izdanaka. Poslije berbe
dio izdanka koji je plodonosio prirodno se sui.
II godina u proljee (ukoliko su ostavljeni
donji dijelovi izdanaka iz prethodne godine)
na istim dolazi do diferencijacije i razvoja
generativnih pupoljaka, te plodonoenja
tokom juna i jula, a nakon berbe ovi izdanci
Razmak i tehnika sadnje kultivara
se prirodno sue od vrha prema bazi, ime se
jednogodinjeg
tipa maline. Kao i u
zavrava ivotni ciklus.
sluaju prethodnih kultura vai pravilo i za
jednogodinju malinu, da je prije same sadnje
potrebno odabrati adekvatno mjesto i pripremiti
zemljite na ispravan nain. Nakon toga
potrebno je odrediti razmak na koji se obavlja
sadnja. Meuredni razmak u proizvodnji, i
jednogodinje, maline generalno se odreuje
spram mehanizacije i opreme koja se eli koristiti
tokom odravanja zasada, te tipa naslona, dok je
unutarredni uglavnom definisan sistemom uzgoja
i bujnou pojedinih sorti. Razmak izmeu
redova pri sadnji sorti jednogodinje maline ne bi
trebao biti manji od 2,6 m, iako isti zavisi dobrim
dijelom od veliine opreme koja e se koristiti
za odravanje plantae kako je prethodno
navedeno. U tom sluaju, treba omoguiti
najmanje 60 cm vie razmaka izmeu redova
nego to je najvea irina opreme koja se koristi
u navedenom zasadu. Dakle, razmak izmeu
Crte 23. Parametri koji utiu na definisanje razmaka sadnje kod
redova koji se preporuuje jeste 2,8-3,0 m.
kultivara jednogodinjeg tipa maline

133

Kada je u pitanju razmak unutar reda sadnja kultivara jednogodinjeg tipa maline obavlja se u identinom
razmaku kao i kod dovogodinjeg tipa. Meutim, forma sadnje koja se ovdje preporuuje jeste cik cak, za
razliku od linearne koja vai za sorte dvogodinjeg tipa maline. irina cik cak razmaka zavisi od eljene irine
palira (utie na razmak izmeu redova), i ista se obino kree od 30-35 cm, i ta zona predstavlja prostor u
kome e se kasnije svi izdanci koji se pojave ostavljati i tako e se teiti ispunjavanju cjelokupnog prostora
u redu.

Shema 1. Forme sadnje maline: a) kultivari dvogodinjeg tipa - linearno, b) kultivari jednogodinjeg tipa cik cak

a)

b)

Nakon pripreme zemljita i unoenja neophodnih dodataka istom, u cilju modifikacije njegovih nepoeljnih
osobina (razmatranja navedena u prvim poglavljima), sljedea radnja podrazumjeva formiranje redova za
sadnju. Malina, i jednogodinjeg tipa, moe se saditi na ravnim parcelama, pod uslovom da su iste dobro
drenirane, odnosno da obezbjeuju adekvatno kretanje vode kroz zemljite. Meutim, na ravnim parcelama
sa slabo dreniranim zemljitem i ovaj tip maline preporuuje se saditi na prethodno formirane gredice.
Sadnja sorti jednogodinjeg tipa maline u sluaju sadnog materijala tipa korjenia najee se obavlja u
proljee. Meutim, ista se za ovaj tip maline moe obaviti sve do poetka ljeta ukoliko se korjenii uvaju
u hladnjai. Prije sadnje korijen, ukoliko nije, prvo se isjecka na datu duinu, te potom cjelokupan potopi
u smijesu zemlje, vode, balege i nekog zemljinog fungicida i insekticida. Nakon potapanja isti se sadi u
izvuene brazde na dubinu od oko 5-10 cm, na prethodno definisano rastojanje i besprijekorno pripremljena
sadna mjesta. Potom se isti lagano zagrne zemljom koja se rukama sabije u cilju eliminacije vazdunih
depova (preporuka koristiti fino isitnjenu zemlju). Takoe, u tu svrhu, a ukoliko nedostaje vlage u zemljitu,
j ostvarenja
j snanijeg
j g kontakta korjenia
j
j
nakon sadnje preporuuje se izvriti zalijevanje u cilju
sa zemljom.

Slike 326 i 327. Tehnika sadnje korjenia kao sadnog materijala za jednogodinji tip maline

Kada je u pitanju sadnja sorti jednogodinje maline u sluaju kontejnerskog tipa sadnice ista se obavlja u
besprijekorno pripremljeno zemljite kako bi se mladom i njenom korijenu koji je do tada rastao u idealnim
uslovima omoguio nesmetan razvoj. Zelene kontejnerske sadnice sorti jednogodinje maline sade se od
proljea do sredine ljeta kako bi se ostvario odreeni prinos plodova krajem ljeta i u jesen. Odgaanje
momenta sadnje u odnosu na proljetnu umnogome doprinosi kanjenju plodonoenja u jesen te godine.
Prije same sadnje kontejnerskih sadnica, i jednogodinje maline, potrebno je du ocrtanih redova proi sa
frezom motokultivatora za dodatno usitnjavanje zemljita. Ukoliko vladaju suni uslovi, prije same sadnje
kontejnerske sadnice potrebno je pustiti sistem za navodnjavanje tipa kap po kap da se natopi zemljite.

134

Takoe, prije sadnje, kako bi se olakalo vaenje sadnica iz kontejnera preporuuje se iste adekvatno zaliti.
Kada su ispunjeni svi preduslovi pristupa se samom
inu sadnje. Treba napomenuti da se u sluaju sadnje
jednogodinje maline sadnice ne moraju postavljati u
a)
pravcu, obzirom da sistem uzgoja podrazumjeva vei broj
izdanaka u odreenoj irini reda. Kako bi se to ostvarilo autorii
preporuuju cik cak sadnju biljaka u irini reda od 30 cm. Za
sadnju kontejnerskih sadnica, i jednogodinjeg tipa, maline
koristi se klasina sadilica za povre, stim to se ista skrati na
duinu kontejnera, kako ne bi dolo do zaostajanja vazdunih
depova nakon sadnje. Potom se istom izdubi rupa na mjestu
sadnje, te se u nju po principu klju i brava zasadi sadnica.
Nakon toga zemlja oko sadnice se lagano rukom sabije, kako
bi se elminisali vazduni depovi. Kao i u prethodnom sluaju,
ukoliko vladaju suni uslovi, preporuuje se zalijevanje
odmah nakon sadnje. Prilikom sadnje kontejnerskih sadnica
nakon proljea, prije iste potrebno je instalirati sistem za
navodnjavanje, te adekvatno natopiti zemljite.
Iako se sadnja maline moe obavljati od oktobra do poetka
aprila, zrelim izdancima (jesenja i proljetna sadnja), ipak
najei termini sadnje ove kulture su kasna jesen i rano
proljee. Jesenja sadnja se najee koristi, budui da ima
niz prednosti, odnosno da daje najbolje rezultate prijema.
Sluajevi kada se koriste, kao sadni materijal zreli izdanci
golih ila, neposredno pred sadnju obavezno je podzemni
sistem svake sadnice osvjeiti potapanjem istog u smjesu
podjednakih dijelova balege i ilovae, u vodi, uz dodatak
e
sredstva za dezinfekciju korijena. Zreli izdanci golih ila maline
sade se u pravilu na istu dubinu na kojoj su bili prije vaenja
iz matinjaka, ali se u praksi zbog izvjesnog slijeganja zemlje,
isti sade za 1-2 cm dublje.

b)

c)

Sistem uzgoja i tip naslona za jednogodinje sorte

maline. Za razliku od veine kultivara dvogodinjeg tipa
m
maline, koji se uzgajaju u sistemu vertikalnog palira sa tipom
naslona poznatim kao I-sistem, sorte jednogodinje maline
se uzgajaju u palirskom sistemu slobodnih izdanaka, neto
poput ive ograde sa tipom naslona koji se sastoji od stuba
odreene visine koji na svom vrhu nosi poprenu preagu,
dakle isti je najsliniji velikom tampanom slovu T. Ovo je
najjednostavnija i najjeftinija varijanta naslona za kultivare
jednogodinjeg tipa maline. Obzirom na neophodnost
navodnjavanja jednogodinjih kultivara maline, ovakav oblik
naslona istovremeno slui i kao nosa crijeva sa kapaljkama
sistema za navodnjavanje kap po kap.
d)
a
Uzgoj u palirskom sistemu slobodnih izdanaka podrazumjeva
da se u unutarrednom prostoru izdanci jednogodinje maline
putaju da slobodno rastu, tako da oni ispune zonu od 30-40
cm s obje strane od centra reda, i to proizvoljno, bez jesno
definisanog broja izdanaka po jedinici duine reda, odnosno
na duni metar. Svi izdanci koji rastu u traci irine 80 cm, u
redu, se ostavljaju, te isti i plodonose. S druge strane, svi
oni koji rastu izvan ove zone obavezno se uklanjaju. Broj
Slike 328, 329, 330 i 331. Tehnika sadnje sadnica
izdanaka koji se preporuuje po jednom dunom metru moe
kategorije zreli izdanci golih ila za kultivare
da iznosi od 18-22, pa ak i vie, s tim da se vodi rauna o
jednogodinjeg tipa maline u cik cak formi: a)
prenatrpanosti istih kada usljed velike zasjenjenosti prostora izvlaenje brazdi za sadnju, b) oznaeni redovi za
moe doi do pojave odreenih bolesti. Autori su upoznati sa sadnju, c) cik cak tehnika sadnje, d) adekvatno
zagrtanje sadnica nakon sadnje
primjerom uzgoja jednogodinje maline sorte Polka na

135

prostoru Unsko-Sanskog kantona, gdje

farmeri ostavljaju i do 30 izdanaka na duni
metar reda, te ostvaruju fantastine prinose.
Ipak preporuka je da svaki individualni
farmer spram vlastitih uslova odredi broj
izdanaka na duni metar reda.
Crte 24. Odreeni broj proizvoaa prilikom
uzgoja kultivara jednogodinjeg tipa maline
redove biljaka organizuje kao individualne
grmove, to je potpuno nepraktino s obzirom
da se bespotrebno ostavlja prazan prostor
unutar reda to direktno utie na smanjenje
prinosa

120,00 cm

duina reda

duina reda

Crte 25. Odravanje

zasada jednogodinjih
kultivara maline
podrazumjeva definisanje
irine rednog prostora,
odnosno zone u kojoj se
dozvoljava izdancima da
se razvijaju. Svi izdanci
izvan ove zone se uklanjaju
i iznose izvan zasada te
spaljuju. Takoe, posebno
80,00 cm je vano sa bonih strana
reda uklanjati nedorasle,
odnosno male izdanke za
vrijeme berbe istih koji se
nalaze u definisanoj zoni
reda

Shema 2. ematski prikaz sistema uzgoja kultivara jednogodinjeg tipa maline

Jednogodinje sorte maline nose plodove na vrhu jednu godinu starih izdanaka, koji imaju tendenciju da se
usljed optereenja rodom povijaju, odnosno padaju u meuredni prostor. Prema tome, veina istraivanja
provedenih na uzgoju jednogodinjih sorti maline pokazala je da odreeni tip naslona moe biti neophodan
tokom itavog perioda vegetacije, kako da odri izdanke pod teinom roda u uspravnom poloaju, tako i da
poslui kao nosa crijeva sa kapaljkama i adekvatnih pokrovnih materijala tipa mree kao sjenila ili agril folije
kao zatite od mraza. Dakle, u osnovi naslon kod sorti jednogodinjeg tipa maline iskljuivo slui kao podrka
sa bonih strana reda izdancima koji nose rod, kako bi se omoguio efikasniji prolaz izmeu redova, ali ujedno
i kao nosa crijeva za navodnjavanje tipa kap po kap. Takav naslon podrazumjeva klasine drvene ili metalne
stubove instalirane u centru du reda na razmak od 5-7 m, visine 120,00 cm iznad povrine zemlje i oko 60
cm u zemlji, na ijem je vrhu (u formi T slova) fiksirana jedna poprena preaga duine 140,00 cm koja

136

moe biti obina letva ili pak metalna ipka. Visina na koju se postavlja (visina stuba iznad zemlje) i duina ove
poprene preage moe biti korigovana od farmera do farmera, naravno u zavisnosti od bujnosti izdanaka date
sorte. Ovakav tip naslona esto se u literaturi naziva sistem naslona za podrku izdancima ili krae T-sistem
naslona. Za svaki kraj drvene letve ili metalne preage, pruajui se u duini cjelokupnog reda, privruje se
obina paga uz pomo eksera u obliku slova U ili pak nekog tipa zakaki. irina izmeu dvije page ili dva
reda page jednaka je irini poprene letve, dakle u navedenom primjeru 140,00 cm. Veoma esto, dobro
odravane plantae jednogodinjih sorti maline mogu razviti strano veliki broj izdanaka po jedinici duine i
irine reda, to dovodi do potrebe odreenih korekcija u irini sa strana instaliranih paga, odnosno duini
poprene preage na stubu. S druge strane, odreene sorte u specifinim uslovima emituju jako mali broj
izdanaka, to ima za posljedicu suenje rednog prostora u kojem se razvijaju izdanci. U oba sluaja, bono
postavljene page za potporu izdanaka u irini mogu biti nedovoljne, bilo da su iste instalirane na ui, ili
iri razmak. Kako bi se rjeio navedeni sluaj autori preporuuju instaliranje poprene preage maksimalne
duine koja obezbjeuje nesmetanu berbu, a to je 140,00 cm, te istu urezati ili na sredini probuiti rupe
na razliitim rastojanjima, npr. 90, 100, i 120 cm. Na taj nain, prije same berbe, a u zavisnosti od bujnosti
izdanaka, instalira se paga kroz jednu od rupica na razmak koji odgovara za podrku datih izdanaka.

Crte 26. Idejno rjeenje najjednostavnijeg sistema naslona za kultivare jednogodinjeg tipa maline

Izdanci se usmjeravaju da slobodno rastu izmeu paga, odnosno unutar redova, dakle ne veu se pojedinano
za page ve rastu slobodno, te se pod teinom vegetativne mase i roda samo oslanjaju na iste. Za svaki stub,
kao nosa crijeva sa kapaljkama, instalira se na visini 30 cm od zemlje pocinana ica debljine 3 mm (ista ona
koja slui za dranje u uspravnom poloaju izdanaka koji nose rod kod mikera i vilameta).
Obzirom da ovakav sistem uzgoja podrazumjeva razvoj izdanaka u irini do 80 cm unutar reda, dakle sa dvije
strane po 40 cm, i sam razmak izmeu redova je u odnosu na onaj kod dvogodinje sorte maline vilamet
vei, te obino iznosi 3 m.
Jedan od najpraktiniji tipova naslona za jednogodinje sorte maline
predstavljaju stubovi napravljeni od klasine armature debljine 12
mm, na koju se u funkciji poprene letve zavari drugi komad iste,
a iji se krajevi saviju prema unutra (naprave se ui) kako bi drali
page. U sluaju potrebe smanjenja irine reda na odreenim
razmacima za poprene preage mogu se zavariti dodatni komadii
armature koje slue kao fiksatori potrebnih paga na datom
rastojanju. Takoe, ukoliko doe do povijanja izdanaka prema
unutarrednom prostoru, tada je potrebno na odreenim rastojanjima
popreno privezati bono postavljene page dodatnim U tom sluaju,
mu
zg
gojja ma
aliline
ne
e, po
p
sebn
se
b o
bn
ali i jedno vrlo praktino rjeenje prilikom
uzgoja
maline,
posebno
unutar zatienih prostora, moe se postii
postavljanjem mreastih ica u redove,
tako da se izdanci prilikom rasta provuku
kroz elijice mree i tako zadravaju u
uspravnom poloaju.
Slike 332 i 333. Sistem naslona za kultivare
jednogodinjeg tipa maline napravljen od
armaturne ipke

137
1

Crte 27. i slika 334. Idejno rjeenje sistema naslona za kultivare

jednogodinjeg tipa maline gdje je izmeu stubova kao zamjena za paralelne
page instalira mrea, ista ona koja
produkciji
j se koristi u p
j krastavca korniona

Crte 28 i slika 335. Idejno rjeenje nadograenog sistema naslona za kkultivare

U
li
jjednogodinjeg
d
di j tipa
i maline.
li
odnosu na najjednostavniji model ovaj se razlikuje po dodatnoj preagi za pridravanje izdanaka i takoe jo jednom
instaliranom za fiksiranje dva crijeva sa kapaljkama za navodnjavanje s obje strane reda, to je posebno vano u
godinama sa ekstremnom suom kakva je bila 2012.

Crte 29 i slika 336. Jedno od najboljih rjeenja sistema naslona projektovano od strane autora ova publikacije tokom
perioda testiranja razliitih kultivara jednogodinjeg tipa maline. Isto podrazumjeva sljedee: tri poprene preage
instalirane na razliitim visina i razliite duine, gdje prva slui kao oslonac za izdanke u razvoju, druga kao nosa
page za pridravanje izdanaka koji nose rod, te trea za pokrovni materijal (mrea, agril folija i sl.)

138

Sistemi proizvodnje i rezidba jednogodinjih sorti maline. Proizvoa moe manipulisati sa rastom
biljaka jednogodinjeg tipa maline u cilju postizanja dugoronog poveanja proizvodnje kvalitetnih plodova.
Nain rezidbe i naslon umnogome utiu na rast biljaka maline, zatim na kvantitet i krupnou ploda, sadraj eera
u plodu, osjetljivost biljke na bolesti i tetoine, lakou berbe, te uinkovitost prskanja. Biljke jednogodinjeg
tipa maline znaajno reaguju na rezidbu i odgajanje, odnosno odreeno postupanje sa izdancima. Meutim,
u proizvodnji, i jednogodinjih sorti maline, ove prakse, pored berbe, iziskuju najvie novca i vremena. Stoga,
svaki proizvoa mora dobro razmisliti prilikom izbora odreene strategije rezidbe i odgajanja izdanaka, i
jednogodinjih, sorti maline.
Postoje dva osnovna sistema uzgoja sorti jednogodinjeg tipa maline spram perioda plodonoenja, i to:

za jednu berbu (kraj ljeta i u jesen tokom jedne vegetacije) i

za dvije berbe (kraj ljeta i u jesen prve vegetacije, te poetak ljeta druge vegetacije).

Uzgoj jednogodinjeg tipa maline za jednu berbu, samo onu krajem sezone vegetacije, moe biti organizovan
na jedan od sljedeih naina:
klasina produkcija, odnosno standardna sezona berbe za ovaj tip maline na otvorenom polju (kraj
ljeta - poetak jeseni, odnosno sve do nastupanja intenzivnijih mrazeva),
produenje sezone plodonoenja sorti jednogodinjeg tipa maline (ranija i kasnija berba), te
proizvodnja za berbu u kasnu jesen unutar visokih tunela (produenje sezone na kraju vegetacije).
Uzgoj jednogodinje maline za dvije berbe, spram rasporeda istih, moe biti organizovan kao:

za dvije berbe, u jesen prve i proljee druge godine (vegetacije) i

za dvije berbe, u jesen i proljee iste godine (vegetacije) alternativni palir.

Svaki od prethodno navedenih sistema uzgoja kultivara jednogodinjeg tipa maline zahtjeva razliite tipove
rezidbe i odgajanja, odnosno postupanja sa izdancima. U narednom teksu sve navedene mogunosti uzgoja
kutlivara jednogodinjeg tipa maline e biti tretirani u odnosu na specifine metode rezidbe i odgajanja
izdanaka, a koji unapreuju prinose plodova visokog kvaliteta.
Klasina produkcija kultivara jednogodinjeg tipa maline za jednu berbu, odnosno standardna
sezona plodonoenja za ovaj tip. U prethodnim poglavljima naglaeno je da sorte jednogodinjeg tipa
maline proizvode plodove na vrhu jednu godinu starih izdanaka krajem ljeta i poetkom jeseni. Ukoliko ti
izdanci prezime oni e plodonositi ponovo krajem proljea ili poetkom ljeta druge godine, samo u razliitoj
zoni. Meutim, kvalitet od te berbe, odnosno ranog prinosa na poetku ljeta, je umnogome loiji u poreenju
sa istim u standardnoj sezoni plodonoenja za ovaj tip, kao i ljetnog prinosa dvogodinjih sorti maline. Takoe,
berba ovog ranog prinosa druge godine oteana je zbog prisustva novih jednogodinjih izdanaka. Isto tako, u
ovom sluaju berba standardnog prinosa jednogodinjih sorti maline oteana je poto su jednogodinji izdanci
tanji i vii kada se dvije godine starim izdancima dozvoli da plodonose. Prema tome, veina proizvoaa
eliminie ovaj rani prinos na dvogodinjim izdancima kod kultivara jednogodinjeg tipa maline, a favorizuje
onaj standardni prinos plodova veeg kvaliteta koji na berbu pristie krajem ljeta i poetkom jeseni.
Uzgoj kultivara jednogodinjeg tipa maline za prinos plodova od jedne kasne berbe (krajem ljeta ili poetkom
jeseni u zavisnosti od sorte) odlikuje se olakanim odravanjem, odnosno upravljanjem plantaom, posebno
u nainu rezidbe. Prema tome, ovakav sistem uzgoja jednogodinjeg tipa maline ima za rezultat nie trokove
proizvodnje i veu cijenu za kilogram proizvedenih plodova (proizvodnja izvan okvira tradicionalne sezone).
Rezidba kultivara jednogodinjeg tipa maline za jednu berbu podrazumjeva da izdanci koji su plodonosili
trebaju biti odsjeeni do zemlje
na poetku proljea. Nakon
toga, novi izdanci e rasti svake
godine iz pupoljaka u bazi biljke
ili du korijena, kada temperature
zemljita i zraka porastu iznad take
smrzavanja, te plodonositi krajem
ljeta, i biti odsjeeni sljedeeg
proljea. Dakle, ovakav ciklus se
kontinuirano nastavlja tokom ivota
plantae.
Crte 30. Tehnika rezidbe kultivara
jednogodinjeg tipa maline prilikom
proizvodnje za jednu berbu - kraj ljeta
poetak jeseni

139

Uklanjanje izdanaka u proljee moe se obavljati runo - obinom kosom, makazama ili pak mainski
kosilicama koje su podeene za najniu visinu koenja. Ipak, zbog kvalitetnijeg izvrenja ove aktivnosti
autori preporuuju koritenje klasinih voarskih makaza. Ovakav nain rezidbe ima za posljedicu razvoj
jednogodinjih izdanaka, generalno, do visine od oko 1,8 m iji e vrhovi u jesen iste godine biti optereeni
rodom, odnosno sigurnost u pogledu eliminacije dvorodnosti istog izdanka.
Kod ovog sistema uzgoja jednogodinjeg tipa maline vano je stare izdanke (koji su plodonosili protekle sezone)
odsjei blizu zemlje koliko god je mogue, to e stimulisati buenje veine pupoljaka ispod povrine zemlje.
Ako se izdanci ne odsjeku dovoljno nisko, plodonosni mladari mogu se formirati na bilo kojem zaostalom dijelu
odsjeenog izdanka. Na ovaj nain formirani plodonosni mladari obino nisu zdravi, ve predstavljaju ulazna
mjesta za insekte i patogene bolesti. Takoe, bilo koji plodovi koji se formiraju na istim e najvjerovatnije
istruliti, to privlai patogene i kreira izvor inokuluma (materijal kojim se prenosi bolest) za rod krajem ljeta
i poetkom jeseni. Ukoliko pak isti i donesu rod, prinos e biti veoma nizak i berba e se provesti samo u
jednom terminu koji je obino identian istom kod veine kultivara dvogodinjeg tipa maline.

Slike 337 i 338. Izdnaci jednogodinjeg tipa maline neadekvatno uklonjeni u proljee, ostavljeni dijelovi istih iznad
zemlje (tzv. patrljci) iz kojih e se razviti plodonosni mladari na kojim e plodovi sazrijevati poetkom ljeta

Svi izdanci koji se odsjeku trebaju biti uklonjeni iz plantae i

uniteni. U toplim klimatima, berba kultivara jednogodinjeg
tipa maline moe biti odgoena koenjem mladih jednogodinjih
izdanaka dva puta u proljee kada su oni prosjeno 30 cm visine.
Pinciranje jednogodinjih izdanaka (uklanjanje vrha rasta) u julu
ima za posljedicu stimulisanje rasta bonih prirasta to e takoe
odgoditi poetak berbe. Navedene manipulacije izdancima imaju
za cilj odgoditi poetak berbe kod jednogodinjeg tipa maline
prvenstveno kako bi se ista odvijala nakon intenzivnih vruina
krajem jula i poetkom avgusta, te produiti berbu.
Kod ovog sistema uzgoja jednogodinjeg tipa maline vrijeme
odsjecanja izdanaka koji su plodonosili od izrazitog je znaaja.
Naime, ugljikohidrati se premjetaju iz listova biljke u korjenov vrat
tokom jeseni, a od istog do pupoljaka poetkom proljea. Ako se
izdanci odsjeku prije nego su se svi karbohidrati preselili u krunu
tokom jesen, novi izdanci mogu ne biti tako bujni sljedee godine.
Izdanci mogu takoe biti odsjeeni suvie kasno, nakon to su
se karbohidrati premjestili u pupoljke. Od decembra do februara,
veina karbohidrata nalazi se u korjenovom vratu, tako da je ovo
idealno vrijeme za odsjecanje izdanaka kultivara jednogodinjeg
tipa maline do osnove.

a)

b)

Prinos kod sorti jednogodinjeg tipa maline je pod uticajem

uglavnom broja izdanaka po jedinici povrine i broja plodova na
rodnoj granici. Proizvoai mogu uticati na broj izdanaka koji e
biti proizvedeni od strane biljaka jednogodinjeg tipa maline. S
Slike 339 i 340. Sistem uzgoja kultivara
obzirom da poveanje broja izdanaka po duini reda ne utie na jednogodinjeg tipa maline za jednu berbu: a)
smanjenje krupnoe ploda u sistemu uzgoja
sadnice u proljee nakon sadnje - moe se uoiti stari
kultivara jednogodinjeg tipa maline za jednu berbu,
dio istih koji treba ukloniti nakon pojave mladih, b)
proizvoai trebaju pokuati proizvesti to je
primljene sadnice i uklonjen stari dio istih

140

vie mogue izdanaka po jedinici povrine, ali voditi

rauna da redovi ne postanu prenatrpani. Ovo se moe
postii sadnjom uskih redova i vie istih po dunumu.
irina reda od 35-55 cm u osnovi se smatra idealnom
za berbu plodova jednogodinje maline. Razmak izmeu
redova treba biti dovoljno irok da omogui nesmetanu
berbu i prolazak maina i opreme koji su neophodni za
odravanje zasada. Drugi faktor koji utie na prinos je
broj plodova po plodonosnom mladaru, i isti generalno
zavisi od odreenog kultivara koji se uzgaja. Prema
tome, proizvoa ima vrlo malo kontrole nad ovim, osim
mogunosti da odabere produktivan kultivar.

c)

Prednost ovakvog naina uzgoja jednogodinjih sorti

maline ogleda se u sljedeem: prorjeivanje, detaljna
rezidba i vezanje izdanaka su elminisani, povreda
pupoljaka od hladnoe je elminisana, oteenja tokom
zime od strane glodara i divljai su iskljuena, didimela,
antraknoza, suenje izdanaka od plamenjae i nekoliko
drugih bolesti su takoe smanjene, problemi sa
insektima su eliminisani, te aplikacije ubriva i pesticida
su uinjene lakim.

d)

o
Dakle, jednogodinje maline uglavnom se uzgajaju samo
za jesenju berbu, odnosno njihovi izdanci se ostavljaju
da ive samo jednu godinu, obzirom i na vee prinose
u odnosu na iste koji se postiu u drugoj godini, zatim
sazrijevanje plodova u periodu kada svjee maline nema
na tritu, obzirom da je tada cijena plodova i najvea. S
druge strane, plodovi koji bi stizali druge godine bili bi u
u
potpunosti zanemarljivi, obzirom da isti pristiu u periodu
kada je trite preplavljeno plodovima dvogodinjih
sorti maline (juni-juli). Zbog toga, ukoliko se preferira
ljetna (junsko-julska) berba autori preporuuju saditi
dvogodinje kultivare maline, nego jednogodinje rezati i
uskladiti za ovaj period plodonoenja.

e)

f)

g)
Slike 341, 342, 343, 344 i 345. Sistem uzgoja kultivara
jednogodinjeg tipa maline za jednu berbu: c) postavljen naslon
i sistem za navodnjavanje u zasadu, d) izdanci intenzivno rastu
i im ponu cvjetati tu ulogu preuzimaju plodonosni mladari, e)
zametnuti plodovi na vrhovima izdanaka - berba krajem ljeta
poetkom jeseni, f) plodovi poeli sazrijevati - prva polovina
mjeseca avgusta za veinu kultivara, g) u niim zonama izdanaka,
tokom berbe plodova na njihovom vrhu, razvijaju se plodonosni
mladari, h) intenzivna berba, uoiti nove izdanke sa strana reda
koje treba ukloniti s obzirom da iscrpljuju biljku i utiu na prinos

141

h)
i)

Sllike
S
ike 346
346, 347
347, 348
348, 349
349, 350
350, 351
351, 352 i 353
353. Sistem uzzgoja
zgo
gojj kkultivara
li
jednogodinjeg
j d
di j tipa
i maline
li za jednu
j d berbu:
b b i)
izdanci ostaju nakon zavretka berbe, ne uklanjati iste u je
essen,, j) nakon berbe moe se izvriti aplikacija
p
j stajnjaka,
j j
, k))
izdanci tokom zime,, l)) uklanja
j njje izdanaka
an
do osnove voarskim makazama,

j)

k)

lj)

l)

lj) nak
lj)
lj
nako
na
kon ukl
kon
ukkla
lanj
njjan
an
anj
njja
a izd
zda
dan
anaka
aka pro
ak
prov
pr
ovesti
oves
ti oko
kopa
kopa
pava
pava
anj
nje ilili
nje
ili fr
frezan
fre
ezanj
ez
anje
an
je red
edno
dno
nog pr
nog
prost
pros
osto
os
tora
ra,
a m)
m) poj
ojav
oja
ava no
ava
novi
vih iz
vih
izdana
izd
danak
da
naka
na
ka koj
oji e
oji
e
plodonositi krajem ljeta i poetkom jeseni - ukoliko se prravilno
o ne uklone stari izdanci neki od ovih izdanaka mogu
g
predstavljati plodonosne mladare te donijeti rod na poetku
etku lje
eta,
e
ta n) tokom vegetacije provesti okopavanje rednog
p ostora, neki proizvoai praktikuju prorjeivanje ovih mladih izdanaka to nije preporuljivo, samo se uklanjaju oni
pr
ni
kojjii su n
ko
ne
edo
dorra
asslli ((h
h)

m)

n)

142

Produenje sezone plodonoenja sorti jednogodinje maline. Plodovi sorti maline koje pripadaju
jednogodinjem tipu esto prispjevaju suvie kasno da bi proizvoa ubrao sve plodove prije pojave prvog
mraza. Takoe, postoji praznina izmeu vremena kada kasni dvogodinji kultivari sazrijevaju i prvi jesenji
poinju. Stoga, poeljno je pribliiti ovu prazninu koliko god je mogue.
U tu svrhu, veoma uspjeno se moe koristiti lagani prekriva (najee agrotekstil, agril folija) da ubrza rast
izdanaka u proljee, to vodi ranijem cvjetanju i plodonoenju jednogodinjih sorti maline. Agril folijom se
prekriju redovi jednogodinje maline nakon to se izdanci odsjeku do zemlje, poetkom proljea (obino kraj
marta). Pri tome treba voditi rauna da se agrotekstil ne zatee, ve ostavlja labavim kako bi se obezbjedila
komfornost za rast novih izdanaka. Novi izdanci jednogodinje maline e rasti ispod agrotekstila, koji bi
trebalo ukloniti kada su isti oko 45 cm visine (obino sredina maja). Ukoliko se agrotekstil ne ukloni u pravo
vrijeme temperatura ispod istog e postati suvie visoka, to moe povrijediti mlade izdanke jednogodinje
maline. Ovi vii izdanci e cvjetati i plodonositi koliko 2 sedmice ranije u odnosu na one koji nisu bili prekriveni
agril folijom, naravno u zavisnosti od vremenskih prilika.
Crte 31.
Idejno rjeenje
nadograenog
sistema
naslona za
kultivare
jednogodinjeg
tipa maline
u sluaju
koritenja
agril folije kao
pokrova za
raniju berbu

Kada je u pitanju produenje sezone berbe kultivara jednogodinjeg tipa maline krajem sezone, tada treba
uzeti u razmatranje uzgoj istih unutar visokih tunela koji se prije poetka nastupanja mrazeva prekrivaju
adekvatnom folijom i ista se zadrava sve do snijenih padavina, s obzirom da njihova konstrukcija ne moe
podnijeti optereenje nastalo snijenim pokrivaem.

Slike 354, 355, 356 i 357. Proizvodnja

jednogodinjeg tipa maline ispod
visokih tunela

143
1

Budui da plodovi kultivara jednogodinjeg tipa maline sazrijevaju u periodu najintenzivnijeg sunevog
zraenja vrlo esto kod organizovanja proizvodnje na otvorenom polju dolazi do oegotina na plodu, to
se manifestuje bijelim kotunicama. Kako bi se sprijeila ta pojava tokom sezone vegetacije visoki tuneli se
prekrivaju mreama (klasine mree koje se koriste u prekrivanju plastenika kod proizvodnje povra) koje
slue kao sjenilo. Takoe, ove mree mogu zatiti biljke maline i od grada, a takoe pruaju jedan vid zatite
od blagih mrazeva u jesen.
Konstrukcija visokih tunela podrazumjeva velike investicije koje bosanskohercegovaki farmeri na poetku
organizovanja produkcije jednogodinjeg tipa maline nisu u mogunosti obezbjediti. Alternativno rjeenje lei
u injenici mogunosti ostvarenja svih prednosti produkcije ispod visokih tunela koritenjem nadograenih
sistema naslona ili pak instaliranjem adekvatnog pokrova (mrea ili agril folija) na klasini naslon (predstavljeno
u narednim ilustracijama).

Crte 32. Idejno rjeenje nadograenog

sistema naslona za kultivare
jednogodinjeg tipa maline sa mogunou
instaliranja pokrova

Slike 358, 359, 360, 361, 362 i 363. Nekoliko idejnih rjeenja u
pogledu nadogradnje sistema naslona kao zamjene visokih tunela
u produkciji kultivara jednogodinjeg tipa maline

144

Proizvodnja kultivara jednogodinjeg tipa maline unutar zatienih prostora. Proizvodnja kultivara
jednogodinjeg tipa maline u zatienim prostorima nudi potencijal poveanja u prinosu i kvalitetu ploda u
poreenju sa otvorenim poljem. Dok se vie istraivanja ne provede i iskustva ne stekne u okviru ovog sistema
za bosanskohercegovake uslove, ovaj sistem uzgoja, za poetak, trebalo bi organizovati na ogranienim
osnovama. Proizvodnja u zatienim prostorima moe biti od posebne vrijednosti u onim podrujima gdje
posebno trite postoji za plodove visokog kvaliteta, proizvedene sa malo ili nimalo koritenja pesticida.
Takoe, ista je prednost za podruja gdje je potrebno produiti sezonu vegetacije da se dozvoli potpunija berba
plodova u jesen. Ovo produenje sezone vegetacije ini se da bude gavna prednost, vie nego unapreenje
sezone berbe. Prinos koji se postigne u ovom sistemu po linearnoj duini reda tokom godine sadnje moe biti
gotovo jednak onome koji ostvaruju odrasle, tri godine stare, plantae na otvorenom polju.
Biljke jednogodinjeg tipa maline obino se posade unutar zatienih prostora u proljee. Ako se koriste
zelene kontejnerske sadnice iste trebaju biti posaene tek kada se oekuje da temperature unutar zatienih
prostora nee vie padati ispod take smrzavanja. U ovom sistemu biljke jednogodinjeg tipa maline mogu se
gajiti na zemlji sa navodnjavanjem tipa kap po kap (kao na otvorenom), ili pak u saksijama (kontejnerima)
koristei adekvatan medij (uobiajeno supstrat u kombinaciji sa perilitom) identian onome za proizvodnju
u plastenicima. Ako se biljke uzgajaju na zemlji, tada e zatieni prostor trebati biti isljuivo namijenjen za
proizvodnju maline, osim ukoliko postoji mogunost pomjeranja. Uzgoj jednogodinje maline u kontejnerima
unutar zatienih prostora ima veliku prednost u tome to neki druga kultura moe biti uzgajana unutar istih
poetkom godine, nakon ega biljke maline mogu biti premjetene u njih. U tom sluaju biljke maline trebalo
bi unijeti u zatiene prostore kako bi iste bile zatiene od padavina tokom perioda od cvjetanja do berbe,
ime se ostvaruje prednost poveane kontrole sive plijesni, odnosno bolesti koja izaziva trule ploda, bez
primjene fungicida.
Za odgaanje berbe jesenjih sorti maline do oktobra, vrhovi jednogodinjih izdanaka mogu biti pincirani u
julu, tako to se oko 10 cm rasta istih ukloni. Ovakav zahvat stimulie da par bonih pupoljaka raste, ali njihov
rast i konano plodonoenje e biti usporeno, odnosno odgoeno. Ovo je prednost ako je namjera produiti
berbu to je mogue kasnije u jesen. U tom sluaju, bumbari, kao opraivai, moraju biti uneeni, kako
je cvjetanje odgoeno u jesen kada postoji rizik od nedostatka prisustva opraivaa. Iako nisu provedena
opsena osmatranja u pogledu pogodnosti kultivara za ovakav sistem produkcije, poeljne karakteristike istih
mogu biti neto razliite u odnosu produkcije na otvorenom polju. Na primjer, ako se cilja trite koje diktira
cijenu, krupnoa i okus mogu imati veu vanost nego rezistentnost na bolesti lia, obzirom da se listovi
odravaju suhim.
Generalno, pesticidi koji su dozvoljeni za proizvodnju maline an otvorenom polju mogu se koristiti i unutar
zatienih prostora. Meutim, pesticidi mogu da ne budu neophodni u sluaju adekvatnog postupanja, te
ponovo via cijena moe se dobiti za plodove proizvedene bez upotrebe istih. Kod ovog sistema uzgoja
jednogodinjih sorti maline razlike u vrstama tetoina koje se pojavljuju trebale bi se oekivati u odnosu na
one zastupljene u proizvodnji na otvorenom polju. Sa odravanjem listova, cvjetova, i plodova jednogodinjeg
tipa maline zatienim od vlaenja uestalost bolesti moe biti minimizirana.
Pepelnica je bolest koja zahtjeva suho lie i visoku vlanost kako bi masovnije zahvatila biljke jednogodinjeg
tipa maline. Upravo, oba ova navedena uslova egzistiraju u visokim tunelima. Prema tome, iako ova bolest
nije tipian problem na malinama, proizvoai u ovakvom sistemu moraju biti svjesni da potencijal za pojavu
iste itekako postoji. Odravanje protoka zraka kroz tunel kad god je mogue minimizirati e vjerovatnou
razvoja ove bolesti.
Tehnologija uzgoja i rezidba jednogodinjih kultivara maline za dvije berbe. Kod uzgoja
jednogodinjih sorti maline za jesenju berbu prve i ljetnu berbu druge godine tehnologija uzgoja i rezidba
podrazumjevaju: tokom maja prve godine nakon sadnje, koja je bila u jesen ili u proljee, za vrijeme
intenzivnog vegetativnog rasta izdanaka vri se odabir najjaih, najkvalitetnijih i najboljih prirasta za
plodonoenje u jesen. Pri tome, svi ostali izdanci, kao i oni koji izrastaju izvan zone 80 cm irine reda (s jedne
i druge strane po 40 cm) uklanjaju se do osnove. Nakon maja intenzitet rasta opada, dolazi do debljanja i
odrvenjavanja izdanaka, diferencijacije i razvoja generativnih pupoljaka, te konano plodonoenja na vrnom
dijelu izdanaka jednogodinje maline tokom jeseni. Nakon toga, obzirom da se dio izdanaka koji je plodonosio
prirodno sui, isti se makazama uklanja, odmah nakon berbe, na duinu zone plodonoenja. Preostali dijelovi
izdanaka tokom zime se ostavljaju u uspravnom poloaju, usljed prirodnog rasta, i obzirom da ne postoji
opasnost od njihovog izmrzavanja. U proljee druge godine na ostavljenom dijelu prologodinjeg izdanka
koji nije plodonosio nastupa fenofaza cvjetanja krajem maja, te plodonoenje koje se poklapa sa periodom
plodonoenja dvogodinjih sorti maline (juni-juli). Nakon berbe dolazi do prirodnog suenja izdanaka koji su
plodonosili, te se isti uklanjaju do osnove. Istovremeno, tokom maja vri se selekcija novi-mladih izdanaka

145

koji se razvijaju iz korijena, a koji e plodonositi u jesen te godine. Dakle, u ovako organizovanom sistemu
uzgoja kod jednogodinjih sorti maline postiu se dvije berbe tokom godine. Meutim, treba napomenuti da
e ovaj ljetni rod znaajno smanjiti prinos u jesen, te se jednogodinje sorte maline u praksi veoma rijetko
gaje u navedenoj tehnologiji uzgoja i rezidbe.
PRVA VEGETACIJA
april

maj

juni

avgust septembar oktobar

DRUGA VEGETACIJA
juni

juni

juni

Crte 33. Proizvodni ciklus kultivara jednogodinjeg tipa maline u sluaju produkcije za dvije berbe

U proizvodnoj praksi veoma esto prilikom uzgoja jednogodinjih sorti maline praktikuje se sistem uzgoja
koji se naziva alternativni palir. Po konstrukciji naslona isti je u potpunosti identian sa T-sistemom, kao u
prethodnim primjerima. Meutim, razlike su u tipu izdanaka koji se ostavljaju u pojedinim redovima. Naime,
planataa jednogodinje maline organizovana je tako da se svaki drugi red uzgaja za berbu u jesen, dok se
ostali uzgajaju za berbu u ljeto. Na taj nain osigurana je pojava plodova tokom itave sezone vegetacije i
upotpunosti iskoritena bioloka osobina jednogodinjih sorti maline. Naravno u ovakvim sluajevima prinosi
po jedinici povrine su dosta smanjeni, a potrebno je i vie radne snage u odravanju ovakvog sistema
uzgoja. Iz tog razloga se isti preporuuje samo na manjim povrinama, odnosno u okviru okunica.

