Noli Me Tangere Nainsulto si Ibarra sa ipinahayag ng dating
pari sa kanyang bayang San Diego. Umalis
May handaan sa bahay ni Don Santiago de
los Santos. Maraming handa, Dumalo ang
mga kaibigan at kakilala ng Don. Nagsidalo
rin pati na ang mga taong hindi inimbita.
Masaya ang lahat sa nasabing pagtitipon.
Kaya lamang ay nauwi sa pagtatalo ang
pagsasaya ng iba, tulad ng nangyari kina
Padre Damaso at sa tenyente ng guardia
civil. Talo pa nila ang mga walang pinag-
aralan. Dumating mula sa Europa si
Crisostomo Ibarra, anak ng namatay na si
Don Rafael. Hinangaan siya at binati ng
maraming panauhin sa bahay ni Kapitan
Tiyago. Nagulat si Crisostomo Ibarra sa
pagtatakwil ni Padre Damaso sa kanyang
pag-aalala nang lapitan siya ni Tenyente
Guevarra at purihin niyon ang kanyang
ama.
Masaganang hapunan ang inihanda ni
Kapitan Tiyago bilang pasasalamat sa
Mahal na Birhen sa pagdating ni
Crisostomo Ibarra mula sa Europa. Ang
pakikipag-usap ng ilang panauhin kay
Ibarra habang naghahapunan ay humanga
sa pagsasalaysay niya ng kanyang
nakikinig sa kanyang pagsasalita, marami
ang namasid at palagay tungkol sa
kalagayan ng mga bansang nalakbay na
niya. Ang opinyon ni Padre Damaso ay
pagsasayang lamang ng salapi ang gayon.
aakalng mabibili niya pati na ang Diyos.
Ngunit, ano man ang kapintasan ni Kapitan
siya nang hindi pa tapos ang hapunan.
Isinalaysay ni Tenyente Guevarra kay
Crisostomo Ibarra ang naging dahilan ng
pagkakabilanggo at pagkamatay ni Don
Rafael. Dahil sa pagtatanggol ni Don
Rafael sa isang batang lalaki na gustong
saktan ng artilyero ay naitulak niya iyon.
Nabagok ang ulo ng artilyero. Hindi na
yaon muling natauhan at tuluyan nang
namatay. Hinuli ng pulisya si Don Rafael
Ibarra. Tumagal ang paglilitis ng kanyang
usapin hanggang sa namatay na siya sa
loob ng bilangguan ng may sakit. Sa
tinuluyang silid ni Crisostomo Ibarra ay
iba-ibang pangitain ang nakita niya sa
kanyang isipan. Naging abalang lubha ang
kanyang pag-iisip sa malupit at malungkot
na kapalarang sinapit ng kanyang ama.
Hindi na tuloy niya napag-ukulan ng pansin
ang mga tanawing makapagpapaligaya sa
puso.
Mauuri ang mga taong naglalarawan sa
pagkatao ni Kapitan Tiyago. May
humahanga at natutuwa sa kanya. May
namimintas at naiinis. May mga
nasusuklam dahil sa kanyang mga
pandaranas at katusuhan sa negosyo.
Salapi ang ginagamit niya sa pagliligtas ng
kanyang kaluluwa. Marahil ay dahil sa pag-
Tiyago ay sinasabing mahal na mahal niya
ang anak na si Maria Clara kahit na hindi
niya ito kamukha. Inakala ng mga kamag-
anak ni Kapitan Tiyago na gawa ng
paglilihi sa mga santol ng asawa niyang si
Donya Pia ang pagka-mestisa ni Maria
Clara. Sinasabi ring ang donya ang isa sa
mga dahilan ng lubhang pagyaman ng
Don.
Dumalaw si Crisostomo Ibarra sa
kasintahan niyang sa Maria clara sa bahay
ni Kapitan Tiyago sa Binondo. Sa kanilang
pag-uulayaw sa balkonahe ay sinariwa ng
balisa si Kapitan Tiyago bago at
pagkatapos ng pag-uusap nila ni Padre
Damaso. Samantala, ay isang matandang
pari sa kanilang korporasyon ang dinalaw
ni Padre Sibyla. Nasabi ng paring may sakit
na kailangan nang magbago ng
pamamalakad ang mga prayle sa Pilipinas
sapagkat namumulat na ang isipan ng
mga tao sa katotohanan kinabukasan ay
Araw ng mga Patay. Kailangan niyang
umuwi sa San Diego upang dalawin ang
libing ng kanyang amang si Don Rafael
Ibarra.
Nasisiyahang pinanood ni Ibarra ang mga
nadaraanan niyang mga tao’t bagay-bagay
sa mga lansangan at mga pook na
binagtas ng kanyang karwahe mula sa
Binondo. Itinulad niya ang mga iyon sa
mga naobserbahan niya sa kanyang
paglalakbay sa mga bansa sa Europa.
