ONDOKUZ MAYIS NVERSTES

ELEKTRK-ELEKTRONK MHENDSL
ENERJ SSTEMLERNDE KORUMA DERS SEMNER
SEMNER KONUSU : ENERJ SSTEMLERNDE TOPRAKLAMA
SNAN AKTUKMAK:12060130
TOLGA GRGL:13061393
SMGE KOP :12060657
MMGLSM BATU:12060158
ZAKR YUSUFOLU:11060586
ABAN KAPLAN:13061424
1

NDEKLER
1.TOPRAKLAMA NEDR? ................................................................................................ 4
1.2. Topraklamann Amac .................................................................................................. 4
1.3. Temel Kavramlar .......................................................................................................... 4
2. TOPRAKLAMA ETLER ........................................................................................ 8
2.1. Koruma Topraklamas ................................................................................................. 8
2.2. letme Topraklamas ................................................................................................... 9
2.2.1. Dorudan Topraklama .............................................................................................. 9
2.2.2. Transformatrlerin Yldz Noktalarnn Dorudan Topraklanmas .................. 10
2.2.3. Dolayl Topraklama ................................................................................................. 11
2.2.4.Transformatrlerin Yldz Noktalarnn Diren zerinde Topraklanma ........... 11
2.2.5.Generatrlerin Yldz Noktalarnn Topraklanmas .............................................. 12
2.2.6. Yldrm Topraklamas ............................................................................................ 12
2.2.7 Yldrma Kar Topraklama Koullarnn Salanmas ........................................ 14
2.4. lev(Fonksiyon) Topraklamas ................................................................................. 14
3.YKSEK GERLM TESSLERNDE TOPRAKLAMA .......................................... 14
3.1. Topraklama Tesisinin Grevi .................................................................................... 14
3.2. Toprak Tesislerinin Boyutlandrlmas ..................................................................... 15
3.3.Yksek Gerilim ebekelerinin Deerlendirilmesi ..................................................... 16
3.3.1. Yldz noktas yaltlm ebeke ............................................................................... 16
3.3.2.Toprak temas kompanze edilmi ebeke; X<<R olmak zere Z = R+jX ............ 16
3.3.3.Yldz noktas dorudan ya da diren zerinden topraklanm ebekeler .......... 16
3.3.4.Toprak temas kompanze edilmi ve geici olarak yldz noktas diren zerinden
topraklanm ebekeler ...................................................................................................... 16
3.4.Yksek Gerilim Tesiislerinde Topraklama Direnleri ............................................. 16
4. ORTA GERLM EBEKELERNDE NTR TOPRAKLAMASI ......................... 17
5.ALAK GERLM EBEKELERNDE TOPRAKLAMA EKLLER.............17
5.1.TT Sistemi ..................................................................................................................... 17
5.2. IT Sistemi ..................................................................................................................... 19
5.3.TN Sistemi ..................................................................................................................... 20
6.YKSEK GERLM VE ALAK GERLM EBEKELERNN
BRLETRLMES .......................................................................................................... 22
7. TOPRAKLAYICI ETLER.................................................................................... 22
7.1. erit Topraklayc ........................................................................................................ 23
2

7.2.ubuk Topraklayc ..................................................................................................... 23

7.3.Levha Topraklayc ...................................................................................................... 23
7.5.Gzl Topraklayclar .................................................................................................. 24
7.5.zel Topraklayclar .................................................................................................. 304
7.6.Birleik Topraklayclar ............................................................................................... 24
8.TOPRAKLAMA DRENCNN LLMES .......................................................... 26
8.1.lm Yntemleri ........................................................................................................ 27
8.1.1.Toprak Megeri le lme ......................................................................................... 27
8.1.2.Voltmetre-Ampermetre Yntemi ............................................................................. 28
8.1.3.Wattmetre-Ampermetre Yntemi ........................................................................... 29
8.1.4. Salvaz Yntemi ......................................................................................................... 30
8.1.4.1. Standart SEL-VAZ Yntemi lm Kurallar .................................................. 31
9.TOPRAKLAMA HESAP YNTEMLER .................................................................. 32
9.1.Laurent Topraklama Yntemi .................................................................................... 32
9.2.Koch Topraklama Yntemi ......................................................................................... 33
9.3.Schwarz Topraklama Yntemi ................................................................................... 33
10.ALT SAHASINDA TOPRAKLAMA YNTEM ................................................... 36
11.KAYNAKLAR ............................................................................................................... 38

1.TOPRAKLAMA NEDR?
Topraklama ok sk duyduumuz elektrik ile ilgili terimlerden birisidir. Topraklama; Elektrik
tesislerinde, evlerde, gerilim altnda olmayan btn tesisat ksmlarnn, olmayan blmler ile sfr
iletkenleri ve bunlara bal blmlerin uygun iletkenlerle toprak kitlesi ierisine yerletirilmi bir
iletken cisme balanmasna topraklama denilmektedir .

1.2. Topraklamann amac;

Meydana gelebilecek bir hata durumunda oluacak adm ve dokunma gerilimlerinin insan
hayatn tehlikeye sokacak mertebede olmasn nlemek veya bu tehlikeli gerilimleri tamamen ortadan
kaldrmaktr. Elektrik sistemlerinin devamll ve insan hayatn gvenceye almak iin elektrik
sistemlerinde, gerilim altndaki ksmlar yaltlrlar. Topraa kar yaltmda, eitli sebeplerle, her
zaman bozulma ve delinme eklinde hata meydana gelmesi kanlmazdr. Topraklama, meydana
gelebilecek bu eit bir hata durumunda, insan hayatn gvenceye almak maksadyla uygulanacak
ilemlerden biridir.

1.3. Temel Kavramlar

Burada elektrik sistemlerinde ad geen ve yeri geldike bahsedilecek baz temel kavramlar zerinde
durulacaktr.

1.3.1.Alak Gerilim: Etkin deeri 1000 Volt yada 1000 Volt'un altnda olan gerilimdir.
1.3.2.Yksek Gerilim: Etkin deeri 1000 Volt'un stnde olan gerilimdir.
1.3.3.Tehlikeli Gerilim:

Etkin deeri 65 Volt'un zerinde olan gerilimdir. (Bu deerin 50 Volt

alnmas tavsiye edilir. ( IEC'de kabul edilen deer. )

4

1.3.4.Toprak: Dnyann doal yapsn oluturan madde olup, nemle kark, killi, kumlu, humuslu
toprak veya nemle birlikte toprak, kum, akl, ta veya bunlarn karmdr.
1.3.5.Topraklama: Topraklanacak olan iletken ksmlarn bir topraklama tesisi zerinden topraa
balanmasdr.
1.3.6.Topraklayc: Yeraltnda topraa gmlen ve bununla iletken balantda bulunan bir
iletkendir. Topraklayc eidi olarak; erit, ubuk, levha ve erit topraklayclarn bir eidi
olan topraklama alar veya bunlarn birlikte kullanm bulunmaktadr.
1.3.7.Topraklama letkeni Bir elektrik tesisatnn aktaki iletken ksmlarn toprak elektrotu ile
balantsn salayan veya toprak elektrotlarn birbirine balaya iletkendir.
1.3.8.Topraklama Direnci: Topraklama iletkeninin direnciyle topraa gei direncinin toplamdr.
1.3.9.Yaylma Direnci: Topraklayc ile referans topra arasndaki gei direncidir.
1.3.10.Elektrot: Topraklayc (topraklama elektrodu): Topraa gml ve toprakla iletken bir
balants olan veya beton iine gml, geni yzeyli balants olan iletken paralardr.
1.3.11.Potansiyel Dalm: Yksek gerilim transformatr merkezlerindeki herhangi bir faz-toprak
ksa devresi veya bir yldrm darbesinin isabet etmesi sonucu topran h kadar altna gml
topraklama ann referans topraa gre yer yzeyinde meydana getirdii potansiyel dalmdr.

ekil-1.5.Referans Topraa gre topraklaycnn yer yzeyinde meydana getirdii potansiyel