Slike 364 i 365. Ostavljeni dvogodinji izdanci kod jednogodinjeg tipa maline da plodonose (primjer kultivara
polka koji je na dvogodinjim izdancima plodonosio 20.06.2012. godine)

Na kraju poglavlja o sistemima uzgoja jednogodinjih sorti maline autori napominju injenicu da se za hladnija
podruja biraju kultivari koji imaju raniju sezonu sazrijevanja (autumn blis, polka, polana i dr.), kako bi plodovi
mogli prispjeti za berbu prije pojave estokih mrazeva. U suprotnom potrebno je instalirati zatitne strukture
koje obezbjeuju adekvatno sazrijevanje svih plodova kako bi se ostvarili adekvatni prinosi. S druge strane u
toplijim dijelovima nae zemlje mogu se bez dodatnih zatitinih struktura za potpuniju berbu uzgajati kultivari
jednogodinje maline kasne sezone sazrijevanja, kakav je heritid.
Njega mladog zasada jednogodinjeg tipa maline. Njega zasada maline u prvoj godini po sadnji
podrazumjeva: redovnu obradu zemljita, unitavanje korova, ubrenje, pomotehniku, zalijevanje, te
pravovremenu i efikasnu zatitu od tetnih biolokih agenasa.
U proljee na poetku vegetacije, izvriti plitku obradu zemljita u rednom prostoru okopavanjem, kako bi se
isti definisao, suzbio razvoj korova, te razbila pokorica zemljita koja se formirala tokom zime. Istovremeno,

146

u meurednom prostoru potrebno je zasijati trave necvjetnice, kako bi se tokom prve vegetacije formirao
sistem trava mal u odravanju zasada, i jednogodinje, maline. Treba napomenuti da nakon to se ponu
pojavljivati novi izdanci iz pupoljaka na kruni i du korijena se ne smije okopavati, obzirom da postoji
mogunost oteenja istih.
Pomotehnika, odnosno postupanje sa izdancima i rezidba, u prvoj godini po sadnji jednogodinjih sorti
maline umnogome se razlikuje od tipa sadnice koja se koristila prilikom sadnje. Ako se kao sadni materijal
koristila kontejnerska sadnica ili pak korjenii onda u proljee prve godine nema rezidbe. Meutim, u sluaju
posaene sadnice tipa zreli izdanak golih ila pomotehnika podrazumjeva sljedee: dio sadnice koji je ostao
nakon sadnje (oko 30-50 cm iznad zemlje) u potpunosti se uklanja, i to u momentu kada novoformirani
izdanci dostignu visinu od oko 10-tak cm. Meutim, ukoliko pojava novih izdanaka iz pupoljaka na korijenu
i kruni kasni, a pupoljci na sadnici se ponu razvijati, tada je potrebno istu prikratiti na dva pupoljka u cilju
stimulacije pojave novih izdanaka.
Ukoliko se stari dio sadnice ne ukloni isti e se tokom vegetacije razvijati i plodonositi (obzirom da je starosti
dvije godine), ali na raun mladih izdanaka koji trebaju da se formiraju te godine, kako bi plodonosili u jesen,
a u tom sluaju isti e zakrljati (nee se razviti u dovoljnom broju). Nakon plodonoenja doi e do suenja
starog dijela sadnice, a obzirom da se nisu razvili novi mladi prirasti koji bi trebali plodonositi u jesen, prinos
maline u tom periodu umnogome je smanjen.
Tokom vegetacije novoformirani izdanci jednogodinje maline se intenzivno razvijaju popunjavajui cjelokupan
redni prostor, te u jesen plodonose. Kako bi se pod teinom roda isti odrali u uspravnom poloaju i bilo
omogueno adekvatno navodnjavanje zemljita u proljee je potrebno izvriti instaliranje naslona i sistema
za navodnjavanje.
Izbor dogovarajuih kultivara, i jednogodinjeg tipa maline, predstavlja jednu od najvanijih odluka
koje moe donijeti proizvoa i koju je svakako teko promjeniti im se biljke uspostave. Treba uzeti u obzir
ne samo stepen do kojeg je kultivar bioloki adaptiran na specifino mjesto, ve takoe postojee trite,
objekte i opremu nakon berbe, te ljudski rad.
Izbor na zimu izdrljivog, produktivnog kultivara jednogodinjeg tipa maline moe biti iznimno vaan tamo
gdje se eli organizovati proizvodnja za dvije berbe. Izdrljivost podrazumjeva sposobnost biljke da preivi
zimske uslove oboje niske i fluktuirajue temperature, te vjetrove koji isuuju.
Polka je jedan od najboljih kultivara maline introdukovan posljednjih godina. Ista je pobudila znaajan
interes meu strunjacima irom Evrope sa dugim popisom svojih zavidnih osobina. Kultivar Polka je postigao
ono to oplemenjivai jednogodinje maline tee godinama u stvaranju novih sorti, a to je prinos identian
onom kod dvogodinjih kultivara ove vrste. Polka je dvorodna sorta maline nastala kao slobodno opraena
selekcija od P 89141 koji ima Autumn Bliss u svom porijeklu u Berzezna, poljska eksperimentalna stanica
Istraivakog Instituta za pomologiju i florikulturu u Skjernevie (Skierniewice), Poljska. Dakle, nastala je u
istom istraivakom centru kao i kultivar Polana. Njen autor je jedan od najpoznatijih oplemenjivaa dananjice
dr Jan Danek. Testirana kao P 93563, introdukovana 2001., a registar upisana 24.01.2003. godine.
Sezona plodonoenja ove sorte na jednogodinjim izdancima poinje krajem jula ili poetkom avgusta, dok se
vrhunac berbe ostvari sredinom avgusta, naravno u zavisnosti od klimata i nadmorske visine. Ima izvanredno
dugu sezonu berbe, koja obino traje tri mjeseca, odnosno do sredine novembra u zavisnosti od pojave
jakih mrazeva. Dakle, kultivar Polka pripada grupi jednogodinje maline rane sezone sazrijevanja plodova,
i uglavnom se proizvodi samo za jednu berbu, kraj ljeta - jesen. U poreenju sa drugim kultivarima Polka
plodonosi 10 dana ranije u odnosu na kultivar Polana, 10-14 dana ranije nego kultivar Autumn Bliss, odnosno
u periodu izmeu sorti Jaclyn i Autumn Britten, te ima identian termin plodonoenja sa kultivarom Joan J.
Znaajna osobina ovog kultivara je da uz koncetrisano orezivanje dijelova izdanaka koji su plodonosili slijedi
dobra produkcija plodova sve do perioda pojave jaih mrazeva u jesen. Kada je u pitanju rodnost, kultivar
Polka proizvodi i do 2,5 kg plodova po biljci, te se moe oekivati prinos od oko 2,0-2,5 t po dunumu, ak i
na zemljitima koja ne ispunjavaju sve potrebne uslove, to upuuje da se ista odlikuje izrazitom otpornou
na nepovoljne biotike i abiotike uslove sredine. U odnosnu na kultivar Autumn Bliss ova sorta ostvaruje
dvostruko vei prinos. Veoma je jednostavna za uzgoj i produktivna na otvorenom polju, mada se moe
uzgajati i unutar poluzatienih i zatienih prostora tipa visokih tunela i plastenika gdje period plodonoenja,
bez grijanja, moe trajati i do polovine decembra.
Plodovi ove sorte su srednji do krupni (prosjena teina ploda 6,6 g), izdueni, kompaktni, kupastog
(koninog) oblika, srednje crvene boje, izrazitog sjaja i tipinog okusa za malinu. Plod sorte Polka odlikuje
se izrazitom vrstoom i konzistencijom bobica, te posjeduje izvrsan okus i aromu, odnosno ima dobar
hemijski sastav i organoleptike osobine. Dakle, kotunice u plodu su dobro povezane, imaju jaku pokoicu,

147

te postoji vjerovatnoa da e uslijed manipulacije i transporta pokazati minimalne znakove oteenja. To

ukazuje da plodovi imaju izvanredan rok trajanja nakon berbe, te mogu biti ostavljeni u friideru nekoliko
dana sa malo pogoranja u okusu i kvalitetu. Plodovi Polke su pogodni za svjeu potronju (stono trite),
ali i za zamrzavanje, s obzirom da u hladnjai ne pokazuju promjene u boji, te za preradu. Ostvaruje prilino
visok procenat plodova I klase, praktino bez sitnih ili deformisanih bobica.

Slike 366 i 367. Plodovi jednog od najboljih evropskih kultivara jednogodinjeg tipa maline Polka

Izdanci ovog kultivara su srednjeg porasta, izraene bujnosti i ne lome se pod teinom roda. Jedna biljka
proizvodi u prosjeku deset izdanaka visine 1,5-1,8 m, koji na sebi imaju malo trnja. S obzirom da su izdanci
uspravni i vrsti naslon generalno nije potreban, mada veoma esto pod teinom roda dolazi do povijanja
prirasta prema zemlji, te se odreeni tip naslona preporuuje. Uglavnom se gaji u sistemu slobodnih grmova,
odnosno svi izdanci koji se razviju ostave se da plodonose. Meutim, u intenzivnoj produkciji za njen uzgoj
sve se vie koriste nasloni u vidu razliitih tipova podrke (paga, mrea), te definie broj izdanaka po
jedinici duine reda, to je ini adekvatnom za uzgoj u sistemu palira. Kultivar Polka pokazuje otpornost
na bolest koja izaziva trule ploda poznatiju kao siva plijesan (Botrytis cinerea), zatim relativno nisku
osjetljivost na trule korijena (Phytophhtora fragariae var. Rubi), zatim virus prstenaste pjegavosti maline
(Raspeberry ringspot nepovirus - RRV ), te kompleks virusa mozaika. Kada su u pitanju tetoine, Potato leaf
hoppers veoma preferira ovaj varijetet i moe izazvati znaajnu tetu. Polka je sorta maline koja sve vie
zamjenjuje postojei sortiment ove vrste voa u mnogim regijama irom svijeta zbog izuzetno kvalitetnog
ploda i visokih prinosa po jedinici povrine, te je to ini ekonomski znaajnijom sortom. U BiH Polka je po prvi
put introdukovana 2006 godine, a danas se masovnije gaji u proizvodnji, te izvozi se velika koliina plodova.

PONUDA SADNOG MATERIJALA. Reprocentar jagodastog voa H&H Friut proizvodi sadni materijal kultivara jedno
i dvogodinjeg tipa maline sljedeih kategorija: kontejnerske sadnice, sadni materijal kategorije zreli izdanak
golih ila, i sadni materijal kategorije reznice korijena.
Kontejnerske sadnice kultivara jedno i dvogodinjeg tipa maline mogu biti u pojedinanom ili grupnom pakovanju,
kao i u polietilenskih vreicama, naravno u zavisnosti od zahtjeva kupca, ali i od namijene proizvoda.
Kontejnerske sadnice maline u pojedinanom pakovanju podrazumjevaju ukorjenjene, razvijene biljke sa
listovima, uobiajeno visine 15-25 cm. Navedene sadnice se proizvode kako za komercijalne plantae, tako i za voare
hobiste, odnosno sve one koji ele izvriti sadnju u periodu izvan klasine sezone jesen proljee.
Drugi tip kontejnerskih sadnica maline podrazumjeva zelene biljke visine do 15 cm uzgajane u etvrtastim
kontejnerima, u odnosu na prethodne dosta manje zapremine supstrata, koji nisu pojedinani, ve ine sastavni dio
jedne stiropolne palete. U okviru jedne palete obino se nalazi 45 biljaka maline. Ovaj tip kontejnerskih sadnica maline
iskljuivo je namijenjen za komercijalne plantae, te se isti proizvodi prema ranije izvrenim rezervacijama. Proizvedeni
sadni materijal malina koji se prodaje u velikim trnim centrima i poljoprivrednim apotekama, pored kontejnerske
sadnice u saksiji prenika 9 cm, dolazi i kao kontejnerska sadnica upakovana u crne polietilenske vreice. Ovaj tip
sadnog materijala dominira za ovu namjenu prvenstveno iz razloga nemogunosti redovnog zalijevanja u prodajnim
centrima, te adekvatna smjesa supstrata i zapakovana vreica omoguavaju biljkama maline da se bez zalijevanja u
ivotu odravaju dva mjeseca. Ovo nije klasina kontejnerska sadnica, ve jedno prelazno rjeenje izmeu sadnice golih
ila i iste, s obzirom da je korijen upakovan u adekvatan supstrat, a da nadzemni dio predstavlja zreli izdanak golih ila,
koji moe na sebi imati ili ne razvijene pupoljke.

148

FENOFAZE RASTA I RAZVOJA RODNIH IZDANAKA KOD DVOGODINJIH SORTI MALINE

(miker, vilamet, tulamin) TOKOM GODINE (malinjak stariji od jedne godine)
POETAK BUBRENJA
PUPOLJAKA/POETAK
VEGETACIJE

MIROVANJE

INTENZIVNO BUBRENJE
VIDLJIVI ZELENI
PUPOLJAKA
VRHOVI PUPOLJAKA

RAZVOJ
PUPOLJKA

PERIOD
MIROVANJA
DO ZELENI
VRH,
ODNOSNO
POETAK
VEGETACIJE

PERIOD
PRIJE
CVJETANJA
- sve dok se
cvjetovi ne
otvore -

(u naim klimatskim
uslovima do sredine
maja)

POJAVA NOVIH
IZDANAKA IZ PUPOLJAKA
U BAZI BILJKE I NA
KORIJENU

RAZVOJ LISTA I
PLODONOSNIH MLADARA

(u naim klimatskim
uslovima kraj marta
poetak aprila)

POJAVA PRVIH
LISTOVA

PRVI LIST
FORMIRAN

10 cm NOVOG IZDANKA
IZNAD ZEMLJE

9 ILI VIE LISTOVA

DRUGI LIST FORMIRAN FORMIRANO (20 cm i vie
(5 cm bonog prirasta)
plodonosnog mladara)

15 cm NOVOG IZDANKA
IZNAD ZEMLJE

VRIJEME UKLANJANJA PRVE

SERIJE NOVIH IZDANAKA

standardna tehnologija uzgoja maline u sistemu vertikalnog palira podrazumjeva uklanjanje prve
serije novih izdanaka u rodnim zasadima obino kada su isti 15-20 cm visine

LATICE CVIJETA SE
IZDUUJU

LATICE (BIJELE)
POJEDINANI
PETELJKE CVIJETA SE
CVJETOVI SE POVIJAJU, VIDLJIVE, CVJETOVI JO
IZDUUJU

(cvjetni pupoljci zajedno (odvajaju se pojedinani

cvjetni pupoljci)
u jednoj cvasti)

DJELOMINO
CRVENKASTO OBOJENI

UVIJEK ZATVORENI
(veoma kratka faza)

PUNO CVJETANJE:
najmanje 50%
cvjetova otvoreno ili
izblijedilo

KRAJ CVJETANJA:
veina cvjetova
pobijelila, vidljivi prvi
plodovi

RAZVOJ CVASTI

PRVI CVJETNI
PUPOLJCI VIDLJIVI
(jo uvijek zatvoreni)

PRVI CVJETOVI
OTVORENI

(u naim
klimatskim
uslovima od
sredine maja
do poetka juna
u zavisnosti od
sorte i vremenskih
uslova)

30% CVJETOVA
OTVORENO ILI
IZBLIJEDILO

CVJETANJE

PERIOD
CVJETANJA

POETAK CVJETANJA:
oko 10% cvjetova
otvoreno ili izblijedilo

149

(u naim
klimatskim
uslovima prva
polovina juna)

(u naim
klimatskim
uslovima prva
polovina juna do
druga polovina
jula u zavisnosti
od sorte - treba
znati da miker oko
7 dana uobiajeno
kasnije sazrijeva u
odnosu na vilamet)

PERIOD
POSLIJE
BERBE

SAZRIJEVANJE PLODA

PRVI PLODOVI
DOSTIGLI PRAVU
VELIINU

PERIOD
BERBE

30% PLODOVA
FORMIRANO

50% PLODOVA
FOMIRANO

70% PLODOVA
FOMIRANO

VEINA PLODOVA
FOMIRANA

RAZVOJ PLODA

PERIOD
PRIJE
BERBE/
ZELENI
PLODOVI

10% PLODOVA
FOMIRANO

10% UBRANIH
PLODOVA

POETAK
ZABOJENJA PRVIH
PLODOVA

30% UBRANIH
PLODOVA

IZDANCI KOJI SU DONIJELI

ROD ODUMIRU I SUE SE

NAPREDOVANJE POTPUNO ZRELI PRVI PLODOVI/

RAZVOJA BOJE KOD POETAK BERBE (dobro obojeni i pri
dodiru se lako odvajaju od sri)
PRVIH PLODOVA

50% UBRANIH
PLODOVA

70% UBRANIH
PLODOVA

VEINA PLODOVA
UBRANA/KRAJ BERBE

JEDNOGODINJI IZDANCI
INTENZIVNO RASTU

(u naim
klimatskim
uslovima kraj
jula do poetak
avgusta)
tokom perioda nakon berbe maline vano je posvetiti posebnu panju odravanju malinjaka obzirom da
se tada uspostavlja rod za sljedeu sezonu

PERIOD
KRAJ
VEGETACIJE
/POETAK

LISTOVI POLAKO POINJU

GUBITI BOJU (postaju poutjeli)

INTENZIVNO OPADANJE
LISTOVA

POETAK MIROVANJA/
KRAJ VEGETACIJE

MIROVANJA

(u naim klimatskim
uslovima kraj
oktobra)
standardna tehnologija uzgoja maline podrazumjeva putanje izdanaka po zemlji na kraju vegetacije
kako bi se u to veoj mjeri smanjila mogunost izmrzavanja istih tokom zime

150

ORJENTACIONI PROGRAM ZATITE KULTIVARA DVOGODINJEG TIPA

MALINE OD BOLESTI I TETOINA TOKOM GODINE
bolesti i
tetnici

pripravak koliina u

vane napomene

10 l vode

PERIOD MIROVANJA DO ZELENI VRH, ODNOSNO POETAK VEGETACIJE

didimela

(uobiajeno)

plamenjaa
izdanaka

CHAMPION
25 g
NORDOX
15-20 g

(povremeno)

Prskanjem u ovom periodu smanjuje se prezimjeli inokulum. Ovo je prvi korak u programu dobre kontrole
bolesti. Obino se provodi nakon selekcije, vezanja i prikraivanja izdanaka u proljee koji e nositi rod, i
to u fenofazi bubrenja pupoljaka, a prije pojave zelenih vrhova na istim. Prilikom prskanja treba koristiti
dovoljno vode kako bi se osigurala dobra pokrovnost izdanaka i namoila kora, te pukotine na istoj. U
starim nasadima gdje se vide simptomi bolesti mogu se na poetku vegetacije provesti i dva prskanja
u razmaku od 15 dana. Primjena preparata na bazi bakra u vioj dozi na niskim temperaturama moe
izazvati fitotoksinost o emu treba voditi rauna. U ovoj fenofazi didimela se pojavljuje kao napuknuta
siva podruja na izdancima oko pupoljaka, te gljivica formira siune crne pritie u zahvaenom podruju.
Simptomi plamenjae se ovdje manifestuju kao crvenkasto-smee vaskularne ozljede koje se produuju
na izdanku od rane. Da bi se vidjele ove ozljede, mora se prvo struganjem ukloniti kora. Siuna crna
plodonosna tijela esto se formiraju blizu rane. Pupoljci na zaraenim izdancima se ne razvijaju u proljee.

PERIOD PRIJE CVJETANJA (sve dok se cvjetovi ne otvore)

(povremeno do
uobiajeno)

QUADRIS

10 ml

Simptomi antraknoze u ovom periodu se manifestuju kao podruja sive pahuljaste kore (udubljene lezije)
na zaraenim izdancima. Koncentrini prstenovi crvenkastih pritia mogu se formirati na povrijeenoj kori.
Stare infekcije mogu prstenovati izdanke. Ako je antraknoza problem izvriti tretiranje u momentu kada se
lisni pupoljci ponu razvijati (od faze zelenog vrha do momenta kada se formiralo ne vie od 15 mm zelenog
tkiva). U kinim uslovima, simptomi didimele u ovoj fenofazi se primjete kao lezije formirane na listovima
dvogodinjih izdanaka, a ukoliko se bolest ne sprijei moe dovesti do opadanja listova prije berbe ime se
smanjuje prinos sljedee sezone. U veini sluajeva ovo prskanje se provodi kako bi se od infekcije zatitili
novi izdanci koji se pojavljuju iz pupoljaka u bazi izdanaka i na korijenu, ali i sprijeilo irenje bolesti na
dvogodinjim izdancima. Budui da se u naim uslovima prva serija novih izdanaka uklanja ovo prskanje
zaustavlja dalje irenje bolesti na dvogodinjim izdancima. Generalno, prskanje treba zapoeti kad se
ostvare uslovi za razvoj bolesti (uestalo vlaenje od kie i jutarnjih rosa sa temperaturama iznad 15OC.
Provode se max dva tretmana u razmaku 10-15 dana. Quadris takoe suzbija plamenjau i pepelnicu.

pepelnica

THIOVIT
JET

25-35 g

Tretirati ukoliko se simptomi pepelnice uoe. Posbno se preporuuje za osjetljive sorte i lokalitete sa
visokom relativnom vlagom zraka. Najbolja djelotvornost sumpornih pripravaka je u preventivi i kada se
srednje dnevne temperature podignu iznad 18oC. Thiovit jet se moe koristiti u fenofazi poetka bubrenja
pupoljaka zajedno sa pripravcima na bazi bakra za suzbijanje pepelnice zaostale na dvogodinjim izdancima.

antraknoza
(povremeno)

didimela

(rijetko do
povremeno)

malinina buba
(povremeno)

lisne ui

(povremeno do
uobiajeno)

savijai lista
(rijetko)

cvjetojed

ACTARA/
CALYPSO

(povremeno)

malinina
muica,
malinina muha
galica, malinin
staklokrilac
(povremeno)

pauk

(povremeno do
uobiajeno u
produenom suhom
vremenu)

Odrasle jedinke malinine bube javljaju se krajem aprila i poetkom maja, u isto vrijeme kada se
intenzivno razvijaju listovi, a simptomi su poderani mladi listovi, bez lisne mase, samo sa lijezdama isjeckane liske, te kasnije kako se hrane nezrelim polenom vide se rupe u nabubrelim cvjetnim pupoljcima.
Kasnije larve se hrane unutar cvjetova i u plodovima koji se razvijaju. Provesti tretiranje u intenzivnoj fazi
razvoja listova, i ako ima simptoma ponoviti pred sam poetak cvjetanja. Osmatrati cvjetne pupoljke za
male hodnike. Odrasle jedinke (male smee bube) su najaktivnije na biljkama u prvim veernjim satima.
Lisne ui: krajem proljea i poetkom ljeta osmatrati posebno vrhove izdanaka za uvijanje, sklupavanje
(kovranje) listova prema unutra, ili pak da isti postanu deformisani. Lisne ui su sakupljene na donjoj
listova. Prag za tretiranje je ako se nau vie od dvije ui na vrhu izdanaka. Gusjenice savijaa
2,5-3,5 g istrani
osice izazivaju izgrizotine na listovima. Odrasle jedinke cvjetojeda odsjecaju cvjetne pupoljke rano u
2-4 ml proljee, a kasnije rupe na cvjetnim laticama ukazuju prisustvo istih. Pregledati biljke prije cvjetanja i traiti
odumrle ili prstenovane pupoljke, te tretiranje provesti nakon to se simpomi uoe. Insekticid apliciran
prije cvjetanja za kontrolu malinine muhe trebao bi kontrolisati i cvjetojeda. Polovinom maja odrasla
enka malinine muice polae jaja u mlade izdanke, gdje se pojavljuju ljubiaste pjege na oteenim
tkivima. Larva galice prezimljava u gukama na izdancima, a krajem maja enka polae jaja na mlade
izdanke. Simptomi malininog staklokrilca tokom proljea se uoavaju po karakteristinoj guki u donjoj
treini izdanaka, te prstenovanom bazom i korijenom biljke gdje se uoavaju male hrpice poput piljevine.
U tom sluaju natopiti oko baze biljke i tretirati donje dijelove izdanaka poetkom proljea. Generalno,
usmjereno tretiranje insekticidima provodi se kada se insekti ili oteenja primjete na biljkama u nasadu.

VERTIMEC
8-10 ml
+
po uputi
OKVAIVA proizvoaa

Oteenja se vide u vidu bjelih takica na starijem liu, a odrasle jedinke pauka se mogu uoiti uz pomo
lupe poveanja 7-10 X. Obino naseljavaju donju stranu lista pa se tamo i trae. Usmjereno prskanje vri
se kad preu prag tetnosti (2 odrasla pauka na jednom listu). Prskanje je potrebno provesti u ranim
veernjim satima ili na oblaan dan. Tokom prskanja potrebno je prekriti donju povrinu lista.

PERIOD CVJETANJA (zbog opasnosti od trovanja pela i korisnih insekata ne preporuuje se primjena
insekticida u ovoj fenofazi)

botritis trule
ploda/siva
plijesan

(povremeno do
uobiajeno ako vlani
uslovi potraju)

didimela

(uobiajeno)

plamenjaa
izdanaka
(povremeno)

botritis izdanka
(uobiajeno)

SWITCH
.....
SIGNUM

8-10 g
10-12 g

Infekcije botritisa na dijelovima cvjeta nisu lako uoljive. Period cvjetanja je najvanije vrijeme za kontrolu
botritisa; poeti tretiranje u fazi 5-10% cvjetanja i, ako je vrijeme vlano, ponoviti za sedam dana. Poeti
sa preparatom koji ima najduu karencu, a kasnije nastaviti sa istim krae karence i razliite hemijske
grupe za smanjenje razvoja rezistentnosti, dok ostala prskanja provoditi prema potrebi i osjetljivosti
sorte i lokaliteta. Ovo tretiranje je obavezna mjera u sluaju leda - tue. Potrebno je voditi rauna o
propisanoj karenci (broju dana od prskanja do berbe). Navedeni pripravci se koriste naizmjenino najvie
dva-tri puta u toku jedne vegetacije. Didimela u ovoj fazi moe izazvati jaku pjegavost listova i preranu
smrt istih na plodonosnim mladarima kada kini uslovi preovladavaju tokom perioda cvjetanja. Fungicidi
primjenjeni tokom cvjetanja reguliu i antraknozu. Pripravak signum dodatno djeluje i na didimelu. Kod
plamenjae izdanaka u ovom periodu plodonosni mladari mogu venuti i odumrijeti, a smee obojen
kambijum se protee na izdanku od rane. Simptomi botritisa izdanka se manifestuju kao smekastoutomrke lezije na istim. Lezije mogu sadravati duguljasta crna tijela nazvana sklerocije. One klijaju u
proljee za produkciju spora koje potom inficiraju cvjetove.

151

bolesti i
tetnici

pripravak koliina u

vane napomene

10 l vode

PERIOD PRIJE BERBE/ZELENI PLOD

botritis trule
ploda i izdanaka
(povremeno do
uobiajeno ako vlani
uslovi potraju)

SWITCH
.....
SIGNUM

Iako je cvjetanje najvanije vrijeme za kontrolu sive plijesni, tretiranje prije berbe se zahtjeva ako je

80-100 g vrijeme vlano. Izabrati fungicide iz razliitih grupa i drugaijih naina djelovanja kako bi se smanjila
100-120 g

mogunost pojave rezistentnosti.

sredinom do kraja ljeta svijetlo smee lezije na zrelim i starim listovima jednogodinjih izdanaka znak su
botritisa na izdancima. Prilikom aplikacije protiv trulei ploda dobro istretirati donje dijelove izdanaka

QUADRIS

100 ml

Obzirom da fungicidi aplicirani tokom perioda cvjetanja kontroliu ove dvije bolesti tretirati samo ukoliko
se uoe simptomi. Za antraknozu u ovoj fazi simptomi su: na dvogodinjim izdancima kotunice plodova
su male, udubljene i sporo sazrijevaju, dok novi porast na izdancima nosi male purpurne take sa sivim
centrima. Na listovima jednogodinjih izdanaka, didimela se pojavljuje ka smee, V oblika lezije. Gljivica
e rasti kroz peteljku lista i podruje oko pupoljka nee uspjeti rasti sljedeeg proljea.

TELDOR

120 ml

Prskati samo u sluaju potrebe, ukoliko se uoe simptomi koji se najee manifestuju ako vlani uslovi
tokom berbe potraju.

antraknoza
(povremeno)

didimela

(uobiajeno)

PERIOD BERBE
botritis trule
ploda

PERIOD NAKON BERBE DO KRAJA VEGETACIJE

antraknoza
(povremeno)

didimela
(uobiajeno)

plamenjaa
izdanaka

QUADRIS

100 ml

(povremeno)

pjegavost lista
(uobiajeno)

lisna u
(uobiajeno)

savijai lista
(uobiajeno)

pepelnica
(povremeno)

pauk

(uobiajeno)

ACTARA/
CALYPSO 25-35 g
THIOVIT
JET

U izuzetno vlanim vegetacijama, aplikacije fungicida nakon berbe mogu biti potrebne da zatite
jednogodinje izdanke od antraknoze, didimele, plamenjae izdanaka, pepelnice ili pjegavosti lista
maline. Dobar program prskanja rano u sezoni trebao bi pomoi minimizirati razvoj ovih bolesti kasnije
u sezoni. Kod antraknoze simptomi u ovoj fazi obuhvataju povrinske ozljede u vidu udubljenih sivih
lezija sa purpurnim marginama koje mogu prstenovati izdanke, a kasnije isti se manifestuju sivilom kore.
Simptomi didimele u ovoj fazi se manifestuju kao smee V-oblika lezije na listovima jednogodinjih
izdanaka koje se proiruju kroz peteljke listova i formiraju smee lezije na izdanku oko pupoljaka.
Zaraeni listovi esto opadaju ostavljajui peteljke privrene za izdanak. Kod plamenjae izdanaka
simptomi u ovoj fazi se manifestuju kao smee do crne lezije na novim izdancima veinom na mjestima
povrede istih tokom berbe i uklanjanja onih koji su donijeli rod. Aplicirati jednom ili dvaput nakon berbe
po potrebi (ukoliko se uoe simptomi) kada se uklone i iz zasada iznesu izdanci koji su plodonosili;
osigurati potpuno prekrivanje novih jednogodinjih izdanaka ija je svrha ovog prskanja da iste zatiti;
ui redovi i dobra kontrola korova e smanjiti pritisak bolesti u redu dozvoljavajui cirkulaciju vazduha i
bre suenje povrine biljke. Pjegavost lista se manifestuje kao krune smee take, prosjeno 0,15
cm promjera na listovima tokom ljeta. Kasnije iste se mogu spojiti, te u sluaju jakih infekcija dovesti do
preranog opadanja lia, to ima za posljedicu smanjenje prinosa sljedee godine. Neupadljive lezije na
izdanku takoe se mogu razviti u bazi biljke. Prskanja nakon berbe su vjerovatno najvanija za kontrolu
bolesti pjegavosti lista.
Lisne ui u ovom periodu rijetko izazivaju ozbiljnije tete. Ipad, u nekim sezonama mogu dovesti do
kovrdanja listova, deformacije vrhova jednogodinjih prirasta, to ima za posljedicu redukciju porasta
cjelokupne biljke.

25-35 g samo ukoliko se uoe simptomi

Pauci prezimljavaju kao odrasle jedinke na ostacima korova i izdanaka. Imaju osam nogu, i svijetlo

VERTIMEC
utomrke boje ili zelenkaste, sa tamnom takom na svakoj strani. Ishranom pauci smanjuju snagu biljke
80-100 i mogu izazvati da listovi postanu smei i opadnu prerano. prskati ako se primjeti napad pauka na listu.
+
Pauci su najtetniji u sunim godinama, i to od ranog proljea do kasne jeseni. U poetku lie postaje
ml
OKVAIVA
svijetlozeleno, kasnije utomrko ili bakarnosmee - bronzavost lista. Nalije lista prekriva pauina, krajevi
se povijaju nadole, te list postaje krt.

KRAJ VEGETACIJE/POETAK MIROVANJA

antraknoza
didimela

CHAMPION

250 g

Vidjeti rubriku vane napomene za period mirovanja do zeleni vrh.

SPECIJALNA PRSKANJA (poetak proljee i/ili jesen)

Phytophthora
trule korijena
(uobiajeno)

malinin
staklokrilac
(povremeno)

prstenari

(povremeno)

RIDOMIL
GOLD PLUS
........

400 g

ALIETTE

250 g

ACTARA/
CALYPSO

ACTARA/
CALYPSO

Za simptome pogledati na strani Najee bolesti maline.Tretman hemijskim sredstvima protiv

trulei korijena je najefektivniji u kombinaciji sa praksama uzgoja, te se isti preporuuje gdje je bolest
dijagnosticirana ili se sumnja na istu, ili pak kao prevencija za nove plantae, osim onih zasnovanih na
dobro dreniranim zemljitima. Ridomil bi trebalo aplicirati na zemljite u trake 90 cm irine na poetku
proljea kako rast pone, zatim ponovo na poetku jeseni. Isti ne aplicirati unutar 45 dana berbe.
Obzirom da je patogen trajan u zemljitu, aplikacije fungicida se moraju ponavljati svake godine za
odravanje kontrole. Meutim, aplikacija u jesen moe se izostaviti im se dobar nivo kontrole postigne.
Phytophthora ima veliku sklonost za razvoj rezistentnosti na ridomil.
Nekoliko proizvoda fosforne kiseline registrovano je za kontrolu trulei korijena na malini, i svi oni
sutinski imaju isti aktivni sastojak. Oni se folijarno apliciraju, jer su veoma sistemini i kreu se brzo u
listove i premjetaju silazno u biljku do baze i korijena. Ovdje spada Aliette.

25-35 g

Za simptome pogledati na strani najee tetoine maline. Zaraene plantae tretirati dvije godine
uzastopno kako bi se prekinuo ivotni ciklus tetoine. Aplikacije provesti na donje dijelove izdanaka
nakon berbe za smanjenje polaganja jaja od strane odraslih jedinki. Nakon to se jaja izlegu krajem
okotobra ili poetkom novembra aplicirati insekticide ili ekati do kraja marta, tako to se namoi
zemljite direktno oko baze biljke.

25-35 g

Za simptome pogledati na strani Najee tetoine maline. Ako vie od 5% svih izdanaka ima guke,
aplikacija insekticida odmah nakon cvjetanja moe biti neophodna i voditi rauna da pele vie nisu
prisutne. Odrasle jedinke se pojavljuju poetkom maja ili juna, te za prisutvo istih osmatrati tokom
cvjetanja. Tretiranje insekticidima kod druge vrste prstenara izvriti u periodu kada su prisutne odrasle
jedinke pred cvjetanje (neposredno prije nego se cvjetovi ponu otvarati).

152

ANTRAKNOZA/
SIVILO KORE
PLAMENJAA
IZDANAKA MALINE

PHYTOPHTHORA
TRULE KORIJENA

PJEGAVOST LISTA MALINE

DIDIMELA

PEPELNICA

BOTRITIS IZDANAKA

TRULE PLODA

SIMPTOMI

NAJEIH
BOLESTI MALINE

Biljke zaraene Phytophthorom daju manje izdanaka, od kojih je veina slaba i krljava. Listovi na
izdancima mogu biti mali, poutjeli, ili se osuiti i nekrotizirati (biti opreni) du rubova i izmeu
nerava. Inficirane biljke venu i kolapsiraju malo prije berbe ili tokom vrelog ljeta. Ako je vrijeme u
proljee prekomjerno vlano, mladi izdanci koji se pojavljuju mogu venuti i odumrijeti, pokazujui
tamno vodom namoeno tkivo blizu linije zemljita. Kada se takva biljka iskopa i pregleda, veina
korijena i baze biljke su izgubili normalnu boju i odumrli. Tokom poetnih faza kolonijalizacije,
inficirano korijenje i korjenov vrat mogu imati crvenkast odljev ispod epidermisa. Poreenjem,
zdravo korijenje e biti bijelo ispod epidermisa. Biljke na nie poloenim ili slabo dreniranim mjestima
u parceli su esto inficirane. Ovu bolest ne treba mijeati sa posljedicama izmrzavanja tokom zime.
Trule korijena od izmrzavanja se jasno moe razlikovati po tome to je pojava jednogodinjih
izdanaka nakon izmrzavanja masovna, dok u sluaju infekcije sa Phytophthorom ista je jako slaba.

153

MALININA BUBA
CVJETOJED

PAUK/GRINJA

MALININA MUICA

MALA I VELIKA LISNA

U MALINE

MALININ PRSTENAR

MALININA MUHA GALICA

MALININ STAKLOKRILAC

PRSTENARI brojni pristenari bue izdanke maline.

