Mslman

lim ncleri
Yayn Ynetmeni:
eref YILMAZ
Editr:
Kalender YILDIZ
Grsel Ynetmen:
Engin FT
Kapak:
hsan DEMRHAN
Mizanpaj:
brahim AKDA
ISBN: 975-8775-49-9
Yayn Numaras: 134
Emniyet Mahallesi Huzur Sok:
No: 5
34676
Kskl-skdar/stanbul
Tel : (0216) 318 42 88
Faks : (0216) 318 42 02
http://www.isikyayinlari.com
BASKI : ALAYAN A..
Sarn Yolu No: 7 35410
Gaziemir/zmir
Tel: (0232) 252 20 97/98
Copyright
Bu eserin tm yayn haklar
Ik Ltd. ti.ne aittir.
Bask Tarihi
ubat / 2005

NDEKLER
Mslmanlarda lim Anlay .............................................9
slam Dnyasnda lim ve Din Hibir Zaman atmad....13
Orta ada Mslmanlarn ve
Hristiyanlarn Bilime Bakndaki Farklar ..........................16
Orta a Kime Karanlk?..................................................21
Batdan ok nce.............................................................28
Orta a Aydnlatanlar ...................................................31
Altn ada Bilim.............................................................36
slam lim Tarihine Trklerin Katklar.............................44
Endls slam Medeniyetinin Avrupaya Tesiri ..................51
Endlste Gelien Baz lim Dallar ..................................55
Cebir lmi ve Harezm.......................................................61
Dnden Bugne Matematik ve mer Hayyam..................64
Matematiin Gelimesinde Mslmanlarn Rol ...............67
klitten Sbit Bin Kurrya ..............................................74

Mslman lim ncleri

El-Kind ..........................................................................76
1) Fizik ........................................................................77
2) Matematik ...............................................................78
3) Tp...........................................................................79
4) Jeoloji ve Mineroloji................................................81
5) Dier Dallar.............................................................81
Musann Oullar; Beni Musa.......................................82
Su Mhendisi smail El Cezer .........................................87
slam lim Tarihinde Jeoloji ..............................................89
lk Modern Hastaneler......................................................97
Gevher Nesibe ifahanesi ...............................................109
Orta ada Tababet .......................................................113
Anatomi ..........................................................................114
Fizyoloji ..........................................................................115
Bakteriyoloji....................................................................116
Tehis ve Tedavi ..............................................................116
Orta ada Tababet, Cerrahi .........................................118
Tarihte Sabun ..................................................................121
Eczaclk..........................................................................123
mmnoloji (Muafiyet, Baklk lmi)............................123
Fikir Hrriyeti.................................................................124
Tatbiki Eitim..................................................................124
Tarihte Tbb Aratrmalar ...............................................126
Orta a Cerrahsinde Mslmanlarn Yeri.....................131
Zekeriya Raz (841-926) .................................................131
Ebu Kasm el Zehrv......................................................132
Tarih Kaynaklarda Kalp ve Kan Dolam.......................136
Tarihte Perhiz ve Diyet Tedavisi.......................................139
Tarih Boyunca Yallkta Beslenme...................................143
slam Psikiyatri ...............................................................147
Orta ada Akl Hastalarna
Kar Avrupadaki Tavr....................................................147

Mslman lim ncleri

slamn Tavr ..................................................................148
Mslman Hekimler ve Zihn
Hastalklar Hakkndaki Grleri....................................150
Zihn Hastalar in, na Edilen Hastaneler.....................151
slamn Diilie Kazandrdklar ....................................153
lk Uanlar ......................................................................157
1. Farabl smail Cevher ............................................157
2. lk Parat ..........................................................157
3. bni Fernas .............................................................158
4. Kartal Kanatl Hezarfen Ahmed elebi ..................159
5. Lgar Hasan elebi...............................................160
Byk Veteriner Ebu Bekr ibni Bedreddin el-Baytar ........161
Byk Osmanl Astronomu Takyddn
Rasd ve stanbul Rasathanesi..........................................168
15. Asrn En Byk Astronomu Ulu Bey ve Zci............174
El Birn ........................................................................179
slam limlerinin Fizie Katklar ....................................184
bnl-Heysem............................................................185
El-Kind .....................................................................187
Abdurrahman el-Hazin..............................................187
Beni Musa Kardeler ..................................................188
Birn.........................................................................188
Mevlna .....................................................................189
bni Ynus..................................................................189
Kutbettin e-iraz ......................................................189
Badad ......................................................................189
Ebul-iz (el-Cezer) .....................................................190
Fatih ve lim-Teknik.........................................................191
Havan Topu ....................................................................193
Halite lk Kpr ...........................................................194
Bunlar Biliyor muydunuz?..............................................199

Mslmanlarda lim Anlay

slam leminde, Hristiyan dnyada grlen manada bir
ilim-din atmas yoktur, byle bir atma tarih boyunca da
olmamtr. Diger dinlerde zamana ve ahslara bal olarak
grlen, grlebilen ilim-din atmasnn slam dininde neden grlmediini ksaca yle zetleyebiliriz:
1. Pek ok ayet ve hadislerde ortaya konduu gibi slamiyet akl, maddi varlk ve hdiseler sahasnda serbest brakm
ve hatta bu varlklar ve hdiseleri dnmeyi ve akletmeyi
tevik etmitir. Ayrca insana, getirdii iman esaslarnn kabuln teklif ederken de yine onun akln muhatap alm ve
akl sahibi olmayanlar mkellef tutmamtr.
2. slam dini, karakteri gerei, dncede geni bir esneklik salam, fakat kesin ve tavizsiz mcadelelere meydan
vermeden safiyetini de muhafaza etmitir. Hemen hicri ilk
asrda grlen eitli mezhep faaliyetleri, bunun ak bir delilidir.
3. slam dini, kul ile Allah arasnda bir vasta kabul etmedii iin, Hristiyanlk leminde grlen ruhban snf, slam
dininde teekkl etmemitir. Teekkl etmedii iin de kt
niyetli kimseler, ok kkl ve ok derin bir nfuza sahip
olan din duygusunu istismar etme imkn bulamamlardr.

10

Mslman lim ncleri

4. slamn mspet ilim ve hr dnce ile ekimediinin

mhim delillerinden biri de, onun ksa bir zaman iinde fetih hareketleri neticesinde, kendinden ok deiik karakterdeki inan ve kltrlerle karlat halde, hem onlardan bir
eyler alarak, hem de o kltrlere kendi orijinal hususiyetlerini katarak uyum salam olmasdr.
5. slamiyetin ilmi tevik edici oluunu Yce Beyanda:
Kime ne hikmet verilmise ona byk iyilik edilmitir.
(Bakara/ 269) Hi bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? (Zmer/9) Ve onlardan bilgide derinlik kazanm olanlara byk bir mkfat vereceiz. (Nisa/162) Allahdan ancak
lim kullar korkar. (Fatr/28) Allah sizden iman edenleri
ve kendilerine ilim verilenleri derecelere ykseltir. (Mcadele/11) Rabbim, benim ilmimi artr, de. (T-H/11) ayetleri de aka gstermektedir.
Yce Rehberimiz de ilmi tevik etmitir. limler enbiyann varisleridir. lim talebi her Mslman erkek ve kadna
farzdr. Hikmetli ve bilgili szler mmin kimsenin kaybolmu maldr. Onu nerede bulursa alr. lim renen ve reten sevabta ortaktr. Yeryzndeki limler gkteki yldzlar gibidir. Hogeldin ilim renmek isteyen. Melekler
ilim renene, sevgilerinden dolay kanatlarn aarak etrafnda ge kadar ykselen bir halka meydana getirirler.
lim renen kulun yapt hayrl alma gemi gnahlarna kefaret olur. limin bide stnl, benim sizin en
aa derecede bulunannza stnlm gibidir. Bu hadisler de Yce Rehberimizin ilme verdii ehemmiyeti gstermektedir.

Mslman lim ncleri

11

smail Hamdi Danimendin slam Medeniyeti ve

mam Nevevinin Riyazs-salihin isimli eserlerinde bu
hususta ok miktarda hadis tespit ettiklerini grmekteyiz.
Yusuf Kandehlevi ise Peygamberimizin (s.a.s.) ashabn ilme
nasl tevik ettiini teferruatl bir ekilde ele almtr. Gazalinin hya-Ulumiddin isimli eserinin birinci cildinde ilimle alkal olarak ok geni bir bahis atn mahede etmekteyiz. Daha sonra birok slam bynn mminleri
ilim renmeye tevik ettiini gryoruz.
Muhyiddin-i Arab: Bilgiden mahrum olmak, inkrcla
yol aar. lim, cehaleti rten bir perdedir. smail Hakk
Bursav: Kt olan cehalet ile iyi olan hikmet, ayn yerde
toplanp birleemez. Kalbin gdas bilgidir. Hakikat ilmini bilmek, her eyden gzeldir. nk hakikat bilgisi Allahn srlarna ermektir. Genlik gnlerinde ilim tahsilinden
yz eviren kimse mrnn sonunda piman olur. Kaybettiklerini elde etmek ister ama mr kfi gelmez. nsan, en
kymetli mal olan mr parasn, ilime sarf etmelidir. Niyazi-i Msr: lim, ilmi ile cahil de mal ile iftihar eder. der.
6. lim tahsilini her Mslmana farz klan, ilim tahsilini
gemi gnahlara kefaret kabul eden, ilim tahsili iin yola kan kiiye cennet vaadinde bulunan slam dininin ilmin byk
destekisi olduu ok ak bir ekilde ortaya kmaktadr.
Bu tevik neticesinde kurulan birok slam devletinde
devlet byklerinin ilmin hamisi olduunu gryoruz. Yksek retim alannda, slamda ilk hretli messese, Halife
el-Memun (830) tarafndan baehirde kurulan Beytl-Hikme (Hikmet, Fazilet Evi)dir. Beytl-Hikme; bir tercme
merkezi olarak faaliyette bulunmasnn yannda bu messese,

12

Mslman lim ncleri

bir akademi, halka ak bir ktphane olarak da vazife grm ve Beytl-Hikmeye bal bir de rasathane kurulmutur.
O devirde ortaya kp yaylan rasathaneler ayn zamanda astronomi retiminin de yapld okullar durumundayd.
7. Benzer ilm tevikleri Abbasiler devrinde de gryoruz. Halife Harun Reid Ankaray ele geirdii zaman ve
halife el-Memun Bizans imparatoru III. Michele kar ezici
bir stnlk salad zaman her iki halife de sava tazminat olarak kar taraftan eski yazma kitaplar istemilerdi.
8. Endls niversitesi ise u an dahi Avrupa tarafndan
takdir edilmektedir.
9. Anadolu Seluklular dneminde de birok retim messesesi kurulduunu ve buralarda astronomi, matematik, edebiyat, dilbilgisi ve tp retildiini yaynlardan reniyoruz.
Alparslan zamannda bugnk niversiteler mahiyetinde
messeselerin olduunu; Osmanl mparatorluu dneminde ise birok eitim messesesi yapldn, burada yatl ve
burslu rencilerin olduunu, mhendis, tabip, operatr,
mimar ihtiyacnn bu kaynaklardan temin edildiini gryoruz. Fatih dneminde ise ilim tevikinin mkemmel bir seviyeye eritiini mahede ediyoruz. Fatih, bo zamanlarn
daima limlerle tartarak geirmi, hayat boyunca ilme byk ehemmiyet vermitir. lme yapt en mhim katklardan birisi bugnk stanbul niversitesinin temelini atm
olmasdr. Ayrca, ilme rabet edilmesi iin, ilim adamlarna
astronomik cretler vermi ve bu tevik neticesinde birok
ilim adam kymetli eserler telif etmilerdir.

slam Dnyasnda lim ve

Din Hibir Zaman atmad
Orta a Avrupasnda bir hakikatin kabul edilebilmesi
ok uzun zaman almasnn yannda, birok deerli limin de
hayatna maloluyordu. Hlbuki Batda bunlar yaanrken douda, slam dnyasnda, hakikatler hakikatbin limler tarafndan bir bir tesbit ediliyor ve hakikate susam insanlar bu
hakikatleri ak yreklilikle ve gvenle kabul ediliyorlard.
nk o insanlarn hayat felsefesinde Dolan yeryznde
yaratl nasl balamtr. ayeti bir dstur olarak yer alyordu. Dnya, gne, ay ve yldzlarla alakal yeni keifler karsnda itiraz etmeyen bu dnyann Hayat Kitabnda ise, hakikatler ok ak ve sade bir ekilde insanlara sunulmutur:
Ey cin ve insan topluluu, gklerin ve yerin aktarndan
(aplarndan) gcnz yetiyorsa, haydi knz. (Errahman/
33) Bu ayette geen aktar kelimesi kuturun ouludur.
Kutur ap demektir. aplar ise kre gibi cisimlerde bulunur.
Bu ayette gklerin ve yerin yuvarlak olduu, yuvarlakln
bir art olan aplarla izah edilmi oluyor. Yer tam yuvarlak olmayp elipsoid olduuna gre aplar kelimesi ok uygun dyor.
Biz, gece ve gndz iki ayet (alamet, nian) yaptk.
Sonra gece ayetini (Ay) silip gndz ayetini (Gnei) gs-

14

Mslman lim ncleri

terici kldk. (sra/12) Grld gibi Ayn da bir zamanlar Gne gibi gsterici, k verici olduu, fakat sonra onun
silindii, yani souyup s veremez hale geldii ve artk gece
ayeti, gece aydnlatcs olduu aka ifade ediliyor. Gne
ve Ay arasndaki fark u ayette de aklanr: O Allah ki, Gnei bir ziya, Ay bir nur yapt. (Yunus/5) Ziya kelimesi ss olan anlatrken, nur kelimesi sadece aydnlk manasna gelen anlatr. Demek ki gne s ve k verici, ay ise
aydnlatc, yani yanstc mahiyettedir.
Geceyi gndzn stne sarp doluyor, gndz de gecenin stne dolayp saryor. (Zmer/5) Ayette geen
tekvr, sark sarar gibi yuvarlanmasna, durup sarmak bohalamak manasnadr. Bu ifade dnyann sark sarlan ba gibi
yuvarlak olduunu gsterir.
Sen dalar grr de onlar durur zannedersin; hlbuki
onlar bulutun getii gibi geer giderler. (Neml/88) Bu
ayetten iki hdise anlalabilir. Birincisi, dalarn yerkre
zerinde sabit olmad, yavata olsa hareket ettiidir. kincisi, dnyann kendi ekseni etrafnda dnddr. nk
eer dnya dnmyor olsayd ve dz olsa idi, dalarn hareketinden bahsedilemezdi. Sabit bir mahede de ufukta insann
gznden kaybolacak olan ilk yaplar dalar olacana gre
dnyann dnmesi lazmdr.
Hi phesiz, Yce Beyanda geen bu gerekler, o zamanki insanlarn ou tarafndan bilinmemekteydi. Bilmek ve tam
anlamak yeni mahedeleri de gerektiriyordu. Geri bu hakikatlerin bilinmemesi bir eksiklik deildi. nk bu Kitap
btn asrlara hitap etmek zere gnderilmiti ve gayesi insanlar her eyi Yaratana yneltmekti. yle ise ilm hakikat-

Mslman lim ncleri

15

lere iaretler yapacak, akla tevik kams vurmak iin haydi aratrn diyecek, fakat insanlarn anlamakta glk ekecei mevzular zerinde teferruat vermeyecekti. nsanlar
mahede vastalarnn gelimesiyle, hakikatlere bu Kitapta
rumuzlarla iaret edildiini grnce, Kitaba daha bir gvenle ve imanla balanacaklardr. Hsl, ilk gnnden beri bu
inan ve kltrn yerlemi olduu slam dnyasnda ilim ve
dinin hibir zaman elimediini, daha dorusu ilmin dinden ayr mtala edilmediini, ilim adam ve din adam diye iki ayr grubun olmadn sadece limlerin olduunu mahede ediyoruz.

Orta ada Mslmanlarn ve

Hristiyanlarn Bilime Bakndaki Farklar
nan ve ilim, toplumlarn bozulmadan ayakta kalabilmelerini salayan birbirinden ayrlmas mmkn olmayan iki
mhim unsurdur. Tarih boyunca insanln gelimesi, olgunlamas, dil, kltr ve sanatta tekml etmesi, hele son iki
asrda teknolojinin doruk noktaya ulamas, hep din ile ilmin inkr edilemez katklaryla gereklemitir. Bu hkm
verirken bazlarmzn aklna acaba? sualinin gelmesini yadrgamamak lazmdr. nk 1789 Fransz ihtilalinden sonraki Bat kaynakl kitap ve neriyatlarn hemen hepsinde,
inan sisteminin yani ksaca dinin, medeniyeti, ilmi ve kltr baltalad, gelimelere mani olduu fikri hkimdir.
Aslnda neticeleri itibariyle mhim hkmlere varmadan
nce meseleyi ok iyi tetkik etmeyi, hkm verirken tarafsz
davranmay, cemiyetlerin yaplarn, kltr farkllklarn ve
hususiyetle de inan sistemlerini gz nnde bulundurmay
prensip edinmeliyiz. imdiye kadar kyaslamann yanl yaplmas, Batya olan hayranln her frsatta neslimize telkin
edilmesi, bu telkinle yetien gnmz aydnlarn hataya drmtr. Din ve kltr farkllmz hi gz nne alnmadan yaplan deerlendirmeler, Batya olan sempati ve ballmzn gittike artmas, inan sistemimizin ve bin senelik

Mslman lim ncleri

17

gemiimizin bir rpda zihinlerden silinmesi ve yok saylmas gibi bir tehlikeyi dourmutur.
Bilindii gibi Orta ada Avrupann durumu iler acsyd. Belki de yeryznde insanlk, Avrupann bu ada yaad hayat artlarna, yaad ileye, baskc inan sistemine ve
onun getirdii banaz ve barbar tutum ve davranlara daha
nce hi ahit olmamt. O devirde hemen btn Avrupa
devletlerinde Hristiyanlk tamamen saptrlm asliyetini
kaybetmi; batl kilise ile krallar kendi menfaatleri istikametinde birleerek, halk smrmek, sindirmek, iin btn yollar mubah kabul etmilerdir. Masum halkn inan ve duygular suistimal edilmi, aldatlm, engizisyon mahkemelerinin
acmaszl karsnda fikir hrriyetleri tamamen ellerinden
alnmtr.
Hristiyanln yozlatrld bu tarihlerde kilise nazarnda ilim; Hristiyanln saldrp yok etmek istedii putperestlikle bir tutulmu, bu dmanlk 1233de engizisyon mahkemelerinin kurulmasyla deta resmi hale gelmi ve 1781 ylnda bu mahkemelerin kaldrlaca gne kadar en cani usullerle devam etmitir. Mesela 390 ylnda skenderiyede
yaklak 400 bin kitap, yani o devrin btn ilim ve bilgisini
iinde toplayan ktphanenin serapium adndaki ksm,
piskopos Theophios tarafndan yaktrlmtr. Hristiyanlk
halk arasnda yayldka ilme kar alnan bu tavr daha da
iddetlendi. 415 ylnda nl astronom Theonun kz matematiki Hypatia (370-415) bapiskopos Kyrilin kkrtmasiyla skenderiyede halk tarafndan paralanmtr. 6.
yzyln ilk yarsnda yer alan eitli hdiselerden u iki hdise bile bu karanlk a hakknda bize bir fikir verebilir; Justiniann Platon ile Aristonun Atinadaki okullarn, Hristi-

18

Mslman lim ncleri

yanla aykr sayp kapatmas ve Romal bir soylu olan Boethiusun sekler vasftaki yazlarndan dolay kilise tarafndan lm cezasna arptrlmasdr. nceleri rahip olan Roger Bacon da (1214-1294) talihsiz ilim adamlarndan birisidir. Bacon, ilmi aratrmalarn yllarca gizli gizli srdrm,
daha sonra yaynlad Opus Macus adl eseri sebebiyle, din
adam olmasna ramen kilise tarafndan hapse atlmaktan
kurtulamamtr. Yine bir hekim ve din adam olan Aragonlu Michel Servetusun, Mslman ilim adam bnn Nefisin kefettii kk kan dolam sistemini anlatan eserini
Arapadan tercme etmesi ve Avrupada bu dnceyi savunmaya balamas ile de Servetusun ilesi balamtr. Zira
bu gr o devrin ileri gelen papazlarndan olan Calvinin grlerine uymamtr. te bu yzden Calvin, Servetusu Cenevrede hafif ate zerinde yava yava yaklmaya mahkm
etmi ve bunu canice uygulatmtr.
Grld gibi Ortaa Avrupasnda Hristiyanlk btn
gcyle ilmin gelimesine mani oluyordu. Artk 18. yzyla
gelindiinde kilisenin basks dayanlmayacak seviyeye ulamt. Bu birikmeler Avrupa apnda meydana gelen ihtilli
netice veriyordu.
Douda ise durum ok farklyd. Din ile ilmin hibir zaman att grlmedi. Bilakis dinin ilimsiz, ilmin de dinsiz olmas dnlemiyordu. Bu anlaytandr ki ilim slamiyetle byk bir ilerleme kaydetmitir. lim tarihi incelendiinde bu gerek aka gz nne serilmektedir. Bu devirede ard arkas kesilmeyen keif ve icatlarn hemen hemen
hepsi Mslman ilim adamlar tarafndan gerekletirilmitir. Acaba Mslmanlar bylesine keif ve icatlara sevk
eden sebepler nelerdi? Bu sorunun cevabn ancak slamn

Mslman lim ncleri

19

ilim anlayn ortaya koymakla bulabiliriz. Bilindii gibi

yeryznde u anda mevcut hibir din ilme, slamiyet kadar ehemmiyet vermemitir. Yce Beyandaki: Hi bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? (Zmer/9) ifadesi limlere
verilen ehemmiyeti ortaya koymaktadr. Ayrca Yce Rehberin Beikten mezara kadar ilim renmek kadn, erkek
her Mslmana farzdr. lim renmek mukaddes bir cihattr. Cahiller iinde bir lim, ller iindeki diri gibidir. ifadelerinden slamn ilme ne derece ehemmiyet verdii aka anlalmaktadr.
Bilindii gibi Yce Beyan, Mslman ilim adamlarnn
keifleri iin daima bir kaynak ve rehber olmutur. Bu yzdendir ki Bat, cehaletin karanlnda yzerken; Douda fizik-kimya, astronomi, tp, zooloji, botanik vb. gibi btn
msbet ilimlerin temeli atlmt. Mesel astronomi sahasnda yaplan keiflerden birkan belirtelim. Yazd eserler
700 sene boyunca Avrupada rakipsiz kalm, sahasnda otorite kabul edilmi Mslman ilim adam Fergani, 9. yzylda Gnein yrngesini ve zerindeki lekeleri kefetmitir.
Dnyann yuvarlak olup dndn Mslman limler Avrupallardan ok nce biliyorlard. Beyruni Dnyann hem
kendi etrafnda hem de gnein etrafnda dndn ispatlam ve Dnyann apnn llmesiyle alakal olarak ok
stn bir gr ortaya atmtr. Bugn bile matematik lleri bakmndan son derece doru olan bu kanun Avrupada
Beyruni Kural olarak adlandrlmaktadr. Beni Musa olarak bilinen karde de 9. yzylda Dnyann evresini lmeyi baarmlardr. Meseleyi 1400 ksr sene Yce Beyann vermi olduu malumat ve jeolojinin elde ettii son
bilgilerle kyaslamaya alarak tamamlayalm.

20

Mslman lim ncleri

Bilindii gibi Orta a Avrupasnda Dnyann silindir

eklinde mi veya bir tekerlek yahut ortas ukur bir yelpaze
eklinde mi olduu tartmalar yaplyor, hatta stanbulun
ilm otoritesi olarak kabul edilen ak grl patrii, altn
azl Yuhanna bile yerin yuvarlakln bir trl kabul etmiyordu. Baka birok kilise de yerin drt keli bir ekil olduunu ve bu eklin drt tarafnn drt denizle evrili olup denizlerin duvarlarla evrilmi bulunduunu ve bu duvarlarn
gk kubbenin destekleri olduunu sylyorlard. Saint Agustin Mslman ilim adamlarnn savunduu dnyann yuvarlak olduu gryle adeta alay ediyor; krenin alt tarafndaki insanlarn nasl ayakta durabileceini soruyordu. Avrupallar bu ve benzeri sama fikirlerini ileri sredursunlar, bu
tartmalardan yzlerce yl nce Yce Beyan, Dnyann kre
eklinde olup, Gnele birlikte dndnden bahsetmektedir. Ve: O Allah ki, yeri de ayn o yedi kat semay yaratt
gibi yaratt! (Talak/12) ifadesiyle de yerin ve semann yedi
kat yaratldn bildirmektedir. Gnmzde jeoloji ilminde
ulalan seviyeyle bu ifade aynen teyid edilmitir.

Orta a Kime Karanlk?

a kelimesini daha ilkokul yllarnda duymutuk. Snfmzn bir duvarnda boydan boya uzanm eitli renklerle boyal Zaman eridi Tarih ncesi Dnem, lk a,
Orta a, Yeni a ve Yakn a balklarn tayan dilimlere blnmt. O yalarda ok fazla nemsemeden ezberlediimiz bu kelimeler aslnda Bat dnyasnn medeniyet dnemlerinin adlardr. Bat; yani nce Yunan, sonra
Roma ve son olarak da Avrupa medeniyeti. Ancak bu alar, sanki btn dnya tarihi ve bu arada bizim de tarihimizmi gibi retilmektedir. Dier taraftan; zellikle kt
bir ne sahip olan Orta ala ilgili bir konu getiinde
btn parlaklna ramen slam tarih ve medeniyeti de
onunla irtibatlandrlmakta ve karalanmaktadr.
nsanlk tarihinde deer ls olan, siyas olaylar deil, milletlerin akl ve maharetleriyle meydana getirdikleri
medeniyetleridir. Batl tarihiler de zaman eridindeki
alarn balama ve biti noktalarn medeniyetlerin ykseli ve klerine gre isimlendirmilerdir. Ama kendi medeniyetlerini esas alarak.
eridin ilk blm olan Tarih ncesi Dnem bilinmeyen bir dnem olarak nitelenmi, insanlar da kyafet ve
eyalaryla ilkel ve vahi olarak gsterilmitir. Batl egoizm

22

Mslman lim ncleri

ve gururu burada da kendini bariz bir ekilde gstererek

kendinden nceki Msr, Mezopotomya, Hint ve in gibi
medeniyetleri deta grmezden gelmitir.
Bilinen tarihin balangcndan Roma mparatorluunun
paralan ve kne kadar ki dnem lk adr. Altn bir
a yaadklar kabul edilen Yunan ve Roma medeniyetleri
dnemine Eski a veya Antik a denir. Sokrat, Aristo,
Platon gibi fikir adamlarnn eserleriyle aydnlanan Batda,
bu dnemde yazl felsef eserlerin yannda resim, heykel, tiyatro gibi sanat alanlarnda da gzel rnekler ortaya konmutur. Ancak ezel ve ebed hakikati bulamayan bu dnem
insanlarnn mrleri, Olemp tanrlarnn ahlk d maceralar ve haydutlarn menkbeleriyle gemitir. Medeniyet adna gzel eyler yapan Yunanlar ne yazk ki, tabiattaki mucizev hdiselerdeki gerei anlayamamlar ve onlara ulhiyet
isnat ederek gne, rzgr, ate ve ormanlar ilh kabul edebilecek basitliklere dmlerdir.
380 ylnda Hristiyanlk Roma mparatorluunun resm
dini olmutu. Ancak 395 ylnda bu devletin ikiye blnmesi, bir mddet sonra da Bat Romann yklmas ile lk a
sona ermitir. Bu olaydan sonra artk yaklak bin yl srecek
olan Orta a balamtr. Batda Orta an balamasyla
lk ada meydana getirilmi olan fikir ve sanat eserleri yok
edilmeye, dnce yasaklanmaya balamtr. 529da Kilise
Atinadaki Platon Akademisini kapatp manastr tekilatn
kurdu. Bylece Hristiyanlk Yunan felsefesinin zerine rt
ekmi oldu. Bu tarihten itibaren eitim, dnce ve meditasyon manastrlarn tekeline gemitir. Sadece Kilise mensuplarna, ruhbanlara sz hakk tanyan bir sistemin yrr-

Mslman lim ncleri

23

lkte olduu Orta an dier bir ad da bu nedenle Karanlk a olmutur. Batda bilim, kltr, sanat, edebiyat ve
dnce artk karanlklar ierisindedir.
Eitlik, adalet, sevgi, sayg gibi deerlerin artk eskide
kald bu dnemde insanlar eitli sosyal gruplara ayrlmlard. Hi retmeyen, sadece alan ama her eyi yneten ruhban snf; almayp altran, topraklarn sahibi ve smrcs asiller; hep alan, fakat sadece karnn doyurabilen
kyller ve insan bile saylmayan zavall kleler.
Avrupada ortaya kan Rnesans hareketleriyle Orta
a sona ermitir. XIV. yy. sonlarnda Kuzey talyada balayp XV. ve XVI. yy. da Avrupaya yaylan kltrel patlama
Rnesans yeniden dou anlamna gelir. Yeniden doan; Antik an dnce, sanat ve kltryd. Adna Yeni
a denen bu dnemin insan, kendisini feodaliteden ve Kiliseden kurtard. Antik ve Rnesans aydnlanma alarnn
ortasnda kalan karanlk a tamamen tarihe gmld. Bu
hdiseler; spanyada Mslmanlarla, douda Bizans kltryle daha yakn bir ilikiye girilmesi sonucunu dourdu.
Bu kronolojik bilgiden de anlalaca zere; Antik ada
balayan medeniyet sreci Orta ada uzun bir kesintiye uram, takibeden Yeni ada Rnesansla yeniden canlanp zirveye kmtr. Bat iin Antik a ve Yeni a arasndaki medeniyetsizlik a Karanlk adr. Ancak bu gerek, bazlarnca bilerek veya bilmeyerek arptlmakta ve bu bin yllk
zaman diliminde yeryznde meydana gelen btn gelimeler
karanlk a olay veya fikri olarak nitelendirilmektedir.
Hlbuki Orta ada Batda bu olumsuzluklar yaanrken, Douda hem din hem de medeniyet olarak yeni bir olu-

24

Mslman lim ncleri

um ortaya kmaktayd. 610 ylnda Mekkede balayp

Medinede gelien slamiyet, an karanlnn tersine, insanlar aydnlatmakla meguld.
Kendisinden nceki Yahudilik ve Hristiyanln da hak olduklarn kabul eden en son din ve onun peygamberi, ilk nce tek Allah inancn yeniden tesis etti. Dinde zorlama yoktur. dsturuyla dinin zorla, baskyla deil; kalp ve akln mtereken iknasyla kabul edilmesi veya edilmemesi toleransn
gstererek, din ve vicdan hrriyetini getirdi. Orijinalitesini
hep koruyacak olan Kitab- Kuran; insanlatrlmam meleklerden, iyi ve kt her hareketin karlnn grlecei, ahiret hayatndan haberler verdi ve insanlara, Hristiyanlktaki gibi, bakalarnn gnahyla domadklarn mjdeledi.
nsanlarn can, mal ve rz emniyeti, temel insan haklar olarak kabul edilip garanti altna alnd. Zengin-fakir, kadn-erkek, kyl-kentli herkes mlkiyet hakkna sahip oldu. Bakalarnn hakk; haram ve helal sihirli kelimeleriyle bekisiz olarak korumaya alnd. Zekt ve sadakann salad
sosyal yardmlama, toplum ierisinde snflar olumasn ve
snf atmalarn nledi.
Ey insanlar... hitabyla onlarn eit olduklarn iln
eden Kuran- Kerim, Orta a Avrupasnn snf ayrmn
reddetmitir. nsanlar arasndaki stnlk ls; ahlkl olmak ve dier insanlara yararl olmaktadr.
slam ncesi dnemde bir eya gibi grlen kadnlar ve
dnyaya gelmelerinden utanlan kz ocuklar, artk hanm ve evlt olmulardr. Kadnlara ana olarak erkeklerden stnlk, mlkiyet edinmede eitlik, dier hususlarda ise adalet salanmtr.

Mslman lim ncleri

25

Milad VII. asra kadar her corafyada yaygn olan klelik

uygulamas slamiyet tarafndan da kaldrlmamtr. Fakat
slamn klelie getirdii yaptrmlar o kadar yeni ve o kadar klelerin lehinedir ki kleliin kendiliinden ortadan
kalkmas kanlmaz olacaktr. Bat dnyasnda insan bile saylmayan klelerin, Yediinizden yediriniz, giydiinizden
giydiriniz. emriyle her eyden nce insan olduklar hatrlatlmtr. Ayrca Allah, baz din sularn tazminat olarak kle azat edilmesini emrederek, kendi hakkndan kleler lehinde feragat etmitir.
Kanun nnde herkesin eit olduu esas ile Batdaki snf ayrmnn yanll ortaya konmutur. Beraet-i zimmet, yani aksi ispatlanncaya kadar herkesin aslen susuz
olduu esas getirilmitir.
Bu saylanlarn hepsi slam dininin orijinalinde ilk gnden beri var olan hususlardr. Zaman zaman mensuplarnn
yanl uygulamalar bile bu esaslar deitirememitir. Dinin
sahibinin mjdesine gre sonsuza kadar da deimeyecektir.
Tevhit inanc; din-vicdan-fikir zgrl, mlkiyet hakk,
hukuk eitlik gibi temel insan haklar; kadn ve klelerin durumlar konularnda Batda karanlk a yaanrken Doudaki slam gnei tm dnyay aydnlatmaya balamtr. Bylece dnyann bir yarsnda kesintiye urayan medeniyet yar, dier yarsnn bayra devralmasyla devam etmitir. Dolaysyla karanlk an kapsamna Mslmanlar da dhil etmek; eer cahiliyet deilse insanla kar ilenmi bir sutur.
slam leminde 700l yllarda gerekleen tercme faaliyetleri medeniyet tarihi asndan apayr bir neme sahiptir.
Bu faaliyet sayesinde Bat medeniyetinin nderleri olan Aristo,

26

Mslman lim ncleri

Eflatun, Sokratn felsef eserleri, Hipokrat, klit, Galinos,

Batlamyus, Arimetin ilm eserleri Arapaya evrilmitir.
Beytl-Hikmede oluturulan heyetler felsefe, riyaziyet,
tp, astronomi, kimya gibi dallara ait pek ok eseri szerek
istifadeye sundular.
Bu tercme hareketinin Bat dnyas ve Rnesans iin
ok byk nemi vardr. nk Orta ada kilise tarafndan lk a medeniyetine ait eserler yok edilince, geriye sadece Mslmanlarn elindeki nshalar kald. Daha
sonra bunlar tekrar Arapadan tercme edilecek ve Rnesansn domasna sebep olacaktr. Yani, Yunan medeniyeti yok olmamay, Rnesans ise yeniden domay slam
dnyasna borludur.
Sonu olarak, bize retilen tarih a mefhumu tamamen Batya endeksli bir zaman taksimidir. lk adaki medeniyet, insanlarca bozulmu olan Hristiyanlk kisvesi altnda tahrip edilerek karanla gmlmtr. Bunun faturas
ise dinlere yklenmitir. Renan ve dierleri Engizisyonun
ktlklerini tenkit ede ede, her fenal dine balama ve
her dini ayn zellikte vehmetme yanllna dmlerdir.
Batnn karanl yaad ada slamiyet nce Douda, daha sonra da Endls Emevi uygarl ile Batda aydnl yaatm ve iki medeniyet a arasnda kpr olmutur.
Yunan medeniyeti; gzeli; Roma medeniyeti; hukuku tesis etmitir. Sami medeniyetinin insanla katks;
dindir, in faydaly gerekletirir, Hintin armaan,
hayal ile tasavvuf tur. Avrupa medeniyetininki ise,
ilimdir. Dnya medeniyetleri arasnda yerini alan ve dnce, ilim, sanat, kltr, edebiyat vs. alanlarnda kendine

Mslman lim ncleri

27

has bir tarz ortaya koyan slam medeniyetini alara ayrmak

gerekirse, bunu Bat kriterlerine gre deil, kendi tarihine gre yapmak lzmdr.
slam medeniyeti; Ortadou, ran, Afrika ve spanyada ilk
altn alarn yaamtr. Fakat Doudaki ykselii Moollar,
Batdaki ykselii ise, Avrupallar tarafndan kesilmitir.
Bat, kurduu medeniyeti yine kendi insanlar sebebiyle
kaybetmi, daha sonra ise Doulular sayesinde kavutuu eski uygarln temelleri zerinde daha mkemmelini ina etmiti. slam medeniyetine de bir Rnesans yaatmak; Bat
rneinde olduu gibi, mspet ilim, dnce, sanat, kltr
alanlarnda ok almak, en iyi olmak ve kendi tarzn ortaya koymakla mmkn olacaktr. Gemile kuru kuruya vnmenin hibir fayda vermeyecei bu yarta, sorumluluk inananlara dmektedir. Yoksa tarih tekerrr edecek ve Bat
kendi medeniyetini nasl Doudan aldysa, slam dnyas da
kendi medeniyetini Batdan m alacaktr?

Batdan ok nce...
Btn gk cisimleri kinatn yuvarlaklna bal olarak
krevdir. diyen Einsteine kadar, Batda gk cisimlerinin
krevliini bu adan kimse bilmiyordu. Gzlerimizi Batdan slam lemine evirdiimizde ise, yerin kinata bal yuvarlakl konusunda Mslman ilim adamlarnn ok nceden bilgi sahibi olduklarna ahit oluyoruz.
Eer bu konuda bir pheniz varsa Ftuhat- Mekkiye
ile Maksd ve Mevfka gidiniz. Maksada vakf olacak
ve greceksiniz ki, asrlarca nce yaam ibni Arab ile Sadeddin-i Taftazn ve Seyyid Abdlkadir Crcan top gibi
kreyi ellerinde tutmular, her tarafn temaa ediyorlar
Eer o kap size almad ise, mam- Rznin Meftihul-Gayb adl tefsirine baknz ve ders verdii yerde, o
dh imamn nnde diz kp dersini dinleyiniz. Eer
onun ile de tatmin olamadnz ve arz kreviyet kabna stramadnz ise bir de brahim Hakknn arkasna dnz
ve Hccetl-slam olan mam- Gazalnin yanna gidip fetva isteyiniz. Deyiniz ki: Yerin yuvarlakl konusunda limler arasnda ihtilaf var mdr? deyiniz. Cevap olarak elbette: Kabul etmezseniz vardr. diyecektir. Zira ta kendi zamanndan yle bir fetva gndermi: Kim, yerin yuvarlakl gibi kesin bir delil ile sabit olan bir meseleyi, dini koru-

Mslman lim ncleri

29

ma bahanesiyle inkr ve reddetse, dine cinayet-i azim etmi

olur. Zira bu sadakat deil hyanettir.
Eer btn bunlara itimat etmiyorsanz, gelin o Koca
Pirin (Piri Reis) gemisine binip okyanuslara alarak Haritt birlikte iziniz; ya da Cihannma sahibinin peine
dp, dnyay beraber geziniz; yol zerinde de Kazvinye
urayp Acibul-Mahlkatna bir gz atnz.
Eer yatm olan fikr-i hakikatiniz bu yksek sesle uykudan kalkmadysa ve gznz almadysa, ibni Hmm ve
Fahrul-slam gibi zatlarn ellerini tutup mam- afiye giderek fetva isteyiniz ve deyiniz ki; Dinde vardr ki be vakitte be vaktin namaz klnr; hem de baz yerlerde, yats namaznn vakti baz zamanlarda yoktur; hem de kutuplara gidildike gne birok gnlerde batmaz ve birok gecelerde
domaz, nasl oru tutacaklar? Yani insanlar, kutup blgelerinde vakitlerini nasl dzenleyip ibadetlerini yapacaklar?
Hem de, namazn artlarndan olan istikbal-i kble konusunda yzn tam olarak Kbeye dnk olmas art koulmutur. Hlbuki yalnz kyamda, yani ayakta iken ve otururken
yzmz Kbeye dnmektedir. deyip bu konuda aklama
isteyiniz. Emin olunuz ki mam- afi; birinci soruya doudan ve batdan geen ekvator dairesinin yuvarlakl ile cevap verecektir. kinci ve nc soruyu, gneyden kuzeye
uzanan meridyen dairesinin kavisliiyle aklayacaktr. Yani,
gnmzden 12 asr nce dnya yuvarlaktr deyip, bunu
ilm olarak ispat edecektir. Hem de kble konusunda: Kble ve Kbe yle nuran bir stundur ki, gkleri ara kadar
takm ve dzenleyip yerkrenin tabakalarn yeryzne kadar delerek kinatn muntazam nuran bir stunu olmutur.
Eer perde kefolunsa, akul istikametinde sizin gznzden

30

Mslman lim ncleri

kan nlar namazn herbir hareketinde ayn kble ile temas

ve musafaha edecek. diyecektir.
Eer o muhteem kitaplar okuyup anlayamyorsak, bilmiyorsak, asrmzda yetimi olan Asrn Bedi ile Hseyin
Cisrnin szlerini dinleyelim. Zira o iki ahsn, asrn banda
durup yerin yuvarlakln inkr edenleri tehdit ettiklerini, hakikat kuvvetiyle korkmadan: Kim dine dayanarak himayet
yolunda yerin yuvarlakln inkr ederse, sdk- ahmaktr; dine en iddetli dmandan daha fazla zarar vermi olur. diye
avazlar kt kadar haykrdklarn iitirsiniz.
Evet, nesillerimize, resimleri karsnda Batl ilim adamlarnn bugn dahi, ceketlerini dmeleyip ihtiram ettikleri, fikir
ve sesleriyle yaadklar a am, herbiri bir fazilet numunesi olan bu gzde ve gzde ahsiyetleri deil de, neden hl sadece Batl bilim adamlar retiliyor, anlamak ok zor!