1.3.12.Referans Topra: Topraklaycdan yeteri kadar (en az 20 m) uzakta bulunan ve topraklayc

ile herhangi bir noktasnda hissedilebilir bir gerilim olumayan topran belirli bir blgesidir.
1.3.13.Aktif Ksm: letme bakmndan ve normal kullanlmas gereince gerilim altnda bulunan ve
iletme akm devresine ait olan sargdr. Diren gibi ksmlar olup pasif ksmlara kar iletme
yaltm ile yaltlmtr.
1.3.14.Gvde veya Pasif Ksm: letme aracnn her an dokunulabilen aktif ksmdan iletme yaltm
ile ayrlan ve bir bozukluk halinde gerilim altnda kalabilen madeni ve iletken ksmdr.
1.3.15.Ntr letken: 3 fazl sistemde ntr noktasndan kan iletkendir.0 veya Mp ile gsterilir.
1.3.16.Yaltm Bozukluu: Mekanik elektriksel zorlama sonucunda devrede ypranma nedeniyle
grevini yapamayacak biimde yaltkann bozulmasdr. Elektrik tesislerinde oluan arzalarn balca
sebebi yaltm bozukluudur.
1.3.17.Hat Temas: Bozukluk akm devresinde bir lamba veya tketicinin bulunduu ksa devre
halidir.
1.3.18.Gvde Temas: Bir yaltm sonucunda, elektrikli iletme aralarnn aktif ksmlar ile
gvdeleri arasnda oluan iletken balantdr.
1.3.19.Toprak Temas: Bir yaltkan bozukluu sonucunda, bir faz iletkeni ile toprak veya
topraklanm iletken ksmlar arasndaki balant olup, baz hallerde bu balant kendini ark temas
halinde gsterir. Gvde topraklanmsa, gvde temas ayn zamanda bir toprak temasdr.
1.3.20.letmede Yaltm: letme aracnn aktif ksmlarnn birbirine kar ve topraa kar, yaltm
gerilimine gre boyutlandrlm yaltmdr.
1.3.21.Bozukluk Akm: Bir yaltm bozukluu sonucunda iletme akmnn dnda, gvde ve toprak
zerinden geen akmdr.
1.3.22.Bozukluk Gerilimi: Bir yaltm bozukluu sonucunda bir iletme aracnn gvdesi ile toprak
arasnda oluan gerilimdir.
1.3.23.Topraklayc Gerilimi: Topraklayc veya topraklama tesisi zerinden bozukluk akm gemesi
halinde topraklayc ile referans topra arasnda oluan gerilimdir. Bu gerilim, gerilim altnda kalan
topraklayc ile bundan yaklak 20 m uzaklkta referans topra arasnda grlr.
1.3.24.Temas Gerilimi: Topraklayc veya bozukluk geriliminin insan gvdesi tarafndan kprlenen
ksmdr.

ekil-1.6.Yksek gerilim tesisinde toprak temas olmas halinde, temas gerilimi

1.3.25.Adm Gerilimi: Topraklayc gerilimin, adm aral yaklak 1 m olan bir insan tarafndan
aya arasnda kprlenen ksmdr.

ekil-1.7. Bir toprak ksa devresinde oluan potansiyel dalm, toprak zerindeki e potansiyel
izgileri ve bu alandaki insann maruz kald adm gerilimi gsterilmitir.
1.3.26.Kaak Akm: Eer aygtlarn aktif olmayan ksmlar ve gvdeleri sistemin yldz noktasna
veya dorudan doruya topraklanm ebeke noktasna yada topraa iletken olarak balanmsa
iletme esnasnda iletme aralarnn aktif ksmlarnn iletme yaltm zerinden, sz konusu
aygtlarn aktif olmayan ksmlarna yani aygtlarn gvdelerinden geen akmdr.

2. TOPRAKLAMA ETLER
Elektrik tesislerinde yaplan topraklamalarn uygulama alanlar, amalar ve etki alanlar
farkldr. ekil 1.8 da topraklama eitleri grsel olarak sunulmutur.
Aada tesislerde kullanlan en nemli topraklamalar aklanmaktadr
1. Koruma topraklamas
2. letme topraklamas
3. lev(fonksiyon) topraklamas

ekil 1.8. Topraklama eitleri

2.1. Koruma Topraklamas

Canllar tehlikeli temas ve adm gerilimlerine kar korumak amac ile tesislerin iletme akm
devresine ait olmayan,fakat yaltm hatas veya ark tesiri ile gerilim altna girebilen ve canllarn temas
edebilecei iletken ksmlarn topraa balamak iin yaplan topraklama tesislerine "koruma
topraklamas" denir. Bu amala iletme akm devresine ait olmayan, fakat bir yaltm hatas
durumunda gerilim altnda kalabilen ve insanlarn temas edebilecekleri btn cihazlarn ve tesis
elemanlarnn madeni ksmlar, topraklama iletkeni zerinden bir topraklaycya balanrlar. ekil 1.9
da gsterilen yksek gerilim tesislerinde tehlikeli temas ve adm gerilimlerine kar koruma salamak
iin en etkin koruma metodu koruma topraklamasdr.

Koruma topraklamasnda yaltm bozukluu dorudan ya da dolayl sebeplerden oluur.

8

Yaltm bozukluunu oluturan dorudan sebepler:

letken kopmas, yaltm maddesinin snarak elektrik dayanmnn azalmas,ar gerilimli yaltm
maddesinin delinmesi,malzemenin eskimesi ve herhangi bir nedenden dolay yaltm zelliini
kaybederek kaak akmlarn olumasdr.

Yaltm bozukluunu oluturan dolayl sebepler:

D tesislerle yaltkann tahrip edilmesi,atmosferik boalmalarla(yldrm dmesi) oluan arklar.
rnein, havai hatta yaltkann kirlenerek zerinden akm geirmesi,gerilim atlamas ve yaltkann
krlmas.

Yksek gerilim tesislerinde koruma topraklamasnn yapld tehizatlar:

Elektrik motorlar, cihazlar ve tesisler

Trafo merkezlerinde kap, merdiven, fens telleri gibi madeni aksanlar.
Alak, orta ve yksek gerilim kablolarnn madeni klf ve aksesuarlar
Trafo merkezlerinde, trafo raylar
Yksek gerilim merkezlerinde tehizatn mesnet yaps
Yksek gerilim hatlarnn koruma telleri
Trafo merkezlerinde kumanda cihazlarnn madeni ksmlar, kumanda kollar,
Trafo merkezlerinde madeni kaplar, kapaklar, koruma zgaralar

2.2. letme Topraklamas

Elektrik tesislerinde iletme akm devresine ait bir noktann topraklamasna iletme
topraklamas denir. Cihazlarn ve tesislerin normal iletmeleri iin bu topraklama gerekir. Orta ve
yksek gerilim ebekelerinde iletme topraklamas lkenin ynetmeliklerine gre deimektedir.
lkemizde orta gerilim ebekeleri diren zerinden topraklanmaktadr. letme topraklamas, iletme
akm devresinin topraa kar potansiyelinin belirli bir deerde bulundurulmasn salar bu sebepten
dolay yksek gerilim ebekelerinin ise direkt olarak topraklanmas yoluna gidilmektedir.
Yksek gerilim tesislerinde iletme topraklamas yaplan tehizatlar ve topraklanacak olan
noktalar:
2.2.1.Dorudan topraklama

ekil -2.1. Dorudan topraklama

ebekelerin yldz noktasnn topraklanmas dorudan topraklamadr. Toprak rlesi sistemde gvdeye
kaak arzas olutuunda transformatrleri veya generatrleri korumak amac ile balanmtr.
Burada koruma rlesi konumunda olup sistemde arza neticesinde enerjinin kesilmesini
salamaktadr.

2.2.2.Transformatrlerin Yldz Noktalarnn Dorudan Topraklanmas

ekilde gsterilen transformatrn yldz noktasnn dorudan topraklanmas bir kutuplu bir toprak
ksa devre durumu halinde bozukluk olmayan faz iletkenlerinin topraa kar faz aras gerilim deerini
almasna engel olmak iin yaplr.

ekil 2.2. Transformatrn yldz noktasnn dorudan topraklanmas

ekil 2.3. Dorudan toprakl devrede generatr veya transformatrlerin toprak korumas

10

2.2.3.Dolayl Topraklama

ekil 2.4. Dolayl topraklama

Topraklamaya ek olarak omik, endktif ve kapasitif empedans zerinden yaplrsa bu biimde yaplan
topraklamaya dolayl topraklama denir.
Yapld yerler; generatr ve transformatr merkezlerinde uygulanan koruma dzenleri, koruyacaklar
transformatr, bara veya hattn kesicisine, mekaniksel veya elektriksel ama yaptracak biimde
alrlar. Rleler ya dorudan doruya ana akm devresine balanr ya da ana akm devresine bir akm
transformatr veya bir gerilim transformatr yardmyla balanr.
Ynetmelik hkmlerine gre alak gerilim tesislerinde topraa kar gerilimin 250 V zerine
kmamaldr. Bu nedenle ebekenin yldz noktas topraklanr. 220/380 V'luk bir alak gerilim
ebekesinde yldz noktas topraklanrsa,her bir faz hattnn topraa kar gerilimi 220 V olur. Yldz
noktas topraklanmam olsayd,bir fazn toprak ile temas etmesi halinde dier iki fazn topraa kar
gerilimleri 380 V olurdu. Bu da ynetmelie aykrdr.