Njihovo prisustvo se oituje generalnim simptomima
u vidu zadebljanja na izdanku 2,5-7,5 cm duine,
obino nekoliko cm, ali mogue i do 120 cm iznad
zemlje. Izdanci mogu uvenuti i odumrijeti, ili u
drugom sluaju, zahvaeno podruje se lomi i puca na
mjestu zadebljanja. Provesti osmatranje na prisustvo
gala tokom perioda mirovanja u proljee. Odrasle
jedinke se pojavljuju poetkom maja ili juna, te za
prisutvo istih osmatrati tokom cvjetanja. Kod druge
vrsta prstenara, zadebljanja na izdancima esto nisu
evidentna, ve se simptomi ispoljavaju tako to vrhovi
izdanaka odumiru, prvo venu a kasnije postaju crni,
to se uoava u periodu juli-avgust. Odrasle jedinke
hrane se epidermisom vrhova izdanaka od juna kroz
avgust, kada eke prave dva prstena rupica obino 20
cm od vrha izdanka gdje polau jaja. Nakon izlijeganja
larve bue izdanke prema bazi biljke gdje sljedee
godine provode cijelu vegetaciju. Kao preventivna
mjera izdanci sa zadebljanjima/galama trebali bi
biti uklonjeni i spaljeni tokom sezone mirovanja da
se ubiju prezimljele larve, dok izdanci koji pokau
uvele vrhove trebaju se skratiti nekoliko cm ispod
zahvaenog dijela i oteena tkiva unitena.

MALININ STAKLOKRILAC prvi znak koji ukazuje na prisustvo ove tetoine je venenje i suenje listova na
napadnutom izdanku koje se obino javlja prije cvjetanja. Nekoliko izdanaka ili ak cijela biljka moe biti
unitena od strane ove tetoine. Odrasli insekt je leptir koji podsjea na osicu i pojavljuje se od kraja jula do
poetka avgusta, a prisutan je tokom cijelog septembra, nakon ega polau jaja, koja se izlegu krajem oktobra
ili poetkom novembra. U proljee prezimjele jednogodinje larve su bijele boje i oko 0,6 cm duine. Poetkom
marta one se hrane na pupoljcima izdanka oko baze biljke. Kasnije larve duine 2,5 cm hrane se na korjenu ili
u bazi biljaka maline, to dovodi do slabljenja ili pak potpunog propadanja izdanaka, a oteeni izdanci se lako
lome kada se napravi nagli trzaj. ivotni ciklus ovog insekta traje dvije godine. Prema tome, zaraene plantae
tretirati dvije godine uzastopno kako bi se prekinuo ivotni ciklus tetoine.

SIMPTOMI NAJEIH TETOINA MALINE

154

Izmrzavanje tokom zime bonog pupoljka kod sorte Miker - uoavaju se smea odumrla tkiva pupoljka (slika lijevo); Popreni
presjek dvogodinjeg izdanka maline sorte Miker koji pokazuje oteena sprovodna tkiva usljed izmrzavanja tokom zime, uoava se
oboljelo naspram zelenog zdravog tkiva (slika u sredini); Izmrzavanje tokom zime plantae maline, uoavaju se odumrli dvogodinji
izdanci u poreenju sa zdravim jednogodinjim koji se razvijaju u proljee (slika desno)

PRINCIPI INTEGRALNE
ZATITE MALINE
Kvalitetna zatita bilja se postie kombinacijom
preventivnih i kurativnih mjera. U preventivu
spadaju sve agrotehnike mjere kojima se
biljke odravaju vitalnim i u dobroj kondiciji.
U kurativne mjere spadaju sve intervencije
ovjeka kojima se nastoji smanjiti stepen
napada tetnika i uzronika oboljenja.
Najee kurativne mjere su hemijske, gdje
se razliitim hemijskim sredstvima djeluje na
tetnike i uzronike oboljenja. Meutim, ovdje
treba obratiti panji i na mnoge probleme koje
uzrokuje primjena hemijskih mjera. Najbolje
Poremeaj bijelih kotunica na plodu maline izazvan kombinacijom izloenosti visokoj rjeenje u ovom sluaju prua Integralna
temperaturi i ultravioletnoj radijaciji. Na zasjenjenoj strani plodovi maline su normalno zatita koja podrazumijeva primjenu i hemijskih
obojeni. Ova pojava se obino javlja kod sorti koje sazrijevaju tokom ekstremnih mjera ali pod odreenim uslovima i strogo
ljetnih temperatura, a posebno je uobiajeno kod jednogdinje maline
kontrolisanim pravilima. Primjenom Integralne
zatite bilja smanjuje se koliina primjenjenih
hemijskih sredstava, poveava se njihova
efikasnost pravovremenom primjenom, a
primjenjena sredstva su ekoloki prihvatljiva.
Deset glavnih principa integralne zatite bilja
u uzgoju malina:
1. Koristiti samo certificirani, zdravi sadni
materijal, po mogonosti sorte koje su otporne
na aktuelne bolesti.
2. Izabrati odgovarajue zemljite i lokaciju
za sadnju (blago kisela - pH 5,5 do 6,5,
srednje teka, propusna i plodna zemljita,
preferirajui lokacije sa dobrom cirkulacijom
vazduha);
Uvijanje/Kovrdanje listova i meristema na izdanku maline izazvano driftom od 3. Saditi usjeve (kao to su kukuruz, penica,
herbicida (slika lijevo); Meunervno utilo na listovima maline izazvano od strane ra, heljda ili neven) u godini prije sadnje kako
visoke rate aplikacije herbicida u plantai na poetku proljea
bi se poveao kvalitet zemljita i, zavisno
od usjeva, kontrolisale tetoine, nematode i korov;
4. Po mogunosti, eliminisati divlje maline i kupine u krugu od 200 metara oko zasada
jer su one mogui izvor tetnika i uzronika oboljenja;
5. Vriti optimalnu gnojidbu na osnovu analize zemljita i preporuke strunog lica;
6. Uspostaviti efikasan sistem navodnjavanja i vriti optimalno navodnjavanje na
osnovu vlanosti zemlje/preporuke strunog lica (pretjerano zalivanje gui biljke i
pomae irenje patogena);
7. Vriti redovan monitoring zasada na bolesti i tetoine;
Normalno razvijen plod (desno), preostala 8. Vriti rezidbu radi poboljanja prozranosti i povjetravanja meu biljkama i
dva rezultat loe oplodnje (lijevo i u sredini) odstraniti i spaliti zaraene dijelove biljki;
9. Izraunati prag ekonomske tetnosti prije koritenja hemijskih sredstava;
10. Koristiti manje toksina hemijska sredstva prema upustvu na etiketi.

155

ABLONI ZA IZRADU ORJENTACIONOG PROGRAMA UBRENJA/ISHRANE BILJAKA

KULTIVARA DVOGODINJEG TIPA MALINE TOKOM GODINE
a) Prva godina nakon sadnje dodaje se samo N (azot) ako je prilikom pripreme zemljita ubrenje provedeno prema
analizi istog podijeliti cjelokupnu preporuenu koliinu azota na tri jednaka dijela i primjeniti u sljedeim termina:
- 1/3 ukupne koliine - u proljee, ako je sadnica zreli izdanak golih ila aplicirati nakon uklanjanja starog
dijela sadnice, odnosno kad su novi izdanci 10-15 cm visine (obino 4-6 sedmica nakon proljetne sadnje), a
u sluaju kontejnerske sadnice 2 sedmice nakon sadnje.
- 1/3 ukupne koliine mjesec dana nakon prve aplikacije;
- 1/3 ukupne koliine mjesec dana nakon druge aplikacije.

Napomena: ako je ukupna preporuena koliina N prve godine 4,5 kg/dunumu (tabela 1), onda je istu potrebno
podijeliti na tri dijela (4,5:3 = 1,5 kg), te u navedenim terminima aplicirati po 1,5 kg N/dunum. Ne aplicirati N nakon
polovine avgusta.
b) Druge i ostalih godina nakon sadnje (biljke maline u fazi plodonoenja) dodaju se N, P i K. Azot se dodaje
pojedinano i u kombinaciji sa P i K, dok ova posljednja dva uglavnom putem kompleksnih ubriva (10-20-30, 7-20-30)
zajedno.
U sluaju aplikacije samo azota podijeliti ukupnu preporuenu koliinu na tri jednaka dijela, te iste aplicirati u sljedeim
termina:
- 1/3 ukupne koliine poetak vegetacije (na poetku proljea, odnosno prije nego se novi jednogodinjih
izdanci pojave pa sve dok ne dostignu visinu od 15 cm),
- 1/3 ukupne koliine pred cvjetanje (kraj maja oko poetka juna, u zavisnosti od vremenskih prilika i sorte),
- 1/3 ukupne koliine prije poetka sazrijevanja plodova (kad su zametnuti prvi plodovi, odnosno oko
mjesec dana prije berbe).
Tabela 1. Ukupne koliine aktuelnog nitrogena po jedinici povrine za aplicirati prilikom ubrenja
biljaka maline tokom jedne sezone vegetacije

Kako bi se proizvoaima olakao postupak izraunavanja potrebnih koliina N za njihovu plantau, u tabeli
2 navedene su ukupne koliine istog po jedinici duine reda.
Tabela 2. Ukupne koliine aktuelnog nitrogena po jedinici duine reda za aplicirati prilikom ubrenja
biljaka maline tokom jedne sezone vegetacije

Na primjer: proizvoa koji u svojoj plantai ima ukupnu duinu svih redova od 350 m, onda isti izvri proraun
na sljedei nain: 0,5 kg*350 m/30 m = 5,83 kg N koji je potrebno dodati na njegovu plantau maline.
Azot se moe aplicirati sam (KAN ili UREA) ili u kombinaciji sa P i K (npr. formulacija ubriva 10-20-30).
Obzirom da formulacije ubriva za voe imaju najmanji sadraj N, njegova koliina uglavnom se zanemaruje
prilikom zajednike aplikacije sa P i K.

156

Dakle, prilikom aplikacije P i K dodaju se sloene formulacije ubriva prisutne na naem tritu, i one su
obino 10-20-30 ili 7-20-30. Prilikom aplikacije ovih formulacija ubriva koliine istog uglavnom prilagoavati
P koji se odredi pomou hemijske analize zemljita.
Tabela 3. Preporuke za ubrenje fosforom i kalijumom prema podacima dobivenim analizom zemljita

Standardno u industriji ubriva za aktivni fosfor i kalij se koriste P2O5 i K2O, a ne samo P i K, kao to je to
sluaj kod azota.
Na primjer: ako analiza zemljita pokae da odreeno zemljite ima srednji do optimalan sadraj P2O5 i optimalan do visok sadraj K2O, onda na isto prema podacima iz tabele 3 treba dodati 10,21 kg/dunum P2O5
i 13,61 kg K2O. Kod formulacije 7-20-30 to bi znailo: u sluaju fosfora 51 kg po dunumu, a kalija 45 kg po
dunumu ovog ubriva. Dakle, dodati za oba elementa 51 kg ubriva formulacije 7-20-30 u proljee. Sa ovom
koliinom ubriva dodato je i 3,5 kg N po dunumu, koji se obino zanemaruje, osim ako se unutar plantae
manifestuje izraen suviak istog.

Napomena: preporuke ubrenja su napravljene spram aktuelnih N, P (P2O5) i K (K2O), te je iste potrebno
preraunati za odreene formulacije ubriva. Na primjer, 4,5 kg azota ne znai da je to koliina uree ili kana,
ve samo azota, a preraunato to je: za ureu 4,5:0,46 = 9,78 kg, za kan 4,5:0,27 = 16,67 kg.

Simptomi nedostatka azota (N) na

listovima maline

157

TEHNOLOGIJA UZGOJA KUPINE

Bioloke osobine. Kupina je viegodinja polubunasta kultura iji podzemni sistem predstavlja viegodinji
korijen, a nadzemni ine jednogodinji i dvogodinji prirasti.
Iz praktinih razloga, a obzirom na karakter rasta izdanaka i prirodnu formu habitusa, najprikladnija podjela
sorti kupine je na sljedee grupe:

prema karakteru rasta uspravne, poluuspravne i puzajue,

prema morfologiji izdanaka trnovite i bestrne i
na osnovu plodonosnih karakteristika jednogodinje i dvogodinje.

Uspravno rastue kupine ne zahtjevaju naslon, obzirom da se njihovi izdanci odravaju u vertikalnom poloaju
bez vezivanja za potporu. Meutim, u intenzivnim sistemima uzgoja, sorte kupine iz ove grupe postiu daleko
bolje prinose ukoliko se uzgajaju uz koritenje naslona. Kod puzajuih sorti kupine izdanci nemaju uspravan
rast, te uvijek zahtjevaju fiziki naslon kako bi se isti odrali u vertikalnom poloaju, odnosno odignuti od
zemlje. Mada postoji nekoliko prelaznih formi, generalno kupine bez bodlji, koje uglavnom imaju puzajui rast,
rjee poluuspravan ili uspravan predstavljaju privredno najznaajniju grupu, odnosno istu koju podrazumjeva
intenzivna proizvodnja ove vrste.
Podzemni sistem kupine izraeno je razgranat, obrastao korijenovim dlaicama, a njegova snaga i dubina
prodiranja prvenstveno zavisi od nasljedne osnove jedinke, ali i od uslova u kojima se isti razvija. Naime,
podzemni sistem uspravnorastuih sorti kupine dominantno se razvija i grana u povrinskom sloju zemljita
(0,5 m), bez znaajnijeg dubljeg prodiranja, dok isti kod puzajuih kultivara dostie slojeve i do dubine 1-1,5
m. Navedene odlike podzemnog sistema kod uspravnorastuih sorti kupine, obezbjeuju bioloku prikladnost
tipu razmnoavanja izdancima, a kod puzajuih, potapanjem vrhova i oiljavanjem reznica.
Osnovu nadzemnog sistema kupine ine izdanci iji je ivotni vijek dvije godine. U prvoj godini ovi prirasti
rastu i razvijaju se, obino dostiui prirodnu duinu 2-6 m, a u drugoj godini na ovim prirastima formiraju se
bona razgranjenja, nosioci roda, koji se, kao i cijeli dvogodinji prirasti, po plodonoenju, do kraja godine u
p
p
potpunosti
sue.

Slike 368 i 369. Nadzemni sistem kupine sainjen od jedno i dvogodinjih izdanaka koji se razvijaju iz korjenovog
vrata, te plodonosnih mladara koji se razvijaju iz pupoljaka u pazuhu lista na dvogodinjih izdancima

Prema tome, morfogeneza dvogodinjeg tipa kupine odvija se na slijedei nain: iz taaka rasta na korijenovom
vratu kupine u prvoj godini razvijaju se prirasti koji te godine samo rastu i razvijaju se, a tokom zime gube lie
i stupaju u fazu mirovanja. Druge godine iz pupoljaka koji se nalaze u pazuhu listova na ovim prirastima,
DRUGA I NAREDNE VEGETACIJE
razvijaju se
PRVA VEGETACIJA
plodonosne
granice koje
donose rod, nakon
ega poinje
suenje cjelih
dvogodinjih
izdanaka od vrha
prema osnovi, a
koje se do kraja
druge vegetacije u
potpunosti i zavri.
Crte 34. Morfogeneza kod dvogodinjeg tipa kupine

158

Jasno je dakle, da u drugom vegetacionom periodu, izdanci kupine ne rastu u duinu, kao to nema niti
njihovog sekundarnog debljanja, ve je kod istih u ovom periodu obezbjeeno samo razgranjavanje u funkciji
plodonoenja (kao kod maline).
Kupina obrazuje pupoljke, kako na podzemnom, tako i na nadzemnom sistemu. Podzemni pupoljci formiraju
se na korjenovom vratu (mjesto na povrini zemlje), to znai da za razliku od maline iji podzemni sistem
nosi pupoljke svom svojom duinom iz kojih se tokom vegetacije razvijaju prirasti du cijelog reda, kod kupine
svi prirasti se formiraju iz jednog mjesta (prikorjenski izdanci), te nema pojave mladih izdanaka du korijena,
to predstavlja znaajnu razliku izmeu ove dvije vrste voaka i kada je u pitanju sistem uzgoja. Pupoljci
nadzemnog sistema obrazuju se u pazuhu listova na jednogodinjim izdancima, i to obino u skupinama
po dva, rasporeeni jedan iznad drugog. Razvoj pupoljaka nadzemnog sistema nije uravnoteen. Naime,
pupoljci baznog dijela izdanaka razvijaju se slabo, ili se i ne obrazuju, pupoljci srednje zone izdanaka razvijaju
se srednje intenzivno, dok je razvoj istih u vrnoj zoni najintenzivniji. Generalno, razvoj pupoljaka podzemnog
i nadzemnog sistema uslovljen je prvenstveno sortom, ekolokim uslovima uzgoja i nivoom agrotehnike u
zasadima kupine.
Cvjetovi kupine su sakupljeni u cvasti, boja kruninih listia je bijela, rjee ruiasta. U naim klimatskim
uslovima kupina cvjeta krajem maja, tako da nema opasnosti od kasnih proljetnih mrazeva. Opraivanje
kupine vre insekti, a najznaajnija je medonosa pela.
Plod kupine moe biti razliitog oblika i krupnoe: okruglast, izdueno kupast, zatupasto kupast i ovalan. Boja
povrine ploda kupine je obino crna i sjajna (razne nijanse crne boje), a neto rjee i crvena i uta, kao i
sok. Interesantno je istai da se boja povrine ploda i boja soka mogu razlikovati (npr. pokoica crna, a sok
crven i sl.). Kao posebno vana osobina ploda smatra se njegova vrstoa, jer od nje u znatnoj mjeri zavisi
transportabilnost, odnosno namjena istih. Pri izboru sorti kupine, zbog transportabilnosti, vie se cijene one
koje imaju vrste plodove.

Slike 370 i 371.

Sorte kupine
razlikuju se po
obliku ploda (s
lijeva na desno)
kultivari: Loch
Ness, Jumbo i
Karaka Black

Sistemi uzgoja kupine. Postoje u osnovi dva glavna sistema uzgoja kupine:
sistem grmova sa kvadratnim i pravougaonim rastojanjem i
sistem palira horizontalna palmeta i lepeza.
Naravno, uzgoj kupine u sistemu grmova, bez obzira na raspored bunova, odlika je amaterskog-ekstenzivnog
voarstva ili matinjaka u rasadnicima. Sistem palira, dakle i za kupinu, kao i za malinu predstavlja standardni
i najraireniji nain uzgoja koji istoj obezbjeuje intenzivnost proizvodnje, gust sklop sadnje i visoke prinose.
Prednosti ovog sistema
ogledaju se i u tome to
je kupini na ovaj nain
obezbjeena puna osvjetljenost
svih dijelova biljke, a to
opet ubrzava sazrijevanje i
omoguuje formiranje krupnijih
i kvalitetnijih plodova. Izdanci
biljaka uzgajanih u paliru
bolje odrvenjavaju i manje
su podloni opasnosti od
izmrzavanja tokom zime.
Crte 35. Adekvatan sistem za
uzgoja kupine i njenih hibrida

159

Izvoenje operacija, kao to su prskanje, rezidba i berba su isto tako olakane rasporedom izdanaka u
prostoru. palirsko gajenje preporuuje se i za vee povrine pod ovom kulturom, a istovremeno podrazumjeva
u osnovi dva sistema: horizontalna palmeta i lepeza.
Uzgojni sistem lepeza danas predstavlja potpuno intenzivan naina gajenja kupine, a svoju primjenu nalazi
i kod uspravnorastuih i puzajuih kultivara kupine. Naime, kod uspravnorastuih sorti ove vrste (genotipovi
koji stvaraju vei broj izdanaka) najee su u upotrebi tri reda ica, broj izdanaka po jednom sadnom mjestu
je 3-4, a redni razmak 1,2-2,5 m, odnosno meuredno, minimalno 3 m.

Slike 372
i 373.
Adekvatan
sistem
uzgoja
kupine lepeza

Izbor sadnog materijala kupine. Prilikom zasnivanja zasada i kupine ne smije se koristiti sadni materijal
koji vodi porijeklo od prirasta iz starijih proizvodnih zasada, budui da je isti najee zaraen, a i proizvodni
potencijal ovakvih biljaka je znatno umanjen. Takoe, materijal iz starijih proizvodnih kupinjaka moe
predstavljati generativno potomstvo, odnosno moe predstavljati sjemenjake dobijene iz sjemena plodova
koji redovno opadaju u zasadu ime se gubi sortna istoa, odnosno dobijaju jedinke nepostojane i nepoznate
nasljedne osnove.
Sadni materijal kojim je potrebno zasnovati nove kupinjake mora biti izuzetnog kvaliteta, mora posjedovati
atest kojim se garantuje sortna istoa i potpuna zdrastvena ispravnost, a u morfolokom pogledu mora
zadovoljiti standarde opte razvijenosti nadzemnog i podzemnog sistema.
Kao i kod maline kod kupine se mogu razlikovati dva tipa sadnog materijala, i to kontejnerska i sadnica golih
ila. Budui da se kupina veinom razmnoava potapanjem vrhova jednogodinjih prirasta treba obratiti
panju na sazrijevanje nadzemnog dijela sadnice. Ukoliko je isti zelen, neodrvenio, takva sadnica je rizina
za proizvodnju. Kada su u pitanju kontejnerske sadnice, i kod kupine, iste zadravaju prethodno navedene
prednosti.

Crtei 36 i 37. i slike

374, 375 i 376.
Razmnoavanje
kupine metodom
potapanja vrhova
izdanaka, uoiti
pupoljke na
proizvedenoj sadnici
kako su okrenuti
prema zemlji

160

Obim i broj zahvata koji iziskuje ureenje zemljita

prvenstveno zavise od zateenog stanja povrine na kojoj se
eli podii novi zasad kupine. ienje i ravnanje povrine
zemljita obavezna je radnja u sklopu ureenja odabrane
parcele, a ima za cilj eliminisanje svih veih ili manjih
potencijalnih fizikih i drugih smetnji, kao npr. zemljinih
depresija koje bi kasnije predstavljale nepoeljna mjesta
akumulacije povrinske vode. Eliminisanje korova, takoe je
radnja koja se u ovoj fazi redovno primjenjuje. Herbicidi npr.
Cidocor, Herkules i Basta efikasna su sredstva za unitavanje
najveeg broja viegodinjih i jednogodinjih korova, te se u
ovu svrhu najee preporuuju.
Ukoliko je zemljite na kojem se eli podii zasad kupine
neto slabijeg kvalteta, obavezno je popravljanje njegove
plodnosti, odnosno poboljanje njegovih fizikih i hemijskih
karakteristika. Popravka plodnosti zemljita vri se
meliorativnim ubrenjem organskim i mineralnim ubrivima,
a prema potrebi izvodi se i kalcifikacija (korekcija pH
vrijednosti), te odvodnjavanje, odnosno obezbjeuje i sistem
za navodnjavanje.
Zemljita obogaena organskom materijom su veoma
povoljna za uzgoj maline i kupine. Ista poboljavaju teksturu
zemljita, te zadravaju mineralne elemente usljed bazinosti
od ispiranja. Organska materija poboljava vodni reim
zemljita, odnosno poveava kapacitet za zadravanje vode.
Bogatstvo zemljita organskom materijom esto ne smije
biti omalovaavano. Koliine organske materije koje se
dodaju zemljitu mogu biti bez sutinskih ogranienja. Ova
forma moe da bude sastavljena od slame pomijeane sa
stajnjakom, zeleninim ubrivima (sudanska trava, ra, ozima
ita) ili pak komposta. Koliina 3-5 tona po dunumu ovih
materija trebala bi biti dovoljna u najveem broju sluajeva, a
vee koliine, u cilju poveanja vodnog kapaciteta zemljita,
treba dodati na zemljitima pjeskovitog tipa, ime se
poboljava i njihova struktura, drenaa, ali i aeracija, spram
zemljita koja imaju veu koliinu gline.
Razgradnja ove organske materije mikroorganizmima
zemljita zahtijeva naknadne koline azota, osim ukoliko
organska materija nije bila od leguminoza. Oko 6 kg stvarnog
azota treba dodati na svaku metriku tonu slame i stajnjaka i
12 kg istog treba dodati za neleguminoznu organsku materiju
ili zelenino ubrivo, u cilju pomoi razgradnji. Ukoliko
se primjenjuje kokoije ubrivo isto se dodaje u jesen, u
koliinama 0,5-1,0 t po dunumu. Idealno, organska materija
treba biti unesena po povrini 10-15 cm prije same sadnje.
Organska materija poveava raspoloivost hranjiva, kationa,
zemljini kapacitet i naravno, sadraj mikrohranjiva.

Slike 377, 378, 379, 380 i 381. Rezidba sadnica kupine kategorije oiljeni vrhovi izdanka golih ila u proljee
prve godine nakon sadnje - dosta slinosti sa malinom u sluaju sadnice zreli izdanak golih ila

Priprema zemljita i popravka njegove plodnosti za

sadnju kupine. Prilikom izbora i ocjene mjesta za podizanje
zasada kupine u obzir treba uzeti i sva razmatranja navedena
u uvodnim poglavljima koja se generalno odnose i na ostale
vrste jagodastog voa. Priprema zemljita je identina onoj za
malinu, te je ista, u cilju preglednosti, za obje kulture izloena
u ovom poglavlju.

U zavisnosti od zateenog nivoa plodnosti zemljita, koliina

ubriva za meliorativno ubrenje, za mineralna NPK ubriva
(5:20:30, 5:22.35, 6:26:26, 7:14:21, 10:20:30) kree se

161
1

1,5-2,5 t/ha. Ukoliko se primjeni meliorativno ubrenje,

unoenjem u trake (ne ubri se cijela povrina redukovano
ubrenje) ove koliine mogu biti i za oko 3 puta manje od
navedenih. Najpodesnije vrijeme provoenja meliorativnog
ubrenja je u dva navrata, po 50% ukupne koliine, prije i
poslije dubokog oranja.
Nakon rasturanja stajnjaka, mineralnih ubriva, a po potrebi
i krenjaka obavlja se oranje zemljita na dubinu 30-40
cm. Duboko oranje vri se iskljuivo pri umjerenoj vlanosti
zemljita, i to najmanje mjesec dana prije poetka sadnje.
Ukoliko postoji nepropusni sloj, rigolovanjem e se isti
prevezii i poveati propusnost zemljine podloge. Rigolovanje
podrazumjeva razbijanje neporopusnog sloja zemljita
primjenom podrivaa koji pravi uske kanale u zemljitu, na
dubini 75-100 cm. Treba napomenuti da zemljite prilikom
izvoenja ove radnje mora biti umjerene vlanosti, obzirom da
bi ista ukoliko bude poveana imala suprotan efekat od onoga
koji se eli postii samom operacijom.
Poslije izvrenog oranja parcela se isti od krupnijeg kamenja,
kao i ostataka korijena korovskih i drvenastih biljaka, a po
ovoj radnji dalje se pristupa detaljnijoj povrinskoj pripremi
zemljita za sadnju, koja podrazumjeva dodavanje druge
polovine organskih i mineralnih ubriva, te tanjiranje i drljanje
do potpunog usitnjavanja povrinskog sloja zemljita. U
okviru povrinske pripreme zemljita za sadnju preporuuje
se provoenja mjera njegove dezinfekcije i dezinsekcije
preparatima, kao to su npr.: Timet, Galation, i dr.
Sadnja kupine. Tehnika sadnje kod sadnica golih ila
identina je onoj za zrele izdanke golih ila kod maline, osim
u razmaku sadnje. U sluaju kontejnerskih sadnica ista je
univerzalna, kao i kod prethodnih vrsta.
Njega mladog zasada i rezidba kupine. Obzirom da
kupina obrazuje vei broj izdanaka, njena rezidba predstavlja
redovnu agrotehniku mjeru koju je u zasadima ove kulture
neminovno provoditi. Rezidba kupine podrazumjeva dva
termina primjene:

u vegetaciji i
pred kraj vegetacije.

Slike 382, 383, 384, 385 i 386. Tehnika

sadnje kontejnerskih sadnica kupine

U prvoj godini po sadnji kupine, bez obzira da li je ona posaena

u jesen ili u proljee, vri se samo proljetna rezidba koja
podrazumjeva skraivanje izdanaka na duinu 20-30 cm. Tokom
prve vegetacije po sadnji, do sredine ljeta, iz korijenovog vrata
dolazi do razvoja 2-4 izdanka, tako da se u ovom momentu
na nadzemnom sistemu mogu definisati samo jednogodinji
prirasti. Jednogodinji izdanci se pomotehniki ne tretiraju, dok
se samo dvogodinji dio sadnice elminie do osnove.
Rezidba kupine u rodu podrazumjeva intervencije na
nadzemnom sistemu, dakle kako u proljetnom (pred kretanje
vegetacije mart), tako i u periodu vegetacije (prva polovina
juna i septembra). Naime, obzirom da u sortimentu kupine
dominiraju puzajue sorte i da je kod istih najzastupljeniji
sistem uzgoja lepeza, rezidba tokom vegetacije kod istog
podrazumjeva tri zahvata (generalno aplikativno i za ostale
sisteme uzgoja), i to:

uklanjanje (do osnove) izdanaka koji su donijeli rod (odmah

nakon berbe),

162
1
62

prikraivanje (pinciranje) izdanaka za zamjenu na duinu

1,8-2 m (do polovine juna mjeseca),
prikraivanje bonih prirasta na 6-7 listova do polovine
septembra mjeseca).

Proljetna rezidba, pred kretanje vegetacije (kraj marta

mjeseca) podrazumjeva i jo jedno prikraivanje bonih
prirasta, tada na 3-4 pupoljka. Navedeni pomotehniki
zahvati uveliko rjeavaju i problem prisustva vee koliine
nedozrelih plodova kupine na biljci, to je naravno
nepoeljno, obzirom da direktno umanjuje prinos.
Neki proizvoai, poslije berbe skrauju itavu biljku na
visinu od 30 cm, kako bi je ojaali. Glavni razlog ove mjere
je smanjivanje pritiska od strane insekata i bolesti, tako to
se uklanjaju svi zaraeni izdanci. Prinos je u tom sluaju
manji sljedee godine, jer se ne uklanjaju samo granice
koje su dale rod, ve i novi izdanci. Jo jedna mogunost
je, da se ova mjera provodi svake tri do etiri godine, ako je
to potrebno, tako da smanjenje prinosa bude manje. Osim
navedenih mjera veoma je vana i tehnika vezivanja izdanaka
za ice naslona. Kao i kod maline, tokom zimskog mirovanja
izdanci se putaju da slobodno padaju po povrini zemlje, te
snijeg slui kao izolator u borbi protiv izmrzavanja, a ponovno
vezivanje se obavlja u proljee sljedee godine. Kada su u
pitanju hibridi maline i kupine, kao to je tajberi, primjenjuje
se isti sistem uzgoja, razmak sadnje i tehnika rezidbe.
Sortiment kupine jako je raznolik. Najznaajnije sorte za
intenzivne zasade kupine su bez bodlji i puzajueg rasta.
Jumbo ovo je kasna, jako prinosna sorta, nastala
mutacijom genotipa Black Satin. Ima debele i jake priraste,
a rast joj je snaan. Plodovi su joj izuzetno krupni, sa neto
kiselijim okusom. Srednje je osjetljiva na veinu bolesti
kod kupine. Trenutno je u svjetskom sortimentu izrazito
zastupljena sorta ove vrste.
Loch Ness (nesi). Sorta kupine nastala u kotskoj
1990 godine, i predstavlja prvi evropski kultivar bez bodlji.
Samooplodna je sorta. Plod je srednje krupan, izdueno
cilindrinog oblika, vrst, sjajno crne boje, slatko nakiselog
okusa sa izraenom aromom. Po osobinama ploda ova sorta
je dosta slina divljoj kupini. Odlino se uva nakon berbe,
i moe se koristiti za svjeu potronju, kao i za razliite
vidove prerade. Srednje je bujna sorta, njeni izdanci dostiu
visinu do oko 3 m, te imaju poluuspravan rast. Kasno
cvjeta. Njeni plodovi sazrijevaju srednje kasno do kasno,
zbog ega je traba uzgajati u niim i toplijim podrujima.
Sorta je umjerene rodnosti. Osrednje je otpornosti prema
najznaajnijim bolestima i tetoinama kupine.
Navaho. Amerika je sorta, nastala 1989 godine. Plod
je srednje krupan (oko 5 g), izuzetne arome i sa veoma
visokim sadrajem rastvorljive suhe materije, te se odlikuje
povoljnim odnosom eera i kiselina. Izdanci su uspravnog
rasta. Srednje je prinosna sorta, a berba traje oko 40 dana.
Osrednje je otpornosti na niske temperature i najznaajnije
bolesti kupine.

Slike 387 i 388. Neorezane i

orezane biljke kupine u plantai

Crte 38. Rezidba kupine: a) izdanci se prikrauju na visinu od 2,0 m

tokom ljeta ili pinciraju, b) pred zimu boni prirasti se skrate na 8-10
pupoljaka, c) u proljee boni prirasti se skrate na 3-4 pupoljka

163
1
63

6. Borovnica
Borovnica se uzgaja irom svijeta. Meutim, najvea, dobro organizovana proizvodnja istih locirana je u
SAD-u, i to Nju Dersiju, gdje se nalaze tipovi zemljita prvenstveno sastavljeni od pijeska i male koline
organske materije, na kojima veoma dobro uspjeva ova vrsta jagodastog voa. Pored originalnih, i ostala
podruja sa dobro dreniranim zemljitima koja imaju nizak pH, i gdje prirodni indikatori, biljke kao to su:
divlja borovnica, rododendron, i planinski lovor, uspeno rastu su takoe, pogodna za proizvodnju borovnice.
Borovnicu uzgajaju i oni proizvoai koji imaju teku strukturu zemljita sa prirodno visokim pH, ali isti
provode posebne, dobro planirane, mjere koje moraju biti izvrene kako bi produkcija bila uspjena. U sluaju
tekih zemljita (gline ili glinovite ilovae) i/ili onog koje ima krenjak kao matini supstrat, biljke borovnice
e imati slab porast i niske prinose usljed borbe za dostupnost hranjiva, te je vjerovatno da posljedice budu
trajne. Borovnica je viegodinja biljka. Komercijalni ivot plantae borovnice moe biti 50 godina ili vie,
to ukazuje na znaaj i vrijednost utroenog vremena tokom perioda uspostavljanja zasada, te sigurnost u
adekvatnost provedenih mjera kako bi se zahtjevi biljke zadovoljili.
Vrste biljaka. Razliite vrste borovnice se uzgajaju komercijalno, i nekoliko istih predstavljaju autohtone kulture
u Americi. Visokobunasta borovnica (V. corymbosum) predstavlja najvaniju vrstu koja se komercijalno
proizvodi irom svijeta, i iji se plodovi konzumiraju kao svjei ili pak zamrznuti. Porijeklom je iz Amerike,
i veina dananjih modernih kultivara predstavlja hibride izmeu dvije ili vie vrsta otkirvenim u prirodnim
populacijama. Niskobunaste borovnice (Vaccinium angustifolium i u izvjesnoj mjeri V. myrtilloides)
predstavljaju niskorastue grmove, koji se ire pomou podzemnih stabljika, rijetko su visine preko 45 cm,
i komercijalno su vane prvenstveno u Mejnu i Kanadi, te se veina plodova istih bere od odravanih divljih
stanita. Rabitej borovnica (V. ashei) ili tzv. borovnica zeije oko predstavlja veoma bujne, produktivne
tipove sa plodovima koji su slini istim kod kultivara visokobunaste, s tim da one nisu izdrljive na hladnou,
ali su tolerantne prema sui, i uglavnom se komercijalno uzgajanu u junim podrujima. Posljednjih godina
sve vie se spominju polubunaste borovnice, a iste predstavljaju hibride izmeu visoko i niskobunastih
vrsta selekcijom stvorene za izraenu izdrljivost na hladnou. Informacije date u ovom priruniku odnose
se prvenstveno na proizvodnju visoko i polubunaste borovnice, obzirom da se Reprocentar jagodastog voa
iskljuivo bavi proizvodnjom sadnog materijala istih.
Komercijalna proizvodnja amerike borovnice u BiH posljednjih godina doivljava masovnu ekspanziju.
Dokaz ovoj tvrdnji su intenzivne plantae koje zauzimaju povrine od jednog do etrdeset dunuma irom
BiH (Visoko, Olovo, eljezno Polje, Bugojno, Bratunac, Milii, eli, Cazin i dr.), domaa produkcija sadnica
velikog broja kultivara borovnice, te izvoz plodova iste u zemlje EU. Meutim, jo uvijek postoji ogroman broj
razmimoilaenja izmeu proizvoaa, ali i strunjaka, u pogledu savremene tehnologije uzgoja ove kulture,
to ima za rezultat nezadovoljstvo farmera na terenu, posebno u pogledu prinosa i snage rasta biljaka
borovnice. Odreeni broj plantaa sve vie ima biljke iji listovi mijenjaju boju, pojedine su bez porasta,
neke se polako sue, a ostatak istih je ve uginuo.
Farmerima se preporuuju razliite kombinacije
ubriva, hemijskih preparata, kao i odreene korekcije
prilikom sadnje i zamjene neprimljenih biljaka, ali
se navedene pojave ne smanjuju. Kljuni razlog je
nepoznavanje specifinosti biljke visokobunaste
borovnice, odnosno neispunjavanje zahtjeva ili
potreba koje ona ima spram uslova uzgoja.
Borovnica bi u budunosti trebala biti strateka
kultura iz grupe jagodastog voa za podruje BiH iz
nekoliko razloga: ima jednostavnu tehnologiju uzgoja
(minimalna briga u pogledu odravanja zemljita,
ubrenja, navodnjavanja, zatite od bolesti i tetoina
mogunost integralne i organske proizvodnje),
Slika 389. Intenzivna plantaa amerike
visokobunaste borovnice na podruju eljeznog Polja

164

ogroman potencijal za izvoz plodova na trite EU i ire (sezona berbe u BiH je ranija u odnosu na Poljsku koja
je glavna osovina na tritu plodova jagodastog voa u Evropi, to ostavlja ogroman prostor za plasman),
ekonomska isplativost (niski trokovi odravanja, visoka cijena otkupa plodova, to sve zajedno ostvaruje
prihod po jedinici povrine dosta vei u poreenju sa drugim vrstama voa ili pak ostalim poljoprivrednim
kulturama).
Biljka borovnice
Visokobunasta borovnica prirodno je rasprostranjena u podrujima sa kiselim zemljitima koja sadre visoke
nivoe organske materije, i koja imaju izobilje dostupne vode, iji je podzemni nivo svega 60 cm ispod povrine.
Ovakvi uslovi uinili su da biljke borovnice razviju takve karakteristike koje istu ine dobro adaptiranom na
navedenu vrstu okruenja, radije nego na tipina poljoprivredna zemljita. Dakle, prilikom izbora mjesta za
podizanje zasada borovnice treba ocijeniti isto spram uslova u kojima ona prirodno uspjeva.
Morfoloka obiljeja biljke. Borovnica je viegodinja, listopadna biljka koja se sastoji od plitkog korijenovog
sistema i drvenastih izdanaka koji se obino razvijaju iz pupoljaka smjetenim u bazi, osnovi biljke, a nekada
i ispod povrine zemljita. Odrasle biljke borovnice obino zahtjevaju est do osam godina da dostignu punu
produkciju i one su tada 1,5 do 3,0 m visine. One pripadaju familiji Ericaceae, koja takoe obuhvata brusnice,
rododendron i azeleu. Poput ostalih vrsta iz ove familije, borovnice uspjevaju na kiselim zemljitima i najbolje
im odgovaraju ista sa pH vrijednou izmeu 4 i 5.

Slike 390, 391 i 392. Nadzemni sistem i plodovi visokobunaste borovnice

Odrasli, zreli, grm kultivisane borovnice obino ima 15 do 18 izdanaka. Habitus rasta varira izmeu kultivara
neki grmovi rastu veoma uspravno, dok drugi imaju rast sklon vie irenju. Plodovi su sakupljeni u grozdove
koji se razvijaju iz pupoljaka na jednu godinu starim prirastima prirastima, a beru se pojedinano. Plodovi
visokobunaste borovnice su i do deset puta krupniji u odnosu na iste kod divljih vrsta koje se uobiajeno
sakupljaju u planinskim podrujima Bosne i Hercegovine.