Orta a Aydnlatanlar
Batda M.S. 742-814 yllar arasnda yaayan en hretli
hkmdar arlman, kendisi doru drst okuma yazma bilmemesine ramen Avrupadaki koyu bilgisizlik ve taassup
hlini hafifletmeye altysa da buna muvaffak olamad. Merkezi stanbul olan Dou Roma mparatorluunda da durum
parlak deildi. Hl Aristonun eserleri okutuluyor, antikteki
eserler yeniden deerlendirmeye tbi tutulmuyordu. Bu arada, ilim, fen ve edebiyat himaye eden Harun Reidin (763809) arlmana hediye olarak gnderdii ve dillere destan
olan marifetli alar saat dikkate deer tarihi bir hakikattir.
nsanlk leminde yaygn bir chiliyyet ve ilme alkaszlk gze arparken slam medeniyyetinin ksa zamanda geliip yaygnlamas Mslmanlar ilme yneltmi, astronomi, matematik, felsefe, hatta corafya, yeni gelimeler, yeni
buutlar kazanmtr.
EI-Memun (786-833), zamannda Badatta BeytlHikme adn verdii bir ktphane ve rasathane kurmu,
burada bir ekip Gnein eliptik eilimini lme ilemlerini
yrtmtr. Ayrca gezegenlerin hareketleriyle ilgili cetveller hazrlatm, byk bir dnya haritas yaptrmtr. Ayn
zamanda 1 derecelik meridyen yaynn boyunu 123300 m.

32

Mslman lim ncleri

hesaplam ki bu deer bugn bilinen deerinden sadece

2360 m. byktr. Bu yaklak % 2lik bir hata demektir.
M.S. 800 yllarnda yaam olan iki byk Mslman
ilim adam ve onlarn 20. yzyl modern fizik anlayna uygun gr ve bulular unlardr. Kufede doan Kind; eserlerinden birinde; cisim, zaman, hareket ve meknn birbirinden nce ve sonra olmadklarn, hepsinin zde bir olup
ayn anda yaratldklarn, cisim gibi zaman ve hareketin de
sonlu olduunu, dolaysyla Yaratcnn bu kaytlar dnda,
her eyin sahibi olmasnn zaruretini izah etmeye almtr. Kindyi fizikten felsefeye kadar btn ilimlerle megul
ettiren ey Kuran ayetlerinin aklamasdr.
Bundan 1160 yl nce, Abbasiler zamannda kurulan
Harran Medresesinde fizik ve kimya limi Cbr ibni Hayyan, dnyann eitli yerlerinden gelen talebelere bir fizik
dersinde u szleri syler: Madde, youn enerjidir. Bu yzden Yunan fizikilerinin, maddenin blne blne blnp
paralanmaz bir en kk parayla son bulduuna ve kitlenin bu saysz paracklardan meydana geldiine dair olan iddialar yanltr. Atom adn verdikleri bu nesne de paralanr ve bundan enerji hsl olur. Bu, yle bir enerjidir ki, benzetmek gibi olmasn, Allah kudreti gibidir ve bir habbeciin
bu ekilde paralanmas, Allah gstermesin, Badat gibi bir
ehri yok edebilir.
Kuran- Kerimin czn de cz (en kn de k, paras) vardr hakikati ve modern atom teorisinin ilk sahibi diyebileceimiz Trk asll ilim adam Cabir ibni Hayyan... Harran Medresesinde matematik, astronomi, fizik,
kimya ve tabii ilimler de okutulmakta idi. Medresenin Dou

Mslman lim ncleri

33

ve Batdan birok talebesi vard. Harun Reid, Cabirin derin ilmini takdir etmi ve ona Reisl-Mderrisin (rektr)
unvann vermitir. Cabir, 112si uygulamal fizik, 70i teorik kimya, 144 madenler fizik kimyas ve izah edilemeyen
gler hakknda 500 teorik olmak zere pratik fizik, kimya, matematik, astronomi, felsefe ve dinler tarihi konularnda 826 kitap yazmtr.
Cbir, madenlerin birbirine dnebilmesinin atom deerlerinin fiziki usllerle deitirildii takdirde mmkn
olabileceini de belirtmitir. Cisimleri tekil eden atomlarn
kontrol altnda paralanp deerlerinin deimesi sonunda
ise metalleri birbirine, mesela gm altna deitirmenin
mmkn olabileceini belirtmitir.
Cbir, ayn zamanda gnmz fiziinde geerli olan optik
kanunlarn bulmu ve mercekler teorisini kurmutur. bkey
aynalarla Gne enerjisinden faydalanmann yollarn gstermitir. Batl bilginlerce dnyann gelmi gemi 12 dhisinden birisi kabul edilen Cbir, cebir ilminin de kurucusudur.
Niaburlu mer Hayyam ise (?-1123); ir, hakm, felsefeci bir limdir. Onun dine kar olduunu iddia ederler.
Hlbuki iddialara mesnet tekil eden rubailer uydurmadr.
Ona ait gerek rubailerin says 40 gemez. Ve hibirinde
de dini yerdiine rastlanmaz.
mer Hayyam, karekk ve kpkk iinde formller
bulmu, kbik denklemlerin zmn 52 sayfalk eserinde halletmitir. Kbik denklemlerin zmnde koniklerin
kesitirilmesi metodunu kullanmakla geometri yoluyla cebir yapm ve bylece matematiin yeni kollarndan biri

34

Mslman lim ncleri

olan cebirsel geometrinin ilk admn atmtr. Grlyor ki

Hayyam, Descartesten 500 yl nce analitik geometrinin
temellerini atm ve onu sistematik bir dzene koymutur.
Hayyam, klidin oranlar teorisini eletirmi ve iki orann
eitliini bu oranlar ifade eden iki srekli kesrin kart
teoremlerinin eitlii ile ifade etmitir. Hayyamn bu teorisi ilk defa ileri srlm olmas bakmndan nemlidir.
mer Hayyamn bu yeni tarifleri Trk matematikisi Nasreddin el Tsi tarafndan gelitirilmi ve bat lkelerine ondan sonra gemitir. Hayyamn astronomi hakknda da
eserleri vardr.
Tarih birok ilme alka duyan, ilmi gelimelere ncelik
tanyan krallara, imparatorlara ve hakanlara hid olmutur. Fakat ilimle bizzat megul olan bir Hakan ancak bir
kez grmtr.
Byk Trk astronomu Ulu Bey (01394-1449), bir hakand ayn zamanda Batlamyosun Almagest adl astronomi
kitabnda verilen yldz katalogundan sonra 2. byk katalog
olarak kabul edilen Ulu Beyin ziycidir. 1018 yldzn koordinatlarn veren bu deerli katalog 1437de bitmi olduu
hlde Avrupaya ancak 100 yl sonra gemitir. Ve 17. yzyla kadar dzenlenmi kataloglarn iinde en stn olduu
sylenir. Hocalar Kadzde Rumi (zamann Eflatunu olarak
tannr) ve yseddin Cemid ile kurup altrdklar byk
bir rasathane ile Semerkant zamann ilim merkezi haline getirir. Bu rasathanede Merkr, Vens, Yer, Mars, Jpiter, Satrn ve Urans olmak zere 7 byk gezegen ile Ay ve Gnein gzlemleri yaplyor, isabetli hesaplar kartlyordu.

Mslman lim ncleri

35

Memleketimizde XIII. yzylda kurulan hastane says 2

dzineye ulamt. te yandan tekkeler ruh sal konularn da ele alm ve imknlar nispetinde akl bozukluklarna
are aramlardr. XV. yzylda Fatih Sultan Mehmet (14311481) o zamana dek dank, fakat nemli ilerlemeler salayan hendese (geometri) ve tp konularn 1453te stanbulda at niversite programna koymutur. Astronomi
almalar bu devirde yeni bir hz kazanmtr. Ulu Beyin
yannda yetiip beraber alm olan ve Ulu Beyin ldrlmesiyle Semerkanttan ayrlmak durumunda kalan Ali Kuu, Fatih Sultan Mehmetin daveti zerine stanbula gelip
yerleir. Artk Ali Kuu, Fatihin ilim adamlarndan olmutur. Ali Kuu, astronomide birok dzenleme ve yeniliklerle yeni eserler verir.

Altn ada Bilim

Badatl bir kitapnn olu olan ibni Nedim, Onuncu
yzyln sonlarna doru, uzun ve faal hayat boyunca elinden geen kitaplarn ksa aklamalar ihtiva eden bir bibliyografyasn hazrlar. Sralad kitaplarn konular bir yana,
sadece adet olarak tuttuklar yekn, parmak srtacak cinstendir: Bu yekn iinde Denizci Sinbad, Aristoyu, Gohann hikyelerinin yannda klidi, Antare bn eddadn
iirlerinin yansra Efltunu grebiliriz.
bni Nedimin katalogunun en arpc hususiyeti, bilimler
alannda ihtiva ettii kitaplarn saysdr. Eski Yunan bilimini tercme yoluyla slam lemine aktarmada en mhim rol
oynayan Beytl-Hikmetin kuruluundan ok daha nce
balamt bu sahaya duyulan alka. Daha ikinci Abbasi halifesi el-Mansur zamannda, Galen ve Hipokratn eserleri
Arapaya evrilmi bulunuyordu. 809da Halife Harun Reid slam leminde ilk hastaneyi yaptrm ve ksa bir sre
sonra, hastanesi olmayan hibir nemli ehir kalmamt.
Balangta, bylesi farkl zemin ve kaynaklardan gelen
bilginler arasndaki temas, ortak bir dilin olmay bir derece snrlyordu. Halife Memunun Beytl-Hikmeti kurmasyla, ayn zamanda vahyin dili olan Arapa, beynelmilel ilim

Mslman lim ncleri

37

dili olma hviyetini de kazanyor ve bylece Batl bilginler,

uzun sren karanlk alardan sonra Dou araclyla Eflatun ve Aristonun yazdklarn okuma frsat buluyorlard.
Abbasilerin ilk dneminde slam ilim ve dnce dokusuna katlan bir dier akm da randan gelmitir. 750 ve 803 yllar arasnda Abbasi halifelerine vezir ve mavirler veren Bermekiler, Pehlevice yazlm tarihi ve bilimsel eserlerin Arapaya evrilmesine n ayak olmulardr. Yine bu Pehleviceden yaplan tercmeler yoluyladr ki Mslmanlar Astronomi, Tp
ve Matematik sahalarnda uzun bir gemie sahip olan Hint
ilim dnyasyla temas kurma imknn elde etmilerdir.
Bermekiler, Badatta ilk kt imalthanesini de kurmulardr. 751de Talas Savanda inli kt reticilerinin
Mslmanlarn eline gemesine kadar Kuran- Kerim ve
kymetli kitaplar parmen kda yazlrken, resmi belge ve
yazlarda ise papirs kullanlyordu. Parmen kt, fiyat
sebebiyle; papirs de nemli iklimlerde abuk bozulduu iin
fazla kullanl deildi. Kt ise ucuz, uzun mrl ve her
ynyle cazip olduu iin, kt imalathanesinin kurulup,
seri kt retimine geilmesinin ilim hayat zerinde ok
mhim tesiri olmutur.
Klasik ilimlere pheyle bakan Bizansllarn aksine, lim,
inde de olsa renin; ilim, taleb etmek, her Mslmana
farzdr; limlerin mrekkebi ehitlerin kanndan daha deerlidir. mealindeki hadis ve ayetlerin tevikiyle ilk Mslman nesiller, kendilerini byk lde ilme vermi ve Arapay bilhassa Beytl-Hikmetin kurulmasyla birlikte bir ilim
dili haline getirmilerdir. Yaplan i ylesine byktr ki yalnzca antik dnyann ilm ve felsef geleneinin aktarlmasy-

38

Mslman lim ncleri

la kalnmam, bu gelenekteki yanllar dzeltildii gibi, btn ilm gelimenin temeli olarak deney ve tecrbe metoduna mracaat edilmitir.
Mslman bilim adamlar, Aristoya uyarak matematik ve
manta bakede yer vermiler ve nce Haccc bin Yusuf
ibni Matar, shak bin Huneyn ve Sabit bin Kurr gibi mtercimler yoluyla klidin Elementlerini, yine klide atfedilen optik, mzik, ahlk, mantk ve llerle ilgili daha baka
kitaplar ve ayrca Tripolili Teodosius, Pergeli Appollan ve
Teon ve Menalus gibi daha sonraki klasik matematikilerin
eserlerini Arapaya aktarmlardr. Bunlara ek olarak Hint
kaynakl baz eserlerin de tercmesiyle, Mslmanlar elinde
matematiin altn a balam, astronomi ve mzii de yanna alan ilim gelimesini srdrmtr.
Matematik ilmindeki ilk byk merhale, o zamana kadar
1den 9a kadar bilinen rakamlara sfrn eklenmesi ve saylarn basamak deerinin bulunmasdr. Bu bulu yalnzca hesab kolaylatrmakla kalmam, cebirin de gelimesine
imkn salamtr.
Muhammed ibni Musa el-Harezm, rakamlarn sistematik
ekilde kullanmn ilk ortaya koyan kiidir. Hint Toledoda
Ltinceye evrilmitir. El-Harezm, hem Yunan, hem de Hint
kaynaklarn kullanm ve Cebir zerindeki ilk eser kabul edilen
Kitbl-Cebr ul-Mukabelesini kaleme almtr.
Geometriye alka, klidin Elementlerinin tercmesiyle
balamtr. slam lemi, geometriye cebirden daha fazla sarlm ve bu sahadaki almalar hem mimari, hem de ssleme sanatlarna tesir etmitir. yle ki ibni Haldun, mantkl dncenin gelimesi iin geometri renmeyi tavsiye etmektedir.

Mslman lim ncleri

39

Musann Oullar, yalnzca Yunancadan tercmeleri organize etmekle kalmayp, kendileri de nemli almalarda
bulundular. Muhammed bin Musann geometri sahasndaki
eserlerinden birkann ad bile onlarn bu alandaki almalarnn nemini anlatmak iin yeterlidir: Krenin lm
Ann Eit Paraya Ayrlmas Verilen ki Kemiyet Arasnda Tek Ortak Bir Bolm Tekil Etmek in ki Vasati Tenasbn Tesbiti Muhammed bin Musa, yalnzca geometriyle ilgilenmekle kalmam, gk cisimlerinin mekanii, atom, yeryznn menei ve Batlamyusun kinat anlay zerinde almalar yapmtr. Kardei Ahmet, mekanik konusunda en temel eserlerden birini yazarken, dneminin belki de en baarl geometrisyeni olan Hasan, elipsin geometrik hususiyetleri
zerinde almtr. Matematik ilminde Batya en ok tesir
eden eser, Musann Oullar 12. asrda Krimonal Gerardo
tarafndan tercmesi yaplan Dzlem ve Kresel ekillerin
llmesi adl dev eseridir.
Musann Oullar, birka halifeye de hizmet etmiler ve
kanal inas gibi projeler zerinde de almlardr. Ayrca,
Beytl-Hikmetteki en byk mtercim olan Sryanice, Yunanca ve Arapay ok iyi bilen ve kendinden nce yaplan baz tercmelerdeki hatalar dzelten Sabit bin Kurry da ilim
lemine kazandrmlardr. Sabit, ok iyi bir mtercim olmasnn yansra matematik, astronomi, astroloji, ahlk, mekanik,
mzik, tp, fizik, felsefe ve ilmi letler yapm sahalarnda yetmiten fazla eser vermi ve Aristo, Batlamyus ve klid zerine
yorumlarda bulunmutur.
Musann Oullaryla, Sabit bin Kurr ve oullar kendi
balarna alm deillerdir phesiz. Beytl-Hikmetten

40

Mslman lim ncleri

kan eserler, pek ok bilginin, dilcilerin, editrlerin, aratrmac ve teknik mavirlerin rnleriydi. Beytl-Hikmetin
nasl alt konusunda herhangi bir bilgiye sahip deilsek
de burada alanlarn, ortaya tam ve salam bir metin koyabilmek iin, bir eserin bulunabilen btn el yazmalarn karlatrma, lgate, erh ve teknik terimler szlkleri meydana getirme gibi usuller gelitirdiklerini biliyoruz. bni Nedim, Beyt1-Hikmetle mnasebeti bulunan 57 mtercimin
ismini verir ve kuruluun cari giderlerinin ayda 500 altn dinara ulatn syler.
Beytl-Hikmette Sabitin yan sra hret yapm mtercimlerin en mhimlerinden biri de Huneyn bin shakt.
Huneyn, ok iyi bir mtercim olmasnn yan sra, tbbn eitli sahalarnda 29 risale yazm ve gzn anatomi ve fizyolojisi ve ayrca grmeyi etkileyen eitli hastalklarn tedavisinden bahsetmitir. bni Nedimin Huneynden daha iyi bir
mtercim kabul ettii Kuta ibni Luka, tercmelerden baka siyaset, tp, burning mirrors yakc aynalar fel, salara tesir eden hastalklar, beslenme ve astronomi sahalarnda da eserler vermitir.
Dokuzuncu asrn belki de en byk hekimi Ebu Bekir
Muhammed bin Zekeriya er-Rz idi. 11. asrda el-Birunnin hazrlad bir bibliyografyaya gre Rz, 184 kitap
yazmtr. Bunlardan 56s tpla alkaldr. Rz, o gne kadar tp sahasnda kabul edilen her doruyu szgeten geirmi ve daha ok kendi gzlemlerine dayanmtr. El-Hav
adl dev eseri, Rznin gzlem ve tehislerini ihtiva eder. Bu
byk hekim, iek ve kzamk hastalklar konusunda da

Mslman lim ncleri

41

nemli bir eser vermi olup, bu iki hastaln semptomlarn

ilk defa ayrt edebilme erefini kazanmtr.
bni Nedimin, Kendi dneminde antik ilimler sahasnda rakipsiz dedii ve slam inan esaslarn desteklemek
iin Aristo mantna bavuran el-Kind, mantk, felsefe, hesap, geometri, aritmetik, mzik, astronomi ve daha pek ok
sahalarda eserler vermi biridir. Eserlerinden bazlarnn
isimleri yledir: Hint Matematiinin Kullanm, Krenin
Cisimsel Biimlerin En Genii ve Dairenin Tm Dz Tek Boyutlu ekillerin En By Olduu Hakknda, Deniz Sathnn Krev Olduu Hakknda, Bir Kre zerinde Asimtotun Hesaplanmas, Mzik Sanatna Giri, Inlarn Projeksiyonu, Yldzlarn Bzlmesinin Sebebi Hakknda Bir
Aklama, Yamurun Baz Yerlere Nadiren Yamasnn Sebebi, Tonozlu Odalarn Alanlar. vb.
10. asrn sonlarna kadar btn slam leminde, sonraki
300 yl boyunca da Hosaran ve Endls gibi belli merkezlerde devam eden bu ilimlerin altn devri, pek ok messeselerin yaplmasn da beraberinde getirmitir.
ok anlatlan bir hdise bize bu dnemin dnce ve ilim
hayat hakknda bir bilgi verebilir. Dnemin halifesi, satran
oyununun mucidine, kendinden tek bir dilekte bulunmasn
syler. Dilek basittir. Mucit, her bir kareye bir ncekinin iki
kat buday koymak kaydyla, satran tahtasnn son, yani
64. karesine kadar ulalmasn ister. Halife hay hay der;
fakat sonunda anlalr ki lkesindeki btn budaylar mucide verse de mucidin bu talebini karlayamayacaktr.
On birinci asrn nemli bilginlerinden el-Birni, 1001 ylnda Gazneli Mahmudun Hindistan seferine katlm ve bu-

42

Mslman lim ncleri

rada Sanskriteyi renerek, asl kaynaklara ve kendi gzlemlerine dayanmak suretiyle Hindistan Tarihini yazmtr.
Birni, Badattaki ncleri gibi, hemen her sahaya ilgi duymu ve gnlk meselelerle de alkadar olmutur. Tortul kayalarn teekkl gibi baz jeolojik, hdiseleri ilk defa tesbit
etmi olmasnn yan sra, ayn zamanda matematiki ve Batlamyusun kinat anlayn tenkitte, zamannn asrlarca
nndeydi Birun. Kresel Trigonometri sahasnda da en ayrntl kitab Birun yazmtr.
Trigonometri, esasen Mslman matematikilerin icad
olup, sins, kosins, tanjant ve kotenjant ilk bulanlar da
Mslmanlar olmutur. Bir dier matematiki olan Nasiruddin et-Tsi, tm sahalarda matematie ait teoriler gelitirmi; Batda daha ok bir air olarak tannan mer Hayyam
ise, cebir zerine en ak ve net kitab yazmtr.
Mslmanlarn ilgilenip, dev admlar attrd bir dier
saha da astronomiydi. Her tarafta rasathaneler vard; kinatn hem fizik, hem de matematiksel modelleri karlm ve
sabit yldzlarla gezegenlerin uzaklklarn veren tablolar devaml gzden geirilmitir. Daha sonra ancak bu asrda gerekletirilebilen bir hdise olarak, yeryznn bykl
yanlsz llmtr.
Fizikte el-Birun ve mer Hayyam, zgl arlk konularnda yazm ve bir nesnenin hem zgl, hem de mutlak
arlnn tespiti zerinde formller gelitirmilerdir. Ayna
ve merceklere duyulan ilgi, gelitirilmi optik teorilerine kap amtr. En byk Mslman optiki kabul edilen bnlHeysem, gzn anotomisini detaylaryla aklad Optik Kitabn yazmtr.

Mslman lim ncleri

43

Daha sonraki Mslman bilgin ve mtefekkirlerin icatcl, ziraat ve sulama gibi pratik sahalara kaymtr. bnlHeysem, daha onuncu asrda Nil nehri zerinde yaplacak
bir baraj projesi sunmu, fakat bu projenin gereklemesi ancak 20. asrda mmkn olmutur. Mslman mhendisler,
su deirmenini mkemmelletirmi, kol gc, hayvan,
rzgr, nehir ve kk akntlarla alan pek ok trlerini
gelitirmilerdir. 16 metre derinlie varan ve st derecede
mhendislik isteyen yeralt su sistemleri (kanallar) ina edilmi ve bu sistemlerde yer yer tamir ve temizleme iin insann girebilecei delikler braklm, kanallarn yeraltna yaplmasyla da buharlamann getirecei su kayplar asgariye
indirilmitir.
Orta Douda ziraat sulamaya bal olduundan, topran
bileimi, su ve nerede hangi bitkilerin retilebilecei konularnda eserler verilmitir. Alama da yksek bir hnerle yaplmaktayd.
Klsik dnemde slam lemi, Badat, Kahiresi, Anadolusu, ran, Kuzey Afrikas ve Hint Yarmadasyla ok canl, ilim ve dnce hayatnn alabildiine parlak olduu bir
dnya idi. Canlln ve parlakln be asr koruyan bu dnya, modern alara paha biilmez miraslar sunup gitmitir.

slam lim Tarihine Trklerin Katklar

Trklerin, devlet ileri ve asker ilerde olduu gibi, ilim
ve kltr sahasnda da faaliyetlere baladklar dnem Abbasler devrine rastlamaktadr. Bu devirde yetien ilk Trk
limleri, slam leminde byk ses getirecek kymetli eserler
vermilerdir. Hatta onlarn almalar birok alanda ilk byk admlar olarak kabul edilmektedir. Orta a slam dnyas ilim adamlarndan birounun rann kuzeydousunda
bulunan ve ahalisinin byk bir ksm Trk olan Horasan ve
Maverannehir blgelerinden olduu bilinmektedir. Bu dnemde yetien ilim adamlar arasnda Trk veya Trk soyundan gelenlerin fazla olmas bu sebepledir. Trk asll ilim
adamlar, genellikle isimlerinin sonunda bulunan Trk
Trk ve ibni Trk gibi lkaplarndan tannmaktadrlar.
slam ilim ve kltr tarihinin ilk mehur Trk limleri
unlardr: bni Sreyc Ubeydullah Ebu Yahya ( 743);
Emevler devrinde yaayan drt byk musikiinastan birisi
olup, ran udunu Hicaza getirmitir.
Ebu Yahya ile ayn dnemde yaayan Ebul-Mutemir Sleyman b. Tarhan et-Teym el-Basri de -Tbin- ilk hadis ve megazi limlerindendir. Zamannda Basrann en byk limlerinden
saylrd. Olu Muhammed b. el-Mutemir de byk hadis ve
meazi limlerinden ve Ahmed b. Hanbelin hocalarndandr.

Mslman lim ncleri

45

Abdullah b. Mbarek el-Mervez et-Trk ise, tefsir, hadis, tarih, nahiv limi, fakih ve lgat yazardr. lim iin birok seyahat yapan el-Mervez, 798de bir gazadan dnerken
vefat etmitir. Birok eseri gnmze kadar ulamtr.
Ebu shak brahim b. el-Abbas b. Muhammed b. Sltigin
ise devrin en byk airlerinden olup, sras ile Halife Mutasm, Vsk ve Mtevekkil dnemlerinde Divan- nada almtr. Edebiyat, kimya, siyaset ve yemekler konusunda
nemli eserleri bulunmaktadr.
Dier bir lim olan Feth b. Hakan, Halife Mutasm ve
olu Mtevekkil dnemlerinde nemli hizmetlerde bulunduktan sonra istihbarat tekiltnn bana getirildi. Daha
sonra vezir, bir ara am ve Msr valisi oldu. Feth; lim,
edip, hatip olup gzel iir yazard. Kymetli, byk bir ktphanesi vard. Arap fasihleri, Basra ve Kfe limleri bu ktphaneden faydalanrlard. Okumay ok severdi. Halifenin meclislerinde dahi frsat bulduka kitap okurdu. Ebu
Hiffan; Feth b. Hakan, el-Chiz ve smail b. shak el-Kz ile
ilgili olarak unlar syler:
Kitaplar ve ilmi u kiiden daha ok seveni grmedim. Bunlar el-Chiz, Feth b. Hakan ve smail b. shak elKzdir. Chiz, eline bir kitap geince mutlaka onu bitirirdi, O kadar ki, kitaplarn dkknlarn kiralar, kitap okumak iin sabahlara kadar oralarda kalrd. Feth b. Hakan ise
Mtevekkilin meclisinde bulunur, halife bir i iin meclisten
kalknca hemen bir kitap karp okumaya balard. Hatta
tuvalette bile kitap okurdu. smaile gelince; ne zaman yanna girdimse, onu ya bir kitap okurken veya bir kitab kartrrken buldum.

46

Mslman lim ncleri

Cebir ilmini metodik ve sistematik olarak ilk defa ortaya

koyan, bu konuda ilk nemli eseri yazan ve bu ilme adn veren Muhammed b. Musa el-Harezm (. 850 civar) ise byk bir Trk; matematik, corafya ve astronomi limidir.
Harezmnin en mehur eseri cebir sahasnda yazd Kitabul-Muhtasar fl-Cebr vel-Mukabeledir. slam matematikileri arasnda benimsenen tanma gre lml-Cebr velMukabele denklem yoluyla bilinenlerden bilinmeyen niceliklerin karlmas yntemini reten ilim olarak ilml-hisabn bir dal eklinde kabul grmtr. Cebir ve mukabele
terimlerinin matematik ilem anlamlar ise kaynaklarda u
ekilde verilmektedir: Cebir, eitliin herhangi bir tarafnda
bulunan negatif bir terimin dier tarafa ayns eklenmek suretiyle izale edilmesidir. Mukabele ise eitliin her iki tarafnda bulunan benzer terimlerin karma yoluyla izalesidir.
Harezmnin eseri kendisinden tam asr sonra (12. yzylda) Avrupallar tarafndan Latinceye tercme edilmi, niversitelere temel ders kitab olmu ve bunlarn tesinde Rnesans devri talyan matematikilerinin almalarnda esas
kitap vazifesini grmtr.
Eserin, Bat dillerine tercmesiyle cebir kelimesi algebra olarak muhafaza edilmi ve bu kelime bir ilim dalnn ad
olarak yaatlmtr. Harezmnin ad Latinceye Alkhorizmi,
ngilizceye de Augrim eklinde gemitir. Dzenli Hesap
Yapma Metodu manasna da kullanlan bu kelime nihayet
gnmze Algoritma ve Logaritma olarak gelmitir. Harezmnin matematikteki en byk hizmetlerinden birisi de
eserlerinde hem sfr hem de dier rakamlar kullanm olmasdr. Batllarn Arap rakamlar, Mslmanlarn Hint ra-

Mslman lim ncleri

47

kamlar adn verdikleri rakamlar Avrupaya tantan da

odur. Harezmnin Astronomi sahasnda yazm olduu ve
rasathane gzlemlerinden edindii neticeleri ihtiva eden
Zic- Harezm adl eseri Kopernik dnemine kadar Batda
kullanlmtr.
Cebir dalnda eser veren ve Harezmnin ada olup cebir ilminin kurucular arasnda yer alan bir dier Trk limi
de Abdlhamid b. Vsi ibni Trktr. Harezmden nce yaam olmas ihtimali bulunmakla birlikte, cebir dalnda ilk
eseri hangisinin yazd konusu tartmaldr. Abdlhamidin
cebir konusundaki eseri Ez-Zarrt fil-Mukterint min Kitap el Cebr vel-Muhakele (Katk Denklemlerde Mantk
Zaruretler) adn tamaktadr. Torunu Ebu Berze el Fazl b.
Abdlhamid de tannm matematikilerdendir.
10. asrda yetien dier nl Trk limlerinden bazlar da
unlardr, Ferganal Ahmed b. Muhammed b. Kesir el-Fergn,
Ebul-Ksm Abdullah b. Amacur ile olu Ebul-Hasan
Alidir. Bu limler uzun astronomik gzlemler yapmlar ve
bu gzlemlerinin neticelerini eitli zilerde (Astronomi tablosu) toplamlardr. zellikle Fergnnin ekliptiin meylini
tesbit eden almas ile Gnein yrngesini tesbit eden almalarn ihtiva eden Astronomi kitab, yedi asr Avrupa ve Asyada kaynak olarak deerini yitirmemitir. Eser 1573de
Nrnbergte tekrar baslmtr.
10. asrda yaayan ve astronomi sahasnda yapt uzun
sreli gzlemlerle dikkat eken Trk limleri Ebul-Hasan
Ali b. Amacur et-Trk ve olu Ebul-Kasm Ali b. Amacur
et-Trkdir. Ayn aileden Ali ibni Abdullah ibni Amacur da
ayn rasathanede almtr. Amacurlar 887-934 yllar

48

Mslman lim ncleri

arasnda elli sene kadar rasad yapmlardr. Mehur astronom ibni Yunus onlarn Ay gzlemlerinin Batlamyusun
gzlemlerinden daha doru olduunu belirterek almalarnda bu gzlemlerden istifade etmitir.
Eb Nasr Muhammed el-Farb b. Muhammed b. Tarkan
b. Uzlu (.950), slam dnyasnn yetitirdii en byk filozof, matematik ve fizik limlerinden biridir. Avrupada
Alfarahius olarak tannmaktadr. Bata ibni Sina olmak
zere pek ok felsefeci Aristoyu onun erhleri sayesinde anlamtr. Sahasnda birok nemli eser yazan Farb, mrnn byk bir ksmn Irak ve amda geirmitir. limler
tasnifinde Avrupada byk tesir yapan Ihsul-Ulm Batda adeta bir reform etkisi yapmtr. Dier yandan felsefe
mantk, matematik, botanik, tp ve musiki sahasndaki eserleri, slam leminin yannda, Avrupal filozoflardan Bacon,
Albert, Hobbes, JJ. Rousseau zerinde nemli bir etki brakmtr. Ses olaynn ilk fizik izahn yapan kii Farbdir.
Farb, titreimlerin dalga uzunluuna gre azalp oaldn tesbit etmi, bunu deneylerle gstermitir. Farb bu kefiyle, musiki aletlerinin yapmnda gerekli olan kurallar da
bulmu oldu. Ayn asrda yaayan shak b. brahim el-Farb
de (.961) Arap lkelerinde Arapa zerine almalar yapm, Divan el-Edep adl eseri yazmtr.
10. asrn son eyreinde doan ve slam dnyasnn en
byk limlerinden biri olan Birun, 973 ylnda Kata domu ve dnemin mehur ilim adamlarndan dersler almtr.
Hocalar Birunyi, asrnn ilm problemlerine kar ok iyi
yetitirmitir. Her trl ilim alannda ok kymetli eserler
veren Brn, mkemmel bir slam limi, byk bir filozof

Mslman lim ncleri

49

olarak mehur olmutur. Hem slam leminde hem de Avrupada tannan ve uzun yllar eserlerinden istifade edilen Birunnin almalar, yzyllarca kaynak olarak kullanlmtr. Philip K. Hitti, onun Tabi ilimler alannda Mslmanlar arasnda yetien en orijinal ve en derin bilgin olduunu
sylemektedir. George Sarton ise, yaad devre onun adn
vererek Birun asr diye anmaktadr. Daha 17 yanda iken
almalara balayan, elinden kalem dmeyen, kitaptan gzn ayrmayan, kalb tefekkrden uzak kalmayan Birun
Arapa, Farsa, branice, Rumca, Sryanice ve Yunanca bilmekte idi. Hadiselerin deney ve tecrbelere istinad ettirilmesi dncesini ortaya atarak, ilk defa metotlu ilm alma
usullerinin dzenleyicisi olmutur. Birun, matematik, asronomi, corafya fizik, kimya, jeoloji, tp, tarih, mukayeseli
dinler tarihi ve felsefe gibi birok farkl sahada alt ve kymetli eserler kaleme ald. 18i astronomi sahasnda olmak
zere, 180 kadar eseri bulunan Birunden gnmze sadece
yirmi ksur eser ulamtr.
Farkl milletlere mensup slam limleri, bal olduklar medeniyete her alanda nemli katklarda bulunarak slam Medeniyetini tesis etmilerdir. Bu medeniyetin tesisine Araplardan
sonra en ok Trklerin katkda bulunmas, Trklerin slam
setikten sonra onun getirdii Oku mesajn ok iyi deerlendiren milletlerden olduunu gstermektedir. zellikle slam
Biliminin ilk teekkl ettii dnemde ok sayda Mslman
Trk liminin isminin gemesi, yaptklar almalarn orijinalliinden ve eserlerinin kymetinden kaynaklanmaktadr. lhamlarn Kurandan alan ilk Trk limleri slam Bilim dnyasna kymetli katklarda bulunup, deerli eserler brakarak,

50

Mslman lim ncleri

kendilerinden sonra gelecek alarn ilim adamlarna k tutmulardr. Onlar byk bir cihat saydklar ilm faaliyetleri,
dnemlerinin artlarn ok iyi deerlendirerek en mkemmel
bir tarzda yapm olmann huzuruyla mezarlarnda yatarken,
bize de zamann en ileri imknlarn deerlendirerek onlar gibi an k saan ilim adamlar olmak veya bu ilim adamlarn yetitirmek dmektedir.

Endls slam Medeniyetinin

Avrupaya Tesiri
Mekkede doan slam Gneinin nerettii nurlar, birka asr getikten sonra douda Maverannehir ve in nlerini, batda da Avrupay aydnlatacak seviyeye ulamt.
Hzla ilerleyen slam fatihleri (M. 711) de spanyaya karma yapmlar ve yaklak 715 ylnda da spanyann btn
byk ehirlerini fethetmilerdi. Ardndan Fransa ilerine
doru aknlarn srdrmler, dier taraftan da Sicilyadan
hareketle Roma nlerine kadar gelmilerdi.
dinamiklerini henz kaybetmeyen Mslmanlar, ilk 25
sene iinde Kuzey Afrikay fethetmiler, Endlse, kar kydan bakmaya balamlard. Endlsn fethedilmesi iin
teknik imknlarn elde edilmesi beklenecekti. Milad 711de
Tark b. Ziyad, gemilerle ilk defa kar kyya gemi; mthi
bir ly Kelimetullah akyla dolu olan yedi bin askeriyle, 90
bin kiilik Rodrik ordusunu yenmeyi baarmt. te slam
medeniyetinin Avrupay aydnlat, iki asra yakn slam
hkimiyetinde kalm olan ve bugn de birok slam eserin
mevcut olduu talyann Sicilya Adas ile sekiz asr slam
hkimiyetinde kalan spanya (Endls) vastasyla olmutur.

52

Mslman lim ncleri

Mslmanlar spanya, Portekiz, talya, Kbrs ve Fransann bir blmn iine alan, Avrupann byk bir ksmn fethettiklerinde buralarda ok nemli ilm ve kltrel deiiklikler meydana gelmitir. slam medeniyetinin Avrupay
aydnlatmas Rnesansa kadar devam etmi, Rnesansn ve
aydnlanmann sebebi slam kltr ve medeniyeti olmutur.
Endls, II. Abdurrahman, el-Hakem ve Mansurun idaresinde iken (912-1002) bir milyondan fazla insann yaad Kurtuba, Badat ve stanbul ayarnda medeni bir ehirdi. ehirde
200.000 ev, 60 saray, 600 cami, 700 hamam, 17 niversite ve
70 halk ktphanesi vard.
Endls ehirlerinde Sokaklar ta deliydi, bugnk gibi
kaldrmlar vard ve geceleyin de aydnlatlrd. Aralksz uzayp giden binalarn nnden sokak lmbalarnn nda on kilometre yrmek mmknd. Arap mhendisler, Guadal
Nehri zerinde on yedi kemerden meydana gelen bir kpr
yapmt. I. Abdurrahmann ilk ii suyolu yaparak Kurtubada,
evlere ve bahelere ebeke suyu getirtmek olmutur.
Halife el-Hakem, memurlarn skenderiye, Badat, Dmak
gibi ehirlere gndererek kitap dkknlarn gezdirir, satn alnacak kitaplar aldrr, istinsah ettirilecek olanlar istinsah ettirirdi. Bylece baehirde byk ve en zengin bir ktphane kurulmu bulunuyordu. Buradaki yazma eserlerin saysnn
400.000i bulduu ifade edilmektedir. Bu ktphanenin sadece
kitap adlarnn bulunduu katalou 44 cilt tutmaktayd.
Endls fatihlerinin dil, edebiyat, din ve dier itima messeselerinin tesir ve cazibesi o derece byk oldu ki fiilen slam dinine girmi olmamakla beraber ehirlerde yaayan
Hristiyan ahalinin ou Mslmanvri bir hayat yayordu.

Mslman lim ncleri

53

Avrupal krallar da memur ve mavirlerini Mslmanlar

arasndan seiyor, Suriye ve Badattan gelen ulemaya byk deer veriyorlard. Bilhassa II. Roger ve II. Frederick,
Mslmanlara benzer bir hayat sryor, Mslmanlar gibi
giyiniyor ve onlarn hayat tarzn taklit ediyorlard.
Endlsteki slam medeniyeti Avrupadan ok ok ilerde
olduu gibi Dou slam dnyasndan da geri deildi. III. Abdurrahman tarafndan baehirde tesis edilen Kurtuba (Kordova) niversitesi, o devir dnya niversiteleri arasnda en
yksek mevkilerden birine ulam bulunuyordu. Bu niversite hem Kahiredeki el-Ezher ve hem de Badattaki Nizamiye Medreselerinden daha nce kurulmutu. Sadece spanyadan deil, Avrupa, Afrika ve Asyann dier blgelerinden
de kendine Mslman olsun, Hristiyan olsun ok sayda renci ekebilmekteydi.
Endlste belli bal ehirlerde niversite diyebileceimiz
retim messeseleri bulunuyordu ki bunlarn en nemlileri
arasnda Kordova, Sevilla, Malaa, Granada ve Tuleytulada kurulu olanlar vardr. Avrupallar bu niversitelere renci gndermiler ve bu renciler Arapay renerek slam medeniyetinin mahsul olan eserleri Latinceye tercme etmilerdir.
nl Msterik Dozy: O devirde Endlsde hemen
herkes okuma-yazma biliyordu. demektedir. Mslman spanyada btn bunlar olurken ayn asrda Hristiyan Avrupada ounluu kilise mensubu pek az kimse ancak baz bilgi krntlarna ulaabilmiti.
Kdn Avrupaya geii Endls Mslmanlar araclyla olmutur. Kdn inde kullanlmaya balanmas M.S.
105 ylna rastlar. slam dnyasnda ilk kt fabrikas 794de

54

Mslman lim ncleri

Harun Reidin Veziri Yahya b. Halil el-Bermek tarafndan

Badatta kurulmutur. Fakat kt imalat sadece Badata
hasredilmemi, imalat, Suriye ve Kuzey Afrikadan Endlse
kadar her tarafa yaylmtr. Kdn bu ekilde yaygnlamas
Mslmanlarn kolayca kitap sahibi olmalarn salad. Kdn kullanlmas Mekkede 797, Msrda 800, spanyada
950, stanbulda 1100, Sicilyada 1102, Almanyada 1128,
talyada 1154, ngilterede 1309 yllarnda gereklemitir.
Mslmanlar kt yapmn Sicilya ve spanyaya gtrmler, kt daha sonra Sicilya ve spanyadan Fransa ve talyaya
gemitir. XII. asrda Fransadan Kompostelaya gelen Hristiyanlar, kd byk hayret ve merak iinde memleketlerine
gtrdler. Kdn kullanl, nihayet Endls ve Sicilyadan
sonra Avrupaya geti fakat kt fabrikalar talya ve Almanyada XIV. asra kadar kurulamad.