Nasabi niyang higit na mauunlad ang mga
bansa sa ibayong dagat kaysa sa sarili
niyang bayan. Kinausap ni Padre Damaso
si Kapitan Tiyago tungkol sa isang
mahalagang bagay na sila pa lamang ang
nakakaalam. agkasuyo ang masasaya at
malulungkot nilang karanasan. Dahil sa
matamis nilang pag-uulayaw ay muntik
nang malimutan ni Ibarra na. Dating isang
maliit na nayon lamang ang bayan ng San
Diego. Mayaman ito sa anking mga bukirin
at lupaing pinag-aanihan ng palay, asukal,
kape, at prutas na naipagbibili sa iba pang
mga bayan. Bukod sa ilog na parang ahas
gubat sa gitna ng luntiang bukid ay angkin
pa rin ng San diego ang isang gubat na
nagtatago ng maraming alamat. Isa na rito
ang kwento ukol sa mga ninuno ni
Crisostomo Ibarra.
Dadalawa ang talagang makapangyarihan
sa bayan ng San Diego. Sila’y ang kura ng
kinatawan ng Papa sa Batikano, at ang
alperes na kumakatawan sa mga tauhang
sa halip na mag-utos ay siyang inuutusan.
Ang mga makapangyarihan. Todos los
Santos. Dumalaw si Crisostomo Ibarra sa
libingan. Hinananap nila ng kasamang
katulong ang puntod ng kanyang amang si
Don Rafael, ngunit hindi nila iyon
natagpuan. Isinalaysay ng sepulturero ang
kahilahilakbot na nangyari sa bangkay ng
Don dahil sa utos ng “Malaking Kura’.
Nilisan ni Ibarra ang libingan na gulong-
gulo ang isp. Diniian niya sa balikat ang
nakasalubong ang kura sa pag-aakalng
iyon ang humamak sa bangkay ng
kanyang ama. Kakaiba sa karaniwan ang
mga kilos at paniniwala ni Pilosopong
Tasyo. Kaya may mga nagbabansag sa
kanyang pilosopo at may nag-aakala ring
siya ay isang baliw. Sa mga ipinahayag
niyang kaisipan ay mapupunang maka-
siyensya, makatao, at maka-Diyos ang
kanyang mga paniniwala sa buhay.
Mga sakristan sa simbahan ng San Diego
sina Basilio at Crispin. Gabi na’y nasa
kampanaryo pa ang magkapatid. Ayaw
silang pauwiin ng sakristan mayor
hangga’t hindi nila naililitaw ang salaping
(tatlumpu't dalawang piso) ibinibintang sa
kanila na ninakaw ni Crispin. Pinag-
uusapan ng magkapatid ang nararapat na
gawin para makauwi na sila sa kanilang
ina nang dumating sa kampanaryo ang
sakristan mayor. Kinaladkad niyang
pababa si Crispin at pinagsabihan si Basilio
na huwag munang umuwi, lampas alas
diyes na daw sya ng gabi makakauwi. Ang
sinasabing curfew ay alas nueve lang ng
gabi.
Maraming katangian si Sisa… mabuti at
masasama. Nakaimpluwensya nang malaki
sa asawa ni Sisa ang nasasabing mga
katangian. Sa pamamagitan ni Sisa ay
nailantad ni Dr. Rizal ang mabubuti at
masasamang katangian ng babaing
Pilipina. Hindi maitatanggi na ang
masasamang kaangkinan ay nagbubunga
rin ng masama.
Sa pag-uwi ni Basilio mula sa kumbento ay
sinita siya ng guardia civil. Nagtatakbo
siya nang takot lalo pa nga’t hindi niya
naintindihan ang itinanong ng Kastila.
Pinaputukan siya at nadaplisan ng bala sa
noo. Binalak niyang iwan ang
pagsasakristan at pumasok na lamang
bilang pastol kay Crisostomo Ibarra.
Ipinagtaka ng mga namamahala sa pista
ang hindi pagpapahalik sa kanila ng kamay
ng pari. Samantala, napabilang si Sisa sa
mga nagdurusang kaluluwa nang
malamang wala sa kumbento ang
susunduin sana niyang anak na si Crispin.
Gayon na lamang ang pagkabahala ni Sisa.
Naipayak siya sa kusina ng kumbento
kaya’t ipinagtabuyan siya ng kusinero.