Slike 393, 394 i 395. Karakteristike ploda visokobunaste borovnice

Korijenov sistem je veoma vlaknast sa mnogo finog transportnog korjenja, ali ne posjeduje korjenove
dlaice. Korijenove dlaice, koje veina biljaka ima, poveavaju povrinu korijena za usvajanje vode i
hranjiva. Odsustvo korijenovih dlaica na biljkama borovnice ini iste veoma osjetljivim na promjene uslova
vlage u zemljitu. Veina korijena borovnice smjetena je unutar drip linije grma (zona koju prekriva
kapaljka crijeva za navodnjavanje kap po kap) i u gornjih 45 cm zemljita. Tanko, fibrozno (vlaknasto)
korjenje borovnice zahtjeva otvoreno, porozno zemljite za adekvatan rast. U prirodi, korijen borovnice je

165

u
kolonijaliziran od strane gljivinog simbionta koji formira mikorizu
(gljiviasto korjenje). Ova simbiotska veza pomae biljci da
a
oj
bolje apsorbuje nutriente, posebno nitrogen, i javlja se u manjoj
o
mjeri kada se biljke borovnice konvencionalno uzgajaju, odnosno
si
prilikom izraene primjene hemijskih ubriva. Mnoge od praksi
u
upravljanjem zemljita preporuenih za borovnicu zapravo mogu
koristiti gljivicama, a ne biljci.
Izdrljivost i potrebe spram hladnoe. Visokobunasta
borovnica generalno podnosi temperaturu do -29oC, iako u
tom pogledu postoji odreena razlika izmeu kultivara. Veina
genotipova visokobunaste borovnice zahtjeva 750 do 800 sati
hladnoe, ispod 7,22oC, kao preduslov za prekid mirovanja. U
veini podruja uzgoja visokobunaste borovnice, ovaj zahtjev
se obino ispuni sredinom zime, nakon ega samo niske
temperature odravaju biljku da ne krene sa vegetacijom.
Nakon to su potrebe za hladnoom zadovoljene, i temperature
postanu toplije, voda se poinje kretati u biljnim tkivima kao
prekusor za buenje pupoljka. Ovaj poveani sadraj vode
ini biljke borovnice osjetljivijim spram oteenja od strane
niskih temperatura. Ostale vrste biljaka borovnice, kao to su
rabitej i juni visokobunasti genotipovi imaju nie potrebe za
hladnoom i stoga mogu doivjeti prekid mirovanja suvie rano
u godini, ukoliko se uzgajaju u sjevernim podrujima. Borovnice,,
kao i veina ostalih vrsta voaka, mogu cvjetati rano u proljee,
tako da je izbor mjesta koje nije sklono kasnim proljetnim i
Slike 396 i 397. Korijen visokobunaste borovnice ranim jesenjim mrazevima vaan korak prije sadnje.
uoiti kako razvoj istog zavisi od pogodnosti zemljita
Rast korijena poinje u proljee kada temperature zemljita dostignu oko 6,11oC,
esto se ovi uslovi poklapaju sa fenofazom bubrenja pupoljaka na nadzemnom
sistemu. Rast korijena se nastavlja do kraja proljea, ali usporava za vrijeme perioda
razvoja sazrijevanja ploda. Veina rasta korijena se dogodi nakon berbe do jeseni, sve
a)
dok temperature zemljita ne padnu ispod 6,11oC.
Vegetativni rast zapoinje u proljee sa bubrenjem pupoljka. Prirasti rastu u
intervalima, koji se manifestuju kao ubrzan rast, zatim se isti zaustavlja kako aplikalni
pupoljak abortira. Nakon toga, pupoljak blizu vrha mladara e nastaviti da raste.
Mladari mogu imati jedan do nekoliko intervala rasta tokom sezone vegetacije.
Sredinom ljeta, rast prirasta usporava, i nekoliko pupoljaka du novih mladara
diferenciraju u cvjetne pupoljke koji e plodonositi sljedee godine. Formiranje
cvjetnog pupoljka zapoinje na vrhu prirasta i nastavlja prema osnovi. Cvjetni pupoljci
su krupniji i gotovo okrugli, dok su vegetativni takasti, mali, i jasno se mogu golim
okom razlikovati. Svaki cvjetni pupoljak sadri od pet do deset potencijalnih cvjetova.
Slike 398, 399, 400, 401 i 402. Vegetativni rast visokobunaste borovnice:
a) bubrenje pupoljaka u proljee, b) abortus vrnog pupoljka, c) poetak
intervala rasta, d) i e) novi interval rasta

b)

e)
c)
d)

166

Formiranje cvjetnog pupoljka se dogodi kada temperature postanu

hladne u jesen. Oba tipa pupoljaka, cvjetni i vegetativni zahtjevaju
period mirovanja tokom zime koji traje odreeni broj sati na
adekvatnim temperaturama, prije nego ponovo zapone rast
sljedeeg proljea.
Novi izdanci se razvijaju iz baze biljke borovnice na poetku
proljea. Ovi prirasti, tokom ljeta za iste se koristi termin mladari,
su veoma bujni i oni predstavljaju drvo za obnovu proizvodnje u
narednim godinama.
Biljke borovnice cvjetaju u proljee, sa cvjetovima na vrhu prirasta
i cvasti koji se otvaraju prvi. Ako se opraivanje ne dogodi unutar
tri dana nakon otvaranja cvjetova, zametanje ploda se vjerovatno
nee dogoditi.
Opraivanje. Biljka borovnice moe da zemetne plodove na 100%
svojih cvjetova, ali 70 do 80% ini komercijalno vrijedan prinos.
Visokobunasti varijeteti su umjereno do visoko samooplodni.
Meutim, veina istih e imati koristi od unakrsnog opraivanja, to
kao rezultat moe voditi veem broju sjemenki u bobici, krupnijem
plodu, te dovesti do ubrzanog sazrijevanja, odnosno generalno
poboljati prinos. Dakle, potrebno je obezbjediti izobilje insekata
opraivaa da se postigne optimalna polinacija, ak i u pouzdanimblok plantaama iskljuivo samooplodnih sorti. Planiranje dvije ili
vie sorti borovnice e esto koristiti plodonosnim karakteristikama.
Ne postoje konkretni podaci koji ukazuju koji je najbolji aranman
kultivara za optimalnu polinaciju; meutim, izmjenini blokovi
od etiri reda svakog kultivara se uobiajeno preporuuju kao
prednost za opraivanje i provoenje uzgojnih mjera. U tom
pogledu neophodna su dva kultivara istog vremena cvjetanja. Iako
periodi sazrijevanja kultivara variraju, postoji dovoljno poklapanje
perioda cvjetanja kako bi se omoguilo veini kultivara da poslue
kao izvori polena jedan za drugi.
Individualni kultivari mogu cvjetati u periodu 7 do vie od 20 dana,
u zavisnosti od ekolokih uslova. Sorte koje rano cvjetaju sklone su
da imaju dui period cvjetanja nego kasnocvjetajui genotipovi. Na
primjer, tri kultivara visokobunaste borovnice cvjetaju u sljedeem
rasporedu: Duke (rana do srednja sezona), Blucrop (srednja
sezona), i Elliott (kasna sezona).
Cvjetovi borovnice imaju nekoliko svojstava koja potiu unakrsno
opraivanje. Preokrenuti cvjetovi sa uskim otvorima korole tite
reproduktivne strukture od vjetra i kie, spreavajui prekomjerno
samoopraivanje. Teka, ljepljiva polenova zrna ne mogu biti
noena vjetrom, i mirisni nektar se iskljuivo lui za privlaenje
insekata opraivaa na otvorene cvjetove. Pojedinani cvjetovi
borovnice ostaju prijemljivi za polen samo nekoliko dana, i
adekvatno opraivanje mora se dogoditi u ovom vremenu kako bi
se izvrilo zadovoljavajue zametanje plodova.
Polen sa cvjetova visokobunaste borovnice se najefikasnije
oslobaa iz antera pomou insekata koji proizvode zvuk u
traganju za hranom. Oni vibriraju miiima svojih krila, to dovodi
do stresanja polena. Bumbari imaju ovo ponaanje u traganju
za hranom, dok medonosna pela (Apis mellifera) nema. Iako
su medonosne pele manje efikasne kod opraivanja cvjetova
borovnice, one to nadoknauju imajui vee populacije nego
nemedonosne pele, koje kod istih variraju po godini i esto su
neadekvatne za velike plantae. Kao takve, divlje pele se ne
smiju koristiti kao jedini izvor opraivanja. Bez obzira na vrstu
jedno opte naelo je imati etiri do osam pela koje tragaju za

Slike 403 i 404. Inicirani cvjetni pupoljci

na ovogodinjem prirastu visokobunaste
borovnice su kljuni za prinos plodova u
sezoni koja slijedi. Prekomjerna i kasna
primjena amonijum sulfata moe uticati
na iniciranje cvjetnih pupoljaka na nain
da jednogodinji prirasti nastave rasti u
jesen, te budu povrijeeni od hladnoe
tokom zime

167

hranom na svakoj biljci borovnice u bilo kojem trenutku tokom

najtoplijeg dijela dana. Obezbjeenjem jedne ili dvije jake kolonije
medonosnih pela na etiri dunuma visokobunaste borovnice je
obino dovoljno. Konice bi trebalo rasporediti kroz cjelokupnu
plantau da se osigura adekvatna posjeta cvjetovima. Konice
trebaju biti unijete u momentu kada je oko 5% cvjetova otvoreno,
ali ne kasnije gdje je istih 25% u punom cvjetanju. Ako se unesu
suvie rano, medonosne pele e pronai alternativne biljne
izvore i mogu preferirati iste naspram cvjetova borovnice dok
konkurencijske biljke ne zavre cvjetanje. Eliminisanje korovskih
vrsta koje cvjetaju u polju e usmjeriti aktivnosti pele na biljke
borovnice. Koritenje pesticida, a posebno insekticida, tokom
cvjetanja treba izbjegavati za spreavanje unitavanja pela. Nakon
to se dogodi opadanje latica, kolonije medonosnih pela trebaju
biti uklonjene iz plantae.
Razvoj ploda dogodi se za oko dva do tri mjeseca nakon cvjetanja,
u zavisnosti od kultivara, vremena, i bujnosti biljke. Sadraj eera
u plodu se poveava tokom sazrijevanja do oko 15% kada je isti
zreo. Veliina ploda nastavlja se poveavati nakon to plod postane
plave boje, uglavnom zbog usvajanja vode. Sua tokom perioda
sazrijevanja ploda e smanjiti krupnou istog i moe uticati na
okus. Prema tome, navodnjavanje je posebno vano tokom perioda
nalijevanja i sazrijevanja ploda. Prinosi koji se mogu oekivati u
proizvodnji borovnice variraju od 1,2-1,5 t po dunumu u punom
rodu, odnosno kod grmova starih est do osam godina.

Slika 405. Razvoj novih prirasta kod biljke

visokobunaste borovnice

Generalna razmatranja prilikom odabira mjesta

Ovdje treba pogledati razmatranja za jagodasto voe kako je diskutovano u uvodnim poglavljima. Dodatni
aspekti koji se odnose specifino na visokobunastu borovnicu dati su u tekstu koji slijedi.

Topografija. Borovnica, poput veine vrsta voaka, e cvjetati rano u proljee, te je izbor mjesta koje
je osloboeno od mraza, ili u pripremi da prua zatitu od istog, jako vano. Kada su borovnice u punom
cvjetanju, cvjetovi mogu biti povrijeeni pri temperaturi neznatno ispod take smrzavanja (-1,1oC). Genotipovi
koji cvjetaju rano su veoma osjetljivi na povrede od mraza. Prema tome, treba izbjegavati sadnju istih na
mjestima sklonim mrazu.
Prethodni usjevi i granice plantae. Kao i kod jagodastog voa u cjelini, treba izbjegavati sadnju na
mjestima gdje su bile okopavine ili zaputena ledina, jer zemljine tetoine mogu biti posebno opasne za
mlado korjenje borovnice. Usjevi za zelenino ubrenje uzgajani jednu ili dvije godine prije sadnje su izuzetno
vrijedni za nove plantae visokobunaste borovnice, koja zahtjeva visok sadraj organske materije (poeljno
5%). Heljda je dobra predkultura za borovnicu zbog svoje sposobnosti da tolerie nizak pH zemljita. esto
se, divlje borovnice mogu pronai u okolnim umama i neobraenim podrujima. Te biljke mogu biti izvori
virusa i drugih bolesti, tako je potrebno drati nove plantae najmanje 150 m od divljih populacija.
Karakteristike zemljita. Korijen visokobunaste borovnice nee tolerisati ekstremno suha ili prekomjerno
vlana zemljita. Borovnice e uspjevati na lakim zemljitima koja su bogata organskom materijom i imaju
relativno nizak prirodni pH. Borovnice naime, spadaju u kategoriju biljaka poznatih kao biljke koje ne rastu
dobro u kreom bogatom zemljitu to znai da loe podnose kre. Iako teka zemljita (glina ili glinovita
ilovaa) mogu biti dopunjena i izmjenjena sa organskom materijom za poboljanje aeracije, i visok pH
zemljita moe biti izmjenjen sa sumporom, u cilju sniavanja istog, a problemi sa ishranom e predstavljati
trajnu pojavu i produktivnost biljke e biti nia nego na zemljitima koja su bolje pogodna za uzgoj borovnice.
Kada se borovnice uzgajaju na zemljitu koje je bogato sa kalcijem, nedostatak magnezijuma je problem koji
se ponavlja usljed konkurencije prilikom usvajanja ova dva hranjiva. Prilikom smanjenja visoke vriejdnosti pH
zemljita, odvijaju se isti hemijski procesi koji mijenjaju poeljna hranjiva, kao to su eljezo i cink, u biljci
raspoloive forme, kao i elemente koji mogu biti toksini, poput alminijuma i mangana, u vie pristupanije
forme. Osim toga, vano je napomenuti da su borovnice jako osjetljive i na visoke koncentracije soli u
zemljitu.
Raspoloivost navodnjavanja. Borovnice su veoma osjetljive na fluktuacije nivoa vlage u zemljitu zbog
njihovog plitkog korijenovog sistema i vlaknaste grae istog. Korijen visokobunaste borovnice moe pretrpjeti
trajno oteenje ukoliko isti bude izloen i kratkom periodu ekstremne sue. Zbog toga, instaliranje sistema
za navodnjavanje tipa kap po kap se veoma preporuuje u plantaama visokobunaste borovnice. S druge

168

strane, iako sistem za navodnjavanje kienjem nije potreban svake godine, imati njega na raspolaganju je
obazrivo, obzirom da se isti koristi kao mjera zatite cvjetova od izmrzavanja.

Slike 406 i 407. Instaliran sistem za navodnjavanje kap po kap u plantai visokobunaste borovnice

Priprema zemljita za sadnju visokobunaste

borovnice. Kada se izabere mjesto za budui zasad
visokobunaste borovnice prvi korak koji slijedi jeste
analiza zemljita i priprema istog jednu do dvije godine
prije same sadnje. Nekoliko podruja u BiH posjeduje
povoljne karakteristike zemljita koje moe podrati
borovnice bez znaajnijih korekcija prije sadnje. Najbolja
zemljita za borovnicu su pjeskovite ilovae, koje su vlane,
porozne, i kisele. pH zemljita mora biti izmeu 4,5 i 5,0.
Nii pH zemljita moe rezultirati u toksinosti mangana
ili aluminijuma, dok vee vrijednosti istog rezultiraju u
neraspoloivosti odreenih hranjiva, posebno eljeza. Treba
teiti takvim zemljitima ije su karakteristike najblie onima
gdje visokobunasta borovnica prirodno raste, a to su obino
pjeskovite ilovae, na kojima je nivo podzemne vode plitak,
organska materija visoka, i pH zemljita prirodno izmeu 4,3 i
5,0.
Ona podruja koja ne posjeduju tip zemljita navedenih
karakteristika moraju pretrpjeti odreene modifikacije,
prilagoavanje istog za datu produkciju, kroz prepravke, te
plantae moraju biti malirane i navodnjavane. ak i najbolja
zemljita esto nemaju sadraj organske materije vei od
2%, dok uobiajena krenjaka i glinovita zemljita imaju
tendenciju da budu vie bazina nego to je potrebno za
borovnicu. Budui da veina kultivara borovnice nije dobro
prilagoena na teka zemljita u brdovitim predjelima, veina
istih e zahtjevati znaajnu dopunu/popravku sa organskom
materijom, kako bi se biljke uspjeno proizvodile. Sadraj
organske materije moe se poveati uzgojem usjeva za
zelenino ubrenje dvije ili vie uzastopnih godina prije sadnje
borovnica na odabranom mjestu. Usjevi kao to su grahorice/
leguminoze i uljana repica mogu obezbjediti potrebnu
organsku materiju, samo ako se zaoru kad su zelene. Stajnjak
se takoe, moe koristiti. Meutim, isti bi zbog visoke pH
vrijednost trebao biti kompostiran ili primjenjen daleko prije
sadnje kako bi se omoguilo dovoljno vremena za ispiranje
soli. Meutim, najbolji izvor organske materije u produkciji
Slike 408, 409 i 410. Adekvatna priprema
borovnice predstavlja piljevina etinara koja se sama ili u
zemljita prije sadnje borovnice kljuni je faktor
kombinaciji sa stajnjakom aplicira prilikom pripreme zemljita.
za uspjenu produkciju ove kulture iz grupe
jagodastog voa
Takoe, sadna mjesta, odnosno gredice na kojima e biti

169

posaene biljke borovnice formiraju se mijeanjem piljevine

etinara sa zemljitem, bilo mainski ili runo. Adekvatna
priprema zemljita sutinski je faktor za uspjenu produkciju
borovnice. Piljevina ne zakiseljava zemljite, ve obezbjeuje
adekvatnu rahlost istog i toliko potrebnu organsku materiju.
Aplikacija sumpora se obino preporuuje za sniavanje pH
zemljita, ali isti treba biti inkorporiran adekvatno kako bi se
pospjeilo njegovo djelovanje u zoni korijena biljaka. ak i
nakon unoenja sumpora, puni efekti mogu ne biti realizovani
za najmanje est mjeseci. Ovo, zajedno sa prednostima
dopune organske materije jednu ili dvije godine, jeste kljuni
faktor zato je rani odabir mjesta prije sadnje toliko vaan.
eljezo sulfat se takoe, moe koristiti u ovu svrhu, ali su
njegove koliine osam puta vee nego one za elementarni
sumpor. Ne preporuuje se koristiti aluminijum sulfat za
sniavanje pH zemljita, obzirom da je aluminijum toksian
za borovnice, i ve prisutan u veini zemljita u koliinama
koje mogu negativno uticati na biljke im se izvri smanjenje
pH. Sumpor je najee dostupan u prakastoj formi, ali je on
teak za manipulisanje, tako da veina proizvoaa aplicira
isti kao jedan vid mjeavine sa tenou. Paletizirani sumpor
je relativno lak za rukovanje. Poto se sumpor ne kree kroz
zemljite lako, povrinske aplikacije istog nakon sadnje biljaka
su relativno neefikasne prilikom sniavanja pH. Sniavanje pH
zemljita samo u redom prostoru gdje e biti posaene biljke
borovnice takoe, se ne preporuuje, obzirom da interakcija
njegovih estica sa istim visokog pH u meurednom prostoru
e uiniti odravanje pravilnog pH unutar reda dosta tekim.
Dakle, unoenje sumpora treba izvriti na cijelokupnu povrinu
budue plantae borovnice.
Izbor sadnog materijala borovnice. Kada je u pitanju izbor
sadnog materijala borovnice u obzir treba uzeti sljedee:
obavezno kontejnerska sadnica korijenov sistem
visokobunaste borovnice je veoma vlaknast sa mnogo finog
transportnog korjenja, ali ne posjeduje korjenove dlaice.
Korijenove dlaice, koje veina biljaka ima, poveavaju
povrinu korijena za usvajanje vode i hranjiva. Odsustvo
korijenovih dlaica na biljkama borovnice ini iste veoma
osjetljivim na promjene uslova vlage u zemljitu, ali i
na ostale klimatske i edafske faktore. Kao zamjena za
korjenove dlaice, prirodno, korijen borovnice kolonijaliziran
je od strane gljivinog simbionta koji formira mikorizu.
Ova simbiotska veza pomae biljci da bolje apsorbuje
nutriente, posebno nitrogen, i javlja se u manjoj mjeri
kada se biljke borovnice konvencionalno uzgajaju, odnosno
prilikom izraene primjene hemijskih ubriva. Zbog izrazite
osjetljivosti korijena u praksi se za zasnivanje komercijalnih
plantaa borovnice dominantno koriste kontejnerske
sadnice;
starost biljke (sadnice) i zapremina saksije
Reprocentar jagodastog voa H&H Fruit proizvodi sadni
materijal borovnice kontejnerskog tipa sa biljkama koje
mogu biti jednu, dvije, tri i vie godina starosti. U pogledu
zapremine kontejnera Reprocentar proizvodi sadnice razliitih
zapremina saksije, prvenstveno spram zahtjeva kupaca.
Generalno, dvogodinje sadnice dolaze u kontejnerima
zapremine 0,9 i 2,0 l, dok trogodinje mogu biti upakovane u

Slike 411, 412, 413, 414 i 415. Mainska

priprema zemljita za sadnju borovnice

170

saksije zapremine 3,0, 4,0 i vie litara, a viegodinje mogu

varirati u tom pogledu ak i do 15 l sadraja supstrata u
kontejneru, naravno u zavisnosti od elje kupca;
razvijenost nadzemnog sistema, ili broj osnovnih
prirasta biljka borovnice plodonosi na prirastima starim
jednu godinu, te u zavisnosti od razvijenosti nadzemnog
sistema i starosti biljke moe se odmah prve ili druge
godine oekivati prvi rod. Meutim, posebno vana stvar
kod odabira sadnice borovnice jeste da ista ima razvijen
nadzemni sistem sa vie prirasta koji polaze iz osnove biljke,
a ne samo sa jednom stabljikom.
Jednu godinu stara sadnica podrazumjeva oiljenu
reznicu, te se ista ne preporuuje za sadnju u plantau, s
obzirom da zahtjeva posebnu njegu i uslove za razvoj, ve se
ona iskljuivo koristi za proizvodnju daljih kategorija sadnog
materijala (dvo i trogodinje sadnice).
Dvo i trogodinja sadnica borovnice preporuuje se za
zasnivanje komercijalnih plantaa, dok viegodinja za vrtove
ili okunice.
U sluaju dvogodinje sadnice nakon sadnje u proljee prve
godine svaka sadnica se mora prikrati kako bi se eliminisali
dijelovi prirasta koji nose cvjetne pupoljke ime se naredne
godine obezbjeuje vegetativni porast i razvoj korjenovog
sistema. Tek u treoj godini nakon sadnje biljke se putaju da
plodonose. Meutim, nekada u sluaju adekvatne razvijenosti
nadzemnog sistema dvogodinjim sadnicama se moe dozvoliti
da plodonose i druge godine nakon sadnje.
U sluaju trogodinjih sadnica treba napomenuti da iste u
zapremini kontejnera od 3,0 l mogu plodnositi odmah u godini
nakon sadnje odreenu koliinu roda. Za obje navedene
kategorije preporuuje se izbor kontejnera to vee zapremine
kako bi se obezbjedila to vea zona u okviru sadnog mjesta
sa povoljnim uslovima.
Viegodinja sadnica borovnice podrazumjeva biljke iste
starije od tri godine i iskljuivo je namijenjena za velike trne
centre ili specijalne narudbe. Takoe, navedne sadnice ve na
sebi nose odreenu koliinu plodova i iste se mogu zadrati u
datom kontejneru u okviru bate ili vrta.
Proizvedeni sadni materijal borovnice koji se prodaje u velikim
trnim centrima i poljoprivrednim apotekama podrazumjeva
dvogodinju kontejenrsku sadnicu zapremine saksije 0,9 l i
dolazi u adekvatnoj ambalai koja podrazumjeva osnovno
pakovanje - kartonska kutija na kojoj je sa eone strane,
uz sliku date vrste, utisnut naziv iste i na jedinstveni logo i
slogan, na poleini su date osnovne informacije u pogledu
znaaja kontejnerske sadnice, odnosno karakteristike iste golih
ila, sa adekvatnim sistemom uzgoja i razmacima sadnje, te
adresom i naim kontaktom, i dopunsko pakovanje prema
zahtjevima kupca.
Slike 416, 417 i 418. Runa priprema zemljita za sadnju
visokobunaste borovnice - sutina je adekvatno izmjeati zemljite
sa dovoljnom koliinom piljevine i etinara
Slike 419. Kontejnerske sadnice borovnice: zapremina kontejnera tri
litra i starost biljke dvije godine

171
1
71

Sadni materijal borovnice moe biti kupljen kao jednu godinu stare ukorjenjene reznice, dvije ili tri godine
stare biljke golog korijena, te kao kontejnerske sadnice (biljke razliite starosti). U pravilu, dvije godine stare,
kontejnerske biljke borovnice pokazale su se najbolje za nabaviti. Jednu godinu stare reznice zahtjevaju
veoma veliku panju u pogledu njege i odravanja, a i mortalitet e biti visok, dok tri godine i starije biljke
esto ne opravdavaju svoju ekstra cijenu. Kontejnerske sadnice esto su skuplje, ali mnogi uzgajivai su otkrili
da se takve biljke uspostavljaju mnogo bre, odnosno imaju bolji procenat prijema, a kasnije i snaniji porast.
Svo vrijeme dok biljke u saksiji nisu ispunile zapreminu iste, te dok se osigurava dobar kontakt korijena i
zemljita prilikom sadnje, kontejnerske biljke su razumna, iako skupa alternativa. Ako je pak biljka podzemnim
sistemom ispunila kontejner/saksiju, i ima zbijeno i zamreno korjenje, bala korijena mora biti odsjeena,
tako da se stimulie grananje korijena odmah nakon sadnje biljke na stalno mjesto. Pri tome prvo se ukloni
saksija, a zatim se izvri rez kroz periferiju korijenove mase etiri do est puta, okreui balu korijena izmeu
svakog reza. Rezovi trebaju biti ravnomjerno rasporeeni oko periferije mase korijena.
Izbor sortimenta visokobunaste borovnice. Pravilan izbor adekvatnog kultivara, (varijetet, sorta),
u proizvodnji visokobunaste borovnice posebno je vaan kako zbog tehnolokih principa uzgoja, tako i
trine orjentacije. Samo oni kultivari koji su adaptirani na klimatske uslove planiranog podruja, i koji
imaju potencijal za visoke prinose kvalitetnih bobica trebali bi biti izabrani. Obzirom da se kultivari veoma
razlikuju u osobinama plodova i karakteristikama vegetativnog rasta, prilikom izbora adekvatne sorte za
uzgoj visokobunaste borovnice potrebno je paljvo razmotriti sljedee parametre: datum sazrijevanja, tip
planiranog trita, raspoloivost radne snage za berbu, namjenu koritenja plodova, veliinu bobice, te period
trajanja berbe.
Kultivari visokobunaste borovnice u jednoj sortnoj kompoziciji mogu biti odabrani tako da se berba plodova
istih moe vriti od jula do sredine septembra u naim klimatskim uslovima. Veina kultivara visokobunaste
borovnice proizvodi zrele plodove tokom perioda berbe koja u jednoj vegetacionoj periodi traje etiri do pet
sedmica, sa najveim prinosima koji se postiu tokom druge i tree sedmice. Veliina bobice normalno je
najvea tokom prve dvije ili tri sedmice, a zatim se snano smanjuje u berbama koje slijede. Prosjeni datumi
sazrijevanja bobica kultivara visokobunaste borovnice uticali su na sljedeu podjelu kultivara, i to:

rani kultivari, sazrijevaju poetkom do sredina juna,

kultivari srednje sezone sazrijevanja, od sredine do kraja juna, i
kultivari kasne sezone, (kasni kultivari), sazrijevaju od poetka do sredine jula.

Visokobunaste borovnice su samooplodne biljke, ali iste postiu daleko bolje rezultate ako se primjeni
unakrsno opraivanje. Zbog toga se prilikom podizanja zasada visokobunaste borovnice preporuuje izbor
od najmanje dva kultivara. Vrijeme cvjetanja kultivara ranog i srednjeg, te srednjeg
Slika 420.
i kasnog perioda sazrijevanja preklapa se u dovoljnoj mjeri za veinu godina to uz
Jednogodinja
polnu kompatibilnost dozvoljava opraivanje, jednih drugima. Meutim, preklapanje
sadnica borovnice
cvjetanja izmeu ranih i kasnih kultivara moe biti nedovoljno za dobru polinaciju
izmeu istih. Rani kultivari su skloni da su vie pod uticajem nepovoljnih vremenskih
uslova u proljee, nego sorte srednjeg i kasnog perioda sazrijevanja. Karakteristike
nekoliko kultivara visokobunaste borovnice od kojih Reprocentar proizvodi sadni
materijal nabrojani su abecednim redom u tekstu koji slijedi. Grupacija istih na
preporueni (**) ili preporueni sa rezervom (*), bazirana je na uspjehu kultivara
tokom njihovog istraivanja u komercijalnim plantaama irom svijeta. Grupa
preporueni sa rezervom oznaava one kultivare kod kojih se moe desiti da imaju
neke karkteristike koje mogu smanjiti njihovu produktivnost (osjetljivost na hladnou,
podlonost prema patogenima, slabiju bujnost, itd.), ili da oni nisu testirani za dovoljno
dug vremenski period kako bi se ocjenio njihov uspjeh pri uzgoju u SAD (vie razliitih
klimata). Bobice visokobunaste borovnice prema njihovoj veliini mogu biti: male
(1-1,5 g), srednje velike (1,5-2 g), velike (2-2,5 g), i veoma velike (vee od 2,5 g).
Kada je u pitanju procjena prinosa, isti mogu biti: srednji (2,72-4,08 kg/biljka), visoki
(4,08-5,44 kg/biljka), i veoma visoki (vei od 5,44 kg/biljka). Procjene veliine bobice
i prinosa su bazirane na rezultatima ogleda ocjene kultivara u podrujima njihovog
uzgoja u razliitim klimatima irom SAD. Poznato je da okus ploda (u potroakom
smislu) predstavlja u krajnjem subjektivnu kategoriju, odnosno to je dobro za jednog
potroaa moe biti manje dobro za drugog. Dobar okus podrazumjeva ujednaenost
izmeu oporih/kiselih i slatkih karaktera, skupina osobina, i to jeste tipini okus
borovnice. Neto loiji okus, poznat je kao vedar, to podrazumjeva da je isti vie
ili manje kiseo, ili sladak sa manje ujednaenosti, i moe ponekad biti djelomino
pripisivan stepenu zrelosti ploda. I ovaj okus kod borovnice je takoe veoma prihvatljiv.

172

Bluecrop (Blukrop)** - ovo je sorta selekcionisana

1952. od strane USDA-e i Nju Dersija. Varijetet je
srednje sezone sazrijevanja. Takoe, ima srednju
veliinu ploda, izrazito svijetlo plave boje, dobre vrstoe
i malog oiljka od peteljke, te blagog okusa. Bobice
su sakupljene u rastresite grozdove. Blukrop je sorta
koja ostvaruje visoke i redovne prinose. Ista formira
uspravan, otvoreni bun koji se iri. Ovo je standardni
kultivar srednje sezone sazrijevanja.

BLUKROP

Blueray (Blurej)** - to je sorta selekcionisana 1955.

od strane USDA-e i Nju Dersija. Srednje je sezone
BLUREJ
sazrijevanja. Ima krupne plodove, svijetlo plave boje,
koji su vrsti i sa srednjim oiljkom od peteljke, te
dobrim okusom. Bobice su sakupljene u male, zbijene
grozdove. Sorta je umjerenih prinosa, uspravnog grma DAROV
koji se iri.
Brigitta Blue (Briita Blu)** - australijski je
kultivar selekcionisan 1977 godine. Srednja je sezone
sazrijevanja. Ima plod srednje krupan do krupan,
umjereno plav, veoma vrst sa malim, suhim oiljkom
od peteljke i dobrim okusom. Visokoprinosni je kultivar
koji formira uspravan, gust grm koji se iri.
Darrow (Darov)** - ova sorta borovnice patenirana
je 1965. od strane USDA i Nju Dersija. Kasne je sezone
sazrijevanja. Ima plod srednje veliine, svijetlo plave
boje, dobre vrstoe, sa srednjim oiljkom od peteljke
i dobrim okusom. Ostvaruje visoke prinose, a formira
uspravan, otvoren grm.

BRIITA BLU

Duke (Djuk)** - ovaj kultivar patentiran je 1987. od

strane USDA. Rane je sezone sazrijevanja, i predstavlja
standardni genotip za borovnicu. Plod je srednje veliine,
umjereno plave boje, vrst sa malim, suhim oiljkom od
peteljke i prepoznatljivim okusom. Ostvaruje umjerene
prinose. Formira uspravan, a otvoren grm.
Earliblue (Erliblu)* - sorta je stvorena 1952. (USDA
ERLIBLU
i Nju Dersi). Rane je sezone sazrijevanja. Plod je mali,
svijetlo plave boje, vrst sa srednjim oiljkom od
peteljke i dobrim okusom. Plodovi su sakupljeni u rastresite grozdove. Visokoprinosna je sorta, ali prinosi koje
ostvaruje nisu dosljedni. Ima zavidan vegetativni rast pri emu formira uspravan grm.

DJUK

Elliot (Eliot)** - ova sorta stvorena je u USDA, 1973. Kasne je sezone sazrijevanja. Plod je srednje veliine,
svijetloplave boje, veoma vrst sa malim oiljkom od peteljke i prepoznatljivog okusa. Plodovi su sakupljeni
u rastresite grozdove. Sorta je umjerenih prinosa. Formira uspravan grm koji se iri.
Goldtraube - ova sorta daje deliciozne plodove sa
njihovim finim, svjeim okusom, koji sazrijevaju sredinom
ljeta. Njeni plodovi su savreni za duboko smrzavanje, i
oni zadravaju svoj odlian, dobar okus. Samobesplodna
je sorta, te prilikom podizanja zasada treba planirati
jo jednu kao opraiva. Ovo je izrazito bujna sorta sa
plodovima krupnijim od prosjeka za veinu plodova sorti
borovnice.

ELIOT

Jersey (Dersi)** - ovaj genotip patentiran je od

strane USDA, 1928. Kasne je sezone sazrijevanja. Ima
sitan plod, srednje plav, vrst sa srednjim oiljkom od
peteljke i lijepim okusom. Grozdovi ovog kultivara su
rastresiti, a prinosi umjereni. Posjeduje uspravan grm
koji se iri.

GOLDTRAUBE

173

NORTHLAND

Northland* - patentirana je u Miigenu, 1967. Kultivar

je srednje sezone sazrijevanja. Isti ima sitne plodove,
tamno plave boje, ali vrste i sa srednjim oiljkom od
peteljke i lijepim, osrednjim okusom. Ova sorta postie
visoke prinose, te formira uspravan grm koji se iri.
Patriot (Patriot)* - ovo je kulivar patentiran 1976.
(USDA i Mejn). Varijetet je rane sezone sazrijevanja.
Posjeduje plod srednje krupnoe koji je svijetlo plav, vrst
sa malim, suhim oiljkom od peteljke i dobrim okusom.
Ostvaruje umjerene prinose, te formira uspravan grm.

PATRIOT
Sadnja visokobunaste borovnice. Biljke visokobunaste borovnice mogu se saditi krajem jeseni
ili poetkom proljea. Jesenja sadnja ima niz prednosti, i to: omoguava adekvatnu pripremu zemljita;
dozvoljava dovoljan vremenski period za prilagoavanje biljaka na uslove novog stanita, kako bi iste na
vrijeme zapoele sa vegetacijom s proljea; rezultira u efikasnijem prijemu sadnica obzirom da je to period
godine koji obiluje padavinama i malo je vjerovatno da vazduni depovi, koji su nepoeljni, ostanu unutar
sadnih mjesta. Meutim, ukoliko se zbog odreenih razloga zakasnilo sa jesenjom sadnjom (nedostatak
sadnica, kratak period za korekciju pH vrijednosti zemljita i dr.), ista moe biti realizovana u proljee, s tim
da treba napomenuti kako je pri tome veoma kratak period kada je mogue, usljed loijih vremenskih uslova,
izvriti dopunsku pripremu zemljita i samu sadnju, a da biljke ne zaponu sa vegetacijom.
Preporueni razmak sadnje za biljke visokobunaste borovnice je 0,9-1,2 x 2,6-2,8 m, naravno u zavisnosti
od bujnosti kultivara. Kada je u pitanju pravac redova, i u sluaju visokobunaste borovnice vae pravila
navedena u poglavlju koje se generalno odnosi na sve vrste jagodastog voa. Uobiajeno, prilikom sadnje
visokobunaste borovnice vlane tresetnice ili kiseli supstrati se dodaju u adekvatnoj koliini po biljci za
svako sadno mjesto. Prilikom aplikacije ovih supstrata voditi rauna da se isti prije primjene adekvatno zaliju
vodom.

Slika 421 i crte 39. Kod odreivanja razmaka sadnje visokobunaste borovnice voditi rauna o tome da e biljke na
istom mjestu rasti i do pedeset godina, te da iste mogu dostii visinu preko dva metra i irinu metar i po

Kompostirana piljevina etinara, borove iglice ili komadii drveta takoe se koriste prilikom sadnje borovnice,
zamjenivi oko jedne polovine orginalnog zemljita sa istim. Prilikom aplikacije ovih materijala treba voditi
rauna da su oni pretrpjeli adekvatan stepen razgradnje (dekompozirani), te da se unutar svakog sadnog
mjesta dobro izmjeaju sa zemljitem. S druge strane, prilikom pripreme gredica za sadnju, kao i za maliranje
(zastiranje) rednog prostora nakon sadnje moe se koristiti i sirova piljevina. Autori ove publikacije ne
preporuuju primjenjivati supstrate, komposte, koji su koriteni u proizvodnji gljiva, poto pH ovog komposta
nije pogodan za rast biljaka borovnice, ali i mogunosti prenoenja bolesti i tetoina.
Generalno, u zavisnosti od tipa zemljita mogue je razlikovati dva osnovna naina sadnje visokobunaste
borovnice, i to: sadnja u rupe ili brazde, i sadnja na gredice ili bankove. Sadnja visokobunaste borovnice u
rupe ili brazde izvodi se samo na lakim, dobro dreniranim zemljitima (pjeskovita). Rupe ili brazde dubine
30-40 cm pri sadnji ispune se mjeavinom zemljita i kiselog treseta, ili nekog drugog kiselog supstrata
organskog porijekla (piljevina, borove iglice, borova kora itd). Biljka borovnice se zatim postavi u ispunjeno
sadno mjesto na odgovarajuu dubinu, te se navedenom smjesom dopuni ostatak rupe.