Endlste Gelien Baz lim Dallar

a) Tarih: Endls, Eb Bekir b. mer, Eb Mervan Hayyan b. Halef, Abdlvahid el-Marraku, bnl-Farad, ibni
Bakuval, bnl Abbar, ibni Yahya, Said b. Ahmed el-Endelus gibi mehur tarihiler yetitirmitir.
b) Corafya: Abdullah b. Abdlaziz el-Bekri ok tannm
corafyac olup el-Mesalik vel-Memalik Yollar ve Hkmdar lkeleri adl eseri lkeleraras yol gsterici bir kitap
olarak kaleme alnm ve eser ksmen de olsa gnmze kadar gelmitir. an nemli corafyaclardan bir dieri ise
el-drisdir.
Orta an dnyaca tannm iki corafyacsndan biri
olan Eb Abdullah Muhammed el-dris, Kurtubada okudu,
Sicilya Kral II. Rogerin istei zerine Palermoda KitablRucari (Rogerin Kitab)n yazd. Mellif bu eserde, dnyay yedi iklim blgesine; her iklim blgesini de on blme
ayryordu. Bu yedi blmden her biri de etrafl bir harita ile
resimlenmiti. Bu haritalar Orta a haritaclnn zirvesi
oldu. Haritalar doruluk ve genilik bakmndan esizdiler.
dris, Mslman corafyaclarn ou gibi, dnyann yuvarlak olduunu kabul ediyordu. 1081 ylnda Valensiyal, esSahd yeryznn ilk gk kresini yapt.

56

Mslman lim ncleri

Ayrca ibni Cbeyr, el-Mazin ve ibni Batuta gibi seyyahlar da Endlste yetimi veya uzun mddet orada bulunmu kiilerdir.
c) Astronomi: spanyadaki Mslmanlarn ortaya koyduu esaslar sayesinde Bat Hristiyan dnyas, astronomi ve
astroloji konusunda Doudan ilham almtr. Bylece Mslmanlarn astronomiye dair yazd eserler, bata spanyada olmak zere Arapadan Latinceye tercme edilmilerdir. spanyal Mslman astronomi limleri arasnda Kordobal el-Mecrit, Toledolu ez-Zerkal ve Sevill ibni Eflah olarak gsterebiliriz.
Kurtubal Eb shak el-Bitruc de Batlamyus astronomisine kar olan grleriyle tannmaktadr. El-Bitruc, yldzlarn birbirine gre durumlarn anlatan Kitabl Heye adl eseriyle Copernice yol gstermitir.
Mesleme b. Ahmed, el-Harezmnin astronomik tablolarn spanyaya gre deitirdi. Toledolu brahim ez-Zerkal astronomik aletleri tekml ettirerek milletleraras bir n kazand. Copernic onun usturlab hakkndaki eserlerinden bahseder.
Astronomik mahedeleri zamann en iyi mahedeleriydi...
Gezegenlerin hareketlerini gsteren ve Toledo Tablosu diye
anlan tablo uzun zaman btn Avrupada kullanld.
d) Matematik: Cebir ve analitik geometri gibi trigonometri ilmi de geni apta Mslmanlar tarafndan kurulup
gelitirilmitir. Yine sfr rakamnn Avrupaya geii de Mslmanlar vastasyla Endls zerinden olmutur.
e) Tp: Tarihte ilk dispanserleri, ilk eczaneleri aanlar Mslmanlardr. lk eczaclk okulunun kurucular ve eczaclk
hakkndaki eserlerin yazarlar yine Mslmanlar olmutur.

Mslman lim ncleri

57

Avrupada evveliyat mehul kalmasna ramen, ilk tp

mektebinin Salernoda kurulmu olduu kabul edilmektedir... lk tp mekteplerinden biri de muhtemelen Salernodakinin bir ubesi olan Montpellier mektebi idi... Avrupada
Nbeti doktorlu ilk hastane ise 1599 ylnda Strasburgda kurulmutur. Hastanede, talebelerle klinik retimi
yapan, Mslmanlara ait dier bir usul, Avrupallar tarafndan, ancak 1500 ylndan sonra kopya edilebilmitir.
Endlsde yetien slam tp limlerinin en mehurlarndan biri Eb Mervan ibni Zhrdr... Eb Mervan Bat dnyasnda Avenzoar diye tannr. Tp sahasnda yazd alt kitaptan gnmze gelebilmitir. Bunlardan en deerlisi tedavi ve perhizle ilgili olan, dostu ibni Rdn istei zerine
yazd et-Teysir fil-Mdvt vet-Tedbir adl eseridir. bni
Zhrn hususiyeti klinik tasvirlerinin stnlndedir. Eseri Avrupa tbbn ok etkilemitir. bni Zhr, er-Razden sonra slam leminde yetimi en byk klinik mtehasssdr.
Dier bir hekim ise III. Abdurrahmann saray hekimi olan
Ebl-Kasm ez-Zehravdir. En byk Mslman cerrah
olan ez-Zehravnin et-Tasrif limen Aceze anit-Tealif adl
tp ansiklopedisi cerrahi kitabndan ibaretti ki Latinceye
tercme edilerek spanya ve Avrupadaki tp okullarnda cerrah el kitab olarak messiriyetini devam ettirmitir. Eserde
baz cerrah let ve edevatnn resimleri de verilmektedir.
Avrupann ilk kaynak eserlerinde bulunan birok atflar,
slam tesirinin Yunan tesirinden ok daha fazla olduunu artk kati olarak ortaya koymutur. Hlasa XV. ve XVI. asrlardaki Avrupa tbb, hl slam tbbnn biraz geniletilmi
eklinden baka bir ey deildi.

58

Mslman lim ncleri

f) Botanik: Eb Cafer el-Gafik spanyada yetien botanikilerden biridir. l yaplan ifal bitkilerle ilgili el-Edviyetl-Mfrede adl eseri vardr. Yine Yahya b. Muhammed b. Avvamn ziraat konusundaki el-Filaha adl eseri
585 bitki trnden bahsetmekte, a yapma teknii, topran
yap zellikleri, gbreleme usulleri, aa ve zm kklerine
rz olan eitli hastalklarn belirti ve grnleri ile bunlarn tedavi yollarn aklar.
Ahmed b. el-Baytar ayn zamanda bir botanikidir. Onun
el-Mun fil-Edviyetil-Mfrede adl eseri, tbb tedavi ile ilgili maddeleri anlatr. Ahmed b. el-Baytar El-Cami fil-Edviyetil-Mfrede adl eserinde, ifa veren ve il yapmnda kullanlan, hayvan, ot ve minerallerden bahseder. 1400 konu ilenen eserin ksmen Latinceye tercmesi olan Simplicia
1758 ylnda Kremonada baslmtr.
g) Felsefe: slam dnyasnn msbet ilimlerle beraber,
Endls vastasyla, Batya felsef tesirleri de olmutur. Bu
sayede Avrupa, eski Grek bilgi ve irfann yeniden tanma
frsat bulmutur.
spanyada yetimi filozoflardan birka olarak ibni Bacce, ibni Tufeyl, ibni Meymun ve ibni Rd sayabiliriz. Ayrca slam tasavvufunda byk bir yeri olan ibni Arab
(.1240) de Endlsldr.
Ayrca, Endls slam medeniyeti, Baty; edebiyat, sanat,
mimari, musiki, el sanatlar gibi dier hususlarda da etkilemitir. Zira Donkiot adl eser, eski bir Arapa hikye kitabndan baka bir ey deildir...

Mslman lim ncleri

59

slamn ve Mslmanlarn Avrupay aydnla kardn bir Avrupal yle itiraf eder: nsan, Mslmanlarn tecrbe, tefekkr ve yazdklarnn azametine vkf olunca anlamaktadr ki eer Mslmanlarn yardm olmasayd, Avrupa
ilim ve felsefesi, vaktinde terakki edemeyecekti. Mslmanlar Yunan tefekkrnn sadece nakledicisi deil ayn zamanda hakiki sahibi oldular. Okuttuklar bu ilimleri hem unutulmaktan kurtardlar, hem de onlar gelitirdiler. Hal Seferleri srasnda, takriben 1100 ylnda, Avrupallar, dmanlar olan Mslmanlarn ilim ve felsefesi ile ciddi bir ekilde
ilgilenmeye baladklar zaman bu ilimler altn devrini yayordu. Avrupallar bizzat kendi srama hamlelerini gerekletirmeden nce her eyi Mslmanlardan renmek mecburiyetinde kaldlar.
Biz Avrupallarn kr gz, slam kltrne olan borcumuzu grmeye manidir. Gemiten gelen mirasmza slamn
yapt tesirin kymet ve kadrini bazen kmsyor, bazen
de tamamen grmezlikten geliyoruz... Onu saklamak ve
inkr etmek, sahte bir gurur alametidir.
Endls yeniden Hristiyanlarn eline geince her ey yakld, ykld. Cami, ktphane, hamam... gibi slam medeniyetinin iareti olan her ey ya tahrip edildi ya da Hristiyan
binalarna dntrld. Hlbuki Mslmanlarn Endls,
hkimiyet altnda tuttuklar 8 asr boyunca Endlste Hristiyanlkla ilgili ne bir yaptrm ne de bask grlmt. Avrupay aydnlatan ve Rnesansn temellerini hazrlayan Endlsde, 8 asr gibi uzun bir mddet ayakta kalan slam medeniyeti, 10 yldan daha ksa bir zaman zarfnda yok edildi.

60

Mslman lim ncleri

Endls, o parlak devrine bir daha ulaamad. Kurtuba,

Saragossa, Sevilla (biliye) gibi ehirler kltr ve bilim merkezi olmalar sebebiyle slam hkimiyeti devrinde btn
dnyaca tannan ehirlerdi. Bugn ise Mslmanlarn brakt sanat ve kltr eserleri sayesinde birer turistik ve tarih
ehir olmaktan teye geememektedirler.
u da bir gerek ki spanyann, Mslmanlarn elinden
k, Avrupann ilim ve teknolojide Mslmanlar gemesinden ve asker stnlklerinden olmamtr. Bu parlak
medeniyeti kuran fatihlerin torunlar, gemilerine layk
olamadlar. Eski fatih ruhu g ve dinamizm kayboldu.
Mslmanlar iten kokuunca Rabbimiz de Snnetullah
gerei dierlerini Mslmanlar zerine musallat etti. Bylece Mslmanlarn paralan ve dankln gren Avrupa,
Hristiyan birliini kurarak Endls medeniyetini ortadan
kaldrd.

Cebir lmi ve Harezm

Muhammed Bin Musa El Harezm, 780 veya 795 tarihinde Hazar denizinin dousundaki Harzemde (Aral glnn
gneyindeki bugnk Hive) domutur. Doum yerine izafeten Harezm diye anlr. Harezm be fen dalna tesirli ekilde hizmet etmitir.
Harezm, matematiin geni bir dal olan cebirin temellerini atmtr. Cebir mevzularn iine alan eseri, btn dnyada cebir ilmine ad olmutur. Harezm, cebir bakmndan
klidden 1000 yl ileridedir. Cebirle ilgili mehur eserinin
ad: ElKitabl-Muhtasar fi Hsabil-Cebri vel-Mukabeledir. 12 asr nce yazlan bu eser cebir sistemlerine ait kaide ve teoremler ile yeni zm yollarn mevzu edinir. Bu
eser Dou ve Bat dnyasnda ilk mstakil cebir kitab olma
erefini kazanmtr.
El Cebr vel-Mukabeleyi Harezm 830 ylnda ark seyahatinden dndnde Halife Memunun istei zerine
Arapa olarak hazrlamtr. Eser ancak 1145 ylnda zamann ilim dili olan Latinceye evrilmi ve Mterik F. Rosen
tarafndan The Algebre Muhammed Bin Musa adl tercmesi 1831 ylnda Arapa metni ile birlikte Londrada yaymlanmtr. Eser, meden muamelat, arazi lm, bina yap-

62

Mslman lim ncleri

m ve kanal harfiyatnda rastlanan pratik meseleleri cebir yolu ile hlle yarayacak karakterde umuma mahsus olarak kaleme alnmtr.
Eser, bir nsz ile be esas blm ve bir de ek blmden
meydana gelmitir.
Birinci Ksm: Birinci ve ikinci dereceden alt ayr tipten
denklemin (muadele) geometrik yolla zm metodunu ihtiva eder:
1) x2=a,

2) x2=bx,

3) ax=b,

4) x2+ax= b,

5) x2 +b = ax + b

6) x2 = ax +b

Bu blmn ikinci ksmnda: (a(x) ve (b+x) gibi Binom

Formllerinin arpm kaideleri de vardr. Ayrca, eserde
ikinci dereceden tam olmayan ayr tip denklemin (muadele) tamamen kendisine has deiik zm yollar da belirtilmitir.
kinci Ksm: kinci dereceden tam olmayan denklemlerin
geometrik zmn mevzu edinir. Her tip denklem iin iki
ayr zm yolu gstermitir. Bu zm yollarndan birincisi geometrik zm yolu olup, bugnk cebirde bu metoda
Kare ve dikdrtgen metodu denmektedir. Bu eit bir zm yolunu, ne eski Msr ve Mezepotamya, ne de eski Yunan ve eski Hint matematiinde grmek mmkn deildir.
Harezmnin bu zm ekli, matematikte cebir ile geometri arasnda yaknlk kurmay hedefleyen bir aratrmann ilk
mahsuldr.
nc Ksm: Birer terimi bilinmeyen iki terimli bir arpann neticesinin nasl bulunacan mevzu edinir. Burada,

Mslman lim ncleri

63

arpanlara ayrma ve zdelik nevinden hususiyetleri grmek mmkndr:

(x + a) (x+b), (x+a)(x-b), (x-a)(X+b), (x-a)(x-b)... arpm durumlarn incelemitir.
Drdnc Ksm: ab=a2b, a. b=ab, ... gibi ilemlerin zm kaidelerini ve zm yollarn belirtir.
Beinci Ksm: Cebirle zlebilecek baz problemlere ayrlmtr. ki misal verelim:
a) 10 saysn yle iki ksma ayrnz ki bunlarn kareleri
toplam 58e eit olsun.
b) 10 saysn yle iki ksma ayrnz ki bunlarn kareleri
fark 40 saysna eit olsun.
Eserin son blmnde de devri iin gerekli olan, ameli ve
tatbiki hesaplama ekilleri, hkmet ilerine ait hesaplarn
yaplmas, kanallarn almas, bina inaat, esnaf, tccar ve
lme memurlar iin gerekli hesaplarn cebirle zm yollar, Hint say iaretleri, vasiyet memurlar iin gerekli olan
Kuran- Kerimdeki miras hukuku uygulamasn hem aritmetik hem de cebir yolu ile zmlenecek ekilde gerekli zm yollar misalleriyle beraber gsterilir. Cebir kelimesi
Arapada krk olan bir eyi dorultmak manasna gelir.
Hatta krk ve kk olan bir uzva sarlan tahtalara cebre denilir. Matematikte cebir, bir kesri tam klma karl olarak
alnmtr. Harezm ise, cebir ve mukabele tabirini u manada almtr: Cebir, bir eitliin bir tarafndaki negatif iaretli terimleri dier tarafa geirmektir (eitliin her iki tarafnda pozitif iaretli terimler kalacak ekilde.) Mukabele ise,
benzer terimlerin irca ve slahdr.

Dnden Bugne Matematik ve

mer Hayyam
Yirminci asrn u son yllarnda ilmi gelimelerin ba dndrc bir seviyeye ulam bulunmas, phesiz gemi asrlardaki ilmi keif ve aratrmalarn neticesidir.
Matematik ilminin gelime seyri de ayn yolu takip ederek bugnk hlini almtr. Matematik ilmi; dnce sistemini, gr tarzn ve zihni almay gelitirdiinden, dier
ilmi aratrma ve keiflerin de kayna olmutur.
Batda matematiin gelime ve ykselme seyrini iki blmde inceleyebiliriz: Batnn ilk matematikilerinin yer ald birinci dnem M. . 650 - M. S. 400 yllar arasn iine alr. Bu ilk dnemin en mehur matematikileri, Thales
Pisagor, Euclides, Arimed, Hipporhos, Zeno, Batlamyos,
Claudis, Diappandos ve adalardr.
Batda ikinci dnem matematikileri, bu birinci dnemden tam 1000 yl sonra grnmeye balar. Bu ikinci dnemi
1436da Johann Mllerle balatp bugne kadar devam ettirebiliriz. Bu dnemin en mehur matematikilerinden Johann Mller, Cardona Descartes, Pascal, Newton, Leibniz,
Bernoulililer (8 akraba matematiki) Culer Poincare, Cantor ve muasrlarn sayabiliriz.

Mslman lim ncleri

65

400-1436 yllar arasnda batda Karanlk bir on asr yaand iin, matematik unutulmaya yz tutmuken, slam
lemi, Cabir ibni Hayyan es-Sufi, El-Fezri, El-Farb, ibni
Atr Ebu Mensur El-Hayyat, El-Mervez, Said El-Gevher,
Harezm, Fergan, El-Kind, El-Battan, El-Rz, Beyrn,
mer Hayyam, bn-il Heysem, Ebul-Vefa gibi yzlerce matematikisiyle, yaadklar 1000 yl aydnlatp daha sonraki asrlara da k tutuyorlard.
Yenidnyann muhteem halinden ilham alan 15. asr Bat matematikileri, matematii ilmi seviyesine ykseltirken,
ilham ald hocalarna kar gsterilmesi gereken saygy
gsteremiyor, yukarda ismi geen matematikiler tarafndan
yaplm birok keiflere kendi isimlerini vererek -hrszlk
yapyor- haksz bir hret sahibi oluyorlard.
Bu duruma maruz kalanlarn banda cebirde birok forml ve teoriyi ilk defa icad eden ve bu ilmin kurucularndan
olan mer Hayyam (?-1123) gelir.
Batda Zeltmacher lkabyla tannan mer Hayyam maalesef bizde ilmi ynyle hi tannmam, sadece rubaleri ile
mehur bir air olarak isim yapmtr.
Cebir, fizik ve astronomide mhim bulular olan mer
Hayyamn El Cebr adl cebir kitabn, F.Weopcke 1851de
Almancaya, 1857de Franszcaya, Storyde 1918de ngilizceye tercme ederlerken; bizde ise 1940 lardan sonra en az
on ilim adammz(!) sadece rbilerini tercme etmitir.
Krk yl boyunca (1052-1092 yllarnda) Sultan Melikahn hizmetinde Niabur rasathanesinin mdrln
yapt srada yazd El Cebr kitabnn bizde henz tercmesi bulunmamaktadr.

66

Mslman lim ncleri

mer Hayyam denklemler konusuyla da uram, bu

konuda deerli almalar yapmtr. Birok cebir denklemlerini geometrik yolla (izim olarak) zmeyi baarmtr.
mer Hayyamn 11. yzyldayken zmn gerekletirdii nc derece denklemleri Avrupa ancak 16. yzylda
zebilmitir.
17. yzyl Fransz matematikisi Pierre Fermat
(1601-1663)e atfedilen Fermat Teoreminin zel bir hli
olan x3 + y3 = z3 denkleminin tam saylarla zlmeyeceini mer Hayyam, P. Fermattan tam 550 yl nce gstermitir. Onun bu konudaki almalar Orta a matematikilerince temel kural olarak kabul edilmitir.
nl Amerikal tarihi Will Durontun, medeniyet tarihinde mer Hayyam iin: mer Hayyamn msralarna bakarak hkm vermek isteyenler yanlrlar, nk iirleri ile
ifade ettii fikirlerin 85 yllk hayatndaki tesiri pek az olmutur. Onu sokaklarda gezinen bir insan olarak deil de nc derece denklemler, burlar, astronomik haritalar zerinde
alma yapan bir lim olarak tanmalyz. demektedir.
Bizler, zamannda, mer Hayyam gibi ilim adamlarmzn ilmi cepheleriyle tanp bu bilgileri deerlendirebilseydik, bugn Newton, Pascal veya Fermat olarak isimlendirdiimiz forml ve teoremleri kendi insanlarmzn adlaryla
anacaktk.

Matematiin Gelimesinde
Mslmanlarn Rol
Matematik tarihine ait Batl kaynaklarda; bu ilmin, Yunan uygarlnda ortaya kt gr ileri srlmtr.
M.S. 2. yzylda sona eren bu uygarln ardndan 12. yzylda tek rnek olan Fibonacciden bahsedilir ve arkasndan 17. yzyla ait rneklere geilir. Matematik tarihine ait
verilmek istenen bu bilgiler son derece eksiktir ve yanllarla doludur. Bat, son zamanlarda elde ettii baarlar gemie de yaymaya almakta, gemite insanln gelimesinde byk emekleri olan uygarlklar grmemezlikten gelerek tarihi tahrif etmektedir. Gerek udur: Tarih boyunca birok deiik yerlerde deiik uygarlklar ortaya km, birbirlerinden etkilenmi ve miras yoluyla aktarlan
bilgi, ilerlemeyi salamtr. Matematik ile ilgili almalarda bilebildiimiz kadar ile ilk olarak peygamberlerin zuhur ettii diyarlar olan Mezopotamya ve Msr uygarlklar etkili olmutur. M.. 8. yzyl ile M.S. 2. yzyl arasnda Yunan matematikileri, eski Msr ve Mezopotamya uygarlklarndan rendikleri bilgileri gelitirmi ve daha sistemli hale getirmilerdir. M.S. 6. ve 8. yzyllar arasnda
matematik ilmi Hindistana doru kaymtr. Bat tarihilerinin grmemezlikten geldii 8-16. yzyllar aras ise Mslman matematikileri, Yunan ve Hint uygarlklarndan el-

68

Mslman lim ncleri

de ettikleri bilgileri yorumlayp yanllarn ayklayarak

kendi orijinal kaynaklarn ortaya koyduklar nemli bir
devirdir. 17. yzyldan sonra ise Batllar, slam medeniyetinden gelen byk potansiyel zerine yeni matematii
kurmaya ve onu daha da gelitirmeye balamtr.
Sayma ihtiyac ile ortaya kan matematiin ilk kolu olan
aritmetik ile ilgili eserlerde Thales, Pisagor, skenderiyeli Heron, Diofantos ve adalarna ait bilgilere geni yer verilir. Bylece bu brantaki temel bilgilerin Yunan, Roma ve Bizans matematikileri tarafndan ortaya konduu intba verilmek istenir. Ancak son yzylda yaplan aratrmalar, Eski Msr ve
Mezopotamyada, bu bilgilerin byk ksmnn var olduunu
gstermitir. Aritmetiin gelimesinde en nemli katk, hi
phesiz ki onluk say sistemi idi. Onluk say sistemi Hintli
veya Arap matematikiler tarafndan gelitirilmi olup Romen saylarna gre byk avantajlara sahib idiler. Romen rakamlar ile byk saylar ifade etmek ok zordu. Ayrca bu
rakamlar yap olarak drt ileme de msait deildi. Sfr da
dhil olmak zere onluk sistemle ilgili ilemlerin eski Hint limi Brahmaguptann astronomi ile ilgili 632de yazlan Siddhanta adl eserinde gsterildii bilinmektedir. Mslmanlar bu
yeni sisteme ok abuk adapte olmu ve bu sistemi kullanmaya balamlard. M.S. 830 ylnda el-Harezm onluk sistem
ile ilgili ilemlerin nasl yaplacan gsteren bir kitap yazmtr. Bu kitabn tercme edilmesi ile de Bat, bu yeni sistemle tanma frsatn elde etmitir. Ne var ki bu sistemin Batda kabullenilebilmesi asrlk bir dnemden sonra mmkn olmutur. Bat dnyas, hem hibir deeri olmayan hem
de bir saysnn sana gelince onu on, yz, bin misli by-

Mslman lim ncleri

69

ten sihirli sayy anlamakta byk zorluklar ekmitir. Ondalk saylarn bulunuu ve kullanl da tamamen Mslmanlara ait orijinal bir bulutur. 15. yzylda yaam olan nl
matematik ve astronomi limi Gyaseddin Cemid el-K,
Risaletl-Muhitiyye adl eserinde aritmetikte ondalk say
kavramn hem ilk defa kullanm hem de bu saylarda toplama, karma, arpma ve blme olmak zere drt ilemi gstermitir. Badatn nl matematikisi Ebu Bekir el Kerh (?1029) tmevarmn mehur formlleri olan ve Gaussa izafe
edilen 1den ne kadar saylarn karelerinin ve kplerinin
toplamn da gstermitir. Gyaseddin Cemid el-K ise,
1den ne kadar saylarn drdnc kuvvetlerinin toplamn
gstermitir. Saylar teorisinin temelini atan Sbit ibni
Kurrnn (?-943) bulduu karde saylar (amicable numbers)
kavram astroloji ve astronomi alannda uygulama imkn
bulmu ve gnmze kadar gelmitir.
Matematiin dier nemli bir kolu olan cebir ise balang
itpar ile tamamen Mslman ilim adamlarna aittir. Bu konuda el-Harezmnin (780-850) el-Kitabul-Muhtasar fi Hesabil-Cebri vel-Mukabele isimli eseri cebir kitab olarak kabul edilmekte ve ayn zamanda cebir ismi de bu kitaptan alnarak gnmze kadar gelmitir. El-Harezm isminin bizzat
kendisi ise bugn ok kullandmz algoritma kelimesine kaynaklk etmektedir. Hibabul-Cebr vel-Mukabele kitab 17.
yzyl balarna kadar Avrupa niversitelerinde okutulmutur. kinci dereceden denklemlerin zmleri iin gsterdii
geometrik metotlar, bugn iin bile ok orijinal bulunacak zmlerdir. sl kkl ifadeler, arpanlarla ilgili ilemler ve dier baz cebir problemleri kitabn iinde yer almaktadr.

70

Mslman lim ncleri

Afganistandan bir ranl Ebul-Vefa el-Buzcan (940-988)

yksek dereceli denklemleri geometrik olarak zmleyerek
el-Harezmnin almalarn tamamlamtr. Ayrca konik
denklemlerin bir eksen etrafnda dnmeleri ile meydana gelen hacimleri hesaplanmtr. Daha ok edebi yn ile tannan byk matematiki mer Hayyam (?-1123), binom alm olarak adlandrlan alm bulmutur. Binom alm veya daha doru bir ifade ile Hayyam almnda katsaylar
belirleyen ve Paskal geni olarak bilinen gen, aslnda
mer Hayyam tarafndan 500 yl nce ortaya konmutur.
Kbik denklemleri tasnif edip geometrik zm metotlarn
gsteren mer Hayyam, ayn zamanda 17. yzyl Fransz
matematikisi Pierra Fermatn (1601-1660) adna atfedilen
Fermat teoreminin zel bir hali olan x3+y3=z3 denkleminin tam saylarla zlemeyeceini Fermattan 550 yl kadar
nce gstermitir. Gyaseddin Cemid, yksek dereceden
denklemlerin yaklak zmleri iin yeni bir metod vererek
nmerik analize katkda bulunmutur. Miftahul-Hesap
adl eserinde ise herhangi bir dereceden kk almay gstermitir. Regula Falsi olarak mehur olan nmerik metod ise
Hisabul-Hataeyn olarak el-Harezmye aittir.
Matematikte nemli bir dal olan analitik geometrinin orijini, Fransz Matematiki Descartesin 1637 ylnda yazd
La Geometri adl eserine dayandrlr. Hlbuki 830 ylnda elHarezm tarafndan yazlan Hisabul Cebr vel-Mukabelede
bu konuyla ilgili ilk bilgiler verilmitir. mer Hayyamn Cebir adl eserinde de bu konuda bilgiler mevcuttur. Optik zerine aratrmalarnda yeni bir teknik kullanan nl fiziki
bnul-Heysem (965-1039), cebir ve geometri arasnda yakn
bantlar kurarak analitik geometri kurucular arasnda girmitir. Descartes ise bunlar alarak sistemletirmitir.

Mslman lim ncleri

71

Mslman matematikiler geometri konusu ile de yakndan ilgilenmi, cebir ile geometri arasndaki koordinasyonu
kurarak nemli katklarda bulunmulardr. Sabit ibni Kurr,
Ebul-Vefa geometri ile ilgili nemli almalar olanlardandr. Ebul-Vefa, 7 ve 9 kenarl dzgn okgenlerin yaklak
izimlerine dair yeni bir geometrik usl ortaya koymutur.
Felsef yn ile mehur olan byk dnr Farbnin
(870-950) yazd ve Kltr Bakanl tarafndan tercmesi
yaynlanan Teknik Geometri kitab birok geometrik izim
probleminin orijinal zmlerini ihtiva etmektedir. Tecrb
ilimlerin kurucusu nl ilim adam el-Birn (973-1052)
kenar verilen bir genin alann hesaplama formln ilk
olarak vermitir. Kfeli bir Arap olan Ebu Yusuf Yakup ibni
shak el-Kind (801-870) saylar teorisi ile modern aritmatiin temellerini atmasnn yannda, krev geometriyi ilk
gelitiren kii olma nvann da kazanmtr.
Matematiin dier nemli bir disiplini olan trigonometri
ise orijin olarak tamamiyle Mslmanlara aittir. Trigonometrideki temel kavramlardan olan sins, kosins, tanjant, kotanjant tariflerini ilk yapan ve bylece trigonometrinin kurucusu
nvanna hak kazanan el-Battandir (858-929). Trigonometrik
mefhum, tarif, teorem ve formllerin birounu trigonometriye ve krev trigonometriye kazandranlarn banda Ebul Vefa gelir. Sins teoremini genel uzay geni iin ispatlam, sins
deerlerini bulmak iin yeni bir teknik ortaya koymutur. Sins toplam fark formln, yarm a formln ilk defa ortaya atm, sekant kavramndan ilk olarak bahsetmitir. Trigonometriye nemli katklarda bulunmu bir alim de ibni Yunusdur (950-1009). Kosins toplam ve fark formllerini -

72

Mslman lim ncleri

karm, ters dnm formln vererek logaritmann icadna

temel tekil etmitir. Birn ise, birim ember ve trigonometri
bantsn gstermi, mehur kosins teoremini gstererek,
trigonometriye nemli katklarda bulunmutur. Cabir b. Eflah
(?-1150) ise krev trigonometriye katkda bulunan ayr bir
matematikidir. Nsirddin Tus (1201-1274) ise ilk defa trigonometriyi bamsz bir ilim dal olarak ele alp sistematik hale getirmi, eser iki yzyl boyunca trigonometriye nemli katklarda bulunmutur. Sin 3 Ann sin A cinsinden karln
bulmu, trigonometri ile ilgili birok yeni yaklak hesap metodu teklif etmitir.
bni Sina, ta 6. yzylda Newton ve Leibnizin 17. yzylda ortaya koyduklar sonsuz saylar hesap teorisine yakn bir
teori ortaya koymu ve limit nazariyesini gelitirmiti. Newton ve Leibnizin ibni Sinadan yararlanp yararlanmad
karanlk bir nokta olarak kalmasna ramen bu hadise birka
asr iinde byyen parlak slam medeniyeti hakknda bize
nemli ipular vermektedir.
Son olarak slam dininin getirdii esas ve prensiplerin matematik zerindeki tesirleri zerinde durmak istiyoruz. slamiyet, getirdii esas ve prensipler ile sadece grnen lemin
deil, bunun yannda giremediimiz fakat hissettiimiz manev bir lemin de varln beyan etmi ve bylece insanl
mahhas (somut) dnme sisteminden mcerret (soyut)
dnme sistemine ykseltmitir. Mcerret dnebilme ise
matematiin temel artlarndan birisidir ve slamiyet, insanlar bu ynde hazrlamtr. Matematiin vazgeilmez mefhumlarndan sonsuzluk, slamiyet tarafndan insanlara retilmitir. Ayrca Kuran- Kerimin srarla tevik ettii tefekkr, astronomiyle ilgilenmeye sebep olmu, dolays ile de

Mslman lim ncleri

73

matematik gelimitir. Kble tayini, namaz vakitleri, takvim

hesaplar, miras gibi baz temel din meseleler de matematiin gelimesinde rol oynamtr.
Btn ilim dallar ile az veya ok yaknl olan matematik ilmi slamiyetin koruyucu, kollayc ve gelitirici atmosferi ierisinde byk mesafeler katetmitir. nceki medeniyetlerden aldklar bilgileri byk bir alak gnlllkle belirten ve bunlara byk katklarda bulunan Mslman matematikiler, hi phesiz ki bugnk matematiin ulat
seviyede temel talar olma roln slenmilerdir. Ne var ki
Bat medeniyeti eski Yunan medeniyetinde olduu gibi her
eye sahip kmaya, bakalarndan rendiklerini kendi bulular gibi takdim etmeye ok almtr. Objektif deerlendirmeler yapan ve Batl kaynaklardan kr krne etkilenmeyen yeni aratrmaclar, hi phesiz ki gerekleri ge de
olsa gn na karacaklardr. slamiyetten kaynaklanan
byk dinamizm ile hareket edecek yeni matematikiler ise
aldklar miras yeniden gelitirmeye namzettirler.

klitten Sbit bin Kurrya

Sbit bin Kurr, (834 Harran-901 Badat) ilk olarak dnyann evresini 360 meridyene blnm kabul ederek Ekvatorun uzunluunu hesaplayan ve buna bal olarak da dnyann yarapn bulan slam limidir. Onun bu kefi Endls
yoluyla Avrupaya gemi, birok kif bu hesaplamalardan
faydalanarak yollarn tayin etmi ve dnyann kre biiminde olduunu ve belli buutlar bulunduunu anlamlardr.
Kmsul-Almda belirtildiine gre matematiin bir kolu
olan calculusun kefi de Sbit bin Kurrya aittir tefadul
denilen calculusu kefi birok bulua yol amtr. Dr. M. Cemaleddin Efendi, Allah ve Kinat isimli eserinde diferansiyel hesabn Newtondan daha nce Sbit bin Kurrnn kefettiini sylemektedir.
Sbit bin Kurrnn asl zerinde alt mevzu, Onun
matematik ve geometri sahasndaki en byk hizmeti ve bugnk modern ilme en byk katks, Pisagor teoremi zerindeki almalardr. Hatta bu hususta, Sbit bin Kurrnn
bir Pisagor teoremi tamimi vardr. Bu tamim asl metin olarak, Ayasofya Mzesi Ktphanesi 4832 nolu mecmuann
39a ve 41a sayfalarnda mevcuttur. Ayn zamanda Neyrznin
klide yazd erhde bu konuda tafsilat vardr.
834 senesinde sabiliin merkezi olarak bilinen Harranda
dnyaya gelen ve 901de Badatta vefat eden Sbit bin Kur;

Mslman lim ncleri

75

matematik, tp, felsefe, astronomi gibi hemen hemen her trl ilimle itigal etmi ve bunlara dair 150den fazla eser vermitir. Sinan b. Sbit ve s b. Esved en-Nasrn gibi birok
byk lim yetitirdi. nce Kefertusa gitti. Sonra da tant byk lim Muhammed b. Musann tavsiyesi ile Badata,
saraya halifenin yanna alnd. Hlife Mutasm, Sabit b.
Kurrya ok byk deer vererek, ona bir ilim adamnn yetimesi ve almas iin gerekli her trl vasta ve kolayl
temin etti. Hatt Sabite, zengin olmasna ramen, gzel bir
tarla balad ve ona Ebl-Hasan lkabn verdi.
Gnlerden bir gn Halife, Sbit bin Kurr ile elele tutuup
gezerlerken Mutasm birdenbire elini Kurrnn elinden ekti.
Sabit, Halifeye bu ani davrannn sebebini sorduunda u cevab ald: Ey Ebl-Hasan! Unuttum da elimi senin elinin stne koydum ve eline dayandm. Hlbuki ilim adamlar her zaman el stnde tutulmaldr. Onlarn eli zerine bile olsa el konulmamaldr. te devlet adamlarnn limlere kar bu derece
saygl olmalar neticesindedir ki slam dnyasnda ilim, gerek o
gnk hayat gerekse gelecek asrlar aydnlatacak ekilde nev-nem bulmu ve dnyann drt bir bucana yaylmtr.
Mslman limler, msbet ilimlerin ana kaidelerini ve
esaslarn tekil eden temelleri atmakla bugnk modern ilmin temellerini de tesis etmi oluyorlard. Kaderin ne ac bir
cilvesidir ki bugn kendi keiflerimizin altnda ezilip bzlyor ve bir trl kendi meselelerimizin knhne inemiyoruz. Hele birok aydn ve bilim adammz, kendi buluumuz
olan ilimleri ve onlarn kiflerini dahi bilmiyorlar. in daha da trajik yan; btn bu ilimleri ve onlarn gerek lim ve
kiflerini hep Batdan biliyoruz.
Bir kendimiz olup kendi deerlerimize sahip kabilsek!

El-Kind
Rabbinin adyla oku ki, (her eyi) o yaratt. nsan bir
kan phtsndan yaratt. Oku. Senin Rabbin nihayetsiz kerem
sahibidir. Ki O, kalem ile yazy retti. nsana bilmedii
eyleri retti. (Alak/1/5)
Fakat onlardan ilimde derinlemi olanlarla, sana indirilen kitaba ve senden nce indirilen kitaba inanan mminlere, namaz klanlara, zekt verenlere, Allaha ve ahiret gnne inananlara elbette byk ecir vereceiz.(Nisa/162)
Kurandaki btn emir ve yasaklara itaatte byk hassasiyet gsteren Mslmanlar, ilme tevik eden, hatta ilmi emreden ayetlere itaatte de ayn titizlii gstermilerdir. taatteki bu hassasiyet onlarn fizik, kimya, tp, astronomi ve jeoloji zerindeki aratrmalarn balatan ve devam ettiren en
byk muharriktir. Bu sayede slam dnyasnda dev isimler
yetimitir. Bu dev isimlerden birisi de ilgi sahasndaki konularn okluu ve bu konulardaki derinlii ile nadide bir sima
olan el-Kinddir.
El-Kind 801-873 yllar arasnda Kfe ehrinde yaad.
Tam ismi Ebu Yusuf Yakub ibni-shak el-Kinddir. smi Batl kaynaklarda Alkindus olarak geer. Ailesi devletin nemli
kademelerinde sz sahibi idi ve Kfe ehrinin yneticisiydi.

Mslman lim ncleri

77

Kind almalarna, ilk olarak atalarnn, Kindnin slamiyetle ereflenip Efendimizin (s.a.s.) Ashabna katlan ilk hkmdar el-Eas zamanndan beri, byk bir mlk sahibi olduu Basrada balad. El-Memun (813-833) dneminde
Kind, devrin kltr merkezi ve Abbasi bakenti olan Badata geldi. Buradaki verimli almalar sayesinde ksa srede saray astronomluuna ykseldi. 837 ylnda gk cisimleri
konusunda btn muasrlarn gemiti. Kind Samarrada
Hlife el-Mutasmn olu Ahmete retmenlik yapmaya
balad. Abbasilerle olan bu yakn ilikileri 847de Hlife elVaskn vefatyla sona erdi. 861den sonra Kind tekrar ktphanesine dnd ve 873 ylnda ld.
Kind 72 yllk hayat boyunca birok konuda aratrmalar yapm ve seviyeli eserler vermitir. Kitab fi Mahiyetillim ve Aksamihi -lmin mahiyeti ve ksmlar- adl eserinde
ilimleri sistematize etmeyi denemitir. Kindnin alt konulardan bazlarna ksaca temas edelim:

1) Fizik
El-Kindye gre btn varlk ve varln fizik hdiseleri
izafidir. Zaman, mekn ve hz birbirine bal izafi olaylardr.
Kind yle der: ...Zaman ancak hareketle, cisim hareketle, hareket cisimle vardr... Ayn ekilde unu da ilve
eder. ...O hlde asla, cisim, hareket ve zamandan biri dierinden esasta nce deildir.
Kindye gre her ey birbiriyle izafidir. Ayn zamanda
her ey gzlemciye gre de izafidir. Kindnin inip kan insanlar misaliyle aklamaya alt eyi Einstein, yryen
vagonlar benzetmesiyle aklamaya alr.

78

Mslman lim ncleri

El-Kind Fiziine gre zaman, cismin var olma sresidir.

Hz ve yavalk ise hareketin modaliteleridir.
El-Kind yaval yle tarif eder: Yava diye isimlendirdiimiz ey, uzun zaman iinde hareket etmektedir.
Ayn ekilde hz yle tarif eder: Hz ise ksa zamann
iinde hareket etmektir.
El-Kind henz erken bir dnemde, klidi esas alarak optik zerine bir eser kaleme almt ve bu eserin Latince incelemesi olan La Aspectus, klid Optiinin Batda tannmasn
salamt.