2.2.4.Transformatrlerin Yldz Noktalarnn Diren zerinden Topraklanmas

Toprak ksa devre akmn snrlandrmak amac ile transformatrlerin yldz noktas bir

diren

zerinden topraklanr. Diren zerinden gerekletirilen iletme topraklamasnda, koruma ve iletme

topraklamalar birletirilebilir. Hesaplamalar izin verilen adm ve temas gerilimine gre
gerekletirilir. Arza balangcndaki geici dzenin daha abuk snmesi ve rezonans etkisi
yapmamas gibi nedenlerden direnli topraklama reaktans bobinine gre daha fazla stnlk gsterir.

11

ekil 2.5. Diren zerinden toprakl devrede generatr veya transformatrlerin toprak korumas
2.2.5.Genaratrlerin Yldz Noktasnn Topraklanmas
Genaratrlerin yldz noktalarn topraklanmasnda bozukluk akmlarn snrlandrmak iin
reaktans bobinleri kullanlr. Genaratrlerin yldz noktasna bal bulunan yksek ohm'lu reaktans,
toprak akmnn zararsz bir deerde tutulmasn salar. Elektrik santrallerinde genaratr yldz
noktalar hibir zaman dorudan topraklanmazlar. Aksi taktirde toprak ve gvde ksa devre akmlar
byk deerlere ular.

2.2.6. Yldrm Topraklamas(Parafudr Toraklamas)

Elektrik tesislerinde yldrma kar korunmak iin, parafudurlarn topraklama ular ile ak hava
tesislerinde yldrmn dmesi ihtimali olan btn madeni ksmlar, mesela hava hatlarnn koruma
iletkenleri, madeni veya beton direkler zel bir topraklayc zerinden topraklanr; buna yldrm
topraklamas denir.Yldrm topraklamasnn amac, elektrik dmesinin neden olduu ar gerilim
dalgasnn iletme aralarna zarar vermeden topraa iletilmesi ve binalara den yldrmn insan
hayatna zarar vermeden topraa atlarak zararsz hale getirilmesidir.

12

ekil 2.6.Parafadur kesiti ve devreye balan

ekil 2.6 da kesiti ve devreye balan gsterilen parafudur emniyet supab gibi
alr. Ar gerilim dalgalarn topraa aktr. Parafudur bir diren ile buna seri bal bir ark
sndrme eklatrnden ibarettir. ekil 1.15 da yksek gerilim tesisinde topraa balan gsterilen
parafudurlar koruyaca yksek gerilim cihazna en yakn yere balanmaldr. Parafudurlar, havai hat
sonlarna ve trafo girilerine her faza birer adet balanrlar.
Topraklanm bir tesis ksmna bir yldrm dtnde geen yldrm akmnn etkisi ile
meydana gelen darbe geriliminin ykseklii;
1. Yldrm akmnn zamana bal olarak deiimine yani art hzna ve sresine
2. Yldrm akmnn tepe deerine
3. Topraklama durumuna, yani topraklaycnn cinsine, yaplna ve darbe
yaylma direncine baldr.

ekil 2.7 Yksek gerilim tesislerinde parafadur topraklmas

13

2.2.7.Yldrma Kar Topraklama Koullarnn Salanmas

Elektrik tesislerinin topraklanm blmlerine (toprak iletkenleri, demir ve beton direkler,
topraklama iletkeni topraa kadar indirilmi aa direkler, ak hava tesislerindeki dayanaklar)
yldrm dtnde, topraklanm tesis blmleri ile iletme gerei gerilim altnda bulunan blmler
arasnda atlama (geri atlama) olabilir.
Darbe topraklama direnci

Bantsn salayacak deerde ise, genel olarak geri atlamalar beklenmez. Burada:
Rda : Direk Dayanak topraklama tesisinin darbe topraklama direnci
Uda: Yaltkann darbe dayanm gerilimi,
Ida : Direk ya da dayanaktan geen yldrm akmnn tepe deeri.

2.3.lev(fonksiyon) Topraklamas
Bir iletim tesisinin veya bir iletme elemannn ilevini yerine getirmesi iin yaplan topraklamadr.
letiim aygtlarnda topra dn iletkeni olarak kullanmak suretiyle iletme akmlarn da
tar.Yldrm etkilerine kar koruma, rayl sistem topraklamas, zayf akm aygtlarnn topraklanmas
ilev (fonksiyon) topraklamasna birer rnektir

3.YKSEK GERLM TESSLERNDE TOPRAKLAMA

3.1. Topraklama Tesisinin Grevi
Yksek gerilim tesislerinde ekseriya iletme personeli, alak gerilim tesislerinde ise hem
iletme personeli hem de eitli alak gerilim makineleri ve cihazlar kullanan ahslar, bir izolasyon
hatas halinde daima tehlikeli temas veya adm gerilimine maruz kalabilirler ve her an hayatlar
tehlikeye girebilir. Enerji tesislerinde yaplan topraklama tesislerinin grevi ise, byle bir izolasyon
hatas meydana geldiinde, bozukluklu fazdan geen hata akmnn yardm ile hata akm devresini
kesmek veya bu akmlarn insan hayatn tehlikeye sokacak bir yoldan gemelerini nlemek yahut da
hata gerilimlerinin tehlikeli snr deerlerin altnda kalmasn salamaktr. Topraklama tesisinin
yukarda madde halinde saylan grevi u ekilde aklanabilir. Tesisin yldz noktasnn direkt
topraklanm olduu ve ebekeye bal olan cihaznda toprakland kabul edilsin. Sz konusu cihazda
bir izolasyon hatas sonucunda bir gvde temas(yada gvde ksa devresi) meydana gelirse devreden
byk bir akm geer. Bu akmn etkisi ile yksek gerilim tesislerinde sigorta veya g anahtar ksa
zamanda devreyi keserek tehlikeli hata gerilimini ortadan kaldrr. Bu durumda sz konusu cihaza
temas eden canlnn hayat da korunmu olur. Bu durumda yaplan topraklamalar sayesinde hata akm
iddetlendirilir ve ksa devre akm mertebesine kan bu hata akmlarnn etkisi ile devrenin ar
akma kar koruma cihazlar(rnek olarak sigorta)yardm ile kesilmesi salanr. Eer tesisin yldz
noktas topraklanmamsa ve korunmas sz konusu olan cihaz da bir topraklama tesisi ile donatlm
ise, bir faz iletkenin cihazn gvdesi ile temas etmesi halinde, alak gerilim tesislerinde pratik olarak
bir akm gemez; buna karlk yksek gerilim tesislerinde kk bir kapasitif akm geer. Byle bir
tesiste bir eli ile sz konusu cihaza dokunan bir ahs ayaklar ile de plak zemin zerinde durursa,
topraklama tesisi bu ahs tarafndan kprlenir ve insann gvde direnci topraklama tesisine paralel
balanm olur. Bu durumda insan hayatnn tehlikeye dmemesi iin hata akm insan zerinden

14

deil topraklama tesisinden gemelidir; baka bir deyile, insan tarafndan kprlenen ksmda
meydana gelen gerilim dm tehlikeli temas gerilimi snrnn altnda kalmaldr.

3.2. Toprak Tesislerinin Boyutlandrlmas

Topraklama tesislerinin kurulmas iin temel koullar:

1. Mekanik dayanm ve andrmaya kars dayanklln salanmas,

2. Isl bakmdan en yksek bozukluk akmna (hesap yolu ile bulunan) dayankllk
3. letme aralar ve nesnelerin zarar grmesinin nlenmesi
4. En yksek toprak bozukluk akm esnasnda, topraklama tesislerinde ortaya kabilecek
gerilimlere kars insanlarn gvenliinin salanmas.
Bu koullarn salanmas iin:
Bozukluk akmnn deeri,
Bozukluun sresi,
Topran zellikleri nemlidir.