174

Meutim, kada se radi o bosanskohercegovakim zemljitima, koja u veini sluajeva imaju naglaen sadraj
gline i deficit organske materije ovakav nain sadnje se ne preporuuje. Prema tome, sadnja na prethodno
formirane gredice od piljevine, zemljita i borovnih iglica ostaje kao najbolje rjeenje za uspjenu produkciju
borovnice.
Na teim zemljitima gdje postoji opasnost od moguih problema sa drenaom, kakva je veina u BiH,
dakle periodino izrazito zasiena vlagom, visokobunaste borovnice treba saditi na uzdignutim bankovima,
gredicama ija se visina moe kretati u rasponu 25-30 cm, a irina 90-120 cm, stim da su iste u osnovi ire
nego u gornjem dijelu.
Crte 40. Idejno rjeenje gredica za sadnju borovnice

Gredice se formiraju mjeanjem zemljita sa kiselim organskim

materijalima (piljevina, borove iglice, raspadnuto lie, sjekom
i dr.), odreeni vremenski period daleko prije sadnje, kako bi
se obezbjedilo dovoljno vremena za slijeganje i homogenizaciju
zemljita. Obzirom da se nakon sadnje gredice zastiru ponovo
organskim supstratima dimenzije istih e se poveati za
debljinu primjenjenog mala. Kod ovog naina sadnje korijen
biljaka visokobunaste borovnice svojim veim dijelom e
se nalaziti u povoljnom mediju, gredici, gdje je razgradnja
organskih materijala postepena, te ne postoji opasnost od
neeljenih pojava koje nastaju kod sadnje u rupe.
Kako ne bi dolo do isuivanja korijena, a time i do trajnih
posljedica, biljke visokobunaste borovnice bi trebalo
adekvatno zaliti odmah nakon sadnje, posebno kada je rije
o istoj u proljee. Sa poetkom vegetacije u proljee biljke
borovnice e listati i emitovati val rasta prosjeno dvije
sedmice kasnije. To je znak da je korjenov sistem poeo
usvajanje vode i hranjiva iz zemljita. Prva aplikacija ubriva
trebala bi biti izvrena u ovom trenutku. Biljke treba ubriti
sa adekvatnim formulacijama ubriva prema programu koji je
predstavljen u narednim poglavljima. Treba napomenuti da kod
maliranih biljaka borovnice koliinu ubriva u sluaju sirovog
mal materijala potrebno je poveati i za duplo.
Odmah nakon sadnje, treba orezati 25% postojeih prirasta
i ukloniti sve cvjetne pupoljke. Takoe, potrebno je potpuno
ukloniti cvjetove biljaka tokom njihove druge godine, tako
da iste postanu dobro uspostavljene. Odbacivanje ove male

Slike 422 i 423. Nakon formiranih gredica za

sadnju pristupa se otvaranju sadnih mjesta

175

koliine plodova ima veliki znaaj prilikom uspostavljanja

plantae koja e plodonositi za narednih 50 godina ili vie, ako
se naravno ista dobro odrava. Neto od cvjetova moe se
ukloniti takoe i tree godine, posebno ako biljke nisu izgradile
adekvatan habitus (nemaju zadovoljavajui porast). Uspjeh
jesenje sadnje (sredina do kraja oktobra) dobrim dijelom zavisi
od temperatura za taj period godine, te se veoma esto moe
pronai odreeni broj biljaka iji je korijen izdignut iznad nivoa
zemljita usljed naizmjeninog izmrzavanja i otkravljivanja
zemljita. Zastiranje (maliranje) biljaka organskim
materijalima (piljevina, sjeka, borove iglice i dr.) odmah
nakon sadnje minimizira ovaj problem. ubrenje nitrogenom
ne treba obavljati do proljea, kada se koriste koliine za prvu
i drugu aplikaciju kako je navedeno iznad, i to primjenjene u
fenofazi otvaranja pupoljka i est sedmica kasnije. Preporuuje
se odravati zemljite unutar zasada u sistemu trava mal,
odnosno u meurednom prostoru se zasijava trava. Meutim,
treba imati na umu da busenje u meurednom prostoru
poveava uestalost problema sa bolestima i tetoinama,
ukoliko se koenje trave ne obavlja redovno. Trave koritene
za maliranje prostora izmeu redova obino podrazumjevaju
necvjetnice, one koje dobro formiraju bokor, sporo rastu,
relativno su nekonkurentne, te imaju dosta tvrd/kompaktan
habitus da izdre pritisak tokova maina i opreme koje se
koriste.
Slike 424, 425,
426, 427, 428,
429, 430 i 431.
Adekvatan
nain sadnje
visokobunaste
borovnice:
obavezno uz
nabavku sadnica
naruiti i kiseli
supstrat, isti
prije primjene
adekvatno
natopiti vodom
kako istu ne
bi uzimao od
sadnice nakon
sadnje, u svako
formirano sadno
mjesto staviti
supstrat, potom
isti izmjeati
sa sadrajem
gredice i pristupiti
sadnji, prilikom
iste takoe okolo
sadnice staviti
supstrat, nakon
sadnje redni
prostor zastrijeti
piljevinom
etinara

176

Njega zasada borovnice nakon sadnje. Odravanje

plantaa borovnice podrazumjeva:
odravanje zemljita;
ubrenje;
navodnjavanje;
rezidbu i
zatitu biljaka od tetnih organizama.
Navedene aktivnosti bazirane su na godinjem ciklusu rasta
biljaka, i one se razlikuju iz godine u godinu spram klimatskih i
edafskih (zemljinih) uslova.
Odravanje zemljita. Biljke borovnice bolje uspjevaju i
rastu kada su malirane, iako veliki broj uspjenih plantaa
nema mala. U produkciji borovnice maliranje predstavlja
zastiranje zemljita u rednom prostoru organskim materijalima.
Maliranje u sloju debljine 12-15 cm na povrini zemljita u
plantai borovnice odrava zemljite rashlaenim (svjeim),
pomae u konzerviranju zemljine vlage, dodaje organsku
materiju u zemljite, poboljava strukturu zemljita, te
pomae u spreavanju jednogodinjih korova da se uspostave.
Meutim, mal materijal je manje efikasan protiv viegodinjih
korova. Korijen borovnice ima tendenciju da raste kako u
zemljitu tako i malu. Dakle, kako se sloj mala raspada,
velika masa korijena moe biti izloena na povrinu, to moe
imati za posljedicu stradanje biljaka. Prema tome, sloj mala
mora biti odravan sa dodavanjem 5-7 cm svake ili svake
druge godine novog materijala u 90-120 cm iroke trake ispod
biljaka borovnice. Piljevina etinara se najee koristi kao
mal za borovnice. Generalno, mal od piljevine se raspada
svakih 2,5 cm tokom godine, i ona ima veoma malo uticaja na
pH vrijednost zemljita. Meutim, svjea piljevina moe vezati
mnogo azota (N), te zahtjeva poveanje koliine N-ubriva.
Najbolje je koristiti djelimino raspadnutu piljevinu, odnosno
ako je mogue nabaviti zalihe piljevine jednu godinu prije
momenta aplikacije. Ostali ogranski materijali, poput borovih
iglica, mogu se koriste kao mal materijali. Meutim, slama i
lie listopadnog drvea se ne preporuuju kao mal materijal
za borovnice kako oni imaju tendenciju da se zbiju, ne
doputajui adekvatno prodiranje vode.
Pored maliranja redni prostor u plantaama borovnice se
odrava i tako to se na kraju vegetacije sa obje strane
gredica izvuku plitke brazde ime se raspadnuti mal materijal
premjeta u zonu korijena i isti uva od izmrzavanja tokom
zime, s obzirom da se nalazi blizu povrine zemljita.
Meuredni prostor u plantaama borovnice se odrava u
sistemu trava mal i kosi redovno tokom cijele godine.
Slike 432, 433, 434, 435 i 436. Zastiranje ili maliranje rednog
prostora u plantaama visokobunaste borovnice predstavlja
obaveznu aktivnost kako poslije sadnje tako i tokom svih godina
postojanja zasada. Prije apliciranja piljevine potrebno je oplijeviti,
odnosno oupati travu u rednom prostoru. Maliranje podrazumjeva
posipanje rednog prostora slojem piljevine etinara svake jeseni,
te laganim mijeanjem iste sa zemljitem na gredici (voditi rauna
da je prilikom ubrenja potrebno obezbjediti dodatni N za biljke
borovnice). Sama piljevina kao mal materijal, posebno ako se radi
o istoj iz silosa, moe formirati pokoricu na povrini gredice koja
onemoguava razmjenu vazduha i vlage izmeu zemljita i vazduha,
te se ista redovno mora plitkim prekopavanjem elminisati

177

ubrenje visokobunaste borovnice. Biljke borovnice

zahtjevaju hemijske elemente iz vazduha, vode i zemljita da
obezbjede adekvatan vegetativni rast i produkciju plodova.
Kada su nivoi ovih hranjiva u biljci neadekvatni, rast i prinos
mogu biti smanjeni ili potpuno izostati. Ekstremno smanjenje
opskrbe hranjivima moe voditi vidljivim simptomima
nedostatka istih, kao to je gubitak boje lista, te njihova
deformisanost, ali i potpuni izostanak rasta do stradanje
cjelokupne biljke. Vano je utvrditi razlog, odnosno uzrok
nedostatka hranjiva, te naine kako isti prevazii.
Aplikacija hranjiva treba biti bazirana na analizama zemljita i
biljke, te iskustvu proizvoaa. ubrenje treba da bude bioloki
ispravno, drugim rijeima, ono treba proizvesti mjerljivu
promjenu u porastu biljke i statusu hranjiva. Od aplikacije
ubriva oekuje se poveanje prinosa ploda ili kvaliteta, to e
proizvesti povrat uloenog.
Rezultati od aplikacije hranjiva e se razlikovati od parcele do
parcele, i iz godine u godinu. Ovaj vodi ne razmatra svaku
priliku, okolnost, sa kojom se proizvoa moe susresti, nego
veinu uobiajenih situacija. Uzgajivai uz pomo eksperata i
oglednih parcela, trebaju godinje razmatrati potrebe hranjiva
za svako podruje proizvodnje. Rutinske analize zemljita i
uzorci tkiva su korisni u odreivanju potrebe ubriva. Godinje
analiziranje tkiva moe utvrditi nisku koncentraciju hranjiva
prije pojave vidljivih simptoma, ili nego to se smanjenje
prinosa dogodi.
Za pomo kod interpretacije rezultata analiza zemljita i tkiva
voditi evidenciju vremena, problema sa tetnim organizmima,
te aplikacijama hranjiva za svaku parcelu. Osmatranje godinjeg
porasta (broj mladica, prenik, duina prirasta), prinos, boja
lista, te kvalitet ploda (zametanje plodova i vrstoa) su takoe
korisni.

Slike 437, 438 i 439. Nakon mijeanja prvog sloja piljevine sa zemljom potrebno je aplicirati jo jedan sloj piljevine
koji e se vremenom raspadati, a tokom zimskog perioda koji dolazi uvati korijen borovnice od izmrzavanja. Piljevina
ne zakiseljava zemljite, ali predstavlja povoljan medija za mikroorganizme u zemljitu i isti ini rahlijim. Kako bi se
suzbila mogunost formiranja pokorice na povrini gredice kao mal materijal preporuuje se koristiti kombinaciju
piljevine etinara i borovnih iglica

Primjena ubriva treba biti dio kompletnog paketa upravljanja plantaom borovnice. Sve prakse, od odabira
kvalitetnih sadnica, do prije i poslije berbe navodnjavanja, moraju biti izvrene pravilno i vremenski tano, tako
da biljka moe koristiti primjenjena hranjiva. Aplikacija hranjiva nije zamjena za vremenski loe navodnjavanje,
kasnu berbu, ili neizvrenje kontrole insekata, bolesti, glodara ili korova. Osobine zemljita, kao to su visok
pH i/ili loa drenaa mogu biti znaajno ograniavajui faktori za postizanje visokih prinosa bobica borovnice.
Poveanje aplikacija i koliina ubriva ili dodavanje hranjiva kada su ista u adekvatnoj zalihi nee ispraviti ove
ograniavajue faktore.
Tehnologija uzgoja borovnice je veoma jednostavna, s obzirom da ukoliko su adekvatni edafski i klimatski
faktori za proizvodnju, kao i izvrena pravilna priprema zemljita i sadnja, tokom perioda eksploatacije
zahtjeva minimalnu brigu. Biljke ne zahtjevaju naslon, niti odgajanje prirasta kao kod maline ili kupine, te
ima veoma malo bolesti i tetoina od kojih zahtjeva minimalnu zatitu. Meutim, korovi, krtice i voluharice
mogu predstavljati veliki problem ukoliko se na vrijeme ne suzbiju. Biljka borovnice zahtjeva vrlo jednostavnu
rezidbu, ali ima velike zahtjeve spram ubriva (posebno N), gdje u odnosu na ostale vrste jagodastog voa
ima neke specifine potrebe.
Uloga pH vrijednosti zemljita prilikom ubrenja borovnice. pH vrijednost je mjera kiselosti u
rastvoru zemljita (voda zadrana izmeu estica zemljita). pH vrijednost zemljita regulie cjelokupnu
sredinu, odnosno ambijent, za rast korijena. Ona odreuje dostupnost odreenih hranjiva, kao i elemenata
toksinih za biljke. Za optimalan rast i proizvodnju biljke borovnice trebaju zemljite sa pH vrijednou
izmeu 4,2 i 5,0. pH vrijednost zemljita iznad 6,0 sa aspekta ekonomske opravdanosti ne moe biti

178

e
smanjena koritenjem sumpora ili kiselog treseta, te takve parcele
izbjegavati prilikom sadnje borovnice.
Vrlo esto neadekvatna pH vrijednost zemljita predstavlja
ograniavajui faktor u pravilnoj ishrani borovnice, te izaziva
simptome nedostatka odreenih hranjiva na listovima biljaka.
Korekcijom pH vrijednosti, uoeni nedostatak odreenog hranjiva
moe se ispraviti prije nego aplikacijom ubriva koje to hranjivo
sadri. Visok pH zemljita je jedan od primarnih problema koji se
susreu unutar bosanskohercegovakih plantaa borovnice.
Kada se biljke borovnice uzgajaju na zemljitu sa visokim pH,
listovi, posebno na novom porastu (za razliku od simptoma
nedostatka N koji se manifestuju na starijim listovima), su uti
sa istaknutim zelenim nervima ili potpuno uti. Ovi listovi su
mali u poreenju sa onim kod biljaka koje rastu na zemljitu sa
adekvatnom pH vrijednou, rubovi istih mogu biti smei, te
otpadaju sa biljaka prije kraja sezone. Ova pojava utila moe
zahvatiti samo jednu granu borovnice ili pak cjelokupan grm.
Lo porast borovnice moe biti rezultat visoke pH vrijednosti
zemljita, ak i bez vidljivih simptoma na biljci. Takve biljke
emituju veoma malo novog porasta, a neke se mogu i osuiti,
kako iste ne mogu uzeti dovoljno hranjiva iz zemljita za
odravanje ivota.
Ukoliko postoji sumnja analiza zemljita e pomoi u procjeni da llii
e
je pH zemljita stvarno problem. Prema tome, voditi rauna da se
prilikom aplikacije ubriva pH zemljita odri u optimalnom intervalu
za uzgoj borovnice, pored obezbjeenja hranjiva. Biljke borovnice
zakrljale usljed visokog pH zemljita obino nee povratiti normalan
rast i kada se pH vrijednost prilagodi zahtjevima iste, te one esto
zahtjevaju ponovnu sadnju za ostvarenje uniformnog zasada.

Slika 440. utilo na listovima borovnice

povezano sa visokom pH vrijednou
zemljita obino je izazvano od strane
nedostatka eljeza, to moe biti uzrok da
biljke funkcioniu slabo i konano uginu

Principi ubrenja visokobunaste borovnice. Ovaj program ubrenja ne moe biti zamjena za
neadekvatne uslove zemljita ili odreene nepravilnosti prilikom sadnje, izostavljenu zatitu od bolesti i
tetoina, kao i nedostatka vode za navodnjavanje. Prema tome voditi rauna da isti jedino daje rezultate
ukoliko je sve prethodno navedeno poduzeto. Upravo zbog toga u okviru ove publikacije date su osnovne
smjernice kod zasnivanja i odravanja (agrotehnika - ubrenje, navodnjavanje, odravanje zemljita, zatita
od bolesti i tetoina pomotehnika zimska i ljetna rezidba) zasada visokobunaste borovnice.
Nitrogen, duik, azot (N). Biljke visokobunaste borovnice koriste vie N nego bilo kojeg drugog hranjiva.
Prema tome, odluka o izvoru N, koliini N-ubriva, vremenu i broju aplikacija N, mogu imati glavni uticaj na
rast biljaka borovnice i prinos bobica.
Izvor N. Biljkama borovnice bolje pogoduju amonijane forme (NH4) N. Prema tome, kao izvor N za ishranu
borovnice dominantno koristiti ubriva amonijum sulfat (21% N) i ureu (46% N). Ukoliko je pH zemljita
iznad 5,0 tada za ishranu borovnice koristiti iskljuivo amonijum sulfat, a ako je pH zemljita ispod 5,0 onda
ureu. Ukoliko je pak pH vrijednost zemljita u optimalnom rasponu za uzgoj borovnice koristiti kombinovano
ureu i amonijum sulfat u naizmjeninim aplikacijama. Urea je veoma dobro ubrivo za borovnicu koje se brzo
konvertuje u amonijanu formu N u zemljitu, i biljke pozitivno reaguju na istu. Meutim, prilikom aplikacije
uree voditi rauna da preko 20% iste moe biti izgubljeno volatizacijom (gubitak u plinovitom obliku), ako kia
ne padne u adekvatno vrijeme. Prema tome, aplikacije uree planirati prije padavina ili pak nakon primjene
aktivirati sistem za navodnjavanje. Prilikom aplikacije amonijum sulfata kao izvora N isti e smanjiti pH
vrijednost zemljita. Generalno, prilikom ubrenja borovnice preporuuje se izbjegavati koritenje nitratnih
formi (NO3) N, odnosno svih formulacija ubriva koja iste sadre. Ipak, s obzirom da veina proizvoaa
nema pristup N-ubrivima sa samo amonijanim oblikom N, nitrat takoe moe biti koriten u mjeavinama
ubriva gdje nitratni dio konstituenta smjese je samo manji dio ukupnog N u miksu, i pH zemljita je ispod
5,3.
Sve vei broj proizvoaa, kao izvor N, koristi vodotopiva ubriva, tzv. kristalone, za ishranu borovnice. Pri tome
treba imati na umu da je borovnica izrazito osjetljiva na poveane koncentracije soli u zemljitu, te neadekvatan
sastav kristalona za posljedicu moe imati promjenu boje lista, zakrljalu ili pak u konanici spaljenu biljku.
Ukoliko ipak proizvoa koristi kristalone kao izvor N, tada mora voditi rauna da je dominantna

179

forma N u njima amonijani ili oblik uree (Tabela 2.). Takoe, za ubrenje
borovnice ne koristiti ubriva koja sadre kre (na primjer KAN kreni
amonijum nitrat), kako e isti uticati na poveanje pH zemljita. Urea i
amonijum sulfat koriguju pH vrijednost zemljita, te pravilan odabir istih
moe pomoi stabiliziranju pH u optimalnom rasponu za biljke borovnice,
i time osigurati uspjenu produkciju, bez potrebe za ostalim hranjivima.
Simptomi nedostatka N. Nedostatak N moe se dogoditi u bilo
koje vrijeme tokom sezone vegetacije, sa simptomima koji se prvo
pojavljuju na starijim listovima. Meutim, veoma esto prohladno
vrijeme na poetku proljea ima za posljedicu da biljke borovnice
razvijaju privremeni nedostatak N, to je obino samo rezultat loih
uslova za rast, a ne deficita N u zemljitu. Takoe, nedostatak N
esto se dogodi kada se ubrivo ispere izvan zone korijena pomou
prekomjernih kia ili nekontrolisanog navodnjavanja. Neadekvatni nivoi
N u zemljitu rezultirat e cjelokupnim smanjenjem rasta i proizvodnje
biljaka visokobunaste borovnice. Biljke borovnice kojima nedostaje
adekvatan N generalno su krljave. Simptomi nedostatka N manifestuju
se postepeno, i obino imaju sljedei redoslijed: sitniji, blijedi listovi
koji na sebi mogu imati male crvene takice, smanjen ukupan porast
- malo ili nimalo novog rasta izdanaka i grana na postojeim i manje
novih izdanaka iz baze biljke, te smanjen broj cvjetnih pupoljaka. U
Slike 441, 442
sluaju ekstremnog nedostataka N, cjelokupna biljka borovnice moe i 443. Najei
postati hlorotina (listovi postaju svijetlo zeleni do uti tzv. hlorotini), simptomi
to se prvo manifestuje na starijim listovima i polako napreduje prema nedostatka azota
mlaim, s tim da nervatura lista ne ostaje zelena (evidentna razlika
na listovima
u odnosu na hlorozu izazvanu usljed neadekvatnog pH zemljita).
visokobunaste
Listovi borovnice koji su deficitarni u sadraju i opskrbi N takoe imaju borovnice (razlika
sklonost da razvijaju jesenju obojenost (ispolje crvenkastu boju), zatim u odnosnu na
postanu smei i otpadaju mnogo ranije nego listovi na onim biljkama neadekvantu
koje su adekvatno obezbjeene N.
pH vrijednost

Vrijeme aplikacija N. Biljke visokobunaste borovnice koriste razliite zemljita je

ta to ovdje
koliine N u razliitim fazama porasta i produkcije. Dakle, pravilno
odreivanje vremena aplikacije N presudno je u obezbjeenju biljaka sa nervi na listu ne
istim kada je hranjivo stvarno potrebno. Dobar plan ishrane osigurava ostaju zeleni i
nedostatak N se
da su biljke borovnice obezbjeene pravilnom koliinom hranjiva u
vrijeme aktuelnih potreba istih za njima. Jedan od najboljih naina za manifestuje na
starim listovima)
odreivanje vremena aplikacije ubriva za borovnice jeste dovesti u
uzajamni odnos primjenu N sa rastom biljke ili fazom razvoja, to je sve
usko povezano sa aktivnou korjenovog sistema. Biljke visokobunaste
borovnice imaju visoke potrebe za N u sljedeim fazama rasta i razvoja:
1. otvaranje pupoljaka (korjenov sistem borovnice poinje da raste
u proljee kada temperatura zemljita poraste u prosjeku iznad 7oC,
to odgovara periodu na nadzemnom sistemu kada cvjetni pupoljci
poinju bubriti, odnosno momenat kada zapoinje novi porast);
2. formiranje bobica i razvoj istih (vrhunac aktivnosti korijena
borovnice je krajem proljea kada je temperatura u zoni istog izmeu
12 i 18oC (faza intenzivnog rasta biljke, zametanja ploda, razvoja
bobica), zatim usporava kako bobice dostiu adekvatnu veliinu i
sazrijevaju);
3. zametanja cvjetnih pupoljaka za sljedeu godinu (aktivnost
korijena borovnice poveava se ponovo poetkom jeseni i nastavlja
sve dok temperatura zemljita ne padne ispod 6oC).
Prema tome, aktivnost korijena je najvea u fazi otvaranja pupoljka,
formiranja/razvoja bobice, i nakon berbe, kada biljke borovnice formiraju
cvjetne pupoljke za sljedeu godinu, to vremenski diktira aplikaciju N.
Preporuenu ukupnu koliinu N-ubriva planirati primjeniti u fazi otvaranja
pupoljka, sljedei sa dvije dodatne aplikacije u 6-sedminim intervalima

180
180

podudarajui se sa periodima najvee aktivnosti korijena (apsorpcija hranjiva) i najveeg koritenja N od

strane biljaka borovnice. U pravilu, amonijum sulfat ne bi trebao biti apliciran poslije 15-tog avgusta, dok je
30. juli krajnji rok za zadnju preporuenu aplikaciju uree, kako bi se obezbjedilo adekvatno odrvenjavanje
(postizanje zimske izdrljivosti) biljaka borovnice prije nastupanja mrazeva (krajnji rok primjene N prilagoditi
posebno za svaku lokaciju proizvodnje).
Koliine N. S obzirom da su biljke borovnice osjetljive na soli, pravilna primjena i koliina apliciranog
N-ubriva moraju biti paljivo praeni. Koliina primjenjenog N prvenstveno zavisi od tipa zemljita, procenta
organske materije u istom, starosti biljke, te zdravstvenog stanja i snage biljaka borovnice. Takoe, ne manje
znaajno, zavisi i od primjenjenog mal materijala u rednom prostoru. Tokom prvih godina uspostavljanja,
biljke borovnice trabaju godinje aplikacije N za rast i produkciju novih izdanaka. Mlade borovnice esto
mogu biti unitene prekomjernim ubrenjem sa N ili koritenjem pogrenog tipa ubriva. U kasnijem periodu
ivota biljke borovnice koje plodonose takoe trebaju N za rast i produkciju izdanaka, plus dodatni nitrogen
za bobice koje se razvijaju i sazrijevaju. Koliine N trebaju biti malo poveane svake godine kako biljke
sazrijevaju i prinosi se poveavaju (prinos plodova nakon pete ili este godine berbe postaje konstantan to
treba imati u vidu da se nakon toga ne poveavaju koliine ubriva, ve se iste zadre na tom nivou). Biljke
slabije, odnosno nezadovoljavajue bujnosti, ili biljke koje ispoljavaju simptome nedostatka N, trebaju ee
aplikacije ili vee koliine N, nego normalne biljke. Biljke borovnice malirane organskim materijalima tipa
piljevine etinara, sjekom, borovim iglicama i sl. trebaju za oko 30-50% veu koliinu N. Ovaj dodatni N je
neohodan kako mikrobi u zemljitu trebaju njega za razgradnju organskog mal materijala, i oni su efikasniji
u koritenju N iz zemljita nego biljke. Prema tome, N-ubrivo mora biti primjenjeno tako da se normalna
mikrobioloka razgranja moe odvijati bez uzimanja N od biljaka borovnice (u suprotnom, biljke borovnice e
biti uskraene za N koji e biti potroen na razgradnju mal materijala). Inkorporirana piljevina imobilizira vie
N nego ista primjenjena na povrinu. Koliina N za primjenu zavisi i od naina aplikacije.
Nain aplikacije N. Jedan od najeih naina aplikacije N jeste iz ruke posipanje istog po zemljitu oko
baze biljke. Ovaj nain aplikacije ubriva meu proizvoaima borovnice poznat je i kao prstenovanje
(slike 29 i 30), a isti podrazumjeva da se ubrivo rasporedi u krugu od 30 cm oko biljke unutar zone koju
prekrivaju grane (kod starijih biljaka, aplicirati veinu ubriva u zoni prekrivenoj sa vanjskim granama).
Prilikom aplikacije N prstenovanjem voditi rauna da se ubrivo ravnomjerno rasporedi u navedenoj zoni, a
nikako da isto ostane koncentrisano samo na jednom mjestu. Preporuke date u narednim tabelama odnose
se iskljuivo na ovakav nain aplikacije N.
Budui da je u produkciji borovnice posebno vano odravati pH vrijednost zemljita prilikom zalijevanja
biljaka vodom koja nije kisela, a vrlo esto sadri i karbonate, moe doi do poveanja iste. Prema tome,
drugi nain aplikacije N jeste putem sistema za navodnjavanje, ili tzv. fertirigacija. Rastvori N postali su vie
popularni kao ubrivo za borovnicu, s obzirom da pored toga to zakiseljavaju vodu imaju prednost naspram
suhih, vrstih ubriva kako N ide direktno u zemljini rastvor i odmah je dostupan za apsorpciju od strane
korijena biljke. Prilikom aplikacije N putem sistema za navodnjavanje preporuuje se N-ubrivo potpuno
rastopiti u odreenu posudu, a potom napravljeni rastvor dodati u bave ili sistem za navodnjavanje.

Slike 444, 445 i 446. Tehnika ubrenja biljaka borovnice amonijum sulfatom: a) aplikacija amonijum sulfata iz ruke u
zoni od oko 30 cm u bazi biljke borovnice tzv. prstenovanje, b) pravilno primjenjen amonijum sulfat u adekvatnoj zoni
metodom prstenovanje, c) nepravilno primjenjen amonijum sulfat metodom prstenovanja

Postoji nekoliko rastvora N koji mogu biti direktno raspreni na listove biljaka borovnice (folijarno). Meutim,
folijarne aplikacije N korisiti sa oprezom, kako neke formulacije mogu izazvati oegotine na listovima.
Generalno folijarne aplikacije nisu uinkovit nain za aplikaciju N kod borovnice.

181

Orjentacioni program ubrenja azotom. U proljee nakon sadnje, aplicirati ukupno 12 g aktivnog N
po biljci borovnice u podijeljenoj aplikaciji metodom prstenovanja. Poveavati koliinu N svake godine sve
dok ukupno 36-48 g istog ne bude aplicirano po grmu borovnice. Prema broju posaenih biljaka borovnice
izraunati ukupnu koliinu potrebnog N po jedinici povrine. Preraunati za dodatnu koliinu N kada je
primjenjen mal materijal. Orjentaciono za svaku plantau metodom prstenovanja aplicirati N u tri termina:

neposredno prije nastupanja fenofaze otvaranja pupoljaka (orjentaciono u uslovima unutranjosti

BiH kraj marta do polovina aprila, ali voditi rauna da svaki proizvoa ovaj termin kalendarski prilagodi
momentu nastupanja ove fenofaze, s obzirom da u pojedinim podrujima BiH sezona vegetacije moe da
kasni i do 15 dana. Pored datuma, voditi rauna o kasnijim ili ranijim aplikacijama u zavisnosti od sorte,
kako sve u isto vrijeme ne prolaze identinu fenofazu),
nakon opadanja latica (orjentaciono u uslovima unutranjosti BiH oko polovine maja, ali kao i u
prethodnom terminu izvriti prilagoavanje datuma spram pojave ove fenofaze za datu lokaciju i prema
sorti koja se gaji),
kraj jula - poetak avgusta (orjentaciono u uslovima unutranjosti BiH 30. juli do 15. avgust. Kako je
ova posljednja aplikacija N kljuna za pravovremeno odrvenjavanje biljaka istu prilagoditi spram lokacije
i sorte. Kasnije sorte do ovog momenta nisu jo uvijek zavrile plodonoenje, to takoe treba uzeti u
obzir - slika 32).
u
U nekim sluajevima navedeni termini aplikacije N za biljke borovnice mogu
na,
biti nedovoljni, te se isti mogu poveati za jo jedan do dva dodatna termina,
s tim da se vodi rauna o krajnjem roku primjene N kako bi prirasti na
vrijeme odrvenili i pripremili se za nastupajuu hladnou tokom zime.
Kada je u pitanju aplikacija N putem sistema za navodnjavanje isti
primjeniti prilikom svakog navodnjavanja tokom vegetacije koritenjem
amonijum sulfata (paljivo na kraju sezone). Orjentacione koliine su 1,21,5 kg amonijum sulfata na 1000 litara vode. Prema tome, proizvoa koji
navodnjava 15 puta tokom vegetacije maksimalno na ovaj nain moe
primjeniti 22,50 kg amonijum slufata po dunumu.
Fosfor (P). Fosfor je vano hranjivo za dobar rast korijena i energetski
transfer u biljkama borovnice. P moe biti u nedostatku unutar plantaa
borovnice u sljedeim sluajevima: ako se radi o dugo neobraivanim
zemljitima, smanjena dostupnog istog u veoma kiselim, te mogunost
u
ispiranja u pjeskovitim zemljitima. Simptomi nedostatka P podrazumjevaju
zakrljale biljke sa tamnim, purpurno-zelenim, malim listovima. Meutim,
listovi borovnice ponekad imaju purpurnu boju poetkom proljea kada su
a
temperature hladne i zemljita vlana, to je znak privremenog nedostatka
nu
n
u
P, ali ovo stanje e se popraviti im se zemljite zagrije. Generalno, za veinu
sluajeva jedna aplikacija P prilikom pripreme zemljita je obino sve to je Slika 447. Posljedica neadekvatne
primjene N krajem sezone
potrebno za biljke borovnice. Prema tome, kljuno je korigovati nedostatke
vegetacije - izmrzli mladi
fosfora spram analize zemljita prije sadnje.
neodrvenjeli prirasti
Ukoliko se pak u plantai analizom zemljita utvrdi nedostatak istog od koristi
je dodati ubrivo sa veim sadrajem P, kao to je kombinacija 14-28-14.
Tada voditi rauna da nitratna forma N je samo mali procenat od ukupnog u
datom ubrivu. Diamonijum fosfat (DAP 16%N i 48% P) je odlino ubrivo
za borovnicu tamo gdje su samo N i P potrebni. Treba imati na umu da P
nije mobilan u zemljitu, te prema tome, promjene istog u tkivu se dogode
godinu ili dvije nakon aplikacije. Ako je potrebno, aplicirati P krajem jeseni
ili u proljee prije buenja pupoljaka. Navodnjavati nakon aplikacije ako kia
ne padne unutar 1 do 2 dana. Razliita ubriva mogu biti koritena: trostruki
superfosfat (0-45-0), amonijum fosfat (11-52-0), ili amonijum fosfat sulfat
(16-20-0-15). Koliine P-ubriva odrediti spram provedene analize zemljita.
Na mjestima sa visokim nivoima P u zemljitu, preporuuje se dodati malo ili
nimalo istog. Visoki nivoi fosfora u zemljitu mogu vezati/ograniiti eljezo,
inei ga nedostupnim za biljku.
Slika 448. Simptomi nedostatka K na listovima borovnice
Kalijum (K). K je vano hranjivo za fotosintezu i regulisanje vode kod biljaka
borovnice. Tipino jedna ili dvije aplikacije K potrebne su tokom godine za
biljke borovnice koje su u fazi plodonoenja. Iako je nedostatak K relativno
rijedak, listovi biljaka kojima on nedostaje mogu razviti nekoliko simptoma,

182

ukljuujui pale izmeu margina, peharast oblik, kovranje, i nekrotine pjege, mrlje. Niske vrijednosti K
u listu mogu biti izazvane od strane loe drenae, sue, ili veoma kiselih zemljita. Prinos takoe ima uticaj
na nivoe K u listu biljaka borovnice. Koncentracija kalijuma u bobicama se poveava kako one sazrijevaju,
i berbom se iznese prosjeno vie od 60 mg po bobici ovog hranjiva. Prema tome, niski nivoi K u listovima
mogu se dogoditi poslije visokih prinosa. Ukoliko je potrebno K aplicirati prema analizi zemljita. Vremenski
aplikacije K mogu se obaviti u jesen ili u proljee prije otvaranja pupoljaka. Aplicirati K unutar zone ispod
vanjskih grana grmova, kako je opisano za N. Kalijum moe biti pomijean i apliciran sa N u proljee. Kao
izvore koristiti kalij magnezij sulfat (22% kalija, 11% magnezijuma) ili kalij sulfat (50% kalija). Borovnice su
osjetljive na povredu od hlorida sadranog u kalijum hloridu (0-0-60), te isti izbjegavati prilikom ubrenja
borovnice.
Mikroelementi. Jedan od najeih mikroelemenata iji se simptomi nedostatka manifestuju na listovima
biljaka borovnice je eljezo (Fe). Nedostatak Fe u listovima borovnice esto je rezultat visokog pH zemljita
nego njegovog manjka u zemljitu. Simptomi nedostatka Fe manifestuju se kao utilo izmeu lisnih nerava,
koji ostaju zeleni (tipino za visok pH zemljita u produkciji borovnice), prvo na mladim listovima, dok su rast
mladara i veliina lista najee smanjeni.
Manjak Fe, na primjer, nije dovoljno odrediti putem analize zemljita, kako biljka borovnice moe trpiti od
nedostatka istog ak i kada analiza zemljita ukazuje da su adekvatne koliine. Hloroza je izazvana ne od
strane nedostatka eljeza u zemljitu, ono sadri dovoljno Fe za rast biljke, ve isto nije u formi dostupnoj za
biljku borovnice kada se ona uzgaja na zemljitu visoke pH vrijednosti.
Iako e aplikacija eljeza bez zakiseljavanja zemljita poveati sadraj ukupnog Fe, ona moe ne poveati Fe u
rastvoru zemljita i prema tome ne korigovati nedostatak. Zakiseljavanje poveava rastvorljivost i dostupnost
Fe i popravlja njegov nedostatak. U nekim sluajevima, nedostatak eljeza nije izazvan samo od strane
visokog pH, ve i dodavanjem karbonata, odnosno aplikacijom krea u zemljite.
Kre moe promjeniti pH zemljita dovoljno da smanji raspoloivost Fe. On takoe inhibira sposobnost biljke
borovnice da dobije Fe iz zemljinog rastvora. Pored toga, bikarbonat moe ometati sposobnost biljke da
koristi eljezo unutar iste. Kreom izazvana hloroza moe biti posljedica dodataka krea (ili visokog sadraja
karbonata u zemljitu), nekih ubriva, ili visokog pH vode kojom se navodnjava. Karbonati su supstance koje
neutraliziraju kiselinu i esto su rastvorene u zemljinoj vodi. Tako na primjer, navodnjavanje vodom koja
ima visoku koncentraciju karbonata podie pH zemljita isto kao i aplikacija krea, to je nepovoljno za rast
borovnice.
Korekcija nedostatka Fe. Kako uta boja listova borovnice moe biti izazvana od strane nekoliko faktora,
ne zakiseljavati zemljite samo na osnovu vizuelnih simptoma. Ako se sumnja da je pH vrijednost problem,
izvriti analizu zemljita da se ista odredi.
Korigovanje pH vode za navodnjavanje. Nakon odreivanja pH zemljita, testirati vodu kojom se
navodnjava plantaa borovnice na sadraj karbonata, i pH vrijednost. Ako voda za navodnjavanje ima visok
pH i ukupni karbonati iznose 2 ili vie od 5 meq/l, onda kontrolisati pH zemljita i performanse biljke.
Voda za navodnjavanje moe biti zakiseljena do pH od 6,0 do 6,5 za smanjenje ili elminisanje problema sa
karbonatima.
Folijarna aplikacija eljeza. Veina proizvoaa borovnice pokazuje interes za folijarnu primjenu Fe u
svrhu ublaavanja nedostatka istog. Folijarne aplikacije Fe su mogue, ali je vano znati da su njihovi efekti
kratkog trajanja. S obzirom da je Fe nepokretno unutar biljke, folijarne aplikacije moraju biti provedene
najmanje svake druge sedmice tokom vegetacije, kako bi novi porast bio tretiran. Meutim, folijarna primjena
eljeza, u kombinaciji sa zakiseljavanjem zemljita predstavlja jedini nain da biljke borovnice mogu preivjeti
ekstreman nedostatak Fe. Drugo uobiajeno pitanje o aplikaciji Fe jeste da li rastvor istog moe biti dodat u
zemljite. Zemljine aplikacije zahtjevaju vee koliine Fe, to poskupljuje proizvodnju. Za grmove borovnice,
iskopati plitak kanali ili rupu u zoni koju kvasi crijevo sa kapaljkama, te u iste aplicirati napravljeni rastvor
Fe-ubriva. Nakon upijanja rastvora u zemljite, vratiti ponovo zemljite u formirane rupe ili kanali.
Navodnjavanje borovnice. Borovnicu je potrebno navodnjavati i u podrujima gdje postoji izobilje padavina,
s obzirom da su iste uglavnom neravnomjerno rasporeene. Priroda korjenovog sistema ini biljke borovnice
izrazito osjetljivim na fluktuacije vlage. Dubina korijena se kree izmeu 20,32-30,48 cm, ali uglavnom ne
prelazi istu od 40,64 cm. 90% mase korijena locirano je u zoni koju pokriva crijevo sa kapaljkama sistema
za navodnjavanje tipa kap po kap. Predpostavlja se da biljke borovnice trebaju 2-5 cm vode po sedmici u
zavisnosti od faze rasta i obino 5 cm u periodu ekspanzije plodova pa do berbe, ali ovo je dosta gruba
procjena. Sugeriu se dvije kapaljke po biljci, kako bi se postiglo adekvatno vlaenje. Konstantno odravanje
vlage je imperativ, i nikako ne dozvoliti isuivanje, pa ponovo navodnjavati. Preporuuje se navodnjavati
najmanje dva puta sedmino, a na lakim zemljitima frekventnije aplikacije manjih koliina vode. Listovi

183

plavljenih ili biljaka borovnice koje su doivjele stres od sue postaju tamno crveni sa smeim marginama i
odumiru. Takoe, mladi prirasti venu od privremenog nedostatka vode tokom vrelog dana.