2) Matematik
El-Kind gerek aritmetikte gerekse geometride kayda deer orijinal almalar yapmtr. En nemli almas ise n yansmas ve kinatn yuvarlakl hakkndaki tespitleridir. Kind Uzay Geometrisi ile de ilgilenmi ve kainatn
krev olduunu, sonsuz byklkte olamayacan ispatlam, dnyann ve okyanus yzeylerinin de mecburen yuvarlak olacan belirtmitir. El-Kind sekizi saylar teorisi, ikisi
oran ve zaman lm, birisi de izafi byklkler hakknda
olmak zere yazd on bir kitapla modern aritmetiin temellerini atmt. Kindnin risaleleri unlardr:
1- Aritmetie Giri
2- Hint Rakamlar zerine Risale
3- Saylarn zah Hakknda Risale
4- Saylarn Armonisi zerine
5- Saylar Zaviyesinden Ehadiyet Risalesi
6- kiz Saylarn Islah zerine Risale

Mslman lim ncleri

79

7- Saylar Zaviyesinden Tahmin zerine Risale

8- Dorular ve Saylarla arpmlar zerine Risale
9- zaf Byklkler zerine Risale
10- Oran ve Zaman lmleri zerine Risale
11- Saylar, lemler ve Sadeletirme zerine Risale
El-Kind ayrca uzay geometrisinin de kuruculuunu yapm ve bu dalda da aada ad geen eserleri vermitir.
1- Kinatn Yuvarlakl zerine
2- Basit elementlerin ve En Uzak Ktlelerin Yuvarlakl
zerine
3- Krev ekiller zerine
4- Bir Kre zerine Azimut Yapm Hakknda Risale
5- Deniz ve Su Yzeyinin Yuvarlakl Hakknda Risale
6- Krenin Ayarlanmas zerine Risale
7- Ekliptik Dzlemin ve Dier Gk cisimlerinin zaf
Vaziyetlerini Temsil Eden Kre skeletinin Yapm
zerine Risale

3) Tp
El-Kind, youn bir ekilde olmasa da tpla zellikle eczaclkla ilgilenmiti. El-Kindnin bu konudaki uzmanl Akrabazim adl eserinden anlalabilir.
Bileimli illarn pozolojisi zerindeki almas olan Risale fi Marife al-Kuvvetil-Edviyye il-Mrekkeb adl eserinde illar tesir iddetlerine ve kalitelerine gre snflandrmaya almtr. El-Kind, Yunan hekimleri sadece basit
illarla uratlar ve yalnz onlar incelediler, ama ok daha
etkili olan bileimli illar aklamay baaramadlar. diyor.

80

Mslman lim ncleri

El-Kind, geometrik ilem mantn bir ilacn basit bileenlerinin kalitesi ve miktarn tayin amacyla Galenik doktrine uygulad. Daha sonra temel maddelerin toplam miktarn
hesaplad.
El-Kind, ayn zamanda Psikofizyoloji dalnn ilk temsilcisidir. Psikofizyoloi genel olarak madd millerin yani fizik tesirlerin, insan rh, hissiyat ve i duygularnda meydana getirdii etkiyi lme bilimi olarak tarif edilebilir. Bu tarif daha
ok modern psiko-fizyolojistlerin ilki kabul edilen Weber ve
Fechnerin tariflerine uygundur. Ancak el-Kind bu bilimi; tbbn bir dal, hastaln iddet ve tabiatyla, illarn dozajlar
arasnda ilgi kurulabilecek bir alan ve illarn bnyede meydana getirecekleri etkinin llebilecei bir yntem olarak
dnr. Aslnda byle yapmakla basit bir pozoloji yerine ilmi psikolfizyolojiyi oturtmak ister.
El-Kind, ad geen eserde, illarn, hastaln iddetine gre tayin edilebileceini, bylece ilacn hastaya verildiinde hibir yan tesir meydana getirmeden, hastal iyiletirilebileceini syler. El-Kind ilk defa illar ve onlarn vcuttaki tesirlerini lmek ister ve bunun kanunlarn tespit eder ki bu kanunlar daha sonra iki Alman psikolofizyolojist tarafndan aynen
tekrarlanacaktr.
El-Kindnin tespit ettii kanunlar yle zetlenebilir.
1- Her il vcutta, doktor tarafndan hissedilebilen bir
dalgalanma oluturur ve btn dalgalanmalarda hissedilebilen minimum bir dalgalanma eii vardr.
2- Dalgalanmalar, onlara mil olan fizik etkenlerden daha az byr.

Mslman lim ncleri

81

Weber ve Fechner bu konular matematiksel olarak dile

getirdi ve Fechner sansasyonun fizik milin logaritmasyla
doru orantl olduunu buldu.

4) Jeoloji ve Mineroloji
El-Kindnin mineroloji konusunda Risale fi Envail Cevahir il-Samina ve Gayriha (Kymetli talar ve dier ta trleri hakknda) ve Risale fi Envail-Hcare ve Cevahir (Ta
ve cevher trleri zerine risale) adl eserleri mehurdur.
Kind ayrca metalurji ve kl yapm hakknda Arapada trnn ilk rnei olan bir risale yazmtr. Bu risale Risale fi
Enva es-Suyuf el-Hadid (elik kl trleri hakknda risale)
adyla anlr.

5) Dier Dallar
El-Kind corafyayla ilgili olarak matematiksel eserler de
ortaya koydu ve bu konuda Batlamyus modelini izledi. Kind
zooloji konusunda da birka risale kaleme ald. Ayrca
Kimya el-Itr ve Tesidat adl eserinde de aromatik ilalar ve
kozmetikler hakknda bilgi vermitir. Bu eser Kral Garbers
tarafndan Almancaya tercme edilmi ve Buch ber die
Chemie der parfumchemie und Drogenkuke aus dem 9
Fahrhundert, Leipzig, 1943 balnda yaymlanmtr.
Byk bir ilmi ahsiyete sahip olduu eserlerinin seviyesinden belli olan el-Kindnin ilmin hemen her sahasnda
270 det bykl kkl eseri kaytlara gemitir. Bat Orta ana en ok tesir edenlerden biri olduu iin Cordano
ona, insanln 12 byk adamndan biri unvann verir. En
ok tesir ettii Batllar Gerarde de Cremano, Roger Bacon,
Witeldo ve Yahudi Isak el-srailidir. Kind; Farb, ibni Sina
ve dier slam dnrlerine de tesir etmitir.

Musann Oullar; Beni Musa

Musa bin akir, Halife Memunun hrmet gren astronom ve matematikilerinden biriydi.
Badat valisi, Musann ocuklarn Halifenin Astronomu
Yahya bin Ebu Mansurun talim ve terbiyesine verir. Yahya,
Halifenin kurduu Beyl-Hikme isimli kltr merkezinin
mdrln yapyordu. Beytl-Hikmenin ktphanesinde, el Harezm, Siddhantann icmalini hazrlam; Batlamyusun Astronomi Cetvellerini dzeltmi ve Rnesansa kadar temel kitap olarak kalan Hesap Sanat ile El Cebr adl eserlerini yazmt. Musann ocuklar ite byle ilmin her
sahasnda geni bilgi sahibi kiilerin yer ald ve binlerce ilmi eser ve nadir cihazlarla sslenmi bir vasatta yetitiler.
Bu ocuklarn en by Muhammed ibni Musa, kardelerinin en deerlisi, byk bir ahsiyet, ince ruhlu bir diplomat, babas gibi Halifenin samimi bir arkada idi.
Badat ehrinin en yksek ksm bulunan emmasiye kapsnda, astronomlar iin bir rasathane ina eden Memun,
burada, Yahyann idaresinde, seyyarelerin gezegenlerin hareketlerini sistematik ekilde gzetletir. Bu rasathanenin astronomlar ayn zamanda Cundiapurda ve kontrol iin
yl am civarndaki Kasiyun danda tekrarlanan, takdire ayan doru lmelerin de yardmyla; Batlamyusun astrono-

Mslman lim ncleri

83

mi cetvellerinde cesur bir revizyon yaparak, bu cetvelleri

Denemeler veya Memun Cetvelleri ad altnda ilerler.
Yahyann yannda talebelik devresini henz tamamlamam
olan Muhammed ibni Musa, Halifenin emriyle dnyann
evresinin lm faaliyetlerine katlr. Bir astronomlar grubu ile Musulun batsndaki Sincar ovasna gider.
Tarihte dnyann apn lme iine ilk teebbs eden
Eratosthenes, gne nlarnn alarndan faydalanmak istemiti. Muhammed ibni Musann iinde bulunduu bir astronom grubu ise baka bir yol denedi. Ayn noktadan kuzeye doru yryen bir grup, Teke Yldzn (Kutup Yldz)
ykselirken; gneye doru yryen dier bir grup ise, onu
batarken grnceye kadar ilerlediler. Bylece astronomlar,
her iki rasat grubunun mesafesinden, meridyen dairesinin
bir derecesini, hayret verici bir shhatle hesaplarlar. Hemen
bunu takip eden Muhammed ve kardeleri, kendi hesap metotlar sayesinde, yalnz Batlamyusun hesap neticelerini deil, daha byk bir ismi, saray astronomu Maveruziyi glgede brakrlar.
Muhammed, yalnz gayretli bir matematiki ve astronom
deildi, felsefe ve mantkla da megul oldu. Kinatn lk Sebepleri adl bir eser yazd. Muhammed, meteoroloji ile de ilgilenir, rasatlarn atmosferin zerine yneltirdi. kinci kardei
Ahmedin mptela bulunduu makine inaasna kar da heyecan duyard. Kantara ait antik bilgileri eserinde geniletmitir.
Ahmet ise, ailenin teknie en dkn, ev ve el aletlerinde
dahi saylacak evladdr. O, iyi tertiplenmi konstrksiyonlarla kendi kendine harekete geen aletlerin teorilerini, esasl ekilde incelemi; mekanik sanatnda ne kardei Muham-

84

Mslman lim ncleri

medin ne de kendisinden ok nce gelen Heron gibi ahslarn elde edemedikleri neticeleri istihsale muvaffak olmutur.
Ahmedin kaleme ald Kitabl Hyet adl eserde
mevcut bulunan yz dzen arasnda 7, 75, 76, 78, 79, 80,
81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 95, 97, ve 98 numaral olanlar
otomatik kontrol sistemleridir. Bu otomatik kontrol sistemini de umumi manada; su kaplarnda seviye kontrol, kandillerde ya seviyesi ve yn kontrol gibi ana konu altnda
toplamamz mmkndr. Kullanlan yntemler ynnden
ele alnrsa dzenleri; hava kontroll, valf kontroll, vana
kontroll ve kanatk kontroll olarak snflandrmamz gerekir. Bunlarn iinden hava kontrolnn ve kapakk biimindeki valfn Filyon ve Heron tarafndan kullanld bilinmektedir. Ancak Ahmedin dzenlerde kulland valflar
teknik ynden gelitirilmi ve probleme uygun tasarlanm
valf trleridir. Otomatik kontrol sistemlerine ilk defa tatbik
edilen bir eleman, bir amandra ve krank kolu vazifesi ile
konumu ayarlanan vanadr. Kitapta bu yeni motifle alkal
eitli uygulamalar ve zgn zmler grlmektedir. Bir
kandilin yn kontrolne ilikin verilen kanatkta kontrol
da ilk defa bu eserde verilmi olan bir zmdr.
Ahmed, bilhassa Yunanllarn semay dokuzuncu bir krenin kuattna dair yanl grlerini bir astronomi eseri yazarak rtt. Muhammed, mhim yldzlarn gerek gnlk
hareketlerindeki, gerekse dou ve batlarndaki deiiklikleri hesaplaynca; Ahmed, kardeinin bu kark hesaplarn,
emsalsiz bir aheser yaparak kayt altna ald. Halifenin yeni
hkmet merkezinde hekimlik yapt srada, aleti derin bir
hayranlk iinde seyreden ibni Rabban et-Tabari; alet hak-

Mslman lim ncleri

85

kndaki mahedelerini yle belirtmektedir:

Samaradaki rasathanenin nnde Musann astronom
ve mekanisyen oullar Muhammed ile Ahmed kardelerin
yapmaya muvaffak olduklar cihaz grdm. Kre eklindeki bu alet, zodyaklarn (mntakav bur) sinyalleriyle yldz
resimlerini tespit ediyordu. Alet su ile hareket ediyordu. Semada bir yldz batnca, ayn anda resmi de cihazn iinde ufku gsteren dairenin altna doru batarak kayboluyordu.
Ayn yldz tekrar dounca altta ufuk izgisinin zerinde resmi grnyordu.
nc kardei el-Hasan, Arap kaynaklarna gre: Geometride kimsenin kendisine ulaabilmesi mmkn olmayacak derecede emsalsiz, harikulade bir kabiliyetti. Zamanna
kadar kendisinden nce kimsenin zemedii problemleri
ilk defa zecek derecede ylesine kuvvetli bir muhayyile ve
muhakemeye malikti. Kendi idraki ile bu g meselelerin iine dalyor, anlatldna gre birok ahsn bulunduu bir
toplantda bile hibir ey iitemeyecek, hibir eye dikkat etmeyecek derecede kendinden geiyordu. Bazen bir problem kendisini fazla megul edince, Hasan, hlini bizzat ylece anlatr: O zaman gzlerimin nnde dnyann karardn grr, kendimi sanki baygn veya ryada gibi hissederim.
Hasann, mstakil almalar arasnda, kardelerinin itiraki olmakszn yazd, konik kesitlere dair bir eseri vardr.
O, elips ad verilen bahe ekillerinin de mucididir.
Muhammed, antik el yazmalarn aratrmak iin, bizzat
Yunanistanla kk Asyay batanbaa gezmiti. Harran
zerinden dnnde, Kafartulada sarraf dkkn ileten,

86

Mslman lim ncleri

kala gz arasnda en farkl para sistemlerine gre para deitirmekle kalmayp, bunlar muhtelif dillerle mterilerine
vermekte de mahir olan, zeki ve uyank bir genle karlamt. smi Sabit ibni Kurr olan bu gen, hesap sanatnda
onun arzulad kadar mahir ve kabiliyetli bir mtercimdi.
Muhammed, onu beraberinde Badata gtrd.
Sabit ibni Kurr, Musann oullar iin, Hipokrat, Galen, Eflatun, Aristo, Theodosius, klid, Arimed ve Aplonoiusun astronomi, matematik ve tbba ait eserleriyle Batlamyusun corafyasn tercme eder.
Kardeler Yunanllardan sonra mtemadiyen gerilemi bulunan yldzlar ilmini; ilk defa yeni bir hayat ve olgunlua kavuturan, arkasndan onu Batnn bilgi boluuna aktan slam limlerinin geni anlay ve temayllerini temsil
ederler.

Su Mhendisi smail El-Cezer

Hayat hakknda pek bilgi bulunmayan smail el-Cezer bn-el Rezzaz- 1181 ylnda Mezopotamyadaki Amid -bugnk Diyarbakr ehri- beyliinin hizmetine girdi. 1206 ylnda Amid beyine, Hnerli Mekanik Aletler Bilgisi Kitabn takdim etti. Sonralar Arapadan Farsaya daha sonra
da Trkeye evrilen bu eseri gnmz bilginleri, Orta
ada slam dnyasnn mekanik sahadaki yerini gstermesi adna ok nemli bir gelime olarak deerlendirmektedirler. Baka hibir Arap kaynanda mekanik prensipler, bylesine geni biimde anlatlmamdr.
El-Cezernin yapt makinalar Orta ada slam limlerinin su mhendislii sahasndaki muvaffakiyetlerini bariz
bir ekilde ortaya koymaktadr. Cezernin tarif ettii makinalardan biri; bir mil (eksen) boyunca yer alan dililerle alan bir tulumbadr. Tulumba bir dizi kepeyi srasyla hareket ettirerek suyu karr. Kitapta anlatlan baz cihazlarn ise
yalnzca elendirici bir deeri vardr. Mesel; iinde su varm gibi grnmesine karlk, iinde su olmayan su kaplar
ve ii bo gibi grnen ama iinde su bulunan kaplar gibi.
Bugn bu kaplarda kullanlan prensiplerden hareket edilerek gnmzde de baz oyuncaklar yaplmaktadr. Hem e-

88

Mslman lim ncleri

lendirici, hem de faydal olan bu cihazlara, eme ve su saati

misal verilebilir.
El- Cezernin saatlarnn alma sistemi, ounlukla ayn
mil stndeki bir gsterge ile stnden, ucuna arlk asl bir
kay geen kasnak biimindedir. Arln d hz, yzen
bir cisimle kontrol edilir. Yzen cisim, kayn teki ucuna
tutturulur ve iinde bulunduu kap yavaa boaltlr. Baz
durumlarda da devrilebilen bir kova, otomatik olarak dolmakta ve devrilince bir mandal iterek, dilinin bir di ilerlemesini salamaktadr.
El-Cezer, almalarnn byk bir blmn, zaman aralklarn deiik biimlerde belirlemeye yneltmitir. Yapt
bir makine de saatler, davul, zil ya da trampet alan insan
maketlerinin tekil ettii bir orkestra ile belirtilir. Ayn ada
Avrupada yaplan saatlerde bylesine teferruatl ve ince iilik yoktur.
El-Cezer tarafndan aletlere adapte edilen mekanik
prensiplerin ou olduka eskidir. Onun makinalar dililer,
mandallar, palangalar ve kaldralardan oluuyordu. Gnmzde btn motorlu vastalarda bulunan krank milini ilk
defa o kullanmtr.

slam lim Tarihinde Jeoloji

slam ilim tarihine gz gezdirildiinde jeolojinin; meteoroloji, corafya ve kozmoloji gibi ilim dallaryla birlikte
ele alnd grlmektedir. Mslman ilim adamlarnn birou, zerinde yaadklar gezegenin yapsn, oluum mekanizmasn, madenlerin meydana geliini, yer kabuundaki deiimleri ve tektonik hareketleri aklamaya alm,
yaptklar saysz keif ve mahadelerin yansra, slamn
temel varlk ve yaratl anlaynn nda Dnya ve daha
genel olarak kinat hakknda esasl grler ortaya koymulardr. Burada enteresan olan husus, gnmzde saha jeolojisi almas yapan bir jeologun kulland pusula olup, altimetre, mikroskop vb. letlerden tamamen yoksun olunan,
hele hele sondaj tekniinin mevzubahis bile olmad o dnemlerde ileri srlen, temel aklamalar getirmeye ynelik
bu tesbit, gr ve teorilerin gnmzde kabul edilenlere
yakn ve yer yer onlarla ayn olmasdr.
slam jeoloji tarihinin ilk dnemleri incelendiinde, IX.
yzyln balarnda el-Chz Kitabul-Hayavan ve Kitabul
Madin isimli eserleriyle dikkat eker. Asl ad Ebu Osman
Amr bin Bahr olan Chz (776-869) daha kk yalarnda
ilim meclislerinde ortaya att fikirler ve eserleriyle tann-

90

Mslman lim ncleri

m ve Halife Memun tarafndan saraya kabul edilmitir. Daha sonra Basraya ekilen ve orada vefat eden lim; edebiyat,
ahlk, psikoloji, botanik, zooloji, jeoloji gibi ilim dallarnda
sz sahibi olmu ve kendisinden sonra gelenlere Aristo ve eski Yunan etkisinden arnm bir dnce temeline dayanan
ller brakmtr.
Kitabul-Hayavan adl eserinin bir blmnde dalarn,
kayalarn, deniz ve nehirlerin oluumuyla ilgili ayrntl bilgiler veren Chz, baz kayalarn balangta sv hlde bulunup
daha sonra katlatn ileri srerken, Dnyann oluum safhasndaki magma hlini dnyor, dalar en son olutu
derken de gerek mekanik (arpma-collision), gerekse temel
(mamatik ykselim) ekilde da oluum (orojenez) mekanizmasnn, litosfer tabakasnn souyup katlamasn -bugnk
detay verileriyle olmasa bile- genel hatlaryla tespit etmi olduunu gsteriyor.
Ayrca, denizlerin karadan nehirler yoluyla tanan maddelerle dolarak kaybolduunu (regresyontortul kara oluumu), yer tarihi boyunca denizlerin corafik bir yer deitirmeye uradn eserinde belirten Chz, deniz suyu ve kaya
kimyas ile alkal bilgiler de vermektedir.
Risale Fi Enva-il Cevahiril-Samina ve Gayriha ve Risale Fi Enva-il Cevahir adl eserlerin sahibi olan el-Kind
ise zellikle mineroloji konusundaki enteresan tespitleriyle
dikkat eker.
Madenlerin oluumu konusunda Dinaveri, minerallerin
fizik ve kimyev zellikleri hususunda Cabir ibni Hayyan ilk
akla gelen isimlerdir. Sekiz ve dokuzuncu yzyllarda yaa-

Mslman lim ncleri

91

yan Hayyan, irili ufakl 2000den fazla eser telif etmitir.

Kendi ana kadar kabul edilen Aristonun Madenlerin
Asli Unsurlar teorisinin tenkidini de yapan Hayyan, gnmzde de geerli olan asit-baz kanunlarna kadar benimsenen civa-slfr teorisini ortaya atmtr. Hayyan, teorisi ile
ilgili olarak eserinde yle demektedir: Esas olarak btn
metal ve madenler, phtlam slfrle kark civadan meydana gelmilerdir. Birbirlerinden sadece baz rz zellikleriyle ayrlrlar. Bu farkllklar da slfrn Gneten etkilenmesinden ve yeryznn eitli yerlerindeki bulunu ekillerinden kaynaklanmaktadr. Civa ve slfr bir element meydana getirirken, tabiatlarn korurlar. Fakat birbirlerine o kadar yaklarlar ki gz onlar yeni bir ekilde grr. Eer birisi onlar kimyev olarak ayrrsa, ikisinin de, kendilerine
has kimyev ve fizik zelliklerini kaybetmediklerini grecektir. (Bayraktar, M.S. 164).
Onuncu yzylda el-Birun ve Mesud jeolojide yeni bir
r amlardr. Alan kuyulardan ald kesitlerle zemin
yapsn ve tabakalanmay inceleyen Birun, kaya birimlerinin oluum ortamlar hakknda yorumlarda bulunmutur.
En nemlisi, bulduu fosilleri inceleyerek, alma sahasnn
paleosu -corafya- hakknda doru tahminlerde bulunmu ve
modern paleo-corafik alma metotlarnn esaslarn ortaya koymutur. Kitabl-Tahdid isimli eserinde unlar sylemektedir: Benzer ekilde, deniz karaya, kara da denize dnmtr. Arap yarmadas bir zamanlar denizdi, daha sonra karaya dnt. Ktada kuyu ald zaman, bunun delilleri halen izlenmektedir. Hatta karlan baz talara yapk
olarak hayvan kavklar, iskeletler ve balk kulaklar ad

92

Mslman lim ncleri

verilen fosillerin bazen ok iyi korunmu olduu gzlenmekte veya yer ukurlarnda halen eklini koruyan, skarak
rm hayvanlara rastlanmaktadr... (Bayraktar, M. slamda Bilim ve Teknoloji Tarihi, Ankara, 1985, s. 159).
Mesud ise, Murcz-Zeheb adl eserinde yeralt sular ve deprem konularndaki grleriyle hidrojeoloji ve sismolojinin, delta ve yanardalar hakkndaki tespitleriyle sedimontoloji ve volkanolojinin temellerini atmtr.
Ashb- Kiramn (r.a.) byk limlerinden Hz. ibni Mesud (r.a.) neslinden gelen Mesud, vefatna (956) kadar seyyar denebilecek bir hayat yaad ve yzlerce ilim merkezini
dolat. Madinl-Cevahir isimli mstesna eserin sahibi
olan Mesud, 18 ve 19. asr Avrupasnda dilden dmeyen
ahsiyetlerdendi.
bni Sina gnmz jeologlarnn, kaya oluumu hakknda bildikleri Sedi-manter (tortul) Kaya-Anma-TanmaBirikme-Skma aamalarn if isimli kitabnda, gzlemlerine dayanarak aklyor, sedimantoloji ve stratigrafiyi, temel ilkeler itibariyle, neredeyse gnmzdeki yapsna
kavuturuyordu.
bni Sina, Amu Derya kylarnda ve Karakurum dalarnda
yapt incelemelerde, zet olarak u neticelere varmtr: Kayalar ya birikme ve talama sonucu veya amurlarn kurumasyla, ya da suyun katlamasyla oluurlar. Burada, sudan kaya oluumu ifadesini, suyun iindeki Si, Ca, Na, Mg, CO3 gibi iyonlarn ar doygunlua ulap kelmesi eklinde anlamak mmkndr, ibni Sina: Yeraltnda veya yer stnde bulunan sular scaklk ve topraklama nitelikleri sebebiyle talarlar. derken, muhtemelen bunu anlatmak istiyordu.

Mslman lim ncleri

93

Kilin talamasn 23 senelik bir dnem iinde inceleyen

ibni Sina, fosilleme olayn talama, madenlerin olumasn ise derinliklerdeki merkezi scaklkla (magma) aklam,
Mesud gibi, fosilleri inceleyerek kayalarn geirdii safhalara yorumlar getirmitir.
Voltairin zamanna kadar Avrupada fosil veya rm
kemikler uursuz olarak kabul edildiinden bunlara pek yanalmam, iskeletlerin dev insanlarn kemikleri olduuna
inanlmt. bni Sina bunlarn yzyllarca nce yaam kara
ve deniz hayvanlarna ait olduklarn eserinde belirtmitir.
Minerallerin snflamasn da yapan Sina, depremlerin
esas sebebinin, derinlerdeki mamatik faaliyet olduunu belirtmitir. Yine deprem konusunda Dmki (.1176), sebep
ve neticeleri geni olarak ele ald Kitabz-Zelazil adl
eseri telif etmitir.
Orta ada jeolojinin otorite kabul edilen isimlerinden
birisi de Batnn Mslmanlarn Pilinusu dedikleri Kazvindir (1202-1283). Tahrana 150 km. uzaklktaki Kazvinde doan Zekeriya bin Muhammed ok ksa zamanda
tarih, astronomi ve jeolojide sz sahibi oldu. Acaibul Mahlukat ve Acaibul Buldan isimli ansiklopedik eserleri yazan
Kazvan, Dnyann kre eklinde olduunu belirtmi, hava,
su, bitki, hayvan ve madenlerden detayl olarak bahsetmi,
da, dere, ada, deniz ve nehirlerin oluumu hakknda grler serdetmitir.
Batda ancak 1920de inceleme konusu olan kaya manyetizmas ve fosil manyetizmas yedi asr evvel Kazvin tarafndan ele alnm, modern jeolojinin keiflerinden saylan Reversal Manyetizma (ters dnml manyetik alan) daha o zaman, bu Mslman ilim adam tarafndan ortaya konmutur.

94

Mslman lim ncleri

Eserinde, dalarn oluumunu da inceleyen Kazvin:

Her 36.000 (otuz alt bin) ylda, yldzlar dolamlarn tamamlarlar ve yeryznde byk deiiklikler olur; karalar
denizlere dnr, denizler kurur, dalar ova, ovalar da
olur. Kuzey gney olur... gibi modern bilimlerin vard neticelere uygun grler dile getirmektedir.
Ayrma, anma, birikim alanna tanma ve depolanmay: Dalar gne ssyla topraa ve kuma dnr ki
rzgrlarn tesiriyle nehirlere, buradan da denizlere tanr ve
zamann gemesiyle aralarda tepeler meydana gelir; bylece
denizlerde kntlar grrz... eklinde ifade eden Kazvin,
1950lerde Airy ve Pratt tarafndan ileri srlen izostaziyi
(dalarn kabukta, younluk farklarna gre ovalk ksmlarla bir denge oluturmas); Dalar yeryznde dorudan
denge salarlar... szleriyle asrlar ncesinden haber veriyordu. (Zekeriya, el-Kazvin, Acaibul Mahlukat, Beyrut,
1976, s.298)
Depremleri volkanizma ve mamatizmaya balayan Kazvin, yeraltndaki basn iin buhar rnek vererek unlar yazmaktadr: Buular ve buharlar yeralt ukurlarnda su halinde younlamad veya scaklk sebebiyle dalmad zaman
k bulamazlarsa, bir kimsenin vcudunu atein titretmesi
gibi, onlar da yeryzn titretirler.
On ikinci ve on nc asrda yetien birok jeoloji liminden, eserleri gnmze kadar gelenler, Kitabu Azhar-il
Efkr fi Cevhir-il Ahcr adl eseriyle et-Tifa- (vefat
1254), Kitabu Kenzil-Ticr fi Marifetil-Ahcr isimli eseriyle el-Kabucaki ve Mebahic adl tabiat ilimleri ansiklopedisiyle el-Vatvattr. Bu lim daha ok mineroloji ze-

Mslman lim ncleri

95

rinde almalarn younlatrm olup, o gnn art ve

imknlarnda ulalmas zor neticeler elde etmilerdir.
Osmanllar devrinde jeolojiyle ilgilenen ilim adamlar,
Kazvinnin eserlerini bu konuda rehber kabul ederek almalarn srdrm ve yeni eserler ortaya koymulardr. Ali bin
Abdurrahmann Acibi Mahluka ve Durri Meknun, Seydi
Ali Reisin 16. asrdan gnmze ulaan Kitabl-Muhit ve
Ali Sipahizdenin Evzahul-Meslik adl eserleri, bu konuda olduka orijinal saylabilecek tespitler iermektedir.
On beinci asrn sonunda Yahya bin Muhammed el-Gaffarnin yazd Kitabul-Yakutil-Mahazin fi CevhirilMadin ve 16. asrda znikli Ali Beyin telif ettii DurerulEnvar fi Esrril-Ahcr adl eserlerde ise, mineroloji iin temel tekil edecek fikir ve deerlendirmeler dikkat ekmektedir. On yedinci yzylda Farsadan Trkeye evrilmi olan
Hint-Trk Sultan Evrengzibin zamannda yaam Zeynel
Abidinin Mecmuats-Sanayi adl mineroloji eseri kymet
tamaktadr. Bunlarn yansra ayn yzylda, deprem mevzuunda geni aratrma ve tespitler ihtiva eden Kef-uz Zelzele an Vasfiz-Zelzele adl eser ise Celaleddin Suyuti tarafndan kaleme alnm ve ayn yzylda Zelzelenme adyla Farsaya evrilmitir.
Varlk leminin ve kll varoluun tek bir gayeye ynelik olmas dier bir deyile, her bir eya ve hdisenin, ebediyyet iin
yaratlan insan iin hazrlanm olmas kinat misafirhanesindeki ksa imtihan dneminde, ona musahhar klnmas, birlik
iinde okluu ve okluk iinde birlii ortaya koymaktadr.

96

Mslman lim ncleri

te, tek bir Zt- Kermin ilim, kudret ve rahmet kalemiyle yazlan Kinat Kitabna bu gzle bakan Mslman
limler, tabiatyla blmeli bir kafa yapsndan uzak kalmlar
lemdeki Tevhid Sikkesini grm ve gstermeye almlardr. Onlar, Biyosferi Atmosferden, Litosferi Hidrosferden
ayr dnmemiler ve daha da nemlisi, btn bunlarla,
bunlarn varolu gayesi olan insan arasndaki irtibat mkemmel bir surette kurmasn bilmilerdir. Zira onlar, Kuran,
kinat okurken dinlemesini bilenlerden olmulardr.

lk Modern Hastaneler
Dnyann henz bir benzerini grmedii hastaneler ve doktorlar.
Onuncu asrn ortalarnda sadece Kurtuba ehrinde elli tane hastane vard. Daha Harun Reid devrinde Badat, mehur hastaneleriyle her adan rnek alnabilecek stn bir
seviyeye ulamt. Esasen Badatn, hfzsshha bakmndan
da mutena ve stn bir durumu vard. Badatta yeni bir
hastane ina ettirmeye karar veren Sultan Adduddevle, mnasip bir yer arayp bulma vazifesini, tabib Er-Rzye verdi.
Er-Rz evvel ayn ya ve cinsten koyunlar kestirti. Sonra
bunlardan pirzola, flotalklar, omuz kemikleri ve karn paralar ayrtarak bunlar adamlar vastasyla Badatn muhtelif yerlerine astrd. Bu etler iinde 24 saat boyunca en az
kokanlarn bulunduu yere Add Hastanesi ina olundu.
Halife ve sultanlar, vcuda getirdikleri hayr messeselerini hkmdar saraylarna has mobilyalarla tefri etmilerdi.
Devletin en yksek memuriyetlerindeki uyuma ve ikamete
mahsus odalar ssleyen btn konfor, halka tamamen ak
bulunan hastane tesislerinin hasta odalaryla yatak ve banyolarna naklolunmutu.
Kahirede Mansr Hastanesinin inaat tamamlannca,
al merasiminde Sultan el-Mansr Kalavun, yle konu-

98

Mslman lim ncleri

tu: Bu hastaneyi, benzerlerimle kklerim iin kurdum.

Onu, hizmeti, asker, emir, byk, kk, hr ve kle, kadn ve erkek herkese tahsis ettim.
amdaki doktorlar arasnda gllerek anlatlan ranl
bir asilzadenin mthi itah ile ilgili olay, hastanelerin bakm hakknda da bir fikir vermektedir. Hdise yledir: ranl bir asilzade, Nuri Hastanesine yapt bir ziyaret esnasnda gzelce kzartlm bir tavuun cazip kokusuna dayanamaynca hasta olmaya karar vermiti. Hastanede inleyerek
yrmeye balad. Obur asilzade, hastalnn hakiki sebebi
ile alkal birka sual ile gzlerini ancaya kadar nbeti
doktor, onu bo yere muayene etti. Centilmen doktor artk
bir kelime konumad. Onu dhiliye kliniine yerletirdi. Sevin iinde susan hastasna gnde iki defa ball brek, tavuk
ve kaz cieri, kzartlm besili horoz, komposto ve erbet ile
her cins lezzetli yemekler tertip etti. gn sonra bu yemekler hastann mukavemetini krd. Midesinden rahatszland.
Doktor: gnlk misafirperverliimiz sona erdi. Allah
akna git! Artk iyiletin. diyerek, onu taburcu etti.
Dank birok klinik iine kurulmu bulunan Badatta
Add Hastanesi ve kendi esas binasna eitli kliniklerin
ilvesiyle vcuda gelen amda Nuri hastanesi ile hastanelerin incisi Kahirede Mansuri Hastanesi, slam Dnyasnn en
mehur messeseleri ve tp merkezleriydi.
Msr ordusunun gen bakumandan am yaknlarnda
bir safra kesesi iltihabndan dolay ar ekilde hastalannca,
Nuri Hastanesinden ona birka defa ila getirtildi. Kumandan el-Mansur iyileince, hastaneyi ziyarete gitti. Bu ziyaretten sonra, savalarn ortasnda bile huzur vahasnn manzara-

Mslman lim ncleri

99

sna, yumuak yataklarda yatan hastalaryla serin ve sevimli

salonlarnn hatrasn bir trl unutamadndan, Allah bir
gn kendisine saltanat nasip klarsa, Kahirede hastalar iin
byle bir bina ina klacan vaadetmiti. Sultan olunca vadini, hkmdarlna lyk genilikte yerine getirdi. Muazzam
masraflar sonunda, hakiki saray ihtiamna sahip, dnyann
en mkemmel ve en zengin ve en iyi ekilde donatlm hastanesi olan Mansuri Hastanesi halkn hizmetine girmiti.
Yalnz Halife ve Sultanlar deil, husus servet sahipleriyle, mehur astronom Sabit ibni Kurrnn olu, Sinan ibni
Sabit, torunu Sabit ibni Sinan gibi doktorlar, kylere kadar
uzanan seyyar salk istasyonlarnn yannda umum hastanelerden baka, hapishane hastaneleri de vcuda getirdiler. Vezir
ibni Furat, memurlarnn parasz muayene ve tedavileri iin
923 ylnda Badatta bir poliklinik tesis etti.
Meyafarknde valinin kk kz, lmle peneleiyordu. Zavall baba, kzn kurtaracak doktora arl nisbetinde altn vaadetti. Kzcaz iyiletiren Doktor Zahidul-Ulema, altnlar almad. Doktorun tavsiyesi zerine bu altnlarla
bir hastane ina ettiren vali, bununla da yetinmedi. Vali
Nasruddin, hastanenin idare ve bakm masraflar iin ayrca
kurulan vakfa byk miktarda para tahsis ve tasarrufu altndaki arazilerin gelirlerini de vakfetti.
Hastanelerde ister zengin ister fakir olsun, herkese parasz baklyordu. Tedavileri karlnda hastalar, bir dirhem
bile masraf yapmyorlard. Yatma, yemek ve ilalar tamamen
bedava olduu gibi, ayrca hastalar taburcu edilirken de kendilerine bir kat elbise ile bir aylk iae masraflarn karlayabilecek miktarda para veriliyordu.

100

Mslman lim ncleri

Btn bunlar, hatta doktor, asistan, hemire, hastabakc vesair hizmetlilerin maalar, vakf gelirlerinden denmekteydi.
Tbb teftii ve kontrol ise, bahekim yapard. Bahekim,
arkadalar arasndan esasl bir ehliyet imtihan neticesinde
seilirdi. Raz, kendisine bahekimlik tevcih edilmeden nce,
stnln, yzden fazla talip arasnda isbata mecbur kalmt. Raz bahekim olunca koular idare ve hizmeti muntazam ekilde yrtebilmek iin hastaneye dhiliye, hriciye,
asabiye, ortopedi ve gz doktorlarndan mteekkil yirmi
drt kiilik bir mtehasss kadrosu daha ilave etti.
Bugn ancak devrimizde yazlabilen, bir hastane bahekiminin gnlk ilerinin seyir ve cereyannn am ehrinde tp
tahsili yapan doktor ve air Usaybiann grgye dayanan
aadaki bir raporundan reniyoruz. amda Nuri Hastanesinin bahekimi, her sabah hastalarn ziyarete giderek onlarn dncelerini renip, arzularn dinlemeye itina gsterirdi. Ona, asistan ve doktorlarla hastabakclar refakat ederlerdi. Hastalar iin il tertip ve diyet yaznca, hemen ve
noksansz yerine getirilirdi. Dolamasn tamamlaynca, saltanat ve hkmet ricali arasnda hastalananlar tedavi iin
Kazbaha giderdi. Oradan dndkten sonra, byk konferans salonunda oturup, kitap okumaya ve derslerini hazrlamaya balard. Nureddin, byk salondaki yksek kitap dolaplarna yerletirilen muazzam bir kitap ve el yazmalar kolleksiyonu ile bu hastanede geni bir ktphane kurmutu.
Doktorlarla talebelerin ou buraya gelir, bada kurarak
otururlard. Abul-Hakem, talebelerine ders verir, doktorlar
da tbb mevzular ve tatbikatta karlatklar enteresan vakalar mnakaa ederlerdi.

Mslman lim ncleri

101

Byk hastaneler, ayn zamanda birer yksek tp okuluydular. Byk doktorlarn rettiklerini, doktorlua yeni balayanlar, cami stunlarnn arasndaki umuma ak derslerde, zel mahallerde, doktorlar tarafndan idare olunan tp
mekteplerinde ve her eyden ziyade kliniklerin geni hasta
ve konferans salonlarnda dinliyorlard.
slam dnyasnn hastanelerinde, hasta yataklarnn baucunda devaml ekilde mahede ve tecrbe ile tp ilmi, insan vcudunda inceleniyor, en mhim vakalarla tedavilerinin mnakaalar yaplabiliyordu.
Usaybia, amdaki renim devresinde, bahekimin yapt hasta ziyaretlerinde, renci sfatyla ona nasl refakat ettiklerini, bahekimin klinikteki hastalarla vaki konumalarn, muayene ve tedavilerini, yazd reeteleri nasl bir dikkat
iinde takip ettiklerini onun mehur bir meslekda ile bylece bu hasta ziyaretlerinin, eitli vakalar grmek ve tedavilerini huzurda mnakaa gibi iki deeri vardr. eklindeki
ekimesini, nasl sk sk dinlediklerini anlatr. Talebeler, daha tahsile balarken, hasta yataklarndaki gnlk klinik tecrbeler sayesinde, amel hekimlie alkanlk kazanrlard.
Henz -tahsil asndan- sakal kmam bir gen iken,
alelacele amel hekimlie koyulmak veya yeter bilgi edinmeden hasta tedavisine kalkmak bir nevi dolandrclk, doktorun yksek vazifesiyle de telifi mmkn olmayan bir hareket
saylmaktayd. Doktor, vazife yapabilmek iin resmi ehliyetnamesini gstermeye mecburdu. Bu, spanyada hkmdarln koyduu en yce bir nizam olduu gibi, Dou Devletinde de Halifenin kanunu idi. Bu uygulamaya Badatta
balanmt.