3.3.Yksek Gerilim ebekelerinin Deerlendirilmesi

fazl bir alternatif akm ebekesinde, bir toprak hatasndan sonra, UT / UFF orannn
alabilecei deere topraklama katsays denir ve e harfi ile gsterilir.

-Yldz noktas yaltlm ebekelerde 0,8 < e 1

-Yldz noktas topraklanm ebekelerde e 0,8 dir.
-Yldz noktas diren zerinden topraklanm ebekeler yaltlm ebeke saylr.

3.3.1. Yldz noktas yaltlm ebeke

zole yldz noktas kullanmak en kolay ve en ekonomik yoldur. Hata akm kompanzasyonu ve
topraklama gibi yatrm gerektirmez. Toprak temas akm 1-100 A arasndadr. ICE < 35 A ise toprak
arklar bastrlabilir. 35 A <ICE <100 A iken arklarn bastrlmas ok zordur. Kablolu sistemlerde iki
ya da faz ksa devre olasl artar. ICE 20 A ile snrl kalmyorsa ok hzl alan toprak
bozukluk rleleri kullanlmak zorundadr.

3.3.2.Toprak temas kompanze edilmi ebeke; X<<R olmak zere Z = R+jX

Bu sistemde yldz noktasna konan sarg ile toprak temas akm kompanze edilir. Geriye ok
kk artk akm kalr. Bu sistemde ark tehlikesi yoktur. Bozukluk srasnda beslemeyi kesmeden
devrenin almaya devam etmesi sz konusu yntemin en byk kazanmdr.

15

3.3.3.Yldz noktas dorudan ya da diren zerinden topraklanm ebekeler

Toprak ksa devre akm byktr. Topraklama dierlerine gre daha fazla nem kazanr.
Transformatr ve tesislerdeki dokunma gerilimleri deerlendirilmelidir.
Paralel giden kontrol ve iletiim hatlar ile etkileim olasl belirir. YG motor sarglarnn
yanma tehlikesi sz konusudur. Rle es gdm nem kazanr.

3.3.4.Toprak temas kompanze edilmi ve geici olarak yldz noktas diren zerinden
topraklanm ebekeler
3.3.2 nolu ve 3.3.3 nolu ebeke yntemlerinin karmasdr. Bir fazl toprak bozukluu
olutuunda nce rezonans devresi sz konusu olur. Toprak bozukluk akmlar kendi kendini
bastramayan arklar oluturursa, anahtarn(alterin) kapatlmasyla diren zerinden
topraklanm yldz biimine geilir.

3.4. Yksek Gerilim Tesislerinde Topraklama Direnleri

Yksek Gerilim tesislerinde eitli topraklama direnleri iin tavsiye edilen deerler:
letme topraklamas R_B < 2 ohm
Koruma topraklamas R_A koruma dzeneine bal olarak
Dengelenmi ebekelerde R_A < 2 ohm
Transformatr merkezlerinde, direklerde R_A < 4 ohm
A.G. ve Y.G. Balama tesisleri birletirildiinde R_A < 1 ohm
Parafudr topraklama direnci R_A < 5 ohm

16

4.ORTA GERLM EBEKELERNDE NTR TOPRAKLAMASI

Ntr topraklamas iki ekilde yaplr;
-Ntr noktalar yaltlr.
-Ntr noktas topraklanr.
Ntr noktasnn topraa balanmasnda aadakiler yaplmaldr;
-Snml ar gerilimleri,yeterli dzeyde tutmak.
-Toprak ksa devrelerinin neden olduu donanm hasarlarn snrlamak.
-Basit ve seici korumay salamak.

5.ALAK GERLM EBEKELERNDE TOPRAKLAMA EKLLER

Tesisat ynetmeliklerinde alak gerilim ebekelerinde kullanlmak zere 3 eit topraklama balants
verilmektedir. Balant ekillerini belirleyen isimlerde ilk harf

transformatrn ntr noktasnn

toprakla balant durumunu gsterir.

T: topraa bal
I: Topraktan yaltlm
kinci harf ise aygtlarn topraa balant durumunu belirtir.
T: Topraa bal
N: Ntr hattna bal
Bu duruma gre ana sistem(TT, TN ve IT) vardr. TN sisteminin ise adet alt grubu
bulunmaktadr(TN-C, TN-S, TN-C-S).
5.1.TT sistemi
Bu sistemde bir nokta (rnein yldz noktas) dorudan topraklanr. Bu bir iletme topraklamasdr.
Tesise ait metal ksmlar ise, iletme topraklamasndan ayr olarak bir topraklaycya balanrlar;
bunlarda koruma topraklanmasdr. Bu sistemde PEN gibi bir koruma hatt yoktur. Buradaki ntr hatt
bir fazl tketiciler iin iletme akm devresine ait olup, koruma konusuyla ilgili deildir.
TT tipi ebekede unlar uygulanabilir:
Koruma topraklamas
Bozukluk gerilimi ile koruma balamas
Bozukluk akm ile koruma balamas

17

ekil 5.1 TT Sistemlerde bozukluk akm ve gerilimi

Yaltmda bir bozukluk meydana geldiinde bozukluk akm topraklama direnci tarafndan belirlenir.
R d =0 kabul edildiinde ve RPH ve RPE direnleri RA ve RB ye gre sonucu etkilemeyecek kadar kk
olduundan ihmal edildiinde bozukluk devresi diyagram aadaki gibi olur:

ekil 5.2 TT sisteminde bozukluk devresi diyagram

Bozukluk devresinde RA topraklama direncine paralel bal RH insan vcudu direnci, hesap
srasnda RA diren deerini nemli miktarda deitirmeyeceinden hesaplar kolaylatrmak
iin ihmal edilecektir.

ekil 5.3.Basitletirilmi bozukluk devresi diyagram

18

TT sistemlerde bozukluk akmlar ok yksek deerlerde olmayacandan etkili gerilim olarak U0

alnacaktr.
Bozukluk akm ;

Id =

U0
R A + RB

Bozukluk esnasnda meydana gelen dokunma gerilimi;

5.2.IT sistemi
Bu sistemde yldz noktas topraa kar yaltlmtr veya yeteri kadar yksek bir empedans zerinden
topraklanmtr.

ekil 5.4. IT sistem

IT sisteminde iki bozukluk sz konusudur.

1.bozuklukta devre kapanmaz yaltm izleme aygt tarafndan haber verilir ve bu bozukluk ksa
zamanda elektrik ustas veya teknisyen tarafndan giderilir.
2. bozukluk sigorta veya kesiciler tarafndan TN veya TT sistemi olumasyla derhal kesilir.
Genellikle 1.bozukluk 2. bozukluu oluturur.
Pratikte IT tipi sistemde yaltm durumu, bir kontrol aygt ile srekli olarak kontrol edilir. lk yaltm
bozukluu alglandnda kl ve/veya sesli bir sinyal verilir.
1. bozukluk R A

UT
Id

R A :Topraklama direnci

2.bozukluk R A

19

UT
Ia

UT :Dokunma gerilimi
Id :Artk akm

Ia : Koruyucu dzenin otomatik ama akm

5.3.TN sistemi
Bu sistemde dorudan topraklanm bir nokta bulunur ve tesisatn aktaki iletken blmleri bu
noktaya koruma iletkeni ile balanr. Bu sistem koruma ve ntr iletkenlerinin dzenlenmesine gre
e ayrlr.

ekil 5.5. TN sistemde bozukluk gerilimi ve akm

Bir yaltm bozukluu meydana geldiinde Id bozukluk akm bozukluk devresine ait kablolardan
oluan devrenin gz empedans ile belirlenir.

ekil 5.6. TN Sistemde toprak bozukluk devresi diyagram

20

ekilde grlen devrede Rd kontak gei direnci, RPH1 ve RPE direnleri yannda ok kk , devredeki
RPE direncine bal RH+RB direleri RPE direncine gre ok byk olduklarndan Id bozukluk akm
hesabnda sonuca ihmal edilebilecek kadar az etki ettikleri iin ifadeleri kolaylatrmak amacyla
aada verilen toprak bozukluk devresi esas alnarak hesap yaplacaktr.

U 0 =230V

400/230 V alak

gerilim sistemlerinde faz-ntr gerilimi

ekil 5.7 Bozukluk akm iin;

Id =

0,8U 0
RPH + RPE

B noktasndaki bozukluk dokunma gerilimi;

U d = RPE .I d = 0,8.U 0

RPE
RPH 1 + RPE

Koruma aygtnn gerekten almasndan emin olmak iin Id akm koruma aygtnn Ia alma

akm eik deerinden byk olmas gerekir.