Nagtanong si Crisostomo Ibarra sa guro ng
paaralan sa San Diego ng tungkol sa
problema sa edukasyon. Isinalaysay ng
guro ang iba’t ibang problema pa rin ang
kahirapan ng mag-aaral at kakulangan sa
mga kagamitan sa pagtuturo. Nakabibigat
pa sa lahat ng ito ang kawalan ng
kalagayan ng guro sa kanyang pagtuturo
at ang wikang gamit sa panturo.
May pulong sa tribunal ng San Diego. Mga
namumuno sa mga nayon at bayan ang
nagmimiting. Adyenda ng miting ang mga
gagawing pagdidiriwang para sa pista ng
San diego. Naging mainitan ang pagtatalo
sa mga mungkahing iniharap, lalo na ang
ukol sa balak na iminungkahi ni Don Filipo.
Gayunam’y pinagtibay ang mungkahi ng
isang karaniwang kasapi. Nang
nagkakasundo na ang lahat tungkol sa
idaraos na mga pagdiriwang ay saka
ipinaalam ng kapitan na hindi
maisasagawa ang pinagkasunduan ng
dalawang partido sapagkat iba ang gusto
ang kura para sa pista. Si Sisa ay hinuli ng
dalawang guardia civil dahil sa hindi
natagpuan ang dalawa niyang anak na
pinagbintangang magnanakaw. Gayon
lamang ang hiya ni Sisa nang dalawang
oras siyang makulong sa kwartel ng mga
sundalo. Pinalaya naman siya ng alperes
pagka't pakana lamang daw ng kura ang
pagsusuplong kay Sisa. Maraming
pangyayaring pinatindi ng pagkakakita ni
Sisa sa duguang kapirasong damit ni
Basilio – ang siyang nagging dahilan ng
kanyang tuluyang pagkabaliw.
Dumating na sa San Diego sina Maria Clara
at Tiya Isabel. Halos magkapasabay na
pumunta sa bahay ng dalaga sina Ibarra at
padre Salvi. Gayunpaman ay nagbatian
ang dalawa. Inanyayahan ni Ibarra si Salvi
sa piknik na gagawin sa gubat ng mga
magkakaibigang binata at dalaga sa San
Diego. Tinanggap ng pari ang paanyaya.
Nagmamadaling nagpaalam si Ibarra sa
kasintahan upang ihanda ang mga
kailangan sa piknik. Sa daan ay isang lalaki
ang kumausap sa kanya. Natupad ang
kahilingan ni Maria Clara kay Ibarra na
magpapiknik sa kanilang mga kaibigan.
Dalawang bangkang malaki ang
pinangayan ni Ibarra. Ang mga ito ang
ginamit nilang magkasama sa pangingisda
ng kanilang pananghalian at sa pagtawid
sa lawa patungo sa gubat na
pagpipiknikan. Ang kasayahan ng
magkakaibigan ay pinalungkot sandali ng
inawit ni Maria Clara. Nabahiran din iyon
ng pangamba nang pumasok sa baklad na
unang pinangisdaan ang isang buwaya. Sa
nasabing sitwasyon ay iniligtas sa
kapahamakan ni Ibarra ang pilotong
sumasagwan ng bangka ng kanilang
sinasakyan. Sa gubat idinaos ang
masaganang pananghalian na inihanda ni
Crisostomo Ibarra para sa mga panauhing
inanyayahan; sina Padre Salvi at ang
alperes o tenyente ng guardia civil.
Nagturu-turuan sa pananagutan ang
dalawang batang sakristan. Namagitan sa
kanila si Ibarra nang hindi na lumala pa
ang pagkakakitan ng dalawa. Kinaawaan
ng mga nagsisipagpiknik si Sisa na
nakarating sa gubat sa pagpapalabuy-
laboy. Binalak ni Ibarra na ipagamot si Sisa
at ipahanap ang dalawang anak niyon. Sa
pagtatapos ng piknik ay dumating naman
ang sarhento ng mg guardia civil. Hinanap
nila ang piloto na Elias ang pangalan dahil
sa pagkakagulpi niyon kay Padre Damaso
at dahil din sa pagkakahulog ng tenyente
sa luba na puno ng putik.
Isang kubo sa tabi ng batis ang tinungo ni
Elias, o piloto, pagpanggaling niya sa
piknik. Ang kaibigan niyang dalaga, si
Salome, ang naninirahang mag-isa sa
nasabing kubo. Hindi malubos ang pag-
iibigan ng dalawa dahil sa kahirapan nila ni
Salome ang kanilang magiging anak,
kaya’t hindi niya pinigilan ang dalaga sa
balak niyang paglayo upang manirahan sa
mga kamag-anak niya sa Mindoro.