102

Mslman lim ncleri

amda 1154te Nureddin Zengi tarafndan tesis edilen bir

Seluklu tbbiyesi olan Nuri Hastanesi

Halife el Muktedir doktorlarn imtihana tabi tutulmasn

ve ehliyetlerinin bir pratik hekimlik sertifikasyla tasdikini emretti. Tabipler Odasn kurarak, bakanlna Sinan ibni Sabiti
getirdi. Ona her doktorun, anlayp vkf bulunduu ubede
yalnz tabiblik yapmasna msaade etmesi emrini verdi. O zaman Badatta serbest doktorlarn yeknu 860a ulayordu.
Bu miktara resmi doktorlar dhil deildir.
Tbbn ihtisas dallarn tesbit ve mevzuun dna klmasn nleme arzusu, tpda ihtisas imtihann meydana getirdi,
cerrah namzedi, Aeginal Paulus veya Ali ibni Abbasn anatomisiyle cerrahisini inceleyip incelemedii, krk kk tedavisini, ta, bademcik ve katarakt ameliyatn, banlarn ya-

Mslman lim ncleri

103

rlmasn, trapene etmeyi, bir uzvu kesmeyi bilip bilmedii

hususunda hekimler tarafndan imtihana tabi tutuyordu.
Doktor, hastann burnunu, rengini, nefes derinliini, cilt
ve sa durumunu inceler, bugn iin bile modern saylacak
sualler yneltir, hastann ahsiyeti, bnyesi ve yaradl
hakknda fikir edinirdi. Hastann ruh durumunu ren!
Makul cevap verip vermediini anlamak iin ona eitli sualler sor! Ruh kapasite ve inkiyad derecesini denemek iin,
muayyen eyler yaptr. Acaba reetelerini harfiyyen yerine
getireceine gvenebilir misin? Karakterinin yneldii istikameti meydana kar! Onun hassas ve zayf taraflarn aratr.
Bunlar, Kahire Tabibler Odas Reisi ibni Rdvan sylemektedir. Ve devamla: Biraz uzaktan fsldamak suretiyle
kulaklarnn, yakn ve uzak eylere baktrmak suretiyle de
gzlerinin durumunu incele! Yrterek hareketlerini tetkik
et! Nabzn itina ile incelerken, kalp durumunu aratr. Kaslarn yapsn renmek iin hastay srt st yatr; kol ve bacaklarn ger, el ile yoklamak suretiyle karacier ve bbreklerini, dikkatli bir muayene ile de idrar ve gaite durumunu
tesbit et. demektedir.
Mslman doktorlarn en fazla hassasiyet gsterdikleri
hususlardan biri de idrard. Bir misal olarak ibni Sinann
tavsiyesi: Tamamen muayyen artlar altnda alnmam ise
tahlil neticelerine gvenmemeliyiz. Sabahn ilk idrar olmas
zaruridir. Uzun mddet, bilhassa btn gece boyunca biriktirilmi bir idrar da olmamaldr. Hasta ok su imemeli, safran ve nar gibi renkli maddeleri ihtiva eden eyler de yememelidir. Allan yaama tarz dnda bir etkinlikte bulunul-

104

Mslman lim ncleri

mamaldr. nk bunlar da alk ve znt gibi idrara tesir

edebilirler. Mide bulants ve kusma idrarn renk ve vasfn
bozabilir. Hlbuki idrardan alnan endikasyonlar, onun rengine, berraklk, bulanklk, kesafet, miktar, tortu, koku ve
kpne baldr.
Yaplan tetkiklerdeki en kk bir inhiraf, hal ve vaziyetteki czi bir deiiklik, dikkati eker ve not alnrd. Bu notlar
sayesinde, sratli karlkl konuma ve etrafl mahadelerle
irtibatsz halkalar tesbit edilir ve birbirine balanr, daha sonraki yorumlar nleyecek belgeler vcuda gelmi olurlard.
Hastanelerde, muayene, tehis, illarn mfredat, tesirleri, vakann btn geliimi, hastaln muntazam hikyesi,
itinal bir ekilde protokola (mahade defterine) geilirdi.
Badatn byk hastaneleriyle, dalar arasnda kurulu Rey
Hastanesinin bu nevi protokollarndan, onuncu asrn ilk
eyreinde, asrlarca Avrupada tp ilminin ders kitab olarak hizmet veren devasa tbb bir eser; Orta an en byk doktorunun ve btn devirlerin en byk doktorlarnn tecrbelerini, ahs metotlarn ve talebelerine verdii
derslerini ihtiva eden bir ariv meydana geldi.

Seluklu Hastaneleri
slam dnyasnda hastane gelenei, dier bir deyile, hastalar hususi meknlarda tedavi etme tarz ta Hz. Peygamber
(s.a.s.) dnemine kadar uzanmaktadr. Hendek Gazvesi esnasnda yarallar iin kurulan seyyar sava hastanesi gnmzdeki seyyar hastane anlaynn en eski rnei olarak kabul
edilir. slam dnyasnda hastanelerin tarihi, olduka eskidir.
Bilinen ilk hastane Emev halifesi Velid b. Abdlmelik tara-

Mslman lim ncleri

105

fndan hicr 88 (milad 707) ylnda kurulmutur. Burada olduka modern anlamda hasta tedavilerinin yapld, czzaml hastalarn tecrid edilerek hastaln yaylmasnn nlendii ve hekimlere dzenli maa verildii bilinmektedir.
Emevler dneminde kurulmaya balanan bu messeselerin
ilk parlak devri, Abbasi halifeleri zamanna rastlar. Bir yandan randaki nl Cndiapur Hastanesi Badatta tekrar
canlandrlarak hayata geirilmi, dier taraftan da Msrda
ve ok geni bir corafyada hkm sren Abbasi devletinin
baka ehirlerinde birok hastaneler almtr. Bylece X.
yzylda slam dnyasnda hastanecilik ve tp olduka parlak
bir devir yaamtr.
Ne var ki, Seluklular dneminden nce yaanan bu parlak devirden bugne -neredeyse- hibir iz kalmamtr. Bugn
bu muhteem hastanelerin harabelerine rastlamak bile zordur
ve bu hastaneler hakknda yazlm kitaplarn says da olduka azdr.
slam dnyasn, i ve d tehlikeler karsnda kmekten
kurtaran ve Anadolunun fethini ve Trklemesini salayan
Seluklularn tarih varl, Trk-slam tarihi ile birlikte Avrupa tarihi iin de bir dnm noktas tekil etmektedir. Avrupada Rnesansn domasnda Trklerin rol dikkatlice
ele alndnda, zellikle Seluklularn Avrupa kltrn,
Avrupa tbbn, hastanelerini ve niversite kurulularn ne
kadar ok etkiledii daha bariz bir ekilde grlebilir.
Seluklularn ilk hastanesi ve tp medresesi Alparslann
(1063-1072) veziri Nizaml-Mlk tarafndan Niburda kurulmutur. Ne yazk ki ne bu hastane ne de Seluklularn
1055ten itibaren Badat, iraz, Berdeir, Kaan, Ebher,

106

Mslman lim ncleri

Zencan, Gence, Harran ve Mardinde kurduklar dier hastaneler gnmze ulamlardr.

Seluklulardan gnmze ulaabilen hastaneler; amda
Nreddin Hastanesi (1154), Kayseride Gevher Nesibe
Druifs ve Gyaseddin Keyhsrev Tp Medresesi (1206),
Sivasta Keykavus Druifs (1217), Divriide Behram
ahn kz Turan Melikin Hastanesi (1228), Tokatta Gk
Medrese denilen Pervane Bey Druifs (1275), ankrda
Atabey Ferruh (1235) ve Kastamonudaki Ali b. Pervane hastaneleridir (1272). Ayrca, Seluklulardan nce Anadoluda
ina edilen ve Seluklular tarafndan da ayn maksatla kullanlan Amasya Drifas gibi yaplar da bulunmaktadr. Beylikler devrinde de Anadoluda baz hastaneler ina edilmitir. Bu
Seluklu hastaneleri, gnmze ulaan en eski slam hastaneleri olmalarnn yannda, dnya hastane tarihi ve hastanelerin
geliimini aratranlar asndan da byk neme haizdirler.
Seluklular genel hastanelerin dnda, czzamllarn tecrit edilerek bakld miskinler tekkesi veya czzamhneler
ile akl hastalarnn tedavileri iin husus merkezler de kurmulardr.
Anadoluda Seluklular ve Beylikler devrinden kalan bu
messeseler, Osmanllar zamannda da vakfiye artlar ve
mevcut mtevellileri ile faaliyetlerini yakn zamanlara kadar
aynen srdrmlerdir. Kayseri, Sivas ve Amasyada bulunan byk hastane ve tp merkezleri faaliyetlerini uzun sre
devam ettiren yerlerin banda gelir.
Seluklular, savalarda yarallarn tedavisi iine ok
nem verdiklerinden, byk seyyar hastaneler vcuda getir-

Mslman lim ncleri

107

milerdir. Mesel, Seluklu sultan Melikahn ordusunda

tabipleri, hastalar ve letleri tamak iin 100 develik bir
seyyar hastane bulunmaktayd.
Seluklular halk sal ve tp eitimi iin genel hastane niteliinde bmristanlar kurmular ve tbbn devam ve gelimesi iin gerekli btn imknlar tabiplerin kullanmna
sunmulardr. Mesel, teoriye ve pratie dayal tp eitiminin
verildii bir hastane olan ve Kayseride 1204te, Anadolu Seluklu hkmdar Gyaseddin Keyhsrev ile kz kardei Gevher Nesibe Hatunun yan yana yaptrdklar, kendi adlaryla
anlan tp medresesi, eski halini muhafaza eden bir messese
olarak ve Osmanllar zamannda da ayn fonksiyonlar devam
ettirerek, gnmze kadar gelmitir. Bu tp medresesinde
kullanlmak zere vakfedilen mallarn 1584 ylndaki gelir
toplamnn 43.643 ake tuttuu grlmektedir. Burada tp
eitimi veren hocalara gnlk 20 ake maa, hekim adaylarna ise 8 ake harlk verildii bildirilmektedir. Seluklularn
son dnemde Amasyada kurulan ve faaliyetini sonraki asrlarda da srdren hastane -1309- tp eitiminin lhanllardan
sonra Osmanllarda da devam ettiini gsteren gzel bir rnektir. Seluklu hastanelerinde tedavinin yannda tp eitiminin de verildii ve bu derslerde ibni Sina, Rzi, Galen ve Hipokratn eserlerinden baka smail b. Hasan el-Crcnnin
(?-1137) Zahre-i Hrizmh adl Farsa ansiklopedik eserinin de ders kitab olarak okutulduu tespit edilmitir. Seluklu tbb ve hastane mimarisinin yannda, hastaneler zerindeki tp eitim sisteminin de Avrupadaki tp eitimini etkiledii, Orta ada Salerno, Montpellier ve Paris gibi Avrupann
nemli ehirlerindeki tp fakltelerinde okutulan kitaplarn
listelerine bakldnda aka grlmektedir.

108

Mslman lim ncleri

Seluklu dneminde ve sonrasnda, Asya ve Avrupada

kurulan hastanelerin sadece eitli mimar zellikleri ve hasta yata banda klinik dersler verilmesi sahalarnda deil,
akl hastalarnn ila ve mzikle tedavi edilmeleri bakmndan da Avrupaya nclk ettii grlmektedir.
Anadoluda Seluklular ve Beylikler Dnemine ait tp
messeseleri, imaret binalar ve ibadet merkezleri Osmanllar devrinde de aynen muhafaza edilmi ve kullanlabilecek
olanlar faaliyetlerini aynen srdrmtr. Bu sebeple Anadoluda, hastane olarak ok az sayda Osmanl yaps bulunmaktadr. Mamur bir Anadolu teslim alan Osmanllar, btn
mesailerini Trakya, Balkanlar ve Avrupa topraklar zerinde
younlatrmlardr.

Gevher Nesibe ifahanesi

Seluklular dneminde tbba byk ehemmiyet verilmi,
karantina ve hfzshha hizmetleri mkemmel bir ekilde yrtlm, birok hastaneler kurulmu, tabibler yetitirilmitir. Bu devirde tedavide hastann psikolojik ynne arlk
veriliyor, telkinden ok istifade ediliyordu. Hekim-hasta mnasebeti olduka kuvvetliydi ve hastalar; drst ve ahlk sahibi hekimlere her ynyle itimat ediyorlard. Yaplan bir
aratrmaya gre bu sralarda yetimi hekimlerin stn bir
kabiliyete haiz olduklarn ve baarl ameliyatlar yaptklarn
reniyoruz. Nitekim Dr. Sigrid Hunkenin doktora tezi de
bu durumu teyid etmektedir.
Zengin vakflarla yrtlen bu hastaneler birer efkat
sembolyd. Zlkadirolu Hasan Bey czzamllara Kayseri
civarndaki Salkon mevkiinin yarsn vakfetmitir.
slam medeniyetinin yayld topraklar zerinde binlerce
hastane grmek mmkndr. Bu hastanelerde herkese eit
muamele yaplrd ve tedavi iin cret alnmazd. Khirede
Kalavun Hastanesinin al gn (1284) Sultan Mansur yle demitir: Buradan hkmdar, hizmeti, asker, emir, byk, kk, kadn, erkek herkes eit olarak faydalanacaktr.

110

Mslman lim ncleri

1396 ylnda Nibolu Savanda esir den Shiltberger hatralarnda o zaman hkmet merkezi olan Bursada 8 hastanenin bulunduunu ve bu hastanelerde Hristiyan, Musevi, Mslman gibi din ayrmclk yaplmadan
hastalarn tedavi edildiini yazmaktadr.
1206 ylnda ina olunan Gevher Nesibe ifahanesi devrinin mhim tp merkezlerindendir. Hastane 32 metre eninde
ve krk metre boyunda byk bir eserdir. Bina, medrese ile
birlikte altm metre eninde ve krk metre boyundadr. Eser
byk salon, bir byk ve iki kk eyvan ve on odadan ibarettir, tek katldr ve kesme tatan yaplmtr. Bina bir
tp medresesidir, hastane ise bunun tatbikat merkezidir. Hastanede dhiliye mtehassslar, gz mtehassslar ve cerrahlarn altn hastane ile ilgili kaytlardan reniyoruz.
Kap stnn ekli byk lde ar peteine benzemektedir. Byk kapy evreleyen pervaz ile ta kemer arasnda
eitli naklar ve gller vardr. Beyaz mermer zerinde ise
bir kitabe gze arpar. Bu kitabede yle yazldr: Kl Aslann olu Keyhsrevin saltanat zamannda Kl Aslann
kz Gevher Nesibe vasiyetnamesi hkmnce bu hastane ina edilmitir. Tarih: Hicri 602 (1205-1206).
Medar- iftiharmz Gevher Nesibe ifahanesine karlk
Bat dnyasnda mstakil hastane binalar hal savalarn
takiben kuruldu. Dr. Max Nordaunun ettlerine gre o
devrin en mkemmel hastanesi Paristeki Hotel Dievnun
durumu yleydi:
Tula demeli zeminde kat kat samanlar... Hastalar, zemine serpili bu samanlara basarak itie kaka geziniyorlar-

Mslman lim ncleri

111

d. Birinin ayaklar dierinin bana bitiik; ocuklarla ihtiyarlar yan yana... Kadnlarla erkekler birbirlerine karm
vaziyette... Salgn hastalklara yakalananlarla hafif bir hastalktan muzdarip bulunanlar bir arada. Doum sancs eken
bir kadn, gs gse skm vaziyette inliyor; bir st ocuu ihtila iinde dnyor, tifsl bir hasta ate iinde tutuuyor, bir veremli ksryor, bir cilt hastas son derece kanan cildini fkeli trnaklaryla koparyordu. Son derece sefalet iinde yaayan insanlara has yiyecekler, kifayetsiz miktarda verilmekteydi. Bazen ehrin hayrsever insanlar, onlara yiyecek getiriyorlard. Bu maksatla gece gndz ak bulunan hastane kaplarndan herkes ieri girebilmekte, istediini getirebilmekteydi. Bir gn alktan baygn den hasta,
ertesi gn lsz derecede arap imekte ve iddetli mide
yorgunluu neticesinde bu hastalarn bazlarnn ld grlmekteydi. Binada iren haereler kaynamaktayd. Hasta koular o kadar mlevvesti ki hemire ve hastabakclar
ancak azlarnda sirkeli sngerlerle kogulara girmeye cesaret edebilmekteydiler. Cesetler umumiyetle yirmi drt saat
bazen daha da fazla bir zaman lm deinde bekletiliyor,
bu mddet zarfnda mtebaki hastalar, cehennem atmosferin iinde hemen koku nerine balayan ve etrafnda yeil at
sineklerinin uutuklar yata, lnn katlaan vcudu ile
birlikte paylayorlard.
Dr. Max Nordaunun yukardaki ifadelerinden sonra ecdadmz daha ok seviyor, dnya tbbna yaptklar hizmetten dolay onlara minnettarlmz ifade ediyoruz. Gevher
Nesibe Sultann ifahanesi 1969 senesinde Gevher Nesibe

112

Mslman lim ncleri

Tp Fakltesi ismini ald. Al konumasnda Gevher Nesibe Sultana ithaf edilen msralar yleydi:
Kurduu ifaiye yeniden canlanyor.
lmin kkl yuvas burada ahlanyor
Aradan yedi yz altm yl geti.
Hacettepemiz seni bugn batac seti.

Orta ada Tababet

Tp ilmi, tarih boyunca srasyla Eski Yunan, slam ve Rnesans sonras Avrupa medeniyeti olmak zere nemli
dneme ayrlr ve bu dnemler tababet sahasnda sonraki
dnemleri derinden etkilemitir. Bat, kendi felsefe ve dnya grne yakn bulduu; Eski Yunan medeniyeti ve Rnesanstan sonraki Avrupa medeniyetini tetkik edip slam
medeniyetinin ortaya koyduu, eya ve hdiselere yeni bak
asndan istifade etmitir. Bat, slam limlerinin tarih boyunca yaplm ilm keiflerinin yeknundan daha fazla olan
keiflerini kabullenip, bunlar kendine mal etmitir. Fakat
sahiplendikten sonra, sahiplendiklerinin hakiki sahiplerini
aklama hususunda gsterdii alkaszlk ve haset sebebiyle, slam medeniyetini de kendi karanlk alar arasna dhil
etmitir.
slam medeniyetini ekillendiren mehur slam limleri, slam medeniyetinin ilk devresi olan tercme devrinde, evvelemirde o zamana kadar el atlmam ve unutulmaya yz tutmu
Eski Yunan klasiklerini tercme edip gz kapal bir taklitilikten fersah fersah uzak ve taklitiliin en knden dahi titizlikle itinab ederek, bilhassa tababet sahasna yepyeni bir ruh
ve canllk getirdiler. X. asrda yaam dnyann gelmi gemi
en byk dehas kabul edilen byk slam limi ve hekimi ibni

114

Mslman lim ncleri

Sinann El Kanun isimli kendisi kadar mehur kitab, o

devrin mahsul olup, XVIII. asr sonlarna kadar Avrupann
en byk ve mehur tp fakltelerinde mecburi ve temel ders
kitab olarak tedris edilmi, 800 sene tazeliini, canlln ve
geerliliini korumutur. Dnyada baka hi bir ilim adam bu
kadar uzun soluklu bir eser ortaya koyamamtr. Tek bana
bu kitap bile slam Medeniyetinin parlakln ve ihtiamn
gsteren rnek bir numunedir.

Anatomi
Kendi zamanna kadar en byk tp kitab olarak kabul
edilen Galenin Anatomi Kitab slam limleri tarafndan
tercme edildikten sonra muhtevas olduu gibi kabul edilmemi, zerinde tetkikler yapldktan sonra, iinden yanl
ksmlar kartlmak suretiyle kabul edilmitir. Bu tercme
kitab zerinde yaplan almalardan baka, birok slam hekimi orijinal almalar yaparak, bizzat kendileri telif eserler
meydana getirmilerdir ki bu eserlerin Modern Tababete katklar ok byk olmutur. slam hekimlerinden Yuhanna ibni
Mesaveyh (M.S. 857) insan vcudu hakknda Galenin yazdklar ile iktifa etmeyerek, daha teferruatl malumat edinmek istemi, bu hususta devrin halifesi Mutasm Billah kendisine ok byk yardmlarda bulunmu ve zerinde almak zere maymunlar tedarik etmitir.
Mansur ibni Muhammedin (1396) Terih el Mansurinin kitabnda gsterilen vcut organlarna ait teferruatl
bilgiye, modern tp ilmi ancak XX. yzylda vakf olabilmitir. Bu kitaptaki ilm hakikatlerle alkal ema ve ekillere, Eski Yunan medeniyetine ait tp kitaplarnda hibir zaman rastlanlmamtr.

Mslman lim ncleri

115

Mikroskobun sitoloji-histoloji (histoloji-hcre doku ilmi)

sahalarnda kullanlmasndan sonra, ancak XX. asrda kefedilebilmi bir hakikat olan, atardamarlarn eperlerinin tabakadan mteekkil olduunu Ali ibni Abbas asrlar nce ortaya koymutur. Ayrca Ali ibni Abbas, orta kulakta iitmeyi
kolaylatrc rol bulunan kk kemikikten bu kemikikler modern anatomi ilmince kefedilmesinden asrlarca
evvel bahsetmitir.

Fizyoloji
Burhaneddin, erhel-Esbab adl kitabnda kann zm
ekeri (glikoz) ihtiva ettiini belirtmitir. Er-Raz ise mide
fonksiyonunda ac bir suyun rolnn bulunduunu sylemitir. Huneyn bin shak ise alk hissine, midedeki ac suyun sebep olduuna inanyordu.
aml Aleddin Ebu el-Ala Ali ibni ebi Hazm el-Kureyi,
kan dolam nazariyesini Sir William Harveyden 300 sene
evvel tafsilatyla izah etmi, bu hakikat Manchester niversitesinden Prof. Dr. J. Blatham tarafndan da teyit edilmitir.
Huneyn ibni shak sinirler ile beynin yapsnn benzer olduunu sylemitir. aml Alaeddinel-Kurey vcut ssnn
devam iin gdalarn yakt olarak kullanldn belirttikten
yllarca sonra bu fikir Batda kabul edilmitir. Ebu Sehl el-Mesih, gdalarn emiliminin, yaygn inann aksine, midede deil barsaklarda vuku bulduunu asrlarca evvel izah etmitir.
bni Sina ise hazm faaliyetini tarif ederken, hazmn aslnda
azda gdalarn salya ile karmasyla birlikte baladn modern tp ilmi ile tam bir mutabakat ierisinde ifade etmitir.
Ebu el-Farea, sinirlerin, iinde hislerin ve hareketlerin akt
kanallar olduunu sylemitir.

116

Mslman lim ncleri

Bakteriyoloji
Bugnk tp ilmi bir manada mikrop aratrmalarnn neticesidir. Mikrop ilk kez ibni Sina ile tp litaratrne girmitir. ibni Sina, hasta insanlarn vcut salglarnn pis canl
mahlklar ile koentamine (bulak) olduunu aka belirtmitir. Ondan daha sonralar yaayan ibni Hatima ise insann ok kk canllarla kuatldn, bunlarn vcuda girip
hastalk yaptn aklamtr. Bu noktalara dayanarak Dr.
Gruner, Mslmanlarn mikrobiyoloji bilgilerinden tamamen
haberdar olduklar kanaatine varmtr.

Tehis ve Tedavi
Dr. Parrynin 1825te tarif ettii exoftalmus (gz yuvarlann ne doru fazlaca kmas) ile guatr arasndaki mnasebet 600 sene evvel El-Crcani tarafndan Dakhira-i
Havarazm-ahide izah edilmitir. Kzamk ve suiei zerine bir kitap yazp, Kitabl-Hasbati ve el-Cudari de ikisi
arasndaki fark gsteren ilk hekim Er-Raz olmutur.
1679da stanbulda suiei alamas balatlm ve bu ameliye Trkiyedeki ngiliz elisinin kars Lady Mantagu tarafndan (XVIII. asrda) Avrupaya tantlmtr. Yunanl hekimler bu iki farkl hastal tefrik edememilerdi.
Adudel-Devlann hekimi olan ebu el-Hassan, ekseri kan
basncna bal olarak meydana gelen beyin kanamas filebotomi (kanatma) usuln tarif etmitir.
Trkiyede XV. asrda yaam tp limi erafeddin Sabuncuolu bir ilc hastaya vermeden nce bir horoza verip tecrbe eden ilk ilim adam olmutur. Ebu el-Kasm el-Zehrav
(X. asr) omurilik yaralanmalarnn felce yol aacan modern tp ilminin tanmndan dokuz-on asr evvel izah etmitir.

Mslman lim ncleri

117

Yine Mslmanlar tarafndan opoterapil prensipleri tamamen bilinmekteydi. Zek bozukluu tedavisinde hayvan
beyni, cins zaafiyette hayvan testisleri, prostat hepertrofisinde muhtemelen ihtiva ettii hipofizer hormonlar sebebiyle erkek arlarn balar kullanlyordu. Bu mevzuda tafsilatl tarifler Hiyatl-Hayavanda verilmitir. Bu tedavi usul
haksz olarak, bu usul Batda daha 50 sene evvel tatbik
eden Dr. Brown Sequarda atfedilmektedir.
bni el-Vafid, hastalklarda gda rejimlerinin ehemmiyetine temas etmitir. Raz zafiyet tedavisinde dengeli beslenmeyi tavsiye etmitir. Avrupann asrlar sonra kefettii saman
nezlesini Bahaed-Devle ilk olarak 1507 de tarif etmitir. Ali
ibni Rabban siyatiki sinir hastal olarak ilk defa tarif etmi
ve tedavisinde baz sinirlerin koterizasyonunu (yaklmasn)
tavsiye etmitir. Ebu eI-Hasan et-Taberi tberklozun yalnz
akcierleri deil, ayn zamanda dier organlar da tutabildiini bildiren ilk hekim olmutur.
XVIII. asrda Dr. Richard Brightn ad verilen Bright
Hastal, aslnda asrlar ncesinde Necib ed-Din el-Semerkand tarafndan kefedilmiti. O, idrara proteinin getiini
ve buna bal olarak vcutta iliklerin (dem) ortaya ktn da izah etmiti. Ebu el-Mansur el-Hasan el-Kamer kitab Gina ve Munada sadece belsoukluunu deil; onu takiben meydana gelen iltisaklar ve neticelerini de izah etmitir. Ebu el-Hasan et-Taberi dnyaya sarcoptes scabiesi (uyuz
amilini) tantan ilk hekim olmutur. Tberkloz hastalnda trnaklarda meydana gelen deiiklii, bulac sarlk hastalnda ve mani hastalnda makul miktarda afyon kullanlmasn ilk defa Mslman hekimler tavsiye etmiler ve
bunun uygulamasn ilk kez onlar gerekletirmilerdir.

Orta ada Tababet, Cerrahi

Orta ada cerrahi dalnda da kymetli eserler verilmitir. Ebu el-Kasm el-Zehrav kitab el Tasrif li men Acazen
el Telif te gsterdii birok cerrah let icat etmitir.
XV. asrda erafeddin Sabuncuolu el Tasrifi kullanmakla kalmayp ona kendi tecrbelerini ilave etmi ve kendi gerekletirdii operasyonlarla tbbi aletlerde yapt deiikliklerin ekillerle izahn ihtiva eden gelitirilmi yeni
bir telifini yapmtr.
bni Zhr, kitab el-Taysir fi el-Mdava ve el-Tedbirde trakeostominin tam bir tarifini vermitir. Hlbuki Yunan kitaplarnda buna ait hibir kayt yoktur. bni Sina lkrimal fstl iin bir tedavi teklif etmi ve bu kanal iin tbbi bir
sonday kullanma sokmutur. Ameliyatlar iin anestezi tatbik ediliyor ve baz byk ameliyatlar iin hasta yedi gn boyunca uursuz tutulabiliyordu.
Cerrahlar gz cerrahisine deerli ilvelerde bulunmulardr. Kataraktn gzdeki mercein matlamas olduu ok iyi
biliniyordu. Grme kusuru iin de gzlk teklif edilmiti. Bir
katarakt ameliyatnn tam raporunu veren ve pupilin k refleksini ilk tarif eden er-Raz olmutur.

Mslman lim ncleri

119

Bir yazsnda kanserden bahseden ibni Sina ameliyatta

musab (hasta) ksmlarn tamamen karlmasn tavsiye etmitir. Kafatas ameliyatlarn tarif edenler uyula (kk dil)
ve nasal polip ameliyatlarndan ilk bahsedenler yine Mslmanlar olmutur. Tonsillektomi (bademcik ameliyat) usuln ve kulak zar parasentezini de slam limleri kefetmitir.
Dil kanserinde dilin tamamnn eksizyonunu (karlmasn)
tavsiye etmilerdir. Osteomyelit (kemik iltihab) hlinde hastalkl kemiin karlmasn teklif etmilerdir. Yine ilk defa,
periton boluunun ameliyatn onlar gerekletirip; trokar
ve kanl metodunu da onlar kullanmtr. Bu hususi drenaj
usul daha sonralar Fowler ve Potin tarafndan kabul grmtr. Hlbuki Baha ed-Devle bunu asrlar nce tafsilatyla anlatmtr.
Doumda, Walcher Pozisyonu olarak tannan hareketi aslnda ilk olarak, ebu el-Kasm el-Zehrav kitab et-Tasrif te
tarif etmitir. l ceninin karlmas iin kranioklasti usuln gelitirmi ve tatbik etmitir. Edinburgh niversitesi Kitaplndaki El-Atar u el-Bakiyyer isimli bir kitapta bir sezeryan ameliyat ekilleriyle gsterilmektedir. Corci Zeydan
kitab Tarife el-Temeddn el-slamde (cilt III) bu mevzuya ayr bir blm ayrmtr.
Cerrahide dalama usuln ilk olarak Mslmanlar balatmlardr. Burun kanamasnda baa souk su dklmesini
onlar teklif etmilerdir. Keza litotomi usul de ilk defa onlar
tarafndan izah edilmitir. Tp ilminin kendilerinden ncekilerin hi bilmedii birok dallar zerine kitaplar yazmlardr. Bu adan Yuhanna ibni Mesaveyhin czzam hakkndaki
kitab, er-Raznin iek ve kzamk hakkndaki kitab ve ebu

120

Mslman lim ncleri

Musa ibni sann hemoroid hakkndaki kitabyla, Kuta ibni

Lukann lm hakkndaki kitaplar ok deerlidir.
Apoplexi tedavisi iin slak kupalamay tantan ilk insan
er-Razdir. Tifoda su yata kullanlmasn ilk tavsiye eden
ibni Sinadr. Bu metot daha sonralar gnmzde kullanlan
Littel tp, buz kesesi ve souk sngerleme tatbiki eklinde
gelitirilmitir.

Tarihte Sabun
Sabun, en mhim temizlik vastalarmzdandr. Tarihte
gerek temizlik ve gerekse sabun asndan Dounun Batya
rnek olduunu grmekteyiz. bni Sina, Raz, Abdlkahir ve
Sahir bin Nasrullah banyonun insan salndaki yerini ele
alm, bu hususu detayl olarak incelemilerdir. Do. Dr. Sarnn Osmanl el yazmalarnda, bu hususun ne kadar detayl bir ekilde ele alndn gsteren bir almas mevcuttur.
Salk tesislerinde banyolar iin hususi yerler ayrldn
grmekteyiz. Evlerin ounda da hususi banyolarn mevcudiyetini gsteren yaynlarla karlamaktayz. Evliya elebi,
Bitlisi anlatrken 600 evde hususi banyo olduunu sylemektedir. Buna karlk son asrlara kadar Avrupada banyo
mefhumu mehul bir eydir. Avrupann ancak 19. asrda ykanmaya balad malumdur. Kral saraylarnda bile hamam
ve banyo yoktur.
Temizliin menei Dou olunca, sabunun meneinin de
Dou olmas kanlmazdr. Douda sabun ok kullanlan
bir meta olduundan Sabuncular locas ismiyle maruf bir
loca bile kurulmutu, bu loca ticaret hayatnda en mhim localardan biriydi. 1600 yllarna doru spanyada Engizisyon
mahkemeleri Mslman spanyollarla, Hristiyan spanyollar temizliklerine bakarak ayrdediyorlard.

122

Mslman lim ncleri

arlarda da sabuncularn maazalar btn mahalleye

gzel kokular yayard. Temizlik ve sabun slam lkelerine
gelen yabanclarn dikkatini ekiyordu. Seyyah J. M. Tavernier eserinde Trkiyede sofradan kalklr kalklmaz mutlaka ellerle az ykanr. nnze scak suyla sabun getirilir,
byklerin konaklarnda ya gl suyu veyahut gzel kokulu
baka bir su da ikram edilir. Bunlarla da mendilinizin bir
ucunu slatrdnz. demektedir.
Sabun kelimesi Bat dillerine, biraz deiiklikle; savon
eklinde gemitir. ngilizcedeki soap kelimesinin kayna da
sabundur. Kelime Yugoslav (Srp-Hrvat) dillerine ise safun
eklinde gemitir.

Eczaclk
Kfur, senna ve ravent otunun farmakolojisi de Mslmanlarca zlmtr. Hyoscyamusun tbb kullanm da
ilk kez slam dnyasnda balatlmtr. Hint keneviri de tedavi amal olarak kullanlmtr. Yunanl hekimlerin bilmedikleri birok faydal bitkiyi de Mslman hekimler kefetmilerdir.
Er-Raz cival merhemi imal etmitir. ifal bitkiler zerine yazlan ilk kitap ibni el-Muvaffakn Farsa kaleme ald, 585 bitkinin tarifini ihtiva eden Kitab el-Ebniyaen Hakaik el-Adviyyedir. Bundan sonra ibni Baytar, kitab, elCamfi el-Ad-viyye el-Mfredah de be yz seksen bei
1400e ykseltmitir. Mslmanlar eczaclk ilmini ok gelitirmilerdir. Btn urup ve macun eitlerini kompoze
etmilerdir. trifal kullanmn tp pratiine onlar sokmulardr. Tp ilmine farmakope ilk olarak Mslmanlarla girmitir. Yunanllarn aina olmad farmakopeyi ilk balatan
hekim Sabur ibni Saldir. bni Sina da be ciltlik Kanununun
bir cildini illara ayrmtr.

mmnoloji (Muafiyet, Baklk lmi)

slam hekimleri bir hastay tedavi ederken, modern tbbn
ancak eyrek asrdan beri bildii baklk sistemine hususiy-

124

Mslman lim ncleri

le dikkat ediyorlard. Onlar hakl olarak vcudun tabii mdafaa gcnn olduuna ve hekimin vazifesinin ona yardm
etmekten ibaret olduuna inanyorlard. Endlsl ibni Zhr
bu nazariyeyi nefis bir ilm slupla izah etmitir.
Tbb ilimlerde yaplan en mhim yenilik, deiik branlarn sistematizasyonu idi. Firdevs, el-Hikme, Kamil el-Sina,
el-Kanun, el-Havi ve dierleri bu mevzuyu gndemlerine
alan ve bunu uygulayan emsalsiz hekimlerdir. Yunanllarn
brakt miras bu almalardaki bilgi ve metot zenginliinden mahrumdur.

Fikir Hrriyeti
Mslmanlar tp ilminde, bilhassa fikir hrriyetleri ve
pratik eitim sistemleriyle mehur olmulardr. Yuhanna ibni
Mesaveyh Kitab et-Tbbiyesinde ecdadndan kalma eski
prensipleri bilgi ve tecrbesi ile imtihan etmeden takip etmeyeceini aka ifade etmitir. Tecrbelere ters den her ey
reddedilmiti. Hibbetullah ibni Said Farmakopesinin mukaddemesinde nazariyelerin tecrbeyle kontrollerinin yaplmasnn mecburiyetine dikkat ekmitir. Er-Raz kitaplar
El-Hv ve Kitab el-Fakirde seleflerine (kendinden ncekilere) kar kar. Yunanllarn ne dediine aldrmadan, tbb
dokmanlar ahs mahedelerine dayanarak yeniden tasnif
etmitir. Ayn metot, El-Fusul-el-Mhimma fi Tbbel-mmenin yazar ibni Sarabiyun bata olmak zere btn slam
limlerince tatbik edilmitir.

Tatbiki Eitim
Fikir hrriyeti ile birlikte pratik eitim sistemleri de hzl bir
gelime gstermitir. Tabakat el-Etbbaann mellifi kendi
zamanlarnda kullanlan usullerin slamiyetten evvel skende-

Mslman lim ncleri

125

riyedeki tp okullar dhil, hibir zaman hibir yerde kabul

edilmediini ve uygulanmadn yazar. Bu dnemde kullanlan usuller daha sonra talyan ve Fransz hastaneleri iin model
tekil etmitir. Er-Razye gre bir hekim mutlaka eski ve yeni
tbb literatre tam manasyla vakf bulunmal, ayrca bir aile
hekimi olarak talebeliinde bir hastanede alm olmaldr.
brahim ibni Raks, Addel-Devle Hastanesinde muntazaman
ders veriyordu. Er-Raznin talebeleri, Rey Hastanesindeki
hastalarn vizitelerine devaml katlrlard. Orada, Mayyafarikin Hastanesinde hastalarn vaziyetlerini ve hastalklarn tartmak zere ilm bir cemiyet teekkl etmiti. Zahidel-Ulema
o cemiyetin idarecisi idi. Netice olarak, klinik faaliyetlere gereken ehemmiyet tam manasyla verilmekteydi. Hastalarn vaziyetleri ve iyileme dereceleri muntazaman kaydediliyor, sonra
da bu pratik hazrlanp ders kitaplarna aktarlyordu, Kitabel-Fusulel-Mhimma bu mahede ve tedavilerin tam tariflerini ihtiva eden eserlerin bata gelenlerindendir.
Ksacas, Mslmanlar modern tp ilminin yalnz temellerini atmakla kalmayp ayn zamanda mahhas yenilikler
de ilve etmilerdir. yleyse o muhteem devirleri karanlk
alar diye tarif ederken hakszlk etmi olmuyor muyuz?

Tarihte Tbb Aratrmalar

Tarihte, tbb aratrmalara dinler farkl bir ekilde yaklamlardr. Orta ada Hristiyanln bu noktada menfi
bir tutum iinde olduunu gryoruz. Bu husus iin Robert
Brifaultun Making of Humanity isimli eserine (s: 190-202)
bakalm: Roger Bacon, Arapa renmi ve Arap ilimlerini
tahsil etmitir. Roger Bacon, slam ilim ve usuln, Hristiyan Avrupaya nakleden havarilerden biri saylmaktan daha
ileri gidemez. Mslmanlarn tecrbe usul Baconun zamannda Avrupada iyiden iyiye yaylm ve salamca yerlemi
bulunuyordu. Roger Bacon Oxfordda bir iki ufak ilm deney yapmaya kalknca btn Oxford hocalar rencileriyle birlikte ayakland. Papazlar, keiler, renciler Oxfordun
sokaklarnda cbbelerini sallaya sallaya; Gebersin sihirbaz!
feryatlaryla dolatlar. te yandan Bacon, Arap eserlerine
verdii nemden dolay yeni bir sulama karsnda daha kalmt; artk hasmlar; Roger Bacon Mslman oldu. diye
baryorlard. Kilise, tatbiki fiziin amansz dmanyd,
bunda da bsbtn haksz saylmazd. nk kilise, o vakte
kadar srf rahipler tarafndan yaplan bu ie rakip istemiyordu. Ekmek kavgas, hayvanlara bile sirayet etmiti. Adamn
biri, beygirine baz marifetler gstermeyi retmiti. Beygiri
160lde Lizbonda mahkemeye verdiler, vcuduna eytan

Mslman lim ncleri

127

girmi diyerek diri diri yaktrdlar. Tecrbe metodunun temelinde Mslmanlarn olduunu Sedillot u szlerle dile
getirir: Badat medresesini dierlerinden ayran husus, ilm
manadaki alma metodudur. Bu da bilinenden bilinmeyene gei, neticelerden sebepleri karmak iin inceleme yapmak ve ancak tecrbe ile sabit olan vakalar kabul etmektir. demektedir. Abdullatif Badad bu hususta: Delilsiz ve
tutarsz kyaslar tp sanatnda geersizdir. Eer tecrbe kyas dorularsa, kyas kabul edilir, aksi takdirde kabul edilmez,
reddedilir. der. Tecrbenin nemli olduu hususu iin bir
de Emir elebinin Emmucezt-tp isimli eserine bakalm. Bu hususta Emir elebi; yazann kendisinden nce yazlan eserlerden, hibir ey katmadan, her eyi almasnn
doru olmadn ve kendi deneylerinin neticelerini de kaydetmesi gerektiini syler. Mesel sakamonya (mahmudiye
otu) denilen ilcn miktar, gerek iklim ve gerekse otun yetitii yer sebebiyle deieceinden, onun iin bu miktar
ibni Sinann Kanunundan olduu gibi alp kullanmann
doru olmayacan, te yandan Antakya sakomanyasnn
stanbulda Basra sakamonyas miktarnda verilmesinin yanl netice verdiini ifade eder.
Kanuni dneminde de Musa bin Hamun, eserinde cesetlerin terihine dair bilgi vermektedir. Abdullatif Badad de
Kahirede vebadan len 2.000 kadar iskelet zerinde alarak Galenin osteolojiye ait yanllarn dzeltmitir. bni
Maseveyh ve Raznin maymunlar, ibni Zhrn de keiler
zerinde terih yaptn biliyoruz. Bu durumda tababette
ok mhim olan anatomi ilminin tecrbeye dayal temellerinin slam hekimlerince atldn gryoruz. Bu tecrb art-

128

Mslman lim ncleri

larn altnda ibni Nefsin kk kan dolamn bulduunu grmekteyiz.