Slike 449, 450 i 451. Simptomi nedostatka vlage, odnosno posljedica sue kod biljaka borovnice

Principi rezidbe borovnice. Rezidba borovnice neophodna je za odravanje vigora i produktivnosti biljaka,
efikasnije upravljanje tetnim organizmima, poboljanje krupnoe i kvaliteta ploda, te formiranje pogodnog
habitusa rasta za berbu. Pravilna rezidba balansira produkciju snanih, novih prirasta i odrava visoku
produkciju plodova, a poseban znaaj ima u poetnim godinama razvoja biljaka. Kada se biljke borovnice
oreu malo, one postaju guste, sa slabim porastom, te u tom sluaju ne razvijaju nove, mlade priraste za
produkciju plodova u budunosti (uobiajena greka velikog broja proizvoaa jeste nepraktikovanje rezidbe
u prvim godinama nakon sadnje). S druge strane, intenzivnija rezidba ima za rezultat manju koliinu krupnijih
bobica, kao i vie novih prirasta za produkciju u budunosti. Ukoliko se pak grmovi borovnice oreu samo
povremeno, mnogo mladih izdanaka e biti proizvedeno u godini nakon izvrenja rezidbe. Ovi izdanci e
stariti i postati neproduktivni u isto vrijeme, te nakon nekoliko godina, rezidbom e biti potrebno ukloniti
skoro cjelokupan grm. Istovremeno, nee biti mladog, novog, porasta koji bi trebao biti prisutan da zamijeni
izgubljeno rodno drvo, ime dolazi do prekida produkcije plodova za odreeni period.

Slike 452, 453, 454 i 455. (s lijeva na desno) - Neprikraena sadnica borovnice nakon sadnje, uoava se formiranje grma
samo sa jednim izdankom u osnovi; Sadnica nakon sadnje prve godine plodonosi, nema novog prirasta, ista ostaje zakrljala;
Prikraena sadnica nakon sadnje, intenzivna pojava novih izdanaka koji su nosioci proizvodnje u budunosti; Adekvatan razvoj
grmova borovnice druge godine nakon sadnje kada je provedeno prikraivanje, odnosno rezidba

Rezidba borovnice se mora provoditi svake godine, poev od momenta sadnje biljaka. Posebno je vana
rezidba tokom prvih godina, sa ciljem da se podstakne prijem biljaka i njihov porast. Kada grmovi borovnice
dostignu adekvatnu veliinu, tada rezidba slui da povea prinos i pobolja kvalitet ploda, kao i da regulie
eljenu visinu i irinu grmova. Kao i kod ostalih vrsta voaka i kod borovnice mogue je razlikovati dva tipa
rezidbe: zelenu ili ljetnu i zimsku. Naravno, obje se praktikuju kako kod biljaka u razvoju tako i kod onih

184

koje su se potpuno razvile. Najbolje vrijeme za zimsku rezidbu je od januara do sredine marta, odnosno
tokom perioda mirovanja biljaka. Meutim, borovnice za ovaj tip rezidbe mogu biti orezane u bilo koje vrijeme
od kraja berbe do otvaranja pupoljka sljedeeg proljea. Vremenski izvrenje zelene rezidbe prilagoeno je
periodima aktivnog porasta prirasta tokom cijelog perioda vegetacije.
Rezidba borovnice se jo moe podijeliti kao ona u prvim godinama nakon sadnje biljaka i nakon to biljke
zaponu sa produkcijom plodova. Kako se prilikom zasnivanja plantaa borovnice koriste kontejnerske sadnice,
ukoliko je korijen uvijen okolo unutranjosti saksije isti je potrebno zarezati kako bi se omoguio rast izvan
zone kontejnera u okolno zemljite. Kada se provede rezidba korijena, intenzitet rezidbe nadzemnog sistema
trebalo bi poveati da se odri ravnotaa korijen/prirast.
Najmanje prve dvije do tri godine nakon sadnje biljkama borovnice
ne bi trebalo dozvoliti da plodonose. Prema tome, najbolje je prve
dvije godine ukloniti sve cvjetne pupoljke sa biljaka borovnice za
stimulisanje razvoja prirasta i korijena. Cvjetovi i plodovi borovnice
crpe znaajnu energiju od biljke, i prinos plodova u iduim
godinama moe biti znaajno smanjen prvenstveno zbog loeg
razvoja biljaka koje postaju zakrljale. Kako bi se to postoglo cvjetni
pupoljci se na posaenim i mladim biljkama moraju ukloniti prije
cvjetanja.
Dva su naina na koji se isti mogu ukloniti, i to: rezidbom (cvjetni
pupoljci kod borovnice su smjeteni u vrnom dijelu jednu godinu
starih prirasta, te prikraivanjem istih za jednu treinu do jednu
polovinu uklonit e iste) i otkidanjem (osljepljivanjem) rukom.
Jedna od najveih greaka kod bosanskohercegovakih proizvoaa
borovnice jeste u neizvravanju ove aktivnosti, ime dolazi do
ogromnog zaostatka u razvoju novoposaenih biljaka.

Slike 456, 457, 458, 459 i 460. Rezidba

prve godine nakon sadnje ima za cilj
potpuno izbjei plodonoenje. Uklanjanjem
svih cvjetnih pupoljaka na poetku prve
godine, grm samo raste, i u jesen ima
adekvatnu vegetativnu masu i proizvodi
vie cvjetnih pupoljaka

185

a)

Zelena rezidba. Jedan od najvanijih

zahvata u zelenoj rezidbi jeste pinciranje
ovogodinjih prirasta u cilju sitmulisanja
razgranjenja istih. Naime, kada novi
prirast se razvija iz baze biljke, on
generalno ostaje nerazgranat u prvoj
godini, i svi kasniji intervali rasta polaze
iz jednog vegetativnog pupoljka. Rezultat
toga jeste manji broj prirasta koji nose
cvjetne pupoljke. Nakon plodonoenja
u drugoj godini, dva ili vie vegetativnih
pupoljaka ispod cvasti prekida
dormantnost i poinju rasti, rezultirajui
u prvom grananju. Veliina ploda i prinos
po izdanku se smanjuju kako rodni
izdanci postaju granatiji vie razgranati.

j)

b)

g)

c)

d)

e)

h)

f)

i)
Slike 461, 462, 463, 464, 465, 466, 467, 468, 469, 470 i 471. Zahvat pinciranja ovogodinjih prirasta borovnice: a) prirasti koji
dostignu visinu 30-40 cm se pinciraju kako bi se na vrijeme razgranali i formirao adekvatan grm; b) izdvojen prirast koji je
potrebno pincirati; c) ovaj zahvat se izvrava u fazi aktivnog rasta prirasta - uoava se neodrvenio, zeleni vrh; d) zakidanje vrha
prirasta na prvi pravi razvijen list; e) izvren zahvat pinciranja; f) izvren zahvat pinciranja; g, h i i) rekacija nakon pinciranja; j)
sazreli vrh prirasta, kasno za pinciranje

186

ORJENTACIONI PROGRAM ZATITE BOROVNICE OD TETNIH ORGANIZAMA

(ovaj program je orjentacioni, te uvijek proitati uputstvo na etiketi sredstva za zatitu biljaka prije upotrebe)

BOLESTI I
INSEKTI

PRIPRAVCI,
PREPARATI

KOLIINA NA
10 lit VODE

KOMENTAR

PERIOD MIROVANJA (kraj zime) - fenofaza spavajui pupoljak do intenzivno bubrenje (pupanje)
Bolesti na kori i
drvetu

NORDOX

15 g

THIOVIT JET

25 - 50 g

Ovo tretiranje provesti u fenofazi mirovanja biljaka, odnosno prije

poetka vegetacije kombinacijom preparata na bazi bakra i sumpora.
Ovim tretiranjem se elminiu prezimljeli oblici tetnih organizama na
nadzemnom sistemu borovnice, i ono je prvi korak u programu dobre
kontrole bolesti. Prilikom tretiranja prekriti cjelokupan nadzemni
sistem sa dovoljnom koliinom vode do take kapanja da se namoi
kora i ispune pukotine na istoj.

POETAK PROLJEA, PRIJE OTVARANJA PUPOLJKA

Phytophthora
trule korijena

(prisutna u gotovo
svakom zemljitu
i eka povoljne
uslove za razvoj najprije se pojavi
na loe dreniranim
zemljitima gdje se
zadrava voda)

FONGANIL GOLD

1 ml u 1-2 litra

RIDOMIL GOLD
PLUS

10 g u 1 - 2 litra
(zaliti u zonu
korijena)

Ova bolest se pojavljuje na loe dreniranim zemljitima. Prvi

simptomi su listovi koji ute ili crvene, zatim nedostatak novog
porasta, te konano opadanje listova. Simptomi na podzemnom
sistemu variraju od blage nekroze mladih ilica do masovnije koja
ima za posljedicu crvenkasto-smeu obojenost korijena i baze
biljke. U konanici biljke mogu odmurijeti. Za spreavanje pojave
ove bolesti izbjegavati sadnju na slabo dreniranim zemljitima ili
pak poboljati drenau sadnjom na uzdignute gredice, izbjegavati
prekomjerno navodnjavanje kada su temperature zemljita visoke,
te na kraju koristiti efikasne preparate (iako oni nee izlijeiti jako
oboljele biljke). Tretirati samo ukoliko se bolest pojavi sa adekvatnom
koliinom preparata u trake 1 m irine sa obje strane centra reda
runo zaljevanjem ili putem sistema za navodnjavanje kap po kap.
Alternativa u periodu fenofaza bubrenje pupoljka do roza pupa
koristiti preparat Aliette.

PERIOD OD FENOFAZE INTENZIVNO BUBRENJE PUPOLJKA DO ROZ PUP (sve do poetka cvjetanja)
a) insekti
koji oteuju
pupoljke, kasnije
cvjetove, listove
i plodove;
b) lisne ui

KARATE ZEON

2 ml

CALYPSO

2-4 ml

SWITCH

10 g

SCORE

4 - 5 ml

(uobiajeno)

Monilija (pale
granica,
cvjetova,
plodova)
(ukoliko vlano
vrijeme potraje)

Insekti oznaeni pod a) su uglavnom gusjenice odreenih vrsta

tetoina, a najuobiajenije su savijai listova, te razliiti moljci.
Savijai uvijaju, motaju listove i skupljaju iste u vrnom dijelu za
skrovite i ishranu. Larve moljaca oteuju pupoljke, cvjetove i
listove od kraja marta do sredine ljeta. Ako su oni bili problem u
prolosti, prskati u fazi kako cvjetni pupoljci ponu bubriti i ruiasto
tkivo postane uoljivo. Takoe, ukoliko se uoi prisustvo lisnih uiju,
ili ostalih tetnih insekata provesti tretiranje. Bez simptoma istih ovo
prskanje se moe izostaviti.
Monilija predstavlja ozbiljnu bolest borovnice u proizvodnim
podrujima. Kako bi se unitio prezimljeli inokulum izvriti obradu
zemljita prije otvaranja pupoljaka. Provesti prvu aplikaciju kada
cvjetni pupoljci bubre i ponoviti ako je potrebno da se osigura zatita
sve do poetka cvjetanja.

MONILIJA - prvi simptomi na prirastima su smeenje listova u zoni glavnih nerava, listovi brzo venu, povijajui se to nalikuje
na pastirski tap, svijetlo sivi sloj praha se uoava u bazi listova, zaraene bobice izgledaju zdravo, ali na presjeku se unutar
istih moe uoiti bijeli rast patogena, kako bobice poinju sazrijevati one koje su zaraene imaju ruicastu nijansu i grebenastu
povrinu, konano postaju izblijedjele, zgre se, i opadaju na zemlju.

187

BOLESTI I INSEKTI

PRIPRAVCI,
PREPARATI

KOLIINA NA 10 l
VODE

KOMENTAR

FENOFAZA ZELENI VRH i ROZA PUPOLJAK

Antraknoza;
Plamenjaa borovnice;
Monilija
(uobiajeno)

DACONIL

20 ml

QUADRIS

10 ml

Antraknoza je ozbiljna bolest koja uzrokuje prije i

nakon berbe trule ploda u produkciji borovnice.
Lezije na izdancima, granicama i listovima su vie
sporadine. Ovdje aplikaciju provesti za spreavanje
palei granica.

POETAK I TOKOM CVJETANJA (zbog opasnosti od trovanja pela i korisnih insekata ne preporuuje
se primjena insekticida tokom fenofaze cvjetanja)
Antraknoza;
Botritis izdanaka,
cvjetova i plodova;

SWITCH

Fungicidi za spreavanje botritisa su posebno vani

kada u ovoj fenofazi dominira vlano vrijeme. Ponoviti
u intervalima 7-10 dana tokom cvjetanja ako vlano
vrijeme potraje. Izabrati fungicide od razliitih grupa da
se smanji razvoj rezistentnih sojeva. Period cvjetanja
je najvanije vrijeme za kontrolu botritisa.

10 g

(uobiajeno)

PRECVJETAVANJE - nakon to je potpuno zavreno cvjetanje

Insekti (listojedi, larve
leptira, cvjetojedi,
lisne ui, neki moljci i
prstenari)

ACTARA

2,0 g

MATCH

10 ml

tetoine ploda polau jaja u plodove koji se razvijaju

i larve bue tunele unutar istih. Lisne ui su rijetko
problem kod borovnice u ovo vrijeme. Tretirati ako se
simptomi tetoina uoe. Ukoliko su stjenice prisutne
u plantai kombinovati ova dva preparata. Posebno
u sunim godinama, zakorovljenim plantaama i
neodravanim susjednim parcelama dati panju.

(po pojavi simptoma)

Trule ploda (siva

plijesan)
Antraknoza,
Phomopsis

10-12 g

SIGNUM

(ukoliko preovladava vlano

vrijeme)

MYTHOS

Za trule ploda prskati u intervalima 7-10 dana ako ova

bolest nije adekvatno kontrolisana tokom cvjetanja
i ako kino vrijeme potraje. Izabrati fungicide iz
razliitih grupa da se smanji razvoj rezistentnih sojeva
patogena. Iako cjetovi predstavljaju najosjetljivije
organe, bobice koje se razvijaju mogu takoe postati
zaraene. Povremeno, i mladi listovi postaju zaraeni.

20 - 25 ml

ZELENI PLOD
Savijai, tetoine
ploda i listova

3,0 ml

Tretirati samo ukoliko se uoi prisustvo bilo

koje tetoine, kao i u sluaju da u prethodnim
fenofazama nije provedeno tretiranje. Ovdje posebno
voditi rauna o karenci primjenjenih preparata.

10 - 15 ml

Kontrola ove bolesti je bazirana na minimiziranju

uslova pogodnih za infekciju i razvoj bolesti, kao i
na hemijskoj zatiti. Fungicidi se uglavnom koriste
da zatite osjetljive organe, ovdje iskljuivo plodove
pred berbu. Ako je monilija takoe prisutna koristiti
fungicide koji imaju djelovanje na obje bolesti.

CALYPSO

(po potrebi)

Trule ploda (siva

plijesan)

(ukoliko preovladava vlano

vrijeme i postoje simptomi)

TELDOR

SIMPTOMI BOTRITISA KOD BOROVNICE

Zreli plod pokazuje

narandaste spore

Povrijeeni cvjetovi
Cvjetovi poprimaju smeu boju (iznad), zatim postaju
prekriveni sa masom poput praha sivih spora. Ove
spore su noene vjetrom i kiom do plodova koji se
paleom zahvaeni vrhovi mladara i cvjetova postaju razvijaju, to izaziva trule ploda (tzv. botritis)
crni ili smei
Zdravi cvjetovi

Kada plodovi ponu

sazrijevati, traiti
udubljene, zgrene bobice

SIMPTOMI
ANTRAKNOZE KOD
BOROVNICE
paleom zahvaeni vrhovi mladara i cvjetova postaju
crni ili smei

Lezije su smee do sive krune mrlje koje

kasnije postanu maljave, proizvode masu spora
patogena sive boje

188

BOLESTI I
INSEKTI

PRIPRAVCI,
PREPARATI

KOLIINA NA
10 l VODE

KOMENTAR

10-15 ml

Prskati samo u sluaju potrebe, ukoliko se uoe simptomi koji se

najee manifestuju ako vlani uslovi potraju tokom berbe. U ovom
periodu posebno voditi rauna o karenci preparata koji se koriste s
obzirom da je berba u toku. Preporuka je obrati sve plodove, tretirati
i do sljedee berbe saekati period karence.

20 ml

U izuzetno vlanim vegetacijama, aplikacije fungicida nakon berbe

mogu biti potrebne da zatite jednogodinje priraste od antraknoze,
plamenjae, pepelnice ili pjegavosti lista borovnice. Dobar program
prskanja rano u sezoni trebao bi pomoi minimizirati razvoj ovih
bolesti kasnije u sezoni. Dakle, prskanje nakon berbe je najvanije
za ouvanje zdravog lia i pravilno zametanje cvjetnih pupoljaka
za produkciju plodova naredne sezone. Odmah nakon berbe izvriti
tretiranje, ali voditi rauna o visokim temperaturama kako ne bi
dolo do oegotina na listovima.

2-4 ml

Lisne ui u ovom periodu rijetko izazivaju ozbiljnije tete. Meutim,

usljed dugotrajnog sunanog vremena sve vie predstavljaju
problem, te u takvim sezonama mogu dovesti do kovrdanja listova,
deformacije jednogodinjih prirasta, to ima za posljedicu redukciju
porasta cjelokupne biljke, ali i smanjenje zametanja cvjetnih
pupoljaka.

SAZRIJEVANJE PLODA
Trule ploda

(ukoliko preovladava
vlano vrijeme i
postoje simptomi)

TELDOR

NAKON BERBE
DACONIL - u sebi

sadri specijalno
ljepilo koje ima
svojstvo da se
zadrava na
tkivu biljke ime
je obezbjeena
znaajna otpornost
na ispiranje

Bolesti izdanaka
i listova
(uobiajeno)

Lisne ui i ostali
tetni insekti

CALYPSO

(po potrebi)

KRAJ VEGETACIJE
Bolesti izdanaka
i listova,
zazimljavanje

NORDOX
15 g

CHAMPION

(uobiajeno)

Vidjeti rubriku: PERIOD MIROVANJA (kraj zime) fenofaza spavajui pupoljak do intenzivno bubrenje
(pupanje)

SPECIJALNA TRETIRANJA (u posebnim sluajevima, sa naglaenim oprezom)

TETNI
ORGANIZAM

PREPARAT

VERTIMEC +
Pauk

OKVAIVA
(Etakfix Pro)

Korovi
Krtice,
mievi,
voluharice

OURAGAN

KOLIINA NA
10 l VODE

8 - 10 ml +
2,0 -5,0 ml

80 - 100 ml

KOMENTAR
Pauci prezimljavaju kao odrasle jedinke na ostacima korova i izdanaka. Imaju
osam nogu, tijelo svijetlo do utomrke ili zelenkaste boje, sa tamnom takom
na svakoj strani. Ishranom pauci smanjuju snagu biljke i mogu izazvati da listovi
postanu smei i opadnu prerano. Prskati ako se primjeti napad pauka na listu.
Pauci su najtetniji u sunim godinama, i to od ranog proljea do kasne jeseni.
Iako su do sada rijetko proizvoai borovnice imali potrebu za ovim tretiranjem,
isto je u okviru specijalnih prskanja uvrteno s obzirom na ekstremne sue
posljednjih godina koje bi mogle dovesti do masovnije pojave pauka.
Unitavanje korova u rednom prostoru, posebno na rubovima gredica je vrlo
zahtjevno. Isto se uglavnom provodi pijevljenjem ili plitkim okopavanjem, a
u posljednje vrijeme i tretiranjem herbicidima. Voditi rauna da herbicid ne
doe u kontakt sa listovima borovnice. U tu svrhu napraviti zatitu na mlaznici
prskalice tzv. kapu kako bi se ograniilo nepoeljno apliciranje herbicida.

Ove tetoine predstavljaju ogroman problem u produkciji borovnice kako bue kanale u zoni korijena biljke i hrane se istim, to dovodi do zakrljalih ili potpuno unitenih grmova. Za suzbijanje se
primjenjuju zatrovani mamci kao to je FOSTOKSIN (slikama predstavljena aplikacija istih).

a)

b)

c)

d)

Slika. Aplikacija fostoksina u plataama borovnice: a) preparat, b) paljivo rukovanje sa istim nakon otvaranja i sva koliina
iz jednog pakovanja jednokratno mora biti upotrebljena, c) pet tabletica staviti u rupu od tetoina svakih 3-5 m, d) nakon
aplikacije rupe zapuiti novinskim papirom

189

7. Krupnoplodna
brusnica

Bioloke
B
Bi
io
ollo
ok
ke
eim
morfoloke
orrfo
o
follo
o
k
ke o
os
osobine
so
ob
bin
in e
Z
j
l d
b
i
b
b i d
diill u kkomercijalne
ijj l
h iililili u vrtu,
t od
d
Za uspjean
uzgojj kkrupnoplodne
brusnice,
bez obzira
da llii se radilo
svrhe
velike pomoi je poznavanje i razumjevanje njenog ivotnog ciklusa tokom godine, budui da ona ima jasno
definisane zahtjeve za kultivaciju. Tako na primjer, ova biljka je po morfolokoj grai veoma slina svom
bliskom srodniku niskobunastoj borovnici (Vaccinium angustifolium), a u prirodi ista uspijeva na pjeskovitomovarnim zemljitima koja mogu biti plavljena ili drenirana po elji, i u istim moe ostati produktivna ak i
vie od 75 godina. Produkciji cvjetova, a kasnije i plodova, mora prethoditi habitus koji je naravno, posljedica
vegetativnog rasta. Horizontalni, glavni prirasti, poznati kao lozja, moraju biti podstaknuti da proizvode veliki
broj snanih, vertikalnih prirasta, uobiajeno nazvani plodonosni mladari, obzirom da oni nose cvjetove, a
kasnije i plodove.
Krupnoplodna brusnica (Vaccinium macrocarpon) je niskorastua, puzajua, drvenasta trajnica koja formira
habitus u obliku gustog, veoma rairenog, po zemlji poloenog buna, kojeg ine dva osnovna tipa prirasta.
Prvi tip prirasta predstavljaju horizontalne drvenaste stabljike ili lozja, u terminologiji takoe, poznati i
kao izdanci, stoloni ili rizomi, obzirom da se veoma esto nalaze plitko ispod povrine zemlje. Ovi prirasti
predstavljaju osnovu buna brusnice na kojim se, sa nadzemne strane, formiraju nosai cvjetova i plodova, a
na drugoj, poloenoj po zemlji, du istih razvija vlaknasto korijenje. Putem stolona biljka brusnice se iri po
povrini zemljita, te isti ponekad mogu dostii duinu 1,9-2,0 m, od izvorne male biljke, formirajui veoma
gustu mreu prirasta preko kultivisane povrine. Listovi na ovim stolonima su veoma prorijeeni, odnosno
udaljeni jedan od drugog, i spiralno rasporeeni oko stabljike. U proljee, pupoljci u pazuhu ovih listova daju
nove priraste koji rastu prema gore, vertikalno, formirajui na taj nain drugi tip prirasta koji su kratki, 6,4 10 cm, tanki, ilavi, i u terminologiji poznati pod nazivom vertikalni prirast ili plodonosni mladari, obzirom da
isti nose cvjetove, a kasnije i plodove.

Crte 41. i slike 472 i 473. Habitus krupnoplodne brusnice

Ovi uspravni prirasti formiraju se iz pupoljaka du rizoma obino nakon dvije godine. Na plodonosnim
prirastima, za razliku od stolona, listovi su gusto rasporeeni, odnosno zbijeni.
Cvjetovi na vertikalnim prirastima starim jednu godinu u konanici e proizvesti crvene loptaste plodove,
prave bobice, a broj cvjetova po izdanku moe iznositi 5 ili 6, s tim da jedna do tri bobice potpune veliine
po izdanku mogu biti zadovoljavajue za dobru berbu, u zavisnosti naravno, od gustoe vertikalnih prirasta.
Sljedee godine vertikalni prirasti mogu nastaviti rasti uvis, tokom godine obino 5,0-10,0 cm, poveavajui
habitus grma, sa bazama koje se savijaju prema zemlji, kako se uspravni prirasti izduuju, ime postaju
dodaci horizontalnim prirastima, stolonima, te tako doprinose irenju osnovnog habitusa biljke brusnice.
Dakle, samo vrh istih od 6,0-10,0 cm ostaje u vertikalnom poloaju. Veina plodova brusnice se formira od
cvjetova na vertikalnim prirastima, a samo mali broj istih moe nastati iz cvjetova na krajevima stolona.
Listovi krupnoplodne brusnice su 5-8 mm dugi, 2-3 mm iroki, oblih vrhova, ovalnog oblika, obino ravni,
sa savijenim rubovima. Listovi brusnice prirodno ive dvije sezone, te krajem ljeta u godini nakon potpunog
razvoja, bivaju zamijenjeni sa novim. Meutim, neki listovi mogu ostati i treu sezonu, ali treba napomenuti
da prerano opadanje istih ukazuje na loe zdravstveno stanje biljke. Tokom zime listovi brusnice usljed
gubitka hlorofila i nastanka obojenih pigmenata dobijaju ljubiastu, odnosno neke nijanse purpurne boje.

190

Slike 474 i 475. Listovi krupnoplodne brusnice tokom zime (lijevo); Plodovi krupnoplodne brusnice (desno)

Cvjetovi brusnice su smjeteni u mjeovitim, terminalnim pupoljcima na uspravnim, kratkim, 5-7,5 cm dugim,
prirastima koji rastu pojedinano od maja do juna, ili u nekim podrujima ak i neto kasnije. Cvjetanje se
odvija tokom 2-4 sedmice, u periodu od kraja juna do poetka jula, to predstavlja najkasniji period cvjetanja
od bilo kojih umjerenih vrsta voaka. Cvjetovi brusnice su mali, veliine svega 6,35-8,32 mm, i poinju se
otvarati ujutro, te su potpuno otvoreni tek oko dva sata. Kao i kod borovnice, cvjetovi brusnice su okrenuti
naopake, sa vrhom prema zemlji.
Veina plodova krupnoplodne brusnice je okrugla, ali generalno, pet razliitih oblika moe biti prisutno, i to:
okrugli, zvonasti, vretenasti, tubasti i maslinasti. Njihova razlika u obliku, dolazi prije svega kod razliitih
kultivara, ali ista moe biti i posljedica razliitih tehnika upravljanja u mjestima uzgoja, movarama
brusnice.
Ono to krupnoplodna brusnica i visokobunasta borovnica imaju kao zamjenu jeste mikorizna asocijacija sa
endofitnim gljivicama (gljivice koje ive unutar tkiva biljke). Gljivica Phoma radicis, koja je izolirana unutar, i u
blizini korijenja, prisutna je u znaajnim koliinama u zemljitima bogatim humusom (kao na primjer tresetna
zemljita), i ulazi u korijenje novih introdukovanih biljaka brusnice upravo iz ovog izvora. Ona je sposobna da
se iri kroz ive elije do elija u kortikalnim (ovojnim) tkivima, i moe dosegnuti do veine dijelova biljke. Ne
ini se da se prenosi sa biljke na biljku, naime, kao na primjer tokom vegetativnog razmnoavanja.
Zahtjevi za uzgoj
Krupnoplodna brusnica je po porijeklu ameriko voe. Njeno prirodno stanite protee se u umjerenim
klimatskim zonama, od istone obale, do centralnih Sjedinjenih Amerikih Drava i Kanade. U svojim
j zemlje
j i vode formiranojj na vlanim
prirodnim stanitima biljke brusnice uspijevaju na specijalnoj kombinaciji
zemljitima.
Movarno zemljite na kojem rastu krupnoplodne brusnice
je jedinstveno, i sastoji se od naizmjeninih slojeva pijeska i
organske materije. U takvim zasadima brusnice se sade na
gredicama, odnosno bankovima, kako tokom cijelog perioda
godine njihov korijen ne bi bio u vodi. Tokom vremena odumrlo
lie se nagomilava, i uzgajivai moraju dodavati svakih dvije do
pet godina pijesak na povrinu bankova za podsticanje produkcije
vertikalnih prirasta, i odravanje produktivnosti biljaka brusnice.
Nasuprot normalnim poljoprivrednim zemljitima, zemljita
brusnice ne zahtjevaju obradu, ostaju netaknuta, tokom vremena,
i jedina mjera u ovom pogledu je pomalo mijeanje pijeska i
organske materije, odnosno kiselih supstrata.
Kao biljka prirodno adaptirana na vlano zemljite, krupnoplodna
brusnica je tolerantna na plavljena zemljita. Meutim, tokom
sezone aktivnog rasta, koja se openito protee u periodu od
marta do oktobra, adekvatna drenaa u zemljitu je neophodna
za pogodan rast i funkcije korijena brusnice.
Veina strunjaka smatra krupnuplodnu brusnicu (Vaccinium
macrocarpon) kao jedinu vrstu vrijednu uzgoja u
Slike 476 i 477. Bankovi, gredice u movarama brusnice

191

komercijalne svrhe, mada je lingonberi (V. vitis-idaea), sjeverna planinska brusnica, sve vie u porastu sa
uzgojem u Evropi, i u hladnijim, planinskim podrujima Sjeverne Amerike.
Uzgoj krupnoplodne brusnice mogue je organizovati na dva naina, i to: u vlanom sistemu na movarnim,
niskopoloenim, tresetnim zemljitima, i u suhom sistemu na visoravnima, u planinskim podrujima. Osnovni
zahtjevi za kultivaciju brusnice su isti bez obzira na veliinu planiranog zasada. Postoji pet osnovnih kriterija
za dobar uzgoj brusnice, i oni su sljedei:

kiselo zemljite, optimalan pH kree se od 4,0 do 5,5 (mada e one rasti i u zemljitima sa pH vrijednosti
6,0);
izvor nekrenjakog pijeska, koji je dostupan na povrini zemljita;
pristup kvalitetnoj istoj vodi, bez obzira da li se uzgajaju u suhom ili vlanom sistemu;
upoznatost sa lokalnim klimatskim uslovima, posebno tamo gdje niske zimske temperature mogu da budu
zabrinjavajue; i
mogunost kontrole agresivnih korova, tetoina i moguih bolesti.

Ukoliko se krupnoplodna brusnica uzgaja u vlanom sistemu onda mora postojati prirodna zona koja
obezbjeuje ovakve uslove. Prema tome, ovakav sistem je uglavnom mogu u prirodnim ili vjetakim
movarama, kao to su one u Sjedinjenim Amerikim Dravama, gdje je ovakav sistem uzgoja dominantan. U
naim uslovima, odnosno u situaciji nedostatka prirodnih movara, jedino preostaje uzgoj brusnice u suhom
sistemu. Isti podrazumjeva sadnju biljaka na uzdignute gredice napravljene od smjese zemlje, piljevine, i
komadia samljevenog drveta (sjeka) kako bi se odrala adekvatna kiselost zemljita, te primjenu sistema
za navodnjavanje tipa kap po kap ili pak kienja pomou sprinklera.
Zemljite
Biljke krupnoplodne brusnice, kako se esto pretpostavljalo, ne rastu u vodi. Njihovo korijenje pored minerala
za rast, treba i oksigen, te uslove koji omoguavaju vlanost, ali ne i trajno, permanentno saturirano, vodom
zasieno zemljite. Za izdaan, zdrav rast, sve biljke trebaju da imaju vitalne makroelemente: nitogen, fosfor
i kalij. Brusnice nisu izuzetak, iako su njihove potrebe male u poreenju sa veinom ostalih vrsta voaka i
ukrasnih biljaka. One takoe, trebaju kalcijum, magnezijum i sumpor, u manjim koliinama, kao i elemente u
tragovima, kao na primjer bor, hlor, bakar, eljezo, molibden i cink, u neznatnim koliinama.
U svom prirodnom stanitu brusnice rastu na zemljitima koja su stalno kisela, sa pH vrijednou koja se
kree od 3,5 do oko 5,5. Optimum je naravno, negdje u sredini ovog intervala, odnosno oko 4,0 do 4,5. Ovo
je raspon unutar kojeg su minerali potrebni za izdaan rast, i kasnije, produkciju plodova, dostupni uzgajanim
biljkama krupnoplodne brusnice. Izvan okvira ovog raspona, iznad ili ispod, raspoloivost minerala postaje
manje efikasna, te se tada manifestuju simptomi nedostatka ili suvika opskrbljenosti istim, rezultirajui u
sitnijim plodovima.
Idaelna zemljita za uzgoj krupnoplodne brusnice su tresetna, sa tresetom od bijele mahovine ili sfangumskim
tresetom. Ovakva zemljita nazivaju se organska i ista imaju mnogo potencijala za oslobaanje hranjiva,
naravno, kada su uslovi povoljni, kao i adekvatnu pH reakciju. Poeljno je da povrinski sloj ovakvih zemljita
sadri adekvatan sloj istog pijeska, u suprotnom prilikom uzgoja krupnoplodne brusnice na istim pijesak se
dodatno aplicira.

Slike 478 i 479. Uzgoj

krupnoplodne brusnice
na movarnom tresetnom
(lijevo), i suhom planinskom
(desno) zemljitu

U ovakvim zemljitima se odvija permanentno raspadanje organske materije. Konstantno odvijanje

dekompozicije organske materije neophodno je kako bi dolo do otputanja hranjiva, a ista zahtijeva aktivnost
od strane bakterija, koje, generalno, trebaju vlane uslove tokom toplih ljetnih mjeseci za vrijeme svoje
najvee aktivnosti, oslobaajui nitrate u periodu kada iste biljke posebno trebaju za svoj vegetativni rast. U
vlanijim zemljitima, kao to su na primjer ona pronaena u movarama ili na rubovima jezera i ribnjaka,
ove bakterije su manje aktivne, te je dekompozicija organske materije sporija, ali jo uvijek dovoljna da
podri slabaan rast biljaka krupnoplodne brusnice. Suni zemljini uslovi ne samo da reduciraju aktivnost

192

bakterija, ve takoe, imaju nedovoljno vode na raspolaganju za usvajanje dostupnih minerala od strane
biljaka. Mineralna zemljita koritena za uzgoj brusnice sastoje se uglavnom od pijeska sa niskim ili, pak,
nepostojeim organskim sadrajem koji moe biti potrebno dodati.
Relativno mali broj tradicionalnih poljoprivrednih, ratarskih, hortikulturnih i vrtnih zemljita imaju nizak pH,
te su ista nepogodna za uzgoj brusnice. Prema tome, kvalitetno ilovasto zemljite, koje dominira u veini
podruja gdje se tradicionalno uzgajaju razliite vrste voaka, nije pogodno za brusnicu. Meutim, na istom je
mogue putem dodavanja sumpora u prahu poveati kiselost, ali u tom sluaju ostale fiziko-hemijske osobine
u zemljitu ostaju nepogodne za uzgoj brusnice. Meutim, preporuuje se savjet strunjaka prije poduzimanja
ovakvog koraka. Prema tome, prilikom uzgoja brusnica u suhom sistemu treba birati zemljita lake strukture
i niske pH vrijednosti, te u ista aplicirati adekvatne koliine kiselih ubriva i organskih materijala (piljevina,
sjeka, samljevena kora drveta ili pak borove iglice).
Potrebno je dakle, imati pristup izvoru homogenog, istog, nekrenjakog pijeska, posebno na povrini
tresetnih zemljita, obzirom da je isti veoma vaan faktor prilikom uzgoja brusnice.
Voda
Nakon to, prilikom projektovanja budueg zasada krupnoplodne brusnice, uzgajiva utvrdi da su obezbjeeni
povoljni zemljini uslovi, te da je opskrbljenost istom vodom raspoloiva, kako bi se osigurala i sauvala
pravilna razina hranjiva, voda ulazi u jednainu daljeg organizovanja sistema uzgoja. Za veinu uzgajivaa
krupnoplodne brusnice voda je veoma vaan faktor, a posebno za one u vlanom sistemu, budui da se ista
koristi ne samo za navodnjavanje, ve i kao pomo za zatitu od mraza, kontrolu insekata i berbu. Komercijalni
uzgajivai i vrtlari koji uzgajaju brusnice u suhom sistemu trebat e takoe, istu vodu za navodnjavanje
tokom ljeta. Kao i njihove kolege koje uzgajaju brusnice u okviru vlanog sistema, ovi uzgajivai e koristiti
nadzemne sprinklere, ili pak drip sisteme za navodnjavanje u ovom periodu. Biljke brusnice su osjetljive na
isuivanje kada su one u svojoj najveoj aktivnosti, koja je u ljeto. U sluaju sue teko je ponovo hidrirati
tresetna zemljita, i oteenje korijena je u pravilu kobno za biljke brusnice.
Reprocentar jagodastog voa H&H Friut proizvodi sadni materijal
krupnoplodne brusnice sa kao kontejnerske sadnice u saksijama
razliite zapremine i starosti biljke.
Kontejnerske sadnice krupnoplodne brusnice u saksijama
podrazumjevaju ukorjenjene, razvijene biljke sa listovima, koje
imaju veliki broj prirasta, uobiajeno visine 25-30 cm, sa korijenom
koji se razvija u saksiji razliite zapremine. Standradna sadnica
ovog tipa za krupnoplodnu brusnicu predstavlja jednu godinu
stara biljka u saksiji zapremine 0,9 l. Meutim, spram zahtjeva
kupaca kontejnerske sadnice krupnoplodne brusnice u saksijama
mogu podrazumjevati i dvo, tro i viegodinje biljke. Naravno, u
zavisnosti od starosti sadnice i veliine nadzemnog sistema planira
se i zapremina kontejnera. Viegodinja sadnica krupnoplodne
brusnice podrazumjeva biljke iste starije od tri godine i iskljuivo je
namijenjena za velike trne centre ili specijalne narudbe. Takoe,
navedne sadnice ve na sebi nose odreenu koliinu plodova i iste
se mogu zadrati u datom kontejneru u okviru bate ili vrta.
Ovaj tip kontejnerskih sadnica dolazi u adekvatnoj ambalai koja
podrazumjeva osnovno pakovanje - kartonska kutija na kojoj je sa
eone strane, uz sliku date vrste, utisnut naziv iste i na jedinstveni
logo i slogan, na poleini su date osnovne informacije u pogledu
znaaja kontejnerske sadnice sa adekvatnim sistemom uzgoja i
razmacima sadnje, te adresom i naim kontaktom, i dopunsko
pakovanje prema zahtjevima kupca.
Priprema zemljita i tehnika sadnje. Krupnoplodna brusnica
pripada acidofilnim biljkama (vole kiselo zemljite). Prema tome,
priprema zemljita za sadnju iste podrazumjeva identine korake
kao i za visokobunastu borovnicu. Obzirom da se radi dominantno
o kontejnerskom tipu sadnog materijala, i sama tehnika sadnje je
Slike 480, 481 i 482. Sadni materijal brusnice: oiljena reznica
i kontejnerska sadnica; Tehnika sadnje brusnice