Sinadya ni Crisostomo Ibarra ang bahay ni
Pilosopong Tasyo upang humingi ng payo
tungkol sa balak niyang pagtatayo ng
paaralan sa San Diego. Unang ipinayo ni
Pilosopong Tasyo ang paglapit ni Ibarra sa
kura upang isanguni ang plano. Bukod
ditto kailangan paring sumangguni ang
binata sa iba pang makapangyarihan sa
bayan. Sa simula’y tinutulan ni Ibarra ang
gayong mga payo. Ikinatwiran niyang
mabuti ang kanyang layunin kaya’t tiyak
na magtatagumpay sa tulong ng ilang
matitinong tao sa bayan. Ipinaalaala ni
Pilosopong Tasyo kay Ibarra na hindi
maaaring makibagay sa pari at iba pang
makapangyarihan ang binata, ipinayo ni
Pilosopong Tasyo na isaisantabi na muna
iyon ang balak sa pagpapatayo ng
paaralan. Abala ang lahat sa paghahanda
para sa pista ng San Diego. Natatangiang
mga pagkain ang inihanda sa malalaki at
maliliit mang bahay. Ang kasiglahan ay
higit na kapansin-pansi sa mga lansangan
sinabitan ng mga papel na iba-iba ang
kulay at pinaparadahan ng mga banda ng
musiko. Bukod sa paghahanda ng mga
pagkain ay naghahanda rin pa sa isang
malakasang sugalan ang mayayaman. Tila
tampok ng pista ang pagsisimula ng
paggawa para sa ipinatayong paaralan ni
Crisostomo Ibarra. Gayon na lamang ang
paghanga ng marami sa binata dahil sa
kapakipakinabang na proyekto niyon.
Tanging si pilosopong tasyo ang hindi
malubos ang kasiyahan gawa ng kung
anong pangitain niya. Kagabihan ng
bisperas ng pista sa San Diego ang
kagandahan ng dalaga. Tumingkad ang
gayong kagandahan dahil sa anyang
taglay na kabaitan at kagandahang-loob.
Pinaunayan ito ng iba’t ibang mga
pangyayaring naganap sa kanilang
pamamasyal.
Tungol sa sulat ng kabanata 29. Dalawa sa
nasabing sulat ang nagbabalita at
naglalarawan ng maulay na selebrasyon
para sa pista ng San Diego gayong bispeas
pa lamang. Makikita ang mga kapintasan
ng mga Pilipino sa gayong paglalarawan.
Ang isa ang isa pang sulat para kay Ibarra
na mula kay Maria Clara. Punong ng pag-
aalaala at hinampo ang sulat ng dalaga.
Araw ng pista sa San Diego. Masasasihan
ang iba-ibang bagay na ginanap bilang
selebrasyon sa pista. Mga bagay na sa
palagay ni Pilosopong tasyo ang mga
pagmamalabis na lalo lamang
nagpapahirap sa bayan, ngunit taun-taon
ay pilit na ipinagagawa sa mga Pilipino
para mapagtakpan ang paghihirap ng
bayan. Ni walang naipasok na pagbabago
ang isang pinunong Pilipino ng tulad ni
Don Filipo, pagkat halimbawa siya ng mga
pinunong dinidiktahan ng mga dayuhan.
Nasa loob na nga simbahan ang mga
mamamayan ng San Diego…ang
mayayaman at mahihirap, ang pinunong
bayan at magbubukid. Masikip sa loob ng
simbahan kaya’t sarisaring dama sa buhay
ng tao ang mapapanood. Saisari rin ang
maraamdaman. Si padre Salvia ng
nagmisa at naging kapuna-puna ang
madalas sa pagkawala niya sa tono ng
kanyang binigkas at kinakanta. Sa
Maraming pangyayari ay naipamalas ni Dr.
Jose Rizal ang kanyang humor sa pagsulat.
Punong-puno ng mga tao ang simbahan ng
San Diego. Maganda ang simula ng
sermon ni Padre Damaso. Hinangaan ng
marami ang sermon lalo na ng mga paring
naunang nagsermon. Naga-alaala ang mga
iyon na mahigitan ni Padre Damaso sa
pagsesermon. Ngunit mga “barbaro” tuloy
sila sa paningin niyon. Lumalabas na tila
nasang ang buong umaga ni Padre
Damaso sa pagsesermon. Isang lalaking
may maputlang mukha ang nagprisenta sa
namamahala ng pagpapatayo ng paaralan.
Naprisinta siyang magtayo ng panghugos
na gagamitin sa sermonya sa paglalagay
ng pulok na bato sa itatayong paaalan sa
San Diego. Mukhang namang matibay at
matatag ang itinayo niyang paghugos.
Ngunit sa hinda malamang dahilan ay
bigla iyong nagiba at bumagsak nang si
Ibarra na ang nasa huay sa katapat ng
panghugos. Kataka-taka in gang lalaking
nagtayo nh panghugos ang nabagsakan
niyon, athindi si Ibarra. Dumalaw sa
tahanan si Ibarra si Elias. Muli niyang
pinaalalahanan ang binatang mag-ingat sa
mga kaaway niyon. Sa pag-uusap nina
Elias at Ibarra ay pinagtakpan nitong huli.