TN-C sistemi: Sistemin tamamnda ntr ve koruma fonksiyonlar tek iletkende birletirilmitir.
TN-S sistemi: Sistemin tamamnda ayr bir koruma iletkeni kullanlr.
TN-C-S sistemi: Ntr ve koruma fonksiyonlar sistemin bir blmnde tek iletkende birletirilmitir.
S: Ntr veya topraklanm hat iletkeninden ayr bir iletkenle koruma fonksiyonun salanmasdr.(PE
iletkeni)
C: Ntr ve koruma gvenliinin tek iletken zerinden birletirilmesi(PEN iletkeni).

21

6.YKSEK GERLM VE ALAK GERLM SSTEMLERNDE

TOPRAKLAMA TESSLERNN BRLETRLMES
Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmeliinde [3] madde 11-aya gre, bir
yksek gerilim tesisinde, toprak hatas esnasnda, alak gerilim ebekesinde veya tketim
tesislerinde tehlikeli dokunma gerilimleri ortaya kmaz ise iki sistemin topraklamas
birletirilebilir. YG de meydana gelen hata sonucu oluan potansiyel ykselmesi, alak
gerilim tesislerinde, tablo 1.4. de verilen deerlerden kk olmaldr.
Bu koullarn yerine getirilememesi durumunda YG ve AG topraklama tesisleri
mutlaka ayrlmal; 50 kVun altndaki iletme gerilimli tesislerde YG ve AG sistemleri
topraklayclar arasndaki uzaklk en az 20m olmaldr.
YG tesislerinin iinde bulunan AG iletme aralarnn gvdeleri koruma iletkeni
yolu ile YG topraklama tesisine balanr

7.TOPRAKLAYICI

ETLER

Topraklanmas istenen makinenin, aygtn veya tesisin toprak ile iletken bir balant salanmasn
salayan elemanna topraklama elektrotu veya topraklayc denir. Topraklayclar genellikle yapay
olarak yaplrlar baz zel durumlarda doal topraklayclardan yararlanlr. Topraklayc daima
yeraltna gmlr ve bu bal topraklama iletkeni (veya topraklama baras) aracl ile makine, aygta
veya tesise balanr. Bylece topraklama tesisinden gelen akm topraa geirilir.
Topran durumuna gre ve topraklayc olarak kullanlan malzemenin trne gre eitli
topraklayclar kullanlmaktadr. Topraklayclarn geometrik biimleri kullanlan malzemenin tr ve
topraa gmlme derinliine gre birok eidi vardr. Topraklayc eitlerinin seilmesinde ve
glenmesinde mahalli artlar gz nne alnr. Ayn zamanda zeminin yapl ve izin verilen yaylma
direnci de gz nne alnr. Aada en ok kullanlan topraklayc eitleri belirtilmitir.
22

7.1. erit topraklayclar

Bunlar en az 3mm kalnlnda ve 100 mm2 kesitinde galvanizli demir eritten yaplan, 0.5-1 m

derinlie gmlen topraklayclardr. Yass eritler, topraa yksek kenar yukar gelecek biimde

denir. Bylece toprakla erit arasnda kalmamas ve akmn topraa daha iyi gemesi salanr. erit
topraklayc da yaylma direnci kesitten daha ok uzunlua baldr.

Resim 7.1. erit Topraklayc

7.2. ubuk topraklayclar

Bunlar genellikle 1 cm apnda elik borudan veya edeer profil elikten yaplan ve zemine dik
olarak aklan 3-5 m boyundaki topraklayclardr.. Bu topraklayclara derin topraklayclar da denir.
Boru ap veya profil kesiti mekanik dayanma veya anma olaylarna gre belirlenir. Yaylma direnci
daha ok ubuk uzunluuna baldr.

Resim 7.2.ubuk topraklayclar

7.3. Levha Topraklaycs

Levha topraklaycda belirli bir yaylma direnci elde etmek iin baka tr topraklayclara gre ok
daha fazla bir malzemeye ihtiya vardr. nk topraklayc levhann eritlere ayrld kabul edilirse
bunlar karlkl olarak akmn topraa gemesine engel olurlar. Gnmzde kullanm ok azdr.
23

Resim 7.3.Levha topraklayc

7.4. Gzl topraklayc

Gzl topraklayclar da paralel eritlerden meydana gelir. Ayrca hem iyi bir akm dalm salamak
ve hem de topraklanacak baka makine, aygt veya tesisleri balayabilmek iin enine balamalar da
yaplr. Buna karlk dorudan topraklanm ebekelerde temas ve adm gerilimlerinin izin verilen
snrlar iinde kalmas iin alan iddetinin kk olmasn salarlar. Gerek paralel eritlerden yaplm
topraklayclarda ve gerekse hasr eklinde gzl topraklayclarda karakteristik byklk, bu
topraklayclarn kapladklar alann evresi ve alandr.

7.5. zel topraklayclar

Fonksiyon bakmndan koruma,iletme ve parafudr topraklamas maksad ile kullanlmayan baz eit
topraklayclarda vardr ki,bunlar yapl ve geometrik ekli bakmndan yukarda sz geen
topraklayclar gibidir. Fakat grevleri farkldr .zel topraklayclarn banda dzenleyici topraklayc
gelir. Bunlar topraklayc civarnda,potansiyel deiimini yatklatrarak temas ve adm gerilimlerinin
klmesini salarlar. Dzenleyici topraklayclar erit topraklayc olarak yaplr. Yalnz yeryznde
potansiyel dalm zerine tesir ettiklerinden sabit rutubet durumu ve don tehlikesi gz nne
alnarak en az 0,8 m derinlie denmesi gerekli deildir. Buna ramen potansiyel yatklatrc tesir,
ancak bunlarn topraklaycnn altna denmesi halinde ba gsterir. Dzenleyici topraklayclar erit
topraklayc olarak yaplr.
zel akm kayna olan topraklama l aygtlar ile topraklama direncini lerken lme
akm topraa esas topraklayc ile verilir. Akm topraktan zel ve geici bir topraklayc zerinden
devresini tamamlar. Buna

yardmc topraklayc denir. Akm ve lme metoduna gre yaplan

lmlerde buna kar topraklayc denir.

zgl toprak direncinin llmesinde lme akmnn girdii ve kt yerde elektrot ve btn
topraklama llerinde gerilim almaya yarayan uca "sonda" denir.

7.6. Birleik Topraklayclar: stendii kadar kk bir yaylma direnci elde edebilmek iin
bazen eitli tip topraklayclarnn birlikte paralel balanmas gerekir. Bu topraklayc sistemleri;
24

7.6.1-Paralel topraklayclar: Ayn geometrik yapda olan topraklayclar paralel balanarak

topraklayc elde edilir. Bunlarn aralarnda yeteri kadar uzaklk olmas halinde bunlarn birbirine kar
tesiri bahis konusu olamaz. Paralel bal topraklayclarn boyutlar farkl olabilir. Her bir
topraklaycnn yaylma direnci R1,R2,R3,................Rn ise toplam yaylm direnci

1
Rtoplam=
1/R1 + 1/R2 + 1/R3 + ......+1/Rn

ifadesine gre hesaplanr.

Topraklayclarn yaylma direnleri eit ise n saydaki paralel topraklayclarn toplam

direnci

Rtoplam =

R
N

ubuk uzunluunun iki kat olarak alnr. Levha topraklayclar da 3 m olmaldr.

7.6.2 Karma topraklayclar: Geometrik bakmndan farkl yapdaki topraklayclarn paralel
balanmasna karma topraklama denir. Yksek gerilimli ak hava balama tesislerinde bir normal
gzl topraklayc bulunduu gibi buraya giren ve kan hava hatlarna ait toprak iletkenleri,kablolara
ait kurun klf ve elik zrh,demir yolu raylar,madeni su borular ve benzeri gibi tabii
topraklayclardr.