Biyo-kimyev analizlerin temelinde ibni Sinay gryoruz. Damtma ve ekstraksiyon ameliyesinin de ilk defa ibni
Sina tarafndan yapldn mahede ediyoruz. Yayn taramalar yaptmzda tarihte deney anlaynn babas olarak karmza Ebu-Bekir Raz kmaktadr. Fakat gzlemek, denemek ve bunlar bilinen nazariyeleri kaideletirerek yaymak da
ibni Sinann nemli vasflarndandr. ki yzden daha ok kitabn yazar olduunu sylemesi, bildiklerini, dndklerini
ve denediklerini yaymaya almas bunu gstermektedir. Raz
bulduklarn uygun bir snflandrma ile tasnif ederdi. Birka
yl nce bir Hint prensinin ktphanesinde bulunan Razye
ait bir kitapta maddeler; nebat, hayvan ve mineral olarak
tasnif edilmitir. Bu modern fenlerdeki tasnife de uygundur.
Raznin hayvan deneylerine de nem verdiini gryoruz.
Raz maymuna civa iirerek ondaki zehir tesirini aratrmtr. Bunun neticesinde hayvann elleriyle karnn tutarak ve
dilerini gcrdatarak karnnn ardn gsterdiini grmtr. Kalomel ve sblimenin, civann aksine daha zehirli
olduunu syleyen ve kanl ishaller verdiini gsteren yine
Razdir. Raznin farmakoloji alannda yapt tecrbeler ok
ehemmiyetlidir. Bu almalarnda, Raz, slfirik asit, formik
asit, sinameki, demirhindi gibi maden ve nebat maddeleri
incelemitir. Lboratuar almalaryla mehur olan bir ilim
adam da Ebu Mansurdur. 968-977 de yazd bir eserle sodyum karbonat ve potasyum karbonat arasndaki ayrm ortaya koymutur. Bu ilim adamnn arsenik oksit, bakr oksit, silisik asit ve antimonla ilgili bilgisi vardr. Eseri, Seligman ta-

Mslman lim ncleri

129

rafndan Avrupada farmakolojiye ait tercme edilen ilk eserlerdendir. Bu eser 1833te Viyanada da yaynlanmtr. Farmakolojik sahada tecrbeye dayal almalarla nl bir ilim adam da Cabirdir. Cabir 9. asrda yaamtr. Antimon, bizmut,
fosfor, inko, amonyun, birok civa bileii gibi nemli kimyev maddeleri ortaya koymutur, tedavi sahasna metalik bileiklerini sokmutur. Cabir buharlama, szme, katlama,
eritme, damtma, kristalletirme metotlarn; zencifre, arsenik oksit, ap, antimon, gherile, civa oksit, kurun asetatn
hazrlanlarn tarif etmitir. Tecrb almalar neticesi Mslman farmakologlar tedaviye birok ilac kazandrmlardr.
Bazlar unlardr: Sinameki, kfur, sandalwood, misk, myrrh
(lavanta yapmnda kullanlan bir eit sakz), cassia (cin tarn), demirhindi, nutmeg (kk Hindistan cevizi aac) karanfil, kubabe aconite (bldrcn otu), amber ve civadr. Bat,
terminolojik olarak da Mslmanlarn tesiri altnda kalmtr. urup (syrup), julep (ilca kartrlan tatl bir sv), alkol
(elkuhl), aldehit arapa kelimedir.
Fatih zaman hekimlerinden tecrb alanda mehur bir
isim erafeddin Sabuncuoludur. Bu ilim adam kulland
cerrahi aletlerini kendi bulmu ve imal etmitir. Sabuncuolunun Mcerrabname adn alan eserinden iki tecrbesini
ksaca anlatalm. Bunlardan ilk tecrbesi ylan sokmasna
kar kendi hazrlad antidotu kendisinde denemesidir.
nce tiryak adn verdii bu antidotu imi, sonra sol elinin
orta parman ylana srtmtr. Kendi ifadesine gre; ne
parma imi, ne de vcudunda bir zehirlenme belirtisi
gzlemlemitir. kincisi ise, Trk tp literatrnn en eski ve
enteresan rneklerinden saylr ki bu da ylan zehirinin tesi-

130

Mslman lim ncleri

rini anlamak gayesiyle yaplmtr. Bunun iin bir horoz tecrbe hayvan olarak seilmi, hayvann bir budunun tyleri
yolunarak ok zehirli bir ylana plak derisinden srtlmtr. Sonra, daha nce hazrlanan ve zehirin tesirini yok eden
tiryak horoza iirilerek hayvan kontrol altna alnmtr. Ertesi gn deride yeilimtrak bir yara grlm ve yeniden tiryak verilmitir. kinci gn bu belirti de kaybolmu ve hayvan
eleriyle birlikte gezinir hlde bulunmutur. Osmanl tababetinde illar nce hayvanlarda denenir sonra hastaya verilirdi. Bu tecrbeyi baz hekimler kendi zerinde tatbik etmi,
ilcn yan tesirinin olmadn, faydal olduunu anladktan
sonra hastaya vermilerdir. Btn bunlar slam tababetinde
tecrbe mefhumunun ok ehemmiyetli bir yeri olduu gereini gzler nne sermektedir.

Orta a Cerrahsinde Mslmanlarn Yeri

Cerrahnin modern tbbn neticesi olduu gibi yanl bir
kanaat vardr. Hlbuki cerrahi daima slam tbbnn ayrlmaz
bir paras olmutur. Mslman hekimlerin cerrahye olan
ilgileri Yunan tp klasiklerinin IX. yzylda Arapaya evrilmesiyle balamtr. Bu tercmeler Yunan tp bilimlerine kar olan alkay da beraberinde getirmitir.
Derinlikten ve sistematik bir bak asndan mahrum olmakla birlikte Orta ada Mslmanlarn cerrahnin gelimesine katklar ile ilgili birok eser vardr.

Zekeriya Raz (841-926)

Ebu Bekir Muhammed bin Zekeriya Raz, Batda Rhazes
olarak bilinir ve ann en byk hekimidir. George Sarton
yle yazmaktadr: Raz Orta alarn en byk klinisyeni
olmasnn yansra iyi bir kimyager ve fizikidir. Kadn hastalklar ve doum bilgisine ve gz cerrahsine byk katklarda bulunmutur.
Raz, yarann dikilmesinde ilk olarak ipek iplik kullanm; krklar hakknda bir alma hazrlam, cerrah zerine bir eser yazmtr. Eski yaralar ve fistlleri baarl bir ekilde iyiletirmi, karn blgesi yaralarnda kl fitil kullan-

132

Mslman lim ncleri

mtr. Koyun barsandan mamul harp telinin diki materyali olarak kullanmndan bahsetmitir.
Bir organ karlrken yumuak dokunun hasar grme ihtimali vardr. Bunu nlemek iin Raz levha kullanlmasn
tavsiye etmitir. Eklemler i ve kemik hasta ise eklemlerin
karlmasn tavsiye etmitir.
Kanser dokusunun ya tamamen kesilip alnmasn veya
btnyle yaklmasn tavsiye etmitir. Tamamen kesilip alnamayacaksa yaraya cerrahi mdahale yaplmamal ve yara
yaklmaldr.

Ebu Kasm el Zehrv

Orta ada rakipsiz bir kabiliyet. Dier adyla Abulcasis.
Batda modern cerrahinin babas olarak anlmaktadr. Donald
Campbelle gre: Avrupa limlerinin Zehrv ile ilgili dikkatini eken ey, doumda cenini kolaylkla karmasdr. Onun
yntemi Galenin metodunu glgede brakarak Avrupada be
yz yl stnln muhafaza etmi ve Hristiyan Avrupann
cerrah standartlarn ykseltmede tesirli olmutur.
Kitabet-Tasrif, Batda okutulan standart bir ansiklopediydi. 30 ksmdan oluan kitabn ilk iki ksmnda anatomiden
bahsedilmektedir. Cerrah zerine olan son ksm kitaptr.
lk kitap; yakma yntemleri ve yaygn olan zel aletleri anlatr 56 blmden meydana gelmitir. Kesme, delme ve yaralarla alkal olan ikinci kitap ise 93 blmdr. 3. kitap ise krklar ve yer deitirmelerle ilgilidir.
Zehrav cerrah sanatna birok katkda bulunmutur. Yaralar deiik tipte ipliklerle dikmi, ameliyat esnasnda ihmal veya tecrbesizlik ile toplardamarlarn yaralanabilecei-

Mslman lim ncleri

133

ni belirtmitir. Tarihte hemofiliyi ilk aklayan hekim Zehravdir. Boaza kaan maddeleri karmada snger ulu mil,
uretra aratrmalar iin yivli mil kullanma, kulak rngas
nemli bulularndandr. Kulak rngasn kendisinden dinleyelim: Kanln pamuklu ucunu yerletirdikten sonra iini ya veya mnasip bir sv ile doldurun. Sonra pamuklu
ucu ieriye sokup sv ieriye girinceye kadar itin.
Zehravnin hayvan barsan yaralar dikmede ilk kez
kullanmas, Batl bilim adamlar tarafndan da kabul edilen
bir hakikattir. Bugnn modern steril paketleri ierisinde
bulunan katgtler bize Zehravden mirastr.
Ortopedide Zehrav: Leen kemii krklarnn tedavisini
ilk yapan kiidir. Omuz eklemi krk ve kklar zerine yazd eserler kendisini esiz bir cerrah durumuna getirmitir.
Yara Yaklmasnda Zehrav: Zehrav, yakma hakknda
detayl aratrmalar yapmtr, gnmzde elektrikle yaplan
yakma, bu uygulamann faydasn gstermektedir. Dalama
hakkndaki grleri yledir: ki istisna hari dalamay,
fonksiyonel olsun organik olsun, btn hasta bnyeler iin
kullanabilirim, istisnalar ise: Fonksiyonel scak tabiat ve
fonksiyonel kuru tabiat.
Gz Cerrahsinde Zehravnin Yeri: Mslmanlarn bu
daldaki yeri tartlmazdr. Bu konunun stadlarndan olan
Zehrav her trl gz ameliyatn yapmtr. Byk bir kabiliyet isteyen bir katarakt ameliyatn yle anlatmakta: Hasta nne otursun ve bacak bacak stne atsn. Yzn kuvvetli a evirip salam gz tamamen kapaynz. Salg sol
gzde ise sol elinizi, sa gzdeyse sa elinizi kullanarak gz

134

Mslman lim ncleri

kapan kaldrnz. Sol gz hasta ise ineyi sa elinize, sa

gz hasta ise sol elinize alnz. Sonra ineyi kk kants tarafndan gz beyazna batrnz. neyi dndrerek serte
ileriye itiniz. Salgy ieren blgenin st ksmna ineyi yerletirdikten sonra salgy kazynz. Gz dinlendirip, salg
tekrar gelirse tekrar kazynz. Salg belli bir mddet sonra
gelmeyince ineyi dndrerek karnz ve gz zeltiyle
ykaynz. zelti kaya tuzu ihtiva etmemelidir. Glya veya yumurta ak ile nemlendirilmi olan bir tamponu gz zerine uygulaynz.
Kadn Hastalklar ve Doum Mtehasss olarak Zehrav: Yunanllar ebelik konusunda herhangi bir materyal brakmamlard. Bu konu da Mslmanlarn nde olduu
dallarn banda gelmekteydi. Zehrav Kitab et-Tasrif de
imdi Watcher pozisyonu olarak bilinen pozisyonu aklamtr. l fets karmak iin kronioktesi ameliyatn yapmtr. Jinekoloji dalnda zamannn en modern cerrahdr.
Kulland btn jinekolojik letlerin resimlerini izmitir.
Zehravnin Cerrah Malzemeleri: 200den fazla let kullanmtr ve ounun pln ve dizayn kendisine aittir. Bu
letlerin farkl kullanlmasn detayl olarak resmetmitir. Bu
cerrah letler Orta ada renciler ve cerrahlar iin ok
faydal olmutur. Donald Campbelle gre; kulland letlerin ekillerini verdii iin ameliyat tarifleri net ve pratik adan deerlidir. Zehrav cerrah aletleri sistematik olarak snflandran ilk hekimdir. Zehrav, hidrosel ve kese talar
ameliyatlar yapmtr. Bu ameliyat tekniklerinin gnmzn ameliyat tekniklerini andrdn syleyebiliriz.

Mslman lim ncleri

135

Hidrosel: Zehrav tarafndan sulu ftk olarak adlandrlan

hidrosel, skrotumda sv birikimidir. Bu ameliyatn yapm
hakknda geni bilgi vermi, ka kiiyle allmas gerektiini
sylemi ve tedavi sonras yaplacak ilemleri yazmtr.
Litotomi: Ta karmak anlamna gelir. Bu metot Arap
cerrahlar arasnda yaygnd, ameliyat teknik bakmdan stn
bir seviyeye karlmt. Bu ameliyatn zorluuna ramen
Zehrav bu ameliyatn nasl yaplmas gerektiini en ince
noktalarna kadar tarif etmi, ameliyat tekniini iyi bir ekilde uygulamtr.

Tarih Kaynaklarda Kalp ve Kan Dolam

Kan dolam fizyoloji ilminin mhim bir ksmn tekil
eder. Kan dolamnn tarihesi yazlrken ecdadmzn hakk
inenmi, tp tarihi asndan byk bir adaletsizlik yaplmtr. Peygamberimizi takiben kan dolam sahasndaki ilk mhim sima ibni Sinadr. Kan dolam hususunda Harveyden
ok nce ilmi temelleri ibni Sina atmtr.
bni Sinann damarlar hakknda asrlar nce verdii bilgilerle bugnk bilgiler birbirine ok yaknlk gstermektedir. Do. Grsel rt ibni Sinann izimlerindeki el,
kol, bacak, yz ve baa mensup damarlarn resimlerini bugnk tp anlayyla yeniden incelemi ve bu izimlerin
neredeyse gnmzdeki bilgilerle ayn olduunu tesbit etmitir. bni Sina: Kalbin iki boluu vardr. Byk iryan
sol boluktan kar, kalndr, ift tabakaldr (aorta). Kk
iryan sa boluktan kar, ince ve tek tabakaldr (Arteria
pulmonalis). Karacier veridleri ince cidarldr (v. cava).
Venaporta sistemini kendisi tanmlamtr. Gdann emilmesi iin, ince barsaklarda kl gibi ince damarlar vardr.
Emilen gda, buradan, damarlarla (vena porta) karacier
iine gider yaylr, oradan karacierin d bkey yznden
kan damarlarla (Vena hepatica) birleir. bni Sinann
klcal dolam bildii anlalmaktadr.

Mslman lim ncleri

137

bni Sina sa ve sol kolda yaplan kan basnc lmleri

arasnda farkllk olduunu da belirtiyor. Gerekten sa ve
sol koldan alnan kan basnlar arasnda baz ahslarda yaklak 20 mm Hglik bir fark vardr. bni Sinann bu fark eli
ile nasl hissettii hayret vericidir. Avrupallar, nabzn eitlerini, zelliklerini ve aritmik ekillerini isimlendirirken, ibni
Sinann bulduu nabzlarn Arapa isimlerini ltin dillerine
evirerek kendilerine adapte etmilerdir. bni Sina kalp ve
damar hastalklarndaki nabz eitlerini kesin olarak ayrmaktadr ki bu da modern dncelere alm bir yoldur.
Kan dolam alanndaki bir dier nemli sima da ibni elNefisdir (1210-1288). amda domu, Kahireye yerleerek
Kalavun Hastanesine bahekim olmutur. slam dnyasnda
ilk mstakil anatomi eserini ibni el-Nefis yazmtr. erh-i
Terih-i ibni Sina adn verdii bu eserinde ibni el-Nefis,
Harveyden 4 asr nce kk kan dolamndan bahsetmektedir. bni el-Nefis bu kitabnda Michael Servetten nce, 13.
yzylda ilk defa akcier dolamn tarif etmitir. spanyol
Michael Servetin slam Tababeti ile megul olmas ve akcier
kan dolamn kefeden ibni el-Nefisin bu eserinin Madriddeki Escorial ktphanesinde bulunmas onun ibni el-Nefisden faydalandn gsterir bir mahiyet arzetmektedir.
bni el-Nefisin talebesi ibni el-Kuff (1233-1286) amdaki Nureddin hastanesinde 13. yzylda yetien en deerli cerrahlardandr. Cerrahi Sanatnn Destei isimli cerrahiye ait
ok deerli bir eser yazan ibni el-Kuff, Harvey (1628) ve
Malpigiden (1661) nce klcal damar sistemini kefetmiti.
bni el-Nefisin tbba kazandrd yenilikleri ksaca zetlemeye alalm:

138

Mslman lim ncleri

1) Kalp, imdiye kadar sanld gibi sa atriumun iindeki kanla deil, bilakis czlerine damarlar vastasyla dalan
kanla beslenmektedir. Bylece ilk defa koroner deveran
ibni Nefis fark etmiti.
2) Kan akcierlere temiz havay almak iin yaylr; yoksa
akcierleri beslemek iin deil. Daha sonra bu tez zerinde
Harvey de ehemmiyetle durmutur.
3) Vena pulmonalislerle arteria pulmonalisler arasnda, akcierlerdeki deveran tamamlayan irtibatlar mevcuttur. Batl
tabip Colombo, ilk defa bunu kendisinin bulduunu ileri srmt.
4) Vena pulmonalisler, hava veya is ile deil, bilakis kanla doludur. Galene gre ise venalar, birbirine zt istikamette almaktadrlar.
5) Arteria pulmonalislerin cidarlar, vena pulmonalislerinkine nazaran daha sktr ve ift katldr. bn Nefisin bu
devir ac kefi de -imdiye kadar- yukarda ad geen M.
Servete atfolunmaktayd.
6) Septumun mesamat yoktur. Kan ise kalpte deverann
tamamlar. Kalbin iki kulak arasnda delik olmad gibi
iki karnc arasnda da delik yoktur. Zira kalbin bir ksm,
yani septum kapaldr. Kalpte bazlarnn zannettikleri gibi
grnebilen Galenin dnd ekilde de grnmeyen mesamat mevcut deildir. Septumun yaps, kalbin dier ksmlarna nazaran daha sk nesilidir. Kann akcierlere hava ile
karmak iin arteria pulmonalisler vastasyla da kalbin iki
karncna vardnda phe yoktur. bni Nefis bu kadar ak
ve basit ekilde, kk kan deverann aklamt. Ayn szler daha sonra Michael Servet tarafndan kullanlr.

Tarihte Perhiz ve Diyet Tedavisi

Perhiz insan salnn devam ettirilmesinde, diyet ise hastaln ila yerine daha tabii bir yolla (gda ile) tedavisinde
nemlidir. Perhiz koruyucu hekimlik asndan mhimdir. Yce Beyanda: Yiyiniz, iiniz fakat israf etmeyiniz. (Araf-31)
buyurulmasnn tefsirini yapan Elmall Hamdi Yazr burada
koruyucu hekimlik mevzuunun ele alndn vurguluyor. Yce Rehberimiz de: demolunun doldurduu kaplarn en
kts midesidir. Mideyi yemek ve imekle tkabasa doldurmaktan saknn. mmetim hakknda endie duyduum
ey, gbek bykldr. ok yemekle salk ve salam
kalmak bir arada olamaz. buyurur. Hz. mer de: ok yemek yemekten saknnz. Zira ok yemek, insann cismine
arlk verir ve hastalk meydana getirir. demektedir. EbulLeys Semerkand ise: Tp ynnden perhiz kadar faydal bir
ey yoktur. ifadesiyle grn aklar.
eitli hastalklarda da Peygamberimizin diyet tedavisini
uyguladn gryoruz. Diyet tedavisinden tarihte eitli bilim adamlarmzn da mspet bir ekilde bahsettiini mahede ediyoruz, bn el-Nefis (1210-1288) diyetle tedaviye nem
vermi; mide, barsak hastalklarnda gda rejimini uygulamtr. Bu bilim adam: Rejimle tedavi mmkn ise hi il
vermemelidir. demektedir. Gerekten de bu fikir ok deer-

140

Mslman lim ncleri

lidir. Bilindii zere her il belli bir seviyeden sonra zehirdir

ve normal artlarda bile bazen yan etki yapmaktadr. Bugn
eker hastalnda nemli tedavilerden birisi phesiz diyet
tedavisidir. 1225 ylnda yazd bir kitapta Abdllatif Badad de eker hastalnda diyet tedavisini ele almtr. Diyet
alannda nemli bir sima da ibni Zhrdr. Bu hususta Roger
Garaudy yle demektedir: Gda rejimi zerine dnyada ilk
kitap XII. yzylda Mslman spanyada yazlmtr. Ebu
Mervan ibni Zuhr un Diyet kitab bu alandaki ilk rnektir. bni el-Vafd: Gerekirse en azndan ila kullanlmasn,
uygunsa diyet verilmesini tavsiye eder. Ali bin Abbas da Kitabu Meliki isimli eserinin en nemli blmn perhizler
(diyetler)e ayrmtr. Endlsde ibni Meymun ise kabzlkta ve basurda daha ok sebze yemeklerine arlk veren bir diyet uygulamtr. Bugn biz de ayn uygulamay yapyoruz.
Diyet alannda en nemli sima Ebubekir Razdir. Bu bilim
adam kitabnda Hastalarn yemeklerine de yer vermitir.
Raz illa tedavi yerine nce diyet tedavisini tavsiye etmitir.
Bu hususta Raz yle diyor: Hastal gdalarla tedavi edebileceksen ilalara bavurma. Tek bir illa tedavi edebileceksen
her ne olursa olsun mrekkeb illar kullanmaya kalkma.
12. asrda Muhammed bin Ali es Semerkand de eitli
hastalklara kar diyet tavsiye ediyor. Diyet alannda nemli
bir isim de ibni Sinadr. Bu bilim adam mzmin hastalklarda vcut direncini artrmak iin daha ok proteinli (et, yumurta vs) gdalarn verilmesini tavsiye etmi, kendisi tatbik
etmi, baarl sonular almtr. Bu tedavi sistemi hlen uygulanmaktadr. bni Sinann ar yemenin yallarda yksek
tansiyona sebep olduunu ve beslenmenin dzeltilmesiyle
bunun kontrol altna alnabileceini tesbit ettiini biliyoruz.

Mslman lim ncleri

141

Perhiz ve diyet anlaynn bilim adamlarmzda grlmesinin yansra bu anlay toplum yapsnda da mahede etmek mmkndr. Bu hususta Fransz seyyah Jean Thevenot
yle der: Trkler uzun mrldrler ve az hasta olurlar
(...) Bunun yeme imedeki dikkatlerinden ileri geldiini zannediyorum. Fransz seyyah Du Loir: Trkler ihtiyalarndan fazlasn yemez. Corneille Le Bruyn isimli seyyah ise:
Trkler gl kuvvetli olduklar iin uzun yaarlar. Her
hlde bunun en tabii sebebi gayet shhi ve iyi gdalar kullanmalarnda ve mideyi bozmak suretiyle cierlere, kalbe ve dimaa ekseriya zarar veren, lezzetli ve mtenevvi yemeklere
ehemmiyet vermemelerindedir. demektedir.
Toplum yapsna uygun olarak tedavi messeselerinde de
diyet anlay vard. Drifalarda gnmzde olduu gibi alar, tabiblerin isteklerine gre yemek piiriyorlard.
Burada alan hekim iin Abbas Vesim yle der: Eer gda ile tedavi ederse, devay vermeye. Pratik adan da
drifalarda bu durum uygulanmtr. Fatih dr-ifasnda hekim isteine gre diyet ayarlanrd. Burada diyet hazrlamak iin iki a grevliydi. Fatihin mutfanda da perhiz
yemekleri yaplrd. Haseki drifasnda da diyet iin iki
a grevliydi. Valide Sultan hastanesinde de doktorlara
gnlk giderler arasnda bulunmayan birok gdann da gereinde satn aldrlmas yetkisi verilmitir ki bu da birok
hastalklarda bugn izlediimiz gda rejimi hakknda o zamanlar bile bir fikir bulunduunu gstermesi asndan
nemlidir. Hastanelere tahsis edilen paralarda, doktorlarn
tavsiye edecei her trl gda maddesinin alnmas, il ve
gda zerinde herhangi bir kstlamaya gidilmemesi vakfiyelerde art klnmtr. Evliya elebi, Fatih ve Bayezidin da-

142

Mslman lim ncleri

r-ifalarnda hastalara ku eti ikram edildiini belirttikten

sonra; Bayezidin Edirnedeki ifahanesinde hastalarn gdas konusunda u bilgileri vermektedir: Gece ve gndz hastane mutfanda hastalara gnde kere etime-i nefise verilir. Keklik, tura, sln, gvercin, kaz, rdek ve blble
varncaya kadar cemi kular avclar tarafndan avlanarak
mtevelliye getirilip, hekimlerin arzusu ve hastann mizacna gre tabolunarak hastalara verilir. Selahaddin Eyyub
devrinde Dimaktaki hastanelerde 1285de Kahirede yaplan hastahanede de diyet mutfa vard. Bu mutfaklarda perhiz yemekleri yaplrd.

Tarih Boyunca Yallkta Beslenme

Yallk btn canllar iin kanlmaz bir hdisedir. Bu
hususu izah asndan birok gr ortaya atlmtr. Hcre
kayb yalanmann belli bal biyolojik temellerinden biridir.
Canllarda hcre kayb eitli yollarla oluabilir. Hcre kayb bnyenin yalanmasndan ya da evreden kaynaklanan etkilerle (ionizan nlar, virsler gibi) ortaya kabilir. evreden fazla serbest kk hcumu (ionizan nlar, evre kirliliinden kaynaklanan serbest kkler besinlerle alnanlar vb.)
yall hzlandrabilir. Ayrca otoantikor yapm da yall
hzlandrmaktadr.
Gnmzde DNA-RNA sisteminde zamanla husule gelen
nceden programlanm (yani ecelin kader-i ilhi ile takdiri)
bozulmalarn ve bu bozulmalarn ksa mrl labil proteinlere yansmasnn yalanma olayn aklamada daha doru bir
gr olduunu savunanlar ounluktadr. Bu durumda yallk hdisesi her insan iin kanlmaz bir vakadr. Nitekim
Yce Rehberimiz bu hususta: Ey Allahn kullar, tedavi
olun. nk Allah, yaratt her hastalk iin mutlaka bir ifa veya deva yaratmtr. Ancak bir dert mstesna. O da ihtiyarlktr. buyurmaktadr. (Tirmizi, Eb Davud, ibni Mace)
Ancak ihtiyarl yavalatacak bir takm tedbirler alnabilir

144

Mslman lim ncleri

mesel; oburluk yapmamak, acktktan sonra ll yemek,

alkol almamak, dzenli uyumak ve egzersiz yapmak insann
din kalmasna ve yava yalanmasna yardmc olacaktr. Alkol alnmasnn dinimizce yasak olduu malumumuzdur. Yce Rehberimiz al da tenkit etmektedir. Hergn oru tutan
ve btn geceyi ibadetle geiren Abdullah b. Amr b. Asa yle demitir: Byle yapma. Bazen oru tut, bazen de tutma;
geceleyin hem ibadet et, hem de uyu. Muhakkak ki vcudunun senin zerinde hakk vardr. (Buhari, Mslim) Oburluk
da Yce Rehberimizce tenkit edilmitir. Bu hususta: Hemen
her hastalk, ok yemekten ileri gelir. buyururlar. Uyku da
shhat asndan nemli bir hdisedir. Yce Beyanda: Uykunuzu dinlenme yaptk. Geceyi rt kldk. buyurulmaktadr
(En-Nebe: 9.10) Egzersiz de shhatin idamesi asndan ok
mhimdir. Peygamberimizin atclk, binicilik, kou, gre ve
yzmeyi tevik ettiini biliyoruz. Yani Yce Rehberimiz yall yavalatacak tavsiyelerde bulunmutur.
Yallar posal yiyecek yemeli, sv ya almal, kalsiyum ve
Bg vitamini almaldr. Barsak kanserleri 40-70 yalar arasnda meydana gelmektedir. Kepekli ekmein yani posal yiyecein barsak kanserlerini azalttn istatistikler gstermektedir.
Peygamberimizin kepekli ekmek yenmesini tavsiye ettiini biliyoruz. Yce Rehberimizin zeytinya yediini biliyoruz.
mam- Tirmizi rivayetinde ibni merden merfuan Peygamberimiz: ey reddolunmaz. Biri st, biri yastk, biri de ya.
buyurmutur. Bu ya yerden kan yadr, bunu mam- Kastalanide gryoruz. Yani Peygamberimiz sv ya yenmesini tavsiye etmektedir. Yukardaki hadiste ayrca st de tavsiye ediyor. Stn nemli bir kalsiyum kayna olduunu da biliyoruz.

Mslman lim ncleri

145

Yce Beyanda: Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmaynz. buyurulmaktadr. (Bakara 2/195) Kendimizi tehlikeye atacak gdalardan kanmalyz. Yce Rehberimiz: Yal yemekleri ok yemekten saknnz. buyurmaktadr. Yal
yiyeceklerin damar sertliine sebep olduu bu asrn bilinen
vakalarndandr. Yallarn ok yememesi ve imanlktan kanmas gerekir. Hz. Ali: Kalbin skkl daralganl tokluktandr. der, imdiler de imanln koroner kalp hastalna sebep olduu kalp skkl yapt malumumuzdur.
Yce Rehberimizin de imanlktan kanlmasn salk verdiini ve iman bir kimseye: Keke karnn byle (iman) olmasayd senin iin daha hayrl olurdu. diye tavsiyesiyede
bulunduunu gryoruz. imanlk, erikin tip eker hastal iin risk oluturur. Yukardaki ifadeler uygulandnda bu
risk azalacaktr. eker hastal slam limlerince malum bir
hastalktr. Dnyada ilk olarak ibni Sina, eker hastas olan
kimselerin idrarnda eker ktn belirtmitir. O devrin hekimlerinin de ok detayl olarak eker hastalarnn ne yemesi, ne yememesi hususunu tarttn gryoruz.
Yksek tansiyon yallar iin ciddi bir problemdir. Tuz
kstlamasyla bu problem nemli lde giderilebilmektedir. Fazla kilonun giderilmesi, alkoln braklmas da tansiyon kontrolnde nemli faktrlerdendir. imanlk ve alkol kullanmnn dinimizce nehyedildiini yukarda belirtmitik. lgin bir tavsiyeyi de ibni Sinada gryoruz. bni
Sina yallarn az tuz yemesini tavsiye ediyor ve imanln
birok hastala sebep olduunu sylemi, zayflamay temin iin sebze yemeklerinin ounlukta olduu perhiz listeleri hazrlamtr. Bu listelerin benzerleri u anda ada

146

Mslman lim ncleri

tp ilminde kullanlmaktadr. Bugn de dengeli zayflama

rejimi olarak sebze arlkl diyet tavsiye ediliyor. bni Sina
yallara salklarn muhafaza edebilmeleri iin tuzlu, yal yemek ve et yememelerini tavsiye etmitir.

slam Psikiyatri
slam dini, insan hayatn her ynyle ele ald iin psikolojik veya somatik rahatszlklara en tesirli arelerin bulunmasna dayelik yapmtr.
Yaratann yarattn daha iyi bildiinin birer delili olarak
slamn ftrata hitap eden karakteri, cihanmll, enfs
ve afak lemde koyduu kanunlar arasndaki ahenginin bir
neticesi olarak bilhassa psikiyatrik hastalklara kar getirdii tedavilerin tarihdeki mahhas delilleri meydandadr.
Ama daha nce, bir karlatrma yapabilmek iin Orta a
Avrupasnn psikiyatrik hastalara kar tavrna bir gz atmak
yerinde olacaktr.

Orta ada Akl Hastalarna

Kar Avrupadaki Tavr
Orta a Avrupasnda, akl hastalarnn kt ruhlar tarafndan esir alndna inanlrd. Bu cinnet vakalarnn gerek sebebi olan habis ruhlara kar gelmenin ou zaman imknsz
olduuna, ancak baz durumlarda bir azizin cesedinin veya eyalarnn bir parasyla bunlar kovmann mmkn olabileceine inanrlard. Deli olarak damgalanm erkek ve kadnlar,
bakalarn rahatsz etmedike kendi balarna terk edilirlerdi.
Etraftan geenler tarafndan talanr ve dvlrler, ounluk-

148

Mslman lim ncleri

la alk, bask ve kazalar yznden lrlerdi. Kamu dzenini

veya huzuru bozanlar delilik ve saldrganlklar bahanesiyle balk istifi halinde zindanlara doldurulup dvlrd. O zamanlar birok insan dayak atmann terapik bir faydas olduuna
inanrd. Zira eer eytan hastann vcuduna yerlemise bu
vcut alabildiince naho bir mesken haline getirilmeliydi, bylece eytan belki de kap giderdi. Bu amac gerekletirmenin
en tesirli yollar da dvmek, a brakmak ve ani olarak ok souk suyla du yaptrmakt.
Bu zalimce mdahaleye maruz kalan hastalar, areyi gzden rak yerlere kamada bulmular, maaralara snm,
bazlar hayvan derisi giymi, bazlar ise hibir ey giymeden
sa ve sakallar birbirine karm bir halde yaamlardr. Bir
ksm kendilerini melek ve eytanlarn ziyaret ettiini iddia etmi, azizlik dava edenler ise kfre girdikleri iin ldrlmek
gibi bir riskle yzyze gelmilerdir.

slamn Tavr
Douda, slamn hkim olduu topraklarda, akl hastalarnn tedavisinde farkl bir yaklam mevcuttu. Mslmanlara gre mecnunlar da Allahn kullaryd, bu yzden efkat
ve merhametle tedavi edilmeliydiler.
Hristiyanlktaki eytan korkusunun aksine, Mslmanlar mantki olarak, Yunan ve Roma kaynakl klsik
terapi metotlarn hadis ve ayetlerin nda yourarak,
nezaketle bu hastalarn birounu iyiletirmeyi baarmlardr. Mslman mcahitlerin Asya, Afrika ve Avrupada
yaptklar cihatlardan aldklar en hell kazan olan gani-

Mslman lim ncleri

149

metlerin iinde, Yunan ve Ltin meneli eserler de vard.

Bu eser sahiplerinin yeni tilmizleri olan Mslmanlar, kitaplar Arapaya evirmeye baladlar. Harun Reid, Johannitius ismindeki bir tercmana evirdii her kitap
iin, kitabn arlnca altn verdi. Sonunda bu tilmizler
statlarn ok geride braktlar, nk vahiy kaynakl
marifet huzmeleri, akln emekledii yollar bir anda katediverdi.
frit ruhlarn, btn psikiyatrik hastalklarn sebebi olarak grme gibi bir telakkiye sahip olmayan Mslman hekimler, rahatszlklar, tbb metot ve vastalarla tedavi etmeye altlar. Yunan ve Romallara ait, birtakm salglarla
asab aktivitelerin dzenlendii teorileriyle, yazl halde bulunan, mshil kullanma, istirahat, perhiz metotlarn kabul
ettiler. Hazrladklar illar bilhassa yattrclar, hret
bulmutu. Asabi hastalar teskin etmek iin husus hamamlar
ina etmilerdi. Fskiyelerle donatlm, rengrenk ieklerle
bezenmi, insan byleyen bahelerde, hastalara etkisine gre seilen farkl mzik eserleriyle, ok ynl telkine dayal
huzur evreleri tesis etmilerdir.
Mslman hekimler yeni bir psikoterapi tr zerinde de
almlardr. Doktorlarn, hastayla korkular hakknda
sohbet etmeleri ve ona, vehimlerini yenebilmesi iin nasihatlarda bulunmalar gerektiine inanmlardr. Bu eit rahatszlklarda avclk, ata binmek, yry yapmak gibi alternatifler de kullanlrken, ar bask altnda bulunan erotomanlara, gce dayal top oyunlar ve sk sk banyo yapmay tavsiye etmilerdir.

150

Mslman lim ncleri

Mslman Hekimler ve
Zihn Hastalklar Hakkndaki Grleri
slam tbbnda byk bir yeri olan Raznin 226 kitab
vardr. Bu kitaplar arasnda ne kan iki eser Mansur ve
El-Havdir. Fizyonomi iin apl bir rehber olan Mansurde, ahsiyetlerin tanm ve mahiyetleri ile asabi hle tesir eden i salglara ait bilgiler bulunmaktadr. El-Havde ise,
vcudun fizik halini etkileyen, psikolojik hdiselerin nemi anlatlmtr. Fikr dzensizliin akl hastalklarnda, rahatszlklarn ilk iareti olduunu, bununla beraber, salam
zihne sahip olan her insann akl hastas olmamasnn garanti olmadn sylemitir. Doktorlarn, hastalarna daima
salkl bir gelecek ve emin olmasalar bile iyileme midi telkin etmelerini tavsiye etmi, beden halin ruh durum ile irtibat halinde olduuna deinmitir.
bni Sinann Kanunu teorik ve pratik tp alannda abidevi bir eserdir. bni Sinann psikoloji hakkndaki grleri
ve bu sahadaki tedaviye ait tavsiyelerinin, tarihte byk bir
nemi vardr. O zamanki kstl tbb tekniklere ramen ibni
Sina, kalp at oranndaki deimelerle, manev hisler arasndaki irtibat gsteren bir sistem gelitirmitir. Orijinal klinik kaytlarnda, tehislere gtren soru listeleri, bu sorularn sebep olduu kalp at oranndaki deiiklikler ve varlan neticeler mevcuttur.
Bir baka Mslman hekim Necibddin bin Hammad,
Farsaya Muhammed Ekber tarafndan Tbb- Ekberi eklinde tercme edilen Sebepler ve Emareler ismindeki kitabnda,
bunaklktan Kore hastalna, psikonevrozdan amneziye kadar
dokuz blm halinde, otuz kadar zihn hastal snflandrm-

Mslman lim ncleri

151

tr. Tedavileri hakknda dzenli bir perhiz, banyo, hava deiiklii, huzur veren bir evre, baz durumlarda da kan aldrmay
tavsiye etmitir.

Zihn Hastalar in, na Edilen Hastaneler

7. asrda slamn Msra kadar yaylmasndan sonra ilk
halifelerden biri, Kahirede, Maristan hastanesini kurdu. Burada hastalar zel olarak denmi geni salonlarda, musikiyle, tedavi ediliyorlard. 1173de Badatda kurulan ismi Rahmet Evi manasna gelen baka bir hastanede rann her tarafndan getirilen akl hastalaryla iyileene kadar ilgileniliyordu. 13. asrn sonlarna doru, Kahiredeki bir hastane tamamen mesaisini bu hastalara ayrmt. Herbir hastann iki tane
nezaretisi vard. Hekimler, arkn mmtaz kabiliyetleriydi.
Uyumakta zorluk eken hastalar, hafif bir mzik sesinin duyulduu ayr odalara yerletiriliyor, arzu ederlerse kendilerine
hikyeler anlatacak kabiliyetli insanlar tahsis ediliyordu.
Seluklular ve daha sonra Osmanllar, yerleim birimlerinde ina ettikleri tekkelerde akl hastalarn tedavi ediyorlard. Bu kurulular yzyllar boyunca hizmet vermilerdir.
1205 ylnda Kayseride, 1217de Sivasta ve 1272 senesinde Kastamonuda ina edilen hastaneler, Seluklular zamannda kurulan hastanelere birka rnektir. 1470te stanbulda ina edilen bir akl hastanesinin kalntlarn 1842de
ziyaret eden mehur Fransz psikiyatrist Morea de Tours, bu
hastanenin 19. yzylda kullanlan hastanelere bile misal tekil edebilecek bir seviyede olduunu beyan etmitir.
Manisadaki Sleyman Hastanesi ise dnyada emsali olmayan bir hastaneydi. 16. yzylda, Mimar Sinan tarafndan

152

Mslman lim ncleri

ina edilen bu hastanede, yirmi kadar insan ile yz elli kii

ilgileniliyordu. Hastalarn temizliine ar itina gsteriliyordu. Hastalar, taze balk ve ku etiyle besleniyor, rengrenk
ieklerle dolu muhteem bir bahede gezerken fskiyelerden etrafa salan suyun sesini ve huzur veren mzii dinliyorlard. Is tedavisi iin, farkl scaklklarda, odadan
olumu muazzam bir hamam vard. Hastalar, mzisyenler,
taklitiler ve soytarlar tarafndan elendirilirdi.

slamn Diilie Kazandrdklar

Peygamber Efendimizin (s.a.s.) dileri temiz tutma tavsiyelerini k noktas yapan hekimler, salksz dilere sahip hastalara dzenli bir hizmet sunmulardr. Hatta baz hastalar
iin birtakm hayvan kemiklerinden takma diler yapmlardr. Tecrbeli bir doktor ve sekin bir cerrah olan Ebul-Kasm el-Zehrav (936-1013) ki Avrupada Albucasis olarak
bilinir, diiliin teorisyeni ve cerrah pratiinin de ncsdr. Di bozukluklarn dzeltmek iin estetik ameliyatlar
yapt bilinmektedir.
bni Sina, Birn ve ibni Heysemin muasr saylabilecek
Zehravnin en nemli eseri Et-Tasrif bir tp ve hekimlik ansiklopedisidir. Eser iki ana blme ayrlmtr: Birinci blm
anatomi, fizyoloji ve beslenmeyle ikinci blm ise cerrah ile
ilgilidir. Eserin olduka rabet gren cerrah ile ilgili blmleri 1187 ylnda Cremonal Gerard tarafndan Latinceye evrilmitir. Daha sonra bu blmler cilt haline getirilmitir,
ikinci ciltte litotomy (mesaneden ta karma), amputasyon
(bir uzuv kesme), litority (mesane tan krma), optalmile (gze ait) ve tental (die ait) cerrahi balklar bulunmaktadr.
Orta a Avrupa niversitelerinde Et-Tasrif byk bir
hret kazanm, talya ve Fransa niversitelerindeki cerrah
almalarda referans eser durumuna gelmitir. Bilinen ilk

154

Mslman lim ncleri

Fransz cerrah olan Guy de Chau di hekimidir. Chau

Zehravden etkilenmi, La Pratique en Chirurgie isimli kitabnda 200den fazla yerde kendisinden bahsetmitir. Chau,
tpk Zehrav gibi merhem, ya ve yara pansuman iin gereken keten tiftiini ameliyatlarnda kullanmtr. 13. asrda yaayan baka bir Latin cerrah Guillermo de Saliceto hidrosefalus (beyinde su toplanmas) tedavilerinde el-Zehravnin tesirinde kalmtr. Bu talyan cerrah, el-Zehravnin 300 sene
nce tarif ettii svy karmak iin dalayarak kafatasnda
delik ama metodunu kullanmtr.
850-1030 yllar arasnda az ii hastalk ve cerrahisinde
el-Zehrav dndaki mehur Mslman hekimler unlardr:
* Kanun isimli eseriyle Ebu Ali ibni Sina ki Batda Avicenna olarak bilinir.
* 850 senesinde halife Mvekkil iin telif ettii FirdevslHikmet isimli eseriyle Ali ibni Sehl bn-il Rabban el-Taberi.
* Ebu Bekr Muhammed ibni Zekeriyya-el Razdir.
Raznin 22 Ciltlik muazzam eseri el-Hvinin cildi dilere ait ikyet, hastalk ve tedavilerle ilgilidir.
bni Sina dilerin anatomisini yle anlatmaktadr:Alt ve
st enede toplam 32 di bulunur, 4 tane akl diinin olmad baz durumlarda, bu say 28dir. Her iki enede dz
merkezi n dileriyle yanda bulunan kesici diler olmak zere 8 tane di vardr. Kesici dilerden sonra, alt ve stte olmak zere her iki yanda birer kpek dii yer alr. Bu dilerin
ucu sivrice olup srma ileminde kullanlr. Bunlardan sonra, stte ve altta tmek iin kullanlan 4 veya 5 tane az
dii bulunur. Eer 5 tane az dii varsa toplam 32 di eder.