Ang matatayog ng mga aisipang
ipinahayag ng kahaap. Naunawaan ni
Ibarra na lalong tumindi ang pananalig ni
Elias sa Diyos nang mawalan iyon ng
tiwala sa tao. Subalit ninais niyang
maligtas sa kapahamakan si Ibarra para sa
kapakanan ng bayan. Maayos ang simula
ng handaan. Sagana sa pagkain. Masigla
ang lahat. Pinasuan ng munting pag-aalala
ang ilang makapangyarihan sa pagdating
ng telegramang mula sa gobernado-
heneral. Gayon pa man ay nagpatuloy ang
kasiglahan, subalit muling nauntol sa
pagdating ni Padre Damaso. Dinugtungan
niyon ang mga pagpaparungit na
sinimulan sa anyang sermon sa simbahan.
Nang banggitin niyang muli ang tunkol sa
alaala ni Don Rafael Ibarra ay hindi na
nakapagpigil si Cisostomo Ibara. Galit nag
alit na hinarap ng binata ang pari.
Kumalat ang balita tungkol sa nangyari
kina Ibarra at Padre Damaso sa handaan.
Bawat grupo ng mamamayan ng San
Diego ay iba ang nagging palagay sa dapat
o hinda dapat ginawa ni Ibarra at ng pari.
Bawat isa’y humuhula rin sa iba pang
mangyayari dahil sa naganap sa dalawa.
Ang mahihiap na magbubukid ang higit na
nalulungot at nag-aalaala dahil sa
maaaring hindi na matuloy ang
pagpapatayo ng paaralan. Hindi na rin
maaaring makapag-aaaral ang anilang
mga anak. Pati sina Kapitan tiyago at
Maria Claa ay napasama o naapektuhan sa
nangyai kina Padre Damaso at Ibarra.
Naeksumulgado si Ibarra. Pinagbilin naman
si Kapitan tiyago na putulin ang relasyon
niyon kay Ibara at iurong na ang kasal nina
Maria Clara at Ibarra. Iniluluha ni Maria
Clara ang nanganganib na pag-iibigan nila
ng binat. Pinopoblema naman ni Kapitan
Tiyago ang malaking halagang utang niya
kay Ibarra na kailangang bayaran niya
kaagad kung puputulinniya nag elasyon sa
sana’y mamanugangin niya.
Dumating ang goberndor-heneral sa San
Diego. Maraming humarap sa kanya upang
magbigay-galang. Isa na rito si Ibara na
sadya niyang bayan at sa mga makabgong
ideya nito sa pamamalakad sa bayan.
Hinangad niyang matulungan ang binat,
ngunit sinabi niyang maaaring hindi niya
iyon laging magagawa. Inakit niyang
manirahan si Ibarra sa Espanya sapagkat
nanghihinayang siya sa binata.
Hindi naipagsaya sa araw ng kapistahan
ng San Diego si Donya Consolacion.
Pinagbawalan siyang magsimba ng
kanyang asawa dsa ikinahihiya siya niyon.
Nag-iisa sa kanilang bahay si Donya
Consolacion habang nagsasaya ang
karamihan sa mga mamamayan, kaya’t si
Sisa ang napagbalingan niya at
pinaglupitan.
Isa pang pagdidiriwang para sa kapistahan
ng San Diego ang ginanap sa plasa. Ito’y
ang pagtatahanghal ng stage show.
Sarisaring kilos at katangian ng iba-ibang
uri ng tao ang maoobserbahan sa dulaan.
Maaming tao ang naligalig ngunit iba-iba
ang dahilan ng kanilang pagkakabalisa.
Kaya’t ang magarbong pagdiriwang ay
nagwakas sa kaguluhan. Hindi makatulog
si Ibarra dahil sa iba-ibang isipinag
gumugulo sa kanya kaya’t inumaga siya sa
pagtitimpla ng kung anu-anong kemikal sa
kanyang aklatan. Naabala siya sa
pagdating ni Elias na nagbabalita sa kanya
ng patungo nito sa Batangas at
pagkakasait ni Maria Clara. Buong pusong
pinasalamatan ni Ibarra si Elias sa pagiging
maalalahanin niyon. Kabaligtaran ng
gayong kilos ang ipinamalas niya sa
ikalawang panauhin dahil sa nahalata
niyang pangunguwarta niyon. Malungkot
noon sa bahay ni Kapitan Tiyago sapagkat
may sakit si Maria Clara. Dahil dito ay
naipatawag si Dr. Tibucio de Espadaña, na
asawa ni Donya Victorina, upang siyang
tumingin kay may Maria Clara. Naging
magasawa ni Don Tibucio at Donya
Victorina pagkat natugunan ng bawat isa
sa kanila ang magkaiba nilang mahigpit na
pangngailangan. Mahuhulaan nang hindi
kasiya-siya ang kanilang pagsasama dahil
sa nasabing dahilan ng pagkakasal nila sa
isa’t isa. Isang bagong tauhan ang nakilala
sa kabanatang ito… si Alfonso Linares na
inaanak ng bayaw ni Padre Damaso.