7.6.3 Kombine topraklayclar: Yzey ve derin topraklayclarn paralel balanmas ile

kombine topraklayclar elde edilir. Gzl ebekelerde bu tip topraklayclar kullanlr ve bu ebekenin
dm noktalarna ubuk topraklayclar balanr.
Topraklayclarn gmldkleri derinlie gre bunlara yzey veya derin topraklayc denir.
erit topraklayclar ve 3 m derinlie kadar inen ubuk topraklayclar yzey topraklayclardr. Daha
derinlere kadar inen topraklayclar derin topraklayclardr. Btn imkanlardan yararlanmak artyla
yzey topraklayclarla gereken yaylma direnci elde edilemezse,bu taktirde zemin suyuna daha dk
zgl direnci olan zemin tabakalarna ulancaya kadar derine inilir. Bundan baka zeminin hemen
altnda yzey topraklayclar yerletirmek iin yeteri kadar yer olmazsa,bu durumda derin topraklayc
uygulanr. Derin topraklayclarn yaylma direnci daima kktr. Zemin yzeyinde olduu gibi iklim
artlarna bal olarak zemin zgl direncindeki deimelerde burada sz konusu olmaz.
25

3 m'den uzun

ubuk topraklayclar,derin topraklayclardr. Paralardan oluan ubuk

topraklayclarla ok uygun bir biimde derin topraklayc yaplabilir. Yaltlm topraklama iletkeni
kullanlmak artyla derin topraklayclarla adm gerilimini drmek mmkndr. Buna karlk temas
gerilimi yzey topraklayclarla salad lde kltlmez.

7.6.4. Toplu veya yaygn topraklayclar: ubuk veya levha topraklayclara toplu,erit
topraklayclara da yaygn topraklayc denir. Topraklayclarn bu biimde snflandrlmas bir defa
yaylma direncinin llmesiyle ve de yldrm akmnn topraa verilmesi bakmndan nemlidir.
Toplu topraklayc az yerde ihtiya gsterir ve malzeme ihtiyac olduka kktr. Buna karlk yaygn
topraklaycnn kullanlabilmesi iin byk bir alann var olmas arttr. Malzeme ihtiyac da byktr.
Fakat yaygn topraklayc ile kk yaylma direnci salamak daha kolaydr. Yldrm akmnn topraa
verilmesi bakmndan 10 m uzun ubuk topraklayclar ve 20 m' den uzun erit topraklayclar yaygn
topraklayc snfna girerler.

8. TOPRAKLAMA DRENCNN LLMES

Topraklama sisteminin genellikle direnli, kapasitif ve indktif bileenlerden oluan bir empedans
vardr. Topraklama sisteminin direnli bileeni iletme frekansnda (50 Hz), kapasitif ve indktif
bileenleri de yksek frekansta (yldrm boalmas, iletim frekanslar vb etkinliklerini gsterir.
Toprak direncinin nceden hesab mmkn deildir. Fakat elde edilen sonularn doruluu, birinci
derecede topran zgl direnci iin kabul edilen deerin geree uyup uymamasna baldr. Toprak
hibir zaman homojen olmadndan zgl diren belirli toprak kesimlerinde ok farkl deerler
alabilir. Ayrca zgl diren, topran nem derecesine ok baldr; bu ise mevsimin yal veya kurak
olmasna gre deiir. Scakln ve nem miktarnn artmas ile toprak zgl direnci ters orantldr. Bu
nedenle toprak zgl direncinin lm iin en uygun zaman topran kuru olduu dnemdir. Bu
dnemde yaplacak lmde toprak zgl direnci en yksek deerini alr. Bu da Trkiyenin ya alma
dnemleri gz nne alndnda temmuz-austos aylardr.
Topraklama direncinin lmndeki amalar ksaca:

Topraklama sisteminin gerek direncinin saptanmas

Yaplan hesaplarn denetlenmesi

Topraklama sisteminde gerilim ykselmesinin ve btn bir alan boyunca gerilim deiiminin
belirlenmesi

Topraklama sisteminin yldrm boalmalarna kar koruma etkisinin belirlenmesi

Alan ierisinde yaplacak binalarn koruma projelerinin hazrlanmas iin gerekli verilerin elde
edilmesi
26

Topraklama diren deerinin ykseklii durumunda alnacak ek tedbirlerin saptanmas

Topraklama sistemlerinin karakteristikleri topraa gml elektrotlarn dzenine, kaplad alana ve

topran bileimine baldr
Topraklama diren snr deerleri:
letme topraklamas
<2 Ohm
Koruma topraklamas koruma dzeneine bal olarak;
Dengelenmi ebekelerde
<2 Ohm
Trafo merkezlerinde direklerde
<4 Ohm
AG ve YG balama tesisleri birletirildiinde
<1 Ohm
Parafudur topraklama direnci
<5 Ohm

8.1. lm Yntemleri

Toprak Megeri ile lme

Voltmetre-Ampermetre yntemi ile lme
Wattmetre-Ampermetre yntemi ile lme
Salvaz Yntemi

8.1.1. Toprak Megeri ile lme

alt ya da trafo merkezlerinin toprak direnleri lmnde kullanlan bu basit sistem ulu
Megger ya da drt ulu Megger kullanlarak yaplr. ulu Megger kullanlyorsa ekil 1.27da da
grld gibi ulardan biri merkezin toprana, dier ikisi de lme yardmc olacak topraa
balanr. Drt ulu Megger kullanld zamanda ekil 1.27 da grld gibi ulardan ikisi
merkezin toprana dier iki uta lme yardmc olacak topraa balanr.

Her iki durumda da devre akm merkezin topra ve topraa balanan akm ucu yolu ile
l aletinin akm devresinden akar. l aletinin gerilim devresi ise merkezin topra ile aletin
topraa bal dier gerilim ucu arasna balanr. Megerin dtaki iki ucundan akm aktlr ve ierdeki
ular sayesinde gerilim dm prensibine gre toprak direnci llr. ulu Meger kullanlmas
durumunda l aleti ile merkezin topra arasndaki balantnn direnci ayrca llr ve deney
deerinden karlr. Akm ucunun yksek direnli olmas l aletinin hassasiyetini drr ancak
okumann doruluunu etkilemez.
Wenner4 u metodu toprak zgl direncinin lmnde en ok kullanlan lm yntemidir.
Kazklarn ok derine aklmadan topran alt tabakalar hakknda bilgi verir.Bu metoda lm
kazklar eit mesafelerle (a), eit derinliklere gmlr (b). Bunun dnda toprak kazklarnn direnci
lm sonularn ihmal edilecek oranda etkiler.

27

Wenner metodu iin grnen zgl diren hesab:

Bu lm eklinin aada sralanan durumlarda kullanlmas uygun deildir:

lm yaplacak merkezin topraklamas uzakta direnci dk bir
topraklamaya balysa,
ndksiyon ya da kaak akmlar nedeni ile doan gerilim ykselmeleri nemli
dzeylerdeyse,
Topraklamann direnci Megerden okunabilecek en kk deerden daha
kkse,
Deney iin kullanlan kablolar birbirine paralel ve en ksa kablonun direnci,
llecek topraklamann direncinden bykse
Bu gibi durumlarda Voltmetre- Ampermetre yntemini kullanmak daha doru
sonular verir.

8.1.2. Voltmetre-Ampermetre Yntemi

ekil 1.28 de Voltmetre-Ampermetre yntemi ile toprak direncinin lmnde, merkez ile
yardmc toprak ular arasnda paralel toprak kesitlerinin olmamas ve bu balantlarn genel
dorultular arasnda 91 dereceden byk alarn olmas durumunda uygulanr.
Merkezin topraklama direnci:

28

Gerilim devresinin toprak ucunun direnci yksek ise Voltmetrede llen deer
aadaki dzeltme arpanlar ile arplmaldr.

8.1.3. Wattmetre-Ampermetre Yntemi

Merkezin topraklama iletkenleri ile yardmc toprak balantlarnn ksmen ya da
tamamen paralel olmas durumunda bu yntemin kullanlmas uygun olur.
Bu yntem ekil 1.29 grld gibi Voltmetre-Ampermetre yntemindeki devreye
bir Wattmetrenin eklenmesi ile elde edilir.

R
Topraklama sisteminin direnci
Pt
llen g
It
Deney akm
Kt
Yardmc toprak elektrotlarnn birbirine yaknl nedeniyle doan hatay
dzelten arpandr.