193

slina onoj kod visokobunaste borovnice. to se tie razmaka sadnje isti zavisi od naina uzgoja. Kod sadnje
na ravnom zemljitu razmak je 50x50 cm, dok pri istoj na gradicama nevedeni razmak iznosi 100 x 50 cm.
Izbor kultivara. Veina kultivara uzgajanih u prvim godinama kultivisanja krupnoplodne brusnice bila je
izravno odabrana iz divljih populacija, sa preko 100 alociranih imena za iste. etiri, svi selekcionisani u
19 vijeku, jo uvijek formiraju bazu komercijalne proizvodnje brusnice, a to su: Early black, Howes,
McFarlin i Searles. Prva tri kultivara su selekcionisana u Masausetsu, a etvrti u Viskonsinu. Od tada
uzgajivaki program (selekcija), podran od strane USDA (Amerika Agencija za razvoj poljoprivrede), proizveo
je samo sedam komercijalno uspjenih kultivara, i to: Beckwith, Bergman, Crowely, Franklin, Pilgrim, Stevens
i Wilcox.
Early black. Kahhon od Masausets-a, introdukovao je ovu divlju selekciju, i ona je jo uvijek najire
uzgajani varijetet, posebno u istonim podrujima uzgoja krupnoplodne brusnice Sjeverne Amerike. Ovaj
varijetet je bio veoma mnogo koriten u oplemenjivakim programima. Iako ima iskljuivo male do srednje
veliine plodove, sazrijeva veoma rano (ve krajem avgusta u nekim podrujima), i ostvaruje dobre prinose
sjajnih bobica, koje se pretvaraju u tamno crvenu, skoro crnu boju, kada su potpuno zrele. Boboce ovog
varijeteta pomalo su krukolikog oblika, blago se suavaju na kraju, i pomalo ukazuju na stabljiku, ali su
veoma vrste grae, tako da se ne gnjee lako prilikom manipulacije, i dobro se skladite. Takoe, boboce
ovog genotipa posjeduju dobar okus.
Dodatna prednost genotipa Early black je ta, da je isti otporan na bolest lanog cvjetanja. Ovaj kultivar je
odlian izbor za bilo koga ko uzgaja brusnice po prvi put, posebno ukoliko se eli dobiti ukrasna vrijednost kao
dodatak proizvodnji plodova. Njegova ukrasna vrijednost lei u njegovim malim, svijetlo zelenim listovima koji
se pretvaraju u duboku crvenu boju, i daju atraktivnu obojenost zemljinog pokrivaa tokom zime. Kultivar
Early black se nalazi meu najprilagodljivijim, i veoma laganim za uzgoj sortama krupnoplodne brusnice,
uspijevajui unutar vrtova i polja sa malo manje kiselim zemljitima nego to su generalno preporuena, i isti
je dosta otporniji na mraz, nego veina ostalih kultivara.
McFarlin. Ovaj kultivar posebno je popularan u Vaingtonu i Oregonu, ali je takoe iroko uzgajan i u
Kanadi. Selekcionisan je i uzgojen iz divlje populacije od strane T. H. McFarlin-a iz Junog Craver-a, Masausets,
1874. Iako bobice ovog kultivara nisu jednake veliine, kreui se od srednjih do velikih u berbi, one imaju
izvrstan okus. Iste sazrijevaju sredinom sezone, i prilino su karakteristine, duboko crvene boje sa istaknutom
akom i votanim rumenilom. One su ili okruglog ili, sasvim esto, izduenog oblika. McFarlin ima snaan
habitus, obzirom da proizvodi masu porasta koji se lako zamrse. Prilikom uzgoja istog je potrebo drati pod
kontrolom redovnom rezidbom. Ovaj kultivar je otporan na mraz, kao i na bolest lanog cvjetanja.
Stevens. Ovaj kultivar postaje sve vie popularan kod uzgajivaa brusnice u Viskonsinu i Nju Dersiju. On
je krianac izmeu McFarlin i Potter. Porijeklom je iz Whitesbog-a, Nju Dersi, a odabran je od strane
Baina, izmeu 1938 i 1940, te intordukovan 1950 godine. Veoma krupan, tamno crveni plod je okruglog
ili ovalnog oblika, spoljoten sa oba kraja. Sazrijeva sredinom sezone, meso ploda je vrsto, i dobro se
skladiti. Lozja su bujna i produktivna. Isti je lagan za uzgoj, a posebno je pogodan za siromana zemljita
kojima nedostaje organska materija. Jedini nedostatak ovog kultivara jeste da nije otporan na bolest lanog
cvjetanja kao neki drugi kultivari.
Pilgrim. Ovaj kultivar je krianac izmeu Prolific i
McFarlin, nainjen od strane Bain-a u Whitesbog-u 1930.
Pilgrim je bio testiran u istonom Werhamu, Masausets, i
introdukovan 1961 godine. On je visokopronosan kultivar sa
posebno velikim ovalnim bobicama koje su grimizno crvene
boje, sa votanim rumenilom i krem obojenim mesom.
Sazrijeva kasno i dobro se uva. Lozja su srednje bujnosti
sa prilino dugakim uspravnim prirastima. Nije privlaan
za tuponosnog lisnog skakavca, te tako nije ni sklon bolesti
lanog cvjetanja.
Slika 483. Plodovi kultivara krupnoplodne
brusnice Early Black

194

8. Ribizle i ogrozdi
Odluka za komercijalnu proizvodnju vrsta iz grupe jagodastog voa koje pripadaju rodu Ribes spp. (ribizle i
ogrozdi) na prvom mjestu bi trebala biti rukovoena dostupnim tritem za plodove istih. Obzirom da se radi
o specifinim vrstama u pogledu plasmana, trite bi trebalo biti osigurano prije sadnje biljaka u zemljite. U
tom pogledu mogua su dva pristupa: prodaja svjeih plodova i prerada. Obzirom da veina potroaa nije
upoznata sa plodovima ovih vrsta i njihovim koritenjem, a oni koji pak znaju za iste nisu skloni masovnijoj
potronji svjeih plodova, prerada u demove, ele, sokove i dr. moe biti najbolji nain za iskoritavanje
ovih vrsta. Meutim, u Evropi, egzistiraju u znaajnoj mjeri oba tipa trita, i ista jasno mogu ukazati na
nerazvijeni trini potencijal nae zemlje u pogledu datih kultura. Takoe, to pokazuje da uzgajivai koji
se nalaze blizu populacija ljudi upoznatih sa datim kulturama mogu imati sigurno trite. Prema tome, sa
sadanje take gledita proizvodnja ribizli i ogrozda na cjelokupnom podruju BiH, i u pogledu trita, ima
perspektivnu budunost. Uspjena produkcija ovih voaka povlai za sobom poznavanje kultivara, njihove
uzgojne karakteristike i zahtjeve, te uspjeno upravljanje tetoinama.
Tipovi biljaka. Ribizle i ogrozdi predstavljaju dvije blisko-srodne vrste. Ribizle i ogrozdi mogu se lako
razlikovati na osnovu prisutnosti ili nedostatka bodlji (trnova) na njihovim prirastima. Tako, ogrozdi obino
imaju bodlje, dok ribizle nemaju.
Biljke ribizli i ogrozda su viegodinji grmovi, izrazito izdrljivi na hladnou.
Vrste i kultivari se razlikuju spram veliine ukupnog habitusa biljke i njege
forme, ali obino sve imaju uspravan rast koji se iri u prostoru od 90-180
cm. Rezistentnost na bolesti i insekte izmeu istih se veoma razlikuje. Njihovi
plodovi su irokog spektra upotrebe i visoke hranjive vrijednosti (primjera
radi, crna ribizla ima 8 puta vie vitamina C nego limun i naranda), a
razlikuju se i u pogledu, okusa, oblika, veliine, teksture i boje.
Slika 484. Trn na prirastu ogrozda, jedna od njegovih

karakteristika koja ga razlikuje od ribizli

Ribizle
Najee uzgajane vrste ribizli su evropskog porijekla, iako postoje i mnoge amerike vrste. Tipovi ribizli
prema boji ploda ukljuuju sljedee vrste iste: crvenu, bijelu, pink i crnu. Biljke ribizli su bestrne, a plodovi
sitni, (veliine zrna graka), sakupljeni su, i beru se u grozdovima slinim onima kod groa, naravno daleko
manje veliine.
Kultivari mogu biti razvrstani
u nekoliko vrsta. Vrste ribizle
koje se mogu izdvojiti su: Ribes
rubrum (najvie crvenih ribizli
i neto bijelih), R. Petraeum
(bijela), R. Vulgare (pink,
bijela i crvena) i R. Nigrum i R.
Ussurienses (crna).
Slika 485. Plodovi: pink, bijele, crvene i
crne ribizle (s lijeva na desno)

Zbog svog oporog okusa, ribizle se rijetko jedu kao svjee, ali se koriste
za preradu u sokove, demove i ele. Posebno su crne ribizle poznate po svom snanom, jakom (nekada
neprijatnom) mirisu i okusu koji stee, te se iste obino uglavnom uzgajaju za preradu, dok crvenim i bijelim
spram njihovog specifinog okusa pripada stono trite. Tako su crne ribizle zbog svog bogatog hranjivog
sastava veoma cijenjene u Evropi za proizvodnju useva. Koncentracije vitamina C su ak toliko visoke da
iznose 250 mg na 100 g soka, tako da odreeni broj potroaa crnu ribizlu konzumira, i u svjeem stanju.
Ogrozdi
Kultivisane forme ogrozda se dijele na dva glavna tipa, evropski (Ribes grossularia var. Uva-crispa), i ameriki
(R. Hirtellum). Evropski tipovi su domaini Sjeverne Afrike i Kavkaskih Planina istone Evrope i Zapadne Azije,
dok su ameriki tipovi uroenici sjevernih Sjedinjenih Drava i Kanade. Unutar evropskog tipa, veliina ploda
se veoma razlikuje, od one koja je veliine zrna graka, do iste veliine malog jajeta. Takoe, i boja ploda
iroko varira, sa plodovima koji su obojeni u nijansama zelene, pink, crvene, purpurne, bijele i ute. Ova

195

raznolikost je ostavila historijsku popularnost evropskog tip ogrozda, te je tokom prola dva vijeka stotine
kultivara bilo razvijeno, sa posebnim fokusom na veliinu i boju ploda.
Vrste koje pripadaju amerikog tipu ogrozda imaju manju veliinu ploda i slabiji okus, ali su veoma rezistentne
na bolesti u poreenju sa evropskim kultivarima, koji su poznati po svojoj osjetljivosti na pepelnicu i lisne
pjege. Ovo je bio razlog zbog kojeg je veina evropskih kultivara bila ograniena za uzgoj u Americi. Meutim,
rezistentnost na bolesti poboljana je naknadnim ukratanjem sa amerikim tipom, i nastalo je nekoliko
novih evropskih kultivara koji obeavaju svijetlu budunost, a isti su proizvedeni nedavno. Poreenja radi,
najpoznatiji ameriki kultivari danas na tritu sadre u sebi odreenu dozu genetike evropskih u pogledu
poboljanja krupnoe i okusa ploda. Svi kultivari ogrozda imaju razliit stepen trnovitosti. Plodovi se proizvode
u manjim grozdovima ili pojedinano na stabljikama, te se i beru individualno.
Josta
Josta predstavlja meuvrsni hibrid izmeu ogrozda i crne ribizle. Njegovi plodovi su krupniji nego kod ribizle,
crne su boje, i sliniji onim kod ogrozda. Stabljike su bestrne. Kvalitet plodova nije cijenjen za svjeu potronju
ili preradu, ali je inspirisao nastavak briding pokuaja, u nastanku novih i poboljanih hibrida. Ova vrsta se
odlikuje snanim rastom habitusa, a rezistentna je i na hru lista ribizle.

Slike 486, 487 i 488. Plodovi: pink, bijele, crvene i crne ribizle (s lijeva na desno)
Uzgoj
Generalni zahtjevi uzgoja su slini za sve Ribes vrste, i one se mogu uspjeno uzgajati u veini podruja
nae zemlje. Vrste roda Ribes su adaptirane na hladnije klimate, stoga, prekomjerne ljetne vruine mogu
biti ograniavajui faktor za njihov uspjean uzgoj. Pri temperaturama iznad 29oC, listovi ribizle postaju
klonuli, a produena direktna suneva svjetlost moe uzrokovati oegotine na istim. Temperature iznad 35oC,
odravane za tri ili vie dana mogu uzrokovati da veina plodova opadne sa biljke, posebno ako su isti blizu
faze zrelosti. Djelimina sjena, maliranje zemljita i adekvatna voda su esencijalni faktori za uzgoj ovih vrsta
unutar sunijih, toplijih podruja. Ameriki ogrozdi su vie tolerantni na direktnu svjetlost, suu, kao i tople
temperature, nego evropski tipovi.
Biljke ribizle i ogrozda mogu biti veoma produktivne (ogrozdi proizvode 3,63 do 4,54 kg po biljci a ribizla 2,28
do 3,63 kg po biljci). Prinosi crne ribizle su obino 50% manji. Crvene ribizle i ogrozdi dostiu ekonomski
vrijedan prinos u 3 do 4 godine, a crne ribizle u 4 do 5 godine. Sa brigom, panjom, ivot plantaa ribizle je
oko 8 do 15 godina, a plantaa ogrozda je 15 do 20 godina. Plodovi sazrijevaju u periodu od nekoliko sedmica
i, u zavisnosti od varijeteta, mogu ostati na biljci tokom produenog perioda hladnog vremena, dozvoljavajui
fleksibilniji raspored berbe.

Izbor mjesta
Za razliku od drugih vrsta voaka, ribizle i ogrozdi mogu tolerisati djeliminu sjenu. Sjeverna do sjeveroistona
ekspozicija je esto idealna, obzirom da e zrak i zemljite biti hladniji i vlaniji, a same biljke zatiene od
direktnog sunca. Meutim, potpuna izloenost suncu u hladnijim ili planinskim klimatima je poeljna i vodi ka
poveanim prinosima.
Cirkulacija zraka i kretanje je vano razmatranje kod izbora mjesta, kako bolesti lia mogu predstavljati
problem kod veine kultivara. Stoga uzeti u obzir pravac dominantnih vjetrova i orjentisati redove biljaka u
pravcu koji obezbjeuje nesmetanu cirkulaciju zaraka.
Ribizle i ogrozdi zahtjevaju prosjeno 1.000-1.200 sati hladnoe (sati izloenosti biljke tokom zime na 1,667,22oC to ispunjava fizioloku dormantnost) za prekid mirovanja, tako da biljke cvjetaju rano u proljee.
Izbjegavati kotlinska, nisko poloena, podruja gdje kasni proljetni mrazevi mogu povrijediti cvjetove. Iako su
tolerantne na hladnou, temperature ispod -2,22oC mogu otetiti cvjetove i smanjiti prinose. Dodatna prednost
hladnijih, sjevernih padina je sporo zagrijavanje u proljee i odgaanje momenta poetka vegetacije,

196

to moe dodatno smanjiti rizik od mraza.

Biljke ribizli i ogrozda imaju plitko, fibrozno korjenje, i iste bi trebale biti posaene samo na onim mjestima
gdje navodnjavanje moe biti obezbjeeno. One bi trebale biti uzgajane ispod pokrivaa sjene drvea, izvan
konkurencije za vlagom.
Ribizle i ogrozdi su prilino tolerantni na irok radijus zemljinih uslova i mogu se uzgajati i na neto loijim
zemljitima. Ipak, ovim vrstama najbolje odgovaraju dobro-drenirana pjeskovito-ilovasta do ilovasta zemljita,
u kojima je sadraj organske materije vei od 1%, i koja imaju dobar kapacitet zadravanja vode. Sadnja na
lakim pjeskovitim ili tekim glinovitim zemljitima trebala bi se izbjegavati, kao i podruja u kojima voda stoji
za bilo koji dui vremenski period. Oba tipa, zemljita lake i tee teksture mogu biti poboljana dodavanjem
organske materije. Idelana pH vrijednost je slabo kisela, 5,5-6,5. Simptomi nedostatka hranjiva mogu se
pojaviti ukoliko se ove biljke uzgajaju na zemljitima sa pH vrijednou veom od 7,0.
Priprema zemljita
Pripremu zemljita trebalo bi zapoeti sa iskorjenjavanjem viegodinjih korova u najveoj moguoj mjeri.
Ovo se moe postii apliciranjem translokacijskih herbicida sredinom do kraja ljeta ili sa intenzivnom obradom
u adekvatno vrijeme. Analiza zemljita trebala bi se provesti za odreivanje pH zemljita, nivoa i potreba
fosfora i kalija. Ovi nutrienti trebali bi biti dodati do umjerenih nivoa. U sluaju niske vrijednosti pH (ipod
5,5) preporuuje se aplikacija krea do korekcije iste za vrijednost 6,1. Zajedno sa kreom, fosfor moe biti
inkorporiran u jesen; meutm, kalijum i nitrogen (trebalo bi primjeniti u proljee, kako bi se izbjegao gubitak
hranjiva ispiranjem. Ribizle i ogrozdi su osjetljivi na hlorid sadran u kalijum hloridu, tako druge forme kalijuma,
kao to su kalijum sulfat, trebaju bi biti koritene za navedene vrste. Ako su biljke zasaene u jesen, nitrogen
ne bi trebalo aplicirati sve do proljea. Ribizle i ogrozdi reaguju dobro na organske dodatke, koji poboljavaju
aeraciju i drenau, a takoe poveavaju kapacitet zadravanja vode u svim tipovima zemljita. Organska
materija moe biti dodata u jesen ili proljee prije sadnje. Dobro zgorjeli stajnjak 4-5 tona po dunumu je
dobra opcija, drugi pogodni izvori su konaan kompost, listovi, istrulo sijeno i slama, isjeckan treset, ili
piljevina. Bilo koji dodatak trebao bi biti osloboen od sjemena korova i insekata. Na veim plantaama, usjev
za zelenino ubrenje takoe moe biti uzgajan i zaoran za poveanje organske materije. Dva ili tri usjeva
za zelenino ubrenje mogu biti uzgajana tokom jedne vegetacije ako se prvi usjev posije dovoljno rano. U
cvjetanju, zaorati isti, te odmah ponovo zasijati novi. Zimski usjev (na primjer, itarice) trebali bi biti zasijan
nakon jesenje pripreme zemljita. Najmanje tri sedmice prije proljetne sadnje, zimski usjev za zelenino
ubrenje trebao bi biti spaljen sa herbicidom i/ili pokoen i zaoran. Budite sigurni da disk ili plug organski
materijal zatrpa dovoljno duboko u zemljita kako bi se osigurala adekvatna razgradnja i smanjio gubitak. Na
parcelama koje imaju lou drenau zemljita biljke se mogu posaditi na uzdignute gredice.
Razmak sadnje i sistem uzgoja
Razmak sadnje prvenstveno zavisi od odabranog sistema uzgoja (uzgojne forme biljaka), a zatim i od bujnosti
kultivara, habitusa rasta, plodnosti mjesta, i veliine opreme koja se koristi za odravanje plantae. Generalno,
crvene, bijele ribizle i ogrozdi trebali bi biti posaeni 0,9 do 1,22 m odvojeno u redovima, dok izmeu redova
razmak iznosi minimum 2,0 do 2,5 m. Crne ribizle su bujnije i trebalo bi postaviti razmak 1,22 do 1,52 m
odovojeno u redu a 2,5 do 3,00 m izmeu redova. Izbjegavati prenatrpane, zbijene, plantae poto je
adekvatna cirkulacija zraka kritini faktor za smanjenje pojave bolesti lia. Pristup opreme je takoe vano
uzeti u obzir prije sadnje, i adekvatan prostor mora ostati izmeu redova kada su biljke zrele/razvijene.
Biljke mogu biti uspostavljene kao slobodni grmovi kod gore navedenog razmaka, ili posaene na veu
gustinu za formiranje palira uobiajena praksa za proizvodnju crne ribizle. Trei sistem podrazumjeva
odravanje biljaka ribizli i ogrozda u formi drveta, odnosno sa centralnim deblom odreene visine koje
podrava adekvatan naslon, to se naziva sistem kordona ili vitkog vretena, a posebno je zastupljen u
intezivnom konceptu proizvodnje crvene ribizle i ogrozda.

Slika 489 i 490. Uzgoj

crne ribizle u sistemu
grmova (lijevo); crvena
ribizla u sistemu
uzgojne forme vretena
ili korodona (desno)

197

Razmatranje opraivanja
Poto su ribizle i ogrozdi (osim malog broja crnih ribizli) samooplodne, unakrsno opraivanje od strane drugog
kultivara nije potrebno. Meutim, unakrsno opraivanje moe rezultirati u krupnijim plodovima, a time i veim
prinosima. Plantae na veim povrinama mogu imati korist od ukljuenja vie kultivara. Bumbari i usamljene
pele su najuinkovitiji opraivai ribizli i ogrozda u veini sluajeva zbog njihovog ranog cvjetanja kada
vrijeme je hladnije i medonosne pele nisu aktivne.
Sadni materijal
Prilikom kupovine biljke ribizle i ogrozda trebale bi biti jednu ili dvije godine starosti, te imati snano razvijen
korijen. Iste mogu biti nabavljena kao kontejnerske sadnice ili pak kategorije zreli izdanak golih ila. Ukoliko
se radi o sadnicama golih ila iste bi trebalo nakon prijema adekvatno pripremiti za sadnju, odnosno osvjeiti
i zatititi korijen.
Sadnja
Kao i kod ostalih vrsta jagodastog voa period sadnje za biljke ribizli i ogrozda je univerzalan. Meutim, kada
se planira proljetna sadnja treba imati da umu da biljke ribizli i ogrozda prekidaju rano period mirovanja, te se
ista ne smije provesti suvie rano. Kada je u pitanju jesenja sadnja niukom sluaju poslije iste aplicirati azotna
ubriva kako ista mogu smanjiti zimsku izdrljivost. Osim toga, biljke bi trebale biti malirane za smanjenje
uticaja zimskih mrazeva. Tehnika sadnje kontejnerskih sadnica ribizli i ogrozda identina je onoj kod ostalih
vrsta jagodastog voa. Sadnice golih ila prije sadnje potrebno je potopiti u smjesu vode, zemlje, balege i
previkura. Prilikom sadnje potrebno je zatrpati biljke 2 cm dublje nego to su bile u rasadniku. Na ovaj nain,
doi e do prekrivanja dva do tri pupoljka na niem dijelu izdanka, to e podstai razvijeniji korjenov sistem
i poveati broj izdanaka. Meutim, izbjegavati preduboku sadnju. Oteene i nerazvijene dijelove korijena
trebalo bi potkratiti; korjenje treba rairiti, prekriti sa zemljom, i pritisnuti vrsto da se uklone vazduni
depovi. Navodnjavati biljke nakon sadnje za slijeganje zemljita, ali izbjegavati plavljenje vodom. Nakon
sadnje biljke ribizle i ogrozda trebalo bi orezati, prikratit, na 15 do 20 cm iznad zemlje, u zavisnosti od snage
rasta, i bujnosti korjenovog sistema. Ovo e podstai razvoj novih izdanaka. Kod jesenje sadnje, ova rezidba
bi trebala biti odgoena do proljea.
Crte 42. Tehnika sadnje ribizle i ogrozda
- sadnica tipa zreli izdanak golih ila;
Prikraivanja izdanaka ribizle nakon sadnje
u proljee; Razvoj novih prirasta tokom
vegetacije kod prikraene sadnice

Kada je praktino, cvjetovi ili bilo koji

zametnuti plodovi trebali bi biti uklonjeni
u godini sadnje. Ovo pomae biljkama da
postanu bolje uspostavljene i ostvare
adekvatan vegetativni porast. Ostale pomotehnike radnje, meu kojima i rezidba zavise od izbora uzgojnog
sistema, te e iste biti objanjenje u posebnim poglavljima za svaku formu uzgoja u nastavku teksta.
Odravanje zasada ribizli i ogrozda
Prve godine po sadnji njega mladih biljaka ribizli i ogrozda sastoji se u odravanju zemljita, ubrenju,
navodnjavanju, te formiranju i odravanju uzgojnog oblika.
Odravanje zemljita. Odravanje zemljita podrazumjeva mainsku obradu ili runo okopavanje rednog
prostora u cilju suzbijanja korova. Pri tome, mora se voditi rauna da okopavanje ne smije biti duboko, kako
bi se izbjeglo oteenje korijena. U cilju lakeg odravanja rednog prostora slobodnim od korova nakon
sadnje i tokom kasnijih godina preporuuje se zastiranje rednog prostora nekim od organskih mal materijala
(dekompozirana piljevina ili kora etinara, borove iglice, kompost i dr.). Maliranje pomae konzervisanju vlage
u zemljitu, odravanjem temperature istog, te suzbijanju korova. Sloj mala trebao bi iznositi 5 do 10 cm
dubine, sa dodatnim godinjim aplikacijama koje se trebaju provoditi da bi se odrao eljeni nivo i nadoknadio
materijal potroen razgradnjom. Kao i kod borovnice, svjei ili nedekompozirani materijali kao to su komadii
drveta/sjeka ili piljevina mogu vezati raspoloivi nitrogen kako se oni razgrauju, i dodatna azotna ubriva
iznad preporuenih koliina mogu biti potrebna prilikom uzgoja biljaka ribizli i ogrozda. Znakovi nedostatka
nitrogena ukljuuju utilo starijih listova i lo porast. U sluaju loe odravanog maliranog rednog prostora
glodari se mogu naseliti unutar istog i priinjavati ogromne tete biljkama ribizli i ogrozda, te se isti moraju
obavezno kontrolisati prije nastupanja zime.
Meuredni prostor se odrava u sistemu trava mal. Isti podrazumjeva sjetvu trava necvjetnica, koje imaju
osobinu da se razmnoavaju bokorenjem i formiraju gusti pokriva zemljita. Ne smije se dozvoliti da busen
ovih trava raste 35-40 cm blizu rednog prostora koji se odrava istim od korova.

198

ubrenje. Ribizle i ogrozdi imaju velike potrebe za hranjivima, te pozitivno reaguju na redovan program
ubrenja. U zavisnosti od nivoa plodnosti zemljita i snage biljke aplikacija ubriva moe biti izvrena samo
jednom i to na poetku proljea, ili pak podijeljena u vie navrata da podstaku bolji rast. Zato to biljke ribizli
i ogrozda imaju plitak korjenov sistem ubrivo se moe brzo isprati izvan zone korijena, te se preporuuje
provesti vie aplikacija, posebno na zemljitima lake teksture Obje vrste, ribizle i ogrozdi, su osjetljivi na
hlorid. Prema tome, kada se aplicira ubrivo sa osnovnim hranjivima NPK voditi rauna da je izvor kalijuma
kalij sulfat radije nego kalijum hlorid. Ostala ubriva koja sadre kalijum, a mogu biti koritena za ishranu
ribizli i ogrozda su kalij magnezij sulfat, ako je takoe potreban i magnezijum, te kalij nitrat.
Za dvije godine stare biljke, preporuuje se aplicirati priblino 113 do 140 grama NPK ubriva po biljci. ubrivo
se aplicira u trake rednog prostora, tako to se isto rairi ispod grana unutar povrine koju pokriva linija
crijeva sa kapaljkama. U plantaama tri godine starosti, rate ubriva bi trebalo malo poveati. etiri godine
stare plantae trebale bi primiti 170 do 226 grama ubriva po biljci (17 do 23 grama aktuelnog nitrogena po
biljci). U zavisnosti od rasta, do duplo ove rate mogu biti potrebne gdje se koristi svje mal materijal.
Stajnjak predstavlja najbolji izvori hranjiva za ribizle i ogrozde, koje reagiraju dobro na sporooslobaajue
prirodne izvore organskog nitrogena. On bi trebao biti apliciran poetkom proljea da se dozvoli vrijeme
oslobaanja hranjiva u zonu korijena. U principu, neorganske dopune nitrogena mogu biti smanjene za
jednu polovinu ili vie sa koritenjem stajnjaka. Obje vrste ubriva, stajnjak i hemijske formulacije hranjiva,
aplicirane u ljeto ili poetkom jeseni mogu uiniti biljke ribizli i ogrozda podlonim izmrzavanju tokom zime.
Navodnjavanje. Kako bi postigle zadovoljavajui prinos biljke ribizli i ogrozdi zahtjevaju oko 2,5 cm vode
sedmino u periodu od cvjetanja do kraja berbe. Ovo osigurava dobar porast, visoke prinose, i krupnije
plodove. U veini podruja nae zemlje, padavine su obino neadekvatno rasporeene, a posebno ako se
mal koristi, te se mora obezbjediti sistem za navodnjavanje. Drip ili navodnjavanje kapanjem se preferira
naspram kienja, koje moe poveati probleme sa bolestima lista. Tokom produenih sunih perioda nakon
berbe, biljke bi trebalo navodnjavati periodino do kraja avgusta ili poetkom septembra. Dodati dovoljno
vode da se navlai zemljite od 15 do 20 cm, to dozvoljava da se zemljite isui neto prije ponovnog
navodnjavanja. Prilikom navodnjavanja voditi rauna da zemljite ne postane zasieno vodom to moe
dovesti do guenja korijena ribizli i ogrozda.
Rezidba
Ribzle i ogrozdi se orezuju tokom sezone mirovanja, uglavnom krajem zime i poetkom proljea, to predstavlja
zimsku rezidbu. U odreenim sistemima uzgoja ribizi i ogrozda, pored zimske provodi se i ljetna rezidba,
posebno u sluaju uzgojnog oblika tipa kordona. Rezidba se mora prilagoditi spram plodonosnih karakteristika
datih biljaka kod kojih postoji niz specifinosti. Prema tome, treba znati da su crvene ribizle i ogrozdi veoma
slini po svojim plodonosnim karakteristikama, dok se crna ribizla izrazito razlikuje u odnosu na njih. Biljke
crvene, bijele, pink ribizle i ogrozda proizvode veinu svojih plodova na spurovima (kratki prirasti koji nose
cvjetove) koji se nalaze na jednu, dvije ili tri godine starim izdancima. Spurovi smanjuju produktivnost sa
etvrtom godinom, te stoga, stariji izdanci se uklanjaju do nivoa zemlje.
Nain rezidbe kod sistema uzgoja u grmovima
Crvena, bijela, pink ribizla i ogrozdi. Kod rezidbe ribizli i ogrozda za uzgojnu formu buna ili grma, cilj je
da odrasla biljka ima devet do dvanaest glavnih stabljika (tri do etiri od svake razliite starosti: jednu, dvije,
i tri godine). Sve stabljike starije od tri godine trebale bi biti uklonjene. Ovakav nain orezivanja se naziva
rezidba na obnovu, i isti e odrati bunove ribizli i ogrozda produktivnim tokom itavog perioda trajanja
zasada. Raspored orezivanja biljaka ribizlii ogrozda tokom sezone trebao bi slijediti ovaj obrazac:
kod sadnje: nakon sadnje, prikratiti priraste
na 15 do 25 cm visine kako bi se podstakao
rast korijena i osnovnih izdanaka;
nakon prve sezone: tokom kraja zime ili
poetkom proljea, ukloniti sve rezom
to blie nivou zemlje, osim est do osam
najbujnijih prirasta.
nakon dvije sezone: ostaviti etiri ili
pet novih jednu godinu starih prirasta i
zadrati tri ili etiri izdanka od dvije godine
starosti.
nakon tri sezone: ostaviti 3 do 4 izdanka od
novog jednu godinu starog rasta, i zadrati
po tri ili etiri od 2 i 3 godine starosti.
Crte 43. Rezidba ribizle za uzgojnu formu grm

199

kasnijih godina: nakon etvrte i sljedeih godina, ukloniti najstarije izdanke i zadrati tri do etiri nova
jednu godinu stara prirasta za zamjenu starijih izdanaka koji se uklone.

Prilikom orezivanja u ovom sistemu uzgoja potrebno je ukloniti i sve priraste koji lee blizu zemlje. Prikraivanje
vrhova prirasta se ne preporuuje, osim u sluajevima kada su isti bolesni ili pak oteeni. Takoe, biljke koje
imaju zbijene i bujne izdanke u svom centru moraju se prorijediti tako da se otvori njihova unutranjost kako
bi se podstaklo formiranje cvjetnih pupoljaka i poveala cirkulacija vazduha.
Crna ribizla. Crna ribizla proizvodi najvie plodova na jednu ili dvije godine starim prirastima. Ona ne
plodonosi na spurovima kao to to ine crvene ribizle i ogrozdi. Snani jednu godinu stari prirasti, i dvije
i tri godine stare stabljike koje imaju izobilje snanih jednu godinu starih izbojaka su najproduktivniji kod
crne ribizle. Zbog njihovog naina plodonoenja, crne ribizle mogu biti orezivane na dva vodea naina. Ova
dva metoda orezivanja mogu se primjeniti kako za sistem slobodnih grmova, tako i u palirskom sistemu
uzgoja.
Metod 1. Ovaj nain rezidbe crne ribizle je dosta slian istom kod crvenih ribizli i ogrozda. Naime, cilj je da
biljke crne ribizle imaju dvije i tri godine stare izdanke, zajedno sa istim od jedne godine starosti, sa ukupno
10 do 15 izdanaka po odraslom, odnosno formiranom grmu. Crne ribizle su neto vie bujnije od crvenih,
stoga je i broj ostavljenih izdanaka vei. Udio jednu godinu starih izdanaka koje treba drati naspram starijih
se takoe razlikuje, te se od priblino jedne polovine svih izdanaka dre jednu godinu stari izdanci. Ukloniti
sve priraste koji su stariji od tri godine do nivoa zemlje.
Metod 2. Laki nain rezidbe crne ribizle koristi prednosti njenog naina plodonoenja. Ovaj metod koristi
samo jednu godinu stare izdanke i sistem alternativne proizvodnje plodova. Obrazac rezidbe je sljedei:

Godina 1: biljke se orezuju do zemlje odmah nakon berbe, zatim ubre i navodnjavaju. Mali nezreli izdanci
mogu biti ostavljeni da rastu. Ovo e obino obezbjediti 30 do 45 cm porasta do perioda mirovanja. Ovi
izdanci ne nose cvjetne pupoljke.
Godina 2: izdanci od prethodne godine ostaju vegetativni i proizvode se dodatni.
Godina 3: nakon plodonoenja svi prirasti se oreu do zemlje.

Ciklus se ponavlja sa vegetativnim rastom tek sljedee godine. Kako su biljke izvan proizvodnje jednu
sezonu, kod ovog naina se preporuuje plantau crne rbizle podijeliti u razliito orezane blokove da se
osigura konstantan prinos svake godine. Ovaj metod uveliko pojednostavljuje rezidbu crne ribizle i smanjuje
prenoenje insekata i bolesti.
Rezidba za kordon, odnosno vretenasti uzgojni sistem. Uzgoj ribizli i ogrozda u sistemu kordona ili
vretena iji su plodovi namijenjeni iskljuivo za svjeu potronju, predstavlja standardnu praksu za uzgajivae
u Holandiji. Ova praksa je takoe bila popularna i u Engleskoj, naravno sa nekim razlikama u odnosu na
holandski sistem, ali, osnovna ideja kordonskog sistema je da se jedna do tri stabljike (vreteno ili kordon) po
biljci uzgajaju kao trajni nosai rodnog drveta i veu vertikalno za naslon. Rezidbom se uklanja staro i drvo
koje je viak kako bi se obnovile plodonosne strukture biljke. Biljke uzgajane u ovom sistemu su otvorene
za laki pristup plodovima, bolju prozranost, svjetlost, i efikasniju aplikaciju zatitnih sredstava. Kvalitet
i krupnoa plodova kod biljaka ribizli i ogrozda u ovom sistemu su poboljani, a rad za berbu umnogome
Crte 44. Sistem uzgoja ribizli i ogrozda u formi vretena ili kordona (s lijeva na desno):
smanjen.
jedno, dvo i troosovinsko vreteno/kordon

Crvena ribizla. U Holandiji, crvene ribizle za sistem uzgoja u kordonu se sade na razmak od oko 0,5 m
unutar reda. Tri grane se odaberu kao kordoni i odgajaju uz bambusove tapove postavljene u centru biljke,
oko 50 cm sa svake strane. Kordoni se podstiu da rastu do visine od 1,5 m do 1,8 m. Rezervna grana se
ostavlja u osnovi biljke svake godine kao mjera osiguranja u sluaju bilo kojeg odumiranja kordona i potrebe
njegove zamjene. Tokom iste godine, neposredno nakon plodonoenja, jednu godinu stare grane koje su
plodonosile se uklone. Veoma male granice, one na nepoeljnom mjestu ili pak gusto zbijene se uklanjaju,
a ostavljaju

200

se iste srednje veliine koje e nositi plodove naredne sezone. Na ovaj nain, biljka se u potpunosti obnavlja
(osim kordona, centralne stabljike koja ostaje za ivota plantae) na godinjoj osnovi. Tokom vegetacije
potrebno je provesti i ljetnu rezidbu koja se sastoji u zaustavljanju rasta najbujnijih bonih prirasta kako bi
se isti odrali kraim i rodnijim.

Slika 491, 492, 493 i 494. Uzgoj crvene ribizle u sistemu kordona - holandski nain

U Engleskoj ovaj sistem uzgoja podrazumjeva da se polutrajne grane odaberu podjednako rasporeene du
centralne stabljike - kordona. Krajem juna svake godine, loe smjetene i prenatrpane grane se uklanjaju
ostavljajui priraste sa pet do sedam pupoljaka za ostatak tekue sezone. Ostavljeni prirasti sa pet pupoljaka
za vrijeme rezidbe u sezoni mirovanja se skrauju na dva pupoljka to formira plodonosne spurove.

Crte 45. Formiranje uzgojnog oblika kordon ili vreteno kod ribizli i ogrozda

Ogrozdi. Obzirom da njihovi prirasti posjeduju bodlje, berba ogrozda prilikom uzgoja u sistemu grmova
moe biti veoma oteana. S druge strane, uzgoj u sistemu kordona ili vretena kod ogrozda prua otvoreniju
biljku i njene plodove dostupnijim. U Holandiji, kordon sistem kod ogrozda podrazumjeva da se odabere
jedna grana i trenira uz tap do visine 150 do 180 cm. Samo novi, dobro rasporeeni, srednji veliine prirasti
se ostavljaju na kraju sezone vegetacije. U Engleskoj, ogrozdi u kordonskom sistemu se uzgajaju na isti nain
kao i crvene ribizle.