Naging administrado sana siya ng mga ari-
arian ni Donya Victorina ung totoo lamnag
ang inamalita niyong pagdadalantao.
Labis na ikinalungkot ni Padre Damaso ang
pagkakasakit ni Maria Clara. Nahalata ng
mga taong nakapaligid sa kanyang
pagkabalisa. Tila nalibang lamang siay
nang aunti nang ipakilala sa kanya ni
Donya Victorina ang binatang Kastilang si
Alfonso Linares. Waring nag-iisip si Pade
Damaso nang makilala niya ang inaanak
ng kanyang bayaw na ipinagbilin sa kanya
sa sulat nito. Samantala, takangtaka si
Lucas nang sigawan siya at ipagtabuyan ni
Padre Salvi nang ibinalita niya rito ang
pagbibigay sa kanya ni Ibara ng limadaang
pisong bayad-pinsala. Nabiant si Maria
Claa pagkatapos makapangumpisal at iba-
iba ang hatol ng mga taong nakapaligid sa
kanya inihanda ni Tiya Isaabel si Maria
Clara sa isang mabuting pangungumpisal
na muli. Siyang-siya si Tiya Isabel sa
naitang pagluha ng dalaga pangkat
nangangahulugan iyon ng pagsisisi ayon
sa kanya.
Isang matandang lalaking dating
kumupkop kay Elias ang kasalukuyang
nagtatago sa mga abundukan sapagkat
siya ay nagging rebelde laban sa
pamahalaang Kastila. Natagpuan siya ni
Elias sa kanyang pinagtataguan at
pinakiusapang magbagong-buhay.
Ipinaliwanag ni Elias na may
mapakikiusapan siyang isang mayamang
binata para maging tagpagsalita nila sa
Cortes sa Espanya tungkol sa mga
karaingan ng mga mamamayang naaapi
sa Pilipinas tulad ng matandang lalai,
Tandang Pablo. Pinagduduhan ni Tandang
Pablo kung papanigan ang mga naapi ng
binata sapagkat iyon ay mayaman, at ang
mga mayayaman ay walang hangarin
kundi ang lalong magpayaman. Ang
sabong ay bahagi na ng kultura ng mga
Pilipino. Sa sugal na ito ay makiita ang
katangain at kapintasan ng mamamayang
Pilipino. Hindi lang paglilibangan ang
nagaganap sa sabungan. Makikita rin na
isang pook tiong panangyayarihan ng iba-
ibang klase ng pandaraya at pakana. Para
itong baying kaikitaan ng mga taong
nagsasamantala at pinagsamantalahan.
Namasyal sina Donya Victorina at Don
Tiburcio sa mga hayag na lansangan ng
San Diego. Nakakahawak pa ang donya sa
asawa at may pagyayabang na mababakas
sa kanyang anyo. Kay, gayon na lamang
ang kanyang pagkainis nang hindi siya
pansinin ng mga taong nakasalubong, lalo
na nga ng omandante. Nagyaya na tuloy
siyang umuwi. Nag-away sila ni Donya
Consolacion nang mapatapat silang mag-
asawa sa bahay ng komandante. Dahil sa
nangyayaring pagkampi ng komandante
kay Donya Consolacion ay pinagbantaan ni
Donya Victorina si Linaes na ibubunyag
niya ang lihim ng binat apag hindi niyon
hinamon ng duwelo ang komandante.
Dumating na muli sa San Diego si Ibarra
pagkatapos ng ilang araw na pag-aasikaso
sa kanyang kaso. Napatawad siya sa
pagkaeskandalo ng mismong arsobispo.
Kaagad niyang dinalaw si Maria upang
ibailta iyon. Ngunit tila may namagitang
hindi pagkakaunawaan sa dalawa dahil sa
dinatnan ni Ibarra si Linares sa bahay ni
Kapitan Tiyago. Samantala, nagtaka si
Ibarra nang Makita niyang nagtatrabaho si
elias kay Maestor Juan gayong wala iyon sa
talaan ng mga manggagawa.
Dumating si Ibarra sa tipanan nila ni Elias.