29

8.1.4. Salvaz Yntemi

SEL-VAZ (SELected-Voltage-Amper-Z,empedans) seilmi bir sklkta (50 Hz) Volt, Amper,
Empedans (Z) lmdr.
Yksek Gerilim alt sahas bykl ne olursa olsun toprakta dolaan akmlarla birlikte, bu
akmlarn toprakta oluturduu gerilim farklar da bymektedir. Bu gerilim farklarnn toprak
megerine etkisi nedeniyle toprak megeri ile yaplan lmler doru sonular vermemektedir. Bu
nedenle yksek gerilim alt sahalarnda SEL-VAZ yntemi ile lm yaplmas gerekmektedir.
Bu yntemde kullanlan cihaz, ilave tehizat ve balant devresi aada ekilde de
gsterilmektedir. ekilde grld gibi istasyon topra ile akm elektrotu arasndan 5-10 A arasnda
akm (kullanlan ana besleme trafosu vastasyla aktlarak akm elektrotunun aksi istikametinde it
telinden (it teli istasyon toprana balanmam ise) balayarak belirli aralklarla gerilim elektrodu
vastasyla gerilim llmektedir. llen bu gerilim ve akmlarla istasyonun topraklama empedans
hesaplanmaktadr. Burada dikkat edilecek husus gerilim elektrodunun arka arkaya yaklak (%10
toleransla) deer okununcaya kadar ayn dorultuda ve belirli aralklarla kaydrlmasdr. Bu
cihazn nemli zelliklerinden biriside cihaz iine yerletirilmi olan dengeleme devresi ile gerilim
elektrodunda oluturulan kaak voltajlarn test akm devreden aktlmadan nce yok edilmesi veya
minimuma indirilmesidir.

30

8.1.4.1. Standart SEL-VAZ Yntemi lm Kurallar

- alt sahasnn tm enerjisi kesilecektir. alt sahas giri ve k fiderleri hem trafo merkezinden hem
de kar taraftan alr ve topraklanr. ihtiya trafosu alr, tersten beslemeye kar nlem alnarak
mteriler uyarlr ve hatlar topraklanr. Tm ayrclar emniyet tedbiri olarak alr. Trafo merkezi
yaknndan direk geen enerji iletim hatlarnn koruma teli iletkenleri alt sahasna irtibatl ise, bu
iletim hatlarnn enerjisi kesilir ve topraklanr. Eer alt sahasna 100 metreden daha yakn mesafede
datm hatlar var ise tehlike arz edeceinden sz konusu datm hatlar alr ve topraklanr.
- Trafo merkezi topra ile akm elektrodu arasnda en az 5 A,en fazla 10 A akm aktlacaktr. deal
test akm 8-10 Amperdir.
- Akm elektrotlarnn ters istikametinde gerilim elektrodu ile lme balanacak ve ters istikamette
testlere devam edilecektir. Gerilim elektroduna potansiyel elektrodu da denmektedir.
- lk lme it(fens) telinden balanacaktr. it teli trafo merkezi toprana balanmam
olacaktr.(yeni trafo merkezleri iin)
- Akm elektrotlar mutlaka 5a(alt sahasnn kegen uzunluunun 4-5 kat) uzaklnda alt sahasnn
topraklama sisteminden uzaa yerletirilecektir.
- Test elektrotlar mutlaka 90 derecelik bir ayla yere aklacaktr.
- Akm elektrotlarnn direnci kk olacaktr.( Direnci drmek iin 2-5 adet kazk elektrot aklr ve
kazklar paralel balanr. Kazklar arasndaki mesafe en az kazk boyu kadar olacaktr.)
- Devreden 10 A geirmek amacyla 720 volttan yukar tehlikeli gerilim deerlerine klmayacaktr.
- Canllarn lm esnasnda akm elektrotlarna yaklamas nlenecektir.
- Gerilim elektrodu diren lmn etkilemeyecek ekilde olacak ve mukavemet bakmndan ise
dayankl olacaktr.
- Akm ve gerilim elektrotlar dier topraklama alanlarnn mutlaka en az 10 metre ana
yerletirilecektir (yksek gerilim direkleri de dahil).
- lmeler en az 50 metre aralklarla gerilim elektrodu yer deitirmek suretiyle yaplacaktr.
- Gerilim elektrodunun derinlii en az 80 cm olacaktr.
- Trafo merkezinin etrafnda it teli tesis edilmemi ise, ilk lme gerilim elektrodu it telinin tesis
edilecei yere aklarak yaplacaktr. Trafo merkezine it teli tesis edilmi ancak trafo merkezi topra
ile irtibatl deil ise, it teli ilk gerilim elektrodu olarak kabul edilecektir.
- lme ilemi arka arkaya %10 toleransla eit deer alnncaya kadar devam edecektir.
- Akm ve gerilim elektrotlarnn yeri, birbirine arasnda en az 90 derece en fazla 180 derece olacak
ekilde seilecektir.

31

- SEL-VAZ balantsndaki trafo merkezi-toprak irtibat mmkn olan en ksa kablolarla iki ayr
yerden balanacaktr.
- Maksimum gerilim verildii halde sistem dzeneinde aktlan akm 5Aden dk ise, akm
elektrotuna ilave elektrotlar balanacaktr.
- Son gerilim elektrotunun bulunduu yerde it telinin topraklama direnci mutlaka llecektir.
- Arka arkaya alnan deer birbirlerine %10 toleransla eit olur ise(Genellikle 5a deerinin %62si
mesafesinde llen deer alnmaktadr.) bu deerin ortalamas topraklama direncinin deeri olarak
alnacaktr.

9.TOPRAKLAMA HESAP YNTEMLER

Deiik

tipte topraklayclarn kullanld topraklama sistemlerinde adet topraklama

yntemi bulunmaktadr.

9.1. Laurent Topraklama Yntemi

Laurent ynteminde topraklama ann yaylma direnci topraklama ann geometrik
boyutlarndan yararlanlarak bulunabilir. Aada topraklama a gsterilmitir.

Resim 19 - Topraklama A
Topraklama andaki yaylma direnci R;

Bu eitlikte;
D : Edeer ap ( metre ) ,
LToplam : Toplam iletken uzunluu ( metre ) ile ifade edilmektedir.
Topraklama yaylma direncinin hesaplanmasnda birinci terim, yzeyde dairesel levhadaki
yaylma direncini ikinci terim ise kullanlan an yaylma direncini ifade etmektedir. Bu denklem,
uzunluunun geniliine oran 1 dolaynda olan ve r yaklamn verir.
32

9.2. Koch Topraklama Yntemi

Koch ynteminde edeer dairesel levha toprak yaylma direnci bulunur. Bu deer bir k
dzeltme katsays ile arplr. Gzl ebekenin potansiyel ifadesi ve yaylma direnci yaklak olarak
edeer alandaki levha topraklaycnn potansiyel ifadesi ve yaylma direncine eit olarak alnr.
Gzl topraklaycnn yaylma direnci :

R=

*k

olarak bulunur.

2D
Topraklama anda topraklaycnn l2 genilii en azndan l1 uzunluunun yarsna eit
alnmaldr. Yukardaki denklemde k katsays topraklaycnn l1 uzunluu ile a gz uzunluunun
oranna baldr.
l1

l1
20 ise k = 1.2

< 10 ise k = 1.3 ve

a

olarak alnr.
Ayrca scaklk ve nem deiimi topran zgl direncini deitirdiinden topraklama
sistemine ubuk topraklayclarna ilave edilir.
ubuk says 10 den fazla ise karlkl etki deeri iin % 10 alnabilir. ubuk ve a yaylma
direnlerinin ortak hesaplanan deeri de birbirlerine etkisi gz nne alnarak % 10 arttrlr.

9.3. Schwarz Topraklama Yntemi

Schwarz yntemi byk merkezler iin kullanlmaktadr. Yntem gerei ok yakn deerler
verilmektedir. Topraklama ann karesel durumdan sapmas ve iletkenlerin h derinliine
gmlmesine bal olarak k1 ve k2 katsaylar aadaki tablolardan bulunur.

33

ekil 9.3. Schwarz katsaylar grafii

An yaylma direnci, ubuklarn yaylma direnci ve karlkl etki direnci hesaplanr. Ortak
yaylma direnci ifadesinde yerine koyularak sonu elde edilir.

R11 =

2 . la

la
+ k1

ln
. la

do . h )

- k2

Bu ifadede;

: zgl toprak direncini ( m ),

la

: Gml erit iletken uzunluunu ( m ),

do

: erit iletken apn ( m ),

: An gmlme derinlii ( m ),

: An kaplad alan ( m2 ),

k1 , k2 : Schwarz katsaylarn gstermektedir.

Schwarz katsaylar karesel yapda h derinlii gz nnde alnmadan,
34

k1 = 1 . 4 ve k2 =5 . 6 alnabilir.

8 . l

R22 =

2 . k1 . l

ln

. (n 1 )2 -1

. n . l

d
Bu ifadede ise
l

: ubuk uzunluu ( m )

: ubuk ap( m)

: ubuk saysn ifade etmektedir.