Mslman lim ncleri

155

5. az dii olan akl dii kmamsa bu say 28 olur. Akl dileri sonradan, yaklak 30 yalarnda kar.
Dilerin, enelerin kenarlarna gmlm gl kkleri
vardr. Diler, kemik oyuklar iine yerlemi ve fibrz (lifli) balarla skca tutturulmulardr. Her di en azndan bir
kke sahiptir, fakat alt enedeki dilerin ikier kk vardr.
Akl dilerinin er kk bulunmaktadr. st enede herbir
az diinin bir tac ve en azndan tberkl (kabarc)
bulunur. Bu dilerde talar vazifelerinin zorluu yznden
daha genitirler.
Galene gre diler dndaki btn kemikler hissizdir.
Aratrmalara gre baz diler dorudan doruya beyinle irtibatl sinirlerle donatlmtr. Bu da dilerin sadece souu
deil souk ile scak arasndaki fark da nasl hissettiini
aklamaktadr.
Beynin ar soua maruz kalmasnn di arlarna sebep
olabileceini syleyen el-Zehrav di arlar iin dalama
tedavisini de yle anlatmaktadr:
Eer di ars souktan kaynaklanmsa veya dite bir
kurt varsa ve tbb tedavi mmkn deilse dalama tatbik
edilmelidir. Bunun da iki yolu vardr: Ya ile ve dalayc bir
madde ile yaplan dalama ki u ekilde yaplr: Hastann aryan diinin zerine atein hararetini etkilemeyecek kalnlkta, bronzdan veya demirden bir boru uzatn. Dalama yapacak svy stp bu boru ile die tatbik edin souyuncaya
kadar tutun. Bu ilemi birka defa tekrarlayn. Ar birka
gn iinde geecektir. Dalama ileminden sonra hasta, bir
mddet iin azn ya ile doldurmaldr.

156

Mslman lim ncleri

Zehrav dalama dnda di ekim metotlar, kk ve krk alt ene paralarnn temizlenmesi, estetik di tedavisi,
di doldurma ve bunlar iin gerekli aletler zerinde de durmutur. Gm veya altndan takma dilerden bahsederken
gm zamanla okside olup anaca iin altn kullanmay
tavsiye etmitir.
Hekim Azam Han, Hicri 1289 senesinde telif ettii ksir-i Azam adl eserinde, slam Tp ve Cerrahinin statlar
olan ibni Sina, Rz, Curcan, Antak, Teber, Suud ve dierlerinin bahsettii gibi birok di hastal ve tedavisinin detayl ve karlatrmal bir almasn yapmtr.
Rzi ise, di tedavisinde mcmel formllerle il tedavisinden bahsederek bu alanda ayr bir yere sahip olmutur.
Dalama, di doldurma, gargara ve yara lapas tatbiki metotlarndan da bahsetmitir. Kendisinden nce di ekme metotlarndan bahsedilmi olmasna ramen el-Zehrav takma
di fikir ve metodunu ortaya atan mmtaz bir hekimdir.

lk Uanlar
1. Farabl smail Cevher
Asl ad, Ebu Nasr smail bin Humadul-Cevherdir. Cevher, Horasann Farab ehrinde, mildn onuncu asrnda dnyaya gelmitir. lk tahsilini days brahim Farabiden almtr.
Daha sonra Farab medreselerinde ilim tahsil etmitir. Niaburda yzlerce talebeye ders vermitir. Derslerden sonra evine ekilen Cevher, birok hesaplar yaparak umann yollarn
aratrmtr. Sonunda bu maksadna ulamak iin birtakm
kanatlar yapmtr.
lk zamanlar, evinin bahesinde tecrbeler yapp sonra da
hazrlad birtakm tahtalar, ipleri ve kanatlar alarak Niaburdaki ulu caminin minaresine kmtr. Camiin kubbesinden havalanarak umaya balamtr. Dnyann ilk uan
insan, insanolunun ilk tayyaresini yapan Farabi Cevher,
havada epeyce dolatktan sonra yere inmek istemi, fakat
buna muktedir olamamtr. Birdenbire yere aklarak paralanmtr. (Miladi 1010)

2. lk Parat
Anadolu Seluklu Devletinin kurucusu Kutalm olu
Sleyman ahn olu Kl Arslan, Bizans mparatoru Manuel Komnen stanbula davet etmiti. mparator, Kl Ars-

158

Mslman lim ncleri

lan erefine hipodromda tantanal enlikler icra ettirmiti.

Bizansllar bu meydanda btn hnerlerini gsterdiler. Bu
esnada Kl Arslanla beraber gelen bir Trk, Atmeydanndaki Dikilita zerinden uacan bildirdi. Adam Dikilita zerine kt. Srtnda gayet uzun, geni ve beyaz bir elbise vard. Bu beyaz elbise bir parat gibi iiyordu.

bni Fernas (... 388)

Gerekten bir mddet havada utu ancak biraz sonra yere aklarak para para oldu. (M. 1159) Bizans vesikalar onu
Serakino yani arkl diye kaydetmitir. Ad malum olmayan bu Trk de dnyadaki ilk paratdr.

3. bni Fernas
Endlsl olan ibni Fernas da kanatlar takarak umaya teebbs edenlerdendir. Prof. Hamidullahn ifadesine gre ibni
Fernas (vefat 388) bir cihaz icat etmi ve onunla uzun bir mesafeyi uarak katetmitir. Daha sonra o da bir uu kazasnda
lmtr.

Mslman lim ncleri

159

4. Kartal Kanatl Hezarfen Ahmed elebi

Bin fen bilen manasna gelen Hezarfen vasf ve hretini
alan Ahmed elebi 17. yzylda yaam bir Trk limidir. Kendisinden nce yaam limlerin ilimlerinden, bilhassa Birun ve
ibni Sina ile ayn devirde yaam olan Farabl smail Cevherinin uu tecrbelerinden faydalanmtr. Hezarfen Ahmed
elebi, Cevhernin baar akmlarn ve denge unsurlarn hesaplad; umak iin kartal rnek almak gerektiini dnd.
Asl byk denemeye girimeden nce, o devirde ok byk bir
spor alan olan stanbuldaki Okmeydannda tam dokuz deneme yapt. Her denemede bir dzeltme yaparak kendisini uuracak kanatlara son eklini verdi.
Nihayet bir gn Galata Kulesinden Boazn sularn at. skdarda Doanclar adn tayan semte bir ku gibi
szlerek indi. Bu hdisenin grg ahitlerinden biri olan
Evliya elebi, bu uuun tarihini belirtmeden IV. Murat zamannda gerekletiini sylemekle yetiniyor. IV. Murat
1623-1640 yllar arasnda hkmdarlk yaptna gre uuun bu tarihler arasnda gerekletii kesindir. Konuyu aratran tarihiler bunun saltanatn ilk yllarna rastladnda
birleiyorlar.
Hezarfen Ahmed elebi hakknda bilinen balca kaynak
Evliya elebi Seyahatnamesidir, Evliya elebi ondan: lk
olarak Okmeydannn minberi zerinde, rzgrn iddetiyle
kartal kanatlaryla sekiz dokuz kere havada pervaz ederek talim etmitir. Daha sonra Sultan Murat Han Sarayburnunda
Sinan Paa Kknden temaa ederken Galata Kulesinin ta
en st zirvesinden lodos rzgryla uarak skdarda Doanclar Meydanna inmitir. diye bahsetmektedir. IV. Murat, Hezarfeni bir kese altnla mkfatlandrmtr.

160

Mslman lim ncleri

5. Lgar Hasan elebi

Lgar Hasan elebi Drdnc Murat devrinde elli okkalk barut macunu ile alan 7 kollu bir roketin at gcnden istifade ederek dnyann ilk insan tayan roketini yapmt. Roket, yardmclar vastasyla atelenip havalanacakt
ve kendisi de denize ineceini tasarlamt ve bu tasarsnda
muvaffak olmutu. Kendisi karadan havalanrken denizde birka gemi, iinde dalglar olduu halde kendisini bekliyordu.
Roketlerin atelenmesiyle fezaya doru havalanm dairev ekiller izerek denize inmiti.
Bu tarihten sonra Avrupada buna benzer tecrbeler yaplmaya balam, kimi kendine kanat takm ve kimi de tayyare yapmaya almt... Bu sahada alan Batllar zikredilirken Endlsl Abbas bin Fernas ve Farabl smail Cevher, Hezarfen Ahmed elebi ve Lagari Hasan elebi ismi hi
sylenmez. Oysaki bu tr almalar ilk tecrbe edenler bu
insanlardr.

Byk Veteriner Ebu Bekr ibni

Bedreddin el-Baytar
Ebu Bekr, Memlk Sultan en-Nasr Nasrddin Muhammed b. Kalan (1293-1341) zamannda yaam, Orta an
ve slam medenyetinin en byk veteriner hekimidir. Ebu
Bekrin babas Bedreddin el-Baytar da Memlk saraynda
veteriner olarak almt. Nasrn babas Mansur el-Kalan (1279-1290) at a bir hkmdard. Sonradan mehur
olan hatta tannm Trk hekimlerinin de gidip alt
bmaristan (hastane) tesis etmiti. Kalanun olu Muhammed Nasr da babas gibi ilme ve ilim ehline muhabbeti olan
bir hkmdard. Babasnn kurduu bmarisitan tamamlamt. Nasr, hayvan yetitirilmesine ve ziraata ok ehemmiyet vermitir. 1298-1340 yllar arasnda Ebu Bekr saray veterineri olarak almtr. Zaten btn slam devlet adamlarnn at sevgisi fazladr. Sarton bu mevzuda: Zamanmzda,
eski gnler, bilhassa slam memleketlerindeki kraliyet ahrlarnn bykl tahmin ve tasavvur edilemez. Birka yl
nce (1947den birka yl nce) Morakada Meknesi ziyaretimde 17. Asrda Malay smail tarafndan ina edilmi olan
12 bin at ald sylenen ahrlarn iini ancak otomobille gezebildim. demekle saraylarda ata gsterilen byk alkay
ifade etmeye almt. te Ebu Bekr, byle bir atmosfer
iinde yaam ve ilgi ekici vasfta bir eser vermitir. Batl

162

Mslman lim ncleri

tarihilerce de devrinin en iyi veteriner hekimlik kitab olarak kabul edilen eserinin ad Kmils-Snaatayn el-Baytara
vez-Zrtkadr. Zrtka, zartakann cemi (oul) eklidir ve
hayvanlarn talim-terbiyesi ve dier ileri demektir.
Veterinerlikle ilgili beinci makale otuz drt babtr. Birinci babtan sonra hastalklar batan itibaren vcudun ksmlarna gre ayrlarak ok sistematik olarak incelenmitir. Gz
ve kulak hastalklar iyi anlatlmtr. Burun aknts ile seyreden gourme ve malleusa (orta kulak kemii) da dikkat etmitir. Boaz ve ene hastalklarnn banda sraca ad altnda malleus ve gourmeu anlatrken bu iki hastal birbirinden ak bir ekilde ayrmaktadr. Hibir ekilde gourmenin malleusa balang olacandan sz etmemitir. ene altnda souk apselerle beliren maleusun bacaklarda da
Iymphangitislerle (lenf damarlar iltihab) seyrettiini yazmakla deri ruamn da bildirmitir. Bu satrlarn 14. yzylda yazlm olmas ok mhimdir, nk daha sonralar
16. hatta 17. yzylda bile veteriner yazarlar gourmeun eskiyince malleusu dourduunu, deri ruamnn ayr bir hastalk olduunu, akcier ruam ile alkasna dikkat etmeden
yazmlardr. Gene ok mhim olan bir nokta da Ebu
Bekrin malleusun insanlara getiinden de bahsetmi olmasdr ki biz bu tesbitin ilk kez Ebu Bekr tarafndan yapldn gryoruz. Hatta 17. yzylda yaam ve malleus mevzuunda en ileri grlere sahip olan Fransz veterineri Solleysel dhi bundan bahsetmemektedir.
Ebu Bekr, boyun hastalklar arasnda romatizma ve tetanozdan, omuz topallndan ve arpalamadan bahsetmitir.
Atn diz ve sinirlerinde hastalklar bal altnda exostose,
(kemiklerde knt) hygroma, (mayi ihtiva eden kist) hydart-

Mslman lim ncleri

163

hrosse, (eklem boluunda su toplama) tendintis (kirilerin

iltihab tendonlarn (kiri) yara ve kopmalar gibi hastalardan bilgi ile bahsetmektedir.
Trnaklar iin Ebu Bekr: Atn esas trnaktr, at iin trnak, evin temeli gibidir. Trnak hastalklar her hastalktan
daha mhimdir. demekle modern bir gre sahip olduunu belirtmitir. Arka bacaklarn dizlerden yukar ksmlarn
patelle (diz kapa kemii) taklmas, kala topall, elephantiasis (fil hastal) ad altnda Iymphangitis maleosaya
benzer arazla hastalklardan bahsetmitir. Ebu Bekr, bu blmlerde ne kendinden nce ne de yzyllarca sonrasna
(Solleysele) kadar hibir baytarla karlatrlamayacak kadar mkemmeldir.
Bu byk yazarn byk ve stn eseri zerinde bizden nce Batl yazarlar, Perronun 1852-1860 yllarnda Franszcaya
yapt tercmesinden faydalanarak incelemeler yapmlardr.
Ebu Bekr bu eserini, Melik Nasra ithaf ettii iin kitabn mehur ve maruf ismi: Nasrdir. Kitap on makaleye
ayrlmtr. Kitabn birinci makalesi yirmi ksma ayrlmtr.
Kurandan bir ayetle balar. nsan ve at arasndaki benzerlik ve ayrlklar ele alm, insan ve atta burun, nefes borusu,
kalp, ba, cier, mesane, bbrekler, erkeklik ve diilik, kemikler, kkrdak, sinir, kaslar, deri kllar ve be duyu ayndr, demitir. Her iki canlda mterek grlen hastalklar
arasnda kuduzu da saymaktadr.
Genital organ hastalklarna ayrlan blmde derin (dourine) anlalr semptomlarla bilinmektedir. Metritislerin (rahim
iltihab) sonradan ksrlk yaptn doru olarak yazmtr.

164

Mslman lim ncleri

Bundan sonraki babda vcudun kuyruk, bel ve karn

gibi yerlerindeki hastalklar zerinde durulmutur. Lumbago, (bel ars) baz yaralar, hydrops (safra kesesinin mayi ile
dolu i hli) ascites, peritonitis (iltihap svs) exudativa hernia abdominalis ve ventralis harnia umbilicalis ve evantrasyon doru, anlalr seytonmlarla anlatlmtr. Karacier,
akcier ve bbrek hastalklar.
Ebu Bekr, tedavi blmlerinde balangtan itibaren yara
ve apseler iin uygun metotlar kullanr. Krk, kk ve burkulmalarda durum ayndr. Omuz ve kala topallklarnda
bugnk gibi apse de fixation (tespit) yapar. Arpalama hastal iin kan almay, bacaklarn souk suya sokulmas ve
friksiyon gibi bugn de kullanlan uygun tedavi ekilleri tavsiye edilmitir.
Prolapsus uteri ve vaginae (rahim ve haznenin dar kmas) olaylarnda dar kan organ ksmlarn papatya suyu ile ykadktan sonra yeniden yerine yerletirmekte ve vulvaya alt ksm ak kalmak zere diki koymaktadr. Daha
sonraki gnlerde nar kabuu (skc) ve alkol ile lvajlar yapar. Bu tedavi prolapsusun en uygun tedavisidir. Baz sanclarda rektal (son barsak) muayeneyi tavsiye ederken bu iteki tecrbesini gstererek veterinerin trnaklarnn ksa olmas gereine dikkati ekmektedir.
Ebu Bekrin en modern olduu blm embriyotomi (ceninin rahimden karlmas) operasyonudur. Eer yavru yaamyor ve bir uzvu kmsa nce o uzuv kesilir, sonra zikrolunaca zere kol uterusa sokularak embriyotomi yaplr.
stad olan veteriner elini temizledikten sonra meneke yana batrp kollarn gzelce yalar, parmaklar arasna bir us-

Mslman lim ncleri

165

tura alr, kolunu yavaa uterusa (rahim) sokar. Eer yavru

doru gelmi de ba nde ise hazr olan engelleri gznn,
st enesinin ve alt enesinin kemiklerine ilitirip azar azar
dar eker. ekmeden nce ksran vaginas (haznesi) koyungz otu ve erice yonca otunun kaynam suyu ve meneke ya ile kayganlatrlr. l yavrunun btn kmas
iin yollarn kaygan olmas gerekir. Eer yavru devrilmi (dnk) ise veya boynu eri olup dorultulmas mmkn deilse nce rastlanan uzuv kesilir. Bu kesilen uzuv tam olarak dar karldktan sonra yavrunun dier ksmlar darya alnr. Ondan sonra kunduz hayas, kimyon ve tuz kaynatlm
zeytinya ile lavaj yaplr. Yukardaki hlasa edilmi operasyon tarifinden Ebu Bekrin bu mevzuda ne kadar bilgili
olduu grlmektedir.
Kastrasyon (ksrlatrma) bahsinde de Ebu Bekr ok yeterli bilgi vermektedir. Bugn dhi kullanlabilecek atele veya bakla kesme, dvme ve serbest kastrasyon gibi drt usul
tavsiye eder.
Evantrasyon olaylarnda ok uygun tedaviler tatbik etmektedir. Baka hibir yerde rastlanamayan bu operasyonu
hlasa olarak anlatmak yerinde olacaktr: Evantrasyona urayan hayvan arka st yatrlr, ayaklar yukar kaldrlr; bu
suretle barsaklar kolaylkla yerine gnderilecektir. Geri
gnderilmeden nce barsaklar lk alkolle ykanmaldr.
Sonra karn boluuna itilirler. Yarada i derinin (kas tabakalarnn) ular paklatrlr, kanatl karncalarla tutturulur.
Karncalarn bir tanesi ele alnr, arka taraf sklr, bu suretle karnca azn aar. Az alnca i derinin iki kenar karncann azna verilir, sonra makasla karnca ortasndan ke-

166

Mslman lim ncleri

silir, karnca acdan eti srr. Daha sonra dier bir karnca
alnp ayn eyler tekrarlanr. Yara batanbaa karncalarn
azlar ile kapatlr. Her iki karncann aralklar bir parmak
mesafede olmaldr. Bundan sonra d tabaka (deri) pamuk
iplii geirilmi ine ile dikilir. Dikilerin aralar ikier parmak olup, aralklarndan hava ve rutubet kabilmelidir.
Batanbaa dikilince yara uzunluunca sarg konup st
uzun bir ba ile balanmaldr.
Tedavi mddetince, atn yemi ya ve souk olmaldr. Hayvan kabz olmaldr. nk kontipasyonda defakasyon (dklama) esnasnda karnn sklmasndan dikiler sklebilir.
Yaraya yakn, sakz yaks vurup nc gn sarg deitirilir. Yaraya hurma, zft merhemleri gibi kavuturucu illar
srlr. Evantrasyon tedavi operasyonu srasnda Ebu Bekr
barsaklarn, karn boluuna itilmeden nce, lk alkolle
ykanmasn ihmal etmemitir. Kas tabakasnn dikmek iin
katgt yerine gene organik bir madde olarak karncalar kullanmas ilgi ekicidir.
Ebu Bekr, hydrops ascides olaylarnda karn boluuna
biriken svy ponksiyon yolu ile boaltmaktadr. Zamanndan ok ileri tedavi metotlar ile dolu olan bu makaleden
sonra 9. makalede Ebu Bekr 12 babda materia medika ve
koteriasyon ekillerinden bahsetmitir.

Ortopedi
Kitabn 10. ve sonuncu makalesi 15 baba ayrlmtr. Ebu
Bekrin en rahat yazd blm burasdr. lk bablar eitli at
nallar, nal ivileri ve nallama tekniklerine ayrlmtr. 360
kadar nal eidi bildiini yazmaktadr. Bu nallardan byk

Mslman lim ncleri

167

bir ksm, ayak hastalklar ve kusurlarn tedavi maksad ile

kullanlmaktadr. Topuk alma hlinde trnan d taraf i
tarafndan daha fazla yontulduktan sonra, topuk alan yer
dz olan bir nalla ykseltilerek nallanr. diyen yazar bazlarnn keleri fazla sktrarak nallanmalarnn ke darlna sebep olduunu ve daralan kenin trnak atlaklarn
dourduunu byk bir hazakatle yazmtr.
Paytak bacakllk olaylarnda i kenarlar daha alak nalla; ayan kavisli (bouleture) durumlarnda ise tendolarn ksalmasndan trnak dik bir pozisyon alr, bunu dzeltmek
iin keleri dzeltir, alaltr ve smbkte gagalar bulunan
bir nalla trna nallar ki, yalnz bu bile bize Ebu Bekrin ortopedi mevzuunda ne kadar modern olduunu gstermeye
yeterlidir. tellilik, kronik farbr ve krapo gibi ayak hastalklarnn tedavilerinde ok uygun nallar kullanmtr.
Kitabn son blmnde katr ve merkep nallarndan da
bahseder. Bu son makalede Ebu Bekr tarafndan verilen bilgilere ne daha nceki eski Yunan eserlerinde ne de sonraki
kitaplarda rastlanmaktadr. 17. hatta 18. yzyldan sonradr
ki ayak hastalklarnn nallarla tedavisi ve dzeltme metotlar Batda veteriner hekimlie girmitir.
Netice olarak Ebu Bekr 14. asrda slam veteriner hekimliinin Avrupaya nazaran ok stn durumunu gsteren, zamannn veteriner ansiklopedisi diyebileceimiz pek deerli
eseri ile veterinerlik tarihinde parlak bir yer tutmaya hak kazanmtr.

Byk Osmanl Astronomu Takyddn

Rasd ve stanbul Rasathanesi
Trk-slam leminin son, Osmanl Devletinin ilk ve tek
rasathanesinin kurucusu, klasik slam astronomisinin de en
nemli ve son temsilcisi olan Takyddn Rasd, stanbul Rasathanesi ile mehur olmu bir Trk astronomudur.
Takyddn Rasd, Sidretl-Mnteha adl eserinin giriinde: Ben mukaddes topraklarda dodum ve yetitim.
demektedir. Bu kayttan ve babasnn am medreselerinde
mderris olmasndan ayrca baz ecerelerindeki Dmak
ifadelerinden amda 4 Ramazan 932/14 Haziran 1526da
doduu anlalmaktadr. Takyddn, amda balad tahsil hayatnda nce klasik slam ilimleri tahsil etti. Arapa,
Trke ve Farsa bilen Takyddn Rasd, eserlerinin hemen
hemen hepsini Arapa yazd. Bundan sonra bata babas olmak zere nce am, daha sonra Kahiredeki limlerden hadis, tefsir, fkh, matematik, tp ve arstronomi gibi ilimler
okudu. amdaki meyye Camiinde hadis dersleri okudu ve
Buhari Okutma cazetnamesi ald.
Msrdaki tahsilini tamamladktan sonra ama dnerek
Nablus kadlnda bulundu ve buradaki baz medreselerde
mderrislik yapt. Bu esnada babas ile birlikte 1552 ylnda
stanbula geldi. Rumeli Kazaskeri Molla Abdurrahman

Mslman lim ncleri

169

Efendiye mlazm ve Vesir Ali Paaya hoca oldu. stanbulda ivizde, Ebussud, Azmizde, Ali Kuunun olu Mehmet ve torunu Kutbeddin, Sal Emir gibi dnemin nde gelen ulemasnn meclislerine katld. Bir mddet burada kalan
Takyddne mderrislik teklif edildi ise de kabul etmeyerek Nahcvan Seferinden (1553-1555) sonra Msra dnd. Kahirede eyhuniye Medresesinde yirmi be ve Sargtmyye Medresesinde otuz ake ile mderris oldu. Ayn sene
Msr Beylerbeyi bulunan Semiz Ali Paa ile yaknlk kuran Takyddn Rasd, Ali Paann Sadrazam olmas zerine ksa bir
mddet iin stanbula geldi.
stanbulda Edirnekapdaki Krk Akal Bl Medresesinde mderrislik yapt. stanbulda Sadrazam Ali Paann
(1561-1565) ktphanesinden ve saat kolleksiyonundan istifade etti. Bu arada ailesinin Msrda olmas ve Ali Paann
da Msr valiliine tayini zerine Msra dnd, mderrislik
ve kadlk yapmaya balad. Bir ara Msr Kads olan ivizde ve Nianczdenin naipliklerinde bulundu. Takyddn, Nianczdeden sonra Msr kads olan Kazasker
Abdlkerim Efendi ile babas Kutbuddinin tevikiyle matematik ve astronomi almaya balad. Mehur matematiki
Ali Kuunun torunu olan Kutbuddin, eitli rasat aletleri
ve astronomi ile ilgili dedesinin, Gyaseddin Cemidin ve
Kadzde er-Rumnin kitaplarn temin ederek Takyddne
verdi. Hatta onun almalarna yardmda bulundu. Bu arada kendisini tamamen matematik ve astronomiye veren Takyddn, Tinnis kads olduunda baz rasatlar yapabilmek
iin 25 metre derinliinde bir rasat kuyusu kazdrarak, sabit
yldzlar gndz gzlemeye alt. Msr ve Filistin gibi ka-

170

Mslman lim ncleri

dlk yapt yerlerde almalarna devam eden Takyddn

Rasd, bu arada eitli orijinal eserler de meydana getirdi.
1567-1568 yllarnda Nablus kads iken Reyhanetr-Ruh
adl eserini telif etti.
Daha sonra 978/1570 senesinde nc defa stanbula
gelen Takyyddn Rasd, Hoca Sadettin Efendi ile yaknlk
kurup, himayesine girdi ve onun vastasyla padiahla, Sadrazam Sokullu Mehmed Paa ve dnemin stanbul ulemas
ile tant. stanbuldaki sekin ulema meclislerinde tannan
ve takdir edilen Taykddn Rasd, geldiinin ikinci senesi 2
Mart 1571 tarihinde vefat eden Mneccimba Mustafa b.
Ali el-Muvakktn yerine mneccimba oldu. Daha sonra astronomi almalarna hz veren Takyddn, yapt takvimlerde ve dier astronomi hesaplarnda kulland Ulu Bey zicinin
yeterli olmadn, birok hata bulunduunu ve yapt hesaplara kfi gelmediini belirterek yeni gzlemler ile bunun
tashih edilmesi gerektiini dnd. Byle bir almann
yaplmas sadece rasathane ile olacandan Takyddn Rasd,
Hoca Sadettin ve Sokullu vastasyla bu dncesini tahta yeni
geen Sultan III. Murata bir layiha ile intikal ettirdi. Bunun
zerine Padiah Tophane tepesinde Rasathanenin inasna
izin verdi. Bu arada almalarna devam eden Takyddn
1574 ylnda Galata Kulesinden basit aletlerle gzlemlere
balad. 1577 ylndan itibaren rasatlarna rasathaneden devam eden Takyddn Rasd, rasathanenin, yeni yaptklar
aletler ve toplanlan kitaplarla glendirilmesine alt. Burada yanna birok astronom toplayarak klasik slam rasathanelerindeki aletleri imal etti ve bunlarn yannda yeni baz rasat letleri gelitirdi.

Mslman lim ncleri

171

Msrda balatt almalarna burada devam etme

imkn bulan Takyddn Rasd, ilk olarak Ulu Bey zicinin
tekrar hazrlanmas almalarna balamt. Bu arada dier
baz gk hdiseleri de rasat edilmeye allmt. Ancak buradaki bu youn ilm alma, stanbuldaki baz ulema ve
devlet adamlarnn kskanl sebebiyle inktaa urad. Takyddn Rasd, muhaliflerinin giriimi ile yklan rasathanesinin ardndan evine kskn bir hlde kapand ve yarm kalan
almalarna orada devam etti. Son yllarn sknt ve znt iinde geiren Takyddn, 15 Sefer 993/18 ubat 1585
ylnda ellidokuz yanda iken stanbulda vefat etti ve Beiktata Yahya Efendi Dergh haziresine defnedildi.
Takyddn Rasd, ilm zihniyet, orijinal katk ve aratrma bakmndan Osmanl ilim dnyasnn zirvesinde bir bilim
adamdr. am ve Semerkant rasathanelerinde yaplan almalar ok iyi tetkik etmi ve onlarn eksik brakt yanlar
tamamlamaya alarak bu iki astronomi ekoln ahsnda
meczetmitir. Daha Msrda iken otomatik makinalar zerine aletler yapmtr.
Takyyddnin ilm zihniyet ile yapt rasatlar ve yazd
eserler, baz kimseler tarafndan kk ve basit eyler gibi
gsterilmek istenmi ve hatta onu Yahudi bir mneccimden
ders ald sylenmitir. Onu ilm adan tenkit eden kimselerin yannda eyhlislam gibi tamamen ahs adan ktleyenler de bulunmutur. Birinci ksmda yer alanlar arasnda
Takyddnin dneminde yaam olan Avusturya elisi Von
Ungandn zamannda elilik papaz olan Stephan Gerlach ve
halefi Salomon Schweigger gibi ahslar grlmektedir. Onlara gre Takyddn, rasathaneyi sadece padiahn talini ve

172

Mslman lim ncleri

eref saatini belirleme gibi astrolojik ihtiyalarn karlamak

zere kurmu, astronomi bilen Selanikli bir yahudiden ders
alm deersiz bir astronomdur. Hlbuki Takyddn, Sidretl-Mnteha adl eserinde gne tutulmas ile ilgili rasatndan bahsederken, bunlardan birincisini Hoca Sadettin
Efendinin evinden, ikincisini Rasathaneden, ncsn ise
bulutlar yznden rasad edemediinden; Kahirede ve Selanikte bulunan Davud er-Riyaz gibi astronom arkadalarndan bilgi almak suretiyle takip ettiini sylemektedir.
Stephan Gerlach ve Tarih-i Ebul-Faruk mellifi Selanikten bir yahudi mneccimin Takyddne almalarnda nclk etmek zere geldiinden bahsetmeleri ise doru deildir. Zira Takyddnin byle bir hocaya ihtiyac
yoktur. Bu yahudi, muhtemelen rasathanede alan dier
gayr-i mslim kimseler gibi bir mneccimdir.
Schweigger hatralarnda Takyddni deersiz bir astronom olarak gstermekte ve Romada bir matematikiye uaklk ettiini ve orada Euklides, Proklos ve Ptolemaisos gibi Yunan astronom ve matematikilerinin eserlerini, sonradan gizlice salad bir yahudinin aracl ile tercme ettirerek okuduunu sylemitir. slam kltr merkezleri olan am ve Kahire
gibi yerlerde bu gibi eserlerin bulunmas dolaysyla bu eserleri elde etmek iin Takyyddnin Romaya ve yahudi mtercimlere ihtiyac olmad aikrdr. Bu ynyle de bu iki papazn iddialarnn ciddilii pheli grnmektedir. Bu iki papazn
ayrca rasathanenin kurulu ve ykl tarihlerini yanl olarak
vermeleri ile Takyddni tanmadan onun Arap olduunu
sylemeleri iddialarnn gayr-i ilm olduunu gstermektedir.

Mslman lim ncleri

173

Takyddnin, slam astronomi tarihinde yeri ok byk

bir lim olmas, almalarnn orijinalliinden ve yeni birtakm tespitlerde bulunmasndan ileri gelmektedir. Takyddnin rasathanede kulland mkemmellikteki aralarn
Batda ilk defa Tycho Brahenin rasathanesinde kullanld
grlmektedir.
Takyddn Rasd, yapt almalar ve yazd eserler ile
astronomiye genel olarak u katklarda bulunmutur: Gne
parametreleri hesabnda yeni bir usl uygulam, Tycho Brahe gibi sabit yldzlarn boylamlarnn tespitinde, Ay yerine
baka gezegenlerin (Vens vs.) kullanlmasn dnerek buna gre gzlem yapmtr. Astronomik almalarda ondalk
kesirlerin kullanlmasn gelitirmi ve trigonometriye ve astronomiye ilk defa tatbik etmitir. Delos probleminin zm yolu zerinde durmutur. Sin 1 ve kiri problemleri
zerinde almtr. Mekanik saatler zerinde durmu, dakika taksimatndan sz etmi ve saati bir astronomi arac olarak ilk defa kullanmtr. Ayrca Takyddnin Msrda iken
1551 ylnda yazd otomatik makinalar ile ilgili eseri Turuk al-Seniyye fil-Alat al-Ruhaniyesi Osmanllarda bu konuda yazlan ilk ve tek eser olarak grlmektedir. Takyddnin astronomi eserleri yannda otomatik saatler, cebir,
optik ve tp gibi konularda da kitaplar bulunmaktadr.
Takyddn Rasdn en nemli eserleri unlardr:
Caridat al-Durar; Mizvelet el-imaliyye; Reyhanet elRuh fi Rasm el-Saat ala Mastava; Sidretl-Mnteha el-Efkar fi Melekut el-Felek el-Devvar-al Zic el-ehinahi; Alat-
Rasadiye bi Zic al-ehinahiye.

15. Asrn En Byk Astronomu

Ulu Bey ve Zci
1394 ylnda Gney Azerbaycann Sultaniye ehrinde
doan ve asl ad Muhammed Turagay olan Ulu Bey, Timurun torunu ve M. ahruh Mirza ile Gevher adn oludur. Aslen Trk olan Ulu Bey ocukluunu babasnn yannda geirdi. ok iyi bir saray eitiminden getikten sonra,
1407li yllarda Horasan, Mzenderan, Trkistan ve Maverannehri iine alan blgenin hkmdar oldu. Semerkanda yerletikten sonra buray slam medeniyetinin merkezi yapt. 1447 senesinde de babas ahruhun vefatyla yerine hkmdar oldu. Ancak seneye yakn bir sre hkmdarlk yaptktan sonra elli be yanda iken olu Abdllatif
tarafndan ldrld (1449).
Hkmdar Ulu Bey, 11 yanda Kuran- Kerimi ezberlemi ve yedi trl kraate gre okumada ihtisas kazanm bir din
limi idi. Ayn zamanda tarih, iir ve sanata merakl olduundan bu ilerle uraanlar da himaye ve tevik etmitir. Byk
bir kitapsever olan Ulu Bey, geometri ve matematiin en zor
meselelerini zen bir riyaziyecidir fakat bunlarn tesinde ve
stnde iyi bir astronomi limidir. Hatta batl bilim adamlar onu 15. yzyln en byk astronomu olarak kabul ederler. Daha ocuk denilecek kadar kk bir yata Meraga Ra-

Mslman lim ncleri

175

sathanesinin harabelerini gezmesi astronomiye kar duyduu

ilginin ok erken yalarda baladn gstermektedir.
Gyaseddin Cemidin ifadesine gre Ulu Beyin zihn
hesaptaki mahareti ve istisna hafza kuvveti ok yksek idi.
Astronomi sahasnda yazlm en eski kitap olan Batlamyusun (85-165) Almagest adl eserinin ve Meraga Rasathanesinde yaplan zcin (yldz katalou) hatal olduunu grerek dzeltmek istedi. Bunun iin Semerkandn kuzeyinde
bulunan Khek tepesi zerine 1420-1 senesinde ok byk ve
mkemmel bir rasathane ina ettirdi. slam dnyasnn birok yerinden nl matematiki ve astronomlar da Semerkanda davet etti. Bunlarn banda Bursadan giden Kadzade Rum (1337-1430), Gyaseddin Cemit el-K (. 1429)
gelmektedir. Daha sonra ise Ulu Beyin ferzend-i ercmendim diye iltifat ettii Ali Kuu (. 1474) bu almalara
dhil olmutur. Ulu Bey Semerkand Rasathanesinde yz
kadar sekin ilim adam ile birlikte alarak, daha nce kurulan rasathanelerde kullanlan aletleri imal ettirdi ve bunlarn
yannda yeni ve ok mkemmel baz gzlem aletleri de cad etti. Ulu Bey ve arkadalar bu rasathanede 30 sene srekli alarak Zc Cedid-i Sultan-Zc-i Grgan adyla bilinen
mehur zci hazrladlar. Ulu Bey devlet ileri yannda, dier ilim adamlar ile birlikte uzun yllar eserin hazrlanmas
iin bizzat rasatlar yapmtr. Eserde 1022 yldzn ad ve konumu tesbit edilmitir. Bu zcten nce slam dnyasnda Nasiruddin Tsnin (1201-1274) Zc-i lhansi kullanlrd. Ancak bu yeni zc ile Tsinin zci kullanlmaz olmutur.
841/1437 ylnda tamamland tahmin edilen zc, Kuran-
Kermin, Furkan Sresinin: Alemlere uyarc olsun diye kulu

176

Mslman lim ncleri

Muhammede Furkan indiren, gklerin ve yerin hkmranl kendisine ait olan, hi ocuk edinmeyen, mlknde orta bulunmayan, her eyi yaratp ona bir nizam veren ve mukadderatn tayin eden Allah yceler ycesidir. Mealindeki yetleri ile balamaktadr. Daha sonra ise Ulu Beyin,
kendisini bu zci yazmaya sevk eden amiller ve arkadalar
hakkndaki bir nsz bulunmaktadr. Drt blmden oluan
zcin dier blmlerinde ise u konular bulunmaktadr.
1. Farkl takvimler ve tarihleri. 2. Zaman hakknda yorum ve zaman bilgisi, trigonometrik fonksiyonlar, ekliptikel
ve ekvatoryal koordinatlar, enlem ve boylam tayini. 3. Gnein, gezegenlerin, yldzlarn hareketleri ve seyri, tutulmalar ve astronomiye ait baz bilgiler. 4. Sabit yldzlarn mevkileri, durumlar ve astroloji. Bu blmde astroloji ok geni
bir biimde ele alnmtr.
Ulu Bey zci, slam dnyasnda on altnc, Batda ise on
yedinci yzyldan itibaren yaygnlamaya balad. Batda kurulan rasathaneler ve astronomlar uzun zaman bu zcden istifade etmilerdir. Hatta teleskopun rasat iin kullanlmaya
balanmasna kadar, eser kendi alanndaki en dakik eser olarak kullanlmaktayd. Farsa kaleme alnd tahmin edilen
eser muhtemelen Osmanllar vastasyla Batya gemitir.
Avrupada da ok mehur olan bu eser, eitli dillere tercme edilmi ve defalarca baslmtr. slam dnyasnda, hususiyle Osmanllarda bu esere birok erh yazlmtr.
Avrupada zellikle astronomlar ve denizciler bu zce ok
byk nem vermilerdir. Avrupada mehur olan bu cetvellere ilk dikkati Oxfordta profesr olan John Greaves
(1642-1648) ekmi ve eser 1648de kendisi tarafndan ks-

Mslman lim ncleri

177

men Oxfordta baslmtr. ki sene sonra (1650) Londrada

birinci blm olan kronoloji ksm yaynlanmtr. ki sene
sonra tercmelere olan ilgiden dolay eser ikinci basksn
yapt. Thomas Hyde 1665 ylnda eseri Latinceye tercme
etmitir. G. Sharpe ise bu tercmeyi daha sonra tekrar gzden geirmitir. Eserin tamam A. Sedillot tarafndan iki cilt
halinde Franszca olarak 1847-1853 ylnda tercme edildi.
Eser en son olarak Edward Ball Knobel tarafndan ngilteredeki btn yazmalar gzden geirilerek Farsa ve Arapa
bir lgat ile birlikte Cataloque of Stars adyla Washingtonda 1917 senesinde neredildi.
Osmanl Devleti mneccimbalar 1800 senesine kadar
btn takvim ve imsakiye hesaplarnda Ulu Bey zcini kullanmlardr. Ancak bu tarihte Fransz Astronom Jack Dominic Cassininin, Ulu Bey zcinin hatalarn tahsis ederek
yapt zc nce Arapaya daha sonra da Trkeye tercme
edilerek kullanlmaya balanmtr. Ulu Bey zcindeki baz
kk hesap hatalarnn, Gne ve Ay tutulmalarnda bir saate kadar varan zaman kaymalarna sebep olduu fark edilince bu zc terkedilmitir. Esasen Ulu Bey zcindeki baz hatalar, Osmanllarda ilk olarak Takiyddin Rasid (.1585) tarafndan farkedilerek dzeltilmek istenmi ancak stanbulda
alan ilk rasathanenin baz siyas sebepler neticesinde yklmasyla bu giriim gerekletirilememitir. Dolaysyla Ulu
Bey zcinin tashihi uzun yllar sonra Cassini tarafndan yaplmtr. Cassini zcinin Osmanllara gelmesiyle her ne kadar
bu zc kullanlmaya balanmsa da Ulu Bey zci tamamen
terkedilmemi ve baz mneccimler tarafndan kullanlmaya
devam edilmitir.