Slike 495, 496 i 497. Proizvodnja ogrozda u sistemu kordona

201

Uzgoj ribizli i ogrozda u sistemu kordona zahtjeva naslon koji je najsliniji onom koji se koristi prilikom
uzgoja jabuke u formi vitkog veretna na slabobujnoj podlozi M9. Takav naslon podrazumjeva stubove ija je
visina iznad zemlje 2 m, te pocinanu icu. Uz svaki kordon stavlja se i bambusov tap visine 1,8 m kao vid
podrke istog. Isti se privrsti za obje ice i dri iznad zemlje kako bi se sprijeilo njegovo propadanje. Vezanje
kordnona ribizli i ogrozda za naslon vri se pomou gumene trake koja je fleksibilna.
Pretvorba grmova u kordon. Grmovi mogu biti lako pretvoreni u kordone sa odabirom tri mlade do srednje
stare grane (jedna u sluaju ogrozda) da postonu korodni. Ako je razmak suvie irok izmeu biljaka, reznice
mogu biti uzete i insertovane izmeu starijih biljaka (najbolje izvriti 15 septembar do 15 oktobar) za razvoj
novih biljaka. Starije biljke e postati prilagoene u roku od jedne vegetacijske sezone.
Prednosti i mane kordnoskog sistema uzgoja
Prednosti: biljke su otvorene za bolju cirkulaciju vazduha, prodiranje zatitnih sredstava, i berbu; kvalitet
ploda je poboljan u pogledu veliine, boje, i izostanka nagnjeenja plodova tokom berbe; rezidba je
pojednostavljena naspram uzgoja u sistemu grmova, obzirom da se lako moe vidjeti ta treba odsjei;
centralna stabljika biljke ili nosa rodnog drveta kordon je relativno trajan, dok grane kod biljaka odgajane
u formi buna se podmlauju svakih tri do pet godina.
Mane: vii trokovi uspostavljanja plantae; kordon moe odumrijeti i treba zamjenu ime se odreeni
vremenski period gubi proizvodnja.
Sortiment. Faktori koje treba uzeti u razmatranje prilikom izbora sorte za komercijalnu proizvodnju ribizli
i ogrozda ukljuuju: prilagodljivost spram edafskih i klimatskih uslova, produktivnost, period sazrijevanja,
veliinu, izgled, i okus ploda, te lakou berbe, kao i rezistentnost na bolesti. Prilikom izbora kultivara ribizli i
ogrozda, generalno, izdrljivost na hladnou obino nije presudna, mada vrijeme cvjetanja i otpornost cvijeta
trebaju biti uzeti u obzir u podrujima gdje kasni proljetni mrazevi predstavljaju potencijalnu opasnost.
Ono to je najvanije za toplija podruja jeste relativna tolerantnost na visoke ljetne temperature, kao i
bolesti i insekte, te se i to mora uzeti u razmatranje. Obzirom da na cjelokupnom prostoru BiH podaci o
performansama pojedinih kultivara navedenih vrsta su vie nego ogranieni, , za poetak se preporuuje,
zasnivanje eksperimentalnih plantaa prije onih za komercijalnu proizvodnju.
Sorte ribizli
Veina crvenih ribizli su samooplodne, stoga, samo jedan kultivar je potreban za produkciju plodova kod ovih
kultura. Kod crne ribizle ovom pitanju treba posvetiti posebnu panju, obzirom da su samo noviji kultivari
samooplodni, dok ostali nisu, ili su pak samo djelimino samooplodni, a kod nekih sorti plodovi se razvijaju
partenokarpno. Prema tome, ribizle e sasvim sigurno producirati bolje i vee prinose plodova kada se u istoj
plantai uzgaja vie od jednog kultivara, to se u komercijalnoj proizvodnji preporuuje. U BiH samo mali broj
kultivara ribizli je dostupan, obzirom da samo rasadnik H&H Fruit proizvodi sadi materijal iste.
Sorte crvene ribizle
Cascade. Kultivar rane sezone sazrijevanja. Ima krupne plodove, srednje tamno-crvene boje, sakupljene u
kratkim grozdovima. Biljke su uspravnog rasta, koji se malo iri, te srednje bujnosti i produktivnosti. Bobice
su osjetljive na oegotine od sunca, i berba bi se trabala brzo obaviti.
Detvan. Varijetet srednje sezone sazrijevanja porijeklom iz Slovake. Biljke su veoma velike, robusne i
uspravnog rasta, te se prilikom sadnje unutar reda preporuuje razmak od minimalno 1,5 m. Plodovi su
krupni i sakupljeni u veoma duge grozdove, esto sa 25 do 30 bobica unutar jednog grozda. Ovo je veoma
visoko prinosni kultivar, a odlikuje se dobrom rezistentnou na sivu plijesan.
Jonkeers van Tets. Popularna rana do srednje rana sorta porijeklom iz Holandije. Plodovi su joj tamno
crvene boje, mekani, imaju veoma dobar okus, a sakupljeni su u grozdove srednje veliine. Biljke cvjetaju
rano, i ostvaruju visoku produktivnost. Rast habitusa nije uniforman. Biljke su rezistentne na plijesan i ui, ali
siva plijesan moe biti problem u produkciji plodova za vrijeme vlanih godina.
Red lake. Sorta srednje do kasne sezone sazrijevanja. Plodovi su joj krupni, vrsti, svijetlo crveni, i nakiseli.
Ima duge grozdove, te je laka za berbu, a bobice imaju visok sadraj soka. Biljke su produktivne, uspravnog
rasta, guste i vrste. Ista je osjetljiva na plijesan, te ima malu tolerantnost na mraz. Na svjetskom tritu lako
je dostupan kultivar.
Rovada. Ovaj varijetet ima kasnu sezonu sazrijevanja, krupne plodove koji su sakupljeni u duge, zbijene
grozdove. Ovo je pouzdan prinosni kultivar. Obzirom da cvjeta kasno, mraz predstavlja manji problem nego
kod ostalih kultivara. Kultivar koji je rezistentan na plijesan i druge bolesti lista.
Tatran. Predstavlja varijetet kasne sezone sazrijevanja. On je sestrinska selekcija detvana, sa kojim ima
i veinu slinih karakteristika. Biljke su robusne i uspravnog rasta. Plodovi su veoma krupni i sakupljeni u
duge grozdove sa 25-30 bobica po jednom. Veoma visoko prinosna sorta, rezistentna na plijesan. U fazi
plodonoenja izdanci postanu veoma teki pod teretom roda, te mogu zahtjevati neku podrku, naslon. I
kod

202

njega se preporuuje minimalan razmak od 1,5 m unutar reda.

Wilder. Kultivar srednje do kasne sezone sazrijevanja. Plodovi su mu krupni, tamno crvene boje, nakiseli, i
sakupljeni u velike kompaktne grozdove. Produktivne biljke su velike sa upravnim rastom koji se iri. Ispoljava
rezistentnost na pjegavost lista.
Sorte bijele i pink ribizle
Kultivari bijele i pink ribizle su mnogo tei za pronai na tritu. Iste rastu i
uzgajaju se poput crvenih ribizli, s tim da imaju manje kiseo, odnosno slai,
i jedinstven okus. Plodovi su sitni, bijele do ukaste boje, i neprozirne do
djelomino providne pokoice.
White Imperial. Sorta srednje sezone sazrijevanja, i predstavlja jednog od
bijelih varijeteta koji je najee dostupan, odnosno raspoloiv na tritu. Isti
proizvodi sitne plodove sakupljene u duge grozdove, te ostvaruje umjerene
prinose. Biljke imaju habitus koji se iri.
Blanka. Sorta je kasne sezone sazrijevanja, poznata po visokim prinosima
i pouzdanoj produktivnosti. Plodovi su krupni, neprozirni, zagasito bijele
boje, sakupljeni u duge grozdove. Biljke su bujnog rasta koji se iri, i lake su
za uzgoj. Cvjeta sredinom proljea.
Pink Champagne. Plodovi ovog kultivara su djelimino prozirni i roze boje,
te dobrog kvaliteta i okusa. Biljke su bujne, uspravnog rasta, i rezistentne
na bolesti lista. Prinosi koje ostavruje ovaj kultivar su generalno niski.
Primus. Sorta je kasne sezone sazrijevanja. Ima bijele do ukasto obojene
plodove na uspravnim, snanim biljkama. Po kvalitetu ploda ova sorta je
veoma slina blanki, stim da su njeni prinosi veoma nii.
Sorte crne ribizle
Crne ribizle se cijene zbog njihove jake arome, okusa i visokog sadraja
vitamina C.
Ben Lemond. Prepoznatljive karakteristike ovog kultivara su: ravnomjerno
sazrijevanje, visoki prinosi, krupni, vrsti plodovi koji imaju sposobno da
se dugo zadre na granicama bez gubitka kvaliteta, visokom sadraj
vitamina C, uprkos visokim nivoima pektina. Habitus je kompaktan i iri se,
te iste imaju dobru tolerantnost na mraz u periodu cvjetanja. Biljke imaju
promjenljivu rezistentnost spram plijesni, i slabu rezistentnost na hru.
Ben Sarek. Kultivar rana do srednje sezona sazrijevanja. Poznat je
po snanom zametanju krupnih plodova, pogodnih za runu berbu, kao
i tolerantnosti na povrede od mraza i hladnoe. Habitus biljke je veoma
kompaktan. Preporuuje se kao kultivar za male uzgajivae na ogranienom
parcelama zemljita. Ima malu do umjerenu rezistentnost na hru.
Black September. Varijetet kasne sezone sazrijevanja. Plod mu je krupan
i vrst, sa blagim okusom. Postie oskudne prinose, i isti nije rezistentan na
hru ribizle.
Consort. Kultivar rane do srednje sezone sazrijevanja. Plod je srednji do
mali sa srednjom vrstoom. Kvalitet soka je lo. Nije pogodan za mainsku
berbu. Biljke su samooplodne sa pouzdanim zametanjem, ali se procjenjuje
da imaju lou produktivnosti. Kultivar osjetljiv na pjege lista i plijesan, a
rezistentan na hru.
Coronet i Crusader. Predstavljaju kultivare slinih osobina kao Consort, ali
oba zahtjevaju opraivae. Prinosi, kao i kvaliet plodova su loi. Rezistentni
su na hru ribizle.
Titania. Kultivar srednje sezone sazrijevanja. Isti proizvodi krupne plodove
visokog kvaliteta, te takoe ostvaruje i visoke prinose. Ovaj kultivar ima
bujne biljke, rasto do 1,8 m, a u punu produkciju ulaze sa tri godine, a pogodne
mainsku
berbu.
ogo
og
od
dn
ne
e ssu
u i zza
am
ains
a
iin
nsskku b
be
errrb
e
b u.
Imuna je na hru ribizle, i ima dobru rezistentnost na pepelnicu.
Tisel. Novi kultivar koji je potomstvo Titanije. Veoma je produktivan. Njegovi plodovi sazrijevaju podjednako,
i u sebi sadre veoma visoke nivoe vitamina C. Isti je imun na hru, a takoe i rezistentan na plijesan.
Sorte ogrozda
Ameriki kultivari ogrozda su rezistentniji na bolest, produktivniji, zdraviji i prilagodljiviji na razliite klimatske
uslove nego evropski, koji imaju prednosti u veliini bobica, dobroj obojenosti i slatkom okusu istih.

203

Sorte ogrozda amerikog porijekla

Captivator. Varijetet kasna sezona sazrijevanja, i isti predstavlja ameriko-evropski hibrid. Plodovi su mu
krupni, pink do crvene boje, suzolikog oblika, i slatkog okusa. Biljke su rezistentne na plijesan i imaju nekoliko
bodlji. Ostvaruje umjerene prinose.
Pixwell. Kultivar porjeklom iz Sjeverne Dakote. Plodovi su mu srednje veliine, pink boje, sakupljeni u
grozdove, ali neto loijeg kvaliteta. Biljke su bujne, produktivne, imaju nekoliko trnova, i izdrljive su. Varijetet
rezistentan na plijesan. Preporuuje se za vrtne situacije, i najbolji je ako se koristi malo prije zrelosti.
Poorman. Kultivar rane do srednje sezona sazrijevanja. Plodovi su crveni, srednje veliine, i ovalnog oblika,
sazrijevaju tokom dugog perioda, i visokog su kvaliteta. Njihov okus je svjee sladak. Biljke su bujne i najvee
od amerikih kultivara, veoma produktive, uspravnog rasta, gustih prirasta koji na sebi nose kratke trnove.
Kultivar koji je rezistentan na plijesan.
Sorte ogrozda evropskog porijekla
Careless. Sorta srednje sezone sazrijevanja. Plod je krupan, ovalan, svijetlo zelene do mlijeno bijele boje
kada je zreo, sa glatkom providnom pokoicom. Biljke su umjerene bujnosti, uspravog rasta koji se iri.
Kultivar je veoma osjetljiv na plijesan.
Clark. Kultivar srednje do kasne sezone sazrijevanja. Plodovi su mu krupni, crveni, i visokog kvaliteta.
Buljke su zbijene, niskog rasta sa trnovitim granama blizu zemlje, umjerene bujnosti i izrazite produktivnosti.
Varijetet veoma osjetljiv na plijesan.
Hinomaki crveni i hinomaki uti. Finskog porijekla. Plodovi su crvene odnosno zeleno ute boje.
Hinomaki crveni ima plodove srednje veliine, dok su plodovi hinomakog utog manji, sitniji. Kod oba,
pokoica je kisela, opora, ali meso ploda je slatko, aromatino i ima veoma dobar okus. Biljke su kratke,
umjerene bujnosti, uspravne i pomalo se ire. Hinomaki crveni je vie rezistentan na plijesan nego hinomaki
uti. Prirasti oba imaju bodlje.
Invicta. Sorta srednje sezone sazrijevanja. Ima krupne svijetlo zelene plodove sa blagim okusom. Ovaj
kultivar se koristi za preradu, gdje on obezbjeuje boju i okus. Biljke su bujne i produktivne, a prirasti imaju
brojne bodlje. Rezistentnost na plijesan je dobra, ali ne i na lisne pjege.

PONUDA SADNOG MATERIJALA. Reprocentar jagodastog voa H&H Friut proizvodi sadni materijal velikog
broja kultivara ribizli i ogrozda sljedeih kategorija: kontejnerske sadnice, sadni materijal kategorije
zreli izdanak golih ila i presovane ili balirane sadnice.
Kontejnerske sadnice ribizli i ogrozda dolaze kao pojedinane sadnice u saksijama, ili pak u polietilenskim
vreicama, naravno u zavisnosti od zahtjeva kupca, ali i od namijene proizvoda.
Kontejnerske sadnice ribizli i ogrozda u saksijama podrazumjevaju ukorjenjene, razvijene, jednu
godinu stare biljke sa listovima, dva ili vie izdanaka, uobiajeno visine 25-30 cm, sa korijenom koji se razvija
u saksiji prenika 9 cm i zapremine 0,9 l. Navedene sadnice se proizvode kako za komercijalne plantae, tako
i za voare hobiste, odnosno sve one koji ele izvriti sadnju u periodu izvan klasine sezone jesen proljee.
U zavisnosti od zahtjeva kupca ovaj tip sadnog materijala ribizli i ogrozda moe biti upakovan u saksije vee
zapremine, i naravno kao dvo ili trogodinje biljke. Takoe, za ribizle i ogrozde proizvodimo kontejnerske
sadnice kao zelene (tokom sezone vegetacije) i dormantne biljke (u periodu mirovanaj vegetacije).
Proizvedeni sadni materijal ribizli i ogrozda koji se prodaje u velikim trnim centrima i poljoprivrednim apotekama,
pored kontejnerske sadnice u saksiji prenika 9 cm, dolazi i kao kontejnerska sadnica upakovana u
crne polietilenske vreice. Ovaj tip sadnog materijala dominira za ovu namjenu prvenstveno iz razloga
nemogunosti redovnog zalijevanja u prodajnim centrima, te adekvatna smjesa supstrata i zapakovana vreica
omoguavaju biljkama da se bez zalijevanja u ivotu odravaju dva mjeseca. Ovo nije klasina kontejnerska
sadnica, ve jedno prelazno rjeenje izmeu sadnice golih ila i iste, s obzirom da je korijen upakovan u
adekvatan supstrat, a da nadzemni dio predstavlja zreli izdanak golih ila, koji moe na sebi imati ili ne
razvijene pupoljke.
Sadni materijal ribizli i ogrozda kategorije zreli izdanak golih ila podrazumjeva biljku golog korijena
(bez supstrata) iji nadzemni sistem ine dva ili tri jednogodinja izdanka odreene visine izvaen iz matinog
zasada u periodu mirovanja biljaka. Pojedinane sadnice ribizli i ogrozda tipa zreli izdanak golih ila pakuju se
u buntove sa odreenim brojem komada, obino 10-15.
Presovane ili balirane sadnice ribizli i ogrozda predstavljaju zrele izdanke golih ila iji je korijen
upakovan u odreeni supstrat koji se potom presuje uz korijen i omota specijalnom folijom. Ovaj tip sadnog
materijala ribizli i ogrozda namijenjen je kako za komercijalne proizvoae, tako i za voare hobiste, odnosno
poljoprivredne apoteke i velike trne centre.

204

9. Aronija
Posljednjih godina na podruju Bosne i Hercegovine pojavila se nova vrsta jagodastog voa pod nazivom
aronija. Meutim, vano je napomenuti da Reprocentar jagodastog voa H&H Friut od svog osnivanja
proizvodi sadni materijal ove izrazito cijenjene vrste jagodastog voa. Dakle, za masovnije irenje ove vrste
u proizvodnji trebalo je proi nekoliko godina, odnosno period dok se proizvoai ne uvjere u jednostavnost
uzgoja iste i visoku vrijednost njenih plodova (tokom 2012. godine kilogram plodova aronije vrijedio je
na tritu koliko dva do tri kilograma borovnice, te do deset kilograma maline). Treba naglasiti da veina
proizvoaa koji ele zasnovati plantau aronije jo uvijek po enormno visokim cijenama nabavlja sadni
materijal iz uvoza, ne znajui da postoji domaa produkcija sadnica ove kulture. Danas, aronija predstavlja
jednu od najtraenijih kultura iz grupe jagodastog voa na podruju BiH, a najvee proizvodno podruje
locirano je na podruju optine elinac gdje plantae ve ostvaruju rod i gdje se organizuje prerada njenih
plodova u razliite vidove preraevina (sok, sueni plod, dem od aronije, sueni listovi aronije, mljeveni suhi
plod i sl.), iako irom zemlje postoje novozasnovan zasadi iste. Aroniju mnogi nazivaju sibirskom borovnicom
to je apsolutno pogreno, prvo to ista ne pripada familiji borovnica, a drugo to je ona porjeklom iz
Sjeverne Amerike. Ova vrsta jagodastog voa je sasvim sigurno jedna od najperspektivnijih kultura za uzgoj
na podruju BiH, i trebala bi biti dio strategije razvoja voarstva. Kljune odrednice za navedenu tvrdnju su:
plodovi aronije su jedni od najbogatijih namirnica u pogledu sadraja antioksidanasa i izrazito su traeni
na tritu kako u pogledu prerade u razliite ljekovite napitke, tako i kao svjee i sueno voe; tehnologija
uzgoja je vrlo jednostavna, odnosno biljka nema posebnih zahtjeva u pogledu klime i zemljita, nije sklona
masovnijem napadu bolesti i tetoina, te se moe uzgajati u ekoloki prihvatljivim konceptima proizvodnje
ime zahtjeva manja ulaganja, a ostvaruje visoku zaradu po jedinici povrine
Iako je u poglavlju Vrste voaka koje pripadaju grupi jagodastog voa aronija predstavljena, ovdje e biti
naglaeni odreeni faktori neophodni za uzgoj iste. Generalno, u terminolokom smislu, pod aronijom se
podrazumjevaju dvije izvorne vrste biljaka, kao i njihov meuvrsni hibrid. Spadaju u familiju rua (Rosaceae),
zajedno sa jabukom, malinom, jagodom i dr. Prva vrsta crna aronija (Aronia melanocarpa) ili crna opora
boba je biljka listopadnog grma porijeklom sa istoka Sjeverne Amerike. Druga vrsta predstavlja crvenu
aroniju ili crvenu oporu bobu (Aronia arbutifolia) kojoj nedostaje nekoliko poeljnih svojstava crne
aronije. Njihov hibrid (nastao ukrtanjem crne i crvene aronije) predstavlja purpurnu aroniju. Aroniju ne
treba poistovjeivati sa gorkom trenjom (Prunus virginiana), koja je po prirodi biljka neto slina aroniji u
izgledu, ali njeni listovi, stabljike i sjeme sadre toksine koliine cijanovodonine kiseline. Obje vrste aronije
imaju opore plodove iji gorak okus proizvodi osjeaj guenja prilikom konzumiranja, to iste ini gotovo
nejestivim kada su sirovi za odreene populacije ljudi. Kako bi se izbjegao nesporazum oko slinih zajednikih
imena, naziv aronija se danas najee koristi za crnu aroniju, koja se dominantno komercijalno uzgaja za
proizvodnju plodova.
Biljka crne aronije je izrazito izdrljiva
na hladnou. Cvjeta kasno u proljee
ime izbjegava veinu proljetnih
mrazeva, proizvodi grozdove kremasto
bijelih cvjetova nakon ega uslijede
plavo-crni plodovi. Dodatna atrakcija
aronije je njena pejzana vrijednost,
koja se ogleda u plamenoj boji njenih
listova u jesen, to daje prelijep
kontrast spram tamno obojenih
plodova. Aronija je veoma pogodna
biljka za sadnju na onim parcelama
koje su sklone eroziji, ili pak za sadnju
na rubovima terasa u cilju stabilizacije
istih.
Slika 498. Biljka i plod crne aronije

205

U posljednje vrijeme povean interes za aronijom ne proizilazi

iz atraktivnog izgleda biljke, ve iskljuivo od hemijskog
sastava njenih plodova. Tamna pigmentacija plodova aronije
je zbog antocijana i flavonoida prisutnih u koncentracijama
besprimjernim u svijetu biljaka. U prirodi ove komponente
djeluju na zatitu protiv tetnih UV zraka. Preliminarna
istraivanja su pokazala da, kod ljudi, plodovi aronije mogu
e
sprijeiti odreene vrste raka, kao i bolesti srca, najvjerovatnije
zbog svojih jakih anti-oxidant svojstava od antocijana i ostalih
flavonoida sadranih u bobici. Dovoljno je rei da je aronija
jedan od prirodnih izvora najmonijih antioxidanata. Izvjetaji
takoe ukazuju da aronija sadri znaajne koliine polifenola,
vitamina i minerala. Sok od bobica aronije dosegao je vidno
poveanje upotrebe u prehrambenoj industriji kao nain
obezbjeenja prirodne crvene boje za proizvode sa slabom
stabilnosti boje. Sok od aronije moe biti konzumiran sam ili
u mjeavini sa drugim usevima kao to je onaj od jabuke ili
groa. U Evropi mjeavine od soka aronije se jo koriste i za
izradu desertnih vina. Bobice aronije mogu se konzervirati kao
cijele ili iz istih ekstrakovati sok za proizvodnju elea i ljekovitih
napitaka.
Opis biljke. Biljka aronije predstavlja viegodinji listopadni
grm koji u prirodi raste 90-180 cm visine, a u komercijalnoj
proizvodnji i do 2,4 m. Prirasti se dominantno razvijaju
iz korjenovog vrata, te je najadekvatniji sistem uzgoja u
sistemu grmova. Drvenaste stabljike aronije su smee do
sive boje kore, koja kako isti stare postaje hrapava. Listovi su
postavljeni naizmjenino du prirasta na tankim peteljkama,
ovalno jajastog su oblika, fino nazubljeni du rubova, i bez
malja, odnosno glatki. Donja povrina lista je svjetlije nijanse
zelene boje u odnosu na gornju. Gornji centralni nerv lista ima
siune crne lijezde koje se najbolje uoavaju pod lupom.
U proljee biseksualni cvjetovi se razvijaju iz pupoljaka i noeni
su u sloenim cvastima. Primarni opraivai cvjetova aronije
su pele. Svaka sloena cvast moe imati oko 12 cvjetova iako
njihov broj varira u zavisnosti od kultivara i uslova uzgoja.
Svaki cvijet se sastoji od pet zaobljenih latica bijele boje,
crveno zelene aice i oko 16 pranika koji okruuju tukove
u sredini. Izraene antere pranika su ruiaste boje. Iako je
cvijet prilino mali, biljka aronije iste proizvodi u izobilju. Period
cvjetanja se odvija krajem proljea i traje oko tri sedmice.
Od sredine do kraja ljeta poinju se formirati plodovi. Tokom
kasnog ljeta, svaki oploeni cijet biva zamjenjen sa plodom
crne pokoice koji sadri nekoliko sjemenki, obino 1-5.
Okruglaste, veliine od zrna graka do onih kod visokobunaste
borovnice ljubiasto-crne bobice sakupljeni u grozdove od po
12 komada, a iste se beru nakon to potpuno dozriju, krajem
avgusta ili poetkom septembra. Plodovi iako tehniki jestivi
veoma su kiselog i gorkog okusa, te se ne preporuuju za jelo
odmah nakon berbe. Plodovi su veoma soni, ali se isti nakon
dozrijavanja poinju smeurati. Sok od istih je tamno purpurne
boje. Zreli plodovi aronije su skloni opadanju na zemlju za
kratko vrijeme nakon dozrijevanja.
Slike 499, 500, 501 i 502. Morfoloke odlike aronije:
plodovi sakupljeni u grozd tipa gronje, cvast aronije,
biljka aronije, prirast aronije koji nosi plodove

206
2
06

Poslije sazrijevanja plodova lie aronije postaje svijetlo

uto, narandasto, ili crveno tokom jeseni.
Korjenov sistem aronije se sastoji od drvenastog
razgranatog glavnog korijena, to istoj daje mogunost
uspjevanja na neto loijim zemljitima.
Aronija se veoma lako razmnoava. Zelene ili poludrvenaste
reznice mogu biti oiljene u zatienim prostorima sa
mist sistemom u julu, a u jesen i proljee moe se izvriti
razmnoavanje dijeljenjem bokora.
Izbor mjesta
U pogledu izbora mjesta aronija preferira parcele koje su
tokom veeg dijela dana izloene punom suncu. Meutim,
ista e dobro uspjevati i na onim mjestima sa malo sjene.
Najvei prinosi se postiu na onim parcelama koje su
potpuno izloene suncu. Kasni period cvjetanja (kraj aprila
- poetak maja) omoguava da izbjegne tetu od kasnih
proljetnih mrazeva, te je veoma pogodna za sjeverna
podruja. Aronija se ini da bude prilino imuna na bolesti i
insekte to je ini dobrim kandidatom za vrstu prilagoenu
organskoj produkciji.
Aronija je prilagoena na irok raspon uslova zemljita.
Neke populacije ove vrste se pojavljuju u podrujima sa
znaajnom vlagom, dok se druge populacije mogu pronai
na iznenaujue suhim zemljitima. Ipak, tee podnosi
suu. Optimalna pH vrijednost zemljita za uzgoj aronije je
slabo kisela (6-6,6), ali e ona takoe tolerisati irok raspon
pH (5-8,5). Za komercijalnu proizvodnju aronije povoljna su
i manje plodna zemljita, kao i ona koja nisu pogodna za
uzgoj ostalih vrsta iz grupe jagodastog voa.
Tehnologija uzgoja
Sadni materijal aronije moe se nabavit kao kontejnerska
sadnica ili zreli izdanak golih ila. Ako su u pitanju
kontejnerske sadnice tehnika sadnje je identina onoj
navedenoj za ostale vrste jagodastog voa. U sluaju
sadnice tipa zreli izdanak golih ila, istu je potrebno
adekvatno pripremiti prije same sadnje na nain opisan kod
ovog tipa sadnice na primjeru sadnje ribizli i ogrozda.
Priprema zemljita i sistem uzgoja najsliniji su onom kod
crne ribizle. Aronija se uzgaja u formi grma, gdje se sadnja
biljaka unutar reda obavlja na razmak 1,0-1,2 m, te se
istim dozvoljava da proizvedu vei broj izdanaka iz korijena
i na taj nain formiraju palir, popune praznine izmeu
biljaka du reda. Razmak sadnje izmeu redova definisan
je prvenstveno opremom koja e se koristiti prilikom
odravanja zasada, i isti se obino kree od 2,5-2,8 m
(ovdje voditi rauna o mogunosti mainske berbe aronije).
Nakon sadnje, kao i kod ribizli i ogrozda, u cilju stimulisanja
razvoja nadzemnog sistema i masovnijeg irenja korijena
preporuuje se prikraivanje postojeih izdanaka na oko 15tak cm iznad zemlje. Aronija za uzgoj ne zahtjeva naslon,
ali se preporuuje instaliranje sistema za navodnjavanje
tipa kap po kap. Biljka aronije plodonosi ve u drugoj godini
nakon sadnje, obzirom da se plodovi formiraju na jednu
godinu starim prirastima, dok punu rodnost ista ostvaruje
u treoj ili etvrtoj godini po sadnji. Aronija je relativno
produktivna vrsta sa prinosima koji se kreu u prosjeku od
oko 10 kg po bunu zabiljeenim u Evropi. Plodovi aronije

Slike 503, 504 i 505. Purpurno obojeni listovi

aronije u jesen; Plantaa aronije na podruju
optine elinac, Plantaa aronije tokom zime

207

se uglavnom beru runo, ali je ovu radnu operaciju mogue sprovesti i mainama koje se koriste za istu
svrhu kod visokobunaste borovnice. Vrhunac sezone berbe je kraj avgusta do polovina septembra.
Kada je u pitanju odravanje zemljita u zasadima aronije, ista podrazumjeva standard, a to je trava mal.
Redni prostor se zastire nekim od organskih materijala. Preporuuju se organski mal materijali kao to su
komadii drveta sjeka, lisne stelje ili borovih iglica i pilote u sloju od 5-8 cm. Kada je u pitanju ubrenje
ista povoljno reaguje na ujednaene kombinacije NPK.
Prvih godina rezidba nije potrebna obzirom da je to period do kada biljka aronije u povoljnim uslovima formira
svoju kronju. Od pete godine provodi se selektivna rezidba koja podrazumjeva da se uklone najstarije grane,
najdeblje i odri centar grma otvorenim. Mogua je pojava lisnih uiju i insekata koji se hrane listovima, ali
biljke aronije su toliko bujne da teta od istih koja nakratko zaustavlja rast nee imati negativnog uticaja.
Kultivari
Kultivari aronije selekcionisani za produkciju plodova su iskljuivo do vrste crne aronije porijeklom iz Sjeverne
Amerike, a selekcija je izvrena u Evropi. Veina kultivara je samooplodna. Viking, Nero (njemaka selekcija
zbog krupnih plodova) su uobiajeni kultivari selekcionisani za superiornu komercijalnu proizvodnju plodova.
Odrasli grmovi istih dostiu visninu 1,8 do 2,4 m sa 40 ili vie izdanaka po biljci.
Autumn Magic skoro introdukovan od strane Univerziteta Britanske Kolumbije, selekcionisan je za krupnije
plodove, superiornu jesenju boju i bujniju formu.
Reprocentar jagodastog voa H&H Friut proizvodi sadni materijal aronije sljedeih kategorija:
kontejnerske sadnice, sadni materijal kategorije zreli izdanak golih ila i presovane ili balirane
sadnice.
Kontejnerske sadnice aronije dolaze kao pojedinane sadnice u saksijama razliite zapremine i starosti
biljke, ili pak u polietilenskim vreicama kao jednu godinu stare sadnice, naravno u zavisnosti od zahtjeva
kupca, ali i od namijene proizvoda.
Kontejnerske sadnice aronije u saksijama podrazumjevaju ukorjenjene, razvijene biljke sa listovima,
koje imaju dva ili vie izdanaka, uobiajeno visine 25-30 cm, sa korijenom koji se razvija u saksiji razliite
zapremine. Standradna sadnica ovog tipa za aroniju predstavlja jednu godinu stara biljka u saksiji
zapremine 0,9 l. Meutim, spram zahtjeva kupaca kontejnerske sadnice
aronije u saksijama mogu podrazumjevati i dvo, tro i viegodinje biljke.
Naravno, u zavisnosti od starosti sadnice i veliine nadzemnog sistema
planira se i zapremina kontejnera. Viegodinja sadnica borovnice
Slike 506. Kontejnerske
sadnice
aronije koje proizvodi
podrazumjeva biljke iste starije od tri godine i iskljuivo je namijenjena za
Reprocentar
H&H Friut
velike trne centre ili specijalne narudbe. Takoe, navedne sadnice ve
na sebi nose odreenu koliinu plodova i iste se mogu zadrati u datom
kontejneru u okviru bate ili vrta. Proizvedeni sadni materijal aronije koji
se prodaje u velikim trnim centrima i poljoprivrednim apotekama, pored
kontejnerske sadnice u saksiji prenika 9 cm, dolazi i kao kontejnerska
sadnica upakovana u crne polietilenske vreice. Ovaj tip sadnog
materijala dominira za ovu namjenu prvenstveno iz razloga nemogunosti
redovnog zalijevanja u prodajnim centrima, te adekvatna smjesa supstrata
i zapakovana vreica omoguavaju biljkama da se bez zalijevanja u ivotu
odravaju dva mjeseca. Ovo nije klasina kontejnerska sadnica, ve jedno
prelazno rjeenje izmeu sadnice golih ila i iste, s obzirom da je korijen
upakovan u adekvatan supstrat, a da nadzemni dio predstavlja zreli
izdanak golih ila, koji moe na sebi imati ili ne razvijene pupoljke.
Sadni materijal aronije kategorije zreli izdanak golih ila
podrazumjeva biljku golog korijena (bez supstrata) iji nadzemni sistem
ine dva ili tri jednogodinja izdanka odreene visine izvaenu iz matinog
zasada u periodu mirovanja biljaka. Pojedinane sadnice aronije tipa zreli
izdanak golih ila pakuju se u buntove sa odreenim brojem komada,
obino 10-15.
Presovane ili balirane sadnice aronije predstavljaju zrele izdanke golih
ila iji je korijen upakovan u odreeni supstrat koji se potom presuje uz
korijen i omota specijalnom folijom. Ovaj tip sadnog materijala aronije
namijenjen je kako za komercijalne proizvoae, tako i za voare hobiste,
odnosno poljoprivredne apoteke i velike trne centre.

208

INTRO CENTAR JAGODASTOG VOA

POLJOPRIVREDNO-PREHRAMBENOG
FAKULTETA SARAJEVEVO

Butmirska cesta 87, Butmir; Ilida Sarajevo; tel: 033 - 685-227

www.ppf.unsa.ba

209

INTRO CENTAR JAGODASTOG VOA

POLJOPRIVREDNO-PREHRAMBENOG FAKULTETA
SARAJEVO
Tokom 2010. godine u saradnji sa projektom Farma
(SIDA/USAID) odreeni dio zemljinih povrina Oglednog
g
poligona Poljoprivredno-prehrambenog fakulteta
Sarajevo angaovan je u svrhu Introdukcijskog centra,
odnosno testiranja savremenih sorti jagodastog voa i
sistema uzgoja za iste. Navedena aktivnost predstavljala
je provoenje po prvi put planske introdukcije
poljoprivrednih kultura u BiH, te su na jednom mjestu
u okviru oglednih povrina introdukovane sorte jedno
i dvogodinjeg tipa maline, kupine, te hibrida maline i
kupine. Tokom 2011. godine osnovna ideja dodatno je
proirena, te je obezbjeen nastavak introdukcije, kao
i po prvi put na prostoru Bosne i Hercegovine uveden
sistem produkcije kultivara jednogodinjeg tipa maline u
zatienim prostorima tipa visokih tunela, kao i razliitih
sistem izvedbe naslona. U okviru ove proirene aktivnostii
svoje uee finasijera uzela je i eka agencija za
razvoj koja je podrala nastavak introdukcije, i otvaranje
niza novih projekata vezano za istu.
Danas sliku Intro centra jagodastog voa ine sljedee
vrste i kultivari:
dvogodinjeg tipa maline crvene boje ploda:
Willamette, Meeker, Glen Ample, Tulameen,
Fertodi, Latham, Boyne, Kilarney, Octavia,
Cascade Delight, Glen Fyne, Glen Doll, Malling
Minerva, Glen Magna, Lauren, Taylor;
dvogodinjeg tipa maline crne boje ploda: Bristol,
Mac Black i Jewel;
dvogodinjeg tipa maline purpurne boje ploda:
Royalty i Glen Coe;
dvogodinjeg tipa maline ute boje ploda: Valentina;
jednogodinjeg tipa maline: Polka, Autumn Bliss,
Fallred, Heritage, Nova, Autumn Treasure, Joan J,
Himbo Top, Brice, 13/10, Allgold (uta), Caroline,
Josephine, Jaclyn, Anne (uta);
kupine: Jumbo, Loch Ness, Triple Crown, Illiny
Hardy, Karaka Black, Waldo;
hibrida maline i kupine: Tayberry, Loganberry i
Tumellberry;
i jo velikog broja kultivara crne, crvene, bijele i
purpurne ribizle, te plavog i bijelog ogrozda, kao i
visokobunaste borovnice.

210
2
10

211

Naa tvrtka ve dugi niz godina projektira i proizvodi razliite vrste rashladnih
sustava,te komercijalne i industrijske hladnjae raznih temperaturnih reima.
Radimo projektiranje, isporuku opreme, montau i odravanje, te osiguravamo
garancijski rok za sljedee vrste objekata:

Hladnjae za skladitenje svjeeg ili smrznutog voa i povra (+0C, -25C),

Hladnjae sa kontroliranom atmosferom za dugotrajno skladitenje voa
Komore za brzo hlaenje i rashlaivanje (precooling)
Tuneli za smrzavanje voa i povra

212

SADRAJ
UMJESTO PREDGOVORA .............................................................................................. 8
1. REPROCENTAR JAGODASTOG VOA ........................................................................ 9
- Profil Reprocentra ........................................................................................................ 10
- Rije vie .................................................................................................................... 13
- Odlike rasadnika .......................................................................................................... 16
- Opis proizvoda rasadnika ............................................................................................. 18
- Otkup, prerada i skladitenje ........................................................................................ 20
- Opis proizvoda iz otkupa, prerade i skladitenja ............................................................. 20
- Otkup i prerada gljive .................................................................................................. 21
2. VRSTE VOAKA KOJE PRIPADAJU GRUPI JAGODASTOG VOA ............................. 22
- Jagode ....................................................................................................................... 24
- Maline i kupine ............................................................................................................ 27
- Ribizle ........................................................................................................................ 29
- Ogrozdi ...................................................................................................................... 29
- Josta .......................................................................................................................... 31
- Borovnice i brusnice .................................................................................................... 32
- Aronija ....................................................................................................................... 33
- Sibirska, kamatska borovnica, lonicera, kamatka ......................................................... 35
- Goji ............................................................................................................................ 38
- Asimina ...................................................................................................................... 40
- Sibirski kivi ................................................................................................................. 43
- Plavi grah ................................................................................................................... 44
- Pasji trn ..................................................................................................................... 45
- ib/saskaton ............................................................................................................... 46
- Jagoda drvo ................................................................................................................ 47
3. RAZMATRANJA PRIJE SADNJE JAGODASTOG VOA ..............................................
- Osnovne odlike jagodastog voa ...................................................................................
- Faktori koji utiu na uspjenost proizvodnje jagodastog voa ..........................................
- Odabir vrste jagodastog voa za uzgoj ..........................................................................
- Ekonomija i trite .......................................................................................................
- Izbor kultivara .............................................................................................................
- Izbor mjesta ...............................................................................................................
- Zemljite ili tlo .............................................................................................................
- Drenaa ......................................................................................................................
- Predkultura .................................................................................................................
- Mrazita ......................................................................................................................
- Dostupnost vode za navodnjavanje ...............................................................................
- Orjentacija redova u plantai ........................................................................................
- Oblici organizovanja proizvodnje jagodastog voa ..........................................................
- Integralna proizvodnja jagodastog voa ........................................................................
- Organska proizvodnja jagodastog voa .........................................................................
- Uzgoj jagodastog voa u vrtu .......................................................................................
- Predranje za zasnivanje plantaa jagodastog voa .........................................................
- Odreivanje potrebe za fumigacijom/dezinfekcijom zemljita ..........................................

48
48
13
50
51
52
52
53
55
56
57
57
58
58
59
60
61
62
62

213

Nabavka sadnog materijala ..........................................................................................

Priprema zemljita .......................................................................................................
Zadovoljenje potreba biljaka jagodastog voa za hranjivima ...........................................
Kapacitet izmjene kationa u zemljitu ...........................................................................
Zasienost zemljita bazama ........................................................................................
pH zemljita i korekcija istog ........................................................................................
Primjena neorganskih ubriva u proizvodnji jagodastog voa ..........................................
Dodatna razmatranja za organske uzgajivae ................................................................
Dodavanje hranjiva putem komposta ili stajnjaka ..........................................................
Znaaj organske materije u proizvodnji jagodastog voa ................................................
Usjevi za zelenino ubrenje ........................................................................................
ubrenje biljaka jagodastog voa na bazi analize tkiva ...................................................
Kontrola korova u zasadima jagodastog voa .................................................................

63
63
64
65
65
66
68
71
71
72
73
73
73

4. JAGODA .................................................................................................................. 75
- Tehnologija proizvodnje stalnoraajueg tipa jagode tzv. mjesearke ............................. 75
- Intenzivna tehnologija proizvodnje jednorodne jagode ................................................. 100
- Ponuda sadnog materijala jagode Reprocentra jagodastog voa H&H Friut ..................... 102
5. MALINA i KUPINA ................................................................................................. 108
- Jedno i dvogodinji tip maline ..................................................................................... 112
- Tehnologija uzgoja dvogodinjih sorti maline ............................................................... 112
- Tehnologija uzgoja kultivara jednogodinjeg tipa maline ............................................... 130
- Tehnologija uzgoja kupine .......................................................................................... 158
6. BOROVNICA ......................................................................................................... 164
7. KRUPNOPLODNA BRUSNICA ................................................................................ 190
8. RIBIZLE I OGROZDI ............................................................................................. 195
9. ARONIJA ............................................................................................................... 205
10. NAI SARADNICI ............................................................................................... 209
SADRAJ ................................................................................................................... 213

214

HEKO d.o.o Bugojno

Sultan Ahmedova 77
www.heko.ba; hhfruit@heko.ba

RASADNIK I PRERADA
JAGODASTOG VOA

215