Habang namamangang patungo sa
kabilang bayan ay sinabi ni Elias kay Ibara
ang mga karaingan ng mga
manghihimagsik. Inakala ni Elias na
makatulong si Ibaa sa pagpapaating sa
nasbing mga kanilang palagay ni Ibara
tungol sa guardia civil at oporasyong ng
mga prayle. Matapos na maibulalas ni Elias
ang kasaysayan ng kanyang angkan.
Nagulumihan si Ibarra sa kanyang nairinig
na alupitan ng tao sa kapwa tao. Hiniling ni
Elias kay Ibarra na manguna iyon sa
pagpapaating ng mga karaingan ng
mamamayan sa pamahalaang Kastila sa
Espanya upnag magkaroon ng pagbabago
sa pamamalakad ng pamahalaang sa
Pilipinas. Tumanggi si Ibarra sa pag-
aakalang hindi pa napapanahon ang
gayong kahilingan. Ipinasya ni Elias na
tupain ang ipinangao niya ay Kapitan
Pablo.
May mga nagbagong-kilos sa ilan sa mga
tauhan sa nobelang ito. Hindi pa matukoy
ang dahilan ng ilan din sa mga
pagbabagong ito, lalo na ang may
kinalaman kina Maria Clara at Padre Salvi.
Ngunit kapu-punang hindi nakabubuti para
kay Maria Clara ang mahiwagang nangyari
sa kanya. Palihim na nagtungo si Lucas sa
sementeryo upang katagpuin ang ilan
pang lalaki. Pinagbilinan ni Lucas ang mga
iyon sa dapat isigaw sa paglusob sa
kuwartel at sa kumbento. Sinundan ni Elias
si Lucas, at inalam niya ang dahilan ng
pagtatapu-tagpo sa sementeryo. Ngunit
napilitan siyang iwang mag-isa doon si
Lucas nang makaharap na sila sapagkat
natalo siya sa suhal sa baraha.
Pinagtatalunan ng mga manang sa San
Diego ang bilang ng kandilang may sinding
kanilang nakita o kunwari’y nakita
nagdaang gabi. Iba-iba rin pakuhulugan
ang kanilang ibinigay sa gayong
pangyayari. Samantala ay hindi ang mga
kaluluwa sa purgatoryo ang paksa ng
usapan nina pilosopong Tasyo at Don
Filipo, kundi ang pag-unlad na sinasang-
ayunan ng mga Heswita at hinahangaan sa
Pilipinas, bagama’t tatlong –daan taon na
itong luma sa mga bansa sa Europa. Ayon
kay padre Salvi ay natuklasan niya sa
pamamagitan ng isang babaeng
nangumpisal sa kanya ang isang malaking
sanwatan laban sa pamahalaan at
simbahan. Pinuntahan ng kura ang
komandante at isinumbong niya ang
kanyang natuklasan. Pinagpayuhan niyang
magiangat at mahinahon sa pamaraan ang
puno ng guardia civil para madakip at
mapagsalita ang mga may-pakana.
Naghiwalay ang dalawang
makapangyarihan na kapwa umaasa sa
tatamuhing pag-asenso sa tungkulin at
parangal. Samantala, natuklasan naman ni
Elias ang pangalan ng taong siyang ugat
ng lahat ng kasawian ng kanyang mga
kaanak.
Dumalaw si Ibarra kay Maria Clara
kinagabihan. Ngunit papasok pa lamang
siya sa bulwagan ay umalingawngaw na
ang sunod-sunod ng mga putukan mula sa
kabayanan. Takot at kalituhan ang naghari
sa mga nasa tahanan ni Kapitan Tiyago,
matangi kay Ibarra. Nanaog siyang
natitigilan. Nang makabalik siya sa
kanyang bahay ay naghanda siyang para
sa pag-alis, subalit inabutan siya ng mga
papeles ni Ibarra, pagkat sinunog ni Elias
ang kanyang bahay. Hindi iilang pala-
palgay o sabi sabi tungkol sa naganap na
tungkol sa putukan ang kumalat sa
kabayanan kinaumagahan. Inilantad ng
gayong pangyayari ang kalikasan ng
pagkatao ng mamamayan. Mapupunanag
walang nagging mabuting palagay sa
nangyari. Ang isa pang napapabalita ay
tungkol sa nagbigting lalaking may pilat sa
bakurang malapit kina Sister Pute. Isang
nag-anyong magbubukid ang napansing
nangingilala sa nagbigting lalaki. Siya si
Elias na nagtungo rin sa kumbento at
nagpamisa. Sinabi niya sa sacristan mayor
na ang nasabing pamisa ay para sa isang
malapit nang mamatay.