R12 = R21 =

2 . la

la
+ k1

ln
. la

- k2 + 1
A

ve ortak yaylma direnci ise;

R11 . R22 R212
R=
R11 + R22 2 . R12

35

olarak yazlmaktadr .

10.ALT SAHASINDA TOPRAKLAMA YNTEM

alt sahas; g trafolar, baralar ve dier btnleik elemanlar ile elektrik retim, iletim
ve datmn yapld tesislerdir. alt sahalarnda trafolar araclyla elektrik alaltlp veya
ykseltilerek istenilen iletim seviyesine getirilir ayn zamanda bunun dnda da nemli fonksiyonlar
gerekletirilir. Ksaca elektrik enerjisini toplamaya veya datmaya yarayan birimlerdir.
alt sahalarnda bulunan balca donanmlar; g trafosu, bara dzenei, l aletleri, kontrol
ekipmanlar, anahtarlama elemanlardr. Byk alt sahalarnda olas ksa devreveya meydana gelen
ar akmlara mdahale edilmesi iin devre kesiciler kullanlr. Kk alt sahalarnda ise recloser
devre kesiciler veya koruma amacyla datm alarndasigortalar kullanlr. alt sahalarnda genellikle
jeneratr bulundurulmaz. Hemen yaknlarnda baka trafo merkezleri bulundurur. alt sahalarn dier
tehizatlara rnek olarak kapasitler, voltaj reglatrleri de verilebilir.
alt sahalar yeraltna, itle evrili muhafazal ak havada ya da zel amal tasarlanm binalarnda
bulunabilir. Yksek katl binalarda yapl amac itibariyle bir alt sahas olabilir. Kapal alt sahalar
genellikle kentsel alanlarda trafolardan gelen grlty azaltmak, alt elemanlarn korumak ve kt
iklim koullar nedeniyle kullanlabilir.

1. Birinci letim Hatt, 2. Topraklama Hatt, 3. Havai Hat, 4. Gerilimin Trafolar in lm, 5.
zolatrler, 6. Kesiciler, 7. Akm Transformatr, 8. Yldrm Parafudru, 9. Ana Trafo, 10. Kontrol
Binas, 11. Gvenlik itleri, 12. kincil letim Hatt
Yksek gerilim tesislerinde ama-kapama olaylar, yldrm, elektrostatik dearjlar, ksa
devreler ve toprak temaslar gibi nedenlerle meydana gelen darbe akmlarnn direkt olarak topraa
aktlmas gerekmekte ve bu nedenle topraklama a tasarmnn standartlara uygun olmas
istenmektedir. Yksek Gerilim tesisi olan santral ve alt sahalarnn topraklama empedanslarnn
llmesinde bugn gelitirilmi zel yntemler uygulanmaktadr. Bunlardan en yaygn olarak
kullanlan SEL-VAZ yntemidir.
SEL-VAZ (SELected-Voltage-Amper-Z,empedans) se- ilmi bir frekansta (50 Hz) Volt,
Amper, Empedans (Z) lmdr. SEL-VAZ yntemi kullanlarak tasarlanan topraklama alarnda,
adm ve temas (dokunma) gerilimlerinin topraklama projesinde hesaplanan msaade edilebilir
maksimum adm ve temas gerilimlerinden kk olmas, topraklama diren deerlerinin standartlarda
ngrlen snr deerlerin iinde kalmas, topraklama a gmlme derinliinin en uygun deerlerde
olmas ile mmkndr.
Yksek Gerilim alt sahas bykl ne olursa olsun toprakta dolaan akmlarla birlikte, bu
akmlarn toprakta oluturduu gerilim farklar da bymektedir. Bu gerilim farklarnn toprak
megerine etkisi nedeniyle toprak megeri ile yaplan lmler doru sonular vermemektedir.
Bu nedenle yksek gerilim alt sahalarnda SEL-VAZ yntemi ile lm yaplmas
gerekmektedir. Bu yntemde kullanlan cihaz, ilave tehizat ve balant devresi aada ekil 1de
gsterilmektedir. ekilde grld gibi istasyon topra ile akm elektrotu arasndan 5-10 A arasnda
akm (kullanlan ana besleme trafosu vastasyla) aktlarak akm elektrotunun aksi istikametinde it
telinden (it teli istasyon toprana balanmam ise) balayarak belirli aralklarla gerilim elektrodu
vastasyla gerilim llmektedir.

36

llen bu gerilim ve akmlarla istasyonun topraklama empedans hesaplanmaktadr. Burada dikkat

edilecek husus gerilim elektrodunun arka arkaya yaklak (%10 toleransla) deer okununcaya kadar
ayn dorultuda ve belirli aralklarla kaydrlmasdr.

Bu cihazn nemli zelliklerinden biriside cihaz iine yerletirilmi olan dengeleme devresi ile
gerilim elektrodunda oluturulan kaak voltajlarn test akm devreden aktlmadan nce yok edilmesi
veya minimuma indirilmesidir. Bu dengeleme devresi faz as deiebilen 15 Volta kadar gerilim
retebilmektedir. Hatalar minimuma indirebilmek iin ayrca besleme trafosunun giriine polarite
deitirici anahtar konulmak suretiyle lmeler her iki polaritede yaplmakta ve ortalamas
alnmaktadr.
Test elektrotlar (akm ve gerilim elektrotlar) minimum 90 derecelik bir a yapacak ekilde
ve en uygun 180 dereceye yakn olarak yerletirilmelidir.
Akm elektrodu istasyon toprandan 500-2500 metre uzana (istasyonun byklne gre)
yerletirilmelidir. Akm elektrodunun direnci tehlikeli gerilim seviyesine klmakszn 10 A i
geirecek kadar k- k olmaldr. Bunun empedans akm elektrodunu derine akmak veya baka
elektrotlar akarak paralel balamak suretiyle drlebilir.
Ayrca akm elektrotlarnn diplerine tuz ve su dklerek de drlebilir. Eer hala istenen
akm aktabilmek iin ykseke bir gerilime ihtiya duyulursa bu durumda evredeki canllarn buraya
yaklamasna engelolmak iin gerekli tedbirler alnmaldr.
Gerilim elektrodunun empedans nemli deildir. Bununla beraber gerilim elektrodunun
yerinin deitirilmesinde gerekli okumalar yapmadan nce kaak voltajlar yok etmek gerekir.
Akm elektrodu ve gerilim elektrodu dier topraklama alanlarna yakn olmamaldr. Byle bir
alan varsa onun en az 5-10 metre uzana yerletirilmelidir.

37

Eer it teli (koruma teli) tesis edilmemi ise ilk lme gerilim elektrodunu it telinin tesis
edilecei yere akarak yaplmal yok eer tesis edilmi ve istasyon topra ile irtibatl deilse it teli
ilk gerilim elektrodu kabul edilmelidir.
Dier lmeler it telinden itibaren 50 er metre aralklarla gerilim elektrodu aklarak
yaplmaldr. Bu ileme arka arkaya deerin yaklak olarak (% 10 toleransta) birbirine eit
oluncaya kadar devam edilmelidir.
nc ve sonuncu ayn deerden sonra balantlar it telinin topraklama empedansn
lecek ekilde deitirilmelidir.

11.KAYNAKA
1. Gner, E., Yksek Gerilim Merkezlerinin Topraklanmas, EMO Elektrik
Mhendislii Dergisi (1977).
2.Bayram,M.,(2000),Elektrik Tesislerinde Topraklama,Birsen Yaynevi,stanbul.
3.The Institude of Electrical and Electronics Engineers, IEEE Guide for Safety in AC
Substation Grounding, IEEE 80-2000, New York, 2000.
4.Mrtezaolu, K., Yksek Gerilim stasyonlarnda Topraklama Sistemleri, Yksek
Lisans Tezi, stanbul Teknik niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, stanbul, 1998.
5.Kak, ., Yksek Gerilim Elektrik Tesislerinde Topraklama, 2005, zmir
6.Hocaolu, M. H., Hocaolu, A. T., 1999. Yksek Gerilim Tesisleri Topraklama
Standartlarnn Karslastrlmas, Elektrik, Elektronik, Bilgisayar
Mhendislii 8. Ulusal Kongresi, Gaziantep, 395-398.

7.Markiewicz, H. ve Klajn, A., ,Topraklama Sistemi Hesaplama Ve Tasarm Esaslar,

G Kalitesi Uygulama Klavuzu, (2004)

38