178

Mslman lim ncleri

Ulu Bey, yaad asr itibariyle eski astronomi bilgisinin

ve modern astronomi bilgisinin sahibi olarak bu iki bilgiyi
ahsnda meczetmi; eski astronominin son, modern astronominin de ilk temsilcilerinden birisi olmutur. Bat bilim
dnyas onu yaad yzyln en byk astronomu, rasathanesini de o dnemin dnya harikas olarak nitelendirmektedir. Hatta Amerika Uluslar aras Astronomi Dernei, Ay
kraterlerinden birisine Ulu Bey adn vermitir. Zci Franszca tercmesiyle yaynlayan Sedillot, onun iin Modern
bilim ve aratrma fetihlerine en parlak katkda bulunan niversal deha demektedir. Asya tarihi ve corafyas uzman
Fransz eli Fernant Grenand, Ulu Beyi u ksa cmle ile
tarif etmektedir. Ruh ve zek bakmndan ayan- dikkat
bir insand, usta bir air, bir din adam, yksek bir matematiki idi. Onun zamanmzdan 550 sene nce yapt rasatlar halen baz astronomi almalarna k tutmaktadr. O
gnn artlarnda bulduu deerler bugnk deerlerden
ok farkl deildi. Mesel, 1 derecelik yayn sins deerini
(X = sin. 1 = 0,0174520406437283571) bugnk deerle
ayn bulmutur. Dier taraftan baz gezegenlerin boylam
alarnn hesabnda ise bir iki saniye hata etmitir. Bu konuda Ulu Beyin bulduu deerler ile gerek deerler arasndaki fark u ekildedir:
Ulu Beyin bulduu
deerler

Gerek deerler

Satrn

12 13 39

12 13 36 (dAlamberte gre)

Jpiter

30 20 34

30 20 31 (dAlambert)

Mars

191 17 15

191 17 10 (Lalande)

Mslman lim ncleri

179

Ulu Bey ekvator ve ekliptik arasndaki ay 32 saniye

farkla 23 30 17 bulmutur.
Ulu Beyin zci bu gn dahi baz aratrmalarda kullanlmaktadr. Mesel en son Rus aratrmac Shcheglov 1977 senesinde katlarn kaymasn incelemek iin Ulu Beyin rasathanesinde, Ulu Bey zcindeki bilgiler ile modern bilgileri
karlatrarak gzlemler yapmtr. Ayrca Kandilli Rasathanesinde Fatin Gkmen Hoca ve olu tarafndan yakn zamanlara kadar kamer ay balarnn hesaplanmasnda da Ulu
Bey zci kullanlmaktayd.

El Birn
Ebur-Reyhan Muhammed b. el-Birn, mildi 973 ylnda Hrizmin bir kenar mahallesinde dodu. Tahdd
Nihyil-Emkin isimli eserinin mukaddimesinden kendisinin Trk olduu anlalmaktadr. Mukaddimede yle bir
ifade kullanmtr: Ben ne Arabm ne de Acemim. Arap ve
Acem dillerini ana dilimden sonra rendim. lim dili olan
Arapa yerine benim ana dilim ile ilim tesbit etmi olsa idim
oluk zerine km deveye veya tarla srmek iin ifte koulmu zrafaya ald gibi benim ana dilimle yaptm
ilm almaya da alr ve hayret edilirdi. Arapa, zengin
bir dil olduundan o devirde edebiyat ve ilim dili olarak kullanlyordu. Birnnin eserlerinde Trke kelimelere rastlanmaktadr.
Mslmanlar o devirde ilim ve teknikte, btn dnyada en
ileri seviyede idiler. Batllarn Mslmanlarn seviyesine ulamas iin asrlarn gemesi gerekti. nk slam limleri ellerine geen teknik vastalar inceliyor daha gelimilerini elde

180

Mslman lim ncleri

etmek iin alyorlard. lm grleri temel esaslara balayp

yeni bulularn peinde koturuyorlard. Mesel Mslmanlar, Ptolomeusun tamamen basit kadrann gelitirerek yeni
letler imal ettiler. Duvar ve a kadranndan baka, on sekiz
tanabilir kadran vcuda getirdiler. Birn ise, yedi buuk
metre kuturlu bir kadrandan faydalanmt. Asrlarca dnya
mihverinin ntasyonuna (eikliine) dair Mslmanlarn verdii bilginin farkna varlmad. Gneteki lekelere ilk defa
1610da Mslmanlar dikkat ekmitir, fakat bu Mslmanlarn mahedeleri uzun zaman dikkate alnmad. Daha 1000
senesinde el-Birn tarafndan tamamlanan Kopernikvri
Dnn de farkna varlamadndan, bu bilgiler sadece astronomiye ait tefekkr sahasnda kald.
Bir zamanlar Sisaml Aristonun ondan bir asr sonra da Babilde Selenkosun bildii Rnesans Devrindeki bu dn,
Kopernikten 500 yl nce el-Birn kavramt. Gndz-gece
deviniminde etkili olan Gnein Dnya etrafnda dnmesi deildi. Bilakis, kendi mihveri etrafnda dnen, gezegenlerle beraber Gnein etrafn da dolaan Dnyann kendisiydi. Dnya gezegenlerle birlikte yer deitirmekte, Gnein etrafnda
bir devri tamamlamaktayd. Bu ateli iddia Kopernikin eserinin ortaya kndan ok evvel, elde teleskop ve rasat letleri
yokken ortaya atlmt.
Birnnin mineroloji (madenler ilmi) ile ilgili eserleri, bu
sahada u gn iin bile kullanlabilecek durumdadr. Mineroloji, hem tp hem de kymetli talar bakmndan yaplan
aratrmalarla ilerlemitir.
Birn 1000 ylnda yani 27 yanda iken mehur eseri
Elsrul-Bkyet anil-Kurunil-Hliyeyi tamamlad.

Mslman lim ncleri

181

1017 ylnda, Trk mparatoru Gazneli Mahmutun daveti zerine Gazneye gitti. Hayatnn byk bir ksmn Gazne medresesinde almakla geirmitir. ok geni ilm aratrmalar yapm, inan ve anlay olarak Hint ve ran ayr
ayr kitaplarda incelemitir. Kitbt Tahkik mlil-Hind
isimli eserinde, Hintlilerin rf ve detleri ile felsef dncelerinden, rakamlarndan, astronomilerinden bahsetmitir. Bu
eser, 1887 ylnda Al Biruniss ndia ismiyle ngilizceye
evrilmitir.
Birn bir astronomi ansiklopedisi olan mehur eseri
ElKanunul-Mesudiyy fil-Heyeti ven-Ncmu Gazneli
Mahmutun lmnden sonra yerine geen olu Sultan Mesut b. Mahmut b. Sebk Tekin adna yazmtr. Bu kitabn
kendisine sunulmasndan ok duygulanan Sultan Mesut, elBirnye bir fil yk saf gm gndermitir. Birn bu hediye karsnda ilim adamlarnn kulana kpe olacak u cevab vermitir: Bu armaan beni batan karr, ilimden
uzaklatrr. lim sahibi olan kimse, gmn hemen harcanp bittiini fakat ilmin kalc olduunu bilir. lmin devaml
zenginliini, gmn ksa mrl baya parltsna hibir
zaman deimem.
Birn 1025 ylnda Mvernnehir ile Sindin tul (boylam) dairelerindeki hatalar dzeltti. Birn, Trihl-Hind
adl eserinde Hind dini, ilmi, felsefesi edebiyat, corafyas ve
detleri hakknda geni bilgi verdikten baka astronomiden ve
bahsetmitir. Bu eserinde Dnyann gnlk hareketinin heliosantrik (Gnei merkez sayan) ve jeosantrik (arz kresini
merkez sayan) sistemin her ikisiyle de izah edilebileceini kabul etmitir.

182

Mslman lim ncleri

1030 ylnda Sultan Mesuda ithaf ettii Astronomi ve

Yldzlar Hakknda Kanun isimli eserini, matematik ve astronominin esas meselelerini aydnlatmak iin yazmtr. Bir
eit ansiklopedi olan bu eserde birok yeni bulular mevcud
olup, trigonometriye ait geni bir blm bulunmaktadr. Bu
eserde Gazne ve skenderiyenin enlem ve boylamlar ile
Dnyann bykl hakknda malmat bulunmaktadr.
Birn Makaletn f istihrci kadril-ard bi rasadi inhtatil ufk an kulelil-cibl (Da balarndan yaplan ufuk alalmas rasad yardm ile Dnyann boyutlarnn belirtilmesi hakknda bir makale)sinde, Dnya yarapnn hesabn
ilm bir usulle izah eder. Dier taraftan Hind adl eserinde Dnyann yarapn R = 6324,66 km. olarak vermektedir. Bu deer ise, gerek yarap deerine ok yakndr. nk gnmzdeki lmelere gre ekvatorda R = 6377,397
km. kutuplarda ise, R = 6356,0759 km. dir. Birn, slam
dnyasnn en nl ehir ve kasabalarndan 600 tanesinin
enlem ve boylamlarn gsteren bir tablo da yapt.
lim dnyas el-Birn ile ok yakndan alkadar olmaktadr. UNESCO tarafndan 16 dilde yaynlanan Gr dergisi
1974 Haziran saysn el-Birnye tahsis etmi ve kapak ba
sayfasnda unlar yazmtr: Bin yl nce orta Asyada yaayan evrensel bir deha: El-Birn... Astronom, tarihi, botanist, farmakolog, jeolog, ir, filozof, matematiki, corafyac ve hmanist...
Carra de Vaux, astronomiyi tedkik ederken en mhim
mevkii el-Birnye veriyor. Astronomiye dair pek ok eserler veren birok usturlablar (yldzlar dnyaya gre ykseklik derecesini bulmakta kullanlan letler) vcuda getiren

Mslman lim ncleri

183

Birnden, bu Fransz msteriki yle bahsetmektedir:

Hareketli olan arz mdr, yoksa Gne midir? Birnnin, o
akc ve yumuak zeksnn elastikiyetini, btn aydnl ile
bu mesele karsnda gryoruz. Arzn Gne etrafnda dnmesi nazariyesi Copernicten iki bin yl evvel Bbilli Selencus ve Sisaml Aristaroue gibi ahslar tarafndan da ileri srlmtr. Birn pekiyi bilip tetkik ettii bu iki faraziyenin
eksilerini artlarn olduu gibi ortaya koydu. Birn ilm
gerei tesbit ederken itiraz olarak ileri srlen grlere de
cevap verdi. (Carra de Vaux, Les penseurs de Lslame C. II
S. 215 - 217).

slam limlerinin Fizie Katklar

Bilim tarihi kitaplar umumiyet itibariyle; Msr ve Babil
medeniyetlerine ksaca deindikten sonra Yunan ve Roma
medeniyetleri zerinde dikkatle durur. Hristiyan Orta
an ve Bizans zikrettikten sonra Yeni aa atlarlar.
Byle olunca da Orta ada vukua gelen ilm hdiselere gereken ehemmiyet verilmez. te bu ada Mslmanlar, Bat ile 750 yl kadar devam eden yakn komuluklar esnasnda dnyay aydnlatan taraf olmulardr. Mslmanlar, Yunanllara nazaran teknik sahada en az iki misli geliip Batya
dorudan tesir etmilerdir. Fakat Batnn, slamn; kendilerine alternatif olabilecei endiesi iinde yapt kt gsterme veya ok az bahsetme politikalar neticesinde bu gerek yllarca gizli kalmtr. Bu gerei ok iyi gren Doktor
Sigrid Hunke Avrupann zerine Doan slam Gnei adl eserinde taassub iindeki Hristiyan Avrupaya yle sesleniyor: Mhim olan artk gemiin dini engellerinden syrlp meselelerde; yksek bir insaniyet ve msamahaya doru
almak, din inanlarn tesinden insanlara bakabilmektir.
Hristiyanlktan dolay olumu ihtiraslar yznden afak ve
mnsif bir takdirden mahrum braklan, harikulade hizmetleri rtbas edilen, kltrmzn medyun bulunduu temel
itirakleri gizlenen slam lemine kar dil olmak iin vakit

Mslman lim ncleri

185

hl erken midir? Hakikatte, slam limlerinin almalar

Yakn a Avrupa bilimine temel tekil etmitir. Yine slam
limlerinin fizie katklar da modern fiziin temelini oluturacak mahiyettedir. Biz burada fizie ait alma yapan slam
limlerinden ve almalarndan ksa ksa bahsedeceiz.

bnl-Heysem
Bugnk fiziin optik (k bilimi) sahasna, temel tekil
eden nesi varsa bunlar ilk kez ortaya koyan kii, slam dnyasnn nl fizik limi bnl-Heysemdir. Heysem 9601039 yllar arasnda yaamtr. Optik hakknda birok eser
telif eden bnl-Heysemin en nemli eseri Kitabl-Menazirdir (Grntler Kitab). Orta ada optik zerine yazlan en salam eser saylan Kitabl-Menazir, 1270 ylnda
Latinceye evrilmi, daha sonra deiik tarihlerde Nrnberg,
Lizbon ve Bazelde baslmtr. Bu eser yalnzca Witelo, Roger, Bacon ve Peckham gibi erken dnem yazarlarna tesir
etmekle kalmam, Kepler ve Newtonun optie dair eserlerine de kaynak oluturmutur. Onun Alhazen eklinde yazlan Latince ismi Batdaki optik aratrmaclar iin klid
ismi kadar tannmtr.
bnl-Heysem almalarn daha ok parabolik ve krev aynalar ve onlarn krmalar ile ilgili zellikler zerinde younlatrmtr. Nitekim gnmze onun ismiyle gelen bnl-Heysem problemi (Alhazen Problemi) krev bir
aynayla ilgilidir. Problemde krev bir ayna, bir nesne ve
onun aynadan yansyan grnts verilmitir ve nesnenin
aynadaki yansma noktasnn bulunmas istenmektedir. O,
bu problemi drdnc dereceden denklem kullanarak z-

186

Mslman lim ncleri

mtr. bnl-Heysemin zd bu problemi Huygens

yllar sonra ancak zebilmitir. Alhazen problemi bnlHeysemin yksek riyaz kabiliyetini ortaya koyar. bnlHeysem, bir yansmada gelen nla, normal ve yansyan nlarn ayn dzlemde olduu eklinde ifade edilen krlma kanununu ilk olarak ortaya koymutur. Gariptir ki bu kanun
yllar sonra Snzell ve Royen tarafndan kendilerinin bulduu
iddiasyla Bat kitaplarnda yer almtr.
bnl-Heysem ayrca n snrl hza sahip olduunu
syleyen ilk insandr. Yine ilk defa n dz bir izgi zerinde yol aldn ispatlayan bir deney gerekletirmitir. Ayn
zamanda, krev ve parabolik aynalarda grntlerin olumasn salayan kanunlar formle etmi, krev aynalarda
n sapmasn ve merceklerde meydana gelen bytme
olayn aklayarak merceklerin gcnn nasl artrlacan
tespit etmitir. Yine okuma gzlklerini de ilk defa o bulmutur. bnl-Heysem Kitabl-Menazirde gzn anatomi
ve fizyolojisini de incelemitir. Retina tabakasnn gzn en
hassas ksm olduunu ilk defa o ileri srmtr. klid ve
Batlamyusdan beri sregelen, grme hdisesinin kan nlarn eyaya ulaarak gzn eyay grmesi inancnn ilm olmadn sylemitir. bnl-Heyseme gre grme hdisesi,
eyadan yansyan nlarn gze gelmesi ve gzn arka odak
noktasnda birlemesiyle gerekleir.
bnl-Heysem, Astronomi ile de ilgilenmitir. Gne ve
Ayn, ufukta, gkyznn ortasnda grndnden daha
byk grnmesinin sebebi gibi hadiselerin optik sonularn ortaya karmtr.

Mslman lim ncleri

187

El-Kind
El-Kind, Kfede domutur. Birok slam limi gibi
Kind de birok sahada incelemeler yapmtr. Daha ok felsefe, fizik, tp ve mzik sahalarnda almalar yapan
Kindnin birka latinceye evrilmi, 260 eseri vardr. zafiyet (rlativite) teorisini ilk olarak fizik manada ele alan hi
phesiz slam limi Kinddir. Kind ilk defa dnce tarihinde zaman, mekn ve hareketin izaf olduunu sylemitir. ElKind fiziine gre zaman, cisim ve hareketten ayr olarak
dnlmez. Hzllk ve yavallk, hareketin zel hlleridir.
El-Kind yaval yle tarif eder: Yava dediimiz ey, uzun
zaman iinde belli bir mesafenin katedilmesidir. Ayn ekilde hzll da yle tarif eder: Hzllk ise ksa zaman iinde
yine ayn mesafenin katedilmesidir.
Kindnin aynalar zerine telif ettii bir kitap da bilinmektedir. Dicle ve Frat rmaklarnn kanal plnlarn yapm olan
Kind ayrca gn neden mavi grndne dair bir risale
yazmtr. Bunlardan farkl olarak mzikal sesler teorisini ilk
defa gelitiren de Kinddir. Bat bilim tarihi uzmanlar onun
Roger Bacon (1214-1292) zerindeki tesirinden zellikle bahsetmektedirler.

Abdurrahman el-Hazin
Mervli Ebul Feth Abdurrahman el-Hazin, 12. yzyln en
deerli fizikilerinden biriydi. Kitabu Miznil-Hikmede mekanik ve hidrostatik konularla ilgili mevzular yer almaktadr.
Hazinnin risalesi, Mslman fizikilerin basit bir cismin veya
iki basit maddeden mrekkep herhangi bir cismin mutlak arl ve younluunu lebildiklerini gstermektedir. Hazin, snn nesnelerin younluuna nasl tesir ettiini de biliyordu.

188

Mslman lim ncleri

El-Hazin havann tpk svlar gibi kaldrma gcne sahip

olduunu ve havada bulunan bir cismin arlnn, gerek
arlndan daha dk geleceini mahede ederek havann arlk ve younluunu hesaplad. Svlarn da younluklarn lerek yzey srtnmelerini inceledi. Suyun younluunun scaklk ya da tuzluluk ile deieceini biliyordu.
Bugn 17. yzylda Evangelist Toricelli tarafndan yapld
iddia edilen birok deney sonular, el-Hazin tarafndan -hem
de ok doru bir biimde- elde edilmiti. O, svlarn younluk
ve ssn lebilmek iin aerometreyi kullanan ilk kiiydi. Bir
cismin en ufak paracklarn bir arada tutan ekici kuvvetlerin
(szde Van Der Weals gc) ve (daha sonra Newtona atfedilen) ktle ekim kuvvetinin varlna inanyordu. El-Hazin,
den bir cismin hzn, bu cismin ald yol ile geen zaman
arasndaki gerek mnasebetleri ve 17. yzylda Galileo tarafndan kefedilen btn kanunlar daha 12. asrda kefetmiti.

Beni Musa Kardeler

Halife Memun devrinin nl astronom ve matematikisi Musa ibni akirin olu Ahmed, Muhammed ve el-Hasan 9. yzylda birok otomatlar yaptlar. Bata hidrolikler,
fitili otomatik kan, yan ve ateini otomatik ayarlayan
birok ya lambas ve eitli otomatik emeler icat ettiler.
Bunlardan daha nemlisi, makinelerin, bizzat iinde makinenin bir paras olarak bulunan otomatik kontrol sistemlerini icat etmi olmalardr.

Birn
Ebu Reyhan el-Birn Kitabl-Cevahir isimli eserinde
birok maden ve minerallerin younluk deerlerini doru
bir ekilde hesaplamtr. Basnca dayal almalarn ak-

Mslman lim ncleri

189

lad artezyen kuyular konusunda byk bir eser yazan

el-Birn, n hznn sese nispeten son derece byk olduunu kaydetmitir.

Mevlna
Byk slam mtefekkiri Mevlna, kendisi bir fiziki olmamasna ramen, kalp gz ak ve lemi byle seyreden bir
mutasavvf olarak bize, atomun paralanabileceini ve atom
paracklarnn varln haber veriyordu. Mevlna, sembolik
olarak yle diyordu: Bir zerreyi kesersen, iinde bir gne ve
gne etrafnda dnen gezegenler bulursun. Ayrca Mevlna
bize atom (zerre) ve paracklarnn durgun hlde olmadklarn ve her an hareketli olduklarn da haber vermitir.

bni Ynus
Ziyce-i Hakim adl eseri nemini hl korumaktadr. Fiziin temel aralarndan olan sarkac ve bununla ilgili temel fizik kanunlarn buldu. Salnm hesaplayp onu Galileonun
andan ok daha nce zaman lmede kulland.

Kutbettin e-iraz
Atmosferle ilgili hdiseler zerinde alan ranl Kutbettin e-iraz (1236-1311) gkkua hakknda zel bir aratrma yapmtr. Gkkuann en doru tanmn yapan ilk
kiidir. Kutbettin, bnl-Heysemin optiini uygulayarak
gkkuann oluma sebebini, su damlacklarnda n krlma ve yansmalarnn bir birleimi olarak aklad.

Badad
Aristonun kasri (eik at) hareket teorisine kar tenkit
getirmekle kalmayp ayn zamanda den cisimlerin hzlan-

190

Mslman lim ncleri

mas meselesini de aratrd. Zaman yeni bir tarzda ele alarak onu yalnzca yer deitirme hareketinden ziyade meydana geli sreciyle ilgili bir kategori olarak deerlendirdi.

Ebul-iz (el-Cezer)
Batl kaynaklarn, an Harikas Cizreli Bilgin ya da
an Doruuna Ulam Mslman Mhendis diye tarif
ettikleri Ebul-iz 1206da Diyarbakrda yapm olduu makinalar anlatan Kitabl-Hiydil Hendesiyyesini yazmtr.
Bu kitap sahasnda kaleme alnm kitaplarn en nemlisidir.
Ebul-izin otomasyonun tarihi geliimi iindeki nemli yeri kendisinden ncekilerin yalnzca kendiliinden alan otomatik sistemler kurduu halde, onun, alrken ortaya kan
sonulara gre kendi kendine dengeler kuran, ayarlamalar
yapan ve ona gre davranan sistemler kurabilmi olmasdr.
Kendisinden tam 800 yl sonra ortaya kacak olan sibernetik bilimini ve otomasyon teknolojisini yzyllar ncesinden fark etmi, bylesine sistemler kurulabileceini tespit etmi ve bunu ina ettii makinelerle de ispatlam bir slam
limidir. Yapt almalarn ehemmiyeti daha nce yabanclar tarafndan fark edilmi olacak ki kitabnn sayfalar ktphanelerimizden alnmtr. Daha sonra oaltlan bu
nshalar Avrupada muhtelif ktphanelerde saklanmtr.
Neyse ki son yllarda bizde de bu tr eserlere gereken ehemmiyet verilmeye balanmtr. Ebul-izin Kitabl-Hiydil
Hendesiyyesi stanbul Teknik niversitesince baslmtr.

Fatih ve lim-Teknik
Tarih, Yeni aa damgasn vuran en muktedir ahsiyet
olarak Fatihi kaydeder.
Fatih, Osmanl cihan devletinin bana getiinde henz
yirmi bir yanda olmasna ramen, Dou ve Bat kltr ile
asrnn ilimlerine vkf apl bir liderdi.
Tarihilerin ou onun Arapa, Farsa, Latince, Yunanca,
talyanca ve Srpa olmak zere alt lisan bildiini kaydederler. Ayrca aatay ivesini de bilmekte ve Uygur hurufatyla yarllar (ferman) kaleme almaktayd.
Cihan tarihinin seyrini deitirip yeni bir a aan Fatihin, nce kutlu stanbulun fethi srasndaki harika bulularn gzden geirelim.
Fetihten nce Boazn en dar ve hkim yerine Bizansn
Karadenizle irtibatn kesen Rumeli Hisarn (Boazkesen)
ina ettirdi. 31.250 m2 lik bir alan kaplayan, stratejik deerle birlikte sanat deeri de yksek olan bu dev abide 3.5
ay gibi ksa bir zamanda bitirildi. Eserin projesini gen padiah kendisi hazrlamt.
O tarihlerde stanbulun etrafn eviren surlarn ykseklii 17 metre, kalnl da zirvede 4 metreydi. Papann tutumu ve Avrupann siyas durumu da gz nne alnarak Bi-

192

Mslman lim ncleri

zans evreleyen surlarn ksa zamanda tahribi gerekiyordu.

Bu maksatla Fatih Edirnede ok byk toplar dktrd. Saylar 200 bulan bu toplar sadece bir k sezonunda dkld ve orduya teslim edildi. lerinde iki tonluk glleler atanlar vard. Tarihin seyrini deitiren bu ok gl toplarn
plnlarn ve balistik hesaplarn gen padiah bizzat kendisi
yapm; imal ve dkm ilerini de Edirne ve Bursa medreselerinden mezun Trk usta ve mhendisleri gerekletirmiti.
Zannedildii gibi Macar Urban bir mhendis deildi. Urban,
yzlerce dkm ustasndan biriydi sadece.

Havan Topu
Halite bulunan dman donanmas ile surlarn iindeki
Bizans ordusu top atndan pek etkilenmiyordu. O kanl ve
etin hengmede Fatih Havan Topunu icat ediverdi. Trk
ordusu muhasara boyunca Fatihin icad olan bu toplarla Kasmpaa srtlarndan glle arp Haliteki mttefik Hal donanmasn etkisiz hle getirmitir.
Bizansn Trk askerine ok zarar verdiren o mehur
Greguar ateine karlk tahrip ve yangn bombalarn icat
etti. Avrupallara gre bu bulu nl Alman bombas V-1lerin esasyd. V-1lerin ceddi olan uan alev fzeleri, ilk defa
Trkler tarafndan Bizansn fethinde kullanlmtr ki bu fzelerin ileme prensibi asrlardan beri kullanlmam ve ancak 20. asrn mhendisleri tarafndan yeniden ele alnmtr.
22 Nisan gecesi 67 gemiden mrekkeb Trk donanmas
karadan yrtlmek suretiyle Halie indirildi. Bir gecede
gerekletirilen ve insan hayrette brakan bu muazzam teebbs karsnda Fatihin dman olan Bizansl tarihi prens
Dukas dahi hayranln gizleyemez ve yle der: Byle bir
harikay kim grd ve kim iitti? Mehmet, karay deniz yapt ve Bizans mahvetti.

Halite lk Kpr
Fatih stanbul surlarnn en zayf ve alak olan ksmlarnn da kuatlmas iin Halite, yine bir gece iinde byk
bir kpr kurdurdu. Takriben 650 metreyi bulan bu kprnn stnde yan yana be asker rahata yryor, toplar da
kolayca tanabiliyordu.
Surlarn nnde 9 metre derinliinde ve 18,5 metre geniliinde byk hendekler vard. Surlara trmanmak
imknszd. Bizansllar surlarda alan gedikleri 24 saat almak suretiyle kapatyorlard. Fatih 18 Maysta bunun da aresini buldu. Yryen zrhl kuleler icat etti. Surlarndan
yksek olan bu kulelere hafif toplar yerletirildi. Bu arada
kuleler hendekleri doldurabilecek bir ara eklinde imal
edilmiti. Bylece hem hendekler dolduruldu; hem de surlarda ordunun geebilecei mhim gedikler alm oldu.
Hlasa Trk tarihinin bu en mesut an, muasr devletlere
gre ok ileri bir seviyede bulunan Trk ilim ve teknii ile
gerekleti.
Fatih hayat boyunca ilme ve limlere ok deer vermitir. Saray ilmi mnakaa ve mubhasenin yapld bir akademi halindedir. Huzurunda limler rahata oturup konuabildii halde Vezir-i azam dhil btn devlet adamlar ayakta beklerlerdi. Toplantlara ok defa reislulem sfatyle

Mslman lim ncleri

195

Molla-Husrev bakanlk ederdi. Baz toplantlara banda

ulema sar, srtnda da binii (limlere mahsus kyafet)
olduu halde itirak ettiini tarihiler anlatrlar.
Fatih ayrca stanbula Doulu ve Batl limleri davet
eder; bu hususta hibir fedakrlktan ekinmezdi. Nitekim
15. yzyln en byk astronom ve matematikisi olan byk lim Ali Kuuyu stanbula davet etmi ve kendisini
gnde 200 ake maala Ayasofya Medresesinde vazifelendirmiti. Hlbuki o devirde kdemli bir limin yevmiyesi 50 akeydi. Bu arada Batl bilginlerden filozof Amirutzes ile talyan arkeologu Ancnal Cyriacus davet edilenler arasndadr.
Fetihten sonra stanbulda iki niversite kurulur. Bunlar
Ayasofya ve Zeyrek medreseleridir. Her iki messeseden de
deerli ilim adamlar yetimitir. Fatihin stanbulda kurdurduu nc byk ilim ve kltr yuvas Fatih medreseleridir. Sahn- Seman veya Medrese-i Semniye diye de
anlan yksek mektep, Fatih Camiinin etrafnda ina edilen
sekiz faklteden ibaretti. Medrese iinde Fen Fakltesi ile
Tp Fakltesi de vard.
retim yelerinin Fatihin tevecchn kazanabilmeleri iin ilm eser vermeleri artt. Fatih, alkan ilim adamlarn taltif ederdi. Talebelere de ok ehemmiyet verir; geceleri ge vakit medreseleri dolar, talebelerin alp almadn tefti ederek alkan olanlar mkftlandrrd.
Fatih Medreselerinin etrafnda; talebeler ve retim yeleri iin bir ktphane, 70 yatakl bir drifa (hastahne)
gurbetten gelen limlerin ve yolcularn barnmas ve beslen-

196

Mslman lim ncleri

mesi iin bir Kalenderhne (misafirhane) ile drifadan iyi

olup da kan, fakat bnyesi zayf den hastalarn baklmas iin bir de tbhne ina edilmitir. Klliyede bir de akl
hastalar iin drlmeccnin (akl hastanesi) yaplmtr.
Fatih Hastanesinde btn hastalklarn tedavisi cretsiz
yaplyor; ilalar da halka bedava veriliyordu.
Hastanede nazar ve pratik bilgilerle donatlm hazk ve
denenmi hekimler, gz mtehassslar, cerrahlar eczaclar,
hastabakclar ve hizmetiler vazife gryordu.
Hekimler gnde en az iki defa hastalar ziyaret ve muayene etmeye mecburdu. Hastabakclarn da hastalarla gzel
konuan ve onlara iyi muamele eden kimselerden olmas artt. Hastanede her eit hasta tedavi edilir; ayn zamanda talebeler hastalar zerinde tatbikat yapard.
Drifann vakfiyesinde bugn dahi ileri lkelerde bile
gereklemesi zor olan u bilgiler vardr: Haftada bir gn
vakf nazr, hekimba ve ktip hastanede toplanacaklar. stanbulda evinde hasta olup da ila almaya kudreti olmayan
ve evine hekim armaktan aciz ve muhta Mslmanlar tarafndan yaplan mracaatlar geri evrilmeyecek; dilek sahiplerinin arzular derhal yerine getirilecektir.
Gerekten Osmanl mparatorluu 15. yzylda tp ilminde de akllara durgunluk verecek bir seyiyeye ulamt. Bunun
en iyi isbat muasr hibir Avrupa lkesinde gremediimiz
Tp Akademisidir. Fatihin kurduu bu Akademide devrin
nde gelen yedi bilgini vazife gryordu. Akademinin bakanlna ayda ikibin ake maala Ahmed Kutbeddin getirilmiti. Bazlarnca Tp ras olarak da isimlendirilen Akade-

Mslman lim ncleri

197

mide Hekim Mehmed krllah-i irvan, Hoca Ataullah-i

Acem, Hekim Yakub Paa, Hekim Lri-i Acem, Hekim
Arab ve Altunzde aza idiler. Hlbuki o tarihlerde Avrupa
lkelerinde deil bir Tp Akademisi, hastanelerde hekim bile
yoktu. Strasburg Hastanesine ilk hekim 1500 ylnda, Leipzig Hastanesine 1517 ylnda, nihayet Paris Hastanesine de
1536 senesinde o da tek bir hekim tayin edilebilmitir. Hele
bir prevantoryum olarak vazife yapan Tbhnelerle, bugnk darlacezelere benzer fonksiyonu olan Kalenderhneler
gibi hayr messeseleri o alarn Avrupasnda mehuld.
Sarayda bir de esaslar Birinci Murat zamannda tespit
edilen Enderun mektebi kurulmutu. Enderun mektebi Saray niversitesi mahiyetindeydi. Tahsil mddeti 14 yl olup
vezirler, devlet adamlar, subaylar ve sanatkrlar bu mektepte yetitirilirdi.
Fatih, kitaba byk deer verirdi, sarayda bir ktphane
kurdurmu, bana da lim Molla Ltfy tayin etmiti.
1929 ylnda Topkap Sarayndaki bu ktphanede incelemeler yapan Alman Prof. Adolf Diesman, Latince, Yunanca,
talyanca ile dier yabanc dillerde yazl 587 eser tespit etmitir. Bu ktphane karsnda heyecanlanan ve duygulanan
Diesman Fatihe duyduu hayranl yle ifade eder: Dnya tarihinde bir dnm noktas meydana getirmi; Dou ve
Batnn kapsnda durmu, her iki lemin kltrn de nefsinde toplam bir insand. Fatih zamannda sadece stanbulda 13 ktphane kurulmutu.
Fatih devrinde Trk Donanmas da byk bir gelime
gsterir. Babas II. Murat Han zamannda donanmada sadece 30 adet byk harp gemisi vard. Fatih byk tersaneler

198

Mslman lim ncleri

ina ettirdi. 1470 senelerinde Osmanl Devleti artk denizcilikte de nderdir. Zira Osmanl Donanmas 250 gemiden
meydana gelen harp filosu ve 500 paradan oluan nakliye
gemileri ile muazzam bir gce ulamtr. nl Alman tarihisi ve Trkolo, Babinger, bu gelimeyi hayrete seza sz
ile ver. Babingere gre Fatih dneminde Donanmay Hmayun btn Avrupa donanmalarndan daha stnd.
Hlasa imparatorluk olmak zere yirmiye yakn devlet ve 200 belde fetheden Fatih zamannda yz lm
2.214.000 km2 yi bulan Osmanl Devleti sadece asker gce
istinat etmiyor; ilim, insanlk ve adaletle yeryzn sslyordu. Dorusu, tarihin yzn aartan Fatih ne gzel bir
sultan, silah arkadalar olan yiitler de ne gzel askerlerdi.

Bunlar Biliyor muydunuz?

* bni Firnasn (?-808) Wright kardelerden 1023 sene nce ua yapp umay gerekletirdiini.
* Cabir bin Hayyann (721-805) John Dalton, Otto Hahn,
Enrich Fermi ve Albert Einsteindan 1000 sene nce
Atom zerinde almalar yaparak ilk defa atomu tarif
edip atom bombasnn iddetinden bahsettiini.
* bni Nefis (?-1288) ilk defa kan dolamn bulmasna
ramen bunun 16. yy. da Michael Servits ve W. Herveye mledildiini.
* Sabit bin Kurrnn (835-902) Anesteziyi ilk defa bulduunu, Ali bin sann (11.yy.) ise ilk defa onu gz ameliyatlarnda uyguladn. Gz hakknda ilk defa mstakil
bir eser hazrladn, fakat bunun 1850 ylnda Junkeyin
buluu gibi takdim edildiini.
* Knnin (? -1436) binomal denklemleri kurup ilk defa zmesine ramen bunun kendisinden yllar sonra gelen Newtona mledildiini.
* Gk cisimlerinin elips yrngede hareket ettiine dair
fikrin el-Birnnin (973-1051) fikri olmasna ramen

200

Mslman lim ncleri

Keplere mledildiini, Kopernikin gne teorisinin ise

ibni atirden (1304-1376) tpatp kopya edildiini.
* Paleontoloji (Fosil ilmi) ve sedimentolojiyi (Tortul ilmi)
tecrb olarak ele alan ve bu konuda ilk kez eser veren
lim ibni Sina olmasna ramen bu alanda ilk almalar
yaptn iddia eden Alberte bu almalarn (Byk) Albert nvann kazandrdn.
* Akemseddinin (1389-1459) mikrobu Pastrden 400
sene nce kefettiini.
* bni Yunus (?-1009), saat kadrannn kifi olmasna ramen Galilenin kif gsterildiini, Newtondan 700 sene
nce fizik ve Astronomide olduka nemli olan sarkac
da bni Yunusun kefettiini.
* Verem mikrobunu buldu diyerek kendisine Nobel tp
dl verilen R. Kohtan 150 sene nce verem mikrobunun kambur Vesim (?-1761) tarafndan bulunduunu.
* zafiyet teorisinin El Kind tarafndan ilk defa ortaya atldn, Einsteinin ise onu birka matematik formlyle
rterek sahiplendiini.
* Hava basncn kefeden kii Farb olmasna ramen onu
bulann Farb deil de Toricelli olduuna herkesin inandrldn.
* Subap, otomatik silindir, otomatik eme ve srahilerin
ilk olarak Cezer (1136-1206) tarafndan yapldn, ayn limin teorik olarak bilgisayar mantn ortaya atarak
onun mucidi olmasna ramen bunun gnmzde Char-

Mslman lim ncleri

201

les Babaeye mledildiini. Ayn limin sibernetiin de

kurucusu olduunu.
* Gnmzde Genel Jeolojik derslerinde niversitelerde
okutulan izosti teorisinin ilk olarak Kazvn (1203-1283)
tarafndan ortaya atlmasna ramen teorinin 1950lerde
Airy ve Pratti mehur ettiini. Ayn limin volkanoloji biliminin de kurucusu olduunu jeotermal alanlarla ve
manyetik yzeyin deimesi ile ilgili ilk bilgilerin sahibi
olduunu.
* Yerekimini, Dnyann hem kendi ekseni hem de Gne
etrafnda dndn, Dnyann yuvarlakln, delillerle
isbat edip Dnyann dn hzn hesaplayann Brn
(973-1052) olduunu, bu konularda Muhyiddin Arab
(1164-1240), Ebl Heysem (965-1039) gibi bilginlerin
de eserleri bulunmasna ramen Newton ve Galile (15641642)nin bunlar sahiplendiini.
* Btn tabiat hdiselerini enerjiyle aklayan felsefe doktrini olan Enerjitizm fikrinin bilindii gibi Wilhem Ostvalda (1553-1632) deil Davud-l Kayseriye ait olduunu.
* Atomun paralanabilecei fikrinin ilk defa Mevlna ve
Pir Ali Nevi tarafndan ortaya atldn.
* Jeodezinin kurucusunun Birni olduunu.
* lk rasathane ve Astronomi merkezinin Hace Nasuriddin
Tsi (1201-1274) tarafndan kurulduunu.
* Sublimasyon, (kat halden buhar haline geme) kalsinasyon, (s yardm ile paralanma) eritme frnlar yannda

202

Mslman lim ncleri

saysz deney tplerinin ilk defa Cabir b. Hayyan tarafndan yapldn.

* Harezmnin (780-850) sfr, kk ve karekk kullanp Cebirn temelini atarak Algoritmann mucidi olduunu. Linier ve Kuadratik sistemleri kurarak zmlerini ortaya koyduunu.
* Maden arama usullerinden biri olan marfoloji ve bitkilerden faydalanarak ne eit bitkilerin hangi madenlere iaret ettiini ilk defa ortaya atann ibni-Kuteybe (829-889)
olduunu.
* Psikofizyolojinin kurucusunun Kind olduunu pozitif
rasyonel saylarn El-Kerh (1019-1029) tarafndan kefedildiini.
* Harezmnin Cebir ve Geometriyi ilk defa Astronomiye
uygulayarak yeni Astronomi tablolar hazrladn, Fenarnin Usturlab icad ettiini. Rasathanenin kurucusu
ve mucidinin ise Ulu Bey (1394-1449) olduunu.
* Battaninin (858-929) Trigonometrinin kurucusu olduunu, yaklak bin sene nce sins, kosins, tanjant ve kotanjant tariflerini ilk defa ortaya atp yl 365 gn 5 saat
46 dakika 22 saniye olarak hesapladn.
* Ebu Maerin (785-886) gel-git (Med-cezir) hdiselerini ilk defa tesbit ederek kaleme alan bilgin olduunu.
* Ali bin Abbasn (?-994) 1000 sene nce klcal damarlar
kefederek ilk kanser ameliyatn yaptn, Ammar bin
Alinin XI. yy. da katarakt ameliyatn gerekletirdiini.

Mslman lim ncleri

203

* Ayn hareketlerindeki intizamszl ilk defa tesbit edip sekant ve kosekant matematie kazandran bilginin Ebl
Vefa (940-990) olduunu, sonradan bunun Kopernike
verildiini.
* Lambert yamuunun Lambert tarafndan deil, Ebl
Heysem tarafndan tekil edildiini.
* ntegralin Hocend tarafndan bulunmasna ramen
Fransz Fermata mledildiini.
* Pi saysnn gerek deerinin, ilk defa el-Kn (?1436) tarafndan hesaplandn ve kesin sonucu olmayan problemlerin yaklak zmn ve mkerrer logaritmay (terative Algorizm) icad edip hesaplamasn yapp kullanan ilk lim olduunu.
* lk kat fabrikasnn Abbasi vezirlerinden ibni Fazl
(739-805) tarafndan kurulduunu.
* Kbik denklemlerin mer Hayyam (?-1123) tarafndan
kuadratik denklemlere indirgendiini. F. Wopekenin bunun zerine: Cebiri geometriye geometriyi cebire uygulama erefi Mslmanlara aittir. dediini.
* Ebl-Leysin (9.yy.) parabol ve hiperbol birletirerek
dokuz kenarl poligonu ilk icad eden bilgin olduunu Kinematik (x2+a=y2) metodunun ise bnl Hseyin
(10.yy.) tarafndan bulunduunu.
* Pusulann ilk defa Kabacaki (13.yy.) tarafndan yapldn.
* Depremlere ait ilk kitabn Dimknin (?-1176) KitabzZelazili olduunu, Daha sonra ise 15.yy. da Celaleddin

204

Mslman lim ncleri

Suyutinin Zelzelename olarak bilinen kefzzelzel an

vasfil zelzele kitabndan baka sismoloji ile ilgili eserin
olmadn.
* Kimyada Kantitaf metodunun ilk kez Eblkasm el-Ka
(? -1436) tarafndan bulunduunu, gnmzde ise bu
metodun altnda Blanck ve Lovaslerin imzalarnn olduunu biliyor muydunuz?