Dalawa sa mga lumusob sa kwartel ang
nahuli nang buhay. Sinikap ng
komandante/alperes na imbestigahin sina
tarsilio at Andong. Ipinaghihigante lamang
ni tarsilio ang kanyang amang pinatay sa
palo ng gwardia civil. Wala nang ano mang
pahayag na nakuha si tarsilio kahit na
nang timbain siya hanggang sa mamatay.
Si Andong na nagkataong nanabihan sa
bakuran ng kwartel dahil sa inabot ng sakit
na tiyan ay pinalo at ipinakulong na muli
ng komandante. Inilabas sa kulungan ng
munisipyo ang mga bilanggo upang dalhin
sa ulumbuyan. Walang malamang gawin
ang kaanak ng bilanggo para makalya ang
mga iyon. Tanging kay Ibarra lamng
walang nagmalasakit nang nang gayon. Sa
halip ay inulan siya ng mga bato’t dumi ng
kaanak ng mga bilanggo. Isinisisi sa kanya
ang lahat ng nangyaring mga
kapahamakan. Nakarating sa Maynila ang
nangyaring kaguluhan sa San Diego na
marami at iba-iba na ang bersyon. Naging
tampulan ng pamumuna ang mga tauhan
sa pangyayari. Nangunguna rito sina padre
Salvi at Ibarra. Marami ring ipinaaalam na
kalagayan sa mamamayang Pilipino noon
ang nangyari kay kapitan Tinong.
Mahuhulaang inggit sa kapwa at hindi
lagging ang tunay na dahilan ang
ikinapapahamak ng tao. Kadalsan ding ang
inaakalang walang magagawang pinsala
ay siyang nakapagpapahamak sa kapwa.
Ipakakasal ni Kapitan Tiyago si Maria Clara
kay Liñares, isang kamag-anak ni Padre
Damaso, upang makatiyak siya ng tahimik
na pamumuhay. Dahil dito’y nagging
paksa ng tsimis ang dalga. Pati si Tenyente
Guevarra ay naghinala sa kanya.
Ipaliwanag ni Maria Clara kay Ibarra ang
tunay na mga pangyayari na siyang
dahilan ng paglalayo nilang
magkasintahan. Nagpatuloy sa pagtakas si
Ibarra sa tulong ni Elias. Ipinayo ni Elias sa
kasama na mangibang bansa na. Ngunit
may ibang balak si Ibarra. Nais niyang kanila. Nagpag-alaman niyang nabaliw ang
makpaghihiganti sa mga taong nagsadlak kanyang ina at nagpagala-gala sa bayan
sa kanya sa bilangguan at sa mga ng San Diego. Hinanap niya iyon at nang
humamak sa kanyang kapitan. Hindi sinag- magkita sila’y hindi siya kaagad nakilala ni
ayunan ni Elias ang gayong balak sapagkat Sisa kaya’t muli iyong tumakas.
maraming walang-malay ang maaaring Nakarating ang kanyang ina sa gubat.
madamay. Ipinasiya ni Ibarra ng ituloy ang Nang noche buenang iyon ay isa pang
nasabing balak na hindi kasama si Elias. wari’y takas din ang dapat gawin ni Basilio.
Nagpahatid siya sa bundok, pero Iba-ibang klase ng kasawiang-palad ang
natuklasan na ang kanyang pagtakas at naganap sa buhay ng mga tauhan ng
itinugis sila ng patruya at isa pang nobelang ito. Tanging ang
bangkang lulan ang mga guardia civil. alperes/komandante ng guardia civil sa
Tumalon sa lawa si Elias at nagpahabol sa San diego ang matagumpay na nagbalik sa
mga tumutugis upang makalayo ang Espanya at gayon din naman si Padre Salvi
bangkang kinahihigaan ni Ibarra. na nataas ng tungkulin. Sarisaring balita
ang kumalat kay Maria Clara – mga
Nabasa ni Maria Clara sa pahayagan ang balitang hindi napatunayan pagkat
balitang napatay si Ibarra sa tungisan sa nilukuban ng maykapal na pader ng
lawa. Ipinasya niyang huwag nang pakasal monasteryo ng Sta. Clara.
kay Liñares ito’y ipinaalam niya kay Padre
Damaso. Minabuti pa ng dalagang
magmongha pagkat wala na siyang pag-
asang mangunita man lamang si Ibarra.
Nadama ni Padre Damaso ang bigat ng
pakakasalang nagawa niya sa pakikialam
sa pag-iibigan nina Ibarra’t Maria Clara.
Ipinagtapat niya sa dalaga ang tunay na
dahilan ng gayon niyang panghihimasok.
Bisperas ng Pasko. Napasalamat ang
batang si Basilio sa mag-anak na
kumupkop sa kanya sa kabundukan.
Nagpaalam na rin siya upang umuwi sa